'^SrfJ'S::fc:i::

^
lii::':' ^

J(ISv>,;>j;;<;-.''i'vi'',;.'

;'.'
i^ifeifiii:;!.'.,^;'; ;(:.(«',
 Digitized by the Internet Archive
in 2011 with funding from
University of Toronto

http://www.archive.org/details/doctorisangelic02thoni
 DOCTORIS ANGELICI

DIVI THOM.f: AQUINATIS

! OPERA OMNIA

SUMMA THEOLOGICA
 DOCTORIS ANGELICI
DIVI

THOM^ AQUINATIS
SACRl ORDIPilS F. F. PRiEDICATORlJIIl

OPERA OMNIA
SIVE ANTEHAC EXCUSA, SIVE ETIAM ANECDOTA; EX EDITIONIBUS VETUSTIS ET DECIMI TERTII
SiECULl CODICIBUS RELIGIOSE CASTIGATA; PRO AUTHORITATIBUS AD FIDEM VULGATiE VERSIONIS
ACCURATIORUMQUE PATROLOGI^ TEXTUUM, NUNC PRIMUM REVOCATA; NOTIS HISTORICIS,
CRITICIS, PHILOSOPHICIS, THEOLOGICIS, CUNCTAS ILLUSTRANTIBUS CONTROVERSIAS
OCCASIONE DOGMATUM SANCTI AUTHORIS EXORTAS, SOLLICITE ORNATA,

STUDIO AC LABORE

STANISLAI EDUARDI FRETT£ ET PAULI MAR£

Sacerdotum , Scholeeque thomisticae Alumnorumj

VOLUMEN SECUNDUM

SUMMA THEOLOGIGA
CONTINUATIO PARTIS PRIMiE
ET

PRIMA PARS» SECUMDJE

SED

SUMMA MORALIS UNIVERSALIS

PARISIIS
APUD LUDOVICUM VIVES, BIBLIOPOLAM EDITOREM
13, VIA VULGO DICTA DELAMBRE, 13

M DCCC LXXII
THE INSTITUTE OF MEOiAEVAL STUDIES
10 F-LMSLEY PLACE
TORCNTO 5, CANADA,

N0V27 1931
 SANCTI

THOM^ AQUINATIS
SUMMA THEOLOGICA.

PARS PRIMA.
(CONTINUATIO.)

superior angelus illuminet inferiorem de

OUJESTIO GVI
omnibus quae cognoscit.
QUOMODO UNA CREATURA ALIAM MOVEAT,
ET PRIMO DE ANGELORUM ILLUMINATIONE.
ARTICULUS PRIMUS.
(Et quatuor quseruntur.)
Utrum unus angelus illuminet alium.
Deinde considerandum est, quomodo una
creatura moveat aliam. Erit autem haec con- Ad primum sic proceditur. 1. Videtur
sideratio tripartita : ut primo consideremus quod unus angelus non illuminet alium.
quomodo angeli moveant, qui sunt creaturee Angeli enim eamdem beatitudinem possi-
pure spirituales ; secundo, quomodo corpora dent nunc quam nos in futuro expectamus.
moveant ; tertio, quomodo homines, qui sunt Sed tunc unus homo non illuminabit aUum,
ex spirituaH natura compositi.
et corporali secundum illud Jer., xxxi, 34 Non docebit
:

Circa primum tria consideranda occur- ultra vir proximum suum, et vir fratrem
runt primo, quomodo angelus agat in an-
: suum. Ergo etiam nunc unus angelus non
gelum; secundo, quomodo in creaturam illuminat aUum.
corporalem tertio, quomodo in homines.
; 2. Prseterea, triplex est lumen in angelis :

Circa primum considerare oportet de illu- naturae, et gratiae, et glorise. Sed angelus illu-

minatione et locutione angelorum, et ordi- minatur lumine naturae a creante, lumine

natione eorum ad invicem, tam bonorum, gratiae a justificante, lumine gloriae a beati-
quam malorum. ficante, quod totum Dei est. Ergo unus an-
Circa illuminationem quaeruntur quatuor : gelus non illuminat aUum.
1° utrum unus angelus moveat intellectum 3. Praeterea,lumen est forma quaedam
alterius illuminando; S^utrum unus moveat mentis. Sed mens rationalis a solo Deo for-
voluntatem alterius 3° utrum inferior an-
; matur nuUa interposita creatura, ut Augus-
geluspossit illuminare superiorem 4°utram ; tinus dicit in lib. LXXXIJI Qusestion., q. u,
II. 1
 ;: :;

2 SUMMA THEOLOGICA.
§ 4, col. 33, t. 6. Ergo unus angelus non dam conceptione, ad quam capiendam infe-
illuminat mentem alterius, rioris angeli intellectus non esset sufficiens
Sed contra est quod dicit Dionysius, vni sed est ei connaturale ut magis particula-
Cselest. hier.,% 1 j, quod
et 2, col. 239, t. riter veritatem accipiat. Superior ergo
« angeli secundae hierarchise purgantur et angelus veritatem quam universaliter acci-
illuminantur et perficiuntur per angelos pit^ quodammodo distinguit, ut abinferiori
primae hierarchiai ^ » capi possit, et sic eam cognoscendam ilU
Respondeo dicendum, quod unus angelus proponit ; sicut etiam apud nos, doctores
illuminat aUum. quod in summa capiunt, multipliciter distin-
Ad cujus evidentiam considerandum est, guuntprovidentes capacitatialiorum.Ethoc
quod lumen, secundum quod ad intellectum est quod Bionysius dicit, Cselest. hier., c. xv,
pertinet, nihil cst aliud quam qusedam § 6, col. 333, t. 1 « Unaquseque substantia
:

manifestatio veritatis, secundum iUud ad inteUectuaUs datam sibi a diviniore unifor-

Ephes., V, 13 : Omne quod manifestatur, mem inteUigentiam provida virtute dividit
lumen est. Unde iUuminare nihil aUud est et muUiplicat ad inferioris sursum ductricem
quam manifestationem agnitse veritatis aUi analogiam, » sive proportionem"'. (( r>

tradere secundum quem modum Apostolus

; Ad primum ergo dicendum, quod omnes
dicit ad Ephes., ni, 8 et 9 Mihi omnium : angeU, tam superiores, quam inferiores,
sanctoruyyiminimo dataestgratiaheec/illu- immediate vident Dei essentiam, et quan-
minare omnes, quse sit dispensatio sacra- tum ad hoc unus non docet aUum de hac ;

menti absconditi a sxculis in Deo. Sic igitur
unus angelus dicitur illuminare alium, in-
quantum ei manifestat veritatem quam ipse
cognoscit. Unde Dionysius dicit, Cxlest.
hier., c. vn, § 3, col. 210,
logi plane monstrant ceelestium substantia-
rum ordines a supremis mentibus doceri
deificas scientias ^ »
enim doctrina Propheta loquitur; unde dicit
Noii docebit vir fratrem suum dicens :
Cognosce Dominum; omnes enim cognos-
cent me a minimo eorum usque ad maxi-
t. 1, quod (( theo- mum. Sedrationes divinorum operum, quae
in Deo cognoscuntur sicut in causa, omnes
quidem Deus in seipso cognoscit quia seip-
sum comprehendit aliorum vero Deum ;

Cum autem ad intellectum duo concurrant videntium tanto unusquisque in Deo plures
in ejus operatione, ut supra diximus, scilicet rationes cognoscit, quaiito eum perfectius
virtus intellectiva et similitudo rei intellectse, videt.Unde superior angelus plura in Dco
secundum haec duo unus angelus alteri veri- de rationibus divinorum operum cognoscit
tatem notam notificare potest primo qui- : quam inferior ; et de his eum illuminat ; et
dem fortificando virtutem intellectivam ejus hoc est quod dicit Dionysius, c. iv De div.
sicut enim virtus imperfectioris corporis ?2om., § 1, col. 694, t. 1, quod (( angeliexis-
confortatur ex situali propinquitate perfec- tentium iUuminantur rationibus^ »
tioris corporis, ut minus calidum crescit in Ad secundum dicendum, quod unus
calore ex praesentia magis calidi; ita virtus angelus non illuminat alium, tradendo ei
intellectiva inferioris angcli confortatur ex lumen natura^ vel gratiee vel gloriae, sed
conversione superioris angeli ad ipsum hoc ; confortando luinen naturale ipsius, ct raani-
enim facit in spiritualibus ordo conversionis, festando veritatem de iiis quae pertinent
ei
quod facit in corporalibus ordo localis pro- ad statum naturae et gratiai et gloriai, ut
pinquitatis. Secundo autem unus angelus dictum est.
alteri manifestat veritatem ex parte similitu- Ad dicendum, quod ratioiialis
tertium
dinis rei intellectae. Superior enim angelus inens formatur immediate a Deo, vel sicut
notitiam veritatis accipit in universali qua- imago ab cxemplari, quia non est facta ad

< Vide etiam vi De eccles hier., § 6, col. 538, t. 1. aliquot miscens ex Joanne Sarrasino. Corderius :

* Sensum rcddit D. Thomas ex versione Joannis « Quin etiam eis Iheologia nubis speciem affiugif,
Sarrasini. Cordcrius : « lloc igitur tlieologi pcM-sj^i- hoc ipso sacras infelligonlias declarans arcano
ciio declaranl, ul ([uidom cailesliuni
inforiorcs quodani luininc supornuuulialilor ropletas, primi-
essenfiaruni ordines, a supcrioribus divinaruni lucam ilhuu apparilionem sine fastu susciperc,
opcriuu s(Mcntiam convcnicnli inodo jjcrcipiant. » alquo luculoufor eaindom in inferiora per remis-
3 Ita cod. cit.; Al. « Siij)erior vcro angolus veri-
: siorom illuslralionem pro illorum captu Iransfun-
latcm, quam vclocitcrconcipit. »Garcia et Nicolai dcrc. »
« accipil, qnodammodo, » ctc. '•
Corderius : « Propriis rorum ratiouibus ilhis-
* llic D. Tliomas versioiio J. Scoli Erigenaj utilur U'autur. »
 Q\]MST. CVI, ART. I ET 11.

alterius imaginem quam Dei ; vel sicut sub- Respondeo dicendum, quod, sicut supra
jectum ab ultima forma completiva, quia dictum est, voluntas immutatur dupliciter :

semper mens creata reputatur informis, nisi uno modo ex parte objecti, alio modo ex
ipsiprimee veritati inhsereat. Alise vero illu- parte ipsius potentise. Ex parte quidem ob-
minationes quse sunt ab homine vel angelo, jecti movet voluntatem et ipsum bonum,
sunt quasi dispositiones ad ultimam for- quod est voluntatis objectum, sicut appeti-
mam. bile movet appetitum et ille qui demons-
;

CoNCLUsio. — Unus angelus alium illuminat in- trat objectum, puta qui demonstrat ahquid
quantum ei veritatem quam cognoscit, manifestam esse bonum, Sed, sicut supra dictum est,
facit , vel confortando ipsius intellectum , vel ex alia quidein bona aliqualiter inclinant vo-
parte similitudinis rei intellectaj (a). luntatem sed nihil sufficienter movet
:

voluntatem nisi bonum universale, quod est

ARTICULUS II.
Deus et lioc bonum solus ipse ostendit, ut
;

per essentiam videtur a beatis, qui dicenti

Utrum unus angelus possit movere volun- Moysi Ostende mihi gloriam tuam, res-
:

tatem alterius. pondit Ego ostendam tibi omne bonum^

:

ut habetur Exod., xxxiii, 18 et 19. Angelus

Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur ergo non sufficienter movet voluntatem
quod unus angelus possit movere volunta- neque ut objectum, neque ut ostendens
tem alterius. Quia, secundum Dionysium, objectum sed inclinat eain ut amabile quod-
;

sicut unus angehis illuminat ahum, ita pur- dam, et ut manifestans aliqua bona creata
gat et ut patet ex auctoritate supra
perficit, ordinata in Dei bonitatem et per hoc incli- ;

dicta. Sed purgatio et perfectio videntur nare potest ad amorem creaturse, vel Dei
pertinere ad voluntatem; nam purgatio per modum suadentis. Ex parte vero ipsius
videtur esse a sordibus culpaj, quse pertinent potentise voluntas nullo modo potest moveri
ad voluntatem perfectio autem videtur esse
: nisi a Deo. Operatio enim voluntatis est in-
per consecutionem fmis, qui est objectum clinatio qusedam volentis in volitum. Hanc
voluntatis. Ergo unus angelus potest movere aiitem inclinationem solus ille immutare

voluntatem alterius. potest qui virtutem volendi creaturse contu-

2. Prseterea, sicut Dionysius dicit, c. vii lit, sicut etnaturalem inclinationem solum
Cxlest. hier., § 1, col. 206, t. 1, nomina an- illud agens potest mutare quod potest dare
gelorum designant eorum proprietates. Se- virtutem quam consequitur inclinatio natu-
raphim enim « incendentes » dicuntur, aut
' ralis, Solus autem Deus est qui potentiam
« calefacientes, » quod est per amorem, qui volendi tribuit creaturse, quia ipse solus est
ad voluntatem pertinet. Unus ergo angelus auctor intellectualis naturse. Unde angelus
movet voluntatem alterius. voluntatem alterius movere non potest.
3. Prseterea, dicit Philosophus in III De Ad primum ergo dicendum, quod secun-
anima, text. 57, « quod appetitus superior dum modum illuminationis est accipienda et
movet appetitum inferiorem. » Sed sicut in- purgatio et perfectio. Et quia Deus illuminat,
tellectus angeli superioris superior est, ita immutando intellectum et voluntatem, pur-
etiam appetitus. Ergo videtur quod superior gat a defectibus intellectus et voluntatis, et
angelus possit immutare voluntatem alte- perficit in finem intellectus et voluntatis.
rius. Angeli autem illuminatio refertur ad intel-
Sed contra, ejus est immutare voluntatem lectum, ut dictum est ; ideo etiam purgatio
eujus est justificare cum justitia sit recti-
; angeli intelligitur a defectu intellectus, qui
tudo voluntatis. Sed solus Deusest qui justi- est nescentia ;
perfectio autem est consum-
ficat. Ergo unus angelus non potest mu- matio in finem intellectus, qiii est veritas
tare voluntatem alterius. cognita. Et hoc est quod dicit Dionysius,

^ «Sanctam quidem
seraphim appellationem, he- Zumel, per unionem luminis angeli superioris cum
braice periti aiunt vel incensores interpretari vel lumine angeli inferioris, sed per solam objecti
calefacientes. » Sic Corderius. prius incogniti expositionem artificiose praepara-
(tt) Angeli juxta Durandum a solo Deo,
ministerio tam ad captum inferioris angeli. S. Tliomas docet
lamen angelorum, illuminantur. Porro illuminatio superiorem illuminare inferiorem etiam de liis
angelorum non fit per infusiouem novi luminis, quse ad stalum gloriae pertinenl; lioc negat Scolo-
vel novarum specierura, nec, ut voluere Bannes et rellus.
 SUMMA THEOLOGICA.
cap. VI Eccl. hier., § 6, col. 538, t. 1, quod inferiores non per medios superiores. Sic
« in cselesti hierarchia purgatio est in sub- ergo inferiores illuminati a Deo possunt
jectis essentiis, tanquam ignotorum illumi- superiores illuminare.
natio in perfectiorem scientiam inducens '; » 3. Praeterea, unus angelus alium illumi-
sicut si dicamus visum corporalem purgari, nat, ad quem se convertit, ut supra dictum
inquantum removentur tenebrae illuminari ; est.Sed cum ista conversio sit voluntaria,
vero, inquantum perfunditur lumine perfici ;
potest supremus angelus ad infimum se con-
vero, secundum quod perducitur ad cogni- vertere mediis prsetermissis. Ergo potest
tionem colorati. eum immediate illuminare, et ita potest
Ad secundum dicendum, quod unus an- illuminare superiores.
gelus potest inducere alium ad amorem Dei Sed contra est quod Dionysius dicit, cap. v
per modum persuadentis, ut supra dictum Eccl. hierar., § 4, col. 503, t. 1 : « Hanc
est. legem esse divinitatis immobihter firmatam,
Ad
tertium dicendum, quod Philosophus ut inferiora reducantur in Deum per supe-
loquitur de appetitu inferiori sensitivo, qui riora ^ »

potest moveri a superiori intellectivo, quia Respondeo dicendum, quod inferiores an-
pertinet ad eamdem naturam animae, et geli nunquam illuminant superiores, sed
quia inferior appetitus est virtus in or- semper ab eis illuminantur. Cujus ratio est,
gano corporah quod : in angehs locum non quia, sicut supra dictum est, ordo continetur
habet. sub ordine, sicut causa continetur sub causa;
CoNCLUsio. — Cum angelus, nec sit bonum uni-
unde sicut ordinatur causa ad causam, ita
versale, neque ncc sit auctor intel-
illud ostendat, ordo ad ordinem. Et ideo non est inconve-
lectualis naturse, alterius voluntatem movere non niens, si aliquando aliquid fiat prseter ordi-
potest. nem inferioris causge, ad ordinandum in
superiorem causam, sicut in rebus humanis
ARTICULUS III. praetermittitur mandatum praesidis, ut obe-
diatur principi. Et ita contingit, ut praeter
Vtrum angelus inferior superiorem illumi'
ordinem naturse Deuscorporalis aliquid
nare possit.
miraculose operetur ad ordinandum homines
Ad
tertium sic proceditur. 1. Videtur in ejus cognitionem. Sed prsetermissio or-
quod angelus inferior superiorem illuminare dinis qui debetur spiritualibus substantiis,
possit. Ecclesiasticaenim hierarchia derivata in nullo pertineret '*
ad ordinationem homi-
est a cselesti, et eam repraesentat unde et ; num in Deum cum
operationes angelorum
;

superna Jerusalem dicitur mater nostra, non sint nobis manifestce, sicut operationes
Gal., IV, 26. Sed in Ecclesia^ etiam supe- sensibilium corporum. Et ideo ordo qui
riores illuminantur ab inferioribus et do- convenit spiritualibus substantiis, nunquara
centur, secundum illud Apostoh I ad Cor., a Deo prsetermittitur, quin semper infe-
XIV, 31 Potestis omnes per singulos proplie-
: riora moveantur per supcriora et non e con-
tare, ut omnes discant, et omnes exhorten- verso.
tur. Ergo et in cgelesti hierarchia superiores Ad primum ergo diccndum, quod eccle-
ab inferioribus possunt illuminari. siastica hierarchia imitatur caelcstcm aliqna-
2. Preeterea, sicut ordo corporalium sub- liter, sed non
consequitur ejus
perfecte
stantiarum depcndet ex Dei voluntate, ita et similitudinem, In cselesti enim hierarchia
ordo substantiarum spiritualium. Sed, sicut tota ratio ordinis est ex propinquitate ad
dictum est, Deus quandoquc praiter ordinem Dcum; et ideo illi qui sunt Dco propin-
substantiarum corporalium operatur. Ergo quiorcs, sunt et gradu subhmiores et scientia
etiam quandoque operatur pra?tcr ordinem clariores , hoc superiores nun-
et proptcr
spiritualium substantiarum illuminando , quam ab inferioribus illuminantur. Sed iu

Ex versione J. Scoti Erigense. Corderius

*
:
modo purgantur. »
« Sancte tamen otiam fateri liceat, in cajlcsli liie- * Ita edit.; in cod. Alcan. legendum « in eccle-
rarcliia rerum quas hactenus ignoraruut, illuslra- siastica » suspicatur Tliomas Madalena.
lionem inferioribus naturis esse quamdam velut ' Corderius Lex quidem hoec est sacrosancta)
: «
expiationem, qua ct ad pcrfectiorcm rerum divi- summa^ per prima qufe sequuntur ad
deitatis, ut
narum &cientiaui adducuntur, et a rerum, quarum divinissimam ejus lucem adducanlur. »
liactenus scientia caruerunt, ignoralione quodam- ^*
In Parm. « perlinet. »
;
 ;

QUiEST. CVI, ART. III ET IV.

ecclesiastica hierarchia interdum qui sunt riores de omnibus quae ipsi cognoscunt. Non
Deo per propinquiores, sunt
sanctitatem ergo eos illuminant de omnibus sibi notis.

gradu infimi et scientia non eminentes, et 3. Prseterea, si superiores angeli inferio-

quidam in uno etiam secundum scientiam ribus annuntiant omnia quae cognoscunt,
emiuent, et in alio deflciunt ; et propter hoc nihil inferioribus ignotum remanet quod
superiores ab inferioribus doceri possunt. superiores cognoscunt. Non ergo de caetero
Ad secundum dicendum, quod non est superiores poterunt illuminare inferiores;
similis ratiode hoc quod Deus agat praeter quod videtur inconveniens. Non ergo supe-
ordinem naturae corporalis et spiritualis, ut riores de omnibus inferiores illuminant.
dictum est. Unde ratio non sequitur. Sed contra est quod Gregorius dicit In
Ad tertium dicendum, quod angelus vo- Evang., hom. xxxiv, § 14, col. 1255, t. 2,
luntate convertitur ad alium angelum illu- quod « in illa caelesti patria hcet quaedam
minandum; sed vohintas angeU semper data sint excellenter, nihil tamen possidetur
regulatur lege divina, quse ordinem in an- singulariter * ; » et Dionysius dicit, Cselest.

gelisinstituit. hierarchise, cap. xv, § 6, col. 335, t. 1, quod

CoNCLUsio. — Cum ordo contineatur sub ordine « unaqua^que caelestis essentia inteUigentiam

sicut causa continetur sub causa, non potest angelus sibia superiori datam inferiori communi-
inferior superiorem illuminare, potentia scilicet cat % ut patet ex auctoritate supra in-
))

naturali et ordinaria (a). ducta.

Respondeo dicendum, quod omnes crea-
ARTICULUS IV. turae exdivina bonitate participantut bonum
Utrum angelus superior illuminet inferio- quod habent in alia difTundant ; nam de
rem de omnibus sibi notis. ratione boni est quod se aliis communicet.
Et inde est etiam quod agentia corporalia
Ad quartum sic proccditur. 1. Videtur similitudinem suam tradunt quantum
aliis

quod angelus superior non illuminet infe- possibile est. Quanto igitur aliqua agentia
riorem de omnibus quse ipse novit. Dicit magis in participatione divinae bonitatis
enim Dionysius, cap. xu Cselest. hierarch., constituuntur, tanto magis perfectiones suas
§ 2, col. 294-, t. d, quod « angeU superiores nituntur in alios transfundere, quantum
habent scientiam magis universalem, infe- possibile est. Unde B. Petrus monet eos qui
riores vero magis particularem et subjec- divinam bonitatem per gratiam participant,
tam. Sed plura continentur sub scientia
)) dicens, I Petr., iv, 10 Unusquisque sicut:

universali quam sub particulari. Ergo non accepit gratiam, in alterutrum illam admi-
omnia quse sciunt superiores angeli, co- nistrantes, sicut boni dispensatores multi-
gnoscunt inferiores per superiorum illumi- formis gratise Dei. Multo igitur magis sancti
nationem. angeli, qui sunt in plenissima participatione
2. Prseterea, Magister dicit in xi distinct. divinae bonitatis, quidquid a Deo percipiunt,
II Setit., quod superiores angeh cognove-
(c subjectis impartiuntur.
runt a sseculis mysterium Incarnationis Non tamen recipitur ab inferioribus ita
inferioribus vero ignotum fuit usquequo excellenter sicut est in superioribus ; et ideo
completum est. » Quod videtur per hoc quod superiores semper remanent in altiori ordine
quibusdam angelis quaerentibus, ps. xxui, etperfectiorem scientiam habent; sicutunam
10 : Quis est iste Rex glorise? quasi igno- eteamdem rem plenius inteUigit magister
rantibus ahi respondent quasi scientes : quam discipulus, qui ab eo addiscit.
Dominus virtutum ipse est Rex glorise, ut Ad primum ergo dicendum, quod supe-
Dionysius exponit, cap. vii Cxlest. hierar- riorum angelorum scientia dicitur esse uni-
chiae, § 3, col. 210, t. 1. Hoc autem non versalior quantum ad eminentiorem modum
esset, si superiores angeh illuminarent infe- inteUigendi.

^ iEquivalenter habetur in Gregorio, sub bis (a) Juxta Scotorellum, de potentia Dei absoluta,
verbis « Sic quippe in illa summa civitate spe-
:
id est de potentia qua Deus non utitur, Deus ali-
cialia qusedam singulorum sunt, ut tamen sint qua posset angelo inferiori revelare quae superiori
communia omnium. » Sed expresse refertur a angelo non revelaret, et de bis inferior superiori
Mag. Senlent., lib. II, dist. ix, § 3. loqui posset quse locutio,
;
si existeret, aliquo modo
* De auctoritate S. Dionysii, vide art. 1 hujus illuminatio esset.
qUBBSt.
 ;

6 SUMMA THEOLOGICA.
Ad secundiim dicendum, quod verbum bile signum, puta voce, vel nutu, vel aliquo
Magistri non est sic intelligendum quod in- corporis membro, puta lingua vel digito,
feriores angcli penitus ignoraverint myste- quae angelis competere non possunt. Ergo
rium Incarnationis sed quia non ; ita plene unus angelus alteri non loquitur.
cognoverunt sicut superiores, et in ejus co- 3. Prffiterea, loquens excitat audientem ut
gnitionem postmodum profecerunt, dum attendat suse locutioni. Sed non videtur
illud mysterium impleretur. per quid unus angelus excitet alium ad
'

Ad tertium dicendum, quod usque ad attendendum hoc enim fit apud nos aliquo
;

diem judicii scmper nova aliqua supremis sensilwli signo. Ergo unus angelus non lo-
angelis revelantur divinitus de his qua3 quitur alteri.
pertinent ad dispositionemmundi et pra^- Sed contra est quod dicitur I Cor., xui, 1 :

cipue ad salutem electorum. Unde semper Si linguis hominum loquar et angelorum.

remanet unde superiores angeli inferiores Respondeo dicendum, quod in angelis est
illuminent. aliqua locutio. Sed, sicut dicit Gregorius,

— IIMoral, c. vn, § 8, col. 559, t. 1 « Dignum

CoNCLCSio. Cum
de ratione boni sit, ut se
:

est ut mens nostra qualitatem corporeae locu-

aliis communicet, oportet angelos superiores, qui
sunt in plenissima participatione divin* bonitatis, tionis excedens, ad subhmes atque incogni-
illuminare inferiores de omnibus quee noverunt :
tos modos locutionis intimae suspendatur. »
ita tamen, ut perfectioreni scientiam liabentcs, iu Ad intelligendum igitur qualiter unus an-
altiori ordine permaneant. gelus loquatur, considerandum est,
alii

quod, sicut supra diximus, cum de actibus

et potentiis animge ageretur, voluntas movet
QUtESTIO gvii. intellectum ad suam operationem. Intelligi-
de locutionibus angelorum. bile autem est in intellectu tripliciter. Primo
(Et quinque quseruntur.) quidem habitualiter vel secundum memo-
riam, ut Augustinus dicit, X De Trinit.,
Deinde considerandum est de locutionibus c. vni, col. 979, t. 8; secundo autcm ut in

angelorum et circa hoc quseruntur quin-

, actu consideratum vel conceptum tertio ut ;

que 1° utrum unus angelus loquatur alii

: ad aliud relatum. Manifestum est autem,
2° utrum inferior superiori; 3° utrum angelus quod dc primo gradu in sccundum transfer-
Deo 4° utrum in locutione angeli aliquid
; tur intelligibile per impcrium voluntatis :

distantia localis operctur; 5" utrum locu- unde in definitione habitus dicitur : « Quo

tionem unius angeli ad alterum omnes co- quis utitur, cum voluerit. » Similiter autem
gnoscant. de secundo gradu transfertur in tertium per
voluntatem; nam per voluntatem conceptus
ARTICULUS PRIMUS. mentis ordinatur ad alterum, puta vel ad
Utrum umis angelus alteri loquatur.
agendum aliquid, vel ad manifestandum alte-
ri. Quando autem mens convertit se ad actu

Ad primum Yidetursic proceditur. I . considerandum quod habet in habitu, loqui-

quod unus angelus alteri non loquatur. tur aliquis sibi ipsi; nam ipse conceptus
Dicit cnim Grcgorius, Mor., lib. XVIII, mentis interius verbum » vocatur. Ex hoc
<(

cap. XLvm, § 78, col. 84, t. 2, quod in slatu vero quod conceptus mentis angelicae ordi-
resurrectionis (c uniuscujusque mentem ab natur ad manifcstandum alteri per volunta-
alterius oculis mcmbrorum corpulentia non tem ipsius angeli, conceptus mentis unius
abscondet. » Multo igitur minus mens unius angeli innotcscit alteri, et sic loquitur unus

angeli absconditur ab altcro. Scd locutio est angelus altcri; nihil cst cnim aliud loqui ad
ad manifestandum alteri quod latct in altcrum, quam conceptum mcntis alteri
mcntc. Non igitur oportet quod unusangelus manifestare.
altcri loquatur. Ad primum ergo dicendum, quod in nobis
2. Praeterea, duplex est locutio : interior, interior mentis conceptus quasi duplici obsta-
per quam aliquis sibi ipsi loquitur, et culo clauditur. Primo quidcm ipsa voluntate,
extcrior, per quam aliquis loquitur alteri. quse conceptum intellectus potcst rctincro in-
Exterior autem locutio fit per aliquod sensi- tcrius vel ad cxtra ordinarc; ct quautum ad

' lu Parm. : « quod. »

 QU^ST. CVII, ART. I ET II.

hoc mentem unius nullus alius potesfc videro,

nisi solus Deus, secundum illud I Cor., u, ARTICULUS II.

11 : Qux
sunt hominis, nemo novit, nisi Utrum inferior angelus superiori loquatur.
spiritus hominis, qui in ipso est. Secundo
autem clauditur mens hominis ab aUo Ad secundum sic proceditur. 1. Videtiu'
homine per grossitiem corporis unde cum :
quod inferior angelus superiori non loqua-
etiam vohmtas ordinat conceptum mentis ad tur. Quia super illud I Cor., xui : Si linguis
manifestandum alteri, non statim cognosci- hominum loquar, et angelorum, dicit Glossa
tur ab aUo; sed oportet aliquod signum ordin., quod
locutiones angelorum sunt
((

sensibile adhibere. Et hoc est quod Gregorius illuminationes, quibus superiores iUuminant
dicit, Mor., lib. II, c. vn, § 8, col. 559, t. 1 :
inferiores^. » Sed inferiores nunquam iUu-
(( Alienis oculis intra secretum mentis quasi minant superiores, ut supra dictum est. Ergo
post parietem corporis stamus; sed cum nec inferiores superioribus loquuntur.
manifestare nosmetipsos cupimus, quasi per 2. Praeterea, supra dictum est, quod iUu-
linguse januam egredimur, ut quales sumus minare nihil est aliud quam illud quod est
intrinsecus, ostendamus. » Hoc autem obsta- alicui manifestum, alteri manifestari, et hoc
culum non habet angelus et ideo quam cito ; idem est loqui. Ergo idem est loqui et illu-
vult manifestare suum conceptum, statim minare, et sic idemquod prius.
alius cognoscit. 3. Praeterea, Gregorius dicit, Mor., lib. II,
Ad secundum dicendum, quod locutio c.vn, § 9, col. 559, quod loquitur Deus
t. 1,

exterior, quae fit per vocem, est nobis neces- ad angelos sanctos eo ipso quo eorum cor-
((

sariapropter obstaculum corporis, undenon dibus occulta sua invisibilia ostentat. » Sed
convenit angelo sed sola locutio interior, ad
;
hoc ipsum est illuminare. Ergo omnis Dei
quam pertinet non solum quod loquatur sibi locutioest illuminatio. Pari ergo ratione
interius concipiendo, sed etiam quod ordinet omnis angeli locutio est iUuminatio. NuUo
per voluntatem ad alterius manifestationem. ergo modo angelus inferior superiori loqui
Et sic lingua angelorum metaphorice dicitur potest.
ipsa virtus angeU, qua conceptum suum Sed contra est, quod sicut Dionysius
prsedicto modo ' manifestat. exponit Cxlest. hier., c. vn, § 3, col. 210,
Ad tertium dicendum, quod quantum ad t. 1, inferiores angeli superioribus dixerunt,

angelos bonos, qui semper se invicem vident ps. xxni, 10 Quis est iste Rex glorise ?
:

in verbo, non esset necessarium ponere ali- Respondeo dicendum, quod angeU infe-
quid excitativum; quia sicut unus semper riores superioribus loqui possunt. Ad cujus
videt alium, ita semper videt in eo quidquid evidentiam considerandum est, quod omnis
est ad se ordinatum. Sed quia etiam in statu illuminatio est locutio in angelis, sed non
naturse conditse sibi invicem loqui poterant, omnis locutio est illuminatio ;
quia, sicut dic-
et maU etiam angcli nunc sibi invicem tum est, angelum loqui angelo nihil aliud est
loquuntur, dicendum est, quod sicut sensus quam conceptum suum ordinare ad hoc ut
movetnr a sensibiU, ita intellectus movetur ei innotescat per propriam voluntatem.
ab intelligibili. Sicut ergoper signum sensi- Ea vero quae mente concipiuntur, ad
bile excitatur sensus, ita per aUquam virtu- duplex principium referri possunt; scilicet
tem intelligibilem potest excitari mens an- ad ipsum Deum, qui est prima veritas, et ad
geli ad attendendum. voluntatem intelUgentis, per quam aliquid
CoNCLDSio. — Cum unus angelus alteri con- actu consideramus. Quia vero veritas est
ceptum mentis suse patefaciat, per hoc quod ille lumen inteUectus, et regula omnis veritatis
cujus est conceptus sua voluntate ordinat ipsum est ipse Deus manifestatio ejus quod mente
;

ad manifestandum aliquid alteri; unum angelum concipitur, secundum quod dependet a prima
alteri loqui constat (a).
veritate et locutio est, et Uluminatio puta, ;

si unus homo dicat alii Caelum est a Deo :

Omittitur in edit. « prsedicto modo. »

'
: suas Postillas scripserit.
* Non
legitur hsec Glossa apud Strabum in edi- (a) Locutio angeU cum angelo super angeli cogi-
tione Migne, quippe quse ex Petro Lombardo de- tationem conceptus manifestationem, sine signo
sumpta est. Mirandum est novam parmensem edi- sensibili, addit. Locutio igitur per conceptus ma-
tionem locum hunc velle ex Lyrano fuisse collec- nifestationem simpliciter, illuminatio per moduni
lum, cum Nicolaus de Lyra post obitum D. Thomse magisterii et doctrinse fit.
 : : ;

8 SUMMA THEOLOGICA.
creatum, vel : Homo
animal. Sed mani-
est nat ad Deum. Si ergo aliquando Deo loqui-
festatio eorum quae dependent ex voluntate tur, semper Deo loquitur quod potest videri
;

intelligentis, non potest dici illuminatio, sed aliquibus inconveniens, cum

aliquando an-
locutio tantum; puta, si aliquis alteri dicat gelus angelo loquatur. Videtur ergo quod
Volo hoc addiscere Yolo lioc vel illud
: angelus nunquam loquatur Deo.
facere. Cujus ratio est, quia voluntas creata Sed contra est quod dicitur Zacliar., i, 12 :

non est lux, nec regula veritatis, sed parti-
cipans lucem. Unde communicare ea quse
sunt a voluntate creata, inquantum hujus-
modi, non est illuminare. Non enim pertinet
ad perfectionem intellectus mei, quid tu
Respondit angelus Deo * et dixit : Domine
exercituum,usquequononmisereberis]erU'
salern? Loquitur ergo angelus Deo.
Respondeo dicendum, quod, sicut dictum
est, locutio angeli est per hoc, quod con-

velis vel quid tu intelligas cognoscere, sed
solum quid rei veritas habeat.
Manifestum est autem, quod angeU dicun-
tur superiores vel inferiores per comparatio-
nem ad hoc principium quod est Deus et
ideo illuminatio, quse dependet a principio
quod est Deus, solum per superiores angelos
ad inferiores deducitur. Sed in ordine ad
principiurn quod est voluntas, ipse volens
est primus et supremus; et ideo manifestatio
ceptio mentis ordinatur ad alterum. Sed
ahquid ordinatur ad alterura dupliciter.
Uno modo ad hoc quod communicet ahquid
alteri, sicut in rebus naurahbus agens ordi-
: natur ad patiens et in locutione humana
doctor ordinatur ad discipulum, et quantum
ad hoc nullo modo angelus loquitur Deo
neque de his quse ad rerum veritatem perti-
nent, neque de his quae dependent a volun-
tate creata quia Deus est omnis veritatis et
;

eorum quae ad voluntatem pertinent, per omnis voluntatis principium et conditor.

ipsum volentem deducitur ad aUos quoscnm- Aho modo ordinatur ahquid ad alterum, ut
que. Et quantum ad hoc et superiores infe- ab eo aliquid accipiat, sicut in rebus natura-
rioribus, el inferiores superioribus loquun- libus passivum ad agens, et in locutione
tur. humana discipulus ad magistrum et hoc :

Et per hoc patet solutio ad primum et ad modo angelus loquitur Deo, vel consulendo
secundum. divinam voluntatem de agendis', vel ejus
Ad tertium dicendum, quod omnis Dei excellentiam quam nunquam comprehendit
locutio ad angelos est ilhiminatio; quia cum admirando, sicut Gregorius dicit, 11 MoraL,
voluntas Dei sit regula veritatis, etiam scire cap. vn, § 10, col. 360, quod « angeU
t. 1,
quid Deus velit pertinet ad perfectionem et loqimntur Domino, cum per hoc quod super
inuminationem mentis creata. Sed non est semetipsos respiciunt, in motum admiratio-
eadem ratio de voluntate angeU, ut dictum nig surgunt. »
est. A-d primum ergo dicendum, quod locutio
CoNCLusio. — Cum aiigelus inferior ea quaj non semper est ad manifestandum alteri;
mente concepit, superiori patefaciat, prout ex sua sed quandoque ad hoc ordinatur finaliter, ut
voluntate, non autem a prima veritate dependent loquenti aUquid manifestetur sicut cum ,

illi quidem locpiitur, sed eum non illuminat. discipulus quserit aUquid a magistro.
Ad secundum dicendum, quod locutione
ARTICULUS III. qua angeli loquuntur Deo laudantes ipsum
et admirantes, semper angeU Deo loquuntur
Utrum angelus Deo loquatur. ge^ locutione qua ejus sapientiam consulunt
super agendis, tunc ei loquuntur, quando
Ad tertium sic proceditur. 1 . Videtur aliquod novum per eos agendum occurrit,
quod angelus Deo non loquatur. Locutio super quo desiderant illuminari.
enim est ad manifestandum aliquid alteri. _ ^^^ ^^ .
^^^ ^^ ^^.
^^^^^^^^^
Sed angelus mhil potest mamfestare Deo, .^^^ nianifestent, sed iUi loqui dicuntur vel
qui omnia novit. Lrgo angelus non loquitur ,oi,suitando illius vohmtatem de agendis vel iliius
Deo. cxcellentiam admirando,
conceptum
2. Praeterea, loqui est ordinare
intellectus ad alterum, ut dictum est. Sed
angelus semper conceptum suae mentis ordi-

'
Al. : « de angelis. »
 ;: ;

qvmst:. cvii, art. iv et v. 9

quisque minus clamat, quanto minus desi-
ARTICULUS IV. derat. »

CoNCLUsio. — In locutione angelorum, cum in

Utrum localis distantia operetur aliquid in intellectuali operatione consistat, nullum impedi-
locutione angelica. mentum preestat localis distantia.

Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur ARTICULUS V.

quod localis distantia operetur aliquid in
locutione angelica. Sicut enim dicit Damas- Utrum locutionem unius angeli ad alterum
cenus, libro II Orth.fid., c. ni, col. 870, 1. 1 omnes cognoscant.
« Angelus, ubi est, ibi operatur ' . » Locutio
autem est qua^dam operatio angeli. Cum Ad quintum sic proceditur. 1. Videtur
ergo angelus sit in determinato loco, videtur quod locutionem unius angeli ad alterum
quod usque ad determinatam loci distan- omnes cognoscant. Quod enim unius homi-
tiam angelus loqui possit. nis locutionem non omnes audiant, facit
2. Praeterea, clamor loquentis fit propter inaequalis loci distantia. Sed in locutione an-
distantiam audientis. Sed Isa., vi, 3, dicitur geli nihil operatur localis distantia, ut dic-
de Seraphim, quod clamabant alter ad alte- tum Ergo uno angelo loquente ad alte-
est.

rum. Ergo videtur quod in locutione ange- rum, omnes percipiunt.

lorum aliquid operetur localis distantia. 2. Prseterea, omnes angeli communicant
Sedcontraest, quodsicutdiciturLuc, XVI, in virtute intelligendi. Si ergo conceptus
dives in inferno positus loquebatur Abrahae, mentis unius ordinatus ad alterum cognos-
non impediente locali distantia. Multo igitur citur ab uno, pari ratione cognoscitur ab
minus localis distantia potest impedire locu- aliis.

tionem unius angeli ad alterum. 3. Praeterea, illuminatio est quaedam

Respondeo dicendum, quod locutio aiigeli species locutionis. Sed illuminatio unius an-
in intellectuali operatione consistit, ut ex geli ab altero pervenit ad omnes angelos
dictis patet. Intellectualis autem operatio an- quia, ut Dionysiusdicit, Caelest. hier., c. xv,
geli omnino absh^acta est a loco et tempore. § 6, col. 335, t. 1 , « unaquaeque cselestis
Nam etiam noslra intellectualis operatio est essentia intelligentiam sibi traditam aliis

per abstractionem ab hic et nunc, nisi per communicat^. » Ergo et locutio unius an-
accidens ex parte phantasmatum, quae in geli ad alterum ad omnes perducitur.
angelis nulla sunt. In eo autem quod est Sed contra est quod unus homo potest
omnino abstractum a loco et tempore, nihil alteri soli loqui. Multo igitur magis hoc in
operatur neque temporis diversitas, neque angelis esse potest.
Unde in locutione angeli nul-
loci distanlia. Respondeo dicendum, quod, sicut supra
lum impedimentum facit distantia loci. dictum est, conceptus mentis unius angeU
Ad primum ergo dicendum, quod locutio percipi potest ab altero per hoc quod ille
angeli, sicut dictum est, est locutio interior cujus est conceptus, sua voluntate ordinat
quse tamen ab alio percipitur; et ideo est in ipsum ad alterum. Potest autem ex aliqua
angelo loquente et per consequens ubi est causa ordinari aliquid ad unum, et non ad
angelus loquens. Sed sicut distantia localis alterum, et ideo potest conceptus unius ab
non impedit quin unus angelus alium videre aliquo uno cognosci, et non ab aliis; et sic
possit ita etiam non impedit quin percipiat
; locutionem unius angeli ad alterum potest
quod in eo est ad se ordinatum quod est : percipere unus absque aliis, non quidem
ejus locutionem percipere. impediente distantia locali, sed hoc faciente
Ad secundum dicendum, quod clamor ille voluntaria ordinatione, ut dictum est.
non est vocis corporese, quffi fit propter dis- Unde patet responsio ad primum et secun-
tantiam loci ; sed significat magnitudinem dum.
rei quae dicebatur, vel magnitudinem effec- Ad tertium dicendum, quod illuminatio
tus, secundum quod dicit Gregorius, Mor., est de his quae emanant a prima regula veri-
lib. II, cap. VII, § Id, col, 560, t. 1 : « Tanto tatis, quae est principium commune omnium

^ Angeli« ubi se conferunt, illic spiritaliter ad- ' De auctoritate S. Dionysii vide q. cvi, art. 1,
sunt et operantur. » in corp.
 ;

10 SUMMA THEOLOGICA.
angeloruin et ideo illuminationes sunt om-
;
actionibus regulantur. Ergo omnes angeli
nibus communes. Sed locutio potest esse de sunt unius hicrarchia3.
his qua? ordinanturad principium voluntatis 3. Prseterea, sacer principatus, quidicitur
creata?, quod est proprium unicuique an- hierarchia, invenitur in hominibus et ange-
gelo ct ideo non oportct quod hujusmodi
;
lis. Sed omncs homines sunt unius hierar-
locutiones sint omnibus communcs. chiffi. Ergo etiam omnes angeli sunt unius

CoNCLUsio. — Cuni imus angelus propriuni con- hierarchiae.

ceptuni mentis ordinare possit ex aliqua causa ad Sed contra est quod Dionysius, vi cap.

unum, et non ad alterum, locutionem unius an- Cxlest. hier., § 2, col. 199, t. 1, distinguit
geli polest percipere unus, al)sque aliis. tres hierarchias angelorum.
Respondeo dicendum, quod hierarchia est
sacer principatus, ut dictum est. In nomiiie
QU.ESTIO GVIII. autem principatus duo intelliguntur, scilicet
ipse princeps, et multitudo ordinata sub
DE ORDINATIONE ANGELORUM
principc.
SECUNDUM HIERARGHIAS ET ORDINES.
Quia igitur unus est Deus princeps noii
(Et oc(o quserunlur.)
solum omnium angelorum, sed etiam homi-
Deinde considerandum est de ordinatione num et totius creaturae; ideo non solura

angelorum secundum liierarchias et ordines omnium angelorum, sed etiam totius ratio-
dictum est enim, quod superiores illuminant ualis creatura3, quae sacrorum particeps esse
inferiores, ct non c converso. potest, una est hiorarchia, secundum quod
hoc quasruntur octo
Circa 1° utrum :
Augustinus dicit, De civ. Dei, lib. XII, c. i,

omnes angeli sint unius liiorarchise 2" utrum ;

col. 349, t. 7 : « Duas esse civitates, hoc est
in una hierarchia sit unus tantum ordo; societates : unam in angelis bonis, et homini-
3° utrum in uno ordine sint plures angeli bus, alteram in malis '. » Sed si consideretur
4° utrum distinctio hierarchiarum et ordi- principatus ex parte multitudinis ordinata^
num sit a natura ; d" do nominibus et pro- sub principe, unus principatus dicitur
sic

prietatibus singulorumordinum G" de com- ;

secundum quod multitudo uno et eodein
paratione ordinum ad invicem; 7" utrum modo potest gubernationem principis rcci-
ordines durent post diem judicii; 8° utrum pere. Quae vero non possunt secundum
homines assumantur ad ordines angelorum. cumdem modum gubernari a principe, ad
diversos principatus pertinent sicut sub uno
;

rege sunt diversse civitates, quse diversis re-

ARTICULUS PRIMUS. guntur et legibus et ministris. Manifestum
Utriim omnes amjeli slnt imius hierarchix. est autem quod homines alio modo divinas
illuminationcs"percipiunt quam angeli : nam
Ad primum sic proceditur. \. Videtur angeU percipiunt eas in intelligibili puritate,
quod omnes angeli sint unius hierarchise. homines vero percipiunt eas sub sensibilium
Cum enim angeli sint supremi inter creatu- similitudinibus, ut Dionysius dicit, i cap.
ras, oportet dicere, quod sint optime dispo- Cxkst. hier., § 3, col. 122, Et ideo
t. 1.

siti. Sed optima dispositio est multitudiius, oportet distingui humanam hierarchiam ab
secundum quod continetur sub uno princi- angclica. Et por eumdem modum in angelis
patu, ut patet per Philosophum XII Metaph., tres hierarchice distinguuntur.Dictum est
in fuie, et III Polit., c. xi et xii. Cum ergo cniin supra, dum de coguitione angclorum
hierarchia nihil sit aliud quam sacer princi- agerctur, quod superiorcs angeli habent
patus, videturquod oinnes angeli sint unius universanorem cognitionem veritatis quam
hierarchiae. inforiores. Ilujusmodi autem universalis
2. Pra^terea^ Dionysius dicit in III cap. acceptio cognitionis sccundum tres gradus
Cxlest. hier., § 1, col. 103, t. 1, quod « hie- in angelis distingui potest. Possunt enira
rarchia cst ordo scientia et actio. « Sed
, rationes rcrum, do quibus augeli illumi-
omnes angeli coiiveniunt in uno ordine ad triplicitcr. Primo qui-
nantur, considcrari
Deum, quem cognoscunt, et a quo iii suis dem secundum quod procedunt a prirao

^ Duse civitatcs, hoc cst societates, merito esse angclis, verum eliam hominibus coustilutee. »
dicuntur « : Una in bonis, allera in inulis, non soluui
 ;

QU^ST. CVIII, ART. I ET II. H

principio universali, quod est Deus; et ille dines. Multiplicata enim defmitione multi-
modus convenit primee hierarchice, quee im- plicatur et defmitum. Sed hierarchia, ut
mediate ad Deum extenditur, et quasi in Dionysius dicit, cap. m
Cxlest. hier., § 1,
vestibulis Dei collocatur, ut Dionysius dicit, col. 163, t. 1, est ordo. Si ergo sunt multi

Icap. Csslest. hicr., § 2, col. 207, t. \. Se-
cundo vero prout iiujusmodi rationes depen-
dent ab universalibus causis creatis, quse
jam aliquo modo multiphcantur et hic
modus convenit secundse liierarchise. Tertio
autem modo secundum quod hujusmodi ra-
tiones apphcantur singulis rebus, prout
dependent a propriis causis, et hic modus
convenit infimse hierarchise. Quod plenius
patebit cum de singulis ordinibus agetur.
Sic igitur distinguuntur liierarcliise ex parte
ordines non erit una hierarchia, sed multee.
2. Praeterea, diversi ordines sunt diversi
gradus; et gradus in spirituaUbus consti-
; tuuntur secundum diversa dona spirituaUa.
Sed in angelis omnia dona spiritualia sunt
communia, quia nihil ibi singulariter possi-
detur. Ergo non sunt diversi ordines ange-
lorum.
3. Praeterea, in ecclesiastica hierarchia dis-
tinguuntur ordines secundum « purgare,
illuminare et perficere. » Nam ordo diacono-

multitudinis subjectffi. rum est purgativus, sacerdotum illuminati-

Unde manifestum est eos errare, et contra vus, episcoporum perfectivus, ut Dionysius
intentionem Dionysii loqui, qui ponunt in dicit, V cap. Eccles. hier., § 6 et 7, col. 506,

divinis personis hierarcliiam, quam vocant t. 1. Sed quililjet angelus purgat, illuminat

super cffilestem. In divinis enim personis cst et perficit. Non ergo est distinctio ordinura
quidam Ordo naturse, sed non hierarchiae; in angeUs.
nara, ut Dionysius dicit, m cap. Ceel. hier., Sed contra est quod Apostolus dicit ad
§ 2, col. 166, t. 1, ordo hierarchiae est alios Ephes., I, 21 quod Deus constituit Christura
,

quidem purgari, et illuminari, et perfici : hominem supra onmem principatum, et

alios autem purgare, et illuminare, et perfi- potestatem, et virtutem, et dominationem
cere quod absit ut in divinis personis pona-
;
qui sunt diversi ordines angelorum, et qui-
mus. dam eorum ad unam hierarchiam pertinent,
Ad primum ergo dicendum, quod ratio ut infra patebit.
illa procedit de principatu ex parte principis; Respondeo dicendum, quod, sicut dictum
quia optimum est quod multitudo regatur est, una hierarchia est unus principatus, id-
ab uno principe, ut philosophus in pluribus est, una multitudo ordinata uno modo sub
locis intendit. principis gubernatione. Non autem esset
Ad secundum dicendum, quod quantum multitudo ordinata sed confusa, si in multi-
ad cognitionem ipsius Dei, quam omnes uno tudine diversi ordines non essent. Ipsa ergo
modo scihcet per essentiam, vident, non dis- ratio hierarchise requirit ordinum diversita-
tinguuntur in angehs hierarchise, sed quan- tem.
tum ad rationem rerum creatarum, ut dic- Quse quidem diversitas ordinum secun-
tuni est. dum diversa officia et actus consideratur,
Adtertium dicendum, quod omnes homi- sicut patetquod in una civitate sunt diversi
nes sunt unius speciei, et unus modus intel- ordines secundum diversos actus nam alius ;

ligendi est eis connaturalis non sic autem

; est ordo judicantium, et alius pugnantium,
est in angelis; unde non est similis ratio. et aliuslaborantium in agris, et sic de aliis.
CoNCLUsio. —Ex parte principis unius, scilicet Sed quamvis multi sint unius civitatis or-
Dei, omnes angeli et rationales creatura?, luiius dines, omnes tamen ad tres possunt reduci,
sunt hierarcliise ex parte vero multitudinis ordi-
:
secundum quod muUitudo perfecta
quselibet
natae sub principe, angeli nec cum liominibus nec habet principium, medium et fmem. Unde
iuter sc, sunt unius hierarchia^, sed ipsi inter se ordo hominum inve-
et in civitatibus triplex
angeli trcs constituunt hierarchias. nitur quidam enim sunt supremi, ut opti-
:

matos quidam autem sunt infimi ut viUs

;
,

ARTICULUS II. populus quidani autem sunt medii, ut po-

;

Utrum in iina hierarchia si^itplures pulushonorabilis. Sic igitur et in qualibet

hierarchia angelica ordines distinguuntur
ordines.
secundum diversos actus omnis
et officia , et
Ad secundum sic proceditur. 1. Yidetur ista diversitas ad tria reducitur, scilicet ad
quod in una hierarchia non sint plures or- summum, medium et infimum et propter ;
 .

42 SUMMA THEOLOGICA.
hoc inqualibethierarchiaDionysius, Cselest. 2. Praeterea, quod potest sufficienter fieri
hier., c. vi, § 2, col. 199, t. 1, ponit tres or- per unum, superfluum est quod fiat per
dines, nempe seraphim, cherubim et throno- multa. Scd illud, quod pertinet ad ununi
rum in prima dominationum, virtutum et
; officium angelicum, sufficionter potest fieri
potestatum in secunda; principatuum , ar- perunum angelum, multo magis quam per
changelorum et angelorum in tertia. unum solem sufficienter fit quod pertinet ad
Ad primum ergo dicendum, quod ordo officium solis, quanto perfectior est angelus
Uno modo ipsa ordinatio
dupliciter dicitur. caelesti corpore. Si ergo ordines distinguun-
compreliendens sud se diversos gradus, et tursecundum officia, ut dictum est, super-
hoc modo hierarchia dicitur ordo. Alio modo fluum est quod sint plures angeli unius or-
dicitur ordo gradus unus; et sic dicuntur dinis.
plures ordines unius hierarchia?. 3. Prseterea, supra dictum est, quod omnes
Ad secundum dicendum, quod in societate angeli sunt inaequales. Si ergo plures angcU
angelorum omnia possidentur communiter, sunt unius ordinis, puta tres vel quatuor,
sed tamen qnsedam excellentius habentur a infimus superioris ordinis magis convenit
quibusdam quam ab aliis. Unumquodque cum supremo inferioris quam cum supremo
autem perfectius habetur ab eo qui potest sui ordinis , et sic non videtur quod magis
illud communicare, quam ab eo qui non sit unius ordinis cum hoc quam cum illo.

potest; sicut perfectius cahdum quod

est Non angeU unius ordinis.
igitur sunt plures
potest calefacere, quam quod non potest et ; Sed contra est quod Isa., vi, 3, dicitur
perfectius scit qui potest docere, quam qui quod seraphim clamabant alter ad alterum
non potest. Et quanto perfectius donum ali- Sunt ergo plures angeU in uno ordine sera-
quis communicare potest tanto in perfectiori phim.
gradu est : sicut in perfectiori gradu magis- Respondeo dicendum, quod ille qui per-
qui potest docere altiorem scientiam.
terii est fccte cognoscit res aliquas, potest usque ad
Et secundum hanc similitudinem conside- minima et actus, et virtutes, et naturas
randa est diversitas graduum, vel ordinum earum distinguerc; qui autem cognoscit eas
in angelissecundum diversa officia et actus. impcrfecte, non potest distinguere nisi in
Ad
tertium dicendum, quod inferior an- univcrsali; quse quidem distinctio fit per
gelus est superior supremo homine nostrse pauciora ; sicut qui imperfecte cognoscit res
hierarchiae secundum illud Matth., xi, 11 : naturales, distinguit earum ordines in uni-
Qui minor est inregno cxlorum, major est versali, ponens iii uno ordine cselestia cor-
illo, scilicet Joanne Baptista, quo nullus pora, iii alio corpora inferiora inanimata, in
Sur- major surrexit* inter natos mulierum. Unde alio plantas, in aUo animalia; qui autem
rexit
niinor angehis ca-lcstis liierarchise potest perfectius cognosceret res naturales, posset
mier. non solum purgare, sed illuminare, et per- distinguere et in ipsis corporibus ca^lestibus
ficere, ct altiori modo quam ordines nostrse diversos ordines, et in singuUs aUorum.
hierarchise. Et sic secundum distinctionem Nos autera imperfccto angclos cognosci-
harum actionum non distinguuntur ca^lestes mus, et eoruin officia, ut Dionysius dicit,

ordincs, sed secundum alias differentias VI cap. Canlest. hier., § 1, col. 199, t. 1. Unde
actionum. non possumus distinguere officia et ordines
CoNCLUsio. — In omiii liicrarchia distinguuntur angelorum communi; secundum
nisi in
tres ordines diversi : summus, medius et infimus, quem modum multi angeli sub uno ordine
secundum varia angelorum oflicia ot actus. continentur. Si autem perfecte cognoscerc-
mus officia angclorum et eorum distinctio-
ARTICULUS III.
quod quiUbct angclus
nes, pcrfecte scircmus
habet suum proprium officium, et suum
Utrum in uno ordine sint plures angeli. proprium ordinem in rebus et multo magis ,

quam quselibet stella, etsi nos lateat.

Ad
tertium sic proceditur. 1. Vidctur quod Ad primum ergo dicendnm, quod omncs
in uno ordine non sintpluresangeli. Dictum angeU unius ordinis sunt aliquo inodo
est enim supra, omncs angelos ina^quales iequales quantum ad communem similitu-
esse ad invicem. Sed unius ordinis esso dinem, secundum quam constituuntur in
dicuntur qua; suntffiqualia. Ergo plures an- ordine; sed simpliciter non sunt aequalcs.
geh non sunt unius ordinis. Unde Dionysius dicit, Cxlest. hier.,c. x, §2
 ;;

QU^ST. CVIII, ART. III ET IV. 13

et 3, col. 274, t. 1, quod « in uno et eodem cap. IX, col. 357, t. 7. Ergo ordines in ange-
ordine angelorum est accipere primos, lis non sunt a natura, sed a gratia.
medios et ultimos. » 3. Praeterea, hierarchia ecclesiastica
Ad secundum dicendum, quod illa specia- exemplatur a caelesti. Sed ordines in homini-
lis distinctio ordinum et officiorum, secun- bus non sunt per naturam, sed per donum
dum quam quilibet angelus habet proprium gratiae; non enim est a natura quod unus
officium et ordinem, est nobis ignota. est episcopus, et aUus est sacerdos, et aUus
Ad
tertium dicendum, quod sicut in super- diaconus. Ergo neque in angeUs sunt ordi-
ficie quae partim est alba, et partim nigra, nes a natura, seda gratia tantum.
duae partes quae sunt in confmio albi et Sed contra est quod Magister dicit, ix dist.
nigri, magis conveniunt secundum situm II Sentent., quod « ordo angelorum dicitur

quam alise duae partes albae, minus tamen muUitudo Cffilestium spirituum, qui inter se
secundum qualitatem; duo angeli, qui ita aUquo munere gratiae similantur, sicut et
sunt in terminis duorum ordinum, magis naturaUum datorum participatione conve-
secum conveniunt secundum propinquitatem niunt. » Distinctio ergo ordinum in angeUs
naturae quam unus eorum cum aliquibus est non sohim secundum dona gratuita, sed
aliis sui ordinis, minus autem secundum etiam secundum dona naturaUa.
idoneitatem ad similia officia; quae quidem Respondeo dicendum, quod ordo guber-
idoneitas usque ad aliquem certum termi- nationis, qui est ordo multitudinissub prin-
num protenditur, cipatu existentis, attenditur per respectum
CoNCLUsio. — Multi angeli sunt in uno ordine ad finem. Finis autem angelorum potest ac-
nobis noto, sed quilibet angelus pvoprium habet cipi dupUciter.Uno modo secundum faculta-
ordinem nobis incognitum. tem suae naturae, ut sciUcet cognoscant et
ament Deum naturaU cognitione et amore
et secundum respectum ad hunc finem dis-
ARTICULUS IV.
tinguuntur ordines angelorum secundum
Utrum distinciio hierarchiarum et ordi- naturaUa dona. Alio modo potest accipi finis
num sit a natwa in angelis. angelicae muUitudinis supra naturalem fa-
cultatem eorum, qui consistit in visione
Ad quartum sic proceditur. d. Videtur divinae essentiae, et in immobiU fruitione
quod distinctio hierarchiarum et ordinum bonitatis ipsius; ad quem finem pertingere
non sit a natura in angelis. Hierarchia enim non possunt nisi per gratiam unde secun- ;

dicitur « sacer principatus, » et in defmi- dum respectum ad hunc fmem ordines dis-
tione eJQS Dionysius ponit, c. ni Cxlest. tinguuntur in angeUs completive quidem
hier., § 2, col. d66, t. 1, quod « deiformi secundum dona gratuita, dispositive autem
quantum possibile est, assimilat*. » Sed secundum dona naturaUa quia angeUs data ;

sanctitas et deiformitas est in angelis per sunt dona gratuita secundum capacitatem
gratiam, non per naturam. Ergo distinctio naturaUum quod non est in hominibus, ut
;

hierarchiarum et ordinum in angehs estper supra dictum est. Unde in hominibus distin-
gratiam, non per naturam. guuntur ordines secundum dona gratuita
2. Praeterea, seraphim dicuntur ardentes tantum, et non secundum naturam.
vel incendentes, ut Dionysius dicit, vn cap. Et per hoc patet responsio ad objecta.
Cselest. hier., § 1, col. 206^ t. 1. IIoc autem
videtur ad charitatem pertinere, quae non
CoNCLUsio. — Secundum fmem naturalem dis-
tinguuntur ordines in angelis per naturalia dona,
est a natura, sed a gratia : diffunditur enini secundum supernaturalem vero finem completive
in cordibus nostris per Spiritum sanctum, per dona gratuita, et dispositive per naturalia
qui datus est nobis, ut dicitur ad Rom., v, 5, distinguuntur in hominibus vero per dona gra-
:

quod non solum ad sanctos homines perti- tuita tantum (a).

net, sed etiam de sanctis angeUs dici potest;

ut Augustinus dicit, De civit. Dei, hb XII,

^ Corderius : « Qui hierarchiam nominat, quam- (n) Angeh sunt determinatse et finitae virtutis
dam omnino sacram designat dispositionem, Dei ideo secundum Guillermum, Richardum et Bona-
principalis pulchriludinis imaginem... atque pro- venturam terminus dandus est vel distantia ultra
prio, quantum fas est, principio conformem. » quam angelus angelo loqui non poterit.
 ;

** SUxMMA THEOLOGICA.
Ad yidendum autem quae sit proprietas
ARTICULUS V. cujuslibet ordinis, considerare oportet, quod
Utrum ordines angeloriim convenie^iter i" ^^bus ordinatis tripliciter aliquid esse

nominentur contingit , scilicet per proprietatem per ,

excessum et per participationem. Per pro-

Ad quintum sic proceditur. 1. Yidetur prietatem autem dicitur esse aliquid in re
quod ordines angelorum non convenienter aliqua, quod adsequatur et proportionatur
nominenlur. Omnes enim cffilestes spiritus naturseipsius; perexcessumautem, quando
dicuntur et angeli et virtutes cselestes. Sed illud quod attribuitur alicui, est minus quam
nomina communia inconvenienter aliquibus res cui attribuitur, sed tamen convenit illi
appropriantur. Ergo inconvenienter nomi- rei per quemdam excessum, sicut dictum
natur unus ordo angelorum, et alius virtu- est de omnibus nominibus quae attribuuntur
tum. Deo; per participationem autem, quando
2. Prseterea, esse dominum est proprium illud quod attribuitur alicui, non plenarie
Dei, secundum illud ps. xcix, 3 Scitote, : invenitur in eo, sed deficientcr, sicut sancti
quoniam Dominus ipse est Deus. Ergo in- homines participative dicuntur dii. Si ergo
convenienter unus ordo caelestium spirituum aliquid nominari debeat nomine designante
dominationes vocatur. proprietatem ipsius, non debet nominari ab
3. Pra^terea, nomen
dominationis ad gu- eo quod imperfecte participat, neque ab eo
bernationem pertinere videtur similiter ; quod excedenter habet, sed ab eo quod est
autem et nomen principatuum et potesta- sibi quasi coaequatum; sicut si quis velit
tum. Inconvenienter ergo tribus ordinibus proprie nominare hominem, dicit eum sub-
haic tria nomina imponuntur. stantiam rationalem, nonautem substantiam
4. Preeterea, archangeli dicuntur quasi intellectualera, quod est proprium nomen
principes angeli. Non ergo hoc nomen debet angeli; quia simplex intelligentia convenit
imponi aUi ordini quam ordini principa- angelo per proprietatem, homini vero per
tuum. participationem neque substantiam sensibi-
;

5. Praeterea, nomen seraphim imponitur lem, quod est nomen bruti proprium quia ;

ab ardore, qui ad charitatem pertinet nomen
autem cherubim imponitur a scientia. Cha-
ritas autem et scientia sunt dona communia
omnibus angehs. Non ergo debent esse no-
mina specialium ordinum.
dicuntur sedes. Sed ex
6. Prajterea, throni
; sensus est minus quam id quod est proprium
homini, et convenit homini excellenter prse
aUis animalibus. Sic igitur considerandum
est in ordinibus angelorum, quod omnes
spirituales perfectiones sunt omnibus ange-
lis communes, et omnes abundantius exis-

hoc ipso Deus in creatura rationaU sedere
dicitur, quod ipsam cognoscit et amat. Non
ergo debet esse alius ordo thronorum ab or-
dine cherubim et seraphim. Sic igitur vide-
tur quod inconvenienter ordines angelorum
tunt in superioribus quam in inferioribus.
Sed cum in ipsis etiam perfectionibus sit
quidam gradus, superior perfectio attribui-
tur superiori ordini per proprietatem, infe-
riori vero per participationem e converso ;

nominentur. autem inferior attribuitur inferiori per pro-

Sed contra est auctoritas sacrse Scriptura^, prietatem, superiori autem per exicessum ; et
quee sic eos nominat. Nomen enim seraphim ita superior ordo a superiori perfectione
ponitur Isa., vi nomen cherubim, Ezech,, i
; nominatur.
nomen thronorum, Coloss., i; dominationes Sic igitur Dionysius exponit ordinum no-
autem et virtutes, et potestates, ct principatus mina secundum convenientiam ad spirituales
ponuntur Ephes., i; nomcn autcm archan- perfectiones corum; Gregorius vero, Ilom.
geU ponitur incanonica Judaj nomen autem ; xxxiv inEvang., § 8, etc, col. 12o0, t. 2, iu
angelorum, in pluribus Scripturaj locis. cxpositione horum nominum magis atten-
Respondeo dicendum, quod in nomina- dere videtur cxteriora ministcria; dicit cnini
tionc angelicorum ordinum considcrare quod dicuntur qui minima nuntiant;
angtjli
oportet, quod propria nomina singulorum archangcli qui summa; virlutcs por quas
ordinum proprictatcs eoruni dcsignani, ut miracula fiuut i^otcstates quibus advers»
;

Dionysius dicit, Cxlest. hier., cap. vii, § 1, potcstates debcUantur ' ;

principatus qui ipsis
col. 200, t. 1. honis spiritibus pnesunt.
•
Al. : « arcenlur vel repellimlur. »
 QUtEST. CYIII, ART. V. 18

Ad primum ergo dicendum, quod angelus
« nuntius .Omnes ergo cselestes
» dicitur.
spiritus, inquantum sunt manifestatores
divinorum, angeli vocantur. Sed superiores
angeli habent quamdam excellentiam in hac
manifestatione, a qua superiores ordines
nominantur. Infimus autem angelorum
ordo nuUam excellentiam supra communem
manifestationem addit, et ideo a simphci
manifestatione nominatur et sic nomen
commune remanet infmio ordini quasi pro-
prium, ut dicit Dionysius, Cxlest. hier.,
c. V, col. 193, t. 1.
Velpotest dici quod infmiusordo speciaU-
ter potest dici ordo angelorum, quia imme-
diate nobis annuntiant. Virtus autem dupU-
citer accipi potest. Uno modo communiter
neque ad aliquem actum subjectorum, vel
oppressorum a tyrannis. Tertio significat
appetitum et participationem veri dominii,
quod est in Deo. » Et similiter nomen cujus-
Ubet ordinis significat participationem ejus
quod est in Deo, sicut nomen virtutum
significat participationem divinae virtutis;
et sic de aliis.
Ad tertium dicendum, quod nomen domi-
; nationis et potestatis et principatus diversi-
mode ad g-ubernationem pertinent. Nam
domini est solummodo prsecipere de agendis.
Et ideo Gregorius dicit, Hom. xxxiv in
Evang., § 10, col. 1252, t. 2, quod « quae-
dam angelorum agmina, pro eo quod eis
csetera ad obediendum subjecta sunt, domi-
nationes vocantur. Nomen vero potestatis,
»

secundum quod est media inter essentiam ordinationem quamdam designat, secundum
et operationem, et sic omnes cselestes spiri- illud Apostoli adRom., xui, 2 : Qui potestati
tus nominantur caelestes virtutes, » sicut
(c resistit, Dei ordinationi resistit. Et ideo
et cailestes essentise. AUo modo secundum Dionysius dicit, C^/. A^er.,, viii, § 1, col. 239,
quod importat quemdam excessum fortitudi- t. 1, quod nomen potestatis significat quam-
nis, etsicestpropriumnomenordinis. Unde dam ordinationem et circa susceptionein
Dionysius dicit, cap. viii Cselest. hier., § 1, divinorum, et circa actiones divinas, quas
col. 238, t. 1, quod nomen virtutum signi-
(( superiores in inferiores agunt, eos sursum
ficat quamdam virilem et inconcussam forti- ducendo. Ad ordinem ergo potestatum per-
tudinem, primo quidem ad omnes operatio- tinet ordinare quse a subditis sint agenda.
nes divinas eis convenientes secundo vero ; Principari vcro, ut Gregorius dicit, loco nunc
ad suscipiendum divina » et ita significat
'
; cit., § 10, col. 4251, est inter reUquos ((

quod sine aliquo timore aggrediuntur divina priorem existere quasi primi sint in
, )>

quse ad eos pertinent; quod videtiir ad forti- executione eorum quse imperantur. Et ideo
tudinem animi pertinere. Dionysius dicit, Cael. hier., cap. ix, § 1,
Ad secundum dicendum, quod sicut dicit col. 258, 1. 1, quod nomen principatuum » ((

Dionysius, De div. nom., c. xn, § 3 et 4, significat (( ductivum cum ordine sacro^. »

col. 970, t. \, dominatio laudatur in Deo lUi enim qui ducunt, primi inler eos
alios
singulariter per quemdam excessum; sed existentes, principes proprie vocantur, se-
per participationem divina eloquia vocant cundum iUud psal. lxvii, 26 : Prxvenerunt
dominos principaliores ordines per quos ,
principes conjuncti psallentibus.
inferiores ex donis ejus accipiunt^ » Unde Ad quartum dicendum, quod archangeU,
et Dionysius dicit in viii cap. Cael. hier., § 1, secundum Dionysium, Cael. hier., c. ix, § 2,
col. 1, quod
238, nomen dominationum
t. (( col. 258, t. 1,medn sunt inter principatus
primo quidem significat quamdam liberta- et angelos. Medium autem comparatum uni
tem, quse est a serviU conditione, et pedestri extremo videtur alterum, inquantum parti-
subjectione, sicut plebs suljjicitur, et a ty- cipat naturam utriusque sicut tepidum ;

rannica oppressione, quam interdum etiam respectu calidi est frigidum, respectu vero
majores patiuntur. Secundo significat qiiam- caUdum. Sic et archangeli dicun-
frigidi est
dam rigidam et inflexibUem gubernationem, tur, quasi (( principes angeli, » quia respectu
quse ad nuUum servilem actum incUnatur, angelorum sunt principes, respectu vero

^ Sanclarum autem appellatio virtutum, fortem

« citato.
quamdam et inconcussam denotat virilitatem, in ^ Corderius : Nomen siquidem cselestium prin-
omnes deiformes earum actiones redundantem; cipatuum significat eoruni, cum sacro quodam
ne quidquam admittant, quo ipsis divinitus il- principalibusque virtutibus convenientissimo or-
lustrationes imminutfe deficiant; quiB magnis viri- dine, deiformiter principandi atque gubernandi
bus ad Dei nititur imitationem. ^> poteslalem. »
* Plenius in textu S. Dionysii, ut videre est loco
 ; .

16 SUMMA THEOLOGICA.
principatuum sunt angeli. Secundum Gre- datur tertia, non tamen in iUa quae est
gorium autem, Hom. xxxiv Evajig., m thronorum, includuntur aUae duae et ideo :

§ 8, col. 1250, dicuntur archangeli ex eo ordo thronorum distinguitur ab ordine che-

quod principantur soli ordini angelorum, rubim Iloc enim est commune
et serapliim.
quasi magna nuntiantesautem ;
principatus in omnibus, quod exceUentia inferioris con-
dicuntur ex eo quod principantur omnibus tinetur in excellentia superioris^ et non e
cselestibus virtutibus divinas jussiones ex- converso. Exponit autem Dionysius, c. vn
plentibus. Csel. hier., nomen thronorum, per conve-
Ad quintum dicendum, quod nomen sera- nientiam ad materiales sedes, in quibus est
phim non imponitur tantum a charitate, quatuor considerare. Primo quidem situm,
sed a charitatis excessu, quem importat quia super terram sedes elevantur; et sic
nomen ardoris, vel incendii. Unde Diony- ipsi angeU qui tlironi dicuntur, elevantur
sius, Cselest. hier., c. vu, § 1, col. 206, t. 1, usque ad lioc quod in Deo immediate ratio-
exponit nomen seraphim secundum pro- nes rerum cognoscant. Secundo in materia-
quo est excessus caliditatis.
prietates ignis, in Ubus sedibus consideratur firmitas, quia in
In igne autem tria possumus considerare. ipsis aUquis firmiter sedet, hic autem est e
Primo quidem motum, qui est sursum, et converso nam ipsi angeli fu-mantur per
:

qui est continuus; per quod significatur Deum. Tertio, quia sedes suscipit sedentem,
quod indeclinabiUter moventur in Deum. et in ea deferri potest sic et ipsi angeli sus- ;

Secundo vero virtutem activam ejus, quae cipiunt Deum in seipsis, et eum quodammodo
est calidum quod quidem non simpliciter
: ad inferiores ferunt. Quarto, ex figura, quia
invenitur in igne, sed cum quadam acui- sedes ex una parte est aperta ad suscipien-
tate*, quia maxime est penetrativus in dum sedentem; ita et isti angeU sunt per
agendo, et pertingit usque ad minima, et promptitudinem aperti ad suscipiendum
iterum cum quodam superexcedenti fervore Deum, et famulandum ipsi,
et per hoc significatur actio hujusmodi an-
gelorum, quam in subditos potenter exer-
CoNCLUsio. — Novem angelorum ordines, se-
raphini , cherabini , throni , (iominationes , vir-
cent, eos in sublimem fervorem excitantes, tutes potestates principatus , archangeli et
, ,

et totaUter eos per incendium purgantes. angeh , convenienter , secundum convenientiam

Tertio consideratur in igne claritas ejus ; et scihcet ad spiritales eorum perfectiones et minis-
hoc significat quod hujusmodi angeli in se teria, nominantui\
ipsis habent inextinguibilem lucem, et quod
aUos perfecte iUuminant. Similiter etiam ARTICULUS VI.
nomen cherubim imponitur a quodam ex-
cessu scientiae ; unde interpretatur pleni- (( Utriim convenienter gradus ordimim
tudo scientiffi^; » quod Dionysius, Cxl. hier., assignentur
quantum ad quatuor
loco citato, exponit :

primo quidem, quantum ad perfectam Dei Ad sextum sic proceditur. 1. Videtur

visionem secundo, quantum ad plenam
; quod inconvenienter gradus ordinum assi-
susceptionem divini luminis; tertio, quan- gnentur. Ordo enim praelatorum videtur
tum ad hoc quod in ipso Deo contemplantur esso suprcmus. Sed dominationes, principa-
pulchritudinem ordinis rerum a Deo deriva- tus et potestatcs cx ipsis nominibus praila-
tam; quarto, quantum ad hoc quod ipsi pleni tionem quamdam habent. Ergo isti ordines
existentes hujusmodi cognitione, eam co- debent esse inter omnes supremi.
piose in alios cffundunt. 2. Pra^terca, quanto aliquis ordo est Deo
Ad scxtum dicendum, quod ordo throno- propinquior, tanto est superior. Scd ordo
rum habct exccUentiam pra? inferioribus thronorum videtur esse Dco propinquissi-
ordinibus in hoc quod immediate in Dco mus; nihil enim conjungitur propinquius
•
rationes divinorum opcrum cognoscere pos- sedenti quam sua sedes. Ergo ordo tlu-ono-
sunt; sed chcrubim habent exceUentiam rum cst altissimus.
scientia?, seraphim vcro exceUentiam ardo- 3. Praeterea, scicntia est prior quam amor,
ris. Et licet in his duabus exceUcntUs inclu- et intcllectus vidctur esse altior quam vo-

* Ila edit.Rom., Nicolai el Patav.; al. : « aculi- * Corderius : «copiam cognitiouis sive sapienti!»
tate. » Cod. Alcan. « aclivilale. »
: dififusiouem. »

Iiintas ordo aiitem cherubim a scientia
:
desumitur; ordo seraphim ab amore. Ergo
et ordo cherubim videtur esse altior quam
ordo seraphim.
4.. Praeterea^ Gregoriiis,
Evang., § 7, col. 1249, t.
tus super potestates. Non ergo coilocantur
immediate super archangelos, ut Dionysius
dicit, Cselest. hier., c. ix, § \, col. 258, t. \.
Sed contra est quod Dionysius, cap. vii
Cxl. hier., ponit in prima quidem hierar-
chia seraphim ut primos, cherubim ut me-
dios, thronos ut ultimos; in media vero
dominationes ut primos, virtutes ut medios,
potestates ut ultimos; in ultima principatus
ut primos, archangelos ut medios, angelos
ut ultimos.
Respondeo dicendum, quod gradus ange-
licorum ordinum assignant et Gregorius,
Hom. XXXIV in Evang., etDionysius, c. vii,
VIII et IX Caelest. hier., quantum ad alia
quidem convenienter , sed quantum ad
principatus et virtutes differenter.
nysius collocat virtutes sub dominationibus,
et supra potestates principatus autem sub
;
potestatibus, et supra archangelos; Grego-
rius autem ponit principatus in medio do-
minationum et potestatum, virtutes vero in
medio potestatum et archangelorum. Et
utraque assignatio fulcimentum habere po-
test ex auctoritate Apostoli, qui medios or-
dines ascendendo enumerans, dicit, Ephes.,
I, quod Deus constituit illum scilicet
20,
Christum, ad dexteram suam in caelestibus
supra omnem principatum et potestatem et
virtutem et dominationem. Ubi virtutem
ponit inter potestatem et dominationem, se-
cundum assignationcm Dionysii. Sed ad
Coloss., I, 16, enumerans eosdem ordines
descendendo dicit Sive throjii, sive domi-
: in ipso immediate cognoscere possunt; quod
nationes, sive principatiis, sive potestates,
omnia per ipsum Ubi
et in ipso creata sunt.
principatus ponit medios inter dominationes
et potestates, secundum assignationem Gre-
gorii.
Primo igitur videamus rationem assigna-
tionis Dionysii in qua considerandum est,
; rum, sicut ab eoquodestcommune omnibus
quod, sicut supra dictum est, prima hierar-
chia inspicit rationes rerum in ipso Deo;
*
secunda vero in causis universalibus; tertia
vero secundum determinationem ad specia-
les effectus. Et quia Deus est fmis non solum
angelicorum ministeriorum, sed etiam totius
' Ita edit. Nicolai et Patav.; cod. Alcan.
II.
QUiEST. CVIII, ART. VI. 17
creaturae ad primam hierarchiam pertinet
,
consideratio fmis ad mediam vero dispositio
;
universalis de agendis ad ultimam autem ;
applicatio dispbsitionis ad efTectum, quse est
Hom. xxxiv in operis executio hfec enim tria manifestum
;
2, ponit principa- est in qualibet operatione inveniri. Et ideo
Dionysius, cap. vu Csel. hier., ex nominibus
ordinum proprietates illorum considerans,
illos ordines in prima hierarchia posuit,
quorura nomina imponuntur per respectum
ad Deum, scilicet seraphim, cherubim et
thronos illos vero ordines posuit in media
;
hierarchia, quorum nomina designant com-
munem quamdam gubernationem sive ,
dispositionem, id est dominationes, virtutes
et potestates; illos vero ordines posuit in
tertia hierarchia, quorum nomina designant
operis cxecutionem, scilicet principatus, an-
gelos ct archangelos. In respectu autem ad
finem tria considerari possunt. Nam primo
aliquis considerat fmem secundo vero per- ;
fectam finis cognitionem accipit tertio vero ;
Nam Dio- intentionem suam in ipso defigit quorum :
secundum ex additione se habet ad primum,
et tertium ad utrumque. Et quia Deus est
finis creaturarum, sicut dux est finis exer-
citus, ut dicitur in XII Metapli., text. 52,
potest aliquid simile hujus ordinis conside-
rari in rebus humanis. Nam quidam sunt
qui hoc habent dignitatis, ut per seipsos
familiariter accedere possint ad regem vel
ducein; quidam super hoc habent ut etiam
, secreta ejus cognoscant ; alii vero insuper
circa ipsum semper inhaerent, quasi ei con-
juncti. Et secundum hanc similitudinem
accipere possumus dispositionem in ordini-
bus primae hierarchiae nam throni elevantur;
ad hoc quod Deum familiariter in seipsis
recipiant, secundum quod rationes rerum
est proprium totius primee hierarchiae che- ;
rubim vero supereminenter divina secreta
cognoscunt; seraphim vero exceUunt in hoc
quod est omniuin supremum, scilicet Deo
ipsi uniri; ut sic ab eo quod est commune
toti hierarchiae, denominetur ordo throno-
ca-Iestibus spiritibus, denominatur ordo an-
gelorum. Ad gubernationis autem rationem
tria pertinent : quorum primum est distinc-
tio eorum quai agenda sunt, quod est pro-
prium dominationum secundum autem est ;
praebere facultatem ad implendum quod ,
cum edit. Rom. : « accipit. »
2
 ,

18
pertinct ad virtutes; tcrtium
dinare qualiter ea quae praecepta, vel defmita
sunt, impleri possunt, ut aliqui exequantur,
et lioc pertinct ad potestates. Executio au-
tem angelicorum ministeriorum consistit in
SUMMA THEOLOGICA.
autem est or- guntur, inferiora per superiora, et omnia
per spiritualem creaturam, et spiritus malus
per spiritum bonum. » Primus ergo ordo
post dominationes dicitur principatuum, qui
etiam bonis spiritibus principantur deinde ;

annuntiando divina. In executione autem
cujuslibet actus sunt
tes actionem, et alios ducentes, sicut in
praecentores, et in bello
et dirigunt, et hoc pertinet ad principatus.
Ahi vero sunt qui simpliciter exequuntur
potestates, per quas arcentur mali spiritus,
quidam quasi incipien- sicut per potestates terrenas arcentur male-
cantu factores, ut habetur Rom., xni; post quas
illi qui alios ducunt sunt virtutes, quae habent potestatem super
corporalem naturam in operatione miracu-
lorum post quas sunt angeli et archangeli,
;

et hoc pertinet ad angelos. Ahi vero medio
modo se habent quod ad archangelos per-
tinet, ut supra dictum est. Invenitur autem
congrua haec ordinum assignatio. Nam sem-
per summum inferioris ordinis affmitatem
habet cum ultimo superioris, sicut infima
animaUa parum distant a plantis. Primus
qui nuntiant hominibus vel magna, quae
;
sunt supra rationem, vel parva ad quae ratio
se extendere potest.
Ad primum ergo dicendum, quod in an-
gehspotius estquod sul)jiciuntur Deo, quam
quod inferioribus praesident hoc deriva-
; et
tur ex illo et ideo ordines nominati a prse-
;

autem ordo est divinarum personarum, qui
terminatur ad Spiritum sanctum, qui est
amor procedens, cum quo afflnitatem habet
supremus ordo primae hierarchiae, ab incen-
dio amoris denominatus. Inflmus autem
ordo primae hierarchiae est thronorum, qui
quamdam afflnitatem
ex suo ordine liabent
cum dominationibusnam throni dicuntur,
secundum Gregorium Hom. xxxiv in
latione non sunl supremi, sed magisordines
nominati a conversione ad Deum.
Ad secundum dicendum, quod illa pro-
pinquitas ad Deum quae designatur nomine
thronorum, convenit etiam cherubim et se-
raphim, et excellentius, ut dictum est.
Ad tertium dicendum, quod sicut supra
; dictum est, cognitio est, secundum quod
, cognita sunt in cognoscente amor autem, ;

Evang., « per quos Deus sua judicia de- secimdum quod amans unitur rei amatae.
cernit ; » accipiunt enim divinas illumina- Superiora autem nobiUori modo suiit in se-
tiones convenientiam ad immediate
per ipsis quam in inferioribus inferiora vero
;

illuminandum secundam hierarchiam, ad nobiliori modo sunt in superioribus quain

quam pertinet dispositio divinorum ministe- in seipsis. Et ideo inferiorum quidem cogni-
rioruin. Ordo vero potestatum afflnitatem tio praeeminet dilectioni, superiorum autera
habet cuin ordine principatuum nam cum : dilectio, et praecipue Dei, praeeminet cogni-
potestatum sit ordinem subjectis imponere, tioni.
haec ordinatio statim in nomine principa- Ad quartum dicendum, quod si quis dili-

tuum designatur, qui sunt primi in execu- genter consideret dispositiones ordinum se-
tione divinorum ministeriorum, utpote prae- cundum Dionysium Gregorium, parum
et
sidentesgubernationigentiumetregnorum; vel nihil dilTerunt, ad rem referantur.
si

quod est primum et praecipuum in divinis '

ministeriis nam bonuin gentis est divinius
: ex hoc quod bonis spiritibus praesunt, et hoc
quam bonum unius hominis unde dicitur
Dan., X, 13 : Princeps regni Persarum
titmihi.
Dispositio etiam ordinum, quam Grcgo-
rius ponit, loc. sup. sit., congruitatem habet.
Nara cum dominationes sint deflnientcs ct
praecipicntcs ea quai ad divina ministcria
perlinent, ordines eis subjecti disponuntur
ExponitenimGregoriusprincipatuumnomen
; convenit virtutibus, secundum quod in no-
resti- minevirtutumintelligiturquaedamfortitudo,
dans efflcaciam inferioribus spiritibus ad
exequenda divina ministeria. Rursus virtu-
tes secuiidum Gregorium videntur esse idem
quod principatus secundum Dionysiura.
Nam hoc cst priraum in divinis ministeriis
miracula facere pcr hoc eiiim paratur via
;

secundum dispositionem coruin in quos di- annuntiationi archangclorum et angelorura.

vina ministeria cxercentur. Ut tamen dicit Conclusio. — Pro diversilale exposiUouis no-
Augustinus, De Trinit., lib. III, cap. iv, minum ipsorum ordiuum in augelis, non male
col. 873, t. 8 : « corpora quodam ordine re- eUam secundum Scripturas, dillerenter gradus

^ Al. : « pnncipium. » lu cdit. deest « prinunn et. >/

 .

QUiEST. CVIIT, ART. VI ET VII. 49

quorumdam ordinum a Dionysio et Gregorio post diem judicii, et aUquo modo cessabit.
assignantur (a) Cessabit quidem, secundum quod eorum
officia ordinantur ad perducendum aliquos
ARTICULUS VII. ad fmem remanebit autem, secundum quod
;

Utrum ordines remanebunt post diem convenit in ultima fmis consecutione sicut ;

judicii. etiam alia sunt officia militarium ordinum

in pugna et in triumpho.
Ad septimum sic proceditur. 1. Videtur Ad primum ergo dicendum, quod princi-
quod ordines non remanebunt post diem patus et potestates evacuabuntur in' illa
enim Apostolus I ad Corinth.,
judicii. Dicit fmali consummatione quantum ad hoc quod
XV, 24 Deinde finis ; quod Christus eva-
: alios ad fmem perducant; quia consecuto
cuabit omnem principatum et potestatem, , jam fme, non est necessarium tendere in
etvirtutem, cum tradiderit Christus recjnum fmem. Et haec ratio intelligitur ex verbis
*Deinde Deo et Patri* , quod erit in ultima consum- Apostoli dicentis : Cum tradiderit regnum
finis;
cum tra-
matione. Pari ergo ratione in illo statu Deo, et Patri, id est, cum perduxerit fideles
diderit omnes alii ordines evacuabuntur. ad fruendum ipso Deo.
regnum
Deo 2. Praeterea, ad officium angelorum perti- Ad secundum dicendum, quod actiones
et Patri, net purgare, illuminare et perficere. Sed angelorum super alios angelos considerandae
cum
evacua- post diem judicii uuus angelus non purga- sunt secundum similitudinem actionum in-
verit bit,aut illuminabit, aut perficiet alium, quia telligibilium quae sunt in nobis. Inveniuntur
omnem
principa-
non proficient amplius in scientia. Ergo autem in nobis multae intelligibiles actiones
tum, et frustra ordines angelici reraanerent. quse sunt ordinatse secundum ordinem causse
potesta-
tem,
3. Prseterea, Apostolus dicit ad Hebr., i, et causati sicut cum per multa media gra-
;

ct virtu- 14, de angehs, quod omnes sunt adminis- datim in unam conclusionem devenimus.
lem.
tratorii spiritus, in ministeriiim missi prop- Manifestum est autem, quod cognitio con-
ter eos qui hereditatem capiunt* salutis: ex clusionis dependet ex omnibus mediis prae-
quo patet quod officia angelorum ordinantur cedentibus non solum quantum ad novam
ad hoc quod homines ad salutem adducan- acquisitionem scientiee, sed etiam quantum
tur. Sed omnes electi usque ad diem judicii ad scientise conservationem. Cujus signum
salutem consequuntur. Non ergo post diem est, quodsi quisoblivisceretur aliquod praece-
judicii remanebunt officia, et ordines ange- dentium mediorum, opinionem quidem, vel
lorum. fidem de conclusione posset habere, sed non
Sed contra est quod dicitur Judic, v, 20 : scientiam, ordine causarum ordinato^ Sic
Stellx 7nane?ites in ordine, et cursu suo, igitur cum inferiores angeh rationem divi-
quod exponitur de angelis, in Glossa '. Ergo norum operum cognoscant per lumen supe-
angeh semper in suis ordinibus remane- riorum angelorum, dependet eorum cogni-
bunt. tio ex lumine superiorum, non solum quan-
Respondeo dicendum, quod in ordinibus tum ad uovam acquisitionem scientiae, sed
angelicis duo possunt considerari, scilicet etiam quantum ad conservationem. Licet
distinctio graduum et executio officiorum. ergo post judicium non proficient inferiores
Distinctio autem graduum est in angelis se- angeli in cognitione aliquarum rerum, non
cundum difFerentiam naturse et gratiae, ut tamen propter hoc excluditur quin a supe-
supra dictum est, et utraque differentia rioribus illuminentur.
semper in angelis remanebit non enim na- ; Ad tertium dicendum, quod etsi post diem
turarum differentiae ab eis auferri possent, homines non sint ulterius ad salutem
judicii
nisi eis corruptis. Differentia etiam glorise adducendi per ministerium angelorum, ta-
erit in eis semper secundum differentiam men illi qui jam salutem erunt consecuti,
meriti pra^cedentis. Executio autem officio- aliquam illustrationem habebuntper angelo-
rum angehcorum aliquo modo remanebit rum officia.

< Non habeturhsec Glossa apud Strabum in nendus Dionysius juxta Bonaventuram Ri-
est ,

editioneMigne; desumpla enim est ex Ruperto, chardum et communiter doctores quia penes
,

V Judicum, v. 20, col. 1031, t. 1. intrinseca et essentialia, sicut habent collocari in

* In Parm. « ignorato. »
:
cselis assignavit; Gregorius autem et Bernardus
(a) Aliter Dionysius, et aliter Gregorius et Ber- secundum officia.
nardus ordines assignaverunt angelorum, sed te-
20 SUMMA THEOLOGICA.
CoNCLUsio. —
Reinanebunt angelici ordines post
diem judicii quoad graduum distinctionem, quoad
executionem vero suorum ofticiorum partim
manebunt, ct partim non (a).
ARTICULUS VIII.
Utrum homines assumantur ad
angelorum.
Ad octavura sic proceditur. 1.
quod homines non assumantur ad ordines
angclorum. Hierarchia enim humana conti-
netur sub infima hierarchiarum caelestium,
sicut infima sub media et media sub prima.
Sed angeli infunse hierarchiae nunquam
transferentur in mediam aut in primam.
Ergo neque homines transferentur ad or-
dines angelorum.
2. Prseterea, ordinibus angelorum ahqua
officiacompetunt, utpote custodire, miracula
facere, daemones arcere, et hujusmodi; quae
non videntur convenire animabus sancto-
rum. Ergo non transferentur ad ordines an-
gelorum.
3. Prseterea, sicut boni angeli inducunt ad
bonum, ita daemones inducunt ad malum.
Sed erroneum est dicere quod animae homi-
num malorum convertantur in daemones;
hoc enim Chrysostomus reprobat Super
Matth., hom. xxix, t. 12, edit. Vives. Ergo
non videtur quod animae sanctorum transfe-
rantur ad ordiues angelorum.
Sed contra est quod Dominus dicit Matth.,
xxu, 30, de sanctis, quod erunt sicut angeli
Dei in c3elo.
Respondeo dicendum, quod, sicut supra
dictum est, ordines angelorum distinguun-
tur et secundum conditionem naturae, et se-
cundum dona gratiae.
Si ergo considerentur angelorum ordines
solum quantum ad gradum naturae, sic ho-
mines nullo modo assumi possunt ad ordines
angelorum quia semper rcmanebit natura-
,
rum distinctio.
Quam quidam considerantes posuerunt
quod nuUo modo homincs transferri possunt
ad aequalitatem angelorum, quod est erro-
neum repugnat enim promissioni Christi
:
dicentis Lucse, xx, 30, qnod filii resurrcctio-
nis erunt xquales angelis* in cxlis, cum sinl
filii resurrectionis. lllud enim quod est ex
^ Plenius in textu D. Augustini.
(o) Bonaventura el Richardus concorditer tenent
parte naturae, 5e habet ut materiale in ra-
tione ordinis; completivum vero est quod
re-
est ex dono gratiac, quse dependet ex hbera-
litate Dci, non ex ordine naturse. Et ideo
per donum gratiae homines mereri possunt
tantam gloriam, ut angelis aequentur secun-
dum singulorum gradus quod est homines;
ordines ad ordines angelorum assumi.
Quidam autem dicunt quod ad ordines an-
gelorum non assumuntur oranes qui salvan-
Videtur tur, sed soU virgines vel perfecti ; alii vero
suum ordinem constituent quasi condivisum
toti societati angelorum. Sed hoc est contra
Augustinum, qui dicit Hb, XII Be civ. Dei,
c. j, § 1 et 2, col. 349, t. 7, quod u non erunt
duae societateshominum et angelorum, sed
una, quia omnium beatitudo est adhaerero
uni Deo '. »
Ad primum ergo dicendum, quod gratia
angeUs datur secundum proportionem natu-
raUum. Non autem sic est de hominibus, ut
supra dictum est. Et ideo sicuti inferiores
angeli non possunt transferri ad naluralem
gradum superiorum, ita nec ad gratuitura;
homines ^ero possunt ad gratuitum conscen-
dere, sed non ad naturalem.
Ad secundum dicendum, quod angeU se-
cundum naturae ordinem medii sunt inter
nos et Deum et ideo secundum legem com-
;
munem per eos administrantur non solum
res humanse, sed etiam omnia corporaUa.
llomines autem sancti etiam post hanc vitam
sunt ejusdem naturae nobiscura unde secun- ;
dura legera coramunem non administrant
humana, nec rebus vivorum intersunt, ut
Augustinus dicnt in libro De cura pro mor-
tuis agenda, cap. xvi, § 19, col. 000, t. 0.
Ex quadam tamen speciaU dispensatione in-
terdum aUquibus sanctis conceditur vel
vivis, vel mortuis, hujusmodi officia cxer-
cere; vel miracula faciendo, vel daemones
arcendo, velaliquid hujusmodi agendo, sicut
Auguslinus in eodcm Ub. dicit.
Ad tertium dicendum ,
quod homines ad
poenam daemonura transfcrri non est erro-
neura sed quidam erronee posuerunt, dae-
;
mones nihil aliud esse quam aniraas defunc-
torum, ct hoc Chrysostomus reprobat.
CoNCLUsio. — Qnamvissempor mansuium sit na-
turarum in liominibus ot aiigelis discrimen, tanieii
per donum tantam gluriam, qua angelos
gratite
secundum singulos gradus a^quentur, homiues
quod illuminationis influxuspost judicium evacua-
bilur.
 QU^ST. CI^, ART. I. 21

mereri possunt': quod est homines ad ordines cundum gradum naturae, et secundum gra-
angelorum assumi (a). dum gratiae. Gratia vero habet duplicem
statum, sciUcet imperfectum, qui est status
merendi, et perfectum, qui est status gloriae
QUiESTIO CIX.
consummatae.
DE ORDINATIONE MALORUM ANGELORUM. Si ergo considerentur ordines angelici
(Et quatuor quseruntur.) quantum ad perfectionem gloriae, sic dae-
moiies neque sunt in ordinibus angelicis,
Deinde considerandum est de ordinatione neque unquam fuerunt; si autem conside-
malorum angelorum et circa hoc qu«run- , rentur quantum ad id quod est gratiae
tur quatuor 1° utrum ordines sintin daemo-
: imperfectae, sic daemones fuerunt quidem ali-
nibus 2" utrumin eis sit prgelatio 3° utrum
; ; quando in ordinibus angelorum, sed ab eis
unus illuminet alium 4" utrum subjiciantur ; ceciderunt, secundum iUud quod supra po-
prajlationibus bonorum angelorum. suimus, omiies angelos in gratia creatos
fuisse. Si autem considerentur quantum ad
id quod est naturae, sic adhuc sunt in ordi-
ARTICULUS PRIMUS.
nibus; quia data naturalia non amiserunt,
Utrum ordines sint in dazmonihus. ut dicit Dionysius, De div. nom., c. iv, §23,
col. 726, t. 1.

Ad primum sic proceditur. \. Videtur Ad primum ergo dicendum, quod bonum

quod ordines non sint in dsemonibus. Ordo potest inveniri sine malo; sed malum non
enim pertinet ad rationem boni, sicut et potest inveniri sine bono, ut suprahabitum
modus et species ut Augustinus dicit in
, , est ; daemones, inquantum habent
et ideo
lib. Be natura boni, cap. ni et iv, col. 553, naturam bonam, ordinati sunt.
t. 8; et e contrario inordinatio pertinet ad Ad secundum dicendum, quod ordinatio
rationem mali. Sed in bonis angelis nihil est daemonum si consideretur ex parte Dei or-
inordinatum. Ergo in malis angelis non dinantis, est sacra utitur enim daemonibus
;

sunt aUqui ordines. propter seipsum; sed ex parte voluntatis

2. Prseterea, ordines angelici sub aliqua daemonum non est sacra, quia abutuntur
hierarchia continentur. Sed dsemones non sua natura ad malum.
sunt sub aliqua hierarchia, quse est « sacer Ad tertium dicendum, quod nomen sera-
principatus, » cum ab omni sanctitate sint phim imponitur ab ardore charitatis nomen ;

vacui. Ergo in dsemonibus non sunt ordines. autem thronorum ab inhabitationc divina;
3. Praeterea, dsemones de singuUs ordini- nomen autem dominationum importat liber-
bus angelorum ceciderunt, ut communiter tatem quamdam; quae oinnia opponuntur
dicitur. Si ergo aliqui dsemones dicuntur peccato; et ideo peccantibus angelis hujus-
esse alicujus ordinis, quia de illo ordine ceci- modi nomina iion attribuuntur.
derunt, videtur quod deberent eis attribui —
CoNCLUsio. Dsemones neqne
sunt neque
nomina singulorum ordinum. Nunquam luerunt in ordinibus angelorum secundum sta-
autem invenitur quod dicantur seraphim tum gloriae; fuerunt autem secundum statum
vel throni vel dominationes. Ergo pari gratice, qua poterant mereri et perseverant
: in
ratione non sunt in aUis ordinibus. ordinibus secundum id quod est naturse.
Sed contra est quod Apostolus dicit ad
Ephes., ult., 12, quod est nobis colluctatio ad-
versus principes et potestates, adversus
mundi tenebrarum harum.
rectores
Respondeo dicendum, quod, sicut jam dic-
tum est, ordo angelicus consideratur et se-

(a) Joannes Baptista probabiliter secundum

, infimi ordinis constitueretur, quia nullus ad ordi-
Guillermum , locum Luciferi occupat. Sed lioc nem angelorum ascendit, quin actu suo aliquid
nescimus. —
Juxta eumdem Guillermum, et Bona- meruerit. In hoc ordine decimo praedicti theologi
venturam, et Richardum, probabiliter decimus ordo cum pueris post baplismum ante rationis usum
dandus est pro complemento cselestis curise, ex decessis, et viris imperfectis, circa mortem vere
communibus liominibus, videlicet meritis imper- conversos ponunt; sed qua ratione? Non enim hoc
fectorum, et prsesertim pueris post baptismum ante bene concordare videtur cum reviviscentia meri-
rationis usum decessis; et ille ordo infra angelos torum per poenitentiam.
 :;

9-7 SUMMA THEOLOGICA.

justitia, sed super justitia Dei cuncta ordi-
nantis.
ARTICULUS II.
Ad secundum dicendum, quod concordia
Utnim in dsemonlbus sit prxlatio. daemonum, qua quidam aliis obediunt, non
est ex amicitia quam inter se habeant, sed ex
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur communi qua homines odiunt, et
nequitia,
quod in daemonibus non sit praelatio. Omnis enim proprium
Dei justitiae repugnant. Est
enim preelatio est secundum aliquem ordi- hominum impiorum ut eis se adjungant et
nem justitiae. Sed dsemones totaliter a justi- subjiciant, ad propriam nequitiam exequen-
tia ceciderunt. Ergo in eis non est pra?latio. dam, quos potiores viribus vident.
2. Prseterea, ubi non est obedientia et Ad tertium dicendum, quod damones non
subjectio non est praelatio. Haec autem sine sunt aequales secundum naturam unde in ;

concordia esse non possunt quse in daBmo- ;

eis est naturalis pra^latio quod in hominibus
;

nibus nuUa est, secundum illud Prov., xni, non contingit, qui natura sunt pares. Quod
urgia \Q Jnter superbos semper sunt jurgia*.
; autem superioribus inferiores subdantur,
Ergo in daemonibus non est praelatio. non est ad bonum superiorum, sed magis
3. Praeterea, si in eis est aliqua praelatio, ad malum eorum; quia cum mala facere
aut hoc pertinet ad eorum naturam, aut ad maxime ad miseriam pertineat, praeesse in
eorum culpam vel poenam. Sed non ad eo- malis est esse magis miserum.
rum naturam, quia subjectio et servitus non CoNCLusio. — Cuni deemones non sint secuu-
est ex natura, sed est ex peccato subsecuta
dum naturam a^quales, necesse (ist inferiorum
nec pertinet ad culpam vel poenam, quia sic quoque actiones actionibus superiomm subesse :

superiores daemones, qui magis peccaverunt, atque ita naturalis subjectio, et prailatio in illis

inferioribus subderentur. Non ergo est prae- est.

latio in daemonibus.
Sed contra est quod dicit Glossa ordin- ARTICULUS HL
super illud : Cum evacuaverit omnem prin- Utrum in dgemonibus sit illuminatio.
cipatiim, etc, I Cor., c. xv, col. 547. t. 2
(( Quamdiu durat mmidus, angeli angelis, Ad tertium sic proceditur. 1. Videtur
liomines Iiominibus, et daemones dajmonibus quod in daemonibus sit illuminatio. Illumi-
praesunt. » natio enim consistit in manife&tatione veri-
Respondeo dicendum ,
quod cum actio tatis. Sed unus daemon potest alteri verita-
sequatur naturam rci, quorumcumque na- tem manifestare quia superiores magis
,

turae sunt ordinatae, oportet quod etiam acumine naturalis scicntiae vigent. Ergo
actiones subinvicem ordinentur, sicut patet superiores daemones possunt inferiores illu-

in rebus corporalibus. Quia enim inferiora rainare.

corpora naturali ordine sunt infra corpora
caelestia, actiones et motus eorum subduntur
actionibus ct motibus caelestium corporum.
Manifestum est autem ex prffimissis, quod
daemonum quidam naturali ordinc sub aliis
constituuntur unde ct actiones eorum sub
; quod superiorcs daemones possunt inferiores
actionibus superiorum sunt et hoc cst quod
rationcm praelationis facit, ut scilicct actio
subditi subdatur actioni praelati. Sic igitur
ipsa naturalis dispositio
quod sit in cis praelatio.
2. corpus quod superaljundat
Praeterea,
lumine potest illuminare corpus quod in
lumine deficit, sicut sol lunam. Sed supe-
riorcs daemones magis abundant in partici-
patione luminis naturalis. Ergo videtur
; illuminare.
Sed contra, illuminatio cum purgationo
est, et pcrfcctione, ut supra diotum esl. Sed
daemonum rcquirit purgare non convenit da^monibus, secundum
Convenit etiam hoc illud Eccli., xxxiv, 4- Ab inunundo quid
:

divinae sapicntia; ,
quae nihil in univcrso mundabitur? Ergo etiam ncque illuminarc.
inordinatum rclinquit, quae attingit a fme Respondeo diccndum, quod in daemonibus
usque ad fmem fortiter, et disponit omnia non potcst esse illuminatio*. Dictum est
suaviter, ut dicitur Sapient., vni, 4. enim supra, ((uod illuminatio propric est
Ad primum ergo dicendum, quod praela- manifcstatio vcritatis^ sccunduin quod habet
tio da^monum non fundatur super eorum ordincm ad Deum, qui illuminat omncm

^ In Parm. : « propric. »
 , ,;

QUJ:ST, CIX, ART. III ET IV. 23

intellectum. Alia autem manifestatio verita^ tus vitae rationalis desertor atque peccator
tis potest esse locutio, sicut cum unus an- regitur per spiritum vitae rationalem, pium,
gelus alteri suum conceptum manifcstat. etjustum; » et Gregorius dicit, Hom. xxxiv
Perversitas autem daemonum hoc habet in Evang., § 10, col. i251, t. 2, quod « po-
quod unus alium non intendit ordinare ad testates sunt arigeli quorum ditioni virtutes
Deum, sed magis ab ordine divino abdu- adversae subjectae sunt. »

cere et ideo unys dsemon alium non illumi-

; Respondeo dicendum quod totus ordo
,

nat sed unus alii suum conceptum per

; praelationisprimo et originaliter est in Deo
modum locutionis intimare potest. et participatur a creaturis, secundum quod
Ad primum ergo dicendum ,
quod non Deo magis appropinquant. lUse enim crea-
quaehbet veritatis manifcstatio habet ratio- turae super alias influentiam habent quse ,

nem illuminationis , sed solum quee dicta sunt perfectiores et Deo propinquiores.
,

est. Maxima autem perfectio, et per quam

Ad secundum dicendum, quod secundum maxime Deo appropinquatur_, est creatura-
ea quee ad naturalem cognitionem pertinent, rum fruentium Deo, sicut sunt sancti angeli
non est necessaria manifestatio veritatis qua perfectione dsemones privantur et ideo ;

neque neque in daemonibus quia,

in angelis
sicut supra dictum est, statim a principio
suse conditionis omnia cognoverunt quse ad
naturalem cognitionem pertinent. Et ideo
major plenitudo naturalis luminis, quse est
in superioribus dsemonibus, non potest esse
ratio illuminationis.
CoNCLUsio. —
Quamvis per aliquam veritatis
; boni angeli super malos prselationem ha-
bent, et hi per eos reguntur.
Ad primum ergo dicendum ,
quod per
sanctos angelos multa de divinis mysteriis
daemonibus revelantur, cum divina justitia
exigit ut per daemones aliqua fiant vel ad
punitionem malorum, vel ad exercitationem
bonorum sicut in rebus humanis assesso-
;

manifestationem sibi invicem lumen prsestare vi- res judicis revelant tortoribus ejus senten-
deantur dcemones, non tamen illuminant proprie, tiam. Hujusmodi autem revelationes, si ad
cum omnia a Deo avertere studeant. angelos revelantes comparentur illumina-
tiones sunt, quia ordinant eas ad Deum ex ;

parte vero daemonum non sunt illuminatio-

ARTICULUS IV.
nes, quia eas in Deum non ordinant, sed ad
Utriim boni angeli habeant prselationem expletionem propriae iniquitatis.
super malos. Ad secundum dicendum, quod sancti an-
geli sunt ministri divinae sapientiae. Unde
Ad quartum 1. Videtur
sic proceditur. sicut divina sapientia permittit aliqua mala
quod boni angeli non habeant prselationem fieriper malos. angelos, vel homines, prop-
super malos. Praelatio enim angelorum prae- ter bona quse ex eis elicit ita et boni angeli
;

cipue attenditur secundum illuminationes. non totaliter cohibent malos a nocendo.

Sed mali angeli, cum sint tenebrae, non Ad tertium dicendum, quod angelus qui
illuminantur a bonis. Ergo boni angeli non est inferior ordine naturae, praeest daemoni-
sunt praelati super malos. bus, quamvis superioribus ordine naturae-
2. Prseterea, ad neghgentiam preesidentis quia virtus divinae justitiae, cui inhaerent
pertinere videntur ea quae per subditos male boni angeli, potior est quam virtus naturalis
fmnt. Sed daemones multa mala faciunt. Si angelorum. Unde et apud homines spiritua-
igitur subsunt praelationibus bonorum an- lis judicai oinnia, ut dicitur I ad Cor., xi,
gelorum, videtur in angelis bonis esse ali- 15, et Philosophus dicit in lib. III Ethicor.,
qua negligentia quod ;
est inconveniens. c. IV, quod « virtuosus estregula et mensura
angelorum sequitur
3. Praeterea, praelatio omnium humanorum actuum. »

naturae ordinem, ut supra dictum est. Sed CoNCLUSio. — Prselatio primo Deo competens a
si daemones de singulis ordinibus ceciderunt, creaturis participatur, et a perfectioribus maxime :

ut communiter dicitur, multi daemones mul- boni igitur angeli super malos pra^lationem ha-
tis bonis angelis sunt superiores ordine bent.
naturse. Non ergo boni angeli praelationem
habent super omnes malos.
Sed contra est quod Augustinus dicit, III
De Trinit., c. iv, col. 873, t. 8, quod « spiri-
 . ;

24 SUMMA THEOLOGICA.
Be Trinit., c. iv, col. 873, t. 8, quod « omnia
corpora reguntur per spiritum vitae rationa-
QUtESTIO CX. lera » et Gregorius dieit in IV Dial., c. vi,
;

DE PR.ESIDENTIA ANGELORUM coL 329, t. 3, quod « in hoc mundo visibili

SUPER CREATURAM CORPORALEM (o) nihil nisi per creaturam invisibilem disponi
potest. ))
(Et quatuor quseruntur.)
Respondeo dicendura, quQd tam in rebus
Deinde considerandum est de praesidentia huraanis, quara in rebus naturalibus hoc
angelorum super creaturam corpoTalem, et corarauniter invenitur, quod potestas parti-
circa hoc quseruntur quatuor 1° utrum : cularis gubernatur et regitur a potestate
creatura corporalis administretur per ang-e- universaU, sicut potestas ballivi gubernatur
los; 2° utrum creatura corporalis obediat a potestate regis. Et in angelis etiara est
angelis ad nutum 3° utrum angeli sua vir-
; dictura, quod supcriores angeh qui praesunt
tate possint imraediate movere corpora loca- inferioribus, habent scientiam magis uni-
liter A° utrum angeli boni vel mali possint
; versalem. Manifestum est autem quod vir-
facere miracula. tus cujushbetcorporis estraagis particularis
quam virtus spirituaUs substantiee : nam
omnis forma corporaUs est forma indivi-
ARTICULUS PRIMUS.
duata per materiam, et determinata ad hic
Utrum creatnra corporalis administretur et nunc; forraae autem iramateriales sunt
per angelos. absolutae et intelUgibiles. Et ideo, sicut in-
feriores angeU, qui habent formas minus
Ad primum sic Videtur
proceditur. 1. universales, reguntur per superiores, ita

quod creatura corporalis non administretur
per angelos. Res cnim qua3 liabent determi-
natum modum operandi, non indigent gu-
bernari ab aliquo prsesidente; ideo enim
indigemus gubernari, ne aliter operemur
quam oporteat. Sed res corporales habent
determinatas actiones ex naturis sibi divi-
nitus datis. Non ergo indigent gubernatione
omnia corporalia reguntur per angelos. Et
hoc non solum a sanctis doctoribus ponitur,
sed etiam ab oranibus philosophis qui incor-
poreas substantias posuerunt.
Ad primum ergo dicendura, quod res cor-
porales liabent deterniinatas actiones; scd
has actioncs non exercent, nisi secundum
quod moventur quia propriura corporis est
;

angelorura. quod non agat nisi per motum. Et ideo

2. Preeterea inferiora in entibus guber- oportet quod creatura corporaUs a spirituali
nantur per superiora. Scd in corporibus moveatur,
qusedara dicuntur inferiora, quaidam supe- Ad secundum dicendum, quod ratio ista
riora. igitur gubernantur per
Inferiora proccdit secundum opinionem Aristotelis,
superiora.Non ergo est necessarium quod III Metaph., text. ii, qui posuit quod cor-

gubernentur per angelos. pora ca^lestia moventur a substantiis spiri-

3. Praeterea, diversi ordines
distinguuntur secundum diversa officia. Sed
si creaturae corporales administrentur per
angelos, tot erunt officia angelorum, quot
sunt species rerum. Ergo etiara tot erunt
ordines angelorum, quot sunt species re-
rum quod est contra supra dicta. Non ergo
,
angelorum tuaUbus; quarura nuraerura conatus fuit
assignare secundura numerura raotuum qui
apparent in corporibus cselestibus. Sed non
posuit, quod cssent aUquae substantiae spi-
rituales quae haberent immediatam praesi-
dentiani supra inferiora corpora, nisi fortc
aniraas hunianas ct Iioc ideo, quia non con-
;

corporalis creatura administratur per ange- sideravit aliquas operationes in inferioribus

los. corporibus exerceri, nisi naturales, ad quas
Sed contra est quod Augustinus dicit, III sufficiebat raotus corporum caelestium. Sed

(a) Una opinio falsa, mullis improbata ralionibus Mayrone, si novje stellaj addercniur, virtus ange-
juxta Bonavenluram, lenet quod a prima causa lorum augeri deberot. Molus ilh^, socundum Ri-
sola cselum immediate movetur. Alia opinio Avi- chardum, absque altraclione, vel impulsiofle fit,
cennae ot aliorum est quod movctur ab anima sed magis attraclioni quam impulsioni assimilatur
caeli ha3C opinio cselum esse animatum supponit.
: unde legom atlraclionis univcrsalis uun penilus
Opinio catholica docel quod ab angelis cselum Scholaslici ignorabant.
movetur, et angeli non lassantur; sed exFrancisco
 ,

QUiEST. CX, ART. I ET II. 28

quia nos ponimus, multa in corporibus in- etiam minimus^ habet altiorem virtutem et
ferioribus fieri praeter natiirales actiones universaliorem quam aliquod genus corpo-
corporum, ad quse non sufficiunt virtutes ralium sed ex ordine divinse sapientise, quae
;

cselestium corporum; ideo secundum nos
necesse est ponere, quod angeli liabeant
immediatam prsesidentiara, non solum supra
cselestia corpora, sed etiam supra corpora
inferiora.
Ad tertium dicendum, quod de substantiis
immaterialibus diversimode philosophi sunt
locuti. Plato enim posuit substantias imma-
teriales esse rationes et species sensibilium
corporum et quasdam aliis
diversis rebus diversos rectores prseposuit.
Nec tamen propter hoc sequitur quod sint
plures ordines angelorum quam novem;
quia, sicut supra dictum est, ordines distin-
guuntur secundum generalia officia. Unde,
sicut secundum Gregorium, Hom. xxxiv
in Evang., § 10, col. 1251, t. 2, ad ordinem
potestatum pertinent omnes angeli qui
habent proprie prsesidentiam super dsemo-
universaliores ; et nes ita ad ordinem virtutum pertinere vi-
;

ideo posuit substantias immateriales habcre deiitur oranes angeli qui habent prsesiden-
praesidentiam immediatam circa omnia sen- tiam super res pure corporeas horura enim ;

sibilia corpora, et divcrsas circa diversa. ministerio interdum etiam miracula fiunt.
Aristoteles autem posuit, XII Met., text. 43, CoNCLUSio, — Cum virtus corporea sit particu-
quod substantise immateriales non sunt laris, angelica autem universalis, corporalis crea-
species corporum sensibilium, sed aliquid tura per angelos administratur.
altius et universalius et ideo non attribuit ;

eis immediatam pra;sidentiam supra singula ARTICULUS II.

corpora, sed solum supra universalia agen-
I Utrum m,ateria corporalis obediat
tia, qua3 sunt corpora cselestia. Avicenna

vero mediam viam secutus est. Posuit enim angelis ad nutum.

cum Platone aliquam substantiam spiritua-
immediate spherse activo-
leni prsesidentem Ad secundum sic proceditur. 1 . Videtur
rum et passivorum, eo quod, sicut Plato quod materia corporalis obediat angelis ad
ponebat, quod formse horum sensibilium nutum. Major est enim virtus angeli quam
derivantur a substantiis immaterialibus, ita virtus animae. Sed conceptioni animae obedit
etiam Avicenna hoc posuit. Sed in hoc a materia corporalis immutatur enim corpus
;

Platone dilTert, quod posuit unam tantum hominis ex conceptione animse ad calorem
substantiam immaterialem prsesidentem om- et frigus, et quandoque usque ad sanitatem
nibus corporibus inferioribus, quam vocavit et segritudinem. Ergo multo magis secun-
(( intelligentiam agentem. » Doctores autem dum conceptionem angeli raateria corporalis
sancti posuerunt, sicut Platonici, diversas transrautatur.
rebus corporeis substantias spirituales esse 2. Prseterea, quidquid potest virtus infe-
prsepositas. Dicit enim Augustinus in lib. rior, potest virtus superior. Sed virtus an-
LXXXIII Quxstion., q. lxxix, coI. 90, t. 6 : geli est superior quam virtus corporalis ; cor-
((Unaquseque res visibilis in hoc mundo ha- pus autem sua Alrtute potest transrautare
bet angelicam potestatem sibi praepositam » ; materiam corporalera ad forraara aliquam
et Damascenus dicit, lib. II Orth. fid., c. iv, sicut patet cum ignis generat ignem.
col. 873, t. 1 « Diabolus crat ex iis angeli-
: Ergo raulto fortius virtute sua angeli pos-
cis virtutibus qnse prseerant terrestri or- sunt materiam corporalem transmutare ad
dini*; » et Origenes dicit super Num.,
illud aliquara forniam.
xxu : Ciim vidisset asina anQelum, hom. 3. Praeterea, tota natura corporaUs adrai-
xiv, col. 680, t. 2, quod (( opus est mundo an- nistratur per angelos, ut dictum est, et sic
gelis, super bestias, et prsesint
qui sint videtur quod corpora se habent ad angelos
animalium et virgultorum, et
nativitati, sicut instruraenta nam ratio instrumenti
;

plantationum et cseteris pluralibus incremen- est quod sit movens motum. Sed in effecti-
tis. » Sed hoc non est ponendum propter hoc bus aliquid invenitur ex virtute principa-
quod secundum suam naturam unus ange- lium agentium .quod non potest esse per
lus magis se habeat ad prsesidendum anima- virtutem instrumenti et hoc est id quod est
;

Ubus quam plantis quia quilibet angelus,

: principalius in effectu ; sicut digestio nutri-

' « Ex his ar.gelicis virtutibus, terreitris ordinis priuceps, » etc,

 , ,

56 SUMMA THEOLOGICA.
menti per virtutem caloris naturalis, qui
est rationis.Angelus autem non sic se habet ad
est instrumentum animae nutritivffi; sed corpora naturalia unde ratio non sequitur.
:

quod generetur caro viva, est ex virtute Ad secundum dicendum, quod id quod
animai similiter quod secetur lignum, per-
: potest virtus inferior, potest superior, non
tinet ad serram; sed quod perveniatur ad eodem, sed excellentiori modo ; sicut intel-
formam lecti, est ex ratione artis'. Erg-o lectus cognoscit sensibilia exccllentiori modo
forma substantialis, quae est principalis in quam sensus, Et sic angelus excellentiori
effectibus corporalibus, est ex virtute ange- modo transmutat materiam corporalem
lorum. Materia ergo obedit ad sui informa- quam agentia corporalia, scilicet movendo
tionem angelis. ipsa agentia corporalia tanquam causa supe-
Sed contra est quod Augustimis dicit, rior.
lilDe Trinit., c. vni, col. 876, t. 8 « Non : Ad tertium dicendum, quod nihil prohibet
estputandum istis transgressoribus angelis ex virtute angelorum aliquos effectus sequi
ad nutum servire hanc visibilium rerum in rebus naturalibus, ad quos agentia corpo-
materiam^ sed soli Deo. » ralia non sufficerent. Sed hoc non est angelo
Respondeo dicendum, quod Platonici po- obedire materiam ad nutum sicut nec co-
:

suerunt, formas quae sunt in materia, cau- quis obedit materia ad nutum. quia aliquem
sari ex immaterialibus formis quia formas ;
modum decoctionis operantur per ignem
materiales ponebant esse participationes secundum aliquam artis moderationem
quasdam immaterialium formarum. Et hos quam ignis per se non faceret cum redu-
;

quantum ad aliquid sccutus est Avicenna, cere materiam in actum formae substantia-
qui posuit, omnes formasquse sunt in mate- tialis non excedat virtutem corporalis agen-
ria procedere a conceptione intelligentise tis ;
quia simile natum est sibi simile facere.
et quod agentia corporalia sunt solum dispo-
CoNCLUsio. —
Quoniam angeli non possunt
nentia ad formas. materiam reducere in actum formae substantialis,
Qui in hoc videntur fuisse decepti, quia quod fit a Ueo iamiediate vel ab aliquo agente
existimaverunt formam quasi aliquid per se naturali, recte dicitur materiam ad nutum non
factum, ut sic ab aliquo formali principio obedire angelis.
procederet. Sed, sicut Philosophus probat in
VII Metaph., text. 27, Iioc qnod proprie fit, ARTICULUS III.
est compositum, IIoc enim proprie est quasi
^ubsistens; forma autem non dicitur ens, Utrum corpora obediant angelis ad motum
quasi ipsa sit, sed sicut quo aliquid est et ; localem.
sic per consequens nec forma proprie fit;
ejus enim est ficri, cujus est esse; cum fieri Ad tertium sic Videtur quod
proceditur. 1.

nihil aUud sit quam via in esse. Manifestum corpora non ol^ediant angelis ad motum lo-
est autem quod factum cst simile facienti, calem. Motus enim localis corporum natura-
quia omne agens agit sibi simile. Et ideo id lium sequitur formas eorum. Sedangeli non
quod facit rcs naturales habet similitudi- causant fornias corporum naturalium, ut
nem cimi composito, vel quia est composi- dictum est. Ergo neque possunt causare in
tum, sicut ignis generat ignem, vel quia eis motum localem.
totum compositum ctquantumad matcriam 2. Prajterea, in VIII Phys., a text. 54- ad
et quantutn ad formam, est in virtute ipsius, 00, probatur quod motus localis est primus
quod est proprium Dei. Sic igitur omnis in- motiuun. Sed angeU non possunt causare
formatio materiai vel est a Deo immediate alios motus, transmutando materiam forma-
vel ab aliquo agente corporali, non autem litcr. Ergo neque ctiam possunt causaro
immediate ab angclo. motum localem.
Ad primum ergo dicendum, quod anima 3. Praiterea, membra corporalia obediunt
nostra unitur corpori ut forma et sic non ; conceptioni animai ad motum localem, in-
est mirum, si formaliter transmutatur cx quantum habent in seipsis aliquod princi-
conccptiono ipsius; praBsertim cum motus pium vita\ In corporibus autem naturalibus
scnsitivi appetitus, qui fit cum quadam non cst aliquod principium vita'. Va'^o non
transmutatione corporali, subdatur impcrio obediunt angelis ad niotum localcm.

' In Parm. ; « virtute arlificis. »

 ;

QUtEST. CX, ART. III ET IV. 2?

Sed contra est quod Augustinus dicit, CoNCLUSio. — Natura corporalis cum sit infra

quod spiritualem,motusque localis sit perfectissimus,

III De Trinit., cap. vin, col. 876, t. 8,
nata est immediate a natura spirituali moveri
(( angeli a(3hibent semina corporalia ad ali-
secundum locum.
quos effectus producendos. » Sed hoc non
possunt facere nisi localiter movendo. Ergo
ARTICULUS IV.
corpora obediunt eis ad motum localem.
Respondeo dicendum, quod, sicut Diony- Utmm angeli possint facere miracula.
sius dicit, De div. nom.,
vn, § 3, col. 871,
c.

t. 1, (( divina sapientia conjungit fmes pri- Ad quartum Videtur sic proceditur. 1.

morum principiis secundorum'. » Ex quo quod angeli possint facere miracula. Dicit
patet quod natura inferior in sui supremo enim Gregorius, Hom. xxxiv in Evang.,
attingitur a natura supcriori. Natura autem § 10, col. 1251, t. 2 : (( Virtutes vocanturilli
corporalis est infra naturam spiritualem. In- spiritus per quos signa et miracula frequen-
ter omnes autem motus corporeos perfectior tius fiunt. »
estmotus localis,ut probatur in VIII Plnjsic, 2. Prseterea , dicit Augustinus in lib.

text. 57. Cujus ratio est, quia mobile secun- LXXXIII Quxst.,q. lxxix, col. 92, t. 6, quod
dum locum non est in potentia ad aliquid ((
"^
inagi faciunt miracula per privatos con-
intrinsecum inquantum hujusmodi, sed
, tractus; boni Christiani per publicam justi-
solum ad aliquid extrinsecum, scilicet ad tiam mali Christiani per signa publicse jus-
;

locum. Et ideo natura corporalis nata est titiffi. » Sed magi^ faciunt miracula per hoc
((

moveri immediate a natura spirituali secun- quod exaudiuntur a daemonibus, » ut ipse

dum locum. Unde et philosophi posuerunt in eodem libro dicit. Ergo daemones mira-
'*

suprema corpora moveri localiter a spiritua- cula possunt facere. Ergo multo magis an-
libus substantiis unde videmus quod anima
; geli boni.
movet corpus primo et principaliter locali 3. Prseterea, in eod. lib., loco cit., Augus-
motu. tinusdicit quod (( omnia quse visibiliter fiunt,
Ad primum ergo dicendum, quod in cor- etiam per inferiores potestates aeris hujus non
poribus sunt alii motus locales prseter eos absur(iefieri posse creduntur. » Sed quando
qui consequuntur formas sicut fluxus et re- ; effectus aliquis naturalium causarum produ-
fluxus maris non consequitur formam sub- citur absque ordine naturalis causa^, hoc di-
stantialem aquae, sed virtutem lunae et ; cimus essemiraculum, puta cum aliquis sana-
multo magis aliqui motus locales consequi tur a febre non per operationem naturce. Ergo
possunt virtutem spiritualium substantia- angeli et dajmones possunt facere miracula.
rum. 4. Preeterea, virtus superior non subditur
Ad secundum dicendum, quod angeli cau- ordini inferioris causse. Sed natura corpora-
sando motum localem, tanquam priorem, lis est inferior angelo. Ergo angelus potest

per eum causare possunt alios motus, adhi- operari praeter ordinem corporalium agen-
bendo scilicet agentia corporalia ad hujus- tiiim quod est miracula facere.
:

modi effectus producendos, sicut faber adhi- Sed contra est quod de Deo dicitur in
bet ignem ad emoUitionem ferri. psalm. cxxxv, 4 Qui facit mirabilia magna :

Ad tertium dicendum, quod angelihabent solus.

virtutem minus contractam quam animse. Respondeo dicendum, quod miraculum
Unde virtus motiva animse contrahitur ad proprie dicitur, cum aliquid fit prseter ordi-
corpus unitum, quod per eam vivificatur, nem naturse. Sed non sufflcit ad rationera
quo mediante alia potest movere. Scd virtus miraculi, si aliquid flat prseter ordinem na-
angeli non est contracta ad aliquod corpus turse alicujus particularis ;
quia sic, cum
unde potest corpora non conjuncta localiter aliquis projicit lapidem sursum, miraculum
movere. faceret, cum hoc sit prseter ordinem naturse
^ Ex versione Joannis Sarrasini. Corderius : exaudiuntur a dsemonibus. » Liber de quo hsec
« Deus semper fines prsecedentium cum principiis desumpta sunt, non est Augustini, sed incerti cu-
sequentium connectit. » jusdam auctoris et licet sententias quasdam
,

^ « Aliter magi faciunt miracula aliter honi , Augustini praebeat, multa continet Augustino
Christiani, aliter mali Christiani magi per priva- : prorsus indigna.
tos, » etc. " Legitur in lib. XXI Senlentiarum, c. iv, col. 726,
^ « Cum autem mali homines magicis artibus t. 6 Oper. August,
operantur similia, in manus suas dantur cum
 ;

S8 SUMMA THEOLOGICA.
lapidis. Ex hoc ergo aliquid dicitnr esse mi- non creatura, solus etiam virtute propria miracula
raculum, quod fit pra^er ordinem totius na- facere potest.

turee creatae. Hoc autem non potest facere

nisi Deus quia quidquid facit angelus vel
:

QU.^STIO CXI.
qucecumque alia creatura propria virtute,
hoc fit secundum ordinem natura? creatas : DE ACTIONE ANGELORUM IN HOMINES.
et sic non est miraculum. Unde relinquitur (Et quatuor quseruntur.)
quod solus Deus miracula facere possit.
Ad primum ergo dicendum, quod angeli Deinde considerandum est de actione an-
aliqui dicuntur miracula facere vel quia ad gelorum homines et primo qusritur,
in ;

eorum desiderium Deus miracula facit, sicut ulrum possint eos immutare sua virtute na-
et sancti homines dicuntur miracula facere turali; secundo, quomodo mittantur a Deo

vel quia aliquod ministerium exhibent in in ministerium hominuni tertio, quoraodo ;

miracuUs quae fmnt, sicut colligendo pulve- custodiant homines.

res in resurrectione communi, vel hujus- primuni quaeruntur quatuor
Circa :

modiaUquid agendo. 1° utrum augelus possit illuminare intel-

Ad secundum dicendum, quod miracula, lectum hominis 2" utrum possit immutarc
;

simpliciter loquendo, dicuntur, ut dictum est, affectum ejus; 3° utrum possit immutare
cum aUqua fmnt ordinem totius na-
praeter imaginationem ejus; 4° utrum possit immu-
turae creatae. Sed quia non omnis virtus na- tare sensum ejus.
turae creatae estnota nohis, ideo cum aUquid
fit praeter ordinem naturae creatae nobis notae ARTICULUS PRIMUS.
per virtutem creatam nobis ignotam, est
miraculum quoad nos. Sic igitur cum dae- Utrum angelus jiossit illuminare hominem.
mones aUquid faciunt sua virtute naturaU,
miracula dicuntur non simpUciter, sed quoad Ad primum sic proceditur. 1. Videtur
nos. Et hoc modo magi per daemones mira- quod angelus non possit illuminare homi-
cula faciunt dicuntur fieri per privatos
, et ((
nem. Homo enim illuminatur per fidem;
contractus, » quia quaelibet virtus creaturae unde Dionysius in Eccles. hier., cap. n,
in universo se habet ut virtus aUcujus pri- col. 391, t. 1 , illuminationem attribuit bap-
vatse personae in civitate. Unde cum magus tismo, qui cst (( fidei sacramentum. » Sed
aUquid facit per pactum initum cum daemo- fides immediate est a Deo, secundum illud
ne, hoc fit quasi per quemdam privatum ad Eplies., ii, 8 : Gratia estis salvati per
contractum. Sed justitia divina est in toto -
fidem, et non ex vobis; Dei enim donum est.
uuiverso sicut lcx pubUca in civitate. Et Ergo homo non illuminatur ab angelo, sed
ideo boni Christiani, inquantum per jusli- immediate a Deo.
tiam divinam miracula faciunt, dicuntur fa- 2. Praeterea, super illud Roman., i, 19 :

cere miracula per pubUcam justitiam; »

(( Deus illis manifestavit, dicit Glossa ordin._,
maU autem Christiani per signa publicae (( col. 472, t. 2, quod non solum ratio natu-
((

justitiee, » sicut invocando nomcn Christi, ralis ad hoc profuit ut divina hominibus

vel exhibendo aliqua sacramenta. manifcstarentur sed Deus illis rcvelavit per
;

Ad tertium dicendum, quod spirituales
potestates possunt facere ea quae visibiUter
fmnt in hoc mundo, adhibendo corporaUa
semina per motum localem.
Ad quartum dicendum, quod, Ucet angeU
possint aliquid facere praeter ordinem naturae
corporalis, non tamen possunt aliquid facere
pra'ter ordinem totius creaturae quod exigi-
tur ad rationem miracuU, ut dictum est.
CoNCLUsio. —
Miraculum est pra^ler ordinem
lotius ualura! creatie. Deus igitur cum solus sit
opus suum', » scilicet per creaturam. Sed
utrumque est a Deo immediate, scilicet ratio
naturaUs et creatura. Ergo Deus immediate
illuminat hominem.
3. Pra^terea, quicumque iUuminatur co-
gnoscit suam iUuminationem. Sed horaincs
non percipiunt se ab angelis iUuminari.
: Ergo non illuminantur ab eis.
Sed contra est quod Dionysius probat in
cap. IV Cxlest. hicr., § 2, col. 179, t. 1, quod
((rovelationcs divinorum perveniunt ad ho-

^ « Quia non solum ratio naturalis ad hoc pro- sufficere videretur. •->

fuit, sed et Deus quotidie adjuvif, ne sola nalura

 QUMS7. CXI, ART. I ET 11. 29

mines mediantibusang-elis', » ut supradic- volens^ » ut Augustinus dicit, Tract.

tum est. Hujusniodi autem revelationcs sunt
illuminationes, ut supra dictum est. Ergo
homines illuminantur per angelos.
Respondeo dicendum, quod, cum divinse
Providentise ordo habeat ut actionibus supe-
rioruminferiorasubdantur, ut supradictum
est, sicut inferiores angeli iliuminantur per
superiores, ita homines, qui sunt angelis
inferiores, per eos illuminantur.
xxvi m
Joan., col. 1607, t. 3. Et quantum ad
hoc fides est a solo Deo. Secundo requiritur
ad fidem quod credibilia proponantur cre-
denti; et hoc quidem fit per hominem, se-
cundum quod fides est ex auditii, ut dicitur
Rom., x, 17, sed per angelos principaliter,
per quos liominibus revelantur divina. Unde
angeli operantur aliquid ad illuminationem
fidei et tamen homines illuminantur ab
:

Sed modus utriusque illuminationis quo- angelis non solum de credendis, sed etiam
dammodo est similis, et quodammodo diver- de agendis.
sus. Dictum est enim supra, quod illumina- Ad secundum dicendum, quod ratio natu-
tio qua3 est manifestatio divinee veritatis, ralis, quse est immediate a Deo, potest per an-
secundum duo attenditur; scilicet secundum gelum confortari, ut dictum est et similiter ;

quod intellectus inferior confortatur per ac- ex speciebus a creaturis acceptis tanto altior
tionem intellectus superioris, et secundum elicitur intelligibilis veritas, quanto intel-
quod proponuntur intellectui inferiori spe- lectus humanus fuerit fortior. Et sic per
cies intelligibiles quee sunt in superiori, ut angelum adjuvatur homo, ut ex creaturis
capi possunt ab inferiori. Et hoc quidem in perfectius in divinam cognitionem deveniat.
angelis fit, secundum quod superior angelus Ad tertium dicendum, quod operatio intel-
veritatem universalem conceptam dividit se- lectualis et illuminatio dupliciter possunt con-
cundura capacitatem inferioris angeli, ut siderari. Uno niodo ex parte rei intellectse,
supra dictum est. Sed iiitellectus humanus et sic quicumque intelligit vel illuminatur
non potest ipsam intelligibilem veritatem cognoscit se intelligere vel illuminari, quia
nudam capere; quiaconnaturale estei ut in- cognoscit rem sibi esse manifestam. Alio
telligat per conversionem ad phantasmata, modo ex parte principii ; et sic non quicum-
ut supra dictum est. Et ideo intelligibilem que intelligit aliquam veritatem cognoscit
veritatem proponunt angeli hominibus sub quid sit intellectus, qui est priiicipium intel-
similitudinibus sensibilium, secundum iilud lectualis operationis. Et similiter non qui-
quod dicit Dionvsius, Caelest. hier., c. i, § 2, cumque illuminatur ab angelo cognoscit
col. 122, 1, quod « impossibile est aliter
t. se ab angelo illuminari.
nobis lucere divinum radium, nisi varietate Conclusio. - Cum homines sint angelis natuva
sacrorum velaminum circumvelatum'. » Ex inferiores, per ipsos illuminantur (a).

alia vero parte intellectus humanus, tan-

quam inferior, fortificatur per actionem in- ARTICULUS II.

tellectus angelici. Et secundum hac duo TJtnim angeli possint immiUare vohmta^
attenditur illuminatio qua homo illuminatur tem hominis.
ab angelo.
Ad primum ergodicendum, quod ad fidem Ad secundum sic proceditur.
Videtur 1.
duo concurrunt. Primo quidem habitus in- quod angeli possint immutare voluntatem
tellectus, quo disponitur ad obediendum vo- hominis. Quia super illud Hebr., i, 7:
luntali teiidentiin divinam veritatem. Intel- Qiii facit angelos suos spiritus, et ministros
lectus enim assentit veritati fidei, non suos flammam ignis, dicit Glossa ordin.,
quasi convictus ratione. sed quasi iinpera- col. 645, t. 2, quod « ignis sunt, dum spiritu
tus a voluntate. « NuUus enim credit nisi fervent et vitia nostra urunt \ » Sedliocnon

^ Sensum reddit D. Thomas. Corderius « Per : ut in Sodoma, dicuntur ignis ardens. Sic et mi-
ipsas (cajlestes essentias) nobis nostrse revelationes sunt dum vitia nostra urun-
nistri Ecclesise, ignis
transmiltuntur. » tur, angeli aulem, dum verbum Dei nuntiant. »
^ Corderius « Neque enim potest aliter divino
: (o) Angelus, ex Guillermo et Scotorello, liomi-
principalis ille radius nobis illucescere, nisi sacro- nem immediate scientiam in ipsius intelleclu
rum varietate operimentorum anagogice obvela- efficiendo docere non pofest; mitlitur tamen, ex
tus. » Guillermo, Bonaventura et Richardo, ad nos tam
' « Credere non potest nisi volens. » illuminandum quam inflammandum disponendo ;

* « 1111 dicuntur angeli quando levia

spiritus et excitando viventem, ex Guillelmo et Bonaven-
nuntiare mittuntur; quando autem ad vindictam, tura, illuminat.
30 SUMMA THEOLOGICA.
esset, nisivoluutatem immutareut. Ergo au- ira iucliuatur voluutasad aliquid volendum.
geli possuut immutare voluutatem. Et etiam augeli, inquautum possunt con-
sic
2. Praeterea, Beda dicit, super illud Matth., citare liujusmodi passiones, possunt volun-
XV, Qugs procedwit de ore, ctc.,]ih.lU, co\. tatem movere, nou tameu ex nccessitate,
75, t. 3, quod diabolus non est immissor
(( quia voluutas semper remanet libera ad
malarum cogitationum , scd incensor'. » consentiendum vel resistendum passioni.
Damascenus autem ulterius dicit quod Ad prinmm ergo dicendum, quod miuistri
((etiam est immissor. » Dicit enim in II lib. Dei vel liomines vel angeli, dicuntur urere
Orthod. fid., cap. iv, col. 878, t. \, quod vitia et iuflammare ad virtutes per modum
(( omnis malitia et immundse passioncs ex persuasionis.
daemonibus cxcogitatse sunt, et immittere Ad secundum dicendum, quod dsemones
homini sunt concessi » et pari ratione an-
- ; non possunt immittere cogitationes, interius
geli boni immittunt et incendunt bonas co- eas causando, cum usus cogitativse virtutis
gitationes. Sed hoc uou possent facere, nisi subjaceat voluntati : dicitur tamen diabohis
immutarent voluutatem. Ergo immutant « incensor cogitationum, » inquantum inci-
voluntatem. tat ad cogitandum, vel ad appetendum cogi-
3. Praeterea, angelus, sicut est dictum, tata, per modum persuadentis vel passionem
illuminat intellectum hominis mediantibus concitantis. Et hoc ipsum
incendere » Da- ((

phantasmatibus. Sed sicut phantasia quae mascenus vocat immittere, » quia tahs
((

deservit intehectui potest immutari ab an- operatio interius fit. Sed bonae cogitationes
gelo, ita et appetitus sensitivus, qui deservit attribuuntur altiori principio, scilicet Deo,
voluntati ;
quia ipse etiam est vis utens or- hcet angelorum ministcrio procurentur.
gano Ergo sicut ilhuninat intellec-
corporali. Ad tertium dicendum, quod iutellectus
tum, ita potcst immutare voluutatem. humanus secundum praisentem statum non
Sed contra est quod immutare voluntatem potest inteUigere nisi convertendo se ad
estpropriumDei, secundumilludprov., XXI, pliantasmata sed voluntas humana potest
;

1 Cor regis in manu Domini, quocumque

: aUquid veUe ex judicio rationis, non se-
voluerit, vertet* illud. quendo passionem appetitus sensitivi. Unde
Respondeo dicendum, quod voluntas potest non est simile.
immutaridupUciter:unomodoabinteriori, Conclusio. - Cum Dci sit voluntalem dare,
ct sic cum motus voluntatis iion sit aliud cjus etiam est proprium eam efiicaciter mutare :

quam incUnatio voluntatis in rem voUtain, angeli autem solum id possunt per modum sua-
soUus Dei est sic immutare voluntatem, qui dentis aut passiones concitantis.
dat naturffi inteUectuaU virtutem taUs inch-
nationis. Sicut eniin incUnatio naturaUs non
ARTICULUS III
est nisiab eo qui dat naturam, ita incUnatio
voluntaria non est nisi a Deo, qui causat Utrum angelus possit immutare imagijia-
voluntatem. tionem hoyninis.
Alio modo movetur vohmtas ab exteriori;
et hoc in angelo est uno modo tantuin, scili- Videtur quod
Ad tertium sic proceditur. \ .

cet a bono apprelicnso per inteUectum unde : angelus non possit immutare imaginatio-
secundum quod aliquis cst causa quod aU- nem hominis. Phantasia enim, ut dicitur in
quid apprehendatur ut bonum ad apprehen- lib. II De anima, tcxt. ICI, est motus ((

dendum', secundumhoc movetvohintatem. factus a sensu secundum actum. » Sed si

Et sic solus Deus efficaciter potest movere fieretpor immutationcm angeU non ficret a
voluntatem; angelus autem ct homo per sensii secundum actiim. Ergo cst contra
modiim suadentis, ut supra dictum est. rationem phantasiae, quae est actus imagi-
Sed praeter Imnc modum eliam alitcr mo- nativa? virtutis, ut sit per immutationem
vctur in hominibus vohmtas ab exteriori, angeli.
sciUcet ex passione existento circa appcti- 2. Praeterea, formae quse sunt in imagi-
tiim sensitivum ; sicutcx concupisceutia vel natione, cum sint spirituales, suiit nobiUores

^ « Diabolus adjulor cogitationum malarum ct tem hominem suggeslionibus pulsare ipsis per-
incenfor, non auclor essc ])0tcsl. » missum sit, ncmini tamen vim infcrre possunt. »
* « NuUa porro malitia, nullus impurus aiTeclus ' In Parm. « appclcndum. »
:

est, (lui ab ipsis excogilatus non sit. Quamvis au-

 QUtEST. CXI, ART. III. 31

formis quae sunt in materia sensibili. Sed humorum ,

quod liujusmodi apparitiones
angelus non potest imprimere formas in etiam vigilantibus fiant, sicut patet in phre-
materia sensibili, ut dictum est. Ergo non hujusmodi. Sicut igitur
neticis et in ahis
potest imprimere formas in imaginatione ;
hoc per naturalem commotionem humo-
fit

et ita non potest eam immutare.
3. Prseterea, Augustinus dicit, XII Siiper
Gen. ad litt., c. xn, col. 464, t. 3 Com-
mixtione alterius spiritus fieri potest ut ea
quae ipse scit, per hujusmodi imagines ei
cui miscetur ostendat, sive intelligenti, sive
ut ab alio intellecta pandantur. » Sed non
videtur quod angelus possit misceri imagi-
nationi humana? neque quod imaginatio
,
possit capere intelligibilia quee angelus co-
gnoscit. Ergo videtur quod angelus non
possit immutare imaginationem.
4. Praeterea, in visione imaginaria homo
adhaeret simiUtudinibus rerum quasi ipsis
rebus. Sed in Iioc est qusedam deceptio.
Cum ergo angelus bonus non possit esse
causa deceptionis, videtur quod non possit
causare imaginariam visionem, imaginatio-
nem immutando.
Sed contra est, quod ea quse apparent in
somnis videntur imaginaria visione. Sed
angeli revelant aliqua ih somnis, ut patet
Matth., I et n, de angelo qui Joseph in som-
nis apparuit. Ergo angelus potest imagina-
tionem movere.
Respondeo dicendum, quod angelus tam
bonus quam malus virtute naturai suse po-
test movere imaginationem hominis. Quod
quidem sic considerari potest. Dictum est
enim supra, quod natura corporalis obedit
angelo ad motum localem. Illa ergo quse ex
motu locali aliquorum corporum possunt
rum, et quandoque etiam per voluntatem
hominis, qui voluntarie imaginatur quod
: prius senserat, ita etiam hoc potest fieri
virtute angeli boni vel mali, quandoque
quidemcumalienationeacorporeissensibus,
quandoque autem absque tah alienatione.
Ad primum ergo dicendum, quod princi-
pium phantasise est a sensu secundum
actum. Non enim possumus imaginari quce
nuUo modo sentimus vel secundum totum
vel secundum partem, sicut ceecus natus
non potest imaginari colorem. Sed aliquando
imaginatio informatur, ut actus phantastici
motus consurgat ab impressionibus interius
conservatis, ut dictum est.
Ad secundum dicendum, quod angelus
transmutat imaginationem, non quidem im-
primendo aliquam formam imaginariam
nuUo modo per sensum prius acceptam, non
enim posset facere quod csecus imaginare-
tur colores, sed hoc facit per motum localem
spirituum et humorum, ut dictum est.
Ad tertium dicendum, quod commixtio
illa ad imaginationem hu-
spiritus angelici
manam non est per essentiam, sed per
effectum quem prsedicto modo in imagina-
tione facit; cui demonstrat quse ipse novit,
non tamen eo modo quo ipse novit.
Ad quartum dicendum, quod angelus
causans aliquam imaginariam visionem,
quandoque quidem simul intellectum iliu-
minat ut cognoscat quid per hujusmodi
,

causari, subsunt virtutinaturaliangelorum. similitudines significetur, et tunc nulla est

Manifestum est autem, quod apparitiones deceptio;quandoque vero per operationem
imaginarise causantur interdum in nobis ex angeli solummodo similitudines rerum ap-
locah mutatione corporaUum spirituum et parent in imaginatione nec tamen tunc ;

humorum. Unde Aristoteles , in lib. *

De causatur deceptio ab angelo, sed ex defectu
somn. et vigil., assignans causam appari- intellectus ejus cui talia apparent sicut nec ;

tionissomniorum, dicit quod, cum ani- Christus fuit causa deceptionis in hoc quod
mal dormit, descendente plurimo sanguine multa turbis in parabolis proposuit quse non
ad principium sensitivum, simul descen- exposuit eis.
dunt motus id est impressiones relictse ^
«^ o^..^-i T
,

i-
ex sensibihum motionibus
-1
quse spu'i- m
• • •

,
CoNCLusio.
, ,.
— Cum
^
apparitiones imaarinanai m-
/^ ^ ^-
i-
,., ,., . . ,
terdum nobis causentur es locali i
mutatione
tibus sensuahbus conservantur, et movent
corporalmm spirituum et humorum, ad quam
prmcipuun sensihvum, ita quod fit quffidam natura corporalis angelo obedit, sequitur angelum
apparitio, ac si tunc principium sensitivum tam bonum quam malum virtute naturce su^
a rebus ipsis exterioribus mutaretur. Et posse movere imaginationem liominis (a).
tanta potest esse commotio spirituum et
^ Vel lib. De insomn. , qui illi annectitur, c. iii tamen corruptione organi in quo sunt trans-
illius
6^ IV. mutare, non nova in anima creare potest. Lumen
(o) Angelus juxta Scotistas phantasmata absque Intellectuale infundere non potest; sed illud ad
 32 SUMMA THEOLOGICA.
sensitiva. Sed illud interiusprincipium po-
test multipUciter ab exteriori commoveri, ut
ARTICULUS IV.
dictum est.

Utrwn angehis possit immutare sensiim Ad secundum dicendum, quod per com-
hvmanum. motionem interiorem spirituum et liumorum
potest angelus aliquid operari ad immutan-
Ad qiiartum sic proceditTir. \. Videtur dum actum potentiae nutritivse et similiter ;

quod angelus non possit immutare sensuni potentiae appetitivai et sensitivai et cujus-
humanum. Operatioenim seusitiva est ope- cumque potentisB corporali organo utentis.
ratio vifEe. Hujusmodi autem operatio non Ad tertium dicendum, quod prseter ordi-
est a principio extrinseco. Non ergo operatio nem totius creaturse angelus facere non
sensitiva potest causari ab angelo. potest; sed prseter ordinem alicujus particu-
2. Praiterea, virtus sensitiva est nobilior laris naturse facere potest, cum tali ordini
quam nutritiva.Sed angelus, ut videtur, non subdatur et sic quodam singulari modo
;

non potest mutare virtutem nutritivam, potest sensum immutare praeter modum
sicut nec alias formas naturales. Ergo ne- communem.
que virtutem sensitivam immutare potest. CoNCLUsio. — Potest angelus sensum hominis
3. Prseterea, sensus naturaliter movetur a immutare vel objiciendo sensui aliquod sensibile
sensibili. Sed angelus non potest immutare exterius, vel intus humores concitando ad varias
naturse ordinem, ut supra dictum est. Ergo sensus apparitiones.
angelus non potest immutare sensum, sed
semper sensus a sensibili immutatur.
Sed contra est, quod angeli qui subverte-
QUiESTIO CXII.
runt Sodomam percusserunt Sodomitas cse- DE MISSIONE ANGELORUM.
*Ita ut. citate \ut* ostium domus invenirc non pos- (Et quatuor quairuntur.)
sent, ut dicitur Gcnes., xix, 2. Et simile
legitur IV Regum, vi, de Syris quos Elisseus Deinde considerandum est de missione
duxitin Samariam. angelorum, et circa hoc quseruntur quatuor :

Respondeo dicendum, quod sensus immu- \° Utrum aliquiangeU mittantur in ministe-

tatur dupliciter; uno modo ab exteriori, rium; 2° utrum omnes mittantur; S*" utrum
sicut cum mutatur a sensibili; alio modo ab iUi qui mittuntur, assistant; 4° de quibus

interiori. Videmus cnim quod perturbatis ordinibus mittantur.

spiritibus et humoribus immutatur sensus.
Lingua enim infirmi, quia plena est chole- ARTICULUS PRIMUS.
rico humore, omnia sentit ut amara; et
simile contingit in aliis sensibus. Utroque Utrum angeli in ministerium mittantur.
autem modo angelus potest immutare sen-
sum hominum sua naturali virtute. Potest Ad primum sic proceditur. 1 Videtur quod .

enim angekis opponere exterius seiisui sen- angeU in ministerium non mittantur. Omnis
sibilealiquod vel a natura formatum vel enim missio est ad aUquem determinatum
aliquod dc novo formando, sicut facit dum locum. Sed actioncs intcUectuales non deter-
corpus assumit, ut supra dictum est. Simi- minant locum, quia intellectus abstrahit ab
Hter etiam potest interius commovcre spiri- hic et nunc. Cum igitur actiones angeUcse
tus et humores, ut supra dictum, ex quibus sint inteUectuales, videtur quod angeU ad
sensus diversimode immutentur. suas actiones agendas non mittantur.
Ad primum ergo dicendum, quod princi- 2. Praeterea, caeUim empyreum cst locus
pium scnsitivas opcrationis non potcst esse pcrtiiicns ad dignitatcm angelorum. Si igi-
absquc principio interiori, quod cst potentia tur ad nos mitlantur iii ministerium, videtur

perfGclius inspiciendum confortat, et quantum ad quod homo possit hominem disponit.

habituin nolitia; principioruni in iniafrinalione facit Mta cod. Alcan. : « acrisia; » edit. Rom. ;

aliqiiid, nun notiliiini principiorum Iradcndo, sed « aurisia, » aupaifa, id ost « avidcnlia, » ut Augus-
vel cx organi commolione aut quietalione aHquas linus verlit q. xliii, in Gen., id esl « non viden-
formas ad animam hominis de ahquo docondam tia. » Quando nompe ahqua non videnlur, noc
producit, vel ex transnmtalione phanlasmalum in amitlilur visus quoad omnia, sicut in vcra cteci-
anima jam existentium ad intehigendum supra tate.
 »

QUiEST. CXII, ART. I. 33

quod eorum dignitati aliquid depereat; quod auctoritate angeli operantur, et in Deum
est inconveniens. reducitur sicut in ultimum fmem. Et hoc
3. Prseterea, exterior occupatio impedit facit ratione ministerii nam minister est
;

sapientise contemplationem unde dicitur ; sicut instrumentum intelligens'. Instru-

Eccli., xxxvni, 25 Qui mi^ioratur actu,
: mentum autem ab alio movetur et ejus actio
*
Sapien- percipiet sapientiam* Si igitur angeli ali-
.
ad aliud ordinatur; unde actiones angelo-
tiamper- q^[ mittuntur ad exteriora ministeria, vide- rum ministeria vocantur, et propter hoc
cipiet.
tur quod retardentur a contemplatione. Sed dicuntur in ministerium mitti.
tota eorum beatitudo in contemplatione Dei Ad primum ergo dicendum, quod aliqua
ergo mitterentur, eorum beati-
consistit. Si operatio dupliciter dicitur intellectualis. Uno
tudo minueretur, quod est inconveniens. modo quasi in ipso intellectu consistens, ut
4. Preeterea, ministrare est inferioris : contemplatio et talis operatio non determi-
,

unde Luc, xxu, 27 Quis 7najor est,

dicitur : nat sibi locum; imo, ut Augustinus dicit,

qui recumbit, an qui ministrat? nonne qui De Trinit., lib. IV, c. xx, col. 907, t. 8 :

recumbit? Sed angeli sunt majores nobis « Etiam nos, secundum quod aliquid aeter-
ordine naturee. Ergo non mittuntur in mi- num mente sapimus, non in hoc mundo
nisterium nostrum. sumus^. Alio modo dicitur aliqua actio
))

Sed contra est quod dicitur Exod., xxni, intellectualis, quia est ab aliquo intellectu

20 Ecce ego mittam anqelum meum, qui

:
regulata et imperata, et sic manifestum est
prxcedat te. quod operationes intellectuales interdum de-
Respondeo dicendum, quod ex supra dic- terminant sibi loca.
tis, manifestum esse potest quod aliqui an- Ad secundum dicendum quod caelum ,

geli in ministerium mittuntur a Deo. Ut empyreum pertinet ad dignitatem angeli

enim supra dictum est, cum de missione secundum congruentiam quamdam; quia
divinarum personarum ageretur, ille mitti congruum est ut supremum corporum, na-
dicitur qui aliquo modo ab aliquo procedit, turae quae est supra omnia corpora, attribua-
ut incipiat esse ubi prius non erat, vel ubi tur. Non tamen angelus aliquid dignitatis
prius erat, per alium modum. Filius enim accipit a cseloempyreo; et ideo quando actu
aut Spiritus sanctus mitti dicitur ut a Patre non empyreo, nihil ejus dignitati
est in caelo
procedens per originem, et incipit esse novo subtrahitur, sicut nec regi, quando non
modo, id est per gratiam vel naturam as- actu sedet in regali solio, quod congruit ejus
sumptam, ubi prius erat per deitatis prae- dignitati.
sentiam Dei enim proprium est ubique
; Ad tertium dicendum, quod in nobis ex-
esse; quia cum sit universale agens, ejus terior occupatio puritatem contemplationis
virtus attingit omnia entia, unde est in oin- impedit ;
quia actioni insistimus secundum
nibus rebus, ut supra dictum est. Virtus sensitivas vires, quarum actiones, cum in-
autcin angeli, cum sit particulare agens, non tenduntur, retardantur actiones intellectivae
attingit totum universum, sed sic attingit virtutis. Sed angelus per solam intellectua-
unum quod non attingit ahud et ideo ita ; lem operationem regulat suas actiones exte-
est hic quod non aUbi. Manifestum est au- riores. Unde actiones exteriores in nuilo
tem per supra dicta, quod creatura corpora- irapediunt ejus contemplationem ; quia dua-
hs per angelos administratur. Cum igitur rum actionum, quarum una est regula et
aUquid est fiendum per aliquem angelorum ratio alterius, una non impedit sed juvat
circa aliquam creaturam corpoream de , aUam. Unde Gregorius dicit, II Mor., c. iii,

novo applicatur angelus iUi corpori sua § 3, col. 556, t. 1, quod « angeU non sic
virtute, et sic angelus de novo incipit ibi foras exeunt ut internae contemplationis
esse. Et hoc totum procedit ex imperio di- gaudiis priventur^. »
vino.Unde sequitur, secundum praemissa, Ad quartum diceiidum, quod angeU in
quod angelus a Deo mittatur. Sed actio suis actionibus exterioribus ministrant prin-
quam angelus missus exercet, procedit a cipaliter Deo, et secundario nobis non qma ;

Deo, sicut a primo principio, cujus nutu et nos sumus superiores eis , simpUciter lo-

^ Ita cod. Alcan. cum editis.; cod. Camer. : « in- boc mundo sumus.
tellectus. » 3 « Neque enim sic a divina visione foras exeunt,

' « Quia et nos secundum

quod mente aliquid ut internse, » etc.
eeternum, quantum possumus, capimus, non in
II.
 , ;

34 SUMMA THEOLOGICA.
quendo; sed quia quilibet homo vel angelus, fuit illuminatus,quod Lazarus fuit suscita-
inquantum adhserendo Deo fit unus spiritus tus, immediate a Deo factum est, absque
cum Deo, est superior omni creatura. Unde actione ca^lestium corporum. Sed et angeli
Apostolus ad Philipp., n, 3, dicit Superio- : boni et maU possunt aUquid in istis corpori-
res sibi invicem arbitrantes. bus operari praeter actionem ca^lestium cor-
CoNCLusio. —
Cum angeU ex divino imperio porum, condcnsando nubes in pluvias, et
operentur circa creaturam corporalem, recte in aliqua hujusmodi faciendo. Neque aUcui
ministerium mitti dicuntur. debet esse dubium quin Deus immediate
hominibus aUqua revelare possit non me-
ARTICULUS II. diantibus angeUs, et superiores angeli non

Utrum omnes angeli in ministerium mediantibus mferioribus.

mittantur. ^* secundum hanc considerationem qui-
dam dixerunt, quod secundum communem
Ad secundum sic proceditur. d. Videtur legem superiores non mittuntur, sed infe-
quod omnes angeU in ministerium mittan- riores tantum sed ex aUqua dispensatione
;

tur. Dicit enim Apostolus ad Hebr., i, 14 : divina interdum etiam superiores mittun-
Omnes sunt administratorii spiritus , in tur.
ministerium missi. Sed hoc non videtur rationabile quia ;

2. Praeterea, inter ordines supremus est ordo angeUcus attenditur^ secundum dona
ordo seraphim, ut ex supra dictis patet. Sed gratiarum. Ordo autem gratise non habet
seraphim est missus ad purgandum labia aUum superiorem ordinem, propter quem
prophetse, ut habetur Isa., vi. Ergo multo preetermitti debeat sicut praetermittitur
,

magis inferiores angeli mittuntur. ordo naturae propter ordinem gratiae. Con-
3. Praeterea, divinse personae in infmitum siderandum est etiam, quod ordo naturae
excedunt omnes ordines angelorum. Sed in operatione miraculorum prsetermittitur
divinae personse mittuntur, ut supra dictum propter fidei confirmationem ad quam niliil:

est'. Ergo multo magis quicumque supremi valeret, si praetermitteretur ordo angeUcus,
angeli. quia hoc a nobis percipi non posset. Nihil
4. Prseterea, angeU nonsi superiores ctiam est ita magnum in ministeriis divinis,
mittuntur ad exterius ministerium, hoc non quod per inferiores ordines exerceri non
est nisi quia superiores angeU exequuntur possit. Unde Gregorius dicit, Hom. xxxiv m
divina ministeria per inferiores. Sed cum Evang., § 8, coL 1250, t. 2, quod « qui
omnes angeU sint insequales, ut supra dic- summa annuntiant, archangeli vocantur.
tum est, quiUbet angelus habet inferiorem Hinc est quod ad virginem Marlam Gabriel
angelum ultimum. Ergo solus ulti-
prseter archangelus mittitur, quod tamen fuit
)>

mus angelus mitteretur in ministerium summum inter omnia divina ministeria, ut

quod est contra id quod dicitur Daniel., vii, ibidem subditur. Et ideo simpUciter dicen-
10 Millia millium ministrabant ei.
: dum est cum Dionysio, cap. xiii Cael. hier.,
Sed contra est quod Gregorius, Hom. col. 299, t. 1, superiores angeli nun-
quod «

xxxiv in Evang., § 12, col. 1254, t. 2, dicit, quam ad cxterius ministerium mittuntur^.»
referens sententiam Dionysii : <( Superiora Ad primum crgo dicendum, quod sicut in
agmina usum exterioris ministerii nequa- missionibus divinarum personarum aliqua
quam habent. » est visibiUs, quse attendilur secundum crea-
Respondeodicendum, quod, sicut exsupra turam corpoream; aliqua invisibiUs, quae
dictis habet ordo divinae Provi-
patct, lioc fit sccundum spiritualem affectum ita in ;

dentise iion solum iii angelis, sed etiam in missionibus angelorum aliqua dicitur exte-
toto universo, quod inferiora per superiora ad aliquod ministcrium
rior, quffi sciUcet cst
administrantur. Sed ab hoc ordine in rebus circa corporalia exhiljcndum, et secundum
corporalibus aliquando ex divina dispensa- hanc missionem non omncs mittuntur alia :

tione reccditur, propter altiorcm ordincm, est interior sccundumintcllcctnalesairectus,

secundum scUicet quod cxpedit ad gratiae prout scilicet unus angelus illuminat aliura
manifestationem. Quod enira caecus natus et sic omiics angeli mittuntur.

< In Parm. omittitur : « ut supra dictum est. » notato capile.

~ » Al. : « non attenditur. >> — • Concluditur ex
 QU^ST. CXII, ART. II ET III. 35

Vel aliter dicendum^ quod Apostolus in- 2. Prseterea, angelus Tobise in ministe-
ducil illud ad probandum quod Christus sit rium missus fuit. Sed tamen ipse dixit Ego :

major angelis per quos data est lex, ut sic
ostendat excellentiam novse legis ad veterem.
Unde non oportet quod intelligatur nisi de
angeli ministeriis, per quos data est lex.
sum Raphael angelus, unus ex septem qui
astamusante Deum* , ut habetur Tobise, xii, *Domi-
15. Ergo angeli qui mittuntur assistunt. """*•
3. Prseterea, quilibet angelus beatus pro-

Ad secundum dicendum, secundum Dio- pinquior est Deo quam Satan. Sed Satan
nysium, loc. sup. cit., quod ille angelus qui assistit Deo, secundum quod dicitur Job, i,

missus est ad purgandum labia prophetae, 6 Cum assisterent filii Bei coram Bomino,
:

fuit de inferioribus angelis; sed dictus est adfuit inter eos et Satan*. Ergo multo ma- *Venis-
gis angeli qui mittuntur in ministerium, «^
s^"^-.--
seraphim, id est « incendens, » aequivoce,
propter hoc quod venerat ad incendendum assistunt. rent...
^osettam
labia prophetse. 4. Praeterea, si inferiores non
angeli
Yel dicendum, quod superiores angeli
....hoc non
assistunt,
'

est nisi
... .

quia non imme-

. Satan.

communicant propria dona a quibus deno- diate, sed per superiores angelos divinas
minantur, mediantibus inferioribus angelis. illuminationes recipiunt. Sed quiUbet ange-
Sic igitur unus seraphim dictus est purgasse lus per siiperiorem divinas illuminationes
incendio labia prophetse, non quia hoc ipse suscipit, excepto eo qui est iiiter omnes
immediate fecerit, sed quia inferior angelus supremus. Ergo solus supremus angelus
virtute ejus lioc fecit; papa dicitur
sicut assisteretquod est contra illud quod habe-
,

absolvere ahquem, etiamsi per alium offl- tur Dan., xvii, 10 Decies millies centena
:

cium absohitionis impendat. millia assistebant ei. Ergo etiam ilU qui
Ad tertium dicendum, quod divinse per- ministrant assistunt.
sonse non mittuntur in ministerium, sed Sed contra est quod Gregorius dicit, XVII
sequivoce mitti dicuntur, ut ex prsedictis Moral., cap. xin, § 18, col. 20, t. 2, super
patet. illud Job, XXV : Numquid est numerus mi-
Ad quartum dicendum, quod in divinis litum ejus ? « Assistunt illse potestates quse
ministeriis est multiplex gradus. Unde nihil ad qusedam hominibus nuntianda non
prohibet etiam insequales angelos immediate exeunt. » Ergo illi qui in ministerium mit-
ad ministeria mitti, ita tamen quod supe- tuntur non assistunt.
riores mittantur ad altiora ministeria, infe- Respondeo dicendum, quod angeli intro-
riores vero ad inferiora. ducuntur assistentes et administrantes ad ,

CoNCLUsio. — Non omnes angeli mittuntur, sed similitudinem eorum qui aUcui regi famu-
inferiores tantum (a). lantur; quorum aliqui semper ei assistunt
et ejus prsecepta immediate audiunt, alii
ARTICULUS III. vero sunt ad quos praecepta regaUa per
Vtrum omnes assistentes nuntiantur, sicut illi qui admi-
angeli qui mittuntur
assistant.
nistrationi civitatum prseflciuntur ; et ei
dicuntur ministrantes, sed non assistentes.
Ad tertium sic proceditur. 4. Videtur Considerandum est ergo quod omnes ,

quod etiam angeli qui mittuntur assistant. angeli divinam essentiam immediate vident,
Dicit enim Gregorius in Hom. xxxiv m et quantum ad hoc omnes, etiam qui mi-
Evang., § 13, col. 1255, t. 2 « Mittuntur : nistrant, assistere dicuntur. Unde Grego-
igitur angeli, etassistunt; quia, etsi circum- rius dicit in II Moral., cap. m, col. 556, 1. 1,
scriptus est angelicus spiritus, summus quod (( semper
assistere aut videre faciem
tamen spiritus, qui Deus est, circumscriptus Patris possunt qui ad ministerium exterius
non est. » mittuntur pro nostra salute*. » Sed non

^ Hsec interrogative liabentur in textu D. Gre- gelorum fuisse, ut communiter in Ecclesia dicitur,
gorii, sed inferius qusestionem affirmative resolvit. hunc probabilius altioris vel seraphici ordinis fuisse
(a) Secundum Bernardum Gabriel erat de summo Guillermus credit. Durandus cum Scolo, S. Bona-
ordine; unde Scotus et ScotislEe admittunt quod ventura cum S. Thoma tenet item cum S. Thoma ;

ex speciali causa etiam summi ordinis angeli, Thomistse communiter et plures exlranei. Billuart
summi cherubim et serapbim, in magnis casibus opinionem S. Thomse probabiliorem tantum repu-
aliquando ad extra possunt mitti pro nobis. Quam- tat, non bene video qua ratione thomistica ductus.
vis S. Thomas dicat Gabrielem de ordine archan-
36 SUMMA THEOLOGICA.
omnes angeli secreta divinorum mysterio- Sed contra quod Dionysius dicit, c. viii
est

rum in ipsa ciaritate divinae essentiae perci- Csel. hier., § 1, col. 238, t. 1, quod « donii-

pere possunt sed soli superiores, per quos

;
inferioribus denuntiantur et secundum lioc
soli superiores, qui sunt primae hierarchise,
nationes sunt majores omni subjectione*. »
:
Sed niitti in ministerium ad sulyectionem
pertinet. Ergo dominationes in miiiisterium

assistere dicuntur, cujus proprium dicit esse non mittuntur.

Dionysius, Csel. hier., c. vn, § 3, col. 210, Respoiideo dicendum, quod, sicut supra
t. 1, immediate a Deo iUuminari. dictum est, mitti ad exterius ministerium

Et per hoc patet solutio ad primum et se- proprie convenit angelo, secundum quod ex
cundum quse procedunt de primo modo divino imperio operatur circa aliquam crea-
assistendi. turam corporalem quod quidem pertinet ad ;

tertium dicendum, quod Satan non

Ad executionem divini ministerii. Proprietates
dicitur adstitisse, sed inter assistentes ad- autem angelorum ex eorum nominibus ma-
fuisse describitur quia, ut Gregorius dicit,
:
nifestantur, ut Dionysius dicit, vii cap. Cael.
Mo7'al., lib. II, c. iv, col. TioT, t. 1, « etsi hierarch., § coL 206, t. l, et idco angeli
1,

beatitudinem perdidit, naturam tamen an- illorum ordinum ad exterius ministeiium

gelis similem non amisit. » miltuntur, ex quorum nominibus aliqua
Ad quartum dicendum, quod omnes as- executio datur intelligi. Iii nomine autem
sistentes aliqua immediate vident in claritate dominationum iion importatur aliqua execu-
divinae essentia^ et ideo totius primse hie-
;
tio, sed sola disposilio et imperium de exe-

rarchiae proprium esse dicitur immcdiate quendis sed in nomiuil)us inferioruni ordi-
;

illuminari a Deo; sed superiores corum iium intelligituraliquaexecutio; nam angeli

plura pcrcipiunt quam inferiores, de quibus et archangeli denominautur a denuntiando,

illuminant aUos sicut etiam inter eos qui

;
virtutes ct potestates dicuntur per respectum
assistunt regi plura scit de secretis regis ad ali(juem actum principis etiam est, ut ;

unus quam alius. Gregorius dicit, llorn. xxxiv in Evang., § 10,

inter alios operantes prio-
CoNCLUsio. — Omnes angeli ministrantes as-
col. 1251, t. 2, «

sistunt, divinam essentiam videndo ; sed soli su-

rem existere^. » Unde ad lios quhique^ or-
premi assistunt , divina percipiendo mysteria, dines pertinct in exterius ministerium
qua3 in ipsa sunt. mitti, non autem ad quatuor superiores.
Ad primum ergo dicendum, quod domi-
ARTICULUS IV. nationes computantur quidem inter angelos
ministrantes, non sicut exequentes ministe-
Utrum angeli secundse hierarchix omnes
mittantur. rium, sed sicut disponentes et mandantes
quid per alios fieri debeat, sicut architecto-
Ad quartumsic proceditur. 1. Videtur res in artificiis nihil manii operantur, sed
quod angeU secundae hierarchiae omnes mit- solum disponunt et praecipiunt quid aUi
tantur. Angeli enim omnes vel assistunt vel debeant operari.
ministrant, secundum quod habetur Dan., Ad secundum dicendum, quod de numero
vn. Sed angeli secundae hierarcliia^ non assistentium et ministrantium duplex ratio
assistunt; iliuminantur enim per angelos haberi polcst. (jregorius enim dicit plures
primae liicrarchiae, sicut dicit Dionysius, vni esse ministrantes quam assistentes; intelli-
cap. Cxl. hier., § \, col. 239, t. 1. Omnes git enim quod dicitur : Millia millium mi-
ergo angeli secundae hierarchijK in ministc- nislrabant ci, non esse dictum multiplica-
rium mittuntur. tivC;, scd partitive, ac si dicerelur Millia :

Gregorius dicit, XVII Moral.,

2. Prajterea, de numero millium ct sic ministraiitium ;

cap. xni, § 18, coL 20, t. 2, quod « pkircs numerus ponitur indefinitus, ad significan-
sunt qui ministrant quam qiii assistunt. » dum cxcessum assistentium ; vero numerus
Sed hoc non esset, si angcli secuudae hic- finitus, cum subditur Et : decies millies
rarchiae in ministerium non mitterenlur. ccntena niillia assistebant ci. Et hoc pro-
Ergo omnes angeli sccundae hierarchia^ in cedit secundum ralionem Platonicornm, qui
ministerium mittuntur. dicebant, quodquanto ali(]ua suntuniprimo

* Corderius : « Quae (dominatio) omni abjecta ' « Principari est inter reliquos priorcm existere. »
eervilute celsior. » ' Al. : « quaudoque. »
 :

QUiEST. CXII, ART. IV, ET QU^ST. CXIII, ART. I. 37

principio propinquiora, tanto sunt minoris gelus semper custodiat hominem 7° utrura ;

multitudinis, sicut quanto numerus est pro- doleat de perditione custoditi; 8" utrum
pinquior unitati, tanto est multitudine mi- inter angelos sit pugna ratione custodiae.
nor. Et lieec opinio salvatur quantum ad
nuraerum ordinum, dum
sex ministrant, et ARTICULUS PRIMUS.
tres assistunt. Sed Dionysius ponit, Cxl.
hier., c. xiv, col. 322, t. 1, quod multitudo Utrum homines custodiantur ab angelis.
angelorum transcendit omnem materialem
muUitudinem; ut scilicet sicut corpora Ad primum sic proceditur. 1. Videtur
superiora transcendunt
corpora inferiora quod homines non custodiantur ab angeUs.
magnitudine ([uasi in immensum, ita supe- Custodes enim deputantur aliquibus, vel quia
riores naturee incorporeai transcendant mul- nesciunt, vel quia non possunt custodire
titudine omnes naturas corporeas quia
'
;
seipsos, sicut pueris et inflrmis^ Sed homo
quod est melius, magis a Deo intentum
est potest custodire seipsum per Uberum arbi-
et multiplicatum. Et secundum hoc, cum trium et scit per naturalem cognitionem
assistentes sint superiores ministrantibus, legis naturalis. Ergo modo non custoditur
plures erunt assistentes quam ministrantes. ad angelo.
Unde secundum hoc, millia millium legi- ubi adest fortior custodia, in-
2. Prseterea,
tur multiplicative, ac si diceretur : millies firmior superfluere videtur. Sed homines
miliia. Et quia decies centumsunt mille, si custodiuntur a Deo, secundum illud psalm.
dieeretur Decies centena millia, daretur in-
: cxx, 4 Non dormitabit neque dormiet qui
:

telligi, quod tot essent assistentes quot mi-
nistrantes. Sed quia dicitur Decies millies
centena millia, multo plures dicuntur assis-
tentes quam ministrantes. Nec tamen hoc pro
custodit Israel. Ergo non est necessarium
: quod homo custodiatur ab angelo.
3. Prseterea, perditio custoditi redundat in
negligentiam custodis unde dicitur cui-
;

tanto dicitur, quia tantus solum sit angelo- dam, III Reg., xx, 39 Custodi virum istum;
:

rum numerus, sed multo major, quia om- qui si lapsus fuerit, erit anima tua pro
nem materialem multitudinem excedit;quod anima ejus. Sed multi homines quotidie
significatur per multiplicationem maximo- pereunt, in peccatum cadentes, quibus an-
rum numcrorum supra seipsos ,
scilicet geli subvenire possent vel visibiliter appa-
denarii, centenarii, millenarii, ut Dionysius rendo vel miracula faciendo, vel aliquo si-
ibidem dicit. miU modo. Essent ergo negligentes angeli,
CoNCLusio. — Non omnes angeli secundse si eorum custodiae homines essent commissi

Iiierarcliice in ministerium mittuntur, quod ex quod patet esse falsum. Non igitur angeU
ordinum nominibus manifestum est (a). sunt hominum custodes.
Sed contra est quod dicitur in psalm. xc,
11 : Angelis suis mandavit de te, ut custo-
QU.ESTIO GXIII. diant omnibus viis tiiis.
te in

DE CUSTODIA BONORUM ANGELORUM Respondeo dicendum, quod secundum ra-

ET IMPUGNATIONE MALORUM.
(Et octo quEeruntur.)
Deinde considerandum
bonorum angeloruni et de impugnalione
malorum; et circa primum qua?runtur octo
1° utrum homines ab angeUs custodiantur;
2° utrum singulis hominibus singuli angeli
ad custodiam deputentur 3° utrum custodia
pertineat solum ad ultimum ordinem ange-
lorum; 4° utrum omni homini conveniat
habere angelum custodem 5" quando inci-
piat custodia circa hominem 6° utrum an-
tionem divinse providentise hoc in rebus om-
nibus invenitur, quod mobilia et variabiUa
per immobilia et invariabilia moventur et
est de custodia regulantur; sicut omnia corporalia per sub-
stantias spirituales et immobiles, et corpora
:
inferiora per superiora, quae sunt invariabi-
liasecundum substantiam. Sed et nos ipsi
regulamur circa conclusiones in quibuspos-
;
sumus diversimode opinari, per principia
quse invariabiliter tenemus. Manifestum est
autem, quod in rebus agendis cognitio et
;
afTectus hominis multipliciter variari et defi-
;
cere possunt a bono; et ideo necessarium

^ In edit. Rom. deest multitudine. » — ' Al. (a) Hsec juxta Scotistas etiam de communi cuMU
« pueri et infirmi. » missionis locum habent.
 . ;

38 SUMMA THEOLOGICA.
fuit quod hominibus angeli ad custodiara custodiantur. Angelus enim est virtuosior
deputarentur, per quos regularentur ct mo- quam homo. Sed unus ad cus- homo sufficit

verentur ad bonum. todiam multorum hominum. Ergo multo

Ad primum ergo dicendum, quod per
libe?^um arbitrium potest homo aUquaUter
mahim vitare, sed non quia in-
sufficienter
firmatur circa affectum boni propter multi-
pUces animae passiones. SimiUter etiam uni-
versaUs cognitio naturaUs legis, quae liomini
naturaUter adest, aUqualiterdirigit hominem
ad bonum, sed non sufficienter quia in
appUcando universaUa principia juris ad
particularia opera contingit hominem muUi-
pUciter deficere. Unde dicitur Sap., ix, 14
Cogitationes mortalium timidse, et incertai
magis unus angelus multos homines potest
custodire.
;
2. Praeterea, inferiora reducuntur in Deum
a superioribus per media, ut Dionysius dicit,
IV Cselest. hier., § 3, col. 182, t. 1. Sed cum
omnes angeU sint inaequales, ut supra dic-
tum est, solus unus angelus est, inter quem
;
et homines non est aUquis medius. Ergo
unus angelus solus est, qui immediate cus-
todit homines.
: 3. Praeterea, majores angeU majoribus
officiis deputantur. Sed non est majus offi-

providentise nostrx. Et ideo necessaria fuit cium custodire unum hominem quam aUum
homini custodia angeli. cum omnes homines natura sint pares. Cum
Ad secundum dicendum, quod ad bonum ergo omnium angelornm sit unus major
operandum duo requiruntur. Primo quidem, aUo, secundum Dionysium, cap. iv Cselest.
quod affectus inclinetur ad bonum, quod hier., § 3, col. 182, t. 1, videtur quod diversi
quidom flt in nobis per habitum virtutis mo- homines non custodiantur a diversis ange-
raUs. Secundo autem, quod ratio inveniat Us.
congruas vias ad perficiendum bonum virtu- Sed contra est quod Ilieronymus, exponens
tis;quod quidem Pliilosoplius, Ub. X ^'^/i/c., iUud Matth., xvni Anffeli eorum in cse-
:

cap. XVI, cap. xii, attribuit pru-

VIII, et lib. Us, etc, dicit, Comment., lib. III, c. xvni,
dentiae. Quantum ergo ad primum, Deus v. 10, col. 130, t. 7 : « Magna est dignitas
immediate custodit hominem, infundendo ei animarum, ut unaquaeque habeat ab ortu
gratiam et virtutes; quantum autem ad se- nativitatis in custodiam sui angelum dele-
cundum, Deus custodit hominem sicut uni- gatum. »
versaUs instructor, ciijus instructio ad homi- Respondeo dicendum, quod singulis homi-
nem pervenit mediantibus angeUs, ut supra nibus singuU angeU ad custodiam deputan-
habitum est. tur. Cujus ratio est, quia angelorum custo-
Ad tertium dicendum, quod sicuthomines dia est quaedam excutio divinae Providentiee
anaturali instinctu boni discedunt propter circahomines. Providentia aulem Dei aUter
passionem peccati, ita etiam discedunt ab se habet ad homines et ad aUas corruptibiles
instigatione bonorum angelorum, quse fit crcaturas, quia aUter se habent ad incorrup-
invisibiliter per hoc quod homines iUuminant tibiUtatem. Homines enim non solum sunt
ad bene agendum. Unde quod homines incorruptibiles quantum ad communem spe-
pereunt, non est imputandum negUgentiae ciem, sed etiam quantum ad proprias formas
angelorum, sed maUtiee hominum. Quod singulorum, quae sunt anima^. rationales;
autem aliquando praeter legem communem quod de aUis rebus corruptibiUbus dici non
hominibus visibiUter apparent, ex speciaU potest. Manifestum est autem, quod provi-
Dei gratia est, sicut etiam praeter ordinem dentia Dei principaliter est circa illa quae
naturae miracula fiunt. perpetuo manent ; circa vero ea quae trans-
CoNCLusio. — iNecessarium cst homincs ab an- Gunt providcntia Dei cst, inquantum ordinat
gelis custodiri et in opcribus dirigi, cum multipli- ad ipsa res perpetuas. Sic igitur providcntia
citer in ipsis errare illos contingat. Dei comparatur ad singulos homines sicut
comparatur ad singula genera vel specics
ARTICULUS II.
corruptibilium rcrum. Sed, sccundum Grc-
gorium, Uom. xxxiv in Ecang., § 10,
Vtnim singidi homines a singulis angelis col. 1251, t. 2, diversi ordines deputantur
custodiantur diversis rerum generijjus, puta potcstatos
ad arccndos daemones, virtutes ad miracula
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur facienda iu rebus corporeis; etprobabile est
quod non singuli hominesasinguUsangelis quod diversis specicbus rerum divcrsi an-
 QJJMST. XCIII, ART. II ET III. 39
geli ejusdem ordinis prseficiantur. Unde
etiam rationabile est, ut diversis hominibus ARTICULUS III.
diversi angeli ad custodiam deputentur.
Ad primum ergo dicendum, quod alicui Utrmn custodire homines pertineat solum
homini adhibetur custos dupUciter. Uno ad infimum ordinem angelorum.
modo inquantum est homo singularis; et sic
uni homini debetur unus custos, et inter- Ad tertium sic proceditur. 1. Videturquod
dum plures deputantur ad custodiam unius. custodire homines non pertineat solum ad
Alio modo inquantum est pars aUcujus col- infimum ordinem angelorum. Dicit enim
legii : et sic toti collegio unus homo ad Chrysostomus, Ho7n. lx m Matth., t. 12,
custodiam praeponitur, ad quem pertinet quodhoc quod diciturMatth., xvni, 10 yln- :

providere ea quse pertinent ad unum homi- geli eorum in cxlis, etc, inteUigitur non de
nem in ordine ad totum coUegium, sicut quibuscumque angeUs, sed de superemi-
sunt ea quse exterius aguntur, de quibus nentibus. Ergo supereminentes angeU custo-
aUi eedificantur vel scandalizantur. Angelo- diunt homines.
rum autem custodia deputatur hominibus 2. Prseterea, Apostolus ad Ilebr., i, 14,
etiam quantum ad invisibiUa et occulta, quse dicit, quod angeU sunt in ministerium missi
pertinent ad singulorum sahitem secundum propter eos qui hereditatem capiunt* salutis ; *Capient.
seipsos. Unde singuUs hominibus singuU et sic videtur quod missio angelorum ad cus-
angeU deputantur ad custodiam. todiam hominum ordinetur. Sed quinque
Ad secundum dicendum, quod, sicut dic- ordines in exterius ministerium mittuntur,
tum est, angeU primse hierarchiae omnes ut supra dictum est. Ergo omnes angeU
quantum ad aUqua iUuminantur immediate quinque ordinum custodiae hominum depu-
a Deo sed quaedam sunt de quibus iUumi-
; tantur.
nantur superiores tantum immediate a Deo, 3. Praeterea, custodiam hominum
ad
quae inferioribus revelant et idem etiam in; maxime videtur esse necessarium arcere
inferioribus ordinibus considerandum est. daemones, quod maxime pertinet ad potesta-
Nam aUquis infimus angelus iUuminatur tes, secundum Gregorium, Hom. xxxiv in

quantum ad quaedam ab aUquo supremo, et Evang., § 10, col. 1251, t. 2, et miracula

quantum ad aliqua ab eo qui immediate sibi facere, quod pertinet ad virtutes. Ergo ilU
praefertur. Et sic etiam possibUe est quod etiam ordines deputantur ad custodiam, et
aUquis angelus immediate iUuminet homi- non solum infimus.
nem, qui tamen habet aliquos angelos sub se Sed contra est quod in psalm. xc custodia
quos iUuminat. hominum attribuitur angeUs, quorum ordo
Ad tertium dicendum, quod quamvis ho- est infimus, secundum Dionysium, Cselest.
mines natura sint pares, tamen inaequaUtas hier., c. ix, § 2, col. 259, t. 1.
in eis iiivenitur, secundum quod ex divina Respondeo dicendum, quod, sicut supra
Providentia quidam ordinantur ad majus et dictum est, homini custodia dupUciter adhi-
quidam ad minus, secundum iUud quod di- Uno modo custodia
betur. particularis, se-
citurEccle., xxxm, 12et 13 //2/m</^/^M(^me : cundum quod hominibus singulis singuli
'Domi- disciplingd Domini* separavit eos ; ex ipsis angeU ad custodiam deputantur; et talis
""*•
benedixit et exaltavit. .; ex ipsis maledixit et
. custodia pertinet ad infimum ordinem ange-
humiliavit. Et sic majus officium est custo- lorum, quorum secundum Gregorium, est
dire unum hominem quam alium. minima nuntiare. Hoc autem videtur esse
— „ . . , • . ,., minimum in officiis angelorum, procurare
CoNCLUsio. Quia circa perpetua principaliter , , ?
. '.-^ .

•
r»- -A 7- i A- v ea ause
^ ad unius hommis salutem perti-
u,ivii,^.xu ^j^^i.
est Dei provideutia, et diversis rerum generibus
quai permanent diversi angeli sunt prjefecti ^6ni.
; ra-
tioni consentaneum est singulos etiam homines, -^^^^ vero est CUStodia umversallS et haec ,

secundum forraam incorruptibiles , a singulis multiplicatur secundum diversos ordines.

angelis custodiri (a). Nam quanto agens fuerit universaUus, tanto
est superius.

(a) Calvini blasphemias et deliramenla contra gio, sodalitio, cuilibet sacerdoti missam celebranti,
custodiam angelorum referre non licet. Papae, saltem valde probabiliter quoad ultimum, specialis
regi, superioribus, nationi, regno, provincise, civi- angelus deputatur. Unus angelus, juxta Scotistas,
lati, dioecesi, ordini veligioso, communitati, colle- plures successive custodit.
40 SUMMA THEOLOGICA.
Sic igitur custodia humanae multitudiiiis 2. Praeterea, omnium hominum primus
pertinet adordinem principatuum vel forte ; Adam. Sed sibi non compctebat liabere
fuit

ad archangelos, qui dicuntur principes an- angclum custodem, ad minns in statu inno-
gelorum. Unde et Michael, quem archangc- centiae, quia tunc nullis periculis angustia-
lum dicimus, unus de principibus dicitur batur. Ergo angeli non praeficiuntur ad cus-
Dan., X. Ulterius autem super omnes naturas todiam omnibus hominbus.
corporeas habent custodiam virtutes, et ulte- 3. Praeterea, hominibus angeli ad custo-

rius etiam super daemones habent custodiam diam deputantur, ut per eos manuducantur
potestates, et ulterius super bonos spiritus ad vitam aeternam, et ut inciteutur ad bene
habent custodiam principatus, vel dominatio- operandum, et muniantur contra insultus
nes, secundnm Gregorium, Ho7n. xxxiv m daemonum. Sed homines prffisciti ad damna-
Evang., t. 2. tionem nunquam perveniunt ad vitam seter-
Ad primum ergo dicendum, quod verbum nam; infideles etiam, etsi interdum bona
Chrysostomi potest intelligi, ut loquatur de opera faciant, non tamen bene faciunt, quia
supremis in ordine infimo angelorum, quia, non recta intentione faciunt : « fides enim
ut Dionysius dicit,cap. iv Cselest. hier., § 3, intentionem dirigit, » ut Augustinus dicit,

col. 182, t. 1, in quolibet ordine sunt primi, Prxfat. in psaim. xxxr^ col. 259, t. 4; anti-
medii et ultimi. Est autem probabiie, quod christietiam adventus erit secundum opera-
majores angeli deputentur ad custodiam tionem Satan3e,\xi dicitur II ad ThessaL, u,
eorum qui sunt ad majorem gradum gloriae 9. Non ergo omnibus hominibus angeli ad

a Deo elecii. custodiam deputantur.

Ad secundum dicendum, quod non omnes Sed contra est auctoritas Hieronymi supra
angeli qui mittuntur habent particularem inducta, qui dicit quod unaquaeque anima
((

custodiam super singulos homines, sed qui-
dam ordines habent universalem custodiam,
magis vel minus, ut dictum est.
Ad tertium dicendum, quod etiam
resangeU exercent officia
quantum aliquid de dono eorum
et sehabent ad superiores sicut executores
virtutiseorum et per hunc modum etiam
; psal. cxLi, i In via hac ([ua ambidabam,
ad sui custodiam habet angelum deputa-
tum. »
Respondeo dicendum, quod homo in statu
inferio- vitae istiusconstitutus est quasi in quadam via,
superiorum, in- qua debet tendere ad patriam. In qua qui-
participant, dem via multa pericula homini imminent tum
ab interiori tum ab exteriori, secundum illud
:

omnes angcli infuni ordinis possunt et arcere absconderunt lacpieum mihi. Et ideo sicut
deemones, ct miracula facere. hominibus per viam non tutam ambulanti-
CoNCLUsio. — Singulorum hominum particiilaris bus dantur custodes, ita et cuilibet homini,
custodia ad infimi ordinis angelos spectat, univcr- quamdiu viator est, custos angelus depu-
salis autem ad omnes ordines extenditur («). tatur. Quando autem jam ad terminum viae
pervenerit, jam non habebit angelum custo-
ARTICULUS IV. dem, sed habebit in regno angelum conreg-
Utrum omnibus hominibus angeli ad nantem, in inferno d«monem punientem.
custodiam deputentur. Ad primum ergo dicendum, quod Christus,
secundum quod homo, immediate regulaba-
Ad quartum sicVidetur
proceditur. 1. tur a Verbo Dei, unde non indigebat custo-
quod non omnibus hominibus angeli ad cus- dia angelorum; et iterum secundum ani-
todiam deputentur. Dicitur enim de Christo, mam erat comprehensor, sed ratione passi-
Philip., n, 7, quod est in simiUtudinem ho- bilitatis corporis erat viator. Et secundinn
mimim factiis, et habitu invejitiis nthomo. hoCnon dcbebatur ei angekis custos tan-
Si igitur omnibus hominibus angeli ad cus- quani superior, sed magisangelus minister '

todiam deputantur, etiam Christus angelum tanquam inferior. Unde dicitur Matth., iv,
custodem habuisset. Sed hoc videtur incon- 11, quod angeli accessenmt et ministrabant
veniens, cum Christus sit major omnibus ei.

angelis. Non ergoomnibus hominibus angeli Ad secundum dicendum, quod homo in

ad custodiam deputantur. statu innoceiitia? noii patiebatur aliquod peri-

' In Parm. deest : « angelus. » hierarcliire custodire habcrcnt. Michael EcclesiiB

[a)Guillermus Michaelem in ordincprincipatuum custos esso dicitur.
collocat sic omnes de Iribus ordinibus tertise
:

culum ab interiori, quia interius erant omnia
ordinata, ut supra dictum est; sed
bat periculum ab exteriori propter insidias
ei
dsemonum, ut rci probavit eventus; et ideo
indigebat custodia angelorum.
Ad tertium dicendum, quod sicut praesciti
et infideles et etiam antichristus non privan-
tur interiori auxilio naturalis rationis, ita
etiam non privantur exteriori auxilio
natursB humanse divinitus concesso, sciUcet
custodia angelorum; per quam, etsi non
juventur quantum ad hoc quod vitam aeter-
nam bonis operibus mereantur, juvantur
tamen quantum ad hoc quod ab aliquibus
malis retraliuntur, quibus
nocere possent. Nam et ipsi dsemones arcen-
tur per bonos angelos, ne noceant quantum
volunt'.
CoNXLUsio. — SinguUs
honiinibus in statu vice,
propter varia pericula, deputati sunt angeU ad
custodiam; quando auteni ad terminum vise per-
venerint non custodem sed vel conregnantem
, ,
angelum, vel punientem da^monem s\int habi-
turi (a).
ARTICULUS
Utrum angehis deputetur homini ad
cmtodiam a sua nativitate.
Ad quintum sic proceditur. 1. Videtur
quod angekis non deputetur homini ad cus-
todiam a sua nativitate. AngeU enim mit-
tuntur in ministerium propter eos qui here-
" Cnpimi ditatem salutis capiunt*, ut Apostolus ad
salutis.
Hebr., i, 14, dicit. Sed homines incipiunt
hereditatem capere salutis quando baptizan-
tur.Ergo angehis deputatur homini ad cus-
todiam a tempore baptismi, et non a tem-
pore nativitatis.
2. homines ab angeUs custo-
Praeterea,
diuntur, inquantum ab eis iUuminantur per
modum doctrinse. Sed pueri mox nati non
sunt capaces doctrinse, quia non habent
usum rationis. Ergo pueris mox natis non
deputantur angeU custodes.
3. Prsetcrea, pueri in materno utero exis-
tentes habent animam rationalem aUquo
tempore, sicut et post nativitatem ex utero.
Sed cum sunt in materno utero, non depu-
tantur eis angeli ad custodiam, ut videtur
quia neque etiam ministri Ecclesise eos
^ Sic codd. ; in edit. : « et similiter antichristus
non tantum nocebit quantum vellet. »
fo) Juxta Guillelmum, Bonaventuram, Richar-
;
OU^ST. CXIII, ART. IV ET V. 41
sacramcntis imbuunt. Non ergo statim a
immine- nativitatehominibus angeli ad custodiam
deputantur.
Sed contra est quod Hieronymus dicit,
quod « unaquseque anima ab ortu nativitatis
habet in custodiam sui angelum deputa-
tum. ))
Respondeo diccndum, quod sicut Origenes
toti dicit, Super Matth., hom. xui, col. 1166,
§ 27, super hoc est duplex opinio. Qui-
t. 3,
dam enim dixerunt quod angelus ad custo-
diam hominis deputatur a tempore baptismi,
aUi vero quod a tempore nativitatis.
Et hanc opinionem Hieronymus, In xviii
et sibi ipsis et aUis Matth., col. 130, t. 7, approbat et rationabi-
Uter. Beneficia enim quse dantur homini
divinitus ex eo quod est Christianus, inci-
piunt a tempore baptismi, sicut perceptio
Eucharistise, et aUa hujusmodi. Sed ea quse
providentur homini a Deo inquantum habet
nafuram rationalem, ex tunc ei exhibentur
ex quo nascendo talem naturam accipit et ;
talo beneficium est custodia angelorum, ut
ex prsemissis patet. Unde statim a nativitate
ha]3et homo angelum ad sui custodiam depu-
V.
tatum.
Ad primum ergo dicendum, quod angeli
mittuntur inministerium, efficaciter quidem
propter eos solos qui hereditatem capiunt * *Capient.
saJutis, si consideretur uUimus etrectus cus-
todise ,
qui est perceptio hereditatis ; nihilo-
minus tamen et aUis ministerium angelo-
rum non subtrahitur quamvis enim in eis
:
hanc efficaciam non habeat qnod perducan-
tur ad salutem, efficax tamen est circa eos
angelorum ministerium, inquantum a maUs
multis retrahuntur.
Ad secundum dicendum, quod officiura
custodise ordinatur quidem ad iUuminatio-
nem ad ultimum et principa-
doctrinae, sicut
lem efTectum; nihilominus tamen multos
aUos effectus habet qui pueris competunt,
sciUcet arcere dsemones, et aUa nocumenta
tam corporaUa quam spirituaUa prohibere.
Ad tertium dicendura, quod puer, quara-
diu est in materno utero, non totaliter est a
matre separatus, sed per quamdam colUga-
tionem est quodammcdo adhuc aUquid ejus,
sicut et fructus pendens in arbore est aUquid
: arboris. Et ideo probabiUter dici potest quod
angelus qui est in custodia raatris custodiat
dum Christus angelum custodem non habuit
,
antichristus habebit, juxta Guillelmum el Richar-
dum.
 :

42 SUMMA THEOLOGICA.
prolem in matris utero existentcm. Sed in dimittit hominem, sed ad ahquid interdum
nativitate, quando separatur a matre, ange- eum dimittit, prout scilicet non impedit quin
lus ci ad custodiam deputatur, ut Uierony- subdatur alicui tribulationi, vel etiam quin
mus dicit In xvni Matth., v. 10, col. 130, cadat in peccatum, secundum ordinem divi-
t. 7. norum judiciorum. Et secundum hoc Daby-
CoNCLUsio. — Cum angelorum bene-
custodia
lon et domus Israel ab angelis derelictae di-
ficium commune non a baptismo, scd a
sit,
cuntur, quia angeli earum custodes non
nativitate, angelus homini ad custodiam deputa- impediverunt quin tribulationibus subde-
tur (a). rentur.
Et per hoc patet solutio ad primum et se-
ARTICULUS VI. cundum.
Utrum angelus quandoque deserat
custos Ad tertium dicendum, quod angelus, etsi
interdum dereliquat hominem loco, non
hominem.
tamen derelinquit eum quantum ad effectum
Ad sextum sic proceditur. \ . Videtur qnod custodiai; quia etiam cum est in caelo, co-
angelus custos quandoque deserat hominem gnoscit quid circa hominem agatur nec in- ;

cujus custodiai deputatur. Dicitur enim diget mora temporis ad motum localem, sed
Jerem., li, 9, ex persona angelorum Cura- :
statim potest adesse.
vimus Babylonem, et non est sanata; dere- CoNCLUsio. — Cum custodia angelorum sit
linquamus eam; et Isa., v, 5 : Auferam se- qua^dam executio divinai providentioe, quaj nun-
*pirep- pem ejus, et erit in conculcationem *; Glossa quam ex toto hominem derelinquit; nec angckis
tionem.
interUnearis, id est angelorum custodiam. custos uuquam ex toto hominem desei^it, hcet
2. Praeterea, principalius custodit Deus permittat quandoque secundum ordinationem
quam angelus. Sed Deus aliquando hoini- divinoinim judiciorum, vel poense vel culpa; de-

nem derelinquit, secundum illud psal. xxi, fectum pati.

1 Deus, Deus meus, respice in me, cjuare

:

me dereliquisti ? Ergo multo magis angelus ARTICULUS VII.

custos hominem dorelinquit. Ut7'um ancjeli doleant de malis eorum quos

3. Praeterea, sicut dicit Damascenus, lib. II custodiunt.
De orthod. fid., an-
cap. iii, col. 870, t. J, a

geli, cum sunt hic nobiscum, non sunt in Ad septimum sic proceditur. \. Videtur
caelo*. Sed aliquando sunt in calo. Ergo
)) quod angeli doleant de malis eorum quos
aliquando nos derelinquunt. custodiunt. Dicitur enim Is., xxxiu, 7 An- :

SetJ contra, daimones nos semper impu- f/eli pacis amare flebunt-. Sed fletus est si-

gnaijft, secundum illud I Petr., v, 8 : Adver- gnum doloris et tristitiae. Ergo angeU tris-
sarius vester diabolus, tanciuam leo ruqicns, tantur de maUs liomiuum quos custodiunt.
circuit ciuserens riuem devoret. Ergo multo 2. Praeterea, tristitia est, ut Augustinus
magis boni angeli semper nos custodiunt. dicit, De civit. Dei, lib. XIV, c. xv, col. 424,
Respondeo dicendum, quod custodia an- t. 7, « dc his quae nobis nolentibus accidunt^.
geli, ut cx supra dictis patet, est qua^dam Sed perditio hominis custoditi est coiitra vo-
executio divina^ Providentia; circa homines luntatem aiigcli ciistodis. Ergo tristantur
facta. Manifestum cst autem, quod nec liomo augeli de perditione hominum.
nec res aliqua totaliter divina; Providentiaj 2. Praeterea, sicut gaudio contrariatur
subtrahitur. Inquantum enim aliquid parti- tristitia, ita poenitentiai contrariatur pecca-
cipat do esse, intantum subditur universali tum. Sed angeli gaudent de peccatore poeni-
Providentiffi entium. Sed intantum Deus se- tenUam ageiite, ut habetur Luc, xv. Ergo
cundum ordinem suae Providcntiai dicitur tristantur de justo in pcccatum cadentc.
liominem derelinqucre, inquantum permit- 4. Praeteara, supra illud Num., xvin, v. 12 :

tit hominem pati aliquem dcfectum vel Quidquid offerunt primitiarum, etc, dicit
pccnae vcl culpae. Siiniliter etiam dicendum Glossa Origenis, col. 408, t. 1 Op. Strabi
est, quod angelus custos iiunquam totalitcr ((Trahuntur angeli in judicium, utrum ex

< « Nec enim cuni in cselo sunt, in terra versan- nobis nolciilibus accidorunl. »
|,ur, » elc. (a) Ex quibusdain antiquis non dutur nisi po.sl
" Parm. : flcbanl. ))aplismuni angelus custos.
5 '.'
Trislilia... disscnsio csl ali liis robiir, qum
 ,

OUiEST. CXIII, ART. VII ET VIIL 43

ipsorum negligentia, an hominum ignavia Ad

tertium dicendum, quod tam in pceni-
lapsi sint'. » Sed quilibet rationabiliter dolet tentiahominum, quam in peccato manet una
de malis propter quae in judicium tractus ratio gaudii angeUs, sciUcet impletio ordinis
est. Ergo angeli dolent de peccatis homi- divinae Providentiae.
num. Ad quartum dicendum, quod angeU du-
Sed contra, ubi est tristitia et dolor, non cuntur in judicium pro peccatls hominum,
est perfecta felicitas; unde dicitur Apocalyp- non quasi rei, sed quasi testes, ad convincen-
sis, XXI, 4 Mors ultra non erit, neque luctus,
: dum homines de eorum ignavia.
neque clamor, neciue dolor. Sed angeli sunt CoNCLUsio. — Cum niliil in mundo angelis
perfecte beati. Ergo de nuUo dolent. simpliciter involmitarium liat, de Ixominum, quos
Respondeo dicendum, quod angeli non custodiunt, malis minime dolent.
dolent neque de peccatis, neque de poenis
hominum. Tristitia enim et dolor, secundum ARTICULUS VIII.
Augustinum, loc. cit. in arg. 2, non est nisi
de his quae contrariantur voluntati. Niliil Utrum inter angelos possit esse pugna seu
autem accidit in mundo quod sit contrarium discordia.
voluntati angelorum et aUorum beatorum
quia voluntas eorum totaliter inha3ret ordini Ad octavum sic proceditur. 1. Videtur
divinse justitiai. Nihil autem fit in mundo quod angelos non possit esse pugna
iiiter

nisi quod per divinam justitiam aut per- fit seu discordia. Dicitur eniin Job., xxv, 2 Qui :

mittitur. Et ideo, simpliciter loquendo, nihil facit concordiam in sublimibus. Sed pugna
fit in mundo contra voluntatem Ijeatorum. opponitur concordia^. Ergo in sublimibus
Ut enim Pliilosoplius dicit in III Etliic, c. i, angeUs non est pugna.
ad fm., illud dicitur simpliciter voluntarium 2. Praeterea, ubi est perfecta charitas et
quod aliquis vult in particulari, secundum justa praelatio, non pugna. Sed
potest esse
quod agitur, consideratis scilicet omnibus hoc totum est in angelis. Ergo in angelis
quae circumstant, quamvis in universaU con- non est pugna.
sidcratum non esset vohmtarium sicut ; 3. Praeterea, angeU dicuntur pugnare
si

nauta non vult projectionem mercium in pro eis quos custodiunt, necesse est quod
mare, absolute^ et universaliter conside- unus angelus foveat unam partem et alius
rando, sed imminente periculo salutis hoc aUam. Sed si una pars habet justitiam, con-
vult unde magis est hoc voluntarium quam
; stat quod alia pars habeat injustitiam. Ergo
invohmtarium, ut ibidem dicitur. Sic igitur sequitur quod angelus bonus sit fautor injus-
angeH peccata et poenas hominum, univer- titise, quod est inconveniens. Ergo inter bo-

loquendo, non volunt

saliter et absohite : nos angelos non est pugna.
volunt tamen quod circa hoc ordo divinse Sed contra est quod dicitur Dan., x, 13, ex
justitiae servetur, secundum quam quidam persona Gabrielis Princeps regni Persarum
:

pa?nis subduntur, et peccare permittuntur.
Ad primum ergo dicendum, quod verbum
illud Isai« potest inteUigi de angelis, id est
nuntiis Ezechise, quifleverunt propter verba
Rapsacis, de quibus habetur Isa., xxxvii, et
hoc secundum htteralem sensum Secundum
vcro allegoricum angeh pacis sunt apostoli
et praedicatores, qui flent pro peccatis homi-
num. Si vero secundum sensum anagogi-
cum exponatur de angelis bonis, tunc meta-
phorica crit locutio ad designandum quod
angeU vokmt in universaU hominum salu-
tem. Sic enim Deo et angeUs liujusmodi pas-
siones attribuuntur.
Ad secundum patet solutio per ea quae
dicta sunt.
restitit mihiviginti et uno diebus. Hic autem
princeps Persarum erat angelus regno Per-
sarum in custodiam deputatus. Ergo unus
angelus resistit alus; et sic inter eos est
pugna.
. Respondeo dicendum, quod ista quaestio
movetur occasione horum verborum Danie-
hs.
Quae quidem Hieronymus ibi exponit
Comm. in Daniel., c. x, v. 13, col. 555, t. 5^
dicens principem regni Persarum esse ange-
lum qui se opposuit Uberationi populi israe-
Utici, pro quo Daniel orabat, Gabriele preces
ejus Deo praesentante. Haec autem resistentia
potuit fieri, quia priiiceps aliquis daemonura
Judaeos in Persidem ductos ad peccatum ii;-'

^ Ex Origene luec Glossa dosmnpta est, Uom. xi m ^mner., col. 647^ g 4, t. 2.

 ;

u SUMMA THEOLOGICA.
duxerat, per qnod impedinicntum preestaba-
tur orationi Danielis pro eodem populo de- ARTICULUS PRIMUS.
precantis.
Utrum homines impuQneniur a deemonihus.
Sed secnndum Gregorium, Mor., lil). XVII,
cap. xn, § 17, col. 19, Princcps regnit. 2 : «
Ad primum Yidetur quod
sic proccditur. 1.
Persarum bonus angelus fuitcustodiaeregni homincs non impugncntur a da^monibus.
illius deputatus. » .
Angck enim deputantur ad hominum custo-
Ad vidcndum unus angclus
igitur qualiter
diam missi a Deo. Sed da-mones non mittun-
alteri resistere dicitur, considerandum est
cumdsmonum intentiosit pcrdere
tur a Deo,
quod divina judicia circa diversa regna ct animas, Dei autem salvare. Ergo daimones
diversos homincs pcr angclos cxerccntur. In non deputantur ad hominum impugnatio-
suis autem actionibus angeli secundum' di- nem.
vinam sententiam^ rcgulantur. Contingit 2. Praeterea, est non
aequa conditio
autem quandoque quod in diversis regnis pugnse, ut infirmus contra fortem, ignarus
vel in diversis hominibus contraria mcrita
contra astutum cxponatur ad bellum. Sed
vel demerita inveniantur, ut unus alteri sub-
homincs sunt infirmi et ignari da^mones ;

datur aut prsesit. Quid autcm superhocordo
divinai sapientia^ habeat, cognoscere non
possunt, nisi Deo revelante; undc neccsse
habent super his sapientiam Dei consulorc.
Sic igitur, inquantum dc contraris meritis
et sibi rcpugnantibus divinam consukmt
voluntatem, resistcre sibi invicem dicuntur
non quia sint eorum contrarias vokmtatcs,
cum in hoc omnes concordcnt quod Dci scn-
tentia implcatur sed cjuia ea de quibus con-
;
sulunt sunt repugnantia.
Et per hoc patet solutio ad objecta.
CoNCLUsio. — In angelis
non potest discordia voluntatum, sed
contrarietate, pro quibus pugnare dicuntur.
QU^STIO GXIV.
autem potentes et astuti. Non est ergo per-
mittendum a Deo, qui est omnis justitiae
auctor, ut homines a daemonibus impu-
gncntur.
3. Praeterea, ad exercitium hominum suf-
ficit impugnatio carnis et mundi. Sed Deus
impugnari propter eo-
permittit elcctos suos
rum exercitium. Ergo non videtur necessa-
rium quod a daemonibus impugncntur.
Scd contra cst quod Apostokis dicit ad
Eph., VI, 12, quod non est nobis colluclatio
adversus carnem sanfjuinem, sed adver-
et
pugna quidem esse sus principes et potestates, adversus mundi
merilorum rectores tenebrarum harum, contra spiritua-
lia nequitix in cxlestibus.
Respondco dicendum, quod circa impu-
gnationcm daemonum dno est considerare :

scilicet ipsam impugnationem, et impugna-

DE D^MONUM IMPUGNATIONE. tionis ordinem. Irapugnatio quidem ipsa ex

(Et quinque quseruntur.) daemonum malitia procedit; qui propter in-

vidiam profcctum hominum impcdirc nitun-
Deinde considcrandum est de impugna- tur, et propter superbiam divinae potestatis
tionedsemonum, et circa hoc quseruntur simiktudinem usurpant, deputando sibi mi-
quinque 1° utrum homincs a dffimonibus
: nistros determinatos ad homimmi impugna-
impngnentur; 2" utrum tentarc sit pro- tioncm, sicut ct angcli Deo ministrant in
prinm diaboli 3" utrum omnia pcccata lio-
; dctcrminatis officiis ad hominum salutem.
minum ex impugnationc, sivc tentationc Scd ordo impugnationis ipsius est a Deo, qui
deemonum proveniant; 4° utrum possint ordinate novit malis uti, ad bonum ea ordi-
vera miracula facere ad scduccndum; nando. Sed ex parte angclorum tam ipsa
5" utrum da;moncs qui ab liominilms supc- custodia qnam ordo custodiae rcducitur ad
rantur, ab impugnatione Jiominum arcean- Dcum sicut ad j^rimum auctorem.
tur. Ad prinuun ergo dicendum, quod mali
angeli impugnant homincs dupkcitcr. Uno
modo, instigando ad peccatum ct sic non :

mittuntur a Dco ad impugnandum, sed ali-

quando pcrmittuntur sccundum Dci justa

Al. : « per. » al. : « scientiam, » ilom « piovidenliam »

' Ita jilures codd. cum Alcan. el editi fereomnei;
 QUiEST. CXIV, ART. I ET 11. 45
judicia.Aliquando autem impugnant liomi- proprie experimentum sumere de aliquo.
nes puniendo et sic mittuntur a Deo, sicut
: Experimentum autem sumitur de aliquo ut
missus est spiritus mendax ad puniendum sciatur aliquid circa ipsum et ideo proximus ;

Achab regem Israel, ut dicitur III Reg., ult. finis cujuslibet tentantis est scientia. Sed
Poena enim refertur in Deum sicut in primum quandoque ulterius ex scientia quaeritur
auctorem; et tamen dsemones ad puniendum aUquis alius finis vel bonus vel malus; bonus
missi alia intentione puniunt quam mittun- quidem, sicut cum aliquis vult scire qualis
tur nam ipsi puniunt ex odio vel invidia ;
; aliquis sit vel quantum ad scientiam vel
mittuntur autem a Deo propter ejus justi- quantum ad virtutem, ut eum promoveat;
tiam. malus autem, quando hoc scire vult ut eum
Ad secundum dicendum, quod ad Iioc hunc modum
decipiat vel subvertat. Et per
quod non sit insequalis pugnse conditio, fit quomodo tentare diversisdiver-
potest accipi,
ex parte Iiominisrecompensatio principaliter simode attribuatur. Homo enim tentare dici-
quidem per auxilium divinai gratiap, secun- tur quandoque quidem, ut sciat tantum ; et
dario autem per custodiam augelorum. Unde propter hoc tentare Deum dicitur esse pecca-
IV Reg., VI, 16, Elisaeus dixit ad ministrum tum, quia homo quasi incertus experiri
suum Noli timere; plures enim nobiscum
: praesumit Dei virtutem; quandoque vero
sunt quam cum illis. tentat ut juvet quandoque vero ut noceat.
;

Ad tertium dicendum, quod infirmitati Diabolus autein semper tentat ut noceat,

humanae sufficeret ad exercitium impugna- in peccatum praecipitando, et secimdum hoc
tio quai est a carne et mundo; sed maiitiae dicitur proprium officium ejus tentare. Nam,
daemonum non quae utroque utitur
sufficit, etsi homo
aliquando sic tentet, hoc agit, in-
ad hominum impugnationem sed tamon ex ; quantum est minister diaboli. Deus autem
divina ordinatione hoc provenit in gloriam tentare dicitur ut sciat, eo modo loquendi
olectorum. quo dicitur scire quia^ facit alios scire. Unde
CoNCLUsio. — hiipugnantur homines a deemoni- dicitur Deut., xni, 3 Tentat vos Dominus
:

bus ex ipsa illorum malitia; ordo autem im- Deus vester, ut palam fiat, utrum cliligatis
pugnationis ab ipso Deo est. eum. Caro etiam et mundus dicuntur tentare
instrumentaliter seu materialiter, inquaii-

ARTICULUS
Vtrum tentare sit proprium diaboli.
Ad secundum sic proceditur. d. Videtur
quod tentare non sit proprium diaboli. Dici-
tur enim Deus tentare, secundum iliud
Genes., xxii, 1 Tentavit Deus Abraham;
: sciunt ea quae exterius aguntur circa homi-
tentat etiam caro et mundus, et etiam homo
dicitur tcntare Deum et hominem. Ergo non
est proprium daemonis tentare.
II.
tum scilicet potest cognosci qualis sit homo
ex hoc quod sequitur vel repugnat concupis-
centiis carnis, et ex hoc quod contemnit
prospera mundi et adversa; quibus etiam
diabolus utitur ad tentandum.
Et sic patet solutio ad primum.
Ad secundum dicendum, quod daemones
nes; sed interiorem hominis conditionera
solus Deus novit, qui est spirituum pondera-
tor ex qua aliqui sunt magis proni ad unum
;

2. Praeterea, tentare est ignorantis. Sed ' vitium quain ad aliud. Et ideo diabolus ten-
daemones sciunt quid circa homines agatur. tat explorando interiorem conditionem homi-
Ergo daemones non tentant. nis, ut de illo vitio tentet ad quod homo magis
3. Praeterea, tentatio est via in peccatum. proims est.
Peccatum autem in voluntate consistit. Cum Ad tertium dicendum, quod daemon, etsi
ergo daemones non possint voluntatem homi- non possit immutare voluntatem, potest
nis immutare, ut per supra dicta patet, vi- tamen ,ut supra dictum est aliqualiter ,

detur quod ad eos non pertineat tentare. immutare inferiores hominis vires; ex qui-
Sed contra est quod dicitur I ad Thess., iii, bus, etsi non cogitur voluntas^ tamen incli-

5 Ne forte tentaverit vos is qui tentat;

: natur.
Glossa interlinear. « Id est diabolus, cujus
:
CoNCLusio. — Tentare, ut noceat in peccatum
officium est tentare. » prsecipitando, ita diaboli proprium est, ut lioniini
Respondeo dicendum, quod tentare est non competat, nisi ut diaboli ministro.

^ lla cod. Alcan. cum editis plurimis. Al. : « proprium est. » — « In Parm. : « quod. »
46 SUMMA THEOLOGICA.
Damasceni et Dionysii inducta in arg. 1.
ARTICULUS III.
Directe autem dicitur esse aliquis causa
alicujus,quod operatur directe ad iUud et ;

Utriim 07nnia peccata procedant ex tenta- hoc modo diabolus non est causa omnis pec-
tione diaboli. cati. Non enim omnia peccata committuiitur
diabolo instigante, sed quffidam ex libcrtate
Ad tertium sic proceditur. 1. Videtur arbitrii et carnis corruptione ;
quia, ut Ori-
quod omnia pcccata procedant ex tentatione genes dicit, Periar., lib. III, cap. ii, § 2,
diaboli. Dicit enim Dionysius, De dlv. nom. col. 303, t. 1, « non esset,
etiamsi diabolus
cap. IV, § 18, col. 713, t. 1, quod « multitudo homines haberent appetitum ciborum et
daemonum est causa omnium malorum sibi venereorum et hujusmodi » circa quse ''
;

et aliis'; «et Damascenus dicit, lib. II Ortli. multa iyordinatio contingit, nisi per ratio-
fid., cap. IV, col. 878, t. 1, quod « omnis nem talis appetitus refrenetur, et maxime
malitia et omnis immunditia a diabolo exco- supposita corruptione Refrenare
naturse.
gitatee sunt ^ » autem et ordiiiare hujusmodi appetitum,
2. dc quolibet peccatore dici
Prffiterea, subjacet libero arbitrio. Sic ergo non est
posset quod Dominus de Judaeis dicit, Joan., necessarium omnia peccata ex instinctu dia-
vni, 44 Vos ex patre diabolo estis. Hoc
: boli provenire. qua tamen ex instinctu
Si
autem est, inquantum ipsi ex diaboli sug- ejus proveniunt, ad ea complenda « eo
gestionepeccabant. Omne ergo peccatum est blandimento decipiuntur homines nunc. quo
ex suggestionc diaboli. primi parentes ', » ut Isidorus dicit, lib. III
3. Praeterea, sicut angeli deputantur ad Sententiarnm, cap. v, col. 22, t. 6.
custodiam hominum, ita daemones ad impu- Et per hoc patet responsio ad primum.
gnationem. Sed omnia bona quse facimus, Ad secnndum dicendum, quod si qua
ex suggestione bonorum angelorum proce- peccata absque instinctu diaboli perpetran-
dunt, quia divina ad eos mediantibus angelis tamen flunt homines filii diaboli,
tur, per ea
perferuntur. Ergo et omnia mala quae faci- inquantum ipsum primo peccantem imi-
mus proveniunt ex suggestione diaboli. lantur.
Sed contra est quod dicitur in lib. De eccl. Ad tertium dicendum, quod homo potest
docjm., cap. xlix, col. 1221, t. 8 Op. Aug. : per seipsum ruere in peccatum, sed ad me-
«Nonomnes cogitaliones nostree malai sem- rituni proflcere non potest nisi auxilio
per diaboli iiistiuctu excitantur, sed ali- divino, quod homini exhibetur mediantc
quoties ex noslri arbitrii motu emergunt ^ » ministerio angelorum et ideo ad omnia
;

Respondeo dicendum, quod causa alicujus bona nostra cooperantur angeli. Non tamen
potest dici aliquid dupliciter; uno modo di- omnia nostra peccata procedunt ex dcemo-
recte, alio modo quidem,
indirectc. Indirecte num suggestione; quamvis nuUum genus
sicut cum aliquod agens causat aliquam peccati sit quod non interdum ex daimonum
dispositionem ad aliquem effectum dicitur suggestione proveniat.
esse occasionalitcr et indirecte causa illius CoNCLUsio. — Omnia liominum peccata a dae-
effectus; sicut si dicatur, quod illequi siccat* mone indirecte causantur, directe autem ex arbi-
ligna, est occasio "
combustionis ipsorum : trii lil^ertate (a).

et hoc modo dicendum est, quod diabolus est

eausa omnium peccatorum iiostrorum, quia
instigavit primuni hominem ad peccandum;
ex cujus peccato consecuta est in toto genere
humano qua^dam pronitas ad omnia peccata.
Et per hunc modum intclligenda sunt verba

Ex versione Joannis Sarrasini.

^ Corderius : sa... eorum. »
«Quomodo turba dasmonum... causa est malorum " Plenius in lextu Orlgenis.
omnium lam sibi quam aliis. » 7 « Eodcm blandimenlo decipiuntur nunc per
* « Nulla porro malitia, imllus impurus afTeclus diabolum liominos, quo protoplasli in paradiso
esl, qui ab ipsis excogilatus non sit. » sunt decepti. »
' Liber De ecclesiasticis dogrnalibus Gennadio (a) Juxta Armenos tolle dajmones, poccata loUis;
tribuitur. nam omne peccatum non cx libero arbitrio, sed ox
^ Ita cod. Alcan.; editi « secat. » — ' Al. :
'< cau- deemone simpliciter est.
 » :
QtmST.
ARTICULUS IV
Utrum dsemones possint homines seducere
per aliqua miracula.
Ad quartum Videtur
sic proceditur. I.
quod daemones non possint homines sedu-
cere per aliqua miracula vera. Operatio enim
daemonum maxime vigebit in operibus an-
tichristi. Sed, sicut Apostolus dicit,
Thessal., u, 9 EJus adve?itus est* secundutyi
: quai fuerunt opera Satanae,
operationem Satanx in omni virtute et
signis et prodigiis mendacibus. Ergo multo
magis tempore per daemones non fiunt
alio
nisi signa mendacia.
2. Prseterea, vera miracula per aliquam
corporum immutationem fiunt. Sed dsemo-
nes non possunt immutare corpus in aUam
naturam dicit enim Augustinus, De civi-
: est, ut quae non facit videatur facere; vel
tate Dei, lib. XVIII, cap. xvni, col. 575,
« Nec corpus quidem humanum uUa ratione
crediderim daemonum arte vel potestate in
membra bestialia veraciter posse converti. »
Ergo daemones vera miracula facere
possunt.
3. Praeterea, argumenfum efficaciam
habet quod se habet ad opposita. Si ergo
miracula vera possunt fieri a dsemonibus ad
falsitatem persuadendam, non erunt efflcacia
ad veritatem fidei confirmandam quod est ;
inconvenicns; cumdicatur Marc, ult., 20
Domino cooperante , et sermonem confir-
mante sequentibus signis.
Sed contra est quod Augustinus dicit,
libro LXXXIII Quxstion., q. lxxix, col. 92,
t. 6, quod magicis artibus fiunt miracula
((
plerumque similia iUis miraculis quae fiunt
per servos Dei '.
Respondeo dicendum, quod, sicut ex supra
miraculum proprie accipiatur,
dictis patet, si
daemoues miracula facere non possunt, nec
aUqua creatura, sed solus Deus, quia mira-
culum proprie dicitur quod fit praeter ordi-
nem totius naturae, sub quo ordine continetur
omnis virtus creata. Dicitur tamen quan-
doque miraculum large, quod excedit hu-
manam facultatem et considerationem
sic dsemones possunt facere miracula, quae
sciUcet homines mirantur, inquantum eorum
facuUatem et cognitionem excedunt. Nam et
unus homo, inquantum facit aUquid quod
est supra facultatem et cognitionem alterius,
< Plenius in loco citato.
;
(IXIV, ART. IV. 47
ducit alium in admirationem sui operis, ut
quodammodo miraculum videatur operari.
Sciendum est tamen quod, quamvis hu-
jusmodi opera dgemonum, quse nobis mira-
cula videntur, ad veram rationem miraculi
non pertingant sunt tamen quandoque
,
verae res sicut;magi Pharaonis per virtutem
daemonum veros serpentes et ranas fecerunt
et quando de ca^lo, ignis cecidit, et familiam
((
Job cum gregibus pecorum uno impetu ab-
II ad sumpsit, et turbo domum dejiciens fllios
ejus occidit,
phantasmata non fuerunt, » ut Augustinus
dicit, De civ. Dei, Kb. XX, c. xix, col. 687,
t. 7.
Ad primum ergo dicendum, quod, sicut
Augustinus dicit ibidem, antichristi opera
possunt dici esse signa mendacii vel quia ;
mortales sensus per phantasmata decepturus
t. 7 quia si sint vera prodigia, ad mendacium
tamen pertrahent credituros.
Ad secundum dicendum, quod, sicut supra
dictum est, materia corporaUs non obedit
non angeUs bonis seu maUs ad nutum, ut dae-
mones sua virtute possint transmutare
non materiam de forma in formain; sed possunt
adhibere quffidam semina quae in elementis
mundi inveniuntur, ad hujusmodi effectus
complendos, ut Augustiims dicit, De Trin.,
Ub. III, cap. viii, col. 876, t. 8. Et ideo dicen-
: dum est , quod omnes transmutationes
corporaUum rerum quae possunt fieri per
aUquas virtutes naturales ad quas pertinent
praedicta semina, possunt fieri per opera-
tionem daemonum, hujusmodi seminibus
adhibitis, sicut cum aUquae res transmutan-
tur in serpentes vel ranas, quae per putre-
factionem generari possunt. Illae vero trans-
mutationes corporalium rerum quae noii
possunt virtute naturae fieri, nuUo modo
operatione daemonum secundum rei verita-
tem perfici possunt sicut quod corpus hu-
;
manum mutetur in corpus bestiale, aut
quod corpus hominis mortuum reviviscat.
Et si aliquando aliquid tale operatione dae-
monum fieri non est secundum
videatur, hoc
; et rei veritatem, sed secundum apparentiam
tantum. Quod quidem potest dupliciter
contingere uno modo ab interiori, se-
:
cundum quod daemon potest mutare phan-
tasiam hominis, et etiani sensus corporeos,
ut aliquid videatur aliter quam sit, sicut
48 SUMMA THEOLOGICA.
supra dictum hoc etiam interdum
est; et 2. Pra^terea, infligere poenam ei qui in
fieri dicitur virtute aliquarum rerum cor- pugna succumbit est incitare ad acrius
,

poralium. Aliomodoabexteriori. Cum enim impugnandum. Hoc autem non pertinet ad

ipse possit formare corpus ex aere cujus- Dei misericordiam. Ergo da^mones superati
cumque formse et figurae, ut illud assumens non arcentur.
eadem ra-
in eo visibiliter appareat, potest Sed coutra est quod dicitur Matth., iv, 1 1 :

tione circumponere cuicumque rei quam-
cumque formam corpoream, ut in ejus
specie videatur. Et hoc est quod Augustinus
dicit, XVIII Z)e civ.Dei, cxxni, col. 575, t. 7,
quod phantasticum hominis, quod etiam
((
in cogitando sive somniandio, per
innumerabilia genera variatur, veluti cor-
poratum in alicujus animalis effigie sensibus
apparet alienis. » Quod non est sic
gendum, quod ipsa vis phantastica hominis
aut species ejus eadem numero corporata
alterius sensibus ostendatur, sed quia dse-
mon, qui in phantasia unius hominis format
Tunc reliquit eum diabolus, scilicet Christum
superantem.
Respondeo dicendum, quod quidam dicunt
quod dffimon superatus nuUum hominem
potest de caitero tentare nec de eodem nec
rerum de alio peccato. Quidam autem dicunt quod
potest alios tentare, sed non eumdem. Et
hoc probabilius dicitur, si tamen intelligatur
intelli- usque ad aliquod tempus. Unde et Luc. iv
dicitur quod, consummata omni tentatione,
diabolus recessit a Christo usque ad tempus.
Et hujus ratio est duplex. Una est ex parle
divinai clementiai quia, ut Chrysostomus
;

aliquem speciem, ipse etiam potest similem dicit super Matth., in Op. imperf., hora. v, in
speciem alterius sensibus offerre. illud Vade retro, Satana
: Non taindiu : ((

Ad tertium dicendum, quod, sicut Augus- homines diabolus tentat quamdiu vult, sed
tinus dicitin hb. LXXXIII Qusest., q. lxxix, quamdiu Deuspcrmittit; quia etsi permittat
col. 92, t. 6, cum talia faciunt magi,
(( paulisper tentare, tamen repellit propter
qualia sancti, diverso fme et diverso jure infirmam naturam ^. » Alia ratio sumitur
fiunt. Illi enim faciunt quaerentes gloriam ex astutia diaboli. Unde Ambrosius dicit
suam, isti quaerentes gloriam Dei; et illi super Lucam, lib. IV, § 36, col. 1707, t. 2,
faciunt per quffidam privata commercia, isti super illud Diabolus recessit ab illo, quod
:

autem publica administratione et jussu Dei, (( diabolus instare formidat : quia frequen-
cui cuncta creatura subjecta est ^ » tius refugit triumphari. » Quod tainen ali-

— quando diabolus redeat ad euin quem dimisit,

CoNci.usio. Daemones, cum virtus eorum
patet per illud quod dicitur Matth., xii, 44 :
creata sit, miracula j^roprie faccre nequeunt :

extenso tamen noinine ad omne id quod humaj^am Revertar in domum meam unde exivi.
excedit facultatem, miracula facere possunt .ad Et per hoc patet solutio ad olijecta.

homines seducendos. CoNCLUsio. — Daemon supcratus vacat a tenta-

tione ejusdem, non semper, sed ad tempus. (a)

ARTICULUS V.

Utrum dsemon q%d superatur ah aliquOy QUtESTIO gxv.

propter hoc ab impugnatione arceatur. DE ACTIONE CORPORALIS CREATURiE.
(Et sex quseruntur.)
Ad quintum sic proceditur. d. Videtur
quod daimon qui superatur ab aliquo, non Consequenter considerandum est de ac-
propter hoc ab impugnatione arceatur. tione corporalis creatura?, et fato ,
quod
Christus enim efficacissime suum tentatorem aliquibus corporibus attribuitur. Circa ac-
vicit sed tamen postea eum impugnavit,
: tiones corporales quairuntur sex :
1" utruin
ad occisioncm ejus Juda^os incitando. Ergo aliquod corpus sit activum; in 2" utrum
non est verum quod diabolus victus ab im- corporibus sint aliqua) seminalcs rationes;
pugnationecesset. 3° utrum corpora cailestia sint causa eorum

^ Plenius et mutatis aliquot vcrbis in textu qualifer? Ojiinio de hac re triplex : 1. omnino
D. Augustini. cessat, necncc ahum, nec do islo, nec de
isluni,
' Opus imporfoctum in Matlh. falso D. Chrysos- aho vitio tenlarc potest; 2. hcet de eodem vilio
tomo lril)uilur. nec istum, nec ahum, dc aho vilio tamen tentare
(a) Omnes doctores communiter concedunt dse- potest 3. potest eumdem de aUo vitio, aUos lam
;

monem senael victum aliquo raodo cessare, sod de eodem vilio quam do aho.

quse hic per inferiora corpora fiunt; 4°
sint causa humanorum actuum;
eorum actionibus dsemones subdantur
6" utrum cselestia corpora imponant neces-
sitatem his quae eorum actionibus subdun-
tur.
ARTICULUS PRIMUS.
Utrum aliquod corpus sit
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur
quod nuUum corpus sit activum. Dicit enim
Augustinus, hb. V De civitate Dei, cap. ix,
col. 151, quod « in rebus invenitur
t. 7,
aliquid actum et non agens, sicut sunt cor-
pora; aUquid agens et non actum, sicut
Deus aliquid agens et actum, sicut sub-
: per omnia corpora; ita quod ignis, secun-
stantise spirituales '. » dum eum, non calefacit, sed virtus spiritua-
2. Prseterea, omne agens, excepto primo
agente, in suo operc indiget subjecto, quod
sit susceptibile suse actionis. Sed infra sub-
stantiam corporalem non est substantia quse
sit receptibilis suse actionis, quia haec sub-
stantia tenet ultimum gradum in entibus.
Ergo substantia corporalis non est activa.
3. Prffiterea, omnis substantia corporalis
concluditur quantitate. Sed quantitas impe-
dit substantiam a motu et actione, quia
comprehendit eam et mergitur in ea; sicut
impeditur aer nubilosusa pcrceptione lumi-
nis; et hujus signura est, quod quanto magis
accreverit quantitas corporis, tanto est pon-
derosius et gravius ad hoc quod moveatur.
Ergo nuUa substantia corporalis est activa.
4. Prseterea, omne agens habet virtutem
agendiexpropinquitateadprimumactivum.
Sed a primo activo, quod est simpUcissimum
remotissima sunt corpora, quse sunt maxime
composita. Ergo nuUum corpus est agens.
5. Prseterea, si aUquod corpus est agens,
aut agit ad formam substantialem, aut ad
formam accidentalem. Sed non ad formam
substantialem, quia non invenitur in corpo-
ribus principium actionis, nisi aliqua qualitas
activa, quse est accidens. Accidens autem
non potest esse causa formse substantialis,
cum causa sit potior quam effectus simUiter
etiam neque ad formam accidentalem, quia
accidens non se extendit ultra
tum, ut Augustinus dicit, De
c. IV, col. 963, t. 8. Ergo nullum corpus
activum.
^ CoUigitur ex sensu.
» Ex versione Joannis Sarrasini.
II.
QMMST. CXV, ART. I. 49
utrum Sed contra est quod Dionysius, XV Cxlest.
5" utrum hie7\, § 2, col. 330, t. 1, inter cseteras pro-
;
prietates corporei ignis dicit ad sus- quod «
ceptas materias manifestat sui ipsius magni-
tudinem, activus et potens ^. »
Respondeo dicendum quod sensibiliter,
apparet aUqua corpora esse activa. Sed
eirca corporum actiones tripliciter aliqui
activum. erraverunt.
Fuerunt enim ahqui, qui totaliter corpo-
ribus actiones subtraxerunt. Et hsec est
opinio Avicebron in libro Fontis vitse, ubi
per rationes quse tactae sunt, probare nititur
quod millum corpus agit, sed omnes actiones
quse videntur esse corporum, sunt actiones
cujusdam virtutis spiritualis quae penetrat
lis penetrans per ipsum. Et videtur hsec
opinio derivata esse ab opinione Platonis.
Nam Plato posuit omnes formas quse sunt
in materia corporaU, esse participatas et
determinatas, et contractas ad hanc mate-
riam formas vero separatas esse absolutas,
;
et quasi universales. Et ideo illas formas
separatas dicebat esse causas formarum quse
sunt in materia. Secundum hoc ergo quod
forma quae est in materia corporali, determi-
nata est ad hanc materiam individuatam per
quantitatem, ponebat Avicebron, quod a
quantitate, prout est individuationis princi-
pium, retinetur et arcetur forma corporalis,
ne possit se extendere per actionem in aliam
materiam sed solum forma spiritualis etim-
;
materialis, quse non est coarctata per quan-
titatem, potest effluere per actionem in
aliud. Sed ista ratio non concludit quod
forma corporalis non sit agens sed quod ;
non sit agens universale. Secundum enim
quod participatur aliquid, secundum hoc est
necessarium quod participetur id quod est
proprium ei; sicut quantum participatur de
lumine, tantum participatur de ratione visi-
bUis.Agere autem, quod nihil est aliud quam
facere aliquid actu, est per se proprium
actus, inquantum est actus. Unde et omne
; agens agit sibi simile. Sic ergo ex hoc quod
aliquid est forma non determinata per mate-
suum subjec- riam quantitati subjectam, habet quod sit
Trinit., lib. IX, agens indeterminatum et universale; ex hoc
est vero quod est determinata ad hanc materiam,
habet quod sit agens contractum et particu-
« In qualibet capaci materia suam indicat majesta-
Corderius : tem efficax est, potens, » etc.
:
4
 ; .

50 SUMMA THEOLOGICA.
lare. Unde si esset foriiia ignis sepamta, ut Ad tcrtium dicendum, quod quantitas non
Platonici posuerunt, esset aliquo modo causa impedit formam corporalcm omnino ab
omnis ignitionis. Sed haec forma ignis cpise actione, sicut dictum est, sed impcdit eam
est in tiac materia corporali, est causa hujus ne sit ageus universale, inquantum forma
quae est ab hoc corpore in hoc
ignitionis, individuatur, prout cst in materia quantitati
corpus unde et fit tahs actio per contactum
; suhjccta. Signum tamen quod inducitur de
duorum corporum. Sed tamen haec opinio ponderositate corporum, non est ad proposi-
Avicebron supcrexcedit opinioncm Platonis. tum. Primo quidem, quia additio quantitatis
Nam Piato ponebat solum formas substau- non causa gravitatis, ut probatur in
est
tiales separatas; accidcntia vero reducebat IV De cselo et mxmdo, text. 9. Secundo,
ad principia materialia, quse sunt magnum quia falsum est quod pondcrositas faciat
et parvum quse ponebat esse prima contra-
;
tardiorem motum imo quanto aliquid est
;

ria , sicut alii rarum ct densum. Et ideo tam gravius, tanto magis movetur motuproprio.
Plato, quam Avicenna in ahquo ipsum se- non ht pcr raotum localem,
Tertio, quia actio
quens ponebant quod agentia corporaha
,
ut Democritus posuit, sed per hoc quod ali-
agunt secundum formas accidentalcs, dispo- quid reducitur de potentia in actum.
nendo matcriam ad formam substantialem Ad quartum dicendum, quod corpus non
sed ultima perfectio, quee est pcr inductio- quod maxime distat a Deo; participat
est id
nem formse substantiahs, cst a principio enim ahquid de similitudine divini esse so-
immateriali. Et hsec est secunda opinio de cundum formam quam habct; sedid quod
actione corporum, de qua supradictum est, maxime distat a Dco, est materia prima,
cum de creatione ageretur. quse nullo modo cst agcns, cum sit in poten-
Tertia vero opinio fuit Democriti, qui pone- tia tantum
bat actionem esse per effluxionem atomorum Ad quintum dicendum, quod corpus agit
a corpore agente et passionem esse per et ad formam accidentalem ct ad formam
reccptioncm eorumdcm in poris corporis substantialcm. Qualitascnimactiva, utcalor,
patientis. Quam opinionem improbat Aristo- ctsi sit accidens, agit tamen in virtute formse
teles in hb. Z)e ^e?i., text. 75 et scq. Scquc- substantiahs sicut cjus instrumcntum et ;

retur enim quod corpus non patcretur per ideo potest agere ad formam substantialcm ;

totum quod quantitas corporis agentis

ct sicut ct calor naturahs, inquantum cst
diminueretur ex hoc quod agit; quse sunt instrumentum animse, agit ad generationcm
manifeste falsa. carnis ad accidens vero agit propria virtute.
;

Dicendum est ergo, quod corpus agit se- Nec est contra rationem accidcntis quod
cundum quod cst in actu, in aliud corpus cxcedat suum sulijectum in agcndo, scd
secundum quod est inpotentia. quod cxccdat in essendo nisi forsan quis
:

Ad primum ergo dicendum, quod dictum imaginetur, idem accidens numero deflucre
Augustini est concedendum' de tota natura ab agente in patiens, sicut Democritus pone-
corporah simul acccpta, quse non habct ah- bat ficri actioncm pcr defluxum atomorum.
quam infcriorcm naturam infra se, in quam Conci.usio. —
Coipus, qiiia ex poteutia et actu
agat, sicut natura splritualis in corporalcm componitur, ut passivum est, ita et activiuri cst.
et natura incrcata in creatam; sed tamcn
unum corpus est infra altcrum inquantum
est in potentia ad id quod habet aliud in actu.
Et pcr hoc patet solutio ad sccundum. Utrum in materia corporali sint aliqux
Sciendum cst tamen, quod cum Aviccbron rationes seminales.
sic argumentatur « Est aliquid (juod est
:

movens non motum, scihcct primus factor Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur
rerum crgo ex opposito cst aliquid quod est
: quod in materia corporah non sint aliquae
motum et paticns tantum; » hoc conc(!dcn- rationos scminalcs. Ratio onim importat
dum est. Sed hoc est matcriaprima, qua^cst aliquid sccundum cssc spiritualo. Scd in
potentia pura, sicut Deus cst actus purus. materia corporali non cst ali(juid spiritua-
Corpusctiamcomponiturexpotcntiaetactu, litcr, scd matcrialiter tantum^ secundum
et ideo cst agens et patiens. scilicet modum ejus in quo est. Ergo in

<
In Parm. : « intcUigendum. » — ' Sic cod. ; in Parm. ; « corporaliter. »
 ;

OU^ST. CXV, ART. II. 51

materia corporali non sunt seminales ratio- derari possunt. Nam primo quidem, ut
nes. Augustinus dicit, Super Gen. adlitt., lib. YI,
2. Praeterea, Augustinus dicit, III De Trin., c. X, col. xvni, col. 351, t. 3, sunt
346, et c.

c. vni, col, 876, t. 8, quod « dsemones quse-
dam opera faciunt adliibendo occultis moti-
bus quaedam semina, quee in elementis
cognoscunt^ » Sed ea quee per motum loca-
lem adhibentur, sunt corpora, non rationes.
Ergo inconvenienter dicitur quod sunt in
corporali materia seminales rationes.
3. Prseterea, semen est principium acti-
vum. Sed in materia corporali non est ali-
quod principium activum, cum materise non
competat agere^ ut dictum est. Ergo in ma-
teria corporali non sunt seminales rationes.
4. Praeterea, in materia corporali dicuntur
esse qusedam causales rationes, quse viden-
tur sufficere ad rerum productionem. Sed
seminales rationes sunt alise
quia, prseter seminales rationes,
cula, non autem praeter causales.
convenienter dicitur, quod seminales rationes
sint in materia corporali.
Sed contra est quod Augustinus dicit,
De Trinit., c. vm, col. 875, t. 8 « Om-
III
nium rerum quse corporaliter visibiliterque
nascuntur, occulta qusedam semina in
corporeis mundi hujus elementis latent.
Respondeo dicendum, quod denomina-
tiones consueverunt fieri a perfectiori, ut di-
citur in II De anima, text. 49
natura corporea perfectiora sunt corpora
viva ; unde et ipsum nomen naturse
principaliter et originaliter in ipso Verbo Dei
secundum rationes ideales. Secundo vero
sunt in elementis mundi, ubi simul a prin-
cipio productse sunt, sicut in universalibus
causis. Tertio vero modo sunt in iis quse ex
universalibus causis secundum successiones
temporum producuntur, sicut in hac planta
et inhoc animali, tanquam in ^ particulari-
bus causis. Quarto modo sunt in seminibus
quse ex animalibus et plantis producuntur,
quse iterum comparantur ad alios efTectus
particulares sicut primordiales causse uni-
versales ad primos effectus productos*.
Ad primum ergo dicendum, quod hujus-
modi virtutes activse et passivse rerum
a causalibus naturalium, non possint dici « ratio-
etsi
fmnt mira- nes » secundum quod sunt in materia cor-
Ergo in- porah, possunt tameii dici « rationes » per
comparationem ad suam originem, secun-
dum quod deducuntur a rationibus idea-
libus.
: Ad secundum dicendum, quod hujusmodi
virtutes activse et passivse sunt in aliquibus
istis partibus corporalibus, quse dum adhibentur
» a dsemonibus per motum localem ad aliquos
effectus complendos, dicuntur semina adhi-
beri per dsemones.
; in tota autem Ad
tertium dicendum, quod semen maris
est principium activum in generatione ani-
transla- malis sed potest etiam dici semen id quod
;

tum a rebus viventibus ad omnes res na-

est est ex parte feminse, quod est principium
turales. Nam ipsum nomen naturse, ut Phi- passivum. Et sic sub semine comprehendi
losophus dicit in V Metaph., text. 5, primo possunt vires activse et passivse.
impositum fuit ad signiticandam generatio- Ad quartum dicendum, quod ex verbis
nem viventium quse nativitas dicitur; et Augustini de hujusmodi rationibus semina-
quia viventia generantur ex principio con- libus loquentis satis accipi potest quod ipsse
juncto, sicut fructus ex arbore, et foetus ex rationes seminales sunt etiam rationes cau-
matre, cui coUigatur, consequenter tractum sales, sicut et semen est qusedam causa.
est nomen naturse ad omne principium mo- Dicit enim, De Trinit.,\ihAU, c. ix, col. 878,
tus quod est in eo quod movetur. Manifes- t.8, quod matres gravidse sunt fseti-
(c sicut
tum est autem, quod principium activum et bus, sic ipse mundus gravidus est causis
passivum generationis rerum viventium nascentium. » Sed tamen rationes ideales
sunt semina ex quibus viventia generantur. possunt dici « causales, non autem proprie ))

Et ideo convenienter Augustinus, loc. cit. in loquendo « seminales, quia semen non est
))

arg. Sed contra, omnes virtutes activas et principium separatum et prseter hujusmodi
;

passivas, quse sunt principia generationum rationes non fiunt miracula similiter etiam ;

et motuum naturalium, « seminales ratio- neque prseter virtutes passivas creaturse in-
nes » vocat. Hujusmodi autem virtutes ditas,ut ex ea fieri possit quidquid Deus
activse et passivse in multiplici ordine consi- mandaverit; sed prseter virtutes activas

^ Non iisdem prsecise verbis, ut ssepe notatum ducendos. »

est. — » « In » deest in Parm. — ' In Parm. : «
pro-
52 SUiMMA THEOLOGICA.
naturales et potentias passivas, quae ordi- Sed corporis sexus non causatur ex corpori-
nantur ad hujusmodi virtutes activas di- bus caelestibus cujus signum essc videtur
:

cuntur fieri miracula, dum dicitur quod fmnt quod duorum geminorum sub una constel-
praeter rationes seminales. latione natorum unus est masculus, et alter
CoNCLCsio. — Rationes seminales, quse sunt ac-
femina. Ergo corpora caelestia non sunt
tiva et passiva principia generationum et motuum causa rerum corporalium quae hic fmnt.
naturalium, in materia corporali multis modis re- Sed contra est quod dicit Augustinus,
periuntur (a). III De Trinit., c. iv, col. 873, t. 8, quod « cor-

pora crassiora et inferiora per subtiliora et

ARTICULUS III.
potentiora quodam ordine reguntur; » et
Dionysius dicit, iv cap. De div. ?iom., § 4,
Utrum corpora cxlestia sint causa eorum col. 699,1, t. lumen solisad genera-
quod «

quae hic in inferioribus corporibus fiunt. tionem sensibiUum corporum confert, et ad

vitam ipsam movet et nutrit et auget et per-
Ad tertium sicproceditur. 1. Videtur quod ficit^ »
corpora caelestia non sint causa eorum quae Respondeo dicendum, quod, cum omnis
hic in inferioribus corporibus fmnt. Dicit multitudo ab unitate procedat, quod autem
enim Damascenus, Orthod. fid.,Y\h. II, c. vn, immobile est, uno modo se habet, quod vero
col. 874, t. 1 « Nos autem dicimus quoniam
: movetur multiformiter ; considerandum est
ipsa, » scilicet corpora cselestia, « non sunt in tota natura, quod omnis motus ab immo-
causa alicujus eorum quae fmnt, neque cor- biliprocedit. Et ideo quanto aliqua magis
ruptionis eorum quae corrumpuntur signa ; sunt immobilia, tanto sunt magis causa eo-
autem sunt magis imbrium et aeris trans- rum quae sunt magis mobilia. Corpora au-
mutationis'. » tem caelestia sunt inter alia corpora magis
2. Praeterea,ad faciendum aliquid sufficit immobiUa : non enim moventur nisi motu
agens et materia. Sed in istis inferioribus locali. Et ideo motus horum inferiorum cor-
invenitur materia patiens, et inveniuntur porum, qui sunt varii et multiformes, redu-
etiam contraria agentia, scilicet calidum et cuntur in motum corporis caelestis sicut in
frigidum, et hujusmodi. Ergo non est neces- causam.
sarium ad causandum ea quae hic inferius Ad primum ergo dicendum, quod dictum
fmnt, causaUtatem caelestibus corporibus Damasceni intelligendum est, quod corpora
attribuere. non sunt primo causa generationis
caelestia
3. Praeterea, agens agit sibi simile. Sed et corruptionis eorum quae hic fmnt, sicut
videmus quod omnia quae fmnt hic inferius dicebant illi qui ponebant corpora calestia
fmnt per hoc quod calefmnt et frigidantur, esse deos.
humectantur et desiccantur, et aliis hujus- Ad secundum dicendum, quod principia
modi qualitatibus alterantur, quae non inve- activa in istis inferioribus corporibus non
niuntur in corporibus caelestibus. Ergo cor- inveniuntur nisi qualitates activae elemen-
pora caelestia non sunt causa eorum quae liic torum, quae sunt calidum et frigidum et
fiunt. hujusmodi. Et si sic esset qnod formae sub-
4. Praeterea, sicut Augustiuus dicit, V De stantiales inferiorum corporum non diver-
civit. Dei, cap. vi, col. 146, t. 7, « nihil est sificarentur nisi secundum hujusmodi acci-
magis corporeum quam corporis sexus^ » dentia, quorum principia rarum et densum

< « Quamobrem hoc dicimus, sidera nec eorum ponitur. Juxf a Scotistas, qua;dam qualitas est con-
quse contingunt, nec ortus eorum quaB nascuntur, sequens formam substantialem seminis, seu via ad
nec eorum quae pereunl, inleritus causas esse. » productum quod est per se intentum a natura.
» « Quid enim tam ad corpus pertinens quam Juxta Albertum Magnum antequam ultimate
,

corporis sexus. » fornia in materiam veniat, quemdam modum im-

3 Ex versione Joannis Sarrasini. Corderius
« Quin etiam ad orlum corporum sub sensum
cadentium confert, et ea movet ad vitam, nutrit,
auget, perficit. »
(a) Ratio seminalis regulam dicit principium
produclivum intrinsecum in sua operatione diri-
genlem. Juxta quosdam non est aliud nisi forma
totius quoad essentiam, el in essentia malerise
;
perfectum essendi in matcria habet, qui formse
inchoatio dicitur. Sed hsec opinio, licet juxta
Scotislas sustincri possit, nec Scoto placet nec
Scotistis, qui dicunt quod sufficit materiam esse
naturaliter passivc incHnatam ad formam susci-
pieudam sine aliqua inclioationo fornuu in ipsa
maleria; et hsec inclinalio quse sufficil ratio semi-
nalis est.
 QUiEST. CXV, ART. III ET IV. 53

antiqui naturales posuerunt, non oporteret introducitur ab Augustino, Ub. V De civit.

super heec inferiora corpora aliquod princi- Dei, ad repellendum divinationem quae fit
pium activum ponere, sed ipsa sufficerent ad per astra quia effectus astrorum variantur
;

agendum. Sed recte considerantibus apparet etiam in rebus corporeis, secundum diver-
quod hujusmodi accidentia se habent sicut sam materiae dispositionem.
materiales dispositiones ad formas substan- CoNCLusio. —
Corpora caelestia, cum tanlum
tiales naturalium corporum. Materia autem secundum lationis motum, causa sunt
mobilia sint
non sufficit ad agendum et ideo oportet
: omniuni eorum quee in liis corporibus inferioribus
super has materiales dispositiones pouere variis motibus aguntur [a).

aliquod principiura activum. Unde Platonici

posuerunt species separatas secundum qua- ARTICULUS IV.
rum participationem inferiora corpora sub- Utrum corpora caelestia sint causa humano-
stantiales formas consequuntur. Sed hoc non
rum actuum.
videtur sufficere quia species separatas
;

semper eodem modo se haberent, cum po-
nantur immobiles; et sic sequeretur quod
non esset aliqua variatio circa genera-
tionem et corruptionem inferiorum corpo-
rum; quod patet esse falsum. Unde, secun-
dum Pliilosophum in II De gen., text. 56 et
seqq., necesse est ponere ahquod principium
activum mobile, quod per suam praesentiam
et absentiam causet varietatem circa genera-
tionem et corruptionem inferiorum corpo-
rum; et hujusmodi sunt corpora cselestia.
Et ideo quidquid in istis inferioribus generat
et movet ad speciem, est sicut instrumentum
cselestis corporis, secundum quod
II Plujsic, text. 26, quod <(
hominem et sol. »
Ad tertium dicendum, quod corpora cffiles-
tia inferioribuscorporibus non sunt similia
simihtudine speciei, sed inquantum sua uni-
versaU virtute continent in se quidquid in
inferioribus generatur; secundum quem
modum dicimus etiam, omnia esse Deo
similia'.
Ad quartum dicendum, quod actiones
Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur
quod corpora caelestia sint causa humano-
rum actuum. Corpora enim caelestia, cum
moveantur a spirituahbus substantiis, sicut
supra dictum est, agunt in virtute earum
quasiinstrumenta. Sed illae substantiae spiri-
tuales sunt superiores animabus nostris.
Ergo videtur quod possint imprimere in
animas nostras, et sic causare actus huma-
nos.
2. Praeterea, omne multiforme reducitur
in aUquod uniforme principium. Sod actus
humani sunt varii et multiformes. Ergo vi-
dicitur in detur quod reducafntur in uniformes motus
homo generat caelestium corporum sicut in sua principia.
3. Praeterea, astrologi frequenter vera
annuntiant de eventibus bellorum et aliis
humanis actibus quorum principia sunt in-
teUectus et voluntas, quod facere non possent,
nisi caelestiacorpora essent humanorum ac-
tuum causa. Sunt ergo corpora caelestia hu-
manorum actuum causa.
Sed contra est quod Damascenus dicil,
lib. II Orthod. fid., c. vn, col. 874, 1. 1, quod

corporum ca;lestium diversimode recipiun- (( corpora caelestia humanorum actuum ne-

tur in inferioribus corporibus secundum quaquam suntcausa^. »

diversam materiae dispositionem. Contingit Respondeo dicendum, quod corpora cae-

autem quandoque, quod materia conceptus lestia in corpora quidem imprimunt directe
humani non est disposita totaliter ad mas- et per se, sicut jam dictum est, in vires
culinum sexum unde partim formatur in
; autem animae, quae sunt actus organorum
masculum, partim in feminam. Unde et hoc corporeorum, directe ^ quidem, sed per acci-

Hsec postrema verba desunt in editione Nicolai.

^ rentur. Articulus unus parisiensis dictat quod si
« Quod vero actionibus nostris omen ullum
' cselum staret, adhuc ignis in stupam ageret hujus ;

importent, id pernegamus. » contrarium dicere est error per Stephanum, epis-

3 Ita cod. Alcan., aliique cum edit. plurimis; edit. copum parisiensem, excommunicatus. Unde si
Rom. : « non direcle. » cselum non influeret, adhuc elementa manerent,
(a) Juxta Rabbi Moysen cselum staret
et alios, si et aliquam operationem haberent, quamvis non
a motu, vel non influeret in elementa, puncto horse illam per quam naturales effectus producunt (jui
mundus in universo periret, et omnia in eo destrue- per motum producuntur sicut herbas, plantas,
,

rentur, sicut (juiescente motu cordis, statim homo fructus, sed saltem efifectus qui dicuntur intentio-
moreretur. Juxta aliam opinionem, quaedam adhuc nes, sicut similitudiues colorum. Ilsec ex Ri- —
etsi non orania in elementis et in rebus produce- chardo.
 ;

u SUMMA THEOLOGICA.
dens; quia necesse est hujusmodi actus Quia ergo constat intellectum et volunta-
harum potentiarum impediri secundum im- tem non esse actus organorum corporeo-
pedimenta organorum, sicut oculus turba- rum, impossibile est quod corpora caelestia
tus non bene videt. Unde si intellectus et sintcausa humanorum actuum.
voluntas essent vires corporeis organis alli- Ad primum ergo dicendum, quod spiri-
gatse, sicut posuerunt aliqui dicentes quod tuales substantise qusejcaelestia corpora mo-
intellectus non differt a sensu, ex necessitate vent, in corporalia quidem agunt medianti-
sequeretur quod corpora cselestia essent bus cselestibus corporibus, sed in intellectum
causa electionum ct actuum humanorum humanum agunt immediate illuminando :

et ex hoc sequeretur quod homo naturali voluntatem autem immutare non possunt ut
instinctu ageretur ad suas actiones sicut supra habitum est.
csetera animalia, in quibus non sunt nisi Ad secundum dicendum, quod, sicut mul-
vires animse corporeis organis alligatae : tiformitas corporalium motuum reducitur,
nam illud quod fit in istis inferioribus ex sicut in causam, in uniformitatem motuum
impressione corporum cselestium, naturali- caelestium, ita multiformitas actuum qui
ter agitur; et ita sequeretur quod homo non sunt ab iutellectu et voluntate, reducitur in
esset hberi arbitrii, sed haberet actiones de- principium uniforme, quod est intellectus et
terminatas, sicut et caeterae res naturales; voluntas divina.
quae manifeste sunt falsa, et conversationi Ad tertium dicendum, quod plures homi-
humanae contraria. num sequuntur passiones, quse sunt motus
Sciendum est tamcn quod indirecte et per scnsitivi appetitus, ad quas cooperari pos-
accidens impressiones corporum caelestium sunt corpora cselestia; pauci autem sunt
ad intellectum et voluntatem pertinere pos- sapientes, qui hujusmodi passionibus resis-
sunt, inquantum scilicet tam intellectus tant. Et ideo astrologi ut in pluribus vera
quam voluntas aliquo modo ab inferioribus possunt prsedicere, ct maxime in communi,
viribus accipiunt ,
quae organis corporeis alli- non autem in speciali, quia nihil prohibet
gantur. Sed circa hoc diversimode se habent aliquem hominem por liberum arbitrium
intellectus et voluntas. Nam intellectus ex passionibus resistere. Unde et ipsi astrologi
necessitate accipit ab inferioribus viribus dicunt quod sapiens homo dominatur
((

apprehensivis ; unde turbata vi imaginativa, astris, » inquantum scilicet dominatur suis

vel cogitativa, vel memorativa, ex necessi- passionibus.
tate turbatur actio intellectus sed voluntas ;
CoNCLUsio. — Cuni intellectus et voluntas, quee
non ex necessitate sequitur inclinationem liunianorum actuum principia sunt, corporeis
appetitus inferioris. Licet enim passiones organis vires alligatfc minime sint, non possunt

quae sunt in irascibili et concupiscibili, ha- corpora ipsa cselestia humanorum actuimi causoe
beant quamdam vim ad inclinandam volun- directe esse, sed indirecte, agendo per se in cor-

tatem, tamen in potestate voluntatis remanet pora, qua! ad utriusque potentiai opera condu-
cimt (a).
sequi passiones, vel eas refutare. Et ideo
impressio caelestium corporum, secundum
quam immutari possunt inferiores vires, ARTICULUS V.
minus pertingit ad voluntatem, quaj est Utrujn corpora ceelestia possint imprimere
proxima causa humanorum actuum, quam in ipsos dccmones.
ad intellectum. Ponere igitur caelcstia cor-
pora esse causam humanorum actuum, cst Ad quintum sic proceditur. l Videtur quod ,

proprium illorum qui dicunt,intellectumnon corpora caelestia possint imprimcre in ipsos

diHerre a sensu. Unde quidam corum dice- daemones. D»moncs enim secundum ccrta
bant quod « talis est voluntas in hominibus, augmenta lunae aliquos homines vexant,
(jualem in diem inducit pater virorum deo- qui et proptcr hoclunatici dicuntur, ut patet
rumque. » Matth., IV et xvn. Sed hoc non esset, nisi

(a) Secundum astrologos, motus voluntatis cor- actus voluntatum variari disposifive tantum vcl
poribus ceelcstibus subsunf. Juxta Bassum, iu inclinafive, non necessario, nec sufficienfer, sed
septem astris , ct viginli quatuor lilteris, rerum contingenler ex constellafione aslroruni, sic solum
omnium perfcctio, et vita, et generatio omnium possibile est esso verum, nec lidei nec ralioni re-
hominum consislit unde vita : aUigata est astris. pugnaf, secundum Bouavcuturam.
Dicerc raorcs hominum, of cvcntus fulurorum, et
 QUtEST. CXV, ART. V. 5t)

corporibus cselestibus subjacerent. Ergo Dicimus enim, daemones esse substantias

dsemones subjacent actionibus ceelestium intellectuales corporibus non unitas. Unde
corporum. quod non subduntur actioni caelestium
patet,
necromantici observantcertas
2. Praeterea, corporum nec per se nec per accidens, nec
constellationes ad invocandos dsemones. Non directe nec indirecte.
autem per corpora ceelestia invocarentur, si Ad primum ergo dicendum, quod hoc
non eis subjacerent. Ergo dffimones subja- quod dsemones secimdum certa augmenta
cent actionibus caelestium corporum. lunee homines vexant, contingit propter duo.
corpora cffilestia virtuosiora
2. Pra3terea, Primo quidem ad hoc quod infament crea-
sunt quam corpora inferiora. Sedquibusdam turam Dei, scilicet lunam, ut Hieronymus
inferioribus corporibus dsemones arcentur, I Comm. in Matth., c. iv, v. 24, col. 33, t. 7,
scilicet herbis et lapidibus et animantibus,
(( et Chrysostomus Ho7n. lviii in Matth.,
,

et quibusdam sonis certis, ac vocibus et flgu- c. XVII, t. 12, dicunt. Secundo, quia, cum
rationibus atque figmentis, » ut a Porphyrio iion possint operari nisi mediantibus natu-
dictum Augustinus introducit in X De civit. ralibus virtutibus, ut supra dictum est, in
Dei, cap. xi, § 2, col. 290, t. 7. Ergo multo suis operibus considerant corporum apti-
magis daemones subduntur actioni caelestium tudines ad effectus intentos. Manifestum est
corporum. autem quod cerebrum humidissimum est
Sed contra est quod daemones sunt supe- omniuin partium corporis ut Aristoteles ,

riores ordine naturae quam corpora caelestia. dicit, lib. De somn. et vig., cap. v, post
Agens autem est superius patiente, ut Au- med., et ideo maxime subjicitur operationi
gustinus Super Gen. ad litt., c. xvi,
dicit, XII lunae, quae ex sui proprietate habet movere
col. 467, t. 3. Ergo daemones non subjiciun- humorem. In cerebro autem perficiuntur
tur actioni corporum cailestium. vires animales ; et ideo daemones secundum
Respondeo dicendum, quod circa daemones certa augmenta lunae perturbant hominis
fuit triplex opinio. Prima Pcripateticorum, phantasiam, quando considerant cerebrum
qui posuerunt daemones non esse, sed ea adlioc esse dispositum.
quae attribuuntur daemonibus secundum Ad secundum dicendum, quod daemones
artem iiecromanticam, fieri virtute caeles- advocati in certis constellationibus propter
tium corporum. Et hoc est quod Augusti- duo veniunt. Primo quidem, ut homines in
nus, De civit. Dei,
X, cap. xi, col. 290,
lib. hunc errorem inducant, quod credant ali-
t. 7, introducit dictum a Porphyrio, quod quod numen esse in stelhs. Secundo, quia
(( fabricantur in terra ab hominibus potes- considerant secundum aliquas certas con-
tates idoneae variis siderum effectibus exe- stellationes materiam corporalem inagis
quendis. » Sedhaecpositioestmanifestefalsa. esse dispositam ad efTectus pro quibus ad-
Experimento enim scitur, multa per daemo- vocantur.
iies fieri, ad quae nuUo modo virtus Ad
tertium dicendum, quod, sicut Augus-
caelestium corporum sufficeret; puta quod tinus dicit, De civit. Dei, lib. XXI, cap. vi,
arreptitii loquuntur hngua ignota; quod col. 717, t. 7, deemones aUiciuntur per
((

recitant versus, et auctoritates, quas nun- varia genera lapidum, herbarum, lignorum,
quam sciverunt ;
quod necromantici faciunt animalium, carminum, rituum, non ut ani-
statuas loqui et moveri, ct similia. malia cibis^ sed ut spiritus signis » in- '
;

Ex quibus Platoiiici moti fuerunt ut pone- quantum scilicet Iiaec eis exhibentur in
rent daemones esse ((animaha corpore aerea, signum divini honoris cujus ipsi sunt cupidi.
animo passiva, » ut ab Apuleio dictum Au- CoNCLusio. — Daemones cum sint substantise
gustinus introducit, De civit. Dei, lib. VIII,
intellectuales, corporihus non unitee, nullo mo(io
cap. XVI, col. 241, t. 7. Et haec est secunda corporum cselestium actioni subjiciuntur (a).

opinio, secundum quam dici posset quod

daemones hoc modo subduntur corporibus
caelestibus, sicut et de hominibus dictum est.
Sed haec opinio, ut ex superioribus patet,
est falsa.

'
Plenius in. lextu D. Augustini. augelos non posse alit.er viuci.
(a) Menander tantum magise tribuebat ut diceret

56 SUMMA THEOLOGICA.
ARTICULUS VI.
Utnim corpora cxlesiia imponant necessi-
tatem his quse eorum actioni subduntur.
Ad sextum sic proceditur. 1.
quod corpora cselestia imponant necessita-
tem iis quse eorum actioni subduntur. Causa
enim sufficienti posita, necessc est efTectum
poni. Sed corpora caelestia sunt sufficiens
causa suorum efTectuum. Cum igitur cor-
pora cselestia cum suis motibus et disposi-
tionibus ponantur sicut ex necessitate entia,
videtur quod effectus eorum ex necessitate
consequantur.
2. Praeterea, efTectus agentis ex necessi-
tate sequitur in materia, quando virtus
agentis tanta fuerit quod possit sibi sub-
jicere totam materiam. Sed tota materia
inferiorum corporum subjicitur virtuti ca*,-
lestium corporum, tanquam excellentiori.
Ergo ex necessitate effectus cailestium cor-
porum recipitur in materia corporali.
3. Prseterea, si effectus ca^lestis corporis
non ex necessitate proveniat, hoc est propter
aliquam causam impedientem. Sed quamli-
bet causam corpoream, quee impedire posset
effectum cselestis corporis, necesse est re-
duci in aliquod cseleste principium; cum
ceelestia corpora sint causa omnium quse hic
fmnt. Ergo cum et illud cseleste principium
sit necessarium, sequitur quod necesse sit
impediri effectum alterius corporis cselestis;
et sic omnia quse hic contingunt, ex neces-
sitate evenient.
Sed contra estquod Philosophus dicit in
hb. De somno etvigil. \ quod neque tc
eorum quse in corporibus suht, signorum
cselestium, velut aquarum et ventorum, iu-
conveniens est multa non evenire. » Sic ergo
non omnes effectus cselestium corporum ex
necessitatc eveniunt.
Respondeo dicendum, quod ista qusestio
partim quidem absoluta est secundum prsu-
missa, partim autem diffieultatem Iiabet.
Ostensum enim est, quod, quamvis ex
impressione corporum cselestium fiant ali-
quse inclinationes in natura corporah, vo-
luntas tamen non ex necessitate sequitur
has inchnationes et ideo nihil prohibet pcr
: Et
voluntariam electioncm^ impcdiri effcctum
cselestium corporum, non solum in ipso
< Sive lib. De divin. per somnium, qui illic
titur, cap. ir.
:
homine, sed etiam in aliis rebus, ad quas
hominum operatio se extendit.
Sed nullum tale principium invenitur in
rebus naturalibus quod habeat libertatem
sequendi vel non sequendi impressiones
Videtur Unde videtur quod in talibus ad
cselestes.
minus omnia ex necessitate proveniant, se-
cundum antiquam quorumdam rationem,
qui supponentes omne quod est causam
habere, et quod posita causa ex necessitate
ponitur effectus, concludebant quod omnia
ex necessitate contingant. Quam quidem
opinionem refellit Aristoteles in VI Metaph.,
text. 5, secundum duo quse ipsi supponunt.
Primum enim non est verum, quod, posita
quacumque causa, necesse sit effectumponi
sunt enim qusedam causse quse ordinantur
ad suos effectus non ex necessitate, sed ut in
pluribus quse quandoque deficiunt in rai-
;
nori parte. Sed quia hujusmodi causse non
deficiunt in minori parte nisi propter ali-
quam causam impedientem, videtur adhuc
prsedictum inconveniens non vitari ; quia et
ipsum impedimentum talis causse ex neces-
sitate contingit. Et ideo secundo oportet
dicere, quod omne quod est per se, habet
causam quod autem est per accidens, non
;
habet causam, quia non est vere ens, cum
non sit vere unum. Album enim causam
habet; simiUter et musicum sed album mu- ;
sicum non habet causam, quia non est vere
ens, neque vere unum. Manifestum est au-
tem, quod causa impediens actionem alicu-
jus causse ordinatse ad suum effectum ut in
pharibus, concurrit ei interdum per accidens,
unde concursus non habet causam, in-
talis
quantum per accidcns; et propter hoc,
est
id quod ex tali concursu sequitur, non
reducitur in aliquam causam praeexistcn-
tem, ex qua ex neccssitate sequatur sicut :
quod aliquod corpus terrestrc ignitum in
superiori parte aeris generctur, et deorsum
cadat, habet causam aUquam virtutem cie-
lestcm; et similiter etiam quod in superficie
terrse sit aUqua materia combustibilis, potest
reduci in aliquod caileste principium; sed
quod ignis cadcns huic matcrise occurrat et
comburat eam, non habet causam aliquod
cailcste corpus, scd cst pcr accidens.
quod non omncs cflcctus cae-
sic patct
lestium corporum suntcx necessitate.
Ad primum ergo dicendum, quoil corpora
annec- ' Sic codd.; in Parm. : « actionem. »
 QUtEST. CXV, ART. Vr, ET OUiEST. CXVI, ART. I. 57
cselestia sunt causa inferiorum effectuum Sed contra, quod non est non defmitur.
mediantibus causis particularibus inferio- Sed Boetius, De consoL, lib. IV, prosa vi,
ribus, quse deficere possunt in niinori parte. col. 815, defmit fatum, dicens quod
t. 1,
Ad secundum dicendum, quod virtus cor- « fatum est inhaerens rebus mobilibus dispo-
non est infmita unde requirit
poris caelestis ; sitio, per quam providentia suis quseque
determinatam dispositionem in materia ad nectit ordinibus. Ergo fatum aliquid est.
»

inducendum suum effectum, et quantum ad Respondeo dicendum, quod in rebus in-

distantiam loci, et quantum ad alias condi- ferioribus videntur qusedam a fortuna vel
tiones. Et ideo, sicut distantia loci impedit casu provenire. Contingit autem quandoque
effectum cselestis corporis, non enim sol quod aliquid ad inferiores causas relatum
eumdem coloris efTectum habet in Bacia est fortuitum vel casuale, quod tamen rela-
quem habet in Jithiopia, ita et grossities tum ad causam aliquam superiorem ihveni-
materise, vel frigiditas aut caliditas, aut alia tur esse per se intentum sicut si duo servi :

hujusmodi dispositio impedire potest effec- alicujus domini mittantur ab eo ad eumdem

tum corporis cselestis. locum, uno de altero ignorante, concursus
Ad tertium dicendum, quod, causa licet duorum servorum, si ad ipsos servos refe-
impediens effectum alterius causa? reducatur ratur, casualis est, quia accidit prseter utrius-
in aUquod cseleste corpus sicut in causam, que intentionem si autem referatur ad
;

tamen concursus duarum causarum, cum dominum, qui hoc prseordinavit, non est
sit per accidens, non reducitur in causam casuale, sed per se intentum.
cselestem, ut dictum est. Fuerunt igitur aliqui, qui hujusmodi ca-
CoNCLusio. — Non omnia qua? in his inferiori- suaha et fortuita, quse in his inferioribus
bus a corporibus cselestibus fiunt de necessitate accidunt, in nullam superiorem causam re-
eveniunt. ducere voluerunt et hi fatum et providen-
;

tiam negaverunt, ut de TuUio Augustinus

OUtESTIO CXVI recitat in V De civ. Dei, c. ix, col. 148, t. 7,

quod est contra ea quse superius de Provi-
DE FATO (aj. dentia dicta suht.
(Et quatuor quseruntur.) Quidam vero omnia fortuita et casualia,
quse in istis inferioribus accidunt, sive in
Deiiideconsiderandum est de fato et circa , rebus naturalibus, sive in rebus humanis,
hoc quseruntur quatuor 1° an fatum sit;
: reducere voluerunt in superiorem causam,
2° in quo sit; 3" utrum sit immobile; id est, in cselestia corpora et secundum hoc ;

4° utrum omnia subsint fato. fatum nihil aliud est quam dispositio side-
rum qua quisque conceptus est vel natus.
in
ARTICULUS PRIMUS. Sed hoc stare non potest propter duo;
XJirum fatum sit aliquid. primoquidemquantumadreshumanas,quia
jam ostensum est, quod humani actus non
Ad primum sic proceditur.
Videtur 1 . subduntur actioni cselestium corporum nisi
quod fatum nihil sit. Dicit enim Gregorius per accidens et indirecte causa autem fa- ;

in Hom. Epiphaniss,xln Eva)ig., coi.lil^i, talis, cum habeat ordinationem super ea

§ 4, t. 2 « A fidelium cordibus absit, ut

: quse fato aguntur, necesse est quod sit di-
aliquid esse fatum dicant. » recte et per se causa ejus quod agitur.
2. Prseterea, ea quse fato aguntur non Secundo, quantum ad omnia quseper acci-
sunt improvisa quia, ut Augustinus dicit,
: dens aguntur; dictum est enim supra, quod
V De civ. Dei, c. ix, col. 150, t. 7, « fatum id quod est per accidens non est proprie ens
a fando dictum intelligimus, id est a lo- neque unum
omnis autem nalurse actio
;

quendo, » ut ea fato fieri dicantur quse ab terminatur ad aUquid unum unde impossi- ;

aliquo determinante sunt ante prselocuta. bile est, quod id quod est per accidens sit
Quse autem sunt provisa non sunt fortuita effectus per se aUcujus naturaUs principii
neque casualia. Si igitur res fato aguntur, agentis. NuUa ergo natura per
hoc facere se
excludentur casus et fortuna a rebus. potest, quod intendens fodere sepulcrum,

(a) Bardesanes hgereticus, teste Augustino, ho- et plurimi athsei sunt fatalistse,
minura conversationes fato tribuebat. Mahometaui
 ; »

58 SUMMA THEOLOGICA.
inveniat thesaurum. Manifestum est aiitem,
quod corpus csleste agit per niodum natu- ARTICULUS II.

ralis principii unde et effectus ejus in hoc

;
Utrum fatum sit in rebus creatis.
mundo sunt naturales. hnpossibile est ergo
quod ahqua virtus activa caelestis corporis Ad secundum sic proceditur. 1. Yidetur
sit causa eorum quaj hic aguntur per acci- quod fatum non sit in rebus creatis. Dicit
dens, sive a casu, sive a fortuna. enim Augustinus, V De civit. Dei, cap. i,
Et ideo dicendum est, quod ea quse hic per col. 141, et cap. vui, col. 148, t. 7, quod
accidens aguntur sive in rebus naturaUbus, « ipsa Dei voluntas vel potestas fati nomine

sive in humanis, reducuntur ad ahquam appeUatur. » Sed voluntas et potcstas Dei

causam prseordinantem, qua est Providentia non est in creaturis, sed in Deo. Ergo fatum
divina ;
quia nihil prohibet, id quod est per non est in rebus creatis, sed in Deo.
accidens, accipi ut unum
ab aUquo intel- 2. Praeterea, fatum comparatur ad ea quse
lectu, aUoquin inteUectus formare non posset fato aguntur, ut causa, sicut ipse modus lo-
hanc propositionem Fodiens sepulcrum: quendi ostcndit. Sed causa universaUs per
invenit thesaurum. Et sicut hoc potest in- se eorum quse hic per accidens aguntur, est
teUectus apprehendere, ita potest efficere solus Deus, ut supra dictum est. Ergo fatum
sicut si aliquis, sciens in quo loco sit thesau- est in Deo, et non in rebus creatis.
rus absconditus, instiget aUquem rusticum 3. Prseterea, si fatum est in creaturis,
hoc ignorantem, ut ibi fodiat sepulcrum. Et aut est substantia, aut accidens et quod- ;

sic nihil prohibet ca quae liic per accidens cumcpie horum detur, oportct quod multi-
aguntur, ut fortuita vel casuaUa, reduci in pUcetur secundum creaturarum inultitudi-
aUquam causam ordinantem, quai per in- nem. Cum ergo fatum videatur esse unum
teUectum agat et prsecipue inteUectum
, tantum, videtur quod fatum non sit in crea-
divinum nam solus Deus potest voluntatem
; turis, sed in Deo.
immutare, ut supra habitum est. Et per Sed contra est quod Boetius dicit in IV De
consequens ordinatio humanorum actuum, cons., prosa vi, col. 815, t. 1, qiiod « fatum
quorum principium est voluntas, soU Deo est dispositiorebus mobUibus inliserens. »
attribui debet. Sic igitur, inquantum omnia Respondeo dicendum, quod, sicut ex prae-
qnad hic aguntur divina^ Providentise sub- dictis patet divina Providentia per causas
,

duntur, tanquam per cam praeordinata et ' medias suos effectus exequitur. Potest ergo
quasi prselocuta, fatum ponere possumus, ipsa ordinatio effectuum dupliciter conside-
licet hoc nomuie sancti doctores uti recusa- rari. Uno modo secundum quod est in ipso
verint propter eos qui ad vim positionis Deo : et sic ipsa ordinatio effectuum vocatur
siderum hoc nomen detorquebant. Unde Au- Providentia, Secundum vero quod pivicdicta

gustinus dicit in V De civ. Dei, c. i, col. 141, ordinatio consideratur in mediis causis a Deo
t. 7 : « Si propterea quisquam res humanas ordinatis ad aUquos effectus producendos,
fato tribuit, quia ipsam Dei voluntatem vel sic habet rationem fati et hoc est quod ;

potestatem fati nomine appeUat scntentiam , Roetius dicit lY De consol., loc. sup. cit. :

teneat, Unguam corrigat. » Et sic (xregorius, « Sive famulantibus quibusdam Providen-

loc. cit. in fatum essc negat.

arg. 1, tise divinis spiritUius fatum cxercctur, seu

Unde patet solutio ad primum. anima, seu tota inserviente natura, seu cae-
Ad secundum dicendum, quod nihil pro- lestibus siderum motibus seu angelica vir- ,

hibet aUqua esse fortuita vel casuaUa per tute seu da^monum
, , seuvaria solertia
comparationem ad causas proximas, non aUquibus horum, seu omnibus, fatalis sorics
tamen per comparationcm ad divinam Pro- texitur » dc quibus omnibus pcr singula
;

videntiam; sic enim nihU temcro iit iu in prajcedontibus dictum est. Sic ergo est
mundo, ut Augustinus dicit in Ub. LXXXIII manifestum quod fatum est in ipsis causis
,

Quxslion., q. xxiv, col. 17, t. 6. creatis, inquantum sunt ordinatse a Deo ad

CoNCUJsio. — Inquaiilum omnia quaj hic agun-

aUquos cffectus producendos.
tur, divinai providcnUa^ subdunUir, tanquam per Ad primum crgo diccndum, (piod ipsa
cam ordinata, el quasi pra-locuta, latum rccte ordinatio causarum secundarum, quam Au-
ponitur. gustinus, loc. cit. in arg. 1, « seriem causa-

Ita cod. Alcan. cuin editis pluribus; edit. Rom. ordinata.

 QUMST. CXVI, ART. II ET III. 59

rum » nominat non habet rationem fati, nisi quae subduntur fato immobiliter et ex ne- ,

secundum quod dependet a Deo : et ideo Sed talia maxime viden-

cessitate eveniunt.
causaliter Dei potestas vel voluntas dici po- tur esse contingentia quae fato attribuun- ,

test fatum ; essentialiter vero fatum est ipsa
dispositio seu series, id est
secundarum ^
Ad secundum dicendum, quod intantum
tur. Ergo nihil erit contingens in rebus, sed
ordo causarum omnia ex necessitate evenient.
Sed contra est quod Boetius dicit, loc. cit.,
quod fatum est immobilis dispositio. »
((

fatum habet rationem causse, inquantum et Respondeo dicendum quod dispositio se- ,

ipsae causse secundaj ,

quarum ordinatio fa- cundarum causarum, quam fatum dicimus,
tum vocatur. potest dupliciter considerari uno modo :

Ad tertium dicendum, quod fatum dicitur secundum ipsas causas secundas, quae sic
dispositio, non quae est in genere qualitatis, disponuntur seu ordinantur alio modo per ;

sed secundum quod dispositio designat or- relationem ad primum principium a quo or-
dinem, qui non est substantia, sed relatio. dinantur, scilicet Deum.
Qui quidem ordo si consideretur per compa- Quidam ergo posuerunt ipsam seriem seu
rationem ad suum principium est unus et , ; dispositionem causarum esse secundum se
sic dicitur unum fatum si autem conside- ; necessariam, ita quod omnia ex necessitate
retur per relationem ad effectus, vel ad ipsas contingerent, propter hoc quod quilibet ef-
causas medias , sic multiplicatur ;
per quem fectus habet causam, et causa posita, necesse
modum poeta dixit : est effectum poni. Sed hoc patet esse falsura
« Te tua fata trahunt. » per ea quae supra dicta sunt.
Alii vero e contrario posuerunt fatum esse
CoNCLUsio. — Fatum est in causis creatis in-
quantum mutabile ^ etiam secundum quod a divina
ordinatse sunt a Deo ad aliquos effectus
producendos. Providentia dependet. Unde Jjigyptii dice-
bant, quibusdam sacrificiis fatum posse mu-
tari, ut Gregorius Nyss. dicit lib. De ani-
ARTICULUS III.
ma Sed hoc supra exclusum est, quia
'".

Utrum fatum sit immohile. immobiUtati divinae Providentiae repugnat.

Et ideo dicendum est, quod fatum, secun-
Ad tertium sic Videtur quod
proceditur. 1 . dum considerationem secundarum causarum
fatum non sit immobile. Dicit enim Boetius mobile est; sed sccundum quod subest di-
in IV De consolat., prosa vi, col. 817, 1. 1 : vinae ProvidentiaB immobilitatem sortitur,,

« Uti est ad intellectum ratiocinatio ad id ; non quidem absolutae necessitatis , sed con-
quod est, id quod gignitur ad aeternitatem ; ditionatae secundum quod dicimus hanc con-
;

tempus ad punctum * medium circulus ita

; ; ditionalem esse veram, vel necessariam Si :

est fati series mobilis ad Providentise stabi- Deus praescivit hoc, futurum erit. Unde cum
lem simplicitatem. » Boetius dixisset, fati seriem esse mobilem,
2. Praeterea, sicut Philosophus dicit in II postpauca subdit, De cons., iib. IV, prosa vi,
Topic., cap. ni, in declarat. loci 24 « Motis : col. 817, t. 1 « Quse cum ab » immobilis
:

nobis, moventur ea quse in nobis sunt. » Sed « Providentiae proficiscatur exordiis, ipsam

fatum est « dispositio inhserens rebus mobi- quoque immutabilem esse necesse est. »
libus, » ut Boetius dicit, IV De consolat., Et per hoc patet responsio ad objecta.
prosa VI, col. 815 t. 1. Ergo fatum est im-
,
CoNCLUsio, — Fatum, secundum consideratio-
mobile. nem secundarum causarum, mobile est sed :

3. Prffiterea, si fatum est immobile, ea secundum quod subest divinee Providentiee, immo-

' « Fatum » igitur nihil aliud est quam divinse rus est. »
voluntatis signum, sive dictum divinum. Nam, * Migne : « puncti medium. »
judicio Varronis, quod Parcse constituerunt nas- ^ Al. : « mobile. »
centi, a fando « fatum » est dictum atque lioc ; * Liber De anima seu potius De natura hominis

modo S. Augustinus, lib. V

De civ. Bei, c. ix, ait, cujus loca sub nomine S. Gregorii Nysseni D. Tho-
apud Christianos esse fatum. « Non enim (inquit) nias adducit, auctorem habet Nemesium, episcopum
abnuere possumus esse scriptum in litteris sanctis : Emesse, in Phoenicia secunda, qui, sseculo quarto,
&eme\ locutus est Deus, quod enim dictum est semel eruditione, philosophiae rigore, atque fidei catho-
locutus est, intelligitur immobiliter, hoc est incom- licse zelo fuit conspicuus, ut ex ejus opere patet.
mutabiliter est locutus sicut novit incommutabi-
; Vide c. xxxvi dicti libri, col. 746.
literomnia quse futura sunt et quse ipse factu-
60 SUMMA THEOLOGICA.
bilitatem sortitur, non quideni absolutse necessi- Ad primum ergo dicendum, quod omnia
tatis, sed conditionatce. iha quffi ibi tanguntur, fmnt a Deo mediaii-
tibus causis secundis et ideo sub fati serie
;

ARTICULUS IV. continentur. Sed non est eadem ratio de

Utrum omnia fato subdantur.
omnibus aliis, ut supra dictum est.
Ad secundum dicendum quod fatum re- ,

Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur fertur ad voluntatem et potestatem Dei sicut

quod omnia subdantur. Dicit enira fato ad primum principium. Unde non oportet
Boetius, IV De consoL, prosa vi col. 817, , quod quidquid subjicitur voluntati divinae
t. 1 « Series fati cailum et sidera movet,
: vel potestati, subjiciatur fato, ut dictum est.
elementa in se invicem temperat et alterna Ad tertium dicendum, quod quamvis
commutatione transformat; eadeni nascen- omnes creaturse sint aliquo modo mutabiles,
tia occidentiaque omnia per similes faetuum tamen aliquse earum non procedunt a cau-
seminumquerenovat progressus ; hsec actus, sis creatis mutabilibus et ideo non subji-,

fortunasqueiiominumindissolubiiicausarum ciuntur fato, ut dictum est.

connexione constringit. » Nihil ergo excipi — Cum fatum
CoNCLusio. sit ordinatio secunda-
videtur quod sub fati serie non contineatur. rum causarum ad eflectus divinitus provisos, ea
2. Pra^terea, Augustinus dicit in V De qua? a Deo immediate liunt non subduntur fato ;

civit. Dei, cap. i, col. 141 , cap. ix, col. 150, sed ea sola et omnia quee subduntur secundis
t. 7 fatum aliquid est, secundum
,
quod (( causis.

quod ad voluntatem et potestatem Bei refer-

tur*. » Sed voluntas Dei est causa omnium
quae fiunt, ut Augustinusdicit, De Trinit., QUiESTIO GXVII.
hb. m, col. 872, et cap. ix, col. 877,
Ilf, cap. DE HIS ^m PERTINENT AD ACTIONEM HOMINIS.
t. 8. Ergo omnia subduntur fato. (Et quatuor quaeruntur.)
3. Praeterea fatum, secundum Boetium,
,

loc. cit., est dispositio rebus mobihbusin-

(( Postea considerandum est de his quse per-
hserens. » Sed omnes creaturae sunt muta- tinent ad actionem hominis qui est compo-
biles, et Deus vere immutabihs, ut
solus situs ex spirituali et corporali creatura : et
supra habitum est. Ergo in omnibus crea- primo considerandum est de actione homi-
turis est fatum. nis; secundo de propagatione hominis ex
Sed contra est quod Boetius dicit iii IV De hoinine.
consoL, loc. cit., col. 810, quod qua;dam (( primum quseruntur quatuor
Circa :

quse sub Providentialocata sunt, fati seriem 1° utrum unus homo possit docere alium
superant. » causando in ipso scientiam 2" utrum homo ;
*

Respondeo dicendmn, quod, sicut supra possit docere angelum 3" utrum homo per;

dictum est, fatum est ordinatio secundarum virtutem suse animse possit immutare mate-
causarum ad effectus divinitus provisos. riam corporalem i° utrum anima hominis
;

Qucecumque igitur causis secundis subdun- separata possit inovere corpora motu locali.
tur, ea subduntur ct fato. Si quavero sunt
quse immediate a Deo fiunt, cum non sub- ARTICULUS PRIMUS.
dantur secundis causis, non subduntur fato;
Utrum unus homo possit alium docere.
sicut creaiio rerum, glorificatio spiritualium
substantiarum^ et alia hujusmodi. Et hoc est Ad primum sic proccditur. 1 Videtur quod ,

quod Boetius dicit, loc. sup. cit., quod ea (( unus homo non possit alium docere. Dicit
quaj sunt prima? propinqua divinitati, stabi- enim Dominus, Matlh., xxiii, 8 Nolite vo- :

litcr hxa, fatalis ordinem mobihtatis cxcc- cari Rabbi; ubi dicit Glossa Hieron. ' ((Ne :

dunt. » Ex quo etiam patet, quod quanto (( divinum honorem hominibus tribuatis. »
ahquid longius a prima mente discedit, ma- Esse crgo magistrum pertinct proprie ad di-
joribus fati nexibus imphcatur » quia ; vinuin honorcm. Sed docere est proprium
magis subjicitur necessitati secundarum magistri. Ilomo ergo non potest docere, sed
causarum. hoc est proprium Dci.

< Colligilur aequivalenter exlocis citatis. J

Parm. « inlerl. ex auclore Oyer. impcrf.
: in
' Al. « unus liomo. »
: Mdtfh., hom. XLiu. »
 QU^ST. CXVII, ART. I. 6f
liomo alium docet, Iioc non
2. Prseterea^ si solum secundum diversa
ligibiles, differentes
inquantum agit per scientiam suam
est nisi phantasmata, falsa est ejus opinio, ut supra
ad causandum scientiam in alio. Sed quali- habitum est.

tas per quam aliquis agit ad faciendum sibi Alia est opinio Platonicorum, qui posue-
simile, est qualitas activa. Ergo sequitur runt, quod scientia inest a principio anima-
quod scientia sit qualitas activa , sicut et bus nostris per participationem formarum
calor. separatarum, sicut supra habitum est; sed
3. Praeterea, ad scientiam requiritur lu- anima ex unione corporis impeditur ne
men intelligibile et species rei intellectae. possit considerare libere ea quorum scien-
Sed neutrum istorum potest causare unus tiam habet; et secundum hoc discipulus a
homo in alio. Ergo unus homo non potest magistro non acquirit scientiam de novo,
docendo causare scientiam in alio. sed ab eo exercetur^ ad considerandum ea
4. Praeterea, doctor nihil agit ad discipu- quorum scientiam habet, ut sic addiscere
lum nisi quod proponit ei qusedam signa,
, nihd aliud sit quam reminisci. Sic etiam
vel vocibus aliquid signiflcando, vel nutibus. ponebant, quod agentia naturalia solum-
Sed proponendo signa non potest aliquis modo disponunt ad susceptionem formarum,
alium docere causando in eo scientiam
,
;
quas acquirit materia corporalis per partici-
quia aut proponit signa rerum notarum, aut pationem specierum separatarum. Sed contra
rerum ignotarum si rerum notarum, ille
; hoc supra ostensum est, quod intellectus pos-
ergo cui signa proponuntur, jam habet sibilis animae humanae est in potentia pura
scientiam et eam non acquirit a magistro
,
;
adintelligibilia, secundum quod etiam Aris-
si autem rerum ignotarum per hujusmodi ,
toteles dicit in III De anima, text. 14.
signa nihil addiscit, sicut si aliquis propone- Et ideo aliter dicendum est, quod docens
ret alicui latino verba grseca quorum signi- causat scientiam in addiscente, reducendo
ficationem ignoraret, per hoc eum docere ipsum de potenlia in actum, sicut dicitur in
non posset, Nullo ergo modo unus Iiomo VIII Physic, text. 32. Ad cujus evidentiam
potest alium docendo scientiam in eo cau- , considerandum est, quod effectuum qui sunt
sare. ab exteriori principio, aliquis est ab exteriori
Sed contra quod Apostolus dicit I ad
est principio tantum, sicut forma domus causa-
Tim., n, 7 In quo positiis sum ego prsedi-
: tur in materia solum ab arte aliquis autem ;

cator et apostolus, doctor gentium in Me effectus est quandoque quidem ab exteriori

et veritale. principio, quandoque autem ab interiori;
Respondeo dicendum , quod circa hoc di- sicut sanitas causatur in inflrmo quandoque
versae fuerunt opiniones. Averroes enim in , ab exteriori principio, scilicet ab arte medi-
comment.III De anima, posuitunum intellec- cinae, quandoque autem ab interiori princi-
tum possibilem esse omnium hominum, ut pio, ut cum aliquis sanatur per virtutem
supra dictum est et ex hoc sequebatur quod
; naturae. Et in talibus effectibus sunt duo
eaedem species intelligibiles sint omnium ho- attendenda : primo quidem quod ars imita-
minum. Et secundum hoc ponit, quod unus tur naturam in sua operatione ; sicut enim
homo per doclrinam non causat scientiam natura sanatinfirmum, alterando dirigendo^
in altero aliam ab ea quam ipse habet sed ; et expellendo materiam quae causat mor-
communicat eamdem scientiam quam ipse
ei bum, Secundo attendendum est
ita et ars.
habet, per hoc quod movet eum ad ordinan- quod principium exterius, scilicet ars, non
dum phantasmata in anima sua, ad hoc quod operatur sicut principale agens, sed sicut
sint disposita convenienter ad intelligibilem coadjuvans agens principale, quod est prin-
apprehensionem. Quae quidem opinio quan- cipium interius, confortando ipsum et minis-
tum ad hoc vera est, quod est eadem scientia trando ei instrumenta et auxilia, quibus na-
in discipulo et magistro si consideretur , tura utatur ad effectum producendum sicut ;

identitas secundum unitatem rei scitae '

;
medicus confortat naturam et adhibet ei
eadem rei veritas est quam cognoscit et dis- cibos et medicinas, quibus natura utatur ad
cipulus et magister. Sed quantum ad hoc finem intentum. Scientia autem acquiritur
quod ponit esse unum intellectum possibilem in homine et ab interiori principio, ut patet
omnium hominum et easdem species intel- in eo qui per inventionem propriam scien-

< Nicolai : « veritatem. » -- > In Parm, : « excita- tur. » — ' Nicolai : « digerendo. »
62
tiam acquirit ; et a principio exteriori, ut
patet in eo qui addiscit. Inest
que homini quoddam principium scientias,
scilicet lumen intellectus agentis, per quod
cognoscuntur statim a principio naturaliter
qusedam universalia principia omnium scien-
tiarum. Cum autem aliquis hujusmodi uni-
versaha principia applicat ad ahqua particu-
laria, quorum memoriam et experimentum
per sensum accipit, per inventionem pro-
priam acquirit scientiam eorum quae nescie-
bat, ex notis ad ignota procedens. Unde et
StJMMA THEOLOGICA.
nos signatur, per quod nobis omnia osten-
enim unicui- duntur.
Ad secundum dicendum, quod doctor non
causat scientiam in discipulo per modum
agentis naturalis, ut Averroes ol)jicit, lib. III
De anma, comment. v, versus finem. Unde
non oportet quod scientia sit qualitas activa,
sed est principium per quod ahquis dirigitur
in operando.
Ad tertium dicendum, quod magister non
causat lumen intelhgibile in discipulo, nec
directe spocies intehigibiles sed movet dis- ;

quihbet docens, ex his quae discipulus novit, cipulum per suam doctrinam ad hoc quod
ducit eum in cognitionem eorum quae igno- ipse per virtutem sui intellectus formet
rabat, secundum quod dicitur in I Poster., intchigibiles conceptiones, quarum sibi signa
in princ, quod omnis doctrina et omnis
(c proponit exterius.
disciphna ex praeexistenti flt cognitione. » Ad quartum dicendum, quod signa quse
Ducit autem magister discipulum ex prae- magister discipulo proponit, sunt rerum
cognitis in cognitionem ignotorum duph- notarum in universah et sub quadam confu-
citer. Primo quidem proponendo ei ahqua sione, sed ignotarum in particulari et sub
auxiha vel instrumenta quibus intehectus quadam diffusione ' ; et ideo cum quisque
ejus utatur ad scientiam acquirendam puta ;
per seipsum scientiam acquirit, non potest
cum proponit ei ahquas propositiones minus dici docere seipsum vel esse sui ipsius ma-
universales, quas tamen ex praecognitis dis- gister, quia non praeexistit in eo scientia
cipulus dijudicare potest ; vel cum proponit completa, quahs requiritur in magistro.
ei ahqua sensibOia exempla vel similia vel conclusio. - Potest unus homo alium docere,
opposita vel ahqua hujusmodi, ex quibus ^^1 proponendo ei auxilia qnilms manuducaHu- in
intehectus addiscentis manuducitur m cogni- cognitionem veritatis ignota : vel confortando
tionem veritatis ignotae. Aho modo cum con- ejus intellectum quo possit ex principiis conclu-
fortat intehectum addiscentis, non quidem siones deducere.
ahqua virtute activa, quasi superioris na-
turae, sicut supra dictum est de angelis iUu-
ARTICULUS II
minantibus, quia omnes humani inteUectus
sunt unius gradus in ordine naturae sed ; Utnim homines possint docere angelos.
inquantum proponit discipulo ordinem prin-
cipiorum ad conclusiones, qui forte per seip- Ad secundum sic proceditur, 1 . Videtur
sum non haberet tantam virtutem coUati- quod homines possint docere angelos. Dicit
vam, ut ex principiis posset conclusiones enim Apostolus ad Ephes., ni, 10 Ut inno- :

deducere. Et ideo dicitur in I Post., text. 5, tescat principibus* et potestatibiis in cseles- *

Princi-
quod demonstratio est syllogismus faciens
(( tibiis per Ecclesiam midtiformis sapientia P"''^"^-

scire. » Et per hunc modum ihe qui demons- Dei. Sed Ecclesia est congrcgatio hominum
trat auditorem scicntem facit. fidehum. Ergo angehs per homines ahqua
Ad primum ergo dicendum, quod, sicut innotescunt.
jam dictum est, homo docens solummodo 2. Praeterea, angeli superiores, qui imme-
exterius ministerium adhibet, sicut medicus diate de divinis a Deo ihuminantur, inferio-
sanans sed sicut natura interior cst princi-
; res angelos instrucre supra possunt, ut
palis causa sanationis, ita et interius lumen dictum cst. Scd ahqui homines immediate
intehectus est principahs causa scientiae. de divinis per Dei Verbum sunt instructi,
Utrumque autem horum est a Deo; ct ideo sicut maxime patet de apostohs, secundum
sicut de Deo dicitur, psal. cu, 3 Qni sanat : ihud ad Ilebr., i, 2 Novissimc diebus istis
:

omnes infirmitates tuas; ita de eo dicitur, locutus est nobis in Filio. Ergo ahqui ho-
psal. xciii, 10 Qui docet liominem scicn-
: mines ahquos angolos doceropoterunt*.
tiam, inquaiitum lumen vultus ejus supcr 3. Praeterea, inferiores angeh a superiori-

1 1n Parm. : « distinctione. » — ' Nicolai : « pos- sunt » Parm.

; : « potueruut » codd,; : «. poterunt. »
 ; ;

QUtEST. GXVII, ART. II ET III. 63

bus instruuntur. Sed quidam homines supe- apparet cum efficitur, atque propalatur, »ut
riores sunt aliquibus angelis cum ad supre- ;
Augustinus ibidem subdit : et sic, dum per
mos ordines angelorum aliqui homines apostolos impieta sunt Christi et Ecclesise
assumantur, ut Gregorius dicit in quadam mysteria, angelis aUqua apparuerunt de
Hom. m
Evang., § 11,
'
col. 1253, t. 2, hujusmodi mysteriis, qua? ante erant eis
Ergo aliqui inferiores angeh per aliquos occulta. Et per hunc modum potest inteUigi
homines de divinis instrui possunt. quod Hieronymus dicit Comm. in Ep. ad
Sed contra est quod Dionysius dicit iv cap. Eplies., cap. iii, v. 10, col. 483, t. 7, cjuod
Csel. hier., § 2, col. 179, t. 1, quod « omnes « apostoUs prsdicantibus angeli aliqua ,

divinas illuminationes perferuntur ad homi- mysteria cognoverunt; » quia scilicet per

nes mediantibus angeUs'. » Non ergo angeli prgedicationem apostolorum hujusmodi mys-
instruuntur per homines de divinis. teria explebantur in rebus ipsis sicut pra;- ;

Respondeo dicendum, quod, sicut supra
habitum est, inferiores angeli loqui quidem
possunt superioribus manifestando eis
suas cogitationes ; sed de rebus divinis supe-
riores ab inferioribus nunquam illuminan-
tur. Mahifestum autem, quod eo modo
est
quo inferiores angeli superioribus subdun-
tur, supremi homines subduutur etiam infi-
mis angelorum quod patet per id quod
: nes etiam in statu vitae sunt majores aUqui-
Dominus dicit Matth., xi, 11 Inter natos
* Non ?7mlierum non surrexit* major Joanne Bap-
^wto ; sed qui minor est in regno cxlorum,
"^iiUer^^
major est illo. Sic igitur de rebus divinis ab
hominibus angeli nunquam illuminantur
cogitationestamen suorum cordium homines
angelis per niodum locutionis manifestare
possunt, quia secreta cordium scire solius Dei
est.
Ad primum ergo dicendum, quod Augus-
dicante Paulo apostolo convertebantur gen-
tes; de quo Apostohis ibi loquitur,
, Ad secundum dicendum, quod apostoli
instruebantur immediate a Verbo Dei, non
secundum ejus divinitatem, sed inquantum
ejus'' humanitas loquel^atur. Unde ratio non
sequitur.
Adtertium dicendum, quod aUqui homi-
: bus angeUs, non quidem actu, sed virtute,
inquantum scilicet habent charitatem tantse
virtutis, ut possint mereri majorem beatitu-
dinis gradum quam quidam angeli habeant
sicut si dicamus, semen alicujus magnse
arboris essemajus virtute quam aliquam
parvam arborem, cum tamen muUo minus
sit in actu.
CoNCLUsio. — Quemadmodum angeU inferiores
nequeunt illuminare superiores ita homines via-
;

tinus, Sitper Gen. ad litt., lib. V, cap. xix, tores, nullos omnino angelos illuminare possunt,
col. 334, t. 3, exponit illam Apostoh
sic quamvis eis loquantur.
auctoritatem ;
prsemiserat enim Apostolus :

Mihi omnium sanctorum minimo data est

ARTICULUS III.
gratia hxc illuminare omnes, quse sit dis-
pensatio sacramenti absconditi a sgeculis in Utrum homo per virtutem animae possit
Deo. Ita dico <( absconditi^, ut tamen inno- corporalem materiam immutare.
tesceret principatibus et potestatibus in cae-
lestibus per Ecclesiam multiformis sapientia Ad tertium sic proceditur. 1. Videtur
Dei; » hoc sacramentum
quasi dicat : Ita quod homo per virtutem animse possit cor-
erat absconditum hominibus, ut tamen Ec- poralem materiam immutare. Dicit eiiim
clesiae caelesti quse continetur in principati- Gregorius, Dialog., II^ c. xxx, quod « sancti
bus et potestatibus, hoc sacramentum notum miracula aliquando ex prece faciunt, ali-
csset a sa3culis, non ante sa^cula quia ibi
; (( quando ex potestate sicut Petrus, qui Tabi-
;

primitus Ecclesia fuit, quo post resurrectio- tham mortuam orando suscitavit, Ananiam
nem et ista Ecclesia » hominum (( congre- et Saphiram mentientes morti increpando
gandaest. » tradidit^ » Sed in operatione miraculorum
Potest tamen et aliter dici quod ilkid (( fit aliqua immutatio materise corporalis.
quod absconditum est, non tantum in Deo Ergo hoinines virtute suse animse possunt
innotescit angelis; verum etiam hic eis materiam corporalem immutare.
' Scil. Homil. xxxiv. —
^ Sensum reddit D. Tho- Nicolai « eis. »
* :

mas. Corderius « Per ipsas (caelestes essentias)

: Liber II Dialogi, quo narratur vita S. Benedicti,
=

nobis nostrse revelationes transmittuntur. » non babetur inter opera S. Gregorii in edilione
3 Non ii^Jdem prsecise verbis, sed
eodem sensu. Migne, sed in prgeviis ad opera S. Benedicti.
64 SUMMA THEOLOGICA.
super illud ad Galat., iii
2. Prseterea, : Qui Et ideo meUus dicendum est, quod ex
vos fascinavit veritati non obedire ? dicit forti imaginatione animse immutantur spi-

Glossa ofdin., col. 574, t. 2, quod « quidam ritus corpori conjuncti quse quidem immu-;

habent oculos urentes, qui solo aspectu infi- tatio spirituum maxime fit in oculis, ad

ciunt alios, et maxime pueros^ Sed hoc

» quos subtiUores spiritus perveniunt; oculi
non esset, nisi virtus animsR posset materiam autem inficiunt aerem continuum usque ad
corporalem immutare. Ergo homo per vir- determinatum spatium; per quem modum
tutem suge animae potest materiam corpora- specula, si fuerint nova et pura, contrahunt
lem immutare. quamdam impuritatem ex aspectu muUeris
3. Preeterea, corpus humanum est nobi- menstruatse, ut Aristoteles dicit in Ub. De
hus quam alia inferiora corpora. Sed per somn. et vig.'^ Sic igitur cum aUqua anima
apprehensionem animse humanee immutatur fuerit vehementer commota ad maUtiam, si-
corpus humanum ad calorem et frigus, ut cut maxime in vetulis contingit efficitur ,

patet in irascentibus et timentibus et quan- ; secundum modum prsedictum aspectus ejus

doque etiam hsec immutatio pervenit usque venenosus et noxius, maxime pueris, qui
ad segritudinem et mortem. Ergo multo habent corpus tenerum et de facili recepti-
magis anima hominis potest sua virtute ma- vum impressionis. Possibile est etiam, quod
teriam corporalem immutare. ex Dei permissione, vel etiam ex aUquo
Sed contra est quod dicit Augustinus in facto^ occulto cooperetur ad hoc maligni-
III De Trin., c. vni, col. 873, t. 8, quod « ma- tas dsemonum, cum quibus vetulse sortilegae
teria corporahs soli Deo obedit ad nutum. » aliquod foedus habent.
Respondeo dicendum, quod, sicut supra Ad tertium dicendum, quod anima corpori
dictum est, materia corporalis non immuta- humano unitur ut forma et appetitus sen- ;

tur ad formam, nisi vel ab agente aUquo sitivus, qui obedit aUqualiter rationi, ut
composito ex materia et forma, vel ab ipso supra dictum est, est actus alicujus organi
Deo, in quo virtuaUter et materia ct forraa quod ad appre-
corporalis; et ideo oportet
prseexistit sicut in primordiah causa utrius- hensionem animae humanse commoveatur
que. Unde et de angehs supra dictum est, appetitus sensitivus cum aliqua operatione
quod materiam corporalem immutare non corporali ad exteriora vero corpora immu-
:

possunt naturaU virtute, nisi applicando cor- tanda apprehensio animse humanse non
poraUa agentia ad effectus aUquos producen- sufficit nisi mediante immutatiohe proprii

dos. Multo igitur minus anima sua virtute corporis, ut dictum est.
naturaU potest immutare materiam corpora- CoNCLOsio. — Cum materia corporalis non im-
lem, nisi mediantibus aUquibus corporibus. mutetur ad formam nisi vel ab agonle aliquo
Ad primum ergo dicendum, quod sancti composito ex materia et forma, vel ab ipso Deo;
dicuntur miracula facere ex potestate gra- illam anima non potest sua virtute naturaU immu-
tise, non naturse ;
quod patet per iUud quod tare.
Gregorius ibidem dicit Qui fiUi Dei ex
: (c

potestate sunt, ut dicit Joannes, quid mi- ARTICULUS IV.

rum, si signa facere ex potestate valeant? » Utriim anima hominis separata possit cor-
Ad secundum dicendum, quod fascinatio- pora saltem localiter movei^e.
nis causam assignavit Avicenna ex hoc quod
materia corporalis nata est obedire spirituali Ad quartum sic Videtur
proceditur. 1.

substantisB magis quam contrariis agenti- quod anima hominis separata possit corpora
bus in natura. Et ideo quando anima fuerit saltem localiter movere. Substantise enim
fortis in sua imaginatione, corporalis mate- spirituali naturaliter obedit corpus ad mo-
ria immutatur secundum eam et hanc dicit; tiun localem, ut supra dictum est. Sed anima
esse causam ocuU fascinantis. Sed supra separata cst subtantia spiritualis. Ergo suo
ostensum est, quod matoria corporalis non imperio potest extcriora corpora movcre,
obedit substantise spiriluaU ad nutum, nisi saltem sciUcet locaUtor*.
soU Creatori. 2. Praeterea, in Itinerario Clementis dici-

«Dicilur eliam fascinus vulgo qui nocet infan-

^ * Seu lib. De insomniis, c. ii.
tibus.Dicunlur cnim quorumdam oculi visu uren- 3 Sic codd.; Al. : « fato ; » in Parm. : « pacto. »
tes, dum ef hic eorum aclus fascinatio dicitur. » * Deest in Parm. : « saltem scilicet localiler. »
 QU^ST. CXVII, ART. IV, ET QU^ST. CXVIII, ART. I. 65

tur, narrante Niceta ad Petrum ,

quod
Simon Magus per magicas artes pueri a se QUiESTIO CXVIII.
interfecti animam retinebat, per quam ma-
gicas operationes efficiebat. Sed hoc esse DE TRADUCTIONE HOMINIS EX HOMINE
non potuisset sine aliqua corporum trans- QUANTUM AD ANIMAM.
mutatione, ad minus locali. Ergo anima (Et tria quseruntur.)
separata liabet virtutem localiter movendi
corpora. Deinde considerandum est de traductione
Sed contra est quod Philosophus dicit I hominis ex homine et primo quantum ad
:

De anima, text. 52 et 53, quod « anima non animam secundo quantum ad corpus.
;

potest movere quodcumque corpus, sed so- Circa primum quseruntur tria 1° utrum :

lummodo proprium. » anima sensitiva traducatur cum semine;

Respondeo dicendum, quod anima sepa- 2° utrum anima intellectiva ; 3" utrum om-
rata sua naturali virtute non potest movere nes animse fuerint simul creatse.
aliquod corpus. Manifestum est enim, quod
cuni anima est corpori unita, non movet
ARTICULUS PRIMUS.
corpus nisi vivificatum; unde si ahquod
membrum corporis mortificetur, non obedit Utrum anima sensitiva traducatiir cum
animse ad motum localem. Manifestum est semine.
autem quod ab anima separata nullum cor-
pus vivificatur; unde nuUum corpus obedit Ad primum sic Videtur
proceditur. 1.
ei ad motum localem quantum est de vir- quod anima sensitiva non traducatur cum
tute suse naturee, supra quam potest aliquid semine, sed sit per creationem a Deo. Omnis
ei conferri virtute divina. enim substantia perfecta quse non est com-
Ad primum ergo dicendum, quod sub- posita ex materia et forma, si esse incipiat,
queedam spirituales sunt quarum
stantise hoc non est per generationem sed per ,

virtutes non determinantur ad aliqua cor- creationem quia nihil generatur nisi ex
;

pora, sicut sunt angeU, qui sunt naturaliter materia. Sed anima sensitiva est substantia
a corporibus absoluti et ideo diversa cor-
; perfecta; alioquinnon posset movere cor-
pora eis possunt obedire ad motum. Si ta- pus et, cum sit forma corporis, non est ex
;

men alicujus substantise separatse virtus materia et forma composita. Ergo non inci-
motiva determinetur naturaliter ad moven- pit esse per generationem, sed per creatio-
dum aliquod corpus, non
sub- poterit illa nem.
stantia movere aliquod corpus majus, sed 2. Prseterea,principium generationis in
minus; sicut secundum philosophos motor rebus viventibus est per potentiam genera-
inferioris non posset movere cselum
cseh tivam; quse cum numeretur inter vires
superius. Unde cum anima secundum suam animse vegetabiUs, est infra animam sensi-
naturam determinetur ad movendum cor- tivam. Nihil autein agit ultra suam speciem,
pus cujus est forma, nuUum aliud corpus Ergo anima sensitiva non potest causari per
sua naturali virtute movere potest. vim generativam animaUs.
Ad secundum dicendum, quod, sicut dicit 3. Prseterea, generans generat sibi simile;
Augustinus, De civ. Dei, lib. X, cap. xi, et sic oportet quod forma generati sit actu
col.290, t. 7, etChrysostomus, SuperMatth., in causa generati(.>nis. Sed anima sensitiva
hom. XXIX, t. 12, frequenter dsemones si- non est actu in nec aliqua
semine nec ipsa,
mulant se esse animas mortuorum ad pars ejus quia nulla pars animse sensitivse
;

confirmandum gentilium errorem, qui hoc est nisi in aUqua parte corporis in semine ;

credebant. Et ideo credibile est quod Simon autem non est aliqua corporis particula, quia
Magus illudebatur ab aliquo dsemone qui nuUa particula corporis est quse non fiat ex
simulabat se esse animam pueri quem ipse semine, et per virtutem seminis. Ergo anima
occiderat. sensitiva non causatur ex semine.

— 4. Prseterea, si in semine est aliquod prin-

CoNCLUsio. Cum anima corpori unita naturali
sua -virtute nuUum corpus nisi a se YiYificatum cipium activum animee sensitivse, aut illud
movere queat, anima autem separata nullum cor- principium manet generatojamanimali, aut
pus yivificet, nullum potest naturali sua virtute non manet. Sed manere non potest; quia
localiter movere. vel esset idem cum anima sensitiva animalis
II. 5
66 SUMMA THEOLOGICA.
generati hoc est impossibile, quia sic
, et
esset idem generans ct generatum, et fa-
ciens et factum vel esset aliquid aliud et
; ,
hoc etiam est impossibile, quia supra osten-
sum quod in uno animali non est nisi
est,
unum principium formale, quod est una
anima. Si autem non manet, hoc etiam vi-
detur impossibile; quia sic aliquod agens
ageret ad corruptionem sui ipsius quod est ;
impossibile. Non ergo anima sensitiva po-
test generari ex semine.
Sed contra, ita se habet virtus quse est in
semine, ad animalia quae ex semine gene-
rantur, sicut se habet virtus quse est in
elementis mundi, ad animalia quae ex ele-
mentis mundi producuntur, sicut quae ex
putrefactione generantur. Sed in hujusmodi
animalibus animse producuntur ex virtute
quae est in elementis , secundum illud
Genes., i, 20 :Producant aquse reptile ani-
mae viventis. Ergo et animalium quae gene-
rantur ex semine, animae producuntur ex
virtute quae est in semine.
Respondeo dicendum, quod quidam po-
suerunt animas sensitivas animalium a Deo
creari. Qua? quidem positio conveniens essct,
si anima sensitiva esset res subsistens, ha-
bens per se esse operationem. Sic enim,
et
sicut per se haberet esse et operationem, ita
per se deberetur ei fieri et cum res simplex ; Ad tertium dicendum, quod virtus illa
et subsistens non possit fieri nisi per creatio-
nem, sequeretur quod anima sensitiva pro-
cederet in esse per creationem. Sed ista
radix est falsa, scilicet quod anima sensitiva
per se habeat esse et operationem, ut ex
superioribus patet ; non enim corrumpere-
tur, corrupto corpore.
Et ideo, cum non sit forma subsistens,
habet se in essendo ad modum aliarum for-
marum corporalium quibus per se non ,
debetur esse sed esse dicuntur, inquantum
; est quidam calor ex virtute caelestium cor-
composita subsistentia per eas sunt. Unde et
ipsis compositis debetur fieri. Et quia gene-
rans est simile generato, necesse est quod
naturaUter tam anima sensitiva quam aliae
hujusmodi formae producantur in esse ab
aliquibus corporalibus agcntibus, transmu-
tantibus materiam de potentia in actum per
ahquam virtutcm corpoream quae cst in eis.
Quanto autem aliquod agens cst potentius,
tanto potcst suam actionem diffundere ad
magis distans; sicut quanto aliquod corpus
est magis calidum, tanto ad remotius calc-
factionem producit. Corpora igitur non vi-
ventia quai sunt inferiora naturae ordine,
generant quidem sibi simile non per aliquod
medium sed per seipsa sicut ignis per
, ,
seipsum generat ignem; sed corpora viven-
tia, tanquam potentiora, agunt ad generan-
dum sibi simile et sine medio et per me-
dium sine medio quidem in opere nutritio-
;
nis, in quo caro generat carnem cum medio ;
vero in actu generationis quia ex anima
,
generantis derivatur quaedam vktus activa
ad ipsum semen animalis vel plantae sicut ;
et a principali agente derivatur quaedam vis
motiva ad instrumentum et sicut non re-
:
fert dicere, quod aliquid moveatur ab instru-
mento vel a principali agente, ita non refert
dicere, quod anima generati causetur ab
anima generantis vel a virtute derivata ab
ipsa, quae est in semine.
Ad primum ergo dicendum, quod anima
sensitiva non est substantla perfecta per se
subsistens et de hoc supra dictum est, nec
;
oportet hic iterare.
Ad secundum dicendum, quod virtus ge-
nerativa non generat solum in virtute pro-
pria, sed in virtute totius animae, cujus est
potentia ; et ideo virtus generativa plantae
generat plantam; virtus vero generativa
animalis generat animal. Quanto enim anima
fuerit perfectior, tanto virtus generativa or-
dinatur ad perfectiorem efTectum.
activa quae est in semine, ex anima gene-
rantis derivata , est quasi quaedam motio
ipsius animae generantis, nec est anima aut
pars animae nisi in virtute; sicut in serra
vel securi non est forma lccti, sed motio
quaedam ad talem formam. Et ideo non opor-
tet quod ista vis activa habeat aliquod orga-
num in actu, sed fundatur in ipso spiritu
incluso in semine, quod est spumosum, ut
attestatur cjus albedo; inquo etiam spiritu
porum, quorum etiam virtute agentia infe-
riora agunt ad speciem, ut supra dictum
est. Et quia in hujusmodi spiritu concurrit
virtus animae cuni virtutc caelesti, dicitur
quod « homo generat hominem, et sol. »
Calidum autem elementare se habet instru-
mentaliter ad virtutem animae sicut etiam ;
ad virtutcm nutritivam, ut dicitur in II
De anima, text. riO.
Ad quartum dicendum, quod in animali-
bus perfcctis, qua3 generantur ex coitu,
virtus activa est in semine maris, secundum
Philosoplmm in lib. I De fjenerat. aninuiL,
cap. n et xx matcria autcm fatus est illud
;
 ;

QUJIST. CXYIII, ART. I ET II. 67

quod ministratur a femina qua quidem : in homine est una et eadem anima secundum
materia statim a principio est anima vege- substantiam, intellectiva, sensitiva et nutri-
tabilis, non quidem secundum actum se- tiva. Sed anima sensitiva in homine genera-

cundum sed secundum actum primum,

, tur ex semine, sicut in aliis animalibus, unde
sicut anima sensitiva est in dormientibus; et Philosophus dicit in hb. II Le generat.
cum autem incipit attrahere alimentum, animah, cap. ni, quod <( non simul fit ani-
tunc jam actu operatur. Hujusmodi igitur mal et homo ; sed prius fit animal habens
materia transmutatur a virtute quse est in animam sensitivam. )> Ergo et anima intel-
semine maris, quousque perducatur in ac- lectiva causatur ex semine.
tum animae sensitivse non ita quod ipsamet ; 3. Prseterea, unum
idem agens est et
vis qu3e erat in semine, fiat anima sensitiva, cujus actio terminatur ad formam et mate-
quia sic idem esset generans et generatum, riam; alioquin ex forma et materia non
et magis esset simile nutritioni et
lioc fieret unum simpUciter. Sed anima intellec-
augmento quam generationi, ut Philosophus tiva est forma corporis humani, quod forma-
dicit lib. I De gener. et corrupt., text. 33. tur per virtutem seminis. Ergo et anima
Postquam autem per virtutem principii intellectiva pervirtutem seminis causatur.
activi quod erat in semine, producta est 4. Praeterea homo generat sibi simile
,

anima sensitiva in generato quantum ad secundum speciem. Sed species humana

aUquam partem principalem, tunc jam illa constituitur per animam rationalem. Ergo
anima sensitiva prolis incipit operari ad anima rationahs est a generante.
complementum proprii corporis per modum 5. Praeterea, inconveniens est dicere, quod
nutritionis et augmenti. Yirtus autem activa Deus cooperetur peccantibus. Sed si animse
quee erat in semine, esse desinit, dissoluto rationales crearentur a Deo, Deus interdum
semine, et evanescente spiritu qui inerat. cooperaretur adulteris, de quorum illicito
Nec hoc quia vis ista non
est inconveniens, coitu proles interdum generatur. Non ergo
est principale agens sed instrumentale , animse rationales creantur a Deo.
motio autem instrumenti cessat, effectu jam Sed contra est quod dicitur in lib. Be
producto in esse. eccles.dogm., cap. xiv, col. 1216, t. 8 Op.
CoNCLUsio. — Cum a Deo anima sensitiva non August., quod animae rationales non semi-
((

creetur, eo cfuod non sit res subsistens, sed ab iis nantur per coitum '. »
corporibus produci debeat, qnee in actu genera- Respondeo dicendum quod impossibile ,

tionis per medium agunt, hoc

per semen, recte est, est virtutem activam quse est in materia,
dicitur anima sensitiva traduci cum semine (a). extendere suam actionem ad producendum
immaterialem effectum. Manifestum est
ARTICULUS II. autem, quod principium intellectivum in
Utrum anima intellectiva causetur ex homine est principium transcendens mate-
semine. riam habet enim operationem in qua non
;

communicat corpus. Et ideo impossibile est

Ad secundum sic
quod anima intellectiva causetur ex semine.
Dicitur enim Gen., xlvi, 26 Cimctx animse
quse egressae sunt de femore Jacob sexa-
ginta sex. Sed nihil egreditur de femore
hominis, nisi inquantura causatur ex se-
proceditur. \. Videtur quod virtus quse est in semine, sit produc-
tiva intellectivi principii. Similiter etiam,
: quia virtus quae est in semine, agit in virtute
, animse generantis, secundum quod anima
generantis est actus corporis utens ipso cor-
pore in sua operatione in operatione autem ;

mine. Ergo anima intellectiva causatur ex intellectus non communicat corpus. Unde
semine. virtus intellectivi principii, prout intellecti-
2. Praeterea, sicut supra ostensum est, in vum est, non potest a semine provenire^ Et

' « Neque cum corporiLus per coitum semina- transfunditur anima ab anima sicut corpus a cor-
tas. » Liber iste Augustino abjiciendus est, (juippe pore, sed cum ipso corporeo semine deciduntur
qui Gennadio communiter tribuitur. spiritus et calores vivifici, et virtus etiam animalis
^ Ita cod. Camer. cum plurimis editis cod. ; generantis quse adjuvat cum virtute matricis con-
Alcan. cum edit. Rom. « ad semen pervenire. »
: tinentis, ut illa potentia activa in humore semina-
(a) Cum brutum
generat brutum anima vegeta- rio ad actum completum perveniat. Hac ex —
tiva et anima producuntur ex traduce,
sensitiva Bonaventura.
juxta Guillermum. Juxta Bonaventuram, lunc non
 ;;

68 SUMMA THEOLOGICA.
ideo Philosophus, in lib. II De gen. animal., tatis facit aliam speciem in numeris. Non
c. m, dicit : « Relinquitur intellectum solum est autem possibile ut una et eadem forma
deforis advenire. SimiUter etiam anima
» numerosit diversarum specierum. Secundo,
intellectiva, cum habeat operationem vitaj quia sequeretm' quod generatio animalis es-
sine corpore, est subsistens, ut supra habi- set motus continuus paulatim procedens de
tum et ita sibi debetur esse et fieri, et,
est ; imperfecto ad perfectum, sicut accidit in alte-
cum immateriahs substantia, non potest
sit ratione. Tertio, quia sequeretur quod gene-
causari per generationem, sed solum per ratio hominis aut animalis non sit generatio
creationem a Deo. Ponere ergo animam in- simpliciter, quia subjectum ejus* esset ens
tellectivam a generante causari nihil est actu. Si enim a principio in materia prohs
ahud quam ponere eam non subsistentem, et est anima vegetabiUs, et postmodum usque
per consequens corrumpi eam cum corpore. ad perfectum paulatim perducitur, erit sem-
Et ideo haereticum est dicere, quod anima per additio perfectionis sequentis sine cor-
inteUectiva traducatur cum semine («). ruptione perfectionis prsecedentis quod est;

Ad primum ergo dicendum, quod in aucto- contra rationem generationis simpUciter,

ritate iUa ponitur per synecdochen pars pro Quarto, quia aut id quod causatur ex ac-
toto, idest anima pro toto homine. tione Dei, est aliquid subsistens; et ita opor-
Ad secundum dicendum, quod aliqui dixe- tet quod aUud per essentiam a forma
sit

runt quod operationes vitae quse apparent in praeexistente, quse non erat subsistens et ;

embryone non sunt ab anima ejus, sed ab
anima matris, vel a virtute formativa quae
est in semine.
Quorum utrumque falsum est. Opera
enim vitse non possunt esse a principio
extrinseco, sicut sentire, nutriri et augeri
et ideodicendum est quod anima praeexistit
in embryone; a principio quidem nutritiva,
postmodum autem sensitiva, et tandem in-
teUectiva.
Dicunt ergo quidam, quod supra animam
vegetabUem, quae primo inerat, sugervenit
aUa anima, quae est sensitiva supra iUam
iterum aUa quae est inteUectiva.
Et sic sunt in homine tres animae, qua-
rum una est in potentia ad aUam quod
sic redibit opinio ponentium plures animas
in corpore]; aut non est aUquid subsistens,
sed qusedam perfectio animse prseexistentis
et sic ex necessitate sequitur quod anima
inteUectiva corrumpatur corrupto corpore;
: quod est impossibile. Est autem et alius
modus dicendi secundum eos qui ponunt
unum inteUectum in omnibus, quod supra
improbatum est.
Et ideo dicendum est, quod, cum genera-
tio unius semper sit corruptio alterius, ne-
cesse est dicere quod tam in homine quam
; in animaUbus aUis, quando perfectior forma
advenit, fit corruptio prioris; ita tamen
quod sequens forma habet quidquid habebat
;
prima, et adhuc ampUus et sic per multas
;

supra improbatum est. generationes et corruptiones pervenitur ad

Et ideo alii dicunt, quod iUa eadem anima uUimam formam substantialem tam in ho-
quae primo fuit vegetativa tantum, postmo- mine quam in aliis animaUbus. Et hoc ad
dum per actionem virtutis quae est in semine sensum apparet in animaUbus ex putrefac-
perducitur ad hoc ut ipsa eadem fiat sensi- tione generatis. Sic igitur dicendum cst,
tiva, et tandem ad hoc ut ipsa eadem fiat quod anima inteUectiva creatur a Deo in fme
inteUectiva non quidem per virtutem
, generationis humanae, quse simul est et sen-
activam seminis, sed per virtutem superioris sitiva et nutritiva, corruptis formis prseexis-
agentis, sciUcet Dei de foris iUustrantis. Et tentibus.
propter hoc dicitPhilosophus, Ub. II/^e<7e?2. Ad
tertium dicendum, quod ratio illa
animal., cap. xxxm, quod inteUectus venit (( locum habet in diversis agcntibus non ordi-
ab extrinseco. » natis ad invicem. Sed si sint multa agentia
Sed hoc stare non potcst primo quidcm, : ordinata, nihil prohibet virtutem superioris
quia nuUa forma substantiaUs recipit magis agentis pertingere ad ultimam formam, vir-
etminus; sed superadditio majoris perfec- tutesautem inferiorumagcntiumpertingere
tionis facit aUam speciem, sicut additio uni- solum ad aUquam inalcri;e dispositionem
•
In edil. Nicolai deest « ejus. » nus et plures occidentales, deqno ea dubitaverint
(a) Rectius dicoretur vidctur esse haereticum.—
: S. Augustinus, S. Gregorius, Eucherius, Salvianus
Hoc etenim mullis hserelicum esso videtur, quam- ct Kabauus Maurus.
vis traduclionem animarum suslinuerint Turtullia-
 QUtEST. CXVIII, ART. II ET III. 69
sicut virtus seminis disponit materiam, vir- corpori, ponentes eam esse ejusdem condi-
tus autem animae dat formam in generatione tionis cum substantiis spiritualibus quae cor-
animalis.Manifestumestautemexpraemissis pori non uniuntur; et ideo posuerunt, ani-
quod tota natura corporalis agit ut instru- mas hominum simul a principio cum angelis
mentum spiritualis virtutis, et prsecipue Dei. creatas.
Et ideo nihil prohibet quin formatio corporis Sed hsec opinio falsa est primo quidem ;

sit ab aliqua virtute corporali, anima autem quantum ad radicem si enim accidentaliter
:

intellectiva sit a solo Deo. conveniret animai corpori uniri, sequeretur

Ad quartum dicendum, quod homo gene- quod homo, qui ex ista unione constituitur,
rat sibi simile inquantum per virtutem
, esset ens per accidens quod anima esset
; vel
seminis ejus disponitur materia ad suscep- homo quod falsum
;
est, ut supra ostensum

tionem talis formse. est. Quod etiam anima humana non sit ejus-
Ad quintum dicendum, quod in actione dem naturae cum angelis, ipse diversus mo-
adulterorum illud quod est naturse, bonum dus intelligendi ostendit, ut supra ostensum
est et huic cooperatur Deus quod vero est
:
;
est. Homo enim intelligit a sensibus acci-
inordinatse voluptatis, malum est; et huic piendo, et convertendo se ad phantasmata,
Deus non cooperatur. ut supra ostensum est, et ideo anima ejus
CoNCLusio. - Cum anima intellectiva sit suTd- indiget uniri corpori, quo indiget ad opera-
stantia immaterialis et subsistens, cui debetur tionem sensitivse partis ;
quod de angelo dici
proprium; non potest nisi per crea-
esse et fieri non Secundo apparet falsitas in ipsa
potest.
tionem a Deo causari, estque heereticum eam tra- positione. Si enim animse naturale est cor-
duci ex semine. pori uniri, esse sine corpore est sibi contra
naturam, et sine corpore existens non habet
ARTICULUS III. suae naturse perfectionem. Non fuit autem
conveniens ut Deus ab imperfectis suum
Uirum animm humanse fuerint creatm
simul a principio mundi. «?"« mclioaret, et ab his quse sunt praeter
naturam ; non enim fecit hominem sine
Ad tertium sic Videtur
proceditur. 1 . manu aut sine pede, quse sunt partes natu-
quod animse humanse fuerint creatse simul rales hominis multo igitur minus fecit ani-
;

a prinQipio mundi. Dicitur enim Gen., n, 2 : mam sine corpore. Si vero aliquis dicat,
Requievit Deus ah universo opere quod quod non est naturale animse corpori uniri,
patrarat. Hoc autem non esset, si quotidie oportet inquirere causam quare sit corpori
novas animas crearet. Ergo omnes animse unita. Oportet autem dicere quod aut hoc
sunt simul creatse. sit factum ex ejus voluntate, aut ex alia

2. Prseterea, ad perfectionem universi causa. Si ex ejus voluntate, videturhoc esse

maxime pertinent substantise spirituales. Si inconveniens. Primo quidem, quia hsec vo-
igitur animse simul crearentur cum corpori- luntas irrationabilis esset, si non indigeret
bus, quotidie innumerabiles spirituales sub- corpore et vellet ei uniri si ; enim eo indige-
stantise perfectioni universi adderentur ; et ret,naturale esset ei quod corpori uniretur,
sic universum a principio fuisset imperfec- quia natura non deficit in necessariis. Se-
tum quod est contra illud quod dicitur
;
cundo, quia nuUa ratio esset quare animse a
Genes., n, 2 Deum omne opus suum com-
: principio mundi creatse post tot tempora vo-
plesse. luntas accesserit ut nunc corpori uniatur;
3. Prseterea , fmis rei respondet ejus est enim substantia spiritualis supra tempus,
principio. Sed anima intellectiva remanet utpote revolutiones cseli excedens. Tertio,
destructo corpore. Ergo incepit esse ante quia videretur a casu esse quod hsec anima
corpus. huic corpori uniretur, cum ad hoc requira-
Sed contra est quod dicitur in libro De tur concursus duarum voluntatum, scilicet
eccles.dogm., c. xiv, col. 4216, t. 8 Oper. animse advenientis et hominis generantis.
Augustini, quod simul anima creatur cum
<( Si autem prseter voluntatem ipsius corpori
corpore * . » unitur, et prseter ejus naturam, oportet quod
Respondeo dicendum, quod quidam posue- hoc sit ex causa violentiam inferente et sic :

runt, quod animae intellectivse accidat uniri erit ei poenale et triste ;

quod est secundum
'« Dicimus formato jam corpore animam matris corpore, Dei judicio (anima) creatur et in-
creari cl infmuli. » Et c. xvm : « formato in ventre funditur. » Gennadio tribuitur opus De eccl dogm.
 1^ SUMMA THEOLOGICA.
errorem Origenis, qui posuit animas incor- humanae natm^ae. Dicitur enim Matth., xv,
porari propter poBnam peccati. 17 : Omne quod in os intrat, in ventrem
Unde, cum heec omnia sint inconvenientia, vadit, etper* secessum emittitur. Sed quod */'»•

simpliciter confitendum est, quod animae emittitur, non transit in veritatem humanai
non sunt crcatae ante corpora; sed simul naturae. Ergo nihil de alimento in veritatera
creantur cum corporibus infunduntur. humanae naturae transit.
Ad primum crgo dicendum, quod Deus 2. Praeterea, Philosophus in I De gener.,
dicitur cessasse die septimo, non quidem ab carnem secun-
text. 35, 36 et37, distinguit «

omni opere, cum dicatur Joan., v, 17 Pater : dum speciem secundum materiam »
» et (c ;

meus usque modo operatur, sed a novis et dicit quod caro secundum materiam ad-
((

rerum generibus et specicbus condendis, venit et recedit. » Quod autem ex alimento

quge in operibus primis non aliquo niodo generatur, advcnit et recedit. Ergo id in
praeextitcrint. Sic enim animse quse nunc quod aUmentum convcrtitur, est caro se- ((

creantur, prseextiterunt secundum similitu- cundum materiam, » et non caro secun- ((

dinem speciei in primis operibus, in quibus dum specicm. » Scd hoc pertinet ad verita-
anima Adae creata fuit. tem humanae naturae quod pertinet ad spe-
Ad secundum dicendum, quod perfectioni ciem ejus. Ergo alimentum non transit in
universi, quantum ad numerum individuo- veritatcm humanae naturae.
rum, quotidie potest addi aliquid, non autem 3. Praeterca, ad veritatem humanae naturae
quantum ad numerum specierum. pertinere videtur humidum radicale quod ;

Ad tertium dicendum, quod hoc quod si depcrdatur, restitui non potest, ut medici

anima remanet sine corpore, contingit per dicunt. Posset autem restitui, si alimentum
corporis corruptionem quae consecuta est ex convertcrctur in ipsumhumidum. Ergo nu-
peccato. conveniens quod ab
Unde non fuit trimentum non convertitur in veritatem
hoc inciperent Dei opera quia, sicut scrip- ; humanae naturae.
tum est Sap., i, Deus mortem non
13 et IG : 4. Praeterea, si alimcntum transiret in
fecit..., sed impii manibus et verbis accer- veritatem humanae naturae, quidquid in
*impii sierunt eam*. homine deperditur, restaurari posset. Scd
aulem...
accersie- — Cum anima sine corpove existens
mors hominis non accidit, nisi per deperdi-
Conclusio.
^°^ habeat suee naturee perfectionem, nec Deus tionem ahcujus. Posset igitur homo per
illam
ab imperfectis opus suum inchoaverit; simpliciter sumptionem alimenti in perpetuum se con-
fatendum est animas simul cum corporibus creari tra mortem tueri.
et infundi (a). 5. Praeterea, si aUmentum in veritatem
humanae naturae transiret, nihil esset in
homine quod non posset rccedere et repara-
QU^STIO GXIX. ri quia id quod in homine generatur ex ali-
;

DE PROPAGATIONE IIOMINIS QUANTUM AD CORPUS. mento, et recedere et reparari potest. Si

(Et duo quFeruntur.) ergo homo diu viveret, sequeretur quod
niliil quod in co fuit materiaUter in princi-
Deinde considerandum est de propaga- pio suae gcnerationis fmaUter remaneret in
tione hominis quantum ad corpus et circa , ipso; ct sic idem liomo numero
non esset
hoc quaeruntur duo 1° utrum aliquid de
: per totam vitam suam cum ad hoc quod sit ;

alimento convertatur in veritatem humanse idem numero, requiratur identitas mate-

naturae 2° utrum semen, quod est humanae
; riae. IIoc autem cst inconvcniens. Non ergo

generationis principium, sit de superfluo aUmentum transit in veritatem humanae

alimenti. naturae.
Sed contra est, quod dicit Augustums in
ARTICULUS PRIMUS. lib. De vera relig., cap. xi-, col. J55, t. 3 :

AUmciita carnis corrupta, id est amittentia

Utrum aliquid de alimento convertatur in
((

veritatem Immanx naturx.

formam suam, in membroruin istorum
fabricam migrant. » Scd fabrica membro-
Ad primum sic proceditur. \. Vidotur rum pcrtinct ad veritatcm humaiiac naturae.
quod niliil dc aUmento transcat in voritatem Ergo alimenta transeunt in veritatem hu-
(a) PriscillianisteB dixerunt animas humanas, corporibus ad pcenam fuisse incarceralas.
proptcr peccatum aute intusionem coiumissuui, iu
 QUiEST. CXIX, ART. I. 71

manae naturse. Ut et VII Confess., cap. x, corpus humanum corruptibile non esset.
col. 742, t. 1 : « Nec tu me in te mutabis, Unde relinquitur quod et alii materiee adve-
sicut cibum carnis tuse, sed, etc. » nire possit, aliquo alio in veritatem humanae
Respondeo dicendum, quod, secundum naturee transeunte. Secundo, quia in omni-
Philosophum, II Metaph., text. 4, hoc modo (c bus quorum materia invenitur tota sub uno
se habet unumquodque ad veritatem, sicut individuo, non est nisi unum individuum in
se habet ad esse. » IUud ergo pertinet ad una specie, sicut patet in sole et luna, et
veritatem naturse alicujus, quod est de con- hujusmodi. Sic igitur non esset nisi unum
stitutione natura? ipsius. Sed natura duplici- individuum humanse speciei. Tertio, quia
ter considerari potest uno modo in com-
: non est possibile quod multiplicatio materise
muni secundum naturam speciei, alio modo attendatur, nisi vel secundum quantitatem
secundum quod est in hoc individuo. Ad tantum, sicut accidit in rarefactis, quorum
veritatemigiturnatursealicujusincommuni materia suscipit majores dimensiones, vel
consideratse pertinet forma et materia ejus in etiam secundum substantiam materiae. Sola
communi accepta; ad veritatem autem na- autem eadem substantia materiae manente,
turse in hoc particulari consideratse pertinet non potest dici quod sit multipUcata quia ;

materia individuahs signata, et forma per
hujusmodi materiam individuata sicut de
veritate humanse naturse
anima humana et corpus; sed de veritate
humanae naturse in Petro et Martino est haec
animaet hoc corpus. Sunt autem qusedam,
quorum formse non possunt salvari nisi in
una materia signata, sicut forma sohs non
potest salvari in materia quse actu sub ea
idem ad seipsum non constituit multitudi-
; nem, cum necesse sit omnem multitudinem
in communi est ex aliqua divisione causari. Unde oportet
quod ahqua alia substantia materise adve-
niat vel per creationem, vel per conversio-
nem alterius rei' in ipsam. Unde rehnqui-
tur, quod non potest ahqua materia multi-
plicari nisi per rarefactionem, sicut cum ex
aqua aer vel per additionem alterius rei,
flt ;

continetur. sicut multiphcatur ignis per additionem

Et secundum hunc modum aliqui posue- lignorum ; vel per creationem materise. Sed
runt, quod forma humana non potest manifestum est, multiplicationem materise in
salvari nisi in materia quadam signata, quse humanis corporibus non accidere per rare-
scilicet a principio fuit tali forma formata factionem; quia sic corpora hominum per-
in primo homine ita quod quidquid aliud
; fect» aetatis essent imperfectiora quam cor-
praeter illud quod ex primo parente in pos- pora puerorum ; nec iterum per creationem
teros derivatur, additum fuerit, non pertinet nov« materiae : quia, secundum Gregorium,
ad veritatem humanae natur^, quasi non hb. XXXII Moral., cap. xn, col. 644, t. 2,
vere accipiat formam humanae naturae sed ; omnia sunt simul creata secundum substan-
illa materia quae in primo homine formae tiam materise, non secundum speciem
licet

humanse fuit subjecta, in seipsa multiplica-
tur. Et hoc modo multitudo humanorum
corporum a corpore primi hominis derivatur.
Et secundum hoc ahmentum non convertitur
in veritatem humanse naturai; sed dicunt
quod alimentum accipitur ut quoddam fo-
mentum naturse, id est ut resistat actioni
caloris naturalis, ne consumat humidum
dicale; sicut plumbum
stannum adjun-vel
gitur argento, ne consumatur per ignem.
Sed hsec positio est multipliciter irrationa-
bilis. Primo quidem, quia ejusdem rationis
est quod aliqua forma possit fleri in aha
materia, et quod possit propriam materiam
deserere; et ideo omnia generabilia sunt
corruptibilia, et e converso. Manifestum est
autem, quod forma humana potest deflcere
ab hac materia quae ei subjicitur alioquin
' « Rei » deest in Parm.
formae. Unde rehnquitur, quod multiplicatio
corporis humani non flt nisi per hoc quod
alimentum convertitur in veritatem humani
corporis. Quarto, quia, cum homo non diffe-
rat ab animalibus et plantis secundum ani-
mam vegetabilem, sequeretur quod etiam
corpora animalium et plantarum non multi-
ra- plicarentur per conversionem alimenti in
corpus nutritum, sed per quamdam multi-
plicationem, quse non potest esse naturalis;
cum materia secundum naturam non exten-
datur nisi usque adcertam quantitatem, nec
iterum inveniatur aliquid naturaliter cres-
cere nisi per rarefactionem vel conversionem
alterius in ipsum. Et sic totum opus genera-
tivse et nutritivse, quse dicuntur vires natu-
rales, esset miraculosum ;
quod est omnino
: inconveniens.
 ,

72 SUMMA TnEOLOGICA.
Unde alii dixerunt qiiod forma humana tem humanse naturse, inquantum vere acci-
potest quidem fieri de novo in aliqua alia pit specicm carnis et ossis, et hujusmodi
materia, si consideretur natura humana in partium. Et hoc est quod dicit Philosophus
communi, non autem si accipiatur prout est in Ub. IT De anima, text. 46, et I De gen.,
in hoc individuo, in quo forma humana fixa text. 39, quod « alimentum nutrit, inquan-
manet in quadam materia determinata, cui tum est potentia caro. »
primo imprimitur in generatione hujus indi- Ad primum ergo dicendum, quod Domi-
vidui ita quod illam materiam nunquam
: nus non dicit, quod totum quod in os intrat,
deserit usque ad ultimam individui corrup- per secessum emittatur; sed oportet quod de
tionem. Et hanc materiam dicunt principali- quoHbet cibo aUquid impurum per secessum
ter pertinere ad veritatem humanse naturse. emittatur.
Sed quia hujusmodi materia non sufficit ad Vel potest quod quidquid ex alimento
dici,
quantitatem debitam, requiritur ut adveniat generatur, potest etiam per calorem natu-
alia materia per conversionem alimenti in ralem resolvi, et per poros quosdam occul-
substantiam nutriti, quantum sufficiat ad tos emitti, ut Hieronymus exponit super
debitum augmentum. Et hanc materiam \\\\\.(\.^iQ.\X\\.,-KN : NonmtelUgitis,qiiod,Q\.Q,.,
dicunt secundario pertinere ad veritatem Comment., hb. II, col. 108, t. 7.
humanae naturae; quia non requiritur ad Ad secundum dicendum, quod aliqui per
primum esse individui, sed ad quantitatem carnem secundum speciem » intellexerunt
((

ejus. Jam vero, si quid aUud veniat ex ali- id quod primo accipit speciem humanam,
mento, non pertinet ad veritatem humanse quod sumitur a generante; et hoc dicunt
naturae, proprie loquendo. semper manere, quousque individuum du-
Sed lioc etiam est inconveniens. Primo rat; carnem vero secundum materiam »
((

quidem, quia hsec opinio judicat de materia dicunfesse quse generatur ex alimento; et
corporum viventium ad modum corporum hancdicuntnonsemperpermanere, sedquod
inanimatorum in quibus, etsi sit virtus ad
; sicut advenit, ita abscedit.
generandum simile in specie, non tamen est Sed hoc est contra intentionem Aristotelis.
virtus in eis ad generandum aliquid sibi si- Dicit enim ibi, quod sicut in unoquoque((

mile secundum individuum : quae quidem habentium speciem in materia, » puta in

virtus in corporibus viventibus est virtus ligno et lapide, ita et in carne, hoc est
((

nutritiva. Nihil ergo per virtutem nutriti- secundum speciem, secundum ma- et illud
vam adderetur corporibus viventibus, et aU- teriam. » Manifestum est autem, quod prae-
mentum in veritatem naturffi ipsorum non dicta distinctio locum non habet in rebus
converteretur. Secundo quia virtus activa inanimatis, quae non generantur ex semiue,
quae est in semine, est quaedam impressio nec nutriuntur. Et iterum cum id quod ex
derivata ab anima generantis, sicut supra aUmento generatur, adjungatur corpori nu-
dictum est. Unde non potest esse majoris trito per modum mixtionis, sicut si aqua
virtutis in agendo quam ipsa anima, a qua miscetur vino, ut ponit exemplum ibidem
derivatur. Si ergo ex virtute seminis vere Philosophus, lib. I De gener., text. 39 et 88,
assumit aliqua materia formam naturae non potest alia esse natura ejus quod ad-
humanae, multo magis anima in nutrimen- venit, et ejus cui advenit ; cum jam sit fac-
tum conjunctum potorit veram formani na- tum unum per veram mixtionem. Unde
turae humana; imprimere per potentiam nulla ratio est quod per unum consumatur
nutritivam. Tertio, quia nutrimento indi- calorem naturalem, et alterum maneat.
getur non soluni ad augmentum, alioquin Et ideo aliter dicendum est, quod haec
terminato augmento necossarium non csset, distinctio Philosophi non est secundum
sed etiam ad restaurandum illud quo(l diversas carnes, sed cst ejusdem carnis se-
deperditur pcr actionem caloris naturaUs. cundum diversam considerationem. Si enim
Non autem esset restauratio, nisi id quod consideretur caro secundum speciem, » id
((

ex alimcnto generatur, succederet in locum est secundum id quod cst formale in ipsa,
deperditi. Undc sicut id quod primo inerat, sic semper manct, quia sempcr manet
est dc veritatc humanae naturae, ita id quod natura carnis, et dispositio naturalls ipsius.
ex alimento generatur. Sed si consideretur caro (( secundum mato-
Et ideo secundum alios dicendum cst riam, » sic non manct, scd paulatim consu-
quod alimentum verc convcrtitur in verita- mitur ct restauratur ; sicut patet in igne
 ;

QUtEST. CXIX, ART. I ET II. 73

fornacis,cujus forma manet, sed materia

paulatim consumitur, et alia in locum ejus ARTICULUS II.
substituitur.
tertium dicendum, quod ad humidum
Ad Utrum semen sit de superfluo alimenti.
radicale intelligitur pertinere totum id in
quo fundatur virtus speciei quod si subtra- ;
Ad secundum sic proceditur. Videtur
1.

hatur, restitui non potest sicut si ampute-

; quod semen non sit de superfluo aUmenti,
tur manus. aut pes, vel alicpiid hujusmodi. sed de substantia generantis. Dicit enim
Sed humidum nutrimentale est quod nondum Damascenus, Ub. I Orthod. fid., cap. vni,
pervenit ad suscipiendum perfectse naturam col. 814, t. 1, quod « generatio est opus
speciei, sed est in via ad hoc, sicut est san- naturse ex substantia generantis producens
guis et alia hujusmodi. Unde si talia subtra- iUud quod generatur^ » Sed id quod gene-
hantur, remanet adhuc virtus speciei in ratur, generatur ex semine. Ergo semen est
radice, quae non tollitur. de substantia generantis.
Ad quartum dicendum, quod omnis virtus secundum hoc fdius assimi-
2. Prseterea,
in corpore passibiU per continuam actionem latur patri, quod ab eo aUquid accipit. Sed
debilitatur, quia hujusmodi agentia etiam si semen ex quo aUquid generatur, sit de

patiuntur. Et ideo virtus conversiva in prin- superfluo aUmenti, nihil acciperet aliquis ab
cipio quidem tam fortis est, ut possit conver- avo et prsecedentibus, in quibus hoc aUmen-
tere non solum quod sufficit ad restauratio- tum nuUo modo Ergo non assimilaretur
fuit.
nem deperditi, sed etiam ad augmentum aliquis avo et prsecedentibus magis quani
postea vero non potest convertere nisi aUis hominibus.
quantum ad restaurationem deper-
sufficit 3. Prseterea, aUmentum hominis gene-
diti, et tunc cessat augmentum demum nec : rantis quandoque est ex carnibus bovis vel
hoc potest, et tunc lit diminutio; deinde, de- porci, aliorum liujusmodi. Si igitur
et
ficiente hujusmodi virtute totaliter, animal semen esset de superfluo alimenti, liomo
moritur; sicut virtus vini convertentis generatus ex semine majorem affmitatem
aquam admixtam paulatim per admixtio- haberet cum bove et porco, quam cum patre
nem aquse debiUtatur, ut tandem totum et alns consanguineis.
fiat aquosum, ut Philosophus exemplificat 4. Prseterea, Augustinus dicit X Super
in I De gener., text. 39 et 88. Gen. adlitt., c. xx, col. 424, t. 3, quod « nos
Ad quintum dicendum, quod, sicut Philo- fuimus in Adam non solum secundum semi-
sophus dicit in I De gener., text. 39, quando nalem rationem, sed etiam secundum corpu-
ahqua materia per sc convertitur in ignem, lentam substantiam^. » Hoc autem non
tunc dicitur ignis de' novo generari quando ; esset, si semen esset ex superfluo alimenti.
vero ahqua materia convertitur in ignem Ergo semen non est ex superfluo alimenti.
prseexistentem, dicitur nutriri; unde si tota Sed contra est quod Philosophus probat
materia simul amittat speciem ignis, et aUa muUipUciter in lib. I De gener. animal.,
materia convertatur in ignem, crit aUus cap. XIX, quod semen est superfluum ali-
((

ignis numero; si vero paulatim combusto menti. »

uno ligno aliud substituatur, et sic deinceps
quousque omnia prima consumantur, sem-
perremanet idem ignis numero; quia sem-
per quod additur transit in prseexistens. Et
similiter est inteUigendum in corporibus
Respondeo dicendum, quod ista qusestio
aliqualiter dependet ex pra3missis. Si enim
in natura humana est virtus ad communi-
candum suam formam materise aliense, non
solum in aUo, sed etiam in ipso manifestum ;

viventibus, in quibus ex nutrimento restau-
ratur id quod per calorem naturalem consu-
mitur.
CoNCLusio. — Ad restaurandum
illud quod per
actionem caloris naturalis deperditur ad veritatem
humana; naturte pertinens oportet aUquid de
, nimus quod primo unumquodque est imper-
alimento converti in veritatem liumanae naturae.
est, quod alimentum, quod est in principio
dissimile, in fme fit simUe per formam com-
municatam. Est autem naturalis ordo, ut
aliquid gradatim de potentia reducatur in
actum. Et ideo in liis quse generantur inve-
fectum, et postea perficitur. Manifestum est

^ « Generatio quidem... sempiterna est, ut quse ' « Cum enim sit in semiue et visibilis corpu-
naturiB sit opus, exque ipsius substaulia prodeat. » lentia, et invisibilis ratio. »
 ; ;

74 SUMMA THEOLOGICA.
autem, quod commune se habet ad proprium generationis ; et simiUter homines pingues
et determinatum ut imperfectum ad perfec- sunt pauci seminis propter eamdem causara.
tum et ideo videmus quod in generatione
; Ad primum ergo dicendum, quod genera-
animalis prius generatur animal quam homo tio est de substantia generantis in animali-
vel equus, Sic igitur et ipsum alimentum bus et plantis, inquantum semen habet vir-
primo quidem accipit quamdam virtutem tutem ex forma generantis, et inquantum
communem respectu omnium partium cor- est in potentia ad substantiam ipsius.
poris, et in fme determinatur ad hanc par- Ad secundum dicendum, quod assimilatio
tem vel ad illam. generantis ad genitum non fit propter mate-
^ Non autem quod accipiatur
est possibile riam, sed propter formam agentis, quod
pro semine id quod jam conversum est in generat sibi simile. Unde non oportet, ad
substantiam membrorum per quamdam re- hoc quod aUquis assimiletur avo, quod mate-
solutionem quia illud resolutum, si non re-
: ria corporaUs seminis fuerit in avo, sed quod
tineret naturam ejus a quo resolvitur, tunc sit in semine aliqua virtus derivata ab avo,

jam esset recedens a natura generantis, mediante patre.

quasi in via corruptionis existens et sic non ; Et simiUter dicendum est ad tertium nam ;

haberet virtutem convertendi aUud in simi- affinitas non attenditur secundum mate-
lem naturam. Si vero retineret naturam ejus riam, sed magis secundum derivationem
a quo resolvitur, tunc esset contractum ad formae.
determinatam partem, et non haberet virtu- Ad quartum dicendum, quod verbum
tem movendi ad naturam totius, sed solum Augustini non intelUgendum, quod
est sic
ad naturam partis nisi forte quis dicat quod
: in Adam actu fuerit aut seminaUs ratio hujus
esset resolutum ab omnibus partibus corpo- hominis propinqua, aut corpulenta ejus sub-
ris et quod retineat naturam omnium par- stantia. Sed utrumque fuit in Adam secun-
tium et sic semen esset quasi quoddam
: dum originem. Nam et materia corporaUs,
parvum animal in actu et generatio anima-
; quse ministrata est a matre, quam vocat
Hs ex animali non esset nisi per divisionem (( corpulentam substantiam derivatur
, )>

sicut lutum generatur ex luto, et sicut acci- .

originaUter ab Adam et simiUter virtus
;

dit in animalibus quae decisa vivunt. Hoc activa existens in semine patris, quae est
autem est inconveniens. Relinquitur ergo hujus hominis propinqua ratio seminalis.
quod semen non sit decisum ab eo quod Sed Christus dicitur fuisse in Adam secun- ((

erat actu totum, sed magis in potentia dum corpulentam substantiam, » sed non
totum, habens virtutem ad productionem ((secundum seminalem rationem » quia * ;

totius corporis derivatam ab anima generan- materia corporis ejus, quae ministrata est a
tis, ut supra dictum est. Matre Virgine, derivata est ab Adam; sed
Hoc autem quod est in potentia ad totum virtus activa non est derivata ab Adam quia ;

est illud quod generatur ex alimento, ante- corpus ejus non est formatum per virtutem
quam convertatur in substantiam membro- viriUs seminis, sed operatione Spuitus sancti
rum; et ideo ex hoc semen accipitur. Et se- enim partus decebat eum qui est super
talis
cundum hoc virtus nutriti va dicitur deservire omnia benedictus Deus in saecula saeculorum.
generativae quia id quod est conversum per
;
Amen.
virtutem nutritivam, accipitur a virtute ge- —
CoNCLUsio.Cum semen sit illud quod gene-
nerativa ut semen. Et hujus signum ponit ratur cx alimeuto antequam convertatur in sub-
Philosophus, lib. I De rjener. anim., c. xvni, staiitiam niembrorum, recte dicitur semen esse
quod animaUa magni corporis, quse indigent de superfluo alimenti, seu de parte alinicnti non
multo nutrimento, sunt pauci seminis sc- nccessaria lld alcndum.
cundum quantitatem sui corporis et paucae

^ Hic quserilur ulrum beata Virgo se habuerit est juxta Scotistas quod Christus fuerit conceptus
active iu conceplioue Chrisli Jesu. Ncgativam pcr ralionem suminalom, quia, inquiunt, ratio se-
D. Thonias, in III, d. iii, tenet; ilcm S. Bonaven- minalis e.xigit ambas causas naturales, scilicet
tura in III, d. iv, a. 3, q. 1. —
Sed Scotus affirma- virum et mulierem. Hic autem sola Maria fuit,
tivam tuetur in III, d. x. — Nec lamen dicendum cooperante Spiritu sancto.

PRIM.E I'AIVilS JKNIS.

 PARS SECUNDA
SEU

SUMMA MORALIS.
PRIMA SECUNDiE
SEU

SUMMA MORALIS UNIVERSALIS.

PROLOGUS.
Quia, sicut Damascenus dicit, lib. II Orth. fid., cap. xn, col. 919, t. 1, homo factus ad
imaginem Dei dicitur, secundum quod per imaginem significatur « intellectuale, et arbitrio
liberum, et per se potestativum '; » postquam prgedictum est de exemplari, scilicet de Deo,
et de his quae processerunt ex divina potestate secundum ejus vohintatem, restat ut consi-
deremus de ejus imagine, id est, de homine, secundum quod et ipse est suorum operum
principium, quasihberum arbitrium habens, et suorum operum potestatem.

QUiESTIO PRIMA. ARTICULUS PRIMUS.

DE ULTIMO FiNE HOMINIS IN COMMUNI. Utrum homini conveniat agere propter
(Et octo quseruntur.) finem.

Ubi primo considerandum occurrit de ul- Ad primum sic Videtur

proceditur. 1.
timo fme humanse vitse etdeindede hisper
, quod homini non conveniat agere propter
quee homo ad hunc fmem pervenire potest, fmem. Causa enim naturaliter prior est ef-
vel ab eo deviare. Ex fme enim oportet acci- fectu. Sed fmis habet rationem ultimi, ut
pere rationes eorum quse ordinantur in ipsum nomen sonat. Ergo finis non habet
fmem. Et quia ultimus fmis humanae vitce rationem causee. Sed propter illud agit homo
ponitur esse beatitudo, oportet primum con- quod est causa actionis cum haec prseposi-
;

siderare de ultimo fme in communi , deinde tio propter designet habitudinem causse.
de beatitudine. Ergo homini non convenit agere propter
Circa primum quaeruntur octo 1° utrum : fmem.
hominis sit agere propter fmem; 2° utrum 2. Praeterea, illud quod est ultimus fmis,
hoc sit proprium rationalis naturae 3° utrum ; non est propter fmem. Sed in quibusdam
actus hominis recipiant speciem ex fme ;
actiones sunt ultimus fmis, ut patet per Phi-
4° utrum sit ahquis ultimus fmis humanse losophum in I Ethic, cap. i, in princ. Ergo
vitae ;5° utrum unius hominis possint esse non omnia homo agit propter fmem.
plures ultimi fmes; 6° utrum homo ordinet 3. Prseterea, tunc videtur homo agere
omnia in ultimum fmem utrum idem sit
; 7" propter fmem, quando deliberat. Sed multa
fmisultimusomniumhominum; 8" utrum in homo agit absque dehberatione , de quibus
illo ultimo fme omnes alise creaturse conve- etiam quandoque nihil cogitat ; sicut cum
niant. aliquis movet pedem vel manum aUis inten-

< Id est potestatem sui ipsius habens.

 ,

7C SUMMA THEOLOGICA.
tiis, vel fricat barbam. Non ergo omnia agit a voluntate et ita ibi ^ aliqua actio hominis,
;

propter fmem. ad minus ipsum velle, est propter fmem.

Sed contra, omnia quse sunt in aliquo Quidquid ergo homo faciat, verum est di-
genere, derivantur a principio illius gene- cere quod homo agat propter fmem etiam ,

ris. Sed fmis est principium in operabilibus agendo actionem quse est ultimus fmis.
ab homine , ut patet per Philosophum , in Ad tertium dicendum; quod hujusmodi
hb. II Phijsic., text. 85 et 88. Ergo homini actiones non sunt proprie liumanse; quia
convenit omnia agere propter fmem. non procedunt ex deUberatione rationis
Respondeo dicendum, quod actionum quse qua3 est proprium principium humanorum
ab homine aguntur, illae solse proprie dicun- actuum et ideo habent * fmem imaginatum,
;

tur humanse quse sunt proprise hominis, in- non autem per rationem prsestitutum.
quantum est homo. Differt autem homo ab CoNCLusio, —
Cum honiinis proprium sit per
aliis ^ irrationahbus creaturis in hoc quod rationem voluntatem agerc, et etiam necessario;
et
est suorum actuum dominus. Unde illse solse omnes hominis actiones, ut sunt hominis, propter
actiones vocantur proprie humanse quarum finem sunt.
homo est dominus. Est autem homo domi-
nus suorum actuum per rationem et volun- ARTICULUS II.

tatem unde et hberum arbitrium esse dici-

;
Utrum agere propter finem sit proprium
tur <( facultas voluntatis et rationis '. » Illse
rationalis naturse.
ergo actiones proprie humanse dicuntur
quse ex voluntate dehberata procedunt. Si Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur
quae autem aliae actiones homini conveniant, quod agere propter fmem sit proprium ra-
possunt dici quidem hominis actiones, sed tionalis naturse. Homo enim, cujus est agere
non proprie humanse, cum non sint hominis, propter fmem, nunquam agit propter fmem
inquantum homo. est ignotum. Sed multa sunt quse non cognos-
Manifestum est autem, quod omnes ac- cunt fmem vel quia omnino carent cogni-
;

tiones quse procedunt ab
causantur ab ea secundum rationem sui
objecti. Objectum autem voluntatis est fmis,
et bonum. Unde oportet quod omnes ac-
tiones humanse propter fmem sint.
Ad primum ergo dicendum, quod fmis,
etsi sit postremus in executione est tamen
primus in intentione agentis et hoc modo
habet rationem causse.
Ad secundum dicendum, quod si qua actio
humana sit ultimus finis, oportet eam esse
aliqua potentia, tione , sicut creaturae insensibiles ; vel quia
non apprehenduntrationem fmis, sicut bruta
animalia. Yidetur ergo proprium esse ratio-
nalis naturse agere propter fmem.
2. Prseterea, agere propter fmem est ordi-
nare suam actionem ad fmem. Sed hoc est
, rationis opus. Ergo non convenit his quae
; ratione carent.
3. Prseterea, fmis est objectum bonum et
voluntatis. Sed voluntas in ratione " est, ut
dicitur in III De anima, text. 42. Ergo agere

voluntariam allas non esset humana ut

; , propter fmem non est nisi rationalis na-
dictum est. Actio autem ahqua dupliciter turse.
dicitur voluntaria, uno modo quia impera- Sed contra quod Philosophus probatest
tur a voluntate sicut ambulare vel loqui
,
;
inll /*/iy5.,text.49, quod « non solum intel-
alio modo quia elicitur a voluntate, sicut lectus, sed etiam natura agit propter fmem.»
ipsum velle. Impossibile autcm est ,
quod Respondeo dicendum, quod omnia agentia
ipsc actus a voluntate elicitus sit ultimus necesse est agerc propter fincm. Causarum
fmis ; nani objectum voluntatis est fmis, enim ad invicem ordinatarum si prima sub-
sicut objectum visus est color. Unde sicut trahatur, necesse est alias subtrahi. Prima
impossibile est quod primum visibile sit ip- autem inter omnes causas est causa fmalis.
sum viderc, quia omne videre est alicujus Cujus ratio est, quia materia non consequi-
ol).jecti visibilis, ita quod pri-
impossibilo cst tur formam, nisi sccundum quod movetui'
nmm appetibilc, quod est fmis, sit ipsum alj agente nihil cnim reducit se de poten
:

velle. Unde relinquitur quod si qua actio tia in actum. Agcns autem non movet nisi
humana sit ultimus finis , ipsa sit imperata ex intcntione fmis si enim agcns non esset :

' Ita cod. Alcan,. edil. Rom.ann. 1C98.

et Patav. XXIV, § S.
\\h. II, d. —
5 Sic codd.; Nicolai et Parm.

Theologi, Nicolai et edit. Pafav. aiui. 1712 oniillunl suppriunmt « ibi.»— * Sic codd.; iu Parm.:« quasi
'< aliis. » —
' Sic cx proiesso Muyislcr Senleul., Hueiu. » — 5 lu parle raliocinativa, jux.la Grfficuiu.
 »

QUJEST. I, ART. II ET III. 77

determinatum ad aliquem effectum iion , carent ratione et intellectu, cum non possint
magis ageret hoc quam illud. Ad hoc ergo apprehendere universale sed est in eis ap- ;

quod determinatum effectum producat ne- , petitus naturahs vel sensitivus determina-
cesse est quod determinetur ad aliquid cer- tus ad aUquod bonum particulare. Manifes-
tum, quod habet rationem fmis. Hsec autem tum autem est, quod particulares causge
^
determinatio sicut in rationaU natura per moventur a causa universali ; sicut rector
rationalem appetitum, qui dicitur volun-
fit civitatis qui intendit bonum commune,
,

tas ; ita in aliis fit per inclinationem natura- movet suo imperio omnia particularia of- '^

lem, quee dicitur appetitus naturalis. ficia civitatis. Et ideo necesse est quod omnia

Tamen considerandum est ,

quod aliquid quae carent ratione, moveantur in fmes par-
sua actione vel motu tendit in fmem dupli- ticulares ab aliqua voluntate rationali , quae
citer uno modo sicut seipsum ad fmem
: se extendit in bonum universale , sciUcet a
movens, ut homo alio modo sicut ab alio ; voluntate divina.
motum ad fmem, sicut sagitta tendit ad de- CoNCLUsio. — Quanquam omne agens agat
terminatum fmem ex hoc quod movetur a propter finem, proprium tamen est rationalis
sagittante, qui suam actionem dirigit in natura^, ut propter finem agat, quasi se agens vel
fmem. Illa ergo quse rationem habent, seipsa ducens in finem.
movent in fmem, quia habent dominium
suorum actuum per liberum arbitrium, quod ARTICULUS III.

est facultas voluntatis et ralionis; » illa

Utrum actus humani recipiant speciem
vero quae ratione carent tendunt in fmem ,
ex fine.
propter naturalem inclinationem , quasi ab
alio mota non autem a seipsis
, cum non , Ad tertium Videtur quod
sic proceditur. 1.
cognoscant rationem fmis et ideo nihil in ; actus humani non recipiant speciem a fme.
fmem ordinare possunt sed solum in fmem , Finis enim est causa extrinseca. Sed unum-
ab aho ordinantur. Nam tota natura ' com- quodque habet speciem ab aliquo principio
paratur ad Deum sicut instrumentum ad intrinseco. Ergo actus humani non recipiunt
agens principale, v^t supra habitum est. speciem a fme.
Et ideo proprium est naturse rationahs, ut quod dat speciem, opor-
2. Preeterea, illud
tendat in fmem , quasi se agens , vel ducens Sed fmis est posterior in esse.
tet esse prius.
ad fmem natura * vero irrationahs quasi
; ,
Ergo actus humanus non habet speciem a
ab aUo acta, vel ducta sive in fmem appre- ; fme.
hensum, sicut bruta ^ quse cognitionem ha- 3. Prseterea, idem non potest esse nisi in
bent, sive in fmem non apprehensum , sicut una specie. Sed eumdem numero actum
ea quae omnino cognitione carent. contingit ordinari ad diversos fmes. Ergo
Ad primum ergo dicendum, quod quando fmis non dat speciem actibus humanis.
homo per seipsum agit propter fmem co- ^"
, Sed contra est quod* dicit Augustinus in
gnoscit fmem sed quando ab alio agitur,
; lib. II De moribus Eccles. et Manichaeorum,

vel ducitur puta cum agit ad imperium al-

,
cap. xm, § Tl, col. 1356, t. 1 « Secundum :

terius vel cum movetur aUero impeUente,

, quod fmis est culpabilis vel laudabilis, se-
non est necessarium quod cognoscat fmem ;
cundum hoc sunt opera nostra culpabilia vel
et ita est in creaturis irrationaUbus. laudabilia. »

Ad secundum dicendum, quod ordinare in Respondeo dicendum, quod unumquodque

fmem est ejus quod seipsum agit in fmem ;
sortitur speciem secundum actum, et non
ejus vero quod ab alio agitur in fmem est ,
secundum potentiam. Unde ea quse sunt
ordinari in fmem quod potest esse irratio- ;
composita ex materia et forma, constituun-
naUs naturae, sed ab aUquo rationem ha- tur in suis speciebus per proprias for-
bente. mas. Et hoc etiam considerandum est in
Ad tertium dicendum, quod objectum vo- motibus propriis. Cum enim motus quodam-
luntatis est fmis et bonum in universaU. modo distinguatur per actionem et passio-
Unde non potest esse voluntas in his quae nem, utrumqpie horum ab actu speciem
^ Sic codd.; in Parm. : « irrationalis natura. » — per se agit. » —
Sic codd. in Parm.
^ « cum rec-
; :
^
' In Parm. «naturse. : »— ' Parm. « animalia sive. : tor. » — ita cod. Alcan. et Camer., cum editis
6

— * Ita editi fere omnes. Theologi « liomo seipsum : pluribus. Edit. Rom. et Patav. ann. 1098 « omnia :

agit. » Cod. Alcan. « dicendum quod : homo quando sua particularia. »

 ;

78
sortitur ; actio quidem ab
cipium agendi passio vero ab actu, qui est
;
terminus motus'. Unde calefactio actio nihil
aliud est quam motio quaedam a calore pro-
cedens calefactio vero passio nihil aliud est
;
quam motus ad calorem. Defmitio autem
manifestat rationem speciei.
Et utroque modo actus humani, sive con-
siderentur per modum actionum, sive con-
siderentur per modum passionum, speciem
SUMMA THEOLOGICA.
actu, qui est prin- ad satisfaciendum irae; et ex hoc
justitiae et
erunt diversi actus secundura speciem moris,
quia uno modo erit actus virtutis, alio modo
erit actus vitii, Non enim motus recipit spe-
ciem ab eo quod est terminus per accidens,
sed solum ab eo quod est terminus per se.
Fines autem morales accidunt rei naturah
et e converso ratio naturahs fmis accidit
moraU; et ideo nihil prohibet, actus qui
sunt idem ' secundum speciem naturse esse ,

a fme sortiuntur. Utroque enim modo pos- diversos secundum speciem moris, et e
sunt considerari actus humani, eo quod converso.
homo movet seipsum et movetur a seipso. CoNCLUsio. —
Cum actus proprie dieantur hu-
Dictum est autem supra, quod actus dicun- mani, in(juantum procedunt a voluntate delibe-
tur humani, inquantum procedunt a volun- rata, cujus objectum est bonum et finis, proprie
tate deliberata; objectum autem voluntatis etiam ex line speciem recipiunt.
est bonum, et fmis et ideo manifestum est
;

quod principium humanorum actuum, in- ARTICULUS IV.

quantum sunt humani, est fmis et simiUter ;

Utrum sit aliquis ulti?nus finis humanse

terminus eorumdem nam id ad quod ter- ;
vitse.
minatur actus humanus, est id quod volun-
tas intendit tanquam fmem ; sicut et in agen- Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur
tibus naturaUbus forma generati est confor- quod non sit aUquis ultimus fmis huraanae
mis formse generantis. Et quia, ut Ambrosius vitae, sed procedatur in fmibus in infmitum.
dicit inProlog. super Lucam, § 8, col. 1612, Bonum enim secundum suam rationem est
t. mores proprie dicuntur humani, »
2, (( difTusivum sui, ut patet per Bionysium*,
actus morales proprie speciem sortiuntur ex IV cap. De nom., § 1, col. 694, t. 1. Si
div.
fme nam idem sunt actus morales et actus
; ergo quod procedit ex bono, ipsura etiam
humani. est bonum, oportet quod iUud bonura diffun-
Ad primum ergo dicendum, quod fmis dat aUud bonum ; et sic processus boni est
non omnino ahquid extrinsecum ab actu,
est in infmitum. Sed bonum habet rationem
quia comparatur ad actum ut principium, fmis. Ergo in fmibus est processus in infi-
velterminus; et hocMpsum est de ratione nitum.
actus, ut scilicet sit ab ahquo quantum ad 2. ea quae sunt rationis, in
Praeterea,
actionem, et ut sit ad aliquid quantum ad infmitum multipUcari possunt unde et ;

passionem. mathematicae quantitates in infmitum au-

Ad secundum dicendum, quod fmis, se- gentur; species etiam numcrorum propter
cundum quod est prior in intentione, ut dic- hoc sunt infmitae ", quia, dato quoUbet
tum est, secundum hoc pertinet ad volunta- numero, aUum majorem excogitare potes.
tem; et hoc modo dat speciem actui humano Sed desiderium fmis sequitur apprehensio-
sive morali. nem rationis. Ergo videtur quod in fmibus
Ad
tertium dicendum, quod idem actus procedatur in infmitum.
numero, secundum quod semel egreditur ab 3. Praeterea, bonum et fmis est objectum
agente, non ordinatur nisi ad unum fmem voluntatis. Sed voluntas infmities potest
proximum, a quo habet speciem; sed potest reflecti supra seipsam; possuni enim velle
ordinari ad phires fmes remotos, quorum aliquid, et veUe rae veUe iUud et sic in infi- ;

unus est fmis alterius. Possibile tamen est
quod unus actus secundum speciem natura?
ordinetur ad diversos fmes voluntatis sicut
hoc ipsum quod est occidere hominem, quod
est idcm secundum spcciem naturaB, potest
nitura. Ergo in fnnbus humanae vohmtatis
proceditur in infnntum, ct non est aliquis
; ultimus flnis Immanae voluntatis.
Sed contra est quod Philosophus dicit,
II Mctaphys., text. 8, quod qui inflnitum ((

ordinari sicut in fmem ad conservationem faciunt, auferunt naturam boni. » Sed bonum
Sic codd.; in Parm. « nostri. »
< » Sic codd.;
: — pro cujusque captu, lotius bonitatis subb radios af-
In Parm. « idcm. » ' In
: —
Parm. « iidem. » - : fundit. » — 5 « Possunt esso infinitse, » in Parm.
Bonum, ipsamet substantia sua, rebus omnibus,
 :

QVM^T. I, ART. IV ET V. 79
estquod habet rationem finis. Ergo contra inflnita. Sed quia primum bonum habet
rationem finis est quod procedatur in infmi- diffusionem secundum intellectum, cujus
tum.Necesseestergoponereunumultimum est secundum aliquam certam formam^
finem. profluere in causata; aliquis certus modus
Respondeo dicendum, quod per seloquen- adhibetur bonorum effluxui a primo bono,
do, impossibile est in fmibus procedere in a quo omnia aUa bona participant virtutem
infinitum ex quacumque parte. In omnibus diff^usivam. Et ideo diffusio bonorum non
enimqusepersehabentordinemadinvicem, procedit in infmitum; sed, sicut dicitur
oportet quod, romoto primo, removeantur Sap., xi, Deus omnia disposuit in numero,
ea quae sunt ad primum. Unde Philosophus pondere et mensura.
probat in VIII Physic, text. 34, quod non Ad secundum dicendum, quod in his quae
est possibile in causis moventibus procedere sunt per a principiis natura-
se, ratio incipit

in infmitum quia jam non esset primum

;
' ad aliquem terminum progre-
litcr notis, et

movens, quo subtracto alia movere non pos- ditur. Unde Philosophus probat in I Poster.,
sunt, cum non moveant nisi per hoc quod text. 6, quod « in demonstrationibus non est

moventur a primo movente. In finibus autem processus in infmitum » quia in demonstra-

;

invenitur duplex ordo, ordo intentio-

scilicet tionibus attenditur ordo aliquorum per se
nis et ordo executionis, et in utroque ordine ad invicem connexorum, et non per acci-
oportet esse aliquid primum. Id enim quod dens. In his autem quae per accidens connec-
est primum in ordine intentionis, est quasi tuntur, nihil prohibet rationem in inflnitum
principium movens appetitum; unde sub- procedere. Accidit autem quantitati, aut
tracto principio, appetitus a nullo moveretur. numero praeexistenti, inquantum hujus-
Id autem quod est principium in executione, modi, quod ei addatur quantitas aut unitas.
est unde incipit operatio : unde isto prin- Unde in hujusmodi nihil prohibet rationem
cipio subtracto, nullus inciperet ahquid procedere in inflnitum.
operari. Principium autem intentionis est Ad tertium dicendum, quod illa multipli-
ultimus fmis principium autem executionis catio actuum voluntatis reflexae supra seip-
;

est primum eorum quae sunt ad flnem. Sic sam, per accidens se habet ad ordinem flni-
ergo ex neutra parte possibile est in infmi- tum quod patet ex hoc quod circa unum et
;

tum procedere; quia si non esset ultimus eumdem actum indifferenter semel vel
fmis, nihil appeteretur, nec aUqua actio ter- pluries supra seipsam voluntas reflectitur.
minaretur ,
nec etiam quiesceret intentio Conclusio. - In fmibus et his qyi^ propter
agentis. Si autem non esset pnmum m his fmem sunt, non est processus in infmitum; sed
quae sunt ad flnem, nullus inciperet aliquid sicut est aliquid primum, a quo incipit motus ad
operari, nec terminaretur consiUum ; sed in fmem, ita est unus ultimus fmis.
infmitum procederet.
Ea vero quae non habent ordinem per se, ARTICULUS V.
sed per accidens sibi invicem conjunguntur,
nihil prohibet inflnitatem habere causae ; Vtrum unius hominis possint esse plures
enim per accidens indeterminatae sunt. Et ultimi fines.
hoc etiam modo contingit esse infmitatem
per accidens ^n finibus, et in his quse sunt Ad quintum sic proceditur. 1 . Videtur
ad fines. quod possibile sit voluntatem unius hominis
Ad primum ergo dicendum, quod de in plura ferri simul, sicut in ultimos fmes.
ratione boni est quod aliquid ab ipso effluat, Dicit enim Augustinus, XIX De civit. Dei,
nontamen quod ipsum ab alio procedat. Et c. i, § 2, col. 621, t. 1, quod « quidam ulti-
ideo cum bonum habeat rationem fmis, et mum hominis finem posuerunt in quatuor
primum bonum sit ultimus flnis, ratio ista scilicet in voluptate, in quiete, in bonis
non probat quod non sit ultimus flnis sed ;
naturse, et in virtute. » Hsecautem mani-
quod a^ flne primo supposito procedatur in feste sunt Ergo unus homo potest
plura.
infinitum inferius versus ea quse sunt ad constituere ultimum finem suae voluntatis in
finem. Et hoc quidem competeret, si consi- multis.
deraretur sola virtus primi boni, quse est 2. Praeterea, quae non opponuntur ad
'« Jam » deest in Parm. et In edit. —
* Theologi codd. et editi fere omnes. — ' Sic codd.; in edit. :

removent preepositionem « a; » eam vero habent « causam certam. »

 ; '

80 SUMMA THEOLOGICA.
invicem, se invicem non excludunt, Sed Secunda ratio est, quia sicut in processu
multa inveniuntur in rebus, quae sibi invi- rationis principium est id quod naturaliter
cem non opponuntur. Ergo si unum ponatur cognoscitur ; ita iii processu rationalis appe-
ultimus fmis voluntatis, non propter hoc titus qui est voluntas, oportet esse princi-
alia excluduntur. pium id quod naturahter desideratur. Hoc
3. Prseterea, voluntas per hoc quod cons- autem oportet esse unum, quia natura non
tituit ultimum finem in aliquo, suam libe- tendit nisi ad uniim. Principium autem iii
ram potentiam non amittit. Sed antequam processu rationaUs ultimus
appetitus est
constitueret ultimum fmem suum in illo, finis. Unde oportet id in quod tendit voluntas
puta in voluptate, poterat constituere fmem sub ratione ultimi fmis esse unum.
suum ultimum in alio, puta iu divitiis. Ergo Tertia ratio est, quia cum actiones volun-
etiam postquam constituit aliquis ultimum tarise ex fme speciem sortiantur, sicut supra
fniem suse voluntatis in voluptate, potest habitum est, oportet quod a fine ultimo, qui
simul constituere ultimum fmem in divitiis. est communis, sortiantur rationem generis
Ergo possibile est unius hominis voluntatem sicut et natm-aUa ponuntur iii genere secun-
simul ferri in diversa, sicut in ultimos dum formalem rationem communem. Cum
fmes. igitur omiiia appetibiUa voluntatis, inquan-
Sed contra, illud in quo quiescit aliquis tum hujusmodi, sint unius generis, oportet
sicut in ultimo fme, hominis efTectui domi- ultimum finem esse unum; et prsecipue
natur, quia ex eo totius vitae suse regulas quia iii quolibet genere est unum primum
accipit;unde de gulosis dicitur Pliilipp., ni, principium ultimus autem finis liabet ratio-
;

i9 Quorum Deus venter est, quia scilicet

: nem primi principii, ut dictum est.
constituunt ultimum fmem in deliciis ventris. Sicut autem se habet uUimus finis homi-
Sed, 24 Nemo
sicut dicitur Matth., vi, : nis simpUciter ad totum humanum genus,
potest diiobus dominis servire, ad invicem ita se habet ultimus finis hujus hominis ad

scilicet non ordinatis.
esse plures ultimos fines unius hominis
invicem non ordinatos.
Respondeo dicendum, quod impossibile est
quod voluntas unius hominis simul se habeat
ad diversa sicut ad ultimos fines. Cujusratio
potest triplex assignari.
Prima est, quia cum unumquodque appe-
tatsuani perfectionem, illud appetit aUquis
ut ultimum fmem quod appetit ut bonum
perfectum et completivum sui ipsius'. Unde
Augustinus dicit, XIX De civit. Dei, ibidem,
§ 1Finem boni nunc dicimus, non quo
: «
consumatur, ut non sit, sed quo perficiatur,
ut plenum^ sit. » Oportet igitur quod ulti-
mus impleat totuin hominis appeti-
fmis ita
Ergo impossibile est hunc hominem. Unde oportet quod sicut
ad omiiium hominum est naturaliter unus finis
» ultimus, ita hujus hominis voluntas in uno
ultimo fine statuatur.
Ad primum ergo dicendum, quod omnia
illa plura accipiebantur in ratione unius
boni perfecti ex his constituti ab liis qui iii
eis ultimum finem ponebant.
Ad secundum dicendum, quod, etsi plura
accipi possunt quse ad invicem oppositionem
non habeant; tamen bono perfecto oppo-
nitur quod sit aliquid de perfectione rei extra
ipsum \
Ad tertium dicendum, quod potestas vo-
luntatis non liabet ut faciat opposita csso
simul quod contingeret, si tenderet iii pUira
:

tum, quod niliil extra ipsum appetendum disparata sicut iii uUimos fines, ut ex dictis
relinquatur; quod esse noii potcst, si aliquid patet.
extraneum ad ipsius perfectionem requira-
CoNCLUsio. — Cum illud appctat aliquis ut
tur. Unde noii potest esse quod in duo sic ultiniuni linem, quod appetit ut bonum per-
tendat appetitus, ac si utrumquo sit bonum fectum, et complciivum sui ipsius; non possuiit
perfectum^ ipsius, unius hominis plures simul esse tiues uitimi (a).

^ Ita cum cod. Alcan. editi plurimi. Theologi ex Quis non videat eumdem bominem nuUo modo
cod. Camer. et aliis « ut : sit Lonum perfectum simul appetere posse phira ac diversa tanquam
ipsius. » * Al. —
« plene. » : —
' Edit. Rom. : « per- plures fines uUimos totalcs et ada^qnatos? Quo-
fectivum. » — ">
Al. : « extra ipsam. » modo aulem in crcaluris fmem suum uUimum
Finis ultimus vel materialiler, vel in abslracto
(a) peccans slalucre polerit, quod et facit juxta Tho-
considoralur. Malerialiler, res illa parlicularis est mistas? Errorem islum tlebilem Thomishu dupli-
Jn qua unusquisque suam arbitratur consistere citer exponunt 1" peccans ipse suus cst fiuis
:

beatitudinem, quamque proinde sibi linem consti- uUimus; "1" bonum privalum et inordinate amalum
tuit ultimumj — jn abstracto est beatiludo ut sic. peccautis cst ipsius fmis uUimus inadaniuatus et
 ; :

OUiEST. I, ART. VI. 81

fmnt a natura, quam in his quse fmnt ab

ARTICULUS VI. arte et ita omnis inchoatio perfectionis or-
;

dinatur in perfectionem consummatam, quse

TJtrum homo omnia quse vult, velit propter est per ultimum * fmem.
ultimumfinem. Secundo, quia ultimus fmis hoc modo se
habet in movendo appetitum, sicut se habet
Ad sextum sic proceditur. i. Videtur in ahis motionibus primum movens. Mani-
quod non omnia queecumque vult homo, festum est autem, quod causse secundse
propter ultimum fmem velit. Ea enim quse moventes non movent, nisi ^ secundum quod
ad fmem ultimum ordinantur, seriosa di- moventur a primo movente unde secunda ;

cuntur, quasi utilia. Sed jocosa a seriis dis- appetibiUa non movent appetitum nisi in
tinguuntur. Ergo ea quse homo jocose agit, ordine ad primum appetibile, quod est ulti-
non ordinat in ultimum fmem. mus fmis.
Philosophus dicit in princ.
2. Prseterea, Ad primum ergo dicendum, quod actiones
Metaphys., cap. n, quod scientise specu- <( ludicrsB non ordinantur ad ahquem fmem
lativse propter seipsas quaeruntur » nec : extrinsecum, sed tantum ordinantur ad
tamen potest dici, quod qusehbet earum sit bonum ipsius ludentis, prout sunt delec-
ultimus fmis. Ergo non omnia quse homo tantes, vel requiem prsestantes. Bonum au-
appetit, appetit propter ultimum fmem. tem consummatum hominis est ultimus fmis
3. Prseterea, quicumque ordinat aliquid ejus.
in fmem, cogitat de illo fme. Sed non semper Et similiter dicendum ad secundum de
homo cogitat de ultimo fme in omni eo quod scientia speculativa, quse appetitur ut bonum
appetit aut facit. Non ergo omnia homo ap- quoddam speculantis, quod comprehenditur
petit aut facit propter ultimum fmem. sub bono completo et perfecto, quod est ulti-
Sed contra est quod dicit Augustinus, XIX mus fmis.
De civ. Dei, ibidem : « Illud est fmis boni Ad tertium dicendum, quod non oportet
nostri, propter quod appetenda sunt csetera, ut semper ahquis cogitet de ultimo fme,
illudautem propter seipsum. » quandocumque ahquid appetit vel operatur
Respondeo dicendum, quod necesse est sed virtus primse intentionis, quse est res-
quod omnia quse homo appetit, appetat pectu ultimi fmis, manet in quohbet appetitu
propter ultimum fmem et hoc apparet du- ;
cujuscumque rei, etiamsi de ultimo fme actu
phci ratione. non cogitetur; sicut non oportet quod qui
Primo quidem, quia quidquid homo appe- vadit per viam, in quolibet passu cogitet de
tit, appetit sub ratione boni quod quidem ; fme.
si non appetitur ut bonum perfectum, quod

est ultimus fmis, necesse est ut appetatur ut

CoNCLUsio. —
Cum ultimus finis hoc modo se
habeat in movendo appetitum, sicut se habet in
tendens in bonum perfectum quia semper ;
aliis motionibus primum movens, sine quo non
inchoatio aUcujus ordinatur ad consumma-
movent causse secundse; oportet ut qusecumque
tionem ipsius, sicut patet tam in his quse vult homo velit propter ultimum fmem (a).

si sint peccanti plura bona inordinate

partialis,
Ad secundum, si alia non referantur ad creatu-
amata, et ex omnibus his bonis inadaequatis et ram, non est creatura finis ultimus. —
Ad tertium,
partialibus totalis et adsequatus finis ulLimus eva- vix crederem Deum esse peccati venialis finem
dit.
ultimum concedo nihilominus Deum esse finem
;

Remanet tamen difficultas non contemnenda de ultimum peccantis venialiter, non quia peccat,
peccante venialiter, et de infideli bonum opus etiam sokimmodo venialiter, sed quia, peccando
morale faciente. Solutio triplex datur 1° Justus :
solummodo venialiter, non excludit a se Deum ut
venialiter peccans pro fine ultimo creaturam inef- finem ultimum vitse suse. Peccatum veniale a fine
Deum efficaciter habet; 2° Deum positive,
ficaciter,
ultimo deficit, in quantum peccatum est sed ,

creaturam negative, quando Justus venialiter pec-

Deum peccanti finem ultimum relinquit
cat, pro fine ultimo habet, ita ut
creatura non ••
Ita cod. Alcan., Camer. et Tarrac, cum edit,
referatur ad aliud, nec ad eam alia referantur
Patav. Edit. Rom. et Nicolai, « propter ultimum. »
3° juslus veniaUter peccans sicut et infidelis
, 2 Edit. Rom. omittit « nisi. »
:

bonum opus morale faciens, pro fine ultimo Deum (a) Quadrupliciter homo suas ad finem ultimum
habent, ut bonum in communi satiativum appeti- actiones referre potest 1" Actualiter formaliter;
tus. — Ad primum, si finis ultimus inefficax re-
:

2" virtualiter, vel ex intentione prseterita non re-

fertur ad Deum, non est ultimus ; si autem ad tractata, vel ex naturali tendentia rei ad aliquem
Deum non refertur, Deus non est finis ultimus. — finem; 3° interpretative, quia scilicet ex disposi-
II.
 ;

83 SUMMA THEOLOGICA.
completissimum, quod tanquam ultimum
ARTICULUS VII. fmem appetit habens affectum bene disposi-

Utrum sit unus idthnus finis omnium *^"^;

. , .„. .

hominum ^^ primum ergo dicendum, quod qui illi

peccant, avertuntur ab eo in quo vere inve-

Ad septimum 'sic proceditur. 1. Videtur niturratio ultimifmis; non autem ab ipsa
quod non omnium hominum sit unus fmis ultimi fmis intentione, quam quaerunt falso
ultimus. Maxime enim videtur ultimus fmis in aliis rebus.
esse hominis incommutabile bonum. Sed Ad secundum dicendum, quod diversa
quidam avertuntur ab incommutabili bono, studia contingunt in hominibus
vivendi
peccando. Non ergo omnium hominum unus propter diversas res in quibus quseritur ratio
est ultimus fmis. summi boni.
2. Praeterea, secundum ultimum fmem Ad tertium dicendum, quod etsi actiones
tota vitahominis regulatur. Si igitur esset sintsingularium, tamenprimum principium
unus ultimus fmis omnium hominum, se- agcndiineisestnatura, quaetenditadunum,
queretur quod in hominibus non essent di- ut dictum est.
versa studia vivendi; quod patet esse fal- Conclusio. - Tametsi imus est ultimus finis
SUm. formaliter omnium hominum , multiplicantur
fmis est actionis terminus.
3. Prseterea, tamen quai per varia studia homines ut ultimos
Actiones autem sunt singularium homines ; fines assequi conantur.

autem, etsi conveniant in natura speciei,

tamen differunt secundum ea quae ad indi- ARTICULUS VIII.
vidua pertinent. Non ergo omnium hominum f;^^ ^^ hiq uUimo fine alise creaturae
est unus ultimus fmis. conveniant.
Sed contra est quod Augustinus dicit, XIII
De Trinit., cap. iv, § 7, col. 1018, t. 8, quod Ad octavum sic proceditur. 1. Videtur
omnes homines conveniunt in appetendo quod in ultimo fme hominis etiam omnia
ultimum fmem qui est beatitudo. alia conveniant. Finis enim respondet prin-
Respondeo dicendum, quod de ultimo fme cipio. Sed illud quod est principium homi-
possumus loqui duphciter uno modo se- : num, sciUcet Deus, est etiam principium
cundum rationem ultimi fmis, aUo modo se- oninium aHorum. Ergo in fme hominis
cundum id in quo finis ultimi ratio inve- omnia aUa communicant.
nitur. 2. Prseterea, Dionysius dicit in lib. De
Quantum igitur ad rationem ultimi finis, div. nom., cap. iv, § 4, col. 699, quod t. 1,

omnes conveniunt in appetitu finis ultimi « Deus coiivertit omnia ad seipsum tanquam

qnia omnes appetunt suam perfectionem ad ultimum fmem '. Sed ipse est ultimus)>

adimpleri, quse est ratio ultimi finis, ut dic- finis hominis, quia solo ipso fruendum est.

tum est. Ergo in fme ultimo hominis etiam alia con-

Sed quantum ad quo ista ratio inve-
id in veniunt.
nitur, non omnes homines conveniunt in 3. Prseterea, finis ultimus hominis est

ultimo fine. Nam quidam appetunt divitias objectum voluntatis. Sed objectum volun-
tanquam consummatum bouum quidam ;
tatis ^ est bonum universale, quod est fiuis
vero voluptatcm quidam vcro quodcumque
;
omnium. Ergo ncccsse cst quod in ultimo
aliud sicut et omni gustui delectabile cst
; fine hominis omnia conveniant.
dulce sed quibusdam maxime dclectabiUs
; Sed contra est, quod ultimus finis homi-
est dulcedo vini, quibusdam dulcedo meUis, num est beatitudo, quam omnes appetunt,
aut aUcujus taUuin. lUud tamen duke opor- ut Augustinus dicit, Ub. Xlll De Trinit.,
tet simpUciter csse meUus delectabiie, in quo cap. iv, §7, col. 1018, t. 8 Scd « non cadit

maxime delectatur, qui habet optimum gus- in animaUa cxpertia rationis ut beata sint, »
tum; et simiUtcr illud bonum oportet esse sicut Augustinus dicitinUb.LXXXlII (?«*5-

tione et modo operandi facile conjicitur quod i

Cordcrius : « Omnia
bonitas ad so convertit,
aliquis, si advertcret, vel si casus occurreret, sic omniaquo ipsain... ut (inoni appeluut. »
" Ua cod. Alcan. ol Cuuier., cum edilis plurimis.
vellet; 4" habitualiler, ex pura concomitantia habi-
tus aUcujus, V. g. charitatis, cum actu, absque Edit. Rom. : « bonum voluntatis. »
ullo iuiluxu sive acluali, sive virtuali in actum.
 »
;

QVMST. I, ART. VIII, ET QUtEST. II, ART. I.

•
83

tion., q. V, col. d2, t. 6. Non ergo in ultimo beatitudo consistat in divitiis utrum in ;
2°
fme hominis conveniunt.
alia honoribus ; 3° utrum
fama sive in gloria; in
Respondeo dicendum, quod, sicut Philo- A° utrum in potestate 5° utrum in aliquo ;

sophus dicit in II Physic. *, et in V Metaph., corporis bono 6" utrum in voluptate

;

text. 22, fmis dupliciter dicitur, scilicet 7 utrum in aliquo bono animae 8° utrum ;

cujus ^ et quo id est ipsa res in qua ratio

: in aliquo bono creato.
boni invenitur, et usus, sivo adeptio illius
rei; sicut si dicamus, quod motus corporis ARTICULUS PRIMUS.
gravis fmis est vel locus inferior, ut res; vel
Utrum heatitudo hominis consistat in
hoc quod est esse in loco inferiori, ut usus ;
divitiis.
et fmis avari est vel pecunia, ut res vel pos- ;

sessio pecunice, ut usus. Si ergo loquamur Ad primum sic proceditur. 1. Videtur

de ultimo fme hominis quantum ad ipsam
rem quse est fmis, sic in ultimo fme hominis
omnia alia conveniunt quia Deus est ulti-
;
mus fmis hominis et omnium aUarum re-
quod beatitudo hominis in divitiis consistat.
Cum enim beatitudo sit ultimus fmis homi-
nis, in eo consistit quod maxime in hominis
^
affectu dominatur hujusmodi autem sunt
;

rum. divitiae; dicitur enim Eccl., x, 19 Pecuniae :

Si autem loquamur de ultimo fine hominis obediunt omnia. Ergo in divitiis beatitudo
quantum ad consecutionem fmis, sic in hoc hominis consistit.
fine hominis non communicant creaturse irra- 2. Preeterea, secundum Boetium in III Be
tionales. Nam liomo, et ahae rationales crea- consoL, prosa n, col. 724, t. 1, « beatitudo
turseconsequuntur ultimum finem cognos- est status omnium bonorum congregatione
cendo et amando Deum quod non competit ;
perfectus. » Sed in pecuniis omnia possideri
aliis creaturis, quee adipiscuntur ultimum videntur; quia, ut Philosophus dicit in V
fmem, inquantum participant aliquam simi- Ethic, cap. v, et I Polit., cap. vi, « ad hoc
litudinem Dei, secundum quod sunt, vel vi- nummus est inventus, ut sit quasi fidejussor
vunt, vel etiam cognoscunt. habendi pro eo quodcumque homo voluerit.
Et per hoc patet responsio ad objecta. Nam Ergo in divitiis beatitudo consistit.
beatitudo nominat adeptionem ultimi fmis. 3. Prseterea, desiderium summi boni, cum
CoNCLUsio. —
Quamvis Deus sit ultimus finis nunquam deficiat, videtur esse infmitum.
omnium rerum, non est tamen liominis et aliarum Sed hoc maxime in divitiisinvenitur; quia
creaturarum ratione carentium idem ultimus avarus non implehitur pecunia, ut dicitur
fmis quantum ad illius consecutionem et adep- Eccle., V, 9. Ergo in divitiis beatitudo con-
tionem. sistit.

Sed contra, bonum hominis in retinendo

QU^STIO 11. beatitudinem magis consistit quam in amit-
DE HIS IN QUIBUS HOMINIS BEiVTITUDO CONSISTIT.
tendo ipsam. Sed, sicut Boetius, in II J)e
(Et octo quseruntur.) consol., prosa y, col. 689, t. 1, dicit, « divi-
tiae efTundendo magis quam coacervando

Deinde considerandum est de beatitudine. nitent; siquidem avaritia semper odiosos,

Primo quidem, in quibus sit. Secundo, quid claros facit laf gitas. » Ergo in divitiis beati-

sit. Tertio, quaUter eam consequipossumus. tudo non consistit *.

Circa primum quaeruntur octo :

1° utrum Respondeo dicendum, quod impossibile est

'
Nescio an recte hunc textum et Nicolai et quo, fruendo, creaturse rationales perveniunt, seu
Parm. intellexerint. Nam in omnibus codicibus extremum quo perveniunt.
* Quod hic D. Thomas vocat finis « cujus, »
quos vidimus babetur « in II Physic; » et Parm.,
:

post Nicolai, dicit quod neutro in loco, id est nec Billuart vocat finis qui.
in II Physic, nec iu V Metaphysic, talis distinctio 3 Al. « prsecipue, » vel « proprie, » vel « pecunise
:

invenitur. — Ego tamen in II Physic, cap. n, divilise. »

sequenlia lego « quorum enim, molus cum sit
:
conlinuus, est finis illius motus, hic finis est ex-
tremum et id cujus causa. » Quid clarius? finis
^*
Ita veteres editiones et codices plurimi, quibus
adhseret editio Patav. ann. 1698. Editio Nicolai in-
ter cruculas, et edit. Pat. ann. 1712, cum hac nota :

motus est ipsa res cujus causa motus fit, et etiam « Hoc argumentum in pluribus codicibus deest ; »
adeptio hujus rei, seu extremum. Sic etiam — habent insuper sequens argumentum « Prajterea, :

Deus est finis cujus causa omnia exislunt, « omnia beatitudo debet esse perfectum bonum et sufficiens
propter semetipsum operatus est Dominus, » et finis ad hominis desiderium satiandum, vel ad illius
 ; »:

8i SUMMA THEOLOrxICA.
beatitudinem hominis in divitiis consistere. turae ; sed appetitus divitiarum artificiaUum
Sunt enim duplices divitiae, ut Philosophus est infinitus, quia deservit concupiscentiae
dicit in I Polit., cap. vi, scilicet naturales et inordinata3, quaenon modificatur, ut patet
artificiales. Naturales quidem divitiae sunt, per Philosophum in I Polit., cap. vi, a med.
quibus homini subvenitur ad defectus natu- AUter tamen est infinitum desiderium divi-
rales tollendos ; sicut cibus, et potus, vesti- tiarum, et desiderium sumini boni '. Nam
menta , vehicula , et aha habitacula , et summuin bonum quanto perfectius posside-
hujusmodi. Divitia». artificiales sunt quibus ipsum magis amatur, et aUa con-
tur, tanto
secundum se natura non juvatur ut dena- , temnuntur quia quanto magis habetur ;

rii ; sed ars humana eos adinvenit propter magis cognoscitur; et ideo dicitur EccU.,
facultatem commutationis ut sint quasi
' , XXIV, 29 Qui edunt me, adhuc esurient.
:

mensura quaedam ^ rerum venalium. Sed in appetitu divitiarum et quorumcumque

Manifestum est autem, quod in divitiis temporaUum bonorum est e contrario *. Nam
naturaUbus beatitudo hominis esse non po- quando jam habentur, ipsa contemnuntur ^,
test. Quaeruntur enim hujusmodi divitise et alia appetuntur, secundum quod signifi-
propter aUquid, scilicet * ad sustentandam catur Joan., iv, 13, cum Dominus dicit :

naturam hominis et ideo non possunt esse

; Qui bibit ex hac aqua *, per quam tempora- * Aqua
ultimus fuiis hominis ^, sed magis ordinan- lia significantur, sitiet iterum
hoc ideo, ; et
tur ad hominem sicut ad fmem. Unde in quia eorum insufficientia magis cognoscitur
ordine naturs omnia hujusmodi sunt infra cum habentur. Et ideo hoc ipsum ostendit
hominem, et propter hominem ifacta, secun- eorum imperfectionem, et quod in eis sum-
dum iUud psal. vni, 8 : Omnia subjecisti sub mum bonuin non consistit.
pedibus ejus. CoNCLUsio. — Cum beatitudo sit ultimus flnis
Divitiae autem non quseruntur
artificiales liominis, artificiales autem divitias homines quse-
nisi propter naturales non enim quaereren- ; rant propter naturales, atque liasreferant ad
tur, nisi quia per eas emuntur res ad usUm naturam hominis sustentandam ; impossibile est

vitae necessariae unde multo minus habent

;
beatitudinem hominis consistere in divitiis.
rationem ultimi fmis. hnpossibile est igitur
beatitudinem, quae estultimus fmis hominis, ARTICULUS IL
in divitiisesse.
Utrum beatitudo hominis consistat i?i
Ad primumergo dicendum, quod omnia honoribus.
corporaUa obediunt pecuniae quantum ad
muUitudinem stuUorum qui sola corporaUa ,
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur
bona cognoscunt, quae pecunia acquiri pos- quod beatitudo hominis in honoribus consis-
sunt. Judicium autem de bonis humanis non Beatitudo enim, sive felicitas, est « prae-
tat.

debet sumi a stultis, sed a sapientibus sicut ; mium virtutis, » ut Philosophus dicit iii
et judicium de saporibus ab his qui habent I Ethic, cap. Sed hoiior maxime
ix, in princ.
gustum bene dispositum ^. videtur esse id quod est virtutis praemium, ((

Ad secundum dicendum quod pro pecu- ,

ut Philosophus dicit in IV Ethic, cap. lu.
nia " possunt habcri oninia venaUa non au- , Ergo in honore maxime consistit beatitudo.
tem spiritualia quae vendi non possunt.
,
2. Praeterea, illud quod convenit Deo, et
Undedicitur, Prov., xvu, IG Quid prodest : excellentissimis, inaximc videtur csse beati-
* Habere stulto divitias habere *, cum sapientiam tudo, quae est bonum perfectum. Sed hujus-
divitias. Philosophus dicit in
g^^^cre non possit ? modi est hoiior, ut
Adtertium dicendum, quod appetitus na- VIII Ethic, cap. xiv; et I Tim., i, 17, dicit
turaUum divitiarum non est infinitus quia ,
Apostolus Soli Deo honor et gloria. Ergo
:

secundum certam mcnsuram sufficiunt na- in honore consistit beatitudo.

indigentiam rcmovendam ; el ila firmum ac slabile, amitli ; ac propterea pra;sidio indigent ut scrvenfur.
ut nec auferri possit, nec amitti. Sed, sicut rursum Ergo in diviliis bealiludo consislere dici non potcst.
Boetius dicit, in III De consol., prosa iir, inler ^
Sic codd.; in edit. : « facilitatem. » — * In Parm.
abundantissimas opes aliqua semper aiiimum con- deest « qua'dam.»— ' Sic codd.; edit. non habent
:

fuiidit anxictas, et quod absens cst desideralur « proplcr aliquid, sciUcel. » Ila cod. Veiiclus — '*

qui desiderat autem, eget; qui vero egel, non SS. Joannis el Pauli AI. deesl « hominis. » ^ Al.:
;
—
us(juequaque siiji sufficions cst; ac proindc niliilo « moderalum. » " Al. « pro » deest in —
Parm. :
—
indigenlcm sufncientemque sibi facere nequeunt 7 Al. « primi boni. »
:
* In Edil. « e couverso. — :

opes ;
possuntque ipsai vel invitis auferri vel , — AI.
'•
« temporo contemuunlur.
: »
 QUJiST. 1!, ART. 11 ET III. 85
3. Preeterea, illud quod est maxime desi-
deratum ab liominibus est beatitudo. Sed ARTICULUS III.
nihil videtur essemagis desiderabile ab ho-
minibus quam honor quia homines patiun- ;
Utrum beatitudo hominis consistat in fama,
tur jacturam in omnibus aliis rebus, ne sive gloria.
patiantur aliquod dotrimentum sui honoris.
Ergo in honore beatitudo consistit. Ad
tertium sic proceditur. 1. Videtur quod
Sed contra, beatitudo est in beato. Honor beatitudo hominis consistat in gloria. In eo
autem « non est in eo qui honoratur sed , enim videtur beatitudo consistere, quod red-
magis in honorante qiii reverantiam exhi- ,
ditur sanctis pro tribulationibus quas in
bet honorato » ut Philosophus dicit in
, mundo patiuntur. Hujusmodi autem est
I Eihic, cap. v. Ergo in honore beatitudo gloria; dicit enim Apostolus, Rom., vni, 18 :

non consistit. Non sunt condignse passiones hujus tempo-

Respondeo dicendum, quod impossibile est ris adfuturam gloriam, quse revelabitur in
beatitudinem consistere in honore. Honor nobis. Ergo beatitudo consistit in gloria,
enim exhibetur alicui propter aliquam ejus 2. Praeterea, « bonum est diffusivum, »
excellentiam ; et ita est signum et testimo- ut patet per Dionysium, iv cap. De div.
nium quoddam illius excellentise, quae est in nom., § 1 col. 694 t. 1. Sed per gloriam
, ,

honorato. Excellentia autem hominis maxime bonum hominis maxime diffunditur in noti-
attenditur secundum beatitudinem quse est ,
tiam aliorum quia gloria ut Augustinus
;
,

hominis bonum perfectum ; et secundum dicitlib. III Cont. Maxim., cap. xm, col. 770,
partes ejus, id est secundum illa bona quibus t. 8, nihil aliud est quam « clara cum laude
aliquid beatitudinis participatur. notitia. » Ergo beatitudo hominis consistit
Et ideo honor potest quidem consequi bea- in gloria.
titudinem sed principaliter in eo beatitudo
; 3. Prseterea, beatitudo est stabilissimum
consistere non potest. bonorum. Hoc autem esse videtur fama, vel
Ad primum ergo dicendum quod sicut ,
, gloria, quia per hanc quodammodo homines
Philosophus ibidem dicit \ honor non est seternitatem sortiuntur unde Boetius dicit ;

preemium virtutis, propter quod virtuosi in lib. II De consolat., prosa vn, col. 711,
operantur, sed accipiunt honorem ab homi- 1. 1 « Vos immortahtatem vobis propagare
:

nibus loco prsemii quasi a non habentibus ,

videmini, cum futuri famam temporis cogi-
ad dandum majus. Verum autem praemium tatis. » Ergo beatitudo consistit in fama seu
virtutis est ipsa beatitudo propter quam ,
gloria.
virtuosi operantur. Si autem propter hono- Sed contra beatitudo est verum hominis
,

rem operarentur jam non ,

esset virtus , sed bonum. Sed famam, seu gloriam contingit
magis ambitio. esse falsam ut enim dicit Boetius in
; lib. III

Ad secundum dicendum quod honor de- ,

De consolat., prosa vi, col. 745, t. 1 : « Plu-
betur Deo et excellentissimis, in signum vel res magnum ssepe 'nomen falsis vulgi opi-
testimonium excellentise preeexistentis non , nionibus abstulerunt quo quid turpius ex-
:

quod ipse honor faciat eos excellentes. cogitari potest ? Nam

qui falso prsedicantur,
Ad tertium dicendum, quod ex naturali suis ipsi necesse est laudibus erubescant. »
desiderio beatitudinis ,
quam consequitur Non ergo beatitudo hominis consistit in fama
honor ut dictum est contingit quod homi-
, , seu gloria.
nes maxime honorem desiderant unde ; Respondeo dicendum, quod impossibile
quserunt homines maxime honorari a sa- est beatitudinem hominis in fama, seu gloria
pientibus quorum judicio credunt se esse
,
humana consistere. Nam gloria nihil aliud
excellentes, vel felices. est quam clara notitia cum laude,
(( » ut
CoNCLusio. — Cum secundumbeatitudinem homo Augustinus dicit. Res autem cognita aliter
constituatur in excellentia, cujus signum est honor comparatur ad cognitionem humanam, et
et reverentia, non nisi consecutive in honoribus aliter ad cognitionem divinam. Humana
beatitudo hominis consistit. enim cognitio a rebus cognitis causatur sed ;

divina cognitio est causa rerum cognitarum.

Unde perfectio humani boni ,
quse beatitudo

^ Parm. omittit : « sicut philosophus ibidem di- cit. »

 ;: :

8« SUMMA THEOLOGICA.
non potest caiisari a notitia hiimana;
dicitur,
sed magis notitia liiimana de beatitudine ARTICULUS IV.
quodammodo causatur
alicujus procedit, et Utrum beatitudo hominis consistat in
ab ipsa humana beatitudine vel inchoata, potestate.
vel perfecta. Et ideo in fama vel in gloria
non potcst consistere liominis beatitudo. Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur
Sed bonum hominis dependet, sicut ex quod beatitudo consistat in potestate. Omnia
causa, ex cognitione Dei et ideo ex gloria ;
enim appetunt assimilari Deo tanquam ul-
quae est apud Deum, dependet beatitudo ho- timo fmi et primo principio. Sed homines
minis sicut ex causa sua, secundum illud qui in potestatibus sunt, propter similitudi-
psalm. xc, 15 Eripiam ewn,et glorificabo
:
nem potestatis maxime videntur esse Deo
eum; longitudine dierum replebo eum, et conformes ; undc in Scriptura dii vocantur,

ostendam illi salutare meum. ut patet Exod., xxii, 28 : Diis non detrahes.
Est etiam aUud considerandum quod hu- ,
Ergo in potestate beatitudo consistit.

mana notitia saepe fallitur , et praecipue in 2. Praeterea , beatitudo est bonum perfec-
singularibus contingentibus, cujusmodi sunt tum. Sed perfectissimum est quod homo
actus humani ; et ideo frequenter humana etiam alios congrue possit regere, quod con-
gloria fallax est. Sed quia Deus falli non po- venit his qui in potestate sunt constituti.
test , ejus gloria semper vera est ;
propter Ergo beatitudo consistit in potestate.

quod dicitur II ad Cor., x, 18 : Ille probatus 3. Prseterea, beatitudo, cum sit maxime
est quem Deus commendat. appetibiUs, opponitur ei quod maxiine est

Ad primum ergo dicendum, quod Aposto- fugiendum. Sed homines maxime fugiunt
lus non loquitur ibi de gloria qucB est ab servitutem, cuicontraponiturpotestas. Ergo
hominibus, sed de gloria quae est a Deo in potestate beatitudo consistit.
coram angelis ejus. Unde dicitur Luc, xn, Sod contra, beatitudo est perfectum bo-
8' : Filius hominis confitebitur eum in gloria num. Sed potestas estmaxime imperfecta;
* Confxte- Patris suicoram angelis ejus *. ut enim dicit Boetius, Ub. III De consolat.,
^^ secundum dicendum, quod bonum ali- prosa V, col. 741, t. 1, « potestas humana
iUum
coram cujus hominis, quod per famam vel gloriam soUicitudinum morsus expellere, formidinum
angetis aculeos vitare nequit » et postea « Poten-
gg^ cognitionemultorum, si cognitio qui-
jjj ; :

dem vera sit, oportet quod derivetur a bono tem censes, qui satelUte latiis ambit ; qui
existente in ipso homine ; et sic prsesupponit quos terret , ipse plus metuit ? » Non igitur
perfectam beatitudinem, vel inchoatam. Si beatitudo consistit in potestate.
autem cognitio falsa sit, non concordat rei Respondeo dicendum, quod impossibile
et sic bonum non invenitur in eo cujus fama est beatitudinem in potestatc consistere,
celebris habetur. Unde patet quod fama propter duo. Primo quidem ,
quia potestas
nullo modo potest facere hominem beatum ^ liabet rationem principii ut patet in V ,

Ad tertium dicendum, quod fama non Metaph., text. 17; beatitudo autem habet ra-
habet stabiUtatem, imo falso rumore de facili tionem ultimi finis. Secundo quia potestas
perditur ; et aliquando perseveret,
si stabilis se habet ad bonum et ad malum beatitudo ;

hoc est per accidens. Sed beatitudo habet autein est proprium et perfectum hominis
per se stabilitatem et semper. bonum undc magis
: posset consistere bea-

— Impossibile cst in fama seu gloria titudo aliqua in bono usu potestatis, qui est
CoNCLusio.
humana, quaj frequcnter fallax est, consistere per virtutem, quam in ipsa potestate.
hominis felicitatem. Possunt autem quatuor generales rationes
nuUo prae-
induci ad ostendendum quod in
missorum exteriorum bonorum beatitudo
consistit.
Quarum prima quod cum beatitudo
est,

sit summum hominis bonum, non coinpa-

titur secum aliquod malum omnia autem ;

^ In Parm. : « Marc. vni, 38. » — Sed apud Mar- (jlorin Patris sui cum anfjelis sanctis.

cum nil ibi simile invenitur nisi : in glorin Palris » Ita cod. Tarrac cum editis plurimis; edit. Rom.
8ui, et agitur non de confessione sed de confusione « bonum. »

Filius hominis confundelur eum, cum venerii in

 QU^ST. II, ART. IV ET V. 87
prsedicta possunt inveniri et in bonis, et Sed in eo quod est optimura, consistit beati-
in malis. tudo. Ergo consistit in corporis salute.
Secunda ratio est, quia
de ratione cum 2. Prseterea, Dionysius dicit, v cap. De
beatitudinis sit quod sit per se sufficiens, ut divin. nomin., § 1, col. 815, t. 1, quod «esse
patet in I Ethic, cap. vii. necesse est quod '
est melius quani vivere, et vivere melius
beatitudine adepta, nullum bonum necessa- quam alia quffi consequuntur. » Sed ad esse
rium homini desit; adeplis autem singulis vel vivere hominis requiritursalus corporis.
praemissorum, possunt adhuc multa t)ona Cum ergo beatitudo sit summum bonum
homini necessaria deesse, puta sapientia, hominis, videtur quod salus corporis maxime
sanitas corporis, et hujusmodi. pertineat adbeatitudinem.
Tertia, quia cum beatitudo sit bonum 3. Praeterea, quanto aliquid est commu-
perfectum, ex beatitudine non potest aliquod nius, tanto ab altiori principio dependet;
malum alicui provenire quod non convenit : quia quanto est causa superior, tanto ejus
pra^missis; dicitur enim Eccle., v, 12, quod virtus ad plura se extendit. Sed sicut causa-
divitise interdum conservantur in maliim litas causse efficientis consideratur secundum
(^omm? 5M2; et simile patet in aliis tribus. influentiam, ita causalitas finis attenditur
Quarta ratio est, quia ad beatitudinem secundum appetitum. Ergo, sicut prima
homo ordinatur per principia interiora, cum causa efficiens est quse in omnia influit, ita
ad ipsam naturaliter ordinetur praemissa ;
ultimus finis est quod ab omnibus desidcra-
autem quatuor bona magis sunt a causis tur. Sed ipsum esse est quod maxime desi-
exterioribus et ut plurimum a fortuna;
, deratur ab omnibus. Ergo in his quse
unde et bona fortunae dicuntur. pertinent ad esse hominis, sicut est salus
Unde patet quod in praemissis nullo modo corporis, maxime consistit beatitudo.
beatitudo consistit. Sed contra quod secundum beatitudi-
est,

Ad primum ergo dicendum, quod
potestas est sua bonitas; unde uti sua potes-
tate non potest nisi bene. Sed hoc in homi-
nibus non invenitur. Unde non sufficit ad
divina nem homo excellit omnia alia animalia. Sed
secundum bona corporis a multis animalibus
superatur, sicut ab elephante in diuturnitate
a leone in fortitudine, a cervo in cursu.
vitae,

beatitudinem quod Iiomo assimiletur Deo Ergo beatitudo hominis non consistit in bonis
quantum ad etiam^ assimi-
potestatem, nisi corporis.
letur ei quantum ad bonitatem. Respondeo dicendum quod impossibile ,

Ad secundum dicendum, quod sicut opti- est beatitudinem hominis in bonis corporis
mum quod aliquis utatur bene potestate
est consistere propter duo.
in regimine multorum, ita pessimum est, si Primo quidem, quia impossibile est quod
male utatur et ita potestas se habet ad bo-
; illius rei quae ordinatur ad aliud sicut ad

num et ad malum. finem ultimum finis sit' ejusdem conserva-

,

Ad tertium dicendum, quod servitus est tio in esse. Unde gubernator non intendit,
impedimentum boni usus potestatis et ideo ; sicut ultimum finem, conservationem navis
naturaliter homines eam fugiunt, non quasi sibi commissae,eo quodnavis ad aliudordina-
in potestate hominis sit summum bonum. tur sicut'' ad finem, scilicet ad navigandum.

CoNCLusio. - Potestas, cum principium sit ma- Sicut autem navis committitur gubernatori
lum et bonum respiciens, in ejus bono usu magis ad dirigendum, ita homo est suffi voluntati et
quam in ipsa, dicendum est consistere hominis rationi commissus, secundum illud quod di-
beatitudinem. citur Eccli., XV, 14 Deus ab initio constituit
:

hominem, et reliquit manu consilii

eum* in * Illum.
ARTICULUS V. giii^ Manifestum est autem, quod homo ordi-
Utrum beatitudo hominis consistat in aliquo natur ad aliquid sicut ad finem; non enim
corporis bono. homoest summum bonum. Unde impossibile
est quod ultimus finis rationis et voluntatis
Ad quintum Videtur
sic proceditur. \ . humanae sit conservatio humani esse.
quod beatitudo hominis consistat in bonis Secundo, quia dato quod finis rationis et
corporis. Dicitur enim Eccli., xxx, 16 Non : voluntatis humanai esset conservatio humani
est census super censum salutis corporis. esse, non tamen posset dici, quod finis homi-
* Parm. : « hoc necesse est. » — » In Parm. deest finem. »
*. etiam. » — ' Parm. : « ejus. » — * Parm. « in :
 ;

88 SUMMA TIIEOLOGICA.

nis osset aliquod corporis bonum. Esse enim

hominis consistit in anima et corpore; et ARTICULUS VI.
quamvis esse corporis dependeat ab anima,
esse tamen humanse animae non dependet a Utrum beatitudo hominis consistat in
corpore, ut supra ostensum est, ipsumque voluptate.
corpus est propter animam sicut mate- ,

ria propter formam, et instrumenta propter Ad sextum sic proceditur. 1 . Videtur quod
motorem, ut per ea suas actiones exerceat beatitudo hominis in voluptate consistat.
unde omnia bona corporis ordinantur ad Beatitudo enim cum sit ultimus finis, non
bona animse sicut ad finem. Unde impossi- appetitur propter aUud, sed aUa propter
bile est quod in bonis corporis beatitudo con- ipsam. Sed hoc maxime convenit delecta-
sistat; quae est ultimus finis. tioni ridiculum est enim ab aUquo quserere,
;

Ad primum ergo dicendum, quod sicut propter quid veUt delectari, ut dicitur in
corpus ordinatur ad animam sicut ad finem, X Ethic, cap. n. Ergo beatitudo maxime in
ita bona exteriora ad ipsum corpus ; et ideo voluptate et delectatione consistit.
rationabiliter bonum corporis prsefertur 2. Praeterea, causa prima vehementius
bonis exterioribus, quse per censum signifl- imprimit quam secunda, ut dicitur in Ub. De
cantur, sicut et bonum animse prsefertur cnusis, prop. 1. Influentia autem finis atten-

omnibus bonis corporis. ditur secundum ejus appetitum. lUud ergo

Ad secundum dicendum, quod esse simpli- videtur habere rationcm flnis uUimi quod
citer acceptum, secundum quod includit in maxime movet appetitum. Hoc autem est
se omnem perfectionem essendi, prseeminet voluptas; cujus signum est quod delectatio
vitse et omnibus subsequentibus. Sic enim* in tantum absorbet hominis voluptatem et
ipsum esse prsehabet in se omnia^ subse- rationem, quod alia bona contemnere facit.
quentia, et hoc modo Dionysius loquitur. Ergo videtur quod ultimus flnis hominis,
Sed consideretur ipsum esse, prout parti-
si qui est beatitudo, maxime in vohiptate con-
cipatur in hac re vel in illa, quse non capiunt sistat.

totam perfectionem essendi, sed habent esse 3. Prseterea, cum appetitus sit boni, iUud
imperfectum, sicut est esse cujusKbet crea- quod omnia appetunt, videtur esse bonura
turae sic manifestum est quod ipsum esse
; optimum. Sed delectationem omnia appetunt
cum perfectione superaddita est eminentius. et sapientes, et insipientes, et etiam ratione
Unde et Dionysius ibidem , § 3 , dicit ,
quod carentia. Ergo delectatio est optimum con- ;

« viventia sunt mehora existentibus, et in- sistit ergo in voluptate beatitudo, quse est
telligentia viventibus. » summum bonum.
Ad dicendum, quod quia finis
tertium Sed contra est quod Boetius dicit in III De
respondet principio, ex illa ratione probatur consoL, prosa vn, col. 749, t. 1 : « Tristes
quod ultimus finis est primum principium esse voluptatum exitus, quisquis reminisci
essendi, in quo est omnis essendi perfectio : Ubidinum suarum volet, intelliget ;
quae si
cujus simiUtudinem appetunt, secundum beatos efflcere possent, nihii causae est quin
suam perfectionem, qusedam quidem secun- pecudes quoque beatse esse dicantur^ »
dum esse tantum, qusedam secundum esse Respondeo dicendum, quod quia delecta-
vivens, quaedam secundum esse vivens et in- tiones corporales phnnbus notae sunt, assump-
teUigens, et beatum; et hoc paucorum est. serunt silji nomen voluptatum, ut dicitur
CoNCLUsio. — Cum corporaUa bona ordinenlur VII Ethic, cap. xni, ad cum tamen sintfin.,

adalia ut ad fmem, impossibile est in aUquo corpo- aliae \ In quibus tamen

delectationes potiores
risbono bcatitudinem, quce cst ultimus Unis bomi- beatitudo principaUtor non consistit quia in ;

nis, consistere. unaquaquo re aliud est quod pertinet ad

In Parm.
< « igitur. »
: —
* In Parm. « bona. » : omni obsessa civitate miserius tormentum sustine-
Corporege voluptates vel illicita^ sunt, vel licitse.
* bit. » Si vero sunt voluplales corporis, ni-
licita',

Si illicitfB, el dcsideriis antecedentibus, ct doloribus
consequentibus ila circumfundi solent, ut plns
amari, quam jucundi admistum babeant. Unde
Chrysostomus, Hom. lxix inMalth., aiobat « Si sal-
tatricis alicujus amoribus captus quispiam fnerif,
omni maUtia durius, omni percgrinationo molestius,
mirum conjugii hujus fruclus liberi parcnlibus
Sfepe adeo sunt infensi, ut probanda videatur sen-
tenlia Euripidis in Andromacha, qui « carenlem
: liberis infortunio » dixit « esse folicem. »
Sic codd.; in edit. deest
* : « cum tamen sint aliae
dclcclationes poliores. »
 '

QUiEST. II, ART. VI ET VII. 89

essentiam ejus, aliud est proprium accidens Ad primum ergo dicendum, quod ejusdem
ipsius ; sicut in homine
quod est aliud est rationis estquod appetatur bonum, et quod
animal rationale mortale, aliud quod est appetatur delectatio, quae niliil est aUud quam
risibile. Est igitur considerandum quod , quietatio appetitus in bono sicut ex eadem
;

omnis delectatio est quoddam proprium acci- virtute naturee est quod grave feratur deor-
dens, quod consequitur beatitudinem, vel sum, et quod ibi quiescat. Unde sicut bonum
aliquam beatitudinis partem. Ex lioc enim propter seipsum appetitur, ita et delectatio
aliquis delectatur, quod habet bonum ah- propter non propter ahud appetitur,
se, et
quod sibi conveniens vel in re, vel in spe, si ly propter dicat causam fmalem si vero ;

vel saltem in memoria. Bonum autem con- dicat causam formalem, vel potius motivam,
veniens, siquidem sit perfectum, est ipsa sic delectatio est appetibihs propter aUud, id
hominis beatitudo; si autem sit imperfec- est propter bonum quod est delectationis
tum, est qusedam beatitudinis participatio objectum, et per consequens est principium
vel propinqua, vel remota, vel saltem appa- formam. Ex hoc enim delecta-
ejus et dat ei
rens. Unde manifestum est, quod nec ipsa tio habet quod appetatur, quia est quies in
delectatio, quffi consequitur bonum perfec- bono desiderato.
tum, est ipsa essentia beatitudinis, sed quod- Ad secundum dicendum, quod vehemens
dam consequens ad ipsam, sicut per se appetitus delectationis sensibiUs contingit ex
accidens. hoc quod operationes sensuum, quia sunt
Voluptas autem corporalis non potest principia nostrae cognitionis, sunt magis
etiam modo praedicto sequi bonum perfec- perceptibiles unde etiam a pluribus delec-
;

tum nam sequitur bonum quod apprehen-

:
tationes sensibiles appetuntur.
dit sensus, qui est virtus animee corpore Adtertium dicendum, quod eo modo
utens bonum autem quod pertinet ad corpus
; omnes appetunt delectationes, sicut et appe-
quod apprehenditur secundum sensum, non tunt bonum et tamen delectationem appe-
;

potest esse perfectum hominis bonum. Cum
enim anima rationaUs excedat proportionem
materia3 corporalis, pars animee quse est ab
organo corporeo absoluta, quamdam habet
iufmitatem respectu ipsius corporis^ et par-
tium animee corpori concreatarum sicut in-
visibiha sunt quodammodo infmita respectu
materialium, eo quod forma per materiam
quodammodo contrahitur, et fmitur; undo
tunt ratione boni, et non e converso, ut dic-
tum est. Unde non sequitur quod delectatio
sit maximum et per se bonum; sed quod
unaquseque delectatio consequatur aUquod
bonum quod^ aUqua delectatio consequa-
et
, tur id quod est per se et maximum bonum.
CoNCLUsio. —
Cum omnis delectatio sit quoddam
proprium accidens quod consequitur beatitudinem
vel aliquam beatitudinis partem dici non potest ;

forma a materia absoluta, est quodammodo hominis beatitudo in delectatione seu voluptate
infmita. Et ideo sensus, qui est vis corpora- consistere (a).

lis, cognoscit singulare, determina- quod est

tum per materiam intellectus vero, qui est
: ARTICULUS VII.
vis a materia absoluta, cognoscit universale,
Utrum beatitudo hominis consistat in aliquo
quod est abstractum a materia et continet
bono animae.
sub se infmita singularia. Unde patet quod
bonum conveniens corpori, quod per appre- Ad septimum sic proceditur. 1. Videtur
hensionem sensus delectationem corporalem quod beatitudo consistat in aUquo bono
causat, non est perfectum bonum hominis, animae. Beatitudo enim est quoddam hominis
sed est minimum quiddam in comparatione bonum hoc autem
; per tria dividitur, quae
ad bonum animee. Unde Sapientiae, vn, 9, sunt bona exteriora, bona corporis, et bona
dicitur quod omne aurum in comparatione animae. Sed beatitudo non consistit in bonis
sapientige,arena est exigua. Sic igitur neque in bonis corporis, sicut
exterioribus,
neque voluptas corporaUs est ipsa beatitudo, supra ostensum est. Ergo consistit in bonis
nec est per se accidens beatitudinis. animae.

^ In Parm. : « beatitudo qusedam participata. » adventum mille annos generationis ac ventris de-
* « Quod » deest in edit. lectationibus Millenarii quidam concedebant. Non-
(o) Cerintliiani beatitudinem in carnis delitiis nuUi philosopbi summum bonum esse voluptatem
reponunt. Paradisum voluptatum carnalium Judsei, diversimode docuerunt.
Sarracenique expectant. Post secundum Cliristi
 ;

90 SUMMA THEOLOGICA.
2. Prseterea, illud cui appetimus aliquod Sed si loquamur de ultimo fme hominis
bonum magis amamus quam bonum quod quantum ad ipsam adeptionem, vel posses-
ei appetimus; sicut magis amamus ami- sionem, seu quemcumque usum ipsius rei
cum, cui appetimus pecuniam, quam pecu- quae appetitur ut fuiis; sicad ultimum fmem
niam. Scdunusquisquequodcumque bonum pertinet aliquid hominis ex parte animae;
sibi appetit. Ergo seipsum amat ' magis quia homo per animam beatitudinem conse-
quam omnia alia bona. Sed beatitudo est quitur.
quod maxime amatur quod patet ex hoc
: Res ergo ipsa quae appctitur ut fmis, est
quod propter ipsam omnia amantur et desi- id in quo beatitudo consistit, et quod beatura
derantur. Ergo beatiludo consistit in aliquo facit; sed hujus rei adeptio vocatur beati-
bono ipsius hominis. Sed non in bonis cor- tudo. llnde dicendum
quod beatitudo est,
poris. Ergo in bonis animse. est aliquid animse; sed id in quo consistit
3. Prajterea, perfectio est ahquid ejus beatitudoest ahquid extra animam.
quod perficitur. Sed beatitudo
est quaedam Ad primum ergo dicendem, quod secun-
Ergo beatitudo est ahquid
perfectio hominis. dum quod sub ilia divisione comprehendun-
hominis. Sed non est aliquid corporis, ut tur omnia bona quae homini sunt appetibiha,
ostensum est. Ergo beatitudo est ahquid sic bonum animae dicitur non solum poten-
animae, et ita consistit in bonis animae. tia, aut habitus, aut actus, sed et objectum

Sed contra est quod, sicut Augustinus quod est extrinsecum; et hoc modo nihil
dicit in hb. I De doctrina christiana, c. xxn, prohibet dicere, id in quo beatitudo consistit,
§ 20, col. 26, t. 3, « id in quo constituitur esse quoddam bonum animae.
beata vita, propter se dihgendum est. » Sed Ad secundum dicendum, quantum ad pro-
homo non est propter seipsum dihgendus positum pertinet, quod beatitudo maxime
homine est diligendum
sed quidquid est in amatur tanquam bonum concupitum ami- ;

propter Deum. Ergo in nuho bono animae cus autem amatur tanquam id cui con-
beatitudo consistit. cupiscitur bonum et sic etiam homo amat
;

Respondeo dicendum, quod, sicut supra seipsum. Unde non est eadem ratio amoris
dictum est, fmis duphciter dicitur; scilicet utrobique. Utrum autem amore amicitiae
ipsa res, quam adipisci desideramus, et ahquid homo supra se amet, erit locus consi-
usus, seu adeptio, vel possessio illius rei. derandi cum de charitate agetur.
Si ergo loquamur de ultimo fme hominis Ad tertium dicendum, quod beatitudo ipsa,
quantum ad ipsam rem quam appetimus cum sit perfectio animae, est quoddam animae
sicut ultimum fmem, impossibile est quod bonum inhaerens : sed id inquo beatitudo
ultimus flnis hominis sit ipsa anima, vel ah- quod scilicet
consistit, beatum facit, est ali-
quid ejus. Ipsa enim anima in se considerata quid extra animam, ut dictum est.

est ut in potentia existens fit enim de poten-

; Conclusio. — Rcatitudo ipsa, cum sit perfectio
tia sciente actu sciens, et de potentia virtuosa anima!, est quoddam animai bonum iuha^rens; sed
actu virtuosa, Cum autem potentia sit prop- id in quo beatitudo consistit, quod scilicet beatum
ter actum sicut propter complementum, im- facit, est aliquid extra animam.
possibilo est quod id quod est secundum se
in potentia existens, habeat rationem ultimi ARTICULUS VIII.
finis. Unde impossibile est quod ipsa anima
sit ultimus finis sui ipsius similiter etiam ;
Utrmn beatitudo hominis consistat in
neque ahquid cjus, sive sit potentia, sive aliqno bono creato.
actus, sive habitus. Ronum enim, quod est
uUimusfmis, estbonumperfectum complens Ad octavum sic proceditur. 1. Videtur
appetitum^. Appetitus autcm humanus, qui quod beatitudo hominis consistat in ahquo
est voluntas, est boni universahs quodliljet : bono creato. Dicit enim Dionysius vn cap.
autem bonum inhaerens ipsi animse cst De divin. nomin., § 3, col. 871, t. 1, quod
bonum participatum, et pcr conscquens par- « divina sapientia conjungit fines primorum
ticulatum. Unde impossibileestquodaliquod principiis secundorum^; » cx quo potest
eorum sit ultimus hnis hominis. accipi, quod summum inferioris naturai sit

Uta cod. Alcan., aliique cum editis plurimis; Rom. el Pat. : « complens boni appetitum.
theologi omiUunt « amat. » ' Corderius : «Deus semper fines prsecedentiura
' Ita cod Alcan. et Camer., cura Nicolai ; edit. cum principiis sequentium connectit. »
 : . ;;;

QUMST. II, ART. VIII, ET QUtEST. III. 91

attingere infimum naturae superioris. Sed licae naturse per quamdam similitudinem
summum hominis bonum est beatitudo. Cum non tamen ibi sistit sicut in ultimo fine, sed

ergo angekis naturae ordine sit supra homi- procedit usque ad ipsum universalem fon-
nem, ut in primo habitum est, videtur quod tem boni, qui est universale objectum beati-
beatitudo hominis consistat in hoc quod ali- tudinis omnium beatorum^ tanquam infini-
quo modo attingit ad angelum. tum et perfectum bonum existens.
2. Praeterea, ultimus finis cujuslibet rei Ad secundum dicendum, quod si totum
est in suo perfecto*; unde pars est propter aliquod non sit ultimus finis, sed ordinetur
totum, sicut propter finem. Sed tota univer- ad finem ulteriorem, ultimus finis partis
sitas creaturarum, quse dicitur major mun- non ipsum totum, sed aliquid aUud. Uni-
est
dus, comparatur ad hominem qui in ,
versitas autem creaturarum, ad quam com-
minor mundus,
VIII Ph7/s., text. 17, dicitur paratur homo ut pars ad totum, non est
sicut perfectum ad imperfectum. Ergo bea- ultimus finis, sed ordinatur in Deum sicut
titudo hominis consistit in tota universitate in ultimum finem. Unde bonum universi
creaturarum. non est ultimus finis hominis, sed ipse Deus.
3. Prceterea, per hoc homo efficitur beatus, Ad tertium dicendum, quod bonum crea-
per quod ejus naturale desiderium quietatur. tum non est minus quam bonum cujus est
Sed desiclerium hominis non extenditu» ad homo capax ut rei intrinsecoe et inhserentis
majusbonumquamquodMpsecaperepotest, est tamen minus quam bonum cujus est
Cum ergo homo non sit capax boni, quod capax ut objecti, quod est infinitum. Bonuni
excedit Umites totius creaturae, videtur quod autem participatum ab angelo, et a toto
per aliquod bonum creatum homo beatus universo, est bonum finitum, et contrac-
fieri possit ; et ita beatitudo hominis in aliquo tum
bono creato consistit. Conclusio. — Cum
appetitum humanum, qui
Sed contra est quod Augustinus dicit, est voluntas, quietum reddere aut satiare
nihil

XIX De cimt. Dei, cap. xxvi, col. 656, t. 7 :

possit prseter universale bonum quod est illius

« Ut vita carnis anima est, ita beata vita objectum, omne autem bonum creatum sit bonum
pavticulare, non potest hominis beatitudo con-
hominisDeusest;))dequodiciturps. cxLm,
'''^''' ^" ^l^^"" ^°"° ^^'^*° ^^^-
15 Beatus populus cujus Dominus Deus
:

ejtis est.

Respondeo dicendum, quod impossibile est QUJESTIO III.

beatitudinem hominis esse in aliquo bono

OUID SIT BEATITUDO
creato. Beatitudoenimestbonumperfectum, ,t-. . , \
,,,,., , .-.
.
r, • Et octo quseruntur.
quod totahter quietat appetitum alioqum ;

non esset ultimus finis, si adhuc restaret Deinde considerandum est quid sit beati-
ahquid appetendum. Objectum autem volun- tudo, et quse requirantur ad ipsam.
tatis, quae est appetitus humanus, est uni- Circa primum quaeruntur octo 1° utrum :

versalebonum, sicut objcctumintellectus est beatitudo sit ahquid increatum; 2° si est ah-
universale verum. Ex quo patet, quod nihil quid creatum, utrum sit operatio; 3° utrum
potest quietare voluntatem hominis nisi sit operatio intellectivae partis, an intellec-
bonum universale ;
quod non invenitur in tivae tantum ; 4° si est operatio intellectivae
aliquo creato, sed solum in Deo quia omnis
;
partis, utrum sit operatio intellectus an
creatura habet bonitatem participatam. vohmtatis; 5° si est operatio speculativi
Unde solus Deus voluntatem hominis intellectus aut practici; 6° si est operatio
implere potest, secundum quod dicitur in intellectus speculativi, utrum consistat in
psal. cn, 5 Qui replet in honis desiderium
: speculatione speculativarum
scientiarum
tuum. In solo igitur Deo beatitudo hominis 7° utrum consistat in speculatione substan-
consistit. tiarum separatarum, scilicet angelorum;
Ad primum ergo dicendum, quod superius 8° utrum in sola speculatione Dei, qua per
hominis contingit* quidem infimum ange- essentiam videtur.

^ Ita cod. Alcan., Camer., aliique; editi plurimi edit. Patav. sic legunt. Cod. Alcan. « bonorum; » :

« in suo opere perfecto. » edit. Rom. : « subjectum beatitudinis omnium bo-

* Sic codd.; in edit. deest « quod. » norum. »
' Al. :«attingit. » [n) Hominem, juxta Almaricum, visio Dei in
* Ita cod. Camer.; ex quo theologi, Nicolai et creaturis beatiflcat.
 ;

92 SUMMA THEOLOGICA.
Ad primum ergo dicendum, quod Deus
ARTICULUS PRIMUS. est beatitudo per essentiam suam non enim
;

per adeptionem aut participationem alicujus

Ut?'wn beatitudo sit aliquid incrcatum. alterius beatus est, sed per essentiam suam.
Homines autem sunt beati, sicut ibidem
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur dicit Boetius, per participationem, sicut et
quod beatitudo sit aliquid increatum. Dicit dii per participationem dicuntur. Ipsa autem
enim Boetius in III De consoL, prosa x, participatio beatitudinis, secundum quam
eol. 766, t. 1 « Esse Deum ipsam beatitu-
: homo dicitur beatus, aliquid creatum est.
dinem necesse est confiteri. » Ad secundum dicendum, quod beatitudo
2. Praeterea, beatitudo est summum dicitur esse summum hominis bonum, quia
bonum. Sed esse summum bonum convenit est adeptio vel fruitio summi boni.
Deo. Cum ergo non sint plura summa bona, Ad tertium dicendum, quod beatitudo di-
videtur quod beatitudo sit idem quod Deus. citur ultimus finis, per modum quo adeptio
3. Praeterea, beatitudo est ultimus finis, flnis dicitur flnis.
in quem naturaliter humana voluntas ten- CoNCLusio. — Beatitudo hominis quantum ad
dit. Sed in nuUum aliud voluntas tanquam in causam vel objectum, est aliquid increatum; quan-
finem tendere debet nisi in Deum, « quo solo tum vero ad ipsam essentiam beatitudinis, est
fruendum est, » ut Augustinus dicit lib. aliquid creatum (a)

I De doctr. christ., cap. xxn, § 20, col. 26,

t. 3.Ergo beatitudo est idem quod Deus. ARTICULUS II.
Sed contra, nullum factum est increatum.
Sed beatitudo hominis est ahquid factum JJtrum heatitudo sit operatio.
quia secundum Augustinum, I De doct.
christ., cap. ni, § 3, col. 20, « ilhs rebus Ad secundum sic proceditur. I. Videtur
fruendum nos beatos faciunt. » Ergo
est quse quod beatitudo non sit operatio. Dicit enim
beatitudo non est aliquid increatum. Apostolus, Rom., vi, 22 Habetis fructum :

Respondeo dicendum, quod, sicut supra vestrum in sanctificationem, finem vero

dictum est, finis dicitur dupliciter. Uno vitam seternam. Sed vita non est operatio,
modo ipsa res quam cupimus adipisci, sicut sed est ipsum esse viventium. Ergo ultimus
avaro est pecunia. Alio modo ipsa
finis flnis, qui est beatitudo, non est operatio.

adeptio, vel possessio, seu usus, aut fruitio 2. Praeterea, Boetius dicit in III De consoL,
ejus rei quae desideratur; sicut si dicatur, prosa II, col. 724, t. \, quod (t beatitudo est
quod possessio pecuniae est flnis avari, et status omnium bonoriim congregatione per-
frui re voluptuosa est finis intemperati. fectus. )) Sed status non nominat operatio-
Primo ergo modo ultimus hominis finis nem. Ergo beatitudo non est opcratio.
est bonum increatum, scilicet Deus, qui 3. Praeterea, beatitudo signiflcat aliquid
solus sua infinita bonitate potest voluntatem in beato existens ', cum sit uUima perfectio
hominis perfecte implere. hominis. Sed operatio non signiflcat aliquid
Secundo autem modo ultimus finis homi- ut existens " in operantc sed inagis ut ab ,

nis est creatum aliquid in ipso existens; ipso procedens. Ergo beatitudo non est ope-
quod nihil est aliud quam adeptio vel fruitio ratio.
finis ultimi. 4. Praeterea, beatitudopermanet in beato.
Ultimus autem finis vocatur ])eatitudo. Si Operatio autem non permanet, sed transit.
ergo beatitudo hominis consideretur quan- Ergo beatitudo non cst operatio.
tum ad causam vel objectum, sic est aliquid 5. Praeterea, unius hominis cst una beati-
increatum si autem consideretur quantum
; tudo. Operationes autem sunt multae. Ergo
ad ipsam essentiam beatitudinis, sic est ah- beatitudo non est operatio.
quid creatum. 6. Praeterea, beatitudo inest beato absque

^ Ita cod. Alcan., Tarrac. et Camer., cum editis ita ut anima operans visionem increatam quam
nil
fere omnibus ; Roin.
edil. « in bono existens. »
: Deus format candons, ut sit
recipiat, sicut ferrura
* Al. : « ul aliquid exislens. » candcns, calorera ignis rccipit. Contra quos —
Henricus a Gandavo, et quidam alii formalem
(a) D. Tliomas « Si considcretur (bealiludo) quantum
:

horainis beatitudinem in subslautia) vel essentia) ad ipsam essentiam beatitudinis, sic esl aliquid
diviniB quodam in animam inlimo illapsu reponunt, crealum. »
 ,

OMST. III, ART. II, 93

interruptione.Sed operatio humana fre- etiam ostendit ,

quod « beatitudo est bonum
quenter interrumpitur puta somno, vel ,
perfectum. »
aliqua alia occupatione , vel quiete. Ergo Ad tertiumdicendum, quod, sicut dicitur
beatitudo non estoperatio. in IX Metaph., text. t6, duplex est actio.
Sed contra est quod Philosophus dicit in Una quse procedit ab operante in exteriorem
I Ethic, cap. vn, quod « felicitas est opera- materiam, sicut urere et secare, et talis
tio secundum virtutem perfectam. » operatio non potest esse beatitudo ; nam
Respondeo dicendum ,
quod secundum talis operatio non est actus et perfectio
quod beatitudo hominis est aliquid creatum agentis, sed magis patientis, ut ibidem dici-
in ipso existens , necesse est dicere quod tur. Alia est actio manens in ipso agentO;, ut
beatitudo hominis sit operatio. sentire, intelligere et velle et hujusmodi ,

enim beatitudo ultima hominis per-

Est actio est perfectio et actus agentis ; et talis
Unumquodque autem intantum per-
fectio. operatio potest esse beatitudo.
fectum est, inquantum est actu nam poten- ; Ad quartum dicendum quod cum beati- ,

tia sine actu imperfecta est. Oportet ergo quamdam ultimam perfectionem,
tudo dicat
beatitudinem in ultimo actu hominis consis- secundum quod diversse res beatitudinis
tere. Manifestum est autem, quod operatio capaces ad diversos gradus perfectionis per-
est ultimus actus operantis unde et actus ;
tingere possunt secundum hoc necesse est
,

secundus a Philosopho nominatur in II De quod diversimode beatitudo dicatur. Nam in

anima, text. 2, 3 et 6 nam habens formam : Deo est beatitudo per essentiam quia ipsum ;

potest esse in potentia operans, sicut sciens esse ejus est operatio ejus, quia non fruitur
est in potentia considerans. Et inde est quod aUo, sed seipso.
in aliis rebus « res unaqueeque dicitur esse In angelis autem beatitudo est ultima
propter suam operationem , » ut dicitui* in perfectio secundum aliquam operationem,
II Le cselo, text. 17. Necesse est ergo beati- qua conjunguntur bono increato; et haec
tudinem hominis operationem esse. operatio est in eis unica et sempiterna.
Ad primum ergo dicendum, quod vita di- In hominibus autem secundum statum
citur duphciter, uno modo ipsum esse viven- prgesentis vitee est ultima perfectio secun-
tis, et sic beatitudo non est vita. Ostensum dum operationem qua homo conjungitur
est enim, quod esse unius hominis, quale- Deo. Sed hsec operatio nec sempiterna, nec
cumque sit, non est hominis beatitudo so- ; continua potest esse , et per consequens nec
lius enim Dei beatitudo est suum esse. AHo unica est, quia operatio interscissione («)
modo dicitur vita ipsa operatio viventis, multipUcatur; etpropterhocinstatuprsesen-
secundum quam principium vitse in actum tis vitse perfecta beatitudo ab homine haberi

reducituret sic nominamus vitam activam,

; non potest. Unde Philosophus in I Ethic,
vel contemplativam , vel voluptuosam ; et cap. x. ponens beatitudinem hominis in hac
hoc modo vita aeterna dicitur ultimus fmis ;
vita, dicit eam imperfectam, » post multa
((

quod patet per hoc quod dicitur Joan., xvn, concludens « Beatos autem dicimus, ut
:

3 Hsec est vita seterna ut cognoscant te

: homines. » Sed promittitur nobis a Deo bea-
Deum verum \
Ad secundum dicendum, quod Boetius,
defmiendo beatitudinem, consideravit ipsam
communem beatitudinis
communis beatitudinis ratio quod
sit bonum
commune perfectum et hoc significavit
cum dixit, quodest « status omnium bono-
rum congregatione perfectus » per quod
nihil aliud significatur
in statu boni perfecti. Sed Aristoteles ex-
pressitipsam essentiam beatitudinis osten-
titudo perfecta, quando erimus sicut angeli
in cselo, sicut dicitur Matth., xxn, 30.
Quantum ergo ad illam beatitudinem per-
rationem. Est enim fectam cessat objectio , quia una et continua
et sempiterna operatione in illo beatitudinis
; statu mens hominis Deo conjungitur. Sed in
praesenti vita quantum deficimus ab unitate
; et continuitate tahs operationis, tantum de-
, nisi quod beatus est ficimus a beatitudinis perfectione ; est tamen
aliqua participatio beatitudinis pro quanto
, operatio potest esse continua et uua ' Et .

dens per quid homo sit in hujusmodi statu, ideo in activa vita, quse circa multa occupa-
quia per operationem quamdam et ideo in ; tur, est minus de ratione beatitudinis quam
I Ethic, loco cit. in arg. Sed cont. ipse , in vita contemplativa quse versatur circa
,

^ Parm. : « et unum.
In edit » —
« et quanto « : plus habet rationem beatitudinis. »
operatio potest esse magis coutinua et una, tanto (a) Vox medise latinitati§.
 : ,

94
unum, idest, circa veritatis contemplatio-
nem. Etsi aliquando homo actu non opere-
tur hujusniodi operationem
promptu habet eam, semper potcst operari
et quia ctiam ipsam cessationem puta
somni ', vel occupationis alicujus naturalis,
SUMMA THEOLOGICA.
operatio sensus ad beatitudinem. Nam bea-
titudo hominis consistit essentialiter in con-
; tamen, quia in junctione ipsius ad bonum increatum, quod
est ultimus fmis, ut supra ostensum est, cui
,
honio conjungi non potest per sensus ope-
rationem similiter etiam quia sicut osten-
; ,

ad operationem praidictam ordinat quasi ,

sum est, in corporalibus bonis beatitudo
videtur operatio continua esse. hominis non consistit, quae tamensola bona *
Et per hoc patet solutio ad quintum et ad per sensus operationem attingimus.
sextum. Possunt autem operationes sensus perti-
C.oNCLUsio. — Cum beatitudo consistat in ultimo nere ad beatitudinem antecedenter et con-
hominis actu necesse , est ipsam esse aliquam sequenter. Antecedenter quidem secundum
hominis operationem. beatitudinem imperfectam qualis in prae- ,

senti vita haberi potest ; nam operatio intel-

lectus prseexigit operationem sensus. Con-
ARTICULUS III.
sequenter autem in illa perfecta beatitudine
Utrum beatiiudo sit operatio sensitivse qua3 expectatur in caelo quia post resurrec- ;

partis, aut intellectivse tantum. tionem « ex ipsa beatitudine animse, » ut

Augustinus dicit in Epist., cxvni, ad Dios-
Ad tertium sic Videtur quod
proceditur. 1 . corum, cap. ni , § li, col. 439, t. 2, « fiet
beatitudo consistat etiam in operatione sen- quffidam rcfluentia in corpus et in sensus ,

sus. Nulla enim operatio invenitur in lio-
mine nobilior operatione sensitiva nisi in-
tellectiva. Sed operatio intellectiva dependet
in nobis ab operatione sensitiva quia « non
possumus intelligere sine phantasmate, » ut
dicitur in 111 De anima,
titudo consistit etiam in operatione sensitiva.
corporeos, ut in suis operationibus perfician-
; tur, ut infra magis patebit',
» cum de cor-
porum resurrectione agetur. Non autem
;
tunc operatio qua mens humana Deo con-
jungitur a sensu depeiidebit.
text. 30. Ergo bea- Ad primuin ergo dicendum, quod objectio
illa probat quod operatio sensus requiritur

2. Praeterea, Boetius dicitin III Be consoL, antecedenter ad beatitudinem imperfectam

prosa II, col, 724, t. \, quod « beatitudo est qualis iii liac vita haberi potest.
status omnium bonorumcongregatione per- Ad secundum dicendum, quod beatitudo
fectus. » Sed qusedam bona sunt sensibilia, perfecta qualem angeU habent, habet con-
quse attingimus per sensus operationem. gregationem omniuni bonorum per conjunc-
Ergo videtur quod operatio sensus requira- tionem ad universalem fontem totius boni,
tur ad beatitudinem. non quod indigeat singulis particularibus
3. Prseterea, beatitudo est bonum perfec- bonis ; sed in liac beatitudine iinperfecta
tum, ut probatur in Ethic, cap. vn quod
I
;
requiritur congregatio bonorum suflicien-
non esset, nisi homo perficeretur per ipsam tium ad perfectissimam operationem hujus
secundum omnes partes suas. Sed per ope- vitge.
rationes sensitivas quaedam partes animse Ad tcrtium dicendum
quod in perfecta ,

perficiuntur. Ergo operatio sensitiva requi- beatitiidine perficitur totus homo, sed in in-
ritur ad beatitudinem. feriori parte per redundantiam a superiori;
Sed contra, in opcratione sensitiva com- in beatitiidine autem imperfecta prsesentis
municant nobiscum bruta animalia, non vitee e converso a perfectione inferioris par-
autem in beatiludine. Ergo beatitudo non tis proceditur ad perfectionem superioris.
consistit in opcrationc sensitiva. CoNCLT'sio. — Cum
homo per scnsus operatio-
Respondeo dicendum, quod ad beatitudi- nem conjungi nequcat increato bono, beatitudo
nem potest aliquid pertinere tripliciter uno : non est sensitiv» partis operatio.

modu essentialiter, alio modo antecedenter,

tertio modo consequenter.
Essentialiter quidem non potest pertincre

^ Ita ex cod.; edit. Rom., Garcia, Nicolai et edit. appingit : « Quod iiic cilatur, S. D. non absolvit;
Patav. supplendum putarunt « ratione somni. »
: habetur tanicn aliquid simile, part. III, qua^st. liv,
» Sic codd.; « bona » deest in edit. art. 3, ad 1.

» Edit. Patav. ann. i712 huic loco talem notam

 QUJIST. III, ART. IV. 95
quod consistat in actu voluntatis. Manifes-
ARTICULUS IV. tum est enim ex prsemissis, quod beatitudo
Utrum, si heatitudo est intellectivx partis,
«st consecutio fmis ultimi. Consecutio autem
an voluntatis.
^"1^^"on consistit m ipso actu voluntatis
sit operatio intellectus ;

voluntas autem fertur in fmem etabsentem,

Ad quartum sic proceditur. i. Videtur cum ipsum desiderat, et pra^sentem, cum in
quod beatitudo consistat in actu voluntatis. ipso requiescens delectatur. Manifestum est
Dicit enim xVugustinus, XIX De civ. Dei, autem, quod ipsum desiderium finis non est
cap. XI, col. 637, t. 7, quod « beatitudo ho- consecutio fmis, sed est motus ad fmem.
minisin paceconsistit, » unde in ps. cxlvh, Delectatio autem advenit voluntati ex lioc
3 Qui posuit fines tuos pacem. Sed pax ad
:
quod finis est praisens; non autem e con-
voluntatempertinet. Ergobeatitudo hominis verso ex hoc ahquid fit praesens, quia vo-
in vohmtate consistit. luntas delectatur in ipso. Oportet igitur ah-
2. Prgeterea, beatitudo est summum bo- quid ahud esse quam actum vohmtatis per ,

num. Sed bonum est objectum voluntatis. quod fmis ipse prsesens voluntati. Et hoc
fit

Ergo beatitudo in voluntatis operatione con- manifeste apparet circa fmes sensibiles. Si
sistit. enim consequi pecuniam esset per actum
3. Praeterea ,
primo moventi respondet voluntatis, statim a principio cupidus con-
ultimus finis ; sicut ultimus finis totius exer- secutus esset pecuniam, quando vuh eajn
citus est victoria : quae est finis ducis ,
qui habere sed a principio quidem est absens
;

omnes movet. Sed primum movens ad ope- ei, consequitur autem ipsam per hoc quod

randum est voluntas, quia movet ahas vires, manu ipsam apprehendit vel aliquo hujus- ,

ut infra dicetur. Ergo beatitudo ad volunta- niodi et tunc jam delectatur in pecunia
;

tempertinet. habita. Sic igitur et circa intelhgibilem

4. Praeterea, si beatitudo est ahqua ope- finem contingit. Nam a principio volumus
ratio, oportet quod sit nobihssima operatio consequi finem inteHigibilem consequimur ;

hominis. Sed nobihor est Dei dilectio, quae autem ipsum per hoc quodfit preesens nobis
est actus voluntatis quam cognitio quae , ,
per actum inteUectus et tunc vohmtas ;

est operatio intellectus, ut patet per Apos- delectata conquiescit in fine jam adepto. Sic
tolum, I ad Cor., xni. Ergo videtur quod igitur essentia beatitudinis in actu inteUec-
beatitudo consistat in actu voluntatis. tus consistit.
5. Praeterea, Augustinus dicit in XIII Z)e Sed ad voluntatem pertinet delectatio
Trin., cap. vi, § 9, col. 1020, t. 8, quod beatitudinem consequens, secundum quod
beatus est qui habet omnia quae vult, et
<( Augustinus dicit, X Confess., c. xxiii, § 33,
nihilvultmale; » et post pauca subdit « Et : col. 793, t. \, quod « beatitudo* est gau-
appropinquat beato, qui bene vuh quodcum- dium de veritate, » quia scihcet ipsum gau-
que vult ; bona enim beatum faciunt, quo- dium est consummatio beatitudinis.
rum bonorum jam habet aliquid, ipsam sci. Ad primum ergo dicendum, quod pax
licet bonam voluntatem. » Ergo beatitudo in pertinet ad uhimum hominis finem, non
actu voluntatis consistit. quasi essentiahter sit ipsa beatitudo, sed
Sed contra est quod Dominus dicit Joan., quia antecedenter et consequenter habet se
XVII, 3 : Hsec est vita seterna, ut cognoscant ad ipsam. Antecedenter quidem, inquantum
te, Deum verum. Vita autem eeteriia est ul- jam sunt remota omnia perturbantia et im-
timus finis, ut dictum est. Ergo beatitudo pedientia ab uUimo fine consequenter vero, ;

hominis in cognitione Dei consistit quae est ,

inquantum jam homo, adepto uhimo fine,
actus intellectus. remanet pacatus desiderio quietato.
Respondeo dicendum quod ad beatitudi- ,
Ad secundum dicendum, quod primum
nem, sicut supradictum est, duo requirun- objectum voluntatis non est actus ejus,
tur unum, quod est esse beatitudinis ahud
:
; sicut nec primum objectum visus est visio,
quod est quasi per se accidens ejus, scihcet sed visibile. Unde ex hoc ipso quod beatitudo
delectatio ei adjuncta. pertinet ad voluntatem, taiiquam primum
Dico ergo ,
quod quantum ad id quod est objectum ejus, sequitur quod non pertineat
essentiahter ipsa beatitudo , impossibile est ad ipsam tanquam actus ipsius.

« Beata vita. »
06 SUMMA THEOLOGICA.
Ad
tertium dicendum, quod finem primo
appreliendit intellectus quam voluntas; ta- ARTICULUS V.
men motus ad fmem incipit in voluntate et
ideo voluntati debetur id quod ultimo con- Utrum heatitudo sit operatio intellectus
sequitur consecutionem fmis, scilicet delec- speculativi, an practici.
tatio, vel fruitio.
Ad quartum dicendum, quod dilectio Ad quintum sic proceditur. 1. Videtur
praeeminet cognitioni in movendo ; sed co- quod beatitudo consistat in operatione intel-
gnitio prsvia est dilectioni in attingendo. enim ultimus cujuslibet
lectus practici. Finis
Non enim diligitur nisi cognitum, ut dicit Deum.
creaturae consistitin assimilatione ad
Augustinus in X De Trmit., c. i, col. 971, Sed homo magis assimilatur Deo per intel-
t. Et ideo intelligibilem fmem primo
8. lectum practicum, qui est causa rerum in-
attingimus per actionem intellectus, sicut tellectarum, quam
per intellectum speculati-
et fmem sensibilem primo attingimus per vum, cujus scientia accipitur a rebus. Ergo
actionem sensus. beatitudo hominis magis consistit in opera-
Ad quintum dicendum, quod ille qui habet tione intellectus practici quam speculativi.
omnia quae vult, ex hoc est beatus quod 2. Praeterea, beatitudo est perfectum
habet ea quae vult; quod quidem est per bonum hominis. Sed intellectus practicus
aliud quam per actum voluntatis. Sed niliil magis ordinatur ad bonum quam specula-
male velle requiritur ad beatitudinem sicut tivus qui ordinatur ad verum unde et se- ;

qusedam debita dispositio ad ipsam. Voluntas cundum perfectionem practici intellectus

autem bona ponitur in numero bonorum dicimur boni, non autem secundum perfec-
quce beatum faciunt, prout est inclinatio tionem speculativi intellectus sed secundum ;

quffidam in ipsa; sicut motus reducitur ad eam dicimur scientes, velintelligentes. Ergo
genus sui termini, ut alteratio ad qualita- beatitudo hominis magis consistit in actu in-
tem. tellectus practici quam speculativi.
3. Praeterea, beatitudo est quoddam
CoNCLusio. —
Quura fmem intelligibilem non
bonum hominis. Sed speculativus
ipsius
consequamur, nisi per hoc quod sit nobis proesens
intellectus occupatur magis circa ea quae
per actum intellectus oportet beatitudinem es-
;

consistere ; et non
sunt extra hominem practicus autem intel-
;
sentialiler in actu intellectus
lectus occupatur circa ea quae sunt ipsius
nisi accidentaliter, secundum ipsam scilicet delec-
tationem quEe beatitudinera consequitur, in actu hominis, scilicet circa operationes et passio-
voluntatis (a). nes ejus. Ergo beatitudo hominis magis con-
sistit in operatione intellectus practici quam

intellectus speculativi.
Sed contra est quod Augustinus dicit in

(a) Secundum Almaricum, mens beati suum esse raistee : non in actibus voluntatis qui vel deside-
perdit, ac in illud redit esse ideale quod in mente rium, vel amor, vel fruitio, vel gaudium sunt,
divina babuit. beatitudo formalis consistit; nam de bono absente
Bonaventurse ista tribuitur opinio, guod formali- desiderium est a prajsentia vel absentia abstrabit
;

ter non in operatione, sed in babitu essentiam
animse deificante, et ad operationem potenliara
animae perficienle, bealitudo consistat.
Magister vero Bona Spes, postque ipsum nonnulli
amor; fruitio, sicut et gaudium, possessionem se-
quuntur. Aliunde beatitudo est essenlialiter asse-
cutio prima summi boni, quse fit per actum intel-
lectus ergo in actu inlcUectus formaliter beatitudo
;

e Carmclitis calceatis, antiqualam Joannis de Ripa consistit. —

suscitantes iterum opinionem, in intellectione Dei
increata, crcaturaj per unitivam actionem ab ipsa
creatura elicitam communicata, beatitudinem re-
ponunt.
Errant ideo, Thomistis si credas, qui
beatitudinem in actibus simul junctis intellectus et
voluntatis, ut plures e societate, Tournely el alii,
collocant. Thomistfe concedunt tamcn fruitionem
esse proprietatera quamdam connaturalem beatilu-

Scotus illam in solo actu voluntatis, scilicet in
amore amicilitc, juxta alios in fruitione sola, forma
litcr constiluunt. Ha3 sunt Scoli rationes j 1° fruitio
magis ullimo fini extrinseco appropinquai, quia
immediatc tendil in ipsum; 2" lioiuo Deum ul ipse
dinis. Juxta illos,etiam dc potentia Dei
amor,
absoluta, separari nequit a beatitudinc, quia tor-
minus esl ipsam essenlialiter connotans; vel, si
separetur, beatus simpHciter ac essentialiter, non
cril perfecte ac consummalc beatus; vel, in isto

diligat vidcre vult, non autem diligere ut videat, et casu, beatus, ut Sylvius, Curiel, Tanncrus, Eslius,
sic dileclio non visio finis esl; 3" juxta rectse ralio- et alii doccnf, non orit sim])licitor beatus, quia vox
nis dictaraen, magis suam quam sui inlelleclus beatiludo, l)calitudinis esscntiam, cum suis pro-
perfeclionem voluntas appetit. — Ad bsec Tbo- prietalibus connaluralibus, importat.
 ;

QUiEST. III, ART. V ET VI. 97

I De Trinit., c. viii, quod

§47, col. 831, t. 8, lativi ad Deum est secundum unioiiem, vel
« contemplatio promittitur nobis actionum informationem;, quse est multo major assimi-
omnium flnis, atque aeterna perfectio gau- latio.

diorum. » Et tamen dici potest, quod respectu prin-

Respondeo dicendum ,
quod beatitudo ma- cipalis cogniti, quod est sua essentia, non
gis consistit in operatione speculativi intel- habet Deus practicam cognitionem, sed spe-
lectus quam quod patet ex tribus.
practici, culativam tantum.
Primo quidem ex hoc quod si beatitudo Ad secundum dicendum, quod intellectus
hominis est operatio, oportet quod sit optima practicus habet bonum quod est extra ipsum
operatio hominis. Optima autem operatio sed intellectus speculativus habet bonum in
hominis est quee est optimse potentiae res- seipso, scilicet contcmplationem veritatis ; et
pectu optimi objecti optima autein potentia
; si illud bonum sit perfectum, ex eo totus
est intellectus, cujus objectum optimum est homo perficitur, et ])onus quod quidem
fit ;

bonum divinum quod quidem non est ob-

;
intellectus practicus non habet, sed ad aliud
jectum practici intellectus, sed speculativi. ordinat.
Unde in tali operatione, scilicet in contem- Ad tertium dicendum, quod ratio illa pro-
platione divinorum, maxime consistit beati- cederet, si ipsemet homo esset ultimus fmis
tudo. Et quia « unusquisque videtur esse id suus^.Tunc enim consideratio et ordinatio
quod est optimum in eo, » ut dicitur in actuum et passionum ejus esset ejus^ bea-
IX Ethic, cap. iv et vm, et X, cap. vn, titudo.Sed quia ultimus hominis fmis est
ad fm.; ideo tahs operatio est maxime pro- aliud bonum extrinsecum, scilicet Deus, ad
pria homini, et maxime delectabilis. quem per operationem intellectus speciilativi
Secundo apparet idem ex hoc quod attingimus, ideo magis beatitudo hominis in
contemplatio maxime quseritur propter seip- operatione intellectus speculativi consistit
sam. Actus autem intellectus practici non quaminoperationeintellectuspractici.
qua^ritur propter seipsum, sed propter actio-
conclusio. - Pnncipaliter in speculativi mtel-
nem; ipsa; autem actiones ordmantur ad lectus operatione, ut in optima, et maxime propter
ahquem finem. Unde mamfestum est, quod ggipgam qucEsita, et (jua liomo cum Deo ange-
ultimus fmis non potest consistere in vita jigque communicat, beatitudo nostra reperitur;
activa, quae pertinet ad intellectum practi- licet secundario in practici intellectus operatione
cum. consistat.

idem apparet ex hoc quod in vita

Tertio
contemplativa homo communicat cum supe- ARTICULUS VI.
rioribus, scilicet cum Deo et angelis, quibus
^^,,^^^ beatitudo consistat in consideratione
per beatitudinem assimilatur; sed in his
scie7itiaru?n speculativarum.
quse pertinent ad vitam activam, etiam aha
animaliacum homine ahqualiter communi- Ad sextum sicproceditur. 1. Videturquod
cant, licet imperfecte. beatitudo hominis consistat in consideratione
Et ideo ultima et perfecta beatitudo, quae scientiarmn speculativarum. Philosophus
expectatur in futura vita, tota principaUter enim dicit in lib. X Ethic, c. vii, in princ,
consistitin contemplatione. Beatitudo autem quod (c felicitas est operatio secundum per-
imperfecta, quahs hic haberi potest, primo fectam virtutem ; » et distinguens virtutes,
quidem et principaliter' consistit in contem- non ponit speculativas nisi tres, scientiam,
platione secundario vero in operatione prac-
; sapientiam et intellectum ;
quae omnes
tici intellectus ordinantis actiones et passio- pertinent ad considerationem scientiarum
nes humanas, ut dicitur in X Ethic, cap. vii speculativarum. Ergo ultima hominis beati-
et vni. tudo in consideratione scientiarum specula-
Ad primum ergo dicendum, quod simili- tivarum consistit.
tudo prsedicta intellectus practici ad Deum 2. Praeterea, videtur esse ultima
illud
est secundum proportionahtatem, quia scili- hominis beatitudo, quod naturaliter deside-
cet habet se ad suum cognitum, sicut Deus ratur ab omnibus propter seipsum. Sed
ad suum sed assimilatio intellectus specu-
; hujusmodi est consideratio speculativarum

' In quibusdam codicibus deest « el principali- codd.; in edit. deest « ejus. »

ter. »— * Sic codd.; in edit. deest « suus. » ' Sic—
II. 7
 ;;

98 STIMMA TITEOLOGTCA.
scientiarum ;
quia, ut dicitur in Metaph., I aUqua participatio superioris. Manifestum
in princ, « omnes homines natura scire est autem, quod forma lapidis, vel cujusli-
desiderant ; » et post pauca subditur, cap. n, bet rei sensibiUs est inferior homine unde ;

a princ, quod « speculativae scientise propter per formam lapidis non perficitur intellectus,
seipsas quajruntur. » Ergo in consideratione inquantum est talis forma, sed inquantura in
scientiarum speculativarum consistit beati- ea participatur aUquid simile- quod est supra
tudo. inteUectum humanum, sciUcet lumen inteUi-
3. Praeterea, beatitudo est ultima hominis gibile, vel aUqua simiUtudo aUcujus^ Omne
perfectio. Unumquodque autem perficitur, autem quod est per aUud reducitur ad id
secundum quod reducitur de potentia in quod est per se. Unde oportet quod ultima
actum intellectus autem humanus reduci-
; perfectio hominis sit per cognitionem aU-

tur in actum per considerationem scientia- cujus rei quaj supra inteUectum huma-
sit

rum speculativarum. Ergo videtur quod in num. Ostensum est autem part. I, quod per
hujusmodi consideratione ultima liominis sensibilia non potest deveniri in cognitionem
beatitudo consistat. substantiarum separatarum, quae sunt supra
Sed contra est quod dicitur Jerem., ix, 23 : inteUectum humanum. Unde reUnquitur,
Non glorietur sapiens in sapientia sua, et quod hominis uUima beatitudo non possit
loquitur de sapientia speculativarum scien- esse in consideratione speculativarum scien-
tiarum. Non ergo consistit in harum consi- tiarum.
deratione ultima hominis beatitudo. Sed sicut in formis sensibilibus participa-
Respondeo dicendum, quod, sicut supra tur aUqua simUitudo substantiarum superio-
dictum est, duplex est liominis beatitudo, rum ; ita consideratio scientiarum speculati-
una perfecta, et aha imperfecta. Oportet varum est quaedam participatio verae et
autem inteUigere perfectam beatitudinem, perfectae beatitudinis.
quae attingit ad veram beatitudinis ratio- Ad primum ergo dicendum, quod Philo-
nem; beatitudinem autem imperfectam, sophus loquitur in lib. Ethic, de feUcitate
quse non attingit, sed participat quamdam imperfecta, quaUter in hac vitahaberipotest,
particularem beatitudinis simihtudinem ut supra dictum est.
sicut invenitur perfecta prudentia in homi-
' Ad secundum dicendum, quod naturaliter
ne, apud quem est ratio rerum agibihum desideratur non solum perfecta beatitudo,
imperfecta autem prudentia est in quibus- sed etiam quaUscumque simUitudo, vel par-
dam animaUbus brutis in quibus sunt , ticipatio ejus.
quidam particulares instinctus ad qusedam Ad tertium dicendum quod per con- ,

opera simiUa operibus prudentiae. siderationem scientiarum speculativarum

Perfecta igitur beatitudo in consideratione reducitur inteUectus noster aliquo raodo in
scientiarum speculativarum essentiaUter actum, non autera in ultimura et coraple-
consistere non potest. tum.
Ad cujus evidentiam considerandum est,
CoNCLusio. —
Cum consideratio scientiarum
quod consideratio speculativae scientiae non speculativarum non possit ultra extendi qnam
se extendit ultra virtutem principiorum sensibilium cognitio, qua^ est earum principium,
iUius scientiae ;
quia in principiis scientiae ducere possit ; idcirco in speculalivis scientiis

virtuaUter tota scientia continetur. IVima ultiuia atque perfocta hominis beatitudo uon iu-
autem principia scientiarum spcculativarum vcnitur, sed tantum ejus participatio quajdam.

sunt per sensum accepta, ut patet per Phi-

losophum in princ Metaph., Ub. I, a princ,
ARTICULUS VII.
et in fine Poster., text. uU. Unde tota con-
sideratio scientiarum speculativarum non Utrum beatitudo consistat in co(/nitione
potest uUra extcndi quam sensibUium co- sudstantiarum separatarum, scilicet an-
gnitio ducere potest. In cognitione autcm gelorum.
sensibUium non potest consistero ultima
hominis beatitudo, qua> est uUinia cjus pcr- Ad septimura sic Yidetur
proceditur. 1.

fectio. Non cniin aliquid periicitur ab aUquo quod beatitudo hominis consistat in cogni-
inferiori, nisi secundum quod in inferiori est tione substantiarura separatarum, id cst au-

' In Parm. : « est. » — * In Parm. : « alicui quod est. » — ' In Parm. : « aliquid hujusmodi. »

QU^ST.
gelorum. Dicit enim Gregorius in quadam
Homilia xxvi in Evang., § 10, col. 1202,
t. 2 « Quid prodest interesse festis homi-
: angelorum,
num, si deesse contingat festis angelorum;
per quod fmalem beatitudinem designat. Sed
festis angelorum interesse possumus per eo-
rum contemplationem. Ergo videtur quod in
contemplatione angelorum ultima hominis
beatitudo consistat.
ultima perfectio uniuscujus-
2. Prseterea,
que rei est ut conjungatur suo principio
unde et circulus dicitur esse figura perfecta,
quia habet idem principium et fmem. Sed
principium cognitionis humanse est ab ipsis
angelis, per quos homines illuminantur, ut
dicit Dionysius, iv cap. De caslest. hierar.,
§2, col. 179, t. 1. Ergo perfectio
angelorum.
intellectus est in contemplatione
3. Prseterea, unaquseque natura perfecta
est quando conjungitur superiori naturse,
sicut ultima perfectio corporis est ut conjun-
gatur naturee spirituali. Sed supra intellec-
tum humanum ordine naturee sunt angeli.
Ergo ultima perfectio humani intellectus est
ut conjungatur per contemplationem ipsis
angelis.
Sed contra est quod dicitur Jerem.,
ix, 24
In qui gloriatur, scire, et nosse
lioc glorietur
me. Ergo ultima hominis gloria vel beatitudo
non consistit nisi in cognitione Dei.
Respondeo dicendum, quod, sicut dictum
est, perfecta hominis beatitudo non consistit
in eo quod est perfectio intellectus, secun-
dum alicujus participationem, sed in eo quod
est per essentiam tale.
Manifestum est autera, quod unumquod-
que intantum est perfectio alicujus potentise,
inquantum ad ipsum pertinet ratio proprii
objecti illius potentiae proprium autem ob-
; ARTICULUS
jectum intellectus est verum. Quidquid ergo
habet veritatem participatam, contemplatum
non facit intellectum perfectum ultima per-
fectione. Cum autem eadem sit
rerum in esse, sicut in veritate, ut dicitur in
IIMetaph., text, 4, queecumque sunt entia
per participationem sunt vera per partici-
pationem. AngeU autem habent esse partici-
patum, quia soHus Dei suum esse est sua
essentia, ut in I ostensum est. Unde relin-
quitur, quod solus Deus sit veritas per essen-
tiam, et quod ejus contemplatio faciat per-
fecte beatum.
^ « Cum 60 qui
est penitus incognoscibilis, per
Tacationem omnis cognitionis, secundum meliorem
partem copulatus. » Corderius.
»
III, ART. YII ET YIII. 99
Ahqualem autem beatitudinem imperfec-
tam nihil prohibet attendi in contemplatione
etiam altiorem quam in con-
et
sideratione scientiarum speculativarum.
Ad primum ergo dicendum, quod festis
angelorum intererimus non soium contem-
plantes angelos, sed simul cum ipsis Deum.
Ad secundum dicendum, quod secundum
illos qui ponunt animas humanas esse ab
angehs creatas, satis conveniens videtur
;
quod beatitudo hominis sit in contempla-
tione angelorum, quasi in conjunctione ad
suum principium. Sed hoc est erroneum, ut
in I dictum est. Unde ultima perfectio intel-
lectus humani est per conjunctionem ad
Deum, qui est principium et creationis ani-
humani mse, et illuminationis ejus. Angelus autem
illuminat tanquam minister, ut in I habitum
est. Unde suo ministerio adjuvat hominem
ut ad beatitudinem perveniat non autem ;
est humanse beatitudinis objectum.
Ad tertium dicendum, quod attingi supe-
riorem naturam ab inferiori contingit dupli-
citer. Uno modo secundum gradum poten-
tiae participantis ; et sic ultima perfectio
hominis erit in hoc quod homo attinget ad
: contemplandnm, sicut angeli contemplan-
tur. Alio modo sicut objectum attingitur a
potentia et hoc modo ultima perfectio cujus-
:
libet potentige est ut attingat ad id in quo
plene invenitur ratio sui objecti.
CoNCLUsio. —
Quia substantiee separatse omnes
praiter Deum, per participatiouem quamdam esse
habent; idcirco, neque verissima objecta humani
intellectus esse possunt, neque in eorum contem-
platione potest perfecta hominis beatitudo con-
sistere [a).
VIII.
Utrum beatitudo hominis sit in visione
divinx essentisd.
dispositio
Ad octavum sic proceditur. 1. Videtur
quod beatitudo hominis non sit in visione
ipsius divinae essentiae. Dieit enim Dionysius
in I cap. Mysticm theologise, col. 1002, § 3,
t. 1, quod per id quod est supremum intel-
((
lectus, homo Deo conjungitur, sicut omnino
ignoto'. » Sed id quod videtur per essen-
tiam, non est omnino ignotum. Ergo ultima
intellectus perfectio, seu beatitudo non con-
Incognitione ultimiangeli totam Algazel bea-
(a)
titudinem noslram consistere dicebat.
 ;

100 SUMMA THEOLOGICA.

sistit in hoc quod Deus peressentiamvidetur. Ad primum ergo dicendum, quod Diony-
2. Prseterea, altioris naturse periectio sius loquitur de cognitione eorum qui sunt
altior est. Sed hsec est perfectio divini intel- in via, tendentes ad beatitudinem.
lectus suam essentiam videat.
propria, ut Ad secundum dicendum, quod, sicut supra
Ergo ultima perfectio intellectus humani ad dictum est, fmis potest accipi dupliciter. Uno
hoc non pertingit, sed iufra subsistit modo quantum ad rem ipsam quae desidera-
Sed contra est quod dicitur I Joan., ni, 2 : tur et hoc modo idem est fmis et superioris,
;

* Quo- Ct/m apparuerit, similes ei erimus, et* vi- et inferioris naturae, imo omnium rerum, ut
niain.
debimus eum sicuti est. supra dictum est. Alio modo quantum ad
Respondeo dicendum, quod ultima et per- consecutionem hujus rei, et sic diversus est
fecta beatitudo non potest esse nisi in visione finis superioris et inferioris naturse secun-
divinse essentiae. dum diversam habitudinem ad rem talem.
Ad cujus evidentiam duo consideranda Sic igitur altior est beatitudo Dei suam
sunt. Primo quidem, quod homo non est essentiam intellectu comprehendentis, quam
perfecte beatus quamdiu restat ei aliquid hominis vel angeh videntis, et non compre-
desiderandum et quffii-endum. Secundum hendentis.
est, quod uniuscujusque potentiae perfectio CoNCLUsio. — Cum Deus sit omniura prima
attenditur secundum rationem sui objecti. causa, ad cujus essentiam cognoscendam reraanet
Objectum autem intellectus est quod quid naturaliter homini effectum cognoscenti deside-
est, id est essentia rei, ut dicitur in III Be rium, nonnisi in illius essentiae visione ponenda
est hominis heatitudo.
anima, text. 26, unde intantum procedit
perfectio intellectus, inquantum cognoscit
essentiam alicujus rei. Si ergo intellectus QU.^STIO IV.
ahquis cognoscat essentiam alicujus effec-
DE BEATITUDINE
tus, per quam non possit cognosci essentia
QUANTUM AD EA QU^E EXIGUNTUR AD IPSAM.
causse, ut scilicet sciatur de causa quid est,
(Et octo quseruntur.)
non dicitur intellectus attingere ad causam
simpliciter, quamvis per efTectum cognos- Deinde considerandum est de his quae
cere possit de causa an sit. Et ideo remanet exiguntur ad beatitudinem, et circa hoc
naturaliter homini desiderium, cum
cognos- quseruntur octo 1" utrum delectatio requi-
:

cit effectum, et scit eum habere causam, ut ratur ad beatitudinem 2° quid sit principa-
;

etiam sciat de causa quid est ; et illud desi- lius in beatitudine : utrum delectatio, vel
derium est admirationis, et causat inquisitio- visio; 3° utrum requiratin^ comprchensio
nem, ut dicitur in principio Metaph., c. 2, A" utrum requiratur rectitudo voluntatis;
circ. med., puta, si aliquis cognoscens 5" utrum ad beatitudinem hominis requira-
eclipsim solis , considerat quod ex aliqua tur corpus; Q° utrum perfectio corporis;
causa procedit, de qua, quia nescit quid sit, 7° utrum ahqua exteriora bona 8° utrum ;

admiratur, et admirando inquirit nec ista ; requiratur societas amicorum.

inquisitio quiescit quousque perveniat ad
cognoscendum essentiam causse. Si igitur ARTICULUS PRIMUS.
intellectus humanus cognoscens essentiam
alicujus eflcctus creati non cognoscat de Deo Utrum delectatio requiratur ad
nisi an est, nondum perfectio ejus attingit heatitudinem.
simpliciter ad causam primam, sed romanet
ei adhuc naturale desiderium inquirendi Ad primum sic proccditur. 1. Videtur
causam undc nondum est pcrfecte beatus.
; quod non requiratur ad beatitu-
delectatio
Ad perfectam igitur Ijeatitudincm requiritur dincm. Dicit enim Augustinus in I De Trin.,
quod intcUectus pertiugat ad ipsam cssen- cap. VHi, § 17, col. 8;{2, t. 8, quod « visio est
tiam primse causae. tota mcroes fidei '. » Sed id quod est prai-
Et sic perfectioncm suam habebit per mium, vel nierces virtutis, est beatitudo,
unionem ad Deum sicnt ad objcctum, in quo ut patet per Pliilosophum in I Ethic, cap. 9,
solo beatitudo hominis consistit, ul supra in princ. Ergo nihil aliud requiritur ad bca-
dictum est. titudinem nisi sola visio.

^ « Conlemplatio merces esl lidei. >^ — ' lu Parm. deest « inodo.

 ; ;;

QUtEST. IV, ART. I ET II. m

5. Praeterea, beatitudo est per se saffi- tentionisdistractione; quia, sicutdidum est,
cientissimum bonum, ut Philosophus dicit ad ea in quibus delectamur, magis intenti
I Ethic, cap. vii, circ. med. Quod autem sumus, et dum uni vehementer intendimus,
eget aliquo modo aUo, non est perfecte suf-
' necesse est quod ab alio intentio retrahatur
ficiens. Cum igitur essentia beatitudinis in quandocjue autem etiam ex contrarietate
visione Dei consistat, ut ostensum est, vide- sicut delectatio sensus contraria rationi im-
tur quod ad beatitudinem non requiratur pedit sestimationem prudentise magis quam
delectatio. aestimationem speculativi intellectus \
3. Praeterea, operationem felicitatis seu Conclusio. — Cum delectatio causetur ex hoc
beatitudinis oportet esse iion impeditam quod appetitus requiescit in bono adepto, ipsa ad
ut dicitur in X Etliic, cap. vii. Sed delecta- beatitudinem sicut aliquid concomitans requiritur.
tio impedit actionem intellectus « Corrum- :

pit enim aestimationem prudentise, » ut ARTICULUS II.

dicitur inVI Ethic, cap. v. Ergo delectatio
non requiritur ad beatitudinem. Utrum in beatitudine sit principalius visio
Sed contra est quod Augustinus dicit, guam delectatio.
X Confess., c. xxiii, § 33, col. 793, t. 1, quod
« beatitudo est gaudium de veritate. » Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur
Respondeo dicendum, quod quadrupliciter quod delectatio sit principalius in beatitu-
aUquid requiritur ad aUud. Uno modo sicut dine quam visio. Delectatio enim, ut dicitur
preeambulum vel prseparatorium ad ipsum, in X Ethic, cap. iv, a med., est perfectio
sicut discipUna requiritur ad scientiam. Alio operationis\ Sed perfectio est potior perfec-
modo sicut perficiens aliquid, sicut anima tibiU. Ergo delectatio est potior operatione
requiritur ad vitam corporis. Tertio modo inteUectus, quae est visio.
sicut coadjuvans extrinsecus, sicut amici 2. iUud propter quod aUquid
Prseterea,
requiruntur ad aUquid agendum^ Quarto est appetibile, est potius. Sed operationes
modo sicut aUquid concomitans, ut si dica- appetuntur propter delectationem ipsarum :

mus, quod calor requiritur ad ignem. unde et natura ^ operationibus necessariis

Et hoc modo delectatio requiritur ad bea- ad conservationem individui et speciei delec-
titudinem. Delectatio enim causatur ex hoc tationem apposuit, uthujusmodioperationes
quod appetitus requiescit in bono adepto. ab animaUbus non negUgantur. Ergo delec-
Unde cum beatitudo nihil aUud sit quam tatio est potior in beatitudine quam operatio
adeptio summi boni, non potest esse beati- intellectus, quae est visio.
tudo sine delectatione concomitante. 3. Prseterea, visio respondet fldei; delec-
Ad primum ergo dicendum, quod ex hoc tatio autem, sive fruitio, charitati. Sed cha-
ipso quod merces alicui redditur, voluntas ritas est major flde, ut dicit Apostolus I ad
merentis quiescit; quod est delectari. Unde Corinth., xiii. Ergo delectatio, sive fruitio,
in ipsa ratione mercedis redditae delectatio est potior visione.
includitur. Sed contra, causa est potior effectu. Sed
Ad secundum dicendum, quod ex ipsa visio est causa delectationis. Ergo visio est
visione Dei causatur delectatio. Unde iUe potior quam delectatio.
qui Deum videt delectatione indigere non Respondeo dicendum, quod istam quses-
potest. tionem movet Philosophus in X Ethic, c. iv,
Ad tertium dicendum, quod delectatio con- in fin., et eam insolutam dimittit.
comitans operationem inteUectus non impe- Sed si quis dUigenter consideret, ex neces-
dit ipsam, sed magis eam confortat, ut dicitur sitate oportet quod operatio inteUectus, quse
inH Ethic, cap. iv. Eaenim quse delectabi- est visio, sit potior delectatione. Delectatio
liter facimus, attentius
perseverantius et enim consistit in quadam quietatione volun-
operamur. Delectatio autem extranea impe- tatis; quod autem voluntas in aliquo quiete-
dit operationem, quandoque quidem ex in- tur, non est nisi propter bonitatera ejus in

^ In Parm. deest « modo. » intellectus, » intermediis omissis. Item « Impedit

:

Perperam edit. Rom. « Sicut anima requiritur

» : sestimationem prudentiae magis quam speculativi
ad aliquid agendum. •>
intellectus. »
Ita cod. A.lcan., Camer. et Tarrac, cum edit.
'
:
In Parm. : « operis. » — ' In Parm. : « in opera'-
plurimis; Al. : « Impedit festimationem speculativi tionibus. »
d02 SUMMA THEOLOGICA.
quo quietatur, Si ergo voluntas quietatur in liuam -, De videndo Deiim, t. 2 « Attin- :

aliqua operatione, ex bonitate operationis gere mente Deum, magna beatitudo est,
procedit quictatio voluntatis. comprehendere autem est impossibile. »
Nec voluntas quserit bonum proptcr quie- Ergo sine comprehensione est beatitudo.
tationem enim ipse actus voluntatis
; sic 2. Prajterea, beatitudoest perfectio homi-
esset fmis, quod est contra prsemissa. Sed nissecundum intellectivam partem , in qua
ideo qua^rit quod quietetur in operatione, non sunt alice potentise quam intellectus et
quia operatio est bonum ejus. Unde mani- voluntas, ut in I dictum est.Sed intellectus
festum est, quod principalius bonum est sufficienter perficitur per visionem Dei;
ipsa operatio, in qua quietatur voluntas, voluntas autem per delectationem in ipso.
quam quietatio voluntatis in ipso. Ergo non requiritur comprehensio tanquam
Ad primum ergo dicendum, quod, sicut aliquod tertium.
Philosophus ibidem dicit : u delectatio per- 3. Praiterea, bealitudo in operatione con-
ficit operationem, sicut decor juventutem, » Operationes autem determinantur se-
sistit.

qui est juventutem consequeus unde delec- ; cundum objecta ; objecta autem generalia
tatio est quajdam pcrfectio concomitans vi- sunt duo, verum et bonum sed verum cor- ;

sionem, non sicut perfectio faciens visionem respondet visioni , et bonum correspondet
in sua specie perfectam esse. delectationi ^ Ergo non requiritur compre-
Adsecundum dicendum, quod apprehensio hensio quasi aliquod tcrtium.
sensitiva non attingit ad communcm ratio- Sed contra est quod Apostolus dicit I ad
nem boni, scd ad aliquod bonuni particularo Corinth., ix, 24. Sic currite ut comprehen-
:

quod est delectabile. Et ideo secundum ap-
petitum sensitivum qui est in animalibus,
operationes queeruntur propter dclcctatio-
dalis. Sed spiritualis cursus terminatur ad
,
beatitudinem. Unde ipse dicit II ad Tim.,
u\i., 1etS Bo7ium certamen certavi , ciir-
:

nem. Sed intellectus apprehcndit universa- sum consiamnavi, fidem servavi; in reliquo
lem rationem boni, ad cujus consecutionem reposita est mihi corona justiticB Ergo com- .

sequitur delectatio unde principaUus inten- ; prehensio rcquiritur ad beatitudinem.

dit bonum quam
dclectationem. Et inde est Respondeo dicendum, quodcum beatitudo
quod divinus intellcctus qui est institutor ,
consistat in consecutione ultimi fmis , ea
naturae delectationes apposuit propter ope- quoe requiruntur ad beatitudinem sunt con-
rationes. autem aliquid eestiman-
Non est sideranda cx ipso ordine hominis ad fmem.
dum simpliciter secundum ordinem seusi- Ad fmem autem intelligibilem ordinatur
tivi appctitus, sed magis secundum ordinem homo partim quidem per intellectum par- ,

appetitus intellectivi. tim autem per voluntatem per iutellectum ;

Ad
tertium dicendum, quod charitas non quidem, inquantum in intellectu prseexistit
quffirit bonum dilectum proptcr delectatio- aliqua cognitio fmis imperfecta per volun- ;

nem sed hoc fit ei consequens, ut delecte-

; ' tatem autem primo quidem per amorem,
tur in bono adepto, quod amat et sic dclec- ; qui est prinms motus voluntatis in aliquid ;

tatio non respondet ei ut finis, scd magis secundo autcm per realem habitudinem
visio, per quam primo finis fit ei praisens. amantis ad amatum : quae quidcm potest
CoNCLusio. — Cum causa sit elleclu potior, prin- cssc triplex. Quandoque enim amatum est
cipalius bouuni est ipsa visio in beatitudine, quam prsescns amanli, ct tuncjam non quaeritur;
delectatio ipsam concomitans (a). quandoquc autem iion cst praesens, sed im-
possibile est ipsum adipisci, et tunc otiam

ARTICULUS III.
^ion qua?ritur; quandoque autem possibilo
est ipsum adipisci sed cst elevatum supra
,

Utrum ad beatitudinem requiratiir facultatem adipisccntis ita ut statim haberi ,

comprehensio. non possit, et ha3C est habitudo sperantis ad

speratum ,
quaj sola habitudo facit fmis in-
Ad
tertium sic proceditur. 1. Videtur quisitioncm.
quod ad beatitudincm non rcquiratur com- Et istis tribus rcspondent aliqua in ipsa
prehensio. Dicit enim Augustinus, ad Pau- beatitudino. Nam perfecta cognitio fniis

< Al. : « est ci. » — » Exprossius : Serm. CXVII, («) Ilio coiuprelicnsio dicit tentionem alicujus rei
c. ni, § S, col. 6C3, t. 5. — ' Sic codd.; in Parm. : prajscntialiler habita».
« diloclioni. »
 . ,

QJJMST. IV, ART. III ET IV. 103

respondet imperfectce praesentia vero ipsius ;

tinus in Retractationum, cap. iv, § 2,
lib. I

finis respondet habitudini spei sed delectatio ; col. 589, t. 1 « Non approbo quod in ora-
:

in fme jam praesenti' consequitur dilectio- tione dixi Deus qui nonnisi mundos verura
:

nem, ut supra dictum est. Et ideo necesse scire voluisti responderi enim potest, mul-
;

est ad beatitudinem ista tria concurrere, tos etiam non mundos multa scire vera. »
scilicet visionem, quse est cognitio perfecta Ergo rectitudo voluntatis non requiritur ad
intelligibilis fmis; comprehensionem, quse beatitudinem.
importat preesentiam finis; delectationem, 2. Prseterea, prius non dependet a poste-
vel fruitionem, quee importat quietationem riori. Sed operatio intellectus est prior quam
rei amantis in amato. operatio voluntatis. Ergo beatitudo, quseest
Ad primum ergo dicendum, quod com- perfecta operatio intellectus, non dependet a
prehensio dicitur dupliciter. Uno modo in- rectitudine voluntatis.
clusio comprehensi comprehendente, et in 3. quod ordinatur ad aliquid
Prseterea,
sic omne quod comprehenditur a fmito est tanquam ad fmem, non est necessarium
fmitum unde hoc modo Deus comprehendi
; adepto jam fme, sicut navis postquam per-
non potest ab aliquo intellectu creato. Alio venitur ad portum. Sed rectitudo volunta-
modo comprehensio nihil aliud nominat tis,quse est per virtutem, ordinatur ad bea-
quam tentionem alicujus rei, jam^ presen- titudinem tanquam ad fmem. Ergo adepta
tialiter habitai sicut aliquis consequens ali-
; beatitudine non est necessaria rectitudo
quem, dicitur eum comprehendere, quando voluntatis.
tenet eum et hoc modo comprehensio re-
; Sed contra est quod dicitur Matth., v, 8 :

quiritur ad beatitudinem. Beati mundo corde, quoniam ipsi Deum

Ad secundum dicendum, quod sicut ad videbunt; et Hebr., xn, 14 Pacem sequi- :

voluntatem pertinet spes et amor, quia ejus- mini cum omnibus, et sanctimoniam, sine
dem est amare aliquid, et tendere in illud qua nemo videbit Deum.
non habitum ita etiam ad voluntatem per-
; Respondeo dicendum, quod rectitudo vo-
comprehensio et delectatio, quia ejus-
tinet luntatis requiritur ad beatitudinem et ante-
dem est habere ahquid, et quiescere in illo. cedenter et concomitanter. Antecedenter
Ad tertium dicendum, quod comprehensio quidem, quia rectitudo voluntatis est per
non est ahqua operatio prseter visionem, sed debitum ordinem ad finem ultimum fmis :

queedam habitudo ad fmem jam habitum. autem comparatur ad id quod ordinatur ad

Unde etiam ipsa visio vel res visa ^ secundum fmem, sicut formaad materiam. Unde, sicut
quod prsesentialiter adest, est objectum materia non potest consequi formam, nisi sit
comprehen sionis debito modo disposita ad ipsam, ita nihil

— consequitur fmem, nisi sit debito modo or-

CoNCLUsio. Ad beatitiidinem non solum re-
quiritur visio, quae perfecta est ultimi et intelligi- dinatum ad ipsum. Et ideo nullus potest ad
bilis tinis cognitio sed etiam comprehensio quse
:
beatitudinem pervenire, nisi habeat recti-
fmis prsesentiam respicit, et fruitionem, quee rei tudinem voluntatis. Concomitanter autem,
amantis in amato quietationem importat. quia sicut dictum est, beatitudo ultima con-
sistit in visione divinse essentise, quae est

ARTICULUS IV. ipsa essentia bonitatis; et ita voluntas

videntis Dei essentiam ex necessitate amat
Utrum ad beatitudinem requiratur quidquid amat sub ordine ad Deum ; sicut
rectitudo voluntatis. voluntas non videntis Dei essentiam ex ne-
cessitateamat quidquid amat sub communi
Ad quartum sic proceditur. l. Videtur ratione boni, quam novit; et hoc ipsum est
quod rectitudo voluntatis non requiratur ad quod facit voluntatem rectam. Unde mani-
beatitudinem. Beatitudo enim consistit in festum est, quod beatitudo non potest esse
operatione intellectus, ut dictum est. Sed ad sine recta voluntate.
perfectam intellectus operationem non re- Ad primum ergo dicendum, quod Augus-
quiritur rectitudo voluntatis ,
per quam tinus loquitur de cognitione veri, quod non
homines mundi dicuntur ; dicit enim Augus- est ipsa esseutia bonitatis.

' Parm. : « in prsesentia cousequitur. » — ' Sic tur. » —

' Sic codd.; in Parm. : « quae praesenlia-
codd.; in Parm. : « quaj jam prsesentialiter habe- hter adest. »
 , ,

m SUMMA THEOLOGICA.
Ad secundum dicendum, quod omnis est non impedita. Sed operatio animai sepa-
actus voluntatis procedit ab aliquo actu in- ratae est impedita quia, ut ;
dicitAugustinus,
tellcctus ; aliquis tamen actus voluntatis est XII Super Gen. ad litt., cap. xxxv, § 68,
prior quam aliquis actus intellcctus : volun- col. 483, t. 3, quidam
« inest ei naturalis
tas enim tendit in finalem actum intellectus, appetitus corpus administrandi, quo appe-
qui est beatitudo. Et ideo recta inclinatio titu retardatur quodammodo nc tota inten-
voluntatis prceexigitur ad beatitudinem tione pergat in illud summum caelum, » id
sicut rectus motus sagittai ad percussionem est, visionem essentiae divinse. Ergo
in
signi. anima sine corpore non potest esse beata.
Ad tertium dicendum, quod non omno 5. Prseterea, beatitudo est sufficiens bo-
quod ordinatur ad fmem, cessat adveniente num, et quietat desiderium. Sed hoc non
fme; sed id tantum quod se habet in ratione convenit animse separatee; quia adhuc ap-
imperfectionis, et' motus. Unde instrumenta petit corporis unionem, ut Augustinus dicit.
motus non sunt necessaria, postquam per- Ergo anima separata a corpore non est
venitur ad fmem sed debitus ordo ad fmem
; beata.
est necessarius. 6. Prsetcrea, homo in beatitudine est an-
CoNCLusio. — ad heatitudinem reqiiiritur
Sic gelis sequalis.Sed anima sine corpore nou
voluntatis rectitudo, ut sine hac nec aliquis ad sequatur angelis, ut Augustinus dicit ibid.
eam pervenire, nec in eaesse possit (a). Ergo non est beata.
Sed contra estquod dicitur Apoc, xiv, 13 :

ARTICULUS V. Beati mortui qui in Domino moriuntur.

Respondeo dicendum, quod duplex est
Utrum ad beatitudinem hominis requiratur beatitudo, una imperfecta, quse habetur in
corpus. hac vita et alia perfecta, quae in Dei visione
;

consistit. Manifestum est autem, quod ad

Ad quintum sic proceditur. l. Videtur beatitudinem hujus vitse de necessitate re-
quod ad beatitudinem requiratur corpus. quiritur corpus; est enim beatitudo hujus
Perfectio enim virtutis et gratise prsesuppo- vitae operatio intellectus vel speculativi, vel
nit perfectionem naturae. Sed beatitudo est practici. Operatio intellectus in hac autem
perfectio virtutis et gratia? anima autem ; vita non potest esse sine phantasmate, quod
sine corpore non habet perfectionem natu- non est nisi in orgauo corporeo, ut iii I habi-
ra3, cum sit pars naturaliter humanai natu- tiim est. Et sic beatitudo quse in liac vita
rae omnis autem pars est imperfecta a suo
; Iiaberi polest, dependet quodammodo ex
toto scparata. Ergo anima sine corpore corpore.
non potest esse beata. Scd circa beatitudinem pcrfectam, quse in
2. Prceterea, beatitudo est operatio qua^- Dei visione consistit, aliqui posuerunt, quod
dam dictum est. Sed ope-
perfecta, ut supra iion animae advenire sine corpore
potest
ratio perfecta sequitur esse perfectum quia ;
existenti, dicentes, quod animse sanctorum
nihil operatur, nisi secundum quod cst ens a corporibus separatse ad illam beatitudinem
in actu. Cum ergo anima non habeat esse non pervcnient usque ad diem judicii
porfectum, quando cst a corpore separata, quando corporarcsument. Quod quidcm ap-
sicut nec pars separata a toto; vitletur quod paret esse falsum ct auctoritate, et ratione.
anima sine corpore non possit esse beata. Auctoritate quidcni quia Apostolus dicit ,

3. Praeterea, bcatitudo est perfectio homi- II ad Corinth., v, (5 Quamdiu* sumus in : * Dum.

nis.Scd anima sine corporc non cst homo, corpore, peregrinajnur a Domino; ct quae
Ergo beatitudo non potest esse in anima sit ralio peregrinationis ostendit, subdens :

sine corpore. Per fidem enim anibulamus, ct non per spe-

4. Praeterea, secundum Philosophum, in ciem. Ex quo apparet, quod quamdiu ahquis
X Ethic., cap. vn, et lect. 7, cap. xni, opc- arabulat pcr fidcin ct non per speciem ca- ,

ratio felicitatis, in qua consistit beatitudo, rens visione divinse essentiae, nondum est

^ Sic codd.; in Parm. el in cdit. « ul luotus, »

: [(j) Causam impeccabilitatis beatorum Scolus, et
sed minus recte. Nam oportet hsec duo conjungi, sui, volunlalom et auxilium Dei beatos prolegentis
imperfeclionera scilicet ct mofura; nec onnic illud ac consorvanlis assignanl S. Thomas el ; sui, et alii
cessat quod se habet in raliono molus, siquidora comnuuiius, Dei visioneui el amoreui.
cliaritas quse nos ad Deura ducit raanet in aBternum.
 QUiEST. IV, ART. Y. m
Deo Animae autem sanctorum a
praesens. esse totius nonestalicujus suarumpartium.
corporibus separatae sunt Deo prsesentes ;
Unde vel pars omnino
desinit esse destructo
unde subditur Audemus autem, et volun-
: toto, sicut partesanimalis destructo animali;
tatem habemus honam peregrinari a cor- vel si remanent, habent aliud esse in actu,
* Bonam pore, et prcesentes esse ad Deum *. Unde sicut pars lineee habet aliud esse quam tota

unnhabe-
manifestum est quod animse sanctorum ,
linea. Sed animae humanae remanet esse
mus separatae a corporibus ambulant per spe- compositi post corporis destructionem ; et

pereqH- ^^^^^y Dei essentiam videntes, in quo est vera hoc ideo quia idem est esse formae, et ma-
,

nari..., beatitudo.Hoc etiam per rationem apparet. teriae et hoc idem est esse compositi. Anima
;

«'Ji/es'
^^^^ intellectus ad suam operationem non autem subsistit in suo esse, ut in I ostensum
esscad indiget corpore nisi propter phantasmata, est. Unde rehnquitur, quod post separatio-
Domi-
num.
in quibus veritatem intelligibilem contuetur, nem a corpore perfectum esse habeat ; unde
ut in I Manifestum est autem,
dictum est. perfectam operationem habere potest, hcet
quod divina essentia per phantasmata videri non habeat perfectam naturam speciei ^
non potest, ut in I ostensum est. Unde cum Ad tertium dicendum, quod beatitudo est
in visione divinae essentia^ perfecta hominis hominis secundum intellectum ; et ideo re-
beatitudo consistat non dependet beatitudo
, manente intellectu ,
potest inesse ei beati-
perfecta hominis a corpore. Unde sine cor- tudo ; sicut dentes iEthiopis possunt esse
pore potest anima esse beata. albi etiam post evulsionem , secundum quos
Sed sciendum, quod ad perfectionem ah- iEthiops dicitur albus.
cujus rei duphciter ahquid pertinet. Uno Ad quartum dicendum, quod dupUciter
modo ad constituendam essentiam rei, sicut ahquid impeditur ab aho. Uno modo per
anima rcquiritur ad perfectionem hominis. modum contrarietatis sicut frigus impedit
,

Aho modo requiritur ad perfectionem rei actionem caloris et tale impedimentum

;

quod pertinet ad bene esse ejus, sicutpul- operationis repugnat fehcitati. Aho modo
chritudo corporis, vel velocitas ingenii per- pcr modum cujusdam defectus quia sciUcet ,

tinet ad perfectionem hominis. Quamvis res impedita non habet quidquid ad omni-
crgo corpus primo modo ad perfectionem modam ejus perfectionem requiritur; et tale
beatitudinishumanae non pertineat, perti- impedimentum operationis non repugnat
ncttamen secundo modo. Cum enim opera- fehcitati, sed omnimodae perfectioni ipsius.
tio dcpendeat ex natura rei quanto anima ,
Et sic separatio animae a corpore dicitur
perfectior erit in sua natura, tanto perfec- animam retardare, ne tota intentione ten-
tius habebit suam propriam operationem, in dat in visionem divinae essentiae. Appetit
qua Unde Augustinus in
fehcitas consistit. enim anima quod etiam ipsa
sic frui Deo ,

XII Super Genes. ad litt., ubi supra, cum fruitio derivetur ad corpus per redundan-
quaesivisset, « utrum spiritibus defunctorum tiam, sicut est possibile et ideo quamdiu ;

sine corporibus possit summa iUa beatitudo ipsafruitur Deo sine corpore, appetitus ejus
praeberi, »respondet, quod « non sic pos- sic quiescit in eo, quod habet^, quodtamen
sunt videre incommutabilem substantiam ,
adhuc ad participationem ejus veUet suum
ut sancti angeh vident, sive alia latentiore corpus pertingere.
causa sive ideo quia est in eis naturaUs
, Ad quintum dicendum quod desiderium ,

quidam appetitus corpus administrandi. » animae separatae totaliter quiescit ex parte

Ad primum ergo dicendum quod ,
beati- appetibili , quia sciUcet habet id quod suo
tudo est perfectio animae ex parte inteUec- appetitui sufficit ; sed non totaliter quiescit
tus, secundum quem anima transcendit cor- ex parte appetentis, quia illud bonum non
poris organa non autem secundum quod
, possidet secundum omnem modum quo pos-
estforma naturalis corporis. Et ideo illa na- sidere vellet. Et ideo, corpore resumpto,
manet, secundum quam ei
turalis perfectio beatitudo crescit, non intensive, sed exten-
beatitudo debetur Ucet non maneat iUa
; sive.
naturae perfectio secundum quam est corpo- Ad sextum dicendum, quod id quod ibi-
risforma'. dem dicitur, quod « spiritus defunctorum
Ad secundum dicendum quod anima ,
ali- non sic vident Deum sicut angeli » non ,

ter se habet ad esse quam aliae partes ; nam est intelligendum secundum inaequalitateni

^ Nicolai « ; Secundum corporis formam.»— «3pe- ' ciei » deest iu edit. — ' « Quod habet » deest in edit,
m SIJMMA THEOLOGICA.
quantitatis, quia etiam modo aliquse anima? tudo non consistit in corporalibus bonis.
beatorum sunt assumptse ad suporiores or- Ergo ad beatitudinem hominis non requiri-
dines angeiorum clarius videntes Deum
, tur aliqua perfecta dispositio corporis.
quam inferiores angeli ; sed intelligitur se- 2. Praeterea, beatitudo hominis consistit
cundum inaequalitatem proportionis, quia in visione divinse essentiae, ut ostcnsum est.
angeli etiam infimi habent omnem perfec- Sed ad hanc operationem nihil exhibet cor-
tionem beatitudinis qiiam sunt babituri, pus, ut dictum est. Ergo nulla dispositio
non autem animffi separatse sanctorum. corporis requiritur ad beatitudinem.

CoNCLUsio, — Cum perfecta hominis beatitudo 3. Praeterea, quanto intellectus est magis

consistat iu visione essentiaj divinse, quse per abstractus a corpore, tanto perfectius intel-
pliantasmata non videtur, ad ipsam non necessario hgit. Sed beatitudo consistit in perfectissima
corpus requiritur quasi illius essentiam consti- operatione intellectus. Ergo oportet omnDjus
tucns ; beatitudo tamen quaj in liac vita possibilis modis animam esse abstractam a corpore.
nobis est, cum in speculatione consistat, necessario Nullo ergo modo requiritur aliqua dispositio
corpus exigit (a).
corporis ad beatitudinem.
Sed contra, prsemium virtutis est beati-
ARTICULUS VI. tudo. Unde dicitur Joan., xni, 17 : Beati
Utrum ad beatitudinem requiratur aliqua eritis, si feceritis ea.Sed sanctis repromit-
titur pro praemio non solum visio Dei, et de-
perfectio corporis.
lectatio, sed etiam corporis bona dispositio;
Ad sextum sic proceditur.
Videtur 1. dicitur enim Is., ult., 14 Videbitis, et gau-
:

quod perfectio corporis non requiratur ad debit cor vestrum, et ossa vestra quasi herba
beatitudinem hominis perfectam. Perfectio fjerminabunt. Ergo bona dispositio corporis
enim corporis est quoddam corporale bo- requiritur ad beatitudinem.
num. Sed supra ostensum est, quod beati- Respondeo dicendum, quod si loquamur

(a) Papias et Cerinthus, hseresiarclia, Millenario- lumine; 3. gaudio spiritus, securitate, ac

et in
rum sectfB fuerunt auctores.
Porro Papias iste vel jucunditate cordis, sed incompleta 4. eas videre ;

Joannis cujusdam senioris, apostoUci viri, ac ephe- asserit Christi humanitatem, non divinitatem, aut,
sini episcopi, vel S. Joannis evangelistse discipulus si divinitatem, non intuitive, quia corporis sui re-
exstitit. Pro Joanne seniore tenet Eusebius; pro surrectionem expectant cum dcsiderio quodam,
Joanne evangelista Irseneus cujus, ex Hieronymo, quod a visione intuitiva, juxla Bernardum, absor-
Natali Alexandro et aliis, Papias prseceptor fuerat, beretur. Cseterum aliis in locis aliter S. Bernardus
Cum Eusebio Billuart sentit et ipse Natalis , loqui videtur. Errat Thomas Anglicus in libro in-
Alexander sentire videtur; alii cum Irajneo sen- titulato Demensus, ubi duo de Bernardo et de
tiunt. Picot Eusebii opinionem non esse proba- SS. Patribus affirmat 1. Bernardum intor Eccle-
:

equidem est, nostro judicio,

bilera dicit. Difficile sise Patres primum animas justas separatas po-
ut sui prasceptoris magistrum S. Ira?neus igno- suisse in caelo, dum eis cseleri Patres cselum non
raverit. Quidquid sit, Papias iste, sanctus et mar- concedant, nisi post judicium universale; 2. Ber-
tyr, eplscopus hierapolitanus (non hieroso- — nardum inter Patres primum iisdem animabus ante
lymitanus ut quidam somniavit modernus)
, ,
— resurrectionem visionem Dei denegasse, dum ipsis
vir ingenii perlenuis sermones Domini composuit illam caeteri Patros concedant. —
Ex ima parte,
apocryphos, a quibus decepli S. Justinus Martyr, non omnes Patros ante Bernardum, sed pauci tan-
TertuUianus, S. Victorinus episcopus, Lactantius tum, extra ca^Ium animas sanctas separatas collo-
Firmianus et Severus Sulpitius adiuiserunt pri- cant usque ad univorsale judicium; et ex altera
mum Millenarii sanclorum cum Christo rcgni ad- parte, si qui sint Patres animas illas extra c£elum
sertionem, quam poslea, de auctoritate sermonum collocantes, non certo constat quod ipsis tamen
prsedictorum melius edocti, confutavcrunt. Duplex immediate visionem beatificam concederint.
Millenariorum sententia fuit prima Papiee et : Doctores armeni et grseoi dilationem visionis
SS. Patrum, quam non semper ipse reprobavit beatificfe usquo ad judicium universale professi
Augustinus, regnum pcnitus spirituale promitte- sunt.
bat; secunda Cerinthi, dolicias carnis. Alii post — Joannes papa XXII eamdem dilationem, ut doc-
resurrectionem unlversalem, alii post resurrec- tor privatus, docuit. Proplor hoc ab universitate
tionem justorum, et ante judicium universale, parisiensi fuit improbalus, ac a rege cbristianis-
rcgnum istud instituobant : juxta ounios, in hoc simo Philippo Valosio, tam vohementor objurgatus.
Millenario, visione beatifica sancti carebant. ut etiam ipsi Pliilippus, si quil)usdam historifB
S. Bornardus, varils in sormonibus, vidclicet in scriptoribus contidas, rogum minari non dubitaverit.
II, III, IV pro fosto Omnium Sanctoruin, in iv pro Ante suumobilum idcm papa sese rotractavil; sed
festo Dedicationis, et in aliis, de statu animarum in ojus opinionom liodio damnalam ot liaMeticam
justarum ante judicium univorsale, singularo smim impegoranl oliam Fratros minoros, contra quos Do-
inventuin exposuil 1. cas in cselo collocat; 2. elin
: minicani forlitcr ac Klorioso dimicarunt.
 ;

QUtEST. IV, ART. V ET YI. i07

de beatitudine hominis, qualis in hac vita perfectio corporis_, ut non impediat elevatio-
potest haberi manifestum est quod ad eam
, nem mentis.
ex necessitate requiritur bona dispositio Ad tertium dicendum quod ad perfectam ,

enim
corporis. Consistit haec beatitudo, se- operationem intellectus requiritur quidem
cundum Philosophum , I Ethic, cap. vn, abstractio ab hoc corruptibili corpore quod ,

circ. med., in operatione virtutis perfectae. aggravat animam non autem a spirituali
;

Manifestum est autem, quod per invaletudi- corpore quod erit totaliter spiritui subjec-
nem corporis in omni operatione virtutis tum. De quo in tertia parte hujus operis di-
homo impediri potest. cetur.
Sed loquamur de beatitudine perfecta,
si
CoNCLUSio. —
Ad omnem beatitudinem quocum- "

sic quidam posuerunt quod non requiritur, que modo sumptam conveniens corporis humani
ad beatitudinem aliqua corporis dispositio ; antecedit et sec£uitur dispositio , ut illius decor et
imo requiritur ad eam ut omnino anuna sit perfectio (a).

a corpore separata. Unde Augustinus, XXII

De civit. Dei, cap. xxvi, col. 794, t. 7, in- ARTICULUS VII.

troducit verba Porphyrii dicentis quod « ad Utrum ad beatitudinem requirantur aliqua

hoc quod beata anima, corpus omne fu-
sit
exteriora hona.
giendum est. » Sed hoc est inconveniens.
Cum enim naturale sit animae corpori uniri, Ad septimum sic proceditur. 1. Videtur
non potest esse quod perfectio animee natu- quod ad beatitudinem requirantur etiam
ralem ejus perfectionem excludat. exteriora bona. Quod enim in praemium
Et ideo dicendum est quod ad beatitudi- ,
sanctis promittitur, ad beatitudinem perti-
nem omnibus modis perfectam requiritur net. Sed sanctis repromittuntur exteriora
perfecta dispositio corporis et antecedenter, bona jSicut cibus etpotus, divitiffietregnum;
et consequenter. Antecedenter quidem, quia, dicitur enim Luc, Ut edatis, et
xxii, 30 :

ut Augustinus dicit XII Super Genes. ad , bibatis super mensam meam in regno meo
litt., cap. XXXV, § 68, col. 483, t. 3 « Si : et Matth., vi, 20 Thesaurizate vobis the-
:

tale sit corpus cujus sit difflcihs et gravis

, 5«wrwm*2?ic^/o /etMatth., XXV, 34: Venite, *Thesau-
^^^'
administratio sicut caro quee corrumpitur,
, benedicti Patris mei, possidete regnum.
et aggravat animam avertitur mens ab illa , Ergo ad beatitudinem requiruntur exteriora
visione summi caeU » unde concludit quod
; bona.
(( cum hoc corpus jam non erit animale, 2. Praeterea, secundum Boetium in III De
sed spirituale tunc angelis adeequabitur, et
, consoL, prosa n, col. 724, t. 1, « beatitudo
erit ei ad gloriam, quod sarcinai fuit *. » est status oinnium bonorum congregatione
Consequenter vero quia ex beatitudine
: perfectus. » Sed exteriora sunt aliqua homi-
anim« fiet redundantia ad corpus ut et ip- , nis bona, licet minima, ut Augustinus dicit%
sum sua perfectione potiatur. Unde Augus- lib. II De lib. arb., cap. xix, col. 1268, t. 1.
tinus dicit in Epist. cxvni ad Dioscorum, Ergo ipsa etiam requiruntur ad beatitudi-
cap. ni, § 14, col. 439, t. 2 : « Tam potenti nem.
natura Deus fecit animam ut ex ejus ple- , 3. Praeterea, Dominus, Matth., v, 12,
nissima beatitudine redundet in inferiorem dicit : Merces vestra multa *
est in cselis. Sed * Copio
naturam incorruptionis vigor. » esse in caelis signiflcat esse in loco. Ergo sa.

Ad primum ergo dicendum, quod in cor- saltem locus exterior requiritur ad beatitu-
porali bono non consistit beatitudo sicut in dinem.
objecto beatitudinis ; sed corporale bonum Sed contra est quod dicitur in psalm.
potest facere ad aliquem beatitudinis deco- Lxxii, 24 Quid enim mihi est in cdslo, et a
:

rem, vel perfectionem. te quid volui super terram ? quasi dicat :

Ad secundum dicendum, quod etsi cor- Nihil volo nisi hoc quod sequitur Mihi ad- :

pus nihil conferat ad illam operationem in- hxrere Deo bonum est. Ergo nihil aliud extra
tellectus qua Dei essentia videtur ; tamen Deum ad beatitudinem requiritur.
posset ab hac impedire ; et ideo requiritur Respondeo dicendum quod ad beatitudi- ,

^ Plenius in texta D. Augustini. rum fore mortalia, et in nihilum multis transactis

' Vide etiam I Retracl., c. ix, § 4, col. 597, t. 1. «seculis, redigenda.
(a) Origenistse posuerunt resuscitata corpora ite-
 ;

m SUMMA THEOLOGICA.
nem imperfectam qualis in hac vita potest
,
mo7ite, cap. v, § 15, col. 1237, t. 3, « merces
haberi, requiruntur exteriora bona non , sanctorum non dicitur esse in corporeis
quasi de essentia beatitudinis existentia, sed caelis, sed per calos intelligitur altitudo
quasi instrumentaliter deservientia beatitu- spiritualium bonorum*.Nihilominus ta- »

dini, quse consistit in operatione virtutis, ut men locus corporeus, scihcet caelum empy-
dicitur I Ethic, cap. vn, a med. ; indigct reum, aderit beatis, non proptcr necessita-
enim homo in hac vita nccessariis corporis tem beatitudinis, sed secundnm quamdam
tam ad operationem virtutis contemplativae, congruentiam et decorem.
quam etiam ad operationem virtutis activae CoNCLUSio. — Ad Leatitudinem patrise exteriora
ad quam ctiam phira alia requiruntur qui- ,
bona, qiiffi vitaj auimali non spiritali deserviunt,
bus exerceat opera activai virtutis. nullo modo reqniruntur ad eam tamen beatitu-
:

Sed ad beatitudinem perfectam quse in , dinem, qua? in vitfe activee ac contemplativse ope-
visione Dei consistit nullo modo hujusmodi , ribus perficitur, necessaria sunt ut instrumenta.
bona requiruntur. Cujus ratio est quia ,

omnia hujusmodi bona exteriora vel requi- ARTICULUS VIII.

runtur ad sustentationem animalis corporis,
vel requiruntur ad ahquas operationes quas Utrum ad beatitudinem requiratur societas
per animale corpus exercemus quae hu- ,
amicorum.
manse vitse conveniunt. IUa autem perfecta
beatitudo quse in visione Dei consistit, vel Ad octavum Videtur
sic proceditur. l.

erit in anima sine corpore, vel erit in anima quod amici sint necessaniad beatitudinem.
corpori unita non jam animali, sed spiri-
', Futura enim beatitudo in Scripturis fre-
tuali. Et ideo nuUo modo hujusmodi exte- quenter nomine gloriae designatur. Sed
riora bona requiruntur ad illam beatitudi- quod bonum hominis
gloria consistit in hoc
nem, cum ordinentur ad vitam animalem. ad notitiam multorum deducitur. Ergo ad
Et quia in hac vita magis accedit ad simili- beatitudinem requiritur societas amicorum.
tudinem illius perfectee beatitudinis felicitas 2. Praeterea, Seneca dicit, Epist. vi, circa
contemplativa quam activa , utpote etiam med., quod « nullius boni sine Consortio
Deo similior , ut ex dictis patet ; ideo minus jucunda est possessio. » Sed ad beatitudi-
indiget hujusmodi bonis corporis, ut dicitur nem requiritur delectatio. Ergo etiam requi-
in X Etliic, cap. vni. ritur societas amicorum.
Ad primum ergo dicendum, quod omues 3. Prseterea, charitas in beatitudine perfi-
illse corporales promissiones quae in sacra citur. Sed charitas extendit se ad dilectionem
Scriptura continentur, sunt metaphorice Dei et proximi. Ergo videtur quod ad beati-
intelligendse, secundum quod in Scripturis tudincm rcquiratur societas amicorum.
solent spiritualia per corporalia designari, Sed contra est quod dicitur Sap., vii, 11 :

((ut ex his quse novimus ad desiderandum Venerunt mihi omnia bona pariter cum illa,
incognita consurgamus ", » sicut Gregorius scilicet cum divina sapientia, quse consistit
dicit in quadam Hom. in Eimng. •% § 1, in contemplationc Dci ; ct sic ad beatitudi-
col. M'14, t. 2. Sicut per cibum et potum nem nihil aliud requiritur.
inteUigitur delectatio beatitudinis per divi- ;
Respondeo dicendum, quod si loquamur
tias sufficiontia, qua homini sufficiet Deus; dc Philosophus
felicitate prsesentis vitse, sicut
per regnum exaltatio hominis usque ad con- dicit in IX Ethic, cap. ix ct xi, felix indiget
junctionem cum Deo. amicis, non quidem proptcr utilitatem, cum
Ad secundum dicendum, quod bona ista sit sibi sufficiens nec propter delectationem
;

deservientia animali vitae non competunt quia habet in seipso delectationem perfec-
vitae spirituali, in qua beatitudo perfccta tam in operationc virtutis; sed proptcr bo-
consistit. Et tamen eril in illa beatitudinc nam opcrationem, ut scilicet cis benefaciat,
omnium bonoruni congregatio; quia quid- ct ut cos inspiciens benefacere dclcctetur, et
quid bonum invenitur in istis, totum habe- ut ab eis iu bencfacicndo juvctur. Indiget
bitur in summofonte bonorum. cnim homo ad beiie opcrandum auxilio anh-
Ad tcrtium diccndum, quod secundum corum tam in opcribus vita^ activae, ([iiam
Augustinum in lib. I De serm. Dom. in in opcribus vitae conlemplativae.
* In Parm. : « juncta. » — ' « Ut ex his quBO ani- lexlu D. Auguslini.
mu.^ novit. » — ' Scil. hom. xi. — *
Plenius iii
 ;

QU^ST. IV, ART. VHI, ET QllMST. \, ART. I. i08

Sed loquamur de perfecta beatitudine,

si Deo 8" utrum omnis Iiomo appetat beati-
;

quae erit in patria, non requiritur societas tudinem.

amicorum de necessitate ad beatitudinem
quia homo habet totam plenitudinem suse ARTICULUS PRIMUS.
perfectionis in Deo. Sed ad bene esse beati- Utrum homo possit consequi beatitudinem.
tudinis facit societas amicorum ; unde Au-
gustinus dicit, VIII Supei' Gen. ad litt., Ad primum sic proceditur. 4. Videtur
c. XXV, § 47, col. 391, t. 3, quod creatura « quod homo beatitudinem adipisci non possit.
spiritualis ad hoc quod sit beata, nonnisi Sicut enim natura rationalis
supra sensi- est
intrinsecus adjuvatur seternitate, veritate, bilem_, ita natura intellectualis est supra ra-
charitate Creatoris ; extrinsecus vero si tionalem, ut patet per Dionysium in lib. De
adjuvari dicenda hoc solo adju-
est, fortasse div. nom., in multis locis, cap. iv, v, etc.
vatur quod se invicem vident, et de sua Sed bruta animalia, quse habent naturam
socielate gaudent. » sonsibilem tantum, non possunt pervenire
Ad primum ergo dicendum, quod gloria ad fmem rationalis naturae. Ergo nec homo,
quse est essentialis beatitudini, est quam qui est rationalis naturse potest pervenire ,

habet liomo non apud hominem, sed apud ad fmem intellectualis naturse, qui est beati-
Deum. tudo.
Ad secundum dicendum, quod verbum 2. Prseterea, beatitudo vera consistit in
quando in eo bono quod
illud intelligitur, visione Dei, quse est veritas pura. Sed Iio-
habetur, non est plena sufficientia quod in ; mini est connaturale ut veritatem intueatur
proposito dici non potest, quia omnis boni in rebus materialibus unde species intelli-
;

sufficientiam habet liomo in Deo. gibiles in phantasmatibus intelligit, ut dici-

Ad tertium dicendum, quod perfectio cha- tur in III De anima, text. 39. Ergo non
ritatis est essentialis beatitudini quantum ad potest ad beatitudinempervenire.
dilectionem Dei, non quantum ad dilectio- 3. Prseterea, beatitudo consistit in adep-
nem proximi. Unde si esset una sola anima tione summi boni, Sed aliquis non potest
fruens Deo, beata esset, non habens proxi- pervenire ad summum, nisi transcendat
mum quem diligeret. Sed, supposito proxi- media. Cum igitur inter Deum et naturam
mo , sequitur dilectio ejus ex perfecta dilec- humanam niedia sit natura angelica, quam
tione Dei. Unde quasi concomitanter se habet homo transcendere non potest, videtur quod
amicitia ad perfectam beatitudinem. non possit beatitudinem adipisci.

CoNCLUsio. — Etiamsi ad prsesentis vitse beatitu-

Sed contra est quod dicitur in psal. xcm,
dinem amicorum societas requiratm', ut illis ad 12 Beatus homo quem tu erudieris, Do-
:

oijera vitse activae et contemplativse prEestanda mine.

juvetur et exerceatur homo : non tamen ad per- Respondeo dicendum, quod beatitudo no-
fectam sequentis vitce beatitudinem necessaria est. minat adeptionem perfecti boni. Quicumque
ergo est capax perfecti boni, potest ad bea-
titudinem pervenire. Quod autem homo boni
QU^STIO V.
hoc apparet, quod ejus
perfecti sit capax, ex
DE BEATITUDINE, QUOMODO ACQUIRATUR. intellectus potest comprehendere universale
(Et octo quseruntur.) et perfectum bonum, et ejus voluntas appe-
tere illud ; et ideo homo potest beatitudinem
Deinde considerandum est de ipsa adep- adipisci.
tione beatitudiniset circa Iioc quseruntur
, Apparet etiam idem ex hoc quod homo est
octo 1° utrum homo possit consequi beati-
: capax visionis divinse essentise sicut in ,

tudinem utrum unus homo possit esse

; 2"
alio beatior; 3" utrum aliquis possit esse in
Iiac vita beatus; 4° utrum beatitudo habita
possit amitti 5° utrum homo per sua natura-
; Ad primum ergo dicendum, quod aliter
lia possit acquirere beatitudinem 6° utrum
homo consequatur beatitudinem per actio-
nem alicujus superioris creaturae; 7° utrum
requirantur opera hominis aliqua ad hoc
quod homo beatitudinem consequatur a
primo liabitum est. In qua quidem visione
perfectam hominis beatitudinem consistere
diximus.
; excedit natura rationalis sensitivam, et aliter
intellectualis rationalem. Natura enim ratio-
nalis excedit sensitivam quantum ad cogni-
tionis objectum, quia sensus nuUo modo
potest cognoscere universale, cujus ratio est
 ;

440 SUMMA THEOLOGTCA.

cognoscitiva. Sed intellectualis natura exce- num. Sed summo non potest esse aliquid
dit rationalem quantum ad modum cognos- majus. Ergo beatitudine unius hominis non
cendi intelligibilem veritatem. Nam intellec- potest esse alia major beatitudo.
tualis natvn^a statini apprchendit veritatem, 3. Praeterea, beatitudo, cum sit perfectum

ad quam rationalis natura per inquisitio- et sufficiens bonum desiderium hominis

,

nem rationis pertingit, ut patet ex his quse quietat. Sed non quietatur desiderium, si
in I dicta sunt. Etideo ad id quod intellectus aliquod bonum deest quod suppleri possit;
apprehendit, ratio per quemdam motum si autem nihil deest quod suppleri possit,
pertingit. Unde rationaUs natura consequi non poterit esse aliquid aliud majus bonum.
potest beatitudinem, quae est perfectio intel- Ergo vel homo non est beatus, vel si est
lectualis naturse tamen alio modo quam : beatus, non potest aha major beatitudo essc.
angeU; nam angeh consecuti sunt eam Sed contra est quod dicitur Joan., xiv, 2 :

statim post principium sua conditionis In domo Patris mei mansiones multx sunt;
homines autem per tempus ad ipsam perve- per quas, ut Augustinus dicit, Tract. Lxvn
niunt. Sed natura sensitiva ad hunc fmem in Joan., § 2, col. 1812, t. 3 « Diversse :

nuUo modo pertingere potcst. meritorum dignitates intelliguntur in vita

Ad secundum dicendum, quod homini aeterna '. » Dignitas autem vita?. eeternae,
secundum statum praesentis vitee est conna- quaj pro merito datur, est ipsa beatitudo.
turaUs modus cognoscendi veritatem intelU- Ergo sunt diversi gradus bcatitudinis, et
gibilem per phantasmata; sed post hujus non omnium est aequaUs beatitudo.
vitaestatum habet aUum modum connatu- Respondeo dicendum, quod, sicut supra
ralem, ut in I dictum est. dictum est, in ratione beatitudinis duo inclu-
Ad tertium dicendum, quod homo non duntur, sciUcet ipse fmis ultimus, qui est
potest transcendere angelos gradu naturae, summum bonum, et adeptio vel fruitio
ut scilicet naturaliter sit eis superior; potest ipsius boni. Quantum igitur ad ipsum bo-
tamen eos transcendere per operationera num quod est beatitudinis objectum et causa,
inteUectus dum inteUigit aUquid super
, non una beatitudo aUa major,
potest esse
angelos esse, quod homines beatificat; quod quia non est nisi unum simimum bonum,
cum perfecte consequetur, perfecte beatus scilicet Ueus, cujus frutione homines sunt

erit. beati.

CoNci.usio. - Ciim homo sit universaUs boni

^ed quantum ad adeptionem hujusmodi
^oni, vel fruitionem, potest aUquis alio esse
per intellectum capax, quod et voluntate appetere
potest, possibile est hominem adipisci l)catitudi- beatior; quiaquanto magishocbonofruitur,
nem. tanto beatior est. Contingit autein aliquem
Deo quam alium, ex eo quod
perfectius frui
ARTICULUS IL est meUus dispositus vel ordinatus ad ejus
fruitionem et secundum hoc potest aUquis
Utrum unus homo possit esse heatior ;

^^ beatior esse.
altero
Ad primum ergo dicendum, quod unitas
Ad secundum sic proceditur. 1 . Videtur denarii significat unitatem beatitudinis ex
quod unus homo alio iion possit esse beatior. partc ol)jecti ; sed divcrsitas mansionum
Reatitudo eiiim est praemium virtutis, ut significat diversitatem beatitudinis secun-
Philosophus dicit in I Ethic., cap. ix. Sed dum diversum gradum fruitionis.
pro opcribus virtutum omnibus aequalis Ad secundum diccndum, quod bcatitudo
merces redditur dicitur cnim Matth., xx,; dicitur csse summum lionum, inquantum
10, quod omncs qui operati sunt in vinea, est summi boni perfecta possessio, sive
ncceperunt singulos denarios ; quia, ut dicit friiitio.

(iregorius, Ilomil. xix in Evangel., § 3, Ad tertium diccndum, quod nuUi beato

col. liriG, t. 2 : (( j^qualcm aeternai vita; dcest aUquod boniim dcsidcrandum, cum
retributionem sortiti sunt. » Ergo unus non habeat ipsum bonum infinitum, quod cst
erit beatior aUo («). lionum oiniiis boni, » ut Augustiniis dicit,
<(

2. Praeterea, beatitudo est summum bo- VIII De Trinit., c. ni, col. 9i0, t. 8. Seddici-

^ « MuUae mansionea diversas merilorum in una (a) Isfe error cst Joviniani, (jui somniavit omnes
vita aiterna significant dignitates. » beatos pares esse iu gloria.
 ;

QUiEST. V, ART. II ET III, iH

tnr aliqiiis alio beatior ex diversa ejusdem fectura et sufficiens bonum, omne malura
boni participatione. Additio autem alionim excludit, et orane desideriura iraplet. In hac
bonorura non auget beatitudincm. Unde autera vita non potest orane malura excludi
Augustinus dicit in V Confess., c. iv, § 7, multis cnim malis praesens vita subjacet,
col. 708, t. 1 : (( Qui et te, et illa novit, non quae vitari non possunt, et ignorantiae ex
propter illa beatior, sed propter te solum parte intellectus , et inordinatee affectioni
beatus est. » ex parte appetitus, et multiplicibus poenali-
CoNCLUsio. — Non potest beatitudo una ex tatibus ex parte corporis, ut Augustinus

parte objecti alia major csse, sed secundum frui- diUgenter prosequitur, XIX De civit. Dei,
tionem ejus, quia alius est alio melius dispositus cap, IV, col. 627, t. 7. Similiter etiain boni
ad eam, unus altero beatior esse potest. desideriura in hac vita satiari non potest.
Naturaliter enira homo desiderat permanen-
tiara ejus Ijoni quod habet. Bona autera
ARTICULUS III.
praesentis vitae transitoria sunt, cum et ipsa
Utrum aliquis in hac vita possit esse quam naturaliter desideramus,
vita transeat,
beatus. et cam perpetuo permanere vellemus, quia
naturaliter homo rcfugit mortem. Unde
Ad tertium sic proceditur. 1. Videtur quod in hac vita vera beati-
impossibile est,
quod beatitudo possit in hac vita liaberi. tudo habeatur.
Dicitur enim psal. cxvni, 1 Beati immacii- : Sccundo, si considerctur id in quo specia-
lati in via, qui ambulant in lege Domini. liter beatitudo consistit, scilicet visio divinae
Hoc autem in hac vita contingit. Ergo esscntiae, non potest homini provenire in
aliquis in hac vita potest esse beatus [a). hac vita, ut in I ostensura est. Ex quibus
2. Preeterea, imperfecta participatio summi raanifeste apparet, quod non potest aliquis
boni non adimit rationem beatitudinis ; alio- in hac vita verara et pcrfectara beatitudinem
quiiiunus non esset beatior alio. Sed in hac adipisci.
vita homines possunt participare sumraum Ad priraum ergo dicendura, quod iieati
bonum cognoscendo et amando Deum, licet dicuntur aliqui in hac vita vel proptcr spera
imperfecte. Ergo homo in hac vita potest beatitudinis adipiscendae in futura vita, se-
esse beatus. cundum illud Rom., vni, 24 Spe salvi facti :

3. Prsetereaquod a pluribus dicitur

,
' sumus; vel propter aliqualem participatio-
non potest totaliter falsum esse; videtur ncm bcatitudinis secundum aliqualem surami
enim naturale quod in pluribus est natura ; boni fruitionem.
autem non totaUter deficit. Sed phires po- Ad sccundum diccndum, quod participatio
nunt beatitudinem in hac vita, ut patet per bcatitudinis potest essc imperfecta duplici-
illud psal. cxLin, 15 : Beatum dixerunt po- tcr uno modo cx parte ipsius objecti bea-
:

pulum, cui hsec sunt, scilicet praesentis vitae titudinis quod quidera secundura sui essen-
;

bona. Ergo aUquis in hac vita potest esse tiara non videtur et talis imperfcctio tollit
;

beatus. rationera verae bcatitudinis. Alio raodo po-

Sed contra est quod dicitur Job., xiv^, \ : test esse imperfecta ex parte ipsius partici-
Homo natus de muliere, brevi vivens tem- pantis ;
qui quidera ad ipsura objectura bea-
pore, repletur midtis miseriis. Sed beatitudo titudinis, secundura seipsum attingit, sciUcet
excludit miseriam. Ergo homo in hac vita Deum , sed imperfecte per rcspectum ad
non potest esse beatus. modura quo Deus seipso fruitur; et taUs
Respondeo dicendum, quod aliqualis bea- iraperfectio non tollit vcram rationcm bea-
titudinis hac vita haberi
participatio in titudinis : quia cum bcatitudo sit opcratio
potest; perfecta autem
vera beatitudo et quaedara, ut supra dictum est, vera ratio
non potest haberi in hac vita. Et hoc qui- beatitudinis considcratur ex objecto, qiiod
dem considerari potest dupliciter. dat spccicm actui, non autem ex subjecto.
Primo quidem ex ipsa comrauni beatitu- Ad tertium dicendum, quod homines rc-
dinis ratione; nara beatitudo, cura sit per- putant iii hac vita esse aUquara beatitudi-
•
In Parm. « ab omnibus » et inepte
: nam ; prffidicarunt homines in hac vita beatitudinem
falsum est quod omnes beatitudinem in hac vita finalem, secundum omnem perfectionis patrise gra-
ponant. dum, conse^jui posse.
(a) Isle error est Begardorum et Beguinarum, qui
 H2 SUMMA THEOLOGICA.
nem, propter aliqiiam similitiidinem verae quidem beatitudinem talem perturbare, in-
beatitudinis et sic non ex toto in sua
: aesti- quantum impediunt multas operationes vir-
matione deficiunt. tutum, non tamen possunt eam totaliter
CoNCLUsio. — Cum perfecta beatitudo in visione auferre, quia adhuc remanet operatio virtu-
divinfe essentisB consistens omne malum cxcludat, tis, dum ipsas adversitates homo laudabili-
haec autem vita miseriis variis sit obnoxia, constat ter sustinet, Et quia beatitudo hujus vitaj
eam in hac vita haberi non posse. amitti potest, quod videtur csse contra ra-
tionem beatitudinis, ideo Philosophus dicit
ARTICULUS IV. in I Ethic, cap. x, in fin. « Aliquos esse iu
:

hac vita beatos non simpliciter, sed sicut

Utrum beatitiido hablta possit amitti. homines, » quorum natura mutationi sub-
jecta est,
Ad quartum sic Videtur
proceditur. \. Si veroloquamur de beatitudine porfecta
quod beatitudo possit amitti. Beatitudo enim quai exspectatur post hanc vitam, sciendura
est perfectio queedam. Sed omnis perfectio est quod Origenes posuit, lib, I Periarch.,
secundum modum ipsius.
inest perfectibili cap. V, quorumdam Platonicorum errorem
Cum igitur liomo secundum naturam suam sequens, quod post ultimam beatitudinem
sit mutabilis, videtur quod lieatitudo ab homo potest fieri miser, Sed hoc manifeste
homine mutabiliter participetur et ita vide- ; apparet esse falsum dupliciter («).
tur quod liomo beatitudinem possit amit- Primo quidem ex ipsa coramuni ratione
tere. beatitudinis. Cum enim ipsa beatitudo sit
2. Praeterea, beatitudo consistit in actione perfectum bonum et sufficiens, oportet quod
intellectus, qui subjacet voluntati. Sed vo- desidcrium horainis quietet, et orane raalura
luntas se habet ad opposita. Ergo videtur excludat. Naturaliter autera homo desiderat
quod possit desistere ab operatione qua retinere bonura quod habet, et quod ejus
homo beatificatur ; et ita homo desinet esse retinendi securitatem obtineat; alioquin ne-
beatus. cesse est quod timore amittendi vel dolore
3. Prseterea, principio respondet finis. de certitudine araissionis affligatur. Requiri-
Sed beatitudo hominis habet principium, tur igitur ad veram beatitudinem quod homo
quia liomo non semper fuit beatus. Ergo certara habeat opinionera, bonum quod ha-
videtur quod habeat finem. bet, imnquam amissurum quai quidem
se ;

Sed contra est quod dicitur Matth., xxv, opinio si vera sit, consequens est quod bea-
Jtisli. 4G, dejustis, quod ibunt hi* i?i vitam seter- titudincm nunquara amittet. Si autem falsa
nam, quse, ut dictum est, est beatitudo sanc- sit, hoc ipsum est quoddam nialum, falsam

torum. Quod autem est seternum, non de- opinionem habere ; nara falsum est malum
ficit. Ergo beatitudo non potest amitti, iirtellectus, sicut verum est bonum ipsius,
Respondeo dicendum, quod si loquamur ut dicitur in VI Ethic, cap. n. Non igitur
de beatitudine imperfecta, qualis in hac vita jam vere erit beatus, si aliquod malum ei

potest haberi, sic potest amitti. Et hoc patet inest.

in felicitatc contemplativa ,
quae amittitur Secundo idera apparet si considerctur
vel per ol)livioncm, puta cum
corrumpitur ratio bcatitudinis in spcciali. Ostcnsura est
scientia ex aliqua ajgritudine, vel per ali- enim quod perfecta beatitudo hominis
siipra,
quas occupationes, quibus totaliter abstralii- in visionc divinae essenti;e consistit. Est au-
tur aliquis a coutcmplatione. Patet etiam tem impossibile quod aliquis videns divinam
idem in felicitate activa. Voluntas enim ho- csscntiam velit eam non videre, quia omne
mitiis transmutari potest, ut in vitium do- ' bojuun habitum, (juo aliquis carere vult,
generet a virtute, in cujus actii principalitcr aut est insuflicicns, et (juan-itur aliquid suf-
consistit felicitas. Si autem virtus remanet ficientius loco cjus, aut habet aliquod in-
integra, extcriorcs transmutationes possunt commodura aunexum ,
propter quod in

^
In Parm. el in cdil. ex mala lectione codicum : mistfP, quamvis Doum odmitlant do polentia abso-
« videlicel. » lula boaliludiuonr deslruero posse, touont tamcn
(u)Juxta Origenislas , corpora mortalia in qui- illam ab intrinseco esse inamissibilem et perpe-
bus paticnlur aiiimae bealai resumcnl cl hinc , tuam; Scolus vcro et Scolista^ illam quidem ina-
rursus ad beatiludincm evocabuntur; sicque fieret missibilem volunt, sed sola concursu Dei ab ex-
quidnm beatitndinis ac miserise circulus. Tlio- Irinseco illam conservante.
 .

QVMST. V, ART. IV ET V. 413

fastidium venit. Visioautem divinse essen- in visione divinse essentiee consistit, omne malum
tise replet animam omnibus bonis cum ,
excludit.

conjungat fonti totius bonitatis. Unde dici-

ARTICULUS V.
tur in psal. xvi, 15 Satiabor cum apparue-
:

rit gloria tua; et Sap., vn, H, dicitur :

Utrum homo per sua naturalia possit
Venerunt mihi omnia bona pariter cum acquirere beatitudinem.
illa, scilicet cum contemplatione sapientise.

Similiter etiam non habet aliquod incommo- Ad quintum sic proceditur. \. Videtur
dum adjunctum; quia de contemplatione quod homo per sua naturalia possit beatitu-
sapientiae dicitur Sap., vni, 16 Non habet : dinem consequi. Natura enim non deficit in
amaritudinem conversatio illius, nec tse- necessariis. Sed nihil est homini tam neces-

Illm. dium comictus ejus*. Sic ergo patet, quod sarium quam id per quod * finem ultimum
propria voluntate beatus non potest beatitu- consequitur. Ergo hoc naturse humanae non
dinem deserere. Similiter etiam non potest deest. Potest igitur homo per sua naturalia
eam perdere, Deo subtrahente quia cum : beatitudinem consequi.
subtractio beatitudinissit qusedam poena, non 2. Praeterea, homo cum sit nobihor irra-
potest taUs subtractio a Deo justo judice tionalibus creaturis, videtur esse sufficien-
provenire nisi pro aliqua culpa; in quam tior. Sed irrationales creaturae per sua na-
cadere non potest qui Dei essentiam videt, turalia possunt consequi suos fines. Ergo
cum ad hanc visionem ex necessitate sequa- multo magis homo
per sua naturalia potest
tur rectitudo voluntatis, ut supra ostensum beatitudinem consequi.
est. Simihter etiam nec aliquod aliud agens 3. Praeterea, beatitudo est operatio per-
potest eam subtrahere quia mens Deo con- ;
fecta secundum Philosophum, II Ethic,
juncta super omnia ab
alia elevatur, et sic cap. vn. Ejusdem autem est incipere rem,
hujusmodi conjunctione nuUum aliud agens et perficere ipsam. Cum igitur operatio
potest ipsam excludere. Unde inconveniens imperfecta, quae est quasi principium in
videtur quod per quasdam alternationes
,
operationibus humanis, subdatur naturali
temporum transeat homo de beatitudine ad hominis potestati, qua suorum actuum est
miseriam, et e converso; quia hujusmodi dominus, videtur quod per naturalem po-
temporales alternationes esse non possunt tentiam possit pertingere ad operationem
nisi circa ea quae subjacent tempori et motui. perfectam, quae est beatitudo.
Ad primum ergo dicendum, quod beati- Sed contra, homo principium natura-
est
tudo est perfectio consummata, quae omnem liter actuum suorum per intellectum et
defectum excludit a beato; et ideo absque voluntatem. Sed ultima beatitudo sanctis
mutabilitate advenit eam habenti, faciente praeparata excedit intellectum hominis et
hoc virtute divina, quee liominem sublevat voluntatem; dicit enim Apostolus, I ad Co-
in participationem aeternitatis transcenden- rinth., ii, 9 Oculus non vidit, et auris non
:

tis omiiem mutationem audivit, et in cor hominis non ascendit,

Ad secundum dicendum, quod vpluntas ciuse prseparavit Deus diligentibus se*. Ergo *
j^ec
ad opposita se habet in his quse ad finem homo per sua naturalia non potest beatitu- auris...
j. • nec in
ordinantur sed ad iiltimum finem naturali
; dinem consequi. cor... iis
necessitate ordinatur quod patet ex hoc :
Respondeo dicendum, quod beatitudo im- 9"«"

quod homo non potest non velle esse beatus. perfecta, quae in hac vita haberi potest, po- ?//«""
Ad tertium dicendum, quod beatitudo test ab hoinine acquiri per sua naturalia, eo
habet principium ex conditione participan- modo quo et virtus, in cujus operatione
tis sed caret fine propter conditionem boni
; consistit de quo infra dicetur.
;

cujus participatio facit beatum. Unde ab alio Sed beatitudo hominis perfecta, sicut su-
est initium beatitudinis, et ab alio est quod pra dictum est, consistit in visione divinae
caret fine. essentiae. Videre autem Deum per essentiam
CoNCLusio. — Possibile est quemvis ab imper- est supra naturam non solum hominis, sed
fecta beatitudine, qualis in hac vita haberi potest, etiam omnis creaturae, ut in I ostensum est.
deficere, non autem a perfecta; quse, quoniam Naturalis enim cognitio cujuslibet creaturae

' Ita Garcia, theologi, Nicolai et editi plurimi. per finem. »

Codices quidam et edit. Rom. : « quam id quod
II. 8
 ; . ;

fl4 SUMMA THEOLOGICA.

est secundum modum sul)stantiae ejus, sicut quae"subjacet naturali hominis potestati, non
de intelligentia dicitur in lib. De cmisis, est ejusdem speciei cum operatione illa per-
propos. 8, quod « cognoscit ea quse sunt fecta quae est hominis beatitudo cum ope- ,

super se et ea quse sunt infra se secundum rationis species dependeat ex objecto. Unde
modum substantiae Omnis autem
suae. » ratio non sequitur.
cognitio quae est secundum raodum substan- CoNCLusio. — Non potest homo suis naturalibus
a visione divinae essentiae,
tiae creatae, deficit vii^ibus beatitudinem illam, quaj in visione divinae
quae in infinitum excedit omnem substan- essentise consistit, adipisci; sicut illam, quae in
tiam creatam. Unde nec homo nec aliqua hac vita haberi potest (a).

creatura potest consequi beatitudinem ulti-

mam per sua naturalia. ARTICULUS VI.
Ad primum ergo dicendum, quod sicut
natura non deficit homini in necessariis, Uirum homo consequatur beatitudinem per
quamvis non dederit ipsi arma et tegumenta, actionem alicujus superioris creaturgd.
sicut aliis animalibus, quia dedit ei rationem
et manus quibus possit haec sibi acquirere :
Ad sextum sic proceditur. 1. Videtur quod
ita nec deficit homini in necessariis, quamvis homo possit fieri beatus per actionera ali-
non daret ipsi aliquod principium quo posset cujus superioris creaturae, scilicet angeh.
beatitudinem consequi; hoc enim erat im- Cum enim duplex ordo inveniatur in rebus,
possibile; sed dedit ei hberum arbitrium, unus partium universi ad invicem alius ,

quo possit converti ad Deum qui eum faceret totius universi ad bonum, quod est extra
beatum. « Quae enim per amicos possumus, universum; primus ordo ordinatur ad se-
per nos ahquaUter possumus, » ut dicitur in cundum ad fmem, ut dicitur in XII
sicut
III Ethic, cap. ni, post med. Metaph., text. 52 et 53 sicut ordo partium
;

Ad secundum dicendum, quod nobihoris exercitus ad invicem est propter ordinem

conditionis est natura quse potest consequi
perfectum bonum, licet indigeat exteriori
auxilio ad hoc consequendum, quam natura
quae non potest consequi perfectum bonum,
sed consequitur quoddam bonum imperfec-
totius exercitus ad ducem. Sed ordo partium
universi ad invicem attenditur secundum
quod superiores creaturae agunt in inferio-
res, ut in I dictum est. Beatitudo autem con-
sistit in ordine hominis ad bonum quod est ,

tum, licet ad consecutionem ejus non indi- extra universum, quod est Deus. Ergo per
geat exteriori auxilio, ut Philosophus dicit actionem superioris creaturae, scilicet angeU
in II De cselo, a text. 60 ad 66; sicut melius in hominem, homo beatus efficitur.
est dispositus ad sanitatem qui potest conse- 2. Praeterea, quod est in potentia tale,
qui perfectam sanitatem, licet hoc sit per potest reduci in actum per id quod est actu
auxilium medicinae, quam qui solum potest tale sicut quod est potentia calidum
; fit ,

consequi quamdam imperfectam sanitatem
sine medicinae auxilio. Et ideo creatura ra-
tionalis, quae potest consequi perfectum bea-
titudinis bonum, indigens ad hoc divino
auxilio, est perfectior quam
hujusmodi boni non est capax,
tionalis, quae
sed quoddam bonum imperfectum consequi-
tur virtute suae naturae.
Ad tertium dicendum, quod quando im-
perfectum et perfectum sunt ejusdem spe-
ciei, ab eadem virtute causari possunt non
autem hoc est necesse si sint alterius spe-
, Respoiideo dicendura quod cura oranis,
actu calidum per id quod est actu calidum.
Sed homo est inpotentia beatus. Ergo potest
fieri actu beatus per angelura ,
qui est actu
beatus.
creatura irra- 3. Praeterea, beatitudo consistit in opera-
tione intellectus, ut supra dictura est. Sed
angelus potest illuminare intellectura horai-
nis,ut in I habitura est. Ergo angelus potest
facere horainera beatura.
Sed contra est quod dicitur in ps. lxxxui,
; 12 :\Gratiam et (jloriam dabit Dominus.

ciei. Non enim quidquid potest causarc dis- creatura naturai lcgibus sit subjecta, utpoto
positionem materise, potest ultimam perfcc- habens liraitatam virtutemetactionem, illud
tionemconferre. Iraperfecta autem operatio, quod excedit naturara creatani non potest ,

(a) Algazel bealitudo hominis potest naluraUter

: est operatio intelleclualis nalurje
haberi Pelagius et Caelestinus : absque Christi gratia,

Begardi et Beguiufe beata in seipsa naturahter

: homo suis potest meritis consequi vitam eeternam.
 , ;

QU^ST. V, ART. VI ET YII. 415

fleri virtute alicujus creaturae. Et ideo, si dictum est; ad eam enim videndam omnes
quid fleri oporteat quod sit supra naturam, immediate illuminantur a Deo.
hoc flt immediate a Deo , sicut suscitatio Conclusio. - Cum beatitudo sit quoddam bo-
mortui illuminatio cseci et caetera hujus-
, , ^um excedens naturam creatam, impossibile est
modi. Ostensum est autem, quod beatitudo homini eam conferri actione alicujus naturse
est quoddam bonum excedens naturam creatse; sed fit solo Deo agente homobeatus.
creatam. Unde impossibile est quod per ac-
tionem alicujus creaturae conferatur; sed ARTICULUS VII.
homo beatus fit solo Deo agente si loqua- ,

mur de beatitudine perfecta. Vtnim requirantur aliqua opera bona ad

Si vero loquamur de beatitudine imper-
fecta, sic eadem ratio est de ipsa et de vir-
tute in cujus actu consistit.
Ad primum ergo dicendum, quod plerum-
que contingit in potentiis activis ordinatis,
quod perducere ad ultimum finem pertinet
ad supremam potentiam inferiores vero
potentise coadjuvantad consecutionem illius
hoc quod homo heatitudinem consequatur
a Deo.
Ad septimum sic proceditur. 1. Videtur
quod non requirantur aliqua opera hominis
ad hoc ut beatitudinem consequatur a Deo.
; Deus enim cum sit agens inflnitae virtutis,
non praeexigit in agendo materiam aut ,

ultimi flnis disponendo sicut ad artem ; dispositionem materiae , sed statim potest
gubernativam quae praeest navifactivae
, totum producere. Sed opera hominis cum ,

pertinet usus navis, propter quem navis non requirantur ad beatitudinem ejus sicut
ipsa fit. Sic igitur in ordine universi homo causa efficiens, ut dictum est, non possunt
quidem adjuvatur ab angelis ad consequen- requiri ad eam nisi sicut dispositiones. Ergo
dum ultimum finem secundum aliqua prae- Deus, qui dispositiones non praeexigit in
cedentia, quibus disponitur ad ejus conse- agendo beatitudinem sine praecedentibus
,

cutionem; sed ipsum ultimum finem conse- operibus confert.

quitur per ipsum primum agentem, qui est 2. Prajterea, sicut Deus est auctor beatitu-
Deus. dinis immediate, ita et naturam immediate
Ad secundum dicendum, quod quando instituit. Sed in prima institutione naturae
aliqua forma actu existit in aliquo secun- produxit creaturas nulla dispositione prae-
dum esse perfectum et naturale, potest esse cedente, vel actione creaturae sed statim ,

principium actionis in alterum, sicut caU- fecit unumquodque perfectum in sua spe-
dum per calorem calefacit sed si forma ; cie. Ergo videtur quod beatitudinem confe-
existit in aliquo imperfecte, et non secundum rat homini sine aUquibus operationibus pree-
esse naturale, non potest esse principium cedentibus.
communicationis sui ad alterum, sicut in- 3. Praeterea, Apostolus dicit, Rom., iv,
tentio coloris quse *
non po-
est in pupilla , beatitudinem hominis esse cui Deus confert
test facere album neque etiam omnia quae
; justitiam sine operibus. Non ergo requirun-
sunt illuminata aut calefacta, possunt aUa tur aUqua opera hominis ad beatitudinem
calefacere et iUuminare sic enim Ulumina- ; consequendam.
tio et calefactio essent usque ad infinitum. Sed contra est quoddicitur Joan., xni, 17 :

Lumen autem glorise ,

per quod Deus vide- Si haec scitis, beati eritis si feceritis ea.
tur, in Deo quidem est perfecte et secundum Ergo per actionem ad beatitudinem perve-
esse naturale ; in quaUbet autem creatura nimus.
estimperfecte, et secundumesse similitudi- Respondeo dicendum, quod rectitudo vo-
narium vel participatum. Unde nuUa crea- luntatis, ut supra dictum est, requiritur ad
tura beata potest communicare suam beati- beatitudinem cum nihil aUud sit quam de-
;

tudinem alteri. bitus ordo voluntatis ad ultimum finem

Ad tertium dicendum quod angelus bea-
tus iUuminat inteUectum hominis vel etiam
inferioris angeU, quantum ad aUquas
nes divinorum operum, non autem quantum
ad visionem divinae essentiae , ut in primo
, quae ita exigitur ad consecutionem uUimi
finis, sicut debita dispositio materiae ad con-
ratio- secutionem formae. Sed ex hoc non ostendi-
tur quod aUqua operatio hominis debeat
praecedere ejus beatitudinem. Posset enim

< In Parm. : « qui. »

 ,;

no SUMMA THEOLOGICA.
Deus simul facere voluntatem recte tenden- datur propter opera praecedentia non enim ;

tem in fmem et fmem consequentem, sicut

, habet rationem termini motus, ut beatitudo
quandoque simul materiam disponit et indu- sed magis est principium motus, quo ad
cit formam. beatitudinem tenditur.
Sed ordo divinse sapientiae exigit ne hoc CoNCLusio. — Solus Deus natura beatus est,
fiat. Ut euim dicitur in II De cselo, text. 62 angeli vero divinae naturee proximiores unico motu
et seq. « Eorum quae nata sunt habere
:
beatitudinem sunt consecuti; quam pluribus mo-
bonum perfectum aUquid habet ipsum sine, tibus, seu actionibus meritoriis Deus voluit ut
motu, aliquiduno motu, et aliquid pluribus. homines consecpierentur (a).

Habere autem perfectum bonum sine motu

convenit ei quod naturaliter habet illud. »
ARTICULUS VIII.
Habere autem beatitudinem naturaliter est
soUus Dei. Unde soHus Dei proprium est Utrum omnis homo appetat beatitudinem.
quod ad beatitudinem non moveatur per
aliquam operationem praecedentem. Ad octavum sic proceditur. 1. Videtur
Cum autem beatitudo excedat omnem na- quod non omnes appetant beatitudinem.
turam creatam nulla pura creatura conve-
, NuUus enim potest appetere quod ignorat,
nienter beatitudinem consequitur absque cum bonum apprehensum sit objectum ap-
motu operationis, per quam tendit in ipsam. petitus, ut dicitur in III De anima, text. 29
Sed angelus, qui est superior ordine naturse et 34. Sed multi nesciunt quid sit beatitudo;
quam homo consecutus est eam ex ordine
, quod, sicut Augustinus dicit in XIII De
divinse sapientiae uno motu operationis me- Trinit., cap. iv, col. 1018, t. 8, patet cxhoc
ut in primo expositum est homines
ritorise^ ; quod quidam posuerunt beatitudinem in vo-
autem consequuntur ipsam multis motibus luptate corporis quidam in virtute animi,
,

operationum qui merita dicuntur. Unde

, quidam in aUis rebus. Non ergo omnes
etiam secundum Philosophum , I Ethic, beatitudinem appetunt.
cap. IX, et X, cap. vi, etc, « beatitudo est 2. Prseterea , essentia beatitudinis est
prsemium virtuosarum operationum. » visio essentise divinse, ut Sed dictum est.
Ad primum ergo dicendum quod opera- , aliqui opinantur hoc esse impossibile quod
tio hominis non prseexigitur ad consecutio- Deus per essentiam ab homine videatur :

nem beatitudinis propter insufficientiam di- unde hoc non appetunt. Ergo non omnes
vinse virtutis beatificaiitis, sed ut servetur homines appetunt beatitudinem.
ordo in rebus. 3. Prseterea^ Augustinus dicit in XIII De
Ad secundum dicendum quod primas , Trinit., cap. v, col. 1020, § 8, t. 8, quod
creaturas statim Deus perfectas produxit « beatus est qui habet omnia quse vult, et
absque ahqua dispositione vel operatione
' , nihil vuU male. » Sed non omnes hoc vo-
creaturae prsecedente ;
quia sic instituit lunt quidam enim male aliqua volunt et
;
,

prima individua specierum , ut per ea na- tamen volunt iUa se velle. Non ergo omnes
tura propagaretur ad posteros. Et similiter volunt beatitudinem.
quia per Christum qui est Deus et homo, , Sed contra est quod Augustinus dicit
beatitudo erat ad alios derivanda, secundum XIII De Trinit., cap. ni, § 6, col. 1018, t. 8 :

illud Apostoh ad Hebr., ii, 10 Qui multos : « Si minus dixisset : Omnes beati esse vultis,
filios in (jloriam adduxerat ; statim a prin- miseri esse non vuUis dixisset aliquid quod
,

cipio suae conceptionis absque aUqua ope- , nuUus in sua non agnosceret voluntate. »
ratione meritoria prsecedente , anima ejus QuiUbet ergo vult esse beatus.
fuit beata. Sed lioc est siugularc in ipso. Respondeo dicendum, quod beatitudo du-
Nam pueris baptizatis subvenit meritum pUciter potcst considerari : iino modo secun-
Christi ad beatitudinem consequcndam, licet dum comniunem rationcm beatitudinis, et
desint in eis merita propria, co quod per sic necesse est quod omnis homo beatitudi-
baptismum sunt Christi mcmbra eflccti. nemveUt. Ratio autem Ijcatitudinis conunu-
Ad tertium dicendum quod Apostolus , nisest ut bonum perfectum, sicutdictum
sit

loquitur do beatitudino spei, quu3 habctur est. Cum autem bonum sit objectum volun-
per gratiam justificantem, quae quidem non tatis, porfectum bonum est alicujus quod

' In Parra. : « alia. » ad vitam Geternam consequendam.

(a) Calvinus : nuUi homini opera sunt necessaria
 ;

QUtEST. V, ART. VIII, ET QUJIST. VI. 447

totaliter ejus voluntati satisfacit. Unde appe- Conclusio. — Quanquam non omnes id appe-
tere beatitudinem nihil aliud est quam appe- tant in quo beatitudo vera consistit, omnes tamen
tere ut voluntas satietur ;
quod quilibet vult. universale et perfectum bonum naturaliter appe-

Aliomodo possumus loqui de beatitudine tere certum est, in quo consistit communis ratio
beatitudmis.
secundum specialem rationem, quantum ad
id in quo beatitudo consistit et sic non ;

omnes cognoscunt beatitudinem quia nes- , OUtESTIO VI.

ciunt cui rei communis ratio beatitudinis
conveniat; et per consequens quantum ad ,
hoc, non omnes eam volunt.
Unde patet responsio ad primum.
Ad secundum dicendum, quod cum vo-
luntas sequatur apprehensionem intellectus
seu rationis, sicut contingit quod aliquid est
idem secundum rem quod tamen est diver-
,
sum secundum rationis considerationem, ita
contingit quod aliquid est idem secundum
rem, et tamen uno modo appetitur, alio
modo non appetitur. Beatitudo ergo potest
considerari sub ratione fmahs boni et per-
fecti, quse est communis ratio beatitudinis
et sic naturaliter et ex necessitate voluntas
in illud tendit, ut dictum est, Potest etiam
considerari secundum alias speciales consi-
derationes, vel ex parte ipsius operationis,
vel ex parte potentiee operativae, vel ex parte
objecti et sic non ex necessitate voluntas
; autem actuum quidam sunt hominis proprii,
tendit in ipsam.
Ad tertium dicendum, quod ista defmitio
beatitudinis quam quidam posuerunt
« Beatus est qui habet omnia quee vult, »
vel « cui omnia optata succedunt, » quodam
modo intellecta est bona et sufficiens; alio
vero modo est imperfecta. Si enim intelliga-
tur simpliciter de omnibus quae vult homo
naturali appetitu sic verum est quod qui
, aliisque animalibus communes, qui dicuntur
habet omnia quse vult est beatus nihil
enim satiat naturalem hominis appetitum,
nisi bonum perfectum, quod est beatitudo.
Si vero intelligatur de his quae homo vult
secundum apprehensionem rationis, sic ha-
bere queedam quse homo vult, non pertinet
ad beatitudinem, sed magis ad miseriam;
inquantum hujusmodi habita
hominem ne habeat quaecumque
raliter sicut etiam ratio accipit ut vera in-
; est de voluntario et involuntario in commu-'
terdum, quae impediunl a cognitione veri-
tatis. Et secundum hanc considerationem
Augustinus addidit ad perfectionem beati-
DE VOLUNTARIO ET INVOLUNTARIO.
(Et octo quseruntur.)
Quia igitur ad beatitudinem per actus
aliquos necesse est pervenire, oportet con-
sequenter de humanis actibus considerare,
ut sciamus quibus actibus perveniatur ad
beatitudinem vel impediatur beatitudinis
via. Sed quia operationes et actus circa sin-
gularia sunt, ideo omnis operativa scientia
in particulari consideratione perficitur. Mo-
quia est humano-
ralis igitur consideratio,
rum actuum, primo quidem tradenda est in
universali, secundo vero in particulari.
Circa universalem autem considerationera
humanorum actuum, primo quidem consi-
derandum occurrit de ipsis actibus humanis,
secundo de principiis eorum. Humanorum
quidam sunt homini, et aliis animaUbus
communes. Et quia beatitudo est proprium
: hominis bonum, propinquius se habent ad
beatitudinem actus qui sunt proprie hunaani,
quam actus qui sunt homini, aliisque ani-
malibus communes. Primo ergo conside-
randum est de actibus qui sunt proprii ho-
minis. Secundo de actibus qui sunt homini
: animse passiones.
Circaprimumduoconsiderandaoccurrunt:
primo de conditione* humanorum actuum;
secundo de distinctione eorum actuum. Cum
autem actus humani proprie dicantur qui
sunt voluntarii, eo quod voluntas est ratio-
nalis appetitus, qui est proprius hominis,
impediunt oportet considerare de actibus inquantum
vult natu- sunt voluntarii. Primo ergo considerandum
ni ; secundo de actibus qui sunt voluntarii,
quasi ab ipsa voluntate eliciti, ut immediate
ipsius voluntatis existentes tertio de actibus
;

tudinis, quod « nihil male velit » quamvis ; qui sunt voluntarii, quasi a voluntate impe-
primum posset sufficere, si recte intellige- rati, qui sunt ipsius voluntatis mediantibus
retur, scilicet quod « beatus est qui habet ahis potentiis. Et quia actus voluntarii ha-
omnia quae vult. » bent quasdam circumstantias , secundum

^ Al. : <' de consideratione. »

 ; :

118 SUMMA THEOLOGICA.

quas dijudicantur ,
primo considerandum quod « voluntarium est actus qui est operatio
est de voluntario et involuntario, et conse- rationalis. n Tales autem sunt actus humani.
quenter de circumstantiis ipsorum actuum, Ergo in actibus humanis invenitur volunta-
in quibus voluntarium et involuntarium rium.
invenitur. Respondeo dicendum, quod oportet in
Circa primum quaeruntur octo : 1° utrum actibus humanis voluntarium esse.
in humanis actibus inveniatur voluntarium Ad cujus evidentiam considerandum est,
2° utrum inveniatur in animalibus brutis; quod quorumdam actuum, seu motuum*
3" utrum voluntarium esse possit absque principium est in agente, seu in eo quod
omni actu; 4" utrum violentia voluntati movetur; quorumdam autein motuum vel
possit inferri 5" utrum violentia causet in-
; actuum principium est extra. Cum enim
voluntarium; 6° utrum metus causet invo- lapis movetur sursum, principium hujus
luntarium; 7° utrum concupiscentia invo- motionis est extra lapidem sed cum move-
;

luntarium causet 8" utrum ignorantia.

; tur deorsum, principium hujus motionis est
1n ipso lapide. Eorum autem quae a principio
intrinseco moventur, quaedam movent seip-
ARTICULUS PRIMUS.
sa, quaedam autem non. Cum enim omne
Utrum in humanis actibus inveniatur agens, seu motum agat, seu moveatur prop-
voluntarium. ter finem, ut supra habitum est, illa per-
fectemoventur a principio intrinseco in
Ad primum sic Videtur
proceditur. 1. quibus est aliquod intrinsecum principium,
quod in humanis actibus non inveniatur non solum ut moveantur, sed ut moveantur
voluntarium. Voluntarium enim est cujus in finem. Ad hoc autem quod fiat ahquid
principium est in ipso, ut patet per Grego- propter fmem, requiritur cognitio finis ali-
rium* Nyss., Ub. De nat. hom., c. xxxn, et qualis. Quodcumque igitur sic agit vel
Damascenum, lib. II Orthod. fid., cap. xxiv, movetur a principio intrinseco, quod habet
Aristotelem, III Ethic,
col. 954, t. 1, et c. i. aliquam notitiam fiiiis, habet in seipso prin-
Sed principium humanorum actuum non cipium sui actus, non solum ut agat, sed
est in ipso hominC;, sed est extra ; nam appe- etiam ut agat propter finem; quod autem
titus hominis movetur ad agendum ab appe- nuUam notitiam fmis habet, etsi in eo sit

tibili, quod est extra, quod est sicut movens principium actionis vel motus, non tamen
non motum, ut dicitur in III De anima, ejus quod est agere vel moveri propter
text. 54. Ergo in humanis actibus non inve- finem, est principium in ipso, sed in alio a
nitur voluntariura. quo ei imprimitur principium suae motionis
2. Praeterea, Philosophus, in VIII Physic, in finem. Unde hujusmodi non dicuntur
text. 28, probat quod non invenitur in ani- movere seipsa, sed ab aliis moveri; quae
malibus aliquis actus' novus, qui non vero habent notitiam fmis, dicuntur seipsa
praeveniatur ab alio* motu exteriori. Sed movere, quia in eis est principium non
omnes actus hominis sunt novi nuUus enim ; solum ut agant, sed etiam ut agant propter
actus hominis aeternus est. Ergo principium finem.
omnium humanorum actuum est ab extra. Et ideo cum utrumque sit ab intrinseco
Non igitur in eis invenitur voluntarium. quod agunt, ct quod prop-
principio, scilicet
qui voluntarie agit, per se
3. Praeterea, ter finem agunt, eorum motus et actus
agere potest. Sed hoc homini non convenit dicuntur voluntarii. autem importat
IIoc

dicitur enim Joan., xv, 5 Sine me nihil :

nomen voluntarii, quod motus et actus sit a

^otestis facere. Ergo voluntarium in huma- propria inclinatione ct inde est quod volun-
;

nis actibus non invenitur. tarium dicitur esse, secundum definitionem

Sed contra est quod dicit Damascenus in AristoteUs (a), et Gregorii Nysscni, et Damas-
II lib. Orthod.fid., cap. xxiv, col. 954, t. i, ceni, non solum « cujus principium est

^ Seu potius Nemesium, col. 727. consistit, id est, circumstantiarum pertinentium ad

Ita cod. Alcan. cum edit. Rom. Theologi ox
'• Bubstantiam aclionis. »

cod. Camer. el aliBe editiones postcriores habent Ne confundas voluntarium cum spontaneo, v»I
« motus. » —
' Forte « ab aliquo. »: In edit. — cum libero. Omne voluntarium est spontaneum, non
Rom. deest « seu motuum. » omne sponlaneum est voluntarium; omne liberum
(o) Scotistse quidam dcfinitioni huic addunt : estvoluntarium, non omne voluntarium estliberum.
« cum cognitione singularium in quibus operatio
 QUiEST. VI, ART. I ET II. 119

intra, » cum additione

sed scientise. » <( sicut a primo movente, inquantum natura
Unde cum homo maxime cognoscat fmem est quoddam instrumentum Dei moventis,
sui operis, et moveat seipsum, in ejus acti- ita non est contra rationem actus voluntarii
bus maxime voluntarium invenitur. quod a Deo, inquantum voluntas a Deo
sit

Ad primum ergo dicendum, quod non movetur. Est tamen communiter de ratione
omne principium est principium primum. naturalis et voluntarii motus quod sint a
Licet ergo de ratione voluntarii sit quod principio intrinseco.
principium ejus sit intus, non tamen est Conclusio. — Cum homo maxime sui operis
contra rationem voluntarii quod principium rmem cognoscat et seipsum ad illum moveat, in
intrinsecum causetur vel moveatur ab exte- illius actibus maxime voluntarium invenitur.
riori principio; quia non est de ratione
voluntarii quod principium intrinsecum sit ARTICULUS II.
principium primum. Sed tamen sciendum,
quod contingit aliquod principium motus Utrum voluntarium inveniatur in anima-
esse primum in genere, quod tamen non est Hbus brutis.
primum simpliciter sicut in genere altera-
;

bilium primum alterans est corpus caeleste, Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur
quod tamen non est primum movens simpli- quod voluntarium non sit in brutis anima-
citer, sed movetur motu locali a superiori libus. Voluntarium enima voluntatedicitur.
movente. Sic igitur principium intrinsecum Voluntas autem, cum sit in ratione, ut dici-
voluntarii actus, quod est vis cognoscitiva et tur in III De anima, text. 42, non potest
appetitiva, est primum principium in ge- esse in brutis animalibus. Ergo neque volun-
nere appetitivi motus, quamvis moveatur tarium in eis invenitur.
ab aliquo exteriori secundum alias species 2. Praeterea, secundum hoc quod actus
motus. humani sunt voluntarii homo dicitur esse ,

Ad secundum dicendum, quod motus ani- dominus suorum actuum. Sed bruta anima-
malis novus praevenitur quidem ab aliquo lia non habent dominium sui actus non ;

exteriori motu quantum ad duo uno modo : enim agunt, sed magis aguntur, ut Damas-
inquantum per motum exteriorem praesen- cenus dicit lib. II xxvn,
Orthod. fid., cap.
tatur sensui animalis aliquod sensibile, quod col. 962, t. 1. Ergo in brutis animalibus non

appreliensum movet appetitum; sicut leo est voluntarium.

videns cervum per ejus motum appropin- 3. Praeterea, Damascenus
ibidem, dicit,
quantem incipit moveri ad ipsum. Alio
, cap. xxiv, col. 954, t. 1, quod
actus volun- «

modo inquantum per exteriorem motum in-
cipit aliqualiter immutari naturali immuta-
tione corpus animalis, puta per frigus vel
calorem; corpore autem immutato per mo-
tum exterioris corporis, immutatur etiam
per accidens appetitus sensitivus, qui est
tarios sequitur laus, vel vituperium. » Sed
actibus brutorum animalium non debetur
neque laus, neque vituperium. Ergo in eis
non est voluntarium.
Sed contra est quod dicit Philosophus in
III Ethic, cap. i, prope fin., quod « pueri et

virtus organi corporei, sicut cum ex aliqua bruta animalia communicant voluntario, »
alteratione corporis commovetur appetitus et idem dicunt Gregorius Nyss. ', De nat.
ad concupiscentiam alicujus rei. Sed hoc Aom., cap. xxxii, etDamascenus, ubi supra,
non est contra rationem voluntarii, ut col. 955.
dictum est, hujusmodi enim motiones ab Respondeo dicendum, quod, sicut dictum
exteriori principio sunt alterius generis. est, ad rationem voluntarii requiritur quod
Ad tertium dicendum, quod Deus movet principium actus sit intra cum aliqua cogni-
hominem ad agendum non solum sicut
, tione finis. Est autem duplex cognitio fmis,
proponens sensui appetibile, vel sicut immu- perfecta scilicet et imperfecta. Perfecta qui-
tans corpus, sed etiam sicut movens ipsam dem finis cognitio est, quando non solum
voluntatem quia omnis motus, tam volun-
;
apprehenditur res quae est finis, sed etiam
tatis, quam naturse, ab eo procedit sicut a cognoscitur ratio fmis et proportio ejus ,

primo movente. Et sicut non est contra ra- quod ordinatur in fmem ad' ipsum; et talis
tionem naturae quod motus naturse sit a Deo cognitio fmis competit soli rationali naturae.

^ Seu potius Nemesius, col. 730. — > In Edit. mi- nus reete : « ad finem ipsum. »

120 SUMMA THEOLOGICA.
Imperfecta autem cognitio finis est quse in
sola fmis apprehensiorie consistit, sine hoc
quod cognoscatur ratio fmis et proportio
actus ad fineni et taUs cognitio fmis reperi-
;
tur in brutis animalibus per sensum et aesti-
mationem naturalem.
Perfectam igitur cognitionem fmis sequi-
tur voluntarium secundum rationem per-
fectam, prout scilicet apprehenso fme aUquis
potest deUberans de fine et de his quae sunt
ad fmem, moveri in finem vel non moveri
imperfectam autem cognitionem fmis sequi-
tur voluntarium secundum rationem imper-
fectam, prout sciUcct apprehendens fmem
non deUberat, sed subito movetur in ipsum.
Unde soU rationaU naturse competit volun-
tarium secundum rationem perfectam sed
secundum rationem imperfectam competit
etiam brutis.
Ad primum ergo dicendum, quod volun-
tas nominat rationalem appetitum ; et ideo
non potest esse in his quse ratione carent
vohmtarium («) autem denominative dicitur
a voluntate, et potest trahi ad ea in quibus est
aUqua participatio voluntatis secundum aU-
quam convenientiam ad voluntatem ; et hoc
modo voluntarium attribuitur animaUbus
brutis, inquantum sciUcet per cognitionem
aUquam moventur in fmem.
Ad secundum dicendum, quod ex hoc con-
tingit quod homo est dominus sui actus,
quod habet deliberationem de suis actibus.
Ex hoc enim quod ratio deUberans se habet
ad opposita, voluntas in utrumque potest.
Sed secundum hoc voUintarium non est in
brutis animaUbus, ut dictum est.
Ad tertium dicendum, quod laus et vitu-
perium consequuntur actum voluntarium
secundum perfectam voluntarii rationem,
quaUs non invenitur in brutis.
CoNCLUsio. — In solis hominLbus, fmis cognitio-
nem perfectam habcntibus, voluntarium sccundum
perfcctam rationcm invenitur : in hrutis
animahbus non nisi secundum imperfectam.
(a) Hoc non obslanle, juxta Billuart, voluntarium
probabilius univocc bomini et bruto convenirct.
Sed ex S. Tboma bruto voluntarium non convenit
nisi extenso sensu, et improprie.
(b) Divisionem illam antiquam voluntarii in di-
rectum ct indirectum quarlo loco S. Ligorius ponit,
addens : Nemo non videt hanc quartam voluntarii
divisionom facilc ad lorliam (in expressum scilicct
et implicilum), posse redirc.
(c) S. Tbomas dicit « reducilur sicut in causam
: Scotislarum de omissiono vohintaria ct culpabili
in agens, ex eo quod non agit, sed solum tunc cum
potest et debet agere. » Unde tres ad voluntarium
;;
ARTICULUS III.
Utrum voluntarium possit esse absque
omni actu.
Ad tertium sic proceditur. 1 . Yidetur quod
voluntarium non possit esse sine actu. Vo-
luntarium enim dicitur quod est a voluntate.
Sed nihil potest esse a voluntate nisi per
aUquem actum, ad minus ipsius voluntatis.
Ergo voluntarium non potest esse sine actu.
2. Prseterea, sicut per actum voluntatis
dicitur aliquis veUe, ita, cessante actu volun-
tatis, non veUe. Sed non veUe invo-
dicitur
luntarium causat quod opponitur volunta-
rio. Ergo voluntarium non potest esse, actu
; voluntatis cessante.
3. de ratione voluntarii est
Prseterea,
cognitio, ut dictum est. Sed cognitio est per
aliquem actum. Ergo voluntarium non po-
test esse absque aliquo actu.
Sed contra iUud cujus domini sumus,
,
dicitur esse voluntarium. Sed nos domini
sumus ejus quod est agere et non agere,
veUe et non velle. Ergo sicut agere et velle
est voluntarium, ita et non agere et non
veUe.
Respondeo dicendum, quod voluntarium
dicitur quod est a vokmtate. Ab aliquo au-
tem dicitur esse aUquid dupUciter uno modo :
directe, quod scilicet procedit ab aUquo,
inquantum est agens, sicut calefactio a ca-
lore aUo modo indirecte, ex hoc ipso quod
;
non agit, sicut submersio navis dicitur esse
a gubernatore, inquantum desistit a guber-
nando [b).
Sed sciendum quod non semper id quod
sequitur ad defectum actionis, reducitur si-
cut incausam in agens, ex eo quod non agit,
sed solum tunccum potest et debet agere(c).
Si enim gubernator non posset navem diri-
gere, vel non esset ei commissa gubernatio
vero navis, non imputaretur ei navis submersio,
quse per absentiam gubernatoris contingeret.
indirectum conditiones requirunlur l» cognitio; :
— 2" potenliaponendi actum; 3° obligalio illum po-
nendi.
Sic omnes tbeologi.
Ast Scolislae communiter, nec soli sed cum
multis aliis, si ]>ene vidorit P. Honno, contra Tho-
mistas quosdam, ut idem Pater affirmat, non requi-
runt, ut oniissio sit vokmtaria, obbgationom po-
nendi iUud quod omiltitur. —
Agiturne in casu
de qua Thomistaj loquuntur? Sic Scolistas Tho-
mislarum positionem intelligere debuissent : huic
 !

QUMST. VI, ART. III ET IV. 121

Quia igitur voluntas volendo et agendo aliquid est humana voluntate' potentius,
potest impedire hoc quod est non velle et Deus. Ergo saltem ab eo cogi potest.
scilicet

non agere, et ahquando debet hoc quod est ; 2. Preeterea, omne passivum cogitur a
non velle et non agere imputatur ei, qiiasi suo activo quando immutatur ab eo. Sed
ab ipsa existens et sic voluntarium potest
; voluntas est vis passiva est enim movens ;

esse absque actu; quandoque quidem absque motum, ut dicitur in III De anima, text. 54.
actu exteriori, cum actu interiori, sicut cum Cum ergo aliquando moveatur a suo activo,
vult non agere aliquando autem etiam
; videtur quod ahquando cogatur.
absque actu interiori, sicut cum non vult motus violentus est qui est
3. Prseterea,

agere. contra naturam. Sed motus voluntatis ali-

Ad primum ergo dicendum, quod volun- quando est contra naturam, ut patet de motu
tarium dicitur, non solum quod procedit a voluntatis ad peccandum qui est contra ,

voluntate directe sicut ab agente, sed etiam naturam, ut Damascenus dicit IV Orth.fid.,
quod ab ea indirecte sicut a non agente.
est cap. xx, col. 1195, t. 1. Ergo motus volun-
Ad secundum dicendum, quod non velle tatis potest esse coactus.
dicitur dupliciter uno modo prout sumitur
: Sed contra est quod Augustinus dicit in
in vi unius dictionis secundum quod est
; V De civit. Dei, cap. x, col. 152, t. 7, quod
infmitivum hujus verbi nolo unde sicut ; si ahquid fit voluntarie, non fltex necessi-
cum dico, nolo legere, sensus est, volo non tate. Omne autem coactum fit ex necessitate.
legere, ita hoc quod est, non velle legere, Ergo quod flt ex voluntate non potest esse
significat velle non legere; et sic non velle coactum. Ergo voluntas non potest cogi ad
causat involuntarium. Alio modo sumitur in agendum.
vi orationis; et tunc non affirmatur aclus Respondeo dicendum, quod duplex est
voluntatis ; et hujusmodi non velle non cau- actus voluntatis unus quidem qui est ejus
:

satinvoluntarium. immediate, velut ab ipsa ehcitus, scihcet

Ad tertium dicendum, quod eo modo re- velle alius autem est actus voluntatis a
;

quiritur ad voluntarium actus cognitionis, voluntate imperatus, et mediante alia po-

sicut et actus voluntatis, ut scihcet sit in tentia exercitus, ut ambulare et loqui qui ;

potestate alicujus considerare, et velle, et a voluntate imperantur, exercentur autem

agere ; et tunc sicut non velle et non agere, mediante potentia motiva.
cum tempus fuerit, est voluntarium; ita Quantum igitur ad actus a voluntate im-
etiam non considerare. peratos, voluntas violentiam pati potest, in-

CoNCLusio. - Potest nonnunquam voluntarium quantum per violentiam exteriora membra

esse sine exteriori actu cum interiori, ut quando impediri possunt ne impermm voluntatis
vult non agere; quandoque vero absque interiori exequantur.
actu, ut cum non vult. Sed quantum ad ipsum proprium actum
voluntatis, non potest ei violentia inferri.
ARTICULUS IV. Et hujus est ratio, quia actus voluntatis
Utrum violentia voluntati possit inferri. ^^^"^ indinatio quaedam pro-
"^^^^ ^^^ ^^^^^
cedens ab interiori principio cognoscente,
Ad quartum sic proceditur. 1 . Videtur sicut appetitus naturalis est qusedam incli-
quod voluntati possit violentia inferri Unum- . natio ab interiori principio et sine cognitione;
quodque enim potest cogi a potentiori. Sed quod autem est coactum vel violentum, est

positioni sic intellectse contradicere audeant mistas, omissionem ab effectu distinguendo, et

Concedunt Thomistis contra Ariagam,
Scotistee voluntarium ab imputabilitate, Cajetanus, Serra,
Amicum, et alios, requiri obligationem impediendi Gonet et alii ad voluntarium, etiam absque impu-
efifectum per accidens solummodo ex omissione tabilitate, tam pro omissione quam pro efifectu
consequenlem, ut effectus ille sit voluntarius. Quo- obligationem ponendi actum requiri tenent; Joan-
modo autem effectus ille, etiam absque obligatione nes vero a S. Thoma, Sylvius, Contenson, Billuart,
impediendi illum, non esset voluntarius in sensu et communius Thomistae hanc obligationem re-
Scotistarum, si prsecognosci potuerit aut debueril, quiri docent tautum ul effectus, non omissio ipsa,
et siinsuper impediri potuerit? Id me latet. Sed sit voluntarius. —
Sunt duse illse opiniones duo
obligationem impediendi Scotistse exigunt, terrore diversi modi loquendi.
ducti conclusionis quse ex non obligatione impe- ^ Ita cod. et editi passim. Al. : « humanee volun-
diendi sequeretur tunc enim peccata hominum
;
tali. »
essent Deo voluntaria. —
Cseterum, inter Tho-
 ; »

122 SUiMMA THEOLOGICA.

ab exteriori principio. Uiide contra rationera
ipsius actus voluntatis est quod sit coactus ARTICULUS V.
vel violentus; sicut etiam est contra ratio- Utrum violentia causet involuntaritcm.
nem naturalis inclinationis vel motus lapidis,
quod feratur sursum potest enim ;
lapis per Ad quintum sic Videtur
proceditur, l.

violentiam ferri sursum; sed quod iste mo- quod violentia non causet involuntarium.
tus violentus sit ex ejus naturali inclina- Voluntarium enim et involuntarium secun-
tione, esse nonpotest. Similiter etiam potest dum voluntatem dicuntur. Sed voluntati
homo per violentiam tralii; sed quod lioc violentia inferri non potest, ut ostensum est.
sit ex ejus voluntate, repugnat rationi vio- Ergo violentia involuntarium causare non
lentiae. potest.
Ad primum ergo dicendum, quod Deus, 2. Praeterea, id quod est involuntarium,
qui est potentior quam voluntas humana, est cum tristitia, ut Damascenus, lib. II
potest voluntatem humanam ^
movere, se- coL 954, t. 1, et Philo-
07'th. fid., cap. XXIV,
cundum illud Prov., xxi, -1 : Cor regis in sophus, Ethic, cap. i, dicunt. Sed aU-
III

xini. manu Dei est*, et quocumque voluerit, i?icli- quando patitur aliquis violentiam, nec ta-
nabit illud. Sed hoc esset per violentiam,
si men inde tristatur. Ergo violentia non
jam non esset cum actu voluntatis, nec ipsa causat involuntarium.
voluntas moveretur, sed aliquid contra vo- 3. Praeterea, id quod est a voluntate, non
luntatem. potest esse involuntarium. Sed aUqua vio-
Ad secundum dicendum, quod non semper lenta sunt a voluntate, sicut cuni aliquis
est motus violentus quaudo passivum im- cum corpore gravi sursum ascendit, et sicut
mutatur a suo activo, sed quando hoc fit cum aliquis inflectit membra contra natura-
contra interiorem inchnationem passivi lem eorum flexibilitatem. Ergo violentia
aUoquin omnes alterationes et generationes noii causat involuntarium.
simplicium corporum essent innaturales et Sed contra est quod Philosophus et Da-
violentse sunt autem naturales propter na-
; mascenus dicunt, quod aliquid est invo-
((

turalem aptitudinem interiorem materice vel luntarium per violentiam.

subjecti ad talem dispositionem. Et simili- Respondeo dicendum, quod violentia di-
ter, quando voluntas movetur ab appetibili recte opponitur voluntario, sicut etiam et
secundum propriam inclinationem, non est naturali. Commune est enim voluntario et
motus violentus, sed voluntarius. naturali quod utrumque sit a principio in-
Ad tertium dicendum, quod id in quod trinseco; violentum autem est a principio
voluntas tendit peccando, etsi sit malum et extrinseco.
contra rationalem naturam secundum rei Et propter lioc, sicut in rebus quae cogni-
veritatem, apprehenditurtamen ut bonum tione carent , violentia aUquid facit esse
etconveniens naturse, inquantum est con- contra naturam, ita in rebus cognoscentibus
veniens homini secundum aUquam delecta- violentia facit aUquid esse contra volunta-
tionem" sensus, vel secundum aliquem tem quod autem est contra naturam dicitur
;

habitum corruptum. esse innaturale et similiter quod est contra

;

voluntatem dicitur esse involuiitarium. Unde

CoNCLUsio. — Impossibile est voluntati quoad
violentia involuntarium causat («).
proprium ejus actum, qui est velle ipsum, violen-
tiam inferri, sicut contingit quoad actus impera-
Ad primum crgo dicendum, quod invo-
tos, quos videUcet exercet mediante alia potentia
luntarium voluntario opponitur. Dictum est
quse propler exteriora aUqua ab actu suo impediri autem supra, quod voluntarium dicitur non
potest. solum actus qui est immcdiate ipsius volun-
tatis, sed ctiain actus a voluntate imperatus.
Quantum igitur ad actum qui cst immediate
ipsius voluntatis, ut supra dictuin est, vio-
lentia voluntati inferri uon potest; unde

^ In edit. Rom. deest « humanam. » (o) Violentia absoluta, juxta theologos commu-
' Ita cod. Alcan., Camer., aliique, ex quibus niter, causal involuntarium simpliciter in actibus
editi passim. Edit. Rom., Duacensis, Coloniensis : voluntatis imperatis, ot etiam, juxta Scotum, Sco-
« Et conveniens homini secundum aliquam delec- tistas et alios, in cessatione voluntalis ab actibui
tationem, » etc, intermediis omissis. propriis.
 ;

QU^ST. VI, ART. V ET VI. 123

talem actum violentia involuntarium facere

non potest * sed quantum ad actum impe-
;
ARTICULUS VI.
ratum voluntas potest pati violentiam, et
quantum ad hunc actum violentia involun- Utrum metus causet involuntarium
tarium facit. -simpliciter.
Ad secundum dicendum, quod sicut natu-
rale dicitur quod est secundum inclinationem Ad sextum sic proceditur. \ . Videtur quod
naturae, ita voluntarium dicitur quod est metus causet involuntarium simpliciter. Si-
secundum inclinationem voluntatis. Dicitur cut enim violentia est respectu ejus quod
autem aliquid naturale dupliciter : uno contrariatur prsesentialiter voluntati, ita

modo quia est a natura sicut a principio ac- metus est respectu futuri mali, quod re-
tivo, sicut calefacere est naturale igni ; alio pugnat voluntati. Sed violentia causat invo-
modo secundum principium passivura, quia luntarium simpliciter. Ergo et metus invo-
scilicet est innata inclinatio ad recipiendum luntarium simpliciter causat.
actionem ab ^ extrinseco ; sicut motus cseli 2. Praeterea,quod cst secundum se tale,
dicitur esse naturalis propter aptitudinem quoUbet addito remanet tale; sicut quod
naturalem cffilestis corporis ad talem motum, secundum se est calidum, cuicumque con-
licet movens sit voluntarium. Et similiter jungatur, nihilominus est calidum ipso ma-
voluntarium potest aliquid dici dupliciter : nente. Sed illud quod per metum agitur,
uno modo secundum actionem, puta cum secundum se est involuntarium. Ergo etiam
aliquis vult aliquid agere alio modo secun. ; adveniente metu est involuntarium.
dum passionem, scilicet cum aliquis vult 3. Praeterea, quod sub conditione tale est,
pati ab alio. Unde cum actio infertur ab ali- secundum quid est tale quod autem absque ;

quo manente
exteriori, in eo qui patitur conditione est tale, simpUciter est tale sicut ;

voluntate patiendi, non est simpliciter vio- quod est necessarium ex conditione, est
lentum quia licet ille qui patitur non con-
; necessarium secundum quid; quod autem
ferat agendo, confert tamen volendo pati : est necessarium absolute, est necessarium
unde non potest dici involuntarium. simpliciter. Sed id quod per metum agitur,
Ad tertium dicendum, quod, sicut Philo- est involuntarium absolute non est autem ;

sophus dicit in VIII Physic, text. 27, motus voluntarium, nisi sub conditione, sciUcet ut
animahs quo interdum movetur animal
, vitetur malum quod timetur. Ergo quod per
contra naturalem inclinationem corporis, metum agitur est simpliciter involunta-
etsi non sit naturalis corpori, est tamen quo- rium.
dammodo naturaUs animali, cui naturale Sed contra est quod Gregorius Nyss. ',
estquod secundum appetitum moveatur et ; dicit hb. De nat. etiam
hom., c. xxx, et
ideo hoc non est violentum simpliciter, sed Philosophus, lib. III Eth., c. i, non procul a
secundum quid. Et similiter est dicendum, princ, quod hujusmodi quae per metum
((

cum aliquis inflectit membra contra natura- aguntur, sunt magis voluntaria quam invo-
lem dispositionem : hoc enim violentum
est luntaria. »
secundum quid, scilicet quantum ad mem- Respondeo dicendum, quod, sicut Philo-
brum non tamen simphciter
particulare, sophus dicit in III Eth., ibid., et idem dicit
quantum ad ipsum hominem. Gregorius Nyss. in lib. suo De hom.,
•*

CoNCLUsio. — Cum violentia sit a principio ex- ibid. « Hujusmodi quae per metum aguntur,
:

trinseco voluntarium vero sicut et naturale a

,
mixta sunt ex voluntario et involuntario. »
principio intrinseco, necessarium est violentiam Id enim quod per metum agitur, in se
causare involuntarium. consideratum non est voluntarium, sed fit
voluntarium in casu, scilicet ad vitandum
malum quod timetur.
Sed si quis recte consideret, magis sunt
hujusmodi voluntaria quam involuntaria
sunt enim voluntaria simpliciter, involun-
taria autem secundum quid. Unumquodque
^ In Parm. et in edit. supprimitur « unde talem : ' Seu potius Nemesius, col. 719.
actum violentia involuntarium facere non potest. » * Nemesius, ut supra.
' In Parm, « a principio eitrinseco. »
:
 »;

124 SUMMA THEOLOGICA.

enim simpliciterdicitur, secundum
esse propter ahud voluntarium; voluntarium
quod secundum autem quod
est in actu; enim est non solum quod propter seipsum
est in sola apprehensione, non est simpli- vohimus ut fmem, sed etiam quod propter
citer, sed secundum quid. Hoc autem quod ahud vohimus ut propter fmem. Patet ergo,
per metum agitm* secundnm hoc est in quod in co quod per vim agitur, voluntas
actu, secundum quod fit. Cum enim actus interior nihil agit sed in eo quod per metum
;

in singularibus sint, singulare autem, in- agitur, vohintas ahquid agit '. Et ideo, ut
quantum hujusmodi, est hic et nunc se- ; GregoriusNyss. * dicit, loc. sup. cit., ad exclu-
cundum hoc id quod fit est in actu, secun- dendum ea quse per metum aguntur, in de-
dum quod est hic sub aUis
et nunc, et fmitione violenti non solum dicitur quod
conditionibus individuahbus. Sic autem hoc « violentum cujus principium est extra,
est
quod fit per metum est voluntarium, in- sed additur, « vim passo »
nihil conferente ;

quantum scilicet est hic et nunc, prout sci-
hcet in hoc easu est impedimentum majoris
maU quod timebatur; sicut projectio mer-
cium in mare fit vohintarium tempore
tempestatis propter timorem pericuh unde
quia ad id quod agitur per metum, voluntas
timentis ahquid confert.
Ad secundum dicendum, quod ea quae
absolute dicuntur, quohbet addito, remanent
; taha, sicut cahdum et album sed ea quse ;

manifestum est quod simphciter volunta- relative dicuntur, variantur secundum com-
rium est, unde ct competit ei ratio volun- parationem ad diversaeuim est ;
quod
tarii,quia principium ejus est intra. Sed magnum comparatum huic, est parvum
quod accipiatur id quod per metum fit, ut comparatum alteri. Voluntarium autem di-
extra hunc casum existens, prout repugnat citur ahquid, non solum propter se quasi
voluntati, hoc non est nisi secundum consi- absolute, sed etiam propter ahud quasi rela-
derationem ^ tantum et ideo est involun-
; tive. Et ideo nihil prohibet ahquid quod de
tarium secundum quid, id est prout conside- se non esset voluntarium, alteri comparatum
ratur extra hunc casum existens. fieri voluntarium per comparationem ad
Ad primum ergo dicendum, quod ea quse ahud '.

aguntur per metum et per vim, non solum
differunt secundum prsesens et futurum, sed
etiam secundum hoc quod in eo quod agitur
per vim voluntas non consentit, sed omnino
est contra motum voluntatis sed id quod
Ad tertium dicendum, quod illud quod per
metum agitur, absque conditione est volun-
tarium, id est, secundum quod actu agitur
sed involuntarium est sub conditione, id est,
; si tahs metus non immineret. Unde secun-

per metum agitur, fit vohmtarium, ideo dum illam rationem magis potest concludi
quia motus voluntatis fertur in id, hcet non oppositum.
propter seipsum, sed propter ahud, scihcet CoNCLUsio. — Quod mctum fit, simpliciter
per
ad repeUendum malum quod timetur. Suf- voluntarium est, secundum qmd autem involun-
(lcit enim ad rationem voluntarii quod sit tarium (a).

' Sic codd.; in Parm. « rationem. »

: quse fiunt ex metu sunt hujusmodi. » Quid clarius?
» Ita cod. Alcan. et Camer. cum Nicolai edit. ; Merces amala metu naufragii projicitur en :

Rom. et Patav. expungunt ex textu « sed in eo : effectus et sua causa; effectus ille evidenter a
quod per metum agitur, voluntas aliquid agit. » metu causatur; sed eiTeclus illo est voluntarius
' Neraesius, ut supra. simpliciter, et involuntarius secundum quid; ergo
* An « ad illud ? » metus causat involuntarium socundum quid.
(a) Conclusio D. Tliomse esl communis, tesle Scotistse distinguunt inter involuntarium prout
S. Ligorio. P. Henno tamen quod, proprie
dicit opponitur voluntario lub«nti et involuntarium
,

loquendo, metus nuUatenus causat involuntarium, prout opponifur voluntario libero. Porro, juxta
(^t addit « Ratio evidcns est; quia si mercator
: ipsos, involuntarium prout voluntario lubenti op-
projicieris merces in mare ex melu naufragii non ponitur illud est quod fit contra innatam voluntafis
liaberet afTectum ad snas morcos, projectio fieret propensionom, sive cum tali tristitia ot nolleifate

absque ulla tristitia seu rcpugnantia, adeoque non inefficaci, ut non fieret, nisi majus malum immi-
foret involunlaria quod projectio illa sit
; ergo, neret. Ilac definifionc posita, Scotistse dicunt :

ordinarie involuntaria, hoc non oritur ex metu, Metus causat involuntarium simpliciter involunta-
sed ex alTectu ad merces. » Ast lcgafur S. Ligo- reifatc opposita lubentiae, quando impellit ad
rius « Iliud cst voluntarium simpliciter et invo-
: actum qui s(!cundum se malus est. Propensio enim
luntarium secundum quid, quod liic et nunc, et voluntatis innata supponitur ad talem actum non
in prsesentibus circumstanliis, vere volumus, et impellere, et ex metu talis actus fit cum tali tristi-
solum nolumus quando res consideratur absolute, tia et nolleitate inefficaci, ut non fieret, nisi majus
et ut abstracta a praesentibus circumslantiis at ; malum immineret; ergo actus ille est simpliciter
 ;

QU^ST. VI, ART. VII. i25

trariatur voluntati, sed bonum est voluntati

ARTICULUS VII. consonum. Unde magis se habet timor ad
causandum involuntarium quam concupis-
Utrum concupiscentia causet involuntarium.
centia.

Ad septimum Videtur
sic proceditur. 1. Ad secundum dicendum, quod in eo qui
quod concupiscentia causet involuntarium. per metum aliquid agit, manet repugnantia
Sicut qusedam passio, ita et
enim metus est voluntatis ad id quod agitur secundum quod
concupiscentia. Sed metus causat quodam- in se consideratur ; sed in eo qui agit ali-

modo involuntarium. Ergo etiam concupis- quid per concupiscentiam, sicut est inconti-
centia. nens, non manet prior voluntas, qua ^ repu-
2. per timorem timidus
Prseterea, sicut diabat illud quod concupiscitur ; sed mutatur
agit contra id quod proponebat, ita inconti- ad volendum id quod prius repudiabat. Et
nens propter concupiscentiam. Sed timor ideo quod per metum agitur, quodammodo
aliquo modo causat involuntarium. Ergo et est involuntarium sed quod per concupis-
;

concupiscentia. centiam agitur, nullo modo. Nam inconti-

3. ad voluntarium requiritur
Praeterea, nens concupiscentise agit contra id quod
cognitio. Sed concupiscentia corrumpit co- prius proponebat, non autem contra id quod
gnitionem; dicit enim Philosophus in VI nunc vult ; sed timidus agit contra id quod
Ethicor., cap. v, quod delectatio, sive con- etiam nunc secundum se vult.
cupiscentia delectationis corrumpit sestima- Ad tertium dicendum, quod si concu-
tionem prudentiae. Ergo concupiscentia piscentia totaliter cognitionem auferret,
causat involuntarium. sicut contingit in illis qui propter concupis-
Sed contra est quod Damascenus dicit, centiam fmnt amentes sequeretur quod ,

lib. II Fid. orth., cap. xxiv, col.'954, t. \ :

(( Involuntarium est misericordia vel indul-
gentia dignum et cum tristitia agitur. » Sed
neutrum horum competit ei quod per con-
cupiscentiam agitur. Ergo concupiscentia
non causat involuntarium.
Respondeo dicendum, quod concupiscentia
non causat involuntarium, sed magis facit
aliquid voluntarium {a). Dicitur enim ahquid
voluntarium ex eo quod voluntas in illud^
fertur per concupiscentiam autem voluntas
;
inchnatur ad volendum id qjiod concupisci-
concupiscentia voluntarium toUeret; nec
tamen proprie esset ibi involuntarium, quia
in his quae usum rationis non habent, neque
voluntarium est, neque involuntarium. Sed
quandoque in his quae per concupiscentiam
aguntur, non totaliter toUitur cognitio, quia
non tollitur potestas cognoscendi, sed solum
consideratio actualis in particulari agibih
et tamen hoc ipsum est voluntarium, secun-
dum quod voluntarium dicitur quod est in
potestate vohmtatis, ut non agere et non
velle ; similiter autem et non considerare :

tur, et ideo concupiscentia magis facit ad potest enim voluntas passioni resistere, ut
hoc quod aliquid sit voluntarium, quam quod infra dicetur.
sit involuntarium. CoNCLUsio. — Voluntarium ali(juid cJicitur ex eo
Ad primum ergo dicendum, quod timor quod voluntas in illud fertur concupiscentia igi- :

estde malo, concupiscentia autem respicit tur non causat involuntarium, sed magis aliquid
bonum; malum autem secundum se con- voluntarium facit.

involuntarius involuntario opposito voluntario lu- ita hominem, ut advertentiam tollat,

perturbet
benti ita Scotus, Tartaretus, Lictietus et alii. Sed
: ex metu facta esse involuntaria. Tho-
poterit actio
nihil aliud dicunt nisi quod actus ille est volunta - mistse reponunt involuntaria erit non quia ex
:

rius simpliciter voluntario libero, et involuntarlus
secundum quid involuntario quod opponitur vo-
luntario libero. —
Similiter Scotistse, de voluntario
lubenti et de involuntario ipsimet opposito semper
metu, sed prsecise quia ex inadvertentia facta est.
Unde non metus, sed inadvertentia causat invo-
luntarium simpliciter in ratione liberi.
1 In Parm. « in id fertur... concupiscit. »
:

loquentes, docent quod ea quse fiunt ex metu non ^ In Parm. « quse. » :

sunt semper involuntaria simpliciter, imo nec
secundum quid, quia, ut addunt, possunt aliqua
quse ex metu fiunt esse secundum se bona, et con-
sequenter esse bona secundum inclinationem vo-
luntalis. Scotistse nihilominus concedunt quod,
per se loquendo, quse fiunt ex metu sunt simpli-
Citer voluntaria in ratione liberi. Dicunt « per se
loquendo, » quia, juxta illos, si malum imminens
(a) Hic agitur de concupiscentia antecedente quse
juxta Thomistas pariter ac Scotistas voluntarium
auget respectu objecti ad quod directe movet vo-
luntatem, et respectu cognitionis et indifferentiae
voluntarium minuit, imo, omnem omnino cognitio-
nem auferendo, aliquando voluntarium omnino
toUit.
 ;

126 SUMMA THEOLOGICA.

esse aliquid factum et ignoratum ; sicut in

ARTICULUS VIII.
exemplo posito, scilicet cum aliquis vellet
quidem occidere hostem, sed ignorans occi-
Utrum ignorantia causet involuntarium. dit eum, putans occidere cervum. Et talis
ignorantia non facit involuntarium, ut Phi-
Ad octavum sic Videtur
proceditur. 1 . losophus dicit, quia non causat aliquid quod
quod ignorantia non causet involuntarium. sit repugnans voluntati sed facit non vo- ;

Involuntarium enim veniam meretur, ut luntarium, quia non potest esse actu volitum
Damascenus dicit lib. II Orth. fid., c. xxiv, quod ignoratum est.
ubi supra. Sed interdum quod per ignoran- Consequenter autem se habet ignorantia
tiam agitur, veniam non meretur, secundum ad voluntatem, inquantum ipsa ignorantia
illudlad Corinth., xiv, 38 Si quis irjnorat, : est voluntaria; et hoc contingit dupUciter,
ignorabitur. Ergo ignorantia non causat secundum duos modos voluntarii supra
involuntarium. positos : uno modo quia actus voluntatis
2. Praeterea, omne peccatum est cum fertur in ignorantiam; sicut cum aliquis
ignorantia, secundum illud Prov., xiv, 22 : ignorare vult, vel ut excusationem peccati
Errant qui operantur malum. Si igitur habeat, vel ut non retrahatur a peccando,
ignorantia involuntarium causaret, seque- secundum illud Job, xxi, 14 Scientiam :

retur quod omne peccatum esset involunta- viarum tuarum nolumus ; et hsec dicitur
rium ;
quod est contra Augustinum dicen- (( ignorantia atTectata. » Alio modo dicitur
tem, lib. Retract. \ i, 1. 1, quod omne pecca- ignorantia voluntaria ejus quod quis potest
tum voluntarium.
est scire et debet ; sic enim non agere et non
3. Prseterea, involuntarium cum tristitia velle voluntarium dicitur, ut supra dictum
est, ut Damascenus dicit, ubi supra. Sed est. Hocigitur mododicitur ignorantia, sive
qusedam ignoranter aguntur et sine tristitia, cum aliquis actu non considerat quod consi-
puta si ahquis occidit hostem, quem quserit derare potest et debet, quae est ignorantia ((

occidere, putans occidere cervura. Ergo malse electionis, » vel ex passione, vel ex
ignorantia non causat involuntarium. habitu proveniens ; sive cum aliquis notitiam
Sed contra est quod Damascenus, ibidem, quam debet habere, non curat acquirere
et Philosophus, III E"^/*., cap. I, dicunt, quod et secundum hunc modum, ignorantia ((

((involuntarium quoddam est per ignoran- universalium juris, » quae quis scire tenetur,
tiam. » voluntaria dicitur, quasi per negligentiam
Respondeo dicendum, quod ignorantia («) proveniens. Cum autem ipsa ignorantia sit
habet causare involuntarium ea ratione qua voluntaria aliquo istorum modorum, non
privat cognitionem quae praeexigitur ad potest causare simpliciter involuntarium
voluntarium, ut supra dictum est, non tamen causat tamen secundum quid involuntarium,
quaelibet ignorantia hujusmodi cognitionem inquantum praecedit motum voluntatis ad
privat. aliquid agendum, qui non esset scientia
Et ideo sciendum, quod ignorantia tripli- praesente.
citer se habet ad actum voluntatis uno : Antecedenter autem se habet ad volunta-
modo concomitanter, aUo modo consequen- tem ignorantia, quando non est voluntaria,
ter, tertio modo antecedenter. Concomitanter et tamen est causa volendi quod alias non
quidem, quando ignorantia est de co quod vellet ; sicut homo ignorat
cum aliquis
agitur, tamen etiamsi sciretur, nihilominus aliquam circumstantiam actus, quam iioii
ageretur. Tunc enim ignorantia non inducit tenebatur scire, et ex hoc aliquid agit, quod
ad volendum ut hoc fiat ; sed accidit simul non faceret, si sciret puta cum aliquis dili-
;

Videinsup. De«cra /?<;;., c. XIV, §27, col. 133, t. 3.

^
volilam seu afifectatam, et in(Jirecte volitam, quee
(a) Tres ignorantias respeclu voluntatis omnes sub(iividitur in crassam non crassam et malae
, ,

admittunl, antecedenlem scilicet, concomitantem
et consequentem prima simpllciter involuntarium
; modica cura adhibetur. Aliqua cura, insufficiens
causat; secunda, ut commuuiler (locent, nec accu-
sat nec excusat; tertia volunlarium simpliciter et
involuntarium sccundum quid causat, (Jummodo
non secum habeat secundam, quo in casu non
causat involuntarium secundum quid.
Porro ignorantia consequens dividitur in directe
electionis. Ad tollendam crassam nulla vel nonnisi
tamen adliibetur, ad tollendam non crassam.
Quando ac(u ignorans non considerat quod hic et
nunc considerarc potcst et debet, ignorantia malse
electionis existit. —
Ignorantia antecedens est in-
vincibilis; item ignorantia concomitans; sed igno-
rantia consequens vincibilis est.
 ;

QVMST. VI, ART. VIII, ET QU^ST. VH, ART. I. 427

gentia adhibita nesciens aliquem transire Sed ipsi humani actus sunt quaedam acci-
per viam, projicit sagittam, qua interficit dentia. Non ergo circumstantiae sunt acci-
transeuntem et talis ignorantia causat in-
; dentia actuum.
voluntarium simpliciter. Sed contra, particulares conditiones cu-
Et per hoc patet responsio ad objecta. Nam juslibet rei singularis dicuntur accidentia
prima ratio procedit de ignorantia eorum individuantia ipsam. Sed Philosophus, in
quae quis tenetur scire secunda autem, de ; IIIEtJdc, cap. I, ante med., circumstantias
ignorantia electionis, quae quodammodo est nominat particularia, » id est, particulares
((

voluntaria, ut dictum est. Tertia vero, de singulorum actuum conditiones. Ergo cir-
ignorantia quai concomitanter se habet ad cumstantiae sunt accidentia individualia hu-
voluntatem. manorum actuum.
CoNCLusio, — Ignorantia eorum quee quis scire
Respondeo dicendum, quod quia nomi- ((

tenetur, voluntarium simpliciter causat, non au- na, » secundum Philosophum, lib. I Perih.,
tem involuntarium : ignorantia vero quse conco- cap. I, (( sunt signa inteUectuum, » necesse
mitatur voluntatis actum, ut illius quod sic agitur, est quod secundum processum intellectivae
quod etiam si sciretur, ageretur, facit non volun- cognitionis sit etiam nominationis processus
tarium, ea autem ignorantia quse causa est volendi Procedit autem nostra cognitio intellectualis
id quod alias quis non vellet, simpliciter involun- a notioribus ad minus nota et ideo apud :

tarium facit.
nos a notioribus nomina tranferuntur ad
signiflcandum res minus notas. Et inde est
QU^STIO VII. quod, sicut dicitur in X Metaphys., text. 13
et 14, ab his quae sunt secuncium locum,
DE CIRCUMSTANTIIS HUMANORUM ACTUUM.
(Et quatuor quseruntur.)
processit nomen ad omnia contra-
distantiae
ria ; nominibus pertinentibus ad
et similiter
Deinde considerandum est de circumstan- motum localem utimur ad significandum
tiis humanorum actuum et circa hoc quse- ;
alios motus, eo quod corpora, quae loco cir-
runtur quatuor 1° quid sit circumstantia
:
cumscribuntur, sunt maxime nobis nota. Et
2° utrum circumstantise sint circa humanos inde est qu od nomen circumstan tiae ab hi s quae
actus attendendae a theologo quot sunt ; 3° in loco sunt, derivatur ad actus humanos.
circumstantiee A" quae sunt in eis principa-
;
Dicitur autem in localibus aliquid cir-
liores. cumstare, quod est quidem extrinsecum a
re, tamen attingit ipsam, vel appropinquat
ARTICULUS PRIMUS. ei secundum locum. Et ideo quaecumque
Utrum circumstantia conditiones sunt extra substantiam actus, et
sit accidens actus
tamen attingunt aliquo modo actum huma-
humani.
num, Quod autem
circumstantae dicuntur.
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur est extra substantiam rei, ad rem ipsam
quod circumstantia non sit accidens actus pertinens, accidens ejus dicitur. Unde cir-
humani; dicit enim Tullius m Rhetoricis\ cumstantiae actuum humanorum accidentia
quod circumstantia est per quam argu-
(( eorum dicendae sunt.
mentationi auctoritatem et firmamentum Ad primum ergo dicendum, quod oratio
adjungit oratio. » Sed oratio dat firmamen- quidem dat firmamentum argumentationi
tum argumentationi prsecipue ab his quae primo ex substantia actus, secundario vero
sunt de substantiarei', ut definitio, genus, ex his quae circumstant actum sicut primo ;

species, et alia
hujusmodi, a quibus etiam accusabilis redditur aliquis ex hoc quod
Tullius in Topicis ad Trebat., oratorem homicidium fecit^ secundario vero ex hoc
argumentari docet. Ergo circumstantia non quod dolo fecit, vel propter lucrum, vel in
est accidens humani actus. tempore aut in loco sacro, aut aliquid aliud
2. Praeterea, accidentis proprium est hujusmodi. Et ideo signanter dicit quod per
inesse. Quod autem
circumstat, non inest, circumstantiara oratio argumentationi fir-
sed magis est extra. Ergo circumstantiae mamentum adjungit, quasi secundario.
non sunt accidentia humanorum actuum. Ad secundum dicendum ,
quod aliquid
3. Praeterea, accidentis non est accidens, dicitur accidens alicujus duphciter, ut patet
^ Quid simile TuUius I De inventione habet. edit. Rom. : « quse sunt subjecta rei. »
* Ita cod. Alcan. Garcia, Nicolai, el edit. Pat.:

i28 SUMMA THEOLOGICA.
V Metaph., text. 16 uno modo quia inest
: 3. Praeterea,
ei, sicut album dicitur accidens Socratis
alio modo quia est simul cum eo in eodem
subjecto, sicut dicitur quod album accidit
musico, inquantum conveniunt et quodam-
modo se contingunt in uno subjecto. Et per
hunc modum dicuntur circumstantiae acci-
dentia actuum,
Ad
tertium dicendum, quod, sicut dictum
est,accidens dicitur accidenti accidere prop-
ter convenientiam in sul3Jecto. Sed hoc con-
tingit dupliciter : uno modo secundum quod
duo accidentia comparantur ad unum sub-
jectum absque aliquo ordine, sicut album et
musicum,, ad Socratem alio modo cum ;
aliquo ordine, puta quia subjectum recipit
unum accidens alio mediante, sicut corpus
recipit colorem mediante superficie; et sic
unum accidens dicitur etiam alteri inesse;
dicimus enim colorem esse in superficie.
Utroque autem modo circumstantiee se ha-
bent ad actus; nam ahquse circumstantiae
ordinatse ad actum pertinent ad agentem
non mediante actu, puta locus et conditio
personse aliquse vero mediante ipso actu
:
sicut modus agendi.
CoNCLUsio. — Cii'cumstare aliquid dicitur
quidem est extrinsecum a re,tamen ipsam attin-
git : circumstantiae igitur liumanorum actuum
recte accidentia eorum dicuntur.
ARTICULUS II.
Utrum circumstantise humanorum actuum
sint considerandx a theologo.
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur
quod circumstantise humanorum actuum
non sint considerandee a theologo. Non enim
considerantur a theologo actus humani, nisi
secundum quod sunt aliquales, id est, boni
vel mali. Sed circumstantiffi non videntur
posse facere actus aliquales quia nihil qua-
: phus dicit iii I Ethic, cap. vi, circa priiic,
lificatur, formaliter loquendo, ab eo quod
est extra ipsum^ sed ab eo quod in ipso est.
Ergo circumstantiae actuum non sunt a
theologo considerandaj.
2. Praiterea, circumstantiae sunt accidentia
actuum. Scd uni infiuitaaccidunt ct ideo,ut ; quali, ct simiUbus. Et ideo cum bonitas
dicitur in VI Metaph., tcxt. 4, «nulla ars vel
scientia est circa ens per accidens, nisi sola
sophistica.» Ergo theologus non habct consi-
derare circumstantias humanorum actuum.
^ Seu potius Nemesius, col. 723.
;
circumstantiarum considera-
tio pertinet ad rhetorem. Rhetorica autem
non est pars theologiae. Ergo consideratio
circumstantiarum non pertinet ad theolo-
gum.
Sed contra, ignorantia circumstantiarum
causat involuntarium, ut Damascenus, lib.
IIOrthod. fid., cap. xxiv, col. 954, t. 1, et
Gregorius Nyss. % lib. De natura hom.,
c. XXXI, dicunt. Sed invohmtarium excusat
a culpa, cujus consideratio pertinet ad theo-
logum. Ergo et consideratio circumstantia-
rum ad theologum pertinet.
Respondeo dicendum, qnod circumstantiae
pertinent ad considerationem theologi tri-
phci ratione.
Primo quidem, quia theologus considerat
actus humanos secundum quod per eos
homo ad beatitudinem ordinatur; omne
autem quod ordinatur ad finem, oportet esse
proportionatum fini actus autem proportio-
;
nantur fini secundum commensurationem
quamdam, quae fit per debitas circumstan-
tias. Unde consideratio circumstantiarum ad
,
theologum pertinet.
Secundo, quia theologus considerat actus
quod humanos secundum quod in eis invenitur
bonum et malum, meUus et pejus; et hoc
diversiflcatur secundum circumstantias, ut
infra patebit.
quia theologus considerat actus
Tertio,
humanos secundum quod sunt meritorii vel
demeritorii, quod convenit actibus humanis;
ad quod requiritur quod sint voluntarii.
Actus autem humanus judicatur voluntarius
vel involuntarius secundum cognitionem vel
ignorantiam circumstantiarum ut dictum ,
est. Et ideo consideratio circumstantiarum
pertinet ad theologum.
Ad primum ergo dicendum, quod bonum
ordinatum ad finem dicitur utile, quod im-
portat relationem quamdam. Unde Philoso-
quod in « ad aliquid » boniim est utile. In his
autem quae ad aliquid » dicuiitur, deiiomi-
((
natur aliquid non sohim ab eo quod inest,
sed etiam ab eo quod cxtrinsecus adjacet, ut
patet in doxtro et sinistro, ajijuah et inae-
actuum iiiquantum suiit utiles ad fiiicm,
sit,
nihil prohibet eos bonos vel malos dici se-
cundum proportionem ad aliqua qua3 cxte-
rius adjacent.
 ' ,

QllMST. VII, ART. II ET III. m

Ad secundum dicendum, quod accidentia propter quid, neque circa quid, sunt cir-
quse oranino per accidens se habent, relin- cumstantise nam quis pertinet ad causam
;

quuntur ab omni arte propter eorum incer- efficientem, propter quid ad fmalem, circa
titudinem et infmitatem. Sed talia accidentia quid ad materialem.
non habent rationem circumstantise quia ;
Sed contra est auctoritas Philosophi in
ut dictum circumstantiae sunt extra
est, sic III Ethic, loc. sup. cit.

actum, quod tamen actuni aliquo modo con- Respondeo dicendum, quod TuUius, in sua
tingunt, ordinatse adipsum, Accidentia au- Rhetorica, assignat septem circumstantias,
tem per cadunt sub arte.
se quee hoc versu continentur :

Ad tertium dicendum, quod consideratio « Quis, quid, ubi, quibus auxiliis, cur, quomodo,
circumstantiarum pertinet ad moralem- et [quando. »

politicum, et ad rhetorem. Ad moralem qui- Considerandum est enim in actibus

dem, prout secundum eas invenitur vel prse- (c quis quibus auxiliis » vel ins-
» fecit, (( ,

termittitur medium humanisvirtutis in trumentis fecerit,, quid » fecerit, ubi » (c ((

actibus et passionibus ad politicum autem: fecerit, cur » fecerit, quomodo » fecerit,

(( ((

et rhetorem, secundum quod ex circumstan- et (c quando » fecerit. Sed Aristoteles in

tiis actus redduntur laudabiles vel vitupera- III Ethic, loc. cit.;, addit aliam, scilicet
biles, excusabiles vel accusabiles. Diversi- (c circa quid, » quse a Tullio comprehenditur
mode tamen; nam quod rhetor persuadet, sub (( quid. »

politicus dijudicat ; ad theologum autem, cui Et ratio hujus annumerationis sic accipi
omnes alise artes deserviunt, pertinet omni- potest nam circumstantia dicitur quasi
:

bus modis prsedictis. Nam ipse habet consi- extra substantiam actus existens, ita tamen
derationes de actibus virtuosis et vitiosis quod aliquo modo attingit ipsum. Contingit
cum morali et considerat actus secundum
: autem hoc fieri tripliciter uno modo, in- :

quod merentur poenam vel prsemium cum quantum attingit ipsum actum alio modo, ;

rhetore et politico. inquantum attingit causam actus tertio ;

CoNCLusio. — Cum ex circumstantiis humani modo, inquantum attingit effectum. Ipsum

actus disponantur in ordinem ad ultimum fmem, autem actum attingit vel per modum men-
earum speculatio maxime ad theologum spectat. suree, sicut tempus et locus vel per modum ;

qualitatis actus, sicut modus agendi. Ex

ARTICULUS 111
parte autem effectus, ut cum consideratur
(( quid » aliquis fecerit. Ex parte vero causse
Utrum convenienter enumerentur circum- actus, quantum ad causam fmalem, accipitur
stantix in III Ethicorum. propter quid » ex parte autem causse ma-
(c ;

terialis, sive objecti accipiturcirca quid » (( ;

Ad tertium sic proceditnr. 1 . Videtur quod ex parte vero causce agentis principalis acci-
inconvenienter circumstantice enumerentur pitur quis » egerit ex parte vero causse
(c ;

in III Ethic, cap. i, a med. Circumstantia agentis instrumentalis accipitur quibus ((

enim actus dicitur quod exterius se habetad auxiliis. »

actum. Hujusmodi autem sunt tempus et Ad primum ergo dicendum, quod tempus
locus. Ergo solee duse sunt circumstantiae, et locuscircumstant actum per modum men-
scilicet quando et ubi. surae; sed alia circumstant actum, inquan-
2. Prseterea, ex circumstantiis accipitur tum attingunt ipsum quocumque alio modo
quid bene vel male fiat. Sed hoc pertinet ad extra substantiam ejus existentia.
modum actus. Ergo omnes circumstantiae Ad secundum dicendum, quod iste modus
includuntur sub una quae est modus ,
qui est (( non ponitur
bene » vel (c male , »

agendi. circumstantia, sed consequens ad omnes cir-

3. Praeterea, circumstantiae non sunt de cumstantias. Sed specialis circumstantia po-
substantia actus. Sed ad substantiam actus nitur modus qui pertinet ad qualitatem
pertinere videntur causae ipsius actus. Ergo actus; puta quod ahquis ambulet velociter
nulla circumstantia debet sumi ex causa vel tarde et quod aliquis percutiat fortiter
;

ipsius actus. Sic ergo neque quis, neque vel remisse ; et sic de aliis.

^ Ita emendat Garcia ex Conrado, quem sequun- substantia. »

tur editi passim. Cod. Alcan. el edit. Rom. : « ex
II. 9
 ; »

m SUMMA THEOLOGICA.
Ad
tertium diccndiim, quod illa conditio palissimae circumstantiae sunt « cujus gratia
causae, ex qua substantia actus dependet, quod agitur. »
agitur, et quid est
non dicitur circumstantia, sed aliqua condi- Respondeo dicendum, quod actus proprie
tio adjuncta ; sicut in objecto non dicitur dicuntur humani, sicut supra dictum est,
circumstantia furti quod sit alienum; hoc prout sunt voluntarii. Voluntatis autera
enim pertinet ad substantiam furti; sed motivum et objectum est finis.
quod sit magnum vel parvum ; et similiter Et ideo principalissima est omnium cir-
est de aliis circumstantiis, quae accipiuntur cumstantiarum illa quae attingit actum ex
ex parte aliarum causarum. Non enim finis, parte finis ; cujus gratia » secun-
scilicet (( ;

qui dat speciem actus, est circumstantia, sed daria vero quae attingit ipsam substantiam
aliquis finis adjunctus sicut quod fortis for- ; actus; id est, quid fecit,((

titer agat propter bonum fortitudinis, non Aliae vero circumstantiae sunt magis vel
est circumstantia sed si fortiter agat propter
; minus principales, secundum quod magis
liberationem civitatis, vel populi christiani ' vel minus ad has appropinquant.
vel aliquid hujusmodi. Similiter etiam^ ex Ad primum ergo dicendum, quod per ea
parte ejus quod est quid; nam quod aliquis in quibus est operatio, Philosophus non in-
perfundens ahquem aqua, abluat ipsum, non telligit tempus et locum, sed ea quae adjun-
est circumstantia ablutionis ; sed quod guntur ipsi actui. Unde Gregorius Nyss.'',
abluendo infrigidet, vel calefaciat, et sanet, loc. sup, cit., quasi exponens dictum Philo-
vel noceat, hoc est circumstantia. sophi, loco ejus quod Philosophus dixit, (( in

CoNCLUsio. — In humanis actibus quis fecit,

quibus est operatio, » dicit, quid agitur, » ((

quibus auxiliis, seu instrumentis, quid, cur, quo- Ad secundum dicendum, quod finis, etsi
modo, ubi et quando, et circa quid fecerit, inspi- non sit de substantia actus, est tamen causa
cienda sunt. actus principalissima mquantum movet ,

agentem ad agendum. Unde et maxime

actus morahs speciem habet ex fine,
ARTICULUS IV.
Ad tertium dicendum quod persona ,

Utrum sint prmcipales circumstantise , prop- agens causa est actus, secundum quod mo-
ter quid , et ea in quibus est operatio. vetur a fine et secundum hoc principaliter
;

ordinatur ad actum aliae vero conditiones ;

Ad quartum Sic proceditur. 1. Videtur personae non ita principaliter ordinantur ad

quod non sint principales circumstantiae actum, Modus etiam non est substantialis
<( propter quid » et « ea in quibus est ope- forma actus, haec enim attenditur in actu
ratio, » ut dicitur in III Ethic, cap. i, a secundum objectum, vel terminum et finem,
med. Ea enim in quibus est operatio, viden- sed est quasi quaedam qualitas accidentalis.
tur esse locus et tempus quae non videntur ;
CoNCLUsio. — Circumstantia, quae attingit hu-
esse principalia inter circumstantias, cum manum actum ex parte finis, prima est, scilicet
sint maxime extrinseca ab actu. Ea ergo in « cujus gratia » (juam sequitur circumstantia
:

quibus est operatio, non sunt principaUs- attingens actum secundum substantiam, videUcet
simae circumstantiarum, « quid fecit. »

2. Praeterea, finis est extrinsecus rei. Non

ergo videtur esse principahssima circum- QU.^STIO VIII.
stantiarum.
DE VOLUNTATE, QUORDM SIT UT VOLITORUM,
3. Praeterea, principalissimum in unoquo-
(Et tria quseruntur.)
que est forma ipsius. Sed
causa ejus, et
causa ipsius actus est persona agens forma ; Deinde considerandum cst de ipsis actibus
autem actus est modus ipsius. Ergo istae voluntatis in speciali; et primo de actibus
duae circumstantiae videntur esse principa- qui sunt immediate ipsius voluntatis, velut
lissimae. a voluntate eliciti sccundo de actibus impe-
;

Sed contra est quod Orcgorius Nyss. ^, lib. ratis a voluntate, Voluiitas autem movetur
De nat. hom., cap. xxxi, dicit quod princi- et in finem, et in ea quae sunt ad finem.

< In Parm. et Palav. : « propter Cbristum. » Sed ' Lib. Denal. honi. genuino auctori Nomesio res-
cod., edit. Rom. et Nic. « populi cbristiani. » : liluendus ost. Vide iu bujus operibus, col. 720.
* Ita cod. Alcan. et Tarrac. cum editis passim * Nemesius.
edit. Rom. cum aliis : « intelligitur etiam. »
 QUiEST. VIII, ART. I. 131

Primo considerandum est de actibus

igilur inclinatio appetentis in aliquid. Nihil autem
voluntatis movetur in finem; et
quibus inclinatur nisi in aliquid simile et conve-
deinde de actibus ejus quibus movetur in ea niens. Cum igitur omnis res, inquantum est
quae sunt ad finem. Actus autem voluntatis ens et substantia, sit quoddam bonum, ne-
in finem videntur esse tres, scilicet <( velle,» cesse est ut omnis inclinatio sit in bonum.
((frui, » et intendere. » Primo ergo consi-
(( Et inde est quod Philosopliusdicitin I^^^Aec,
derabimus de voluntate secundo de frui- ; in princ, quod « bonum est quod omnia
tione tertio de intentione.
; appetunt. »
Circa primum consideranda sunt tria : Sed considerandum est, quod cum omnis
primo quidem quorum voluntas sit secundo, ; inchnatio consequatur ahquam formam, ap-
a quo moveatur tertio, quomodo movea-
; petitus naturahs consequitur formam in na-
tur . tura existentem appetitus autem sensiti vus,
;

Circa primum quseruntur tria : i° utrum vel etiam inteUectivus, seu rationahs, qui
voluntas tantum boni
sit utrum sit tan- ; 2' dicitur voluntas, sequiturformam apprehen-
tum finis, an etiam eorum quee sunt ad sam. Sicut igitur id in quodtendit appetitus
finem 3° si est ahquo modo eorum quse sunt
;
naturahs est bonum existens in re ita id ,

ad finem, utrum uno motu moveatur in in quod tendit appetitus animahs, vel vohm-
finem et in ea quae sunt ad finem. tarius, est bonum apprehensum. Ad hoc
igitur quod voluntas in aliquid tendat, non
requiritur quod sit bonum in rei veritate
ARTICULUS PRIMUS.
sed quod apprehendatur m
ratione boni et ;

Utrum voluntas sit tantum boni (a). propter hoc Philosophus dicit in II Physic,
text. 31, quod « finis est bonum, vel appa-
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur rensbonum. »
quod voluntas non tantum sit boni. Eadem Ad primum ergo dicendum, quod eadem
enim est potentia oppositorum ex Ethic, V, potentia est oppositorum sed non eodem
,

cap. i, sicut visus albi et nigri. Sed bonum modo se habet ad utrumque. Voluntas igi-
et malum sunt opposita. Ergo voluntas non tur se habet et ad bonum et ad malum ; sed
solum est boni, sed etiam mah. ad bonum, appetendo ipsum; ad malum
2. Praeterea, potentise rationales se habent vero, fugiendo illud. Ipse ergo actualis ap-
ad opposita prosequenda, secundum Philo- petitus boni vocatur voluntas, secundum
&(y^\mm,\\h.W Metaph., text. 3. Sed vo- quod voluntas nominat actum voluntatis sic ;

luntas est potentia rationahs; est enim in enim nunc loquimur de voluntate; fuga
Z)eaw2m«, text. 42.
ratione, ut dicitur in III autem mah magis dicitur noluntas. Unde
Ergo voluntas se Iiabet ad opposita; non sicut voluntas est boni, ita noluntas est
ergo tantum ad volendum bonum, sed etiam mali.
ad volendum malum. Ad secundum dicendum, quod potentia
3. Pr«terea, bonum et ens convertuntur. rationalisnon se habet ad quaelibet opposita
Sed voluntas non solum est entium, sed prosequenda, sed ad ea quse sub suo objecto
etiam non entium volumus enim quando-; convenienti continentur. Nam nulla potentia
que non ambulare, et non loqui; volumus prosequitur nisisuumconveniensobjectum.
etiam interdum quaedam futura, quse non Objectum autem voluntatis est bonum unde ;

sunt entia in actu. Ergo voluntas non tan- ad illa opposita prosequenda se habet volun-
tum est boni. tas quse sub bono comprehenduntur sicut ;

Sed contra est quod Dionysius dicit c. iv moveri et quiescere, loqui et tacere, et alia
De div. nom., § 32, col. 731, quod malum (( hujusmodi; in utrumque enim horum fer-
est prseter voluntatem, » et § 7, col. 703, t. 1, tur voluntas sub ratione boni.
quod omnia bonum appetunt. »
((
Ad tertium dicendum, quod illud quod
Respondeo dicendum, quod voluntas est non est ens in rerum natura, accipitur ut
appetitus quidam rationalis; omnis autem ens in ratione; unde negationes et privatio-
appetitus non est nisi boni. Cujus ratio est, nes entia dicuntur rationis per quem etiam
;

quia appetitus nihil aliud est quam qusedam modum futura, prout apprehenduntur, sunt

(a)Utrum voluntas sit tantum boni? Utrum bo- voluntas possit velle malum sub ratione mali? —
num sit objoctum adsequatum voluntatls?
Utrum In idem omnes positiones illse coincidunt.
132 SUMMA THEOLOGICA.
entia. Iiiqiiantum igitur sunt hujusmodi ratio sui objecti ; sicut visus se extcndit ad
entia, apprehenduntur sub ratione boni, et omnia quaecumque participant quocumque
sic voluntas in ea tendit. Unde Philosophus modo colorem. Ratio autem boni, quod est
dicit in V Ethic, cap. i, a princ, quod « ca- objectum potentiae voluntatis, invenitur
rere malo habet rationem boni. » non solum in fine, sed etiam in his quse sunt
CoNCLUsio. — Voluntas, cum sit inclinatio con- ^^ nnem.
sequens intellectus apprehensionem, non nisi in Si autem loquamur de voluntate secun-
bonum, vel apparens bonum tendit. dum quod nominat actum, sic proprie lo-
quendo est finis tantum. Omnis enim actus
denominatus a potentia nominat simplicem
ARTICULUS II.
actum illius potentise, sicut intelligere nomi-
(Jtrum vohmtas sit tantum finis, an etiam nat simpHcem actum intellectus. Simplex
eorum qu% sunt adfinem. autem actus potentise est in id quod est se-
cundum se objectum potentise. Id autem
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur quod est propter se bonum et volitum, est

quod voluntas non sit eorum quse sunt ad fmis; unde voluntas proprie est ipsius finis.
finem, sed tautum finis. Dicit enim Philoso- Ea vero quse sunt ad finem, non sunt bona
phus, in III Ethic, cap. ii, quod « voluntas vel volita propter seipsa, sed ex ordine ad
est finis, electio autem eorum quse sunt ad finem unde voluntas in ea non fertur, nisi
;

finem. » quatenus fertur in fmem unde hoc ipsum ;

2. Praeterea, ad ea quse sunt diversa ge- quod in eis vult est fmis; sicut et intelligere
nere, diversae potentise animse ordinantur, proprie esteorum quse secundum se cognos-
ut dicitur in VI Ethic, cap. i, a med. Sed cuntur, principiorum eorum autem
scilicet ;

finis et ea quse sunt ad finem sunt in diverso quse cognoscuntur per principia, non dicitur
genere boni nam fmis, qui est bonum ho-
; esse intelligentia nisi inquantum in eis
,

nestum vel delectabile, est in genere quali- ipsa principia considerantur. Sic enim se
tatis, vel actionis aut passionis; bonum au- habet finis in appetibilibus sicut se habet
tem, quod dicitur utile, quod est ad flnem, principium in intelligibilibus, ut dicitur in
est in « ad aliquid, » ut dicitur in I Ethic, VII Ethic, cap. viii.
cap. VI. Ergo, si voluntas est finis, non erit Ad primum ergo dicendum, quod Philoso-
eorum quae sunt ad finem. phus loquitur de voluntate secundum quod
3. Prseterea, habitus proportionantur po- proprie nominat simplicem actum volunta-
tentiis, cum earum
perfectiones. Sed in
sint tis, non autem secundum quod nominat
habitibus, qui dicuntur artes operativse, ad potentiam.
aliud pertinet ad aliud quod est ad
finis, et Ad secundum dicendum, quod ad ea quae
finem sicut ad gubernationem pertinet
; sunt diversa genere, ex aequo se habentia,
usus navis, qui est finis ejus ad navifacti-
; ordinantur diversae potentiae sicut sonus et ;

vam vero constructio navis, quse est propter color sunt diversa genera sensibilium, ad
fmem. Ergo, cum voluntas sitfinis, non erit qnse ordinantur auditus et visus. Sed utile
eorum quse suntadfinem. et honestum non ex aequo se habent; sed
Sed contra est, quia in rebus naturalibus sicut quod est secuudum se, et secundura
per eamdem potentiam aliquid pertransit alterum. Hujusmodi autem semper referun-
media, et pertingit ad terminum. Sed ea tur ad eamdem potentiam; sicut per poten-
qua3 sunt ad finem, sunt quaedam media, tiam visivam sentitur et color, et lux, per
per quse pervenitur ad fincm sicut ad termi- quam color videtur.
num. Ergo, si voluntas est finis, ipsa etiam Ad tertium diccndum, quod non quidquid
est eorum quse sunt ad finem. diversificat habitum, diversificat potentiam.
Respondeo dicendum, quod voluntas quan- Ilabitus eniin sunt qua^dam determinationes
doque dicitur ipsa potcntia qua volumus, potentiaruin ad aliquos speciales actus. Et
quandoquc autem ipse voluntatis actus. tamen (iua:'lil)ot ars operativa considerat et
Si ergo loquamur de voluiitatc, secundum finem, et id quod cst ad finem : nam ars
quod iiominat poteiitiam, sic se extendit ct gubernativa considerat quidem finem ut
ad finem, ad ea quse sunt ad fiiiem. Ad ea
et qucm opcratur id autcm quod est ad finera,
;

enim se extendit unaciuaequo potentia, in ut quod imperat; o contra vero navifactiva

quibus inveniri potcst quocumque modo considerat id quod cst ad finem, ut quod
 ;

QUJIST. VIII, ART. II ET III. 133

operatur vero quod est finis, ut ad quod
; id
ordinat id quod operatur. Et iterum in una-
quaque arte operativa est et aliquis finis
proprius, et aliquid quod est ad finem, quod
proprie ad illam artem pertinet.
CoNCLUsio, — Voluntas,
ut potentia est, finem
ad finem tanquam bona, respicit
et ea quae sunt
ut vero actum nominat, proprie tantum finis est.
ARTICULUS III.
Utrum vohmtas eodem actu moveatur
finem et in id quod est ad /inem.
Ad tertium slc proceditur. 1 Videtur quod .
eodem actu voluntas feratur in fmem, et in
id quod est ad fmem. Quia, secundum Philo-
sophum, V Topic., c. n, in expUcat. loci 22,
sunt ad finem, et in ipsa quse sunt ad fmem.
Sed ahus actus est quo fertur in ipsum
fmem absolute, et quandoque prsecedit tem-
pore ; sicut cum aliquis primo vult sanita-
tem, et postea dehberans quomodo possit
sanari, vult conducere medicum, ut sanetur.
:
Sic etiam et circa intellectum accidit. Nam
primo aliquis intelhgit ipsa principia secun-
dum se,postmodum autem intehigit ea in
ipsis conclusionibus, secundum quod assen-
tit conclusionibus per principia.
in Ad primum ergo dicendum, quod ratio
iha proceditsecundum quod voluntas fertur
infmem, ut est ratio volendi ea quse sunt ad
fmem.
Ad secundum dicendum, quod quando-
cumque videtur color, eodem actu videtur
lumen potest tamen videri lumen sine hoc
;

« ubi est unum propter alterum, ibi est
unum tantum. » Sed voluntas non vult id
quod est ad fmem, nisi propter fmem. Ergo
eodem actu movetur in utrumque.
2. Praeterea, fmis est ratio volendi ea quae
sunt ad fmem, sicut lumen est ratio visionis
colorum. Sed eodem actu videtur lumen et
color. Ergo idem est motus voluntatis quo
vult fmem, et ea quse sunt ad fmem.
3. Praeterea, idem numero motus naturalis
est qui per media tendit ad ultimum. Sed ea
quod videatur color, et simhiter quandocum-
que quis vult ea quse sunt ad fmem, vult
eodem actu fmem, non tamen e converso.
Ad tertium dicendum, quod in executione
operis ea quse sunt ad flnem, habent se ut
media, et fmis ut terminus. Unde sicut motus
naturahs interdum sistit in medio, et non
pertingit ad terminum, ita quandoque ope-
ratur aliquis id quod est ad fmem, et tamen
non consequitur fmem. Sed in volendo est e
converso nam voluntas per fmem, devenit
;

quse sunt ad fmem, comparantur ad fmem ad volendum ea quse sunt ad finem, sicut et
sicut media ad ultimum. Ergo idem motus intehectus devenit in conclusiones per prin-
voluntatis est quo voluntas fertur in fmem, cipia, quse media dicuntur. Unde intehectus
et in ea quae sunt ad fmem. ahquando intehigit medium, et ex eo non
Sed contra, actus diversificantur secundum procedit ad conclusionem ; et similiter volun-
objecta. Sed diversse species boni sunt fmis tas ahquando vult finem, et tamen nonpro-
et id quod est ad fmem, quod dicitur utile. cedit ad volendum id quod est ad finem.
Ergo non eodem actu voluntas fertur in Ad ihud vero quod in contrarium objicitur,
utrumque. patet solutio per ea quse supra dicta sunt.
Respondeo dicendum, quod cum fmis sit Nam utile et honestum non sunt species boni
secundum se volitus, id autem quod est ad ex sequo divisse ; sed se habent sicut propter
fmem, inquantum hujusmodi, non sit voh- se, et propter alterum. Unde actus voluntatis
tum nisi propter fmem, manifcstum est quod in unum potest ferri sine hoc quod feratur
voluntas potest ferri in fmem, sine hoc quod in alterum, sed non e converso.
feratur in ea quse sunt ad fmem. Sed in ea CoNCLUsio. — Non solum in finem, sed et in ea
quse sunt ad fmem, inquantum hujusmodi, quae ad finem sunt, voluntas eodem actu ferri
non potest ferri, nisi feratur in ipsum fmem. potest, quanquam diversa ratione.
Sic ergo voluntas in ipsum finem dupliciter
fertur uno modo absolute ac secundum se
:

alio modo, sicut in rationem volendi ea quse

'

sunt ad fmem.
Manifestum est ergo, quod unus et idem
motus voluntatis est quo fertur in fmem,
secundum quod est ratio volendi ea quse

Al. : « in ratione.
 ;
:

434 SUMMA THEOLOGICA.

quod reducatur in actum per
est in potentia
aliquid quod est in actu et hoc est movere.
;

Q U^b 1 iU iX. Dupliciter anima invenitur

autem aliqua vis

DE VOLUNTATE, A QUO MOVETUR. esse In potentia ad diversa uno modo :

(Et sex quEeruntur.) quantum ad agere vel non agere; alio modo
quantum ad agere hoc vel illud sicut visus ;

Deinde considerandum est de motivo vo- quandoque videt actu et quandoque non,

luntatis, et circa hoc quaBruntur sex : quandoque videt album, etquando-

videt, et
1° utrum voluntas moveatur ab intellectu; que videt nigrum. Indiget igitur movente
2° utruni moveatur ab appetitu sensitivo quantum ad duo scilicet quantum ad exer-
;

3° utrum voluntas moveat seipsam 4° utrum ; citium vel usum actus, et quantum ad deter-
moveatur ab aliquo exteriori principio minationem actus ;
quorum primum est ex
5° utrum moveatur a corpore cselesti; parte subjecti, quod quandoque invenitur
6° utrum voluntas moveatur a solo Deo sicut agens, quandoque non agens aliud autem ;

ab exteriori principio. est ex parte objecti, secundum quod specifi-

ARTICULUS PRIMUS.
Utrum voluntas moveatur ab
Ad primum sic proceditur.
voluntas non moveatur ab inteilectu. Dicit
enim Augustinus super illud psalm. cxvni
catur actus.
Motio autem ipsius subjecti est ex agente
aliquo. Et cum omne agens agat propter
intellectu. fmem, ut supra ostensum est, principium
hujus motionis est ex fme. Et inde est quod
1 . Yidetur quod ars ad quam pertinet fmis, movet suo impe-
rio artem ad quam pertinet id quod est ad
fmem sicut gubernatoria ars imperat navi-
;

Concupivit anima mea

desiderare justifica- factivse, ut in II Physic, text. 25, dicitur.
tiones tuas, conc. vni, § 4, col. 1522, t. 4 : Bonum autem in communi, quod habet ra-
(cPraevolat intellectus, sequitur tardus aut tionem finis, est objectum voluntatis et ideo ;

nullus effectus scimus bonum, nec delectat

; ex hac parte voluntas movet alias potentias
agere'. » Hocautem non esset, si voluntas animse ad suos actus. Utimur enim aliis
ab intellectu moveretur, quia motus mobilis potentiis, cum volumus. Nam fmes et per-
sequitur motionem moventis. Ergo intellec- fectiones omnium aliarum potentiarum com-
tus non movet voluntatem. prehenduntur sub objecto voluntatis, sicut
2. Praeterea, intellectus se habet ad vo- queedam particularia bona. Semper autem
luntatem ut demonstrans appetiliile, sicut ars vel potentia ad quam pertinet finis uiii-
imaginatio demonstrat appctibile appetitui versalis, movet ad agendum artem vel po-
sensitivo. Sed imaginatio demonstrans appe- tentiam ad quam pertinet finis particularis
tibile non movet appetitum sensitivum imo ; sub illo universah comprehensus sicut dux ;

quandoque ita nos habemus ad ea quaj ima- exercitus ,

qui intendit bonum commune,
ginamur, sicut ad ea quae in pictura nobis scilicetordinem totius excrcitus, movet suo
ostcnduntur, ex quibus non movemur, ut imperio aliquem ex tribunis, qui intcndit
dicitur in lib. II De anima, text. 454. Ergo ordinem unius aciei.
neque etiam intellectus movct voluntatem. Sedobjectum movet determinando actum
3. Praeterea, idem respectu ejusdem non ad modum principii formalis, a quoin rebus
est movens et motum. Sed voluntas movet naturahbus actio specificatur, sicut calefactio
intellectum ; intelligimus enim quando volu- a calore. Primum autem principium formale
mus. Ergo intellectus non movet volunta- est ens et verum universale, quod est objec-
tem. tum intellcctus ; et idco isto modo motionis
Sed contra est quod Philosopbus dicit in intellectus movct voluntatem, sicut praesen-
ni De anima, text. 54, quod « appctibile in- tans ei objectum suum.
tellectum cst movens non motum voluntas ; Ad primum ergo dicendum, quod ex illa

autem est movens motum. » auctoritate iion habetur quod intellectus non
Respondeo dicendum, quod intantuni ali- moveat, sed quod noii moveat ex necessi-
quid indiget movcri ab aliquo, inquantum tate.
est in potentia ad plura oportet cnim ut id
; Ad secundum diccndum, quod sicut ima-
^ « Prsevolat intellectus ; et larde sequitur, el ali- inlellectus. »
quando non sequilur humanus atquc infirmus
 ;;

QU^ST. IX, ART. I ET II. 435

ginatio formae sine aestimatione convenientis tum voluntatis, qui est universalis, velut
vel nocivi non movet appetitum sensitivum, consequens apprehensionem universalem
ita nec apprehensio veri sine ratione boni et intellectus.
appetibilis movet appetitum intellectivum ut probatur in VIII Physic,
3. Praeterea,
qui estvoluntas'. Unde intellectus specula- text. 40, movens non movetur ab eo quod
tivus non movet, sed intellectus practicus, movet, ut sit motio reciproca. Sed voluntas
ut dicitur in III De anima, text. 46 et seq. movet appetitum sensitivum, inquantum
Ad tertium dicendum, quod voluntas appetitus sensitivus obedit rationi. Ergo
movet intellectum quantum ad exercitium appetitus sensitivus non movet voluntatem.
actus quia et ipsum verum, quod est per-
: Sed contra est quod dicitur Jacobi, i, 14 :

fectio intellectus, continetur sub universali Unusquisque tentatur a concupiscentia sua

bono, ut quoddam bonum particulare. Sed abstractus et illectus. Non autem abstrahere-
quantum ad determinationem actus, quse tur quis a concupiscentia, nisi voluntas ejus
est ex parte objecti, intellectus movet volun- moveretur ab appetitu sensitivo, in quo est
tatem, quia et ipsum bonum apprehenditur concupiscentia. Ergo appetitus sensitivus
secundum quamdam specialem rationem movet voluntatem.
comprehensam sub universali ratione veri. Respondeo dicendum, quod, sicut supra
Et quod non est idem movens
sic patet, et dictum est, id quod apprehenditur sub ra-
motum secundum idem. tione boni et convenientis, movet voluntatem
CoNcLusio. — Movet intellectus voluntalem non per modum objecti. Quod autem ahquid vi-
quoadexercitiumactus, sed quoad specificationem deatur bonum et conveniens, ex duobus con-
voluntas vero omnes potentias movet quoad exer- tingit, scihcet ex conditione ejus quod pro-
citium actus (a). ponitur, et ejus cui proponitur ; conveniens
enim secundum relationem dicitur, unde ex
ARTICULUS II. utroque extremorum dependet. Et inde est
quod gustus diversimode dispositus non
Utrum voluntas moveatur ab appetitu eodem modo accipit aUquid ut conveniens,
sensitivo. et ut non conveniens. Unde Philosophus dicit
in III Ethic, cap. v, a med. « Qualis unus-
:

Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur quisque est, talis finis videtur ei. »
quod voluntas ab appetitu sensitivo moveri Manifestum est autem, quod secundum
non possit. Movens enim et agens est prae- passionem appetitus sensitivi immutatur
stantius patiente, ut Augustinus dicit, XII homo ad ahquam dispositionem unde se- :

Super Gen. adlitt., cap. xvi, § 33, col. 467, cundum quod homo est in passione aliqua,
t. 3. Sed appetitus sensitivus est inferior vo- videtur ipsi aliquid conveniens, quod non
luntate, quse est appetitus intellectivus ; sicut videtur extra passionem existenti sicut ;

sensusest inferior intellectu. Ergo appetitus irato videtur bonum quod non videtur
sensitivus non movet intellectum. quieto et per hunc modum ex parte objecti
;

2, Praeterea, nulla virtus particularis appetitus sensitivus movet voluntatem.

potest facere effectum universalem. Sed Ad primum ergo dicendum, quod nihil
appetitus sensitivus est virtus particularis ;
prohibet id quod est simpliciter et secundum
consequitur enim particularem sensus ap- se prsestantius, quoad aliquid esse debiUus.
prehensionem. Ergo non potest causare mo- Voluntas igitur simpliciter prsestantior est

^ Sic codd.; desunt in Parm. et in omnibus edit. riensis, Bannes, Gonet, et alii, in genere causge

hsec verba « movet appetitum intellectivum qui

: finalis, et formalis extrinsece tantum, ita ut intel-
est voluntas. » lectus moveat voluntatem demonstrando illi et
(a) Thomistse scinduntur. finem et exemplar sui actus, et non aliter. Haec
Concorditer admittunt quod voluntatem quoad ultima sententia D. Thomse conformior esse vide-
specificationem seu determinationem actus movet tur.
intellectus ut principium a quo, non ut principium Voluntas autem et intellectum movet, et ad suos
quod, quia principium quod est per se subsistens actus potentias inferiores applicat. De hoc non
intellectus autem non per se subsistit. Sensus ambigitur. Sed quseritur ulterius quomodo volun-
igitur esset « homo » per intellectum voluntatem
: tas potentias inferiores moveat et applicet? Vi
quoad specificationem actus movet. solius sympathiae et connexionis? An impressione
Sed Conradus, Cajetanus, et quidam alii tenent quadam reali, physice potentias immutante ? Hsec
quod intellectus sic movet voluntatem in genere posteiior sententia Renato Billuart magis arridet.
causpp efficientis ^<ut quo; » Capreolus vero, Ferra-
 ;; ;

136 SUMMA THEOLOGICA.

quam appetitus sensitivus ; sed quoad istum quod non esset si non haberet in potestate
in quo passio dominatur, inquantum sub- movere seipsam ad volendum. Ergo ipsa
jacet passioni, praeeminet appetitus sensi- movet seipsam.
tivus. Respondeo dicendum, quod, sicut supra
Ad secundum dicendum, quod actus et dictum est, ad voluntatem pertinet movere
electiones hominum sunt circa singularia aUas potentias ex ratione finis, qui est vo-
unde ex lioc ipso quod appetitus sensitivus luntatis objectum. Sed, sicut dictum est, hoc
est virtus particularis, habet magnam virtu- modo se habet fmis in appetibilibus, sicut
tem ad hoc quod per ipsum sic disponatur principium in intelligibiUbus.
homo, ut ei aliquid videatur sic vel aliter Manifestum est autem, quod intellectus
circa singularia. per hoc quod cognoscit principium, reducit
Adtertium dicendum, quod, sicut Philo- seipsum de potentia in actum, quantum ad
sophus dicit in I Polit., cap. m, post med., cognitionem conclusionum et hoc modo
;

ratio in qua est vohmtas, movet suo imperio
irascibilem et concupiscibilem
despotico principatu, sicut movetur servus a
domino; sed principatu regah seu pohtico,
sicut liberi homines reguntur a gubernante,
qui tamen possunt contra movere. Unde et
possunt in con-
irascibilis et concupiscibilis
trarium movere ad voluntatem
' et sic
nihil prohibet voluntatem aliquando ab eis
moveri.
movet seipsum; et simiUter voluntas per
; non quidem hoc quod vult fmem movet seipsam ad
volendum ea quae sunt ad fmem.
Adprimumergodicendum, quod voluntas
non secundum idem movet et movetur;
unde nec secundum idem est in actu et in
potentia; sed inquantum actu vult fmem,
; reducit se de potentia in actum respectu
eorum quse sunt ad fmem, ut scihcet actu ea
veUt.

CoNCLusio. — Ciim
secundiim passionem appe-
Ad secundum dicendum, quod potentia
titus sensitivi immutetur homo ad aliquam dispo- voluntatis semper actu est sibi praesens ; sed
sitionem, recte dicitur voluntas ex parte objecti ab actus voluntatis, quo vult fmem aliquando,
appetitu sensitivo moveri. non semper est in ipsa voluntate per liunc
;

autem modum movet seipsam. Unde non se-

ARTICULUS
Utrum voluntas moveat seipsam.
III.
quitur quod semper seipsam moveat.
Ad tertium dicendum, quod non eodem
modo voluntas movetur ab intellectu et a
seipsa sed ab inteUectu quidem movetur se-
;

Ad
tertium sic proceditur. i Videtur quod . cundum rationopi objecti; a seipsa vero
voluntas non moveat seipsam. Omne enim quantum ad exercitium actus secundum
movens, inquantum hujusmodi, est in actu rationem fmis.
quod autem movetur, est in potentia nam ; CoNCLUsio. — Voluutas finem et bonum vo-
motus est « actus existentis in potentia, in- lendo, seipsam movere potest ad volendum ea,
quantum hujusmodi. » Sed non est idem in qua; ad linem sunt.
potentia et in actu rcspectn ejusdem. Ergo
nihil movet seipsum; neque ergo voluntas
ARTICULUS IV.
seipsam movere potest.
2. Praeterea, mobile movetur ad praescn- Utrum vohmtas moveatur ab aliquo
tiam moventis. Sed voluntas sempcr sibi cst exteriori principio.
prsesens. Si ergo seipsam moveret, semper
moveretur; quod patetesse falsum. Ad quartnm sic proceditur. 1. Videtur
3. Praeterea, voluntas movetur ab intel- quod voluntas non moveatur ab aliquo exte-
lectu, utdictum cst. Si igitur voluntas movot riori. Motus enim voluntatis est vohmtarius.
seipsam, se([uitur quod idem simul moveatur Sed de ratione voluntarii est quod sit a prin-
a duobus motoribus immcdiatc quod vidc- : cipio intrinseco, sicut et dc ratione nahira-
tur inconveniens. Non ergo voluntas movet lis. Non crgo motus voluntatis cst ab aUquo
seipsam. extrinseco.
Sed contra est quia voluntas domina cst 2. Praitcrea, vohmtas violentiam pati non
sui actus, et in ipsa est velle ct non velle potest, ut supra ostensum est. Sed violcn-

^
Ita cod.; in Parm. deesl « ad. »
 » ;

QUtEST. IX, ART. IV ET V. 137

tum est (( cujus principium est extra. » Ergo cum, tamen principium primum est ab
voluntas non potest ab aliquo exteriori mo- sicut et primum principium motus
extra,
veri. naturalis est ab extra, quod scilicet movet
3. Praeterea, quod sufficienter moveturab naturam.
uno motore, non indiget moveri ab alio. Sed Ad secundum dicendum, quod hoc non
voluntas sufficienter movet seipsam. Non sufficit ad rationem violenti, quod princi-
ergo movetur ab aliquo exteriori. pium sit extra ; sed oportet addere quod
Sed contra, voluntas movetur ab objecto, nihil conferat ^
vim patiens quod non con-
;

ut dictum est. Sed objectum voluntatis tingit dum

voluntas ab exteriori movetur
potest esse aliqua res exterior sensui pro- nam ipsa est quse vult, ab alio tamen mota.
posita. Ergo voluntas potest ab aliquo exte- Esset autem motus iste violentus, si esset
riori moveri. contrarius motui voluntatis quod in propo-
;

Respondeo dicendum, quod secundum sito esse non potest, quia sic idem vellet et
quod voluntas movetur ab objecto, manifes- non vellet.
tum est quod moveri potest ab aliquo exte- Ad tertium dicendum, quod voluntas
riori. quantum ad aliquid snfficienter se movet, et
Sed eo modo quo movetur quantum ad in suo ordine, agens proxi-
scilicet sicut
exercitium actus, adhuc necesse est ponere mum sed non potest seipsam movere quan.
;

voluntatem ab aliquo principio exteriori tum ad omnia, ut ostensum est; unde indi-
moveri. Omne enim quod quandoque est get moveri ab alio, sicut a primo' movente.
agens in actu, et quandoque in potentia, in- CoNCLUSio. — Non tantum ex appetitu boni et
diget moveri ab aliquo movente. Manifestum finis, ipsa voluntas movetur, sed necessarium est
est autem, quod voluntas incipit velle ali- ut ab exteriori objecto moveatur in suum primum
quid, cum hoc prius non vellet. Necesse est actum.
ergo quod ab aliquo moveatur ad volendum.
Et quidem, sicut dictum est, ipsa movet seip- ARTICULUS V.
sam inquantum per hoc quod vult finem, Utrum voluntas moveatur a corpore
reducit seipsam ad volendum ea quae sunt cxlesti.
ad fmem. Hoc autem non potest facere nisi
consilio mediante. Cum enim aliquis vult Ad quintum sic proceditur. 1. Videtur
quomodo hoc conse-
sanari, incipit cogitare quod voluntas humana a corpore cselesti
qui possit per talem cogitationem perve-
; et moveatur. Omnes enim motus varii et mul-
nit ad hoc quod potest sanari per medicum, tiformes reducuntur, sicut in causam, in
et hoc vult. Sed quia non semper sanitatem motum uniformem, qui est motus caeli, ut
actu voluit, necesse est. quod inceperit velle probatur in VIII Phys., text. 76, ethb. IV,
sanari ab aliquo movente. Et si quidem ipsa text. 133. Sed motus humani sunt varii et
moveret seipsam ad volendum, oportuisset multiformes, incipientes postquam prius non
quod mediante consilio hoc ageret ex aliqua fuerant. Ergo reducuntur in motum caeU
voluntate prsesupposita. Hoc autem est' pro- sicut in causam, qui est uniformis secundum
cedere in infmitum. Unde necesse est po- naturam.
nere quod in primum motum voluntatis 2. Prseterea, secundum Augustinum, III

voluntas prodeat ex instinctu alicujus exte- De Trinit., cap. iv, § 9, col. 873, t. 8, (( cor-
rioris moventis, ut Aristoteles concludit in pora inferiora moventur per corpora supe-
quodam cap. Ethic. Eudomicae, cap. xvm, riora *. » Sed motus humani corporis, qui
circ. princ. (a). causatur a voluntate, non posset reduci in
Ad primum ergo dicendum, quod de ra- motum cffili sicut in causam, nisi etiam vo-
tione voluntarii est quod principium ejus sit luntas a caelo moveretur. Ergo ceelum movet
intra ; sed non oportet quod hoc principium voluntatem humanam.
intrinsecum primum principium non
sit 3. Prseterea, per observationem cselestium
motum ab alio. Unde motus voluntarius, corporum astrologi quaedam vera prsenun-
etsi habeat principium proximum intrinse- tiant de humanis actibus futuris, qui sunt a

' Ita cod. Parm. « non

; : autem est. » — ' Al. : et potentiora quodam ordine reguntur. »
« Nullam conferat vim. » — ' Ita edit. Rom. cum (a)Deus etiam, ut prima causa, voluntatem ut
Patav.; Nicolai « proximo. :
causam iecundam ad omnes suas volitiones movet.
" « Corpora crassiora ct inferiora per subtiliora
 ;

138 SUMMA THEOLOGICA.

voluntate quod non esset si corpora caeles-
; lectivus quodammodo movetur ab appetitu
tia voluntatem hominis movere non possent. sensitivo, indirecte redundat motus caeles-
Movetur ergo voluntas tiumana a caelesti tium corporum in voluntatem, inquantum
corpore. scihcet per passiones appetitus sensitivi vo-
Sed contra est quod Damascenus dicit in luntatem moveri contingit.
Orthod. fid., cap. vn, col. 894, t. 1,
II lib. Ad primum ergo dicendum, quod multi-
quod corpora caelestia non sunt causae
(( formes motus voluntatis humanae reducun-
nostrorum actuum. » Essent autem, si vo- tur in aliquam causam uniformem, quae est
luntas, quse est humanorum actuum princi- tamen intellectu et voluntate superior ^
pium, a corporibus caelestibus moveretur. quod non potest dici de ahquo corpore, sed
Non ergo movetur voluntas a corporibus de ahqua superiori substantia immateriah.
caelestibus. Unde non oportet quod motus voluntatis in
Respondeo dicendum, quod eo modo quo motum caeli reducatur sicut in causam.
voluntas movetur ab exteriori objecto, mani- Ad secundum dicendum, quod motus cor-
festum est quod voluntas potest moveri a porales humani reducuntur in motum cae-
corporibus ca^lestibus, inquantum sciUcet lestis corporis sicut in causam, inquantum
corpora exteriora, quse sensui proposita ipsa dispositio organorum congrua est ad
movent voluntatem, et etiam ipsa organa motum aUquahter ex impressione caelestium
potentiarum sensitivarum, subjacent moti- corporum; inquantum etiam appetitus
et
bus caelestium corporum. sensitivus commovetur ex improssione cae-
Sed eo modo quo vohintas movetur, quan- lestium corporum et ulterius inquantum ;

tum ad exercitium actus, ab aliquo exteriori corpora exteriora moventur secundum mo-
agente, adhuc quidam posuerunt, corpora tum caelestium corporum, ex quorum oc-
caelestia directe imprimere in voluntatem cursu^ voluntas incipit aliquid velle, vel
humanam. non velle*, sicut adveniente frigore incipit
Sed hoc est impossibile. Voluntas enim, ahquis veUe facere ignem. Sed ista motio
ut dicitur in III De anima, text. 42, est in voluntatis est ex parte objecti exterius prae-
ratione. Ratio autem est potentia animae non sentati, non ex parte interioris instinctus.
alligata organo corporaU. Unde relinquitur Ad tertium dicendum, quod, sicut dictum
quod voluntas sit potentia onmino immate- est, appetitus sensitivus est actus organi cor-
riahs et incorporea. Manifestum est autem, poraUs. Unde nihU prohibet ex impressione
quod nuUum corpus agere potest in rem in- corporum cselestium aliquos esse habUes ad
corpoream, sed potius e converso, eo quod irascendum vel ad concupiscendum, vel ad
res incorporeae et immateriales sunt forma- aliquam hujusmodi passionem; sicut ex
lioris et universalioris virtutis quam quae- complexione naturaU plures hominum se-
cumque res corporales. Unde impossibile est quuntur passiones, quibus soli sapientes re-
quod corpus caeleste imprimat directe in in- sistuut. Et ideo ut in pluribus verificantur
tellectum aut voluntatem. Et propter hoc ea ^ quae praenuntiantur de actibus hominum
Aristoteles, in lib. II Be anima, text, 150, secundum considerationem caelestium cor-
recitans opinionem dicentium quod (( tahs porum. Sed tamen, ut Ptolemaeus dicit in
est voluntas in hominibus, qualem in diem Centiloquio, parumaprinc, sapiens domi- ((

inducit pator deorum, virorumquc', » scili-
cet Jupiter, per quem totum caeium intelli-
gitur, attribuit eis qui ponebant intellectum
non differre a sensu. Omnes enim vires sen-
sitivae, cum sint actus organorum
lium, per accidens moveri possunt a caelesti-
natur astris, scilicet quia resistens passioni-
bus impcdit per voluntatem liberam et no-
quaquara motui cailesti subjectam, hujus-
modi caelcstium corporum effectus. Vel, ut
corpora- Augustinus dicit, II Sitper Gen. ad litt.,
c. xvu, § 37, col. 278, t. 3, fatendum est, ((

bus corporibus, motis scilicct corporil)us (luando ab astrologis vera dicuntur, instinctu
quorum sunt actus. quodam occultissimo dici, quom nescientes
Sed quia dictum est, quod appetitus intel- humauae mcntes patiuntur; quod cum ad

^ Itaoptime ex grseco edit. Pat. anno 1712. Edit. est in intelleclu et voluntate superiorum. »
Rom., Pat. anno 1698, alia;que « Qualem iu eis
:
J
Ita cod.; Parm. : « concursu. »
inducit. » Nicolai « in dies. » Cod. Alcan.
: « In :
* Parm. non liabet : « vel nou velle ; » sed hoc
'lie ducil pater dictorum virorum. » habent codd. Alibi lcgitur : « et non vello. »
' Ita cod. alia; cditiones prsetcr Nicolai « Qua)
; :
''
« Ea » dcest in edit.
 .

QUtEST. IX, ART. V ET VI. 139

decipiendos homines fit, spirituum seducto- ejus ; quod motus voluntarius ejus sit ab
sed
rum operatio est. » aliquo principio extrinseco quod non est
CoNCLUsio. — Cum voluntas sit potentia omnino causa voluntatis, est impossibile.
immaterialis et incorporea, non potest nisi indi- Voluntatis autem causa nihil aliud esse
recte a corporibus cselestibus moveri. potest quam Deus. Et hoc patet dupliciter.
Primo quidem ex hoc quod voluntas est po-
tentia animae rationalis, quae a solo Deo cau-
ARTICULUS VI.
satur per creationem, ut in I dictum est. Se-
Utrum voluntas moveatur a Deo solo sicut cundo vero ex hoc quod voluntas habet or-
ab exteriori principio dinem ad universale bonum; unde nihil
aliud potest esse voluntatis causa nisi ipse
Ad sextum sic proceditur. 1 Videtur quod . Deus, qui est universale bonum. Omne au-
voluntas non a solo Deo moveatur sicut ab tem aliud bonum per participationem dici-
exteriori principio. Inferius enim natum est tur, et est quoddam particulare bonum ;
par-
moveri a suo superiori, sicut corpora infe- ticularis autem causa non dat inclinationem
riora a corporibus caelestibus. Sed voluntas universalem unde nec materia prima, quae
;

hominis habet aliquid superius post Deum, est in potentia ad omnes formas, potest cau-
scilicet angelum. Ergo voluntas potest mo- sariab aliquo particulari agente.
veri, sicut ab exteriori principio, etiam ab Ad primum ergo dicendum, quod angelus
angelo. non sic est supra hominem, quod sit causa
2. Praeterea, actus voluntatis sequitur ac- voluntatis ejus, sicut corpora cselestia sunt
tum intellectus. Sed intellectus hominis re- causa formarum naturalium, ad quas conse-
ducitur in suum actum non solum a Deo, quuntur naturales motus corporum natura-
sed etiam ab angelo per illuminationes, ut lium.
Dionysius dicit, cap. iv Cselest. hier., § 11, Ad secundum dicendum, quod intellectus
col. 179, t. 1. Ergo eadem ratione et volun- hominjs movetur ab angelo,' ex parte objecti
tas. quod proponitur virtute angelici luminis
sibi
3. Praeterea, Deus non est causa nisi bo- cognoscendi et sic etiam voluntas ab exte-
'
;

norum, secundum illud Genes., i, 31 Vidit
Deus cuncta quse fecerat, et erant valde
bona. Si ergo a solo Deo voluntas hominis
moveretur, nunquam moveretur ad malum
cum tamen « voluntas sit qua peccatur, et
recte vivitur, » ut Augustinus dicit I Retract.,
: riori creatura potest moveri, ut dictum est.
Ad tertium dicendum, quod Deus movet
voluntatem hominis, sicut universalis mo-
tor, ad universale objectum voluntatis, quod
est bonum; et sine hac universali motione
homo non potest aliquid velle sed homo per ;

cap. IX, § 4, col. 596, t. 1. rationem determinat se ad volendum hoc vel

Sed contra est quod Apostolus dicit ad illud quod est vere bonum vel apparens ,

Philip., II, 13 : Deus est qui operatur in vobis bonum. Sed tamen interdum specialiter
-
Yf^ijjg
velle et perficere*. Deus movet aliquos ad aliquid determinate
et velie. Respondeo dicendum, quod motus volun- volendum quod est bonum, sicut in his
tatis est ab intrinseco, sicut et motus natu- quos movet per gratiam, ut infra dicetur.
ralis. Quamvis autem rem naturalem possit — Cum
CoNCLUsio. humana voluntas sit animse
aliquid movere quod non est causa naturae rationalis potentia, ad universale bonum ordinem
rei motse, tamen motum naturalem causare habens, non potest nisi a Deo solo, ut ab exteriori
non potest nisi quod est aliqualiter causa principio, moveri.
naturse. Movetur enim lapis sursum ab ho-
mine, qui naturam lapidis non causat ; sed
hic motus non est lapidi naturalis naturalis ;

autem motus ejus non causatur nisi ab eo

quod causat naturam. Unde dicitur in VIII
Phys., text. 29, 30, 31 et 32, quod « generans
movet secundum locum gravia et levia. » Sic
ergo hominem voluntatem habentem con-
tingit moveri ab aliquo qui non est causa

* Ita codd. ; alibi ; '< ad cognoscendum.

 ;

uo SITMMA THEOLOGICA.
est sicut in principium'. Et ideo necesse est
quod hoc modo accipiendo naturam, semper
QUtESTIO X. principium in his quse conveniunt rei, sit
DE VOLUNTATE, QUOMODO MOVEATUR. naturale. Et hoc manifeste apparet in intel-

(Et quatuor quseruntur.)

lectu ; nam principia intellectualis cognitio-
nis sunt naturaliter nota. SimiUter etiam
Deinde considerandum est de modo quo principium motuum'' voluntariorum opor-
voluntas movetur , et circa hoc quaeruntur tet esse aliquid naturaUter voUtum.
quatuor utrum voluntas ad aliquid na-
: 1° Hoc autem est bonum in communi, in
turaliter moveatm^ 2° utrum de necessitate ; quod voluntas etiam
natiiraliter tendit, sicut
moveatur a suo subjecto 3° utrum de ne- ; quaelibet potentia in suum objectum et etiam
cessitate moveatur ab appetitu inferiori ipse fmis ultimus. qui hoc modo se habet in
4" utrum de necessitate moveatur ab exte- appetibiUbus, sicut prima principia demons-
riori motivo quod est Deus. trationum in intelligibilibus et universaliter;

omnia iUa quae conveniunt volenti secun-

ARTICULUS PRIMUS. dum suam naturam. Non enim per volunta-
tem appetimus solum ea quae pertinent ad
Utrum voluntas ad aliquid naturaliter potentiam voluntatis, sed etiam ea quae per-
moveatur. tinent ad singulas potentias et ad totum ho-
minem. Unde naturaliter (a) homo vult non
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur solum objectum voluntatis, sed etiam alia
quod voluntas non moveatur ad aliquid na- quae conveniunt aliis potentiis, ut cognitio-
turaliter. Agens enim naturale dividitur con- nem veri, quae convenit inteUectui ; et esse,
tra agens voluntarium, ut patet in principio hujusmodi alia, quae respiciunt
et vivere, et
IIPhys., text. 94. Non ergo voluntas ad ali- consistentiam naturalem quae omnia com- ;

quid naturaliter movetur. prehenduntur sub objecto voluntatis, sicut

2. Prseterea, id quod est naturale^ inest quaedam particularia bona.
alicui semper, sicut igni esse calidum. Sed Ad primum ergo dicendum, quod voluntas
nuUus motus inest voluntati semper. Ergo dividitur contra naturam sicut una causa
nuUus motus est naturalis voluntati. contra aliam quaedam enim fiunt naturaU-
:

3. Prseterea, natura est determinata ad ter, et quaedam fmnt voluntarie. Est autem
unum. Sed voluntas se habet ad opposita. alius modus causandi proprius voluntati,
Ergo voluntas nihil naturaliter vult. quae est domina sui actus, praeter modum
Sed contra est quod motus vokintatis se- qui convenit naturae, quae est determinata
quitur actum intellectus. Sed intellectus ali- ad unum. Sed quia voluntas in aUqua natura
qua intelligit naturaliter. Ergo et voluntas fundatur, necesse est quod modus proprius
aliqua vult naturaliter. naturae quantum ad aliquid participetur a
Respondeo dicendum, quod, sicut Boetius voluntate, sicut quod est prioris causae, par-
dicit, lib. De duabus naturis, c. i, col. 1341, ticipatur a posteriori. Est cnim prius in una-
t. 2, et Philosophus in V Metaph. text. 5, , quaque re ipsum esse, quod est per natu-
natiura dicitur
multipliciter. Quandoque ram, quam veUe, quod est per voluntatem;
enim dicitur principium intrinsecum in re- et inde est quod voluntas naturalitcr aliquid
bus mobiUbus; et taUs natura est vel mate- vuU.
ria vel forma materiaUs, ut patet in 11 Phys., Ad secundum dicendum, quod in rebus
text. 4. AUo modo dicitur natura quaelibet naturalibus id quod cst naturale, quasi con-
substantia, vel quodUbet ens; et secundum sequens forraam tantum, semper inest, sicut
hoc illud dicitur esse naturale rei quod con- calidum igni quod autem est naturale, sicut
;

venit secundum suam substantiam, ct

ci consequens materiam, non semper actu
hoc est quod per se inest rci, inest, scd quandoque secundum potentiam
In omnibus autcm ea quai non per se in- tantum nam forma est actus, materia vero
;

sunt reducuntur in aUquid quod per se in- potentia : motus autem est « actus existentis

' Ita cod.; ii Parm : « sicut in primum. » quilur. Sic clenim nil mall liaben), cum perfectio-
' Ifa cod. Paris., Alcan. et Camor. cum Nicolai'; nes siraplices sint, quas melTus cst habere quam
al. : « motivum. » non habere.
(o) Hic de bonis particularihus sccuudiim se lo-
 QUiEST. X, ART. I £T II. 144

in potentia, » ut dicitur
illaquse pertinent ad motum,
quuntur motum in rebus naturalibus, non
semper insunt, sicut ignis non semper mo-
vetur sursum, sed quando est extra locum
suum. Et non oportet quod volun-
similiter
tas, quffi de potentia in actum reducitur,
dum aliquid vult, semper actu velit, sed
solum quando est in aliqua dispositione
III Phys.; et ideo ex necessitate assentimus; fmis autem est
ratio volendi ea quai sunt ad fmem, et sic vi-
vel qua3 se-
detur etiam quod ea qua sunt ad fmem, ex
necessitate velimus. Voluntas ergo ex neces-
sitate movetur a suo objecto.
Sed contra est quod potentise rationales
secundumPIiilosophumJXil/etopA., text. 3,
sunt ad opposita. Sed voluntas est potentia
rationalis est enim in ratione, ut dicitur in
;

determinata. Voluntas autem Dei, quse est III De anima, text. 42. Ergo voluntas se

actus purus, semper est in actu volendi. habet ad opposita. Non ergo ex necessitate
Ad tertium dicendum, quod semper na- movetur ad alterum oppositorum.
turse respondet unum proportionatum ta- Respondeo dicendum, quod voluntas mo-
mennaturce;naturceenimingenererespon- vetur dupliciter uno modo quantum ad
:

det aliquid unum in genere, et naturse in exercitium actus alio modo quantum ad
;

specie accepta? respondet unum in specie; specificationem actus, qua est ex objecto.
naturaeautem individuatae respondet aliquid Primo ergo modo voluntas a nuUo objecto
unum individuale. Cum igitur voluntas sit ex necessitate movetur potest enim aliquis ;

queedam vis immaterialis, sicut et inteUec- de quocumque objecto non cogitare et per ;

tus, respondet ei naturaliter aliquod unum consequens neque actu velle illud.
commune, bonum, sicut etiam intel-
scilicet Sed quantum ad secundum motionis mo-
lectui aliquod unum* commune, scilicet ve- dum, voluntas ab aliquo objecto ex necessi-
rum, vel ens, vel quidquid est. Sub bono tate movetur, ab aliquo autem non. In motu

autem communi multa particularia bona enim cujuslibet potentiaa a suo objecto con-
continentur, ad quorum nuUum voluntas sideranda est ratio per quam objectum mo-
determinatur. ^®* potentiam. Visibile enim movet visum
„
CoNCLusio.
turaliter in
— Fertur ipsa
bonum,
I- 1

et
•
u
homims
ultimum fmem,
• 1 +
voluntas na-
et in ea
, ...
sub ratione coloris actu visibiUs
.,
unde, si
^olor proponatur visui, ex necessitate movet
:

, ,

quffi suee conveniunt natur^. ^isum nisTaliquis visum avertat; quod per-
tinet ad exercitium actus. Si autem propo-

, „^^^^,^ ^^., -- neretur aliquid visui quod non omnibus mo-

ARllLLILUb 11. j- i. X
dis esset coloratum
1 i j
m
•

actu, sed secundum

j

Vtrum voluntas moveatur de necessitate a aliquid esset tale, secundum autem aUquid

suo obiecto. ^^^ ^^^^> ^^^ ®^ necessitate visus tale objec-

tum videret posset enim intendere in ipsum
;

Ad secundum Videtur
sic proceditur. d. ex ea parte qua non est coloratum in actu, et
quod voluntas de necessitate moveatur a suo sic ipsum non videret. Sicut autem colora-

objecto.Objectum enim voluntatis compara- tum in actu est objectum visus, ita bonum
tur ad ipsam sicut motivum ad mobile, ut est objectum voluntatis. Unde, si proponatur

patet in III De anima, text. 54. Sed moti- aliquod objectum voluntati quod sit univer-
vum, si sit sufficiens, ex necessitate movet saliter bonum et secundum omnem conside-

mobile. Ergo voluntas ex necessitate potest rationem, ex necessitate voluntas in Ulud

moveri a suo objecto.
2. Prseterea, sicut voluntas est vis
terialis,itaetintellectus; etutraquepotentia
ad objectum universale ordinatur, ut dictum
est. Sed inteUectus ex necessitate movetur a
suo objecto. Ergo et voluntas a suo.
3. Praeterea, omne quod quis vult, aut est
fmis, aut aUquid ordinatum ad fmem. Sed
tendit, sed' si aliquid veUt; non enim pote-
imma- ritveUe oppositum. Si autem proponatur ei
aliquod objectum quod non secundum
quamlibet considerationem sit bonum, non
ex necessitate voluntas fertur in illud.
Et quia defectus cujuscumque boni habet
rationem non boni, ideo illud solum bonum
quod est perfectum, et cui nihil deficit, est

finemaliquisexnecessitatevult, utvidetur; tale bonum quod voluntas non potest non

quia est sicut principium in speculativis, cui veUe, quod est beatitudo. Alia autem quae-

^ Ita cod. Alcan. cum aliis, et editi passim ; edit. * «a cod.; in Parm. deest « sed. »
Rom. : « aliquod bonum. »
 142 SUMMA THEOLOGICA.
libet particularia {a)bona, inquantum defi- catur ad effectum particularem nisi mediante
ciunt ab aliquo bono, possunt accipi ut non causa particulari unde ratio universaUs non
;

bona; et secundum hanc considerationem movet nisi mediante aestimatione particulari,

possunt repudiari vel approbari a voluntato, ut dicitur in III De anima, text. 58. Sed
quae potest in idem ferri &ecundum diversas sicut se habet ratio universalis ad aestima-
coHsiderationes. tionem particularem, ita se habet voluntas
Ad primum ergo dicendum, quod suffi- ad appetitum sensitivum. Ergo ad aliquod
ciens motivum alicujus potentiae non est nisi particulare volendum non movetur voluntas
objectum quod habet rationem mo-
totaliter nisi mediante appetitu sensitivo. Ergo, si
tivi ; si autem non ex ne-
in aliquo deficiat, appetitus sensitivus sit per aUquam passio-
cessitate movebit, ut dictum est. nem ad aUquid dispositus, voluntas non po-
Ad secundum dicendum, quod intellectus terit in contrarium moveri.

ex necessitate movetur a tah objecto quod Sed contra est quod dicitur Genes., iv, 7 :

est semper et ex necessitate verum non ; Subter te erit appetitus tuus, et tu domina-
autem ab eo quod potest esse verum et fal- beris illius *. Non ergo voluntas hominis ex *Subte...

sum, scihcet a contingenti, sicut et de bono necessitate movetur ab appetitu inferiori. cjus.

dictum est. Respondeo dicendum, quod, sicut supra

Ad tertium dicendum, quod fmis ultimus dictum est, passio appetitus sensitivi movet
ex necessitate movet voluntatem, quia est voluntatem ex ea parte qua voluntas mo-
bonum perfectum et similiter illa qua3 or-
; vetur ab objecto, inquantum scilicet homo
dinantur ad hunc finem, sine quibus fmis aliqualiter dispositus per passionem judicat
haberi non potest ; sicut esse et vivere, et aUquid esse conveniens et bonum, quod
hujusmodi. AUa vero, sine quibus fmis ha-. extra passionem existens non judicaret. Hu-
beri potest, non ex necessitate vult qui vult jusmodi autem immutatio hominis per pas-
fmem sicut conclusiones, sine quibus prin-
; sionem duobus modis contingit. Uno modo
cipia possunt esse vera, non ex necessitate sic quod totaUter ratio ligatur, ita quod
credit qui principia credit. homo usum rationis non habet; sicut con-
CoNCLusio. — Voluntas de necessitate movetur tingit in his qui propter vehementem iram
ab objecto illo, quod est universale bonum, ab vel concupiscentiam vel amentes
furiosi
ipsa scilicet beatitudinenon autem : a particulari fiunt, sicut et propter aliquam perturbatio-
bono quod voluntas potest non velle. nem corporalem hujusmodi enim passiones
:

non sine corporali transmutatione accidunt.

ARTICULUS III.
Utrum voluntas moveatur de
ab inferiori appetitu.
Ad tertium Videtur quod
sic proceditur. 1 . Aliquando autem ratio non totaliter absor-
voluntas ex necessitate moveatur a passione
appetitus inferioris. Dicitenim Apostolus,
Et de talibus eadem est ratio sicut et de
animalibus brutis, quae ex necessitate se-
necessitate quuntur impetum passionis; in his enim
non est aliquis rationis motus, et per conse-
quens nec voluntatis.
betur a passione, sed remanet quantum ad
aliquid judicium rationis liberum et secun- ;

Rom., vjj, 19 Non enim quod volo bonum,

: dum hoc remanet aliquid de motu volun-
joc hoc ago ; sed quod odi malum, illudfacio *; tatis.
^;sed quod dicitur propter concupiscentiam, quae Inquantum ergo ratio manet libera, et
... est passio qusedam. Ergo voluntas ex neces- passioni non subjecta, intantum voluntatis
"y°- sitate movetur a passione. motus, qui manet, non ex necessitate tendit
2. Praiterea, sicut dicitur in III Ethicor., ad hoc ad quod passio inclinat; et sic aut
c. V, « qualis unusquisque est, taUs finis motus voluntatis non est in homine, sed
videtur Sed non est in potestate volun-
ei. » sola passio dominatur aut si motus volun-
;

tatis quod statim passionem abjiciat. Ergo tatis sit, non ex necessitate sc(]uitur passio-
non est in potestate voluntatis quod non velit nem.
illud ad quod passio se inclinat. Ad primum ergo dicendum, quod, etsi
3. Prajterea, causa universalis non appli- voluntas non possit facere quin motus con-

(o) Hic de parlicularibus bonis secundum diver- displicerc propter laborcm disceudi polest, et simi-
Bam ralionem acceptis loquitur. Sic cognitio veri liler vivere, propter quajdam incommoda connexa.
 : .

QUiEST. X, ART. III ET IV. 143

cupiscentiae insurgat, de quo Apostolus dicit, resistit? Ergo Deus ex necessitate movet
* Quod Rom., vu, 19 Quod odi malum illud facio,
:
* voluntatem.

hoc^ago. id est, concupisco, tamen potest voluntas non 2. Prseterea, voluntas ex necessitate mo-
velle concupiscere, aut concupiscentise non vetur in quae naturaliter vult, ut dictum
illa

consentire; et sic non ex necessitate se- est. Sed hoc est unicuique rei naturale quod

quitur concupiscentise motum. Deus in eo operatur, ut Augustinus dicit

Ad secundum dicendum, quod cum in XXVI Contra Faustum, cap. ni, col. 480,
homine duse sint naturee, inteUectualis sci- t. 8. Ergo voluntas ex necessitate vult omne

licet et sensitiva, quandoque quidem est illud ad quod a Deo movetur.

homo aliqualis uniformiter secundum totam 3. Prseterea, possibile est quo posito non

animam, quia scilicet vel pars sensitiva to- sequiturimpossibile. Sequitur autem impos-
taliter subjicitur rationi, sicut contingit in sibile, si ponatur quod voluntas non velit

virtuosis vel e converso ratio totaliter ab-

; hoc ad quod Deus eam movet, quia secun-
sorbetur a passione, sicut accidit in amen- dum hoc operatio Dei esset inefficax. Non
tibus, Sed aliquando, etsi ratio obnubiietur ergo esl possibile voluntatem non velle hoc
a passione, remanet tamen aliquid rationis ad quod Deus eam movet. Ergo necesse est
liberum, et secundum lioc potest aliquis vel eam hoc velle.
totaliter passionem repellere, vel saltem se Sed contra est quod dicitur Eccli., xv, 14 :

tenere ne passionem sequatur. In tali enim Deus ab initio constituit hominem, et reli-
dispositione, quia homo secundum diversas c^uit eum * in manu consilii sui. Non ergo ex "Jllum.
partes animae diversimode disponitur, aliud necessitate movet voluntatem ejus.
ei videtur secundum rationem, et aliud se- Respondeo dicendum, quod, sicut Dio-
cundum passionem. nysius dicit iv cap. De div. nom., § 33,
Ad tertium dicendum, quod voluntas non col. 734, t. 1, ad Providentiam divinam non
solum movetur a bono universali appre- pertinet naturam rerum corrumpere, sed
henso per rationem, sed etiam a bono appre- servare. Unde omnia movet secundum
henso per sensum et ideo potest moveri ad
; eorum conditionem ita quod ex causis ;

aliquod particulare bonum absque passione necessariis per motionem divinam conse-
appetitus sensitivi. Multa enim volumus et quuntur efTectus ex necessitate ex causis
'^
;

operamur absque passione per solam appe- autem contingentibus sequuntur etFectus
titus electionem, ut maxime ' patet in his in contingenter^
quibus ratio renititur passioni. Quia igitur voluntas est activum princi-
CoNCLUsio. — Voluntas cum sit spiritualis in
pium non determinatum ad unum, sed in-
homine potestas, non necessario et universaliter differenter se habens ad multa; sic Deus
ab inferiori appetitu movetur. ipsam movet, quod non ex necessitate ad
unum determinat, sed remanet motus ejus
ARTICULUS IV. contingens, et non necessarius {a), nisi in
his ad quse naturaliter movetur.
Utrum voluntas moveatur de necessitate Adprimum ergo dicendum, quodvoluntas
ab exteriori motivo, quod est Deus. divina non solum se extendit ut aUquid fiat
per rem quam movet, sed ut etiam eo modo
Ad quartum sic Videtur
proceditur. 1. fiat quo congruit naturse ipsius. Et ideo
quod voluntas ex necessitate moveatur a magis repugnaret divinae motioni, si volun-
Deo. Omne enim agens cui resisti non po- tas ex necessitate moveretur, quod suae
test, ex necessitate movet. Sed Deo, cum sit naturse non competit, quam si moveretur
infmitae virtutis, resisti non potest; unde libere, prout competit suae naturae.
dicitur Rom., ix, 19 : Voluntati ejus quis Ad secundum dicendum, quod naturale

<Sic codd.; in Parm. et in edit. deest « maxime. » voluntatis non remaneat contingens nec etiam hic
;

• Parm. « sequuntur. »
Ita cod.; in : docet D. Thomas quod illapreedeterminatio ad
' Sic codd.; in edit. « contingentes. »
: unum sit infallibilis, sed innuere videtur quod
(o) Quid lucidius? Nicolai tamen hic exclamat molio Dei moveat voluntatem, illam relinquendo
En quam indigne quidam negant quod S. Thomas ut principium non determinatum ad unum. Objec-
prsederminationem agnoverit! Gertum est qui-— tionem nihilominus tertiam cum sua solutione
dem D. Thomam in hoc passu non agnoscere prfedeterminationis adversarii raeditentur.
prsedeterminationem talem ad unum, quod actus
144 SUMMA THEOLOGICA.
est unicuiqiie quod Deus operatur in ipso, tinet ad sensum, qui delectatur in suo
ut sit ei naturale sic enim unicuique con-
; objecto, et eadem ratione delectatio intellec-
venit aliquid, secundum quod Deus vult tualisad intellectum. Ergo fruitio pertinet
quod ei conveniat. Non autem vult quod ad apprehensivam potentiam, et non ad
quidquid operatur in rebus, sit naturale, appetitivam.
puta quod mortui resurgant sed hoc vult ; Sed contra est quod Augustinus dicit in I
unicuique esse naturale quod potestati di- De doctr. christ., cap. iv, § 4, col. 20 « Frui :

vinae subdatur. est amore alicui rei inhaerere propter seip-

Ad tertium dicendum, quod si Deus movet sam. » Sed amor pertinet ad appetitivam
voluntatem ad aliquid, incompossibile est potentiam. Ergo et frui est actus appetitivae
huic positioni quod voluntas ad illud non
'
potentiae.
moveatur non tamen est impossibile sim-
; Respondeo dicendum quod fruitio et,

pliciter. Unde non sequilur quod voluntas a fructus ad idem pertinere videntur, et unum
Deo ex necessitate moveatur. ex altero derivari quid autem a quo, nihil
;

CoNCLUsio. — Cum voluntas sit activum princi- ad propositum refert, nisi quod hoc proba-
pium non determinatum ad unum, sed indifferen- bile videtur, quod id quod magis est mani-
ter ad multa se liabens, non necessario a Deo festum, prius etiamfuerit nominatum. Sunt
movetur, qui cuncta movet secundum propriae autem nobis primo manifesta quae sunt
naturae dispositiouem. sensibilia magis unde a sensibilibus fruc-
;

tibus nomen fruitionis derivatum videtur.

Fructus autem sensibihs est id quod ulti-
QUiESTIO XI. mum ex arbore expectatur, et cum quadam
DE FRUITIONE, QUiE EST AGTUS VOLUNTATIS. suavitate percipitur. Unde fruitio pertinere

(Et quatuor quseruntur.) videtur ad amorem vel delectationem, quam

aliquis habet de ultimo expectato, quod est
Deinde considerandum est de fruitione, et fmis. Finis autem bonum
objectum
et est
circa hoc quaeruntur quatuor 1" utrum : appetitivae potentiae. Unde manifestum est
frui sit actus appetitivae potentia^ ; utrum
2" quod fruitio est actus appetitivae potentiae.
soli rationali creaturae conveniat, an etiam Ad primum ergo dicendum, quod nihil
animalibus brutis 3" utrum fruitio sit tan-
;
prohibet unum et idem secundum diversas
tum ultimi fmis 4° utrum sit solum fmis
;
rationes ad diversas potentias pertinere. Ipsa
habiti. igitur visio Dei, inquantum est visio, est
actus intellectus; inquantum autem est
ARTICULUS PRIMUS. bonum et fmis, est voluntatis objectum ; et
Utrum frui sit actus appetitivse potentiee. hoc modo est ejus fruitio. Et fmem hunc
intellectusconsequitur tanquam potentia
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur agens, voluntas autem tanquam potentia
quod non sit solum
frui appetitivae potentiae. movens ad finem, et fruens fino jam adepto.
Frui enim nihil aliud esse videtur quam Ad secundum dicendum, quod perfectio et
fructum capere. Sed fructum humanae vitae, fmis cujuslibet alterius potentiae continetur
quae est beatitudo, accipit intellectus, in cujus sub objecto appetitivae sicut proprium sub
actu beatitudo consistit; sicut supra osten- communi, ut dictum est supra. Unde per-
sum est. Ergo frui non est appetitivae po- fectio et finis cujuslibet potentiae, inquantum
tentiae, sed intellectus. est quoddam bonum, pertinet ad appeti-
2. Praeterea, quaelibet potentia habet pro- tivam propter quod appctitiva potentia
,

prium fmem, qui est ejus perfectio ; sicut movet alias ad suos fmes, et ipsa conse-
visus fmis est cognoscere visibile, auditus quitur finem, quando quselibet aliarum per-
percipere sonos, et sic de aliis. Sed fmis rei tingit ad finem.
est fructus ejus. Ergo frui est potentia; cu- Ad tertium dicendum, quod in delectatione
juslibet, et non solum appetitivae. duo sunt, scilicet perceptio convenientis,
3. Praeterea, fruitio delectationem quam- quae pertinet ad apprehensivam potentiam,
dam importat. Sed delectatio sensibilis per- et complacentia ejus quod offertur ut con-

< Ita Nicolai cum edit. Pat. an. 1712; Cod. possibile est huic positioni ; » edit. Rom. aliseque
Alcan. et Camer. cum edit. Palav. an. 1698, « im- « iiupossibile esl poui quod, >/ ete.
 ;

QUJ:ST. XI, ART. II ET III, lAb

veniens, et hoc pertinet ad appetitivam fmem, non invenitur fruitio fmis, sed solum
potentiam, in qua ratio delectationis com- in quae cognitionem habent. Sed cognitio
iis

pletur. fmis est duplex, perfecta et imperfecta. Per-

CoNCLUsio. — Cum fruitio ad delectationem vel fectaquidem, qua non solum cognoscitur id
amorem spectet, appetitivae potentiae actus est(a). quod est fmis et bonum, sed ratio univer-
salis fmis et boni ; et talis cognitio est solius
rationalis naturae. Imperfecta autem co-
ARTICULUS II.
gnitio est, qua cognoscitur particulariter
Utrum frui conveniat tantum rationali fmis et bonum et talis cognitio est in brutis
;

creaturse, an etiam animalibus brutis. animalibus, quorum et virtutes appetitivae

Ad secundum sic proceditur. 1.
quod frui solummodo sit hominum. Dicit
enim Augustinus in I De doctrina christ.,
cap. xxn, § 20, col. 26, t. 3, quod « nos
homines sumus, qui fruimur et utimur. »
non sunt imperantes libere; sed secundum
Videtur naturalem instinctum ad ea quae apprehen-
dunt, moventur. Unde rationali naturae con-
venit fruitio secundum rationem perfectam
brutis autem animalibus secundum rationem
imperfectam aliis autem creaturis nuUo
;

Non ergo alia animalia frui possunt. modo.

2. Pra^terea, frui est ultimi fmis. Sed ad Ad primum ergo dicendum, quod Augus-
ultimum fmem non possunt pertingere tinus loquitur de fruitione perfecta.
bruta animalia. Ergo eorum non est frui. Ad secundum dicendum, quod non opor-
3. Praeterea, sicut appetitus sensitivus est tet quod fruitio sit ultimi flnis simpliciter,
sub intellectivo, ita appetitus naturalis est sed ejus quod habetur ab unoquoque pro
sub sensitivo. Si igitur frui pertinet ad ap- ultimo fme.
petitum sensitivum, videtur quod pari ra- Ad tertium dicendum ,
quod appetitus
tione possit ad naturalem pertinere; quod sensitivus consequitur aliquam cognitio-
patet esse falsum, quia ejus non est delec- nem, non autem appetitus naturalis, prae-
tari. Ergo appetitus sensitivi non est frui, et cipue prout est in his quae cognitione carent.
ita non convenit brutis animalibus. Ad quartum dicendum, quod Augustinus
4. Sed contra est quod Augustinus dicit ibi loquitur de fruitione imperfecta, quod ex
in lib. LXXXIII Qumstion., q. xxx, col. 19, ipso modo loquendi apparet ; dicit enini quod
t. 6 « Frui quidem cibo et qualibet corpo-
: « frui non adeo absurde existimantur et
rali voluptate, non absurde existimantur bestiae ; » scilicet sicut uti absurdissime di-
et bestiae. cerentur.
Respondeo dicendum, quod, sicut ex prae- CoNCLUsio. — Convenit rationali naturse fruitio
dictishabetur, frui non est actus potentiae secundum rationem perfectam, brutis autem se-
pervenientis ad fmem sicut exequentis, sed cundum imperfectam, cseteris autem nuUo modo
potentiae imperantis executionem. Dictum convenit (6).
estenim quod est appetitivae potentiae. In
rebus autem cognitione carentibus invenitur ARTICULUS III.

quidem potentia pertingens ad fmem per

Utrum fruitio sit tantum ultimi finis.
modum exequentis, sicut grave tendit deor-
sum, et leve sursum sed potentia ad quam
;
Ad tertium sic proceditur. i . Videtur quod
pertinet fmis per modum imperantis, non fruitio non sit tantum ultimi fmis. Dicit enim
invenitur in eis, sed in aliqua superiori
Apostolus ad Philemonem, 20 Itaque, fra- :

natura, qua3 sic movet totam naturam per

ter, ego te fruar in Domino. Sed manifestum
imperium, sicut in habentibus cognitionem
est, quod Paulus non posuerat ultimum
appetitus movet alias potentias ad suos actus.
suum flnem in homine. Ergo frui non tan-
Unde manifestum est, quod in his quae co- tum est ultimi flnis.
gnitione carent, quamvis pertingant ad 2. Praeterea, fructus est quo aliquis fruitur.

(a) Scotistse cum D. Thoma in hoc conveniunt lectum objectum beatificum attingitur sic frustra :

quod fruitio sit actus voluntatis; sed in fruitione Scotistas cum Thomistis ^gidius conciliare voluit.
bealitudinis essentiam Scotista;, et in visione, Richardus, Raynerius,
Tho- (6) Bonaventura, Scotus,
mistse reponunt. Propter ultimam
sententiam .^gi- aliique cum D. Thoma brutis fruitionem imperfec-
dms de Roma dixit quod prius ad actum intellec-
tam et impropriam concedunt.
tus frmtio spectat prius enim, inquit,
; per intel-
II. 10
146 SUMMA THEOLOGICA.
Sed Apostolus dicitad 22 Fnictiis Galat., V, : Ad primum ergo dicendum, quod, sicut
spiritus est charitas, gaudium, pax, et hu- Augustinus dicit in I De doctrina. christ.,
jusmodi, quae non habent rationem ultimi cap.xxxni, § 37, col. 33, t. Te
3, si dixisset :

fmis. Non ergo fruitio est tantum ultimi fruar, et non addidisset In Domi?20, vide-
:

fmis. retur fmem delectationis in eo posuisse;

3. Prajterea, actus voluntatis supra seipsos sed quia addidit : F?i Domino, in Domino se
reflectuntur volo ; enim me velle, et amo me posuisse fmem, atque eo se f rui significavit;
amare. Sed frui est actus voluntatis; vo- « ut sic fratre se frui dixerit non tanquam
luntas » enim « est per quam fruimur, » ut termino, sed tanquam medio.
Augustinus dicit X De Trinit., cap. x, § 13, Ad secundum dicendum, quod frucius
col. 981, Ergo ahquis fruitur sua frui-
t. 8. aliter comparatur ad arborem producentem,
tione. Sed fruitio non est ultimus finis ho- et aliter ad hominem fruentem. Ad arborem
minis, sed solum bonum increatum, quod quidem producentem comparatur ut effectus
est Deus. Non ergo fruitio est solum ultimi ad causam ad fruentem autem sicut ulti-
;

fmis. mum expectatum et delectans. Dicuntur

Sed contra est quod Augustinus dicit, X igitur ea quae enumerat ibi Apostolus fruc-
De Trinit., cap. xi, § 17, col. 983, t. 8, quod tiis, quia sunt effectus quidam Spiritus
((non fruitur, si quis id quod in facultatem sancti in nobis, unde et f?mctus Spiritus
voluntatisassumitur, propteraliudappetit.» dicuntur, non autem ita quod eis fruamur
Sed solum ultimus qui non propter finis est tanquam ultimo fine.
aliud appetitur. Ergo solius ultimi fmis est Vel aliter dicendum, quod dimntu.r fructus
fruitio. secundum Ambrosium', quia propter se ((

Respondeo dicendum, quod, sicut dictum petenda sunt, non quidem ita quod ad
))

est, ad rationem fructus duo pertinent, sci- beatitudinem non referantur, sed quia in
licet quod sit ultimum, et quod appetitum seipsis liabent unde nobis placere debeant.
quietet quadam dulcedine vel delectatione. Ad tertium dicendum, quod, sicut supra
Ultimum autem est simpUciter et secundum dictum est, finis dicitur dupliciter : uno
quid simpUciter quidem quod ad aliud non
; modo ipsa res, alio modo adeptio rei. Quae
refertur sed secundum quid, quod est ah-
; quidem nou sunt duo fines, sed unus finis
quorum ultimum. in se consideratus, et alteri apphcatus. Deus
Quod ergo est simpliciter ultimum, in quo igitur est ultimus finis sicut res quae ultimo
ahquis delectatur sicut in ultimo fine, hoc quseritur ; fruitio autem, sicut adeptio hujus
proprie dicitur fructus, et eo proprie dicitur ultimi finis. Sicut igitur non est alius finis
aliquis frui ;
quod autem in seipso non est Deus, et fruitio Dei; ita eadem ratio fruitionis
delectabile, sed tantum appetitur in ordine est qua fruimur Deo, et qua fruimur divina
ad aliud, sicut potio amara ad sanitatem, fruitione. Et eadem ratio est de beatitudine
nuUo modo fructus dici potest quod autem
;
creata, qua3 in fruitione consistit.
in se habet quamdam delectationem, ad Conclusio. — Fruitio tantiim ultimi finis est,
quam qusedam prcecedentia referuntur, po- qni non propter aliud quiBritur, sed proptcr seip-
testquidem ahquo modo dici fructus sed ; sum, ut in eo voluntas quiescat et delectetur.
non proprie et secundum completam ratio-
nem fructus, eo dicimur frui. Unde Augus- ARTICULUS IV.
tinus, in X De Trinitj, cap. x, § 13, col. 981,
t. 8, dicit, quod (( fruimur cognitis, in Utrum fruitio sit solum finis habiti.
quibus volunlas delectata conquiescit. » Non
autem quiescit simpUciter nisi in ultimo, Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur
quia quamdiu aliquid expectatur, motus quod non sit nisi fiiiis habiti. Dicit
fruitio
voluntatis rcmanet in suspenso, hcet jam ad enim Augustinus X De Tri?iit., cap. xi, § 17,
aliquid pervenerit sicut in motu locaU licet ; col. 982, t. 8, quod « frui cst uti cum
iHud quod est medium in inagnitudine, sit gaudio, iioii adhuc spei, sed jam rei. » Sed
principium et finis, non tamen accipitur quamdiu non habetur, iion est gaudium rei,
ut finis in actu, nisi quaiido in eo quies- sed spei. Ergo Iruitio iion est iiisi finis ha-
citur. biti.

^ Parra. : « ut cilatur in I Sentenl., disl. i, et liabe- autem Spiritus. »

lur in Glossa iiilerl. ad Galat. sup. illud, Fruclits
 ) ;

QUMST. Xf, ART. IV, ET QU^ST. XII, ART. I. 147

2. Praeterea, sicut dictum est, fruitio non

est proprie nisi ultimi finis, quia solus ulti- QUyESTIO XII.
mus fmis quietat appetitum. Sed appetitus DE INTENTIONE.
non quietatur fme jam
nisi in habito. Ergo (Et quinque quseruntur.
fruitio, proprie loquendo, non est nisi fmis
habiti. Deinde considerandum est de intentione,
capere fructum. Sed
3. Prseterea, frui est et circa hoc quseruntur quinque \ " utrum :

non capitur fructus, nisi quando jam fmis intentio sit actus intellectus vel voluntatis
2° utrum sit tantum fmis ultimi 3" utrum
habetur. Ergo fruitio non est nisi fmis ha- ;

biti. aliquis possit simul duo intendere; 4° utrum

Sed contra, (( frui est amore alicui rei intentio finis sit idem actus cum voluntate
inhaerere propter seipsam, » ut Augustinus ejus quod est ad fmem ; 5° utrum intentio

dicit, lib. I De
doctr. christ., cap. iv, § 4, conveniat brutis animalibus.
col. 20, t. 3. Sed hoc potest fieri etiam de re
non habita. Ergo frui potest esse etiam fmis ARTICULUS PRIMUS.
non habiti.
Respondeo dicendum, quod frui importat Utrum intentio sit actus intellectus,
comparationem quamdam voluntatis ad ul- vel voluntatis.
timum fmem, secundum quod voluntas
habet aliquid pro ultimo fme. Ad primum sic proceditur. 1. Videtur
Habetur autem ultimus fmis dupliciter : quod intentio sit actus intellectus, et non
uno modo perfecte, et alio modo imperfecte. voluntatis. Dicitur 22 Si
enim Matth., vi, :

Perfecte quidem, quando habetur non solum oculus tuus fuerit simplex, totum corpus
in intentione, sed etiam in re ; imperfecte tuum lucidum erit : ubi per oculum signi-
autem quando habetur in intentione tan- ficatur intentio, ut dicit Augustinus in lib. II
tum. Be serm. Dom. in monte, cap. xni, § 45,
Est ergo perfecta fruitio jam habiti fmis col. 1289, t. 3. Sed oculus, cum sit instru-

reahter ; sed imperfecta est etiam fmis non mentum visus, significat apprehensivam
habiti realiter, sed in intentione tantum. potentiam. Ergo intentio non est actus ap-
Ad primum ergo dicendum, quod Augus- petitivse potentise, sed apprehensivse.

tinus loquitur de fruitione perfecta. 2. ibidem Augustinus dicit,

Prseterea,
Ad secundum dicendum, quod quies vo- § 46, quod intentio lumen » vocatur a((

luntatis dupliciter impeditur uno modo ex

: Domino, ubi dicit, Matth., vi, 23 Sic lumen :

parte objecti, quia scilicet non est ultimus quod in te est, tenebrse sunt etc. Sed lumen
finis, sed ad aliud ordinatur ; modo ex
alio ad cognitionem pertinet. Ergo et intentio.
parte appetentis finem, quia nondum adi- 3. Prseterea, intentio designat ordinatio-
piscitur fmem. Objectum autem est quod nem quamdam in finem. Sed ordinare est
dat speciem actui ; sed ab agente dependet rationis. Ergo intentio non pertinet ad vo-
modus agendi, ut sit perfectus vel imper- luntatem, sed ad rationem.
fectus secundum conditionem agentis. Et 4. Prseterea, actus voluntatis non est nisi
ideo ejus quod non est ultimus fmis, fruitio vel finis, vel eorum quse sunt ad finem. Sed
est impropria ;
quasi deficiens a specie frui- actus volunlatis respectu finis vocatur vo-
tionis; finis autem ultimi non habiti est luntas, seu fruitio; respectu autem eorum
fruitio propria quidem, sed imperfecta prop- quse sunt ad finem, est electio, a quibus
ter imperfectum modum habendi ultimum differt intentio. Ergo intentio non est actus
fmem. voluntatis.
Ad tertium dicendum, quod fmem acci- Sed contra est quod Augustinus dicit in

pere vel habere dicitur aliquis non solum XI De Trinit., cap. 990, t. 8,
iv, § 7, col.

secundum rem, sed etiam secundum inten- quod (( voluntatis intentio copulat corpus
tionem, ut dictum est. visum speciem in memo-
visui, et similiter

CoNCLusio. — Est perfecta fruitio ultimi fmis ria existentem ad aciem animi interius co-
habiti realiter, imperfecta vero fmis non liabiti gitantis'. » Est igitur intentio actus volun-
realiter, sed in intentione tantum. tatis.

^ Plenius in lexlu D. Augustini.

448 SUMMA THEOLOGICA.
Respondeo dicendum, quod intentio, » ((

sicutipsum nomen sonat, significat in (( ARTICULUS II.

aliud tendere. » In aliquid autem tendit et

Utrum intentio sit tantum ullimi finis.
actio moventis, et motus mobilis; sed hoc
quod motus mobilis in aliquid tendit, ab ac- Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur
tione moventis procedit. quod intentio tantum uUimi flnis. Dicitur
sit
Unde intentio primo et principaliter per- enim in lib. Sententiarum Prosperi, sent. c,
tinet ad id quod movet ad finem unde : col. 1867, t. 10 Clamor ad Deum est in-
: ((

dicimus architectorem, et omnem prsecipien- tentio cordis. » Sed Deus est uUimus fmis
tem movere suo imperio ahos ad id ad quod humani cordis. Ergo intentio semper respi-
ipse tendit. Voluntas autem movet omnes cituhimum flnem.
ahas vires animse ad fmem, ut supra habi- 2. Prseterea, intentio respicit flnem, se-
tum est. Unde manifestum est, quod intentio cundum quod terminus, ut dictum est.
est
proprie est actus voluntatis. Sed terminus habet rationem uhimi finis.
Ad primum ergo dicendum, quod intentio Ergo intentio semper respicit ultimum fi-
nominatur oculus metaphorice, non quia ad nem.
cognitionem pertinet, sed quia cognitionem 3. Prseterea, sicut intentio respicit flnem,
prsesupponit, per quam proponitur volun- ita et fruitio. Sed fruitio semper est ultimi
tati fmis, ad quem movet ; sicut oculo prae- flnis. Ergo et intentio.
videmus quo tenderecorporahterdebeamus. Sed contra, uUimus fmis humanarum
Ad secundum dicendum, quod intentio voluntatum est unus, scihcet beatitudo, ut
dicitur lumen, quia manifesta estintendenti. supra dictum est. Si igitur intentio esset
Unde et opera dicuntur tenebrae, quia homo tantum uhimi flnis, non essent diversae ho-
scitquid intendit, sed nescit quid ex opere minum intentiones quod patet esse falsum.
:

sequatur, sicut Augustinus ibidem exponit. Respondeo dicendum, quod^ sicut dictum
Ad tertium dicendum , quod voluntas est, intentio respicit secundum qiiodflnem,
quidem non ordinat, sed tamen in ahquid est terminus motus voluntatis. In motu au-
tendit secundum ordinem rationis. Unde tem potest accipi terminus duphciter. Uno
ho(i nomen intentio nominat actum volun- modo ipse terminus ultimus, in quo quiesci-
tatis, praesupposita ordinatione rationis or- tur, qui est terminus totius motus. Aho
dinantis ahquid in fmem. modo aliquod medium, quod est principium
Ad quartum dicendum, quod intentio est unius partis motus, et flnis vel terminus
actus voluntatis respectu finis. Sed voluntas alterius; sicut in motu quo itur de A in C
respicit fmem triphciter. Uno modo abso- per R, C, est terminus ultimus, R autem ter-
lute; et sic dicitur voluntas prout absolute minus, sed non uhimus et utriusque potest :

volumus vel sanitatem, vel quid ahud est

si esse intentio. Unde etsi semper sit flnis_, non
hujusmodi. Aho modo consideratur fmis, tamen oportet quod semper sit uUimi finis.
secundum quod in eo quiescitur; et hoc Ad primum ergo dicendum, quod intentio
modo fruitio respicit finem. Tertio modo cordis dicitur clamor ad Deum, » non
((

consideratur finis secundum quod est ter- quod Deus sit objectum intentionis semper ;

minus ahcujus quod in ipsum ordinatur; et sed quia est intentionis cognitor : vel quia
sic intentio respicit finem. Non enim solum cum oramus, intentionem nostram ad Deum
ex hoc intendere dicimur sanitatem, quia dirigimus, quse quidem intentio vim clamo-
volumus eam, sed quia volumus ad eam, ris habet.
per aliquid aiiud pervenire. Ad secundum dicendum, quod terminus
CoNCLUsio. — Cum voluntas moveat omnes habet rationem uUimi finis, sed non semper
animse vires ad linem, ejus propi-ie intentio actus ultimi respectu totius, sed quandoque res-
est (a). pectu ahcujus partis.
Ad tertium dicendum, quod fruitio impor-
tat quietem in fine, quod pertinet solum ad

(a) Sic Augustinus; sed juxla Scolistas intentio velleitatis, non sub ratione finis ; ultra velle fruitio
quamvis princi-
est actus voluntatis et intellectus, rationem (inis vel l;abiti, vel per modum habiti,
palius volunlatis. —
DiOerunl, secundum Guiller- addil ; fiiiem sub ratione linis per modum non
mum ex Gerardo Odonis, intentio, fruitio, volun- habiti intentio intendit.
tas, quia voluntas est actus in fineni sub rationo
 :

QUMST. XII, ART. III ET IV. ^49

ultimum fmem sed intentio importat mo-
; quod ad plura valet. Et sic manifeste homo
tum in flnem, non autem in quietem. Unde simul plura intendit.
non est similis ratio. Ad primum ergo dicendum, quod Augus-
CoNCLUsio. — Tametsi intentio sit semper ipsius tinus inteUigit, hominem non posse simul
finis, non tamen semper est ultimi finis. Deum, et commodum temporale intendere
sicut ultimos flnes quia, ut supra osten-
:

ARTICULUS III.
sum est, non possunt esse plures fmes ultimi
unius hominis.
Utrum aliquis possit simul duo intendere. Ad secundum dicendum, quod unius mo-
una parte esse plures termini,
tus possunt ex
Ad tertium Videtur quod
sic proceditur. 1 . si unus ad ahum ordinetur; sed duo ter-
non possit aliquis simul intendere plura. mini ad invicem non ordinati ex una parte
Dicit enim Augustinus in lib. H De serm. unius motus esse non possunt. Sed tamen
Domini in monte, cap. xvn, § 56, col. 1294, considerandum est, quod id quod non est
t. 3, quod non potest homo simul inten-
(( unum secundum rem, potest accipiutunum
dere Deum, et commodum corporale. » Ergo secundum rationem. Intentio autem est
pari ratione neque aliqua alia duo. motus voluntatis in aliquid prseordinatum
nominat motum vo-
2. Prseterea, intentio in ratione, sicut dictum est. Et ideo ea quae
luntatis ad terminum. Sed unius motus non sunt plura secundum rem, possunt accipi ut
possunt esse plures termini ex una parte. unus terminus intentionis, prout sunt unum
Ergo voluntas non potest simul multa in- secundum rationem vel quia ahqua duo:

tendere. concurrunt ad integrandum ahquid unum,

3. Praeterea, intentio preesupponit actum ad sanitatem concurrunt calor et frigus
sicut
rationis sive intellectus. Sed non contingit
(( commensurata vel quia ahqua duo sub
:

simul plura intelligere, » secundum Philo- uno communi continentur, quod potest esse
sophum, IITopic, cap. iv, in declaratione intentum puta acquisitio vini
;
et vestis ,

loci 33. Ergo etiam neque contingit simul continetur sub lucro sicut sub quodam com-
plura intendere. muni unde nihil prohibet quin ille qui in-
:

Sed contra, ars imitatur naturam. Sed tendit lucrum, simul hsec duo intendat.
natura ex uno instrumento intendit duas Adtertium dicendum, quod, sicut in primo
utilitates sicut lingua ordinatur ad gustum,
; dictum est, contingit simul plura intelligere,
et ad locutionem, ut dicitur in III De anima inquantum sunt aliquo modo unum.
in fln., et lib. II, text. 88. Ergo pari ratione CoNCLUsio. — Potest voluntatis intentio simul
ars vel ratio potest simul aliquid unum ad in multa ferri, ut finem ultimum et proximum, et
duos fines ordinare ; et ita potest aliquis si- unum alteri prseeligendo.

mul plura intendere.

Respondeo dicendum quod ahqua duo
,
ARTICULUS IV.
possunt accipi dupliciter vel ordinata ad :

invicem, vel ad invicem non ordinata. Utrum intentio finis sit idem actus cum
Et si quidem fuerint ad invicem ordinata, voluntate ejus quod est ad finem.
manifestum ex prsemissis, quod homo
est
potest simul multa intendere. Est enim in- Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur
tentio non sohim flnis ultimi, ut dictum est, quod non sit unus et idem motus, intentio
sed etiam flnis medii. Simul autem intendit finis, et voluntas ejus quod est ad finem.
aliquis et flnem proximum, et ultimum, si- Dicit enim Augustinus in XI De Trinit.,
cut confectionem medicinae, et sanitatem. cap. VI, § 10, col. 992, t. 8, quod voluntas ((

Si autem accipiantur duo ad invicem non videndi fenestram fliiem habet fenestrae vi-
ordinata, sic etiam simul homo potest plura sionem et altera est voluntas per fenestram
;

intendere : quod patet ex hoc quod homo videndi transeuntes*. » Sed hoc pertinet ad
unum quia melius est. Inter
alteri praeehgit, intentionem quod velim videre transeuntes
ahas autem conditiones, quibus ahquid est per fenestram : hoc autem ad voluntatem
melius altero, una est quod ad plura valet ejus quod est ad flnem, quod velim videre
unde potest aliquid praeehgi alteri ex hoc fenestram. Ergo alius est motus voluntatis,

'
Plenius in lexlu D. Augustini.
 ; .

150 SUMMA THEOLOGICA.

intentio, et alius voluntas ejus quod est ad descensio, sicut dicitur in III Phys., text. 21
finem. Sic igiturinquantum motus voluntatis fer-
2. Praeterea, actus distinguuntur secun- tur in id quod est adfmem, prout ordinatur
dum objecta. Sed fmis, et id quod est ad ad fmem, est electio motus autem volunta-
;

fmem, sunt diversa objecta. Ergo alius mo-
tus voluntatis est intentio fmis, et voluntas
ejus quod est ad fmem.
3. Prseterea, voluntas ejus quod est ad
fmem, dicitur electio. Sed non
idem elec- est
tio, et intentio. Ergo non est idem motus
intentio fmis cum voluntate ejus quod est
ad finem.
Sed contra est, quod id quod est ad fmem,
se habet ad fmem ut medium ad terminum.
Sed idem motus est qui per medium transit
ad terminum in rebus naturalibus. Ergo et
in rebus voluntariis idem motus est intentio
fmis, et voluntas ejus quod est ad fmem.
Respondeo dicendum, quod motus volun-
tatis in fmem, et in id quod est ad fmem,
potest considerari dupliciter. Uno modo, se-
cundum quod voluntas in utrumque fertur
absolute, et secundum se et sic sunt sim-:
pliciterduo motus voluntatis in utrumque.
Alio modo potest considerari, secundum
quod voluntas fertur in id quod est ad fi-
nem, propter fmem et sic unus et idem
: fruitio. Sed fruitio convenit brutis animali-
subjecto motus voluntatis est tendens ad
fmem, et in id quod est ad fmem. Cum enim
dico « Volo medicinam propter sanitatem, »
: cujus est agere propter finem, cum inten-
non designo nisi unum motum voluntatis
cujus ratio est, quia fmis ratio est volendi
ea quse sunt ad fmem. Idem autem actus
cadit super objectum, et super rationem
objecti, sicut eadem visio est coloris, et lu-
minis, ut supra dictum est. Et est simile de
intellectu quia si absolute principium et
: tionem ahcujus in finem quod est rationis.
tis qui fertur in finem, secundum quod
acquiritur per ea quse sunt ad finem, vocatur
intentio; cujus signum est quod intentio
finis esse potest etiam nondum determinatis
his quae sunt ad finem, quorum est electio.
CoxcLusio. — Unus idem subjecto motus est
et
voluntatis in linem tendens, et in id quod est ad
linem.
ARTICULUS V.
JJtrum intentio conveniat brutis animalibus.
Ad quintum sic proceditur. 1. Videtur
quod bruta animalia intendant finem. Na-
tura enim in his quee cognitione carent ma-
gis distat a rationaU natura, quam natura
sensitiva, quae est in animalibus brutis.
Sed
natura intendit finem etiam in his quae
cognitione carent, ut probatur in II Phys.,
text. 87 et seq. Ergo multo magis bruta
animalia intendunt finem.
2. Praeterea, sicut intentio est finis, ita et
bus, ut dictum est. Ergo et intentio.
3. Praeterea, ejus est intendere finem
: dere niliil sit nisi in aUud tendere. Sed bruta
auimalia agunt propter fmem; movetur
enim animal vel ad cibum quaerendum, vel
ad aliquid hujusmodi. Ergo bruta animaha
intendunt finem.
Sed contra, intentio fmis importat ordina-
,

conclusionem consideret, diversa est consi- Cum igitur bruta animalia non habeant ra-
deratio utriusque in hoc autem quod con-
; tionem, videtur quod non intendunt finem.
clusioni propter principia assentit, est unus Respondeo diccndum, quod, sicut supra
actus intellectus tantum. dictum est, intendere est in aliud tendere;
Ad primum ergo dicendum, quod Augus- quod quidem est et moventis et moti.
tinus loquitur de visione fenestrai, et visione Secundum quidem' igitur quod dicitur
transeuntium por fencstram, secundumquod intendere finem id quod movetur ad finem
voluntas in utrumque absolute fertur. ab natura dicitur intendere finem,
alio, sic

Ad secundum dicendum, quod fmis, in- quasi mota ad suum finem a Deo, sicut sa-
quantum est res qua^dam, est aliud volun- gitta a sagittante ct hoc modo etiam bruta
;

tatisobjectum, quam id quod est ad fmem
sed inquaiitum est ratio volendi id quod est
ad fmcm, cst unum et idcm objcctum.
Ad tertium dicendum, quod motus qui ost
unus subjecto, potcst rationc dilferre secun-
animalia intcndunt fincm, inquantum mo-
ventur ab instinctu naturali ad aliquid.
AUo modo intcndcrc fmcm est moventis,
prout scilicet ordinat motum aUcujus, vcl
sui, vel altorius, in finem quod est rationis
;

(Jum principium ct finem, ut ascensio et tantum. Undc per hunc modum l)ruta non

Ila cod. Aican. cum edit. Kom. ct Pat. an. 1698; llieologi, Nicolai, aliiquo omiseruut « quidem. »
 ' ;

QU^ST. XII, ART. V, ET QU^ST. XIII, ART. I. 1.51

intendunt fmem quod ;

est proprie et princi-
paliter intendere, ut dictum est.
ARTICULUS PRIMUS.
Ad primum ergo dicendum, quod ratio
illa secundum quod
procedit, intendere » (c Utrum electio sit actiis voluntatis ml
est ejus quod movetur ad fmem. rationis.
Ad secundum dicendum, quod fruitio non
importat ordinationem alicujus in aliquid, Ad primum sic proceditur. 1. Videtur
sicut intentio, sed absolutam quietem in quod non sit actus voluntatis^ sed ra-
electio
fme. tionis. Electio enim coUationem quamdam

Ad
tertium dicendum, quod bruta anima- importat, qua unum alteri praefertur. Sed
lia moventur ad fmem, non quasi conside- conferreest rationis. Ergo electio est ratio-
rantia quod per motum suum possint conse- nis.

qui fmem, quod est proprie intendentis sed ; 2. Prseterea, ejusdem est syllogizare et
concupiscentia fmem naturali instinctu mo- concludere. Syllogizare autem in operabili-
ventur ad fmem, quasi ab alio mota^, sicut bus est rationis. Cum igitur electio sit quasi
et caetera quse naturaliter moventur. conclusio in operabilibus, ut dicitur in VII

CoNCLUsio. — (Juamvis proprie et principaliter

Ethic, cap. m, videtur quod sit actus ratio-
nis.
brutis animantLbus non conveniat intentio, conve-
nittamen quatenus instinctu naturali ad aliquid 3. Prseterea, ignorantia non pertinet ad
moventur (a). voluntatem, sed ad vim cognitivam. Est au-
tem qusedam ignorantia electionis, ut di-
citur in III Ethic, cap. i, versus fm. Ergo
QU^STIO XIII. videtur quod electio non pertineat ad volun-
DE ELECTIONE EORUM QUM SUNT AD FINEM. tatem, sed ad rationem.
(Et sex quaeruntur.) Sed contra est quod Philosophus dicit in
III Ethic, cap. m, prope fm., quod electio
Consequenter considerandum est de acti- est desiderium eorum quse sunt in nobis. »
<;

bus voluntatis qui sunt in comparatione ad Desiderium autem est actus voluntatis. Ergo
ea quse sunt ad fmem et sunt tres, « eli- , et electio.
gere, consentire et uti. Electionem autem » Hespondeo dicendum, quod in nomine
preecedit consilium. Primo ergo consideran- electionis importatur aliquid pertinens ad
dum est de electione, secundo de consilio, rationem, sive ad intellectum, et aliquid per-
tertio de consensu quarto de usu. ,
tinens ad voluntatem. Dicit enim Philoso-
Circa electionem quseruntur sex 1° cujus : phus in VI Ethic, cap. n, quod « electio est
potentise sit actus, utrum voluntatis vel ra- appetitivus inteUectus, vel appetitus inteUec-
tionis; 2°utrum electio conveniat brutis ani- tivus. » Quandocumque autem duo concur-
malibus; 3° utrum electio sit solum eorum runt ad aliquid unum constituendum, unum
quae sunt ad fmem, vel etiam quandoque eorum est ut formale respectu alterius. Unde
fmis; A° utrum electio sit tantum eorum quse Gregorius Nyss. ', Ub. De natura homin.,
per nos aguntur; 5° utrum electio sit solum c. xxxm, dicit quod « electio neque est appe-
possibilium 6° utrum homo ex necessitate
; titus secundum seipsam, neque consilium
eligat, vel libere. solum, sed ex his aliquod compositum. »

Sicut enim dicimus animal ex anima et cor-

pore compositum esse, neque vero corpus
esse secundum seipsum, neque animam so-
lam, sed utrumque, ita et electionem.
Est autem considerandum in actibus

' Ita cod.in Parm.

; « quasi. » :
' Camer. Rom. aliique, et editi passim;
Ita cod.
edit. Rom. tantum post verbum « concupiscentia »
omittit « finem. » Cod. Alcan. « Possunt consequi
finem, quod est proprie intendentis sed concupis-
centia finem, naturali instinctu moventur adfinem,
quasi ab alio mota, » etc.
' Seu potius
Nemesius, col. 734.
(a) Qusedam sunt, juxta Richardum,
quae ten-
dunt in finem quem sibimetipsa non praestituunt,
quamvis illum aliquomodo cognoscant. Sic ani-
malia bruta finem sub ratione finis ignorant, sed
:
aliqualiter tamen aliquem finem propter quem
; agunt percipiunt. Hirundo propter finem aliquem
nidificat, ut scilicet ibi ponat et foveat puUos suos
propter finem aliquem facit aranea telam, scilicet
ad capiendas muscas.
152 SUMMA THEOLOGICA.
animse, quod actus qui est essentialiter circa fm.Sed bruta animalia appetunt ali-
unius potentiae vel habitus, recipit formam quid propter fmem agunt enim propter
;

et speciem 'a superiori potentia vel habitu, fmem et ex appetitu. Ergo in brutis anima-
secundum quod ordinatur inferius a supe- libus est electio.
riori. Si enim ahquis actum fortitudinis 2. Pra^terea, ipsumnomenelectionissigni-
exerceat propter Dei amorem, actus quidem ficare videtur quod aliquid prae aliis accipia-
ille materialiter est fortitudinis, formaliter tur. Sed bruta animalia accipiunt aUquid
vero charitatis. 3Ianifestum est autem quod prae aliis, sicut manifeste apparet, quod ovis
ratio quodammodo voluntatem pra^cedit, et unam herbam comedit, aliam refutat. Ergo
ordinat actum ejus, inquantum sciUcet vo- in brutis aniraalibus est electio.
luntas in suum objectum tendit secundum 3, Praeterea, ut dicitur in VI Ethic, c. xu,
ordinem rationis, eo quod vis apprehensiva in med., « ad prudentiam pertinet quod ali-

appetitivae suum objectum repraesentat. Sic quis bene eUgat ea quae sunt ad fmem. » Sed
igitur ille actus quo voluntas tendit in ali- prudentia convenit brutis animalibus unde ;

quid quod proponitur ut bonum, ex eo quod dicitur in principio Metaph., cap. i, parum
per rationem est ordinatum ad fmem, mate- a princ, quod u prudentia sunt sine disci-
rialiter quidem est voluntatis, formaliter au- pUna, quaecumque sonos audire non poten-
tem rationis. tia sunt, ut apes. » Et hoc etiam sensui
In hujusmodi autem substantia actus manifestum videtur. Apparent enim mira-
materialiter se habet ad ordinem qui impo- biles sagacitates in operibus animaUum, ut
nitur a superiori potentia; et ideo electio apum, aranearum, et canum. Ganis enim
et
substantialiter non est actus rationis, sed insequens cervum, si ad trivium venerit,
voluntatis ;
perficitur enim electio in motu odoratu quidem explorat an cervus per pri-
quodam animae ad bonum quod eligitur. mam vel secundam viam transiverit quod ;

tjnde manifeste actus est appetitivae poten- si non transiisse, jam securus per
invenerit
tiae. tertiam viam incedit non explorando, quasi
Ad primum ergo dicendum quod electio ,
utens syllogismo divisivo, quo concludi pos-
importat collationem quamdam praeceden- set cervum per istam viam incedere ex quo
tem, non quod essentialiter sit ipsa coUatio. non incedit per alias duas, cum non sint
Ad secundum dicendum, quod conclusio plures. Ergo videtur quod electio brutis ani-
syllogismi, quae fit in operabilibus, ad ratio- malibus conveniat.
nem pertinet, et dicitur sententia vel judi- Sed contraest quod GregoriusNyss. ',Ub.
cium, quam
sequitur electio; et ob hoc ipsa Be nat. hom., cap. xxxm, dicitquod «pueri
conclusio pertinere videtur ad electionem et irrationalia voluntarie quidem faciunt,
tanquam ad consequens. non tamen eligentia. » Ergo in brutis anima-
Ad tertium dicendum, quod ignorantia Ubus non est electio.
dicitur esse electionis, non quod ipsa electio Respondeo dicendum, quod cum electio
sit scientia, sed quia ignoratur quid sit eU- sit praeacceptio unius respectu alterius, ne-

gendum. cesse est quod electio sit respectu plurium

CoNCLusio. - Cum motu
electio perliciatur in quae eligi possunt; et ideo in his quae sunt
quodam animai ad bonum quod eUgitur, non est penitus determinata ad unum, electio locum
substantialiter actus rationis sed voluntatis (a). non habet.
Est autem differentia inter appetitum sen-

ARTICULUS II.
sitivum et voluntatem quia, ut ex praedictis
;

patet, appetitus sensitivus cst determinatus

Utrum electio conveniat brutis animalibus. ad unum particulare secundum ordinem
naturae : voluntas autem est quidem secun-
Ad secundum sic proceditur . 1 . Videtur dum naturai ordinem dcterminata ad unum
quod electio brutis animalibus conveniat. communo, quod est bonum, sed indetermi-
Electio enim est « appetitus aliquorum prop- nato se habet respectu particularium bono-
ter finem, » ut dicitur in 111 Ethic, cap. ni, rum. Et ideo proprie voluutatis est eligere,

Seu pollus Nemesins, col. 731.

< notat, qnia manifestius in electione id apparet
(a)Quamvis oranis acfus voluntatis actum prse- quod rationis proprium ost, videliccl uuum alteri
supponat intellectus, specialiter tamen hoc admif- conferre ot prseferre.
lendum est de aclu voluntalis eligentis, ut Sylvius
 ;

QU^ST. XIII, ART. II ET III. 153

non autem appetitus qui solus est
sensitivi,
in brutis animalibus; et propter hoc brutis
ARTICULUS III.
animalibus electio non convenit.
Ad primum ergo dicendum, quod non Utrum solum eorum quip, sunt ad
electio sit
omnis appetitus alicujus propter fmem voca- finem, an etiam quandoque ipsius finis.
tur electio, sed cum quadam discretione
unius ab altero quae locum liabere non
;
Ad tertium Videtur quod
sic proceditur. 1 .

potest,nisi ubi appetitus potest ferri ad electio nontantum eorum quae sunt ad
sit

plura. fmem. Dicit enim Philosophus in VI Ethic,

Ad secundum dicendum, quod brutum cap. xn, post med., quod electionem rectam ((

animal accipit unum prse alio,

quia appetitus facit virtus quaecumque autem illius gratia
;

ejus est naturaliter determinatus ad ipsum nata sunt fieri, non sunt virtutis, sed alte-
unde statim quando per sensum vel per ima- rius potentiae. » lUudautem cujus gratia fit

ginationem repraesentatur ei aliquid ad quod aUquis, est flnis. Ergo electio est fmis.
naturaliter inclinatur ejus appetitus ; absque 2. Praeterea, electio importat praeacceptio-
electione movetur ad ipsum; sicut etiam nem unius respectu alterius. Sed sicut eo-
absque electione ignis movetur sursum, et rum quae sunt ad finem, unum potest prae-
non deorsum. accipi alteri, ita etiam diversorum fmium;
Ad tertium dicendum, quod, sicut dicitur ergo electio potest esse finis, sicut et illorum
in III Physic, text. 16 et seq., « motus est quae sunt ad finem.
actus mobilis a movente » et ideo virtus ; Sed contra est quod Philosophus dicit in
moventis apparet in motu mobilis et prop- ; III Ethic, cap. n, quod voluntas est finis,
((

ler hoc in omnibus quae moventur a ratione
apparet ordo rationis moventis, licet ipsa
quae a ratione moventur, rationem non ha-
beant sic enim sagitta directe tendit ad si-
; judicium, quod est sicut conclusio syUogismi
gnum ex motione sagittantis, ac si ipsa ra-
tionem haberet dirigentem et idem apparet : se habet ut conclusio in syUogismo operabi-
in motibus horologiorum et omnium inge-
niorum humanorum quee arte fmnt. Sicut
autem comparantnr artificialia ad artem
humanam, ita comparantur omnia naturalia
ad artem divinam. Et ideo ordo apparet in
his quae moventur secundum naturam sicut
et in his quse moventur per rationem' ut di-
citur in II Physic, text. 49. Et ex hoc con-
tingit quod in operibus brutorum animalium
apparent quaedam sagacitates, inquantum
habent inclinationem naturalem ad quosdam
ordinatissimos processus, utpote a
arte ordinatos. Et propter hoc etiam
animaUa dicuntur prudentia vel sagacia,
non quod in eis sit aliqua ratio, vel electio
quod ex hoc apparet quod omnia quae sunt
unius naturae, simiUter operantur.
CoNCLusio. — Cum electio in his quse sunt pe-
nitus ad unum aliquod particulare determinata,
nulliun locum habeat; hujusmodi autem sint
bruta animalia ex appetitu sensitivo ad unum par-
ticulare determinata; manifestum est ipsis
electio autem eorum quae sunt ad finem. »
Respondeo dicendum, quod sicut jam dic-
tum est, electio consequitur sententiam vel
operativi. Unde iUud cadit sub electione quod
lium. Finis autem in operabiUbus se habet
ut principium, et non ut conclusio, ut Philo-
sophus Physic, text. 89. Unde
dicit in II
finis, inquantum est hujusmodi, non cadit
sub electione.
; Sed sicut in speculativis nihil prohibet, id
quod est unius demonstrationis vel scientiae
principium, esse conclusionem alterius de-
monstrationis vel scientiae, primum tamen
principium indemonstrabile non potest esse
conclusio alicujus demonstrationis vel scien-
summa tiae;ita etiam contingit id quod est in una
quaedam operatione ut fmis, ordinari ad aUquid ut ad
flnem, et hoc modo sub electione cadit ; sicut
in operatione medici sanitas se habet ut
fmis, unde hoc non cadit sub electione me-
dici, sed hoc supponit tanquam principium.
Sed sanitas corporis ordinatur ab bonum
animae unde apud eum qui habet curam de
;
animae salute potest sub electione cadere
esse sanum vel esse infirmum. Nam Aposto-
elec- lus dicit, ad Corinth., xn, 10 Cum enim
II :

tionem secundum quam plura eUgi possunt, non infirmoT, tunc potens sum. Sed ultimus finis
convenire. nuUo modo sub electione cadit.
Ad primum ergo dicendum, quod fines

^ Ita cod.; in Parm : « secundum artem.

 ;

m SUMMA THEOLOGICA.
proprii virtutum ordinantur ad boatitudi- interveniente aliqua actione, per quam facit

nem sicut ad ultimum fmem ; et hoc modo idquod est ad finem, vel utitur eo. Et per
potest esse eorum electio. hunc modum electio semper est humanorum
Ad secundum dicendum, quod, sicut supra actuum.
habitum est, ultimus fmis est unus tantum. Ad primum ergo dicendum, quod organa
Unde ubicumque occurrunt plures fmes, ordinantur ad finem, inquantum homo uti-
inter eos potest esse electio, secundum quod tur eis propter flnem.
ordinantur ad ulteriorem ' fmem. Ad secundum dicendura, quod in ipsa
CoNCLCsio. — Electio eorum tantum est, quee
conteraplatione est aliquis actus intellectus
assentientis huic opinioni vel illi ; actio vero
sunt ad finem; et si quandoque fmis est, non
ultimi, sed ejus, qui ad ulteriorem fmem ordinari exterior est, quae contra contemplationem
potest. dividitur.
Adtertium dicendum, quod homo qui
ARTICULUS IV. eligit episcopum vel principem civitatis, eli-
git nominare ipsura in talem dignitatem
Utrum electio sit tantum eorum quse per
alioquin si nulla esset ejus actio ad consti-
nos aguntur.
tutionem episcopi vel principis, non compe-
Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur teret ei electio. Et similiter dicendura est,

quod electio solum respectu huma-

non sit quod quandocumque dicitur aUcpia res
norum actuum. Electio enim est eorum qua^ praeeUgi alteri, adjungitur ibi aliqua opera-
sunt ad fmem. Sed « ea qua? sunt ad fmem tio eUgentis.
non solum sunt actus, sed etiam organa, » CoNCLusio. — Cum electio sit semper eorum
ut dicitur in II Phys., text. 84 et seq. Ergo quee sunt ad finem, necesse est ipsam semper
electiones non sunt tantum humanorum liumanorum actuum esse.

actuum.
2. Praeterea, actio a contemplatione dis- ARTICULUS V.
tinguitur. Sed electio etiam in contempla-
tione locum habet, prout scilicet una opinio Utrum electio sit solum possibilium.
alteri praeeligitur.Ergo electio non est so-
lum humanorum actuum. Ad quintum sic proceditur. 1. Videtur
3. Prseterea, eliguntur homines ad aliqua quod electio non sit solura possibiUura.
officia vel saecularia vel ecclesiastica, ab his Electio enim est actus voluntatis, ut dictum
(|ui nihil erga eos agunt. Ergo electio non est.Sed voluntas est possibUium et impos-
solum est humanorum actuum. sibiUum, ut dicitur in III Ethic, cap. ii.

Sed contra est quod Philosophus dicit in Ergo et electio.

III Ethic, cap. n, quod « nullus eligit nisi 2. Praeterea, electio est eorum quae per

ea quae existimat fieri per ipsum. nos aguntur, sicut dictum est. Nihil ergo
Respondeo dicendum, quod sicut intentio refert, quantum ad electionera, utrura eli-

est finis, ita electio est eorum quae sunt ad gatur id quod est irapossibile simpUciter,
fmem. vel id quod Sed
est impossibile eUgenti.

Finis autem vel est actio, vel res aUqua. frequenter ea qua3 eligiraus perficere non
Et cum res aliqua fuerit finis, necesse est possumus, et sic sunt impossibilia nobis.
quod aliqua humana actio intcrveniat; vel Ergo electio est impossibUium.
inquantum homo facit rem illam quae est 3. Praeterca, nihil homo tentat agere, nisi
finis, sicut medicus facit sanitatem (juse est cligendo. Sed B. Benedictus dicit in suis
finis ejus, unde et facerc sanitatem dicitur Regulis ad mon., cap. lxvui, quod « si

Onis medici vel inquantum homo aliquo

;
praelatus aliquid impossibile pra^ceperit, ten-
modo utitur vel fruitur re quae est linis, si- laiidum est. » Ergo electio potest essc im-
cut avaro est finis pecunia, vel posscssio possibilium.
pecuniae. Sed contra cst quod Philosophus dicit ia
Et eodera modo dicendum est dc co quod III Ethic., loc. iiunc cit., quod « electio noii
cst ad finem quia ncccsse cst ut id qnorl
:
est impossibilium. »

est ad finem, vel sit actio, vel res aliqua. Respondeo dicendum, quod, sicut dictuni

^ Ila cod.; in Parm. minus bene ; « ultimum. »

 QUiEST. XIII, ART. V ET VI. 155

referuntur semper ad
est, electiones nostrse tatis, secundum quod cadit sub apprehen-
nostras actiones. Ea autem quse per nos sione et ideo sicut quaudoque voluntas est
:

aguntur, sunt nobispossibilia. Undenecesse alicujus quod apprehenditur ut bonum, et

est dicere, quod electio non sit nisi possibi- tamen non est vere bonum, ita quandoque
liuni. est electio ejus quod apprehenditur ut possi-
Similiter etiam ratio eligendi ahquid est bile ehgenti, quod tamen non est ei possi-

ex hoc quod ducit ad fmem '. Per id autem bile.

quod non potest aUquis con-

est impossibile, Ad tertium dicendum, quod hoc ideo dici-
sequi fmem cujus signum est, quia cum in
; tur, quia an ahquid sit possibile, subditus
consiUando perveniunt homines ad id quod non debet suo judicio definire, sed in uno-
est eis impossibile, discedunt, quasi non va- quoque judicio superioris stare.
lentes ulterius procedere. Conclusio. —
Electio, cum ad humanas refe-
Apparet etiam hoc manifeste ex processu ratur semper actiones, nonnisi possibilium, esse
rationis praecedente. Sic enim se habet id potest.

quod est ad finem, de quo electio est, ad

fmem, sicut conclusio ad principium. Mani- ARTICULUS VI.
festum est autem, quod conclusio impossibi- Utrum homo ex necessitate eligat, vel
lis non sequitur ex principio possibili Unde .
libere.
non potest esse quod finis sit possibihs, nisi
id quod est ad finem, fuerit possibile. Ad id Ad sextum sic proceditur. 1. Videtur
autem quod est impossibile, nullus movetur. quod homo ex necessitate eUgat. Sic enim
Unde nullus tenderet in fmem nisi per hoc se habet fmis ad eligibiUa, ut principia ad
quod apparet id quod est ad finem esse pos- ea quse ex principiis consequuntur, ut patet
sibile. Unde id quod est impossibile, sub in VII Ethic., cap. vm, in fin. Sed ex prin-
electione non cadit. cipiis ex necessitate deducuntur conclusio-
Ad primum ergo dicendum, quod volun- nes. Ergo ex fine de necessitate movetur
tas media est inter intellectum et exteriorem aliquis ad eUgendum.
operationem. Nam intellectus proponit vo- 2. Prseterea, sicut dictum est, electio con-
luntati suum objectum , et ipsa voluntas sequitur judicium rationis de agendis. Sed
causat exteriorem actionem. Sicigitur prin- ratio ex necessitate judicat de aliquibus
cipium motus voluntatis consideratur ex propter necessitatem prsemissarum. Ergo
parte intellectus, qui apprehendit aUquid ut videtur quod etiam electio ex necessitate se-
bonum in universah; sed terminatio, seu quatur.
perfectio actus voluntatis attenditur secun- 3. Prseterea, duo sunt penitus
si aliqua
dum ordinem ad operationem, per quam sequaUa, non magis movetur homo ad unum
aUquis tendit ad consecutionem rei; nam quam ad aUud; sicut fameUcus si habet
motus voluntatis est ab anima ad rem; et cibum sequaUter appetibilem in diversis
ideo perfectio actus voluntatis attenditur partibus, et secundum sequalem distantiam,
secundum hoc quod est aliquid bonum alicui non magis movetur ad unum quam ad alte-
ad agendum. Hoc autem est possibile»; et rum, ut Plato dicit, assignans rationem
ideo voluntas completa non est nisi de possi- quietis terrse in medio, sicut dicitur in II

biU, quod est bonura volenti sed voluntas ; De ceelo, text. 75 et 90. Sed muUo minus
incompleta est de impossibili, quse secundum potest eligi quod accipitur ut minus, quam
quosdam veUeitas dicitur, quia sciUcet ali- quod accipitur ut sequale. Ergo si propo-
quis veUet iUud, si esset possibile. Electio nantur duo, vel tria, vel plura, inter quse
autem nominat actum voluntatis jam deter- unum majus appareat, impossibile est aU-
minatum ad id quod est hinc agendum^; et quod aUorum eUgere. Ergo ex necessitate
ideo nuUo modo est nisi possibilium. eUgitur iUud quod eminentius apparet. Sed
Ad secundum dicendum, quod cum objec- omnis electio est de omni eo quod videtur
tum voluntatis sit bonum apprehensum, aUquo modo meUus. Ergo omnis electio est
hoc modo judicandum est de objecto volun- ex necessitate.

^ Cod. Alcan. : « Ralio eligendi aliquid est ex duorum e codd. istis verba in Parm. impressa :

lioc quod ducit ad finem, » interpositis omissis, et « ut ex hoc possimus consecpii finem, vel hoc »
ita legitur in octo vetustissimis cod. quos prae ma- ' Al. « hic agendum, » et in Parm.
:
« huic :

nibus habuimus : inserta sunttamen ad marginem agendum; » sed clarein codd. « hinc agendum. »
:
156 SUMMA THEOLOGICA.
Sed contra est, quod electio est actus po- circa contingentia, quae a nobis fieri pos-
tentise rationalis, quse se habet ad opposita, sunt ; in quibus conclusiones non ex neces-
secundum Philosophum, hb. IX Metaph., sitate sequuntur ex principiis necessariis
text. 3. absoluta necessitate, sed necessariis solum
Respondeo dicendum, quod homo non ex ex conditione ut, si currit, movetur.
;

necessitate eUgit et hoc ideo, quia quod

'
; Adtertium dicendum, quod nihil prohi-
possibile est non esse, non necesse est esse. bet, si aliqua duo a^qualia proponantur se-
Hujus ratio ex duplici hominis potestate cundum unam considerationem, qu^n circa
accipi potest. Potest enim homo velle et non alterum consideretur aliqua conditio per
velle, agere et non agere potest etiam velle ; quam emineat, et magis flectatur voluntas
hoc aut ilhid, et agere hoc aut illud ^ cujus : in ipsum quam in aliud.
ratio ex ipsa virtute rationis accipitur. Quid-
CoNCLusio. — Cum electio sit rationalis naturse
quid enim ratio potest apprehendere ut et voluntatis actus, quo ea quee sunt ad finem
bonum, in hoc voluntas tendere potest. Po- eligit, ea non ex necessitate, sed libere homines
test autem ratio apprehendere ut bonum, utuntiu'.
non solum hoc quod est velle aut agere, sed
hoc etiam quod est non velle et non agere.
Et rursum in omnibus particularibus bo-
QU^STIO XIV.
nis potest considerare rationem boni aUcu- DE GONSILIO QUOD ELEGTIONEM PILECEDIT.
jus, et defectum ahcujus boni quod habet (Et sex quseruntur.)
rationem mali et secundum hoc potest
;

unumquodque hujusmodi l)onorum appre- Deinde considerandum est de consilio , et

hendere ut ehgibile, vel fugibile. Solum circa hoc quaeruntur sex 1° utrum consi- :

autem perfectum bonum, quod est beati- lium sit inquisitio; 2" utrum consilium sit
tudo, non potest ratio apprehendere sub de fine, vel solum de his quae sunt ad flnem ;

ratione mah
aut alicujus defectus; et ideo 3° utrum consilium sit solum de his quse a

ex necessitate beatitudinem homo vult, nec nobis aguntur 4" utrum consilium sit de
;

potest velle non esse beatus, aut miser. omnibus quse a nobis aguntur; 5° utrum
Electio autem, cum non sit de fme, sed de consiUum procedat ordine resolutorio ;

his qua3 sunt ad finem, ut jam dictum est, 6° utrum concilium procedat in inflnitum.
non est quod est beatitudo,
perfecti boni,
sed aliorum particularium bonorum. Et ideo ARTICULUS PRIMUS.
homo non ex necessitate, sed libere ehgit («). Utrum consilium sii inquisitio.
Ad primum ergo dicendum, quod non
semper ex principiis ex necessitate procedit Ad primum sic proceditur. 1. Videtur
conclusio, sed tunc solum quando principia quod consilium non sit inquisitio. Dicit
non possunt esse vera, si conclusio non sit enim Damascenus, lib. II Oi^th. fid., c. xxii,
vera. Et similiter non oportet quod semper col. 946, t. 1, quod consilium est appeti-
<(

ex flne insit homini necessitas ad eligendum tus. » Sed ad appetitum non pertinet iuqui-
ea quae sunt ad flnem quia non omne quod ;
rere. Ergo consilium non est iiiquisitio.
est ad finem, tale est quod sine eo finis ha- 2. Prseterea, inquirere intellectus discur-
beri non possit aut si tale sit, non semper
; rentis est, et sic Deo iion convenit, cujus
sub tali ratione consideratur. cognitio non est discursiva, ut in primo
Ad secundum diccndum, (juod sententia habitum est. Sed consilium Deo attribuitur;
sive judicium rationis de rebus agendis est dicitur enim ad Eph., i, 11, quod operatur

' Id esl, non ad idfacicndum necessitatur quod utrum voluntas possit oligere minus bonum sibi

ex electione facit, ut et alibi passim docet S. Tho- propositum e duobus insequalibus, practice secun-
mas, ct praesertim q. vi , De malo, art. unico, qui dum ullimum judicium discretivum, non retrac-
inscribitur «De humana cleclione. » Quo*mire con- tato judicio, iioc apposito novo pro sua libertate
vincitur haeresis janseniana. Parm. motivo? — affirmativum tenent
Scotistse quia ,

* Sic codd.; in margine lamon unius legunlur alias voluntas non viderelur essc libera. Senteutia
addita verba quae Parm habol « Quod autem pos- : negans intcr Thomistas, qui voluutatem docent
sibile sit non eligere, vel eligere. » — In omnibus sub specie melioris boni eligere semper, comnm-
cod. legitur infra haec verba quae in Parm. e( in nior est sic Capreolus, Gonel et alii Thomistffi,
:

cdit. desunl « et agero hoc aul illud. »

: et cum eis Vasquez. Utraque scntcntia probabili-
(o) Theologi in hac qufestione scinduntur : ler disputalur.
 QUiEST. XIV, ART. I ET II. 157

omnia secundum consilium voluntatis suse. omni defectu qui inveuitur in nobis, sicut in
Ergo consilium non est inquisitio. nobis scientia est conclusionum per discur-
3. PraBterea^ inquisitio est de rebus dubiis. sum a causis in effectus sed scientia dicta ;

Sed consilium datur de his quse sunt bona de Deo significat certitudinem de omnibus
certa, secundum illud Apostoli, 1 ad Cor., effectibus in prima causa absque omni dis-
vn, 25 De virginibus autem prseceptum
: cursu, Et similiter consilium attribuitur Deo
Domini non habeo, consilium autem do. quantum ad certitudinem sententise vel
Ergo consilium non est inquisitio. judicii, quse in nobis provenit ex inquisitione
Sed contra est quod Gregorius Nyss. *, lib. consilii ; sed hujusmodi inquisitio in Deo
De nat. hom., cap. xxxiv, dicit : « Omne locum noii habet ; et ideo consilium secun-
quidem consilium qusestio est, non autem dum hoc Deo non attribuitur. Et secundum
omnis qusestio consilium. » hoc Damascenus dicit, Ub. II Orth. fid.,
Respondeo dicendum, quod electio, sicut cap. xxu, col. 946, quod Deus non
t. 1, «

dictum est, consequitur judicium rationis de
rebus agendis. In rebus autem agendis
multa incertitudo invenitur, quia actiones
sunt circa singularia contingentia , quae
propter sui variabilitatem incerta sunt. In
rebus autem dubiis et incertis ratio non
profert judicium absque inquisitione praece-
consiliaiur; ignorantis enim est consiliari. »
Ad tertium dicendum, quod nihil prohibet
aliqua esse certissima bona secundum sen-
tentiam sapientum et spiritualium virorum,
quae tamen non sunt certa bona secundum
sententiam plurium vel carnalium homi-
num et ideo de talibus consilia dantur.
;

dente : et ideo necessaria est inquisitio ra- CoNCLusio. — Consiliuni inquisitio rationis est
tionis ante judicium de eligendis. Et haec ante judicium de eligendis.
inquisitio «consilium vocatur; propter
))

quod Philosophus dicit in III Ethic, cap. ni, ARTICULUS II.

circa fin., quod « electio est appetitus prse-
consiliati. )) Utrum cojisilium sit de fine, an solum de
Ad primum ergo dicendum, quod quando his quse sunt ad finem.
actus duarum potentiarum ad invicem ordi-
nantur, in utroque est aliquid quod est al- Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur
terius potentise; et ideo uterque actus ab quod consiUum non solum sit de his quse

utraque potentia denominari potest. Manifes- sunt ad finem, sed etiam de fine. Quaecum-
tum est autem, quod actus rationis diligentis que enim dubitationem habent, de his potest
in his quse sunt ad finem, et actus voluntatis inquiri. Sed circa operabilia humana contin-
secundum regimen rationis in ea tendentis, git esse dubitationem de fiiie, et non solum

ad se invicem ordinantur. Unde et in actu de his quae sunt ad finein. Cum igitur inqui-
voluntatis, qui est eIectio% apparet aliquid sitio circa operabilia sit consilium, videtur
rationis, scilicet ordo ; et in consilio, quod quod consilium possit esse de fine.
est actus rationis, apparet aliquid voluntatis, 2. Prseterea, materia consilii sunt opera-
sicut materia, quia consilium est de his quse tiones humanse. Sed qusedam operationes
homo vult facere, et etiam sicut motivum^ : humanse sunt fines, ut dicitur in I Ethic,
quia ex hoc quod homo vult finem, movetur in princ. cap. i. Ergo consUium potest esse
ad consilium de his quse sunt ad finem. Et de fine.
ideo Philosophus dicit in VI Ethic, cap. ii, Sed contra est quod Gregorius Nyss. ^
quod (( electio est intellectus appetitivus, » lib. De nat. hom., cap. xxxiv, dicit, quod
ut ad electionem utrumque concurrere os- « noii de fine sed de his quae sunt ad finem
tendat; ita Damascenus dicit, loc. sup. cit., est consiUum. »
« consiUum est appetitus inquisitivus, » ut Respondeo dicendum, quod finis in ope-
consilium aliquo modo pertinere ostendat et rabilibus habet rationem principii, eo quod
ad voluntatem, circa quam et ex qua fit in- rationes eorum quse sunt ad finem ex fine
quisitio, et ad rationem inquirentem. sumuntur. Principium autem non cadit sub
Ad secundum dicendum, .quod ea quae quaestione sed principia oportet supponere
;

dicuntur de Deo, accipienda sunt absque in omni inquisitione. Unde cum consilium
'Seu potius Nemesius, col. 733. ' Al. « et est sicut motivum. »
:

'Ms. quod citat Nicolai habet planiori construc- * Seu potius Nemesius, col. 739, cui lib. De nat.
tione quam in impressis «quse est electio. » Parm.
; hom. restituendus est.
lf)8 SUMMA THEOLOGICA.
sit quaestio, de flne non est consilium, sed lib. De nat. ^om.^cap. xxxiv, dicit : Con-((

solum de his quae sunt ad finem. siliamur de his quae sunt in nobis et per nos
Tamen contingit, id quod est finis, res- fieri possunt. »

pectu quorumdam, ordinari ad alium finem; Respondco dicendum, quod consilium pro-
sicut etiam id quod est principium unius prie importat coUationem inter plures habi-
demonstrationis, est conclusio alterius. Et tam; quod et ipsum nomen designat. Dicitur
ideo id quod accipitur ut « finis » in una in- enim consilium, quasi considium, » eo
((

quisitione, potest accipi ut (( ad finem » in quod multi consident ad simul conferendum.

alia inquisitione ;de eo erit consilium.
et sic Est autem considerandum, quod in particu-
Ad primum ergo dicendum, quod id quod laribus contingentibus, ad hoc quod aliquid
accipitur ut finis est jam determinatum. certum cognoscatur, plures conditiones seu
Unde quamdiu habetur ut dubium, non circumstantias considerare oportct, quas ab
habetur ut finis et ideo si de eo consilium
; uno non facile est considerari, sed a pluribus
habetur, non erit consihum de fine, sed de certius percipiuntur, dum quod unus consi-
eo quod est ad finem. derat, aliinon occurrit. In necessariis autem
Ad secundum dicendum, quod de opera- et universalibus est absolutior et simphcior
tionibus est consilium, inquantura ordinan- quod magis ad hujusmodi
consideratio, ita
tur ad aliquem finem. Unde si aliqua operatio considerationem unus per se sufficere po-
humana sit finis, de ea, inquantum hujus- test ; et ideo inquisitio consilii proprie per-
modi, non est consiUum. tinet ad contingentia singularia.
CoNCLUsio. — Consilium, cum inquisitio sit
Cognitio autem veritatis in talibus non
eorum tantum est quai
rationis de rebus agendis, habet aliquid magnum,
ut per se sit appeti-
sunt ad fmem, non autem ipsius iinis, nisi eum biUs, sicut cognitio universalium et necessa-
in ulterioi'em finem ordinari contingat. riorum sed appetitur secundum quod est
;

utiMs ad operationem, quia actiones sunt

ARTICULUS III. circa contingentia singularia. Et ideo dicen-

Utrum consilium sit solum de his qu3e

dum quod proprie consilium est circa ea
est
quae aguntur a nobis.
a nobis aguntur.
Ad primum ergo dicendum, quod consi-
Adtertium sic proceditur. 1. Videtur lium importat coUationem, non quamcum-
quod consilium non sit solum de his quae que, sed coUationem de rebus agendis, ra-
aguntur a nobis. Consilium enim collatio- tione jam dicta.
nem quamdam importat. Sed coUatio inter Ad secundum dicendum, quod id quod est
multos potest fieri etiam de rebus immobi- lege positum, quamvis non sit ex operatione
libus, qusR non fiunt a nobis, puta de naturis quaerentis consilium, tamen est directivum
rerum. Ergo consilium non solum est de his ejus ad operandum ;
quia ista est una ratio
quse aguntur a nobis. aliquid operandi, scilicet mandatum legis.

2. Praeterea, homines interdum consilia Ad tertium dicendum, quod consilium non

quaerunt de his quae sunt lege statuta, unde solum est de his quae aguntur, sed de liis
et jurisconsulti tamen eorum
dicuntur ; et quae ordinantur ad operationes et propter ;

qui quaerunt hujusmodi consilium, non est hoc consultatio dicitur fieri de futuris even-
leges facerc. Ergo consilium non solum est tibus, inquaptum homo per futuros eventus
de his quae a nobis aguntur, cognitos dirigitur ad aliquid faciendum, vel
3. Praeterea, dicuntur etiam quidam con- vitandum.
sultationes facere de futuris eventibus, qui Ad quartum dicendum, quod de aliorum
tamcn non sunt in potcstate nostra. Ergo factis consilium quffirimus, inquantum sunt
consilium non solum cst de his quae a nobis quodammodo unum nobiscum; vel per
fiunt. unionem affectus, sicut amicus soliicitus est

4. Praeterea, si consilium esset solum do de his quae ad amicum spectant, sicut de

his quae a nobis fiunt, nuUus consiliaretur suis, vol instrumenti nam agens
permodum ;

dc his quae sunt por alium agenda. Sed hoc principalo ct instrumontale, sunt quasi una
patet esse falsum. Ergo consilium non solum causa, cum unum
agat per alterum ct sic ;

cst dc his quai a nobis fiunt. dominus consiliatur de his quie suut agenda
Sed coritra est quod Gregorius Nyss. *, per servum.
' Potius Nemesius , col. 738 : nam liber De nal. hom. Gregorio Nyss. jam abjudicatur.
 .

QUJ5ST. XIV, ART. IV ET V. 159

CoNCLUSio. — Consilium cum proprie colla- jecturales, ut Gregor. Nyss.^ dicit, ibid., ut
tionem inter plures de particularibus contingen- puta medicinalis, negotiativa, et hujusmodi.
tibus quae a nobis fiunt vel fieri possunt, denotet, Ad primum ergo dicendum, quod electio
proprie etiam circa ea est quse a nobis finis gratia prsesupponit consilium ratione judicii, vel
aguntur. sententise. Unde quando judicium vel sen-
tentia manifesta est absque inquisitione, non
ARTICULUS IV.
requiritur consilii inquisitio.
Utrum consilium de omnibus quse
sit
Ad secundum dicendum, quod ratio in
a nobis aguntur. rebus manifestis non inquirit, sed statim
Ad quartum sic proceditur. Videtur \. judicat : et ideo non oportet in omnibus quae
quod consilium sit de omnibus quae sunt per ratione aguntur, esse inquisitionem consilii
nos agenda. Electio est enim (( appetitus Ad
tertium dicendum, quod quando ali-
prseconsiliati, » ut dictum est. » Sed electio quid per unum potest fleri, sed diversis
est de omnibus quee per nos aguntur. Ergo modis, potest dubitationem habere , sicut et
et consilium. quando fit per plura et ideo opus est consi-
;

2. Praeterea, consilium importat inquisi- lio sed quando determinatur non solum
;

tionem rationis. Sed in omnibus quae non res, sed modus, tunc non est opus consilio.
per impetum passionis agimus, procedimus — De
CoNCLUsio. illis, (juse secundum artem vel
ex inquisitione rationis. Ergo de omnibus disciplinam determinata sunt aut cpise parvi sunt
quse aguntur a nobis, est consilium. momenti, consilium non est; sed de iis tantum-
3. Prseterea, Philosophus dicit in III Ethic, modo quae cum alicujus sint momenti, incerta
cap. ni, in med., quod si per plura aliquid
(( sunt, seu in dubium vocantur.
fieri potest, consilio inquiritur, per qiiod
facillime et autem perunum,
optime flat; si ARTICULUS V.
qualiter per Sed omne quod fit,
illud flat. »
Utrum consilium procedat ordine
fit per unum vel per multa. Ergo de omnibus
resolutorio.
quae flunt a nobis est consilium.
Sed contra est quod Gregorius Nyss. *, Ad quintum sic proceditur. 1. Videtur
lib. De nat. hom., cap. xxxiv, dicit, quod quod consilium non procedat modo resoluto-
((de his quae secundum disciplinam vel ar- rio. Consilium enim est de his quse a nobis
tem sunt operibus, non est consilium. » aguntur. Sed operationes nostrae non pro-
Respondeo dicendum, quod consilium est cedunt modo resolutorio, sed magis modo
inquisitio qusedam, ut dictum est. De illis compositivo, scihcet de simplicibus ad com-
autem inquirere solemus quae in dubium posita. Ergo consilium non semper procedit
veniunt. Unde et ratio inquisitiva, quae di- modo resolutorio.
citur argumentum, est rei dubiae faciens
(( )> ((
2. Praeterea, consilium est inquisitio ra-
fidem. » Quod autem ahquid in operabilibus tionis. Sed ratio a prioribus incipit, et ad
humanis non sit dubitabile, ex duobus con- posteriora devenit , secundum convenientio-
tingit. Uno modo, quia per determinatas rem ordinem. Cum igitur prseterita sint
vias proceditur ad determinatos flnes, sicut priora prsesentibus et pr^esentia priora futu-
contingit in artibus quae habent certas vias ris, in consiliando videtur esse procedendum
operandi ; sicut scriptor non consiliatur a prsesentibus et prseteritis in futura quod ;

quomodo debeat trahere litteras, hoc enim non pertinet ad ordinem resolutorium. Ergo
determinatum est per artem. AHo modo iii consihis non servatur ordo resolutorius.
quia non multum refert utrum sic vel sic 3. Prseterea, consilium non est nisi de his
fiat et ista sunt minima, quse parum adju-
;
quse sunt nobis possibilia, ut dicitur in 11 1
vant vel impediunt respectu finis conse- Ethic, cap. paulo post princ. Sed an sit
iii,
quendi quod autem parum est, quasi nihil
; nobis aliquid possibile, perpenditur ex eo
accipit ratio. Et ideo de duobus non consi- quod possumus facere, vel non possumus,
liamur, quamvis ordinentur ad finem, ut ut perveniamus in illud. Ergo in inquisitione
Philosophus dicit, lib. III Ethic, cap. iii, consilii a prsesentibus incipere oportet.
de rebus parvis, et de his quae sunt
scilicet
Sed contra est quod Philosophus dicit in
determinata qualiter fieri debent, sicut est in III Ethic, c. m, post med., quod (( ille qui
operationibus artiura prseter quasdam con-
, consiliatur, videtur quaerere et resolvere. »
^ Seu polius Nemesius, col. 738. — « Nemesius.
160 SUMMA THEOLOGICA.
Respondeo dicendiim ,
quod in omni in- 3. Praeterea, inquisitio scientiee demons-
cxuisitione oportet incipere ab aliquo princi- trativae non procedit quia est
in infinitum ,

pio ;
quod quidem si sicut est prius in co- devenire in aliqua principia per se nota,
gnitione, ita etiam sit prius in esse, non est quae omnimodam certitudinem habent. Sed
processus resolutorius, sed magis composi- talis certitudo non potest inveniri in sin-
tivus. Procedere enim a causis in effectus, gularibus contingentibus quae sunt varia-
,

est processus compositivus ; nam causse sunt biha et incerta. Ergo inquisitio consilii pro-
simpliciores efTectibus. Si autem id quod est cedit in inflnitum.
prius in cognitione, sit posterius in esse, est Sed contra, nullus movetur ad id ad quod
processus resolutorius utpote cum de effec-
, impossibile est quod perveniat, ut dicitur in
tibus manifestis judicamus, resolvendo in I De cselo, text. 58. Sed inflnitum impossi-

causas simplices. bile est transire. Si igitur inquisitio consilii

Principium autem in inquisitione consilii sit inflnita, nulhis consiUari inciperet, quod
est linis, qui quidem est prior in intentione, patet esse falsum.
posterior tamen in esse. Et secundum hoc Respondeo dicendum , quod inquisitio
oportet quod inquisitio consilii sit resoluto- consilii est finita in actuex duplici parte,
ria, incipiendo scilicet ab eo quod in futuro scilicet ex parte principii
ex parte termini.
et
intenditur, quousque perveniatur ad id quod Accipitur enim in inquisitione consiUi du-
statim agendum est. plex principium unum proprium ex ipso
:

Ad primum ergo dicendum quod ,

consi- genere operabilium, et hoc est flnis, de quo
lium est de operationibus sed ratio opera- ; non est consilium, sed supponitur in con-
tionum accipitur ex fme et ideo ordo ratio- ; silio ut principium , ut dictum est aliud
, ;

cinandi de operationibus est contrarius quasi ex alio genere assumptum sicut et in ;

ordini operandi. scientiis demonstrativis una scientia suppo-

Ad secundum dicendum quod ,
ratio inci- nit aliqua ab alia, de quibus non inquirit.
pit ab eo quod est prius secundum rationem, Hujusmodi autem principia, quae in in-
non autem semper ab eo quod est prius quisitione consilii supponuntur, sunt quae-
tempore. cumque sunt per sensum accepta ; utpote
Ad tertium dicendum quod de eo quod ,
quod hoc sit panis vel ferrum et qua?cum- ,

est agendum propter flnem non quserere- , que sunt per aliquam scientiam speculati-
mus scire an sit possibile , si non esset con- vam vel practicam in universali cognita,
gruum fini et ideo prius
; oporlet inquirere, sicut quod moechari est a Deo prohibitum,
an conveniat ad ducendum in finem quam ,
et quod homo non potest vivere, nisi nu-
consideretur an sit possibile. triatur nutrimento convenienti; et de istis

CoNCLUSio. — Cum a finc qui prior est in inten- non inquirit consiliator.
tione et posterior in executione, consilium inci- Terminus autem inquisitionis est id quod
piat, recte dicitur ordine resolutorio procedere. statim est in potestate nostra ut faciamus.
Sicut enim flnis habet rationem principii,
ARTICULUS VI. ita id quod agitur propter finem habet ra- ,

tionem conclusionis. Unde id quod primo

Utrum concilium procedat in infinitum.
agendum occurrit, habet rationem ultimae
Ad sextum sic proceditur. 1. Videtur conclusionis, ad quam inquisitio terminatur.
quod inquisitio consilii procedat in infini- autem prohibet consilium potentia
Nihil
tum. Consilium enim inquisitio est de parti- inflnitum esse, secundum quod in inflnitum
cularibus, in quibus est operatio. Sed sin- possuntaliqua occurrerc consilio inquirenda.
gularia sunt inlinita. Ergo inquisitio consilii Ad primum ergo dicendum quod siiigu- ,

est inflnita. larianon sunt inflnita actu, sed in potentia.

sub inquisitione consilii ca-
2. Praeterea, Ad sccundum dicendum quod licet hu- ,
,

dit considerare non solum quid agendum mana actio possit impediri, non tamen sem-
sit, sed etiam quomodo impedimenta tollan- per habet impedimentum paratum et ideo ;

tur. Sed quaelibet humana actio potest infl- non semper oportet consiliari de impedi-
nite impediri ; et impedimentum toUi potest mento tollendo.
per aliquam rationem humanam. Ergo in Ad tertium dicendum quod in singulari-
,

infinitum remanet qua^rere de impedimentis bus contingentibus potcst aliquid accipi

tollendis. certum, etsi non simpliciter, tameu ut nmic,

 ,

QU^ST. XV, ART. I. m

prout assumitur in operatione. Socratem importat applicationem sensus ad aliquid.
enim sedere non est necessarium sed eum : Est autem proprium sensus quod cognosci-
sedere dum sedet est necessarium et hoc
, ;
tivus est rerum prsesentium vis enim ima- ;

per certitudinem accipi potest. ginativa est apprehensiva similitudinum

corporalium eliam rebus absentibus qua-
CoNCLUsio. — Non est inquisitio consilii in
,

infinitum procedens, nisi in potentia ; actu enim

rum sunt similitudines intellectus autem ;

terminata est tam ex parte principii quam termini apprehensivus est universalium rationum
inquisitionis. quas potest apprehendere indifTerenter et ,

praesentibus et absentibus singularibus. Et

quia actus appetitivae virtutis est qusedam
QUiESTIO XV. inclinatio ad rem ipsam secundum quam- ,

DE GONSENSU, QUI EST AGTUS VOLUNTATIS, dam similitudinem ipsa appHcatio appeti-
,

RESPECTU EORUM QVM SUNT AD FINEM. tivse virtutis ad rem , secundum quod ei in-

(Et quatuor quseruntur.) hseret^ accipit nomen sensus, quasi ex-

perientiam quamdam sumens de re cui
Deinde considerandum est de consensu inhseret, inquantum complacet sibi in ea.
et circa hoc queeruntur quatuor 1° utrum : Unde Sapient., i, 1, dicitur Sentite de Do- :

consensus sit actus appetitivse vel apprehen- mmo in bonitate. Et secundum hoc « con-
sivse virtutis 2" utrum conveniat brutis
; sentire » est actus appetitivse virtutis.
animalibus 3" utrum sit de fme vel de his
; Ad primum ergo dicendum quod sicut ,
,

quse sunt ad finem 4° utrum consensus ; m dicitur in III De anima text. 42 voluntas , ,

actum pertineat solum ad superiorem animse in ratione consistit. Unde cum Augustinus
,

partem. attribuitconsensum rationi, accipit rationem

secundum quod in ea includitur vokmtas.
ARTICULUS PRIMUS. Ad secundum dicendum quod sentire ,

Utnim consensus sit actus appetitivse vel proprie dictum ad apprehensivam potentiam
apprehensivse virtutis. pertinet, sed secundum similitudinem cu-
jusdam experientise pertinet ad appetitivam,
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur ut dictum est.
quod consentire pertineat solum ad partem Ad tertium dicendum quod ,
assentire est
animse apprehensivam. Augustinus enim, quasi ad aUud sentire, et sic importat quam-
XII De Trinit., cap. xn, § 17, col. 1007, t. 8, dam distantiam ad id cui assentitur. Sed con-
consensum attribuit superiori rationi'. Sed sentire est simul sentire, et sic importat quam-
ratio nominat apprehensivam virtutem. dam conjunctionem ad id cui consentitur.
Ergo consentire pertinet ad apprehensivam Et ideo voluntas, cujus est tendere ad ipsam
virtutem. rem , magis proprie dicitur consentire ; in-
2. Prseterea, consentire est simul sentire. tellectus autem cujus operatio non est
, se-
Sed sentire est apprehensivse potentiae. cundum motum ad rem , sed potius e con-
Ergo et consentire. verso, ut in primo dictum magis proprie
est,
3. Prseterea, sicut assentire dicit applica- dicitur assentire ;
quamvis unum pro aho
tionem intellectus ad aliquid , ita et consen- poni soleat.
tire. Sed assentire pertinet ad intellectum, Potest etiam dici quod intellectus assentit,
quia est vis apprehensiva. Ergo et consen- inquantum a voluntate movetur.
tire ad vim apprehensivam pertinet.
Sed contra est quod Damascenus dicit in
CoN€Lusio. — Cum simul sentire
consentire sit

atque ita quamdam conjunctionem importet ad id

II lib. Orth. fid., cap. xxu, col. 946, t. 1,
cui consentitur inagis proprie actus dici debet
:

quod « si aliquis judicet, et non diligat, non

appetitivse virtutis, cujus est in aliud tendere,
est sententia, » id est consensus. Sed dili-
quam apprehensivse.
gere ad appetitivam virtutem pertinet. Ergo
et consensus.
Respondeo dicendum ,
quod consentire

Superior para animse hic intelligilur per compa-

^ remipsam secundum quandam similitudinem (edit.
rationem ad parlem inferiorem. Colon. conjunctionem), hinc est quod ipsa appli-
* Ita cod. et edit. passim.
Edit. Rom. « Et quia :
catio appetitivse virtutis ad rem, secundum quam
actus appetilivEe virtutis est qusedam inclinatio ad ei inhseret, elc. »

11. 11
 ,; ;

162 SUMMA THEOLOGICA.

titus in aliquid passive tantum consensus ;

ARTICULUS II.
vero importat determinationem appetitus
non solum passivam, sed raagis activara.
Utrum consensus conveniat brutis anima- Ad secundum dicendum, quod, remoto
Ubus. priori, removetur posterius, quod proprie
ex eo tantum sequitur. Si autem aUquid ex
Ad secundum sicVidetur
proceditur. 1. pluribus sequi possit non propter hoc pos-
,

quod consensus conveniat brutis animalibus. terius removetur uno priorum remoto
,

Consensus enim importat determinationem sicut, si induratio possit fieri et a calido et

appetitus ad unum. Sed appetitus bruto- frigido, nam lateres indurantur ab igne et ,

rum animalium sunt determinati ad unum. aqua congelata induratur ex frigore, non
Ergo consensus in brutis animalibus inve- oportet quod, remoto calore removeatur ,

nitur. induratio. Executio autem operis non solum

2. remoto priori, removetur
Praeterea, sequitur ex consensu sed etiam ex irape-
,

posterius. Sed consensus prsecedit operis tuoso appetitu, quaUs est in brutis animaU-
executionem. Si ergo in brutis non esset bus.
consensus, non esset in eis operis executio, Ad tertium dicendura, quod homines qui
quod patet esse falsum. ex passione agunt, possunt passionem non
3. Praeterea, homines interdum consentire sequi, non autem bruta aniraaUa unde non ;

dicuntur in aliquid agendum ex aliqua pas- est similis ratio.

sione, puta concupiscentia vel ira. Sed bruta CoNCLu^^o. — Cum
nulla sit in brutis anima-
animalia ex passione agunt. Ergo in eis est libus motus appUcatio ad quidpiam
appetitivi
cousensus. agendum; impossibile est illis consensum aUquem
Sed contra est quod Damascenus dicit, convenire.
lib. II Orth. fid., cap. xxu col. 946, quod ,

« post judicium homo disponit et amat quod

ARTICULUS III.
ex consilio judicatum est , quod vocatur
sententia, » id est consensus. Sed consilium Utrum consensus de fine, vel de his quas
sit

non est in brutis animaUbus. Ergo nec con- sunt ad finem.

sensus.
Respondeo dicendum ,
quod consensus Ad tertiura sic proceditur. 1 . Videtur quod
proprie loquendo, non est in brutis animali- consensus sit de fine ;
quia « propter quod
bus. Cujus ratio est, quia consensus impor- unuraquodque, et iUud raagis. » Sed his quae
tat applicationem appetitivi motus ad ali- sunt ad finera consentimus propter finem.
quid agendum. Ejus autem est applicare Ergo fini consentimus raagis.
appetitivum raotum ad aliquid agendum, in 2. Praeterea, actio interaperati est finis
cujus potestate est appetitivus motus sicut ; ejus, sicut et actio virtuosi est finis ejus. Sed
tangere lapidem convenit quidera baculo intemperatus consentit in proprium actum.
sed applicare bacuhim ad tactum lapidis est Ergo consensus potest esse de fino.
ejus qui habetin potestate moverebaculura. 3. Prseterea, appetitus eorum quae sunt ad
Bruta autem animaUa non habent in sua finem, est electio, ut supra dictum est. Si
potestate appetitivum motura sed talis ; igitur consensus essct soUrai de his quae sunt
motus in eis est ex instinctu naturae unde : ad finem, in nuUo ab electione differre vide-
brutum aniraal appetit quidera, sed non retur; quod patet esse falsum per Damasce-
apphcat appetitivum motura ad aUquid. num, qui dicit, lib. II De orthod. fid.,
Et propter hoc non proprie dicitur consen- cap. xxH, col. 94G, quod post dispositio-
tire, sed solum rationaUs natura, quae habet nem ', quam vocaverat « sententiam, » fit
in potestate sua appetitivum motura, et potest electio. Non ergo consensus est solum de his
ipsura applicare vel non appUcare ad hoc quae sunt ad finem.
vel ad iUud. Sed contra est quod Damascenus ibidem
Ad priraum ergo dicendum, quod in bru- dicit, quod « scnsus » sive sententia, est <(

tis animaUbus invenitur determinatio appe- quando homo disponit et amat quod ex con-

' Ita cod.; Patav. an. 1098, et Parm. : « affectio- colaf et edit. Patav. an. 1712 : « affectationem ; »
nem ; » edit. Hom. : « disputationem; » Garcia, Ni- Cod. Alcan. : « dispulationem. »
 QUiEST. XV, ART. III ET IV. 163

silio judicatum est. » Sed consilium non est agendum ; electio autem, secundum quod
nisi de his quae sunt ad fmem. Ergo nec con- prsefertur his quee non placent.
sensus. Conclusio. — Cum consensus proprie loquendo,
Respondeo dicendum, quod consensus no- non sit nisi applicatio motus appetitivi ad id quod
minat applicationem appetitivi motus ad ali- ex consilio judicatum est, et consilium non
sit nisi

quid praeexistens in potestate applicantis. In de liis quse sunt ad finem; constat consensum
ordine autem agibilium, primo quidem opor- etiam proprie non esse nisi de his quse sunt ad
tet sumere apprehensionem fmis, deinde finem.

appetitum fmis, deinde consilium de his

quse sunt ad fmem, deinde appetitum eorum ARTICUHJS IV.

quae sunt ad fmem. Appetitus autem in ulti- Uti^um consensus m

actum pertineat solum
mum fmem tendit naturaUter; unde et ap- ad superiorem animse partem.
plicatio motus appetitivi in fmem apprehen-
sum non habet rationem consensus, sed sim- Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur
plicis voluntatis. quod consensus ad agendum non semper
De his autem quae sunt' post ultimum fi- pertineat ad superiorem rationem. Delecta-
nem, inquantum sunt ad fmem, sub consi- tio enim consequitur operationem, et per- ((

lio cadunt; consensus

et sic potest esse de eis ficit eam, sicut decor juventutem, sicut di- )>

inquantum motus appetitivus applicatur ad citur inX Ethic, cap. iv, postmed. Sed con-
id quod ex consilio judicatum est. Motus sensus in delectationem pertinet ad inferio-
vero appetitivus in fmem non applicatur con- rem rationem, ut dicit Augustinus in XII De
silio, sed magis consilium ipsi; quia consi- Trinit., cap. xn, § 17, col. 1007, t. 8. Ergo
lium praesupponit appetitum fmis sed appe- ; consensus in actum non pertinet ad solam
titus eorum quae sunt ad fmem prsesupponit superiorem rationem.
determinationem consilii. 2. Praeterea, actio in quam consentimus,
Et ideo applicatio appetitivi motus ad de- Sed multarum po-
dicitur esse voluntaria.
terminationem consilii proprie est consensus. tentiarum est producere actiones volunta-
Unde cum consilium non sit nisi de his quae rias. Ergo non sola superior ratio consentit
sunt ad fmem, consensus, proprie loquendo, in actum.
non est nisi de his quae sunt ad fmem. 3. Praeterea, superior ratio (( intendit aeter-
Ad primum ergo dicendum, quod, sicut nis inspiciendis.et consulendis, » ut Augus-
conclusiones scimus per principia, horum tinus dicit in XII De Trinit., cap. vn, § 12,
tamen non est scientia, sed quod majus est, col. 1005, t. 8. Sed multoties homo consentit
scilicet intellectus, ita consentimus his quae in actum, non propter rationes eeternas, sed
sunt ad fmem propter fmem ; cujus tamen propter aliquas rationes temporales, vel
non est consensus, sed quod majus est, scili- etiam propter aliquas animaepassiones. Non
cet voluntas. ergo consentire in actum pertinet ad solam
Ad secundum dicendum, quod
intempera- superiorem rationem.
tushabetprofmedelectationemoperis, prop- Sed contra est quod Augustinus dicit in
ter quam consentit in opus, magis quam XII De Trin., xn, § 17, col. 1008, t. 8 : (( Non
ipsam operationem. potest peccatum efficaciter perpetrandum
Ad tertium dicendum, quod electio addit mente decerni, nisi illa mentis intentio, pe-
supra consensum quamdam relationem res- nes quam summa potestas est membra in
pectu ejus cui aliquid praeeligitur ; et ideo opus movendi, vel ab opere cohibendi, malae
post consensum adhuc remanet electio. Po- actioni cedat et serviat. »
test enim contingere quod per consilium in- Respondeo dicendum, quod fmalis senten-
veniantur plura ducentia ad fmem, quorum tia semper pertinet ad eum qui superior est,
dum quodlibet placct, in quodlibet eorum ad quem pertinet dealiis judicare. Quamdiu
consentitur, sed ex multis quae placent, prae- enim judicandum restat quod proponitur,
unum eligendo. Sed si inveniatur
accipimus nondum datur fmalis sententia. Manifestum
unum solum quod placeat, non difTerunt re estautera, quod superior ratio est quae habet
consensus et electio, sed ratione tantum ut ; de omnibus judicare quia de sensibilibus
:

consensus dicatur, secundum quod placet ad per rationem judicamus de his vero quae ad ;

* « De his autem quae sunt, » ita cod. Haec verba desiderantur in Parm.
 ;

164 SUxMMA THEOLOGICA.

rationes humanas pertinent judicamus se- sunt ad fmem, vel etiam fmis ; A" de ordine
cundum rationes divinas, quae pertinent ad usus ad electionem.
rationem superiorem. Et ideo quamdiu cer-
tum sit ' an secundum rationes divinas resis-
ARTJCULUS PRIMUS.
tatur, vel non, nuUum judicium rationis ha-
bet rationem fmalis sententiae. Finalis autem Utrum utisit actus voluntatis.
sententia de agendis est consensus in actum.
Et ideo consensus in actum pertinet ad ratio- Ad primum sic proceditur. 1. Videtur
nem superiorem, secundum tamen quod in quod utinon sit actus voluntatis. Dicit enim
ratione voluntas includitur, sicut supra dic- Augustinus in I De doctr. chist., cap. iv,
tum est. col. 20, t. 3, quod « uti est id quod in usum
Ad primum ergo dicendum, quod consen- venit, ad aliud obtinendum referre. » Sed
sus in delectationem operis pertinet ad supe- referre aUquid ad aliud est rationis, cujus
riorem rationem, sicut et consensus in opus est conferre et ordinare. Ergo uti est actus
sed consensus in delectationem cogitationis rationis non ergo voluntatis.
;

pertinet ad rationem inferiorem, sicut ad 2. Prseterea, Damascenus dicit, hb. II

ipsam pertinet cogitare; et tamen de hoc Orthod. fid., cap. xxn, col. 946, t. 1, quod
ipso quod est cogitare vel non cogitare, in- (( homo impetum facit ad operationem, et
quantum consideratur ut actio qusedam, ha- dicitur impetus, deinde utitur, et dicitur
bet judicium superior ratio, et similiter de usus. Sed operatio pertinet ad potentiam
»

delectatione consequente; sed inquantum executivam actus autem voluntatis non se-
;

accipitur ut ad actionem aliam ordinatum, quitur actum executivae potentiae, sed exe-
sic pertinetad inferiorem rationem. Quod cutio est ultimum.Ergo usus non est actus
enim ad aliud ordinatur, ad inferiorem artem voluntatis.
vel potentiam pertinet, quam fmis ad quem 3. Augustinus
Preeterea, dicit in hb.
ordinatur unde ars quae est de fme, archi-
; LXXXIII Quaestion., q. xxx, col. 20, t. 6 :

tectonica, seu principalis, vocatur. (( Omnia usum hominis

quae facta sunt in
Ad secundum dicendum, quod quia actio- facta sunt quia omnibus utitiu* judicando
;

nes dicuntur voluntariae ex hoc quod eis con- ratio quae homini data est. » Sed judicare de
sentimus, non oportet quod consensus sit rebus a Deo creatis pertinet ad rationem
cujuslibet potentiae, sed voluntatis a qua di- speculativam, quae omnino separata videtur
citur voluntarium, quse est in ratione, sicut a voluntate, quae est principium humano-
dictum est. rum actuum. Ergo uti non est actus volun-
Ad tertium dicendum, quod ratio superior tatis.
dicitur consentire, non solum quia secun- Sed contra est quod Augustinus dicit in
dum rationes seternas semper movet ad \De Trinit., cap. xi, § 17, col. 982, t. 8 :

agendum, sed etiam quia secundum rationes « Uti est assumere aliquid in facultatem vo-
eeternas non dissentit. luntatis.

CoNCLUSio. — Consensus in
actum cura sit fma- Respondeo dicendum, quod usus rei ali-

lis sententia de agendis, solum ad superiorem cujus importat applicationcm rei ad illius

animse partcm, rationem scilicet, secundum quod aliquam operationem ; unde

ad et operatio
in ea voluntas includitur, pertinet. quam appUcamus rem aliquam, dicitur usus
ejus, sicut equitarc est usus equi, et percu-
tere est usus baculi.
QU.^STIO XVI. Ad operationem autera applicamus et
DE USU, QUI EST ACTUS VOLUNTATIS, principia interiora ageiidi, sciUcet ipsas po-
COMPARATIONE EORUM QVM SUNT AD FINEM. tentias aniinae, vel membra corporis; ut iii-

(Et qualuor quaeruntur.J tellectum ad inlelUgcndum, ct ocuUim ad

videnduin et res exteriores, sicut baculuiu
;

Dcinde considcrandum est de usu et circa , ad percutiendum. Scd manifcstum est quod
hoc quairuntur quatuor 1° utrum uti sit : res exteriores non appUcanms ad aliquam ope-
actus vohintatis; 2" utrum conveniat brutis rationcm nisi pcr principia intrinseca, quae
animalibus; 3" utrum sit tantum eorum qua^ sunt potentia; auimai, aut liabitus potentia-

^ Ita cod.; in Parm. : « incertum est. »

 ;

QUJIST. XVI, ART. I, II ET III. i68

rum, aut organa, quae sunt corporis mem- lib. LXXXIII Qu3estion., q. xxx col. 19, ,

bra. Ostensum est autem supra, quod volun- t. 6 « Uti aliqua re non potest nisi animal
:

tas est quae movet potentias animae ad suos quod rationis est particeps. »
actus et hoc est applicare eas ad operatio-
; Respondeo dicendum, quod, sicut dictum
nem. Unde manifestum est, quod uti primo est, uti est applicare aliquod principium ac-
et principaliter est voluntatis tanquam primi tionis ad actionem, sicut consentire est ap-
moventis , autem tanquam diri-
rationis plicare motum appetitivum ad aliquid appe-
gentis, sed aliarum potentiarum tanquam tendum, ut dictum est. Applicare autem
exequentium, quge comparantur ad volunta- aliquid ad alterum non est nisi ejus quod
tem, a qua applicantur ad agendum, sicut habet super illud arbitrium; quod non est
instrumenta ad principale agens. nisi ejus qui scit referre aliquid in alterum
Actio autem proprie non attribuitur ins- quod ad rationem pertinet. Et ideo solum
trumento, sed principali agenti, sicut sedifi- animal rationale et consentit et utitur.
non autem instrumentis.
catio eedificatori, Ad primum ergo dicendum, quod frui
Unde manifestum est, quod uti proprie est importat absolutum motum appetitus in ap-
actus voluntatis. petibile sed uti importat motum appetitus
;

Ad primum ergo dicendum, quod ratio ad aliquid in ordine ad alterum. Si ergo

quidem in aliud refert, sed voluntas tendit comparentur uti et frui quantum ad objecta,
in id quod est in aliud relatum per ratio- sic frui est nobilius quam uti quia id quod ;

nem et secundnm hoc dicitur, quod uti est

; est absolute appetibile, est melius quam id
referre aliquid in alterum. quod est appetibile solum in ordine ad aliud.
Ad secundum dicendum, quod Damasce- Sed si comparentur quantum ad vim appre-
nus loquitur de usu, secundum quod perti- hensivam praecedentem, major nobilitas re-
net ad executivas potentias. quiritur ex parte usus quia ordinare :

Ad tertium dicendum, quod etiam ipsa aliquid in alterum est rationis absolute au- ;

ratio speculativa applicatur ad opus intelli- tem aliquid apprehendere potest etiam sen-
gendi, vel judicandi, a voluntate; et ideo in- sus.
tellectus speculativus uti dicitur, tanquam a Ad secundum dicendum, quod animalia
voluntate motus , sicut aliae executivse po- per sua membra aliquid agunt instinctu
tentise. naturae, non per hoc quod cognoscant ordi-

CoNXLusio. — ^
Cum
, ,

voluntatis
^.
sit
., .

omnes animee
nem membrorum ad illas operationes ; unde
,. , •
i. i. i

vires, et habitus, vel organa ad suos proprios "on dicuntur proprie apphcare membra ad
actus applicare : illius primo et principaliter ut
agendum, nec uti membris.
primi moventis usus est, rationis autem ut diri- Conclusio. — NuUus usus brutis animalibus,
gentis ; cseterarum vero potentiarum, ut exequen- cum ratione careant et unum ad alterum referre
tium. nesciant, competere potest.

ARTICULUS II.
ARTICULUS III.

Utrum uti conveniat brutis animalibus.

Utrum usus possit esse etiam ultimi finis.
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur
quod uti conveniat brutis animalibus. Frui Ad tertium sic proceditur. 1. Videtur
enim quamuti; quia, ut Augus-
estnoliilius quod usus possit esse etiam ultimi fmis.
tinus dicit inXi)e Trin., c. x, § 13, col. 981, Dicit enim Augustinus in X De Trin., c. xi,
t. 8, « utimur eis quse ad aliud referimus quo § 17, col. 982, t. 8 « Omnis qui fruitur,
:

fruendum est. » Sed frui convenit brutis utitur. » Sed ultimo fine fruitur aliquis.
animalibus, ut supra dictum est. Ergo multo Ergo ultimo fme ahquis utitur.
magis convenit eisuti. 2. Praeterea, « uti est assumere aliquid in
2. Prseterea, appUcare membra ad agen- facultatem voluntatis, ut ibidem dicitur. »

dum est uti membris. Sed bruta animalia Sed nihil magis assumitur a voluntate quam
applicant membra ad aliquid agendum, ultimus fmis. Ergo usus potest esse ultimi
sicut pedes ad ambulandum, cornua ad per- finis.
cutiendum. Ergo brutis animalibus convenit 3. Praeterea, Hilarius dicit in II De Trin.,
uti. § 1, col. 51, t. 2, quod « aeternitas est in
Sed contra est quod Augustinus dicit in Patre, species in imagine, » id est in Filio,
 » ;

466 SUMMA THEOLOGICA.

« usus in munere, » id est, in Spiritu sancto. Conclusio. — Quoniam usus applicationem

Sed Spiritus sanctus, cum sit Deus, est ulti- alicujus ad aliud denotat, ipse tantummodo eorum
mus fmis. Ergo usus potest esse ultimi fmis. est qu^ sunt ad fmem, et non ultimi finis.

Sed contra est quod dicit Augustinus in

lib. LXXXIII Queestion., q. xxx, col. 20, ARTICULUS IV.

t. 6 « Deo nullus rectc utitur, sed fruitur '.

:
Utrum usus prxcedat ekctionem.
Sed solus Deus est ultimus fmis. Ergo ul-
timo fme non est utendum. Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur
Respondeo dicendum quod uti sicut , , quod usus praecedat electionem. Post elec-
dictum est, importat applicationem alicujus tionem enim nihil sequitur nisi executio.
ad aliquid. Quod autem applicatur ad aliud, Sed usus, cum pertineat ad voluntatem,
se habet in ratione ejus quod est ad fmem prsecedit executiouem. Ergo prsecedit etiam
et ideo uti semper est ejus quod est ad fi- electionem.
nem; propter quod et ea quse suntad fmem absolutum est ante relatum.
2. Prseterea,
accommoda, utilia dicuntur, et ipsa utilitas ^rgo minus relatum est ante magis relatum.
interdum usus nominatur. - Sed electio importat duas relationes, unam
Sed considerandum est, quod ultimus fmis ejus quod eligitur ad fmem, aliam vero ad
dicitur dupUciteruno modo simphciter, et
: id cui praeehgitur usus autem importat
;

aUo modo quoad aUquem. Cum enim finis, solam relationem ad fmem. Ergo usus est
ut supra dictum est, dicatur quandoque prior electione.
quidem res, quandoque autem adeptio rei, 3. Praeterea, voluntas utitur aUis poten-
vel possessio ejus, sicut avaro fmis est vel tiis,inquantum movet eas. Sed voluntas
pecunia, vel possessio pecunise, manifestum movet etiam seipsam, ut dictum est. Ergo
est, quod, simpUciter loquendo, ultimus fmis etiam utitur seipsa applicando se ad agen-
est ipsa res non enim possessio pecunise
; dum. Sed hoc facit cum consentit. Ergo in
est bona, nisi propter bonum pecuniae ; sed ipso conserLsu est usus. Sed consensus prse-
quoad hunc adeptio pecunise est fmis uUi- cedit electionem, ut dictum est. Ergo et
mus; non enim qusereret pecuniam avarus, usus.
nisi ut haberet eam. Ergo, simpUciter lo- Sed contra est quod Damascenus dicit,
quendo et proprie, pecunia homo aUquis Ub. II Orth. fid., c. xxu, col. 946, t. 1, quod
fruitur, quia in ea uUimum fmem consti- ((voluntas post electionem impetum facit ad
tuit; sed inquantum refert eam ad posses- operationem, et postea utitur. » Ergo usus
sionem, dicitur uti ea. sequitur electionem.
Ad primum ergo dicendum, quod Augus- Respondeo dicendum, quod voluntas du-
tinus loquitur de usu communiter, secun- plicemhabitudinemhabetad voUtum. Unam
dum quod importat ordinem fmis ad ipsam quidem, secundum quod voUtum ' est quo-
fruitionem quam aUquis quserit de fme. dammodo in volente per quamdam propor-
Ad secundum dicendum, quod fmis assu- tionem vel ordinem ad volitum. Unde et res
mitur in facultatem voluntatis, ut voluntas quse naturaUter sunt proportionatae ad ali-
in iUo quiescat ; unde ipsa rcquies in fine, quem finem, dicuntur appetere iilum natu-
quse fruitio est, dicitur hoc modo usus finis. raliter. Sed sic habere fmem est imperfecte
Sed id quod est ad finem assumitur in habere ipsum. Omne autem imperfectum
facultatem voluntatis, non solum in ordine tendit in pcrfectionem et ideo tam appeti- ;

ad usum ejus quod est ad finem, sed in or- tus naturaUs quam voluntarius tendit ut
dine ad aliamrem, in qua voluntas quiescit. habeat ipsum finem reaUter, quod est per-
Ad tertium diconduhi, quod usus accipitur fecte habere ipsum et hsec est sccunda
;

in verbis Ililarii pro quiete in uUimo fine, eo habitudo voluntatis ad voUtum.

modo quo aliquis, communiter loquendo, Volitum autem nou solum est finis, sed
dicitur uti fine ad obtinendum ipsum, sicut id quod cst ad finem. Ultimum autem quod
dictum est. Unde Augustinus in VI De pertinet ad primam habitudincm vohmtatis,
Trin., c. x, § 11, col. 932, t. 8, dicit quod respectu cjus quod est ad fincm, cst clectio;
« illa delectatio, feUcitas, vel beatitudo, usus ibi enim completur proportio voluntatis, ut

ab eo appellatur*. complelo velit id quod cst ad finem. Sed

'Ncc Deo utifur, scd fruilur. » Quod autem
« ' Plenius in texlu D. Augustini.
D. Thomas addit, scil. « recte, de lextu elicitur.
: >> ' « Volitum » in Parm. deost.
 ;

QUJIST. XVI, ART. IV, ET QU^ST. XVII, ART. I. 167

usus jam pertinet ad secundam habitudinem appetitus sensitivi; 8° utrum actus animae
voluntatis qua tendit ad consequendum
,
vegetabilis; 9" utrum actus exteriorum
rem volitam. Unde manifestum est, quod membrorum.
usus sequitur electionem si tamen accipia- ;

tur usus, secundum quod voluntas utitur ARTICULUS PRIMUS.

executiva potentia, movendo ipsam.
Utrum imperai^e sit actus rationis, vel
Sed quia voluntas etiam quodammodo
vohmtatis.
rationem movet, et utitur ea potest intel- ;

ligi usus ejus quod est ad finem, secundum Ad primum sic proceditur. 1. Videtur
quod est in consideratione rationis referentis quod imperare non sit actus rationis, sed
ipsum in finem. Et lioc modo usus praecedit voluntatis. Imperare enim est movere quod-
electionem. dam; dicit enim Avicenna quod quadruplex
Ad primum ergo dicendum, quod ipsam est movens, scilicet perflciens, disponens,
(c

executionem operis praecedit motio qua vo- imperans et consiUans. » Sed ad voluntatem
luntas movet ad exequendum sequitur au- ; pertinet movere omnes aUas vires animae,
tem electionem et sic cum usus pertineat
: ut dictum est supra, Ergo imperareest actus
ad praedictam motionem voluntatis, medium voluntatis.
est inter electionem et executionem. 2. Praeterea, sicutimperare pertinet ad id
Ad secundum dicendum, quod id quod est quod subjectum, ita imperare pertinere
est
per essentiam suam rolatum, posterius est videtur ad id quod est maxime Uberum. Sed
absoluto, sed id cui attribuuntur relationes, radix Ubertatis est maxime in voluntate.
non oportet quod sit posterius ; imo quanto Ergo voluntatis est imperare.
causa est prior, tanto habet relationes ad 3. Praeterea, ad imperium statim sequitur
plures effectus. actus. Sed ad actum rationis non statim
Ad
tertium dicendum, quod electio prse- sequitur actus; non enim qui judicat aU-
cedit usum, si referantur ad idem. Nihil quid esse faciendum, statim illud operatur.
autem prohibet quod usus unius prsecedat Ergo imperare non est actus rationis, sed
electionem alterius. Et quia actus voluntatis voluntatis,
reflectuntur supra seipsos, in quolibet actu Sed contra est quod Gregorius Nyss.*, Ub.
voluntatis potest accipi consensus, et electio, De7iat. hom., cap. xvi, dicit, et etiam Phi-
et usus ut
; si dicatur quod voluntas consen- losophus, I Ethic., cap. xni, in fln., quod
tit se ehgere, et consentit se consentire, et « appetitus obedit rationi. » Ergo rationis

utitur se ad consentiendum et eligendum; est imperare.

et semper isti actus ordinati ad id quod est Respondeo dicendum, quod imperare est
prius, sunt priores, actus rationis, praesupposito tamen actu vo-
CoNCLUsio. — Usus electionem sequitur si con- luntatis.

sideretur voluntas ut utitur ceeteris executivis Ad cujus evidentiam considerandum est,

potentiis ; nonnunquam tamen,
conferatur, usus electionem prsecedit.
QU^STIO
DE ACTIBUS IMPERATIS A VOLUNTATE.
(Et novem
Deinde considerandum est de actibus im-
peratis a voluntate , et circa hoc quaeruntur
novem 1° utrum imperare sit actus ratio-
: verso aliquis est actus rationis, secundum
nis vel voluntatis 2° utrum imperare per-;
tineat ad bruta animalia; 3° de ordine
imperii ad usum; 4° utrum imperium et
actus imperatus sint unus actus vel di-
si ad rationem quod quia actus voluntatis et rationis supra
se invicem possunt ferri, prout sciUcet ratio
ratiocinatur de volendo, et voluntas vult
ratiocinari, contingit actum voluntatis prae-
XVII. veniri ab actu rationis, et e converso. Et
quia virtus prioris actus remanet in actu
quseruntur.) sequenti, contingit quandoque quod est ali-
quis actus voluntatis, secundum quod ma-
net virtute in ipso aliquid de actu rationis,
ut dictum est de usu, et electione, et e con-
quod virtute manet in ipso aliquid de actu
voluntatis.
Imperare autem est quidem essentialiter
actus rationis imperans enim ordinat eum
;

versi 5° utrum actus voluntatis imperetur

; cui imperat, ad aliquid agendum, intimando
G° utrum actus rationis; 7" utrum actus vel denuntiando sic autem ordinare per
:

^ Sed potius Nemesius, cui lib. De nal. hom. res- tiluendus est. Vide col. 674.
 ;

168 SUMMA THEOLOGICA.

modum cujusdam intimationis est rationis. Quia secundum Avicennam, virtus imperans
Sed ratio potest aliquid intimare vel denun- raotum est appetitiva; et virtus exequens
tiare dupliciteruno modo absolute; quae
: motum est iu musculis et in nervis. Sed
quidem intimatio exprimitur per vcrbum utraque virtus est in brutis animalibus.
indicativi modi, sicut si aliquis alicui dicat : Ergo imperium invenitur iu brutis anima-
Hoc est tibi faciendum. Aliquando autem hbus.
ratio intimat aliquid alicui, movendo ipsum de ratione servi est quod ei
2. Praeterea,
ad hoc; exprimitur per
et talis intimatio imperetur. Sed corpus comparatur ad ani-
verbum imperativi modi, puta cum alicui mam sicut servus ad dominum, sicut dicit
diciturFachoc {a).
: Philosophus in I Polit., cap. i, a med. Ergo
Primum autem movens in viribus animae corpori imperatur ab anima etiam in brutis,
ad exercitium actus est voluntas, ut supra quse sunt composita ex anima et corpore.
dictum est. Cum ergo secundum movens 3. Prseterea, per imperium homo facit
non moveat nisi in virtute primi moventis, impetum ad opus. Sed impetus in opus in-
sequitur, quod hoc ipsum quod ratio movet venitur in brutis animalibus, ut Damascenus
imperando, sit ei ex virtute voluntatis. Unde dicit, lib. II Orth. fid., cap. xxu, col. 946,
relinquitur quod imperare sit actus rationis, t. 1. Ergo in brutis animaUbus invenitur
prsesupposito actu voluntatis, in cujus vir- imperium.
tute ratio movet per imperium ad exerci- Sed contra, imperium est actus rationis,
tium actus. ut dictum est. Sed in brutis non est ratio.
Ad primum ergo dicendum, quod impe- Ergo neque imperium.
rare non est movere quocumque modo, sed Respondeo dicendum, quod imperare nihil
cum quadam intimatione denuntiativa ad aliud est quam ordinare aliquem ad aliquid
alterum, quod est rationis. agendum cum quadam intimativa motione.
Ad secundum dicendum, quod radix li- Ordinare autem est proprius actus rationis.
bertatis est voluntas sicut subjectum; sed Unde quod
impossibile est in brutis anima-
sicut causa, est ratio ex hoc enim voluntas
; hbus, in quibus non est ratio, sit ahquo

libere potest ad diversa ferri, quia ratio modo imperium.

potest habere diversas conceptiones boni. El Ad primum ergo dicendum, quod vis ap-
ideo philosophi definiunt liberum arbitrium, petitiva dicitur imperare motum, inquantum
quod est « liberum de ratione judicium, » movet rationem imperantem. Sed hoc est
quasi ratio sit causa libertatis. solum in hominibus in brutis autem ani-
;

Ad tertium dicendum, quod ratio illa con- malibus virtus appetitiva non est proprie
cludit quod imperium non sit actus rationis imperativa, nisi imperativum sumatur large
absolute, sed cum quadam motione, ut dic- pro motivo.
tum est. Ad secundum dicendum, quod in brutis

CoNCLusio. — Imperare est actus rationis essen- animalibus corpus quidem habet unde obe-
tialiter, praesupposito tanien actu voluntatis, cujus diat, sed anima non habet unde imperet,
virtute ipsa ratio per imperium movet, quoad quia non habet unde ordinet et ideo non est ;

exereitium actus. ibi ratio imperantis et imperati, scd solum

moventis et moti.
ARTICULUS II.
tertium dicendum, quod aliter inve-
Ad
Utrum imperare pertineat ad animalia nitur impctus ad opus in brutis animalibus,
hominibus hominesenim faciunt
et aliter in :

bruta.
impetum ad opus per ordiuationem rationis,
Ad secuudum sic proceditur. l. Videtur unde habet in eis impetus rationem imperii
quod imperaro conveniat brutis animalibus. in brutis autem fit impetus ad opus per

(a)Hic agitur non dc iniperio oeconomico quo aflirmat D. Thomas quod « imperare est actus ra-
quis familiee, nec dc polilico quo rex regno, sed de tionis, essentialilcr actus ralionis, » et ideo Tho-
monastico quo quis sibi ipsi imperal. lllud res- — mislse connnuniler tcnent iniperium esse aclum
puunl Suarez, Vasquoz, et nonuulli alii dicentes intelloctus. Excipo lamen ab imperio primum
sunicere judicium eleclionem praicedens ac regens. actum volunlalis. Voluntas, juxta Scotistas, in-
Bonaventura, Scotus, Ilenricus a Gandavo el aiii lclloclui imperal iniporio despotico, quod onmem
illud consistere doccnl in aclu voluntatis, ct resistendi polestalem adimil, —
sed hoc nou quoad
D. Thoniam alleganl asserenlem quod « voluntas : omnes inlolleclus actus.
movet alias potentias animaj ad suos aclus. » Asl
 QU^ST. XYII, ART. III ET IV. 169
instiiictum naturae, quia scilicet appetitus rationis qui est imperium ; sed aliquis prae-
eorum, statim apprehenso convenienti vel cedit, scilicet electio ; et aliquis sequitur,
inconvenienti, naturaliter movetur ad pro- scilicet ususquia post determinationem
:

secutionem vel fugam unde ordinantur ab

; consilii, quse est judicium rationis, voluntas
alio ad agendum, non autem ipsa seipsa eligit; et post electionem ratio imperat ei
ordinant ad actionem. Et ideo in eis est per quod agendum est quod eligitur; et
impetus, sed non imperium. tunc demum voluntas alicujus incipit uti
CoNCLusio. — Cum imperare sit actus rationis, exequendo imperium rationis quandoque ;

impossibile est animalibus brutis convenire. quidem voluntas alterius, cum aliquis im-
perat alteri quandoque autem voluntas ip-
;

ARTICULUS III
^^^^ imperanlis, cum aliquis imperat sibi
ipsi.

Utrum usus prsecedat imperium. Ad secundum dicendum, quod sicut actus

Ad tertium sic proceditur. 1 Videtur quod.
usus prsecedat imperium. Imperium enim
est actus rationis, prsesupponens actum vo-
luntatis, ut supra dictum est. Sed usus est
actus voluntatis, ut supra dictum est. Ergo
usus prsecedit imperium.
2. Prseterea, imperium eorum
est aliquid
quse ad fmem ordinantur. Eorum autem
quae sunt ad fmem, est usus. Ergo videtur
sunt prsevii potentiis, ita objecta actibus.
Objectum autem usus est id quod est ad
fmem. Ex hoc ergo quod ipsum imperium
est ad fmem, magis potest concludi quod
imperium sit prius usu, quam quod sit pos-
terius.
Ad tertium dicendum, quod sicut actus
voluntatis utentis ratione ad imperandum
prsecedit ipsum imperium, ita etiam potest
dici, quod et istum usum voluntatis prsece-

quod usus sit prius quam imperium. dit aliquod imperium rationis, eo quod actus
3. Praeterea, omnis actus potentiee motse harum potentiarum supra seipsos invicem
a voluntate usus dicitur, quia voluntas uti- reflectuntur.
tur ahis potentiis, ut supra dictum est. Sed Conclusio. — Prius est naturaliter imperium,
imperium prout mota est
est actus rationis, quam usus imperii.
a voluntate, sicut dictum Ergo imperium
est.
est quidam usus. Commune autem est prius
ARTICULUS IV.
proprio. Ergo usus est prius quam impe-
rium. Utrum imperium et actus imperatus sint
Sed contra est quod Damascenus dicit, actus unus vel diversi.
lib. II Orth. fid. ,cdip. xxn, col. 9i6, t. J,

quod « impetus ad operationem prsecedit Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur

usum. Sed impetus ad operationem fit per
))
imperium. Ergo imperium prsecedit usum.
Respondeo dicendum, quod usus ejus
quod est ad fniem, secundum quod est in
ratione referente ipsum in fmem, prsecedit
quod actus imperatus non sit unus actus
cum imperio. Diversarum enim potentiarum
diversi sunt actus. Sed alterius potentiae est
actus imperatus, et alterius ipsum impe-
rium quia alia est potentia quse imperat,
:

electionem, ut supra dictumest; undemulto et alia cui imperatur. Ergo non est idem
magis prsecedit imperium. actus imperatus cum imperio.
Sed usus ejus quod est ad fmem, secun- 2. Prseterea, qusecumque possunt ab in-
dum quod subditur potentise executivae, vicem separari, sunt diversa nihil enim ;

sequitur imperium eo quod usus utentis

; separatur a seipso. Sed aliquando actus im-
conjunctus est cum actu ejus quo quis utitur. peratus separatur ab imperio prsecedit enim ;

Non enim utitur ahquis baculo, antequam quandoque imperium, et non sequitur actus
aliquo modo per baculum operetur. Impe- imperatus. Ergo ahud est imperium ab actu
rium autem non est simul cum actu ejus cui imperato.
imperatur; sed naturahter prius est impe- 3. Prseterea^ qusecumque se habentsecun-
rium quam imperio obediatur, et ahquando dum prius et posterius, sunt diversa. Sed
etiam est prius tempore. Unde manifestum imperium naturaliter prsecedit actum impe-
est quod imperium est prius quam usus. ratum. Ergo sunt diversa.
Ad primum ergo dicendum, quod non Sed contra est quod Philosophus dicit,
omnis actus voluntatis praecedit hunc actum hb. III Top:, cap. u, in explic. loci 22, quod
 ;

170 SUMMA THEOLOGICA.

« ubi est unum propter alterum, ibi est quod imperium et actus imperatus possunt
unum Scd actus imperatus non
tantum. » ab invicem separari, habetur quod sunt
est nisi propter imperium. Ergo sunt unum. multa partibus; nam partes hominis possunt
Respondeo dicendum, quod nihil prohibet ab invicem separari, quae tamen sunt unum
secundum quid multa, et secun-
aliqua esse toto.
dum quid uuum. Quinimo omnia multa Ad tertium dicendum, quod nihil prohibet,
sunt secundum ahquid unum, ut Dionysius in his quae sunt muUa partibus, et unum
dicit, cap. xui De div. nom., § 2, col. 978, toto, unum esse prius aho ; sicut anima
t. \. Est tamen difTerentia attendenda in quodammodo est prius corpore, et cor est
hoc, quod qusedam sunt simpliciter muUa, prius ahis membris.
et secundum quid unum; quaedam vero e CoNCLusio. — Imperium et actus imperatus sunt
converso. unus et idem actus humanus sicut quoddam
Unum autem hoc modo dicitur sicut et totum, multi autem secundum partes.
ens. Ens autem simpUciter est substantia
sed ens secundum quid est accidens, vel ARTICULUS V.
etiam ens rationis. Et ideo qusecumque sunt
unum secundum substantiam, sunt unum Utrum actus voluntatis imperetur.
simphciter, et muKa secundum quid sicut ;

totum in genere substantiae compositum ex Ad quintum sic proceditur. 1. Videtur

suis partibus vel integrahbus, vel essentia- quod actus vohintatis non sit imperatus.
hbus, est unum simphciter nam totum est : Dicit enim Augustinus in VIII Confess.,
ens, et substantia simphciter; partes vero cap. IX, § 21, col. 758, t. 1 : « Imperat
sunt entia et substantiae in toto. Quge vero animus ut veht animus, nec tamen facit. »
sunt diversa secundum substantiam, et VcUe autem est actus voluntatis. Ergo actus
unum secundum accidens, sunt diversa voluntatis non imperatur.
simphciter, et unum secundum quid sicut ; 2. Praeterea, ei imperari cui
convenit
muhi homines sunt unus populus, et muUi convenit iraperium intelhgere. Sed volun-
lapides sunt unus acervus, quae est unitas tatisnon est intelhgere imperium differt :

compositionis aut ordinis. Simihter etiam enim voluntas ab intcUectu, cujus est intel-
muha individua, quee sunt unum genere vel hgere. Ergo actus voluntatis non imperatur.
specie, sunt simphciter multa, et secundum 3. Praeterea, ahquis actus voluntatis
si

quid unum; nam esse unum genere vel spe- imperatur, pari ratione omnes imperantur.
cie, est unum secundum rationem.
esse Sed si omnes actus voluntatis imperantur,
autem in genere rerum naturalium
Sicut necesse est in inflnitum procedere quia :

ahquod totum componitur ex materia et actus vohmtatis praecedit actum imperantis

forma, ut homo ex anima et corpore, qui est rationis, ut dictum est, qiii voluntatis actus
unum ens naturale, licet habeat multitudi- si iterum imperatur, iUud iterum imperium

nem partium, ita etiam in actibus humanis praecedet aliquis rationis actus; et sic in
actus inferioris potentia; materiahter se habet inflnitum. IJoc autem
inconveniens,
est
ad actum superioris, inquantum inferior po- quod procedatur in inflnitum. Non ergo
tentia agit in virtute superioris moventis actus voluntatis imperatur.
ipsam. Sic enim et actus moventis primi Sed contra, onme quod est in potestate
formahter se habet ad actum instrumenti. nostra, subjacct imperio nostro. Sed aclus
Unde patet quod imperium et actus impera- voluntatis sunt maxime iii potestate nostra;
tus sunt unus actus humanus sicut quod- ; nam omnes actus nostri intantum dicuntur
(lam totum est lumm, sed est secundum in potcstatc nostra essc, inquantum volun-
partes multa. tarii sunt. Ergo actus vohintatis imperantur
Ad primum ergo diccndum, quod si esscnt a nobis,
potentiae diversa? ad invicem non ordinata:^, Rcspondeo dicendum, (juod, sicut dictum
actus earum cssent simpliciter diversi : sed cst, imperium niiiil aliud cst quam actus
quando una potcntia est movens alterani, rationis onhuautis cum quadam motione ad
tunc actus earum sunt quodammodo unus ah(|uid ageiuhun. Manifestuni cst autem,
actus ; nam idcm cst actus movcntis ct quod ratio potest ordinare de actu volun-
moti, ut dicitur in III Phys., text. 20 et21. tatis; sicut eiiim potest judicaro quodbonuin
Ad secundum dicendum, quod ex hoc sit ali({uid volle, ita potest ordinare impe-
 QU^ST. XVII, ART. V ET VI. \^i

rando quod homo velit. Ex quo patet quod semper in potestate nostra. Non ergo actus
actus voluntatis potest esse imperatus. rationis potest esse imperatus.
Ad primum ergo dicendum, quod, sicut Sed contra, id quod libero arbitrio agi-
Augustinus ibidem dicit, animus, quando raus, nostro imperio agi potest. Sed actus
perfecte imperat sibi ut velit, tunc jam vult. rationis exercentur per liberum arbitrium ;

Sed quod aliquando imperet, et non velit, dicit enim Damascenus, lib. II Orth. fid.,
hoc contingit ex hoc quod non perfecte cap. xxn, col. 946, t. 1, quod «libero arbitrio
imperat. Imperfectum autem imperium con- homo exquirit , et scrutatur , et judicat , et
tingit ex hoc quod ratio ex diversis partibus disponit. » Ergo actus rationis possunt esse
movetur ad imperandum vel ad non impe- imperati.
randum; unde fluctuat inter duo, et non Respondeo dicendum, quod quia ratio su-
perfecte imperat. pra seipsam reflectitur sicut ordinat de ac- ,

Ad secundum dicendum, quod sicut in tibus aliarum potentiarum ita etiam potest ,

membris corporalibus quodlibet membrum ordinare de suo actu unde etiam actus ip- ;

operatur non sibi soli, sed toti corpori, ut sius potest esse imperatus.
oculus videt toti corpori, ita etiam est in Sed attendendum est quod actus rationis
potentiis animae. Nam intellectus intelligit potest considerari dupliciter : uno modo
non solum sibi, omnibus potentiis et
sed ; quantum ad exercitium actus ; et sic actus
voluntas vult non solum sibi, sed omnibus rationis semper imperari potest , sicut cum
potentiis. Et ideo homo imperat sibi ipsi indicitur alicui quod attendat, et ratione
actum voluntatis, inquantum est intelligens utatur.
et volens. Alio modo quantum ad objectum , res-
Ad tertium dicendum ,
quod cum impe- pectu cujus duo actus rationis attenduntur :

rium actus rationis, ille actus imperatur

sit primo quidem, ut veritatem circa aliquid
qui rationi subditur. Primus autem volun- apprehendat et hoc non est in potestate
;

tatis actus ex rationis ordinatione non est, nostra hoc enim contingit per virtutem
;

sed ex instinctu aut superioris

naturse , alicujus luminis vel naturalis vel superna-
causse ut supra dictum est. Et ideo non
, turalis. Et ideo quantum ad hoc actus ratio-
oportet quod in infmitum procedatur. nis non est in potestate nostra, nec imperari
CoNCLUsio. —
Ciim ratio possit de voluntatis potest.
act\i ordinare, eidem imperari a ratione neces- Alius autem actus rationis est , dum his
sarium est. quae apprehendit assentit. Si igitur fuerint
talia apprehensa, quibus naturahter intel-

ARTICULUS VI. lectus assentiat , sicut prima principia , as-

sensus talium vel dissensus non est in po-
Utrum actus rationis imperetur. testate nostra, sed in ordine naturae et ideo, ;

proprie loquendo natura^ imperio subjacet.

,

Ad sextum Videtur quod

sic proceditur. 1 . Sunt autem quaedam apprehensa ,
quae
actus rationis non possit esse imperatus. non adeo convincunt intellectum ,
quin
Inconveniens enim videtur quod aliquid im- possit assentire vel dissentire , vel saltem
peret sibi ipsi. Sed ratio est qua3 imperat, ut assensum vel dissensum suspendere prop-
supra dictum est. Ergo rationis actus non ter aliquam causam et in talibus assensus
;

imperatur. vel dissensus in potestate nostra est , et sub

2. Praeterea id quod est per essentiam,
, imperio cadit.
diversum est ab eo quod est per participa- Ad primum ergo dicendum, quod ratio
tionem. Sed potentia cujus actus imperatur hoc modo imperat sibi ipsi sicut et voluntas
a ratione, est « ratio per participationem , » movet seipsam, ut supra dictum est, inquan-
ut dicitur in I Ethic, cap. xni, versus fm. tum scilicet utraque potentia reflectitur su-
Ergo illius potentiae actus non imperatur pra suum actum, et ex uno in aliud tendit.
quae est « ratio per essentiam. » Ad secundum dicendum ,
quod propter
3. Praeterea , ille actus imperatur qui est diversitatem objectorum, quae actui rationis
in potestate uostra. Sed cognoscere et judi- subduntur', nihil prohibet rationem seip-
care verum, quod est actus rationis, non est sam participare sicut in cognitione conclu^
,

Nicolai : « actu rationi subduntur. »

m SUMMA THEOLOGICA.
sionura participatur cognitio principiorum. Est autem sciendum, quod appetitus sen-
Ad tertium patet rcsponsio ex dictis. sitivus in hoc differt ab appetitu intellectivo,
CoNCLusio, — Actus rationis quoad exercitium ^^1 dicitur voluntas quod appetitus sensi-
,

sunt imperati, cum in nostra sint potostate, sed tivus est virtus org-ani corporalis, nonautem
quoad specificationem non seraper sunt imperati; voluntas. Omnis autem actus virtutis uten-
actus videlicet rationis circa ea, quorum est con- tis organo corporali dependet non solum ex
tmgens veritas (a). potentia animae, sed etiam ex corporalis or-
gani dispositione sicut visio ex potentia
;

ARTICULUS VII. visiva et qualitate oculi, per quam juvatur

Uirt/m actus appetitus sensitivi imperetur. ^'.^! impeditur. Unde et actus appetitus sen-
sitivi non solum dependet ex vi appetitiva,
Ad septimum sic proceditur. 1. Videtur sed etiam ex dispositione corporis.
quod actus sensitivi appetitus non sit impe- IUud autem quod est ex parte potentis
ratus. Dicit enim Apostolus ad Rom., vn, animae sequitur apprehensionem. Appre-
,

19 No7i enim quod volo bonum, hoc facio;

: hensio autem imaginationis, cum sit parti-
et Glossa exponit quod homo vult non <( cularis, regulatur ab apprehensione ratio-
concupiscere et tamen concupiscit '. » Sed
, nis, quae est universalis , sicut virtus activa
concupiscere est actus appetitus sensitivi. particularis a virtute activa universali ; et
Ergo actus appetitus sensitivi non subditur ideo ex ista parte actus appetitus sensitivi
imperio nostro. subjacet imperio rationis. Qualitas autem et
2. Prseterea, materia corporalis soli Deo dispositio corporis non subjacet imperio ra-
obedit quantum ad transmutationem forma- tionis ; et ideo ex hac parte impeditur quin
lem, ut in primo hal)itum est. Sed actus motus sensitivi appetitus totaliter subdatur
appetitus sensitivi habet quamdam formalem imperio rationis.
transmutationem corporis, scilicet calorem ^ autem etiam quandoque, quod
Contingit
vel frigus. Ergo actus appetitus sensitivi motus appetitus sensitivi subito concitatur
non subditur imperio humano. ad apprehensionem imaginationis vel sen- ,

3. Preeterea, proprium motivum appetitus sus et tunc ille motus est praeter imperium
;

sensitivi est apprehensum secundum sen- rationis quamvis potuisset impediri a ra-
;

sum vel imaginationem. Sed non est in po- tione, si prsevidisset. Unde Philosophus dicit
testate nostra semper quod aUquid appre- in I PoUtic, cap. ui, a med., quod ratio ((

hendamus sensu vel imaginatione. Ergo prseest irascibiU et concupiscibih non prin- ,

actus appetitus sensitivi non subjacet im- cipatu despotico qui est domini ad servum,
,

perio nostro. sed principatu poUtico aut regaU, qui est ad

Sed contra quod Gregorius Nyss. * di-
est Uberos, qui non totaliter subduntur impe-
cit, Ub. De nat. hom., cap. xvi, quod « obe- rio. »
diens rationi dividitur in duo, in desiderati- Ad primum crgo dicendum quod hoc ,

vum quse pertinent ad ap-

et irascitivum , » quod homo vult non concupiscere, et tamen
petitum sensitivum. Ergo actus appetitus concupiscit, contingit ex dispositione corpo-
sensitivi subjacet imperio rationis. ris, per quam impeditur appctitus sensitivus
Respondeo diccndum^ quod secundum hoc ne totaUter sequatur imperium rationis.
aliquis actus imperio nostro subjacet, quod Unde et Apostokis ibidem subdit Video :

est in potcstate nostra, ut supra distum est. aliam legem inmembris meis repuQJiantem
Et idco ad iritelUgcndum quaUtcr actus ap- legi mentis mex. Hoc ctiam contingit prop-
petitus sensitivi subdatur impcrio rationis, ter subditum motum concupisccntise, ut dic-
oportct considerare quaUtcr sit iu potestate tum est.
nostra. Ad secunduni dicendum, quod quaUtas
^
Hsec Glossa, apud Migiio, iu Gl. ordinaria legi- quia non omnes iu potcslate nostra sunt. Voluntas
tur non ad vers. VJ, sed ad v. 18, sni)er illud : Nam imperat imperio despotico sensui interno, et loco
velk. moliva?, non tamen quoad omm^s suos actus, —
* Ita cod. Alcan. cuni ctlit. Rom. ct Palav. 1G98; impcrio politico, appetitui scnsilivo, mediate —
Garcia, Nicolai, et edit. Patav. an. 1712 « Secun- : potentiis vegetativis, in quantum potest alimenta
dum calorem, » etc. sul)straliere, vcl uiinislrarc, —
noc sensibus exler-
' Nemesio liber De nal. hom. reslitucndus cst. nis, saltem omnibus impcral,nisi medianto potentia
Vide col. 671. locomoliva.
(n) Non omnes aclus ralionis imporari possunl,
 QUiEST. XVII, ART. VII ET VIII. 173

corporalis dupliciter se habet ad actum ap- rationis. Sed in actibus nutritivse et genera-

petitus sensitivi uno modo ut praecedens,

:
tivse potentise contingit esse laudem et vitu-

prout aliquis est aliqualiter disposilus se- perium, et virtutem et vitium ; sicut patet

cundum corpus ad hanc vel illam passio- in gula et luxuria, et virtutibus oppositis.

nem aho modo ut consequens sicut cum

; ,
ex ira aliquis incalescit. Qualitas igitur prse-
cedens non subjacet imperio rationis quia
vel est ex natura vel ex aliqua praecedenti
,
Ergo actus harum potentiarum subduntur
imperio rationis.
;
Sed contra est quod Gregorius Nyss. *,
lib. De nat. hom., cap. xxn, dicit , quod

motione, quse non statim quiescere potest. « id quod non persuadetur a ratione est nu-

Sed qualitas consequens sequitur imperium tritivum et generativum. »

rationis quia sequitur motum localem cor- Respondeo dicendum, quod actuum qui-
,

dis, quod diversimode movetur secundum dam procedunt ex appetitu naturaU, quidam
diversos actus sensitivi appetitus. autem ex appetitu animali, vel intellectuaU.
tertium dicendum , quod quia ad ap-
Ad Omne enim agens aliquo modo appetit
prehensionem sensus requiritur sensibile fmem.
exterius non est in potestate nostra appre-
,
Appetitus autem naturaUs non consequi-
hendere aUquid sensu, nisi sensibili pree- tur aliquam apprehensionem, sicut sequitur
sente, cujus preesentia non semper est in appetitus animaUs et inteUectualis. Ratio
potestate nostra.Tunc enim homo potest uti autem imperat per modum
apprehensivse
sensu cum voluerit, nisi sit impedimentum virtutis. Et ideo actus qui procedunt ab
iUi

ex parte organi. Apprehensio autem imagi- appetitu inteUectivo vel animaU possunt a ,

nationis subjacet ordinationi rationis secun- ratione imperari non autem actus illi qui
;

dum modum virtutis vel debilitatis imagi- procedunt ex appetitu naturaU hujusmodi ;

nativae potentiee. Quod enim homo non enim actus sunt vegetabiUs animse. Unde
possit imaginari quae ratio considerat, con- Gregorius Nyss. ^ dicit, ihid., quod vocatur ((

tingit velex hoc quod non sunt imaginabilia, naturale quod generativum et nutritivum. »
sicut incorporaUa vel propter debilitatem
;
Et propter hoc actus vegetabiUs animse non
virtutis imaginativse quaj est ex aliqua in- subduntur imperio rationis.
,

dispositione organi. Ad primum ergo dicendum, quod quanto

aliquis actus est immaterialior tanto est
CoNCLUs.o. — Actus appetitus sensitivi quo modo
nobilior et magis subditus imperio rationis.
,

ab animi potestate sunt, rationis imperio subji-

ciuntur; quo vero modo insequuntur corporis
Unde ex hoc ipso quod vires animae vegeta-
dispositionem, nonnunquam preeter rationis im- bilis non obediunt rationi, apparet has vires

perium tiunt. infimas esse.

Ad secundum dicendum quod simiUtudo ,

ARTICULUS VIII. attenditur quantum ad aUquid, quia scilicet

sicut Deus movet mundum, ita anima movet
Utrum actus animee vegetabilis imperetur.
corpus ; non autem quantum ad omnia non ;

Ad octavum sic- Videturproceditur. 4. enim anima creavit corpus ex nihUo sicut ,

quod actus vegetabiUs animse imperio ratio- Deus mundum, propter quod totaliter subdi-
nis subdantur. Vires enim sensitivse nobi- tur ejus imperio.
liores sunt viribus animse vegetabiUs. Sed Ad tertium dicendum , quod virtus et vi=
vires animse sensitivee subduntur imperio tium, laus et vituperium, non debentur ipsis
rationis. Ergo multo magis vires animae actibus nutritivse vel generativse potentiae,
vegetabiUs. quse sunt digestio et formatio corporis hu-
2. Prseterea, homo dicitur minor mundus, mani sed actibus sensitivse partis ordinatis
;

quia sic anima est in corpore sicut Deus in ad actus generativse vel nutritivae, puta in
mundo. Sed Deus sic est in mundo quod ,
concupiscendo delectationem cibi et vene-
omnia quaj sunt in mundo obediunt ejus reorum, et utendo secundum quod oportet,
imperio. Ergo et omnia quse sunt in homine vel non secundum quod oportet.
obediunt imperio rationis , et etiam vires CoNCLUSio. —
Actus animse vegetativse, cum
vegetabiUs animse. sequantur appetitum naturalem, nullo pacto im-
3. Praiterea, laus et vituperium noncon- perio rationis subduntur.
tingit nisi in actibus qui subduntur imperio
1 Nemesio liber De nat. hom. restiluendus est. Vide col. 694. — * Nemesius.
 ;

174 SUMMA THEOLOGICA.

tione principiorum naturaliter notorum co-
ARTICULUS IX. gnitio conclusionum, et a voluntate finis
naturaliter desiderati derivatur electio eo-
Utrum actus exteriorum membrorum rum quae sunt ad finem. Ita etiam in corpo-
imperentur. raUbus motibus principium est secundum
naturam principium autcra corporaUs mo-
;

Ad iionum sic proceditur. 1. Videturquod tus est a motu cordis; unde motus cordis
membra corporis non obediant rationi quan- secundum naturam est, et non secundum
tum ad actus suos. Constat enim quod mem- voluntatem ; consequitur enim, sicut « per se
bra corporis magis distant a ratione quam se accidens, » vitam, quae est ex unione cor-
vires animas vegetabilis. Sed vires animse poris aniraae ; levium
sicut raotus graviura et
vegetabilis non obediunt rationi, ut dictum consequitur forraam substantialem ipsorum
esl. Ergo multo minus membra corporis. unde et a generante raoveri dicuntur, se-
2. Prseterea, cor est principium motus ani- cundum Philosophum in VIII Phys., text. 29
malis. Sed motus cordis non subditur impe- et seq. et propter hoc motus iste vitalis di-
;

rio rationis; dicit enim GregoriusNyss. \lib. citur. Unde dicit Gregorius Nyss. ^, ut supra,
De nat. homin., cap. xxn, quod « pulsati- quod sicut generativum et nutritivum non
vum non est persuasibile ratione. » Ergo obedit rationi, ita nec pulsativum, quod est
motus membrorum corporalium non subja- vitale. » Pulsativum autem appeUat motum
cet imperio rationis. cordis, qui manifestaturper venaspulsatiles.
3. Praeterea, Augustinus dicit, XIV Z)e civ. Ad tertium dicendura, quod, sicut Augus-
Dei, cap. xvi, col. 425, t. 7, quod « motus tinus dicit inXIV De civit. Dei., cap. xvii,
membrorum genitalium aliquando impor- col. 425, t. 7, hoc quod raotus genitaUura
tunus est nuUo
praesente^; aliquando autem membrorura rationi non obedit, est ex poena
destituit inhiantem, et cum in animae concu- peccati; ut sciUcet aniraa suae inobedien-
piscentia ferveat, friget in corpore.» Ergo tiae ad Deuin in illo praecipue membro poe-
motus membrorum nonobediunt rationi. nam quod peccatum originaie
patiatur, per
Sed contra est quod Augustinus dicit, VIII ad posteros traducitur. Sed quia per pecca-
Confess., cap. ix, § 21, col. 758, t. 1 « Im- : tum natura
prirai parentis, ut infra dicetur,
perat animus ut moveatur manus, et tanta est sibi reUcta subtracto supernaturaU
,

est facilitas, ut vix a servitio discernatur im- dono, quod homini divinitus erat coUa-
perium. » tum, ideo consideranda est ratio naturalis,
Respondeo dicendum, quod membra cor- quare motus hujusmodi merabrorum spe-
poris sunt organa quaedam potentiarum ani- ciaUter rationi non obedit. Cujus causam
mae. Unde eo modo quo potentiae animae se assignat Aristoteles in Ubro De causis motus
habent ad hoc quod obediant rationi, hoc animalium, seu De communi animal. mo-
modo se habent eliam corporis membra. lione, cap. xi, a med., dicens involuutarios
Quia igitur vires sensitivae subduntur im- esse motus cordis et inerabri pudendi, sciU-
perio rationis, non autem vires naturales, cet quia ex aliqua apprehensione hujusmodi
ideo omnes motus membrorura quae moven- membra commoventur, inquantum scilicet
tur a potentiis sensitivis, subduntur imperio intellectus et phantasia repraesentat aliqua
rationis motus autem mcmbrorum qui con-
; ex quibus conscquuntur passiones animae,
sequuntur vires naturales, non subduntur ad quas consequitur motus horura membro-
imperio rationis. rum. Non tamen moventur secundum jus-
Ad primum ergo dicendum, quod mem- sum rationis aut inteUectus, quia scilicet ad
bra non raovent seipsa, sed moventur per motuin horum membrorum requiritur ali-
potentias anima3; quarum quaedam sunt qua aUeratio naturaUs, sciUcet caliditatis
rationi viciniores quam vires animae vege- et frigiditatis;quae quidem alteralio noii
tabilis. subjacet iinperio rationis. SpeciaUter autein
Ad secundum dicendum, quod in his quae hoc accidit in his duobus mcmbris, quia
ad intellectum voluntatcm pertinent, pri-
et utrumque istorum membrorum cst quasi
mum invenitur id quod cst secundura iiatu- quoddam aiiiraal separatura, inquantum est
ram, ex quo alia derivantur; ut a cogni- principium vitae priucipium autem est vir-
;

< Sed potius Nemesius, col. 694. — » Nicolai' le- git : « nullo poscente. » — ' Nemesius.
 ; ,

QUMST. XVIII, ART. I. 475

tute totum; cor enim principium est sen- agit nisi virtute boni. » Sed virtute boni
suum et ex membro genitali virtus exit se-
; non fit malum. Ergonulla actio est mala.
minalis, quae est virtute totum animal; et 2. Praeterea, nil agit nisi secundum quod
ideo habent proprios motus naturaliter, quia est actu. Non est autem aliquid malum se-
principia oportet esse naturalia, ut dictum cundum quod secundum quod
est actu, sed
est. potentia privatur actu inquantum autem
;

CoNCLUsio. — Membra illa, quibus opera sensi- potentia perficitur per actum, est bonum, ut
tivse partis exercentur, imperio rationis subdun- dicitur in IX Metaph., text. 19 et 20. Nihil
tur; quse vero naturalium virium motum susci- ergo agit inquantum est malum, sed solum
piunt, minime subjiciuntur rationis imperio. inquantum est bonum. Omnis ergo actio est
bona, et nuUa mala.
3. Praeterea, malum non potest esse causa,
QUiESTIO XVIII. nisi per accidens, ut patet per Dionysium,
DE BONITATE ET MALITIA HUMANORUM ACTUUM IV cap. he div. nom., § 32, col. 731, t. 1.
IN GENERALI. Sed omnis actionis est aliquis per seeffectus.
(Et undecim quseruntur.) Nulla ergo actio est mala, sed omnis actio est
bona.
Post hoc considerandum est de bonitate et Sed contra est quod Dominus dicit Joan.,
malitia humanorum actuum et primo, quo- ; ni, 20 Omnis qui male agit, odit lucem,
:

modo actio humana

bona vel mala se-
sit ; Est ergo aliqua actio hominis mala.
cundo de his quae consequuntur ad bonita- Respondeo dicendum, quod de bono et
tem vel malitiam humanorum actuum, puta malo in actionibus oportet loqui sicut de bono
meritura vel demeritum, peccatum et culpa. et malo in rebus, eo quod unaquaeque res
Circa primum occurrit triplex consideratio. talem actionem producit, qualis est ipsa,
Primo est de bonitate et malitia humano- In rebus autem unumquodque tantum
rum actuum in generali. Secunda de boni- habet de bono, quantum habet de esse bo- ;

tate et malitia interiorum actuum. Tertia num enim ens convertuntur, ut in I dic-
et
de bonitate et malitia exteriorum actuum. tum est. Solus autem Deus habet totam ple-
Circa primum quaeruntur undecim : nitudinem sui esse secundum aliquid unum
1° utrum omnis actio sit bona, vel aliqua sit et simplex unaquaeque res vero aliam habet
;

mala 2" utrum actio hominis habeat quod

; plenitudinem essendi sibi convenientem se-
sit bona vel mala ex objecto'; 3" utrum hoc cundum Unde in aliquibus contin-
diversa.
habeat ex circumstantia 4° utrum hoc ha- ; git, quod quantum ad aliquid habent esse,
beat ex fme 5° utrum aliqua actio hominis
; et tamen eis aliquid deficit ad plenitudinem
sit bona vel mala in sua specie; 6° utrum essendi eis debitam; sicut ad plenitudinem
actus habeat speciem boni vel mali ex fme esse humani requiritur quod sit quoddam
7° utrum species quae est ex fme, contineatur compositum ex anima et corpore, habens
sub specie quae est ex objecto, sicut sub ge- omnes potentias et instrumenta cognitionis et
nere, aut e converso; 8° utrum sit aliquis motus unde si aliquid horum deficiat alicui
;

actus indifferens secundum suam speciem; homini, de plenitudine sui

deficit ei aliquid
9° utrum aliquis actus sit indifferens secun- esse. Quantum igitur habet de esse, tantum
dum individuum; 10° utrum aliqua circum- habet de bonitate inquantum vero aliquid
:

stantia constituat actum moralem in specie ei deficit de plenitudine essendi, intantum

boni, vel mali; 11° utrum omnis circum- a bonitate, et dicitur malum; sicut
deficit
stantia agens bonitatem vel malitiam, consti- homo caecus habet de bonitate quod vivit
tuat actum moralem in specie boni vel mali. et malum est ei quod caret visu. Si vero
nihil haberet de entitate vel bonitate, neque
ARTICULUS PRIMUS. malum neque bonum dici posset.

Utrum omnis humana actio sit bona, vel Sed quia de ratione boni est ipsa plenitudo
aliqua mala. essendi, siquidem alicui aliquid defuerit de
debita essendi plenitudine, non dicetur sim-
Ad primum sic proceditur. I. Videtur pliciter bonum, sed secundum quid, inquan-
quod omnis actio hominis sit bona, et nulia tum est ens; poterit tamen dici simpliciter
sit mala. Dicit enim Dionysius, iv c. Be div. ens, et secundum quid non ens, ut in primo
nom., § 32, col. 731, 1. 1, quod « malum nou dictum est.
 .

476 SUMMA TIIEOLOGICA.

Sic igitur dicendum est, quod omnis actio tus. Ergo bonum et malum non est in acti-
inquantum habet aliquid de esse, intantura bus ex objecto.
habet de bonitate inquantum vero deflcit ei
; 3. Prffiterea, objectum potentiae activae
aliquid de plenitudine essendi quae debetur comparatur ad actionem sicut effectus ad
actioni humanae, in tantum deflcit a boni- causam. Sed bonitas causae non dependet ex
tate, et sic dicitur mala; puta si deficiat ei effectu, sed magis e converso. Ergo actio hu-
vel determinata quantitas secundum ratio- mana non habet bonitatem vel malitiam ex
nem, vel debitus locus, vel aliquid hujus- objecto.
modi. Sed contra est quod dicitur Oseae, ix, 10 :

Ad primum ergo dicendum, quod malum Facti sunt abominabiles, sicut ea quse di-
agit in virtute boni deflcientis. Si enim nihil lexerunt. Fit autem homo Deo abominabilis
esset ibi de bono, neque esset ens, neque propter maUtiam suae operationis. Ergo ma-
agere posset; si autem non esset deflciens, litia operationis est secundum objecta mala
non esset malum. Unde et actio causata est quae homo diligit ; eteadem ratio est de bo-
quoddam bonum deflciens, quia secundum nitate actionis.
quid est bonum, simpliciter autem malum. Respondeo dicendum, quod, sicut dictum
Ad secundum dicendum, quod nihil prohi- est, bonum et malum actionis, sicut et caete-
bet aliquid esse secundum quid in actu, unde rarum rerum, attenditur ex plenitudine es-
agere possit, et secundum aUud privari actu, sendi vel defectu ipsius. Primum autem
unde causet deflcientem actionem; sicut quod ad plenitudiiiem essendi pertinere vi-
homo csecus actu habet virtutem gressivam, detur, est id quod dat rei speciem.
per quam ambulare potest sed inquantum ; Sicut autem res naturaUs habet speciem
caret visu, qui dirigit in ambulando, patitur ex sua forma, habet speciem ex ob-
ita actio
defectum in ambulando, dum ambulat cespi- jecto, sicut etmotus ex termino. Et ideo si-
tando. cut prima bonitas rei naturalis attenditur ex
Ad tertium dicendum, quod actio mala sua forma, quae dat speciem ei, ita et prima
potest habere aliquem etrectum per se, se- bonitas actus moraiis attenditur ex objecto
cundum id quod habet de bonitate et enti- convenienti unde et a quibusdam vocatur
;

tate; sicut adulterium est causa generationis ((bonum ex genere, » puta uti re sua. Et si-
humanae, inquantum habet commixtionem cut in rebus naturalibus primum malum est,
maris et feminse, non autem inquantum si res generata non consequitur formam

caret ordine rationis. speciflcam, puta si non generetur homo, sed

— aliquid loco hominis, ita primum malum in
CoNCLUSio. Quia de ratione boni est ipsa
actionibus moralibus est quod est ex objecto,
cssendi plenitudo, non oiunis hominis actio sini-
pliciter bona dici potest; sed quantum deest illi
sicut accipere aliena ; et dicitur « malum ex
de plenitudine essendi, quse debetur actioni genere, » genere pro specie accepto, eo modo
humanBe, tantum a bonitate deflcit, et sic dicitur loquendi quo dicimus humanum genus to-
mala. tam humanam speciem.
Ad primum ergo dicendum, quod licet res
ARTICULUS II. exteriores sint in seipsis bonae, tamen non
semper habent debitam proportionem ad
Utrum actio hominis haheat bonitatem vel hanc vel illam actionem et ideo, inquantum ;

malitiam ex objecto. considerantur ut objecta talium actionum,

non habent rationem boni
Ad secundum sic Videtur
proceditur. 1. Ad secundum dicendum, quod objectum
quod actio non habeat bonitatem vel mali- non materia ex qua, sed materia circa
est
tiam ex objecto. Objectum enim actionis est quam habet quodammodo rationem for-
; et
res. In rebus autem non est malum, sed in mae, inquantum dat spccicm.
usu peccantiuni ut Augustinus dicit in hb.
; Ad tertium diccndum, quod non semper
III De doctr. christ., cap. xn, col. 73, t. 3. objectum actionis humana? est objectum
Ergo humana non habet bonitatem vel
actio activae potentiae. Nam appetitiva potentia est
malitiam ex objecto. quodammodo inquantum movetur
passiva,
>•'/. Praiterca, objectum comparatur ad ac- ab appetibili et tamen cst principium hu-
;

tionem ut materia. Bonitas autem rei uon est manorum actuum. Neque etiam potentia-
ex materia, sed magis ex forma, quaj est ac- rum activarura objecta semper habent ra-
 ;

QUJIST. XVIII, ART. II ET III. 477

tionem effectus, sed quando jam sunt trans- venit actioni ex circumstantia quod sit bona
mutata, sicut alimentum transmutatum est vel mala.
effectus nutritivse potentise sed alimentum ; Sed contra est quod Philosophus dicit in
nondum transmutatum comparatur ad po- lib. II Ethic, cap. vi, quod « virtuosus opc-

tentiam nutritivam sicut materia circa quam ratur secundum quod oportet, et quando
operatur. Ex hoc autem quod objectum est oportet, et secundum alias circumstantias. »
aliquo modo effectus potentiee activse, sequi- Ergo e contrario vitiosus secundum unum-
tur quod terminus actionis ejus, et per
sit quodque vitium operatur, quando non opor-
consequens quod det ei formam et speciem ;
tet, ubi non oportet, et sic de ahis circum-

motus enim habet speciem a terminis. Et stantiis. Ergo actiones humanse secundum
quamvis etiam bonitas actionis non cause- circumstantias sunt bonse vel malse.
tur ex bonitate effectus, tamen ex hoc dici- Respondeo dicendum, quod in rebus natu-
tur actio bona, quod bonum effectum in- rahbus non invenitur tota plenitudo perfec-
ducere potest et ita ipsa proportio actionis
; tionisquae debetur eis, ex forma substantiali,
ad effectum est ratio bonitatis ipsius. quae dat speciem, sed multum superadditur
CoNCLUsio. — Sicut prima rei natui'alis bonitas
ex supervenientibus accidentibus sicut in ;

est ex forma, quse dat speciem rei, ita prima homine ex figura, ex colore, et sic de ahis :

honitas moralis est ex objecto convenienti et :

quorum si aliquod desit ad decentem habi-
simili modo de malitia morali censendum est (a). tudinem, consequitur malum.
Ita etiam est in actione. Nam plenitudo
bonitatis ejus non tota consistit in sua specie
ARTICULUS III.
sed ahquid additur ex his quse adveniunt
Utrum actio hominis sit bona vel mala ex tanquam accidentia qusedam et hujusmodi ;

circumstantia. sunt circumstantiae debitse, Unde si aUquid

desit quod requiratur ad debitas circumstan.
Ad tertium sic1. Videtur quod
proceditur. tias, erit actio mala.

actio non sit bona

mala ex circumstan-
vel Ad primum ergo dicendum, quod circum-
tia. Cu'cumstantise enim circumstantactum stantiae sunt extra actionem, inquantum non
sicut extra ipsum existentes, ut dictum est. sunt de essentia actionis ; sant tamen in ipsa
Sed bonum et malum sunt in ipsis rebus, ut actione, velut qusedam accidentia ejus
; sicut

dicitur in VI Metaph., text. 8. Ergo actio et accidentia quae sunt in substantiis natura-
non habet bonitatem vel malitiam ex cir- hbuSj sunt extra essentias earum.
cumstantia. Ad secundum dicendum, quod non omnia
2. Praeterea, bonitas vel mahtia actus accidentia per accidens se habent ad sua
maxime consideratur in doctrina morum. subjecta sed qusedam sunt per se accciden-
:

Sed circumstantise, cum sint qusedam acci- tia, quae in unaquaque arte considerantur
dentia actuum, videntur esse prseter consi- et per hunc modum considerantur circum-
derationem artis quia « nulla ars conside-
;
stantise actuum in doctrina morali.
rat id quod est per accidens, » ut dicitur in Ad tertium dicendum, quod cum bonum
VI Metaph., text. 4. Ergo bonitas vel mah- convertatur cum ente, sicut ens dicitur se-
tia actionis non
ex circumstantia.
est cundum substantiam et secundum accidens,
quod convenit ahcui se-
3. Prseterea, id ita etbonum attribuitur alicui et secundum
cundum suam substantiam, non attribuitur esse suum essentiale et secundum esse acci-
ei ut aliquod accidens. Sed bonum et malum dentale, tam in rebus naturahbus quam in
convenit actioni secundum suam substan- actionibus moralibus.
tiam quia actio ex suo genere potest esso
; CoNCLusio. — Sicut res naturales non modo de
bona vel mala, ut dictum est. Ergo non con- suis substantialibus formis perfectionem sortiun-

(o) Secundum Scotistas actus humanus internus bonitatem objecti, propter ipsammet tanquam ra-
desumit bonitatem aut malitiam ex objecto prout tionem fbrmalem, ferri sufficit, ut sit moraliter
;

intellectui subest qui repraesentat ipsum in genere
moris; actus vero externus ex objecto prout legi
prsecipienti vel prohibenti subest. Bonitas aut ma-
litia ex objecto desumpta prima est et essentialis,
non generica sed specifica. Debet actus, ut sit mo-
raliter bonus, saltem in actu exercito et confuse, ia
malus, quod malitia objecti sit cognita et interpre-
tative Tolita. Sic Scotislse. —
Contenson, Tournely
et alii docentactum humanum non ex ipso objecto,
sed ex modo rationi sive consono, sive dissono,
tendendi in objectum, suam desumere moralitatem.

II. 12
478 SUMMA THEOLOGICA.
tur, verum etiam ex accidentibus supervenien- vero, secundum speciem, quae accipitur se-
tibus ita et humani actus non solum ex objectis,
:
cundum objectum conveniens; tertia, secun-
vemm etiam ex circumstantiis boni vel mali esse
dum cuTumstantias, quasi secundum acci-
dicuntur.
dentia quaedam; quarta autem, secundum
flnem, quasi secundum habitudinem ad bo-
ARTICULUS IV.
causam.
nitatis

Utrum actio humana sit bona vel mala Ad primum ergo dicendum, quod bonum,
ex fine. ad quod aliquis ;respiciens operatur, non
semper est verum bonum, sed quandoque
Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur verum bonum, et quandoque apparens et ;

quod bonum et malum iu actibus humanis secundum hoc ex flne sequitur actio mala.
non sint ex flne. Dicit enim Dionysius, iv cap. Ad secundum dicendum, quod quamvis
De div. nom., § 31, coL 731, t. 1, quod « ni- causa extrinseca, tamen debita pro-
finis sit

hil respiciens ad malum operatur. » Si igitur portio ad finem et relatio in ipsura inhaeret
ex flne derivaretur operatio bona vel mala, actioni.
nulla actio esset mala ;
quod patet esse fal- Ad
tertium dicendum, quod nihil prohibet
sum. actioni habenti unam praedictarum bonita-
2. Prseterea, bonitas actus est aliquid in tum deesse aliam et secundum hoc contin-
:

ipso existens ; autem est causa extrin-

flnis git, actionem quae est bona secundum spe-
seca. Non ergo secundum flnem dicitur actio ciem suam, vel secundum circumstantias, or-
bona vel mala. dinari ad flnem malum, vel e converso. Non
3. Prseterea, contingit aliquam bonam ope- tamen est actio bona simpHciter, nisi omnes
rationem ad malum flnem ordinari, sicut bonitates concurrant quia quilibet singu-
: ((

cum aliquis dat eleemosynam propter ina- laris defectus causat malum bonum autem
;

nem gloriam et e converso aliquam malam

; causatur ex integra causa, » ut Dionysius
operationem ordinari ad bonum flnem, sicut dicit IV c. De div. nom., § 30, col. 730, t. 1.
cum quis furatur, ut det pauperi. Non ergo CoNCLUsio. — Actiones humanae sicut ex fine
est ex flne actio bona vel mala. dependent, ita praeter absolutam bonitatem quam
Sed contra quod Boetius dicit in
est ex se habent, et eam quam ex objecto vel ex
Topic., lib. III, cap. i, quod « cujus flnis circumstantiis , ex fme quoque bonitatem vel
bonus est ipsum quoque bonum est et
, ; mahtiam suscipiunt.
cujus flnis malus est, ipsum quoque malum
est. ARTICULUS V.
Respondeo dicendum, quod eadem est dis-
positio rerum in bonitate et in esse. Sunt Utrum aliqua actio humana sit bona vel
enim quaedam, quorum esse ex alio non de- mala in sua specie.
pendet ; et in his sufflcit considerare ipsum
eorum esse absolute. Quaedam vero sunt, Ad quintum sic proceditur. 1. Videtur
quorum esse dependet ab alio unde oportet ; quod actus morales non differant specie se-
quod considerentur per considerationem ad cundum bonum et malum. Bonum enim et
causam a qua dependent. Sicut autem esse malum in aclibus invenitm' conformiter re-
rei dependet ab agcnte et forma sic bonitas ; bus, ut dictura est. Sed in rebus bonuni et
rei dopendet a flne. Unde in personis divi- malum non diversificant speciem ; idem
nis, quae non habent bonitatem dcpenden- enim specie est horao bonus et inalus. Ergo
tem ab alio, non consideratur aliqua ratio neque etiam bonum et malura in actibus di-
bonitatis ex flne. Actiones autem humauae, versificant speciera.
eX alia quorum bonitas dependet ab aUo, 2. Praeterea, raalura, cura sit privatio, est
habent rationem bonitatis ex fine a quo de- quoddara non ens. Sed non ens non potest
pendent, praeter bonitatem absolutam quse in esse differentia, secundura Philosophum in
eis existit. III Meiaph., text. tO. Cum ergo differentia
Sic igitur in actione humana bonitas qua- constituat speciem, videtur quod aliquis ac-
druplcx considerari potest : una quidem se- tus ex hoc quod est malus, non constituatur
cundum genus, prout scilicet cst actio, quia in alitjua specie et ita bonum et malum non
:

quantum habet dc actione et entitate, tan- diversificant speciera huiuanorura actuura.

tura habet de bonitato, ut dictum cst ; alia 3. Praeterea, diversoruiu actuura secun-
 QU^ST. XYIII, ART. V ET VI. m
dum speciera diversi sunt effectus. Sed idem Ad priraum ergo dicendum, quod etiam
specie effectus potest consequi ex actu bono in rebus naturalibus bonura et raalum quod
et raalo sicut homo generatur ex adulterio est « secundum naturam contra natu-
et
;

rara, » diversiflcant speciera naturaj corpus

etex raatriraoniali concubitu. Ergo actus bo- ;

nus et malus non differunt specie. enim raortuura ct corpus vivura non sunt
4. Pra^terea, bonum et raalura dicitur in ejusdera speciei. Et sirailiter bonura inquan-

actibus quandoque secundura circumstan- tura est secundura rationera, et malum in-

tiam, utdictura est. Sed circurastantia, cura

quantum est preeter rationera, diversificant

non dat speciem actui. Ergo

accidens, speciera raoris.
sit

actus humani non differunt specie propter Ad secundura dicendum, quod malum
bonitatera et raalitiara. iraportat privationera non absolutara, sed

Sed contra, secundum Philosophum in II consequentera talera potentiara. Dicitur enim

Ethic, cap. i et n, « similes habitus similes raalus actus secundura suara speciem, non

actus reddunt. » Sed habitus bonuset raalus ex eo quod nullum habeat objectum, sed
differunt specie, ut liberalitas et prodigali- quia habet objectura non conveniens rationi,
tas. Ergo et actus bonus et malus differunt sicut toUere aliena. Unde, inquantum ob-

specie. jectum est aliquid positive, potest constituere

Respondeo dicendum, quod omnis actus speciem mali actus.
speciem habet ex suo objecto sicut supra ,
Ad tertium dicendum, quod actus conju-
dictum est. Unde oportet quod aliqua diffe- galiset adulterium, secundum quod corapa-
rentia objecti faciat diversitatem speciei in rantur ad rationem, differunt specie, et ha-
actibus. Est autera considerandura, quod ali- bent effectus specie differentes; quia unum
qua differentia objecti facit differentiara spe- eorum meretur laudem praemium aliud,
et :

ciei in actibus secundura quod referuntur vituperium et pcenam. Sed secundum quod
ad unura principiura activura, quse non comparantur ad potentiara generativam,
facit differentiara in actibus secundura quod non differunt specie, et sic habent unum
referuntur ad aliud principiura activura; effcctum secundum speciem.
quia nihil quod est per accidens constituit Ad quartum dicendura, quod circumstan-
speciera, sed solura quod est per se. Potest tia quandoque sumitur ut differentia essen-

autem aliqua differentia objecti esse per se tialis objecti, secundum quod ad rationem
in comparatione ad unura activum princi- coraparatur; tunc potest dare speciem
et

piura , et per accidens in coraparatione ad actui raorali ; et hoc oportet esse quandocum-

aliud; sicut cognoscere colorera et sonura que circumstantia transrautat actum de bo-
per se differunt per coraparationera ad sen- nitate in malitiara non enira circumstantia
;

sum, non autem per comparationem ad in- faceret actum malum, nisi per hoc quod ra-
tellectum. tioni repugnat.

In actibus autem bonura et malum dicitur CoNCLUsio. — Cum actus speciem habeat ex
per comparationem ad rationera; quia, ut objecto, cujus bonum malum differentiae sunt,
et

Dionysius dicit, iv cap. De div. nom., § 32, manifestum est actum bonum et malum differre
col. 734, t. 4, « bonum hominis est secun- specie.

dum rationem esse, malum autem quod est

praeter rationem. n Uniciiique enim rei est ARTICULUS VI.

bonum quod convenit ei secundum suam Utrum actus habeat speciem boni vel mali
formam ; et malura quod est ei prseter ordi- ex fine.
nem suse forrase. Patet ergo, quod differen-
tiaboni et mali circa objectum considerata Ad sextum sic proceditur. d. Videtur
comparatur per se ad rationera, scilicet se- quod bonum et malura quod est ex fine, non
cundura quod objectum est ei conveniens vel diversificet speciem in actibus. Actus enim
non conveniens. Dicuntur autem aliqui actus habent speciem ex objecto. Sed finis est
humani vel morales, secundum quod sunt a praeter rationem objecti. Ergo bonum et
ratione. malum quod est ex fine, non diversificat
Unde manifestum est, quod bonum et speciem actus.
malum diversificant speciera in actibus rao- 2. Prceterea, id quod est per accidens, non
ralibus; differentise enim per se diversificant constituit speciem, ut dictum est. Sed accidit
speciem. alicui actui quod ordinetur ad aliquem
480 SUMMA THEOLOGICA.
finem, siciit quod aliquis det eleemosynam proprium objectum actus interioris voluntatis est,

propter inanem gloriam. Ergo secundum sumi debet.

bonum et malum quod est ex fme, non di-
versificantur actus secundum speciem. ARTICULUS VII.

3. Praeterea, diversi actus secundum spe- Utriim species bonitatis qux est ex fine,
ciem ad unum fmem ordinari possunt sicut ; contineatur sub specie qux est objecto,
ad fmem inanis glorise ordinari possunt siciit sub genere, vel c converso.
actus diversarum virtutum et diversorum
vitiorum. Non ergo bonum et malum quod Ad septimum sic Videtur
proceditur. 1 .

accipitur secundum fmem, diversificat spe- quod species bonitatis qua? est ex fme, con-
ciem actuum. tineatur sub specie bonitatis quse cst ex
Sed contra est quod supra ostcnsum est, objecto, sicut species sub genere, puta cum
quod actus humani liabent speciem a fme. aliquis vult furari, ut det eleemosynam.
Ergo bonum et malum quod accipitur se- Actus enim habet speciem ex objecto, ut
cundum fmem, diversificat speciem actuum. dictum est. Sed impossibile est quod aliquid
Respondeo dicendum, quod aliqui actus conlineatur in aliqua alia specie quae sub
dicuntur humani inquantum sunt volun- propria specie non continetur, quia idem
tarii, sicut supra dictum est. In actu autem non potest esse in diversis speciebus non
voluntario invenitur duplex actus, scilicet subalternis. Ergo species quse est ex fme,
actus interior voluntatis, et actus exterior. continetur sub specie quae est ex objecto.
Et uterque horum actuum habet suum 2. Prceterea, semper ultima difTerentia
objectum. Finis autem proprie est objectum constituit speciem specialissimam. Sed dif-
intcrioris actus voluntarii; id autem, circa ferentia quse est ex fme, videtur esse pos-
quod est actio exterior, estobjectum cjus. terior quam difTerentia quse est ex objecto,
Sicut igitur actus exterior accipit speciem quia fmis habet rationem ultimi. Ergo spe-
ab objecto circa quod cst, ita actus interior cies quse est ex fme continetur sub specie
voluntatis accipit speciem a fme sicut a pro- quse est ex objecto, sicut species specialis-
prio objecto. sima.
Id autem quod est ex parte* voluntatis, se 3. Prffiterea, quanto aliqua differentia est
habet ut formale ad id quod est ex parte magis formalis, tanto magis est specialis,
exterioris actus; quia voluntas utitur mem- quia difTerentia comparatur ad genus, ut
bris ad agendum sicut instrumentis, neque forma ad materiam. Sed species quae est ex
actus exteriores habent rationem morali- fme est formalior ea quse est ex objecto, ut
tatis, nisi inquantum sunt voluntarii. Et dictum est. Ergo species quse est ex fme
ideo actushumani spccies formaliter consi- continetur sub specie quse est ex objecto,
deratur secundum fmem; materialiter autem sicut species specialissima sub genere subal-
secundum objectum exterioris actus. Unde terno.
Philosophus dicit in V Ethic, cap. u, post Sed contra, cujuslibet generis sunt deter-
princ, quod « ille qui furatur ut committat minatse differentiaj. Sed actus ejusdem spe-
adulterium, est per sc loquendo magis adul- ciei ex parte objecti potcst ad infmitos fmes
terquam fur. » ordinari, puta furtum ad iniinita bona vel
Ad primum ergo dicendum, quod fmis mala. Ergo spccies quse est ex fine, non
habet rationem dictum est.
objecti, ut continetur sub specie quse est ex objecto,
Ad secundum dicendum, quod ordinari ad sicut sub genere.
talem fmem, etsi accidat exteriori actui, non Respondeo dicendum, quod objectum
tamen accidit actui interiori voluntatis, qui cxterioris actus dupliciter potest se habere
comparatur ad exteriorem sicut formale ad ad fmem voluntatis uno modo sicut per so
;

materialc. ordhiatum ad ipsum, sicut bene pugnare

Ad terlium diccndum, quod quando multi per se ordinatur ad victoriam alio raodo ;

actus specie difrcrentcs ordinantur ad unum pcr accidcns, sicut accipere rcm alienara
fmem, quidom diversitas speciei ex parte
cst , per accidcns ordinatur ad dandura clccmo-
cxteriorum actuum, sed unitas spcciei ex synam. Oportet autcra, ut Phiiosophus dicit
parte actus interioris. in VII Metaph., text. 43, quod ditrcrcntise
CoxcLUsio. — Bonilas vel malilia liumanos aclus dividentes aliquod genus, et constitucntes
niQrales specie disliuguens, etium ex iine, qui speciem illius gcneris, per se dividaut illud;
 ;

QVMSr. XVIII, ART. VII ET VIII. 181

si autem per accidens, non recte procedit jecta sunt objecta particularium actuum (a).
divisio, puta si quis dicat : « Animalium Ad primum ergo dicendum, quod secun-
aliud rationale, aliud irrationale et anima- ; dum substantiam suam non potest aliquid
lium irrationalium aliud alatum, aliud non esse in duabus speciebus, quarum una sub
alatum, » est incompetens divisio. « Alatum » alteranon ordinetur sed secundum ea quse
;

enim et « non alatum » non sunt per se rei adveniunt, potest aliquid sub diversis
determinativa ejus quod est irrationale. speciebus contineri sicut hoc pomum se-
;

Oportet autem sic dividere « Animalium : cundum colorem continetur sub hac specie,
aliud habens pedes, aliud non habens pedes scilicet albi, et secundum odorem sub specie
et habentium pedes aliud habet duos, aliud bene redolentis. Et similiter actus qui secun-
quatuor, aliud multos; » hajc enim per se dum substantiam suam est in una specie
determinant priorem differentiam. Sic igitur naturae, secundum conditiones morales su-
quando objectum non est per se ordinatum pervenientes ad duas species referri potest,
ad fmem, differentia specifica quae est ex ut supra dictum est.
objecto, non est per se determinativa cjus Ad secundum dicendum, quod fmis est
quae est ex fmo, nec e converso. Unde una postremum in executione, sed est primum
istarum specierum non est sub alia; sed in intentione rationis, secundum quam acci-
tunc actus moralis est sub duabus speciebus piuntur moralium actuum species.
quasi disparatis. Unde dicimus quod ille qui Ad tertium dicendum, qnod differentia
furatur ut moechetur, committit duas mali- comparatur ad genus ut forma ad materiam,
tias in uno actu. Si vero objectum per se inquantum facit esse genus in actu sed ;

ordinetur ad fmem, una dictarum differen- etiam genus consideratur ut formalius spc-
tiarum est per se determinativa alterius; cie, secundum quod est absolutum et mi- '

unde una istarum specierum continebitur nus contractum unde et partes defmitionis
;

sub altera. reducuntur ad genus causae formalis, ut

Considerandum autem restat quse sub dicitur in II Phys., text. 31. Et secundum
qua. Ad cujus evidentiam primo conside- hoc genus est causa formalis speciei; et
randum est quod quanto aliqua differentia tanto erit formalius, quanto communius.
sumitur a forma magis particulari, tanto CoNCLUsio. — Species moralis
actus es fine
magis est speciflca. Secundo, quod quanto accepta, non continetur sub specie actus ex
agens est magis universale, tanto ex eo est objecto specificati, sicut sub genere, sed est in
forma magis universalis. Tertio, quod distinctis speciebus.

quanto aliquis fmis est posterior, tanto res-

pondet agenti universaliori sicut victoria, ;
ARTICULUS VIII.
(juse est ultimus fmis exercitus, est fmis
intentus a summo duce; ordinatio autem Utrum aliquis actus sit indifferens
hujus aciei vel illius est fmis intentus ab secundum siiam speciem.
aliquo inferiorem ducum. Et ex istis sequi-
tur, quod differentia specifica quse est ex Ad octavum sic Videtur
proceditur. 1.
fme, est magis generalis et differentia quse
; quod non sit aliquis actus indifferens secun-
est ex objecto per se ad talem fmem ordi- dum suam speciem. Malum enim est pri-
nato, est specifica respectu ejus. Voluntas vatio boni secundum Augustinum
, in ,

enim, cujus proprium objcctum est fmis, Enchir., cap. xi, col. 236, t. 6. Sed privatio
est universale motivum respectu omnium et habitus sunt opposita immediata, secun-
potentiarum animae, quarum propria ob- dum Philosophum, in Prsedicam., cap. «De
^ In Parm. : « absolutius. » tis. » Unde S. Ligorius non simpliciter sequitur

(o) objectum bonum, et finis bonus, tunc

Si sit D. Thomam, dicendo « Finis malus facit actum
:

actus humanus babet duplicem speciem bonitalis ex malo pejorem. » Debuisset dicere « Finis malus :

moralis. Sic ex D. Thoma S. Ligorius, et remittit
ad q. xviu, a. 4., 6, 7. —
Sed hsec doctrina fundatur
in verbis sequentibus, a. 7 « yaando objectum
: theologi
non est per se ordinatum ad finem, differentia
quiB est ex objecto non est per se determinativa
ejus quse est ex fine, nec e contrario. Unde una
islarum specierum non est sub aliis sed tunc actus
moralis est sub duabus speciebus quasi dispara-
ponit in aclu malo alteram specie distinctam ma-
litiam. » Uno Vasquez exceplo, fatentur omnes
quod objectum bonum et finis bonus du-
plicem actui humano prsebeant bonitatem. Noli
oblivisci objectum ex S. Ligorio illud esse circa
quod versatur actus morahs, et finem non esse
; operis intrinsecum quod cum objecto coincidit,
sed extrinsecum operantis.
 ;

482 SUMMA THEOLOGICA.

oppos. » Ergo non est aliquis actiis qui se- consistit in (( privari ; » sicut aegritudo est
cundum speciem suam sit indifferens, quasi privatio sanitatis , non quod tota sanitas sit
medium existens inter bonum et malum. sublata, sed quod est quasi qusedam via ad
2. Prseterea, actus humani liabent speciem totalem ablationem sanitatis quse fit per
a fme vel objecto, ut dictum est. Sed omne mortem. Et ideo tahs privatio, cum aliquid
objectum et omnis fmis habet rationem boni relinquat, non semper est immediata cum
vel mali. Ergo omnis actus humanus secun- opposito habitu. Et lioc modo malum est
dum suam speciem est bonus vel malus. privatio boni, ut Simplicius dicit in Com-
Nullus ergo est indifferens secundum spe- ment. super Ub. Prxdicmjientorum, in cap.
ciem. ((De oppos. » quia non totum bonum au-
;

3. Praeterea, sicutdictum est, actusdicitur fert, sed aliquid reUnquit. Unde potest esse
bonus qui habet debitam perfectionem bo- aliquodmedium inter bonum et malum.
nitatis, malus cui aliquid de hoc deficit. Sed Ad secundum dicendum, quod omne ob-
necesse est quod omnis actus vel habeat jectum vel fmis habet aUquam bonitatem
totam plenitudinem suae bonitatis, vel ali- vel maUtiam, saltem naturalem non tamen ;

quid ei deficiat. Ergo necesse est quod omnis
actus secundum speciem suam sit bonus vel
malus, et nullus indifferens.
Sed contra est quod Augustinus dicit in
lib. II De senn. Domini inmonte, ca.T^. xvni,
§ 60, col. 1297, t. 3, quod sunt qusedam (c
facta media, quse possunt bono vel malo
animo fieri, de quibus est temerarium judi-
care'. » Sunt ergo ahqui actus secundum
speciem suam indifferentes.
semper importat bonitatem vel malitiam
moralem, quae consideratur per compara-
tionem ad rationem, ut dictum est, et de hac
nunc agitur.
Ad tertium dicendum, quod non quidquid
habet actus pertinet ad speciem ejus. Unde
etsi in ratione suse speciei non contineatur
quidquid pertinet ad plenitudinem bonitatis
ipsius, non propter hoc est ex specie sua
malus, nec etiam bonus sicut homo secun- ;

Respondeo dicendum, quod, sicut dictum dum suam speciem neque virtuosus neque
est, actus omnis habet speciem ab objecto vitiosus est.
et actus humanus, qui dicitur moraUs habet
CoNCLUsio. — Sunt aliqui ex humanis actibus
speciem ab objecto relato ad principium indifferentes secundum suam speciem, quorum
actuum humanorum, quod est ratio. Unde videlicet objectum nihil includit ad rationem per-
si objectum actus includat ahquid quod tinens, sicut levare de terra festucam.
conveniat ordini rationis, erit actus bonus
secundum suam speciem, sicut dare eleemo- ARTICULUS IX.
synam indigenti si autem includat aUquid
;

quod repugnat ordini rationis, erit malus Utrum aliquis actus sit indifferens secun-
actus secundum speciem, sicut furari, quod dum individuum.
est tollere aliena (a).
Contingit autem quod objectum actus non Ad nonum sic proceditur. 1 Videtur quod .

includit aliquid pertinens ad ordinem ra- aliquis actus secundum individuum sit in-
tionis, sicut levare festucam de terra, ire ad differens. NuUa enim species est quae sub so
campum, et hujusmodi et tales actus se-; non contineat vel contincre possit aliquod
cundum speciem suam sunt indifferentes. individuum. Sed aUquis actus est indilferens
Ad primum ergo dicendum, quod duplex secundum suam speciem ut dictum est. ,

est privatio. Quaedam quac consistit in priva- (( Ergo videtur quod aliquis actus individualis
tum esse, » et haec nihil reUnquit, sed totum potest osse indiflcrens.
aufert; ut cfficitas totahter aufert visum, et 2. ex individualibus actibus
Pra3tcrca, ((

tenebrae lucem, et mors vitam et inter hanc ; causantur habitus conformes ipsis, » utdi-
privationem habitum oppositum non po-
et citur in II Etliic, cap. i et n. Sed aliquis
test esse allquod mcdium circa proprium habitus est indifferens dicit cnim PhUoso-
;

susceptibile. Est autom aha privatio, quai plius in IV Ethic, cap. i, a mcd., do qui-

Plenius in textu D. Augustini.

'
Huss proposilionem damnavit: « Nulla suiit opora
Scotus, juxta multos (sed id negat Hcnno),
(o) iudiffercntia, sod haec est divisio immediata huma-
actus indifferentes in specie non admitlit. Conci- norum operum, quod sunt virtuosa vel vitiosa. »
lium constantiense, sess. xv, a. 6, haiic Joannis Intellige damnationtim de operihus in specie.
 ,

QU^ST. XVIII, ART. IX. i83

busdam, sicut de placidis et prodigis, quod actum hominis a deliberativa ratione proce-
non sunt mali et tamen constat quod non
; dentem, in individuo consideratum , bonum
sunt boni, cum recedant a virtute ; et sic esse vel malum.
sunt indifferentes secundum habitum. Ergo Si autem non procedit a ratione delibera-
aliqui actus individuales sunt indifferentes. tiva, sed ex quadam imaginatione sicut ,

3. bonum morale pertinet ad

Pra^ierea, cum aliquis fricat barbam, vel movet ma-
virtutem malum autem morale pertinet ad
, num aut pedem talis actus non est proprio
,

vitium. Sedcontingitquandoque quodhomo loquendo moralis vel humanus, cum hoc

actum, qui ex specie sua est indifferens, non habeat actus a ratione ; et sic erit indiffe-
ordinat ad aliquem fmem vel vitii vel virtu- rens quasi extra genus moralium actuum
,

tis. Ergo contingit aliquem actum individua- existens (a).

lem esse indifferentem. Ad primum ergo dicendum, quod aliquem
Sed contra est quod Gregorius dicit in qua- actum esse indifferentem secundum suam
dam Hom. in Evang., § 6, col. 1098, t. 2
' : speciem, potest esse multipliciter uno modo ;

Otiosum verbum est quod aut utilitate

(( sic quod ex sua specie debeatur ei quod sit
rectitudinis , aut ratione justae necessitatis, indifferens_, et sic procedit ratio; sed tamen
aut piae utilitatis caret ^. » Sed verbum otio- isto modo nullus actus ex sua specie est in-
sum est malum, quia de eo reddent homines differens ; non enim est aliquod objectum
'Homi- rationem in diejudicii*, ut dicitur Matth., humani actus quod non possit ordinari vel

reddent ^^^' ^^' Siautem uon caret ratione justee ne- ad malum vel ad bonum per fmem vel per
rationem cessitatis aut piae utilitatis, est bonum. Ergo circumstantiam. Alio modo potest dici indif-
indie%- ^^^^ verbum aut est bonum, aut malum. ferens ex sua specie, quia non habet ex sua
dicii. Pari ergo ratione et quilibet alius actus vel specie quod sit bonus vel malijs unde per ;

est bonus vel malus. NuUus ergo individua- aliquid aliud potest fieri bonus vel malus :

lis actus est indifferens. sicut homo non

habet ex sua specie quod sit
Respondeo dicendum quod contingit ,
albus vel niger; nec tamen habet ex sua
quandoque aliquem actum esse indifferen- specie quod non sit albus aut niger. Potest
tem secundum speciem, qui tamen est bonus enim albedo vel nigredo supervenire homini
vel malus in individuo consideratus et hoc ;
aliunde quam a principiis speciei.
ideo quia actus moralis, sicut dictum est, Ad secundum dicendum, quod Philoso-
non solum habet bonitatem ex objecto a , phus dicit illum esse malum proprie qui est
quo habet speciem sed etiam ex circum- , aliis hominibus nocivus ; et secundum hoc
stantiis quae sunt quasi queedam acciden-
,
dicit prodigum non quia nuUi
esse malum ,

tia sicut aliquid convenit individuo homini

; alteri nocet nisi sibi ipsi, et simihter de om-
secundum accidentia individuaha quod ,
nibus aliis qui non sunt proximis nocivi.
non convenit homini secundum rationem Nos autem hic dicimus malum communiter
speciei. omne quod est rationi rectae repugnans ; et
Et oportet quod quilibet individualis actus secundum hoc omnis individualis actus est
habeat aliquam circumstantiam per quam bonus vel malus, ut dictum est.
trahatur ad bonum vel ad malum, ad minus Ad tertium dicendum quod omnis fmis a ,

ex parte intentionis fmis. Cum enim ratio- ratione deliberativa intentus pertinet ad bo-
nis sit ordinare, actus a ratione dehberativa num ahcujus virtutis vel ad malum alicu-
,

procedens, si non sit ad debitum fmem or- jus vitii. Nam hoc ipsum quod aliquis agit
dinatus, ex hoc ipso repugnat rationi , et ordinate ad sustentationem vel quietem sui
habet rationem mali ; si vero ordinetur ad corporis ad bonum virtutis ordinatur in eo
,

debitum fmem , convenit cum ordine ratio- qui corpus suum ordinat ad bonum virtutis;
nis, unde habet rationem boni. Necesse est et idem patet in aliis.
autem quod vel ordinetur vel non ordinetur Concldsio. —
Quemvis humanum actum in in-
ad debitum finem. Unde necesse est omnem (iividuo consideratum, quando ex deliberata ra-

^ Scilicet hom. vi. naventura Alensis, Scotus Scotistae , Gabriel

, ,

* Verba ista « aut pise utilitatis, » non ex Hom. Vasquez, Ariaga, etc, actus dari posse contendunt
VI in Evang., sed ex lib. VII Moral, c. xvn, § 38, in individuo indifferentes, quod negant S. Thomas
col. 800, t. 1, desumuntur. et Thomistse, Durandus, Richardus, Suarez, Bel-
(a) Nec de indifferentia in ordine supernaturali, larminus, Valentia, Major, Gaetanus, Medina, Be--
nec de actibus indeliberatis est quseslio. — S. Bo- canus, S. Ligorius et muUi alii.
 :

m SUMMA THEOLOGICA.
tione procedit, bonum esse vel malum necesse est ris, Sed
se habebitin ratione circumstantiae.
verum si tantummodo ex imaginatione proveniat, quia ratio etiam de loco vel de tempore et
ut cum quis fricat barbam, talem indifferentem aliis hujusmodi ordinare potest, contingit
esse nOiil vetat. conditionem loci circa objectum accipi ut
contrariam ordini rationis puta quod ratio ,

ARTICULUS X. ordinat injuriam non esse faciendam loco

Utrum aliqua circumstantia constituat ac- sacro unde tollere aliquid alienum de loco
;

tum moralem in specie boni vel mali. sacro addit specialem repugnantiam ad or-
dinem rationis. Et ideo locus, qui prius con-
Ad decimum sic proceditur. 1. Videtur siderabatur ut circumstantia, nunc conside-
quod circumstantia non possit constituere ratur ut principalis conditio objecti rationi
aliquam speciem boni vel mali actus. Spe- repugnans.
cies enim actus est ex objecto. Sed circum- Et per hunc modum quandocumque ali-

stantiee differunt ab objecto. Ergo circum- qua circumstantia respicit specialem ordi-
stantiae non dant speciem actui. nem rationis vel pro vel contra, oportet
2. Praeterea, circumstantise comparantur quod circumstantia det speciem actui morali,
ad actum moralem sicut accidentia ejus , ut vel bono vel malo.
dictum est. Sed accidens non constituit spe- Ad primum ergo dicendum, quod circum-
ciem. Ergo circumstantia non constituit ali- stantia secundum quod dat speciem actui,
quam speciem boni vel mali. consideratur ut queedam conditio objecti,
3. Prseterea , unius rei non sunt plures sicut dictum est et quasi quaedam specifica
,

species. Unius autem actus sunt plures cir- differentia ejus.

cumstantiee. Ergo circumstantia non consti- Ad secundum dicendum, quod circum-
tuit actum moralem in aliqua specie boni stantia manens in ratione circumstantiae,
vel mali. cum habeat rationem accidentis non dat ,

Sed contra locus est circumstantia quae-

, speciem sed inquantum mutatur in princi-
;

dam. Sedlocus constituit actum moralem in palem conditionem objecti, secundum hoc
quadam specie mali enim aliquid de
: furari dat speciem.
loco sacro est sacrilegium. Ergo circumstan- Ad tertium dicendum, quod non omnis
tia constituit actum moralem in aliqua spe- circumstantia constituit actum moralem in
cie boni vel mali. aliqua specie boni vel mali , cum non quaeh-
Respondeo dicendum quod sicut species , bet circumstantia importet aliquam conso-
rerum naturalium constituuntur ex natura- nantiam vel dissonantiam ad rationem.
libus formis, ita species moralium actuum Unde non oportet licet sint multae circum-
,

constituuntur ex formis, prout sunt a ratione stantiae unius actus quod unus actus sit in
,

conceptae, sicut ex supradictis patet. pluribus speciebus.

Quia vero natura determinata est ad Licet etiam non sit inconveniens quod
unum , nec potest esse processus naturae in unus actus moralis sit in pluribus speciebus
infinitum, necesse est pervenirc ad aliquam moris etiam disparatis, ut dictum est.
ultimam formam, ex qua sumatur differen- CoNCLUsio. — Quandocumque aliqua circum-
tia specifica ,
post quam alia differentia spe- stantia respicit specialem ordiiiem rationis pro vel
cifica esse non possit. Et inde est quod in contra, ex tali circumstantia constituitur aliqua
rebus naturalibus id quod est accidens alicui species moralis actus in bonitate, vel malitia.
rei, non potest accipi ut differentia consti-
tuens speciem. Sod proccssus rationis non ARTICULUS XI.
est determinatus ad aliquid unum sed, quo- ;

libet dato, potcst ulteriusprocedere et ideo ; Utrum omnis circumstantia augens bonita-
quod uno accipitur ut circumstantia
in actu tem vel malitiam constituat actum mora-
superaddita objecto quod determinat spe-, lem in specie bo?ii vel mali.
ciem actus, potest iterum accipi a ratione
ordinantc ut principalis conditio objecti dc- Ad undecimum Videtur
sic proceditur. 1 .

tcrminantis speciem actns sicut tollere : quod omnis circumstantia pertincns ad bo-
alienum habet speciom ex rationo alieni ex ; nitatem vcl malitiam dct spcciem actui. \\o-
hoc enim constituitur in specie furti ct si ; num cnim nialum sunt diffcrcntia?
et speci-
considerctur supcr hoc ratio loci vel lempo- ficaj moralium actum. Quod orgo facit
 QUiEST. XYili, ART. XI, ET QU^EST. XIX. i85

differentiam in bonitate vel malitia moralis malis vel bonis. Unde non omnis circum-
actus, facit differre secundum differentiam stantiaaddens in bonitate vel malitia variat
specificam quod est differre secundum spe-
;
speciem moralis actus.
ciem. Sed id quod addit in bonitate vel ma- Ad primum ergo dicendum, quod in his
litia actus, facit differre secundum bonitatem quae intenduntur et remittuntur, differentia
et malitiam. Ergo facit differre secundum intensionis et remissionis non diversificat
speciem ergo omnis circumstantia addens
;
speciem ; quod differt in albedine se-
sicut
in bonitate vel malitia actus, constituit spe- cundum magis et minus non differt secun- ,

ciem. dum speciem coloris; et similiter quod facit

2. Praeterea, aut circumstantia adveniens diversitatem in bono vel malo secundum
habet in se aliquam rationem bonitatis vel intensionem et remissionem, non facit diffe-
malitise, aut non. Si non non potest addere
, rentiam moralis actus secundum speciem.
in bonitate vel malitia actus; quia quod non Ad secundum dicendum, quod circumstan-
est bonum, non potest facere majus bonum, tia aggravans peccatum, vel augens bonita-

et quod non est malum non potest facere tem actus, quandoque non habet bonitatem
majus malum. Si autem habet in se ratio- vel malitiam secundum Se, sed per ordinem
nem bonitatis vel mahtiae, ex hoc ipso habet 'ddaliam conditionem actus, ut dictum est.
quamdam speciem boni vel mali. Ergo Et ideo non dat novam speciem, sed auget
omnis circumstantia augens bonitatem vel bonitatem vel malitiam quae est ex alia con-
mahtiam, constituit novam speciem boni vel ditione actus.
mali. Ad
tertium dicendum, quod non quaelibet
3. Praiterea, secundum Dionysium, iv cap. circumstantia inducit singularem defectum
De nom., § 30, col. 730, t. 1
div. malum , (( secundum seipsam, sed solum secundum or-
causatur ex singularibus defectibus. » Quae- dincm ad aliquid aliud ; et similiter non quse-
libet autem circumstantia aggravans mali- hbet superaddit novam perfectionem nisi
tiam habet specialem defectum. Ergo quae- per comparationem ad aliquid aliud; et pro
libet circumstantia habet novam speciem tanto hcet augeat bonitatem vel malitiam,
peccati ; et eadem ratione quaelibet augens non tamen semper variat speciem boni vel
lionitatem videtur addere novam speciem mali.
boni, sicut quaihbet unitas addita numero Conclusio. -
Quia non omnis circumstantia
facit novam speciem numeri. Bonum enim bonitatem vel malitiam actus adaugens habet
numero, pondere et mensura.
consistit in bonitatem vel malitiam secundum se, ideo non
Sed contra magis et minus non diversifi-
, quaivis dat novam speciem.
cant speciem. Sed magis et minus est cir-
cumstantia addens in bonitate vel malitia.
Ergo non omnis circumstantia addens in yUzbibiiU vty
AiA.
bonitate vel mahtia, constituit actum mora- dE BOMTATE ET MALITIA ACTUS OTERIORIS VOLIKTATIS.
lem in specie boni vel mali. (Et decem quseruntur.)
Respondeo dicendum, quod sicut dictum
est, circumstantia dat speciem boni vel mali Deinde considerandum de bonitate est
actui morali inquantum respicit specialem
, actus interioris voluntatis et circa hoc quae- ,

ordinem rationis. Contingit autem quando- runtur decem 1" utrum bonitas vohmtatis
:

que, quod circumstantia non respicit ordi-
.
nem rationis in bono vel malo, nisi prsesup-
posita alia circumstantia, a qua actus mora-
dependeat ex objecto; 2° utrum ex solo ob-
jecto dependeat ; 3° utrum dependeat ex
ratione 4° utrum dependeat ex lege aeter-
;

lis habet speciem boni vel mali sicut toUere ; na 5" utrum ratio errans obliget 6" utrum
; ;

ahquid in magna quantitate vel parva , non
respicit ordinem rationis in bono vel malo,
nisi praesupposita aliqua alia conditione per
quam actus habeat malitiam, vel bonitatem,
puta hoc quod est esse alienum quod repu-
voluntas contra legem Dei sequens rationem
errantem sit mala ; 7° utrum bonitas volun-
tatis in his quae sunt ad fmem dependeat ex
intentione fmis ; 8° utrum quantitas bonita-
,
tis vel mahtiae in voluntate sequatur quanti-

gnat rationi. Unde toUere alienum in magna tatem boni vel mali in intentione; 9" utrura
velparvaquantitate nondiversificat speciem voluntatis bonitas dependeat ex conformi-
peccati; taraen potest aggravare vel dimi- tate ad voluntatera divinam; 10' utrum ne-
nuere peccatum ; et similiter est in aliis cesse sit voluntatcm humanam couformari
186 SUMMA THEOLOGICA.
divinae voluntati in volito ad hoc quod sit Ad primum ergo dicendum, quod voluntas
bona. non semper quandoque
est veri boni, sed
est apparentis boni quod quidem habet ra-
;

ARTICULUS PRIMUS. tionem aliquam boni, non tamen simpliciter

Utrum bonitas voluntatis dependeat ex convenientis ad appetendum et propter hoc ;

objecto. actus voluntatis non est bonus, sed malus '.

Ad secundum dicendum, quod quamvis
Ad primiim sic Videtur
proceditur. 1. aliquis actus possit esse ultimus finis ho-
quod bonitas voluntatis non dependeat ex minis secundum aliquem modum, non ta-
objecto. Voluntas enini non potest esse nisi men tahs actus est actus voluntatis, ut supra
boni, quia « malum est prseter voluntatem, » dictum est.
ut Dionysius dicit, iv cap. De div. nom., Ad
tertium dicendum;, quod bonum per
§ 32, col. 731, t. 1. Si igitur bonitas volun- rationem repraisentatur voluntati ut objec-
tatis judicaretur ex objecto, sequeretur quod tum inquantum cadit sub ordine ratio-
: et
omnis voluntas esset bona, et nulla esset ad genus moris, et causat boni-
nis, pertinet
mala. tatem moralem in actu voluntatis." Ratio
2. Prseterea, bonum per prius invenitur enim principium est humanorum et mora-
in fme; unde bonitas fmis, inquantum hu- lium actuum, ut supra dictum est.
jusmodi, non dependet ab aliquo alio. Sed CoNCLUsio. — Cum bonum et malum sint per
secundum Philosophum in VI Ethic, cap. v, se differentise actus voluntatis, (iifTerentia autem
a princ, bona actio est fmis, licet factio
(( speciei in actibus sit secundum objecta, sequitur
nunquam sit fmis » ordinatur enim semper
: bonitatem et malitiam secundum objecta attendi
sicut ad fmem ad aliquid factum. Ergo boni- debere.

tas actus voluntatis non dependet ex aliquo

objecto.
ARTICULUS II.

3. Praeterea, unumquodque quale est, tale Utrum bonitas voluntatis dependeat ex

alterum facit. Sed objectum voluntatis est
Ijonum bonitate naturffi. Non ergo potest
preestare voluntati bonitatem moralem. Mo-
ralis ergo bonitas voluntatis non dependet
ex objecto.
Sed contra est quod Philosophus dicit in
V Ethic, cap. i, in priiic, quod justitia
est secundum quam aliqui volunt justa » et
eadem ratione virtus est secundum quam
aliqui volunt bona. Sed bona voluntas
solo objecto.
Ad secundum sic proceditur. \. Videtur
quod bonitas voluntatis non dependeat so-
lum ex objecto. Finis enim affinior est vo-
luntati quam alteri potentiae. Sedactus alia-
(( rum potentiarum recipiunt bonitatem noii
; solum ex objecto, sed etiam ex fine, ut ex
supradictis patet. Ergo etiam actus volunta-
est tis recipit bonitatem non solum ex objecto,

quae est secandum virtutem. Ergo bonitas sed etiam ex fine.

voluntatis est ex hoc quod aliquis vult bo- 2. Praeterea, bonitas actus non solum est
num. ex objecto, sed etiam ex circumstantiis, ut
Respondeo dicendum, quod bonum et supra dictum est. Sed secundum diversita-
malum sunt per sc differentise actus volun- tem circumstantiarum contingit esse diver-
tatis. Nam bonum ct malum per se ad vo- sitatem bonitatis ct malitiae in actu volunta-
luntatem pcrtinent, sicut verum et falsum tis puta quod aliquis velit quandoque debet,
;

ad rationem, ciijus actus per se distinguitiir et ubi dcbet, ct quaiitum dcbet, et quomodo
differentia veri et falsi, prout dicimus opi- debct, vel prout non* debet. Ergo bonitas
nionem esse verain vcl falsam. Unde volun- voluntatis iion solum dependet ex objecto,
tas bona et mala sunt actus differentes sc- sed etiam ex circumstantiis.
cundum speciem. Differcntia autem spcciei 3. Praeterea, ignorantia circumstantiarum
in actibus est secundum objccta, ut dictum excusat malitiam vohiiitatis, ut supra habi-
cst ; et ideo bonum ct malum in actil)us vo- tum cst. Scd hoc iioii cssct, nisi bonitaset
luntatis proprie attenditur secundum ob- malitia voluntatis a circumstantiis dependo-
jecta. rent. Ergo bonitaS ct malitia voluntatis de-

^ Ila codd.; in Parm. ol in edil. : « bonus sem- " Ila omnes codd.; in Parm. deest : « non.
per, sed aliquando nialus. »
 Q\]MST. XIX, ART. II ET III. 187

pendent ex circumstantiis, et none solo ob- lendo hoc bonum, impeditur ne tunc veht
jecto. aliquod bonum debitum
et tunc non incidit
,

Sed contra, ex circumstantiis, inquantum malum ex eo quod ahquis vult ihud bonum,
hujusmodi, actus non habet speciem, ut sed ex eo quod non vult ahud bonum. Et
supra dictum est. Sed bonum et malum sunt simihter dicendum est de alhs circumstan-
specificae differentiae actus voluntatis, ut dic- tiis.

tum est. Ergo bonitas et malitia voluntatis Adtertium dicendum, quod circumstan-
non dependent ex circumstantiis, sed ex solo tiarum ignorantia excusat malitiam vo-
objecto. luntatis, secundum quod circumstantise se
Respondeo dicendum, quod in quolibet tenent ex parte vohti, inquantum scihcet
genere, quanto ahquid est prius, tanto est ignorat circumstantias actus quem vuH.
simplicius, et in paucioribus consistens, sicut CoNCLUsio. — Cum objectum per se actui volun-
prima corpora sunt simpUcia et ideo inveni- ; tatis bonitatem afferat; ex ipso solo, et non ex cir-
mus quod ea quee sunt prima in quolibet ge- cumstantiis bonitas voluntatis dependet. [a)

nere, sunt aliquo modo simplicia, et in uno

consistunt. Principium autem bonitatis et ARTICULUS III.
malitise humanorum actuum est ex actu vo-
luntatis; et ideo bonitas et malitia volunta- Utrum bonitas voluntatis dependeat ex
tis secundum aliquid unum attenduntur; ratione.
aliorum vero actuum bonitas et malitia pos-
sunt secundum diversa attendi. Ad tertium sic Videtur quod
proceditur. 1 .

Illud autem unum quod est principium in bonitas voluntatis non dependeat a ratione.
quolibet genere, non est per accidens, sed Prius enim non dependet a posteriori. Sed
per se quia omne quod est per accidens,
; bonum per prius pertinet ad vohmtatem
reducitur ad id quod est per se sicut ad prin- quam ad rationem, ut ex supra dictis patet.
cipium. Et ideo bonitas voluntatis ex solo Ergo bonum voluntatis non dependet a ra-
uno iUo dependetquod per se facit bonita- tione.
tem ex objecto, et non ex
in actu, scilicet 2. Praeterea, Philosophus dicit in YI Ethic,
circumstantiis, quae sunt qua^dam accidentia cap. n, quod ((bonitas intehectus practici est
actus. verum conforme appetitui recto. » Appetitus
Ad primum ergo dicendum, quod fmis est autem rectus est voluntas bona. Ergo boni-
objectum voluntatis, non autem aliarum vi- tas rationis practicee magis dependet a boni-
rium. Unde quantum ad actum voluntatis tate vohmtatis quam e converso.
non differt bonitas quse est ex objecto a , 3. Prseterea, movens non dependet ab eo
bonitate quae est ex fme, sicut in actibus quod movetur, sed e converso. Voluntas au-
aliarum virium; nisi forte per accidens, tem movet rationem et ahas vires, ut supra
prout fmis dependet ex fme, et vohintas ex dictum est. Ergo bonitas voluntatis non de-
voluntate. pendet a ratione.
Ad secundum dicendum, quod supposito Sed contra est quod Hilarius dicit in X De
quod voluntas sit boni, nulla circumstantia Trinit., § 1, col. 344, t. 2 Immoderata est
: ((

potest eam malam. Quod ergo dicitur

facere
quod ahquis vuh ahquod bonum quando non
debet, potest intelhgi duphciter uno modo
ita quod ista circumstantia referatur ad voh-
tum, et sic voluntas non est boni, quia vehe
facere ahquid, quando non debet fleri, non
est velle bonum. Aho modo ita quod refera-
tur ad actum volendi et sic impossibile est
, pendet. Objectum autem voluntatis proponi-
quod ahquis veht bonum quando non debet,
omnis susceptarum voluntatum pertinacia;
ubi non rationi voluntas subjicitur. » Sed
: ]3onitas voluntatis consistit in hoc quod non
sit immoderata. Ergo bonitas vohmtatis de-
pendet ex hoc quod sit subjecta rationi.
Respondeo dicendum, quod, sicut dictum
est, bonitas voluntatis proprie ex objecto de-
tur ei per rationem nam bonum intehectus
;

quia semper homo debet vehe bonum nisi ; est objectum voluntatis proportionatum ei.
forte per accidens, inquantum aliquis vo- Bonum autem sensibile vel imaginarium

(a) Bonitas essentialis ex objecto, accessoria ex pro objecto circumstantias speciem mutantes ha-
objecti circumstantiis sic qui(Jam. Voluntas pro
: bet sic verius dicerelur.
:

objecto circumstantias habet : sic alii. Voluntas

188 SUMMA THEOLOGICA,
non proportionatum voluntati, sed appe-
est ut ab ea bonitas voluntatis nostrae depen-
quia voluntas potest tendere
titui sensitivo : deat.
in bonum universale, quod ratio apprehen- Sed contra est quod Augustinus dicit XXII
dit; appetitus autem sensitivus non tendit Contra Faustum, cap. xxvn, col. 418, t. 8,
nisi in bonum particulare, quod appreliendit quod peccatum est dietum, factum vel con-
((

vis sensitiva. Et ideo bonitas voluntatis de-
pendet a ratione eo modo quo dependet ab
objecto.
Ad primum ergo dicendum, quod bonum
sub ratione boni, id est, appetibilis, per prius
pertinet ad voluntatem quam ad rationem
s.ed tamen per prius pertinet ad rationem
sub ratione veri, quam ad voluntatem sub
ratione appetibilis quia appetitus voluntatis
;
non potest esse de bono, nisi prius a ratione
apprehendatur.
Ad secundum dicendum, quod philosophus
cupitum aliquid contra aeternam legem. »
Sed mahtia voluntatis est radix peccati.
Ergo cum malitia bonitati opponatur, boni-
tas voluntatis dependet a lege aeterna.
Respondeo dicendum, quod in omnibus
: causis ordinatis cfTectus plus depcndet a
causa prima quam a causa secunda, quia
causa secunda non agit nisi in virtute primae
causse. Quod autem ratio humana sit regula
voluntatis humanae, ex qua ejus bonitas
mensuretur, habet ex lege aeterna, quae est
ratio divina ; unde in psal. iv, 6 et 7, dicitur :

ibi loquitur de intellectu practico, secundum Midti dicunt : Quis ostendit nobis bona?
quod est consihativus et ratiocinativus eo- Signatum est super nos lumen vultus tui,
rum quae sunt ad finem ; enim perficitur
sie Domine; quasi diceret Lumen rationis, :

per prudentiam. In his autem qujB sunt ad quod in nobis est, intantum potest nobis
finem, rectitudo rationis consistit in confor- ostendere bona, et nostram voluntatcm rc-
mitate ad appetitum finis debiti ; sed tamen gularc, inquantum est lumen vultus tui,
et ipse appetitus finis debiti pra3supponit id est, a vultu tuo derivatum. Undcmanifes-
rectam apprehensionem de fine, quse est per tum est, quod multo magis dependet bonitas
rationem. voluntatis humanae a lege aeterna quam a
Ad tertium dicendum, quod voluntas quo- ratione humana ; et ubi deflcit humana ra-
dam modo movet rationem, et ratio aho tio, oportet ad rationem aeternam recurrere.
modo movet voluntatem, ex parte scihcet Ad primum ergo dicendum, quod unius
objecti, ut supra dictum est. rei non sunt plures mensurae proximae, pos-
CoNCLUsio. — Cum bonitas voluntatis pendeat ex sunt tamcn csse plures mensurae, quarum
objecto per rationem sibi oblato, ex ipsa ratione una sub alia ordinetur.
ejusdem bonitatem pendere oportet. Ad secundum dicendum, quod mensura
proxima cst homogenea mensurato non :

autem mensura remota.

ARTICULUS IV.
Ad tertium dicendum, quod licet lex
Utrum bonitas voluntatis dependeat ex lege aeterna sit nobis ignota, sccundum quod est
xtema. in mente divina, innotescit tamen nobis ali-
qualiter vel per rationem naturalem, quae
Ad quartum sic Videtur
proceditur. 4. ab ea derivatur ut propria cjus imago, vel
quod bonitas voluntatis humanae non depen- per aliqualem revclationem supcradditam.
deat a lege aeterna. Unius enim una est re- — Cuni ratio luunana ad legemaeter-
CoNCLusio.
gula ct mensura. Sed regula humanse vo- nam comparetur, ut causa sccunda piimse subor-
luntatis, ex qua ejus bonitas dependet, est bumanse boni-
dinata, necessarium est voluntatis
ratio rccta. Ergo non dependet bonitas vo- tatem magis ex lege a-terna, quam ex ratione
luntatis a lege aiterna. dependere.
2. Praeterea, (c mensura est homogenea
mensurato, » ut dicitur in X Met., text. 4. ARTICULUS V.
Sed lex aeterna non cst homogenca volun- Utrum voluntas discordans a ratione
tati humana}. Ergo lex ajtcrna non potcst
errante sit mala.
essc mcnsura voluntatis humanaj, ut ab ea
bonitas ejus depcndeat. Ad quintum sic Vidctnr
proccditur. l.

3. Prajtcrca, mcnsura debet esso ccrtissi- quod voluntas discordans a rationo crrante
ma. Sed Icx a;terna cst nobis ignota. Ergo non sit mala Ratio cnim cst rcgnla volunta-
.

non potest csse nostra^ voluntatis mcnsura, tis hunuuiai, inquantum deri\atur a lege
 QU^ST. XIX, ART. V. 489

aeterna, ut dictum est. Sed ratio errans non vel quod illa quae sunt secundum se bona,
derivatur a lege seterna. Ergo ratio errans sint prohibita, erit ratio vel conscientia er-
non est regula voluntatis humanse non est : rans et similiter si ratio vel conscientia dicat
;

ergo voluntas mala, si discordat a ratione aUcui quod id quod est secundum se indifTe-
errante. rens, ut levare festucam de terra, sit prohi-
2. Prseterea secundum Augustinum,
, bitum vel prseceptum, erit ratio vel conscien-
Serm. Lxn de Verb. Dom., cap. vni, § 13, tia errans.
col. 420, t. 5, « inferioris potestatis prsecep- Dicunt ergo quod ratio vel conscientia er-
tum non obligat, si contrarietur prsecepto rans circa indifferentia, sive prsecipiendo sive
potestatis superioris ; sicut si proconsul ju- prohibendo, obligat ita quod voluntas dis-
;

beat aliquid [quod imperator prohibet. » Sed cordans a tali ratione errante erit mala, et
ratio errans quandoque proponit aliquid peccatum. Sed ratio vel conscientia errans
quod est contra prseceptum superioris, scili- prsecipiendo ea quse sunt per se mala, vel
cet Dei, cujus est summa Ergo dic- potestas. prohibendo ea quse sunt per se bona et ne-
tamen rationis errantis non obUgat non est ; cessaria ad sahitem, non obUgat; unde in
ergo voluntas mala, si discordet a ratione taUbus voluntas discordans a ratione vel
errante. conscientia errante non est mala.
3. Praeterea, omnis voluntas mala reduci- Sed hoc irrationabiUter dicitur. In indiffe-
tur ad aUquam speciem maUtise. Sed volun- rentibus enim voluntas discordans a ratione
tas discordans a ratione errante non potest mala aUquo modo
vel conscientia errante est
reduci ad aUquam speciem maUtise puta si : propter objectum, a quo bonitas vel maUtia
ratio errans errat in hoc quod dicat esse for- voluntatis dependet non autem propter ob-
;

nicandum, voluntas ejus qui fornicari non
vult, adnuUam maUtiam reduci potest. Ergo
voluntas discordans a ratione errante non
est mala.
Sed contra, sicut in primo dictum est,
jectum secundum sui naturam, sed secun-
dum quod per accidens a ratione apprehen-
ditur ut bonum vel mahim, ad faciendum
vel ad vitandum. Et quia objectum volunta-
quod proponitur a ratione, ut dic-
tis est id

conscientia nihil aUud est quam appUcatio tum est, ex quo aUquid proponitur a ratione
scientiae ad aUquem actum. Scientia autem ut malum, voluntas, dum in iUud fertur, ac-
in ratione est. Voluntas ergo discordans a cipit rationem maU. Hoc autem contingit
rationeerrante est contra conscientiam. Sed non solum in indifferentibus, sed etiam in
omnis taUs voluntas est mala; dicitur enim per se bonis vel maUs. Non solum enim id
Rom., XIV, 23 Omne quod non est ex fide,
: quod est indifferens, potest accipere ratio-
peccatum est, id est, omne quod est contra nem boni vel maU per accidens, sed etiam id
conscientiam. Ergo voluntas discordans a quod est bonum potest accipere rationem
ratione errante est mala. maU, quod est malum, rationem
vel iUud
Respondeo dicendum, quod cum conscien- boni, propter apprehensionem rationis puta :

tia sit quodammodo dictamen rationis, est abstinere a fornicatione, bonum quoddam
enim qusedam appUcatio scientise ad actum, est ; tamen in hoc bonum non fertur volun-
ut in primo dictum est, idem est quserere tas, nisi secundum quod a ratione proponi-
« utrum voluntas discordans a ratione er- tur. Siergo proponatur ut malum a ratione
rante sit mala, » quod quserere « utrum con- errante, fertur in hoc sub ratione maU.
scientia errans obUget. » Unde voluntas erit mala, quia vult malum,
Circa quod aUqui distinxerunt tria genera non quidem id quod est malum per se, sed
actuum. Quidam enim sunt boni ex genere : idquod est malum per accidens, propter ap-
quidam sunt indifferentes quidam sunt ;
prehensionem rationis. Et simiUter credere
maU ex genere. Dicunt ergo, quod si ratio in Christum est per se bonum et necessa-
vel conscientia dicat] aliquid esse faciendum rium ad salutem sed voluntas non fertur in
;

quod sit bonum ex suo genere, non est ibi hoc, nisi secundum quod a ratione proponi-
error simiUter si dicat aUquid non esse fa-
; tur. Unde si a ratione proponatur ut malum
ciendum quod est malum ex suo genere; voluntas feretur in hoc ut mahim, non
eadem enim ratione praecipiuntur bona, qua quia iUud sit malum secundum se, sed quia
prohibentur mala. Sed si ratio vel conscien- est per accidens ex apprehensione
malum
tia dicat alicui quod Ula quse sunt secundum rationis. Et ideo Philosophus dicit in VII
se mala, horao teneatur facere ex prsecepto, Ethic, cap, i et ii, quodper se loqueudo in-
 »

190 SUMMA THEOLOGICA.

continens est qui non sequitur rationem Ergo vohmtas concordans etiam rationi er-
rectam, per accidens autem qui non sequitur rauti est bona.
rationem falsam. voluntas discordans aratione
3. Praeterea,

Unde dicendum, quod simpliciter
voluntas discordans a ratione, sive recta sive
errante, semper est mala.
Ad primum ergo dicendum, quod
omnis errante est mala. Si ergo voluntas concor-
dans rationi erranti sit etiam mala, videtur
quod omnis voluntas habentis rationem er-
judi- rantem sit mala et sic tahs homo erit per-
;

cium rationis errantis, licet non derivetur a plexus, et ex necessitate peccabit ;

quod est
Deo, tamen ratio errans judicium suum pro- inconveniens. Ergo voluntas concordans ra-
ponit ut verum, et per consequens ut a Deo tioni erranti est bona.
derivatum, a quo est omnis veritas. Sed contra, voluntas occidentium aposto-
Ad secundum dicendum, quod verbum los erat mala sed tamen concordabat rationi
;

Augustini habet locum quando cognoscitur erranti ipsorum, secundum illud Joan., xvi,
quod inferior potestas praecipit aliquid contra 2 Venit hora ut omnis qui interficit vos
:

prseceptum superioris potestatis. Sed si ali-
quis crederet quod prseceptum proconsulis
esset praeceptum imperatoris, contemnendo
prseceptum proconsulis, contemneret prae-
ceptum imperatoris. Et similiter, si aliquis
homo cognosceret quod ratio humana dic-
arhitretur ohsequium se preestare Deo. Ergo
voluntas concordans rationi erranti potest
esse mala.
Respondeo dicendum, quod, sicut prae-
missa quaestio eadem est cum questione qua
quaeritur utrum conscientia erronealiget,
((

taret aliquid contra prseceptum Dei, non te- eadem est cum illa qua quae-
ita ista quaestio
neretur rationem sequi sed tunc ratio non
; ritur utrum conscientia erronea excuset.
(( ))

totaliter esset errans. Sed quando ratio er-
rans proponit aliquid ut praceptum Dei,
tunc idem est contemnere dictamen rationis,
et Deiprajceptum.
Ad tertium dicendum, quod ratio, quando
apprehendit ahquid ut malum, semper ap-
prehendit illud sub aliqua ratione mali,
puta quia contrariatur divino prsecepto, vel
quia est scandalum, vel propter aUquod hu-
Haec autem quaestio dependet ab eo quod
supra de ignorantia dictum est. Dictum est
enim supra, quod ignorantia quandoque
causat involuntarium, quandoque autem
non. Et quia bonum et malum morale con-
sistit in actu, inquantum est voluntarius, ut
ex praemissis patet, manifestum est, quod
illa ignorantia quae causat involuntarium,
tollit rationem boni et mali morahs ; non au-

jusmodi; et tunc ad talem speciem mahtiae tem illa quae involuntarium non causat.
reducitur tahs mala voluntas. Dictum est etiam supra, quod ignorantia
CoNCLUSio. — Quaevis ^volmitas a ratione sive
quae est aliquo modo volita, sive directe sive

errante sive non errante discordans, semper est indirecte, non causat involuntarium. Et
mala. dico ignorantiam directe voluntariam , in
quam actus voluntatis fertur indirecte au- ;

ARTICULUS VI. tem propter negligentiam, ex eo quod ali-

quis non vult illud scire quod scire tenetur,
Vtnim voluntas concordans rationi erranli ut supra dictum est.

sit bona. Si igitur ratio vel conscientia erret errore

voluntario vel directe vel indirecte propter
Ad sextum sic Videtur quod
proceditur. 1 . negligentiam, quia est error circa id quod
voluntas concordans rationi erranti sit bona. quis scire tenetur, tunc talis error rationis
Sicut cnim vohintas discordans a ratione vel conscientiae non cxcusat quin voluntas
tendit in id quod ratio judicat malum, ita concordans rationi vcl conscientiae sic erranti
voluntas concordans rationi tendit in id quod sit mala. Si autem sit error qui causet invo-

ratio judicat bonum. Sed voluntas discor- luntarium, proveniensexignorantia alicujus

dans a ratione etiam en^ante est mala. Ergo
voluntas concordans rationi etiam erranti est
hona.
2. Praetorea, voluntas concordans prfficepto
circumstantiae absquc omni negligentia,
tunc talis error rationis vel conscientiae ex-
cusat, ut voluntas concordans rationi erranti
non sit mala puta si ratio errans dicat quod
:

Dei et legi aetcrnae semper est bona. Sed lex homo teneatur ad uxorem alterius accedere,
aeterna, ct praeceptum Dei proponitur nobis voluntas concordans huic rationi erranti est
per apprehensionem rationis ctiam crrantis. mala, eo quod error istc provenit ex igno-
 ;

QUJIST. XIX, ART. VI ET VII. d9i

rantia legis Dei quam scire tenetur ; si autem tus. Ergo in talibus bonitas voluntatis non
quod |credat aliquam mu-
ratio erret in lioc dependet ab intentione fmis.
lierem submissam esse suam uxorem, et ea 2. Prseterea, vclle servare mandatum Dei
petente debitum, velit eam
cognoscere, ex- pertinet ad voluntatem bonam. Sed hoc
cusatm^ voluntas ejus ut non sit mala, quia potest referri ad malum fmem, scilicet ad
error iste ex ignorantia circumstantise pro- fmem inanis glorise vel cupiditatis, dum ali-
venit, quse excusat et involuntarium causat. quis vult obedire Deo propter temporaUa
Ad primum ergo dicendum, quod, sicut consequenda. Ergo bonitas voluntatis non
Dionysius dicit in iv cap. De dimn. nom,, dependet ab intentione fmis.
§ 31, col. 730, t. 1, « bonum causatur ex in- 3. Prseterea, bonum et malum, sicut di-
tegra causa, malum autem ex singularibus versificant voluntatem, ita diversificant
defectibus. » Et ideo ad hoc quod dicatur fmem. Sed malitia voluntatis non dependet
malum id in quod fertur voluntas, sufficit a malitia fmis intenti qui enim vult furari,
;

sivequod secundum suam naturam sit ma- ut det eleemosynam, voluntatem malam
lum, sive quod apprehendatur ut malum. habet, licet intendat fmem bonum. Ergo
Sed ad hoc quod sit bonum, requiritur quod etiam bonitas voluntatis non dependet a
utroque modo sit bonum. bonitate fmis intenti.
Ad secundum dicendum, quod lex seterna Sed contra est quod Augustinus dicit IX
errare non potest, sed ratio humana potest Confessionum, cap. ni, col. 765, t. 1, quod
errare : et ideo voluntas concordans rationi « intentio remuneratur a Deo. » Sed ex eo

humanee non semper est recta, nec semper aliquid remuneratur a Deo, quia est bonum.
estconcordans legi aeternse. Ergo bonitas voluntatis ex intentione finis
Ad tertium dicendum, quod, sicut in syllo- dependet.
gisticis, uno inconvenienti dato, necesse est Respondeo dicendum, quod intentio du-
alia sequi, ita in moralibus, uno inconve- pliciter se potest habere ad voluntatem :

nienti posito, ex necessitate alia sequuntur uno modo ut prsecedens ; alio modo ut con-
sicut supposito quod aliquis quserat inanem sequens '.

gloriam sive propter inanem gloriam faciat

; Prsecedit quidem causaliter intentio vo-
quod facere tenetur, sive dimittat, semper luntatem, quando aliquid volumus propter
peccabit nec tamen est perplexus, quia po-
: intentionem alicujus fmis et tunc ordo ad ;

test intentionem malam dimittere. Et simili- fmem consideratur ut ratio quaedam boni-
ter supposito errore rationis vel conscientise, tatis ipsius voliti, puta cum aliquis vult jeju-
qui procedit ex ignorantia non excusante, nare propter Deum habet enim jejunium
;

necesse est quod sequatur malum in volun- rationem boni ex hoc ipso quod fit propter
tate; nec tamen est homo perplexus, quia Deum. Unde cum bonitas voluntatis depen-
potest ab errore recedere, cum ignorantia deat a bonitate voliti, ut supra dictum est,
sit vincibilis et voluntaria. necesse est quod dependeat ex intentione
CoNCLUsio. — Voluntas concordans rationi
finis.

erranti circa ea, quae quis scire tenetur, semper Consequitur autem intentio voluntatem,
est mala. quando accedit voluntati prseexistenti, puta
si aliquis veUt aliquid facere, et postea refe-

ARTICULUS VII. rat illud in Deum et tunc primae voluntatis

;

bonitas non dependet ex intentione sequenti,

Utrum voiuntatis bonitas in his qux sunt ad nisi quatenus reiteratur actus voluntatis
finem, dependeat ex ijitentione finis. cum sequenti intentione.
Ad primum ergo dicendum, quod quando
Ad septimum sic proceditur. 1. Videtur intentio est causa volendi ordo ad fmem ,

quod bonitas voluntatis non dependeat ex accipitur ut qusedam ratio bonitatis in ob-
intentione fmis. Dictum est enim supra, jecto, ut dictum est.
quod bonitas voluntatis dependet ex solo Ad secundum dicendum, quod voluntas
objecto. Sed in his quse sunt ad fmem, aliud non potest dici bona, si sit intentio mala
est objectum voluntatis, et aliud fmis inten- causa volendi ;
qui enim vult dare eleemo'

^ Ita ex codd. emendarunt Conradus et Garcia, comitans, » et hsec vox in multis etiam codicibus
et ita habent editi passim. Edit. Rom. : « ut con- invenitur.
 i92 SIJMMA THEOLOGICA.
synam propter inanem gloriam consequen- intentio magis bona , et voluntas minus
dam , vult id quod de se est bonum sub ra- bona.
tione mali prout est volitum ab
;
et ideo Respondeo dicendum, quod circa actum et
ipso , est malum unde voluntas ejus est
; intentionem fmis duplex quantitas potest
mala. Sed si intentio sit consequens, tunc considerari una ex parte objecti, quia vult
:

voluntas potuit esse bona ; et per intentio- majus bonum , ex intentione

vel agit ; alia
nem sequentem non depravatur ille actus actus, quia intense vult vel agit; quod est
voluntatis, qui prsecessit, sed actus volunta- majus ex parte agentis.
tis qui iteratur. Si igiturloquamur de quantitate utriusque
Ad tertium dicendum, quod, sicut jam quantum ad objectum, manifestum est quod
dictum est, malum contingit ex singulari- quantitas actus non sequitur quantitatem
bus defectibus , bonum autem ex tota et in~ intentionis. Quod quidem ex parte actus ex-
tegra causa. Unde , sive voluntas sit ejus terioris contingere potest dupliciter uno :

quod est secundum se malum sub ratione modo, quia objectum quod ordinatur ad
boni, sive boni sub ratione mali, semper
sit fmem intentum non est proportionatum
,

voluntas erit mala sed ad hoc quod sit ; fmi illi sicut si quis daret decem libras, non
;

voluntas bona, requiritur quod sit boni sub posset consequi suam intentionem, si inten-
ratione boni, id est, quod velit bonum, et deret emere rem valentem centum libras;
propter bonum. alio modopropter impedimenta quee super-
CoNCLusio. —
Bonitas voluntatis in liis, quse ad venire possunt circa exteriorem actum, quae
fmem sunt, ex ipsa intentione finis dependet. non est in potestate nostra removere , puta
aliquis intendit ireusque Romam et occur- ,

ARTICULUS ^^^* ^^ impedimenta quod non potest lioc

VIII ,

facere. Sed ex parte interioris actus volun-

Vtrum quantitas bonitatis vel malitiss in tatis non est nisi uno modo quia interiores ,

voluntate sequatur quantitatem boni vel actus voluntatis sunt in potestate nostra,
mali in intentione. non autem exteriores actus. Sed voluntas
potest velle aliquod objectum non proportio-
Ad octavum Videtur
sic proceditur. 1 . natum fmi intento ; et sic voluntas, quse fer-
quod quantitas bonitatis in voluntate depen- tur in illud objectum absolute consideratum,
deat ex quantitate bonitatis in intentione. non est tantum bona, quantum est intentio.
Quia super illud ]\Iatth., xn, 35 Bonus : Sed quia etiam ipsa intentio quodammodo
homo de thesauro bono cordis sui profert pertinet ad actum voluntatis iuquantum ,

*Debono bojia* , dicit Glossa *: « Tantum boni quis scilicet est ratioejus, propter lioc redundat
^^^^*' Quantum intendit. » Sed intentio non quantitas bonae intentionis in voluntatem,
^^profert
bona. solum dat bonitatem actui exteriori, sed inquantum scilicet voluntas vult aliquod
etiam voluntati, ut dictum est. Ergo tantum bonum magnum ut fmem , licet illud per
aliquis habet bonam voluntatem quantum ,
quod vult consequi tantum bonum , non sit

intendit. dignum bono.

illo

2. Prseterea,augmentata causa, augmen- Si vero consideretur quantitas intentio-

tatur effectus. Sed intentionis bonitas est nis et actus secundum intentionem utrius-
qusedam ^ causa bonae voluntatis. Ergo quan- que, sic intensio intentionis redundat in ac-
tum quis intendit de bono tantum voluntas , tum interiorem et cxteriorem voluntatis,
est bona. quia ipsa intentio quodammodo se habet
3. Praiterea, in malis quantum aliquis in- formaliter ad utrumque, ut cx supra dictis
tendit, tantum peccat ; si cnim aliquis pro- patet, licet materialiter intentione * existente
jiciens lapidem intenderet facere homici- intensa, possit esso actus interior vel exte-
dium, reus esset homicidii. Ergo pari ra- rior non ita intensus, materialiter loquendo :

tione in bonis tantum est bona voluntas, puta cum aliquis non ita intense vult raedi-
quantum aliquis bonum intendit. cinam sumcre sicut vult sanitatem tamen
, ;

Sedcontra, potest csse intentio bona, ct hoc ipsum quod est intenso intendere sani-
voluntas mala. Ergo pari ratione potest esse tatem, rcdundat formaliter in hoc quod cst

' Parm. : « interlin. v Parm. et in edit. deest.

* Ila codic; voi tamcn illa : « qusedam » in ' Sic codd.; in Parm. : « intontione recta. »
 ; :

QVMST. XIX, ART. VIII ET IX. 493

intense velle medicinam \ Sed tamen hoc est hominis voluntatem esse bonam ,
quod est
considerandum, quod intensio actus interio- inconveniens.
ris vel exterioris potest referri ad intentio- 2. Prseterea, sicut voluntas nostra deriva-
nem ut objectum puta cum aliquis intendit
,
tur a voluntate divina, ita scientia nostra
intense velle, vel aliquid intense operari, et derivatur a scientia divina. Sed non requi-
tamen non propter hoc intense vult vel opc- ritur ad scientiam nostram quod sit confor-
ratur quia quantitatem intenti boni non
;
mis scientise divinse multa enim Deus scit ;

sequitur bonitas actus interioris, vel exte- quse nos ignoramus. Ergo non requiritur
rioris, ut dictum est. Et inde est quod non quod voluntas nostra sit conformis voluntati
quantum aliquis intendit mereri meretur ,
;
divinse.
quia quantitas meriti consistit in intensione 3. voluntas est actionis princi-
Prseterea ,

actus , ut infra dicetur. pium. Sed actio nostra non potest confor-
Ad primum ergo dicendum quod ,
Glossa mari actioni divinse. Ergo non requiritur
illa loquitur quantum ad reputationem Dei, quod voluntas nostra sit conformis voluntati
qui praecipue considerat intentionem flnis. divinse.
Unde alia Glossa \ dicit ibidem, quod « the- Sed contra est quod dicitur Malth., xxvi,
saurus cordis intentio est, ex qua Deus judi- 39 : Non sicut ego volo , sed sicut tu vis*, *Sed
cat opera. » Bonitas enim intentionis, ut quod dicit, quia : « Rectum vult esse homi-
dictum est, redundat quodammodo in bo- nem , ad Deum dirigi » ut Augustinus
et ,

nitatem voluntatis, quse facit etiam exterio- dicit in Enchir. '. Rectitudo autem volunta-
rem actum apud Deum meritorium. tis Ergo bonitas voluntatis
est bonitas ejus.
Ad secundum dicendum, quod^ bonitas dependet ex conformitate ad voluntatem di-
intentionis non est tota causa bonse volun- vinam.
tatis ; unde
non sequitur.
ratio Respondeo dicendum quod ,
, sicut dictum
Ad tertium dicendum quod sola malitia ,
est, bonitas voluntatis dependet ex inten-
intentionis sufficit ad mahtiam voluntatis; tione finis. Finis autem ultimus voluntatis
et ideo etiam quantum mala est intentio, humanse est summum bonum
quod est ,

tantum etiam mala est voluntas. Sed non Deus ut supra dictum
, est. Requiritur ergo
est eadem ratio de bonitate, ut dictum est. ad bonitatem humanse voluntatis quod ordi-
CoNCLUsio. —
Quantitas bonitatis voluntatis non
netur ad summum bonum quod est Deus *.
semper sequitur quantitatem bonitatis intentionis Hoc autem bonum primo quidem et per
sed malitiee quantitas est secundum quantitatem se comparatur ad voluntatem divinam ut
malitise intentionis. objectum proprium ejus illud autem quod ;

estprimum in quolibet genere, est mensura

et ratio omnium quse sunt illius generis.
ARTICULUS IX. Unumquodque autem rectum et bonum est,
inquantum attingit ad propriam mensuram
Utrum dependeat ex con-
bojiitas volwitatis
et ideo ad hoc quod voluntas hominis sit
"
formitate ad voluntatem divinam,
bona, requiritur quod conformetur volun-
tati divinse.
Ad nonum Videtur quod
sic proceditur. 1 . Ad primum ergo dicendum quod volun- ,

bonitas voluntatis humanse non dependeat tas hominis non potest conformari volun-
ex conformitate voluntatis divinae. Impossi- tati divinse per sequiparantiam, sed per imi-
bile est enim voluntatem hominis confor- tationem; et similiter conformatur scientia
mari voluntati divinae ut patet per id quod , hominis scientise divinse, inquantum co-
dicitur Isa., lv, 9 Sicut exaltantur cseli a
: gnoscit verum , et actio hominis actioni di-

* Sie terra, ita exaltatas* sunt vias mese a viis vinse, inquantum est agenti conveniens ;
et
nxaMaix.
i^eslris, et cogitationes mese a cogitationibus hoc per imitationem , non autem per sequi-
vestris. Si ergo ad bonitatem voluntatis re- parantiam.
quireretur conformitas ad divinam volun- Unde patet solutio ad secundum et ad ter-
tatem sequeretur quod impossibile esset
, tium.

^ In edit. « medicari.
: »— * Scilicet Glossa ordin. expresse vero ex enarr. i in psalm. xxxii, § 2, col.
Strabi, col. 127, t. 2. — ^ In Parm., sed inutiliter : 278, t. 4. — 5 « Quod est Deus » bic in Parm. et
« sola. » — * Implicite ex cap. cvi, col. 281, t. 6; in edit, desideratur. — « In Parm. ; « ergo. »

II. 13
 .

194 SUMMA THEOLOGICA.

CoNCLUSio. —
Cuni unumquodqiie bonum sit diversimode , quod sub una ratione est
ita
inquantum ad propriam mensuram ; ma-
attingit bonum, et secundum aham rationem non
nifestum est liumanse voluntatis bonitatem ex con- bonum. Et ideo si voluntas aUcujus velit
formitate ad divinam dependere. illud esse, secundum quod habet rationem
boni, estbona ; et voluntas alterius, si velit
iUud idem non esse, secundum quod habet
ARTICULUS X.
rationem mali, erit voluntas etiam bona si- ;

Utrum necessarium sit voluntatem huma- cut judex habet bonam voluntatem, dum
nam conformari voluntati divinge in vo- vult occisionem latronis, quia justa est; vo-
lito, ad hoc quod sit bona. luntas autem alterius, puta uxoris vel filii
qui vult non occidi ipsum, inquantum est
Ad decimum sic proceditur. 1. Videtur secundum naturam mala occisio, est etiam
quod voluntas hominis non debeat semper bona.
conformari divinse voluntati in volito. Non Cum autem voluntas sequatur apprehen-
enim possumus velle quod ignoramus bo- ;
sionem rationis vel intellectus, secundum
num enim apprehensum est objectum vo- quod ratio boni apprehensi fuerit commu-
luntatis. Sed quid Beus velit ignoramus in nior, secundum hoc et voluntas fertur in
plurimis. Ergo non potest humana voluntas bonum communius, sicut patet in exemplo
divinse voluntati conformari in vohto. proposito. Nam judex habet curam boni
2. Prseterea, Deus vult damnare aliquem, communis, quod estjustitia ; et ideo vult oc-
quem moriturum.
praescit in mortali peccato cisionem latronis, quae habet rationem boni
Si ergo homo teneretur conformare volun- secundum relationem ad statum communem;
tatem suam divinse voluntati in voHto, se- uxor autem latronis considerare habet bo-
queretur quod homo teneretur velle suam num privatum familiae; et secundum hoc
damnationem, quod est inconveniens. vult maritum latronem non occidi. Bonum
3. Prseterea, nullus tenetur velle aliquid autem totius universi est id quod est appre-
quod Sed si homo vellet
est contra pietatem. Iiensum a Deo, qui est universi factor et gu-
illud quod Deus vult hoc esset quandoque
, bernator. Unde quidquid vult, vult sub ra-
contra pietatem puta cum Deus vult mori
,
tione boni communis, quod est sua bonitas,
patrem alicujus, si fdius hoc idem vellet, quae est bonum totius universi.
contra pietatem esset. Ergo non tenetur Apprehensio autem creaturae secundum
homo conformare voluntatem suam volun- suam naturam est alicujus boni particularis
tati divinse in volito. proportionati suae naturae. Contingit autera
1 Sed contra est quia super illud ps. xxxu, aliquid esse bonum secundum rationem par-
Rectos decet collaudatio, dicit Glossa ord. ticularem quod non est bonum secundum
ex Aug. « Rectum cor habet qui vult quod
: rationem universalem, aut e converso, ut
Deus Sed quilibet tenetur habere rec-
vult. » dictum est. Et ideo contingit quod aliqua
tum cor. Ergo quihbet tenetur velle quod voluntas est bona volens aliquid secundum
Deus vult. rationem particularem consideratum, quod
2. Praeterea, forma voluntatis est ex ob- tamen Deus non vult secundum rationem
jecto, sicut et cujusUbet actus. Si ergo tene- universalem, et e converso. Et inde est etiam
tur homo conformare voluntatem suam quod possunt diversae voluntates diversorum
voluntatj divinse, sequitur quod teneatur hominum circa opposita csse bonae, prout
conformare in volito. sub diversis rationibus particularibus volunt
3. Praeterea,repugnantia voluntatum con- hoc esse vel non esse.
sistit in hoc quod
homines diversa volunt Sed . Non cst autem recta voluntas alicujus ho-
quicumque habet vohintatem repugnantem minis volentis aUquod bonum particulare,
divinse voluntati, habet malam voluntatem. nisi referat iUud in bonum commune sicut in
Ergo quicumquo non conformat vohnitatem fmem cum etiam naturalis appetitus cujus-
;

suam voluntati divinse in volito, habet ma- Ubet partis ordinetur in bonum comnumo
lam voluntatem. totius. Ex fme autem sumitur quasi forma-
Respondeo dicendum, quod, sicut ex prae- Us ratio volendi illud quod ad finem ordina-
dictis patet, voluntas fcrtur in suum objec- tur. Unde ad hoc quod aUquis recta volun-
tum, secundum quod a rationo proponitur. tate velit aliquod particulare bonum, oportet
Contingit autem aiiquid a ratione considerari quod iUud particulare bonum sit volitum
 . ;; ;

QU^ST. XIX, ART. X, ET QU^ST. XX. 198

- materialiter, bonum autem commune divi- fien, I Tim., ii, 4; sed vult ista sub ratione
num volitum formaliter.
sit justitise. Unde sufflcit circa taha quod homo
Voluntas igitur humana tenetur confor- velit justitiam Dei et ordinem naturse ser-
mari divinae voluntati in volito formaliter vari.
tenetur enim velle bonum divinum et com- Unde patet solutio ad tertium.
mune : sed non materialiter, ratione jam Ad primum vero quod in contrarium obji-
dicta. ciebatur, dicendum quod magis vult quod
Sed tamen quantum ad utrumque aliquo Deus conformat voluntatem suam
vult, qui
modo voluntas humana conformatur volun- voluntatidivinse quantum ad ipsam rationem
tati divinse quia secundum quod conforma-
: vohti, quam qui conformat quantum ad
tur voluntati divinee in communi ratione rem vohtam; quia voluntas principaUus
voliti, conformatur ei in fme ultimo; secun- fertur in finem quam in id quod est ad fi-
dum autem quod non conformatur ei in vo- nem.
lito materialiter, conformatur ei secundum Ad secundum dicendum, quod species et
rationem causse quia hanc pro-
efficientis ;
forma actus magis attenditur secundum ra-
priam inclinationem consequentem naturam tionem objecti, quam secundum id quod est
vel apprehensionem particularem hujus rei materiale in objecto.
habet res a Deo sicut a causa effectiva. Ad tertium dicendum, quod non est repu-
Unde consuevit dici quod conformatur quan- gnantia voluntatum, quando ahqui diversa
tum ad hoc voluntas hominis vohmtati di- volunt non secundum eamdem rationem ;
vinse, quia vult hoc quod Deus vult eum sed si sub una ratione esset ahquid ab uno
velle. vohtum, quod ahus nohet, hoc induceret re-
Est et alius modus conformitatis secundum pugnantiam voluntatum; quod tamen non
rationem causee formalis, ut sciHcet homo est in proposito.
velit aliquid ex charitate, sicut Deus vult et ;
CoNCLUsio. —
Voluntas humana tenetur diviiiae
ista etiam conformitas reducitur ad confor- conformari voluntati in volito formaliter, non
mitatem formalem, quee attenditur ex ordine autem materialiter.
ad ultimum fmem, quod est proprium objec-
tum charitatis («)
Ad primum ergo dicendum, quod volitum QUtESTIO XX.
divinum, secundum rationem communem, DE BONITATE ET MALITIA
quale sit scire possumus scimus enim quod
; EXTERIORUM AGTUUM HUMANORUM.
Deus quidquid sub ratione boni.
vult, vult
(Et sex quseruntur.)
Et ideo quicumque vult aliquid sub quacum-
que ratione boni, habet voluntatem confor- Deinde considerandum est de bonitate et
mem voluntati divinae quantum ad rationem mahtia quantum ad exteriores actus, et
vohti. Sed in particulari nescimus quid Deus circa hoc quaeruntur sex 1° utrum bonitas :

veht et quantum ad hoc non tenemur con-

; et malitia per prius sit in actu voluntatis vel
formare voluntatem nostram divinse volun- in actu exteriori ; 2° utrum tota bonitas vel
tati. hi statu tamen glorise omnes videbunt maUtia actus exterioris dependeat ex boni-
in singuhs quse volent, ordinem eorum ad tate voluntatis ;
3° utrum sit eadem bonitas
id quod Deus circa hoc vult et ideo non ; et maUtia interioris et exterioris actus;
solum formahter, sed materialiter in omni- 4" utrum actus exterior aUquid addat de bo-
bus suam voluntatem Deo conformabunt. nitate vel maUtia supra actum interiorem
Ad secundum dicendum, quod Deus non 5" utrum eventus sequens aUquid addat de
vult damnationem alicujus sub ratione dam- bonitate vel maUtia ad actum exteriorem;

*
nationis, nec mortem ahcujus inquantum est C utrum idem actus exterior possit esse bo-
Omnes mors, quia ipse vult omnes homines* salvos nus et malus.
homines
vull.
(a) Juxta Scotistas, quod Deus vult absolute a Juxta Thomistas, tenemur conformari voluntati
nobis idipsum debemus velle et efficere
fieri,
divinse in volito formali est communis. Non te-
:

non tenemur idem velle quod vult Deus, ubi vo- nemur in volito materiali secundum se, et abso-
luntas Dei non est manifesta, ex prsecepto sed lute.Joannes a S. Thoma, Gonet et alii dicunt
tamen ex consilio. Tenemur semper esse Deo con- tamen quod tenemur etiam in volito materiali et :

formes in omni volito formali, non positive sed hoc esse meUus ac laudabilius Billuart asserit.
negative.
m SUxMMA THEOLOGICA.
rivatur a voluntate, sed magis a ratione.

ARTICULUS PRIMUS. Unde, si consideretm' bonitas exterioris ac-

tus, secundum quod est in ordinatione et
Utrum bonitas vel malitia per priiis sit in apprehensione rationis, prior est quam boni-
actu voluntatis, velin actu exteriori. tas actus voluntatis. Sed si consideretur, se-
cundum quod est in executione operis, se-
Ad primum sic proceditur. 1. Yidetur quitur bonitatem voluntatis, quse est princi-
quod bonum etmalum per prius consistat in pium ejus.
actu exteriori quam in actu voluntatis. Vo- Ad primum ergo dicendum, quod actus
luntas enim habet bonitatem ex objecto, ut exterior est objectum voluntatis, inquantum
supra dictum est. Sed actus exterior est ob- proponitur voluntati a ratione ut quoddam
jectum interioris actus voluntatis; dicimur bonum apprehensum et ordinatum per ra-
enim velle furtum, vel velle dare eleemosy- tionem ; et sic est prius bonum quam actus
nam. Ergo bonum et malum per prius est voluntatis inquantum vero consistit in exe-
;

in actu exteriori, quam in actu voluntatis. cutione operis, est effectus voluntatis, et se-
2. Praeterea, bonum per prius convenit quitur voluntatem.
fini quia ea quae sunt ad finem, habent
;
Ad secundum dicendum, quod flnis est
rationem boni ex ordineadfmem. Actus prior in intentione, sed est posterior in exe-
autem voluntatis non potest esse flnis, ut cutione.
supra dictum est ; actus autem alicujus
po- ' Ad
tertium dicendum, quod forma secun-
tentiae potest esse fmis. Ergo per prius con- dum quod est recepta in materia, est poste-
sistit bonum in actu potentiae alterius quam rior in via generationis quam materia, licet
^

in actu voluntatis. sit prior natura secundum quod est in

; sed
3. Praeterea, actus voluntatis formaliter se causa agente, est omnibus modis prior. Vo-
habet ad actum exteriorem, ut supra dictum luntas autem comparatur ad actum exterio-
est. Sed id quod est formale, est posterius; rem sicut causa efflciens. Unde bonitas actus
nam forma advenit materiae. Ergo per prius voluntatis est forma exterioris actus, sicut in
est bonum et malum in actu exteriori quam causa agente existens.
in actu voluntatis. CoNCLUsio. — Actus exterioris bonitas, si consi-
Sed contra est quod Augustinus dicit in secundum suam naturam, magis a ratione
deretur
lib. I Retract., cap. ix, § 4, col. 596, t. 1, quam a voluntate est ; sed si secundum opeiis
quod « voluntas est qua peccatur, et recte executionem spectetur, sequitur volimtatis bonita-
vivitur. » Ergo bonum et malum morale per tem, quse est ejus principium.
prius consistit in voluntate.
Respondeo dicendum, quod aliqui actus ARTICULUS II.
exteriores possunt dici boni vel mali dupli-
Uno modo secundum genus suum, et
citer. Utrum tota bonitas et malitia exterioris
secundum circumstantias in ipsis considera- actus dependeat ex bonitate et malitia
tas ; sicut dare eleemosynam, servatis debitis voluntatis.
circumstantiis, dicitur esse bonum. Alio modo
dicitur aliquid esse bonum vel malum ex or- Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur
dine ad flnem; sicut dare eleemosynam quod tota bonitas et malitia actus exterioris
propter inanem gloriam dicitur esse ma- dependeat ex voluntate. Dicitur enim Matth.,
lum. VH, 18 Non potest arhor bona malos fruc-
:

Cum autem proprium objectum

fmis sit tus facere, nec arbor mala facere fructus
voluntatis, manifestum
est quod ista ratio bonos*. Per arborem autcm intelligitur vo- *Nequ9\
boni vel mali, quam habet actus exterior ex luntas, et per fructum intelligitur opus, se- arbor
mala bol
ordine ad flnem, per prius invenitur in actu cundum Glossam^ ord., col. 111, t. 2. Ergo nos
voluntatis, et ex eo derivatur ad actum ex- non potest esse quod voluntas interior sit fructusl
facere.i
teriorem. bona, et actus exterior sit malus, aut e con-
Bonitas autem vel malitia quam habet verso.
actus exterior secundum se propter debitam 2. Praeterea, Augustinus dicit in lib. I

materiam et debitas circumstantias, non do- Retract., cap. ix, § 4, col. 596, 1. 1, quod non

< In Parm. : « alterius. »— » « In » deest in Parm. — • Glossa ord. Slrabi.

 ;

QUJIST. XX, ART. II ET III. 197

ergo non sit pec-

nisi voluntate peccatur. Si tate procedunt et ratione; et ideo circa
catum in voluntate, non erit peccatum in utrosque actus potest esse differentia boni
exteriori actu , et ita ' tota bonitas vel mali- et mali,
tia exterioris actus ex voluntate dependet. CoNCLUSio. — Tota bonitas et malitia exterioris
3. Prseterea, bonum et malum, de quo actus secundura ordinem ad fmem ex voluntatis
nunc loquimur, sunt differentiae moralis ac- bonitate et malitia pendet ;
quae vero ex circum-
tus. Differentiae autem per se dividunt genus stantiis, a ratione causatur.
secundum Philosophum, in VII Metaph.,
text. 43. Cum igitur actus sit moralis ex eo
ARTICULUS III.
quod quod bonum
est voluntarius, videtur
et malum accipitur in actu solum ex parte Utrum bonitas et malitia sit eadem exte--
voluntatis. rioris et interioris actus.
Sed contra est quod Augustinus dicit in lib.
Contra mendacium, cap. vn, § 18, col. 528, Ad tertium sic proceditur. 1. Videtur
t. 6, quod « quaedam sunt quse nullo quasi quod non eadem sit bonitas vel malitia actus
bono fme, aut bona voluntate possunt bene interioris voluntatis et exterioris actus.
fieri^ » Actus enim interioris principium est vis
Respondeo dicendum, quod, sicut jam dic- animae interior apprehensiva vel appetitiva
tum est, in exteriori actu potest considerari actus autem exterioris principium est po-
duplex bonitas vel malitia una secundum ; tentia exequens motum. Ubi autem sunt
debitam materiam et circumstantias ; alia se- diversa principia actionis, ibi sunt diversi
cundum ordinem ad fmem. actus actus autem est subjectum bonitatis
;

Et illa quidem quae est secundum ordinem vel malitiae; non potest autem esse idem
ad fmem, tota dependet ex voluntate illa ; accidens in diversis subjectis. Ergo non
autem quae est ex debita materia vel cir- potest esse eadem bonitas interioris et exte-
cumstantiis, dependet ex ratione et ex hac ; rioris actus.
dependet bonitas voluntatis, secundum quod 2. Praeterea, virtus est « quae bonum facit
in ipsam fertnr. habentem, opus ejus bonum reddit, » ut
et
autem considerandum, quod, sicut
Est dicitur in II Ethic, cap. vi, in princ. Sed
supra dictum est, ad hoc quod aliquid sit ma- alia est virlus intellectualis in potentia im-
lum, sufficit unus singularis defectus ad hoc ; perante, et alia virtus moraUs imperata, ut
autem quod sit simplicitur bonum, non suffi- patet in princ. II Ethic, cap. i. Ergo alia
cit unum singulare bonum, sed requiritur est bonitas actus interioris, quae est potentiae
integritas bonitatis. Si igitur voluntas sit imperantis, et alia est bonitas actus exterio-
bona et ex objecto proprio, et ex fine, conse- ris, quae est potentiae imperatae.
quens est actum exteriorem esse bonum. 3. Praeterea, causa et effectus idem esse
Sed non sufficit ad hoc quod actus exterior non possunt nihil enim est causa sui ipsius.
;

sit bonus bonitas voluntatis, quae est ex in- Sed bonitas actus interioris est causa boni-
tentione finis. Sed si voluntas sit mala sive tatis actus exterioris, aut e converso, ut dic-
ex intentione finis, sive ex actu voUto, con- tum est. Ergo non potest esse eadem bonitas
sequens est actum exteriorem esse malum. utriusque.
Ad primum ergo dicendum, quod voluntas Sed contra est quod supra ostensum est,
bona, prout significatur per arborem bo- quod actus voluntatis se habet ut formale
nam, est accipienda secundum quod habet ad actum exteriorem. Ex formali autem et
bonitatem et ex actu volito et ex fine in- materiah fit unum. Ergo est una bonitas
tento. actus interioris et exterioris.
Ad secundum dicendum, quod non solum Respondeo dicendum, quod, sicut supra
aliquis voluntate peccat, quando vult malum dictum est, actus interior voluntatis et
finem, sed etiam quando vult raalum actum. actus exterior, prout considerantur in ge-
Ad tertium dicendum, quod voluntarium nere moris, sunt unus actus. Contingit
diciturnon solum actus interior voluntatis, autem quandoque, actum qui est unus sub-
sed etiam actus exteriores, prout a volun- jecto, habere plures rationes bonitatis vel

' In Parm. : « ideo. » causae obtentu, nullo quasi bono fine, nulla velut
'
" Ea quae constat esse peccata, nuUo bonso bona inteutione facienda sunt. »
•J98 SUMMA THEOLOGICA.
malitiae, qiiandoque unam tantum. Sic
et idem sitin specie. Sedquando
calefacti, licet
ergo dicendum, quod quandoque est eadem aliquid derivatur ab uno in alterum secun-
bonitas vel malitia interioris actus et exte- dum analogiam vel proportionem, tunc est
rioris, quandoque alia et alia. tantum unum numero; sicut a sano quod
Sicut enim dictum est, praedictae duse est in corpore animalis, derivatur sanum ad
bonitates vel malitiae, scilicet interioris et medicinam et urinam nec alia sanitas est
;

exterioris ad invicem ordinantur.

actus, medicinae et urinae quam sanitas animalis,
Contingit autem in his quae ad aliud ordi- quam medicina urina significat. Et
facit, et

nantur, quod aliquid est bonum ex hoc hoc modo a bonitate voluntatis derivatur
solum quod ad aliud ordinatur, sicut potio bonitas actus exterioris, et e converso, sci-
amara ex hoc solo est bona quod est sana- licet secundum ordinem unius ad alterum.
unde non est alia bonitas sanitatis et
tiva ;
CoNCLDsio. — Bonitas et malitia exterioris actus
potionis, sed una et eadem. Quandoque vero
secundum relationem ad linem eadem est cum
iUud quod ad aliud ordinatur, habet in se bonitate et malitia interioris actus voluntatis : sed
aliquam rationem boni, etiam prseter ordi- secundum i^elationem ad circumstantias non una
nem ad aliud bonum sicut medicina sapo-
; sed diversa est bonitas interioris actus, et exterio-
rosa habet rationem boni delectabiUs praeter ris, etsi una in alteram redundet.
hoc quod est sanativa.
Sic ergo dicendum, quod quando actus
exterior est bonus vel malus solum ex or- ARTICULUS IV.

dine ad linem, tunc est omnino eadem bo-

Utrum actus exterior aliquid addat de
nitas et malitia actus voluntatis, quae per se
respicit fmem, et actus exterioris qui respicit
bonitate vel malitia supra actum inte-

fmem mediante actu voluntatis. Cum autem riorem.

actus exterior habet bonitatem vel malitiam
secundum se, scilicet secundum materiam Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur
vel circumstantias \ tunc bonitas exterioris quod exterior actus non addat in bonitate
actus est una, et bonitas voluntatis, quae est vel malitia supra actum interiorem. Dicit
ex fme, est alia ita tamen quod bonitas finis
; enim Chrysostomus, Snper Matth., hom.
ex voluntate redundat in actum exteriorem, XIX, § 1, col. 567,Voluntas est quae
t. 11 : «

et bonitas materiae et circumstantiarum re- aut remuneratur pro bono, aut condem-
dundat in actum voluntatis, sicut jam dictum natur pro malo. » Opera autem testimonia
est. sunt voluntatis. Non ergo quaerit Deus opera
Ad primum ergo dicendum, quod ratio propter se, ut sciat quomodo judicet, sed
illa probat quod actus interior et exterior propter alios, ut omnes intelligant quia
sunt diversi secundum genus naturee ; sed justus est Deus. Sed malum vcl bonum
tamen ex eis sic diversis constituitur unum magis aestimandum secundum judicium
est
in genere moris, ut supra dictum est. Dei quam secundum judicium hominum.
Ad secundum dicendum, quod, sicut dici- Ergo actus exterior nihil addit ad boni-
tur in VI Ethic, cap. xn, parum a princ, tatem vel malitiam supcr actum interio-
virtutes morales ordinantur ad ipsos actus rem.
virtutum, qui sunt quasi fmes prudentia ;
2. Praeterea, una et eadem cst bonitas
autem, quae est in ratione, ad ea quae sunt interioris et exterioris actus, ut dictum est.
ad fmem; et propter hoc requiruntur di- Sed augmentum fit per additionem unius
versae virtutcs. Sed ratio recta de ipso fme ad alterum. Ergo actus exterior non addit
virtutum non habet aliam bonitatem quam in bonitatc vol malitia super actum interio-
bonitatem virtutis, secundum quod bonitas rem.
rationis participatur in qualibet virtute. 3. Praeterea, tota bonitas creaturae nihil
Ad
tertium dicendum, quod quando ali- addit supra bonitatem divinam, quia tota
quid ex uno derivatur in alterum sicut ex derivatur a bonitate divina. Sed bonitas
causa agentc univoca, tunc aliud est quod actus exterioris quandoque tota derivatur
est in utroquc sicut cum calidum calcfacit,
;
ex bonitate actus interioris, quandoque au-
alius numero cst calor calefacientis, ct calor tem e convcrso, ut dictum est. Non ergo

< In edit. : « circurastantiam. »

 ;
:

QU^ST. XX, ART. IV ET V. 199

unum eorum addit in bonitate vel malitia mium in operando bonum aut malum, ita
super alterum. non tolUt aUquid de preemio vel de poena, si

Sed contra, omne agens intendit consequi
bonum et vitare malum. Si ergo per actum
exteriorem nihil additur de bonitate vel
malitia, frustra qui habet bonam
tem vel malam, facit opus bonum, aut desis-
tit a malo opere; quod est inconveniens.
Respondeo dicendum, quod si loquamur
de bonitate exterioris actus, quam habet ex
bonitate fmis, tunc actus exterior nihil addit
ad bonitatem, nisi contingat ipsam volun-
tatem secundum se fieri meliorem in bonis,
vel pejorem in malis. Quod quidem videtur
posse contingere triphciter uno modo se- :
homo involuntarie simpUciter deficiat ad
faciendum bonum vel malum.
Ad primuni ergo dicendum, quod Chry-
volunta- sostomus loquitur, quando voluntas hominis
est consummata, et non cessatur ab actu
nisi propter impotentiam faciendi.
Ad secundum dicendum, quod ratio illa
procedit de bonitate actus exterioris quam
habet a bonitate flnis. Sed bonitas actus
exterioris quam habet a materia et circum-
stantns, est aUa a bonitate voluntatis quse
est ex fme ; non autem aUa a bonitate vo-
luntatis quam habet ex ipso actu voUto sed ;

cundum numerum, puta cum aUquis vult comparatur ad ipsam ut ratio et causa ejus,
ahquid facere bono fme vel malo, et tunc sicut supra dictum est.
quidem non facit, postmodum autem vult et Et per hoc etiam patet solutio ad tertium.
facit;dupUcatur actus voluntatis, et sic
fit
—
CoNCLUsio. Bonitas exterioris actus quam
duplex bonum vel duplex malum. Alio modo habet ex bonitate finis, nonnisi per accidens addit
quantum ad extensionem puta cum ahquis:
ad bonitatem interioris actus ea vero quam habet
:

vult facere aUquid bono fme vel malo, et secundum materiam et convenientes circumstan-
propter aUquod impedimentum desistit tias,cum sit sicut terminus interioris actus, ad-
aUus autem continuat motum voluntatis, auget ejus bonitatem, vel malitiam (a).
quousque opus perficiat; manifestum est
quod hujusmodi voluntas est diuturnior in ARTICULUS V.
bono vel malo et secundum hoc est pejor
;

vel meUor. Tertio secundum intensionem Uirum eventus sequens aliquid addat de
sunt enim quidam actus exteriores, qui in- bonitate vel malitia ad exteriorem ac-
quantum sunt delectabiles vel poenosi, nati tum.
sunt intendere voluntatem remittere. vel
Constat autem quod quanto voluntas inten- Ad quintum sic proceditur. 1. Videtur
sius tendit in bonum vel malum, tanto est quod eventus sequens addat ad bonitatem
meUor vel pejor. vel maUtiam actus. Effectus enim virtute
Si autem loquamur de bonitate actus praeexistit in causa. Sed eventus conse-
exterioris, quam habet secundum materiam quuntur actus, sicut effectus causas. Ergo
et debitas circumstantias, sic comparatur ad virtute prseexistunt in actibus. Sed unum-
voluntatem ut terminus et fmis; et hoc quodque secundum suam virtutem judicatur
modo addit ad bonitatem vel maUtiam vo- bonum vel malum; nam virtus est quse
luntatis quia omnis incUnatio vel motus
: « bonum facit habentem, » ut dicitur in II

perficitur in hoc quod consequitur fmem, Ethic, cap. vi, in princ. Ergo eventus ad-
vel attingit terminum. dunt aUquid ad bonitatem vel maUliam
Unde non est perfecta voluntas nisi sit actus.
taUs quae opportunitate data operetur. Si 2. Prseterea,bona quae faciunt auditores,
vero possibiUtas desit, voluntate existente sunt effectus quidam consequentes ex praedi-
perfecta, ut operaretur, si posset ; defectus catione doctoris. Sed hujusmodi bona re-
perfectionis, quee est ex actu exteriori, est dundant ad meritum praedicatoris, ut patet
simpUciter involuntarium'. Involuntarium per id quod dicitur PhiUpp., iv, 1 Fratres :

autem sicut non meretur poenam vel prse- mei carissimi et desideratissimi, gaudium

^ In Parm. : « involuntarius. » prsemium vel poenam accidentalem non confert.

(a) S. Bonaventura, Scotus et Scotistae docent Thomistae docent quod actui interiori in ordine
quod actui interiori bonitatem vel malitiam quam- ad praemium vel pcenam accidentalem actus exte-
dam formalem, distinctam et propriam addit actus secundum quid negant actus exterioris
rior addit ;

exterior, quia prEemium vel poenam accidentalem bonitatem vel malitiam esse formalem intrinsece.
merelur. — Sed probabilius actus exterior ad
 200 SUMMA THEOLOGICA.
meum et corona mea. Ergo eventus sequens se, non autem secundum effectus per acci-

addit aliquid ad bonitatem vel maiitiam dens.

actus. Ad secundum dicendum, quod bona quae
poena non additur nisi cres-
3. Prseterea, auditores faciunt, consequuntur ex praedica-
cente culpa; unde dicitur Deuter., xxv, 2 : tione doctoris sicut effectus per se ; unde re-
Pro mensura peccati erit et plagarum mo- dundat ad praemium praedicatoris, et praeci-
dus. Sed ex eventu sequente additur ad pue quando sunt praeintenta.
poenam ; dicitur enim Exod., xxi, 29, quod Ad tertium dicendum, quod eveutus ille
*Bos cor- si bos fuerit cornupeta ab heri et nudius
* pro quo ilU pcena infligenda mandatur, et
per se sequitur ex taU causa, et iterum pu-
iS?^ ;er/m5, et contestati sunt dominum ejus,
nitur ut praicogitatus, et ideo imputatur ad
domi-" nec recLuserit eum, occideritque virum aut
numejus jnuHerem; et bos lapidibus obruetur, et do- pcenam.
minum illius occident. Non autem occide- Ad quartum dicendum, quod ratio illa
retur, si bos non hominem etiam
occidisset procederet si irregularitas sequeretur cul-
non reclusus. Ergo eventus sequens addit ad pam non autem
; sequitur culpam, sed fac-
bonitatem vel malitiam actus. tum, propter aUquem defectum sacramenti.
4. Prseterea, si aliquis ingerat causam CoNCLUSio. —
Eventus sequens preecogitatus, au-
mortis percutiendo vel sententiam dando, get bonitatem vel maUtiam exterioris actus; non
et mors non sequatur, non contrahitur irre- prsecogitatus autem si per accidens vel in paucio-
gularitas. Contraheretur autem si mors se- ribus sequitur, non auget aUud est si in pluri-
:

queretur. Ergo eventus sequens addit ad bus, vel per se sequatur.

bonitatem vel malitiam actus.

Sed contra, eventus sequens non facit ARTICULUS VI.
actum malum qui erat bonus, nec bonum
qui efat malus puta si aliquis det eleemo-
;
Utrum idem actus exterior possit esse
synam pauperi, qua ille abutatur ad pecca- bonus et malus.
tum, nihil deperit ei qui eleemosynam facit;

et simihtcr, si aUquis patienter ferat injuriam Ad sextum sic proceditur. I. Videtur

sibi factam, non propter hoc excusatur ille quod unus actus possit esse bonus et malus.
qui fecit. Ergo eventus sequens non addit Motus enim est unus, qui est continuus, ut
ad bonitatem vel malitiam actus. dicitur in V Phys., text. 39 et 4.0. Sed unus
Respondeo dicendum, quod eventus se- motus continuus potest esse bonus et malus :

quens aut est praecogitatus, aut non. Si est
praecogitatus, manifestum est quod addit ad
bonitatem vel malitiam actus cum enim
aUquis cogitat quod ex opere suo multa mala
possunt sequi, nec propter hoc dimittit, ex
hoc apparet voluntas ejus esse magis inor-
dinata.
Si autem eventus sequens non
gitatus, tunc distinguendura est quia si per
se sequitur ex tah actu, et ut in pluribus,
puta si aUquis continue ad ecclesiam vadens
primo quidem intendat inanem gloriam,
: postea intendat Deo servire. Ergo unus actus
potest esse bonusmalus.
et
2. Praeterea, secundura Philosophum in III
Phys., text. 20 et 21, « actio et passio sunt
unus actus. » Sed potest esse passio bona,
sit praeco- sicut Christi, et actio mala, sicut Juda3orum.
: Ergo unus actus potest esse bonus et malus.
3. Praeterea, cum servus sit quasi ins-

secundum hoc eventus sequens addit ad bo- trumentum domini, actus servi est actio
nitatem vel maUtiam actus. Manifestum est domini, sicut actio instrumenti cst actio
enim meliorem actum esse ex suo gonere, artificis. Sed potest contingere quod actio

ex quo possunt plura bona sequi, et pejorem
ex quo nata sunt plura mala sequi.
Si vero per accidens, ct ut in paucioribus,
tunc evcntus sequens non addit ad bonita-
tem vel ad maUtiam actus. Non cnim datur
judicium de re aliqua secundum iUud quod
est per accidens, sed solum secundum illud
quod est per se.
Ad primum crgo dicendum, quod virtus
causse existimatur sccundum effcctus per
servi procedat ex bona voluntate domini, et
sic sit bona ; et ex voluntate mala servi,
et sic sit mala. Ergo idcm actus potest esse
bonus et malus.
Sed contra, contraria non possunt esso in
codem. Sed bonum et malum sunt contraria.
Ergo unus actus non potest esse bonus et
malus.
Respondeo dicendnm, quod niliil prohibot
aUquid essc unum, sccuuduui quod est ia

QVMST. XX, ART.
uno genere, et esse multiplex,
quod refertur ad aliud genus ; sicut super-
ficies continua est una^ secundum quod con-
sideratur in genere quantitatis; tamen est
multiplex secundum quod refertur ad genus
coloris,sipartim sit alba et partim nigra. Et
secundum hoc nihil prohibet aUquem actum
esse unum, secundum quod refertur ad ge-
nus naturse, qui tamen non est unus, secun-
dum quod refertur ad genus moris sicut et
e converso, ut dictum est. Ambulatio enim
continua unus actus secundum genus
est
naturse potest tamen contingere quod sint
;
plures secundum genus moris, si mutetur
ambulantis voluntas, qua? est principium ac-
tuiim morahum.
Si ergo accipitur unus actus prout est in
genere moris, impossibile est quod sit bonus
et malus bonitate et maUtia moraU si tamen
sit unus unitate natura?., e\ non unitate mo-
ris, potest esse bonus et malus.
Ad primum ergo dicendum, quod ille
motus continuus qui procedit ex diversa in-
tentione, licet sit unus unitate naturse, non
est tamen unus unitate moris.
Ad secundum dicendum, quod actio et
passio pertinent ad genus moris, inquantum
habent rationem voluntarii et ideo, secun- ; maxime
dum quod diversa voluntate dicuntur vo-
luntariae, secundum hoc sunt duo moraUter,
et potest ex una parte inesse bonum, et ex
aUa malum.
Ad tertium dicendum, quod actus servi,
inquantum procedit ex voluntate servi, non
est actus domini, sed solum inquantum pro-
cedit ex mandato domini unde sic non facit ; peccati. Non ergo ex hoc quod aUquis actus
ipsum malum mala voluntas servi.
— Si consideretur unus actus ut est
CoNCLUsio.
unus in genere moris, fieri nonpotest ut sit bonus
et malus ; verum si consideretur ut est unus uni-
tate naturse et non unitate moris,
demque actum bonum et malum
QU^STIO XXI.
DE HIS QU^ CONSEQUUNTUR ACTUS HUMANOS
RATIONE BONITATIS VEL MALITI^.
(Et quatuor quseruntur.)
Deinde considerandum est de his quse con-
sequuntur actus humanos ratione bonitatis
vel maUtiae; et circa hoc quaeruntur qua-
tuor : i" utrum actus humanus, inquantum
est bonus vel malus, habeat rationem recti-
tudiuis vel peccati ; 2° utrum habeat
;
YI, ET QUJIST. XXI, ART. I. 201
secundum nem laudabiUs vel culpabiUs 3° utrum ha-
;
beat rationem meriti vel demeriti 4" utrum ;
habeat rationem meriti vel demeriti apud
Deum.
ARTICULUS PRIMUS.
Utrum acius humanus, inquantum est bo-
nus vel malus, haheat rationem rectitu-
; dinis, vel peccati.
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur
quod actus humanus, inquantum est bonus
vel malus, non habeat rationem rectitudi-
nis vel peccati. Peccata enim sunt monstra
in natura, ut dicitur in II Physic, text. 82.
Monstra autem non sunt actus, sed sunt
quffidam res generatae praeter ordinem natu-
; rae. Ea autem quae sunt secundum artem et
rationem, imitantur ea quae sunt secundum
naturam, ut ibidem dicitur. Ergo actus ex
hoc quod est inordinatus et malus, non habet
rationem peccati.
2. Praeterea, peccatum, ut dicitur in II
PhT/sic, accidit in natura et arte, cum non
pervenitur ad fmem intentum a natura vel
arte. Sed bonitas vel maUtia actus humani
consistit in intentione finis, et ejus
prosecutione. Ergo videtur quod malitia ac-
tus non inducat rationem peccati.
3. Praeterea, si maUtia actus induceret ra-
tionem peccati, sequeretur quod ubicum-
que esset malum, ibi esset peccatum. Hoc
autem est falsum nam pcena, licet habeat
;
rationem maU, non tamen habet rationem
est malus, habet rationem peccati.
Sed contra, bonitas actus humani, ut su-
pra ostensum est, principaliter dependet a
lege aeterna et per consequens malitia ejus
;
sic unum eum- in lioc consistit, quod discordat a lege aeter-
esse, nihil vetat. na. Sed hoc facit rationem peccati : dicit
enim Augustinus, XXII Contra Faustum,
cap. xxvn, col. .418, t. 8, quod peccatum ((
est dictum, vel factum, vel concupitum con-
tra legem aeternam. » Ergo actus humanus
ex hoc quod est malus habet rationem pec-
cati.
Respondeo dicendum, quod malum in plus
est quam peccatum, sicut et bonum in plus
est quam rectum; quaeUbet enim privatio
boni in quocumque constituit rationem maU
sed peccatum proprie consistit in actu qui
agitur propter fmem aUquem, cum non ha-
ratio- bet debitum ordinem ad finem illimi.
202
Debitus autern ordo ad fineni secundum
aliquam regulam mensuratur quse quidem :
regula in Jiis qua3 sccundum naturam agunt,
est ipsa virtus naturae, quse inclinat in talem
finem. Quando erg-o actus procedit a virtute
naturali secundum naturalem inclinationem
in fmem, tunc servatur rectitudo in actu,
quia medium non exit ab extremis', scilicet
actus ab ordine activi principii ad fmem;
quando autem a rectitudine tali actus aliquis
recedit, tunc incidit ratio peccati.
In his vero quse aguntur per voluntatem,
regula proxima est ratio humana regula
autem suprema est lex seterna. Quandocum-
que ergo actus hominis procedit in fuiem
secundum ordinem rationis et legis aeternse,
tunc actus est rectus quando autem ab hac
; ut dicitur in III Ethic, cap. v. Ergo actus
rectitudine obhquatur, tunc dicitur pecca-
tum. Manifestum est autem ex preemissis,
quod omnis actus voluntarius est malus per
hoc quod recedit ab ordine rationis et legis
aeternai et omnis actus bonus concordat ra-
; 2. Praeterea, sicut contingit peccatum in
tioni et legi aeternse. Unde sequitur, quod
SUMMA THEOLOGICA.
quod bonus est vel malus rectitudinis habere ra-
tionem vel peccati, necessarium est.
ARTICULUS II.
Utrum actus humanus, inquantum est bo-
nus vel malus, haheat rationem laudabi-
lis vel culpabilis.
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur
quod actus humanus ex lioc quod est bonus
vel malus, non habeat rationem laudabihs
; vel culpabihs. Peccatum enim contingit in
his quae aguntur a natura, ut dicitur in II
Physic, text. 82. Sed tamen ea quae sunt
naturaUa, non sunt laudabiUa nec culpabilia,
humanus, ex hoc quod est malus vel pecca-
tum, non habet rationem culpae; et per con-
sequens non ex hoc quod est bonus, habet
rationem laudabilis.
actibus moraUbus, ita et in actibus artis :

actus humanus, ex hoc quod est bonus vel quia, ut dicitur in II Physic, text. 82, « pec-
malus, habeat rationem rectitudinis vel pec- cat grammaticus non recte scribens, et medi-
cati. cus non recte dans potionem. » Sed non cul-
Ad primum ergo dicendum, quod mons- patur artifex ex hoc quod aliquid malum
tra dicuntur esse peccata, inquantum pro- facit; quia ad industriam artiflcis pertinet
ducta sunt ex peccato in actu naturae exis- quod possit et bonum opus facere, et malum
tente. cum voluerit. Ergo videtur quod etiam ac-
Ad secundum dicendum, quod duplex est tus moraUs ex hoc quod est malus, non ha-
ultimus et
fuiis, scilicet propinquus. In pec- beat rationem cuIpabiUs.
cato autem naturee deficit quidem actus a 3. Praeterea, Dionysius dicit in iv cap. De
fme ultimo, qui est perfectio generati; non div. nom., § 32, col. 731, 1. 1, quod « malum
autem deficit a quocumque fme proximo, est infirmum et impotens. )>Sed infirmitas
operatur enim natura aliquid formando. Si- vel impotentia vel tollit vel dimiuuit ratio-
militer in peccato voluntatis semper est de- nem culpae. Non ergo actus humanus est cul-
fectus ab ultimo fme intento ;
quia nullus ex hoc quod est malus.
pabilis
actus voluntatis malus ost ordinabilis ad Sed contra est quod Philosophus dicit I
beatitudincm, quai est ultimus fmis; licet Ethic, c. xu, et VII Magn. moral., c. xix,
non ab aliquo fme proximo, quem
deficiat quod laudabilia sunt virtutum opcra; vitu-
((

voluntas intendit et consequitur. Unde etiam peral)iUa autem vel culpabilia opera contra-
cum ipsa intentio hujus fmis ordinetur ad ria. » Sed actus boni sunt actus virtutis,
finem ultimum, in ipsa intentione Imjusmodi quia virtus estquae bonuin facit habentem
((

fmis potest invcniri ratio rcctitudinis et pec- et opus cjus bonum reddit, » ut dicitur in II
cati. Ethic, cap. vi undc actus oppositi sunt
:

Ad
tertium dicendura, quod unumquodque
ordinatur ad fmem pcr actum suum et idco
ratio peccati, quffi consistit in deviationc
ordinc ad fincm, propric consistit in actu.
Scd pccna rcspicit personam peccantcm, ut
actus mali. Ergo actus Immanus ex hoc
; quod est bonus vel malus, habet rationem
ab laudabilis vel culpabiUs.
Respondeo dicendum, quod sicut mahira
est iii plus quain peccatuiu, ita pcccatum est

iu primo dictum est. in plus quam culpa; ex Iioc cnim dicitur ac-
CoNCLCsio. — Cum ex co actus bonus vel inalus tus culpabilis vel laudabiUs, quod imputatur
dicalur quod ratiouis et ffiternfc legis ordincni sc- ageiiti ; niliil enim aUud laudari vcl cul-
cst
fjuulur vel nou se<iualui', ucluui huniuuum cx koc pari, (piain imputari aUcui maUtium vel bo-
 ;

QHMST. XXI, ART. II ET III. 203

nitatem sui actus. Tunc autem actus impu- CoNCLUSxo, — Cum omnes humani actus a nobis
tatur agenti, quando est in potestate ipsius, libere procedant, necessarium est omnem actum
ita quod liabeat dominium sui actus. liominis, ut bonum vel malum, culpabilis vel lau-
dabilis rationem habere.
. Hoc autem est in omnibus actibus volun-
tariis, quia per voluntatem liomo dominium

sui actus habet, ut ex supra dictis patet. ARTICULUS III.

Unde relinquitur quod bonum vel malum in
solis actibus voluntariis constituit rationem JJtnim actus humanus, inquantum est bonus
laudis vel culpae, in quibusidem est malum, vel malus , habeat rationem meriti vel
peccatum et culpa. demeriti.
Ad primum ergo dicendum, quod actus
naturales non sunt in potestate naturalis Ad tertium sic proceditur. 1. Yidetur
agentis, cum natura sit determinata ad quod actus humanus non habeat rationem
unum; et ideo, licet in actibus naturalibus meriti vel demeriti propter suam bonitatem
sit peccatum, non tamen est ibi culpa. vel malitiam. Meritum enim et demeritum
Ad secundum dicendum, quod ratio ali- dicitur perordinem ad retributionem quse ,

ter se habet in artificiaUbus et aliter in , locum solum habet in his quae ad alterum
moralibus in artificiahbus enim ratio ordi-
; sunt. Sed non omnes actus humani boni vel
natur ad fmem particularem , quod est ali- mali sunt ad alterum sed quidam sunt ad ,

quid per rationem excogitatum in morali- ; seipsum. Ergo non omnis actus humanus
bus autem ordinatur ad fmem communem bouus vel malus habet rationem meriti vel
totius humanee vitse. Finis autem particula- demeriti.
jis ordinatur ad fmem communem. Cum meretur poenam vel
2. Praeterea, nullus
autem peccatum sit per deviationem ab or- praemium ex hoc quod disponit ut vult de
dine ad finem , ut dictum est in actu artis , eo cujus est dominus sicut si homo destruat
;

contingit dupliciter esse peccatum : uno rem suam non punitur sicut si destrueret
,

modo per deviationem a fme particulari in-
tento ab artiflce, et hoc peccatum erit pro-
prium arti puta si artifex intendens facore
;
bonum opus, faciat malum, vel intendens
facere malum, faciat bonum alio modo per
deviationem a fino communi humanse vitae
et hoc modo dicetur peccare si intendat fa-
cere malum opus, et faciat, per quod ahus
decipiatur. Sed hoc peccatum non est pro-
prium artificis, inquantum artifex, sed in-
quantum homo est. Unde ex primo peccato
remalterius. Sed homo est dominus suorum
actuum. Ergo ex hoc quod bene vel male
disponit de suo actu, non meretur pcenam
vel prsemium.
; 3. Praeterea, ex hoc quod aliquis sibi ipsi
acquirit bonum, non meretur ut ei bene fiat
, ab aUo, et eadem ratio est de maUs. Sed ipse
actus bonus est quoddam bonum, et perfec-
tio agentis ; actus autem inordinatus est
quoddam malum ipsius. Non ergo ex hoc
quod homo facit malum actum vel bonum, ,

culpatur artifex inquantum artifex sed ex ; meretur, vel demeretur.

secundo culpatur homo, inquantum homo Sed contra est quod dicitur Isa., ni, 10
est. Sed in moralibus, ubi attenditur ordo et 11 Dicite justo, quonia^n bene, r^uoniam
:

rationis ad finem communem humanse vitse, fructum adinventionum suarum comedet.

semper peccatum et malum attenditur per Vse impio in malum , retributio enim ma-
deviationem ab ordine rationis ad finem nuum ejus fiet ei.
communem humanae vitse ; et ideo culpatur Respondeo dicendum, quod meritum et
ex tali peccato homo
inquantum est
, et demeritum dicuntur in ordine ad retribu-
homo, et inquantum moraUs est. Unde Phi- tionem, quae secundum justitiam. Retri-
fit

losophus YI Elhic, cap. v, circ. fin.,

dicit in butio autem secundum justitiam fit alicui
quod (( in arte volens peccans est eligibilior, ex eo quod agit in profectum vel nocumen-
circa prudentiam aatem minus; » sicut et tum alterius.
in virtutibus moralibus, quarum prudentia Est autem considerandum ,
quod unus-
est directiva. quisque -in aliqua societate vivens, est aU-
Ad
tertium dicendum, quod illa infirmitas quo modo pars et mcmbrum totius societa-
quae est in malis voluntarns, subjacet potes- tis. Quicumque ergo agit aliquid in bonum
tati hominis et ideo nec toUit nec diminuit
; vel malum alicujus in societate existentis,
rationem culpaj. hoc redundat iu totam societatem ; sicut qui
 ,

204 SUiMiMA THEOLOGICA.

Isedit manum, per consequens laedit homi-
nem. Cum ergo aliquis agit in bonum vel
ARTICULUS IV.
malum altcrius singularis personse, cadit ibi
dupliciter ratio meriti vel demeriti ; uno Utrum actus humanus, inquantum est 6o-
modo secundum quod debetur ei retributio
, nus vel malus , habeat rationem meriti
a singulari persona quam juvat vel otTen-
, vel demeriti apud Deum.
dit ;alio modo secundum quod debetur ei
,

retributio a toto coUegio. Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur

Quando vero aliquis ordinat actum suum quod actus hominis bonus vel malus non
directe in bonum vel malum totius collegii, habeat rationem meriti vel demeriti per
debctur ei retributio primo quidem et prin- comparationem ad Deum quia, ut dictum :

cipaliter a toto collegio , secundario vero ab est, meritum et demeritum importat ordi-
omnibus collegii partibus. nem ad recompensationem profectus vel
Cum vero aliquis agit quod in bonum damni ad alterum illati. Sed bonus actus
proprium vel mahmi vergit, etiam debetur hominis vel malus non cedit in aliquem pro-
ei retributio, inquantum etiam hoc vergit in fectum vel damnum ipsius Dei; dicitur enim
commune, secundum quod ipse est pars Job, XXXV 6 et 7 ,
5"/ peccaveris
:
, quid ei
coUegii hcet non debeatur ei retributio, in-
; nocebis?... Porro si juste cgeris, quid do-
quantum est bonum vel mahim singularis nabis ei ? Ergo actus hominis bonus vel
personae, quae est eadem agenti, nisi forte malus non habet rationem meriti vel deme-
a seipso, secundum quamdam siraihtudi- riti apud Deum.
nem, prout est justitia hominis ad seipsum. 2. Prseterea, instrumentum nihil meretur
Sic igitur patet quod actus bonus vel vel demeretur apud eum qui utitur instru-
malus habet rationem laudabihs vel culpa- mento, quia tota actio instrumenti est uten-
bihs, secundum quod est in potestate volun- tis ipso. Sed homo in agendo est instrumen-
tatis ; rationem vero rectitudinis et peccati tum divinee virtutis principaliter ipsum
secundum ordinem ad finem rationem vero ; moventis unde dicitur Isa., x, 15 Num-
; :

meriti et demeriti secundum retributionem quid gloriabitur securis contra eum qui
justitisead alterum. secat in ea ? aut exaltabitur serra contra
Ad primum ergo dicendum, quod quan- eum a quo trahitur ? ubi manifeste hominem
doque actus hominis boni vel mali, licet non agentem comparat instrumento. Ergo homo,
ordinentur ad bonum vel malum alterius bene agendo vel male non meretur vel de-
,

singularis personae tamen ordinantur ad

,
meretur apud Deum.
bonum vel ad malum alterius, quod est ipsa 3. Praeterea, actus humanus habet ratio-
communitas. nem inquantum ordina-
meriti vel demeriti,
Ad secundum dicendum, quod homo, qui non omnis actus huma-
tur ad alterum. Sed
habet domhiium sui actus, ipse etiam, in- nus ordinatur ad Deum. Ergo non omnes
quantum est alterius, scilicet communitatis, actus boni vel mali habent rationem meriti
cu jus est pars meretur aliquid vel demere-
, vel demeriti apud Deum.
tur, inquantum actus suos bene vel male Sed contra est quod dicitur Eccle., ult.,
disponit; sicut etiam si alia sua, de quibus 14 Cimcta qux fiunt adducet Deus injudi-
:

communitati servire debet, bene vel male cium, sive bonum sive malum. Sed judicium
dispensat. importat retributionem respectu cujus me- ,

Ad tertium dicendum, quod hoc ipsum ritum vel demeritum dicitur. Ergo omnis
bonum vel malum quod aliquis sibi facit per actus hominis bonus vel malus habct ratio-
suum actum, redundat in communitatem nem apud Deum.
meriti vel demeriti
ut dictum est. Rcspondco dicendum, quod sicut dictum ,

CoNCLUSio. — Actus liuiuani ut boni vcl niali, est, actus alicujus hominis habet rationera
moriti vel demcriti ratioucm liabent secundum rc- meriti vel demeriti, secundum quod ordina-
tributioncm justitiai ad alterum. tur ad alterum vel rationo ejus, vel ratione
communitatis.
Utroquo autem modo actus nostri boui vel
mali habent rationem meriti vel demeriti
apud Deum. Ratione quidcm ipsius, inquan-
tum est ullinms houiinis finis ; est auteni
 QUJIST. XXI, ART. IV, ET QU^ST. XXII, ART. I. 205

debitum ut ad finem ultimum omnes actus

referantur, ut supra habitum est unde qui ;

QU^STIO XXII.
facit actum malum non referibilem in Deum
non servat honorem Dei, qui ultimo fmi de- DE SUBJECTO PASSIONUM ANIM^
betur. Ex communitatis
parte vero totius IN GENERALI.
universi quia in qualibet communitate ille
; (Et tria quseruntur.)
qui regit communitatem, prsecipue habet
curam boni communis unde ad eum perti- ; Post hoc considerandum est de passionibus
net retribuere pro his quse bene vel male animae, et primo in generali; secundo in
fiunt in communitate. Est autem Deus gu- speciali. In generaliautem quatuor occur-
bernator et rector totius universi , sicut in runt circa eas consideranda primo quidem :

primo habitum est, et specialiter rationa- de subjecto earum secundo de differentia ;

lium creaturarum. earum tertio de comparatione earum ad

;

Unde manifestum est, quod actus humani invicem ;

quarto de mahtia et bonitate ipsa-

habent rationem meriti vel demeriti per rum.

comparationem ad ipsum alioquin sequere- ; Circa primum quaeruntur tria utrum
:
1°

tur quod Deus non haberet curam de acti- aliqua passio sit in anima ;
2° utrum magis
bus humanis. in parte appetitiva quam in apprehensiva ;

Ad primum ergo dicendum quod per ac- ,

3° utrum magis sit in appetitu sensitivo
tum hominis Deo secundum se nihil potest quam intellectivo, qui dicitur voluntas.
accrescere vel deperire sed tamen homo, ;

inquantum in se est aliquid subtrahit Deo,

,
ARTICULUS PRIMUS.
vel ei exhibet, cum servat vel non servat
ordinem quem Deus instituit. Utrum aliquapassio sit i?i anima.
Ad secundum dicendum, quod homo sic
movetur a Deo ut instrumentum quod ,
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur
tamen non excluditur* quin moveat seip- quod nulla passio sit in anima. Pati enim est
sum per liberum arbitrium, ut ex supra- proprium materise. Sed anima non est com-
dictis patet, et ideo per suum actum meretur posita ex materia et forma, ut in primo ha-
vel demeretur apud Deum. bitum est. Ergo nulla passio est in anima.
Ad tertium dicendum, quod homo non or- 2. Prseterea, passio est motus, ut dicitur
dinatur ad communitatem politicam secun- in III Physic, text. 19 et seq. Sed anima
dum se totum, et secundum omnia sua et ; non movetur ut probatur in I De anima, ,

ideonon oportetquod quilibet actus ejus sit text. 36 et seq. Ergo passio non est in anima.
meritorius vel demeritorius per ordinem ad 3. Prseterea, passio est via in corruptio-
communitatem politicam. Sed totum quod nem nam : « omnis passio magis facta abjicit
homo est, et quod potest et habet. ordinan- a substantia , » ut dicitur in Hb. VI Topic,
dum est ad Deum et ideo omnis actus ho-
; cap. II, Sed anima est in-
in explic. loci d9.
minis bonus vel malus habet rationem meriti corruptibilis. Ergo nulla passio est in anima.
vel demeriti apud Deum, quantum est ex Sed contra est quod Apostolus dicit ad
ipsa ratione actus, Rom., vn, 5 Cum essemus in carne, pas- :

siones peccatorum , quse per legem erant,

CoNCLUsio. — Cum Deus sit gubernator ac totius
operabantur i?i memhris nost?is. Peccata
universi rector, prsesertim rationalium creatura-
rum, illarum linis existens : actus humani, ut autem sunt proprie in anima. Ergo et pas-
boni vel mali, non tantum apud homines, sed siones quse dicuntur peccatorum sunt in
, ,

apud Deum meritorii vel demeritorii esse dicun- anima.

tur. Respondeo dicendum quod pati dicitur ,

tripliciter uno modo communiter, secun-

:

dum quod omne recipere est pati etiamsi ,

nihil abjiciatur a re; sicut si aerem

dicatur
pati, quando illuminatur ; hoc autem magis
proprie' est perfici quam pati. Alio raodo
dicitur proprie pati, quando aliquid recipi-

' Al. : « excludit. » — » « Proprie » deest in edit.

2or> STIMMA THEOLOGTCA,
tur cum alterius abjectione. Sed hoc contin- non conveniat animse per se, con-
veri etsi
git dupliciter : quandoque enim al)jicitur id venit tamen ei per accidens, ut in I De
quod non est conveniens rei ; sicut cum cor- anima, loc. cit. in arg., dicitur.
pus animalis sanatur, dicitur pati, quia reci- Ad tertium dicendum quod ratio illa ,

pitsanitatem aegritudine abjecta. Alio modo, procedit de passione quse est cum transmu-
quando e converso contingit; sicut aegro- tatione ad deterius; et hujusmodi passio
tare dicitur pati quia recipitur infirmitas,
,
animse convenire non potest nisi per acci-
sanitate abjecta. Et hic est propriissimus dens per se autem convenit composito quod
;

modus passionis. Nam pati dicitur ex eo est corruptibile.

quod aliquid trahitur ad agentem quod
autem recedit ab eo quod est sibi conveniens,
;
CoNCLUsio. — Cum contiugat animam sentire et
inteUigere, et ad compositi transnmtationem mu-
maxime videtur ad aliud trahi. Et simiUter tari, aUquam passionem communiter acceptam
ei
in I De generatione , text. 18, dicitur ,
quod convenire necessarium est passionem autem pro-
:

quando ex ignobiliori generatur nobilius, prie dictam, non nisi per accidens attribui certum
cst generatio simpliciter, et corruptio secun- est (a).
dum quid ; e converso autem quando ex
nobiliori ignobilius generatur. ARTICULUS II.

Et his tribus modis contingit esse in

anima passionem. Nam secundum receptio- Utrum passio m.agis sit in parte appetitiva
ncm tantum dicitur quod sentire et intelU- quam in apprehensiva.
gere est quoddam pati. Passio autem cum ab-
jectione non est nisi secundum transmutatio- Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur
nem corporalem unde passio proprie dicta
: quod passio magis sit in parte animae ap-
non potest competere animse nisi per acci- prehensiva quam in parte appetitiva. « Quod
dens, inquantum scilicet compositum pati- enim est primum in quoUbet genere, videtur
tur. Sed in hoc est diversitas nam quando ; esse maximum illorum quae sunt in genere
hujusmodi transmutatio fit in deterius, ma- illo, et causa aliorum, » ut dicitur in II
gis proprie habet rationem passionis_, quam Metaph., text. 4. Sed passio prius invenitur
quando fit in melius; unde tristitia magis in parte apprehensiva quam in parte appeti-
quam Isetitia.
proprie est passio tiva ; non enim patitur pars appetitiva, nisi
Ad primum ergo dicendum, quod pati, passione prsecedente in parte apprehensiva.
secundum quod est cum abjectione et trans- Ergo passio est magis in parte apprehensiva
mutatione, proprium est materise unde non ; quam in parte appetitiva.
Invenitur nisi in compositis ex materia et quod est magis activum, vi-
2. Prffiterea,
forma. Sed pati, prout importat receptionem detur esse minus passivum actio enim pas- ;

solam, non est necessarium quod sitmaterise, sioni opponitur. Sed pars appetitiva est ma-
sed potest esse cujuscumque existentis in po- gis activa quam pars apprehensiva. Ergo
tentia. Anima autem, etsi non sit composita videtur quod in parte apprehensiva magis
ex materia et forma, habet tamen aliquid po- sit passio.
tentiaUtatis, secundum quam convenit si])i 3. Praeterea, sicut appetitus sensitivus est
recipere, et pati secundum quod inteUigere virtus inorgano corporali, ita et vis appre-
pati cst, ut dicitur in anima, text. 2.
111 Z>e hensiva sensitiva. Sed passio animse fit pro-
Ad secundum dicendum, quod pati et mo- prie loquendo secundum transmutationcm

(a) Corpus hujus articuli, sicut et alia D. Tho-
mse phirima, in hbro primo Speculi moralis Vin-
centii Bellovacensis invenitur (Di. V. Pa. I); oh-
jectionesvero desiderantur. Lectorem editores
Duacenses monent quod author hujus Speculi mo-
ralis ea qua; S. Thomas dilfusc per quaistiones
traclat, contraxit. — Singularom apalhias doctri-
nam profitebantur stoici dicentes sc esse omnino
passionum expcrtes, noc gaudium, vel tristitiam,
vel spem, vel timorcm, vel etiam sentirc dohn-em.
Sancli quidam el mystici gencrahler tah modo lo-
quunlur quod ignari homincs, vel incauti, facilius
credere possent hos sanctos et mysticos vel pro se-
metipsis Stoicorum apathiam admisisse, vel illam
saltem ahis praedicasse. Legantur S. Clemens
Alexandrinus, S. Macarius, S. Joannes CUmacus,
S. Maximus, etc. Ast in hominc passionum pu-
gnam hi sancli palam agnoscunt, sed volunt pas-
siones in servilulem redigi, non destrui, sed do-
mari. Sacra Scriptura, conciha, Patres, experientia
ct natura honiiuis concorditer figmenta sloica
condemnant. Consulantur Hierouimus, Contra Pe-
lagium el Ad
Clesiphonem, Auguslinus, Decicitate
Dei, lih. IX, cap. iv, Laclanlius, InstUut., hb. VI,
cap. XIV, XV cl XVI, concilium oecunienicum quin-
tum quod in operihus Origcnis, Dydinii Alexandrini
et Evagrii do Ponto syslema apathite reprobavit.
 ;

QU^ST. XXII, ART. II ET III, 207

corporalem. Ergo non magis est passio in appropinquant primo perfecto, scilicet' Deo,
parte appetitiva sensitiva quam in apprehen- invenitur parum de rationc potentise et pas-
siva sensitiva. sionis in aliis autem consequenter plus
; et :

Sed cpntra est quod Augustinus dicit in sic etiam in priori vi animse, scilicet appre-

IX De civ. Dei, cap. iv, § 4, col.258, t. 7, hensiva, invenitur minus de ratione passio-
quod « motus animi quos Graeci 7ra9v7, nostri nis.
autem, sicut Cicero, perturbationes, quidam Ad secundum dicendum, quod vis appe-
affectiones vel affectus quidam vero sicut in
;
titiva dicitur esse magis activa, quia est
grseco habetur, expressius passiones vo- magis principium exterioris actus; et hoc
cant. » Ex quo patet quod passiones animse habet ex ipso ex quo lioc habet quod sit ma-
sunt idem quod affectiones. Sed affectiones gis passiva, sciUcet ex hoc quod habet ordi-
manifeste pertinent ad partem appetitivam, nem ad rem, ut est in seipsa ;
per actionem
et non ad apprehensivam. Ergo et passiones enim exteriorem pervenimus ad consequen-
magis sunt in appetitiva quam in apprehen- das res.
siva. Ad tertium dicendum, quod, sicut in I
Respondeo dicendum, quod, sicut jam dictumest, dupUciterorganumaniniffipotest
dictum est, nomine passionis importatur transmutari uno modo transmutatione spi-
:

quod patiens trahatur ad id quod est agentis. rituah, secundum quod recipit intentionem
Magis autem trahitur anima ad rem per rei et hoc per se invenitur in actu appre-
;

vim appetitivam, quam per vim apprehensi- hensivse virtutis sensitivae sicut ocuhis im- ;

vam. Nampervimappetitivamanimahabet mutatur a visibih, non ita quod coloretur,

ordinem ad ipsas res prout in seipsis sunt
unde Philosoplius dicit in VI Met., text, 8,
quod bonum et malum, quae sunt objecta
appetitivse potentise, sunt in ipsis rebus. Vis
autem apprehensiva non trahitur ad rem,
secundum quod in seipsa est; sed cognoscit
eam secundum intentionem rei quam in se
habet vel recipit secundum proprium mo-
sed ita quod recipiat intentionem coloris.
Est autem et aha naturahs transmutatio
organi, prout organum transmutatur quan-
tum ad suam naturalem dispositionem, puta
quod calefit, aut infrigidatur, vel alio modo
simili transmutatur ; et hujusmodi transmu-
tatio per accidens se habet ad actum appre-
hensivse virtutis sensitivse puta cum ocu- ;

dum; unde et ibidem dicitur, quod verum et
falsum, quse ad cognitionem pertinent, non
suntinrebus, sed inmente. Undepatetquod
ratio passionis magis invenitur in parte ap-
lus fatigatur ex forti intuitu, vel dissolvitur
ex vehementia visibihs. Sed ad actum appe-
titus sensitivi per se ordinatur Imjusmodi
transmutatio unde in deflnitione motuum
:

quam in parte apprehensiva.

petitiva appetitivae partis materiaUter ponitur aUqua
Ad primum ergo dicendum, quod intensio naturaUs transmutatio organi sicut di- ;

e contrario se habet in his quse pertinent ad citur, quod ira est « accensio sanguinis circa
perfectionem, et in his quse pertinent ad de- cor. » Unde patet quod ratio passionis magis
fectum. Nam in his quse ad perfectionem per- invenitur in actu sensitivse virtutis appeti-
tinent, attenditur intensio per accessum ad tivse, quam in actu sensitivse virtutis appre-
unum primum principium cui quanto est
; hensivae, licet utraque sit actus organi cor-
aliquid propinquius, tanto est magis inten- poraUs.
sum ; sicut intensio lucidi attenditur per ac- Conclusio. - Cum homo magis per vim appeti-
cessum ad aUquid summe lucidum; cui tivam, quam perapprehensivam adres ipsas tra-
quanto aliquid magis appropinquat, tanto hatur, passiones quoque magis in appetitiva
est magis lucidum. Sed in his quse ad defec- quam in apprehensiva reperiri necesse est.
tum pertinent, attenditur intensio, non per
accessum ad aUquod summum, sed per re- ARTICULUS III.
cessum a perfecto, quia in hoc ratio priva-
tionis et defectus consistit; et ideo quanto Utrum passio sit magis in appetitu sen^
magis recedit a primo, tanto est minus in- sitivo, quam intellectivo, qui dicitur vo-
tensum et propter hoc in principio semper
; luntas.
invenitur parvus defectus, qui postea proce-
dendo magis muUiplicatur. Passio autem ad Ad tertium sic proceditur. 1. Videtur quod
defectum pertinet; quia est alicujus, secun- passio non magis sit in appetitu scnsitivo
dum quod est in potentia. Uude in his quee quam in appetitu intcllectivo. Dicit enim
 ; .

208 SUMMA THEOLOGICA.

Dionysius, ii cap. De nom., § 9, col. 647,
div. quia quae sunt bene passibilia, multura pa-
t. 1, quod « Hierotheus ex quadam est doc- tiuntur etiam a parvis activis. Licet ergo
tus diviDiore inspiratione, non solumdiscens, objectum appetitus intellectivi sit magis
sed etiam patiens, divina'. Sed passiodivi- » activum quam objectum appetitus sensitivi,
norum non potest pertinere ad appetitum tamen appetitus sensitivus est magis passi-
sensitivum, cujus objectum est bonum sen- vus.
sibile. Ergo passio est in appetitu intellec- Ad tertium dicendum, quod amor, et gau-
tivo, sicut et in sensitivo. dium, et alia hujusmodi, cum attribuuntur
2. Praeterea, quanto activum estpotentius, Deo vel angeUs aut hominibus, secundum
tanto passio est fortior. Sed objectum appe- appetitum intellectivum, significant simpli-
quod est bonum universale,
titus intellectivi, cem actum voluntatis cum similitudine effec-
est potentius activum quam objectum appe- tus absque passione, Unde dicit Augustinus,
titus sensitivi^ quod est particulare bonum. IX De civitate Dei, cap. v, col. 261, t. 7 :

Ergo ratio passionis magis invenitur in ((Sancti angeli et sine ira puniunt, et sine
appetitu intellectivo quam in appetitu sensi- miseriae compassione subveniunt et tamen ;

tivo. Istarum nomina passionum consuetudine lo-

3. Prseterea, gaudium et amor passiones cutionis humanse etiam in eos usurpantur,
quaedam esse dicuntur. Sed hsec inveniuntur propter quamdam operum similitudinem,
in appetitu intellectivo, et non solum in non propter afTectionum infirmitatem » ''

alioquin non attribuerentur in

sensitivo ;
CoNCLUsio. — Cum nuUa in appetitu intellectivo
Scripturis Deo et angelis. Ergo passiones
requiratur corporalis transmutatio, magis proprie
non magis sunt in appetitu sensitivo quam in appetitu sensitivo quam intellectivo passionis
in intellectivo. ratio invenitur (a).
Sed contra est quod dicit Damascenus in
II lib. Orthod. fid., cap. xxn, col. 939, t. 1,
describens animales passiones : <( Passio est QU^STIO XXIIL
motus appetitivse virtutis sensibilisin imagi- DE DIFFERENTIA PASSIONUM AB INVICEM.
natione boni vel mali » et aliter Passio
; : ((
(Et quatuor quseruntur.)
est motus irrationahs animae per suspicio-
nem boni et mali. )> Deinde considerandum est de passionum
Respondeo dicendum, quod, sicut jam dic- differentia ab invicem et circa hoc quaerun-
,

tum est, passio proprie invenitur ubi est tur quatuor 1" utrum passiones quae sunt
:

transmutatio corporalis, quse quidem invc- in concupiscibili sint diversae ab his quse sunt
nitur in actibus appetitus sensitivi ; et non in irascibili; 2° utrum contrarietas passio-
solum spiritualis, sicut est apprehensione num irascibilis sit secundum contrarietatem
sensitiva, sed etiam naturalis. In actu autem boni et mali 3° utrum sit aliqua passio non
;

appetitus intellectivi non requiritur aliqua habens contrarium; 4° utrum sint aliquae
transmutatio corporalis, quia hujusmodi ap- passiones differentes specie in eadem po-
petitus non est virtus alicujus organi. Unde tentia, non contrariae ad invicem.
patet quod ratio passionis inagis proprie in-
venitur in actu appetitus sensitivi quam in-
ARTICULUS PRIMUS.
tellectivi, ut etiam patet per definitiones
Damasceni inductas. Utrum passiones quse sunt in concupiscibili
Ad primum ergo dicendum, quod passio (( sint diversse ab his qux sunt in irascibili.
divinorum » ibi dicitur affectio ad divina, et
conjunctio ad ipsa per amorem quod tamen ;
Ad primum sic proccditur. 1. Videtur
fit sine transmutatione corporali. quod passiones eaedem sint in irascibih et in
Ad secundum dicendum, quod magnitudo concupiscibili. Dicit eiiim Philosophus in II

passionis non solum dependet ex virtute Ethic, cap. v, circa princ, quod passiones
agentis, sed etiam ex passibilitate patienlis animae sunt quas sequitur gaudium et tris-

< Ex versione Joannis Sarrasini. sit,nec bene, in definitione passionis quam ex Da-
» Interrogative el plenius in textu D. Augustini. masceno mutualus esl. Caslerum ut apparet hic
,

(a) Damascenus dicit « Passio est molus irratio-

: liquido, juxla Damascenum, passio est molus ap-
nalis animse per boni el mali suspicioncm. » Hanc pelitivus virtutis sensibilis in imaginatione boni vel
yocem « irrationalis » Pelbartus, scotista, suppres- mali. —Irralionalis ad motum refertur.
 ,

QUtEST. XXIII, ART. I. 209

titia.Sed gaudium et tristitia sunt in concu- potentise, differunt sicut species illius ge-
piscibili.Ergo omnes passiones sunt in con- neris.
cupiscibili non ergo sunt alise in irascibili
; Ad cognoscendum ergo quse passiones
et alisein concupiscibili. sunt in irascibili et quae in concupiscibili,
2. Prseterea, Matth., xni, super illud : Si- oportet assumere objectum utriusque po-
mile est regnum caelorum fermento, etc, di- tentiee. Dictum est autem in primo, quod

cit Glossa ordinaria ', col. 133, t. 2 : (dn ra- objectum potentiae concupiscibilis est bonum
tione possideamus prudentiam, in irascibili vel malum acceptum
sensibile simpliciter
odium vitiorum, in concupiscibili desiderium quod est delectabile vel dolorosum. Sed quia
virtutum. » Sed odium est in concupiscibili, necesse est quod interdum anima difflculta-
sicut et amor, cui contrariatur, ut dicitur in tem vel pugnam patiatur in adipiscendo ali-
II Topic.,cdi^. m, Ioc.25. Ergo eadem passio quod hujusmodi bonum, vel fugiendo ali-
est in concupiscibili et irascibili. quod hujusmodi malum, inquantum hoc est
3. Prseterea, passiones et actus differunt quodammodo elevatum supra facilem potes-
specie secundum objecta. Sed passionum tatem animalis ideo ipsum bonum vel ma-
,

irascibilis et concupiscibilis eadem objecta lum, secundum quod habet rationem ardui
sunt, scilicet bonum et malum. Ergoesedem vel difficilis, est objectum irascibilis. Quse-
passiones sunt irascibilis et concupiscibihs. cumque ergo passiones respiciunt absolute
Sed contra, diversarum potentiarum actus bonum vel malum pertinent ad concupisci-
,

sunt specie diversi, sicut videre et audire. bilem, ut gaudium, tristitia, amor, odium,
Sed irascibilis et concupiscibilis sunt duse po- et similia qusecumque vero passiones res-
;

tentisedividentesappetitumsensitivum,utin piciunt bonum vel malum sub ratione ar-

primo dictum est. Ergo cum passiones sint dui, proutest aliquid adipiscibile vel fugibile
motus appetitus sensitivi, ut supra dictum cum aliqua difficultate pertinent ad irasci- ,

est, passiones quse sunt in irascibili, erunt bilem ut audacia et timor , spes et hujus-
,

aliee secundum speciem a passionibus quse modi {a) .

sunt in concupiscibili. Ad primum ergo dicendum, quod sicut in

Respondeo dicendum, quod passiones quae primo dictum est, ad hoc vis irascibilis data
sunt in irascibili et in concupiscibili differunt est animalibus, ut toUantur impedimenta
specie. Cum enim diversse potentise habeant quibus concupiscibilis in suum objectum
diversa objecta, ut in primo dictum est, ne- tendere prohiberetur vel propter difficulta-
,

cesse est quod passiones diversarum poten- tem boni adipiscendi vel propter difficulta-
,

tiarum ad diversa objecta referantur. Unde tem mali superandi. Et ideo passiones
multo magis passiones diversarum poten- irascibilis omnes terminantur ad passiones
tiarum specie differunt major enim difTe- ; concupiscibilis et secundum hoc etiam pas-
;

rentia objecti requiritur ad diversificandam siones quse sunt in irascibili , consequuntur

speciem potentiarum, quam ad diversifican- gaudium et tristitia^, quse sunt in concu-
dam speciem passionum vel actuum. piscibili.
Sicut enim in naturalibus diversitas ge- Ad secundum dicendum quod odium ,
vi-
neris consequitur diversitatem potentise ma- tiorum attribuit Hieronymus irascibili, non
terise, diversitas autem speciei diversitatem propter rationem odii, quse proprie competit
formse in eadem materia, ita in actibus eoncupiscibili, sed propter impugnationem,
animse actus ad diversas potentias perti- quse pertinet ad irascibilcm.
nentes sunt non solum specie, sed etiam Ad tertium dicendum, quod bonum in-
genere diversi actus autem vel passiones
; quantum est delectabile, movet concupisci-
respicientes diversa objecta specialia com- bilem ; sed habeat quamdam diffl-
si bonum
prehensa sub uno communi objecto unius cultatem ad adipiscendum, ex hoc ipso habet

' Glossa ord. Strabi. ralis delectationem et Sed D. Tho-

dolorem addit.
' Ita edit. Rom.; Al. : « consequuntur gaudium et mas, in articulo sequenti, vocat delectationem gau-
tristitiam. » dium, et dolorem tristitiam, licet plus sit gaudium
(a) Sex suntin appetitu concupiscibili passiones: quam delectatio, et tristitia quam dolor; nam gau-
amor et odium, desiderium et fuga, gaudium et tris- dium est delectatio voluntatis, sicut et tristitia est
titia ;
quinque sunt in appetitu irascibili spes et : voluntatis dolor. —
Damascenus autem dicit quod
desperatio, audacia et timor, ira. dolor et delectatio passionum sunt sensus, non pas-
Passionibus concupiscibilis author SpgcuU mo- siones,
II. 14
 ; ,

210 SUMMA THEOLOGICA.

aliquid repugnans concupiscibili. Et ideo et malum, quia utrumque est respectu ali-
necessarium fuit esse aliam potentiam quse quorum raalorum. Ergo non omnis contra-
in id tenderet ; et ratio est eadem de malis rietas passionum irascibilis est secundum
et hffic potentia est irascibilis. Unde ex con- contrarietatem boni et mali.
sequenti passiones concupiscibilis et irasci- Respondeo dicendum, quod passio quidam
bilis specie differunt. motus est, ut dicitur in III Physic, text. 19
CoNCLUsio. — Sicut irascibilis potentia et poten- et seq. Unde oportet contrarietatem passio-
tia concupiscibilis specie differunt, ita omnes pas- num accipere secundura contrarietatem mo-
siones ad irascibilem attinentes differunt specie a tuum vel mutationum. Est autem duplex
passionibus, quee sunt in concupiscibili. contrarietas in mutationibus et motibus , ut
dicitur in V Physic, text. 47, 48^49. Una
quidem secundum accessum et recessum ab
ARTICULUS II.
eodem termino quse quidem contrarietas
;

Utrum contrarietas passionum irascibilis sit est proprie mutationum, id est, generatio-
secundum contrarietatem boni et mali. nis, quae estmutatio ad esse et corruptio- ,

nis, quse est mutatio ab esse. Alia autem

Ad secundum sic proceditur. \. Videtur secundum contrarietatem terminorum, quae
quod contrarietas passionum irascibilis non proprie est contrarietas motuum ; sicut deal-
sit nisi secundum contrarietatem boni et batio quae est motus a nigro in album , op-
,

mali. Passiones enim irascibilis ordinantur ponitur denigrationi, quae est motus ab albo
ad passiones concupiscibilis, ut dictuni est. in nigrum. Sic igitur in passionibus animae
Sed passiones concupiscibilis non contrarian- duplex contrarietas invenitur una quidem :

tur nisi secundum contrarietatem boni et secundum contrarietatem objectorum scili-

mali sicut amor et odium, gaudium et tris-
; cet boni et mali alia vero secundum acces-
,

titia. Ergo nec passiones irascibilis. sum et recesssum ab eodem termino.

2. Praeterea, passiones differunt secundum In passionibus quidem concupiscibilis in-
objecta, sicut et motus secundum terminos. venitur prima contrarietas tantum ,
quae
Sed contrarietas non est in motibus, nisi scilicet est secundum objecta ; in passionibus
secundum contrarietatem terminorum ut , autem irascibilis invenitur utraque(a). Cujus
patet in V Physic, text. 49. Ergo neque in ratio est, quia objectum concupiscibilis , ut
passionibus est contrarietas passionum nisi supra dictura est, est bonum velmalum sen-
secundum contrarietatem objectorum. Ob- sibile absolute. Bonumautera, inquantum
jectum autem appetitus est bonum vel ma- bonum non , potest esse terminus ut a quo,
lum. Ergo in nulla potentia appetitiva potest sed solum ut ad quem quia nihil refugit ;

esse contrarietas passionum nisi secundum bonum inquantum bonura sed orania ap-
, ,

contrarietatem boni et mali. petunt ipsura siraiUter nihil appetit raalura,

;

3. Praeterea, omnis passio animse attendi- inquantura hujusraodi, sed orania fugiunt
tur secundum accessum recessum, ut
et ipsura et propter hoc malura non habet
;

Avicenna dicit in VI De naturalibus Sed . rationera terraini ad quem , sed solura ter-
accessus causatur ex ratione boni recessus , raini a quo. Sic igitur omnis passio concu-
autem ex ratione mali quia sicut « bonum
;
piscibilis respectu boni, est ut in ipsura, sicut
est quod omnia appetunt, » ut dicitur in amor , desideriura et gaudiura omnis vero ;

I Ethic, in princ, ita « malum est quod passio ejus respectu mali ost ut ab ipso
'

omnia fugiunt. Ergo contrarietas in pas-

» sicut odium, fuga, scu abominatio, et tristi-
sionibus animae non potest esse nisi secun- tia. Unde in passionibus concupiscibilis non
dum bonum et malum. potest esse contrarietas secunduraaccessum
Sed contra, timor et audacia sunt contra- etrecessura ab eodem objecto. Sed objectum
ria,ut patet in III Ethic, cap. vn. Sed timor irascibilis est sensibile bonum vel malum,
et audacia non dilferunt secundum bonum non quidem absolute sed sub ratione , difli-

* « Ejus » desideratur in Parm. et in edit. Billuart de passionibus inter se oppositis, sive con-
(o) Billuart disscntiro videtur; dicit enim « Pas- : cupiscibilis, sivc irascibilis, locpiilur. Sic, quam- —
siones concupiscibilis feruntur circa objccla oppo- vis passioues opposilaj in idom objcclum conlrariis
passiones vero irascibilis feruntur in idem ob-
sita; ferantur molibus, quiBdam tamen pro objecto bo-
jectura contrariis motibus. » Conciliatio facilis : num, et qusedam malum, habent.
S. Thomas de passionibus irascibilis in genere,
 ;

QVMST. XXIII, ART. 11, III ET IV. 5!l

cultatis vel arduitatis, ut supra dictum est, irarium ueque secundiun accessum et reces-
Bonum autem arduum sive difficile habot sum neque secundum contrarietatem boni
,

rationem ut in ipsiuu tendatur inquantum , et mali. Causatur enim ira ex malo difflcili
est bonum, quod pertinet ad passionem spei; jam injacente ad cujus praesentiam necesse
;

et ut ab ipso recedatur, inquantum est ar- est quod aut appetitus succumbat, et sic non
duum et difficile, quod pertinet ad passio- exit terminos tristitiae quae est passio con- ,

nem desperationis. Similiter malum arduum cupiscibilis aut habet motum ad invaden-
;

habet rationem ut vitetur inquantum est

, , dum malum laesivum quod pertinet ad ,

malum et hoc pertinet ad passionem timo-

; iram motum autem ad fugiendum habere
;

ris. Habet etiam rationem ut in ipsum ten- non potest, quia jam malum ponitur prsesens
datur sicurin quoddam arduum per quod
,
,
vel praeteritum ; et sic motui irae non con-
scilicet aliquid evadit subjectionem mali et ; trariatur aliqua passio secundum contrarie-
sic tendit inipsum audacia. tatem accessus et recessus. Similiter etiam
Invenitur ergo in passionibus irascibilis nec secundum contrarietatem boni et mali
contrarietas secundum contrarietatem boni quia malo jam injacenti opponitur bonum
et mali, sicut inter spem timorem et ite-
et ; jam adeptum quod jam non potest habere
,

rum secundum accessum recessum ab

et rationem ardui vel difflcilis nec post adep- ;

eodem termino, sicut inter audaciam et ti- tionem boni remanet alius motus nisi quie- ,

morem. tatio appetitus inbono adepto, quae pertinet

Et per hoc patet responsio ad objecta. ad gaudium, quod est passio concupiscibilis.
CoNCLUsio. — In passionibus irascibilis reperitur
Unde motus irae non potest habere aliquem
contrarietas tam secundum objecta, quam secun-
motum animae contrarium sed solummodo ;

dum accessum et recessum ab eodem termino. In opponitur ei cessatio a motu sicut Philoso- ;

passionibus autem concupiscibilis secundum ob- phus dicit in sua Rhetojnca, hb. II, cap. ni,
jecta tantum. in princ, quod « mitescere opponitur ei
quod est irasci » quod non est oppositura
;

ARTICULUS III.
contrarie, sed negative vel privative.
Et per hoc patet responsio ad objecta.
Utrum sit aliqua passio animx non habens
—
CoNCLUSio. Sola ira inter omnes animse
contrarium.
passiones est cui nulla est alia passio contraria,
neque secundum contrarietatem objectorum, ne-
Ad tertium sic proceditur. 1. Videturquod que secundum accessum et recessum ab eodem
omnis passio animae habeat aliquod conlra- termino.
rium. Omnis enim passio animae vel est in
irascibili, vel in concupiscibili,
sicut supra
ARTICULUS IV.
dictum Sed utraeque passiones habent
est.
contrarietatem suomodo.Ergo omnis passio Utrum sintaliqux passiones differentes spe-
animae habet contrarium. cie in eadem potentia non contrarix ad
2. Praeterea, omnis passio animae habet invicem.
bonum vel malum pro objecto ;
quae sunt
objecta universaliter appetitivae partis. Sed Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur
passioni cujus objectum est bonum, opponi- quod non possint in aliqua potentia esse
tur passio cujus objectum est malum. Ergo passiones specie differentes, et non contra-
omnis passio habet contrarium. riae ad invicem. Passiones enim animae dif-
3. Praeterea, omnis passio animae est se- ferunt secundum objecta. Objecta autem
cundum accessum vel secundum recessum, passionum animae sunt bonum et malum,
ut dictum est. Sed cuilibet accessui contra- secundum quorum differentiam passiones
riatur recessus, et e converso. Ergo omnis habent contrarietatem. Ergo nullae passio-
passio animae habet contrarium. nes ejusdem potentiae non habentes contra-
Sed contra, ira est quaedam passio animse. rietatem adinvicem differunt specie.
Sed nulla passio contraria ponitur irae ut , 2 . Praeterea , differentia speciei est difle-
patet in IV Ethic, cap. v, parum a princ. rentia secundum formam. Sed omnis diffe-
Ergo non omnis passio habet contrarium. rentia secundum formam est secundum
Respondeo dicendum quod singulare est, aliquam contrarietatem ut dicitur in X ,

in passione irae quod non potest habere con- Metaph., text. 24. Ergo passiones ejusdem
 ,

212 SUMMA THEOLOGICA.

potentiae quae non sunt contrariae, non diffe- Secundo, si bonum
sit nondum habitum,

runt specie. dat ei motum

ad assequendum bonum ama-
3. Prseterea , cum omnis passio animse tum et hoc pertinet ad passionem desiderii
;

consistat in accessu vel recessu ad bonum vel concupiscentiae et ex opposito ex parte

;

vel malum , necesse videtur quod omnis dif- mali est fuga, vel abominatio. Tertio, cum
ferentia passionum animae sit vel secundum adeptum faerit bonum, dat appetitus quieta-
differentiam boni et mali, vel secundum tionem quamdam in ipso bono adepto; et
differentiam accessus et recessus, vel secun- hoc pertinet ad delectationem vel gaudium,
dum majorem vel minorem accessum et re- cui opponitur ex parte mali dolor vel tristi-
cessum. Sed primae duae differentiae indu- tia.

cunt contrarietatem in passionibus animae, In passionibus autem irascibihs praesup-

ut dictum est; tertia autem differentia non ponitur quidem aptitudo vel inclinatio ad
diversificat speciem quia sic essent infmitae
,
prosequendum bonuni vel fugiendum ma-
species passionum animae. Ergo non potest lum ex concupiscibili, quae absolute respicit
esse quod passiones ejusdem potentiae animae bonum vel malum ; et respectu boni nondum
non sint contrariae.
differant specie, et adepti est spes et desperatio respectu autem ;

Sed contra, amor et gaudium differunt mali nondum injacentis est timor et audacia;
specie, et sunt in concupiscibili ; nec tamen respectu autem boni adepti non est aUqua
contrariantur ad invicem, quin potius unum passio in irascibili, quia jam non habet ra-
est causa alterius. Ergo sunt aliquae passio- tionem ardui, ut supra dictum est, sed ex
nes ejusdem potentiae quae difTerunt specie, malo jam injacenti sequitur passio irae.
nec sant contrariae. Sic igitur patet, quod in concupiscibih
Respondeo dicendum, quod passiones dif- sunt tres conjugationes passionum, scilicet
ferunt secundum activa, quae sunt objecta amor et odium, desiderium et fuga, gau-
passionum animae. Differentia autem activo- dium et tristitia. Similiter in irascibili sunt
rum potest attendi dupliciter uno modo se-
: tres scilicet spes et desperatio, timor et au-
:

cundum speciem naturam ipsorum acti-

vel dacia, et ira, cui nuUo passio opponitur.
vorum, sicut ignis differt ab aqua alio modo ; Sunt ergo omnes passiones specie diCferen-
secundum diversam virtutem activam. tes undecim, sex quidem in concupiscibili,
Diversitas autem activi vel motivi, quan- et quinque in irascibili, sub quibus omnes
tum ad virtutem movendi, potest accipi in animae passiones continentur.
passionibus animae secundum similitudinem Et per hoc patet responsio ad objecta.
agentium naturalium. Omne cnim movens CoNCLUsio. — Sunt aliquse in parte animae
traliit quodammodo ad se patiens, vel a se appetitiva passiones differentes specie, non tamen
Trahendo quidem ad se, tria facit in
repellit. contrarise; ut amor et gaudium.
ipso. Nam primoquidem dat ei inclinationem
vel aptitudinem ut in ipsum tendat sicut ;

cum corpus leve, quod est sursum, dat levi-
tatem corpori generato, per quam liabet in-
clinationem vel aptitudincm ad lioc quod sit
sursum. Secundo, si corpus generatum est
extra locum proprium, dat ei moveri ad lo-
cum. Tertio dat ci quiescere, in
QU^STIO XXIV.
DE BONO ET MALO IN ANIMiE PASSIONIBUS.
(Et qualuor quaeruntur.)
Dcinde considerandum est de boiio ct malo
locum cum circa passiones animse et circa hoc quaeruii- ;

pervenerit^ quia ex eadem causa aliquid tur quatuor 1° utrum bonum et malum
:

quiescit in loco per quam movebatur ad lo- morale possit in passionibusanimaB iiiveni-
cum. Et similiter intelligendum est de causa ri; 2°utrum omnis passio aiiimae sit mala
repulsionis. moraliter 3° utrum omnis
; passio addat vel
In motibus autcm appetitivae partis, bo- diminuat ad bonitatem vel malitiam actus;
num habot quasi virtutem attractivam, ma- A° utrum aliqua passio sit bona vel mala ex
lum autcm virtutem rcpulsivam. Bonum sua specie.
crgo primo quidcm in potentia appetitiva
causat quamdam inclinationem, seu aptitu-
dinem, scu connaturalitatem ad bonum
quod pertinet ad passionom amoris, cui per
coutrarium respondct odium ox parte mali.
 ;

QUtEST. XXIV, ART. I ET IT. 213

secundum quod sunt voluntariae, possunt
dici bonae vel malae moraliter.
ARTICULUS PRIMUS.
Dicuntur autem voluntariae, vel ex eo
Utrum bonum et malum morale possit in quod a voluntate imperantur, vel ex eo quod
passiomdus animee imeniri. a voluntate non prohibentur.
Ad primum ergo dicendum, quod istae
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur passiones secundum se consideratae sunt
quod nuUa passio animse sit bona vel mala communes hominibus et animalibus aliis;
moraliter. Bonum enim et malum morale est sed secundum quod a ratione imperantur,
proprium hominis « mores » enim proprie ; (( sunt proprisehominibus.
dicuntur humani, » ut Ambrosius dicit Su- Ad secundum dicendum, quod etiam in-
per Lucam, prolog-., § 8, col. 1612, t. 2. feriores vires appetitivae dicuntur rationales
Sed passiones non sunt propriee hominum, secundum quod participant aliqualiter ratio-
sed sunt etiam animalibus communes.
aliis jiem, ut dicitur inEthic, cap. xm.
I

Ergo nulla passio animae est bona vel mala
morahter.
2. Praeterea, (( bonum
est secundum rationem esse, vel praeter ra-
tionem esse, » ut Dionysius dicit, cap. iv De
div. nom., § 32, col. 734, t. 1. Sed passiones
Ad tertium dicendum, quod Philosophus
dicit quod non laudamur aut vituperamur
vel malum hominis secundum passiones absolute consideratas
sed non removet quin possint fieri laudabiles
vel vituperabiles, secundum quod a ratione
ordinatur unde subdit
; Non enim lauda- : ((

animse non sunt in ratione, sed in appetitu tur aut vituperatur qui timet aut irascitur,
sensitivo, ut supra dictum est. Ergo non per- sed qui aliqualiter ; » id est, secundum ratio-
tinent ad bonum vel malum hominis, quod nem vel praeter rationem.
est bonum morale. CoNCLusio. —
Passiones animi prout subjacent
Philosophus dicit in II Ethic.,
3. Praeterea, imperio rationis et voluntatis, bonse vel malaj
cap. V, quod passionibus neque laudamur
(( moraliter dici possunt; non autem ut motus
neque vituperamur. » Sed secundum bona quidam sunt irrationalis appetitus.
etmala moraha laudamur et vituperamur.
Ergo passiones non sunt bonae vel malae ARTICULUS II.

moraliter. Utrum omnis passio animee sit mala

Sed contra est quod Augustinus dicit in moraliter.
XIV De Dei, cap. vn, § 2, col. 4-10, t. 7,
civ).

do passionibus animae loquens Mala sunt : (( Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur

malus est amor bona, si bonus. »
ista, si ; quod omnes passiones animae sunt malae mo-
Respondeo dicendum, quod passiones ani- raliter. Dicit enim Augustinus, IX De civit.
mae dupliciter possunt considerari uno : Dei, c. IV, § 1, col. 258, t. 7, quod passio- ((

modo, secundum se alio modo, secundum ; nes animae quidam vocant morbos vel per-
quod subjacent imperio rationis et volunta- turbationes animae. » Sed omnis morbus vel
tis. perturbatio animae est aliquid malum mora-
Si igitur secundum se considerentur, liter. Ergo omnis passio animae moraliter

prout scilicet sunt motus quidam irrationa- mala est.

lis appetitus ; sic non est in eis bonum vel 2. Praeterea, Damascenus dicit, lib. II
malum morale, quod dependet a ratione, ut Orthod. fld., cap. xxii, col. 942, t. 1, quod
supra dictum est. « operatio quidem quae secundum naturam

Si autem considerentur secundum quod motus est passio vero quae praeter natu-
;

subjacent imperio rationis et voluntatis, sic ram'. » Sed quod est praeter naturam in mo-
bonum vel malum morale, Propin-
est in eis tibus animae, habet rationem peccati et mali
quior enim est appetitus sensitivus ipsi ra- moralis; unde ipse alibi dicit, lib. II, cap. iv,
tioni et voluntati, quam membra exteriora; col. 875, t. 1, quod diabolus versus est ex
((

quorum tamen motus et actus sunt boni vel eo quod est secundum naturam, in id quod
mali moraliter, secundum quod sunt volun- est praeter naturam ^ » Ergo hujusmodi pas-
tarii ; unde multo magis et ipsae passiones, siones sunt malae moraliter.

Sic apud Migne, ex versione Mich. Lequien

^
:
* « Ex
eo quod naturae consentaneum est, in id
« Actio motus est naturae consentaneus ; passio, quod est contra naturam. »
motus prfpter naturam. »
2!i SIJMMA THEOLOGICA.
3. Praeterea, omne quod inclucit ad pecca- aniraaj sana non est. Non enim passiones
tum habet rationem mali. Sed hujusmodi dicuntur morbi, vel perturbationes animae,
passionesinducunt ad peccatum unde Rom., ; nisi cum carent moderatione rationis («).
vn, 5, dicuntur passiones peccatorum. Ergo Unde patet responsio ad primum.
vidctur quod sint malae moraUter. Ad secundum dicendum, quod in omni
Sed contra est quod Augustimis dicit in passione animae additur aliquid vei dimi-
XIY Le civitate Dei, cap. ix, § i, col. 413, nuitur a naturali motu cordis, inquantum
t. 7, quod « rectus amor omnes istas affec- cor intensius vel remissius movetur secun-
tiones rectas habet metuunt enim peccare,
; dum systolem aut diastolem {b), et secundum
cupiunt perseverare, dolent in peccatis, gau- hoc habet passionis rationem; taraen non
dent in operibus bonis'. » oportet quod passio semper declinet ab or-
Respondeo dicendum, quod circa hanc dine naturaUs rationis.
quaestionem diversa fuit sententia Stoico- Ad
tertium dicendum, quod passiones ani-
rum et Peripateticorura ; nam Stoici dixe- mse, inquantum sunt praeter ordinem ratio-
runt omnes passiones esse malas Peripate- ; nis, inchnant in peccatum inquantum ;

tici vero dixerunt passiones moderatas esse autem sunt ordinatae a ratione, pertinent ad
bonas. virtutem.
Quae quidem differentia, hcet magna vi- Conclusio. - Non omnes animfe passiones
deatur secundum vocem, tamen secundum mate moraliter dicendce suut, sed qiu-e contra et
rem vel nuUa est vel parva, si quis utrorum- prseter rationis judiciura sunt.

que intentiones consideret. Stoici enim non

discernebant inter sensum et intellectum, et ARTICULUS III.
per consequens nec inter intellectivum appe-
titum et sensitivura unde nec discernebant
; Utrum passio addat vel diminuat ad
passiones aniraae a raotibus voluntatis, se- bonitatem vel malitiam actus.
cundum hoc quod passiones animae sunt in
appetitusensitivo, simphcesauteraraotusvo- Ad tertium sic proceditur. d. Videtur
luntatis sunt in intellectivo; sed omnem ratio- quod passio quaecumque seraper diminuat de
nabilera motum appetitivae partis vocabant bonitate actus morahs. Omneenimquodim-
voluntatem, passiones autem dicebant mo- pedit judicium rationis, ex quo dependet bo-
tura progredientera extra liraites rationis. Et nitas actus morahs, diminuit per consequens
ideo, eorum sententiam sequeus, Tuhius, in bonitatem actus raorahs. Sed omnis passio
III hb. De tusculanis ciusestionibus, parum a impedit judicium rationis dicit enim SaUus-
;

princ, oranes passiones vocat aniraae (( tius in Catilinario, in princ. orat. Caesaris :

morbos » ex quo arguraentatur quod qui

: (( Omnes homines qui de rebus dubhs con-
morbosi sunt sani non sunt et qui sani non ; sultant, ab odio, ira, et amicitia atque mise-
sunt insipientes sunt unde insipientes insa-
; ricordia vacuos esse decet. » Ergo omnis
nos dicimus. Peripatetici vero omnes motus passio diminuit bonitatem moralis actus.
appetitus sensitivi passiones » vocant.
<( 2. Praetcrea, actus hominisquanto estDeo
Unde eas bonas aestimant, cum sunt a ratione simihor, tanto est mehor unde; dicit Aposto-
moderatae; malas autem, cum sunt praeter lus, Eph., v, 1 Estote imitatores Dei, sicut
:

moderationera rationis. filii charissimi. Scd Deus et sancti angeh

Ex quo patet quod TuUius, in eodem libro « puniunt sine compassione
ira, sine miseriae
Peripateticorum sentontiam qui approba- ,
subveniunt, » ut Augustinus dicit in IX De
bant mediocritatem passionum iuconvenien- civitate Dei, cap. v, col. 2G1, t. 7. Ergo est
ter iraprobat, dicens quod omno malum mehus hujusmodi opera agere sine passionc
etiam mediocre vitandum est; nam sicut aninice quam cum passione.
etiam mediocritcr aigrum sanum non est, 3. Praiterea, sicut raahnn raorale attendi-
sic ista mediocritas morborum vel passionum tur per ordinem ad rationem, ita ot bonum

* Plenius et paulo aliler in textu D. Augustini. voce tenus discrepabant.

(a) Slolci omnes passiones morbos animae voca- [b] Syslole ost conslriclio qusedam, et diastolo

bant, quia illas solas passiones, quae pra'ler ordi- qusedam dilatalio. Cor, arteriae, pulmo, pectus et
nem ralionis crant, passionis noiiiine donabant; cerebrum systolem et dinstolcm liabcnl. O"f*"do
cajleras nomine voluntatis indicehant. Sic a Peri- cor systolera habel, habent arlerise diastulom, et
patelicis passionum mediocrilalem approbanlibus vice versa.
 ;,

QUiEST. XXIV, ART. III ET IV. 215

morale. Sed malura morale diminuitur per judicium uno modo antecedenter
ratioiiis ;

passionem minus enim peccat qui peccat ex

; et sic, cum
obnubilent judicium rationis, ex
passione quam qui peccat ex industria. quo dependet bonitas moralis actus, dimi-
Ergo minus bonum operatur qui operatur nuunt actus bonitatem laudabiliiis enim ;

cum passione, quam qui operatur sine pas- est quod ex judicio rationis aliquis faciat
sione. opus charitatis, quam ex sola passione mi-
Sed contra est quod Augustinus dicit, sericordise. Alio modo se habent consequen-
IX De civit. Dei, cap. v, col. 261 , t. 7, quod ter, et hoc dupliciter uno modo per modum
:

« passio misericordise rationi deservit quando redundantise quia scilicet cum superior
,

ita praebetur misericordia, ut justitia con- pars animae intense movetur in aliquid, se-
servetur, sivecum indigenti tribuitur, sive quitur motum ejus etiam pars inferior; et
cum ignoscitur poenitenti. » Sed nihil quod sic passio existens consequenter in appetitu
deservit rationi , diminuit bonum morale. sensitivo est signum
intensionis ' volunta-
Ergo passio animee non diminuit bonum tis ; bonitatem moralem majo-
et sic indicat
moris. rem. Alio modo per modum electionis
Respondeo dicendum, quod Stoici sicut quando scilicet homo ex judicio rationis
ponebant omnem passionem animse esse eligit affici aliqua passione, ut promptius
malam, ita ponebant consequenter omnem operetur, cooperante appetitu sensitivo et ;

passionem animaj diminuere aclus bonita- sic passio animse addit ad bonitatem ac-
tem omne enim bonum ex permixtione
; tionis.
mali vel totaliter tollitur , vel fit minus bo- Ad secundum dicendum quod ,
in Deo et
num. in angelis non est appetitus sensitivus , ne-
Et hoc quidem verum dicamus pas- est, si que etiam membra corporea et ideo bonura ;

siones animee solum inordinatos motus sen- in eisnon attenditur secundum ordinatio-
sitivi appetitus, prout sunt perturbationes nem passionura aut corporeorum actuum,
seu segritudines. Sed si passiones simpliciter sieut in nobis.
nominemus omnes motus appetitus sensi- Ad tertium dicendum, quod passio tendens
tivi, sic ad perfectionem humani boni perti- in malum preecedens judicium rationis dimi-
net quod etiam ipsse passiones sint moderatae nuit peccatum , sed consequens aliquo prae-
per rationem. Cum enim bonura hominis dictorum modorum auget ipsum, vel signi-
consistat in ratione sicut in radice , tanto ficat augmentum ejus.
istud bonura erit perfectius, quanto ad Conclusio. - Diminuunt et addunt passiones
plura, queehorannconvenmnt, derivanpo- animee actui humano bonitatem
vel malitiam,
test. Unde nullus dubitat quin ad perfectio- prout subduntur imperio rationis et voluntatis.
nem moralis boni pertineat quod actus exte-
riorum membrorura per rationis regulam ARTICULUS IV
dirigantur. Unde cura appetitus sensitivus
possit obedire rationi , ut supra dictum est, Utrum aliqua passio sit bona vel mala ex
ad perfectionem moralis sive humani boni sua specie.
pertinet quod etiara ipsae passiones animae
sint regulatae per rationem. Ad quartum sic proceditur. 1. Videlur
Sicut igitur melius est quod homo et velit quod nulla passio animae secundum speciera
bonura, et faciat exteriori actu itaetiaraad , suara sit bona vel raala raoraliter. Bonura
perfectionem boni moralis pertinet quod enira et raalura raorale attenditur secundum
homo ad bonum raoveatur non solum se- rationem. Sed passiones sunt in appetitu
cundum voluntatera, sed etiara secundura sensitivo : et ita id quod secundum
est ra-
appetitum sensitivura, secundura illud quod tionem, accidit eis. Cum ergo nihil quod est
in psalra. Lxxxni, 3, dicitur Cor meum : per accidens pertineat ad speciera rei, vide-
et caro mea exuliaverunl in Deum vivum, tur quod nulla passio secundum suam spe-
ut cor accipiamus pro appetitu intellectivo, ciem sit bona vel mala.
carnem autem pro^appetitu sensitivo. 2. Praeterea, actus et passiones habent
Ad priraura ergo dicendura, quod passio- speciera ex objecto. Si ergo ahqua passio
nes aniraae dupliciter se possunt habere ad secundum aliquam suam speciem esset bona

' Ita codd.; in edit. : « intensioris. »

 . ;

216 SUMMA TIIEOLOGICA.

vel mala oporteret quod passiones quarum
, malibus appetitus sensitivus non obedit ra-
objectum estbonum, bonse essent secun- tioni ; et tamen inquantum ducitur quadam
dum suam speciem, ut amor, desiderium et sestimativa naturali ,
quae subjicitur rationi
gaudium ; ct passiones quarum objectum quaedam
superiori, scilicet divinae, est in eis
est malum, essent malse secundum suam similitudo moralis boni quantum ad animae
speciem, ut odium, timor et tristitia. Sed passiones.
hoc patet esse falsum. Non ergo aliqua pas-
sio est bona vel mala ex sua specie.
^
Conclusio. - „Bonum et
, ..
malum non pertment
,

o r> 11
, . . , ad speciem actus et passioms secundum suam
3. Pr^terea, nulla species passionum est
^^^^^,^^^^ ^^^ secundum quod ad genus moris
quse non mveniatur ni aliquibus annnalibus. pertinent, prout scUicet aliquid de voluntario et
Sed bonum morale non invenitur nisi in rationis judicio participant.
homine. Ergo nulla passio animae bona est
vel mala ex sua specie,
Sed contra est quod Augustinus dicit, QUiESTIO XXV.
IXDe civ. Dei, cap. v, col. 261, t. 7, quod de ordine PASSIONUM ad INVICEM.
niisericordia pertinet ad virtutem; Philoso- (Et quatuor quseruntur.)
phus etiam dicit in II Ethic, cap. vn, prope
fm., quod « verecundia est passio laudabi- Deinde considerandum est de ordinepas-
Ergo aUquae passiones sunt bonse vel
lis. » sionum ad invieem et circa hoc quseruntur
,

malae secundum suam speciem. quatuor 1° de ordine passionum irascibilis

:

Respondeo dicendum, quod, sicut de acti- ad passiones concupiscibilis 2° de ordine ;

bus dictum est, ita et de passionibus dicen- passionum concupiscibilis ad invicem; 3° de

dum videtur quod ,
scilicet species actus vel ordine passionum irascibilis ad invicem
passionis dupliciter considerari potest uno -4° de quatuor principalibus passionibus.

modo, secundum quod genere natu-

est in
rse ; et sic bonum vel malum morale non
ARTICULUS PRIMUS
pertinet ad speciem actus vel passionis ; alio
modo , secundum quod pertinent ad genus Utrum passiones irascibilis sint priores pas-
moris, prout scilicet participant aliquid de sionibus concupiscibilis , vel e converso
voluntario et de judicio rationis ; et hoc
modo bonum et malum morale possunt per- Ad primum sic proceditur. 1. Yidetur
tinere ad speciem passionis, secundum quod quod passiones irascibiUs sint priores passio-
accipitur ut objectum passionis, aliquid de nibus concupiscibihs. Ordo enim passionum
se conveniens rationi , vel dissonum a ra- est secundum ordinem objectorum sed ob- ;

tione; sicut patet do verecundia, quae est jectum irascibilis est bonumarduum, quod
((timor turpis ,
; »estet de invidia quae videtur esse supremum inter alia bona.
((tristitia de bono alterius » sic enim perti- ; Ergo passiones irascibiUs videntur praeesse
nent ad speciem exterioris actus. passionibus concupiscibilis.
Ad primum ergo dicendum, quod ratio 2. Praeterea, movens est prius moto. Sed
illa procedit de passionibus, secundum quod irascibilis comparatur ad concupiscibilem
pertincnt ad specicm naturae prout scilicet ,
sicut movens ad motum ad hoc enim datur ;

appetitus sensitivus in se consideratur se- ;

animalibus, ut tollantur impedimenta, qui-
cundum vero quod appetitus sensitivus obe- bus concupiscibilis prohibetur frui suo ob-
dit rationi, jam bonum et malum rationis supra dictum cst. Removens autem
jecto, ut
non est in '
passionibus ejus por accidens, prohibens habet rationem moventis, ut dici-
sedpcr se. tur in VIII Pliys., text. 32. Ergo passiones
Ad secundum dicendum quod passiones ,
irascibilis sunt priores passionibus concupis-
quae in bonum tendunt, si sit verum bonum, cibilis.

sunt bonae; et siiDiUter quse a vero malo 3. Praeterea, gaudium et tristitia sunt
recedunt; c contrario vcro passiones quae passioncs concupiscibilis. Sed gaudium et
sunt pcr recessum a bono, ct per accessum tristitiaconsequuntur ad passiones irascibi-
ad malum, sunt malae. lis; dicit cnim Philosophns, iii IV Ethic,
Ad tertium dicendum, quod in brulis ani- cap. v, a med., quod punitio quictat impo-
((

'
In Parm. : « ex. »
 QVMST. XXV, ART. I ET 11. 217
tum irae, delectationem locotristitiaefaciens.» addit quemdam conatum
quamdam ele- et
Ergo passiones irascibilis sunt priores pas- vationem animi ad consequendum bonum
sionibus concupiscibilis '. arduum ; et similiter timor addit supra fu-
Sed contra,
passiones concupiscibilis res- gam seu abominationem quamdam depres-
piciunt bonum absolutum passiones autem ;
sionem animi propter difficultatem mali.
irascibilis respiciunt bonum contractum, sci- Sic ergo passiones irascibilis medise sunt
licet arduum, Cum igitur bonum simpliciter inter passiones concupiscibilis quse impor-
sit prius quam bonum contractum videtur , tant motum in bonum vel in malum, et
quod passiones concupiscibilis sint priores inter passiones concupiscibilis quse impor-
passionibus irascibilis. tant quietem in bono vel in malo. Et sic
jRespondeo dicendum ,
quod passiones patet quod passiones irascibilis et principium
concupiscibilis ad plura se habent quam habent a passionibus concupiscibilis , et in
passiones irascibilis. Nam in passionibus passionibus concupiscibilis terminantur.
concupiscibilis invenitur aliquid pertinens Ad primum ergo dicendum, quod illa ratio
ad motum, sicut desiderium ; et aliquid per- procederet, si de ratione objecti concupisci-
tinens ad quietem , gaudium et tristi-
sicut bilis esset aliquid oppositum arduo, sicut de
tia. Sed in passionibus irascibilis non inve- ratione objecti irascibilis est, quod sit ar-
nitur aliquid pertinens ad quietem sed solum duum ; sed quia objectum concupiscibilis est
pertinens ad motum. Cujus ratio est, quia bonum absolute ,
prius naturaliter est quam
id in quo jam quiescitur, non habet rationem objectumirascibilis, sicut commune proprio.
difficilis seu ardui, quod est objectum iras- Ad secundum dicendum, quod removens
cibilis. prohibens non est movens per se, sed per
Quies autem, cum sit finis motus, est prior accidens nunc autem loquimur de ordine
;

in intentione, sed posterior est in execu- passionum per se. Et prseterea irascibilis re-
tione. Si ergo comparentur passiones irasci- movet prohibens quietem concupiscibilis in
bilis ad passiones concupiscibilis quse signi- ,
suo objecto. Unde ex hoc non sequitur nisi
ficant quietem in bono, manifeste passiones quod passiones irascibilis prsecedunt passio-
irascibilis prsecedunt ordine executionis hu- nes concupiscibilis ad quietem pertinentes,
jusmodi passiones concupiscibilis; sicut spes de quibus etiam tertia ratio procedit.
prsecedit gaudium, unde et causat ipsum, CoNCLUsio. — Passiones concupiscibilis sic pree-
secundum illud Apostoli, Rom., xn, 12 : Spe cedimt eas quse sunt irascibilis ut hse ab , illis

r/midentes. Sed passio concupiscibilis impor- originem habeant, et ad illas terminentur.

tans quietem in malo, scilicet tristitia, media
est inter duas passiones irascibilis , sequitur
ARTICULUS II.
enim timorem cum enim occurrerit malum
;

quod timebatur, causatur tristitia praecedit ;

autem motum irse quia cum ex tristitia
; piscibilis.
praicedente aliquis insurgit in vindictam,
hoc pertinet ad motum irse et quia repen-
dere vicem maUs ^, apprehenditur ut bonum,
cum iratus hoc consecutus fuerit, gaudet. Et
sic manifestum est quod omnis passio iras-
cibilis terminatur ad passionem concupisci-
bilis pertinentem ad quietem scilicet vel ad
gaudium vel ad tristitiam.
Sed si comparentur passiones irascibihs
ad passiones concupiscibilis quse important
JJtrum amor sit prima passionum concu-
; Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur
quod amor non sit prima passionum concu-
piscibiUs. Vis enim concupiscibilis a concu-
piscentia denominatur quse est eadem pas-
sio cum desiderio. Sed denominatio fit a
, potiori, ut dicitur in II De anima, text. 49.
Ergo concupiscentia est potior amore.
2. Prseterea , amor unionem quamdam
importat est enim « vis unitiva et concre-
:

motum, sic manifeste passiones concupisci- tiva, ut Dionysius dicit, in iv cap. De div.
))

bilis sunt priores , eo quod passiones irasci- nom.,% 15, col. 714, t. 1. Sed concupiscentia
bilis addunt supra passiones concupiscibilis, vel desiderium est motus ad unionem rei
sicut et objectum irascibilis addit supra concupitse vel desideratse. Ergo concupis-
objectura concupiscibilis arduitatem sive centia est prior amore.
difficultatem ; spes enim supra desiderium 3. Prseterea, causa est prior effectu. Sed

< Ita codd. — » Sic codd.; in Parm. : « mali. »

 ;,

-218 SUMMA THEOLUGICA.

delectatio est quandoque causa amoris; qui- per eflectum cognoscimus causam. Effectus
dam enim propter delectationem amaut, ut autem amoris , quando quidem habetur ip-
dicitur in VIII Elhic, cap. n et iii. Ergo de- sum amatum est delectatio quando vero
,
;

lectatio est prior amore ; non ergo prima non habetur est desiderium vel concupis-
,

inter passiones concupiscibilis est amor. centia. Ut autem Augustinus dicit in X De

Sed contra est ,
quod iVugustinus dicit in Triiiit., cap. xii, § 19, col. 984, t. 8, « amor
XIV De civ. Dei, cap. vii, § 2, col. 410, t. 7, magis sentitur, cuin eum prodit indigentia.»
quod « omnes passiones ex amore causan- Unde inter omnes passiones concupiscibiUs
tur; amor enim inliians habere quod ama- magis est sensibilis concupiscentia et prop- ;

tur cupiditas est id autem habens eoque

, ; , ter hoc ab ea denominatur potentia.
fruens, latitia est.» Amor ergo est prima Ad secundum dicendum quod duplex est ,

passionum concupiscibilis. unio amati ad amantem. Una quidem realis,

Respondeo dicendum, quod objecta concu- secundum scilicet conjunctionem ad rem
sunt bonum et malum. Naturaliter
piscibilis ipsam et talis unio pertinet ad gaudium vel
;

autem bonum est prius malo eo quod ma- , delectationem ,

quse sequitur desiderium.
lum est privatio boni unde et omnes pas- ; Alia autem est unio affectiva, secundum
siones quarum objectum bonum natu-
est , scilicet quod aliquid habet aptitudinem vel
raliter sunt priores passionibus quarum proportionem prout scilicet ex hoc quod
;

objectum est malum unaquaique scilicet , aliquid habet aptitudinem ad alterum et in-
sua passione opposita; quia enim bonum clinationem, jam participat aUquid ejus et ;

quaerilur, ideo refutatur oppositum malum. sic amor unionem importat; quse quidem
Bonum autem habet rationem finis, qui unio praecedit motum desiderii.
quidem est prior in intentione , sed est pos- Ad tertium dicendum , quod delectatio
terior in executione. Potest ergo ordo pas- causat amorem, secundum quod est prior
sionum concupiscibilis attendi vel secun- in intentione.
dum intentionem , vel secundum consecu- CoNCLUsio. — Cum omiies in potentia concu-
tionem. piscibilis passiones ex amore causentur, primam
Secundum quidem consecutionem illud quoque passionum concupiscihiUs necesse est
est priusquod primo fit in eo quod tendit ad ipsum amorem esse.
finem. Manifestum est autem, quod onine
quod tendit ad finem aliquem, primo quidem ARTICULUS in.
habet aptitudinem seu proportionem ad
finem, nihil enim tendit in finem non pro- IJirum spes sit prima inter passiones
portionatum secundo movetur ad finem
;
irascibilis.
tertio quiescit in fine post ejus consecutio-
nem. Ipsa autem aptitudo sive proportio Ad tertium sic proceditur. Videtur quod 1 .

appetitus ad bonum est amor, qui nihil spes non sit prima inter passiones irascibi-
aliud est quam complacentia boni motus ; lis. Vis enim irascibilis ab ira denominatur.
autem ad bonum est desiderium vel concu- Cum ergo denominatio fiat a potiori , vide-
piscentia quies autem iii bono est gaudium
;
tur quod ira sit potior et prior quam spes.
vel delectatio. Et ideo secundum hunc ordi- arduum est objectum irasci-
2. Pra^terea,
nem amor preecedit desiderium, et desidc- biUs. Sed magis videtur esse arduum quod
rium praecedit delectationem, aUquis conetur superare malum contrarium
Sed secundum ordinem intentionis est e quod imminet ut futurum, quod pertinet ad
converso nam dolectatio intonta causat de-
;
audaciam vel quod injacet jani ut praesens,
,

siderium et aniorem delectatio enim est ; quod pertinet ad iram quam quod conetur,

fruitio boni quae quodammodo est f inis

,
acquirere simplicitcr alicjuod boiium et ;

sicut et ipsum bonum ut supra dictum est. , similiter magis videtur esse arduum quod
Ad primum crgo diccndum quod hoc ,
conetur vincere malum pra^sens quam ma-
modo nomiiiatur aliquid, sccundum quod lum futurum. Ergo ira videtur esse potior
nobis innotescit. Voces » onim « sunt sigiia
(c passio quam audacia, et audacia quam spes;
inteilectuum » secundum
, Philosophuin , et sic spes noii videtur esso prior '.

I Pe7'ih., in priiic. Nos autcm ut plurimum 3. Praiterea, prius occurrit in motii ad

' Sic codd.; in Parm. : « potior. »

 »;

QU^ST. XXV, ART. III ET IV. 219

finem recessus a termino, quam accessus Sic ergo patet quod spes est prima inter
ad terminum. Sed timor et desperatio impor- omnes passiones irascibilis.

tant recessum ab aliquo audacia autem et ; Et ordinem omnium passionum secun.

si

spes important accessum ad aliquid. Ergo dum viam generationis scire velimus, primo
timor et desperatio prsecedunt spem et auda- occurrunt amor et odium; secundo deside-
ciam. rium et fuga tertio spes et desperatio
;

Sed contra, quanto aliquid est propinquius quarto timor et audacia quinto ira; sexto ;

primo, tanto est prius. Sed spes est propin- et ultimo gaudium et tristitia quse conse- ,

quior amori, qui est prima passionum. Ergo quuntur ad omnes passiones, ut dicitur in
spes est prior inter omnes passiones irasci- II Ethic, cap. v ita tamen quod amor est
:

bilis. prior odio, et desiderium fuga, et spes des-

Respondeo dicendum quod sicut jam ,
, peratione, et timor audacia, et gaudium
dictum est, omnes passiones irascibilis im- quam tristitia, ut ex prsedictis colligi potest.
portant motum in aliquid, Motus autem ad Ad primum ergo dicendum, quod quia ira
aliquid in irascibili potest causari ex duo- causatur ex aliis passionibus sicut efTectus a
bus uno modo ex sola aptitudine seu pro-
: causis prsecedentibus, ideo ab ea tanquam
portione ad finem, quse pertinet ad amorem a manifestiori, denominatur pt^tentia.
vel odium alio modo ex praisentia ipsius
: Ad secundum dicendum, quod arduum
boni vel mali, quse pertinet ad tristitiam vel non est ratio accedendi vel appetendi , sed
gaudium. Et quidem ex prsesentia boni non potius bonum; et ideo spes, quse directius
causatur aliqua passio in irascibili ut dic- , respicit bonum, est prior; quamvis audacia
tum est, sed ex prsesentia mali causatur aliquando sit in magis arduum vel etiam ,

passio irae. ira.

Quia igitur in via generationis seu conse- Ad tertium dicendum ,
quod appetitus
cutionis, proportio vel aptitudo ad fmem primo et per se movetur in bonum sicut in
praecedit consecutionem fmis inde est quod , proprium objectum et ex hoc causatur quod
;

ira inter omnes passiones irascibilis est ul- recedat a malo. Proportionatur enim motus
tima ordine generationis. Inter alias autem appetitivse partis non quidem motui natu-
,

passiones irascibilis quee important motum ,

rali, sed intentioni naturse, quse per prius
consequentem amorem vel odium boni vel intendit finem quam remotionem contrarii,
mali ; oportet quod passiones quarum ob- quse non quseritur nisi propter adeptionem
jectum est bonum, scilicet spes et desperatio, fmis.
sint naturaliter priores passionibus quarum CoNCLusio. — Spes cum inter omnes irascibilis
objectum est malum , scilicet audacia et ti- passiones magis et prius bonum respiciat, prior
more ; ita tamen quod spes est prior despe- quoque omnibus necessario est.
ratione quia spes est motus in bonum
;

secundum rationem boni, quod de sua ra-

ARTICULUS IV.
tione est attractivum et ideo est motus in ;

bonum per se desperatio autem est reces-

, Utrum istse sint qualuor principales pas-
sus a bono , qui non competit bono secun- , siones, gaudium, tristitia, spes et timor.
dum quod est bonum, sed secundum aliquid
aliud ; unde est quasi per accidens. Et eadem Ad quartum sic proceditur. I. Videtur
ratione timor, cum sit recessus a malo, est quod non sint istse quatuor principales pas-
prior quam audacia. Quod autem spes et siones, (( gaudium et tristitia, spes et timor.
desperatio sint naturaliter priores quam Augustinus enim, in XIV De civ. Dei,
timor et audacia, ex hoc manifestum est, cap. vn, § 2, col. 410, t. 7, non ponit spem,
quod sicut appetitus boni est ratio quare sed cupiditatem loco ejus.
vitetur malum ita etiam spes et desperatio
, 2. Prseterea, in passionibus animse est du-
sunt ratio timoris et audacise nam audacia ; plex ordo, scilicet intentionis, et consecutio-
consequitur spem victorise et timor consequi- nis, seu generationis. Aut ergo principales
tur desperationem vincendi , ira autem con- passiones accipiuntur secundum ordinem
sequitur audaciam « Nullus enim irascitur : intentionis, et sic tantum gaudium et tristi-
vindictam appetens, audeat vindicare, nisi >) tia,quae sunt fmales, erunt principales pas-
secundum quod Avicenna dicit in VI De na- siones aut secundum ordinem conseculionis
;

turalibus. seu generationis ; et sic erit amor principa-

220 SUMMA THEOLOGICA.
lis passio. Nullo ergo modo debent dici qua- sionum tendentium in aliud quasi in futu-
tuor passiones istae principales ,
gaudium et rum. Nec potest esse instantia nisi de ira,
tristitia, spes et timor. quae tamen non potest poni principalis
3. Praeterea, audacia causatur ex sicut passio, quia est quidam cfTcctus audaciae,
spe, ita timor ex desperatione. Aut ergo quae non potest esse passio principalis, ut
spes et desperatio debent poni principales infra dicctur.
passiones, tanquam causse aut spes et au- ; Ad tertium dicendum quod desperatio ,

dacia, tanquam sibi ipsis afflnes. importat recessum a bono, quod est quasi
Sed contra quod Boetius, in lib. I
est illud per accidens et audacia importat accessum
;

De comolat., metr. vn col. 057, t. 1 cnu- , , ad makun, quod ctiam est per accidens. Ideo
merans quatuor principales passiones dicit : hse passiones non possunt esse principales ;

« Gaudia pelle,
quia quod est per accidens, non potest dici
Pelle timorem, principale et sic etiam ncc ira potest dici
:

Spemque fugato, passio principalis, quae consequitur auda-

Nec dolor adsit. » ciam.
Respondeo dicendum ,
quod hae quatuor CoNCLUsio. — Gaudium, tristitia, spes et timor
passiones communiter principales esse di- quatuor sunt priiicipales animBe passiones, quam-
cuntur. Quarum duse, scilicet gaudium et vis non secundum eamdem rationem.
tristitia ,
quia sunt
principales dicuntur ,

completivse et finales simpliciter respectu

omnium passionum unde ad omnes passio- ;
QU^STIO XXVI.
nes consequuntur ut dicitur in II Ethic, , DE PASSIONIBUS ANIM^ IN SPEGIALI,
cap. V. Timor autem et spes sunt principa- ET PRIMO DE AMORE.
les, non quidem quasi completivae simplici- (Et quatuor quaerunlur.)
ter, sed quia sunt completivee in genere
motus appetitivi ad aliquid. Nam respectu Consequenter considerandum est de pas-
boni incipit motus in amore et procedit in ,
sionibus animae in speciali et primo de ;

desiderium, et terminatur in spe respectu ;

passionibus concupisciljilis secundo dc pas- ;

vero mali incipit in odio et procedit ad fu- ,

sionil)us irascibilis.

gam, et terminatur in timore. Prima consideratio erit tripartita nam :

Et ideo solet harum quatuor passionum primo considerabimus de amore et odio se- ;

numerus secundum differentiam prse-

accipi cundo de concupiscentia et fuga tertio de ;

sentis et futuri motus enim respicit futu-

;
dclectatione et tristitia.

rum, sed quies est in aliquo praesenti. De Circa amorcm considcranda sunt tria :

bono igitur prsesenti est gaudium, de malo 1° de ipso amore ;

2" de causa amoris 3° do ;

praesenti est tristitia; de bono futuro est efTcctibus ejus.

spes, de malo fuluro est timor. Omnes autem primum quaeruntur quatuor
Circa :

aliae quae sunt de bono vel de

passiones
1"utrum amor sit in concupiscibili 2" utrum ;
,

malo prsesenti vel futuro, ad has completivc amor sit passio; 3° utrum amor sit idem
reducuntur. quod dilectio; -4° utrum amor convenicnter
Unde etiam a quibusdam dicuntur princi- dividatur in amorem amicitiae, et in amorem
pales hae praedictae quatuor passiones, quia concupiscentiae.

sunt generales quod quidem verum est, si

:

spes et timor designant motum appetitus ARTICULUS PRIMUS.

communiter tendentem in aliquid appeten-
dum vel fugiendum. Utrum amor sit in concupiscibili.

Ad primum crgo dicendum, quod Augus-

tinus ponit dcsiderium vel cupiditatem loco Ad primum sic proccditur. 1 . Yidetur
spei, inquantum ad idcm pcrtinero viden- quod amor non sit in concupiscibili. Dicitur
tur, id cst, ad bonum futurum. enim Sap., vni, 2 Hanc, scilicetsapicntiam,
:

Ad sccundum diccndum , quod passiones amavi, et cxquisivi a juventutc 7nca Sedcon- .

istae dicuntur principales sccundum ordincm cupiscibilis, cnm sit pars appctitus sensitivi,
intcntionis ct complemcnti. Et quamvis non potest tcndere in sapicntiam, quae non
timor et spes non sint ultimae passioncs sim- comprchenditur sensu, Ergo amor non est

pliciter, tamen sunt ultimai in genere pas- in concupiscibili.

 QVMST. XXVI, ART. I ET II. 221

2. Prseterea, amor videtur idem cui-

esse id est, ipsa complacentia boni, dicitur amor
libet passioni : dicit enim Augustinus in XIV sensitivus , vel intellectivus seu rationalis.

De civitate Dei, cap. vn, § 2, col. 410, t. 7 : Amor igitur sensitivus est in appetitu sensi-

Amor
(( inhians habere quod amatur, cupi- tivo, sicut amor intellectivus in intellectivo

ditas est; id autem habens, eoque fruens, appetitu; et pertinet ad concupiscibilera,

laetitia et fugiens quod ei adversatur, timor

;
quia dicitur per respectura ad bonum abso-
est; idque, si acciderit, sentiens, tristitia lute, non per respectura ad arduum quod ;

est. )) Sed non omnis passio est in concupis- est objectum irascibilis.

cibili ; sed timor etiam hic enumeratus est Ad primum ergo dicendum, quod auctori-
in irascibili. Ergo non est simpliciter dicen- tas illa loquitur de amore intellectivo vel

dum quod amor sit in concupiscibili, rationali.

3. Prseterea, Dionysius, in cap. iv De div. Ad secundum dicendum quod amor dici- ,

nomin., § 15, col. 714, t. 1, ponit quemdam tur esse timor, gaudium, cupiditas et tristi-

amorera naturalem. Sed amor naturaUs ma- tia, non quidem essentialiter, sed causaliter.

gis videtur pertinere ad vires naturales, quse Ad tertium dicendum, quod amor natura-
sunt animse vegetabilis. Erg(;) amor non lis non solum est in viribus animse vegeta-

simpliciter est in concupiscibili. tivse, sed in omnibus potentiis aniraaj, et

Sed contra quod Philosophus
est dicit in etiara in oranibus partibus corporis, et uni-

II Topic., cap. ui, in loco 25, quod (( amor versaUter in omnibus rebus quia, ut Diony- :

est in concupiscibili. » sius dicit, c. iv De div. nom., § 10, col. 707,

Respondeo dicendum, quod amor est ali- t. 1, oranibus est pulclu-ura et bonum
((

quid ad appetitum pertinens, cum utriusque araabile, cum unaquaeque res habeat con-
)>

objectum sit bonum unde secundum diffe- ;

naturalitatem ad id quod est sibi conveniens
rentiam appetitus est differentia amoris. Est secundum suara naturara.
enim quidam appetitus non consequens ap- CoNCLUsio. — Amor sensitivus est in appetitu
prehensionem ipsius appetentis, sed alterius; sensitivo, sicut amor intellectivus in appetitu in-
et hujusmodi dicitur appetitusnaturahs. Res tellectivo.

enim naturales appetunt quod eis convenit

secundum suam naturam, non per appre- ARTICULUS II.

hensionem propriam, sed per apprehensio- Utriim amor sit passio.

nem instituentis naturam, ut in primo libro
dictum est. Alius autem est appetitus conse- Ad secundura sic proceditur. 1. Videtur
quens apprehensionem ipsius appetentis, sed quod araor non sit passio. NuIIa enira virtus
ex necessitate, non ex judicio libero et talis , passio est. Sed oranis araor est (( virtus quse-
est appetitus sensitivus in brutis, qui tamen dara^ » ut dicit Dionysius cap. iv De div.
in hominibus aUquid libertatis participat, in- nomin., § 15, col. 714, 1. 1. Ergo amor non
quantum obedit rationi. Alius autem est ap- est passio.
petitus consequens apprehensionem appe- 2. Prseterea, amorest unio quaedara vel ((

tentis secundum liberum judicium ; et talis nexus^, » secundum Augustinura, in hb. VIII
est appetitus rationalis, sive intellectivus, De Trinit., cap. x, § 14, col. 960, t. 8. Sed
qui-dicitur voluntas. unio vel nexus non est passio, sed magis re-
unoquoque autem horum appetituum
In latio. Ergo amor non est passio.
amor dicitur illud quod est principium motus 3. Prseterea, Damascenus dicit in lib. II
tendentis infmem amatum («). In appetitu Orthod. fid., cap. xxn, col. 939, t. 1, quod
autem naturali principium hujusmodi motus passio est « motus quidam. » Amor autera
est connaturalitas appetentis ad id in quod non importat motum appetitus, qui est desi-
tendit, quae dici potest amor naturalis ; sicut derium, sed principium hujusmodi motus.
ipsa connaturalitas corporis gravis ad locum Ergo amor non est passio.
medium est per gravitatem, et potest dici Sed contra est quod Philosophus dicit in
araor naturalis ; et similiter coaptatio appeti- VIII Ethic, cap. v, circa raed., quod araor ((

tus sensitivi vel voluntatis ad aliquod bonum, est passio. »

^ Corder. : « vim (juamdam sive potestatem. » (a) Secundum Richardum a Mediavilla, amor
* « Quid est ergo amor nisi qusedam vita duo generalissime dictus quamlibet inclinationem in
alicpia copulans vel copulare appetens. » bonum comprehendit.
0-22
^^
«rf SUMMA THEOLOGICA.
Re^pondeo dicendum, quod passio est ef- CoNci.usio. —Amor secundum cpiod pst in

fectus ageutis in patientc. Agens autem na- concupisci])!!! , cum sit qusedani appetitus ab
turale duplicem effectum inducitin patiens appetibili immutatio, passio proprie est, commu-
;

nam primo quidem dat formam, secundo dat niter autem ut est in voluntate,

motum cousequentem formam; sicut gene-

ransdatcorporigravitatem, conse- etmotum ARTICULUS III.
quentemipsam; etipsaconnaturalitas, queeest Utrum amor sit idem quod dilectio.
principium motus ad locum connaturalem,
propter gravitatem , potest ' quodammodo Ad tertium 1 Videtur quod
sic proceditur. .

dici amor naturalis. Sic etiam ipsum appeti- amor idem quod dilectio.Dionysius cnim,
sit

bile dat appetitui primo quidem quamdam IV cap. De divin. nom., § 11, col. 707, t. 1,
coaptationem ad ipsum, quse est qusedam
^
dicit quod hoc modo se habent amor et di-
((

complacentia appetibilis, ex qua sequitur Icctio, sicut quatuor et bis duo rectilineum ;

motus ad appetibile. Nam « appetitivus mo- et rectas habens lineas. » Sed ista signifi-
tus circulo agitur, » ut dicitur in III De cant idem. Ergo amor et dilectio significant
anima, text. 55. Appetibile enim movet idem.
appetitum , faciens quodammodo in ejus 2. motus secundum
Prgeterea, appetitivi
intentione ^, et appetitus tendit in appetibile objecta differunt. Scd idem est objectum
realiter consequendum, ut sit ibi fmis motus dilcctionis et amoris. Ergo sunt idem.
ubi fuit principium. 2. Praeterea, si dilcctio et amor in aliquo
Prima ergo immutatio appetitus ab appe- differunt, maxime in hoc differre videntur
tibilivocatur amor, qui nihil est aliud quam quod dilectio sit in bono accipienda, anior
complacentia appetibilis et ex hac compla- ; autem in malo, ut quidam dixerunt, secun-
centia setjuitur motus in appetibile, qui est dum quod Augustinus narrat in XIV De civ.
desiderium ; et ultimo quies, quffi est gau- Dei, c. VII,§ 2, col. 410, t. 7. Sed hoc modo
dium. non difTcrunt ; quia, ut ibidcm Augustinus
Sic ergo cum amor consistat in quadam dicit, in sacris Scripturis utrumque accipitur
immutatione appetitus ab appetibiU, mani- in bono et in malo. Ergo amor et dilectio non
festum est quod amor cst passio, proprie differunt ; sicut ipse Augustinus ibidem cou-
quidem secundum quod est in concupiscibili, cludit quod non est aliud amorem dicere, et
communiter autem ct extenso nomine, sc- aliud dilectionem dicere.
cundum quod est in voluntate. Sed contra cst quod Dionysius dicit, iv cap.
Ad primum ergo dicendum, quod quia Dedivin. nomin., § 12, col. 710, t. 1, quod
virtus significat principium motus vel actio- ((quibusdam sanctorum visum est divinius
nis; ideo amor, inquantum est principium essc nomen amoris quam nomeii dilectio-
appetitivi motus, a Dionysio vocatur virtus. nis. »
Ad secundum dicendum, quod unio perti- Respondeo dicendum, quod quatuor no-
net ad amorem, inquantum per complacen- mina inveniuntur ad idem quodammodo
tiam appetitus amans se habet ad id quod pertincntia, scilicct amor, dilectio, charitas
aniat, sicut ad seipsum vel ad aliquid sui. et amicitia.
Et sic patet quod amor non cst ipsa relatio Differunt tamen in Iioc quod amicitia, se-
unionis, sed unio est consequens amorem. cundum Philosophum, iu VIII Ethic, c. v,
Unde et Dionysius dicit, Be divin.
cap. iv parum a med., est quasi habitus; amor au-
nom., § 15, col. 714, t. 1, quod « amor cst tem et dilectio significantur per moduiu
virtus unitiva, » et Philosophus dicit in II actus vcl passionis ; charitas autcm utroque
Polit., cap. n, a med., quod « unio est opus modo accipi potcst.
amoris. » Diffcrenter tamen significatur actus per
Ad tertium dicendum, quod amor, etsi ista tria. Nam amor communius inter ea est;
non nominet motum appctitus tendentem in omnis enim dilectio vcl charitas est araor,
appetibile, nominat tamon motumappetitus, sed non c converso addit cnim dilectio supra
;

quo immutatur ab appelibili, ut ci appctibile amorem elcctioncm pra^ccdentem, ut ipsum

eomplaccat. nomcn sonat unde dilectio non cst iii con-
;

^ Ita cod. Rom.; sed Parm. « Qure est

et edit. : connaturalitatem potest, » etc.
principium motus ad locum connaturalem propter * Alias « coarctationem. » — ' Ita cod.
 QU^ST. XXYI, ART. III ET IV. 223

cupiscibili, sed invohmtatetantiim, et estin 2. Prseterea, nihil dividitur per id quod ei

sola rationali natura; cliaritas auteni addit connumeratur non enim homo connume-;

supra amorem perfectionem quamdam amo- raturanimaU. Sed concupiscentia connume-

ris, inquantum id quod amatur, magni ratur amori sicut alia passio ab amore.
pretii sestimatur, ut ipsuni nomen designat, Ergo amor non potest dividi per concupis-
Ad primum ergo dicendum, quod Diony- centiam.
sius loquitur de amore et dilectione secun- 3. Praeterea, secundum Philosophum, in
dum quod sunt in appetitu intellectivo ; sic VIII E/^/c.^cap.Tn.triplex est amicitia, (( uti-

enim amoridem est quod dilectio. hs, delectabihs et honesta. )) Sed amicitia
Ad secundum dicendum, quod objectum utilis et delectabiUs habet concupiscentiam.
amoris est communius quam objectum di- Ergo concupiscentia non debet dividi contra
lectionis, quia ad plura se extendit amor amicitiam.
quam dilectio, sicut dictum est. Sed contra, qusedam dicimur amare, quia
Ad tertium dicendum, quod non difTerunt ea concupiscimus sicut dicitur aliquis ;

amor secundum differentiam boni

et dilectio amare vinum propter dulce, quod in eo con-
et mali, sed sicutdictum est. In parte tamen cupiscit, ut dicitur in II Top., cap. ii, ad
intellectiva idem est amor et dilectio et sic ; loc. 8. Sed ad vinum et ad hujusmodi non
loquitur ibi Augustinus unde parum post ; habemus amicitiam, ut diciturin VIII Ethic,
subdit, quod recta voluntas est amor
<( cap. II, in princ. Ergo alius est amor concu-
bonus, et quod
)) perversa voluntas est
<( piscentise, et alius est amor amicitise.
malus amor. Quia tamen amor, qui est
)) Respondeo dicendum, quod sicut Philoso-
passio concupiscibilis phirimos inclinat ad
,
phus dicit in II Rhetor., cap. iv, in princ,
malum, inde habuerunt occasionem qui pree- ((amare est velle alicui boiium » Sic ergo .

dictam differentiam assignaverunt. motus amoris in duo tendit scilicet in bo- ,

Ad quartum dicendum, quod ideo aliqui num quod quis vult alicui vel sibi, vel alii, ,

posuerunt etiam in ipsa voluntate nomen et in illud cui vult bonum. Ad illud ergo
amoris esse divinius nomine dilectionis, quia bonum quod quis vult alteri , habetur amor
amor importat quamdam passionem, prseci- concupiscentiae ad illud autem cui aliquis
;

pue secundum quod est in appetitu sensitivo; vult bonum, habetur amor amicitise.
dilectio autem praesupponit judicium ratio- Hsec autem divisio estsecundum prius et
nis; magis autem in Deum homo potest ten- posterius. Nam
quod amatur amore ami- id
dere per amorem passive quodammodo ab citise, simpliciter et per se amatur quod ;

ipso Deo attractus, quam ad hoc eum pro- autem amatur amore concupiscentise non ,

pria ratio possit ducere; quod pertinet ad simpliciter et secundum se amatur sed ,

rationem dilectionis, ut dictum est, et prop- amatur alteri, Sicut enim ens per se sim-
ter hoc divinius est amor quam dilectio. pliciter est quod habet esse ens autem se- ;

CoNCLUSio. — Tametsi amor et dilectio ut in cundum quid quod est in alio ita bonum
, ;

appetitu intellectivo sunt, idem significent; diffe- quod convertitur cum ente simpliciter qui- ,

runt tamen in hoc, quod dilectio addit ad amorem dem est quod ipsam habet bonitatem quod ;

electionem praecedentem. autem est bonum alterius, est bonum secun-

dum quid; et per consequens amor quo
ARTICULUS IV. amatiir aUquid, ut ei sit bonum, est amor
JJtrum amor convenienter dividatur in simpliciter ; amor autem quo amatur ali-
amorem amidtix et amorem concupis- quid, ut sit bonumalterius, est amor secun-

centias.
dum quid,
Ad primum ergo dicendum ,
quod amor
Ad quartum sic proceditur, 1. Videtur non dividitur per amicitiam et concupiscen-
quod amor inconvenienter dividatur in amo- tiam, sed per amorem amicitise et concupis-
rem amicitiee et concupiscentise. Amor enim centise : nam ille proprie dicitur amicus cui
est passio, amicitia
vero est habitus, ut dicit aliquod ; illud autem dici-
bonum volumus
Philosophus in VIII Ethic, cap. v, a med. mur concupiscere quod volumus nobis.
Sed habitus non potest esse pars divisiva Et per hoc patet solutio ad secundum.
passionis. Ergo amor inconvenienter dividi- Ad tertium dicendum, quod in amicitia
tur per amorem concupiscentiee et amorem utiU et delectabili vult quidem aUquis ali-
amicitise. quod bonum amico ; et quantum ad hoc sal-
 ; ;

524 SUMMA THEOLOGICA.

vatur ibi ratio amicitise. Sed quia illud bo- tum bonum quia ut dictum est amor
est :
, ,

num refert ulterius ad suam delectatioiiem importat quamdam conuaturalitatem vel

vel utilitatem, inde estquod amicitia utilis et complacentiam amantis ad amatum uui- :

delectabilis, inquantum trahitur ad amorem cuique autem est bonum id quod est sibi
concupiscentiae, deficit a ratione verae ami- connaturale et proportionatum. Unde re-
citiae. linquitur quod bonum sit propria causa

amoris.
CoNCLDSio. — Diversus est amor concupiscentise Ad primum ergo dicendum, quod malum
ab amore amicitise, quod amore concupiscentise
quis in bonum magis quod alicui vult, fertur,
nunquam amatur nisi sub ratione boni, sci-
licet inquantum est secundum quid bonum,
quam in illum cui vult : sed amore amicitiaj
magis in illum, cui bonum volumus, inclinamur. et apprehenditur ut simpliciter bonum et ;

amor est malus inquantum ten-

sic aliquis ,

dit in idquod non est simpliciter verum bo-

QU^STIO XXVII. num. Et per hunc modum homo diligit
iniquitatem inquantum per iniquitatem
,

DE AMORE QUOAD CAUSAM EJUS. adipiscitur aliquod bonum

puta delectatio- ,

(Et quatuor qusiruntur.) nem vel pecuniam, vel aliquid hujusmodi.

Ad secundum dicendum quod illi qui ,

Deinde considerandum est de causa amo- mala sua diciint non propter mala aman-
,

ris et circa hoc queeruntur quatuor

,
: tur, sed propter hoc quod dicunt mala; hoc
1° utrum bonum sit sola causa amoris enim quod est dicere mala sua habet ratio- ,

2° utrum cognitio sit causa amoris 3° utrum ; nem boni, inquantum excludit fictionem
similitudo 4° utrum aliqua alia animae pas-
; seu simulationem.
sionum. Ad tertium dicendum, quod pulchrum est
idem bono Cum enim
sola ratione differens.
ARTICULUS PRIMUS. bonum quod omnia appetunt, » de ra-
sit «

Utrmn bonum sit sola causa amoris. tione boni est quod in eo quietetur appetitus.
Sed ad rationem pulchri pertinet quod in ejus
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur aspectu seu cognitione quietetur apprehen-
quod non solum bonum sit causa amoris. sio; unde et illi sensus preecipue respiciunt
Bonum enim non est causa amoris, nisi pulchrum qui maxime cognoscitivi sunt,
quia amatur. Sed contingit etiam malum scilicet visus et auditus rationi deservientes;
amari, secundum illud psaL x, 6 Qui di- : dicimus enim pulchra visibilia et pulchros
li(/it iniquitatem, odit animam sudm ; alio- sonos. In sensibilibus autem aliorum sen-
quin omnis anior esset bonus. Ergo non so- suum non utimur nomine pulchritudinis
lum bonum est causa amoris. non enim dicimus pulchros sapores aut
Philosoplms dicit in II Rhet.,
2. Prseterea, odores. Et sic patet quod pulchrum addit
cap. IV, a med., quod « eos qui mala sua supra bonum quemdam ordiiiem ad vim
dicunt, amamus. » Ergo videtur quod ma- cogiioscitivam ita quod bonum dicatur id
;

lum causa amoris.

sit quod simpliciter complacet appetitui; pul-
3. PraetereaDionysius dicit, cap. iv De
, chrum autem dicatur id cujus ipsa appre-
div. nom., § 10, col. 707, t. 1 quod « non ,
hensio placet.
solum boiium scd ctiam pulchrum est om-
,
CoNCLUsio. — Cum cuique bonimi sit id quod
nil)us amabile. » sibi connaturale et proporlionatum cst, amoris
Sed contra est quod Augustinus dicit, VIII causam neccsse cst ipsum bonum esse.

De Trinit., cap. lu, § 4, col. 949, t. 8 « Non :

amatur certe nisi bonum solum. » Ergo

ARTICULUS II.
bonum est causa amoris.
Respondeo dicendum, quod, sicut supra Utrum cognitio sit causa amoris.
dictum est, amor ad appetitivam potentiam
pertinet, quae est vis passiva. Unde ol)jectum Ad secundum Vidctur
sic proccditur. 1.

ejus comparatur ad ipsam sicut causa mo- quod cognitio non sit causa amoris. Quod
tus vcl actus ipsius. Oportet igitur ut illiid cnim aliquid quieratur, hoc conthigit ex
sit proprie causa amoris quod cst amoris amore. Sed aliqua quairuntur qua^ nesciun-
objectum. Amoris autem proprium objec- tui", sicut sciontiae ; cum ciiim iu his « idem
 »

QUJ:ST. XXVII, ART. II ET III. 225

sit eas habere quod eas noscere ', » ut Augus- quidquid est in re , sicut partes , et virtutes,
tinxisdidtialih. LXXMll Qugsstion., qn^st. et proprietates. Sed amor est in vi appeti-
XXXV , § cognoscerentur,
1, col. 24 , t. 6, si tiva, quae respicit rem secundum quod in se
haberentur, et non queererentur. Ergo est; unde ad perfectionem amoris sufficit
cognitio non est causa amoris. quod res prout in se apprehenditur ame-
,
,

2. Praeterea, ejusdem rationis videtur esse tur. Ob hoc ergo contingit quod aliquid plus
quod aUquid incognitum ametur, et quod ametur quam cognoscatur quia potest per- :

ahquid ametur plus quam cognoscatur. Sed fecte amari, etiamsi non perfecte cognosca-
aliqua amantur plus quam cognoscuntur, tur sicut maxime patet in scientiis quas
;
,

sicut Deus qui in hac vita potest per seip-

,
aliqui amant propter solam ^ summariam
sum amari, non autem per seipsum cognosci. cognitionem quam de eis habent, puta quod
Ergo cognitio non est causa amoris. sciunt rhetoricam esse scientiam per quam
3. Prseterea, si cognitio esset causa amo- homo potest persuadere ; et hoc in rhetorica
ris, non posset inveniri amor ubi non est amant. Et similiter est dicendum circa amo-
cognitio. Sed in omnibus rebus invenitur rem Dei.
amor, ut dicit Dionysius iv cap. De divin. Ad tertium dicendum, quod etiam amor
nom., § 10, col. 707, t. 1 non autem in ; naturaUs, qui est in omnibusrebus, causa- .

omnibus invenitur cognitio. Ergo cognitio tur ex ahqua cognitione, non quidem in
non est causa amoris. ipsis rebus natnrahbus existente sed in eo ,

Sed contra est quod Augustinus probat in qui naturam instituit ut supra dictum est.
,

X De Tnn., cap. i, § 1, col. 971 t. 8, quod , Conclusio. — Bonum cum nonnisi apprehensum
u nullus potest amare ahquid incognitum. » sitobjectum et causa appetitivi motus, necesse est
Respondeo dicendum, quod, sicut dictum apprehensionem et cognitionem causam amoris in
est boiium est causa amoris per modum
, unoquoque esse.

objecti. Bonum autem non est objectum ap-

petitus, nisi prout est apprehensum; et ideo ARTICULUS III.
amor requirit aliquam apprehensionem boni
quod amatur. Et propter hoc Philosophus Utrum similitudo sit causa amoris.
dicit IX Ethic., cap. v et xii, in princ, quod
« principium amoris sen-
visio corporalis est Ad
tertium sic proceditur. 1. Videtur
sitivi » et similiter contemplatio spiritualis
; quod simiUtudo non sit causa amoris. Idem
pulchritudinis vel bonitatis est principium non est causa contrariorum. Sed simihtudo
amoris spirituaUs. Sic igitur cognitio est est causa odii; dicitur enim Proverb., xm,
causa amoris ratione qua et bonum, quod 10, quod inter superbos semper suntjur-
non potest amari nisi cognitum. gici* i et Philosophus dicit in VIII Ethic, *jurgia
Ad primum ergo dicendum, quod ille qui cap. i, a med., quod « figuU corrixantur ad s»nt.

quserit scientiam , non omnino ignorat sed ; invicem. » Ergo simiUtudo non est causa
secundum aUquid eam prsecognoscit vel in , amoris.
aUquo ejus effectu, velper
universali, vel in 2. Prseterea, Augustinus dicit in IV Con-
hoc quod audit eam laudari, ut Augustinus fess.,cap. xiv, § 22, col. 702, t. 1, quod
dicit, X De Trin., cap. i, etc, ut supra. Sic « aUquis amat in aUo quod esse non vellet, »
autem eam cognoscere non est eam habere, sicut histrionem , qui non veUet
homo amat
sed cognoscere eam perfecte. esse histrio. Hoc autem non contingeret, si
Ad secundum dicendum, quod aUquid re- similitudo esset propria causa amoris ; sic
quiritur ad perfectionem cognitionis ,quod enim homo amaret in altero quod ipse ha-
non requiritur ad perfectionem amoris. Co- beret vel vellet habere. Ergo simihtudo non
gnitio enim ad rationem pertinet, cujus est est causa amoris.
distinguere inter ea qiiae secundum rem 3. Praeterea, quilibet homo.amat id quo
sunt conjuncta et componere quodammodo
, indiget, etiamsi iUud non habeat sicut in- ;

ea quae sunt diversa unum alteri compa- , firmus amat sanitatem , et pauper divitias.
raiido. Et ideo
ad perfectionem cognitionis Sed inquantum indiget et caret eis, habet
requkitur quod homo cognoscat sigiUatim dissimUitudinem ad ipsa. Ergo non solum

< « Neque uUam disciplinam aliud sit habere • Ita codd.; in Parm. ; « aliquam. »
quam nosse.
U. i^
 :

226 SUMMA THEOLOGICA.

similitudo , sed dissimilitudo est causa amo- Et per hoc patet responsio ad primum.
ris. Ad secundum dicendum, quod in hoc
4. Prseterea, Philosophus dicit in II Bhe- etiam quod aliquis in altero amat quod in se
tor., cap. IV, post princ, quod (( bencficos in non amat, invenitur ratio similitudinis se-
pecunias et salutem amamus, » et simili- (( cundum proportionaUtatem. Nam sicut se
ter eos qui circa mortuos servant amicitiam, habet alius ad hoc quod in eo amatur, ita ipse
omnes diligunt. » Non autem omnes sunt se habet ad hoc quod in se amat puta si :

tales. Ergo simihtudo non est causa amoris. bonus cantor bonum amet scriptorem, atten-
Sed contra est quod dicitur EccU., xni, d9 ditur ibi simihtudo proportionis, secundum
Oimie animal diligit simile sibi. quod uterque habet quod convenit ei secun-
Respondeo dicendum, quod similitudo, dum suam artem.
proprie loquendo, est causa amoris. Ad tertium dicendum, quod ille qui amat
Sed considerandum quod similitudo eet ,
hoc quo indiget^, habet simihtudinem ad id
uno
inter aliqua potest attendi dupliciter: quod amat, sicutquodestpotentiaadactum,
modo, ex hoc quod utrumque habet idem in ut dictum est.
actu, sicut duo habentes albedinem dicun- Ad quartum dicendum quod secundum ,

tur similes alio modo ex hoc quod unum

;
eamdem simihtudinem potentiae ad actum
habet in potentia et in quadam inchnatione ille liberalis,, amat eum qui est
qui non est
illud quod ahud habet in actu sicut si dica- ; inquantum expectat ab eo aliquid
liberalis,

mus quod corpus grave existens extra suum quod desiderat, et eadem ratio est de perse-
locum habet similitudinem cuin corpore verante in amicitia ad eum qui non perseve-
gravi in suo loco existenti vel etiam secun- ; rat utrobique enim videtur esse amicitia
:

dum quod potentia habet simihtudinem ad propter utilitatem.

actum ipsum ; nam in ipsa potentia quo- Vel dicendum, quod,licet non omnes ho-

dammodo est actus. Primus ergo similitudi- mines habeant hujusmodi virtutes secundum
nis modus causat amorem amicitiae, seu be- habitum completum, habent tamen eas se-
nevolentiae ex hoc enim quod aliqui duo
;
cundum quaedam seminalia rationis, secun-
sunt similes, quasi habentes unam formam, dum quae qui non habet virtutem, dihgit
sunt quodammodo unum in forma iUa; sicut virtuosum tanquam suae naturali rationi
,

duo homines sunt unum in specie humani- conformem.

tatis , et duo albi in albedine ; et ideo affec- ^ — ^- v^ j v
-^
' CoNCLUsio. Similitudo cum ahquorum
sit
tus unius tendit
. . ,.,
m. 1.
alterum sicut
• j.

m unum
•

„„,^ ^^.^^^^^ habentium, in eaque una forma

sibi, et vult ei bonum sicut et sibi. ^^^81 unum
quid existentium, facit ut unius
Sed secundus modus simihtudims causat affectus in alterum tendat, sicut in unum sihi,
amorem concupiscentiae vel amicitiam utilis eique honum veUt, sicut et sibi ; ac proinde amoris
seu delectabiUs quia unicuique existenti in
: causa est.
potentia inquantum hujusmodi, inest appe-
,

titus sui actus et in ejus consecutione de-

,
ARTICULUS IV.
lectatur, si sit sentiens et cognoscens. Utrum aliqua alia passionum animse sit
Dictum est autem supra, quod in amore causa amoris.
concupiscentice amans proprie amat seipsum,
cum vult iUud bonum quod concupiscit. Ma- Ad quartum sic proceditur. 1 Videtur .

gis autem unusquisque seipsum amat quam quod aUqua alia passio possit esse causa
alium quia sibi unus ost in substantia , al-
;
amoris. Dicit enim Philosophus in VIII
teri vero in similitudine alicujus formae. Et Ethic., cap. iii, quod aliqui amantur prop-
((

ideo si ex eo quod est sibi similis in parli-

, ter delectationem. » Scd delectatio est passio
cipatione formae, impediatur ipsemet a con- quaedam. Ergo aliqua aUa passio est causa
secutione boni quod amat, efflcitur ei odio- amoris.
sus,non inquantum est similis, scd in- 2. Praeterea, desiderium quaedam passio
quantum est proprii boni impeditivus. Et est. Sed aliquos amamus propter desiderium
propter hoc figuli corrixantur ad invicem, alicujus qiiod al) cis expectamus, sicut appa-
quia se invicem impediunt in proprio lucro; rct inomni amicitia quae est propter utiUta-
et inter superbos sunt jurr/ia quia se invi- ,
tem. Ergo aliqua aUa passio est causa amo-
cem impediunt in propria exceUentia, quam ris.
concupiscunt. 3. Praeterea, Augustinus dicit in X De
 QUiEST. XXVII, ART. IV, ET QU^ST. XXVIII, ART. I. 227
Trinit., cap. i, Cujus
§ 2, col. 973, t. 8 : « 1° utrum unio sit effectus amoris; 2° utrum
rei adipiscendse spem quisque non gerit, aut mutua inhsesio 3° utrum extasis sit effectus
;

tepide amat, aut omnino non amat, quamvis amoris; 4° utrum zelus; 5° utrum amor sit
quam pulchra sit videat. » Ergo spes est passio Isesiva amantis; 6° utrum amor sit
etiam causa amorjs. causa omnium quse amans agit.
Sed contra est quod a omnes aliae affec-
'

tiones animae ex amore causantur, » ut Au-

ARTICULUS PRIMUS.
gustinus dicit, XIV Be civ. Dei, cap. vii, § 2,
col. 410, t. 7. Utrum unio sit effectus amoris.
Respondeo dicendum, quod nuUa alia pas-
sio est quse non prsesupponat aliquem amo- Ad primum sic proceditur.
Videtur 1.
rem. Cujus ratio est, quia omnis alia passio quod unio non sit effectus amoris. Absentia
animae importat motum ad aliquid vel quie- enim unioni repugnat. Sed amor compatitur
tem in aliquo. Omnis autem motus ad ali- secum absentiam dicit enim Apostolus ad
;

quid vel quies in aliquo ex aliqua connatu- Galat., IV, 18 Bonum semulamini in bono
:

ralitate vel coaptatione procedit, quae perti- semper , loquens de seipso, ut Glossa *
netad rationem amoris. Unde impossibile est dicit, etnon tantum cum praesens sum apud
quod aliqua alia passio animae sit causa uni- vos. Ergo unio non est effectus amoris.
versaliter omnis amoris. 2. Prseterea, omnis unio aut est per essen-
Contingit tamen aliquam aliam passionem tiam, sicut forma unitur materise, et accidens
esse causam amoris alicujus, sicut etiam subjecto, et pars toti, vel alteri parti ad cons-
unum bonum est causa alterius. titutionem totius ; aut est per similitudinem
Ad primum ergo dicendum, quod cum vel generis, vel speciei, vel accidentis. Sed
aliquis amat aliquid propter delectationem, amor non causat unionem essentise; alio-
amor quidem ille causatur ex delectatione, quin nunquam haberetur amor ad ea quae
sed delectatio illa iterum causatur ex alio sunt per essentiam divisa unionem autem ;

amore prsecedente; nullus enim delectatur quse est per similitudinem amor non causat,
nisi in re aliquo modo amata. sed magis ab ea causatur, ut dictum est.
Ad secundum dicendum, quod desiderium Ergo unio non est effectus amoris.
rei alicujus semper prsesupponit amorem 3. Prseterea, sensus in actu fit sensibile in
illius rei; et sic desiderium alicujus rei actu, et intellectus in actu flt intellectum in
ametur sicut
potest esse causa ut res alia ;
actu. Non autem amans in actu fit amatum
qui desiderat pecuniam amat propter hoc in actu. Ergo unio magis est effectus cogni-
eum a quo pecuniam recipit. tionis quam amoris.
Ad tertium dicendum, quod spes causat Sed contra est quod dicit, Dionysius iv cap.
vel auget amorem et^ ratione delectationis, De divin. nomin., § 15, col. 714, t. 1, quod
quia delectationem causat et etiam ratione ;
amor quilibet est virtus unitiva. »
((

desiderii, quia spes desiderium fortificat; Respondeo dicendum, quod duplex est
non enim ita intense desideramus quse non unio amantis ad amatum una quidem se- :

speramus ; sed tamen et ipsa spes est alicu- cundum rem, puta cum amatum prsesentia-
jus boni amati (a). liter adest amanti alia vero secundum affec-
;

CoNCLusio. — Fieri non potest ut omnis amoris tum quse quidem unio consideranda est ex
;

aliqua alia passio animse sit causa, quanquam apprehensione prsecedente, nam motus appe-
alicujus amoris aliqua alia passio causa esse potest. titivus sequitur apprehensionem. Cum au-
tem sit duplex amor, scilicet concupiscentiae
et amicitiae; uterque procedit ex quadam
QU^STIO XXVIII. apprehensione unitatis amati ad amantem;
DE AMORE QUANTUM AD EFFECTUM EJUS. cum enim aliquis amat aliquid, quasi concu-
(Et sex quseruntur.) piscens illudj apprehendit illud quasi perti-
nens ad suum bene esse. Similiter cum aU-
Deinde considerandum est de effectibus quis amat aliquem amore amicitise, vult ei
amoris, et circa hoc quseruntur sex : bonum, sicut et sibi vult bonum unde ap- ;

1 Al. : « hoc; >> et in Parm. « hsec.

: » — « In (a) His causis amoris, adde sympathiam, fami-
Parm. : « hoc. » — ' Parm. « interlin.»
: liaritatem, communicationem in bonis aut secretis.
 ;;

228 SIIMMA THEOLOGICA.

prehendit eum ut alterum se, iuquantum amanti aliquo modo uniatur, ut dictum est.
scilicet vult ei bonum, sicut et sibi ipsi ; et Unde amor est magis unitivus quam cogni-
inde est quod amicus dicitur esse alter ipse tio.
et Augustinus IV Confess., cap. vi,
dicit in CoNCLDSio. — Cum amor ad quaerendam amati
§ 11, col. 697, t. 1 Bene quidam dixit de
: ((
praesenliam moveat, duo ali(jua copulare appetens,
amico suo, dimidium animse suse. )> unionem effectum amoris esse constat.
Primam ergo unionem amor facit effecti-
ve, quia movet ad desiderandum et quaeren-
ARTICULUS II.
dum praesentiam amati quasi sibi convenien-
tis et ad se pertinentis. Utnim mutua inhsesio sit effectus amoris.
Secundam autem unionem facit formaliter
quia ipse amor est talis unio vel nexus. Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur
Unde Augustinus dicit in VIII De Trinitate, quod amor non causet mutuam inhaesionem,
cap. X, § 14, col. 960, t. 8, quod amor est ((
sciUcetut amans sitin amato, et e converso.
quasi junctura quaedam duo aliqua copulans Quod enim est in altero, continetur in eo.
vel copulare appetens', » amantem scilicet, Sed non potest idem esse continens, et con-
et quod amatur. Quod enim dicit copu- ((
tentum Ergo per amorem non potest causari
,

lans, » refertur ad unionem affectus, sine mutua inhaesio, ut amatum sit in amante, et
qua non est amor quod vero dicit
; cppu- ((
e converso.
lare intendens, » pertinet ad unionem realem. 2. Praeterea, nihil potestpenetrare in in-
Ad primum ergo dicendum, quod objectio teriora alicujus integri nisi per ahquam di-
illa procedit de unione rcali, quam quidem visionem Sed dividere quae sunt secundum
.

requirit delectatio sicut causam desiderium ;

rem conjuncta, non pertinet ad appetitum,
vero est in reali absentia amati ; amor vero in quo est amor, sed ad rationem. Ergo mu-
et in absentia, et in praesentia. tua inhaesio non est effectus amoris.
Ad secundum dicendum, quod unio tripli- 3. Praeterea, si per amorem amans est in
citer se habet ad amorem queedam onim :
amato, et e converso, sequitur quod hoc
unio est causa amoris et haec quidem est ; modo amatum uniatur amanti, sicut amans
unio substantialis quantum ad amorem quo amato. Sed ipsa unio est amor, ut dictum
quisamat seipsum; quantum vero ad amo- est.Ergo sequitur quod semper amahs
rem quo quis amat alia, est unio similitudi- ametur ab amato; quod patet esse falsum.
nis, ut dictum est. Qusedam vero unio est Non ergo mutua inhaesio est effectus amo-
essentialiter ipse amor et hajc est unio se-
; ris.
cundum coaptationem affectus quse quidem ; Sed contra est quod dicitur I Joan., iv, 16 :

assimilatur unioni substantiali, inquantum Qui manet in charitate, in Deo manet, et

amans se habet ad amatum in amore quidem
amicitiae, ut ad seipsum; in amore autem
concupiscentiae ut ad aliquid sui. Quaedam
vero unio est effectus amoris et haec est
unio realis, quam amans quaerit de re
amata et haec quidcm unio est secundum
:
convenientiam amoris. Ut enim Philosophus
dicit II Polit., c. II, post med. Aristophanes
dixit quod amantes desiderarent cx ambobus
fieri unum. Scd quia ex hoc accideret aut
ambos aut alterum corrumpi, quaerunt unio-
Deus in eo. Charitas autem est amor Dei.
Ergo eadem ratione quilibet amor facit ama-
tum esse in amante.
;
Respondeo dicendum, quod iste effectus
mutuae inhaesionis potest intelligi et quan-
tum ad vim apprehensivam, et quantum ad
viniappetitivam.
: (( Nam quantum ad vim apprehensivam,
amatiim dicitur esse in amante, inquantum
amatum immoratux in apprehensione aman-
tis,secundum ilUud Philipp., i, 1 Eo quod :

nem quae convenit et decet, ut scilicet simul habeam vos in corde. Amans vero dioitur
conversentur, ct simul colloquantur et in , esse in amato secundum apprehcnsionem,
aliis hujusmodiconjungantur. » inquantum amans non est contcntus super-
Ad tertium dicendum, quod cognitio per- ficiaU apprehensione amati, sed nititur sin-
ficitur pcr hoc quod cognihim unitur co- gula qua» ad amatum pcrtinent, iritrinsecus
gnosccnti secundum suam similitudincm disquircrc; cl sic ad interiora cjus ingredi-
sed amor facit quod ipsa res quae amatur tur; sicut do Spiritu sancto, qui est amor

.1 « Quid est ergo amor nisi qusedam vita. »

 ;; ;

QVMST. XXVIII, ART. II ET III. 229

Dei, dicitur ad Corinth., ii, 10, quod sc7'u-

I cedit de tertio modo mutuse inhsesionis ,
qui
tatur etiam profunda Dei. non invenitur in quoUbet amore.
Sed quantum ad vim appetitivam, araa- CoNCLUsio. — Cum amor faciat amatum in
tum dicitur esse in amante, prout est per amante esse et vicissim amantem in amato,
quamdam complacentiam in ejus affectu, ut oportet mutuam inhsesionem effectum amoris
vel deleotetur in eo aut in bonis ejus apud esse,

prsesentiam, vel in absentia per desiderium

tendat iii ipsum amatum per amorem concu- ARTICULUS III.

piscentiae, vel in bona quse vult amato, per Utrum extasis sit effectus amoris.
amorem amicitise non quidem ex aliqua
;

extrinseca causa, sicut cum aliquis desiderat Ad tertium sic proceditur, 1 , Videtur quod
aliquid propter alterum, vel cum aliquis vult extasis non sit efTectus amoris. Extasis enim

bonum alteri propter aliquid aliud ; sed prop- quamdam alienationem importare videtur.
tercomplacentiam amati interius radicatam Sed amor non semper facit alienationem,
unde et amor dicitur intimus, et dicuntur sunt enim amantes interdum sui compotes.
viscera charitatis, E converso autem amans Ergo amor non facit extasim.
est in amato aliter quidem per amorem con- 2. Prseterea, amans desiderat amatum sibi
cupiscentiae, aliter per amorem amicitise. uniri. Magis ergo amatum trahit ad so
Amor namque concupiscentise non requies- quam etiam pergat in amatum , extra se
cit in quacumque extrinseca aut superficiali exiens.
adeptione vel fruitione amati, sed qua^rit 3. Prseterea , amor unit
amanti, amatum
amatum perfecte habere, quasi ad intima sicut dictum est. Si ergo amans extra se
perveniens. In amore vero amicitise
illius tendit, ut in amatum pergat sequitur quod ,

amans est in amato, inquantum reputat semper plus diligat amatum quam seipsum;
bona vel mala amici voluntatem
sicut sua, et quod patet esse falsum. Non ergo extasis est
amici sicut suam ; ut quasi ipse in suo amico effectus amoris.
yideatur bona vel mala pati et affici, Et Sed contra est quod Dionysius dicit iv cap.
propter hoc proprium est amicorum « eadem De div. nom., col. 7U, quod « divinus amor
velle, et in eodem tristari et gaudere, » se- extasim facit, » et quod « ipse Deus propter
cundum Philosophum in IX Ethic, cap. iii, amorem est extasim passus. » Cum ergo
a med., et in II Rhetor., cap. iv, in princ, quilibet amor sit qusedam similitudo partici-
ut sic, inquantum quee sunt amici, sestimat pata divini amoris , ut ibidem dicitur, vide-
sua, amans videatur esse in amato, quasi tiirquod quilibet amor causet extasim.
idem factus amato inquantum autem e con-
; Respondeo dicendum quod extasim pati ,

verso vult et agit propter amicum sicut prop- aliquis dicitur cuin extra se ponitur quod
,
;

ter seipsum, quasi reputans amicum idem quidem contingit et secuiidum vim appre-
sibi, sic amatum est in amante. Potestautem hensivam, et secundum vim appetitivam.
et tertio modo mutua inhaesio intelligi in Secundum quidem vim apprehensivam ali-
amore amicitise secundum viam redamatio- quis dicitur extra se poni quando ponitur ,

nis, inquantum mutuo se amant amici, et extra cognitionem sibi propriam vel quia ;

sibi invicem bona volunt et operantur. ad superiorem sublimatur, sicut homo, dum
Ad primum ergo dicendum, quod amatum elevatur ad comprehendenda aliqua quse
continetur in amante, inquantum est im- sunt supra sensum et rationem dicitur ex- ,

pressum in affectu ejus per quamdam com- tasim pati, inquantum ponitur extra conna-
placentiam ; amans contine-
e converso vero turalem apprehensionem rationis et sensus
tur in amato, inquantum amans sequitur vel quia ad inferiora deprimitur puta cum ,

aliquo modo illud quod est intimum amati aliquis infuriam vel amentiam cadit, dici-
nihil enim prohibet diverso modo esse ali- tur extasim passus. Secundum appetitivam
quid continens et contentum, sicut genus vero partem dicitur aUquis extasim pati,
continetur in specie, et e converso. quando appetitus alicujus in alterum fertur,
Ad secundum dicendum, quod rationis exiens quodammodo extra seipsum.
apprehensio prsecedit afTectum amoris; et Primam quidem extasim facit amor dis-
ideo sicut ratio disquirit , ita affectus amo- positive, inquantum scilicet facit meditari
ris subintrat in amatum , ut ex dictis patet. de amato, ut dictum est ; intensa autem me-
Ad tertium dicendum, quod illa ratio pro- ditatio unius abstrahit ab aliis.
 ;

230 SUMMA THEOLOGICA.

Sed secundam extasim facit amor directe, Sed contra est quod Dionysius dicit, ivcap.
simpliciterquidem amor amiciticE, anior De div. nom., § 13, col. 714, t. 1, quod
autem concupiscentise non simpliciter, sed (( Deus appellatur zelotes propter multum
secundum quid. Nam inamore concupiscen- amorem quem habet ad existentia. »
tiae quodammodo fertur amans extra seip- Respondeo dicendum, quod zelus, quo-
sum inquantum scilicet non contentus
, cumque modo sumatur, ex intensione amo-
gaudere de bono quod habet, quserit frui ris provenit. Manifestum est enim, quod
aliquo extra se. Sed quia ilhid extrinsecum quanto ahqua virtus intensius tendit in ah-
bonum quaerit sibi habere, non exit simph- quid, fortius etiam repehit omne contrarium
citer extra se, sed tahs affectio in fine intra vel repugnans. Cum igitur amor sit quidam
ipsum concluditur. Sed in amore amicitise motus in amatum ut Augustinus dicit in ,

affectus ahcujus simphciter exit extra se ; hb.LXXXIII (?2/«5^20w.,q.xxxv, col.23,t. 6,

quia vuh amico bonum, et operatur bonum, intensus amor quaerit excludere omne id
quasi gerens curam et providentiam ipsius quod repugnat.
sibi
propter ipsum amicum. Ahter tamen hoc contingit in amore con-
Ad primum ergo dicendum , quod iha cupiscentiae et ahter in amore amicitice.
,

ratio procedit de prima extasi. Nam in amore qui intenseconcupiscentiae ,

Ad secundum dicendum, quod iha ratio ahquid concupiscit, movetur contra omne
procedit de amore concupiscentise qui non , iHud quod repugnat consecutioni vel frui-
facit simphciter extasim, ut dictum est. tioni quietse ejus quod amatur et hoc modo ;

Ad tertium dicendum, quod iUe qui amat,
in tantum extra se exit, inquantum vult
bona amici et operatur ; non tamen vult
bona amici magis quam sua unde non se-
quitur quod alterum plus quam se dhigat.
viri dicuntur zelare uxores, ne per consor-
tium ahorum impediatur singularitas quam
in uxore quserunt ; simihter etiam qui quse-
; runt exceUentiam, moventur contra eos qui
excelse ' videntur, quasi impedientes excel-

CoNCLusio. - Amor in vi appreliensiva extasini lentiam eorum et iste est zelus invidia^ de
; ,

parit dispositive, alliciendo videlicet amantem ad quo dicitur in psalm. xxxvi, 1 Noli semU' :

cogitandum de re amata : in vi autem appetitiva lain in malignantibus, neque ' zelaveris fa-
directe et simpliciter amor amicitiffi facit extasim ; cientes iniquitatem. Amor autem amicitise
sed non amor concupiscentiae nisi secundum quid. quserit bonum amici unde quando est in- ;

tensus , facit hominem moveri contra omne

ARTICULUS IV. illud quod repugnat bonis amici. Et secun-
Utrum zelus sit effectus amoris. dum hoc aliquis dicitur zelare pro amico,
quando , si quse dicuntur , vel fiunt contra
Ad quartum Videtur
sic proceditur. 4 . bonum amici, homo repehere studet ; et per
quod zelus non sit effectus amoris. Zelus hunc etiam modum aliquis dicitur zelare
enim est contentionis principium unde : pro Reo quando ea quae sunt contra hono-
,

dicitur I ad Corinth., ni, 3 : Cum sitinter rem vel voluntatem Dei, repehere secundum
vos zelus et contentio, etc. Sed contentio posse conatur, secundum illud III Reg., xix,
repugnat amori. Ergo zelus non est effectus 44 : Zelatus sum pro Domino exercituum
amoris. et Joan., ii, super iUud : Zelus domus tuee
2. Prseterea, objectum amoris est bonum comedit me, dicit Glossa ordin., col. 365,
quod est communicativum sui. Sed zelus t. 2, quod (; bono zelo comeditur qui quaeli-
repugnat communicationi ad zelum enim ; bet prava quae viderit corrigere satagit , ; si
pcrtinere videtur quod ahquis non patiatur nequit, tolerat et gemit. »
consortium in amato sicut viri dicuntur ; Ad primum ergo dicendum, quod Aposto-
zelare uxores quas nolunt habere commu-
,
lus sibi loquitur de zelo invidiae, qui
quidem
nes cum cseteris. Ergo zelus non est effectus est causa contentionis, non contra rem ama-
amoris. tam sed pro re amata contra impedimenta
,

non est sine odio, sicut

3. Prseterea, zelus ipsius.
nec sine amore dicitur enim in psal. lxxii,
; Ad secundum dicendum quod bonum ,

3 Zelavi super iniquos. Non ergo debet

: amatur inquantum est communicabile
,

dici magis effectus amoris quam odii. amanti, undo omne iUud quod perfectionem

' Al. : « excellere. » — » Parm. ; usquo.

 ;

QU^ST. XXVIII, ART. IV ET V. 231

hujus communicationis impedit efficitur , Respondeo dicendum quod sicut supra ,

odiosum et sic ex amore boni fzelus causa-

; dictum est amor significat coaptationem
,

tur. Ex autem bonitatis contingit

defectu quamdam appetitivse virtutis ad aliquod bo-
quod quaedam parva bona non possunt in- num. Nihil autem quod coaptatur ad aliquid
tegre simul possideri a multis et ex amore , quod est sibi conveniens ex hoc ipso Isedi- ,

talium causatur zelus invidiae non autem ; tur sed magis si sit possibile, proficit ^, et
; ,

proprie ex his quse integre possunt a multis melioratur quod vero coaptatur ad aliquid
;

possideri ; nullus enim invidet alteri de quod non est sibi conveniens, ex hoc laeditur
cognitione veritatis, quae a multis integre et deterioratur. Amor ergo boni convenien-
cognosci potest, sed forte de excellentia circa tis est perfectivus et meliorativus amantis
cognitionem hujus. amor autem boni quod non est conveniens
Ad tertium dicendum quod hoc ipsum ,
amanti est laesivus et deteriorativus aman-
quod aliquis odio habet ea quae repugnant tis. Unde maxime homo perficitur et melio-
amato ex amore procedit unde zelus pro-
, ; ratur per amorem Dei ; laeditur autem et
prie ponitur effectus amoris magis quam deterioratur per amorem peccati, secundum
odii. illud Oseae, ix, Facti sunt ahominahiles
10 :

CoNCLusio. — Zelus cum sit vehemens motus ^'''cw^ ea quse dilexerunt. Et hoc quidem sic

amantis in rem amatam, amoris effectus necessario dictum est de amore quantum ad id quod est
est. formale in ipso, quod est scihcet ex parte
appetitus.
ARTICULUS V. Quantum vero ad quod est materiale id
'^ passione amoris quod est immutatio ali-
Utrum amor sit passio Isesiva amantis. ,

qua corporalis accidit quod amor sit laesi-

,

Ad quintum sic proceditur. 1 Videtur quod . vus propter excessum immutationis sicut ;

amor sit passio laesiva. Languor enim signi- accidit in sensu, et in omni actu virtutis
ficat laesionem quamdam languentis. Sed animae qui exercetur per aliquam immuta-
amor causat languorem ; dicitur enim Cant., tionem organi corporalis.
II, 5 : Fulcite me florihus, stipate me malis, Ad ea vero quae in contrarium objiciun-
quia amore langueo. Ergo amor est passio tur, dicendum quod amori attribui possunt
laesiva. quatuor effectus proximi, scilicet liquefactio;
2. Praeterea, Hquefactio est qusedam reso- fruitio, languor et fervor. Inter quse primum
lutio. Sed amor est liquefactivus ; dicitur est liquefactio quse opponitur congelationi.
,

enim Cant., v, 6 : Anima mea liquefacta Ea enim quse sunt congelata, in seipsis con-
est, ut dilectus meus locutus est. Ergo amor stricta sunt, ut non possint de facili subin-
est resolutivus; est ergo corruptivus et Ise- trationem alterius pati. Ad amorem autem
sivus. pertinet quod appetitus coaptetur ad quam-
3. Prseterea, fervor designat quemdam dam receptionem boni amati, prout ama-
excessum in caliditate qui quidem excessus
,
tum est in amante, sicut jam supra dictum
corruptivus est. Sed fervor causatur ex est. Unde cordis congelatio vel duritia est
amore; Dionysius enim, vii cap. Csel. hier., dispositio repugnans amori
sed liquefactio ;

§ 1, col. 206, t. 1, inter cseteras proprietates importat quamdam mollificationem cordis, *

ad amorem seraphim pertinentes ponit ,

qua exhibet se cor habile ut amatum in ip-
« calidum » et acutum » et superfer-
, (( , (( sum subintret. Si ergo amatum fuerit prae-
vens* » et Cant., viii, 6, dicitur de amore,
; sens et habitum, causatur delectatio sive
quod lampades ejus sunt lampades ignis fruitio ; si autem consequun-
fuerit absens,
atque flammarum. Ergo amor est passio tur duse passiones, scilicet tristitia de absen-
laesiva et corruptiva. tia quse signiflcatur per languorem unde
,
,

Sed contra est quod Dionysius iv cap. dicit et Tullius, in III Be tuscul. qusest., maxime
De div. nom., § 10, col. 707, t. 1, quod tristitiam segritudinem nominat, et inten-
(( singula seipsa amant contentive ^ » id ; sum desiderium de consecutione amati, quod
est conservative. Ergo amor non est passio significatur per fervorem. Et isti quidem
laesiva, sed magis conservativa et perfec- sunt effectus amoris formaliter accepti se-
tiva. cundum habitudinem appetitivae virtutis ad
* Corder. : « fervorem et acumen et e£Fervescen- servando se. » — ' Al. ; « perficitur, » — * « Quam-
tiam. »— * Corder. : « singula amant seipsa con- dam » deest in Parm.
232 SUMMA THEOLOGICA.
objectum; sed in passione amoris conse- et tristitia, et delectatio, et per consequens
quuntur aliqui effectus his proportionati omnes aliae unde omnis actio
passiones :

secundum immutationem organi. quae procedit ex quacumque passione, pro-

CoNCLCsio. — Amor cujusque boni convenientis,
ut Dei, perlicit amantem, disconvenientis vero,
amor, amantem Isedit generaliter
sicuti peccati
tamen propter excessum immutationis corporalis
omnis amor Isesivus dici potest.
cedit etiam ex amore sicut ex prima causa;
unde non superfluunt aliae passiones, quae
:
sunt causae proximae.
Ad tertium dicendum, quod odium etiam
ex amore causatur, sicut infra dicetur.
CoNCLusio. — Quodlibet agens, ex amore agit

ARTICULUS YI.
quodcumque agit, cum ex intentione finis et boni
operetur.
Utrum amor sit causa omnium quse amans
agit.
QU^STIO XXIX.
Ad sextum sic proceditur. 1 . Videtur quod DE ODIO.
amans non agat omnia ex amore. Amor (Et sex quaeruntur.)
enim quaedam passio est ut supra dictum ,

est. Sed non omnia quae agit homo, agit ex Deinde considerandum est de odio et ,

passione ; sed qugedam agit ex electione , et circa hoc quaeruntur sex 1° utrum causa et :

quaedam ex ignorantia, ut dicitur in III objectum odii sit malum 2° utrum odium ;

Etkic, cap. V. Ergo non omnia quae homo causetur ex amore 3° utram odium sit for-
;

agit, agit ex amore. tius quam amor; utrum aliquis possit

4°
2. Prseterea, appetitus est principium mo- habere odio seipsum 5" utrum aliquis possit
;

tus et actionis in omnibus animalibus, ut habere odio veritatem 6° utrum aliquid pos-
;

patet in III De anima, text. 48 et seq. Si sit haberi odio in universah.

igitur omnia quae quis agit agit ex amore, ,

aliae passiones appetitivse partis erunt su-

ARTICULUS PRIMUS.
perfluae.
3. Praeterea, nihil causatur simul a con- Utrum causa et ohjectum odii sit malum.
trariis causis. Sed quaedam fiunt ex odio.
Non ergo omnia sunt ex amore. Ad primum sic proceditur. 1. Videtur
Sed contra est quod Dionysius dicit iv cap. quod objectum et causa odii non sit malum.
De div. nom., § 10, col. 707, quod « propter Omne enim quod est, inquantum hujusmodi,
amorem boni omnia agunt quaecumque bonum est. Si igitur objectum odii sit ma-
agunt » ' . lum, sequitur quod nulla res odio habeatur,
Respondeo dicendum, quod omne agens sed solum defectus alicujus rei quod patet ;

agit propter fmem aliquem, ut supra dictum esse falsum.

est. Finis autem bonum desideratum et
est malum est laudabile
2. Praeterea, odire :

amatum unicuique. Unde manifestum est unde in laudem quorumdam dicitur II Mach.,
quod omne agens, quodcumque sit, agit III, 1, quod leges optime custodiebantur
quamcumque actionem ex aliquo amore. propter Oniee poiitificis pietatem, et animos
Ad primum ergo dicendum, quod objectio odio habentes mala. Si igitur nihil oditur
illa procedit de amore qui est passio in appe- nisi malum, sequitur quod omne odium sit
nos autem loquimur
titu sensitivo existens; laudabile quod patet esse falsum.
;

nunc de amore communiter accepto, prout 3. Praeterea, idem non est simul bonum et
comprehendit sub se amorem « intellectua- malum. Sed idem diversis est odibileet ama-
lem, rationalem, animalem, naturalem'. » Ergo odium non solum est mali, sed
bile.
Sic enim Dionysius loquitur de amore in etiam boni.
IV cap. De divin. nom., § 15, col. 714, t. 1. Sed contra, odium contrariatur amori. Sed
Ad secundum dicendum, quod ex amore, objectum amoris est bonura, ut supra dictum
sicut jam dictum est, causatur etdesiderium. est. Ergo objectum odii est malum.

* Corderius « Omnia, pulchrum et bonum expe-

: ' Corderius : « Amorem sive angelicum, sive
tendo, faciunt et volunt, qusecumque faciunt et epiritalem, sivo auimalem, sivo naturalem. »
volunt, »
 ,

QUiEST. XXIX, ART. I ET II. 233

Respondeo dicendum, quod cum appetitus

naturalis derivetur ab aliqua apprehensione, ARTICULUS II.

licet non conjuncta, eadem ratio videtur esse Utrum odium causetur ex amore.
de inclinatione appetitus naturalis et appeti-
tus animalis, qui sequitur apprehensionem Ad secundum Videtur
sic proceditur. 4.

conjunctam, sicut supra dictum est. In quod amor non sit causa odii. Ea enim quae
appetitu autem naturali hoc manifeste appa- ex opposito dividuntur, naturaUter sunt si-
ret, quod sicut unumquodque habet natura- mul, ut dicitur in Postprsedicameniis , in
lem consonantiam vel aptitudinem ad id cap. « De simul. » Sed amor et odium, cum
quod sibi convenit, quaj est amor naturalis. sint contraria, ex opposito dividuntur. Ergo
ita ad id quod est repugnans et corruptivum naturaliter sunt simul non ergo amor est ;

habet disssonantiam naturalem, quse est causa odii.

odium naturale. Sic igitur et in appetitu 2. Prseterea, unum contrariorum non est
animali seu intellectivo amor est consonantia causa alterius. Sed amor et odium sunt con-
qusedam appetitus ad id quod apprehenditur traria. Ergo, etc.
ut conveniens, odium vero est dissonantia 3. Prseterea, posterius non est causa prio-
qusedam appetitus ad id quod apprehenditur ris. Sed odium est prius amore, ut videtur ;

ut repugnans et nocivum. nam odium importat recessum a malo, amor

Sicut autem omne conveniens, inquantum vero accessum ad bonum. Ergo amor non
hujusmodi, habet rationem boni ita omne ; est causa odii.
repugnans, inquantum hujusmodi, habet Sed contra est quod dicit Augustinus XIV
rationem mali et ideo sicut bonum est objec-
; De civitate Bei, cap. vn, col. 410, t. 1, quod
tum amoris, ita malum est objectum odii. omnes afTectiones causantur ex amore. »
((

Ad primum ergo dicendum, quod ens, in- Ergo et odium, cum sit qusedam affectio
quantum ens, non habet rationem repu- animse'-.
gnantis, sed magis convenientis, quia omnia Respondeo dicendum, quod, sicut dictum
communia' conveniunt in ente; sed ens, est, amor quadam convenientia
consistit in
inquantum est hoc ens determinatum, habet amantis ad amatum odium vero consistit ;

rationem repugnantis ad aUquod ens de- in quadam repugnantia vel dissonantia.

terminatum; et secundum hoc, unum ens Oportet autem in quoUbet prius conside-
malum, etsi non in
est odibile alteri, et est rare quid ei conveniat quam quid ei repu-
se, tamen per comparationem ad alterum. gnet; per hoc enim aUquid est repugnans
Ad secundum dicendum, quod, sicut ali- alteri, quia est corruptivum vel impeditivum
quid apprehenditur ut bonum, quod non est ejus quod est conveniens. Unde necesse est
vere bonum, ita aliquid apprehenditur ut quod amor sit prior odio, et quod nihil odio
malum, quod non est vere malum; unde habeatur, nisi hoc quod contrariatur conve-
contingit quandoque nec odium mah nec nienti quod amatur.
amorem boni esse bonum. Et secundum hoc omne odium ex amore
Ad tertium dicendum, quod contingit causatur.
idem esse amabile et odibile diversis, secun- Ad primum ergo dicendum^ quod in iis
dum appetitum quidem naturalem, ex hoc quse ex opposito dividuntur, quaedam inve-
quod unum et idem est conveniens uni se- niuntur quee sunt naturaliter simul et se-
cundum suam naturam, et repugnans alteri, cundum rem et secundum rationem, sicut
repugnat aquse
sicut calor convenit igni, et duse species animalis, vel duse species colo-
secundum appetitum vero animalem, ex hoc ris ;
qusedam vero sunt simul secundum ra-
quod unum et idem apprehenditur ab uno tionem, sed unum reaUter est prius alteroet
sub ratione boni, et ab alio sub ratione causa ejus, sicut patet in speciebus numero-
maU. rum, figurarum et motuum qusedam vero ;

CoNCLUsio. — Sicutbonum objectum est et non sunt simul nec secundum rem, nec se-
causa amoris, ita malum est objectum et causa cundum rationem, sicut substantia et acci-
odii. dens nam substantia realiter est causa acci-
;

dentis et ens secundum rationem prius at-

,

tribuitur substantiae quam accidenti, quia

* « Communia, » (ieest in Peirm.— ' Addunt edit. : « causatur ex amore. »

 ;

234 SUiMMA THEOLOGICA.

inquantum est
accidenti iion attribuitiir nisi
in substantia. Amor autem et odium natura-
liter quidem sunt simul secundum rationem
sed non realiter. Unde nihil proliibet amo-
reni esse causam odii.
Ad secundum dicendum, quod amor ct
odium sunt contraria, quando accipiuntur
circa idem sed quando sunt de contrariis,
; loquendo sit odio fortior. Fortius enim mo-
non sunt contraria, sed se invicem conse-
quentia; ejusdem enim rationis est quod
ametur aliquid, et odiatur ejus contrarium
et sic amor unius rei est causa quod ejus
contrarium odiatur.
Ad tertium dicendum, quod in executione
prius est recedere ab uno termino quam ac-
Respondeo dicendum, quod impossibile est
effectum sua causa esse fortiorem. Omne
autem odium procedit ex aliquo amore sicut
ex causa, ut supra dictum est. Unde impos-
sibile est quod odium sit fortius amore sim-
plieiter.
Sed oportet ulterius quod amor simpliciter
vetur aliquid in finem quam in ea quae sunt
ad finem. Recessus autem a malo ordinatur
;
ad consecutionem boni sicut ad fmem. Unde
simpliciter loquendo fortior est inotus animae
in bonum quam in malum.
Sed tamen aliquando videtur odium for-
tius amore propter duo primo quidem, quia
:

cedere ad alterum terminum sed in inten- ; odium est magis sensibile quam amor. Cum
tione est e converso propter hoc enim recc-
; enim sensus perceptio sit in quadam immu-
ditur ab uno termino, ut accedatur ad alte- tatione, cx quo aliquid jam immutatum est,
rum. Motus autem appetivus magis pertinet non ita sentitur, sicut quando est in ipso
ad intentionem quam ad executionem; et immutari. Unde calor febris hccticse, quam-
ideo amor est prior odio, cum utrumque sit vis sit major, non tamen ita sentitur sicut ca-
motus appetitivus. lor tertianae ; quia calor hecticse jam versus
CoNCLUSio. — Cum nihil odio habeatur nisi hoc est quasi in habitum et naturam. Et propter
quod adversatur bono convenienti, quod antea hoc etiam amor magis sentitur in absentia
amabatur, omne odium cx amore nasci necesse amati, sicut Augustinus dicit in X De Trin.,
est, c. XII, § 19, col. 984, t. 8, quod amor non
((

ita sentitur, cum non prodit eum indigen-

ARTICULUS III. Et propter hoc etiam repugnantia ejus
tia. »

Utrum odium sit fortius quam amor. quod oditur sensibiUus percipitur quam
convenientia ejus quod amatur. Secundo,
Ad tertium sic proceditur. 1. Videtur quia non comparatur odium ad amorem sibi
quod odium sit fortius amore. Dicit enim correspondentem. Secundum enim diversi-
Augustinus in lib. LXXXIII Queestion., tatem bonorum cst divcrsitas amorum in
q. XXXVI, § 4, col. 25, t. 6 :« Nemo est qui magnitudinc ct parvitate, quibus proportio-
non magis dolorem fugiat quam appetat vo- nantur opposita odia. Unde odium quod cor-
luptatem. » Sed fugere dolorem pertinet ad rcspondet majori amori, magis movet quam
odium appetitus autem voluptatis pertinet
; ininor amor.
ad amorem. Ergo odium est fortius amore. Et per hoc patet responsio ad primum :

2. Praeterea, debilius vincitur a fortiori. nam amor voluptatis est minor quam araor
Sed amor vincitur ab odio, quando scilicet conservationis sui ipsius, cui respondet fuga
amor convertitur in odium. Ergo odium est doloris et ideo magis fugitur dolor quam
;

fortius amore. ametur voluptas,

3. Prseterea, alTectioanima? per elfectum Ad secundum dicendum, quod odium
manifestatur. Sed fortius insistit homo ad nunquam vinceret amorem nisi propter ma-
repelleiidum odiosum quam ad proscquen- jorcm amorem, cui odium correspondet
dum amatum sicut etiam bcstise abstinent
; sic homo magis diligit se quam amicum, et
a delectabilibus propter verbera, ut Augus- proptcr hoc quod diligit se, habet odio etiam
tinus introducit in lib. LXXXIII Quxstion., amicum, si sibi contrarietur.
ibid. Ergo odium est fortius amore. Ad tertium dicendum, quod ideo intonsius
Sed contra, bonum est fortius quam nia- aliquid operatur ad rcpcllendum odiosa, quia
lum, quia raalum non agit nisi in virtutc
(( odium estmagis scnsibile.
boni, » ut Dionysius dicit, cap. iv De divin. CoKCLLsio. — Cum odium cirectus sil amoris,
nomin., § 32, col. 731, t. i. Sed odium et ainor ijiso fortior et polentior cst siinplicitor, licet
amor differunt secundum diflcrentiam boni odium inlcrdum magis seutilur quam anior.

ct mali. Ergo amorost fortior odio.

 ;

QU^ST. XXIX, ART. IV ET V. 235

odit non solum animam suam, sed etiam se
ARTICULUS IV. ipsum.
Et per hoc patet responsio ad primum.
Utrum aliquis possit habere odio seipsum. Ad secundum dicendum, quod nullus sibi
vult et facit malum, nisi inquantum appre-
Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur hendit illud sub ratione boni. Nam et ilh qui
quod aliquis possit seipsum odio habere. Di- interimunt seipsos, hoc ipsum quod est
citur enim in psal. x, 16 : Qui diligit iniqui- mori apprehendunt sub ratione boni, in-
tatem, odit animam suam. Sed multi dili- quantum est terminativum ahcujus miseriee
gunt iniquitatem. Ergo multi odiunt seipsos. vel doloris.
2. Praeterea, illum odimus cui volumus et Ad tertium dicendum, quod avarus odit
operamur malum. Sed quandoque aliquis ahquod accidens suum non tamen propter ,

vult et operatur sibiipsi malum, puta illi qui hoc odit seipsum sicut aeger odit suam ;

interimunt seipsos. Ergo aliqui seipsos ha- segritudinem ex hoc ipso quod se amat.
bent odio. Vel dicendum, quod avaritia odiosos ((

3. Praeterea, Boetius dicit in II De consoL, facit » aliis, non autem sibiipsi; quinimo
prosa V, col. 690, t. 1, quod « avaritia facit causatur ex inordinato sui amore, secundum
homines odiosos » ex quo potest accipi quod
; quem de bonis temporalibus plus sibi ahquis
omnis hom® odit avarum. Sed aliqui sunt vult quam debeat.
avari. Ergo ilh odiunt seipsos. CoNCLUsio. — Cum omnia in pi'oprium bonum
Sed contra est quod Apostolus dicit ad per amorem inclinentur et tendant, impossibile
Ephes., V, 29, quod nemo unquam carnem est ali(juem seipsum simpliciter odisse,
suam odio habuit.
Respondeo dicendum, quod impossibile est
ARTICULUS V.
quod aliquis, per se loquendo, odiat seipsum.
Naturaliter enim unumquodque appetit bo- Utrum aliquis possit odio habereveritatem.
num, nec potest aliquid sibi appetere nisi
sub ratione boni nam malum est praeter vo-
; Ad quintum sic proceditur. 1. Videtur
luntatem, ut Dionysius dicit, iv cap. De div. quod aliquis non
habere odio verita-
possit
nom., § 32, col. 731. Amare autem aliquem tem. Bonum enim ens et verum conver- et
est velle ei bonum, ut supra dictum est. tuntur. Sed aliquis non potest habere odio
Unde necesse est quod aliquis amet seipsum bonitatem. Ergo nec veritatem.
et impossibile est quod aliquis odiat seipsum, 2. Prseterea, (( omnes homines naturaliter
per se loquendo. scire desiderant, )) ut dicitur in principio
Per accidens tamen contingit quod aliquis Metaph. Sed scientia non est nisi verorum.
seipsum odio habeat, et hoc dupliciter uno : Ergo veritas naturaliter desideratur et ama-
modo ex parte boni quod sibi aliquis vult; tur. Sed quod naturaliter inest, semper
accidit enim quandoque illud quod appeti- inest. Nullus ergo potest habere odio verita-
tur ut secundum quid bonum esse simplici- tem.
ter malum et secundum hoc aliquis per
; 3. Praeterea, Philosophus dicit in II Rhet.,
accidens vult sibi malum, quod est odire '. cap. IV, a med., quod (( homines amant non
Aliomodo ex parte suiipsius, cui vult bo- fictos ; )) sed nonnisi propter veritatem.
num. Unumquodque enim maxime est id Ergo homo naturaliter amat veritatem ; non
quod est principalius in ipso unde civitas ; ergo eam odio habet.
dicitur facere id quod rex facit, quasi rex sit Sed contra est quod Apostolus dicit ad
tota civitas. Manifestum est ergo, quod homo Gal,, IV, 16 Factus sum vobis inimicus,
:

maxime est mens hominis. Coutingit autem verum dicens vobis.

quod aliqui sestimant se maxime esse illud Respondeo dicendum, quod bonum et ve-
quod sunt secundum naturam corporalem rum ens sunt idem secundum rem , sed
et
et sensitivam unde amant se secundum id
; bonum enim habet ratio-
differunt ratione;
quod sestimant se esse sed odiunt id quod
; nem appetibilis non autem ens vel verum,
;

vere sunt, dum volunt contraria rationi. quia bonum est quod omnia appetunt. »
((

Et utroque modo ille qui diligit iniquitatem, Et ideo bonum secundum rationem boni

1 Nicolai dicit hanc vocem ssepe a Scriptura usurpari.

236 SUMMA TH|:OLOGICA.
non potest odio haberi nec in universali nec versali. Odium enim est passio appetitus
in particulari. sensitivi, qui movetur ex sensibilis appre-
Ens autem et verum in universali quidem hensione. Sed sensus non potest apprehen-
odio haberi non possunt quia dissonantia
,
dere universale. Ergo odium non potest esse
est causa odii, et convenientia causa amoris; alicujus in universali.
ens autem et verum sunt communia om- 2. Prseterea , odium causatur ex aliqua
nibus. dissonantia communitati repugnat.
,
quee
Sed in particulari nihil prohibet quoddam Sed communitas est de ratione universalis.
ens et quoddarii verum odio haberi, inquan- Ergo odium non potest esse aUcujus in
tum habet rationem contrarii et repugnan- universah.
tis; contrarietas enim et repugnantia non 3. Praiterea, objectum odii est malum.
adversatur rationi entis et veri, sicut adver- Malum autem est in rebus, et non in mente,
satur rationi boni. Contingit autem verum ut dicitur in VI Metaph., text. 8. Cum ergo
aUquod particulare tripUciter repugnare vel universale sit solnm in mente, quae abstra-
contrariari bono amato : uno modo secun- hit universale a particulari, videtur quod
dum quod veritas est causaUter et originaU- odium non possit esse aUcujus universaUs.
ter in ipsis rebus, et sic homo quandoque Sed contra quod Philosophus dicit, in
est
oditaUquam veritatem, dum
veUet nonesse II Rhetor., cap. iv, prope fm., quod « ira

verum quod est verum modo secun-

; alio semper fit inter singularia odium autem ,

dum quod veritas est in cognitione ipsius etiam ad genera furem enim odit et calum-
:

hominis, quse impedit ipsum a prosecutione niatorem unusquisque. »

amati, sicut si aliqui vellent non cognoscere Respondeo dicendum quod de universaU ,

veritatem fidei ut libere peccarent ex quo- , dupliciter contingit loqui uno modo secun- :

rum persona dicitur , Job, xxi, 14 Scien- : dum quod subest intentioni universalitatis ;

tiam viarum tuarum nolumus ; tertio modo aUo autem modo dicitur de natura cui talis
habetur odio veritas particularis tanquam , intentio attribuitur; alia est enim considera-
repugnans, prout est in intellectu alterius : tio hominis universalis , et aUa hominis in
puta cum aUquis vult jacere in peccato, odit eo quod est homo.
quod aliquis veritatem circa peccatum suum Si igitur universale accipiatur primo
cognoscat, et secundum hoc dicit Augusti- modo, sic nuUa potentia sensitivae partis,
nus in X Confess., cap. xxiii, § 34, col. 791, neque apprehensiva, neque appetitiva, ferri
t. 1, quod « homines amant veritatem lucen- potest in universale quia universale fit per
;

tem, oderunt eam redarguentem. » abstractionem a materia individuali, in qua

Et per hoc patet responsio ad primum. radicatur omnis virtus seusitiva. Potest ta-
Ad secundum dicendum, quod cognoscere meu aliqua potentia sensitiva et apprehen-
veritatem secundum se est amabile; propter siva et appetitiva, ferri in aliquid universa-
quod dicit Augustinus, ubi supra, quod Uter sicut dicimus quod objectum visus est
;

« amant eam lucentem. » Sed per accidens color secundum genus, non quia visus
cognitio veritatis potest esse odibilis , in- cognoscat colorem universalem sed quia, ,

quantum impedit ab aliquo desiderato. quod color sit cognoscibilis a visu, non con-
Ad tertium dicendum, quod ex hoc pro- vcnit colori, inquantum est hic color, sed
cedit quod non ficti amantur quod homo ,
inquantum est color simpUciter.
amat secundum se cognoscere veritatem, Sic ergo odium etiam sensitivae partis
quam homines non ficti manifestant. potcst respicere aliquid in uiiiversali ,
quia
CoNCLusio. - Non potcst veritas in universaU ^X natura communi aliquid adversatur ani-
aquoquam odio haberi, sed in particulari potest, mali, et non solum cx co quod est particu-
secundum quod repugnat bono amato. laris sicut lupus ovi
; unde ovis odit lupum ,

generaliter. Sed ira semper causalur ex

aliquo particulari quia ex aUquo actu lae-
ARTirill TIS VI ,

dentis ; actus autem particularium sunt ; et

Utrum aliquid possit habcri odio in propter hoc Philosophus dicit, lib. II Rhct.,
universali. cap. iv, prope fin. « Ira semper cst ad ali-
:

quid particulare odium vero potest esse ad

,

Ad sextum sic proceditur. 1. Videtur aliquid iii genero. » Sed odium socundum
quod odium non possit esse alicujus in uni- quod est iu parte iutollocliva , cum couso-
 QU.EST. XXIX, ART. VI, ET QUJIST. XXX, ART. I. 237

qiiatur apprehensionem universalem intel- hoc est , in carne mea bonum. Sed
, deside-
lectus, potest utroque modo esse respectu rium mandatorum Dei sub concupiscentia
universalis. cadit, secunduni illud ps. cxvni, 20 Con- :

Ad primum ergo dicendum, quod sensus cupivit anima mea desiderare justificatio-
non apprehendit universale prout est uni- nes tuas. Ergo concupiscentia non est solum
versale apprehendit tamen ahquid cui per
;
in appetitu sensitivo.
abstractionem accidit universahtas. 3. Praeterea, cuilibet potentise est concu-
Ad secundum dicendum, quod id quod piscibile proprium bonum. Ergo concupis-
commune est omnibus, non potest esse ratio centia est in quahbet potentia animse, et non
odii sed nihil prohibet ahquid esse com-
;
solum in appetitu sensitivo.
mune multis quod tamen dissonat ab ahis
, ;
Sed contra est quod Damascenus dicit,
odiosum.
et sic est eis hb. II Orth. fidei, cap. xn, col. 227, t. i,
Ad tertium dicendum quod iha objectio ,
quod « irrationale obediens et persuasibile
procedit de universah secundum quod sub- rationi dividitur in concupiscentiam et

stat intentioni universahtatis ; sic enim non iram. Hsec autem est irrationahs animse
cadit sub apprehensione vel appetitu sensi- pars passiva et appetitiva \ » Ergo concu-
tivo. piscentia est in appetitu sensitivo.

CoNCLUSio. — Cum ovis non modo hunc lupum, Respondeo dicendum, quod, sicut Philo=
sed in genere lupum odio habeat, odium non sophus dicit I Rhetor., cap. xi, parum a
tantum ad particulare, verum etiam ad universale princ, « concupiscentia est appetitus delec-
se extendere potest. tabilis. »
Est autem duplex delectatio, ut infra dice-
tur , una quse est in bono inteUigibili quod
QU^STIO XXX. estbonum rationis alia quse est in bono se-
;
,

DE GONGUPISCENTIA. cundum sensum. Prima quidem delectatio

(Et quatuor quseruntur.) videtur esse animse tantum secunda autem ;

est animse et corporis, quia sensus est virtus

Deinde considerandum est de concupiscen- in organo corporeo. Unde et bonum secun-
tia et circa hoc quseruntur quatuor
, : dum sensum est bonum totius conjuncti.
1° utrum concupiscentia sit in appetitu sen- Talis autem delectationis appetitus videtur
sitivo tantum 2° utrum concupiscentia sit
; esse concupiscentia quse simul pertineat et
passio specialis; 3° utrum sint ahquae con- ad animam et ad corpus, ut ipsum nomen
cupiscentise naturales et ahquae non natu-
, concupiscentise sonat.
rales; 4" utrum concupiscentia sit infmita. Unde concupiscentia ,
proprie loquendo,
est in appetitu sensitivo, et in vi concupisci-
bih, quse ab ea denominatur.
ARTICULUS PRIMUS.
Ad primum ergo dicendum, quod appeti-
Utrum concupisce7itia sit tantum in appetitu tus sapientise vel ahorum spirituahum bo-
sensitivo. norum interdum concupiscentia nominatur
vel propter simihtudinem quamdam vel ,

Ad primum sic Videtur

proceditur. 1. propter intensionem appetitus superioris
quod concupiscentia non solum sit in appe- partis, ex quo fit redundantia in inferiorem
titu sensitivo. Est enim qusedam concupis- appetitum ut simul etiam ipse inferior ap-
;

centia sapientise, et, ut diciturSap., vi, 21 : petitus suo modo tendat in spirituale bonum
Concupiscentia sapietitise deducit adregnum consequens appetitum superiorem et etiam ,

perpetuum. Sed appetitus sensitivus non ipsum corpus spiritualibus deserviat, sicut
potest ferri in sapientiam. Ergo concupis- in psal. Lxxxni, 3, dicitur Cor meum et :

centia non est in solo appetitu sensitivo. caro mea exultaverunt in Deum vivum.
desiderium mandatorum Dei
2. Prseterea, Ad secundum dicendum, quod desideriura
non est in appetitu sensitivo imo Aposto- : magis pertinere potest, proprie loquendo,
lus dicit Rom., vu, 18 Non habitat in me, : non solum ad inferiorem appetitum, sed

•
« Pars illa quse rationem audit, eique obsequi- passiones et appetitus existunt. » Ex vers. Mich.
tur, in cupiditatem distribuitur. Communi
iram et Lequien, apud Migne.
autem nomine pars irrationalia vocatur illa, in qua
 ;;

238 SUMMA THEOLOGICA.

etiam ad siiperiorem non enim importat ; satm* ab amore, et tendit in delectationem,
aliquam consociationem in concupiscendo, quae sunt passiones concupiscibilis ; et sic
sicut concupiscentia; sed simplicem motum distinguitur ab aliis passionibus concupisci-
in remdesideratam. bilis, tanquam passio specialis.
Ad tertium dicendum, quod unicuique Respondeo dicendum, quod sicut dictum
potentise animee appetere competit proprium est,bonum delectabile secundum sensum
bonum appetitu naturali, qui non sequitur estcommuniter objectum concupiscibilis
apprehensionem; sed appetere bonum ap- unde secundum ejus differentias diversae
petitu animali, qui sequitur apprehensionem passiones concupiscibihs distinguuntur.
pertinet solum ad vim appetitivam; appetere autem objecti potest attendi
Diversitas vel
autem aliquid sub ratione boni delectabilis secundum naturam ipsius objecti, vel se-
secundum sensum quod proprie est concu- ,
cundum diversitatem in virtute agendi.
piscere, pertinet ad vim concupiscibilem, Diversitas quidem objecti activi, quae est
CoNCLusio. — Concupiscentia, cum sit rei se- secundum naturam, facit materialem
rei
cundum sensum delectabilis appetitus, in vi con- differentiam passionum sed diversitas quae
;

cupiscLbili sensitivi appetitus proprie est. est secundum virtutem activam, facit for-
malem differentiam passionum, secundum
ARTICULUS II. quam passiones specie differunt.

Utrum concupiscentia
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur
quod concupiscentia non sit passio specialis
potentiae concupiscibihs. Passiones enim dis-
tinguuntur secundum objecta sed objec-
tum concupiscibilis est delectabile secundum
sensum, quod etiam est objectum concupis-
centiae secundum Philosophum in I i?/ie/or.,
cap. XI, parum a princ. Ergo concupiscen-
tia non est passio specialis in concupisci-
sit passio specialis. ^^* autem alia ratio virtutis motivae ipsius
finis vel boni, secundum quod est reaUter
praesens, et secundum quod est absens; nam
secundum quod est praesens, facit in ipso
quiescere; secundum autem quod est ab-
; sens, facit ad ipsum moveri. Unde ipsum
delectabile secundum sensum, inquantum
appetitum sibi adaptat quodammodo, et con-
format, causat amorem; inquantum vero
absens attrahit ad seipsum, causat concu-
piscentiam inquantum vero praesens quietat
;

biU. in seipso, causat delectationem.

2. Praeterea Augustinus dicit in hb.
, Sic ergo concupiscentia est passio diffe-
LXXXIII Qusestioti., quaest. xxxiii, col. 23, rens specie et ab amore, et a delectatione
t. 6, quod cupiditas est amor rerum
(( sed concupiscere hoc delectabile vel illud
transeuntium » et sic ab amore non distin-
; facit concupiscentias diversas numero.
guitur. Omnes autem passiones speciales Ad primum ergo dicendum, quod bonum
ab invicem distinguuntur. Ergo concupis- delectabile non est absolute objectum con-
centia non est passio speciaUs in concupis- cupiscentiae, sed sub ratione absentis, sicut
cibili. et sensibilesub ratione praeteriti est objec-
3. Praeterea, cuilibet passioni concupisci- tum memoriae hujusmodi enim particu-
:

biUs opponitur aliqua passio specialis in lares conditiones diversificant speciem pas-
concupiscibili, ut supra dictum est. Sed con- sionum vel etiam potentiarum sensitivae
cupiscentiae non opponitur aliqua passio partis quae rcspicit particularia.
specialis in concupiscibili dicit enim Da- ; Ad secundum dicendum, quod illa praedi-
mascenus, lib. II Orth. fld., cap. xii, col. catio est per causam, non per essentiam;
930, t. 1, quod expectatum bonum con-
(( non enim cupiditas est per se amor, sed
cupiscentiam constituit praesens vero ,
amoris effcctus.
laetitiam; similiter expectatum malum ti- Vel alitcr dicendum, quod Augustinus
raorem, praescns vero tristitiam; » ex quo accipit cupiditatem large pro quolibet raotu
videtur quod sicut tristitia contrariatur lae- appetitus, qui potest csse respectu boni fu-
titiae, ita tiraor contrariatur concupiscentiae; turi : undo comprehendit sub se et amorem
tiraor autem non est in concupiscibili, sed et speni.
in irascibili. Non ergo concupisccntia est Ad tcrtiuni dicendura, quod passio quaj
specialis passio in concupiscibili. directe opponitur concupisccntiae, iiraomi-
Sed contra est quod concupisccntia cau- nata est, quae ' ita se habet ad malura, sicut
^ Ita codd. et edit. passim; edit. Patav. au. 1712 : « quia. »
 OUiEST. XXX, ART. II ET III. 239

concupiscentia bonum. Sed quia est mali

acl bile : uno modo, quia est conveniens naturse
absentis', sicut et timor, quandoque loco animalis, sicut cibus et potus, et alia hujus-
ejus ponitur timor sicut et quandoque cu-
; modi; et hujusmodi concupiscentia delecta-
piditas loco spei; quod enim est parvum bilis dicitur naturalis; alio modo dicitur
bonum vel malum, quasi non reputatur. Et aliquid esse delectabile, quia est conveniens
ideo pro omni motu appetitus in bonum, animah secundum apprehensionem ; sicut
vel malum futurum ponitur spes, et timor, cum ahquid ut bonum
aliquis apprehendit
quse respiciunt bonum vel malum arduum. et conveniens, et per consequens delectatur

CoNCLUsio, — Concupiscentia est passio sensitivi

in ipso hujusmodi delectabilis concupiscen-
;

appetitus ab amore a quo nascitur, et delectatione tia dicitur non naturalis, et solet magis dici

in quam tendit, secundum speciem diversa. cupiditas.

PrimsB ergo concupiscentise naturales
communes sunt hominibus, et alhs anima-
ARTICULUS IIT.
libus, quia utrisque est aliquid conveniens
Utrum sint aliquse concupiscentise naturales secundum naturam
et delectabile ; et in his

et aliqum non naturales. omnes homines conveniunt. Unde et Philo-

sophus, in III Ethic, loc sup. cit., vocat eas
Ad tertium sic proceditur. 1. Videtur quod « communes » et « necessarias. » Sed secun-
concupiscentiarum, non sint quaedam natu- dse concupiscentise sunt proprise hominum,
rales, et quaedam non naturales. Concupis- quorum proprium est excogitare ahquid ut
centia enim pertinet ad appetitum anima- bonum, et conveniens, preeter id quod na-
lem, ut dictum Sed appetitus naturalis
est. tura requirit. Unde et in II Rhet., loc sup.
dividitur contra animalem. Ergo nulla con- cit,, Philosophus dicit primas concupiscen-
cupiscentia est naturalis. tias esse « irrationales, » secundas vero
2. Prseterea, diversitas materialis non « cum ratione, » Et quia diversi diversi-
facit secundum speciem, sed
diversitatem mode ratiocinantur, ideo etiam secundse
solum secundum numerum quae quidem dicuntur in Ethic, loc sup, cit., « pro-
III
;

diversitas sub arte non cadit. Sed si quae prise » et « appositse, » scilicet supra natu-

sint concupiscentise naturales et non natu- rales^

rales, non differunt nisi secundum diversa Ad primum ergo dicendum, quod illud

objecta concupiscibilia, quod facit materia- idem quod appetitur appetitu naturali, po-
lem differentiam, et secundum numerum test appeti appetitu animali, cum fuerit
tantum. Non ergo dividendse sunt concu- apprehensum; et secundum hoc cibi et

piscentiae per naturales et non naturales. potus, et hujusmodi, quse appetuntur na-
3. Praeterea, ratio contra naturam divi- turahter, potest esse concupiscentia ani-
ditur, ut patet in II Physic, in princ, et mahs.
text. 49. Si igitur in homine est aliqua Ad secundum dicendum, quod diversitas
concupiscentia non naturalis, oportet quod concupiscentiarum naturahum a non natu-
Sed hoc esse non potest quia
sit rationalis. ralibus non est materiaUs tantum, sed etiam
;

concupiscentia, cum sit passio qusedam, quodammodo inquantum procedit

formalis,

pertinet ad appetitum sensitivum non ,

ex diversitate objectiactivi. Objectum autem
autem ad voluntatem, quse est appetitus appetitus est bonum apprehensum. Unde ad
rationis. Non ergo sunt concupiscentiae ali- diversitatem activi pertinet diversitas ap-
quse non naturales, prehensionis prout scilicet apprehenditur
,

Sed contra est quod Philosophus, in III aliquid ut conveniens absoluta apprehen-
Ethic, cai^. xi, in princ, et in I Rhet., cap. sione, ex qua causantur concupiscentise
XI, parum a princ, ponit quasdam concu- naturales, quas Philosophus in Rhet., loc.
piscentias naturales, et quasdam non natu- sup.cit., vocat proutap-
« irrationales ; » et

rales. prehenditur aliquid cum deliberatione, ex

Respondeo dicendum, quod, sicut dictum qua causantur concupiscentiae non natu-
est, concupiscentia est appetitus boni delec- rales, quae propter hoc in Rhet., ibid., di-
tabilis. Dupliciter autem aliquid est delecta- cuntur « cum ratione. »

Mta edit, passim; codd. Al., Gamer., Tarrac. naturales. » Codiccs Alcan. et Camer. :<x super na-
aliique : « mali et abstentls. » * Al. —
« super- : turales. »
 ;

240 SUMMA THEOLOGICA.

Ad tertium dicendum, quod in homine actu ; est enim ejus quod natura requirit
non solum est ratio uuiversalis, quse perti- natura vero semper intendit in aliquid fini-
net ad partem intellectivam, sed etiam ratio tum et certum ; unde nunquam homo con-
particularis, quse pertinet ad partem sensi- cupiscit infinitum cibum vel inflnitum
tivam, ut in I lib. dictum est; et secundum potum. Sed sicut in natura contingit esse
hoc etiam concupiscentia quse est cum ra- inflnitum in potentia per successionem, ita
tione, potest ad appetitum sensitivum perti- hujusmodi concupiscentiam contingit infl-
nere. Et propter hoc appetitus sensitivus tam esse per successionem, ut scilicet post
potest etiam a ratione universali moveri adeptum cibum iterum alia vice desideret
mediante imaginatione particulari. cibum vel quodcumque aliud quod natura
requirit; quia hujusmodi corporaha bona,
CoNCLUsio. — Ex concupiscentiis alise sunt
cum adveniunt, non perpetuo manent, sed
naturales, honiinibus et brutis communes, quibus
deflciunt. Unde dixit Dominus Samaritanse,
secundum sensus appreliensionem, bonum con- *
veniens naturse insequuntur; supra naturam,alise
Joan., IV, 13 Qui biberit ex hac aqua
: *Qu%
ex
bibil
sive non naturales, quibus movemur ad ea bona sitiet iterum. aqua
quae in ratione, vel supra rationem sunt. Sed concupiscentia non naturalis omnino hac.
est inflnita; enim rationem, ut
sequitur

ARTICULUS IV.
dictum est autem competit in infi-
; rationi
tum procedere. Unde qui concupiscit divi-
Utrum concupiscentia sit infinita. tias, potest eas concupiscere non ad aliquem
certum terminum, sed simpliciter se divitem
Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur esse, quantumcumque potest.
quod concupiscentia non sit infmita. Objec- Potest et aha ratio assignari secundum
tum enim concupiscentiae est bonum, quod Philosophum, in I Politic, cap. vi, post
habet rationem flnis. Qui autem ponit infi- med., quare qusedam concupiscentia sit fl-
nitum, excludit finem, ut dicitur in II Me- nita et quaedam Semper enim con-
inflnita.
taph., text. 8. Concupiscentia ergo non potest cupiscentia flnis est inflnita finis enim per ;

esse infinita. se concupiscitur, ut sanitas; unde major

2. Praeterea, concupiscentia est boni con- sanitas magis concupiscitur, et sic in infmi-
venientis, cum procedat ex amore. Sed infi- tum sicut si album per se disgregat, magis
;

nitum, cum sit improportionatum ', non album magis disgregat.

potest esse conveniens. Ergo concupiscentia Concupiscentia vero ejus quod est ad
non potest esse inflnita. flnem non ^ est inflnita, sed secundum illam
3. Prseterea, inflnita non est pertransire ;
mensuram appetitur qua convenit flni. ,

et sic in eis non est pervenire ad ultimum. Unde qui flnem poimnt in divitiis, habent
Sed concupiscenti flt delectatio per hoc quod concupiscentiam divitiarum in infinitum;
attingit ad ultimum. Ergo si concupiscentia qui autem divitias appetunt propter neces-
esset inflnita, sequeretur quod nunquam sitatem vitae, concupiscunt divitias flnitas
fieret delectatio. sufficientes ad necessitatem vitae, ut Pliilo-
Sed contra quod Philosophus dicit in I
est sophus dicit, ibid. Et eadem est ratio de con-
Polit., cap. VI, post. med., quod « in infini- cupiscentia quarumcumque aliarum rerum.
tum ^ concupiscentia existente, homines iii- Ad primum ergo dicciidum, quod omne
finita desiderant. » quod concupiscitur, accipitur ut quoddam
Respondeo dicendum, quod, sicut dictum finitum vel quia est flnitum secundum
:

est, duplex est concupiscentia, una natura- rem, prout concupiscitur semel in actu^;
lis, et alia non naturalis. Naturalis quidem secundum quod cadit
vel quia est flnitum,
concupiscentia non potest esse infinita in sub apprehensione. Non eiiim potest sub

^ Cod. Alcan. : « non proportionalum ; » perpe- legatur « Concupiscenlia est infinita, si secun-
:

ram edil. Rom.« proportionatum. »

:
dum, » etc. Et hoc est prseclse conliarium ejus
* lla cod. Alcan. cui adhajrent edil. Patav.
; Ni- quod D. Thomas tenct.
colai « infinita. » Edil. Uom.
: « infinito concu-
: * lla editi i^assim ; Al. : « simul. » Neutrum ha-
piscenlise existente. beri in quibusdam codd. et edilis, notal Garcia.
' Sic codd.; edit. habent « Si secundum illam
:
Cod. Alcan. : « prout semel concupiscimus in
mensuram appetitus quse convenit fini. » Ncscio — actu. »
qua incuria ia Parm. negatio suppressa fuit, ita ut
 ;;

QU^ST. XXX, ART. IV, ET QUJIST. XXXI, ART. I. 241

ratione infiniti apprehendi, quia « inflnitum

est cujus quantitatem accipientibus semper ARTICULUS PRIMUS.
est aliquid extra sumere, » ut dicitur in III
Phys., text. 63. TJtrum delectatio sit passio.
Ad secundum dicendum, quod ratio quo-
dammodo est virtutis infinitse, inquantum Ad primum sic proceditur.
Videtur quod 1 .

potest in infmitum aliquid considerare, ut delectatio non sit passio. Damascenus enim,
numerorum et linea-
apparet in additione in II lib. 0)'th. fid., cap. xxu, col. 942, t. 1,
rum. Unde infmitum aiiquo modo sumptum distinguit operationem a passione, dicens
estproportionatum rationi nam universale, ; quod « motus qui est secundum
operatio est
quod ratio apprehendit est quodammodo , naturam, passio vero est motus contra natu-
infmitum, inquantum in potentia continet ram ^
. » Sed delectatio est operatio, ut Phi-
infmita singularia. sophusdicit in VII Ethic, cap. xn et xui, et
Ad tertium dicendum, quod ad hoc quod in X, cap. iv. Ergo delectatio non estpassio.
aliquis delectetur, non requiritur quod om- 2. Prseterea, pati est moveri, ut dicitur in
nia consequatur quse concupiscit sed quod ; III Phys.y text. 19, et II De anima, text. 54.
in quolibet concupito quod consequitur de- Sed delectatio non consistit in moveri, sed
lectetur'. in motum esse ; causatur enim delectatio ex

CoNCLusio. — Cum naturalis concupiscentia sit

bono jam adepto. Ergo delectatio non est

ejus quod requirit natura, quse semper ad aliquid passio.

finitum et certum tendit, non potest esse infniita 3. Prseterea, delectatio consistit in quadam
in actu, licet in potentia secundum successionem perfectione delectati perficit enim operatio-
;

infmita dici possit : non natuialis vero concu- nem, ut dicitur in X Ethic., cap. iv, post
piscentia, quse videlicetnon naturam, sed rationem med. Sed perfici non est pati, vel alterari, ut
sequitur, quee in infinitum procedere potest, dicitur in VII Physicorum, text. 16, et in II
prorsus inliuita est.
Be anima, text. 58. Ergo delectatio non est
passio.

QU^STIO XXXI. Sed contra est quod Augustinus in XIV

De civ. Dei, cap. vi, vii, viii, col. 409, etc,
DE DELECTATIONE SECUNDUM SE. t. 7, ponit delectationem, sive gaudium, vel
(Et octo quseruntur.) Isetitiam, inter alias passiones animse.
Respondeo dicendum, quod motus appeti-
Deinde considerandum est de delectatione tus sensitivi proprie passio nominatur, sicut
et tristitia. supradictum est. AfTectio autem qusecumque
Circa vero consideranda
delectationem ex apprehensione sensitiva procedens est
sunt quatuor primo, de ipsa delectatione
:
motus appetitus sensitivi. Hoc autem necesse
secundum se secundo, de causis delectatio-
;
est competere delectationi nam, sicut Philo- ;

nis; tertio, de effectibus ejus quarto, de bo- ; sophus dicitin I Rhet., c. xi, in princ, « de-
nitate et malitia ipsius. Circa primum quae- lectatio est quidam motus animae, et consti-
runtur octo : i° utrum delectatio sit passio tutio simul tota, et sensibilis in naturam
2" utrum sit in tempore ;
3"
utrinu differat a existentem. »
gaudio 4° utrum sit
; in appetitu intellectivo Ad
cujus intellectum considerandum est,
5" de comparatione delectationum superioris
quod, sicut contingit in rebus naturaUbus
appetitus ad delectationem inferioris 6° de ;
aliqua consequi suas perfectiones naturales,
comparatione delectationum sensitivarum ad ita hoc contingit in animalibus et quamvis ;

invicem T utrum sit aliqua delectatio non

;
moveri ad perfectionem non sit totum simul,
naturalis; 8° utrum delectatio possit esse tanien consequi naturalem perfectionem est
contraria delectationi. totum simul. Hsec autem est differentia
inter animalia et alias res naturales, quod
alise res naturales, quando constituuntur in
id quod convenit eis secundum naturam,

^ Ita Garcia, Nicolai et posteriores editiones. » « Actio motus est naturae consentaneus ;
passio,
Edit. Rom. cum cod. Al. « Sed in quolibet con- : motus prseter naturam. » Ex vers. Mich. Lequien.
cupito quod consequilur, delectatur.

II. 16
 ;

242 SUMMA THEOLOGTCA.

hoc non sentiunt, sed animalia hoc sentiunt ordinantur aliquai passiones, ut supra dic-
et ex isto sensu causatur quidam motus ani- tum est, et secundum hoc delectatio dicitur
mae in appetitu sensitivo, et iste motus est passio.
delectatio. Per hoc ergo quod dicitur quod CoNCLUsio. — Delectatio, cum sit molus iii
motus animee, » ponitur in
delectatio est « appetitu animali consequens apprehensionem
genere per hoc autem quod dicitur « consti-
;
sensus, aniraai passio est.
tutio in existentem naturam, » id est, in id
quod existit in natura rei, ponitur causa de- ARTICULUS II.

lectationis, scilicet preesentia connaturahs Utrum delectatio sit in tempoi^e.

boni per hoc autem quod dicitur simul tota,
;

ostenditur quod constitutio

' non debet accipi Ad secundum sic proceditur. i. Videtur
prout est in constitui, sed prout est in cons- quod delectatio sit in tempore. Delectatio
titutum esse, quasi in termino motus non : enim est motus quidam, ut in I Rhet., c. xi,

enim delectatio est generatio, prout Plato in princ, Philosophus dicit. Sed motus om-
posuit; sed magis consistit in factum esse, nis est in tempore. Ergo delectatio est in
ut dicitur in VII Ethic, cap. xn; per hoc tempore.
autem quod dicitur sensibihs, excluduntur 2. Praeterea, diuturnum » vel
« moro- <(

perfectiones rerum insensibihum, in quibus- sum » dicitur aliquid secundum tempus. Sed
non est delectatio. aliquae delectationes dicuntur morosse. Ergo
Sic ergo patet, quod, cum delectatio sit delectatio est in tempore.
motus in appetitu animah, consequens ap- 3. Prffiterea, passiones animae sunt unius
prehensionem sensus, delectatio est passio generis. Sed aliquse passiones animae sunt
animae. in tempore. Ergo et delectatio.
Ad primum ergo dicendum, quod operatio Sed contra est quod Philosophus dicit in
connaturahs non impedita est perfectio se- X Ethic., cap. in et iv, quod « secundum
cunda, ut habetur in II De anima, text. 2, 5 nuHum tempus accipiet quis delectationem. »
et 6, quando constituuntur res in
et ideo Respondeo dicendum, quod aliquid contin-
propria operatione connaturali et non impe- git esse in tempore duphciter uno modo se- :

dita, sequitur delectatio, quae consistit in per- cundum se, aho modo per ahud, et quasi per
fectum esse, ut dictum est. Sic ergo cum accidens. Quia enim tempus est numerus
dicitur quod delectatio est operatio, non est successivorum, illa secundum se dicuntur
praedicatio per essentiam, sed per causam. esse in tempore, de quorum ratione est suc-
Ad secundum dicendum;, quod in animali cessio vel aliquid ad successionem pertinens
duplex motus considerari potest unus se- : sicut motus, quies, locutio, et alia hujus-
cundum intentionem fmis, qui pertinet ad modi. Secundum aliud vero, et non per se
appetitum ahus secundum executionem, qui
; dicuntur esse in tempore illa de quorum ra-
pertinet ad exteriorem operationem. Licet tione non est ahqua successio, sed ta-

ergo in eo qui jam consecutus est bonum, men ahcui successivo subjacent sicut esse :

inquo delectatur, cesset motus executionis, hominem de sui ratione non habet succcssio-
quo tendit ad finem, non tamen cessat mo- nem non enim est motus, sed terminus ino-
;

tus appetitiva? partis, quae sicutprius deside- tus vel mutationis, vel generationis ipsius ;

rabat non habitum, ita postea delectatur in sed quia humanum esse subjacet causis
habito. Licet enim delectatio sit quies qua^- transmutabihbus, secundum hoc homincm
dara appetitus, considerata praesentia boni esse est in tempore.
delectantis, quod appetitui satisfacit, tamen dicendum est, quod delectatio
Sic igitur
adhuc remanet immutatio appctitus ab appe- secundum se quidem non est in tempore est ;

tibih, ratione cujus delectatio motus quidam enim delectatio in bono jam adepto, quod est
est. quasi terminus motus.
Ad tertium dicendum, quod, quamvis no- Sed si illud bonum adeptuni transmuta-
men passionis magis propric conveniat pas- tioni subjaceat, crit delcctatio per accidens
sionibus corruptivis ct in malum tendentiljus in tcmpore ;autem sit oinnino intransmu-
si

sicut sunt ffigritudinescorporalcs, ct tristitia tabile, delectatio non crit iu tempore nec per
et timor in anima, tamen etiam iu bonum se, nec pcr accidcns.

^ AJ. : « ostendit. »
 ;

QU^ST. XXXI, ART. 11 ET III. 243

Ad primum ergo dicendum, quod, sicut qusedam species delectationis. Est enim con-
dicitur in III De anima, text. 28, motus du- siderandum, quod, sicut sunt quaedam con-
pliciter dicitur : uno modo, qui est <( actus cupiscentise naturales, qusedam autem non
imperfecti, » scilicet existentis in potentia, naturales, sed consequuntur rationem, ut
inquantum hujusmodi; et talis motus est supra dictum est, ita etiam delectationum
successivus et in tempore. Alius autem motus qusedam sunt naturales, et quaedam non na-
est « actus perfecti, » id est, existentis in turales, quse sunt cum ratione; vel sicut
actu, sicut intelligere, sentire, velle, et hu- Damascenus, Orthod. fid., cap. xni,
lib. II

jusmodi, et etiam delectari; et hujusmodi col. 930, Gregorius Nyss. ', lib. De
t. 1, et

motus non est successivus, nec per se in nat. hom., dicunt Voluptatum hsec sunt
: <(

tempore. animse, illse corporis : » quod in idem redit.

Ad secundum dicendum, quod delectatio Delectamur enim et in his quse naturaliter
dicitur morosa vel diuturna, secundum quod concupiscimus, ea adipiscentes, et in his
per accidens est in tempore. quse concupiscimus secundum rationem. Sed
Ad tertium dicendum, quod aliae passiones nomen gaudii non habet locum nisi in de-
non habent pro objecto bonum adeptum, si- lectatione quse consequitur rationem. Unde
cut delectatio unde plus habent de ratione
; gaudium non attribuimus brutis animali-
motus imperfecti quam delectatio; et per bus, sed solum nomen delectationis.
consequens magis delectationi convenit non Omne autem quod concupiscimus secun-
esse in tempore. dum naturam, possumus etiam cum delec-
sed non e
CoNCLusio. — Delectatio secundum nunquam
se
tatione rationis concupiscere :

tempore; verum si sit in

est in bono jam adepto, converso. Unde de omnibus de quibus est de-

quod transmutationi subjacet, est in tempore per lectatio, potest esse gaudium in habentibus

accidens. rationem, quamvis non semper de omnibus

sit gaudium quandoque enim aliquid sentit
;

ARTICULUS III. aliquam delectationem secundum corpus, de

Utrum delectatio differat a gaudio. qua tamen non gaudet secundum rationem.
Et secundum hoc patet quod delectatio est in
Ad tertium sic proceditur. \ . Videtur quod plus quam gaudium.
gaudium sitomnino idem quod delectatio. Ad primum ergo dicendum, quod cum ob-
Passiones enim animae differunt secun- jectum appetitus animalis sit bonum appre-

dum objecta. Sed idem est objectum gaudii hensum, diversitas apprehensionis pertinet
et delectationis , sciUcet bonum adeptum. quodammodo ad diversitatem objecti et sic ;

Ergo gaudium est omnino idem quod delec- delectationes animales, quse dicuntur etiam
tatio. gaudia, distinguuntur a delectationibus cor-
2. Prseterea,unus motus non terminatur poralibus, quse dicuntur solum delectatio-
ad duos terminos sed idem est motus qui
: nes sicut et de concupiscentiis supra dictum
;

terminatur ad gaudium et delectationem, est.

scilicet concupiscentia. Ergo delectatio et Ad secundum dicendum, quod similis dif-

gaudium sunt omnino idem. ferentia invenitur etiam in concupiscentiis

3. Prseterea, si gaudium est aliud a de- ita quod delectatio respondeat concupiscen-
lectatione, videtur quod pari ratione et laeti- tise, et gaudium respondeat desiderio quod ;

tia, et exultatio, et jucunditas significent ali- magis videtur pertinere ad concupiscentiam

quid ahud a delectatione et erunt omnes ; sic animalem; et sic secundum differentiam
diversae passiones; quod videtur esse fal- motus est etiam differentia quietis.
sum. Non ergo gaudium differt a delecta- Ad tertium dicendum, quod alia nomina
tione. ad delectationem pertinentia sunt imposita
Sed contra quod in brutis animalibus
est ab effectibus delectationis nam Isetitia impo- ;

non dicimus gaudium sed in eis dicimus ; nitur a dilatatione cordis, ac si diceretur Ise-
delectationem. Non ergo est idem gaudium titia exultatio vero dicitur ab exterioribus
:

et delectatio. signis delectationis interioris, quse apparent

Respondeo dicendum, quod gaudium, ut exterius, inquantum scilicet interius gau-
Avicenna dicit in libro suo De anima, est dium prosilit ad exteriora : jucunditas vero

< Nemesius, cui liber De nat. hom. jamdiu fuit restitutus : c. xvm, col. 678.
 ;

244 SUMMA THEOLOGICA.

dicitur a quibusdam specialibus laRtitiae si- Ad primum ergo dicendum, quod in illa

gnis vel effectibus et tainen omnia ista no-

; definitione Philosophi sensibile ponitur com-
mina videntur pertinere ad gaudium non ; muniter pro quacumque apprehensione
enini utimureis nisi in naturis rationalibus, dicit enim Philosophus in X Ethic, cap. iv,

CoNCLusio. — Differunt delectatio, quaj etiam

a princ, quod « secundum omnem sensum
brutis attribuitur, et gaudium quod consequitur est dclectatio, similiter autem secundum in-
delectationem quae sit secundum rationem. tellectum et speculationem. »

Vel potest dici quod ipse definit delectatio-

ARTICULUS IV.
nem appetitus sensitivi.
Ad secundum dicendum, quod delectatio
Utrum delectaiio sit in appetitu liabet rationem passionis, proprie loquendO;,
ititellectivo. inquantum est cum ahqua transmutatione
corporah et sic non est in appetitu intellec-
;

Ad quartum sic proceditur. \. Videtur tivo, sed secundum simplicem motum; sic
quod non sit in appetitu inteliec-
delectatio enim etiam est in Deo et in angelis. Unde
tivo. Dicit enim Philosoplms in 1 Rhetor., dicit Philosophus in VII Ethic, cap. ult.,
c. XI, inprinc, quod « delectatio est motns circ fin., quod « Deus simphci operatione
quidam sensibilis, » qni non est in parte in- gaudet; » et Dionysius dicit in fin. CsbI.
tellectiva. Ergo delectatio non est in parte hier., § 9, col. 339, t. 1, quod « angeh non
intellectiva. sunt susceptibiles nostrai passibilis delecta-
2. Praeterea, delectatio est passio quae- tionis, sed congaudent Deo secundum incor-
dam. Sed omnis passio est in appetitu sen- ruptionis laetitiam'. »

sitivo. Ergo delectatio non est nisi in appe- Ad tertium dicendum, quod in nobis non
titu sensitivo. solum est delectatio in qua communicamus
3. Praeterea, delectatio est communis nobis cum brutis, sed etiam in qua communica-
et brutis. Ergo non est nisi in parte quae mus cum angeUs unde ibidem Dionysius
:

nobis et brutis communis est. dicit, quod « sancti homines multoties fiunt
Sed contra est quod in psal. xxxvi, 4, in participatione delectationum angehca-
dicitur Delectare in Domino. SedadDeum
: rum-. » Et ita in nobis est delectatio non
non potest extcndi appctitus sensitivus, scd sohim in appetitu sensitivo, in quo commu-
solum intellectivus. Ergo delectatio potest nicamus cum brutis, sed eliam in appetitu
esse in appetitu intoUectivo. inlellectivo, in quo communicamus cum an-
Respondeo dicendum, quod, sicut dictum gehs.
est, delectatio qua"dam sequitur apprebcn- CoNCLusio. — Cum delectatio sequatur appre-
sionem rationis. Ad apprchensionein autem hensioncm rationis, non solum in appetitu sensi-
rationis non solum commovetiu^ appetitus tivo, sed in intellectivo necesse est esse.
sensitivus per applicationcm ad aliquid par-
ticulare, sed etiani appelitus intellectivus,
ARTICULUS V.
qui dicitur voluntas. Et secundum hoc in
appetitu intellectivo, sive in voluntate, est Utnim delectationes corporales et sensibiles
delcctatio, qua? dicitur gaudium, non autem sint majoi^es delectationibus spiritualibus,
delcctatio corporalis. et intelligibilibus.
lloc tamen intercst inter delectationem
utriusque appetitus, quod delectatio appcti- Ad quintum sic proceditur. 1. Videtur
tus sensibilis est cum aliqua transmutatione quod delectationes corporales et sensibiles
corporali ; delectatio autem appetitus intcl- sint majores delectationibus spiritualibus et
lectivi nihil aliud esl quam
simplex motus intelligibilibus; omnes enim aliquam delcc-
vohnitatis. Et secundum hoc Augustinus tationem sequuntur, secundum Philoso-
XIV De civ. Dei, cap. vi, col. 40!),
dicit in phuni in X Ethic, cap. ii. Scd plures se-
quod « cupiditaset la^.titianihilcstaliud
t. 7, quuntur delectationes sensibilcs quam de-
quam vohmtas in eorum couscnsionem quai lectationes spiriluales intclligibiles. Ergo
volumus. » delectationes corporales sunt majores.

< « Omnino incapaccs sunt passil)ilis noslras lectalionis. » Cord.

voluplalis; Deo aulcin cunj^audere i)erliibeiilur... = « Cujus siupo numero viri quoque sancti par-
juxta benignse copiam lajtilia} alque inollabilis de- ticipes eiTecli sunt. » Cord.
 QUMST. XXXI, ART. V. 245
magnitiido causge ex effectu
2. Praeterea, Sed si comparentur delectationes intelli-
cognoscitur, Sed delectationes corporales gibilesspiritualesdelectationibussensibilihus
habent fortiores effectus transmutant enim ; corporalibus, sic secuudum se, et simpliciter
corpus, et in quibusdam insanias faciunt, loquendo, delectationcs spirituales sunt ma-
ut dicitur in VII Ethic, cap. ni, circa. med. jores. Et hoc apparet secundum tria quse
Ergo delectationes corporales sunt fortiores. requiruntur ad delectationem scilicet bo-
,

3. Praeterea, delectationes corporales opor- num conjunctum, et id cui conjungitur, et

tettemperare et refrenare propter earum ipsa conjunctio. Nam
ipsum bonum spiri-
vehementiam. Sed delectationes spirituales majus quam corporale bonum, et
tuale et est
non oportet refrenare. Ergo delectationes est magis dilectum. Cujus signum est quod
corporales sunt majores. homiucs etiam a maxime corporalibus vo-
Sed contra est quod dicitur in psal. cxvni, luptatibus abstinent, ut non perdant hono-
103 : Qiiam dulcia faucibus meis eloquia rcm, qui est bonum intelligibilc. Similiter
fz/a, sM/jer wze/ orz »7260.'' et Philosophusdicit etiam ipsa pars inlcllcctiva est multo nobi-
in X Etliic, cap. vii, quod « maxima delec- lior et magis cognosciiiva quam pars sensi-
tatio cstquse est secundum operationem sa- tiva. Conjunctio etiam utriusque est magis
pientiae. » intima, et magis perfecta, et magis firma.
Respondeo dicendum, quod, sicut jam Intimior quidem cst, quia sensus sistit circa
dictum est, delectatio provenit ex conjunc- exteriora accidentia rei; intellectus vero pe-
tione convenientis, qui' sentitur vel cognos- netrat usque ad rei esscntiam; objectum
citur. In operationibus^ autem animse, enim intellectus est quod quid est. Perfectior
preecipue sensitivae et intellectivae, est hoc autcm est, quia conjunctioni sensibilis ad
considerandum, quod cum non transeant in sensum adjungitur motus, qui est actus
materiam cxteriorem, sunt actus vcl per- imperfectus unde ct del(;ctationes sensibiles
;

fectiones operantis, scilicet intelligere, sen-
tire, velle, et hujusmodi.
transeunt in exterioreiu materiam, magis
sunt actiones et perfectiones matcriae trans-
non sunt totae simul, sed in eis aliquid per-
Nam actiones qiiae transit, ct aliquid expectaturconsumman-
dum, ut patet in delectatione ciborum et
venereorum sed intclligibilia sunt absque
;

mutatae motus enim cst

: actus mobilis a « motu, unde delectationes tales sunt totae
movente. » Sic igitur praedictse actiones simul. Est etiam firmior, quia delectabilia
animse scnsitivae ct intellectivae, et ipsae sunt corporalia sunt corruptibilia, et cito defi-
quoddatn bonum operantis, et sunt etiam ciunt; bona vero spiritualia sunt incorrup-
cognitae per sensum ct intellectum unde : tibilia.

ctiam ex ipsis consurgit delcctatio, ct non Sed quoad nos delcctationes corporales
solum cx carum objectis. sunt magis vehementes propter tria primo, :

Si igitur comparenlur delectationes intel- quia sensibilia sunt magis nota quoad nos
Ugibiles delectationibus sensibilibus, sccun- quam intelligibilia. Secundo etiam, quia
dum quod delectamur in ipsis actionibus, delectationes sensibiles, cum sint passiones
puta in cognitione sensus ct in cognitione sensitivi appetitus, sunt cum aliqua trans-
intellectus, non est dubium quod multo sunt mutatione corporali ;
quod non contingit in
majores delectationes intelligibiles quam delcctationibus spiritualibus, nisi per quam-
sensibiles. Multo enim magis delectatur dam redundantiam a superiori appetilu ad
homo de hoc quod cognoscit aliquid intelli- inferiorem. Tertio, quia delcctationcs cor-
gendo, quam de hoc quod cognoscit aliquid poralcs appetuntur ut medicinae quaedam
sentiendo, quia intellectualis cognitio et per- contra corporalcs dcfectus vel molestias, ex
fectior cst et magis cognoscitur, quia intel- quibus quaedam consequuntur
tristitiae :

lectus. magis reflectitur supra actum suum unde delectationes corporales tristitiis hu-
quam sensus. Est ctiam cognitio intellectiva jusmodi supervenientes magis sentiuntur,
magis dilecta nuUus enim cst qui non vcllet
; et per conscquens magis acccptantur, quam
magis carcre visu corporali quam visu in- delectationes spirituales, quae non habent
tellectuali, eo modo quo bestiae vel stulti tristitias contrarias, ut infra dicetur.
carent, sicut Augustinus dicit in lib. XIV Ad primum crgo dicendum, quod ideo
De Trin., cap. xiv, § 19, col. lOot, t. 8. plures sequuntur delectationes corporales,

• Al. : « cum senlitur et. » — » Al. ; « operibus.»

 240 SUMMA THEULOGICA.
quia bona sensibilia sunt magis et pluribus dictum est, unumquodque, inquantum ama-
nota et etiam quia homines indigent delec-
; Sensus autem, ut
tur, efficitur delectabile.
tationibus ut medicinis contra multiplices dicitur in Metaph., in princ, propter duo
I

dolores et tristitias. Et cum plures homi- dihguntur, scihcet propter cognitionem, et

num non possint attingere ad delectationes propter utiUtatem unde et utroque modo
:

spirituales, quse sunt propriaBvirtuosorum, contingit esse delectationem secundum sen-

consequens est quod declinent ad corporales. sum. Sed quia apprehendere ipsam cogni-
Ad secundum dicendum, quod transmu- tionem tanquam bonum quoddam, proprium
tatio corporis magis contingit ex delecta- est hominis, ideo primae delectationes sen-
tionibus corporalibus, inquantum sunt pas- suum, quae scilicet sunt secundum cognitio-
siones appetitus sensitivi. nem, sunt propri» hominum delectationes ;

Ad tertium dicendum, quod delectationes autem sensuum inquantum diUguntur

,

corporales sunt secundum partem sensiti- propter utihtatem, sunt communes omnibus
vam, quee regulatur ratione ; et ideo indigent animaUbus.
temperari per rationem; sed
et refrenari Si igitur loquamur de delectatione sensus
delectationes sunt secundum
spirituales quse est ratione cognitionis, manifestum est
mentem, quae est ipsa regula unde sunt ; quod secundum visum est major delectatio
secundum seipsas sobrise et moderatse. quam secundum aUquem aUum sensum.
Si autem loquamur de delectatione sensus
CoNCLusio. — Cura intellectualis cognitio per-
quae est ratione utiUtatis, sic maxima delec-
fectior et nobis carior sit, et bonum spirituale
majus sit magisque dilectum, necessum est delec-
tatio secundum tactum. UtiUtas enim
est

tationes intelligibiles et spirituales majoris delec- sensibilium attenditur secundum ordinem

tationis esse quam sensibiles et corporales, licet ad conservationem naturae animaUs. Ad
hse quoad nos interdum magis sint vehementes. hanc autem utilitatem propinquius se ha-
bent sensibiUa tactus est enim tactus cognos-
;

citivus eorum ex quibus consistit animal,

ARTICULUS VL
sciUcet caUdi et frigidi, et humidi et sicci,
Utrum delectationes tactus sint majores de- et hujusmodi. Unde secundum hoc delecta-
lectationibus quge sunt secundum alios tiones quae sunt secundum tactum, sunt
sensus. majores, quasi fmi propinquiores. Et propter
hoc etiam animaUa, quae non habent delec-
Ad sextum sic proceditur. 1. Videtur tationem secundum sensum, nisi ratione
quod delectationes qua? sunt secundum tac- utiUtatis, non delectantur secundum aUos

tum, non sint majores delectationibus quai sensus nisi in ordine ad sensibUia tactus;
sunt secundum aUos sensus. Illa enim de- neque enim odoribus leporum canes gau-
lectatio videtur esse maxima, qua exclusa, dent, sed cibatione neque leo voce bovis,
;

gaudium omne cessat. Sed talis est delectatio sed comestione, ut dicitur in III Ethic, c. x,
quee est secundum visum dicitur enim To- ; circa med.
^hi bise, V, 12 Quale gaudium eritmihi* qui
:
Cum igitur delectatio tactus sit maxima
"^"
in tenebris sedeo, et lumen cxli non video ? ratione utiUtatis, delectatio autem visus ra-
Ergo delectatio quse est per visum, est tione cognitionis, quis utramque compa-
si

maxima inter sensibiles delectationes. rare vcUt, inveniet simpliciter delectationem

2. unicuique fit delectabilc
Praeterea, tactus esse majorem delcctatione visus, se-
illud quod amat, ut Philosophus dicit in 1 cundum quod consistit intra limites sensibUis
Rhetor., cap. xi. Sed inter omnes sensus delectationis quia manifcstum est, quod id
:

maxime diligitur visus. Ergo delectatio quffi quod est naturale, in unoquoque est poten-
est secundum visum, cst maxima. tissimum. Ilujusmodi autem delectationes
3. Praiterea, principiuni amicitiffi delecta- tactus sunt, ad quas ordinantur concupis-
bilis maxime est visio. Sed causa tahs ami- centifii naturales, sicut cibi et venerea, et
citiai est delectatio. Ergo secundum visum hujusmodi.
videtur esse maxima delcctatio. Sed si considoremus dolectationcs visus,
Sed contra cst quod Philosophus dicit in secundum quod visus deservit iutcUectui,
III Ethic, cap. x, quod « maximae delec- sic delectationes visus erunt potiores, ea
tationes sunt secundum tactum. » ratione qua et inteUigibilos dolectationes

hospondco dicendum, quod, sicut jam sunt potiorcs sonsibiUbus.

 ;

QUJEST. XXXI, ART. VI ET YII. 247

Ad primum ergo dicendum, quod gau- citur in II Phys., text. 4 et 5. Natura autem
dium, sicut supra dictum est, significat ani- in homine dupliciter sumi potest.Uno modo,
malem delectationem ; et haec maxime per- prout intellectus et ratio est potissima homi-
tinet visum; sed delectatio naturalis
ad nis natura quia secundum
,
eam homo in
magis pertinet ad tactum. specie constituitur ; et secundum hoc natu-
Ad secundum dicendum quod visus ,
rales delectationes hominum dici possunt
maxime diligitur propter cognitionem^ eo quae sunt in eo quod convenit homini secun-
quod multas rerum differentias nobis osten- dum rationem ; sicut delectari in contempla-
dit, ut ibidem dicitur. tione veritatis et in actibus virtutum est na-
Ad tertium dicendum, quod alio modo de- turale homini. Alio modo potest sumi natura
lectatioestcausaamoris carnalis, etaliomodo in homine secundum quod condividitur ra-
visio; nara delectatio, et maxime quae est se- tioni scilicet id quod est commune homini
,

cundum tactum^ est causa amicitiae delecta- et aliis prsecipue quod rationi non obedit
,

bilis per modum fmis visio autem est causa,

; et secundum hoc ea quse pertinent ad con-
sicut unde est principium motus, inquan- servationem corporis vel secundum indivi-
tum per visum amabilis imprimitur species duum, ut cibus, potus, lectus et hujusmodi,
rei quse allicit ad amandum, et ad concupis- vel secundum speciem sicut venereorum ,

cendam ejus delectationem. usus, dicuntur homini delectabilia natura-

hter.
CoNCLUsio. — Delectatlo visus ratione cognitionis
inter sensibiles maxima est sed delectatio tactus
;
Secundum utrasque autem delectationes
tum ratione utilitatis, tum quia ad eam ordinantur contingit aliquas esse innaturales , simplici-
concupiscentise naturales, est simpliciter omnium ter loquendo, sed connaturales secundum
aliorum sensuum delectationibus major. quid. Contingit enim in aliquo individuo
corrumpi aliquod principiorum naturalium
speciei : et sic id quod est contra naturam
ARTICULUS VII.
per accidens naturale huic indi-
speciei, fieri

Utrum aliqua delectatio sit non naturalis. viduo, sicut aquae calefactse est naturale
quod ita igitur contingit quod id
calefaciat :

Ad septimum sic proceditur. 1. Videtur quod naturam hominis vel quan-

est contra

quod nulla delectatio sit naturalis. Delecta- tum ad rationem vel quantum ad corporis ,

tio enim in affectibus animse proportionatur conservationem fiat huic homini connatu-
,

quieti in corporibus. Sed appetitus corporis rale propter aliquam corruptionem naturae
naturalis non quiescit nisi in loco connatu- in eo existentem. Quse quidem corruptio
rali. Ergo nec quies appetitus animalis, quse potest esse vel ex parte corporis sicut ex ,

est delectatio, potest esse nisi in aliquo con- aegritudine, sicut febricitantibus dulcia vi-
naturali. Nulla ergo delectatio est non natu- dentur amara et e converso, sive propter
ralis. malam complexionem, sicut aliqui delectan-
2. Prseterea , illud quod est contra natu- tur in comestione terrae vel carbonum vel , ,

ram, est violentum. Sed omne violentum <( aliquorum hujusmodi vel etiam ex parte ;

est contristans » ut dicitur in V Metaph.,

,
animse sicut propter consuetudinem aliqui
,

text. 6. Ergo nihil quod est contra naturam, delectantur in comedendo homines , vel in
est delectabile. coitu bestiarum aut masculorum aut aho-
, ,

3. Preeterea, constitui in propriam natu- rum hujusmodi, quae non sunt secundum
ram, cum sentitur, causat delectationem, ut naturam humanam.
patet in defmitione Philosophi supra posita. Et per hoc patet responsio ad objecta.
Sed constitui in naturam unicuique est na- CoNCLusio. — Cum quaidam delectationes sint
turale quia motus naturalis est qui est ad
,
contra naturam, etiam quasdam non esse naturales
terminum naturalem. Ergoomnis delectatio necesse est.
est naturalis.
Sed contra quod Philosophus dicit,
est
VII Ethic., cap. xu et ult., quod « qusedam
delectationes sunt segritudinales , et contra
naturam. »
Respondeo dicendum quod naturale dici- ,

tur « quod est secundum naturam » ut di- ,

248 SUMMA THEOLOGICA.
nisi per convenientiam ad aliquid unum,
ARTICULUS VIII. sciUcet rationcm.
Ad secundiim dicendum quod delectatio ,

Utrum delectatio possit esse delectationi se habet in afTectibus animse sicut quies na-
contraria. turalis in corporibus ; est enim in aUquo
convenienti, et quasi connaturali. Tristitia
Ad octavum sic proceditur. i. Videtur autem se habet sicut quies violenta ; trista-
quod non sit delectatio contra-
delectationi bile enira repugnat appetitui animaU , sicut
ria. Passiones enim animae speciem et con- locus quietis violentse naturaU. appetitui
trarietatem recipiunt secundum objectum. Quieti autem naturaU opponitur et quies
Objectum autem delectationis est bonum. violenta ejusdem corporis, et quies naturalis
Cum igitur bonum non sit contrarium bono, . aUerius ut dicitur in V Physic, text. 54 et
,

sed bonum malo contrarietur et malum , seq. Unde delectationi opponitur et delecta*
bono, ut dicitur in Prdedicamentis , cap. De tio et tristitia.
oppos., in princ, videtur quod delectatio Ad tertium dicendum quod ea in quibus ,

non sit contraria delectationi. delectamur, cum sint objecta delectationis,

2. Prseterea, uni est contrarium unum,ut non solum faciunt differentiam materialem,
probatur in X Metaph.,tQx{. 17. Sed delecta- sed etiam formalem, si sit diversa ratio
tioni contraria est tristitia. Non ergo delec- delectabiUtatis. Diversa enim ratio objecti
tationi contrarla est delectatio. diversificat speciem actus vel passionis, ut ex
3. Preeterea , si delectationi contraria est supra dictis patet.
delectatio hoc non est nisi propter contra-
, CoNCLusio. — Ciim aliqiiee delectationes se
rietatem eorum in quibus aliquis delectatur. impediaiit, necesse est quoque aUquas aliis esse

Sed hsec dilferentia est materiaUs contra- ;

contrarias.

rietas autem est differentia secundum for-

mam, ut didiurinX Metaph.,text. 13 et 14. QU^STIO XXXII.
Ergo contrarietas non est delectationis ad
DE CAUSA DELECTATIONIS.
delectationem.
(Et octo quseruntur.)
Sed contra, « ea quae se impediunt ineo-
dem genere existentia, » secundum Philoso- Deinde considerandum est de causis de-
phum, idid., « sunt contraria. » ^ed quae- lectationis et circa hoc quseruntur octo
, :

dam delectationes se invicem impediunt ut , 1° utrum operatio sit causa propria delecta-

dicitur in X Ethic, cap. v, circa med. Ergo tionis 2° utrum motus sit causa delectatio-
;

aliquee delectationes sunt contrarise. nis 3" utrum spes et memoria

;
4" utruni ;

Respondeo dicendum, quod delectatio in tristitia 5° utrum actiones aUorum sint no-
;

affectionibus animse sicut dictum est pro-

,
,
bis delectationis causa G° utrum benefacere ;

portionatur quieti in corporibus naturali- alteri sit causa delectationis 7° utrum simi- ;

bus. Dicuntur autem duse quietes esse con- litudo sit causa delectationis; 8° utrum admi-
trariae, quse sunt in ^ contrariis terminis ; ratio sit causa delectationis.
sicut quies quse est sursum, ei quse est
deorsum ut dicitur in V Physic, text. 54.
,
ARTICULUS PRIMUS.
Unde et contingit in affcctibus animse duas
dolectationes esse contrarias, Utrum operatio sit causa propria delecta-
Ad primum ergo dicendum, quod verbum tionis.
illud Philosophi est intelUgcndum, secun-
dum quod bonum et mahim accipitur in vir- Ad primum sic proccditur. \. Videtur
tutibus ct vitiis nam inveniuntur duo con-
; quod operatio non sit propria et prima
traria vitia ; non autcm invenitur virtus causa delcctationis. Ut enim Philosophus
contraria virtuti. In aliis autem nil prohibet dicit in I liJiet., cap. xi, a princ, « delec-
duo bona esse ad invicem contraria, sicut tari consistit inhoc quod sensus aliquid pa-
cahdum et frigidum, quorum unum est bo- tiatur » rcquiritnr enim ad delectationem
;

num igni alterum aquse. Et pcr hunc mo-

, cognitio , sicut dictum cst. Sed pcr prius
dum delectatio potest esso dolcctationi con- sunt cognoscibilia objecta operationum quam
traria. Scd lioc in i)ono virtutis csse nou ipsffi operationes. Ei'go operatio non est pro-
potest, quia bonum virtutis non accipitur pria causa dclectationis.
 .

QUiEST. XXXII, ART. I ET 11. 249

2. Prseterea, delectatio potissime consistit mensuram operatio est ei proportionata.
in fine adepto enim est quod praecipue
; tioc Unde si excedat illam mensuram jam non ,

concupiscitur. Sed non semper operatio est erit proportionata, nec delectabilis sed ma- ,

finis, sed quandoque ipsum operatum. Non gis laboriosa et attsedians. Etsecundum hoc,
ergo operatio est propria et per se causa de- otium, et ludus, quee ad requiem
et alia
lectationis. pertinent, delectabilia sunt inquantum au- ,

3. Prffiterea, otium dicuntur

et requies ferunt tristitiam quse est ex labore.
per cessationem operationis. Rsbc autem —
CoNCLUsio. Cum omnis delectatio consecu-
sunt delectabilia , ut dicitur in I Rhetor., tionem boni convenientis et hujusmodi adeptionis
loc. sup. cit. Non ergo operatio est propria cognitionem requirat, et utrumque in quadam
causa delectationis. operatione consistat , omnem delectationem ex
Sed contra est quod Philosophus dicit, aliqua operatione consequi necessum est.
VII Ethic, cap. xn et xni, etX, cap. iv et v,
quod « delectatio est operatio connaturalis,
non impedita. » ARTICULUS II.

Respondeo dicendum quod sicut supra ,

,

dictum est ad delectationem duo requirun.

,
Utrum motus sit causa delectationis
tur, scihcet consecutio boni convenientis , et
cognitio hujusmodi adeptionis. Utrumque Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur
autem horum in quadam operatione consis- quod motus non sit causa delectationis, quia,
tit ; nam actualis cognitio operatio est quse- sicut supra dictum est, bonum prsesentiali-
dam ; bonum
conveniens adipisci-
similiter ter adeptum est causa delectationis unde ;

mur aliqua operatione ipsa etiam operatio ; Philosophus in VII Ethic, cap. xii, dicit
propria est quoddam bonum conveniens. quod « delectatio non comparatur genera-
Unde oportet quod omnis delectatio aliquam tioni, sed operationi rei jam existentis. » Id
operationem consequatur. autem quod movetur ad aliud, nondum ha-
Ad primum ergo dicendum, quod ipsa bet illud, sed quodammodo est in via gene-
objecta operationum non sunt delectabilia, rationis respectu illius secundum quod omni
nisi inquantum conjunguntur nobis vel per motui adjungitur generatio et corruptio, ut
cognitionem solam, sicut cum delectamur in dicitur in VIII Phijsic, text. 24. Ergo mo-
consideratione, vel inspectione aliquorum; tus non est causa delectationis.
vel quocumque alio modo simul cum cogni- 2. Prseterea, motus prsecipue laborem et
tione; sicut cum aliquis delectatur in hoc lassitudinem inducit in operibus. Sed opera-
quod cognoscit se habere quodcumque bo- tiones ex hoc quod sunt laboriosse et lassan-
num, puta divitias, vel honorem, vel aliquid tes non sunt delectabiles sed magis afflic-
, ,

hujusmodi quae quidem non essent delec-

;
tivse. Ergo motus non est causa delecta-
tabilia, nisi inquantum apprehenduntur ut tionis.
habita. Utenim Philosophus dicit in II Polit., 3. Prseterea, motus importat innovationem
cap. III, ante med., magnam delectationem
<( quamdam ,
quse opponitur consuetudini.
habet putare aliquid sibi proprium » quse ; Sed ea quse sunt consueta, sunt nobis delec-
procedit ex naturali amore alicujus ad seip- tabilia, ut Philosophus dicit in I Bhetor.,
sum. Habere autem hujusmodi nihil est cap. XI, a princ. Ergo motus non est causa
aliud quam hoc est
uti eis vel posse uti ; et delectationis.
per aliquam operationem. Unde manifestum Sed contra est quod Augustinus dicit in
est, quod omnis delectatio in operationem VIII Confess., cap. ni, § 8, col. 752, t. 1 :

reducitur sicut in causam. « Quid est hoc Domine Deus meus cum in
, ,

Ad secundum dicendum, quod etiam in seternum tibi tu ipse sis gaudium et quae- ,

illis in quibus operationes non sunt fines, dam de te circa te semper gaudeant, quod
sed operata ipsa operata sunt delectabilia,
, hsec rerumpars alternat defectu et profectu,
inquantum sunt habita vel facta quod re- ,
;
offensionibus et conciliationibus ? » Ex quo
fertur ad aliquem usum, vel operationem. accipitur, quod homines gaudent et delec-
Ad tertium dicendum, quod operationes tantur in quibusdam alternationibus ; et sic
sunt delectabiles inquantum sunt propor-
, motiis videtur esse causa delectationis.
tionatae et connaturales operanti. Cum autem Respondeo dicendum, quod ad delectatio-
virtus humana sit fmita, secundum aliquam nem tria requiruntur scilicet duo quorum,
 250 SUMMA THEOLOGICA.
est '
conjunctio delectabilis , et tertium, Ad secundum dicendum, quod motus la-
quod est cognitio hujus conjunctionis. borem et lassitudinem inducit, secundura
Et secundum heec tria motus efficitur de- quod transcendit habitudinem naturalem.
ut Philosophus dicit in VII Ethic,
lectabilis, Sic autem motus non est delectabilis, sed se-
et in I Rhet., cap. xi. Nam ex parte nostra cundum quod removentur contraria habitu-
qui delectamur, transmutatio efficitur nobis dinis naturalis,
delectabilis propter hoc quod natura nostra Ad tertium dicendum, quod id quod est
transmutabiUs est ct propter hoc quod est ; consuetum, efficitur delectabile, inquantum
nobis conveniens nunc, non erit nobis con- efficitur naturale. Nam consuetudo est quasi
veniens postea, sicut calefieri ad ignem est Motus autem est delectabilis,
altera natura.
conveniens homini in hieme, non autem in non quidem quo receditur a consuetudine,
aestate. Ex parte vero boni delectantis, quod sed magis secundum quod per ipsum impe-
nobis conjungitur, fit etiam transmutatio ditur corruptio naturalis habitudinis, qu«
delectabiUs; quia actio continuata aUcujus posset provenire ex assiduitate aUcujus ope-
auget effectum; sicut quanto aliquis diutius rationis. Et sic ex eadem causa connaturaU-
appropinquat igni, magis calefit et desicca- tatis efficitur consuetudo delectabiUs et mo-
tur. NaturaUs autem habitudo in quadam tus.
mensuraconsistit;etideoquandocontinuata Conclusio. — Motus es't causa delectationis,
praesentia delectabiUs superexcedit mensu- quoad omnia quse in ipsa delectatione reperiuntur.
ram naturalis habitudinis, efficitur remotio
ejus delectabilis. Ex parte vero ipsius cogni- ARTiniT IIS ITI
tionis, quia homo desiderat cognoscere ali-
quod totum et perfectum. Cum ergo aUqua Utrum spes et memoria sint causee delecta-
non poterunt apprehendi tota simul, delectat tionis.
in his transmutatio, ut unum transeat, et al-
terum succedat, et sic totum sentiatur. Unde Ad lertium sic proceditur. 1. Videtur
Augustinus dicit in IV Confess., cap. xi, § 17, quod memoria non sint causa^ delec-
et spes
col. 700, t. 1 : « Non vis utique stare sylla- tationis. Delectatio enim est de bono prae-
totum
bas, sed tranvolare, ut aliae veniant, et senti, ut Damascenus dicit, lib. II Orth. fid.,
audias ita semper omnia,
: quibus unum ali- cap. xii, col. 930, t. 1. Sed memoria et spes
quid constat, et non simul sunt omnia, plus sunt de abseiiti; est enim memoria prceteri-
delectant omnia quam singula, si possint torum, spes verofuturorum. Ergo memoria
sentiri omnia. )> et spes non sunt causa delectationis.
Si crgo sit aliqua res cujus natura sit in- 2. Praeterea, idem non est causa contra-
transmutabiUs , et non possit in ea fieri riorum. Sed spes est causa afflictionis; dici-
excessus naturalis habitudinis per continua- tur enim Prov., xiii, J2 Spes quse differ-
:

tionem delectabilis, et quse possit totum tur, af}Ugit animam. Ergo spes noii est
suum delectabile simul intueri, non erit ei causa dclectationis.
transmutatio delectabilis; et quanto aliquse 3. Prajterea, sicut spes convenit cum dc-
delectationes pliis ad hoc accedunt, tanto lectatione in eo quod de bouo, ita etiam
est
plus continuari possunt. et concupiscentia et amor. Non ergo magis
Ad primum ergo dicendum, quod id quod debet assignari spescausa delectationis quam
movetur, etsi nondum habcat perfecte id ad coiicupisceiitia vel amor.
quod movetur, incipit tamen jam aUquid Sed contra est quod dicitur Roni., xu, 12 :

habere cjus ad quod movetur; et sccundum Spe gaudentes, et in psal. lxxvi, 4 Me- :

hoc ipse motus habet aliquid delectationis, mor fui Dei, et delectatus sum.
dcficit tamen a dclcctationis pcrfectione nam ; Respondeo dicciidum ,
quod dclectatio
perfcctiorcs delcctationes suiit iii rcbus iiii- causatiir ox pra^scutia boni convcnientis, se-
moijilibus. Motus cliam cfficitur dclcctabiUs, cuiidum quod seiititur, vcl quaUtercumque
inquantum per ipsum fit aUquid convciiiens percipitur. Estautom aliquid pra.'soiis nobis
quod prius coiivcnicns iioii crat, vel dcsinit duplicitcr uno modo secuiidum cogiiitio-
:

esso, ut supra dictum cst. nem, prout scilicct cognitum esl in cognos-
^
Ita codd.; in Parm. ct in omnibus edil. salis articulo patet nos qui dolectamur, bonum delcc-
;

ineple : '< scilicet boimni delorlaus, conjuni^tio tans, et liorum conjunctionis deleclabilis coguitio.
deloclaJjilis, » clc, Iria cnim requisita sunt, ut ci
 QUMST. XXXIl, ART. III ET IV. 251

centesecundum suam similitudinem alio ;

modo secundum rem, prout scilicet unum ARTICULUS IV,

alteri realiter conjungitur vel actu, vel po-
tentia, secundum quemcumque conjunctio-
nis modum.
Et quia major est conjunctio secundum
rem quam secundum similitudinem, quee est
conjunctio cognitionis, itemque major est
conjunctio rei in actu quam in potentia, ideo
maxima est delectatio quse fit
qui requirit pr«sentiam rei sensibilis; se-
cundum autem gradum tenet
spei, inqua non solum est delectabilis con-
junctio secundum apprehensionem sed
etiam secundum facultatem vel possibilita-
tem adipiscendi bonum quod delectat; ter-
tium autem gradum tenet delectatio memo-
riae, quse habet solam conjunctionem appre-
hensionis.
Ad primum ergo dicendum, quod spes et
memoria sunt quidem eorum quae sunt sim-
Utrum tristitia sit causa delectationis.
Ad quartum sic 1. Videtur
proceditur.
quod tristitia non sit causa delectationis.
Contrarium enim non est causa contrarii.
Sed tristitia contrariatur delectationi. Ergo
per sensum, non est causa delectationis.
2. Prseterea, contrariorum contrarii sunt
delectatio effectus. Sed delectabilia memorata sunt
causa delectationis. Ergo tristia memorata
, sunt causa doloris et non delectationis.
3. Prseterea, sicut se habet tristitia ad de-
lectationem, ita odium ad amorem. Sed
odium non est causa amoris, sed magis e
converso, ut supra dictum est. Ergo tristitia
non est causa delectationis.
Sed contra est quod in psal. xli, 4, dici-
tur Fuerunt mihi lacrymx meae panes die
:

pliciter absentia, quse tamen secundum quid ac nocte. Per panem autem refectio delec-
sunt praesentia, scilicet vel secundum appre- tationis intelhgitur. Ergo lacrymse quae
hensionem solam, vel secundum apprehen- ex tristitia oriuntur possunt esse delecta-
sionem et facultatem ad minus sestimatam. biles'.
Ad secundum dicendum, quod nihil prohi- Respondeo dicendum, quod tristitia potest
bet idem secundum diversa esse causam dupliciter considerari :uno modo secundum
contrariorum. Sic igitur spes, inquantum quod est in actu ; alio modo secundum quod
habet prajsentem sestimationem boni futuri, est in memoria.
delectationem causat inquantum autem
; Et utroquemodo tristitia potest esse delec-
caret prsesentia ejus, causat afflictionem. tationis causa. Tristitia quidem in actu exis-
Ad tertium dicendum, quod amor et con- tens est causa delectationis, inquantum facit
cupiscentia delectationem causant. Omne memoriam rei dilectse, de cujus absentia ali-
enim amatum fit delectabile amanti, eo quod quis tristatur, et tamen de sola ejus appre-
amor est qusedam unio vel connaturalitas hensione delectatur. Memoria autem tristitiae
amantis ad amatum. Similiter etiam omne fit subsequentem evasio-
delectabilis^ propter
concupitum est delectabile concupiscenti, nem nam carere malo accipitur in ratione
;

cum concupiscentia sit prsecipue appetitus boni unde secundum quod homo apprehen-
;

delectationis, Sed tamen spes, inquantum dit se evasisse ab aliquibus tristibus et doloro-
importat quamdam certitudinem realis prse- sis, accrescit ei gaudii materia, secundum
sentise boni delectantis, quam non importat quod Augustinus dicit XXII De civ. Dei, ,

nec amor, nec concupiscentia, magis poni- quod « ssepelseti tristium meminimus, et sani
tur causa delectationis quam illa ; et similiter dolorum sine dolore, et inde amplius laiti et
magis quam memoria;, quae est de eo quod grati sumus^; » etin VIII Confess., cap. m,
jam transiit. § 7, col. 7S2, t. i, dicit quod quanto ma- (c

— jus periculum fuit in praelio, tanto est gau-

CoNCLUsio. Cum delectatio ex boni conve-
nientis praesentia et conjnnctione nascatur, cum dium majus in triumpho. )>

memoria et spes bonum conveniens aliquo modo Ad primum ergo dicendum, quod contra-
prsesens constituant, etiam memoria et spes sunt rium quandoque per accidens est causa con-
causse delectationis. trarii, sicut frigidum quandoque calefacit,
ut dicitur in VIII Phys., text. 8 et similiter ;

tristitia per accidens est delectationis causa,

^ Ita codd.; in edit. « videntur esse delectationis

: ' Aliquid simile in Augustino expressius vero in :

cauda. » — In Parm.
!•
« causa delectalionis. »
: — Gregorio, IV Moral, c. xxxvi, § 7:2, col. 678, t. I-
 . ;

252 SUMMA THEOLOGICA.

inquantnm fit per eam apprehensio alicnjus nes illorum qui nobis aliquod bonum faciunt,
delectabilis. sunt nobis delectabiles, quia bene pati ab
Ad secundum dicendum, quod tristia me- alio est delectabile. Alio modo, sccundum
morata, inquantum sunt tristia et deleetabi- quod per operationes aliorum efficitur nobis
libus contraria, non causant delectationem, aliqua cognitio, vel aliqua aeslimatio proprii
sed inquantum ab eis homo liberatur et si- ; boni et propter hoc homines delectantur in
;

militer memoria delectabilium ex eo quod hoc quod laudantur vel honorantur ab aliis,
sunt amissa, potest causare tristitiam. quia scilicet per hoc accipiunt aestimationem
Ad tertium dicendum, quod odium etiam in seipsis aliquod bonum esse et quia ista ;

per accidens potest esse causa amoris, prout sestimatio fortius generatur ex testimonio
scilicet aliqni diligunt se, inquantum conve- bonorum et sapientum, ideoin horum laudi-
niunt in odio unius et ejusdem. bus et honoribus homines magis delectan-
CoNCLUsio. — Tristitia secundiun quod est in
tur et quia adulator est apparens laudator,
;

actu, causa delectationis esse potest inquantum propter hoc etiam adulationes quibusdam
memoriam rei dilectaj parit : tristitia autem in sunt delectabiles et quia amor est ahcujus
;

memoria existens causa fit delectationis ex subsc- boni, et admiratio est ahcujus magni, id-
quenti mali evasione. cir^o amari ab aliis et in admiratione haberi
est delectabile, inquantum per hoc fit ho-

ARTICULUS V. mini a?stimatio proprise bonitatis vel magni-

tudinis, in quibus aUquis delectatur. Tertio
Utrum actiones aliorum sint nobis causa modo, inquantum ipsse operationes aUorum,
delectationis si sint bonse, sestimantur ut bonum pro-
prium propter vim amoris, qui facit sesti-
Ad quintum sic Videtur
proceditur. I . mare amicum quasi eumdem sibi et prop- ;

quodactiones aliorum non sint nobis delec-
tationis causa. Causa enim delectationis est
proprium bonum conjunctum. Sed aliorum
operationes non sunt nobis conjunctee. Ergo
non sunt nobis causa delectationis.
2. Prseterea, operatio estproprium
operantis. Si igitur operationes aliorum sint
nobis causa delectationis, pari ratione omnia
ter odium, quod facit aastimare bonum alte-
rius esse sibi contrarium, efficiturmala ope-
ratio inimici delectabilis. Unde dicitur I ad
Corinth., xni, 6, quod charitas non gaudet
super iniquitate, congaudet autem veritati.
bonum Ad primum ergo dicendum, quod operatio
alterius potest esse mihi conjuncta vel per
cfTectum, sicut in primo modo vel per ap- ;

alia bona aliorum erunt nobis delectationis
causa; quod patet esse falsum.
3. Prseterea, operatio est delectabilis, in-
quantum procedit ex habitu nobis innato
unde dicitur in II Eihic, cap. ni, in princ,
quod « signum generati habitus oportet ac-
cipere fientemin opere dclectationem.
operationes aliorum non procedunt ex habi-
tibus qui in nobis sunt, sed intcrdum ex lia-
bitibus qui siuit in operantilius.
prehensionera, sicut in secundo modo; vel
per affectionem, sicut in tertio modo.
Ad secundum dicendum, quod ratio iUa
procedit quantum ad tertium modum, non
autem quantum ad duos primos.
Ad tertium dicendum, quod operationes
» Sed aUorum, etsi non procedant ex habitibus
qui in me sunt, causant tamen in me aliquid
delectabile ; vel faciunt inihi sestimationem,
Non ergo sive apprchensionem proprii habitus vel ;

operationes aliorum sunt nobis delectabiles, procedunt ex habitu ilUus qui est unum
sed ipsis operantibus. mecum per amoreni.
Sed contra est quod dicitur in II Canonica CoNCLisio. — Cum d(.'lectcmur si quis boui
Quo- Joannis, 4 Gavisus sum valde, quia* in-
:
aliquid noLis faciat , si quis nos laudet , aut
mm. amhulantes in veritate.
pjii^ ifiig
^^f,y^j fjf, honoret ; aclioncs aliorum uobis delcctabiles esse
Respondeo diccndum, quod, sicut jam dic- cerlum cst.

tum est, ad delectationem duo requiruntur,

scilicet consecutio proprii boni, ct cognitio
proprii boni consccuti.
Triplicitercrgo operatio alterius potest
esse dclectationis causa uno modo, inquan- :

tum per operationem alicujus consequimur

aliquod bonum ot secunduni hoc operatio-
;
 QUJ:ST. XXXIl, ART. VI. 253
pium; quorum unum est facultas benefa-
ciendi et secundum hoc benefacere alteri fit
ARTICULUS VI ;

delectabile, inquantum per hoc fit homini

JJtrum benefacere alteri sit causa delecta- qusedam imaginatio abundantis boni in
tionis. seipso existentis, ex quo possit aliis commu-
nicare et ideo homines delectantur in iiliis
;

Ad sextum sic proceditur. i . Videtur quod et operibus propriis, sicut quibus communi-
benefacere alteri non sit delectationis causa. cant proprium iDonum. Aliud principium est
Delectatio enim causatur ex consecutione habitus inclinans, secundum quem benefa-
proprii boni, sicut supra dictum est. Sed be- cere fit alicui connaturale unde liberales ;

nefacere nonpertinet ad consecutionem pro- dant aliis. Tertium principium

delectabiliter
prii bonij sed magis ad emissionem. Ergo est motivum; puta cum aliquis movetur ab
magis videtur esse causa tristitiae quam de- aliquo quem diligit, ad benefaciendum ali-
lectationis. cui omnia enim quae facimus vel patimur
:

2.Praeterea, PhilosophusdicitinlVE^^/i/c, propter amicum, delectabilia sunt quia ,

cap. I, a med., quod a illiberalitas connatu- amor prajcipua causa delectationis est.
ralior est hominibus quam prodigalitas. » Ad primum ergo dicendum, quod emissio,
Sed ad prodigalitatem pertinet benefacere inquantum est indicativa proprii boni, est
aliis,ad illiberaUtatem autem pertinet desis- delectabihs ; sed inquantum evacuat pro-
tere a benefaciendo. Cum ergo operatio con- prium bonum, potest esse contristans, sicut
naturalis sit delectabilis unicuique, ut dici- quando est immoderata.
tur in VII Ethic, cap. xiv et X, cap. iv et v, Ad secundum dicendum quod prodigali- ,

videtur quod benefacere aliis non sit causa tas habet immoderatam emissionem, quae
delectationis. repugnat naturae et ideo prodigalitas : dici-
3. Prseterea, contrarii effectus ex contra- tur esse contra naturam.
riis causis procedunt. Sed quffidam quae Ad tertium dicendum quod vincere re- , ,

pertinent ad malefacere , sunt naturaliter darguere punire non est delectabile in-
et ,

homini delectabilia sicut vincere redar-

, , quantum est in malum alterius, sed inquan-
guere vel increpare ahos et etiam punire , tum pertinet ad proprium bonum, quod plus
quantum ad iratos, ut dicit Philosophus in homo amat quam odiat malum alterius.
I Rhetor., cap. xi. Ergo benefacere magis Vincere enim est delectabile naturaliter, in-
est causa tristitia? quam delcctationis. quantum per hoc fit aistimatio proprise ex-
Sed contra est quod Philosophus dicit in cellentise et propter hoc omnes ludi in qui-
;

II Polit., cap. m, a med., quod « largiri et bus est concertatio, et in quibuspotest esse
auxiliari amicis aut extraneis est delectabi- victoria sunt maxime delectabiles et uni-
, ;

lissimum. » versaliter omnes concertationes, secundum

Respondeo dicendum quod hoc ipsum ,
quod est benefacere alteri, potest triphci ra-
tione esse delectationis causa
' uno modo
quod habent spem victorise. Redarguere
autem et increpare potest esse dupliciter
: delectationis causa uno modo inquantum :

per comparationem ad etrectum , quod est facit homini imaginationem propriae sapien-
bonum in altero constitutum et secundum ; tiae et excellentiae increpare enim et corri-
;

hoc, inquantum bonum reputamus

alterius pere est sapientum et majorum. Alio modo
quasi nostrum bonum unionem propter secundum quod aliquis increpando et repre-
amoris, delectamur in bono quod per nos hendendo alteri benefacit, quod est delecta-
fitaliis, praecipue amicis, sicut in bono pro- bile, ut dictum est. Irato autem est delecta-
prio. Secundo - modo per comparationem ad bile punire inquantum videtur removere
,

finem sicut cum aliquis per hoc quod alteri

; apparenlem minorationem quae videtur ,

benefacit, sperat consequi aUquod bonum esse ex praecedenti laesione cum enim ali- ;

sibi ipsi vel a Deo vel ab homine spes au- ; quis est ab alio laesus, videtur per hoc ab
tem delectationis est causa. Tertio modo per alio minoratus esse et ideo appetit ab hac ;

comparationem ad principium et sic hoc ; minoratione liberari per retributionem lae-

quod est benefacere alteri potest esse delec-
,
sionis. Et sic patet quod benefacere alteri per
tabile per comparationem ad triplex princi- se potest esse delectabile ; sed malefacere

' « Tripliciter » in Parm. — « « Alio » in Parm.

 . . ;

254 SUMMA THEOLOGICA.

alteri non est delectabile, nisi inquantiim vi- los, Yion inquantum sunt figuli, sed inquan-
detur pertinere ad proprium bonum. tum per eos amittunt excellentiam propriam
CoNCLusio. — Alteri benefacere causa est delec- sive proprium lucrum quffi appetunt sicut
,

tationis ex comparatione efTectus, finis, et niulti- proprium bonum.

plicis benefaciendi principii. Ad primum ergo dicendum, quod cum sit
quaedam communicatio principantis ad sub-
jectum, est ibi quaedam similitudo, tamen
ARTICULUS VII.
secundum quamdam excellentiam eo quod ,

Utrum similitudo sit causa delectationis principari et praeesse pertinent ad excellen-

tiam proprii boni sapientum enini et me-
;

Ad septimum sic proceditur. 1. Videtur liorum est principari et praeesse unde per ;

quod similitudo non sit causa delectationis. hoc fit homini propriae bonitatis imaginatio
Principari enim et praeesse quamdam dissi- vel quia per hoc quod homo principatur et
militudinem importat. Sed principari et praeest, aliis benefacit, quod est delectabile.
praeesse naturaliter est delectabile, ut dicitur Ad secundum dicendum quod ,
id in quo
in I Rhet., cap. xi, prope fm. Ergo dissimi- delectatur tristatus, etsi non sit simile tristi-

litudo magis est causa delectationis quam tiae, est tamen simile homini contristato,
similitudo. quia contrariantur proprio bono
tristitiae

2. Praeterea, nihil magis est dissimile de- ejus qui tristatur et ideo appetitur delecta-
:

lectationi quam Sed illi qui patiun-

tristitia. tio ab his qui in tristitia sunt ut conferens ,

tur tristitiam, maxime sequuntur delecta- ad proprium bonum inquantum

, est medi-
tiones, ut dicitur in VII Ethic, cap. xiv. cativa contrarii. Et ista est causa quare de-
Ergo dissimilitudo est magis causa delecta- lectationes corporales, quibus sunt contrariae
tionis quam similitudo. quaedam tristitiae, magis appetuntur quam
3. Prseterea , illi qui sunt repleti aliquibus delectationes intellectuales, quae non habent
delectationibus , non delectantur in eis sed , contrarietatem tristitiae, ut infra dicetur.
magis fastidiunt eas; sicut patet in reple- Exinde etiam est quod omnia animalia na-
tione ciborum. Non ergo similitudo est de- turahter appetunt delectationem quia sem- ,

lectationis causa. per animal laborat per sensum et motum. Et

Sed contra est quod similitudo est causa propter hoc etiam juvenes maxime delecta-
amoris, ut dictum est supra. Amor autem tiones appetunt propter multas transmuta-
,

est causa delectationis. Ergo similitudo est tiones in eis existentes , dum sunt in statu
causa delectationis. augmenti. Et etiam melancliolici vehemen-
Respondeo dicendum, quod similitudo est ter appetunt delectationes ad expellendum
qucedam unitas unde id quod est simile,
; tristitiam, quia corpus eorum quasi pravo
inquantum est unum est delectabile sicut , , humore corroditur, ut dicitur in VII Ethic,
et amabile, ut supra dictum est. cap. XIV, post med.
Et si quidem id quod est simile, proprium Ad tertium dicendum, quod bona corpo-
bonum non corrumpat, sed augeat, est sim- ralia in quadam mensura consistunt ; ct ideo

pliciter delectabile puta homo homini et

;
, superexcessus similium corrumpit proprium
juvenis juveni. Si vero sit corruptivum bonum et propter hoc efficitur fastidiosus
;

proprii boni per accidens efficitur fasti-

, sic et contristans inquantum contrariatm' bono

diosum non quidem inquan-

vel contristans ; proprio hominis.
tum est simile et unum; sed inquantum CoNCLUsio. — Similitudo, quae amoris est causa,
corrumpit id quod magis unum. est delectationis quoque causa est.

Quod autem aliquid simile corrumpat

proprium bonum, contingit dupliciter uno :

ARTICULUS VIII.
modo quia mensuram proprii
corrumpit
boni per quemdam excessum bonum enim, ; Utrum admiratio sit causa delectationis
praecipue corporale ut sanitas in quadam
, ,

commensuratione consistit; et propter hoc Ad octavum sic proceditur. 1. Videtur

superabundantes cibi vel quaelibet delecta- , quod admiratio non sit causa dclectationis.
tiones corporaies, fastidiuntur. Alio modo (i Adiuirari » onim est ignorantis natu-
<(

per dircctam contrarietatem ad propriuin rae, » ut Damascenus dicit, lib. II Orth. fid.,

bonura ; sicut figuli abominantur alios figu- cap. XXII. Sed ignorantia non est delectabilis,
 ;

QUJ:ST. XXXII, ART. VIII, ET QU^ST. XXXIII, ART. I. 255

sed magis scientia. Ergo admiratio non est ignorantiam sed inquantum habet deside-
,

causa delectationis. rium addiscendi causam et inquantum ad- ;

2. Prseterea, admiratio est principium sa-
pientise, quasi via ad inquirendam veritatem,
ut dicitur in princ. Metaph., cap. if ante
med. Sed delectaitilius est contemplari jam
mirans aliquid novum addiscit, scilicet talem
se esse, qualem non sestimabat.
, Ad secundum dicendum, quod delectatio
duo habet scilicet quietem in bono et hu-
, ,

cognita quam inquirere ignota , ut Philoso- jusmodi quietis perceptionem. Quantum

phus dicit in X Ethic, cap. vn, paulo post igitur ad primum cum sit perfectius con-
,

princ, cum hoc habeat difficultatem et im-
pedimentum, illud autem non habeat de-
lectatio autem causatur ex operatione non
impedita, ut dicitur in VII Ethic, cap. xn et
xm, et lib. X, cap. iv et v. Ergo admiratio
templari veritatem cognitam quam inquirere
: ignotam, contemplationes rerum scitarum
per se loquendo sunt magis delectabiles
quam inquisitiones rerum ignotarum; ta-
men per accidens quantum ad secundum, ,

non est causa delectationis, sed magis delec- contingit quod inquisitiones sunt quandoque
tationem impedit. delectabiliores secundum quod ex majori
,

3. Preeterea, unusquisque in consuetis desiderio procedunt. Desiderium autem ma-

delectatur; unde operationes habituum per jus excitatur ex perceptione ignorantise ;

consuetudinem acquisitorum sunt delecta- unde niaxime homo delectatur in his quse
biles. Sed consueta non sunt admirabilia, ut de novo invenit aut addiscit.
dicit Augustinus Super Joan., tract. xxiv, •
Ad tertium dicendum quod ea quse sunt ,

§ 1, col. 4593, t. 3. Ergo admiratio contra- consueta, sunt delectabilia ad operandum,

riatur causse delectationis. inquantum sunt quasi connaturalia. Sed
Sed contra est quod Philosophus dicit in tamen ea quse sunt rara, possunt esse delec-
I Rhet., cap. xi, post med., quod admiratio <( tabilia vel ratione cognitionis, quia deside-
est delectationis causa. » ratur eorum scientia, inquantum sunt mira,
Respondeo dicendum ,
quod adipisci desi- vel ratione operationis, quia ex desiderio
derata est delectabile ut supra dictum est,
, magis inclinatur mens ad hoc quod intense
et ideo quanto alicujus rei amatse magis in novitate operetur, ut dicitur in X Ethic,
accrescit desiderium, tanto magis per adep- cap. IV, vers fm. Perfectior enim operatio
tionem accrescit delectatio ; et etiam in ipso causat perfectiorem delectationem.
augmento desiderii fit augmentum delecta- CoNCLUsio. — Admiratio, ut ei adjungitui- spes
tionis secundum quod fit etiam spes rei
,
consequendi cognitionem ejus, quod quis scire
amatse sicut supra dictum est quod ipsum
,
, desiderat, maxima est delectationis causa.
desiderium ex spe est delectabile. Est autem
admiratio desiderium quoddam sciendi; quod
in homine contingit ex hoc quod videt ef-
QUiESTIO XXXIII.
fectum, et ignorat causam, vel ex hoc quod DE EFFECTIBUS DELEGTATIONIS.
causa talis effectus excedit cognitionem aut (Et quatuor quseruntur.)
facultatem ipsius. Et ideo admiratio est causa
inquantum habet adjunctam
delectationis, Deinde considerandum est de effectibus
spem consequendi cognitionem ejus quod delectationis; et circahoc quseruntur qua-
scire desiderat. tuor : 1° utrum delectationis sit dilatare
Et propter hoc omnia admirabilia sunt de- 2" utrum delectatio causet sui sitim vel
lectabilia, sicut quse sunt rara, et omnes re- desiderium; 3° utrum delectatio impediat
praesentationes rerum, etiam quse in se non usum rationis ; 4" utrum delectatio perficiat
sunt delectabiles. Gaudet enim anima in operationem.
collatione unius ad alterum, quia conferre
unum alteri est proprius et connaturalis ac- ARTICULUS PRIMUS.
tus rationis, ut Philosophus dicit in sua
Poetica, cap. iv. Et propter hoc etiam hbe- Utrum delectationis sit dilatarc
raria magnis periculis magis est delectabile,
quia est admirabile ut dicitur in I Rhet.,
, Ad primum sic proceditur. d . Videtur quod
cap. XI. dilatatio non sit effectus delectationis. Dila-
Ad primum ergo dicendum , quod admi- tatio enini videtur ad amorem magis perti-
ratio non est delectabilis inquantum habet
, nere, secundum quod dicit Apostolus II ad
256 SUMMA THEOLOGICA.
Cor., VI, 11 : Cor nostrum dilatalum est. in seipso ampliatur, ut quasi capacius red-
Unde et de praecepto charitatis in psalm. datur.
cxvni, 96, dicitur Latum mandatum tuum
: Ad secundum dicendum, quod desiderium
nimis. Sed delectatio est alia passio ab habet quidem aUquam ampUationem ex
amore. Ergo dilatatio non est effectus delec- imaginatione rei desideratae, sed multo
tationis. magis ex praesentiareijam delectantis;quia
ex hoc quod aliquid dilatatur,
2. Praeterea, magis praebet se animus rei jam delectanti
efficitur capacius ad recipiendum. Sed re- quam rei non habitae desideratae : cum de-
ceptio pertinet ad desiderium, quod est rei lectatio sit finis desiderii.
nondum habitae. Ergo dilatatio magis vide- Ad tertium dicendum, quod iUe qui delec-
tur pertinere ad desiderium quam ad delec- tatur constringit quidem rem delectantem,
tationem. dum ei fortiter inhaeret, sed cor suum am-
3. Prseterea, constrictio dilatationi oppo- pUat, ut perfecte delectabiU fruatur.
nitur. Sed constrictio videtur ad delectatio-
CoNCLUsio. — Delectatio dilatationis est causa
nem pertinere; nam illud constringimus secundum quamdam translationem ex corporibus
quod firmiter volumus retinere, et taUs est acceptam, qua animus hominis vel ejus affectus
affectio appetitus circa rem delectantem. dilatari dicitur.

Ergo dilatatio ad delectationem non per-

tinet.
ARTICULUS II.
Sed contra est quod ad expressionem
gaudii dicitur Isa., lx, 5 : Videbis, et afflues, Utrum delectatio causet sui sitim vel
et mirabitur, et dilatabitur cor tuum. Ipsa desiderium.
etiam delectatio ex dilatatione nomen acce-
pit, ut Isetitia nominetur, sicut supra dictum Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur
est. quod delectatio non causet desiderium sui
Respondeo dicendum, quod latitudo est ipsius. Omnis enim motus cessat, cum per-
queedam dimensio magnitudinis corporalis : venerit ad quietem. Sed deiectatio est quasi
unde in affectionibus animse noimisi secun- quaedam quies motus desiderii, nt supra
dum metaphoram dicitur. dictum est. Cessat ergo motus desiderii, cura
Dilatatio autem dicitur quasi motus ad ad delectationem pervenerit. Non ergo delec-
latitudinem; et competit delectationi se- tatio causat desiderium.
cundum duo quse ad delectationem requi- 2. Praeterea, oppositum non est causa sui
runtur. Quorum unum est ex parte ap- oppositi. Sed delectatio quodammodo desi-
prehensivae virtutis quse apprehendit
,
derio opponitur ex parte objecti nam desi- ;

conjunctioncm alicujus boni convenientis. derium est boni non habiti, delectatio vero
Ex hac autem apprehensione apprehendit boni jam habiti. Ergo delectatio noii causat
se homo perfectionem quamdam adeptum, desiderium sui ipsius.
quse est spiritualis magnitudo; et sccundum 3. Praeterea, fastidium desiderio repugnat.

hoc animus hominis dicitur per delectatio- Sed delectatio plerumque causat fastidium.
nem magnificari seu dilatari. Aliud autem Non ergo desiderium.
facit sui
est ex parte appetitivae virtutis, quae assentit Sed contra est quod iJominus dicit Joan.,
rei delectabiU, et in ea quiescit, quodam- IV, 13 : Qui bibcrit ex hac aqua* sitiet ite- *Bibit
modo se praebens ei ad eam interius capien- rum ; per aquam aiitem significatur, secun- ex aqui
hac.
dam ct sic dilatatur affectus hominis per
: dum Augustinum, Tract. xv in Joan., § 16,
delectationem, quasi se tradens ad continen- col. 1515, t. 3, delectatio corporaUs.
dum interius rem deleclantem. Respondeo dicendum, quod delectatio
Ad primuin ergo dicendum, quod nihil dupUciter potest considerari uno modo :

prohibet in his quae dicuntur metaphorice, secundum quod est in actu alio modo se- ;

idem secundum divcrsas

divcrsis attribui cundum quod est in memoria. item sitis vel
similitudines et secundum hoc dilatatio
: dcsiderium potest dupUciter accipi uno :

pertinct ad amorem, rationc cnjusdam modo proprie, secundum quod importat ap-
extensionis, iuquantum ailectus amantis ad petitum rci non liabita) alio niodo coinmu-
;

alios extendilur, ut curet non solum quae niter, secundum quod importat exclusiouem
sua sunt, sed quae aliorum ad delectationcm ; fastidii.

vero pertinet dUatatio, inquantum aUquid Secunduln igitur quod est in actu, delec-
 .

QUtEST. XXXIII, ART. II ET III. §57

tatio non causat sitim vel desiderium sui- qui perfecte Deum cognoscunt et delectan-
ipsius, per se loquendo, sed solum per acci- tur in ipso, dicitur I Petr., i, 12, quod desi-
dens, si tamen sitis vel desiderium dicatur derant in mm
prospicere
rei non habitse appetitus ^ ; nam delectatio Si vero consideretur delectatio, prout est
est affectio appetitus circa rem
praesentem. in memoria, et non in actu, sic per se nata
Sed contingit rem prsBsentem non per- est causare sui ipsius sitim et desiderium,
fecte haberi et hoc potest esse vel ex parte
; quando sciHcet homo redit ad illam disposi-
rei habitee, vel ex parte habentis. Ex parte tionem in qua erat sibi delectabile quod
quidem rei habitae, eo quod res habita non praeteriit ; si vero immutatus sit ab illa dis-

est tota simul, unde successive recipitur ; et positione, memoria delectationis non causat
dum aliquis delectatur in eo quod habet, in eo delectationem , sed fastidium, sicut
desiderat potiri eo quod restat ; sicut qui pleno existenti memoria cibi.

audit primam partem versus, et in hoc de- Ad primum ergo dicendum, quod quando
lectatur, desiderat alteram partem versus delectatio est perfecta, tunc habet omnimo-
audire, ut Augustinus dicit IV Confess., dam quietem, motus desiderii ten-
et cessat
cap. XI, § 17, col. 700, t. 1. Et hoc modo dentis in non habitum sed quando imper- ;

omnes fere delectationes corporales faciunt fecte habetur, tunc non omnino cessat
sui ipsarum sitim, quousque consummen- motus.
tur; eo quod tales delectationes conse- Ad secundum dicendum, quod id quod
quuntur aliquem motum, sicut patet in imperfecte habetur, secundum quid habetur,
delectationibus ciborum. Ex parte autem et secundum quid non habetur et ideo :

ipsius habentis, sicut cum aliquis aliquam simul de eo potest esse et desiderium et de-
rem in se perfectam existentem non statim lectatio.
perfecte habet, sed paulatim acquirit, sicut Ad tertium dicendum, quod delectationes
in mundo imper-
isto percipientes aliquid alio modo causant fastidium, et alio modo
fecte de divina cognitione delectamur; et desiderium, ut dictum est.
ipsa delectatio excitat sitim vel desiderium
CoNCLUsio. — Delectatio secundum quod est in
perfectse cognitionis : secundum quod potest actu, nonnisi per accidens sitim vel desiderium
quod habetur Eccli., xxiv, 29 Qui
intelligi : sui ipsius causat : ut vero in memoria est, et nou
bibunt me, adhuc sitient. in actu, sitim et sui desidezium causat per se.
Si vero per sitim vel desiderium intelli-
gatur sola intensio affectus toUens fastidium,
ARTICULUS III.
sic delectationes spirituales maxime faciunt
sitim vel desiderium sui ipsarum. Delecta- Utrum delectatio impediat usum rationis,
tiones enim corporales, quia augmentatae
vel continuatee faciunt superexcrescentiam Ad tertium sic proceditur. 1. Videtur
naturalis habitudinis, efficiuntur fastidiosae, quod delectatio non impediat usum rationis.
ut patet in delectatione ciborum ; et propter Quies enim maxime confert ad debitum
hoc quando aliquis jam pervenit ad perfec- rationis usum unde dicitur in VII Physic,
;

tum in delectationibus corporalibus, fastidit text. 20, quod « in sedendo et quiescendo fit
eas, et quandoque appetit aliquas alias. Sed anima sciens et prudens; » et Sap., viii, 16 :

delectationes spirituales non superexcres- Intrans in domum meam

conquiescam cum
cunt naturalem habitudinem, sed perficiunt illa, scilicet Sed delectatio est
sapientia.
naturam unde cum pervenitur ad consum-
; queedain quies. Ergo non impedit, sed magis
mationem in ipsis, tunc sunt magis delecta- juvat rationis usum.
biles; nisi forte per accidens, inquantum 2. Praeterea, ea quae non sunt in eodem,
operationi contemplativse adjunguntur ali- etiamsi sint contraria, non se impediunt.
quse operationes virtutum corporalium Sed delectatio est in parte appetitiva ; usus
quee per assiduitatem operandi lassantur; autem Ergo
rationis in parte apprehensiva.
et per hunc modum etiam potest intelligi delectationon impedit rationis usum.
quod dicitur Ecch., xxiv, 29 Qui bibunt : 3. Praterea, quod impeditur ab alio, vi-
me adhuc sitient : quia etiam de angelis, detur quodammodo transmutari ab ipso. Sed

' Ita codd.; addunt edit. : « tunc delectatio noQ lectatio, » etc.
causat simpliciter sitim vel desiderium : nam de-
II. 17
258 SUMMA THEOLOGICA.
usus apprehensivse virtutis magis movet Ad secundum dicendum, quod vis appe-
delectationem quam a delectatione movea- titiva etapprehensiva sunt quidem diversae
tur est enim causa delectationis. Ergo de-
;
partes, sed unius animae et ideo cum in-:

lectatio non impedit usum rationis. tentio animse vehementer applicatur ad

Sed contra est quod Philosophus dicit in actum unius, impeditur ab actu contrario
VI Ethic, cap. v. quod delectatio corrum- (( alterius.

pit existimationem prudcntiae. » Ad tertium dicendum, quod usus rationis

Respondeo dicendum, quod, sicut dicitur requirit debitum usum imaginationis, ct
in X Ethic, cap. v Dolectationes proprise : <( aliarum virium sensitivarum, quae utuntur
adaugent operatioues, extraneae vero impe- organo corporali et ideo ex transmutatione
;

diunt. Est ergo quaedam delectatio quae

» corporali usus rationis impeditur, impedito
habetur de ipso actu rationis, sicut cum ali- actu virtutis imaginativae et aUarum virium
quis delectatur in contemplando vel ratioci- sensitivarum.
nando ; et talis delectatio non impedit usum CoNCLUsio. — Delectationes consequentes actxim
rationis, sed adjuvat; quia illud attentius rationis non impediunt, sed magis adjuvant usum
operamur in quo delectaniur ; attentio autem rationis :at corporales delectationes variis modis
adjuvat operationem. Sed delectationes cor- usum rationis quam maxime impediunt.
porales impediunt usum rationis triphci ra-
tione primo (|uidem ratione distractionis,
:
ARTICULUS IV.
quia, sicut jam dictum est, ad ea in quibus
delectamur, multuni attendimus. Cum autem Utrum delectatio perficiat operationem.
attentio '
fortiter inhaiserit alicui rei, debili-
tatur circa ahas res, vel totaUter ab eis re- Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur
vocatur ; secundum hoc, si delectatio cor-
et quod delectatio non perficiat operationem.
poralis fuerit magna, vel totaUter impediet Omnis enim humana operatio ab usu ratio-
usum ad se intentionem animi
rationis, nis dependet. Sed delectatio impedit usum
attrahendo, vel multuni impediet. Secundo rationis, ut dictum est. Ergo delectatio non
ratione contrarietatis ;
quaedam enim delec- perficit, sed debiUtat operationem humanam.
tationes, maxime superexcedentes , sunt 2. Praeterea, nihU est perfectivum sui
contra ordinem rationis; et per hunc mo- ipsius, vel suae causae. Sed delectatio est
dum Philosophus dicit in VI Ethic, cap. v, operatio, ut dicitur in VII Ethic, cap. xn et
quod delectationes corporales corrumpunt
(( xni, et in X, cap. iv, quod oportet ut inteUi-
existimationem prudentiae, » non autem gatur vel essentialiter, vel causaUter. Ergo
existimationem speculativam, cui non con- delectationon perficit operationem.
trariantur, puta quod triangulus habet tres 3. Praeterea, si delectatio perficit opera-
angulos aequales duobus rectis; secundum tionem, aut ipsam sicut fmis, aut
perficit
autem primum modum utramque impedit. sicut forma, aut sicut agens. Sed non sicut
Tertio modo secundum quamdam Ugatio- finis, quia opcrationes non quaeruntur prop-
nem, inquantum sciUcet ad delectationem ter dolectationem, sed magis e converso, ut
corporalem sequitur qusedam transmutatio supra dictum est; nec itcrum per modum
corporalis, major etiam quam in aUis pas- efficientis, quia magis operatio est causa
sionibus, quanto vehementius afficitur ap- efficiens delectationis nec iterum sicut for-
;

petitus ad prsesentera quam ad rcm

rem nia, non enim perficit delcctatio operatio-
absentem. Ilujusmodi autem corporales nem ut habitus quidam, secundum Philoso-
perturbationes impediunt usum rationis, phum in X Ethic, cap. iv, a med. Delectatio
sicut patet in vinolentis, qui habent usum ergo non perficit operationcm.
rationis Ugatum vel impeditum. Sed contra est quod dicitur ibidem, qnod
Ad primum ergo dicendum, quod delec- « delcctatio opcrutionem perlicit. »

habct quidcm quietem appe-

tatio corporalis Rcspondeo dicendum, qiiod dclectatio du-
titus in delectabiU, quai quies interdum pliciter opcrationcm perlicit uno modo per :

contrariatur rationi ; sed ex parte corporis modum finis, non quidem secundum quod
scmper habet transmutationem etquantum ; fiiiis dicitur id propter quod ali(piid ost, sed

ad utrumquc impedit rationis usum. secundum qiiod omnc bonum completive

'
Sic codd.; Al. : « inlenlio. »
 UUiEST. XXXn, ART. I. 259

superveniens potest dici finis et secundum ;

hoc dicit Philosophus in X Ethic, loc. nunc ARTICULUS PRIMUS.

cit., quod « delectatio perficit operationem,

sicut quidam superveniens fmis, » inquan- Utrum omnis delectatio sit mala.
tum super hoc bonum quod est ope-
scilicet

ratio, supervenit aliud bonum quod est de- Ad primum sic proceditur. 1 . Videtur quod
lectatio, quse importat quietationem appetitus omnis delectatio sit mala. Illud enim quod
in bono praesupposito. Secundo modo ex corrumpit prudentiam, et impedit rationis
parte causae agentis; non quidem directe, usum, videtur esse secundum se malum,
quia Philosophus dicit in X Ethic, ibid., quia « bonum hominis est secundum ratio-
quod « perficit operationem delectatio, non nem esse, » ut Dionysius dicit in iv cap. Be
sicut medicus sanum sed sicut sanitas » , ; div. nom., § 32, col. 734, t. \. Sed delectatio
indirecte autem inquantum scilicet agens,
, corrumpit prudentiam, et impedit rationis
quia delectatur in sua actione, vehementius usum, et tanto magis, quanto delectationes
attendit ad ipsam, et diligentius eam opera- sunt majores; unde in delectationibus ve-
tur et secundum lioc dicitur in X Ethic,
: nereis, quse sunt maximae, impossibile est
cap. V, quod « delectationes adaugent pro- aliquid intelligere, ut dicitur in VII Ethic,
prias operationes, et impediunt extraneas. » cap. XI ; et Hieronymus ', Super Matth.,
Ad primum ergo dicendum, quod non etiam dicit, quod illo tempore quo conju-
((

omnis delectatio impedit actum rationis, sed gales actus geruntur, prsesentia sancti Spi-
delectatio corporaHs, quai non consequitur ritus non dabitur, etiamsi propheta esse
actum rationis, sed actum concupiscibilis, videatur qui officio generationis obsequi-
qui per delectationem augetur; delectatio tur. » Ergo delectatio est secundum se ma-
autem quse consequitur actum rationis,
,
lum. Ergo omnis delectatio est mala.
fortificat rationis usum. 2. Prseterea, illud quod fugit virtuosus,
Ad secundum dicendum, quod sicut dici- et prosequitur aliquis deficiens a virtute,
tur in Physic, text. 30, contingit quod
II videtur esse secundum se malum et fugien-
duo sibi invicem sunt causa, ita quod unum dum : quia, ut dicitur in X Ethic, cap. v,
sit causa efficiens, et aliud causa finaHs alte- circa fm., virtuosus est quasi mensura et
<(

rius per hunc modum operatio causat

: et regula humanorum actuum » et Apostolus ;

delectationem sicut causa efficiens, delecta- dicit I ad Cor., ii, 13 Spiritualis judicat :

tio autem perficit operationem per modum omnia. Sed pueri et bestiae, in quibus non
fmis, ut dictum est. est virtus, prosequuntur delectationes fugit ;

Ad tertium patet responsio ex dictis. autem eas temperatus. Ergo delectationes

CoNCLUsio. — Delectatio operationem pei^ficit
secundum se sunt malae et fugiendae.
cum per modum supcrvenientis flnis, tum per 3. Praeterea, virtus et ars sunt circa dif-
modum agentis causge, indirecte tamen. bonum, ut dicitur in II Ethic, c. iii,
ficile et

circa fm. Sed nuUa ars ordinata est ad de-

lectationem. Ergo delectatio non est aliquid
QU^STIO XXXIV. bonum.
DE BONITATE ET MALITIA DELEGTATIONUM. Sed contra est quod in psalm. xxxvi, 4,
(Et quatuor queeruntur.) dicitur Delectare in Domino. Cum igitur
:

ad nihil mali auctoritas divina inducat, vi-

Deinde considerandum est de bonitate et detur quod non omnis delectatio sit mala.
malitia delectationum et circa hoc quaerun- ; Respondeo dicendum, quod sicut dicitur
tur quatuor 1° utrum omnis delectatio sit
: in X Ethic, cap. ii et ni, aliqui posuerunt
mala 2° dato quod non, utrum omnis de-
; omnes delectationes esse malas. Cujus ratio
lectatio sit bona
utrum aliqua delectatio
; 3° videtur fuisse, quia intentionem suam refe-
sit optima 4° utrum delectatio sit mensura
; rebant ad solas delectationes sensibiles et
vel regula secundum quam judicetur bo- corporales, quse sunt magismanifestffi. Nam
num vel malum in moralibus. et in caeteris intelligibiha a sensibilibus anti-
qui philosophi non distinguebant, nec intel-
lectum a sensu, ut dicitur in lib. II De

^ Legitur apud Origenem, in Hom. vi swp. Num., col. 610, t. 8.

260 SUMMA THEOLOGICA.
anima, autem
text. 150. Delectationes cor- nes corporales, quae quidem rationis usum
porales arbitrabantur dicendas omnes esse impediunt, sicut supra dictum est ibid., vel
malas ut sic homines, qui ad delectationes
; per contrarietatem appetitus qui quiescit in
immoderatas sunt proni, a delectationibus eo quod repugnat rationi et ex hoc habet, ;

se retrahentes, ad medium virtutis perve- delectatio quod sit moraUter mala; vel se-

niant. cundum quamdam ligationem rationis, sicut

Sed haec existimatio non fuit conveniens. in concubitu conjugali, quamvis delectatio
Cum enim nullus possit vivere sine aliqua sit in eo quod convenit rationi, tamen impe-
sensibiU et corporali dclectatione^ si illi qui dit rationis usum propter corporalem trans-
docent omnes delectationes esse malas, de- mutationem adjunctam. Sed ex hoc non
prehendantur aliquas delectationes susci- consequitur malitiam moralem, sicut nec
pere, magis homines ad delectationes erunt somnus, quo ligatur usus rationis, moraU-
procUves exemplo operum, verborum doc- ter est malus, si sit secundum rationem re-
trina praetermissa. In operationibus enim et ceptus; nam et ipsa ratio hoc habet, ut
passionibus humanis, in quibus experientia quandoque rationis usus intercipiatur. Di-
phuMmum valet, magis movent exempla cimus tamen, quod hujusmodi ligamentum
quam verba. rationis ex delectatione in actu conjugali,
Dicendum est ergo aUquas delectationes etsi non Uabeat malitiam moralem, quia non
esse bonas, et aliquas esse malas. Est enim est peccatum mortale nec veniale, provenit
delectatio quies appetitivse virtutis in aUquo tamen ex quadam morali maUtia, sciUcet ex
bono amato, consequens aliquam opera-
et peccato primi parentis nam hoc in statu :

tionem. Unde hujus ratio duplex accipi innocentiae non erat, ut patet ex his quae in
potest una quidem ex parte boni, in quo
:
primo dicta sunt.
aliquis quiescens delectatur : bonum enini Ad secundum dicendum, quod temperatus
et malum in moraUbus dicitur, secundum non fugit omnes delectationes, sed immode-
quod convenit rationi, vel discordat ab ea, ratas et rationi non convenientes. Quod au-
ut supra dictum est ; sicut in rebus naturali- tem pueri et bestiae delectationes prosequan-
bus aUquid dicitur naturale ex eo quod na- tur, non ostendit eas universaliter esse
turffi convenit, innaturale vero ex eo quod malas quia in eis est naturaUs appetitus
:

est a natura discordans. Sicut igitur in na-
turaUbus est quaedam quies naturaUs, quee
scilicet est in eo quod convenit natur», ut
cum grave quiescit deorsum; et qusedam
innaturalis, quse est in eo quod repugnat
naturae, sicut cum grave quiescit sursum;
ita et in moraUbus est
a Deo qui movetur in id quod est ei conve-
niens.
Ad
tertium dicendum, quod non omnis
boni est ars, sed exteriorum factibiUum, ut
infra dicetur. Circa operationes autem, et
passiones quae sunt in nobis, magis est pru-
quaedam delectatio dentia et virtus quam ars et tamen aliqua :

bona, secundum quod appetitus superior ars est factiva delectationis, sciiicet pulmen-
aut inferior requiescit in eo quod convenit taria et pigmentaria, ut dicitur in YII EUdc,
rationi et queedam mala ex eo quod quiescit
; cap. XXI, circa fm.
in eo quod a ratione discordat, et a lege CoNCLUsio. — ^^ou omnes delectationes malaj
Dei. Alia ratio accipi potest ex parte opera- sunt, sed quoedam mala;, quaj sciUcet sunt praiter
tionum, quarum quaedam sunt malae, et rationem rectam, et qusedam bonse, videhcet, quae
quaedam bonae. Operationibus autem magis sunt secundum rationem.
sunt affmes delectationes quse sunt eis con-
junctae, quam concupiscentise quse tempore
ARTICULUS II.
eas prsecedunt. Unde cum concupisccntiae
bonarum operationum sint bona», malarum Utrum omnis delectatio sit bona.
vero malae, muUo magis dclectationes bona-
rum operationum sunt bonat!, malarum vero Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur
malae. quod omnis delcctatio sit bona. Sicut enini
Ad primum ergo diccnduni, quod sicut in prinio dictum est, bonum in tria dividi-
supra dictum est, delcctationcs quse sunt de tur, sciUcet honestum, utile ct dclectabile.
actu rationis, non irDpodiinit rationem, ne- Scd honcstum omiic cst bonum, et simiUtcr
que corrumpunt prndontiam; scd delecta- omnc utUc. Ergo ct omnis delectatio cst
tioncs extranca}, cujusmodi suut dclectatio- boua.
 ;

quj:st. XXXIV, art. ii et iil m

2. Prseterea, illud secundum se est bo- nitate morali, quse attenditur secundum
num, quod non quseritur propter aliud, ut rationem.
dicitur in I vn. Sed delec-
Ethic, cap. vi et Ad secundum dicendum, quod ideo delec-
tatio non quseritur propter aliud ridiculum ; tatio non quseritur propter aliud, quia est
enim videtur ab aliquo quaerere quare vult quies in fine; finem autem contingit esse
delectari. Ergo delectatio est per se bona. bonum et malum quamvis nunquam sit fi. ;

Sed quod per se praedicatur de aliquo, uni- nis, nisi secundum quod est bonum quoad
versaliter prsedicatur de eo. Ergo omnis de- hunc ita etiam est de delectatione.
;

lectatio est bona. Ad tertium dicendum, quod hoc modo om-

3. Prseterea, id quod ab omnibus deside- nia appetunt delectationem, sicut et bonum,
ratur, videtur esse per se bonum ; nam cum delectatio sit qiiies appetitus in bono.
(( bonum est quod omnia appetunt, » ut Sed sicut contingit non omne bonum quod
dicitur in Ethic, in princ. Sed omnes
I appetitur esse per se et vere bonum, ita
appetunt aliquam dolectationem, etiam pueri non omnis delectatio est per se et vere
et bestise. Igitur dclectatio est secundum se bona.
bonum; omnis ergo delectatio est bona. Conclusio. -
Non omnes delectationes bon^
Sed contra est quod dicitur Proverb., u, gunt, sed qusedam sunt simpHciter bon«, queedam
14 Qui leetantiir cum malefecerint
: , et vero bonee secundum quid, et bis oppositee sunt
exultant in rebiis pessimis. delectatio simpliciter mala, et secundum quid
Respondeo dicendum, quod sicut aliqui mala.
Stoicorum posuerunt omnes delectationes
esse malas, ita Epicurei posuerunt delecta- ARTICULUS III.

tionem secundum se esse bonam, et per Utrum aliqua delectatio sit optimum.
consequens delectationes omnes esse bonas.
Qui ex hoc decepti esse videntur, quod Ad tertium sicproceditur. Videtur quod
4.

non distinguebant inter id quod est bonum nulla delectatio sit optimum. Nulla enim
simpliciter, et inter id quod est bonum quoad generatio est optimum; nam generatio non
hunc. Simpliciter quidem bonum est quod potest esse ultimus finis. Sed delectatio con-
secundum se bonum est. Contingit autem, sequitur generationem nam ex eo quod :

quod non est secundum se bonum, esse aliquid constituitur in suam naturam, delec-
huic bonum, dupliciter uno modo, quia : tatur, ut supra dictum est. Ergo nuUa delec-
est eiconveniens secundum dispositionem tatio potest esseoptimum.

in qua nunc est, quse tamen non est natu- 2. Prseterea, illudquod est optimum, nullo
ralis; sicut leproso quandoque bonum est addito potest fieri melius. Sed delectatio, ali-
comedere aliqua venenata quse non sunt ,
quo addito, fit melior est enim melior de- :

simpliciter convenientia complexioni hu- lectatio cum virtute quam. sine virtute.
Ergo
manse. Alio modo, quia id quod non est delectatio non
optimum. est
conveniens, aestimatur ut conveniens. 3. Prseterea, id quod est optimum, est

Et quia delectatio est quies appetitus in universaliter bonum, sicut per se bonum
bono, si sit bonum simpliciter illud in quo existens nam quod est per se, est prius et
;

quiescit appetitus, erit simpliciter delectatio potius eo quod est per accidens. Sed delecta-
et simpliciter bona si autem non sit bonum
; tio non est universaliter! bonum, ut dictum
simpliciter, sed quoad hunc, tunc nec de- est. Ergo delectatio non est optimum,
lectatio est simpliciter, sed huic; nec sim- Sed contra, beatitudo est optimum, cum
pliciter est bona, sed bona secundum quid, sit finishumanse vitse. Sed beatitudo non est

vel apparens bona. sine delectatione, dicitur enim in psalm. xv,

Ad primum ergo dicendum, quod hones- 11 : Adimplebis me Ixtitia cum vultu
tum et utile dicuntur secundum rationem tuo; delectationes in dextera tua usque in
honestum vel utile quod non
et ideo nihil est finem.
sit bonum. Delectabile autem dicitur secun- Respondeo dicendum, quod Plato non po-
dum appetitum, qui quandoque in illud suit omnes delectationes esse malas, sicut
tendit quod non est conveniens rationi et ; Stoici , neque omnes esse bonas, sicut Epi-
ideo non omne delectabile est bonum bo- curei (a) ; sed quasdam esse bonas, et quas-
(a) Plures e Patronis hodiernis falsse doc(rina& delectationes esse bonas, sicut Epicurei, profiten-
quse moralem ab omni snhjectione solvit, omnes tur.
 ;; . »

262 SUMMA THEOLOGICA.

dam esse malas; ita tamen quod nuUa sit lectatio, sed ex hoc quod est perfecta quies
summum bonum vel optimum. in optimo. Unde non quod omnis
oportet
Sed quantum ex ejus rationibus datur in- delectatio sit optima, aut etiam bona sicut ;

telligi, in duobus deficit in uno quidem, : aUqua scientia est optima, non tamen
quia cum videret delectationes sensibiles et omnis.
corporales in quodam motu et generatione CoNCLusio. — Possibile est inter humana bona
consistere, sicut patet in repletione ciborum aUquam delectationem optimum esse, quippe quee
ethujusmodi, a^stimavit omnes delectationes hominis beatitudinem consequitur.
consequi generationem et motum; unde
cum generatio et motus sint actus imperfecti, ARTICULUS IV.
sequeretur quod delectatio non liaberet
rationem ultimae perfectionis. Sed hoc mani- Vtrum delectatio sit mensura vel regula se-
feste apparet falsum in delectationibus intel- cundum quam judicetur bonum vel ma-
lectualibus. Aliquis enini non solum delecta- lum in moralibus.
tur in generatione scientise, puta cum addis-
citaut miratur, sicut supra dictum cst, sed Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur
etiam in contemplando secundum scientiam quod delectatio non sit mensura vel regula
jam acquisitam. Alio vero modo, quia dice- boni et maU moraUs. Omnia enim mensu- <(

bat optimum illud quod cst simpliciter sum- rantur primo sui generis, » ut dicitur in X
mum bonum, quod scilicet est ipsum bonum Metaphys., text. 3 et 4. Sed delectatio non
quasi abstractum, et non participatum sicut ; est primum in genere moralium, sed prai-
ipse Deus est summum bonum. Nos autem cedunt ipsam amor et desiderium. Non
loquimurde optimoin rebus humanis. Opti- ergo est regula bonitatis et maUtiae in mo-
mum autem in unaquaquo re est ultimus raUbus.
fmis. Finis autem, ut supra dictum est, du- 2 Praeterea, mensuram regulam opor-
et
pliciter dicitur, scilicet ipsa res, et usus rei tet esse uniformem ; et ideo « motus qui est
sicut finis avari est vel pecunia vel possessio maxime uniformis, est mensura et regula
pecunise. Et secundum hoc ultimus finis omnium motuum, » ut dicitur in X Metaph.,
hominis Deus, qui est
dici potest vel ipse text. 3. Sed delectatio est varia et multifor-
summum bonum simpliciter, vel fruitio ip- mis cum quaedam earum sint bonse, et quae-
;

sius, quae importat delectationom qtiamdam dam malae. Ergo delectatio non est mensura
in ultimo fine. et regula moralium.
Et per hunc modum aliqua delectatio 3. Pra^terea, certius judicium sumitur de

hominis potest dici optimum inter bona hu- effectu per causam quam e converso. Sed
mana. bonitas vel malitia operationis est causa boni-
Ad primum ergo dicendum, quod non tatis vel maUtiae delectationis quia « bonae ;

omnis generationem
delectatio consequitur delectationes sunt quae consequuntur bonas
sed aliquae delectationes consequuutur ope- operationes; malae autem quae malas, » ut
rationes perfectas, ut dictum est. Et ideo ni- dicitur in X Ethic, cap. v, post med. Ergo
hil prohibet ali([uam delectationem esse op- delectationes non sunt regula et mensura
timam, etsi non omnis sit talis. bonitatis et malitiae in moralibus.
Ad secundum dicendum, quod ratio illa Sed contra est quod Augustinus dicit
procedit de optimo simpliciter, per cujus super iUud psal. vn Scrutans corda et
:

participationem omnia sunt bona, undc ex renes Deus, col. i03, t. i : « Finis curae ct
nuUius additione fit melius sed in aliis bonis ; cogitationis cst delectatio, ad quam quis ni-
universaliter veruni est quod quodlibet bo- titur pervenire'. » Et phUosophus dicit in
num ex additione alterius fit melius. \ll Ethic, cap. xi, in priiic, quod « delcc-
Quamvis possct dici quod « delectatio non tatio cst finis architectus^ » id cst principalis,
est aliquid cxtraneum ab operatione virtutis, « ad quem respicicntes, uiuimquodque, hoc
sed concomitans ipsam, » ut in I Etldc. di- quidcm malum, hoc autem bonum simplici-
citur, cap. vni, a med. ter dicinnis. »

Ad tertium dicendum, quod delectatio non Respondco dicendum, quod bonitas vel
habet quod sit optimum cx hoc quod ost dc- maUtia moralis principaliter in voluntate
' « Finis curae delcclatio esl, quia oo quisquo tionem veniat.
curis et cogitationibus nitiliir, ut ad suam dolecta-
 ;

QUJIST. XXXIV, ART. IV, ET QU^ST. XXXV, ART. I. 263

consistit, utsupra dictum est. Utrum autem idem quod dolor ; 3° utrum tristitia, seu do-
voluntas sit bona vel mala, prsecipue ex fme lor, sit contraria delectationi ;
4° utrum om-
cognoscitar. Id autem habetur pro fme in nis tristitiaomni delectationi contrarietur
quo voluntas quiescit. Quies autem volunta- 5"utrum delectationi contemplationis sit ali-
tis et cujuslibet appetitus in bono est delec- qua tristitia contraria; 6° utrum magis
tatio. Et ideo secundum delectationem vo- fugienda sit tristitia quam delectatio appe-
luntatis humanae prsecipue judicatur homo tenda; T utrum dolor exterior sit major
bonus vel malus est enim bonus et virtuo-
; quam dolor interior ; 8" de speciebus tristi-
sus qui gaudet in operibus virtutum malus ; tise.

autem qui in operibus mahs.

Delectationes autem appetitus sensitivl ARTICULUS PRIMUS.
non sunt regula bonitatis vel malitia^ nam :
Utrum dolor sit passio animse.
cibus communiter delectabilis est secundum
appetitum sensitivum boni et mali : sed vo- Ad primum sic proceditur. 1. Videtur
luntas bonorum delectatur in eis secundum quod dolor non sit passio animse. Nulla enim
convenientiam rationis, quam non curat vo- passio animae est in corpore. Sed dolor po-
luntas malorum. test esse in corpore ; dicit enim Augustinus
Ad primum ergo dicendum, quod amor et in lib. Be vera relig., c. xn, § 23, col. 132,
desiderium sunt priora delectatione in via t. 3, quod « dolor, qui dicitur corporis, est
generationis sed delectatio est prior secun-
; corruptio repentina salutis ejus rei, quam
dum rationem fmis, qui in operabilibus ha- male utendo anima corruptioni obnoxiavit. »
bet rationem principii, a quo maxime sumi- Ergo dolor non est passio animse.
tur judicium, sicut a reguia vel mensura. 2. Prai^terea, omnis passio animse pertinet
Ad secundum dicendum, quod omnis de- ad vim appetitivam. Sed dolor non pertinet
lectatio in hoc est uniformis, quod est quies ad vim appetitivam, sed magis ad apprehen-
in aliquobono et secundum; lioc potest esse sivam dicit enim Augustinus in hb. De
;

regula vel mensura. Nam bonus est ille natura boni, cap. xx, col. 557, t. 8, quod
cujus voluntas quiescit in vero bono malus ;
(( dolorem in corpore sensus resistens
facit
autem cujus voluntas quiescit in malo. corporipotentiori. » Ergo'doIor non estpassio
Ad tertium dicendum, quod cum delecta- animse.
tio perficiatoperationem per modum finis, omnis passio animse pertinet
3. Praeterea,
ut supra dictum est, non potest esse operatio ad appetitum animalem. Sed dolor non per-
perfecte bona, nisi etiam adsit delectatio in tinet ad appetitum animalem, sed magis ad
bono nam bonitas rei dependet ex fme et
; ; appetitum naturalem dicit enim Augustinus ;

sic quodammodo bonitas delectationis est VIII Super Genes. ad litter., c. xiv, § 31,
causa bonitatis in operatione. col. 385, t. 3 Nisi aliquod bonum reman-
: ((

CoNCLUsio. — Quoniam quies voluntatis et sisset in natura, nullius boni amissi dolor
cujuslibet appetitus in bono est delectatio, ideo esset in pcena. » Ergo dolor non est passio
secundum delectationem voluntatis liumanse animse.
hominem bonum vel malum moraliter judicamus. Sed contra est quod Augustinus, XIV De
civitate Dei, cap. viu, § 2, col. 412, t. 7,
ponit dolorem inter passiones animae, indu-
QU^STIO XXXV. cens illud Virgiiii, J^neid., vi, vers. 733 :

« Hinc metuunt, cupiunt, gaudentque, dolent-

DE DOLORE ET TRISTITIA SECUNDUM SE,
[que. »
(Et octo quseruntur.)
Respondeo dicendum, quod, sicut ad
delectationem duo requiruntur, scihcet con-
Deinde considerandum est de dolore et junctio boni, et perceptio hujusmodi con-
tristitia et circa hoc primo considerandum
; junctionis, ita etiam ad dolorem duo requi-
est de tristitia seu dolore secundum se; se- runtur, scilicet conjunctio alicujus mali,
cundo de causis ejus; tertio de effectibus ip- quod ea ratione est malum, quia privat
sius quarto de remediis quinto de bonitate
; aliquo bono, et perceptio hujusmodi conjunc-
;

vel malitia ejus. tiouis. Quidquid autem conjungitur, si non

Circa primum quaeruntur octo 1° utrum : habeat respectu ejus cui conjungitur, ratio-
dolorsit passioanimai; 2» utrum tristitia sit uem boni vei mali, non potest causare delec-
 ;

264 SUMMA THEOLOGICA.

tationem vel dolorem. Ex quo patet qiiod tristitia autem dicitur magis in anima. Ergo
aliquid sub ratione boni vel mali est objec- tristitia non est dolor.

tum delectationis et doloris. Bonum autem 2. Praeterea, dolor non est nisi de prae-
etmalum, inquantum hujusmodi, sunt ob- senti malo. Sed tristitia potest esse de prae-
jecta appetitus. Unde patet quod delectatio terito et de futuro sicut poenitentia est tris-
;

et dolor ad appetitum pertinet. titia de praeterito, et anxietas de futuro.

Omnis autem motus appetitivus, seu incli- Ergo tristitia omnino a dolore differt.
natio consequens apprehensionem pertinet 3. Praeterea, dolor non videtur consequi
ad appetitum intellectivum vel sensitivum. nisisensum tactus. Sed tristitia potest con-
Nam inclinatio appetitus naturalis non con- sequi ex omnibus sensibus. Ergo tristitia
sequitur apprehensionem ipsius appetentis, non est dolor, sed se habet in pluribus.
sed alterius, ut in dictum est. Cum igitur
I Sed contra est quod Apostolus dicit ad
delectatio et dolor praesupponant in eodem Rom., IX, 2 Tristitia mihi magna est, et
:

subjecto sensum vel apprehensionem ah- continuus dolor cordi meo, pro eodem utens
quam, manifestum est quod dolor, sicut et tristitia et dolore.
delectatio, est in appetitu intellectivo vel Respondeo dicendum, quod delectatio et
sensitivo. dolor ex duplici apprehensione causari pos-
Omnis autem motus appetitus sensitivi di- sunt vel ex apprehensione exterioris sen-
:

citur passio, ut supra dictum est, et preecipue sus, vel ex apprehensione interioris sive ,

iUi qui defectum sonant. Unde dolor, secun- intellectus siveimaginationis. Interior autem
dum quod est in appetitu sensitivo, propriis- apprehensio ad plura se extendit quam exte-
sime dicitur passio animae, sicut molesticE rior eo quod quaecumque cadunt sub exte-
,

corporales proprie passiones corporis dicun- riori apprehensione cadunt sub interiori, ,

tur. Unde et Augustinus, XIV De civ. Dei, sed non e converso. Sola igitur illa delectatio
cap. VH, § 2, col. 411, t. 7, dolorem speciaU- quae ex interiori apprehensione causatur,
ter segritudinem » nominat.
« gaudium nominatur , ut supra dictum est,
Ad primum ergo dicendum, quod dolor et similiter ille solus dolor qui ex apprehen-
dicitur esse corporis quia causa doloris est
,
sione interiori causatur, nominatur tristitia.
in corpore, puta cum patimur ahquod noci- Et sicut illa delectatio quae ex exteriori
vum corpori ; sed motus doloris semper est apprehensione causatur, delectatio quidem
in anima : nam « corpus non potest dolere nominatur non autem gaudium ita ille
, ;

nisi dolente anima, » ut Augustinus dicit dolor qui ex exteriori apprehensione causa-
Inpsalm. vm, v. 4, col. 1110, t. 4. tur, nominatur quidem dolor, non autem
Ad secundum dicendum quod dolor dici- ,
tristitia. Sic igitur tristitia est quaedam spe-

tur esse sensus, non quia sit actus sensitivse cies doloris, sicut gaudium est species delec-
quia requiritur ad dolorem cor-
virtutis, sed tationis.
poralem, sicut ad dclectationem. Ad primum ergo dicendum, quod Augus-
Ad tertium dicendum, quod dolor de quantum ad usum voca-
tinus loquilur ibi
amissione boni demonstrat bonitatem natu- buli : quia dolor magis usitatur in corpora-
rae non quia dolor sit actus naturahs appe-
;
libus doloribus, qui sunt magis noti, quam
titus sed quia natura ahquid appetit ut bo-
, in doloribus spiritualibus.
num, quod cum removeri sentitur sequitur , Ad secundum dicendum, quod sensus
doloris passio in appetitu sensitivo. exterior non percipit nisi praBsens; vis autem
CoNCLusio. — Dolor, cum sit appelitus sensitivi
cognitiva interior potest percipere praesens,
motus conscquens apprchensionem mali, pro- prffiteritum ct futurum et ideo tristitia ;

priissime passio animai est. potest essc de praesenti, praeterito et futuro

dolor autem corporalis, qui sequitur appre-
hensionem sensus extcrioris, non potest esse
ARTICULUS II.
niside praesenti.
Utrum tristitia sit idem quocl dolor. Ad tertium dicondum, quod sensibilia tac-
tus sunt dolorosa, non solum inquantum
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur sunt improportionata virtuti appreheusivae,
quod tristitia non sit dolor. Dicit euim Au- sed ctiam inquantum contrariantur naturae.
gustinus, XIV l)e civ. Dei, cap. vii, § 3, col. Alioruin vero sensuum sensibilia possnnt
411, t. 7, quod dolor in corporalibus dicitur, quidcm esse improporlioiiata virtuti appre-
 .

QUiEST. XXXV, ART. II ET III. 265

hensivae, non tamen contrariantur naturse, quod e converso

vers. fin., malus dolet, <(

nisi in ordine ad sensibilia tactus. Unde eo quod delectatus est. » Ergo delectatio et
solus homo, qui est animal perfectum in dolor non sunt contraria.
cognitione, delectatur in sensibihbus alio- Sed contra est quod Augustinus dicit,

rum sensuum secundum seipsa vero : alia XIV De civit. Dei, cap. vi, col. 409, t. 7,
animalia non delectantur in eis, nisi secun- quod « laetitia est eorum con-
voluntas in
dum quod referuntur ad sensibilia tactus, ut sensionem quse volumus tristitia autem est ;

dicitur in III Ethic, cap. x, a med. Et ideo voluntas in dissensionem ab his quse nolu-
de sensibilibus aliorum sensuum non dicitur mus. » Sed consentire et dissentire sunt
esse dolor, secundum quod contrariatur de- contraria. Ergo laetitia et tristitia sunt con-
lectationi naturah, sed magis tristitia, quse traria.
contrariatur gaudio animali. Sic igitur si Respondeo dicendum, quod, sicut Philo-
dolor accipiatur pro corporah dolore, quod sophus dicit, X Metaph., text. 13 et 14-,
usitatius est, dolor ex opposito dividitur « contrarietas est differentia secundura
contra tristitiam, secundum distinctionem formam. » Forma autem seu species passio-
apprehensionis interioris et exterioris, licet nis etmotus sumitur ex objecto vel termino.
quantum ad objecta delectatio ad plura se Unde cum objecta delectationis et tristitise

extendat quam dolor corporalis. Si vero seu doloris, sint contraria, scilicet bonum
dolor accipiatur communiter, sic est genus prsesens et malum prsesens, sequitur quod
tristitiae, ut dictum est. dolor et delectatio sint contraria.
CoNCLusio. - Si dolor accipiatur pro corpo- Ad primum ergo dicendum, quod nihil

rali dolore, quod usitatius est, dividitur contra prohibet unum contrariorum esse causam
tristitiam secundum distinctionem apprehensionis alterius per accidens. Sic autem tristitia po-
interioris et exterioris : si vero dolor accipiatur test esse causa delectationis uno quidem ;

communiter, genus est tristitiis. modo inquantum tristitia de absentia aHcu-

jus rei, vel de praesentia contrarii, vehe-

ARTICULUS III. mentius quserit id in quo delectetur, sicut
Utrum tristitia sit contraria delectationi. sitiens vehementius quserit delectationem
potus ut remedium contra tristitiam quam
Ad tertium sic proceditur. 1 . Videtur quod patitur alio raodo inquantura ex raagno
;

non contrarietur. Unum

dolor delectationi desiderio delectationis ahcujus non recusat
enim contrariorum non est causa alterius. ahquis tristitias perferre, ut ad illara delec-
Sed tristitia potest esse causa delectationis : tationem perveniat. Et utroque raodo luctus
Beati qui lugent,
dicitur enira Matth., v, o :
prsesens ad consolationera futurse vitse per-
quoniam ipsi consolabuntur Ergo non sunt . ducit quia ex hoc ipso quod horao luget
;

contraria pro peccatis vel pro dilatione glorise raeretur ,

2. Prseterea, unura contrariorura non de- consolationera seternara. Sirailiter raeretur

norainat aUud. Sed in quibusdara ipse dolor etiaraeara ahquis ex hoc quod ad ipsara
vel tristitia est delectabilis, sicut Augustinus consequendara non refugit labores et an-
dicit in III Confess., cap. n, col. 683, t. 1, gustias propter ipsara sustinere.
quod « dolor in spectacuhs delectat, et IV Ad secundura dicendura, quod dolor ipse
C onfess., ca.p. v, col. quod 697, t. 1, dicit potest esse delectabihs per accidens, inquan-
<(fletus araara res est, et taraen quandoque tura scihcet habet adjunctam admirationera,
delectat. » Ergo dolor non contrariatur de- ut in spectacuhs; vel inquantum facit recor-
lectationi. dationem rei amatse, et facit percipere
3. Prseterea, unum contrariorura non est araorera ejus, de cujus absentia doletur.
raateria alterius, quia contraria siraul esse Unde, cum amor sit delectabihs; et dolor,
non possunt. Sed dolor potest esse materia et orania quse ex araore consequuntur,
delectationis; dicit enira Augustinus in lib. inquantura in eis sentitur amor, sunt
De poenit. ', cap. xm,
6 « Sem- col. 1124, t. : delectabilia. Et propterhoc etiam dolores in
per pcenitens doleat, et de dolore gaudeat; » spectacuUs possunt esse delectabiles, inquan-
et Philosophus dicit in IX Ethic, cap. iv, tum in eis sentitur aliquis amor conceptus

' Liber iste, (^em sub Augustini nomineD. Tho- rejectus est.
mas refert, ut spurius in Operum D. Aug. append
 ;

266 SUMMA THEOLOGICA.

ad qui in spectaculis commemorantur.
illos quaedam vero specificantur per compara-
Ad tertium dicendum, quod voluntas et tionem ad aliquid extra, sicut passiones et
ratio supra suos actus reflectuntur, inquan- motus recipiunt speciem ex terminis, sive
tum ipsi actus voluntatis et rationis acci- ex objectis.
piuntur sub ratione boni vel mali; et hoc In his ergo quorum species considerantur
modo tristitia potest esse materia delecta- secundum formas absohitas, contingit qui-
tionis, vel e converso,non per se, sed per dem species quae continentur sub contrariis
accidens, inquantum scilicet utrumque acci- generibus, non esse contrarias secundum
pitur in ratione boni vel mali. rationem speciei ; non tamen contingit quod
CoNCLusio. — Delectatio et tristitia ex suis habeant ahquam affmitatem vel convenien-
objectis coutrariantur invicem. tiam ad invicem. Intemperantia enim et
justitia, quae sunt in contrariis generibus,
virtute scilicet et vitio, non contrariantur
ARTICULUS IV.
ad invicem secundum rationem propriae
Utrum omnis tristitia omni delectationi speciei nec habent ahquam affmitatem vel
;

contrarietiir. convenientiam ad invicem. Sed in illis quo-

Ad quartum sic proceditur. 1. Yidetur
quod omnis tristitia omni delectationi con-
trarietur. Sicut enim albedo et nigredo sunt
contraria3 species coloris, ita delectatio
sunt contrarise species animse pas-
tristitia
sionum. Sed albedo et nigredo universaliter
sibi opponuntur. Ergo etiam delectatio et
tristitia.
2. Praeterea, medicinse per contraria fmnt.
Sed quailibet delectatio est medicina contra
quamlibet tristitiam, ut patet per Pbiloso-
rum sumuntur secundum habitudi-
species
nem ad aliquid extrinsecum, contingit quod
species contrariorum generum non solum
non sunt contrariee ad invicem, sed etiam ha-
et bent quamdam convenientiam et affmitatem
ad invicem ex' eo quod eodem modo so
habere ad contraria contrarietatem inducit
sicut accedere ad album, et accedere ad ni-
grum, habent rationem contrarietatis ; sed
contrario modo se habere ad contraria habet
rationem simiUtudinis, sicut recedere ab
albo, et accedcre ad nigrum et hoc maxime
;

phum, VII Ethic, cap. ult. Ergo quailibet apparet in contradictione, quae est princi-
delectatio cuilibet tristitise contrariatur. pium oppositiunis. Nam in afflrmatione et
3. Praiterea, contraria sunt quse se invi- negatione ejusdem cousistit oppositio ; sicut
cem impediunt. Sed quaelibet tristitia impe- album et non album ; in affirmationc autem
dit quamlibet delectationem, ut patet per unius oppositorum, et negatione alterius
illud quod dicitur iu X Ethic, cap. v. Ergo attenditur convenientia et similitudo ; ut si

queelibet trislitia cuilibet delectationi con- dicam, nigrum et non album.

trariatur. Tristitia autem et delectatio, cum sint
Sed contra, contrariorum non est eadem passiones, specificantur ex objectis. Et qui-
causa. Sed ab eodem habitu procedit quod dem secundum genus suum contrarietatem
aUquis gaudeat de uno, et tristetur de oppo- habent; nam unum pertinet ad prosecu-
sito; ex charitate enim contingit gaiidere tionem, aliud vero ad fugam, quae se habent
cum gaudentibus, et flere cum flentibus, ut in appetitu sicut affirmatio et negatio in
dicitur Rom., xn, 15. Ergo non omnis tris- ratione, ut dicitur in VI Ethic, cap. n, in
titia omni delectationi contrariatur. princ. Et ideo tristitia ct delcctatio (luae sunt
Respondeo dicendum, quod, sicut dicitur de eodem nabent oppositionem ad invicem
in X Metaph., text. 13 et 14, « contrarietas secundum speciem; tristitia vero et delec-
cst diHercntia secundum formam. » Forma tatio de diversis, sicjuidcm illa diversa non
autem est et generalis et unde
specialis ; sunt opposita, sed disparata, non habent
contingit esse aliqua contraria secundum oppositionem ad invicem secundum ratio-
formam generis, sicut virlus et vitium, et nem speciei, sed sunt ctiam disparatse, sicut
secundum formam spcciei, sicut Justitia et tristari dc mortc amici, et dclectari in con-
injustitia. Est autem considcrandum, quod tcmplatione. Si vcro illa divcrsa sunt con-
quaidam specificantur secundum fornuis tunc dclectatio ct tristitia non solum
traria,
absolutas, sicut substantia^. et qualitates non habent coutrarietatem socundum ratio-

' « Ad invicem ex » deest in cdit.

 :

QUtEST. XXXV, ART. IV ET V. 267

nem speciei, sed etiam habent convenientiam Ergo delectationi contemplationis opponitur
ct affmitatem, sicut gaudere de bono, et tristitia.

de malo.
tristari 2. Prseterea,contrariorum contrarii sunt
Ad primum ergo dicendum, quod albedo, efTectus. Si ergo unum contrariorum con-
etnigredo non habent speciem ex habitudine templatum est causa delectationis, aliud erit
ad aliquid exterius, sicut delectatio et tris- causa tristitiee, et sic delectationi contem-
titia; unde non est eadem ratio. plationis erit tristitia^contraria.
Ad secundum dicendum, quod genus su- objectum delectationis
3. Praeterea, sicut
mitur ex materia, ut patet in VIII Melaph., est bonum, ita objectum tristitiae est malum.
text. 6 : in accidentibus autem loco materise Sed contemplatio potest habere mali ratio-
est subjectum. Dictum est autem, quod de- nem: enim PhilosophusinXIIil/eto/)/^.,
dicit
lectatio et tristitia contrariantur secundum text. 51 quod
,
« qusedam inconveniens est

genus; et ideo in con-

quahbet tristitia est meditari. » Ergo contemplationis delectationi
traria dispositio subjecti dispositioni quse est potest esse contraria tristitia.
in qualibet delectatione ; nam in quahbet de- 4. Preeterea, operatio queeUbet, secundum
lectatione appetitus se habet ut acceptans id quod non est impedita, est causa delectatio-
quod habet; quaUbet autem tristitia se
in nis, ut dicitur in VII Ethic, cap. xu et xni,
habet ut fugiens et ideo ex parte subjecti
; et in X, cap. iv etv. Sed operatio contempla-
quseUbet delectatio est medicina contra tionis potest multipUciter impediri, vel ut
quamUbet tristitiam; et quseUbet tristitia est totaUter non sit, vel ut cum difficuUate sit.

impeditiva cujusUbet delectationis, prsecipue Ergo in contemplatione potest esse tristitia

tamen quando delectatio tristitise contra- delectationi contraria.
riatur etiam secundum speciem. 5. Prseterea, carnis afflictio est causa
Unde patet solutio ad tertium. tristitise. Sed, sicut dicitur Eccle., ult., 12,
Vel aUter dicendum, quod, etsi non omnis frequens medilatio carnis est afftictio*. Ergo * Affiiciio
tristitia contrarietur omni delectationi se- contemplatio habet tristitiam delectationi ^^'-

cundum speciem, tamen quantum ad effec- contrariam.

tum contrariatur nam ex uno confortatur ; Sed contra est quod dicitur Sap., vni, 16 :

natura animaUs, ex alio vero quodammodo ]\lon habet amariiudinem conversatio illius,
molestatur^. sciUcet sapientise, nec txdium convictus *Convic-

CoNCLUSio. — T *•*•
Tristitia
iji w
et delectatio
j
secundum
eius*, sed lxtitia)n et qaudium. ConvGr&aiio
. , ..... i
^^^'''^^^^'

suum genus universaliter contrariantur, tristitia

^utem et convictus sapientise est per contem-
quoque et delectatio de eodem secundum speciem plationem. Ergo nuUa tristitia est quse sit

similiter contrarise sunt nonnunquam vero non :

contraria delectationi contemplationis.
contrari» secundum speciem, sed magis diversaj Respondeo dicendum, quod delectatio con-
vel disparatse dicuntur, si de diversis et disparatis templationis potest intelligi dupliciteruno :

sint quando vero illa diversa sunt contraria, tunc

: modo quod contemplatio sit delectationis
ita
nuUo modo pugnant : quemadmodum gaudere de causa, et non objectum; et tunc delectatio
bono et de malo tristari non opponuntur. sed de re
^^^^ ggt ^^ jpg^^ contemplatione,
contemplata. Contingit autem contemplari
ARTICULUS V. aUquid nocivum et contristans, sicut et ali-

Utrum delectationi contemplationis sit quid conveniens et delectans. Unde si sic

delectatio contemplationis accipiatur, mhil

aliqua tristitia contraria.
prohibet delectationi contemplationis esse
Ad quintum sic proceditur. 1. Videtur tristitiam contrariam.
quod delectationi contcmplationis sit aUqua AUo modo potest dici delectatio contem-
tristitia contraria. Dicit enim Apostolus, II plationis, quia contemplatio est ejus objec-
ad Corinth., vii, 10 : Quge secundum Deum tum, et causa, puta cum aliquis delectatur
*Tri&H~ est tristitia* ^pcenitentiamin
salutem stahi- de hoc ipso quod contemplatur et sic, ut ;

iia est.
lem operatur. Sed respicere ad Deum perti-
net ad superiorem rationem, cujus est con-
templationi vacare,
dicit Gregorius Nyss.', Ub. De nat. homin.,
ei delectationi quse est secundum contem-
secundum Augustinum, plationem non opponitur aliqua tristitia.
,

in XII De Trin., cap. iii et iv, col. 999, t. 8. Et hoc idem Philosophus dicit in I Topic,

' Nemesius, cui liber prsedictus restituendus est cap. xvm, col. 679.
 ; . ,

268 SUMMA THEOLOGICA.

cap. XIII, loc. 2, et in X Ethic, cap. iii, afflictio quse est de lassitudine corporali,
circa med. Sed hoc intelligendum per se
est non ad idem genus refertur, unde est peni-
loquendo. Cujus ratio est, quia tristitia per tus disparata. Et sic manifestum est, quod
se contrariatur delectationi, quae est de con- delectationi quse est de ipea contemplatione,
trario objecto sicut delectationi quse est
; nulla tristitia contrariatur, nec adjungitur
de calore, contrariatur tristitia quse est de ei aliqua tristitia, nisi per accidens.
frigore. Objecto autem contemplationis nihil Ad primum ergo dicendum quod ,
illa

estcontrarium.Contrariorum enim rationes, tristitia quse est secundum Deum, non est
sccundum quod sunt apprehensae, non sunt de ipsa contemplatione mentis, sed est de
contrariae; sed uiium contrarium est ratio aliquo quod mens contemplatur, scilicet de
cognoscendi aliud. Unde delectationi quae est peccato, quod mens considerat ut contrarium
in contemplando, per se loquendo, non po- delectationi divinae.
test esse ahqua tristitia contraria. Ad secundum dicendum, quod ea quae
Sed nec etiam habet tristitiam annexam, sunt contraria in rerum natura, secundum
sicut corporales delectationes, c[use sunt ut quod sunt in mente, non habent contrarie-
medicinee quffidam contra aliquas molestias tatem non enim raliones contrariorum sunt
;

sicut aliquis delectatur in potu ex hoc quod contrarise; sed magis unum contrariorum
anxiatur siti ;
quando autem jam tota sitis est ratio cognoscendi aliud, propter quod
est repulsa, etiam cessat delectatio potus. est una scientia contrariorum.
Delectatio enim contemplationis non causa- Ad tertium dicendum, quod contemplatio
tur ex hoc quod excluditur aliqua molestia, secundum se nunquam habet rationem
sed ex hoc quod est secundum seipsam mah, cum contemplatio nihil aUud sit quam
delectabilis non est enim generatio, ut dic-
; consideratio veri, quod est bonum intellec-
tum est, sed operatio qusedam perfecta. Per tus; sed per accidens tantum, inquantum
accidens autem admiscetur tristitia delecta- sciUcet contemplatio viUoris impedit con-
tioni apprehensionis et hoc dupliciter uno
; : templationem meUoris vel ex parte rei con-
;

modo ex parte organi aho modo ex impe- ; templatse, ad quam inordinate appetitus affi-
dimento apprehensionis. Ex parte quidem citur.
organi admiscetur tristitia vel dolor appre- Ad quartura dicendum, quod tristitia quse
hensioni, directe quidem in viribus appre- est de impedimento contemplationis, non
hensivis sensitivse partis, quse habent orga- contrariatur delectationi contemplationis
num corporale; vel ex sensibili, quod est sed est ei affinis, ut dictum est.
contrarium debitae complexioni organi, sicut Ad quintum dicendum quod afflictio carnis
gustus rei amarse, et olfactus rei foetidse, vel per accidens et indirecte se habet ad contem-
ex continuitate sensibilis convenientis, quod plationem mentis, ut dictum est.
per assiduitatem facit superexcrescentiam CoNCLUsio, — Delectationi quae de ipsa con-
naturalis habitus, ut supra dictum est, et sic templatione est, nulla tristitia contraria est, nec ei
redditur apprehensio sensibilis, quse prius admiscetur nisi per accidens.
erat delectabihs, tsediosa. Sed hsec duo di-
recte in contemplatioiie mentis locum noii ARTICULUS VI.
habent, quia mens non habet organum cor-
porale; unde dictum est in auctoritate in- IJtrum magis furjimda tristitia
sit quam
ducta, quod non habet contemplatio mentis delectatio appetenda.
nec amaritudinem, nec tsedium. Sed quia
mens humana utitiir iii contemplando viri- Ad sextum sic proceditur. l. Videtur quod
bus apprehensivis sensitivis, in quarum magis sit fugienda tristitia quam delectatio

actibus accidit lassitudo, ideo indirecte ad- appetenda. Dicit enim Augustinus in lib.
miscetur ahqua afflictio vel dolor contempla- LXXXIII Quxstion., quaest. xxxvi, col. 25,
tioni. Sed neutro modo tristitia contempla- t. G :Nemo est qui non magis dolorem
((

tioni adjuncta per accidons contrariatur fugiat quam appetat voluptatem. » lUud
delectationi cjus. Nam tristitia quae est de autcm in quo communiter oinnia consen-
impcdiniento contcmplationis non contraria- tiunt, videhir essc naturale. Ergo naturalo
tur delcctationi contemplationis, sed magis cst ct conveniens quod pUis tristitia fiigiatur

habet affinitatem et convonientiam cum ipsa, ([uain delcctatio appetatur.

ut cx supra (Uctis patct. Tristitia vero vel 2. rraelerea, actio contrarii facit ad velo-
 ;

QU^ST. XXXV, ART. VI. 269

citatem et intensionem motus ; aqua euim sibi conveniens, quam fugiat id quod est
calida citius et fortius congelatur, ut dicit sibi repugnans. Unde et inclinatio appeti-
Philosophus in lib. I Meteor., cap. xn. Sed tivae virtutis, per se loquendo, vehementius
fuga tristitise est ex contrarietate contristan- tendit in delectationem quam fugiat tristi-
tis ; appetitus autem delectationis non est ex tiam.
aUqua contrarietate magiscontristantis, sed Sed per accidens contingit quod tristitiam
procedit ex convenientia delectantis. Ergo aliquis magis fugiat quam delectationem
major est fuga tristitise quam appetitus de- appetat et hoc tripliciter primo quidem ex
; :

lectationis. parte apprehensionis quia, ut Augustinus :

3. quanto aliquis secundum

Prseterea, dicit, X De Trmit., cap, xn, § 19, col.984,
rationem fortiori passioni repugnat, tanto t. 8, « amor magis sentitur cum eum prodit
laudabilior est et virtuosior ;
quia (c virtus indigentia ex indigentia autem amati pro-
: »

est circa difficile et bonum, » ut dicitur in II cedit tristitia, quee est ex amissione alicujus
Ethic.,cap. ni, circa Iln. Sed fortis, qui re- boni amati, vel ex incursu alicujus mali
sistit liiotui quo fugitur dolor, est virtuosior contrarii delectatio autem non habet indi-
;

quam temperatus, qui resistit motui quo gentiam boni amati, sed quiescit in eo jam
appetitur delectatio; dicit enim Philosophus adepto. Cum igitur amor sit causa delecta-
in I Rhet., cap. iv, ante med., quod (( fortes magis fugitur tristi-
tionis et tristitise, tanto
et justi maxime honorantur.
» Ergo vehe- tia, quanto magis sentitur amor, ex eo quod
mentior motus quo fugitur tristitia,
est contrariatur amori, Secundo ex parte causae
quam motus quo appetitur delectatio. contristantis vel dolorem inferentis, quae
Sed contra, (( bonum est fortius quam repugnat bono magis amato quam sit bo-
malum, » ut patet per Dionysium, iv cap. num illud in quo delectamur magis enim :

De div. nom., § 32, col. 731, t. 1. Sed delec- amamus consistentiam corporis naturalem
tatio est appetibilis propter bonum, quod est quam delectationem cibi et ideo timore ;

ejus objectum ; fuga autem tristitise est prop- doloris qui provenit ex flagelUs vel aliis
ter malum. Ergo fortior est appetitus delec- hujusmodi quse contrariantur bonee con-
tationis quam fuga tristitise. dimittimus delectationem
sistentiee corporis,
Respondeo dicendum, quod per se lo- ciborum vel aliorum hujusmodi. Tertio ex
quendo appetitus delectationis est fortior inquantum tristitia
parte effectus, scihcet
quam fuga tristitiee. Cujus ratio est, quia impedit non unam tantum delectationem,
causa delectationis est conveniens bonum ;
sed omnes.
causa autem doloris sive tristitise est aliquod Ad primum ergo dicendum, quod illud
maium repugnans. Contingit autem aliquod quod Augustinus dicit quod (c dolor magis
bonum esse conveniens absque omni disso- fugitur quam voluptas appetatur, » est ve-
nantia ; non autem potest esse aliquod ma- rum per accidens, et non per se et hoc patet ;

lum totaliter absque omni convenientia re- ex eo quod subdit Quandoquidem etiam
: ((

pugnans unde ; delectatio potest esse integra videmus immanissimas bestias a maximis
et perfecta; tristitia semper se- autem est voluptatibusabstineredolorum metu, » quia
cundum partem. Unde major est naturaliter contrariantur vitse, quse maxime amatur.
appetitus delectationis quam fuga tristitise. Ad secundum dicendum, quod aliter est
Alia vero ratio est, quia boimm, quod est inmotu qui est ab interiori, etaliter inmotu
objectum delectationis, per seipsum appeti- qui est ab exteriori. Motus enim qui est ab
tur malum autemj quod est objectum tristi-
; interiori, magis tendit in id quod est conve-
tiae, est fugiendum, inquantum est privatio niens, quam
recedat a contrario, sicut supra
boni quod autem est per se, potius est illo
; dictum est, de motu naturah sed motus qui ;

quod est per aliud'. Cujus etiam signum est ab extrinseco, intenditur ex ipsa contra-
apparet in motibus naturalibus. Nam omnis rietate; quia unumquodque suo modo niti-
motus naturalis intensior est in fme, cum tur ad resistendum contrario, sicut ad con-
appropinquat ad terminum suse naturse con- servationem sui ipsius unde motus violentus ;

venientem, quam in principio, cum recedit intenditur in principio, et remittitur in fine.

a termino suse naturse non convenienti Motus autem appetitivse partis est ab intrin-
quasi natura magis tendat in id quod est seco, cum sit ab anima ad res ; et ideo, per

^ Ita codd.; ia Parm, : « accidens. »

270 SUMMA THEOLOGICA.
se loquendo, magis appetitur delectatio 17 Omnis plaga tristitia cordis est, et om-
:

quam fugiatur tristitia. Sed raotus sensitivse nis malitia nequitia mulieris. Ergo, sicut
partis est ab cxteriori, quasi a rebus ad nequitia mulieris alias nequitias superat, ut
.animam unde magis
; sentitur quod est ma- ibi intenditur, ita tristitia cordis omnem pla-
gis contrarium. Et sic etiam per accidens, gam exteriorem excedit.
inquantum sensus requiritur ad delectatio- Respondeo dicendum, quod dolor exterior
nem et tristitiam. magis fugitur tristitia et interior in uno conveniunt, et in duobus
quam delectatio appetatur. differunt. Conveniunt quidem in hoc quod
Ad tertium dicendum, quod fortis non uterque est motus appetitivae virtutis, ut su-
laudatur ex eo quod secundum rationem non pra dictum est, sed differunt secundum illa
vincitur a dolore vel tristitia quacumquc, duo quae ad tristitiam et delectationem re-
sed ab ea quse consistit in periculis mortis; quiruntur, scilicet secundum causam, quae
quai quidem tristitia magis fugitur quam est bonum vel malum conjunctum, et secun-
appetatur delectatio ciborum vel venereo- dum apprehensionem. Causa enim doloris
rum, circa quam est temperantia sicut vita ; exterioris estmalum conjunctum, quod re-
magis amatur quam cibus vel coitus. Sed pugnat corpori causa autem interioris dolo-
;

temperatus magis laudatur ex hoc quod non ris est malum conjunctum, quod repugnat
prosequitur delectationes tactus, quam ex appetitui. Dolor etiam exterior sequitur
hoc quod non fugit tristitias' contrarias, ut apprehensionem sensus, et specialiter tac-
patet in III Ethic, cap. xi. tus; dolor autem interior sequitur appre-
hensionem interiorem, vel imaginationis
CoNCLUsio. — Quia delectatio integraet perfecta scilicet, vel etiam rationis.
esse potest, tristitia autem semper est secundum
ergo comparetur causa interioris dolo-
Si
partem, manifestum est majorem esse naturaliter
ris ad causam exterioris, una per se perti-
delectationis appetitum, quam tristitia^ fugam,
etsi per accidens contingat aliquem magis tristi- net ad appetitum, cujus est uterque dolor,
tiam fugere, quam delectationem appetere. alia vero per aliud nam dolor interior est
;

ex hoc quod aliquid repugnat ipsi appetitui,

exterior autem dolor ex eo quod repugnat
ARTICULUS VII.
appetitui quia repugnat corpori. Semper au-
Utrum dolor exterior sit major quam tem quod est per se, prius est eo quod est
interior. per aliud. Unde ex parte ista dolor interior
praeeminet dolori exteriori.
Ad septimum sic proceditur. 1. Videtur Similiter etiam ex parte apprehensionis :

quod dolor exterior major quam dolor

sit nam apprehensio rationis et imaginationis
cordis interior. Dolor enim corporis exterior altior est quam apprehensio sensus tactus.
causatur ex causa repugnante bonae consis- Unde, simpliciter et per se loquendo, dolor
tentiae corporis, in qua est vita dolor autem ; interior potior est quam dolor exterior. Cujus
interior causatur ex aliqua imaginatione signum est quod etiam dolores exteriores
mali. Cum ergo vita magis ametur quam aliquis voluntarie suscipit, ut evitet interio-
imaginatumbonum, videtur secundum prae- rem; et inquantum non repugnat dolor ex-
dicta quod dolor exterior sit major quam do- terior interiori appetitui, fit quodammodo
lor interior. delectabiUs et jucundus interiori gaudio.
2. Praetcrea, res magis movet quam rei Quaudoque tamen dolor exterior est cum
simihtudo. Sed dolor exterior provenit ex interiori dolore, et non
tunc dolor augetur ;

reali conjunctione alicujus contrarii; dolor solum enim interior major quam exte-est
autem interior ex similitudinc contrarii ap- rior, sed ctiam universalior. Quidquid enim
prehensa. Ergo major cst dolor exterior est repugnans corpori, potest esse rcpugnans
quam dolor interior. interiori appetitui quidquid apprehendi-
; ct
causa ex efPectu cognoscitur.
3. Pra3terea, tur scnsu, potest apprehendi imaginationo
Sed dolor cxterior habet fortiores efTcctus ;
et rationc sed non convcrtitur. Et ideo si-
;

facilius enim homo moritur propter dolorcs gnanter in auctoritatc adducta dicitur :

exteriores quam propter dolorem interiorem. (hnnis plaqa tristitia cordis est, cpiia etiam
Ergo exterior dolor cst major et magis fugi- dolorcs exteriorum plagarum sub interiori
tur quam dolor interior. comprehenduntur.
cordis tristitia
Sed contra cst quod dicitur Eccli., xxv, Ad primum ergo dicondum, quod dolor
 » ;

QUJIST. XXXV, ART. VII ET VIII. 271

iuterior potest eliam esse de liis qua? contra- achos, » vel anxietas misericordia et in-
', (c

riautur vitae; et sic comparatio doloris iute- vidia. » Tristitia enim delectationi opponitur.
riorisad exteriorem uou est accipieuda se- Sed delectationis non assignantur aliquae
cundum diversa mala, quse suut causa dolo- species. Ergo nec tristitise species debent as-
ris, sed secuudum diversam comparatiouem signari.
hujus causse doloris ad appetitum. 2. Prseterea, « poenitentia » est queedam
Ad secundum dicendum, quod tristitia in- species tristitise, similiter etiam « nemesis et
terior nou procedit ex similitudine rei appre- zelus, » ut dicit Philosophus, II Rhet., c. ix
heusa sicut ex causa. Non enim homo trista- et XI, quee quidem sub his speciebus non
tur iuterius de ipsa similitudine apprehensa, comprehenduntur. Ergo insufficiens est ejus
sed de re cujus est similitudo quse quidem ;
prsedicta divisio.
res tanto perfectius apprehenditur per ali- 3. Praeterea, omnis divisio debet esse per
quam similitudinem, quanto similitudo est non habent oppositio-
opposita. Sed prsedicta
magis immaterialis et abstracta. Et ideo do- nem ad invicem nam secundum Gregorium
:

lor interior, per se loquendo, est major, Nyssenum% acedia est tristitia vocem am-
((

tanquam de majori malo existens, propter putans anxietas vero esttristitiaaggravans

;

hoc quod interiori apprehensione magis co- invidia vero est tristitia in alienis bonis mi- ;

gnoscitur malum. sericordia autem est tristitia in ahenis ma-

Ad tertium dicendum, quod immutationes lis^ » Contingit autem aliquem tristari et de
corporales magis causautur ex dolore exte- alienis malis et de alienis bonis et simul
, ,

riori ; tum quia causa doloris exterioris est cum hoc interius aggravari, et exterius
corrumpens conjunctum corporaliter, quod vocem amittere. Ergo praedicta divisio non
exigit apprehensio tactus ; tum etiam quia est conveniens.
sensus exterior est magis corporahs quam Sed contra est auctoritas utriusque, scili-
sensus interior, sicut et appetitus sensitivus cet Gregorii Nyss. Damasceni. '^
et
quam intellectivus et propter hoc, ut supra
; Respondeo dicendum, quod ad rationem
dictum est, ex motu appetitus sensitivi ma- speciei pertinet quod se habeat ex additione
gis corpus immutatur, et similiter ex dolore ad genus Sed generi potest ahquid addi du-
.

exteriori magis quam exdolore interiori. pliciter uno modo quod per se ad ipsum
:

CoNCLUsio. — Cum dolores exteriores voluntarie pertiuet, et virtute continetur iu ipso, sicut
aquibusdam suscipiantur ut interiores evitentur, rationale additur animali ; et tahs additio fa-
signum est interiorem dolorem esse exteriori cit veras species alicujus generis, ut per
majorem. Philosophum patet, in VII Met., text. 13, et
in VIII, text. 10. Aliud vero additur generi
ARTICULUS VIII. quasi aliquid extraneum a ratione ipsius, si-
Utrum sint tantum quatuor species
cut si album animali addatur, vel aliquid
tristitise.
hujusmodi; et talis additionon facit veras
species generis, secundum quod communi-
Ad octavum sic proceditur. \. Videtur ter loquimur de generibus et speciebus. In~
quod Damascenus, hb. II Orth. fid., c. xiv, terdum tamen dicitur aliquid esse species
col. 931, inconvenienter quatuor tristi-
t. 1, alicujus generis propter hoc quod habet ali-
tiae species assignet, quae sunt « acedia, quid extraneum, ad quod appHcatur generis

D. Thomas usus est, ut de, more, versione a possit in grseco utriusque textu Damascenus :

Burgundione Pisano, sseculo duodecimo, exarata : enim prsedictum locum integraliter ex Nemesio
legitur autem apud Migue ex versione Mich. Le- desumpsit. Nemesius autem non est interpres sed
quien « Moeror, moleslia, invidentia, misericor-
: genuinus auctor libri De natura hominis ; nec la-
dia. » Textus D. Thomas post istud « achos, vel tinus, sed grsecus episcopus Emesse in Phcenicia
anxietas » olim habebat « secundum Gregorium secunda, qui desinente sseculo quarto floruit.
Nyssenum » cujus nomen a Nicolai recte deletum
;
^ Nemesius, llb. De nat. hom., c. xix, col. 687.

est,quidquid in contrarium putet editor Parmen- 3 Aliter vertit novus interpres apud Migne :

dicens « Juxta Nemesium Gregorii Nys-

sis, sic : « yEgritudinis species sunt quatuor, o-yoq, molestia,
seni laiinum interpretem a;/oj est ssgritudo vocis invidia et misericordia. Est autem ci.-/Qi; segritudo,
usum adimens. Nicolai sustulit ea verba secundum quse vocis adimit. Molestia, segritudo gra-
usum
Gregorium Nyssenmn, quia gratuita, ut ipse dicit. » vans. Invidia, segritudo, quse ob alterius res se-
Revera gratuita sunt et erronea, cum liber De cundas suscipitur. Misericordia, segritudo, (juse ob
natura hominis sit Nemesii, non autem Gregorii aliena mala.
Nysseni et nulla verborum differentia inveniri
, * Seu Nemesii, ut dictum est.
 ;

272 SUMMA THEOLOGICA.

ratio; sicut carbo et flamma dicuntur esse non sumitur secundum oppositiones spede-
species ignis, propter applicationem naturai rum, sed secundum diversitatem extraneo-
ignis ad materiam alienam. Et simili modo rum, ad quse trahitur ratio tristitise, ut dic-
loquendi dicuntur astrologia et perspectiva tum est.
species mathematicae, inquantum principia CoNCLusio. — Qiiatnor sunt tristitlBe species,
mathematica applicantur ad materiam natu- acedia, anxietas, misericordia, atque invidia.
ralem.
Et hoc modo loquendi assignantur hic
species tristitise per applicationem rationis QUiESTIO XXXVI.
ad aliquid extraneum quod quidem
tristitiae ; DE TRISTITIA, QUANTUM AD GAUSAS SUAS.
extraneum accipi potest vel ex parte causse (Et qnatuor quseruntur).
objecti vel ex parte effectus. Proprium enini
objectum tristitiai est proprium malum unde ; Deinde considerandum est de causis tris-
extraneum objectum tristitise accipi potest titiae, et circa hoc quaeruntur quatuor :

vel secundum alterum tantum, quia scilicet 1° utrum causa doloris sit bonum amissum

est malum, sed non proprium ; et sic est mi- vel magis malum conjunctum; 2" utrum
sericordia, quae est tristitia de alieno malo, concupiscentia sit causa doloris; 3° utrum
inquantum tamen sestimatur ut proprium appetitus unitatis sit causa doloris 4° utrum ;

vel quantum ad utrumque, quia neque est potestas cui resisti non potest sit causa do-
de proprio neque de malo, sed de bono loris.
aUeno, inquantum tamen bonum alienum
aestimatur ut proprium malum, et sic est in- ARTICULUS PRIMUS.
vidia. Proprius autem effectus tristitise con- Utrum causa doloris sit honum amissum vel
sistit in quadam fuga appetitus unde extra- ;
malum conjunctum.
neum circa effectum tristitiae potest accipi
qnantum ad alterum tantum, quia scilicet Ad primum sic proceditur. \. Videtur
toUitur fuga ; et sic est anxietas, quse sic quod bonum amissum magis causa dolo-
sit
aggravat animum, ut non appareat aliquod ris quam malum conjunctum. Dicit enim
refugium, unde alio nomine dicitur angus- Augustinus in lib. De octo quxstionibus
tia. Si vero intantum procedat talis aggra- Dulcitii, q. I, § 6, col. 153, t. 6, dolorem esse
vatio, ut etiam exteriora membra immobili- de amissione bonorum temporalium. Eadem
tet ab opere, quod pertiaet ad acediam^ sic ergo ratione quilibet dolor ex amissione ali-
erit extraneum quantum ad utrumque, quia cujus boni contingit.
nec est fuga, nec est in appetitu. Ideo autem 2. Praeterea, supra dictum est, quod dolor
specialiter acedia dicitur vocem amputare, qui delectationi contrariatur, est de eodem de
quia vox inter omnes exteriores motus ma- quo est delectatio. Sed delectatio est de bono,
gis exprimit interiorem conceptum et affec- sicut supra dictum est. Ergo dolor est princi-
tum, non solum in hominibus, sed etiam in paliter de amissione boni.
aUis animalibus, ut dicitur in I Polit., c. n, 3. Praeterea. secundum Augustinum, XIV
circa med. De cimtate Dei, cap. vn, § 2, col. 410, t. 7,
Ad primum ergodicendum, quod delecta- amor est causa tristitise, sicut
aliarum af- et
tio causatur ex bono, quod uno modo dici- fectionum animse. Sed objectum amoris est
tur; et ideo delectationis non assignantur bonum. Ergo dolor vel tristitia magis respi-
causatur ex
tot species, sicut tristitise, quse cit bonum amissum quam malum conjunc-

malo, quod multifariam contingit, ut dicit tum.

Dionysius, iv cap. De divin. nomin., § 30, Sed contra est quod Damascenus dicit in

col. 730, t. 1. II lib. Orth. fid., c. xu, col. 930, t. 1, quod

Ad secundum dicendum, quod poenitentia « oxpectatum malum timorem constituit,
est de malo proprio, quod per sc cst objec- praesens vero tristitiam ' . »

tum tristitise, unde non pcrtinct ad has spe- Rospondco dicendum, quod si hoc modo se
cies zelus vero et nemesis sub invidia con-
: habcrent privationcs in apprchcnsione ani-
linentur, ut infra patebit. mai, sicut so habent in ipsis rcbus, ista
Ad tertium dicendum, quod divisio ista qusestio nuUius momenti esse videretur. Ma-

<« Malum dum expectatur, timorem afferre; cum adest, mcBrorem. » Ex vers. Micb. Lequien,
 QVMST. XXXYl, ART. I ET II. 273

lum enim, ut in I habitum est, « est privatio una causa proveniunt multi motus, non
boni. » Privatio autem in rerum natura ni- oportet quod omnes principalius respiciant
hil est aliud quam carentia oppositi habitus. illud quod principalius respicit causa, sed

Secundum hoc ergo idem esset tristari de primus tantum; unusquisque autem alio-
bono amisso, et de malo habito. Sed tristitia rum principalius respicit illud quod est ei
est motus appetitus apprehensionem sequen- conveniens secundum propriam rationem.
tis; in apprehensione autem ipsa privatio CoNCLUsio. — Sicut delectatio piius respicit
habet rationem cujusdam entis_, unde dicitur bonum adeptum, ut proprium objectum, ita magis
ens rationis et sic malum, cum sit privatio,
; tristitise causa est malum cunjunctum, quam
se habet per modum contrarii. Et ideo quan- bonum amissum.
tum ad motum appetitivum differt, utrum
respiciat principalius malum conjunctum vel
ARTICULUS II.
bonum amissum.
Et quia motus appetitus animahs hoc Utrum concupiscentia sit causa doloris.
modo se habet in operibus animse, sicut
motus naturalis in rebus naturahbus, ex Ad secundum sic proceditur. \ . Videtur
consideratione naturalium motuum veritas quod concupiscentia non sit causa doloris
accipi potest. Si enim accipiamus in motibus seu tristitise. Tristitia enim per se respicit
naturalibus accessum et recessum, accessus malum, ut dictum est. Concupiscentia au-
per se respicit id quod est conveniens natu- tem est motus quidam appetitus in bonum ;

rse, recessus autem per se respicit id quod motus autem qui est in unum contrarium,
est contrarium ;grave per se recedit a
sicut non est causa motus qui respicit aliud
loco superiori, accedit autem naturaliter ad contrarium. Ergo concupiscentia non est
locum inferiorem. Sed si accipiamus causam causa doloris.
utriusque motus, scilicet gravitatem, ipsa 2. Prseterea, dolor, secundum Damasce-
gravitas per prius incUnat ad locum deorsum num, II Orth. fid., cap. xn, col. 930,
lib.
quam trahat a loco sursum, a quo recedit, t. 1, estde prsesenti, concupiscentia autem
ut deorsum tendat. Sic igitur, cum tristitia est de futuro. Ergo concupiscentia non est
in motibus appetitivis se habeat per modum causa doloris.
fugae vel recessus, delectatio autem per mo- 3. Prseterea, id quod per se est delectabile,
dum prosecutionis vel accessus ; sicut delec- non est causa doloris. Sed concupiscentia est
tatio per prius respicit bonum adeptum secundum seipsam delectabilis, ut Philoso-
quasi proprium objectum, ita tristitia res- phus dicit in I Rhet., cap. xi, circa princ.
picit malum conjunctum ; sed causa delecta- Ergo concupiscentia nou est causa doloris
tionis et tristitiai, scilicet amor, per prius seu tristitise.
respicit bonum quam malum. Sic ergo eo Sed contra est quod Augustinus dicit in
modo quo objectum est causa passionis, Enchirid., cap. xxiv, col. 244, t. 6 « Sub- :

magis proprie est causa tristitise vel doloris
malum conjunctum quam bonum amissum.
Ad primum ergo dicendum, quod ipsa
amissio boniapprehenditur sub ratione
mah, sicut et amissio mali apprehenditur
sub ratione boni; et ideo Augustinus dicit do-
lorem provenire ex amissione temporalium
bonorum.
Ad secundum dicendum, quod
et dolor ei contrarius respiciunt idem, sed
intrantibus ignorantia agendarum rerum
et concupiscentia noxiarum, comites subin-
feruntur error et dolor. » Sed ignorantia est
causa erroris. Ergo concupiscentia est causa
doloris.
Respondeo dicendum, quod tristitia est
motus quidam appetitus animalis. Motus
autem appetitivus habet, sicut dictum est,
delectatio similitudinem appetitus naturahs. Cujus
duplex causa assignari potest una per :

sub contraria ratione. Nam si delectatio est modum fmis; alia sicut unde est principium
de prsesentia aUcujus, tristitia est de absentia motus; sicut descensionis corporis gravis
ejusdem. In uno autem contrariorum inclu- causa, sicut fmis, est locus deorsum ;
prin-
ditur privatio alterius, ut patet in X Metaph., cipium autem motus est inclinatio naturalis,
text. 15. Et inde est quod tristitia, quse est quse est ex gravitate. Causa autem motus
de contrario, est quodammodo de eodem sub appetitivi per modum fmis est ejus objec-
contraria ratione. tum et sic supra dictum est, quod causa
;

Ad tertium dicendum, quod quando ex doloris seu tristitia est malum conjunctum.
II. 18
 » ;

274 SUMMA THEOLOGICA.

Causa autem sicut unde est principium ejus totali ablatione tristamur : universalis autem
talis motus, est interior inclinatio appetitus
causa doloris esse non potest.

qui quidem per prius inclinatur ad bonlim,

et ex consequenti ad repudiandum malum ARTICULUS III.
contrarium. Et ideo hujusmodi motus ap-
petitivi primum principium est amor, qui Utrum appetitus unitatis sit causa doloris.
est prima inclinatio appetitus ad bonum con-
sequendum; secundum autem principium Ad tertium sic proceditur. 1. Videtur
est odium quod est inclinatio prima appe-
\
quod appetitus unitatis non sit causa dolo-
litus ad malum fugiendum. ris. Dicit enim Philosophus in X Ethic, c. ni,

Sed quia concupiscentia vel cupiditas est in med., quod haec opinio quae posuit re-
<(

primus effectus amoris, quo maxime delec-
tatur, ut supra dictum est, ideo frequenter
Augustinuscupiditatem vel concupiscentiam
pro amore ponit, ut supra dictum est, et hoc
modo concupiscentiam dicit esse universa-
lem causam doloris. Sed ipsa concupiscentia
secundum propriam rationem considerata
pletionem esse causam delectationis, et
incisionem causara tristitiae, videtur esse
facta ex delectationibus et tristitiis quae
sunt circa cibura. » Sed non oranis delec-
tatio vel tristitia est hujusmodi. Ergo appe-
titus unitatis non est causa universalis
doloris cum repletio ad unitatem pertineat,
;

est interdum causa doloris. Omne enim quod incisio vero multitudinem inducat.
impedit motum ne perveniat ad terminum, 2. Praeterea, qucelibet separatio unitati
est contrarium motui illud autem quod est
; opponitur. Si ergo dolor causaretur ex ap-
contrarium motui appetitus est contristans ;
petitu unitatis,nuUa separatio esset delec-
et sic per consequens concupiscentia fit tabilisquod patet esse falsura in separatione
;

causa tristitiae, inquantum de retardatione oranium superfluorum.

boni concupiti, vel totali ablatione tristamur. 3. Praeterea, eadem ratione appetimus
Universalis autem causa doloris esse non conjunctionem boni et reraotionera mali.
potest, quia magis dolemus de subtractione Sed sicut conjunctio pertinet ad unitatem,
bonorum prsesentium, in quibus jam de- cum sit unio quaedam, ita separatio est con-
lectamur, quam futurorum, quae concupis- Ergo appetitus unitatis non
traria unitati.
cimus. magis debet poni causa doloris quam appe-
Ad primum ergo dicendum, quod incli- titus separationis.
natio appetitus ad bonum consequendum Sed contra est quod Augustinus dicit in
est causa inclinationis appetitus ad malum lib. III De lib. arbitr., cap. xxni, § 69, col.
fugiendum, sicut dictum est, et ex hoc con- 1305, t. 1, quod « ex dolore quem bestiae
tingit quod motus appetitus qui respiciunt sentiunt, satis apparet in regendis animan-
bonum, ponuntur causa motuum appetitus disque suis corporibus, quam sint animae
qui respiciunt raalum. appetentes unitatis. Quid est enira aliud
Ad secundum dicendum, quod illud quod dolor nisi quidam sensus divisiouis vel cor-
concupiscitur, etsi realiter sit futurum, est ruptionis impatiens ? »
tamen quodammodo praesens, inquantum Respondeo dicendum, quod eo modo quo
speratur. concupiscentia vel cupiditas boni est causa
Vel potest quod, licet bonum concu-
dici, doloris, etiam appetitus unitatis vel amor
pitum sit futurum, tamen impedimentum causa doloris ponendus est.
praesentialiter apponitur, quod dolorem Bonum enim uniuscujusque rei in qua-
causat. dam unitate consistit, prout scilicet uiia-
Ad dicendum, quod concupis-
tertium qua^que res habet in se unita illa ex quibus
quamdiu manet spes
centia est delectabilis, consistit ojus perfectio; uiide et Platonici
adipiscendi quod concupiscitur sed, sub- ; posuerunt uiium esse priiicipium, sicut et
'

tracta spe per impedimentum appositum, bonuin. Uiide naturaliter unumquodquo ap-
concupisccntia dolorcra causat. petit uuitatem, sicut et bonitatein.
CoNCLUSio. —Concupiscenlia secundum pro- Et propter hoc sicut amor vel appetitus
priam rationem aliquando doloris est causa, boni est causa doloris, ita etiam amor vel
inquantum de retardatione boni concupiti, vel appetitus unitatis.

1 1d eat « unitatem.
 QUiEST. XXXVI ART. , III ET IV.
275
Ad primum ergo dicendum, quod non
Respondeo dicendum, quod, sicut
omnis unio perficit rationem boni, sed so- supra
dictum, est, malum conjunctum
lum illa a qua dependet esse perfectum rei. est causa
doloris vel tristitiae per modum
Et propter hoc etiam non cujuslibet appeti- objecti. Id
ergo quod est causa
conjunctionis mali
tus unitatis est causa doloris vel tristitice, ut debet poni causa dolorisvel
tristiti». Mani-
quidam opinabantur; quorum opinionem festum est autem hoc esse
ibi Philosophus excludit per hoc contra inclina-
quod quse- tionem appetitus, ut malum «
dam repletiones non sunt delectabiles, sicut prffisentialiter
inhsereat. Quod autem est contra inchna-
repleti cibis non delectantur in
ciborum tionem alicujus, nunquam advenit
sumptione. TaUs enim repletio sive unio ei nisi
per actionem alicujus fortioris;
magis repugnaret ad perfectum esse, quam et ideo po-
testas major ponitur esse
ipsum constitueret. Unde dolor non causatur causa doloris ab
Augustino.
ex appetitu cujuslibet unitatis, sed ejus in Sed sciendum est, quod si potestas
qua consistit perfectio naturce.
^ fortior
intantum invalescat quod mutet
Ad secundum dicendum, quod contrariam
separatio mchnationem in inchnationem propriam,
potest esse delectabilis, vel
inquantum re- jam non erit aliqua repugnantia vel
movetur quod est contrarium perfec-
illud violen-
tia; sicut quando agens
tioni rei, vel inquantum separatio fortius, corrum-
habet pendo corpus grave, aufert ei
aliquam unionem adjunctam, puta sensibilis inchnationem
qua tendit deorsum et tunc ferri
ad sensum. sursum
;

non est ei violentum, sed naturale.

Ad tertium dicendum, quod separatio no- Sic igitur
si ahqua potestas major
civorum intantum invalescat,
corrumpentium appetitur, in-
et
quod auferat inclinationem voluntatis
quantum debitam unitatem; unde
tollunt vel
appetitus sensitivi, ex ea non
appetitus hujusmodi separationis non est sequitur dolor
vel tristitia sed tunc solum
prima causa doloris, sed magis appetitus ; sequitur quando
remanet inclinatio appetitus in contrarium.
unitatis.
Et inde est quod Augustinus dicit
ubi
CoNCLusio, — Sicut concupiscentia vel cupiditas quod ((
supra,
voluntas resistens potestati fortiori
boni, est causa doloris : ita amor vel appetitus causat dolorem; » si enim non resisteret,
unitatis ejusdem est causa. sed
cederet consentiendo, non sequeretur
dolor *
sed delectatio.
ARTICULUS IV.
Ad primum ergo dicendum, quod major
Utrum potestas cui non potest resisti sit potestas dolorem causat non secundum
quod
causa doloris. est agens in potentia, sed
secundum quod
est agens actu, dum scihcet
Ad quartum sic proceditur. i. Videtur facit conjunc-
tionem mali corruptivi.
quod potestas major non debet poni causa
Ad secundum dicendum, quod nihil pro-
doloris. Quod enim est in potestate
agentis, hibet ahquam potestatem quae non
nondum est praesens, sed est major
futurum. Dolor
simpliciter, esse majorem quantum
autem est de malo prsesenti. Ergo ad ah-
potestas
quid et secundum hoc aliquod nocumentum
major non est causa doloris. ;

inferre potest. Si autem nullo modo major

2. Prseterea, nocumentum illatum est
causa doloris. Sed nocumentum potest
esset, nullo modo posset nocere; unde non
in-
ferri etiam a potestate minore. Ergo
posset causam doloris inferre.
potestas Ad
tertium dicendum, quod exteriora
major non debet poni causa doloris.
agentia possunt esse causa motuum appe-
3.
Praeterea, causae appetitivorum mo-
tuum sunt interiores incUnationes animse. titivorum, inquantum causant praesentiam
objecti ; et hoc modo potestas major ponitur
Potestas autem major est aliquid
exterius. causa doloris.
Ergo non debet poni causa doloris.
Sed contra est quod Augustinus dicit in
CoNCLusio. — Major potestas, cui resisti non
lib. De nat. boni, cap. xx, col. S57,
potest, est doloris causa, dum mali corniptivi con-
t. 8 :
jimctionem facit.
« In animo dolorem voluntas resistens
facit
potestati majori, in corpore
dolorem facit
sensus resistens corpori potentiori.
»

^ Al. : « naalo. »
 ;

276 SUMMA THEOLOGICA.

potentiae animae in una essentia animae ra-
dicantur, necesse est quod quando intentio
QU.ESTIO XXXVII. animae vehementer trahitur ad operationem
DE DOLORE ET TRISTITIA unius poteutia?, retrahatur ab operatione al-
QUANTUM AS> EFFECTUS SUOS. terius; unius enim anima^ non potestessenisi

(Et quatuor quaeruntur.)

una intentio et propter hoc si aliqnid ad se
:

trahat totam intentionem animae, vel magnam

Deinde considerandum est de effectibus partem ipsius, non compatitnr secum aliquid
doloris vel tristitise et circa hoc quae.runtur
, aUud quod magnam attentionem requirat.
quatuor utruni dolor auferat facultatem
: i" Manifestum est autem quod dolor sensibilis

addiscendi; 2° utrum aggravatio animi sit maxime trahit ad se intentionem animae,

effectus tristitise vel doloris; 3» utrum tristi- quia naturaUter unumquodque tota inten-
tia vel dolor debilitet omnem operationem; tione tendit ad repeUendum contrarium, sicut
4" utrum tristitia noceat corpori magis quam etiam in rebus naturalibus apparet. SimUi-
aliae passiones animae. ter etiam manifestum est quod ad addiscen-
dum aliquid de novo requiritur studium,
et conatus cum magna intentione, ut patet
ARTICULUS PRIMUS.
per iUud quod dicitur Prov., ii, 4 et 5 Si :

Utrum dolor auferat facultatem addis- qusesieris sapientiam quasi pecuniam, et si-
cendi. cut thesauros effoderis eam, tunc intelliges
disciplinam* Et ideo si sit dolor intensus,
.
*Timo-

Ad primum sic proceditur. 1 . Videtur quod impeditur homo ne tunc aUquid addiscere Domini.
dolor non auferat facultatem addiscendi. Di- possit; et tantum potest intendi quod nec

citur enim Isa., xxvi, 9 Cum feceris judi- : etiam instante dolore potest homo aliquid
* cia tua in terra, justitiam discent omnes* considerare etiam quod prius scivit.
Discent
habita- habitatores orbis : et infra, 16 tribula- : M In hoc tamen attenditur diversitas secun-
^°^^^'
tione murmuris doctrina tua eis. Sed ex ju- dum diversitatem amoris, quem homo habet
diciis Dei et tribulatione sequitur dolor seu ad addiscendum vel considerandum quia ;

tristitia in cordibus hominum. Ergo dolor quanto major fuerit, magis retinet intcntio-
vel tristitia non toUit, sed magis auget facul- nem animi, ne oinnino leratur ad dolorem.
tatem addiscendi. Ad primum ergo dicendum, quod tristitia
2. Praeterea, Isa., xxvm, 9, dicitur : moderata, quae excludit evagationem animi,
Quem docebit scientiam, et quem intelligere potest conferre ad discipUnam suscipiendam
faciet auditum? Ablactatos a lacte, avulsos et pra^cipue eorum per quse homo sperat se
ab uberibus, idesta delectationibus. Sed do- posse a tristitia liberari et hoc modo in tri-
;

lor et tristitia maxime toHunt delectationes bulatione murmuris homines doctrinam Dei
impedit enim tristitia omnem delectationem, magis recipiunt.
ut dicitur in VII Ethic, cap. v et EccU., xi, ;
Ad secuudum dicendum, quod tam delec-
29, dicitur, quod malitia unius horx oblivio- tatio quam dolor inquantum ad se trahunt V
,
Malitia ne^ /«^^'^ luxuriae maximse*. Ergo dolor anima; intentionem, impodiunt consideratio- %
horx... non toUit, sed magis praibet facultatem ad- nemrationis; unde in VII Ethic, cap. xi,
Xuxurias discendi. non procul a fin., dicitur quod impossibile
magme. Prseterea, tristitia interior praeeminet
3. est in ipsa delectatione venereorum aliquid \
dolori exteriori, ut siipra dictum est. Sed inteUigei^e. Sed tainen magis traliit ad se in-
simul cum homo addiscere.
tristitia potest tentionem aniniaj dolor quam delectatio; si-
Ergo multo magis simul cum dolore corpo- cut etiam videmus in rebus naturaUbus quod
rali. actio corporis naturaUs magis intenditur iii
Sed contra est quod Augustinus dicit in I contrarium, sicut aqua calefacta magis pati-
Soliloq., c. XII, col. 880, t. 1 : « Quauquam tur a frigido, ut fortius congclotur. Si ergo
acerrimo his diebus dentium dolorc tor(|ne- dolor seu tristitia fucrit moderata, per acci-
rer , non quidem sincl)ar aninio volverc, dens potest conferro ad addisceiKhim in-
nisieo qiiaijam fortc didicerani; a discciido quantnm aufcrt superabundantiain delocta-
autcm penitus inipedieliar, ad quod inihi lota tionnni; sed por se impcdit, ot si inteiidatur,

intcntione animi opus orat. » totaliter aufert.

Respoiideo diccndum, quod, quia omnes Ad tcrtium dicendum, quod dolor exterior
 ;

QUtEST. XXXVII, ART. I ET II. 277

acciditex laesione corporali; et ita magis miuatur secundum similitudinem sensibi-
habet transmutationem corporalem adjunc- lium corporum, eo quod motus appetitus
tam quam dolor interior qui tamen est ma- ;
animaUs sunt similes inclinationibus ap-
jor secundum illud quod est formale in do' petitus naturaUs. Et per hunc modum fervor
lore, quod est ex parte animae. Et ideo dolor attribuitur amori, dilatatio delectationi, et
corporalis magis impedit contemplationem, aggravatio tristitiae.

quae requirit quietem, quam

omnimodam Dicitur enim homo aggravari ex eo quod
dolorinterior; et tamen etiam dolor interior, aliquo pondfere impeditur a proprio motu.
si multum intendatur, ita trahit intentionem Manifestum est autem ex praedictis, quod
ut non possit homo de novo aUquid addis- tristitia contingit ex aliquo malo praesenti;
cere. Unde' et Gregorius propter tristitiam quod quidem ex hoc ipso quod repugnat
intermisit EzechieUs expositionem. motui voluntatis aggravat animum, inquan-
CoNCLusio, — Doloi- intensus qtioniam animi
tum impedit ipsum ne fruatur eo quod vult.
intentionem ad se trahit, non modo diminuit, Et si quidem non sit tanta vis maU con-
verum saepe numero aufert omnem addiscendi tristantis ut auferat spem cvadendi, licet ani-
voluntatem et facultatem. mus aggravetur quantum ad hoc quod in
praesenti non potitur eo quod vult, remanet
tamen motus ad repellendum nocivum con-
ARTICULUS II.
tristans. Si vero superexcrescat vis mali in-
Utrum aggravaiio animi sit effectus tristitise tantum ut spem evasionis excludat, tunc
vel doloris. simpUciter impeditur etiam interior motus
animi angustiati, ut neque hac, neque iUac
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur divertere valeat; et quandoque etiam impe-
quod aggravatio animi non sit effectus tris- ditur exterior motus corporis, ita quod re-
Dicit enim Apostolus, II ad Cor., vn,
titiae. maneat homo stupidus in seipso.
H Ecce hoc ipsum contristari vos secun-
: Ad primum ergo dicendum, quod illa
*Secun- dw7i Deum*, quantam in vobis operatur erectio animi provenit ex tristitia quae est
sollicitudinem, sed defensionem, sed indi- secundum Deum, propter spem adjunctam
Deum
contris- gnationem, etc. Sed soUicitudo et indignatio de remissione peccati.
tari.
ad quamdam erectionem animi pertinent, Ad secundum dicendum, quod, quantum
quae aggravationi opponitur. Non ergo ag- ad motum
appetitivum pertinet, ad idem re-
gravatio esteffectus tristitiae. fertur et aggravatio. Ex hoc
constrictio,
2. Prseterea, tristitia delectationi opponi- enim quod aggravatur animus, ut ad exte-
tur. Sed effectus delectationis est dilatatio; riora libere progredi non possit, ad seipsum
cui non opponitur aggravatio, sed constric- retrahitur, quasi in seipso constrictus.
tio. Ergo effectus tristitiae non debet poni Ad tertium dicendum, quod tristitia absor-
aggravatio. bere hominem dicitur, quando sic totaliter
3. Praeterea, ad tristitiam pertinet absor- vis coiitristantis maU afflcit animum, ut
bere, ut patet per iUud quod Apostolus dicit omnem spem evasionis excludat; et sic
II ad Cor., ii, 7 Ne forte abundantiori
: etiam eodem modo aggravat et absorbet;
Ejus' tristitiaabsorbeatur qui est ejusmodi*, Sed qusedam enim se consequuntur in his quae
quod aggravatur non absorbetur, quinimo metaphorice dicuntur, quae sibi repugnare
sub aUquo ponderoso deprimitur quod au- ;
videntur, si secundum proprietatem acci-
tera absorbetur, intra absorbens includitur. piantur.
Ergo aggravatio non debet poni effectus CoNCLusio. — cum ex malo praesenti
Tristitia
tristitiae. contingat, maxime animum aggravat, et quando-
Sed quod Gregorius Nyss.', lib,
coiitra est que animi et corporis motus impedit.
De nat. hom., et Damascenus, lib. II Orth.
fid., cap. XIV, col. 931, t. d, ponunt tristitiam
aggravantem.
Respondeo dicendum, quod effectns pas-
sionum animae quandoque metaphorice no-

' Ut ipse Gregorius dicit InEzech., hom. x, 1. II, » Nemesius, cui liber prsedictus restituendus est
§ 24, col. 1072, t. 2. c. XIX, col. 687.
278 SUMMA THEOLOGICA.
Et per hoc patet responsio ad objecta.
ARTICULUS III. CONCLUSIO. Operatio si conferatur ad tristitiam
ut objectum, maxime ex ea impeditur, si vero
Uirum tristiiia, vel dolor, debilitet omnem comparetur ad illam ut efTectus, magis augetur et
operationem. perficitur.

Ad tertium sic proceditur. 1 Yidetur quod.

ARTICULUS IV.
tristitia non impediat omnem operationem.
Utrum tristitia magis noceat corpori quam
SoUicitudo enim ex tristitia causatur, ut pa- alise animse passiones.
tetper auctoritatem Apostoli inductam. Sed
sollicitudo adjuvat ad bene operandum; Ad quartum sic proceditur. 1, Videtur
unde Apostolus dicit, II Timoth., ii, 15 : quod tristitia non inferat maxime corpori
Sollicite cura teipsum exhibere.... opera- nocumentum. Tristitia enim habet esse spi-
rium inconfusibilem. Ergo tristitia non im- rituale in anima. Sedea quse habenttantum
pedit operationem, sed magis adjuvat ad esse spirituale, non causant transmutationem
bene operandum. corporalem ; sicut patet de intentionibus co-
2. Praeterea, tristitia causatin multiscon- lorum quse sunt in aere, a quibus nullum
cupiscentiam, ut dicitur in VII Ethic, cap. corpus coloratur. Ergo tristitia non facit
ult. Sed concupiscentia facit ad intensionem aliquod corporale nocumentum.
operationis. Ergo et tristitia. 2. Praeterea, si tristitia facit ahquod cor-
3. Praeterea, qusedam operationes
sicut porale nocumentum, hoc non est nisi in-
proprie sunt gaudentium, ita etiam queedam quantum habet corporalem transmutatio-
operationes conveniunt his qui contristan- nem adjunctam. Sed corporalis transmutatio
tur, sicut lugere. Sed unumquodque auge- invenitur in omnibus animae passionibus, ut
tur ex Ergo aliquiae opera-
sibi convenienti. supra dictum est. Ergo non magis tristitia
tiones non impediuntur, sed meliorantur quam aliae animae passiones corpori nocet.
propter tristitiam. 3. Praeterea, Philosophus dicit in VII
Sed contra est quod Philosophus dicit in Ethic, cap. iii, circa med., quod irae et ((

X Ethic, cap. iv, quod (( delectatio perficit concupiscentiae quibusdam insanias fa-
operationem, et e converso tristitia impe- ciunt » quod videtur esse maximum no-
;

dit. » cumentum, cum ratio sit excellentissimum

Respondeo dicendum, quod, sicut jam dic- eorum quae sunt in homine. Desperatio
tum est, tristitia quandoque non ita aggra- etiam videtur esse magis nociva quam tris-
vat vel absorbet animum, ut omnem mo- titia, cum sit causa tristitiae. Ergo tristitia

tum interiorem et exteriorem excludat sed ; non magis nocet corpori quam aliae animai
aliqui motus quandoque ex ipsa tristitia passiones.
causantur. Sed contra est quod dicitur Prov., xvii,
Sic ergo operatio ad tristitiam dupliciter 22 Animus gaudens setatem floridam facit,
:

potest comparari : uno modo, sicutad id de spiritus tristis exsiccat ossa; et Prov., xxv,
quo est tristitia, et sic tristitia quamlibet 20 Sicut tinca vestimento, et ve^inis ligno,
:

operationem irapedit ; nunquam enim illud ita tristitia viri nocet cordi; et Eccli., xxxviii,
quod cum facimus, ita bene facimus
tristitia 19 A tristitia festinat mors.
:

sicut illud quod facimus cum delectatione Rcspondco dicendum, quod tristitia inter
vel sine tristitia. Cujus ratio est quia volun- omncs animae passiones magis corpori nocet.
tas est causa operationis humanae; unde Cujus ratio est quia tristitia repugnat hu-
quando operatio cst dc qua aliquis contrista- manae vitae quantum ad speciem motus sui,
tur, necesse est quod actio debilitotur. et non solum quantum ad mensurara, seu
Alio modo comparatur operatio ad tristi- quantitatem, sicut ahae animae passiones,
tiam sicut ad principium et ad causam, ct Consistit eiiim humana vita iu quadam
sic necesse est quod operatio talis ex tristitia motiono, quae a corde in caetora merabra
augcatur; sicut quanto aliquis magis trista- diCtunditur; qua3 quidera raotio convenit
tur dc rc aliqua, tanto magis conatur ad naturaj huraana; sccundiira aliquam dctcr-
expellcndam tristitiam; dummodo remaneat minataui incnsuram. Si crgo ista raotio
spes expellendi; alioquin nuUus motus vel procedat ultra raensurara dcbitara, repugna-
opcratio ex tristitia causaretur. bit humanse vitaj secundum quautitatis
 QMMST. XXXVII, ART. IV, ET QUJIST. XXXVIII, ART. I. 279
mensuram, non autem secundum similitu-
dinem speciei si autem impediatur proces-
;

sus hujus motionis, repugnabit vitee secun- QU^STIO XXXVIII.

dum suam speciem. Est autem attendendum
in omnibus animae passionibus, quod trans-
DE DOLORE ET TRISTITIA,
QUANTUM AD EORUM REMEDIA.
mutatio corporalis ', quae est in eis materia-
lis, est conformis et proportionata motui (Et quinque quseruntur.)

appetitus, qui est formalis, sicut in omnibus

materia proportionatur formae. Illse ergo Deinde considerandum est de remediis do-
animae passiones quae important motum loris, seu tristitiae et cii-ca hoc quaeruntur
,

appetitus ad prosequendum aliquid, non re- quinque :

1" utrum dolor vel tristitia miti-
pugnant vitali motioni secundum speciem, getur per quamlibet delectationem 2° utrum ;

sed possunt repugnare secundum quantita- mitigetur per fletum 3° utrum per compas-
;

tem, ut amor, gaudium, desiderium, et sionem amicorum; 4° utrum per contempla-

hujusmodi. Et ideo ista secundum speciem tionem veritatis 5° utrum per somnum et
;

suam juvant naturam corporis; sed propter balnea.

excessum possunt nocere. Passiones autem
quae important motum appetitus cum fuga ARTICULUS PRIMUS.
vel quadam, repugnant vitali
retractione Vtrum dolor vel tristitia mitigetur per
motioni, non solum secundum quantitatem, quamlibet delectationem.
sed etiam secundum speciem motus, et ideo
simpliciter nocent ; sicut timor, et desperatio, Ad primum sic proceditur. 1. Videtur
et prae omnibus tristitia, quae aggravat ani- quod non quaelibet delectatio mitiget quem-
mum ex malo praesenti, cujus est fortior libet dolorem, seu tristitiam. Non enim de-
impressio quam futuri. lectatio tristitiam mitigat, nisi inquantum
Ad primum ergo dicendum, quod quia ei contrariatur ; medicinae enim fmnt per
anima naturaliter movet corpus, spiritualis contraria, ut dicitur in II Ethic, cap. ni.

motus animae naturaUter est causa transmu- Sed non quaelibet delectatio contrariatur
tationis corporalis. Nec est simile de spiri- cuilibet tristitiae, ut supra dictum est. Ergo
tualibus intentionibus quae non habent ,
non quaelibet delectatio mitigat quamlibet
naturaliter ordinem movendi alia corpora, tristitiam.
quae non sunt nata moveri ab anima. 2. Praeterea, illud quod causat tristitiam,
Ad secundum dicendum, quod aliae pas- non mitigat tristitiam. Sed aliquae delecta-
siones habent transmutationem corporalem tiones causant tristitiam, quia, ut dicitur in
conformem secundum suam speciem motioni IX Ethic, cap. iv, circa fin., « malus trista-
vitali ; sed tristitia contrariam, ut supra dic- tur, quoniam delectatus est. » Non ergo
tum est. omnis delectatio mitigat tristitiam.
Ad tertium dicendum, quod ex leviori 3. Praeterea, Augustinus drcit in IV Con-
causa impeditur usus rationis, quam cor- fess., cap. VII, col. 698, t. 1, quod ipse fugit
rumpatur vita cum videamus multas aegri-
; de patria, in qua conversari solitus erat cum
tudines usum rationis toUere, quae nondum amico suo jam mortuo « minus enim eum ;

adimunt vitam. Et tamen timor et ira maxime quaerebant oculi ejus, ubi eum videre non
nocumentum corporale afferunt ex permix- solebant. » Ex quo accipi potest, quod illa in
tione tristitiae propter absentiam ejus quod quibus nobis amici mortui vel absentes com-
cupitur. Ipsa etiam tristitia quandoque ra- municaverunt, efficiuntur nobis de eorum
tionem aufert, sicut patet in his qui propter morte vel absentia dolentibus onerosa. Sed
dolorem in melancholiam, vel in maniam * maxime communicaverunt nobis in delecta-
incidunt. tionibus. Ergo ipsae delectationes efficiuntur

CoNCLUsio, — Tristitia magis corpori nocet, nobis dolentibus onerosae. Non ergo quaeli-
quam aliae animi passiones, cum vitalem cordis bet delectatio mitigat quamlibet tristitiam.
motum impediat. Sed contra est quod Philosophus dicit in
VII Ethic, cap. ult., quod « expellit delec-

^ Al. : « corporis. » vel febre, cum timore et tristitia. Mania est deli-
' Melancholia esl insania qusedam absque furore rium perpetuuj^ el furiosum.
 ; ; "

280 SUMMA THEOLOGICA.

tatio tristitiam, et quse conlraria, et quae
contingens, si j^it fortis. » ARTICULUS II.

Respondeo dicendum, quod, sicut cx prse- Utrum dolor vel tristitia mitigetur per
dictis patet, delectatio est qusedam quies
fletum.
appetitus in bono convenienti, tristitia au-
tem est ex eo quod repugnat appetitui. Unde Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur
sic se habet delectatio ad tristitiam in moti- quod fletus non mitiget tristitiam. Nullus
bus appetitivis, sicut se habet in corporibus enim effectus diminuit suam causam. Sed
quies ad fatig-ationem, quse accidit ex aliqua gemitus esteffectus
fletus vel tristitiae. Ergo
transmutatione innaturali nam ; et ipsa non minuit tristitiam.
fatigationem
tristitia quamdam seu gegritu- 2. Prseterea, sicut fletus vel gemitus est
dinem appetitivse virtutis importat. Sicut efTectus tristitise, ita risus est effectus laeti-
igitur quselibet quies corporis remedium tise. Sed risus non minuit laetitiam. Ergo
affert quamlibet fatigationem ex
contra fletus non mitigat tristitiam.
quacumque causa innaturali provenientem, 3. Prseterea, in fletu repraesentatur nobis
ita quselibet delectatio remedium afTert ad malum contristans. Sed imaginatio rei con-
mitigandam quamlibet tristitiam, ex quo- tristantis auget tristitiam, sicut imaginatio
cumque procedat. rei delectantis auget Isetitiam. Ergo videtur
Ad primum ergo dicendum, quod, licet quod fletus non mitiget tristitiam.
non omnis delectatio contrarietur omni tris- Sed contra est quod Augustinus dicit in IV
titise secundum speciem, contrariatur tamen Co^-if., cap. vn, col. 698, t. 1, quod quando

secundum genus, ut supra dictum est; et dolebat de morte amici,' in solis gemitibus
<(

ideo ex parte dispositionis subjecti quselibet et lacrymis erat ei aliquantula requies. »

tristitia per quamlibet delectationem miti- Respondeo dicendum, quod lacrymse et
gari potest. gemitus naturaliter mitigant tristitiam; et
Ad secundum dicendum, quod delectatio- hoc duplici ratione primo quidem quia
:

nes malorum non causant tristitiam in prse- omne nocivum interius clausum magis af-
senti, sed in futuro, inquantum scilicet mali fligit, quia magis multiplicatur intentio
poenitent de malis de quibus Isetitiam ha- animse circa ipsum; sed quando ad exte-
buerunt; et huic tristitise subvenitur per riora diffunditur, tunc animse intentio ad
contrarias delectationes. exteriora quodammodo disgregatur, et sic
Ad tertium dicendum, quod quando sunt interior dolor minuitur. Et propter hoc,
duse causse ad contrarios motus inclinantes, quando homines qui sunt in tristitiis, exte-
utraque alteram impedit et tamen illa fma- ; rius suam tristitiam manifestant vel fletu,
liter vincit quae fortior est et diuturnior. In aut gemitu , vel etiam verbo mitigatur ,

eo autem qui tristatur de his in quibus si- tristitia. Secundo, quiasemper operatio con-

mul cum amico mortuo vel absente delectari veniens homini secundum dispositionem in
consuevit, duae causse in contrarium indu- qua est, sibi est delectabilis ; fletus autem et
centes inveniuntur. Nam mors vel absentia gemitus sunt qusedam operationes conve-
amici recogitata inclinat ad dolorem bonum ; nientes tristato vel dolenti et ideo efficiuu- ;

autem praesens inclinat ad delectationem tur eis delectabiles. Cum igitur omnis delec-
unde utrumque per alterum minuitur. Sed tatio aliqualiter mitiget tristitiam vel dolo-
tamen quia fortius movet sensus praiscntis rera, ut dictum est, sequitur quod per
quam memoria prseteriti, et amor sui ipsius planctum gemitum tristitia mitigetur.
et
quam amor alterius diuturnius manet, inde Ad primum ergo dicendum, quod ipsa
est quod fmaliter delectatio tristitiam expel- habitudo causa3 ad efPectum contrariatur
lit. Unde post pauca subdit idem Augusti- habitudini contristantis ad contristatum.
nus, lib. IV Conf., cap. vni, col. 698, t. 1, Nam omnis effectus est conveniens suse
quod « generibus delectationum
pristinis causae, et per consequens est ei delectabilis
cedebat dolor ejus. » contristans autem contrariatur contristato;

CoNCLusio. —
Quoniani omnis delectatio omni et idco effectus tristitiae habet contrariam

tristitiae aliquo modo, ncnipe secundum gcnus, habitudiuem ad contristatum, quam con-
contrariatui- ; idcirco quailibet IrisUtia per quam- tristans ad ipsum et proptcr hoc mitigatur
;

libel delectationem miligari et imminui potest. tristitia per offectum tristitise ratione con-
trariotatis praedicta^.
 QU^ST. XXXVIII, ART. II, III ET IV. 281

Ad secundum dicendum, quod habitudo amicus condolens in tristitiis est consolati-

effectus ad causam est similis habitudini de- vus. Cujus duplicem rationem tangit Philo-
lectantis ad delectatum, quia utrobique con- sophusin IX Ethic, ibid. Quarum primaest,
venientia invenitur; omne autem simile quia, cum ad tristitiam pertineat aggravare,
auget suum simile; ideo per risum et
et habet rationem cujusdam oneris, a quo
alios effectus augetur Isetitia, nisi
Isetitise ahquis aggravatus allevari conatur. Cum
forte per accidens propter excessum. ergo ahquis videt de sua tristitia aUos con-
Ad tertium dicendum, quod imaginatio tristatos, fit ei quasi quaedam imaginatio
rei contristantis, quantum
de se, nata est quod iUud onus ahi cum ipso ferant, quasi
est augere tristitiam sed ex hoc ipso quod
; conantes ad ipsum ab onere alleviandum :

homo imaginatur quod facit illud quod con-
venit sibi secundum talem statum, consur-
git inde qusedam delectatio. Et eadem ratione
si ahcui subrepat risus in statu in quo vide-
tur sibi esse lugendum, ex hoc ipso dolet,
et ideo levius fert tristitise onus, sicut etiam
in portandis oneribus corporahbus contin-
git. Secunda ratio et melior est, quia per
hoc quod amici contristantur ei, percipit se
ab eis amari qiiod est delectabile, ut supra
;

tanquam faciat id quod non convenit, ut dictum est, Unde, cum omnis delectatio mi-
Tullius dicit in III De tiiscul. qu3estionibus, tiget tristitiam, sicut supra dictum est, se-
a med. quitur quod amicus condolens tristitiam mi-
CoNCLusio. — Quia per fletum et gemitum tiget.

animi intentio, quse est circa malum, ad exterioi'a Ad primum ergo dicendum, quod in
diffunditur, fletus quoque et gemitus dolorem et utroque amicitia manifestatur, scilicet et
tristitiam naturaliter minuunt. quod congaudet gaudenti, et quod condolet
dolenti; et ideo utrumque ratione causse
redditur delectabile.
ARTICULUS III.
Ad secundum dicendum, quod ipse dolor
Utrum dolor et tristitia mitigentur per amici secundum se contristaret ; sed consi-
compassionem amicorum. deratio causse ejus, quae est amor, magis
delectat.
Ad tertium sic proceditur. 1. Videtur Et per hoc patet responsio ad tertium.
quod dolor amici compatientis non mitiget CoNCLUsio. — Quoniamex hoc quod araici nobis
tristitiam. Contrariorum enim contrarii sunt compatiuntur delectationem capimus ; idcirco
,

effectus. Sed, sicut Augustinus dicit VIII per compassionem amicorum, naturaliter dolor et
Confess., cap. iv, col, 752, t. 1, « quando tristitia minuuntur.

cum multis gaudetur, in singulis uberius

est gaudium, quia fervefaciunt se, et inflam-
ARTICULUS IV.
mantur ex alterutro. » Ergo, pari ratione,
quando multi simul tristantur, videtur quod Utrum per contemplationem veritatis dolor
sit major tristitia. et tristitia mitigentur.
2. Prseterea hoc requirit amicitia, ut amo-
ris vicem quis rependat, ut Augustinus Ad quartum sic Videtur
proceditur. 1.
dicit IV Confess., cap. ix, col. 699, t. 4. Sed quod contemplatio veritatis non mitiget do-
amicus condolens dolet de dolore amici do- lorem. Dicitur enim Eccle., i, 18 Quiaddit :

lentis. ErgQ ipse dolor amici condolentis est scientiam, addit et dolorem *. Sed scientia ad * Labo-
amico prius dolenti de proprio malo causa rem.
contemplationem veritatis pertinet. Non
alterius doloris ; et sic, duplicato dolore, vi- ergo contemplatio veritatis mitigat dolo-
detur tristitia crescere. rem.
3. Prseterea, omne malum amici est con- 2. Prseterea, contemplatio veritatis ad
Iristans , sicut et malum proprium nam ; intellectum speculativum pertinet. Sed in-
amicus est alter ipse. Sed dolor est quoddam tellectus speculativus non movet, ut dicitur
malum. Ergo dolor amici condolentis auget in III De anima, text. S8. Cum igitur gau-
tristitiam amico cui condolet. dium et dolor sint quidam motus animi,
Sed contra est quod Philosophus dicit in videtur quod contemplatio veritatis nihil
IX Ethic, cap. xi, ante med., quod « in faciat ad mitigationem doloris.
tristitiis amicus condolens consolatur. » aegritudinis appo-
3. Prseterea, remedium
Respondeo dicendum quod naturaliter , nendum est ubi est aegritudo. Sed contem-
 282 SUMMA THEOLOGICA.
platio veritatis est in intellectu. Non ergo plationem tristitiam et dolorem mitigari necessa-
mitigat dolorem corporalem, qui est in rium est.

sensu.
Sed contra est quod Augustinus dicit in ARTICULUS V.
I Soliloq., cap. xii, col. 880, t. 1 : a Vide- Utrum dolor et tristitia mitigentur per
batur mihi, si se ille mentibus nostris veri- somnum et balnea.
tatis fulgor aperiret, aut me non sensurum
fuisse illum dolorem, aut certe pro nihilo Ad quintum sic proceditur. 1. Videtur
toleraturum. » quod somnus balneum non mitigent
et
Respondeo dicendum, quod, sicut supra tristitiam. Tristitia enim in anima consistit.
dictum est, in contemplatione veritatis Sed somnus etbalneum ad corpus pertinent.
maxima delectatio consistit. Omnis autem Non ergo aliquid faciunt ad mitigationem
delectatio dolorem mitigat, ut supra dictum tristitise.

est, et ideo contcmplatio veritatis mitigat 2. Prsetcrea, idem effeclus non videtur
magis, quanto
tristitiam vel dolorem; et tanto causari ex contrariis causis. Scd hujusmodi,
perfectius aliquis est amator
sapientige. Et cum sint corporaUa, repugnant conteinpla-
ideo homiues ex contemplatione divinorum, plationi veritatis, quse est causa mitigationis
et futurse beatitudinis , iii tribulationibus tristitise, ut dictum est. Non ergo per hujus-
gaudent, secundum illud Jacobi, i, 2 :Omne modi tristitia miligatur.
gaudium existimate, fratres mei, cum ifi 3. Prajterca, tristitia et dolor, secundum
tentationes varias incideritis ; et, quod est quod pertinent ad corpus, in quadam trans-
ampUus, etiam inter corporis cruciatus hu- mutatione cordis consistunt. Sed hujusmodi
jusmodi gaudium invenitur sicut Tiburtius ; rcmedia magis videntm^ pertincre ad exte-
martyr, ciim nudatis plantis super ardentes riores sensus et membra, quam ad interio-
pruuas incederet, dixit Videtur mihi : (( rem cordis dispositionem. Non ergo per
quod super roseos flores incedam in nomine hujusmodi tristitia mitigatur.
Jesu Christi (a). » Sed contra cst quod Augustinus dicit, IX
Ad primum ergo dicendum, quod qui Conf., cap. xn, col. 777, t. 1 Audieram : ((

* Labo- addit scientiam, addit dolorem* , vcl propter inde baliiei nomen inditum, quod anxieta-
rem. difficultatcm et defcctum inveniendse veri- tein peUat ex animo » et infra Dormivi
; : ((

tatis, vel propter hoc quod per scientiam et cvigilavi, et noii parva ex parte miti-
homo cognoscit multa qua? voluntati con- gatum inveni dolorcm meum. » Et inducit
trariantur. Et sic ex parte rerum cognitarum quod in hymno Ambrosii dicilur, quod
scientia dolorem causat, ex parte autem « Quies artus solutos
contemplationis veritatis delectationem. Reddit laboris usui,
Ad secundum dicendum, quod intellectus Mentesque fessas allevat,
Luctusque solvit anxios. »
speculativus non movet animum ex parte
rei speculatae; movet tamen animum ex Respondeo dicendum, quod, supra sicut
parte ipsius speculationis ', qua) est quod- dictura est, tristitia sccundum suam speciem
dain bonum hominis, et naturaliter delecta- repugnat vitaU motioni corporis et ideo illa ;

biUs. quae reformant naturam corporalem in de-

Ad
tertium dicendum, quod in viribus bitum statum vitalis motionis, rcpugnant
animse fit redundantia a superiori ad infc- tristitise, et ipsam mitigant. Per hoc etiam

rius; et secundum hoc delectatio contem- quod hujusmodi reinediis rcducitur natura
plationis, quse est in superiori parte, redun- ad debitum statum, causatur ex his delec-
dat ad mitigandum etiam dolorcm, qui est tatio hoc cnim est quod dclectationcm facit,
;

in scnsu. ut supra dictum cst. Undc, cum omnis de-

CoNCLUsio. — Cuni iii verilatis contemplatione lcctatio tristitiam mitigct, per hujusmodi
maxima consistat dclcctatio, jjcr veritatis contem- remedia corporalia tristitia mitigatur.

^ Al. contemplalionis. »
: « incensum super ignes in honorem deemoniorum
(o) Tiburtius martyr, fiHus Cliromacii, Urbis prre- jussusest, vol nudis pedibus super ij^nitos carbones
lecti, vel saltem vicarii ipsius praefecli, a S. Poly- incedoro. Absquo ullo dolorc iucodil et postea ca-
carpo una cumfralre suo et familia sua, avunculis pite truncatus est, via Lavicana, anno 286. Cujus
cxceplis, baptizalus est. Ex pcrndia Torquati, falsi memoria nndecima die mousis augusli colitur.
fratris, corani Fabiauo judicc ductu», vol projiccrc
 :

QUiEST. XXXVIIl, ART. V, ET QUiEST. XXXIX, ART. I. 283

Ad primum ergo dicendum, quod ipsa malum spirituale est objectum et causatris-
debita corporis dispositio, inquantum sen- titiae spiritualis. Sed omnis dolor corporalis
titur, delectationem causat, et per conse- est malum corporis. Ergo omnis tristitia
quens tristitiam mitigat. spiritualis est malum animse.
Ad secundum dicendum, quod delecta- Sed contra, tristitia de malo contrariatur
tionum una aliam impedit, ut supra dictum delectationi de malo. Sed delectatio de malo
est, et tamen omnis delectatio tristitiam est mala,unde in detestationem quorumdam
mitigat; unde non est inconveniens quod dicitur, Prov.,ii, 14, quod Isetantur, cum

ex causis se invicem impedientibus tristitia malefecerint. Ergo tristitia de malo est bona.
mitigetur. Respondeo dicendum, quod aliquid esse
Ad tertium dicendum, quod omnis bona bonum vel malum potest dici dupliciter :

dispositio corporis redundat quodammodo uno modo simpliciter et secundum se et sic ;

ad cor sicut ad piincipium et fmem corpora- omnis tristitia est quoddam malum hoc ;

lium motionum, ut dicitur in lib. De causa enim ipsum quod est appetitum hominis
motus animalium, seu De comm. animal. anxiari de malo prsesenti, rationem mali
moL, cap. xi, sub fin. habet impeditur enim per hoc quies appe-
;

CoNCLUsio. — Cimi somiius et balnea restaurent

titus in bono.
et reforment corporalem naturam in debitum Alio modo dicitur aliquid bonum vel ma-
statum vitalis motionis, necessarium est ea quoque lum ex suppositione alterius, sicut vere-
tristitiam mitigare et minuere. cundia dicitur esse bonum ex suppositione
alicujus turpis commissi, ut dicitur in IV
Ethic, cap. ult. Sic igitur, supposito aliquo
QUtESTIO XXXIX. contristabili vel doloroso, ad bonitatem per-
DE DOLORE ET TRISTITIA, tinet quod aliquis de malo prsesenti tristetur
QUANTUM AD EORUM BONITATEM ET MALITIAM. vel doleat; quod enim non tristaretur vel
(Et quatuor quaeruntur.) non doleret, non posset esse nisi quia vel
non sentiret, vel quia non reputaret sibi
Deinde considerandum est de bonitate et repugnans et utrumque istorum est malum
;

et circa hoc
malitia doloris vel tristitiae, manifeste. Et ideo ad bonitatem pertinet ut
quseruntur quatuor 1° utrum omnis tris- :
supposita prsesentia mali, sequatur tristitia
malum
titia sit utrum possit esse bonum
; 2" vel dolor. Et hoc estquod Augustinus dicit,
honestum; 3" utrum possit esse bonum VIII Super Gen. ad litt., cap. xiv, § 31,

utile 4° utrum dolor corporis sit summum

;
col. 385, t. 3 « Adhuc est bonum quod dolet
:

malum. amissum bonum nam nisi aliquod bonum ;

remansisset in natura, nullus boni amissi

ARTICULUS PRIMUS. dolor esset in poena. »

Utrum omnis tristitia sit mala. Sed quia sermones morales sunt in sin-
gularibus, quorum sunt operationes, illud
Ad primum sic proceditur. I. Videtur quod est ex suppositione bonum, debet
quod omnis tristitia sit mala. Dicit enim bonum judicari ; sicut quod est ex supposi-
Gregorius Nyss. ', lib. De nat. hom. : « Om- tione voluiitarium, judicatur voluntarium,
nis tristitia malum est sui ipsius natura. » ut dicitur in III Ethic, cap. i, et supra ha-
Sed quod naturaliter est malum, semper et bitum est.
ubique est malum. Ergo omnis tristitia est Ad primum ergo dicendum, quod Grego-
mala. rius Nyss. ' loquitur de tristitia ex parte mali
2. Prseterea, illud quod omnes fugiunt, tristantis, non autem ex parte sentientis et
etiam virtuosi, est malum. Sed tristitiam repudiantismalum; et ex hac etiam parte
oranes fugiunt, etiam virtuosi, quia, ut di- omnes fugiunt tristitiam, inquantum fu-
citur in VH Ethic, cap. xi, « etsi prudens giunt malum; sed sensum et refutationem
non intendat delectari, tamen intendit non mali non fugiunt. Et sic dicendum etiam
tristari. » Ergo tristitia est malum. est de dolore corporali nam sensus et re- ;

3. Praeterea, sicut malum corporale est cusatio maU corporahs attestatur naturae
objectum et causa doloris corporalis, ita bonae.
< Nemesius, cui liber praidictus restituendus est - Nemesius, ut jam dictum est.
c. XIX, col. 687.
284 SUMMA THEOLOGICA.
Unde patet responsio ad secundum et ad mali quandoque quidem est per rectum ju-
tertium. dicium rationis, et recusatio mali est per
CoNCLUsio. — Quamvis
tristitia omnis secundum
voluntatem bene dispositam detestantem
se mala sit inquantum impedit quietem appetitiis malum. Omne autem t)onum honestum ex
in bono, attamen bona est tristitia, qua quis de his duobus ex rectitudine
procedit, scilicet
malo tristatur opere. rationis et voluntatis. Unde manifestum est
quod tristitia potest habere rationera boni
honesti.
ARTICULUS II.
Ad primum ergo dicendum, quod omnes
Utrum tristitia possit esse bonum honestum. passiones animae regulari debent secundum
regulam rationis, quae est radix boni ho-
Ad secundum sic proceditur.
Videtur 4 . nesti, quam transcendit immoderata tris-
quod tristitia non habeat rationem boni titia, de qua loquitur Augustinus ; et ideo
honesti. Quod enim ad inferos deducit, con- recedit a ratione honesti.
trariatur honesto. Sed, sicut dicit Augus- Ad secundum dicendum, quod sicut tris-
tinus XII Super Gen. ad litt., cap. xxxni : titiade malo procedit ex voluntate et ratione
(( Jacob hoc timuisse videtur, ne nimia recta, quae detestatur malum, ita tristitia de
tristitia sic perturbaretur, ut non ad re- bono procedit ex ratione et voluntate per-
quiem beatorum iret, sed ad inferos pecca- versa, quae detestatur bonum, et ideo talis
torum. » Ergo tristitia non habet rationem tristitia impedit laudem vel meritum boni
boni honesti. honesti, sicut cum quis facit cum tristitia
2. Praiterea, bonum honestum habet ra- eleemosynam.
tionem laudabilis et meritorii. Sed tristitia _
Ad
tertium dicendum, quod aliqua prae-
diminuit rationem laudis et meriti; dicit sentialiter eveniunt, quae non fmnt Deo vo-
enim Apostolus, II ad Cor., ix, 7 Unus- : lente, sed Deo permittente, sicut peccata;
quisque, prout destinavit in corde suo, non unde voluntas repugnans peccato existenti
ex tristitia aut ex necessitate. Ergo tristitia non discordat a volun-
vel in se vel in alio,
non est bonum honestum. tate Dei.Mala vero pcenalia praesentialiter
3. Traeterea, sicut Augustinus dicit, XIV contingunt etiam Deo volente. Non tamen
De civ. Dei, cap. xv, col. 424, t. 7, (( tristitia exigitur ad rectitudinem voluntatis quod ea
est de his quae nobis nolentibus accidunt. » secundum se homo velit, sed solum quod
Sed non velle ea quffi pra^sentialiter fiunt, non contrariatur ordini divinae justitiae, ut
est habere voluntatem repugnantem ordi- supra dictum est.
nationi divinse, cujus providentiai subjacent CoNCLusio. — Tristitia, cum (juandoque bona sit,

omnia quae aguntur. Ergo cum conformitas lionestatem etiam habere potest.
humanai voluntatis ad divinam pertineat ad
rectitudinem voluntatis, ut supra dictum
ARTICULUS III.
est, videtur quod tristitia contrarietur recti-
tudini voluntatis, et sic non habet rationem Utrum tristitia possit esse bonum utile.
honesti.
Sed contra, omne quod meretur prsemium Ad tertium sic proceditur. 1 . Videtur quod
vitae seternai, habet rationem honesti. Scd tristitia non possit esse bonum utile. Dicitur
tristitia est hujusmodi, ut patet pcr id quod enim Eccli., xxx, 25 : Multos occidit tristi-
dicitur Matth., v, 5 Beati qui lugent, quo-
: tia, et 71071 est utilitas in illa.

niam ipsi consolabuntur Ergo tristitia est

. Praeterea, electio est de eo quod est
2.
bonum honestum. utile ad fmem aliqifem. Sed tristitia non est
Respondeo dicendum, quod sccundum eligibilis; quinimo idem sine tristitia, quam
illam rationem qua trislitia est bonum, cum tristitia magis est eligendum, ut dicitur
potest esse bonum honestum. Dictum est in III Topic, cap. u, loc. 23 et 24. Ergotris-
enira, quod tristitia cst bonum secundum titia non est bonum utilo.
cognitioncm et recusationem mali; quai qni- 3. Praeterea, omnis ros est propter suam
dem duo in dolore corporaii attestantur bo- operationem ut dicitur in II De cxlo,
,

nitati naturai, ex qua provenit quod sensus text. 17. Scd tristitia impedit opcrationora,
scntit ct natura rtjfugit la;sivum, quod causat ut dicitur in X Efhic, c. v, circa med. Ergo
dolorora. lu intoriori vcro tristitia cognitio tristitia uoa habet rationem boui utilis.
 QUiEST. XXXIX, ART. III ET IV. 285

Sed contra, sapiens non quserit nisi utilia. fugiendum vel vitandum impellit, maximam illi

Cor sapien- prsestat utUitatem.

Sed, sicut dicitur Eccle., vii, 5 :

tum ubi tristitia, et cor stultorum ubi Iseti-

tia. Ergo tristitia est utilis. ARTICULUS IV.

Respondeo dicendum, quod ex malo prae-
senti insurgit duplex appetitivus motus : Utrum dolor corporis sit summum malum.
unus quidem est, quo appetitus contrariatur
malo praesenti et ex ista parte tristitia non
; Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur
habet utilitatem, quia id quod est praesens, quod tristitia sit summum malum. « Opti-
non potest non esse prsesens. mo » enim
opponitur pessimum, » ut dici-
«

Secundus motus consurgit in appetitu ad tur in VIII Bthic, c. x, a princ. Sed qusedam
fugiendum et repellendum malum contris- delectatio est optimum, quse sciUcet pertinet
tans ; et quantum ad hoc tristitia habet uti- ad felicitatem. Ergo ahqua tristitia est sum-
litatem, si sit de aUquo quod est fugiendum. mum malum.
Est enim aliquid fugiendum dupliciter : uno 2. Praeterea, beatitudo est summum bo-
modo propter seipsum, ex contrarietate num hominis, quia estultimus hominis finis.
quam habet ad bonum, sicut peccatum et ; Sed beatitudo, consistit in hoc quod homo
ideo tristitia de peccato utilis est ad hoc quod habeat quidquid velit, et nihU mali veht, ut
homo fugiat peccatum, sicut Apostolus dicit supra dictum est. Ergo summum bonum
II ad Cor., vn, 9 Gaudeo, non quia contris-
: hominis est impletio voluntatis ipsius. Sed
tati estis, sed quia contristati estis adpoeni- tristitia consistit in hoc quod accidit aliquid
tiam. Alio modo est aliquid fugiendum, non contra voluntatem, ut patet per Augustinum,
quia sit secundum se malum, sed quia est XIV De civitate Dei, cap.xv. Ergo tristitia
occasio mali dum vel homo nimis inhseret
: est summuin mahim hominis.
ei per amorem, vel etiam ex hoc quod prae- 2. Prseterea, Augustinus sic argumenta-
cipitatur in aliquodmalum, sicut patet in tur Soliloq.,
iii xn, col. 881, t. 1 « Ex
I, c. :

bonis temporalibus et secundum hoc ; tristi- duabus partibus compositi sumus, ex animo
tia de bonis temporalibus potest esse utilis, scilicet et corpore quarum.pars deterior est
;

sicut dicitur Eccle., vn, 3 Melius est : ire ad corpus. Summum autem bonum est inelio-
domum luctus quam ad domumconvivii; in optimum summum autem inalum
ris partis ;

illa enim finis cunctorum admonetur homi- pessimum deterioris. Est autem optimum in
num. Ideo autem tristitia in omni malo fu- animo sapientia, est in corpore pessimum
giendo est utilis, quia geminatur fugiendi dolor. Summum igitur bonum hominis est
causa non ipsum malum secundum se fu-
; sapere; summum malum dolere. »
giendum est ipsam autem tristitiam secun-
; Sed contra, culpa est magis malum quam
dum se omnes fugiunt, sicut etiam bonum poena, ut in I habitum est. Sed tristitia, seu

omnes appetunt, et delectationem de bono. dolor pertinet ad poenam peccati, sicut frui
Sicut ergo delectatio de bono facit ut bonum rebus mutabilibus est malum culpse; dicit
avidius quaeratur, ita tristitia de malo facit enim Augustinus in lib. De vera religione,

ut makim vehementius fugiatur. cap. XII, col. 132, t. 3 : « Quid est dolor qui
Ad primum ergo dicendum, quod auctori- dicitur animi, nisi carere mutabilibus rebus,
tas illa inteUigitur de immoderata tristitia, quibus fruebatur, aut frui se posse sperave-
quse animum absorbet; hujusmodi enim rat ? et hoc est totum quod dicitur malum,
tristitia immobihtat animum, et impedit fu- id estpeccatum, et poenapeccati. » Ergo tris-
gam mali, ut supra dictum est. titia seu dolor non est summum malum
Ad secundum dicendum, quod sicut quod- hominis.
hbet cUgibile fit minus eligibile propter tris- Respondeo dicendum, quod impossibile est
titiam, ita quodlibet fugiendum redditur aUquam tristitiam seu dolorem esse sum-
magis fugiendumpropter tristitiam et quan- ; mum hominis malum, Omnis enim tristitia
tum ad hoc tristitia est utilis. seu dolor aut est de hoc quod est vere ma-
Ad tertium dicendum, quod tristitia de lum, aut est de aUquo apparenti malo, quod
operatione aliqua impedit operationem, sed est vere bonum. Dolor autem seu tristitia
tristitia de cessatione operationis facit avi- quse est de vere malo, non potest esse sum-
dius operari. mum malum; est enim aUquid eo pejus, sci-
CoNCLUsio. — Tristitia quae hominem ad malum licet vel non judicare esse malum illud quod
 ; ; ; ; ;:

286 SUMMA THEOLOGICA.

vere est malum, vel etiam noii refutare illud. Circa primum quseruntur octo : 1° utrum
Tristitia autem vel dolor qui est de apparenti spes sit idom quod desiderium, vel cupiditas

malo, quod est vere bonum, non potest esse 2° utrum spes sit in vi apprehensiva vel iu vi
summum malum, quia pejus esset omnino appetitiva 3" utrum spes sit in brutis ani-
;

alienari a vero bono. Unde impossibile est malibus 4" utrum spei contrarietur despe-
;

quod aliqua tristitia vel dolor sit summum ratio 5° utrum causa spei sit experientia
;

hominis malum. 6° utrura in juvenibuset ebriosis spes abun-

Ad primum ergo dicendum, quod duo det ; T de
ordine spei ad amorem ; 8° utrum
bona sunt communia et delectationi et tris- spes conferat ad operationem.
titise, scilicet judicium verum de bono et

malo, ordo debitus voluntatis approbantis

et
ARTICULUS PRIMUS.
bonum, et recusantis malum. Et sic patet
quod in dolore vel tristitia est aliquod bonum Utrum spes sit idem quod desiderium vel
per cujus privationem potest fieri deterius, cupiditas.
sed non in omni delectatione est aliquod
malum, per cujus remotionem possit fieri Ad primum sicVidetur
proceditur. 1.
melius. Unde delectatio aliqua potest esse quod spes sit idem quod desiderium, sive
summum hominis bonum eo modo quo su- cupiditas. Spes enim ponitur una quatuor
pra dictum est; tristitia autem non potest principaUum passionum. Sed Augustinus
esse summum
hominis malum. enumerans quatuor principales passiones
Ad secundum dicendum, quod hoc ipsum ponit cupiditatem loco spei, ut patet in XIV
quod est voluntatem repugnare malo, est De civitate Dei, cap. vn, § 2, col. 410, t. 7.
quoddam bonum et propter hoc tristitia vel
; Ergo spes est ideni quod cupiditas sive desi-
dolor non potest esse summum malum, quia derium.
habet aliquam permixtionem boni. 2. Prseterea, passiones differunt secundum
Ad tertium dicendum, quodpejus est quod objecta. Sed idem est objectum spei etcupi-
nocet meliori, quam quod nocet pejori. Ma- ditatis, sive desideru, sciUcet bonum futu-
lum autem dicitur, quia nocet, ut dicit Au- rum. Ergo spes est idem quod cupiditas sive
gustinusin Enchir., cap. xn, col. 237, t. 6; desiderium.
unde majus mahim est quod est malum ani- 3. Si dicatur quod spes addit supra desi-
mae, quam quod est malum corporis. Unde derium possibihtatem adipiscendi bonum fu-
non est efficax ratio quam Augustinus in- turum, contra id quod per accidens se ha-
:

ducit, non ex sensu suo, sed ex sensu alte- bet ad objectum, non variat speciem passio-
rius. nis. Sed possibile se habet per accidens ad

— bonum futurum, quod est objectum cupidi-

CoNCLUSio. Cum pejus sit vei-e malum non
tatis vel desiderii et spei. Ergo spes non est
judicare malum esse : et longe adhuc pejus a vero
passio specie diflerens a desiderio vel cupi-
Lono apparente malo alienari, quam de
licet
utrovis maloi'um genere tristari seu dolere; con- ditate.

sequens est lieri non posse, ut aliqua tristitia seu Sed contra, diversarum potentiarum sunt
dolor sit summum liominis malum. diversa; passiones specie difFercntes. Sed
spes est in irascibili desiderium autem et;

cupiditas in concupiscibili. Ergo spes differt

QU^STIO XL. specie a desiderio seu cupiditate.

DE PASSIONIBUS IRASCIBILIS, Respondeo dicendum, quod species passio-

ET PRIMO DE SPE (a) ET DESPERATIONE. nis ex objecto consideratur. Circa objectum

(Et octo quseruntur.)

autemspei quatuorcoiiditionesattenduntur
primo quidem, quod sit bonum non enim, ;

Consequenter considerandum est de pas- proprie loquendo, est spes nisi de bono, et
sionibus irascibihset primo de spe et des-
; per hoc differt spes a timore, qui est de
peratione secundo de timore et audacia
; malo secundo, ut sit futurum non enim
; ;

tertio de ira. spes est de prsesenti jam habito et per hoc :

(o) Spes multipllciter accipitur : 3. Pro statu visB

i. Respeclu mali; sic poeta : i. Pro actu spei
« Hunc ego si potui tantum sperare dolorem » ! 5. Pro objecto spei
2. Pro quadam animae passione 6. Pro ipso Labilu spei.
 ;

QU^ST. XL, ART. I ET II. 287

differt spes a gaudio, quod est de bono prse- Spes enim videtur esse expectatio quaedam
senti; tertio requiritur quod sit aliquid ar- dicit enim Apostolus Rom., vm, 25 Si :

duum cum difficultate adipiscibile : non autem guod non videmus, speramus, per
enim aliquis dicitur aliquid sperare mini- patientiam expectamus. Sed expectatio vi-
mum, quod statim est in sua potestate iit detur ad vim cognitivam pertinere, cujus
habeat et per hoc differt spes a desiderio
; est expectare. Ergo spes ad cognitivam per-
vel cupiditate, quse est de bono futuro abso- tiuet.
hite unde pertinet ad concupiscibilem, spes
; 2. idem est, ut videtur, spes
Prseterea,
autem ad irascibilem quarto, quod illud ar-
;
quod fiducia unde et sperantes confiden-
; (c

duum sit possibile adipisci non enim ahquis : tes » vocamus, quasi pro eodem utentes eo
sperat id quod omnino adipisci non potest; quod est « confidere et sperare. » Sed fidu-
et secundum hocdiffert spes a desperatione. cia, sicut et fides, videtur ad vim cogniti-
Sic ergo patet quod spes differt a deside- vam pertinere. Ergo et spes.
passiones irascibilis a pas-
rio, sicut differunt 3. Praeterea, certitudo est proprietas cogni-
sionibus concupiscibiUs et propter hoc spes
; tivse virtutis. Sed certitudo attribuitur spei.
praesupponit desiderium, sicut et omnes pas- Ergo spes ad vim cognitivam pertinet.
siones irascibihs preesupponunt passiones Sed contra, spes est de bono, sicut dictum
concupiscibilis, ut supra dictum est. est. Ronum autem inquantum liujusmodi,
Ad primum ergo dicendum, quod Augus- non est objectum cognitivse, sed appetitivae
tinus ponit cupiditatem loco spei, propterhoc virtutis. Ergo spcs non pertinet ad cogniti-
quod utraque respicit bonum futurum, et vam, sed ad appetitivam virtutem.
quia bonum quod non est arduum, quasi ni- Respondeo dicendum quod cum spes ,
,

hil reputatur, ut sic cupiditas maxime videa- importet extensionem quamdam appetitus
tur tendere in bonum arduum, in quod in quoddam bonum, manifeste pertinet ad
etiam tendit spes. appetitivam virtutem; motus enim ad res
Ad secundum dicendum, quod objectum pertinet proprie ad appetitum actio vero ;

spei non est bonum futurum absolute, sed virtutis cognitivee perficitur non secundum
cum arduitate et difficultate adipiscendi, ut motum cognoscentis ad res, sed potius se-
dictum est. cundum quod res cognitae sunt in cognos-
Ad tertium dicendum, quod objectum spei cente.
non tantum addit possibiUtatem super objec- Sed quia vis cognitiva movet appetitivam,
tum desiderii, sed etiam arduitatem, quse repraesentando ei suum objectum; secun-
ad aham potentiam facit spem pertinere, sci- dum diversas rationes objecti apprehensi,
hcet ad irascibilem, quse respicit arduum, ut subsequuntur diversi motus in vi appetitiva.
in I dictum est possibile 'autem et impossi-
;
Alius enim motus sequitur in appetitu ex
bile non omnino per accidens se habent ad apprehensione boni, et ahus ex apprehen-
objectum appetitivae virtutis. Nam appetitus sione mali et similiter alius motus ex appre-
;

est principium motionis. Nihil autem move- hensione praesentis et futuri, absoluti et
turad aliquid, nisi sub ratione possibiUs; ardui, possibihset impossibiUs. Etsecundum
nuUus enim movetur ad id quod existimat hoc spes est motus appetitivae virtutis, con-
impossibile adipisci. Et propter hoc spes dif- sequens apprehensionem boni futuri ardui
fert a desperatione secundum differentiam possibilis adipisci, sciUcet extensio appetitus
possibihs et impossibihs. in hujusmodi objectum.
CoNCLusio. - Cum spei ,
qii« ad vim irasci-
^.d primum ergo dicendum, quod quia
bilem attinet, objectimi sit bonum futurum spes respicit ad bonum possibile, insurgit
arduum, possibile adipisci, necessario differt a dupUciter homini motus spei, sicut duplici-
desiderio et cupiditate, quee ad vim concupisci- ter est ei aliquid possibile, scilicet secundum
bilem pertinent. propriam virtutem, et secundum virtutem
alterius. Quod ergo aUquis sperat per pro-
ARTICULUS II. priam virtutem adipisci, non dicitur expec-
Vtrum spes sit in vi apprehensiva, an ^^^^ «ed sperare tantum sed proprie dici- ;

m vi appetitiva. t^r expectare quod sperat ex auxilio virtutis

alienae, ut dicatur expectare, quasi ex alio
Ad secundum sic proceditur. \. Videtur spectare, inquantum scilicet vis apprehen-
quod spes pertineat ad vim cognitivam. siva praecedens non solum respicit ad bonum
 ;

288 SUMMA THEOLOGICA.

quod intendit adipisci, sed etiam ad illud
cujus virtute adipisci sperat, secundum illud
Eccli., Li, 10 Respiciem eram ad adjuto-
:
Respondeo dicendum, quod interiores pas-
siones animalium ex exterioribus motibus
deprehendi possunt ex quiljus apparet quod
;

rium hominum. Motus ergo spei quandoque in animalibus brutis est spes. Si enim canis
dicitur expectatio propter inspectionem vir- videat leporem, aut accipiter avem nimis
tutis cognitivse praecedentem. distantem, non movetur ad ipsam quasi non
Ad secundum dicendum, quod illud quod sperans se eam posse adipisci si autem sit ;

homo desiderat et sestimat se posse adipisci, in propinquo, movetur quasi sub spe adipis-
credit se adepturum et ex tali fide in cogni-
;
cendi.
tiva preecedente motus sequens in appetitu Ut enim supra dictum est, appetitus sen-
fiducia nominatur. Denominatur enim motus sitivus brutorum animalium, et etiam appe-
appetitivus a cognitione praecedente, sicut titus naturalis rerum insensibilium sequun-
effectus ex causa magis nota ; magis enim tur apprehensionem alicujus intellectus
cognoscit vis apprehensiva suum actum sicut et appetitus naturae intellectivae, qui
quam actum appetitivae. dicitur voluntas. Sed in hoc est differentia,
Ad tertium dicendum, quod certitudo at- quod voluntas movetur ex apprehensione
tribuitur motui non solum appetitus sensi- intellectus conjuncti; sed motus appetitus
tivi, sed etiam appetitus naturalis; sicut natiiralis sequitur apprehensionem intellec-
'

diciturquod lapis certitudinaliter tendit tus separati, qui naturam instituit et simi- ;

deorsum; et hoc propter infallibilitatem, liter appetitus sensitivus brutorum anima-

quam habet ex certitudine cognitionis, quae lium, quae etiam quodam instinctu naturali
praecedit motum appetitus sensitivi, vel agunt. Unde in operibus brutorum anima-
etiam naturalis. lium et aliarum rerum naturaUum apparet
CoNCLUSio. — Spes, cum extensionem quamdam similis processus, sicut et in artis operibus.
appetitus in bonum
importet; necessario pertinet Et per hunc modum in aniinaUbus brutis est
ad partem animse appetitivam, non autem appre- spes et desperatio.
hensivam. Ad primum ergo dicendum, quod, quam-
vis bruta animalia non cognoscant futurum ;
ARTICULUS III.
tamen ex instinctu naturaU movetur animal
Utrum spes sit in brutis animalibus. ad aliquid futurum, ac si futurum praevide-
ret hujusmodi enim instinctus est eis
:

Ad tertium sic proceditur. \. Yidetur inditus ab intellectu divino praevidente fu-

quod in animalibus non sit spes.
brutis tura.
(( enim
Spes » de futuro bono, » ut Da-
(( est Ad secundum dicendum, quod objectum
mascenus dicit, lib. II Orth. fid., cap. xn,
spei non est possibUe prout est quaidam
col. 930, t, 1. Sed cognoscere futura non enim consequitur habi-
differentia veri, sic
pertinet ad animalia bruta, quse habent
tudinem praedicati ad subjectum ; sed objec-
solum cognitionem sensitivam, quae non est tum spei est possibile, quod dicitur secundum
futurorum. Ergo spes non est in brutis ani- aliquam potentiam sic enim distinguitur
:

malibus. possibUe in V Metaph., text. 17, sciUcet in

2. Praeterea, objectum spei est bonum
duo possibilia praedicta.
possibile adipisci. Sed possibile et impossibile
Ad tertium dicendum^ quod, licet id quod
sunt quaedam dillerentiae vcri et falsi, qua^. 6st futurum non cadat sub ^isu, tamen cx
solum sunt in mente, ut Philosophus dicit his quae videt animal iii praesenti, movetui"
in VI Metaph., text. 8. Ergo spes non est in
ejus appetitus in aliquod futurum vel prose-
brutis animalibus, in quibus non est mens.
quendum vel vitandum.
3. Praiterea, Augustinus dicit, IX Super
Gen. ad litl., cap. xiv, § 25, col. 402, t. 3, CoNCLUsio. —
Quoniam ex his (jiise videt animal
quod animalia mbventur visis. Sed spes brutum, ut cum canis leporem aut accipiter avem
videt, movelur ejus appetitus in aliquod vel pro-
non est de eo ([uod videtur nam quodvidet ;

sequendum vel vitandimi, idcirco iioc modo in

quis, quid sperat? ut dicitur Kom., vni, 24.
animalibus brutis spem et dcspcrationem csse
Ergo spes non est in brutis animalibus.
fatendum est.
Sed contra, spcs cst passio irascibilis. Scd
in brutis aiiimaUbus est irascibilis. Ergo ot
spes.
 ;
;

QUtEST. XL, ART. IV ET V. 289

Ad secundum dicendum, quod despcratio
non respicit malum sub ratione mali; sed
ARTICULUS IV.
per accidens quandoque respicit malum, in-
Utrum spei contrarietur desperatio. quantum facit impossibilitatem adipiscendi
potest autem esse desperatio ex solo super-
Ad quartura sic proceditur. 1. Videtur excessu boni.
quod desperatio non sit contraria spei. Uni Ad tertium dicendum , quod desperatio
enim unum est contrarium, ut dicitur in non importat solam privationem spei, sed
X Metaph., text. 17. Sed spei contrariatur importat quemdam recessum a re desiderata
timor. Non ergo contrariatur ei desperatio. propter eestimatam impossibilitatem adipis-
2. Praeterea, contraria videntur esse circa cendi. Unde desperatio prsesupponit deside-
idem. Sed spes et desperatio non sunt circa rium, sicut et spes de eo enim quod sub
;

idem ; nam spes respicit bonum, desperatio desiderio nostro non cadit, neque spem ne-
autem est propter aliquod malum impediti- que desperationem habemus et propter hoc ;

vum adeptionis boni. Ergo spes non contra- etiam utrumque eorum est de bono, quod
riatur desperationi. sub desiderio cadit.
3. Praeterea, motui contrariatur motus, CoNCLUsio. — Spes cuni quemdam accessum in
quies vero opponitur motui, utprivatio. Sed bonum, desperatio verorecessum ab eodem
desperatio magis videtur importare immo- designet ; contrariari invicem necesse est.
bilitatem quam motum. Ergonon contraria-
tur spei, quae importat motum extensionis
ARTICULUS V.
inbonum speratum.
Sed contra est quod desperatio nominatur Utrum causa spei sit experientia.
per contrarium spei.
Respondeo dicendum, quod, sicut supra Ad quintum sic proceditur. 1. Videtur
dictum est, in mutationibus invenitur du- quod experientia non sit causa spei. Expe-
plex contrarietas una secundum accessum
: rientia enim ad vim cognitivam pertinet
ad contrarios terminos et talis contrarietas
; unde Philosophus dicit in II Ethic, cap. i,
sola invenitur in passionibus concupiscibilis, in princ, quod « virtus intellectualis indiget
sicutamor et odium contrariantur alio ; experimento et tempore. » Spes autem non
modo per accessum et per recessum respectu est in vi cognitiva, sed in appetitiva, ut dic-
ejusdem termini; et talis contrarietas inve- tum est. Ergo experientia non est causa
nitur in passionibus irascibilis, sicut supra spei.
dictum est. 2. Praeterea, Philosophus dicit in II Rhet.,
Objectum autem spei, quod est bonum cap, circa med., quod « senes sunt dif-
XIII,

arduum, babet quidem rationem attractivi, ficilis spei propter experientiam » ex quo ;

prout consideratur cum possibilitate adipis-
cendi; et sic ipsum spes, quse
tendit in
importat quemdam accessum sed secundum
quod consideratur cum impossibilitate obti-
nendi, habet rationem repulsivi; quia, ut
dicitur in III Ethic., cap. ui, a med., «
ventum ad aliquid impossibile, tunc
fuerit
homines discedunt; » et sic respicit hoc
objectum desperatio. Unde importat motum
videtur quod experientia sit causa defectus
spei. Sed non est idem causa oppositorum.
; Ergo experientia non est causa spei.
3. Prseterea, Philosophus dicit in II De
caelo, text. 34, quod « de omnibus enuntiare
cum ahquid, et nihil prsetermittere, quandoque
est signum stultitise. » Sed quod homo ten-
tetomnia, ad magnitudiuem spei pertinere
videtur stultitia autem provenit ex inexpe-
;

cujusdam recessus; et propter hoc contra- rientia. Ergo inexperientia videtur esse ma-
riatur spei, sicut recessus accessui. gis causa spei quam experientia.
Ad primum ergo dicenduni; quod timor Sed contra est quod Philosophus dicit, III
contrariatur spei secundum contrarietatem Ethic, cap. vui, a med., quod « aliqui sunt
objectorum, scilicet boni et mali hsec enim
; bonse spei propter multoties et multos vi-
contrarietas invenitur in passionibus irasci- cisse; » quod ad experientiampertinet. Ergo
bilis,secuudum quod derivantur a passioni- experientia est causa spei.
bus concupiscibilis sed desperatio contra-
; Respondeo dicendum, quod, sicut supra
riatur ei solum secundum contrarietatem dictum est, spei objectum est bonum futu- ((

accessus et recessus. rum, arduum, possibile adipisci. » Potest

II. 19
290 SUMMA THEULOGICA.
ergo aliquid esse caiisa spei, vel quia facit
liomini aliquid esse possibile, vel quia facit
ARTICULUS VI
eum existimare aliquid esse possibile.
Primo modo est causa spei omue illud Utrum in jimenibus et in ebriosis abundet
quod auget potestatem hominis, sicut divi- spes.
tiae et fortitudo, et inter caetera etiam expe-
rientia nam
per experientiam liomo acqui-
: Ad sextum sic proceditur. 4. Videtur
rit facultatem aliquid de facili faciendi ; et ex quod juventus et ebrietas non sint causa
hoc sequitur spes. Unde Vegetius dicit in spei. Spes enim importat quamdam certitu-

lib. I De re milit., cap. i, circafm. «Nemo : dinem et firmitatem; unde ad Hebr., vi,
facere metuit quod se bene didicisse confi- spes comparatur anchorse. Sed juvenes et
dit. » Alio causa spei omne illud
modo est ebrii deflciunt a firmitate habent enim ani-
;

quod facit alicui existimationem quod aliquid mum de facili mutabilem. Ergo juventus et
sit sibi possibile et hoc modo et doctrina et
; ebrietas non est causa spei.
persuasio quaelibet potest esse causaspei; et 2. Prseterea, ea quse augent potestatem,
sic etiam experientia est causa spei inquan- ; maxime sunt causa ut supra dictum
spei,
tum scilicet per experientiam fit homini exis- est.Sed juventus et ebrietas quamdam in-
timatio quod aliquid sit sibi possibile, quod firmitatem habent adjunctam. Ergo non
impossibile ante experientiam reputabat. sunt causa spei.
Sed per hunc modum experientia potest 3. Prseterea, experientia est causa spei, ut
esse causa defectus spei quia sicut per ;
dictum est. Sed juvenibus experientia de-
experientiam fit homini existimatio quod ficit.Ergo juventus non est causa spei.
aliquid sibi sit possibile quod reputabat im- Sed contra est quod Philosophus dicit in
possibile; ita e converso per experientiam III Ethic, cap. viii, post med,, quod ine- ((

fithomini existimatiq quod aliquid non sit briati sunt bene sperantes ; » et in II Rhet.,
sibi possibile, quod possibile existimabat. cap. xii, ante med., dicitur quod (( juvenes
Sic ergo experientia est causa spei duobus sunt bonae spei. »

modis causa autem defectus spei uno

; Respondeo dicendum, quod juventus est
modo et propter hoc magis dicere possu-
; causa spei propter tria, ut Philosophus dicit
mus, eam esse causam spei. in II Rhet., ibid. Et haec tria possunt accipi
Ad primum ergo dicendum, quod expe- secundum tres conditiones boni quod est
rientia in operabilibus non solum causat objectum spei, quod est futurum, et ar-
scientiam, sed etiam causat quemdam ha- duum, et possibile, ut dictum est. Juvenes
bitum propter eonsuetudinem, qui facit enim multum habent de futuro, et parum
operationem faciliorem. Sed et ipsa virtus de prseterito et ideo quia memoria est pra^-
;

intellectualis facit ad potestatem facile ope- teriti, spes autem futuri, parum habent de

randi demonstrat enim aliquid esse possi-

; memoria, sed multum vivunt in spe. Juve-
bile, et sic causat spem. nes etiam propter caliditatem naturae habent
Ad secundum dicendum, quod in senibus multos spiritus, et ita in eis cor ampliatur :
est defectus spei propter experientiam, in- ex amplitudine autem cordis est quod aliquis
quantum experientia facit existimationem ad ardua tendat; et ideo juvenes sunt ani-
impossibiUs. Unde ibidem subditur quod mosi et bonse spei. Similiter etiam illi qui
« eismulta evenerunt in deterius. » non sunt passi repulsam, nec experti impe-
Ad
tertium dicendum, quod stultitia et dimenta in suis conatibus, de facili reputant
inexperientia possunt esse causa spei quasi aliquid sibi possibile. Unde et juvenes prop-
per accidens, removendo scilicet scientiam, ter inoxperientiam impedimentorum et de-
per quam vere existimatur aliquid esse non fectuum, de reputant aliquid sibi pos-
facili
possibilc. Unde ea ratione inexperientia est sibile, et ideo sunt bonaj spei.
causa spei, qua experientia est causa defec- Duo etiam istorum sunt in ebriis, scilicet
tus spei. caliditas et multiplicatio spirituum propter

CoNCLusro. - Cum spei objcctum sit bonnm ^"^""^ ' •?*

/^f
^''""
i^^^f i^^^^-f ^^ PO^i^'^^-

possibile adipisci, hecesscquoquc est expericn- ^oi^uin vel defectuum. Et propter eamdem
tiam, qua homini potestas et existimatio lit fucile rationein etiam omnes stulti deliberatione
consequencii bonum aliquod, causam spei esse : non utentes omnia tentant, et sunt bouse
etsi nomiuuquam ex experientia diminuatur spcs. spei.
 QU^ST. XL, ART. VI, VII ET VIII. 291

Ad primum ergo dicendum, quod in juve- speratum, spes ex amore causatur; non
nibus et in ebriis licet non sit firmitas se- enim est spes nisi de bono desiderato et
cundum rei veritatem, est tamen in eis amato.
secundum eorum aestimationem reputant ; Inquantum vero spes respicit illum per
enim se firmiter assecuturos illud quod spe- quem fit amorcau-
aliquid nobis possibile, sic
rant. saturex spe, et non e converso. Ex hoc enim
Et similiter dicendum ad secundum, quod quod per aliquem speramus nobis posse pro-
juvenes et ebrii habent quidem infirmitatem venire bona, movemur in ipsum sicut in bo-
secundum rei veritatem, sed secundum eo- num nostrum etsic incipimusipsumamare,
;

rum existimationem habent potestatem, quia Ex hoc autem quod amamus aliquem, non
suos defectus non cognoscunt. speramus de eo nisi per accidens, inquantum
Ad tertium dicendum, quod non solum scilicet credimus nos redamari ab ipso unde ;

experientia, sed etiam inexperientia, est amari ab aliquo facit nos sperare de eo sed ;

quodammodo causa spei, ut dictum est. amor ejus causatur ex spe quam de eo ha-
bemus.
CoNCLusio. — Cum spei objectum sit bonum
Et per hsec patet responsio ad objecta.
futumm, arduum et possibile adipisci, juvenes
minoris memorise existentes , et cordis calore CoNCLUsio. — Spes inquantum respicit bonum
intenso et inexpertes, majoris sunt spei quam speratum, ex amore nascitur : sed inquantum
cseteri : similiter stulti, et rationis judicio non respicit eum per quem nobis aliquid possibile fit,

utentes, et ebriosi. amoris ejus estcausa.

ARTICULUS VII. ARTICULUS VIII.

Utrum spes sit causa amoris. Utrum spes conferat ad operationem vel
magis impediat.
Ad septimum sic proceditur. 1. Videtur
quod spes non sit causa amoris : quia, se- Ad octavum sic proceditur. 1. Videtur
cundum Augustinum, XIV J)e civ. Dei, quod spes non adjuvet operationem, sed
cap. VII et IX, col. 410, etc, t. 7, prima af- magis impediat. Ad spem enim securitas
fectionum animae est amor. Sed spes est pertinet. Sed securitas parit negligentiam,
quaedam affectio animae. Amor ergo prae- quae impedit operationem, Ergo spes impedit
ceditspem; non ergo spes causat amorem. operationem,
2. Praeterea, desiderium prsecedit spem. 2. Praeterea, tristitia impedit operationem,
Sed desiderium causatur ex amore, ut ut supra dictum est, Sed spes quandoque
dictum est. Ergo etiam spes sequitur amo- causat tristitiam dicitur enim Prov., xiii,
;

rem non ergo causat ipsum.

; 12 Spes quse differtur affligit animam.
:

3. Praeterea, spes causat delectationem, ut Ergo spes impedit operationem.

supra dictum est, Sed delectatio non est nisi 3, Praeterea, desperatio contrariatur spei,
de bono amato. Ergo amor praecedit spem.
'
ut dictum est, Sed desperatio maxime in
Sed contra est quod Matth., i, 2, super rebus bellicis adjuvat operationem dicitur ;

illud ; Abraham genuit Isaac, Isaac au- enim II Reg., ii, 26, quodjoer/cw/o^a est des-
tem genuit Jacob, dicit Glossa *
: (( Id est, peratio. Ergo spes facit contrarium effec-
fides spem, spes charitatem, Charitas )> tum, impediendo scilicet operationem.
autem est amor. Ergo amor causatur a Sed contra est quod dicitur I ad Cor., ix,
spe. 10, quod qui arat debeV arare in spe fructus * Debet
Respondeo dicendum, quod spes duo res- percipiendi; et eadem ratio est in omnibus ^^^^^
picere potest respicit enim sicut objectum
: ahis.
bonum speratum sed quia bonum spera- ; Respondeo dicendum, quod spes per se
tum arduum possibile, aliquando autem
est habet quod adjuvet operationem intendendo
fit aliquod arduum possibile nobis, non per ipsam; et hoc ex duobus primo quidem :

nos, sed per alios ;ideo spes etiam respicit ex ratione sui objecti, quod est bonum ar-
illud per quod fit nobis aliquid pcssibile. duum possibile ; existimatio enim ardui exci-
Inquantum igitur spes respicit bonum tat attentionem ; existimatio vero possibilis

< « Bono » deeat in Parm. — •

» Parm. : « interl. »
 :

292 SUMMiV THEOLOGICA.

non retardat conatum unde sequitur quod ;

homo intense operetur propter spem. Se-

ARTICULUS PRIMUS.
cundo vero ex ratione sui efTectus; spes
enim, ut supra dictum est, causat delecta- Utrum timor sit passio animx.
tionem, quse adjuvat operationem, ut supra
dictum est, unde spes operationem adjuvat. Ad primum sic proceditur. Videtur quod
\ .

Ad primum ergo dicendum, quod spes timor non sit passio animae. Dicit enim Da-

respicit bonum consequendum securitas ; mascenus in lib. III Orth. fid., cap, xxni,
autem respicit malum vitandum. Unde se- col. 1087, t. 1, quod « timor est virtus se-

curitas magis videtur opponi timori quam cundum systolem ', » id est contractionem,
ad spem pertinere ; et tamen securitas non « essentiae desiderativa. » Sed nulla virtus
causat negligentiam, nisi inquantum dimi- est passio, ut probatur in II Ethic, cap. v.

nuit existimationem ardui, in quo etiam Ergo timor non est passio.
diminuitur ratio spei illa enim in quibus ; 2. Praeterea, omnis passio est effectus ex
homo nuUum impedimentum timet, quasi praesentia agentis proveniens. Sed timor
jam non reputantur ardua. non est de aliquo praesenti, sed de futuro,
Ad secundum dicendum, quod spes per se ut Damascenus dicit in II lib. Orth. fid.,
causat delectationem, sed per accidens est cap. xu, col. 930, t. 1. Ergo timor non est
ut causet tristitiam, ut supra dictum est. passio.
Ad tertium dicendum, quod desperatio in 3. Praeterea, omnis passio animae est
bello periculosa propter aliquam spem
fit motus appetitus sensitivi, qui sequitur ap-
adjunctam. Illi enim qui desperant de fuga, prehensionem sensus. Sensus autem non
debilitantur in fugiendo, sed sperant mor- estapprehensivus futuri, sed praesentis,
tem suam vindicare; et ideo ex hac spe Cum ergo timor sit de malo futuro, videtur
acrius pugnant, unde periculosi hostibus quod non sit passio animae.
fmnt. Sed contra est quod Augustinus in XIV
CoNCLusio. — Spes, cum arduum et bonum De civ. Dei, cap. vn etix, col. 410, etc, t. 7,
possibile respiciat, ex ipsa delectatione, quam in enumerat timorem inter alias animae pas-
unoquoque gignit, quam maxime juvat ad opera- siones.
tionem. Respondeo dicendum, quod inter caeteros
animae motus post tristitiam timor magis
rationem obtinet passionis. Ut enim supra
QU^STIO XLI.
dictum est, ad rationem passionis primo
DE TIMORE SECUNDUM SE. quidem pertinet quod sit motus passivae
(Et quatuor quseruntur.) virtutis, ad quam scilicet comparetur suum
objectum per modum activi moventis, eo
Consequenter considerandum est primo quod passio est effectus agentis; et per
de timore, et secundo de audacia. hunc modum etiam sentire et intelligere di-
Circa timorem consideranda sunt quatuor cuntur Secundo magis proprie dicitur
pati.
primo de ipso timore secundo de objecto ; passio motus
appetitivae virtutis et adhuc ;

ejus tertio de causa ipsius quarto de ef-

;
;
magis proprio motus appetitivae virtutis ha-
fectu. bentis organum^ corporale, qui fit cum
Circa primum quaeruntur quatuor : aliqua transmutatione corporali; et adhuc
1** utrum timor sit passio animae ; 2° utrum propriissime illi motus passiones dicuntur
sit specialis passio ; 3° utrum sit aliquis qui important aliquod nocumentum. Mani-
timor naturalis ; 4° de speciebus timoris. festum est autem quod timor, cum sit de
malo, ad appetitivam potentiam pertinet,
quae per se respicit bonum et malum per- ;

tinet autem ad appetitum sensitivum; fit

enim cum quadam transmutatione, scilicet

< « Timor naluralis esl vis sibi esse vindicandi dicitur passio motus
appetitivse virtutis, habentis
cum contraclione. » Ex vers. Mich. Lequien. organum, intermediis omissis edit. Patav.
» etc, ;

« Ita ex cod. Tarrac, Garcia et edit Patav. ann. 1698 « Secundo proprie dicitur passio motus
:

ann. 1712. Cod. Alcan. « Et adhuc eliam magis

: appelitivae magis virtulis habentis organum, »etc.,
dicitur proprie, etc; Al. « Secundo magisproprie
^> : aliis pariter omissis.
 QUiEST. XLI, ART. I ET II. 293

cum contractione, ut Damascenus dicit, et etiam in concupiscibili ; dicit enim Philoso-

importat etiam habitudinem ad malum se- phus in II Rhetor., cap. v, quod timor est«

cundum quod malum habet quodammodo tristitia qusedam; » et Damascenusdicit, Ub.

victoriam super aliquem. Unde verissime III Orthod. fid., cap. xxni, col. 1087, t. 1,

ipsi competit ratio passionis; tamen post quod«timor est virtus desiderativa.»Tristi-
tristitiam, quae est de prsesenti malo nam ; tia autem et desiderium sunt in concupisci-
timor est de malo futuro, quod non ita bili, ut supradictumest. Nonestergopassio
movet sicut praesens. specialis, cum pertineat ad diversas poten-
Ad primum ergo dicendum, quod virtus tias.
nominat quoddam principium actionis; et Sed contra quod timor condividitur
est
ideo inquantum interiores motus appetitivae aliis passionibus animee, ut patet per Damas-

virtutis sunt principia exteriorum actuum, cenum in II Orth. fid., c. xn, col. 930, 1. 1.
dicuntur virtutes. Philosophus autem negat Respondeo dicendum, quod passiones
passionem esse virtutem, quae est habitus. animae recipiunt speciem ex objectis unde ;

Ad secundum dicendum, quod sicut pas- specialis passio est quse habet speciale ob-
sio corporis naturalis provenit ex corporali jectum. Timor autem habet speciale objec-
prsesentia agentis; ita passio animse prove- tum, sicut et spes; sicut enim objectum spei
nit ex animali praesentia corporali vel reali, est bonum futurum arduum possibile adi-
inquantum malum, quod est futurum
scilicet pisci, ita objectum timoris est malum futu-
realiter, est prsesens secundum apprehensio- rum difficile, cui resisti non potest. Unde
nem animse. timor est specialis passio animse.
Ad tertium dicendum, quod sensus non Ad primum ergo dicendum, quod omnes
apprehendit futurum ; sed ex eo quod ap- passiones animae derivantur ex uno princi-
prehendit prsesens, animal naturali instinctu ex amore, in quo habent ad in-
pio, scilicet
movetur ad sperandum futurum bonum, vel vicem connexionem et ratione hujus con-
;

timendum futurum malum. nexionis, remoto timore, removentur aliae

CoNCLusio. — Timor cum malum per se respiciat passiones animae, non ideo quia sit passio
cum aliqua corporali transmutatione, necesse est generalis.
passionem anim^ esse. Ad secundum dicendum, quod non omnis
fuga appetitus est timor, sed fuga ab aliquo
speciaU objecto, ut dictum est. Et ideo licet
ARTICULUS II
fuga sit quoddam generale, tamen timor est
Utrum timor sit specialis passio. passio specialis.
Ad tertium dicendum, quod timor nuUo
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur modo est in concupiscibili non enim respi- ;

quod timor non sit specialis passio. Dicit cit malum absolute, sed cum quadam diffi-

enim Augustinus in lib. LXXXIII Qusestion., cultate vel arduitate, ut ei resisti vix possit.
quaest. xxxni, col. 23, t. 6, quod quem non
(( Sed quia passiones irascibilis derivantur a
exanimat metus, nec cupiditas eum vastat, passionibus concupiscibilis, et ad eas termi-
nec segritudo, » id est, tristitia, « macerat, nantur, ut supra dictum est, ideo timori at-
nec ventilat gestiens et vana laetitia. » Ex tribuntur ea quse sunt concupiscibilis. Di-
quo videtur quod remoto timore, omnes aliae citur enim timor esse tristitia, inquantum
passiones removentur. Non ergo est passio objectum timoris est contristans, si prsesens
specialissed generalis. , fuerit; unde et Philosophus dicit, ibid., quod
2. Philosophus dicit in VI
Praeterea, « timor procedit ex phantasia futuri mali

Ethic, cap. n, circa princ, quod « ita se corruptivi vel contristativi. » Similiter et de-
habet in appetitu prosecutio et fuga, sicut siderium attribuitur a Damasceno timori,
in intellectu affirmatio et negatio. » Sed ne- quia sicut spes causatur vel oritur a deside-
gatio non est aliquid speciale in intellectu, rioboni, ita timor estex fugamali; fuga au-
sicut nec affirmatio, sed ahquid commune ad tem mali oritur ex desiderio boni, ut ex
multa. Ergo nec fuga in appetitu. Sed nihil supra dictis patet.
est aliud timor quam fuga qu^dam maii.
conclusio. - Cum timoris objectum sit malum
Ergo timor non est passio specialis. futurum difficile cui resisti non potest, oportet
3. Praeterea, si timor esset passio specialis, ipsum esse animi passionem a caeteris distinctam
praecipue in irascibili esset. Est autem timor et separatam.
29i SUMMA THEOLOGICA.
concupisceutia et delectatio distincla sunt
ARTICULUS III. per « naturale » et « non naturale. »
Utrumsitaliqmstimornaturalis. Sedsecundumprimamacceptionemanatu-
sciendum est quod quaedam de passio-
ralis, »

Ad tertium sic proceditur. 1 . Videtur quod nibus animae quandoque dicuntur naturales,
timor aliquis sit naturalis. Dicit enim Damas- ut amor, desiderium et spes aliae vero natu- ;

cenus in III lib. Orthod. fid., cap. xxm, rales dici non possunt hoc ideo quia amor
; et
col. 1087, t. \, quod « est quidam timor et odium, desiderium et fuga important in-
naturalis, nolenteanima dividi a corpore. » clinatienem quamdam ad prosequendum bo-
2. Praeterea, timor ex amore oritur, ut num et fugiendum malum quae quidem ;
in-
dictum est. Sed est aliquis amor naturalis, clinatio pertinet etiam ad appetitum natura-
ut Dionysius dicit cap. iv De div. nom., § 15, lem ; et ideo est amor quidam naturalis et ;

col. 714, t. 1. Ergo etiam est aliquis timor desiderium vel spes potest quodammodo dici
naturalis. etiam in rebus naturalibus cognitione caren-
3. Praeterea, timor opponitur spei, ut su- tibus. Sed alise passiones animae important
pradictum Sed est aliqua spes naturae,
est. quosdam motus, ad quos nullomodo sufficit
ut patet per id quod dicitur Rom., iv, 18, de inclinatio naturalis vel quia de ratione ha-
;

Abraham, quod contra spem naturae spem
gratiae credidit. Ergo etiam est aliquis timor
naturae.
Sed contra, ea quae sunt naturaha, com-
muniter inveniuntur in rebus animatis et
m rum passionum est sensus seu cognitio, si-
cut dictum est, quod apprehensio requiritur
ad rationem delectationis et doloris; unde
qui carent cognitione non possunt dici de-
lectari vel dolere aut quia hujusmodi motus
;

inanimatis. Sed timor non invenitur in sunt contra rationem inchnationis naturaUs,
rebus inanimatis. Ergo timor non est natu-
' puta quod desperatio refugit bonum propter
ralis. ahquam difflcultatem, et timor refugit im-
Respondeo dicendum, quod aliquis motus pugnationem mah contrarii, ad quod est in-
dicitur naturalis, quia ad ipsum inclinatna- clinatio naturahs.
tura. Sedhoccontingitdupliciter: unomodo Et ideo hujusmodi passiones nuUo modo
quod totum perficitur a natura absque ah- attribuunturrebusinanimatis.
qua operatione apprehensivae virtutis, sicut Et per hoc patet responsio ad objecta.
moveri sursum est motus naturalis ignis, et Conclusio. — Timor quidam naturaUs est, qui
augeri est motus naturalis animaUum et malum quoquo modo Isedens, et corrmn-
respicit
plantarum. Alio modo dicitur motus natura- pens naturse bonmn et qiiidam non naturaUs,
:

lis ad quem natura inclinat, licet non perfl- secundum quem malum timemus, non naturai
ciatur nisi per apprehensionem, quia, sicut oppositum, sed bono amato vel desiderato.
supra dictum est, motus cognitivae et appeti-
tivae virtutis reducuntur in naturam sicut in ARTICULUS IV.
principium primum. IJtriim convenienter assignentur species
Et per hunc inodum etiam ipsi actus ap- timoris.
prehensivae virtutis, ut intcUigere, sentire
et memorari, et etiain motus appetitus ani- Ad quartum sic proceditur.
Videtur 1.
mahs quandoque dicuntur naturales. Et per quod inconvenienter Damascenus, hb. II
hunc modum potest dici timor naturaUs et ; Orthod. fid., cap. xv, col. 931, t. 1, assignet
distinguitur a tiinorc non naturah secundum sex species timoris, scilicet « segnitiem, eru-
diversitatem objecti. Est enim, ut Philoso- bescentiam, verecundiam, admirationem,
phus dicit in II Rhetor., cap. v, timor de stuporem, agoniam ^ » Ut enim Philosophus
malo corruptivo quod natura refugit prop-
;
dicit in II Rhetor., c. v, timor est de malo
((

ter naturale desiderium essendi
mor iterum de
dicitur esse uaturalis
malo contristativo, quod iion repugnat natu-
rae, sed desidcrio appetitus ct talis timor
non est naturalis; sicut etiam supra, amor,
; ct taUs ti- contristativo. » Ergo species timoris debent
: et respondere spcciebus tristitiae. Sunt autem
quatuor species tristitiae, ut supra dictum
; est. Ergo solum dobent cssc quatuor species
timoris eis correspondentcs.

• ' Ita codd.; addilParm. : « animatis ct. » angor. » Ex vers. Mich. Lequien.
' ' Segnilics, puUor, verccundia, slupor, terror,
 QJJMST. XLI, ART. IV, ET QU^ST. XLII. 295
2. Praeterea, illud qiiod in actu nostro con- Ad primum ergo dicendum, quod illse

sistit, nostrae potestati subjicitur. Sed timor species tristitiae quse supra positae sunt,
non
est de malo quod excedit potestatem nostram, accipiuntur secundum diversitatem ob-
ut dictum est. Non ergo segnities, et erubes- jecti, sed secundum effectus, et secundum

centia, et verecundia, quse respiciunt opera- quasdam speciales rationes; et ideo non
tionem nostram, debent poni species timoris. oportet quod illse species tristitise respon-
3. Prseterea, timor est de futuro, ut dic- deant istis speciebus timoris, quse accipiun-
tum est. Sed verecundia' est de turpi actu tur secundum divisionem propriam objecti
jam commisso, ut Gregorius Nyss. ^ dicit, ipsius timoris.
lib. De nat. hom. Ergo verecundia non est Ad secundum dicendum, quod operatio,
species timoris. secundum quod jam fit, subditur potestati
4. Preeterea, timor non est nisi de malo. operantis. Sed aliquid circa operationem
Sed admiratio et stupor sunt de magno et considerari potest , facultatem operantis
insolito, sive bono, sive malo. Ergo admira- excedens, propter quod aliquis refugit actio-
tio et stupor non sunt species timoris. nem. Et secundum hoc segnities, erubes-
5. Praeterea, philosophi ex admiratione centia et verecundia ponuntur species timo-
sunt moti ad inquirendum veritatem, ut di- ris.

citur in principio Metaph., cap. n, a princ. Ad

tertium dicendum, quod de actu prse-
Timor autem non movet ad inquirendum, terito potest timeri convicium vel oppro-
sed magis ad fugiendum. Ergo admiratio brium futurum ; et secundum hoc verecundia
non est species timoris. est species timoris.
Sed in contrarium sufficit auctoritas Da- Ad quartum dicendum, quod non quselibet
masceni et Gregorii Nyss. ^ admiratio et stupor sunt species timoris, sed
Respondeo dicendum, quod, sicut dictum admiratio quse est de magno malo, et stupor
est, timor est de futuro malo quod excedit qui est de malo insolito.
potestatem timentis, ut scilicet ei resisti non Vel potest dici quod sicut segnities refugit
possit. Sicut autem bonum hominis, ita et laborem exterioris operationis, ita admiratio
malum potest considerari vel in operatione et stupor refugiunt difficultatem considera-
ipsius, vel in exterioribus rebus. tionis rei magnse
et insolitae, sive sit bona,
In operatione autem ipsius hominis potest sive mala; ut hoc modo se habeant admira-
duplex malum timeri primo quidem labor: tio et stupor ad actum intellectus, sicut
gravans naturam ; causatur segnities,
et sic segnities adexteriorem actum.
cum scilicet aliquis refugit operari propter Ad quintum dicendum, quod admirans
timorem excedentis laboris. Secundo turpi- refugit in praesenti dare judicium de eo quod
tudo leedens opinionem et sic si turpitudo ; miratur timens defectum; sed in futurum
timeatur in actu committendo, est erubes- inquirit. Stupensautem timet et in preesenti
centia si autem sit de turpi jam facto, est
; judicare, et in futuro inquirere. Unde ad-
verecundia. miratio est principium philosophandi ; sed
Malum autem quod in exterioribus rebus stupor est philosophicse considerationis im-
consistit, tripliciter potest excedere hominis pedimentum.
facultatem ad resistendum. Primo quidem CoNCLusio. — Sex sunt timoris species a sacris
ratione suae magnitudinis, cum aliquis scili- doctoribus expositee : segnities, erubescentia, ve-
cet considerat aliquod magnum malum cu- recundia, admiratio, stupor, et agonia.
jus exitum considerare non sufficit; et sic
est admiratio. Secundo ratione dissuetudinis,
quia scilicet aliquod malum inconsuetum
QUJESTIO XLII.
nostrse considerationi offertur, et sic est DE TIMORE SECUNDUM OBJECTUM SUUM.
magnum nostra reputatione; et hoc modo (Et sex quseruntur.)
est stupor, qui causatur ex insolita imagina-
tione. Tertio modo ratione improvisionis, Deinde considerandum est de objecto ti-
quia sciUcetprovideri non potest, sicut futura moris etcirca hoc quseruntur sex 1° utrum
, :

infortunia timentur; et talis timor dicitur bonum sit objectum timoris vel malum;
agonia. 2" utrum malum naturse sit objectum timo-

< « Verecundia, metus ob turpitudinem suscep- restituendus est : c. xx, col. 690. — ' Seu potius
tam. » Migne.— ' Nemesius, cui liber Do nat. hom. Nemesii.
 ;

296 SFMMA. THEOLOGJCA.

ris; utriim timor sit de malo culpse;
3° amatum. » Alio modo comparatur bonum
4° utrum ipse timor timeri possit 5° utrum ; ad malum ut causa ipsius, inquantum scili-

repentina magis timeantur; 6" utrum ea cet aliquod bouum sua virtute potest indu-
contra quae non est remedium, magis ti- cere aliquod nocumentum
bono amato.in
meantur. Et ideo sicut spes, ut supra dictum est, ad
duo respicit, scilicet ad bonum in quod ten-
^^^' ^^ ^^ ^^ P®^ quod sperat se bonum con-
ARTirULTIS PRIMUS
cupitum adipisci, ita etiam timor ad duo
Utrum objectum timoris sit bonum vel respicit, scilicet ad malum quod refugit, et
malum. ad illud bonum quod sua virtute potest infli-
gere malum.
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur Et per hunc modum Deus timetur ab
quod bonum objectum sit Dicit timoris. homine, inquantum potest infligere poenam
enim Augustinus inlib. LXXXIII Quxstion., vel spiritualem vel corporalem; et per hunc
qusest. xxxni, coL 22, t. G, quod nihil ti- (( etiam modum timetur potestas aUcujus ho-
memus, nisi ne id quod amamus, aut adep- minis, maxime quando est laesiva^ vel
tum amiltamus, aut non adipiscamur spe- quando est injusta, quia sic in promptu
ratum. » Sed id quod amamus est bonum. habet nocumentum inferre; item etiam ti-
Ergo timor respicit bonum sicut proprium metur super alium esse, » id est inniti ahi,
((

objectum. ut scilicet in ejus potestate sit constitutum

2. Prseterea, Philosophus dicit in II Rhet., nobis nocumentum inferre; sicut ille qui est
cap. V, quod (( potestas, et super alium esse, conscius criminis, timetur ne crimen revelet.
Sed hujusmodi est quoddam
est terribilis. » Et per hoc patet responsio ad objecta.
bonum. Ergo l)onum est objectum timoris. Conclusio. - Cum timor fugam quamdam im-
3. Pr«terea, in Deo nihil malum esse portet, necessarium est ut proprie et per se
potest. Sed mandatur nobis ut Deum timea- malum respiciat ut objectum, bonum vero non
mus, secundum illud psal. xxxui, 10 Ti- : nisi per accidens.
Domj- mete Beum*, omnes sancti ejus. Ergo etiam
num.
timor est de bono.
ARTICULUS II.
Sed contra est quod Damascenus dicit in
II lib. Orthod. fid., cap. xii, col. 030, t. \, Utrum malum naturae sit objectum timoris.
quod timor est de malo futuro. »
((

Respondeo dicendum, quod timor est Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur

quidam motus appetitivse. virtutis. Ad virtu- quod timor non sit de malo naturse. Dicit
tem autem appetitivam pertinet prosecutio enim Philosophus in II Rliet., cap. v, post
VI Ethic., cap. ii. Est
et fuga, ut dicitur in med., quod timor consiliativos facit. » Non
((

autcm prosecutio boni, fuga autem mah.
Unde quicumque motus
jmportat prosecutionem, habet aliquod bo-
num pro objecto; quicumque autem impor-
tat fugam, habet malum pro objecto. Unde
cum timor fugam quamdam importct, primo
et per se respicit malum sicut proprium
objectum.
appetitivce virtutis
autem consiliamur de his quse a natura eve-
niunt, ut dicitur in III Ethic, cap. iii. Ergo
timor non est de malo naturffi.
2. Praeterea, defectus naturales semper
hominiimminent, utmorsetaliahujusmodi.
Si igitur de hujusmodi malis esset timor,
oporteret quod homo semper esset in timore.
3. Prseterea, natura non movet ad contra-

Potest autem respicere etiam bonum, se- ria. Sed malum natui\T, provenit ex natura.
cundum quod habet habitudinem ad malum Ergo quod timendo aliquis refugiat hujus-
quod quidcm potcst esse dupliciter uno : modi malum, non est a natura. Timor ergo
quidem modo, inquantum per malum pri- naturalis non est de malo naturae, ad quem
vatur bonum ex hoc autem ipso est aliquid
: tamcn hoc malum pertinerc videtur.
malum quod est privativum boni. Undc
,
Sed contra est quod Philosophus dicit in
cum fugiatur quia malum est, se-
malum III Ethic, cap. vi, a mcd., quod inter ((

quitur ut fugiaiur quia privat bonum quod omnia terribilissimum cst mors, » quae est
quis amando prosequitur. Et sccundum hoc malum naturae.
dicit Augustinus ut supra, quod nulia est (( Respondeo dicendum, quod, sicut Philoso-
causji timendi, iiisi nc amittatur bonum phus dicit in II Rhetor., cap. v, in princ,
 QU^ST. XLII, ART. II ET III. 297

« timor provenit ex phantasia futuri mali defectus naturae proveniunt a natura uni-
corruptivi vel contristativi. » Sicut autem versali quibus tamen repugnat natura par-
;

contristativum malum est quod contrariatur ticularis, quantum potest et sic ex inclina- ;

voluntati, corruptivum malum est quod

ita tione particularis naturae est dolor et tristitia
contrariatur naturse; et hoc est malum na- de hujusmodi malis, cum sunt praesentia;
turae. Unde de malo naturae potest esse et timor, si immineant in futurum.
timor. CoNCLusio. — Malum naturse non est timoris
Sed considerandum est quod malum na- objectum, nisi cum aliqua evasionis spe apprehen-
turse quandoque est a causa naturali ; et datur propinquum.
tunc dicitur malum naturae, non solum quia
privatur naturae bonum, sed etiam quia est ARTICULUS III.

effectus naturae, sicut mors naturalis, et ahi (Jtrum timor sit de malo culpae.
hujusmodi defectus. Aliquando vero malum
naturae provenit ex causa non naturali, Ad tertium sic proceditur. 1. Videtur
sicut mors quae violenter infertur a perse- quod timor possit esse de malo culpae. Dicit
cutore. Et utroque modo malum naturae enimAugustinus, iSwjo. c«w. Jo«/i., tract.ix,
quodammodo timetur, et quodammodo non § 5, col. 2049, t. 3, quod timore casto timet ((

timetur. Cum enim timor proveniat ex homo separationem a Deo. » Sed nihil se-
phantasia futuri mali, ut dicit Philosophus, parat nos a Deo nisi culpa, secundum illud
illud quod removet futuri mali phantasiam, Isa., lix, 2 -.Peccata vestra* diviserunt inter *lniqui-
excludit etiam timorem. Quod autem appa- vos et Deum vestrum. Ergo timor potest ^lglrL
reat aliquod malum ut futurum, potest ex esse de malo culpae.
duobus contingere uno quidem modo, ex
: 2. Praeterea, TuUius dicit in IV De tuscul.
hoc quod est remotum et distans ; hoc enim qusestionibus, aliq. a princ, quod de illis
((

propter distantiam imaginamur ut non fu- timemus, cum futura sunt, de quorum prae-
turum ; et ideo vel non timemus, vel parum sentia tristamur. Sed de malo culpae potest
»

timemus. Ut enim Philosophus dicit in II aliquis dolere vel tristari. Ergo etiam malum
Rhet., cap. v, circa princ, (( quae valde longe culpae aliquis potest timere.
sunt, non timentur; sciunt eiiim omnes 3. Praeterea, spes timori opponitur. Sed
quod morientur ; sed quia non prope est, spes potest esse de bono virtutis, ut patet
nihil curant. » Aho modo aestimatur aliquod per Philosophum, in IX Ethic, cap. iv, pa-
malum quod futurum, ut non futurum,
est rum ante med., et Apostolus dicit ad Gal., v,
propter necessitatem, quae facit ipsum aesti- 10 Confido in vobis in Domino, quodnihil
:

mare ut praesens. Unde Philosophus dicit in aliud sapietis. Ergo etiam timor potest esse
II Rhetor., cap. v, circa med., quod illi (( qui de malo culpae.
jam decapitantur, non timent, videntes sibi 4. Praeterea, verecundia est quaedam spe-
necessitatem mortis imminere. Sed ad hoc » cies timoris, ut supra dictum est. Sed vere-
quod aliquis timeat, oportet adesse aliquam cundia est de turpi facto, quod est malum
spem salutis. culpae. Ergo et timor.
Sic igitur malum naturae non timetur, Sed contra est quod Philosophus dicit in
quia non apprehenditur utfuturum. Si vero II Rhet., cap. v, quod non omnia mala
((

malum naturae, quod est corruptivum, ap- timentur ;

puta si ahquis erit injustus, aut
prehendatur ut propinquum, et tamen cum tardus. »

aliqua spe evasionis, tunc timebitur.
Ad primum ergo dicendum, quod malum
naturae, quandoque non provenit a natura,
ut dictum est, secundum tamen quod a
natura provenit, etsi non ex toto vitari pos-
sit, potest tamen differri ; et
potest esse concilium de vitatione ipsius.
Ad secundum dicendum quod malum
Respondeo dicendum quod, sicut supra
dictura est, sicut objectum spei est bonum
futurum arduum, quod quis potest adipisci,
ita timor est de malo futuro arduo, quod
non potest de facili vitari. Ex quo potest
sub hac spe accipi, quod id quod omnino subjacet po-
testati et voluntati nostra?, non habet ratio-
,
nem terribihssed illud solum est terribile
;

naturae,etsi semper immineat, non tamen quod habet causam extrinsecam. Malum
semper imminet de propinquo et ideo non ; autem propriam causam habet volun-
culpae
semper timetur. tatem humanam, et ideo proprie non habet
Ad tertium dicendum, quod mors et alii rationein terribilis.
 ;;

298 SUMMA THEOLOGICA.

Sed quia vohintas ab aliquo exteriori po-
test inclinari ad peccandum, si illud incli-
nans habeat magnam vim ad incUnandum,
secundum hoc poterit esse timor de malo
culpae, inquantum est ab exteriori causa;
puta cum ahquis timet commorari in socie-
tate malorum, ne ab eis ad peccandum
inducatur. Sed proprie loquendo, in tah
dispositione magis timet homo seductionem
quam culpam secundum propriam rationem,
id est, inquantum est voluntaria
non habet ut timeatur.
Ad primum ergo dicendum, quod
tioa Deo est qusedam poena consequens pec-
catum ; et omnis poeua ahquo modo est ab
quod timetur, timendo custoditur, ne amit-
tatur ; sicut ille qui timet amittere sanitatem,
timendo custodit eam. Si igitur timor ti-
meatur, timendo se custodiet homo ne ti-
meat; quod videtur esse inconveniens.
2. Praeterea, timor est quaedam fuga. Sed
nihh fugit seipsum. Ergo timor non timet
timorem.
3. Praeterea, timor est de futuro. Sed ille
qui timet, jam habet timorem. Non ergo
; sic enim potest timere timorem.
Sed contra est quod homo potest amare
separa- amorem, et dolere de dolore. Ergo etiam
pari ratione potesttimere timorem.
Respondeo dicendum, quod sicut dictum ,

exteriori causa. est, ihud solum habet rationem terribihs

Ad secundum dicendum, quod tristitia et quod ex causa extrinseca provenit non au- ,

timor in uno conveniunt, quia utrumque tem quod provenit ex voluntate nostra.
est de malo differunt autem in duobus in
; : Timor autem partim provenit ex causa ex-
uno quidem, quia tristitia est de malo prae- trinseca, et partim subjacet voluhtati. f*ro-
senti, timor de malo futuro in aho vero,
; venit quidem ex causa extrinseca, inquantum
quia tristitia, cum sit in concupiscibili, respi- est passio quaedam consequens phantasiam
cit malum absolute, unde potest esse de imminentis mah et secundum hoc potest;

quocumque malo, sive parvo, sive magno ahquis timere timorem,ne scihcet immineat
cum
timor vero, sit in irascibih , respicit ei necessitas timendi propter ingruentiam
malum cum quadam arduitate, seu difficul- ahcujus exceUentis mah. Subjacet autem
tate, quse toUitur inquantum ahquid subjacet vohmtati, inquantum appetitus inferior obe-
voluntati. Et ideo non omnia timemus quee dit rationi unde homo potest timorem re-
;

sunt futura, de quibus tristamur cum sunt pehere et secundum hoc timor non potest
;

praesentia, sed ahqua, qua3 scihcet sunt ar- timeri, ut dicit Augustinus in hb. LXXXIII
dua. Qusestion., q. xxxm, coL 22, t. 6.
Ad tertium dicendum, quod spes est de Sed quia rationibus quas inducit ahquis
bono quod quis potest adipisci. Potest autem posset uti ad ostendendum quod timor nullo
ahquis adipisci bonum vel per se, vel per modo timeatur ideo ad eas respondendum
,

ahum. Et ideo spes potest esse de actu vir- est,

tutis, qui est in potestate nostra constitutus Ad primum ergo dicendum, quod uon
sed timor est de malo quod non subjacet omnis timor est unustimor, sed secundum
nostrse potestati; et ideo semper malum diversa qu«
timentur, sunt diversi timores.
quod timetur est a causa extrinseca, bonum Nihil ergo prohibet quin timore ahquis
autem quod speratur, potest esse et a causa praeservet se ab aho timore , et sic custodiat
intrinseca, et a causa extrinseca. se non timentom iUo timore.
Ad quartum dicendum,quod, sicut supra xVd sccundum dicendum, quod cum sit
dictum est, verecundia non est timor de ahus timor quo timetur malum imminens,
actu ipso peccati, scd de turpitudine vcl ct ahus timor quo tinietur ipso timor mah
ignominia quai consequitur ipsum, quae est imminentis non sequitur quod idem fugiat
,

a causa oxtrinseca. seipsum, vel quod sit idem fuga sui ipsius.
CoNCLUsio, — Cura culpaR malum, humaniE Ad tertium dicendum, quod propter diver-
subjaceat potestati et voluntati, de eo non per se sitatem timorum jam dictam, timorc prae-
l>otcst timor esse. senti potest homo timere futurum timorem.

CoNCLUSio. — prout ex
Potost timor timeri
ARTICULUS IV.
aliqua cxtrinscca causa provcnit, uou aulcm ut
Utrum timor ipse timeri possit. subjacet humanai vokuilati.

Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur

quod limor timori non possit. Omue eniui
 »

quj:st. xlii, art. v et vi. 299

eadem ratione diminuere timorem ,
quia
timor est de malo cui non de facili potest
ARTICULUS V.
resisti. Quia igitur experientia facit hominem

Utrum repentina magis iimeantur. magis potentem ad operandum, ideo sicut

auget spem, ita diminuit timorem.
Ad qiiintum sic proceditur. 1. Videtur Ad secundum dicendum, quod iUi qui ha-
quod insolita et repentina non sint magis bent iram acutam non occultant eam et
, ;

terribilia. Sicut enim spes

de bono, ita est ideo nocumenta ab eis iUata non ita sunt
timor est de malo. Sed experientia facit ad repentina quin preevideantur. Sed homines
augmentum spei in bonis. Ergo etiam facit mites et astuti occultant iram et ideo nocu- ;

ad augmentum timoris in malis. mentum quod ab eis imminet , non potest

2. Prseterea,Philosophus dicit in II Rhet., praevideri, sed ex improviso advenit et ;

cap. Vante med., quod

, magis timentur
non qui acutae sunt irse, sed mites et astuti.
Constat autem quod illi qui acutae irae sunt,
magis habent subitos motus. Ergo ea quse
(( propter hoc Philosophus dicit quod tales
magis timentur.
Ad tertium dicendum, quod per se lo-
quendo bona vel mala corporalia in princi-
,

sunt subita, sunt minus terribilia. pio majora apparent. Cujus ratio est, quia
3. Praeterea, quae sunt subita minus con- unumquodque magis apparet, contrario
siderari possunt. Sed tanto aliqua magis juxta se posito unde cum aliquis statim a
;

timeutur quanto magis considerantur

, ;
paupertate ad divitias transit propter pau- ,

unde Philosophus dicit, in III Ethic, cap. pertatem praeexistentem divitias magis aes-
vui, in fm., quod aliqui videntur fortes
(( timat et e contrario divites statim ad pau-
;

propter ignorantiam ;
qui si cognoverint pertatem devenientes, eam magis horrent.
quod aliud sit quam suspicantur, fugiunt. » Et propter hoc malum repentinum magis
Ergo repentina minus timentur. timetur, quia magis videtur esse malum.
Sed contra est quod Augustinus dicit in Sed potest propter aliquod accidens contin-
II Confess., cap. vi^ col. 681 1. 1 Timor , : (( gere quod magnitudo alicujus mali la-
insolita et repentina exhorrescit, rebus quae teat,puta cum hostes se insidiose occultant;
amantur adversantia, dum praecavet secu- et tunc verum est quod malum ex dihgenti
ritati. » consideratione fit terribilius.
Respondeo dicendum, quod, sicut supra CoNCLusio. — Insolita et repentina mala, cuni
dictum est, objectum timoris est malum im- majora et magis irreparabilia appareant, magis
minens, quod non de facih repelh potest. etiam timentur.
Hoc autem ex duobus contingit, scilicet ex
magnitudine mah et ex debilitate timentis.
,
ARTICULUS VI.
Ad utrumque autem horum operatur quod
ahquid sit insohtum et repentinum. Primo Utrum ea contra quae non est remedium,
quidem facit ad hoc quod malum imminens magis timeantur.
majus appareat. Omnia enim corporaha et
bona et mala, quanto magis considerantur, Ad sextumsic proceditur. 1. Videtur quod
minora apparent et ideo sicut per diutur-
; ea quee non habent remedium , non sint
nitatem dolor praesentis mah mitigatur, ut magis timenda. Ad timorem enim requiritur
patet per TuUium in III De tuscul. qugestion., quod remaneat aliqua spes salutis , ut supra
aliquant. a med., ita etiam ex praemedita- dictum est. Sed in malis quae non habent
tione minuitur timor futuri mah. Secundo, remedium, nuUa remanet spes salutis. Ergo
aliquid esse insolitum et
repentinum facit ad talia mala nullo modo timentur.
debihtatem timentis, inquantum subtrahit 2. Praeterea, malo mortis nuUum reme-
remedia quae homo potest praeparare ad re- dium adhiberi potest non enim secundum
;

peUendum futurum malum, quae esse non naturam potest esse reditus a morte ad vi-
possunt quando ex improviso malum oc- tam. Non tamen mors maxime timetur, ut
currit. dicitPhilosophus in II Rhetor., cap. v, circa
Ad primum ergo dicendum quod objec- ,
princ. Non ergo ea magis timentur quae re-
tum spei est bonum quod quis potest adi- medium non habent.
pisci et ideo ea quae augmentant potesta-
; 3. Praeterea, Philosophus dicit in I Ethic,
tem homuiis, nata sunt augere spem, et cap. VI, parum ante med., quod non est ((
300 SUMMA THEOLOGICA.
magis bonuin quod est diuturnius, eo quod CoNCLUsio. — Mala quK non vitari, vel non ita

est unius diei neque quod est perpetuum,

:
facile possunt, magis timenda etiam sunt.
eo quod non est perpetuum. » Ergo eadem
ratione neque majus malum. Sed ea qua?
non habent remedium, non videntur dif-
QU^STIO XLIII.
ferre ab aliis, nisi propter diuturnitatem vel DE TIMORE, SECUNDUM CAUSAM.
perpetuitatem. Ergo propter hoc non sunt (Et duo cfuseruntur.)
pejora, vel magis timenda,
Sed contra quod Philosophus dicit in
est Deinde considerandum est de causa timo-
IT Rhetor., cap. v, circa med., quod « omnia ris et circa hoc quseruntur duo
, I" utrum :

timenda sunt terribiliora queecumque, si ,

causa timoris sit amor 2° utrum causa ti-
;

peccaverint corrigi non contingit

, aut ; moris sit defectus.
quorum auxiUa non sunt, aut non facilia. »
Respondeo dicendum, quod objectum ti- ARTICULUS PRIMUS.
moris est malum. Unde illud quod facit ad Utrum caiisa timoris sit amor.
augmentum maU , facit ad augmentum
timoris. Ad primum sic proceditur. i. Videtur
Malum autem augetur non solum secun- quod amor non causa timoris. Illud enim
sit

dum speciem ipsius maU sed etiam secun- , quod introducit aUquid est causa ejus. Sed,

dum circumstantias, ut ex supra dictis ap- ((timor introducit amorem charitatis » ut ,

paret. Inter caeteras autem circumstantias Augustinus dicit Super I canonicam Joan.,
diuturnitas vel etiam perpetuitas magis vi- tract. IX, §4, col. 2047, t. 3. Ergo timor est
dentur facere ad augmentum maU. Ea
'
causa amoris, et non e converso.
enim quse sunt secundum du-
in tempore, Philosophus dicit in II Rhet.,
2. Pra^ierea,
rationem temporis quodammodo mensuran- cap. V, ante med., quod ilU maxime ti- ((

tur. Unde si pati aUquid in tempore tanto
est malum pati idem in duplo tempore ap-
,
prehenditur ut duplatum et secundum
hanc rationem pati idem in infmito tempore
quod est perpetuo pati, habet quodammodo
infmitum augmentum.
Mala autem quse postquam advenerint,
non possunt habere remedium vel non de
faciU, accipiuntur ut
et ideomaxime redduntur timenda.
Ad primum ergo dicendum quod reme-
dium maU est duplex unum per quod im-
peditur futurum malum ne adveniat et
mentur a quibus expectamus imminere no-
bis aliqua mala. » Sed propter hoc quod ab
; aliquo expectamus malum , magis provoca-
m.ur ad odium ejusquam ad amorem. Ergo
timor magis causatur ab odio quam ab
amore.
3. Praeterea, supra dictum est, quod ea
, quae sunt a nobis ipsis, non habent rationem
perpetua vel diuturna; terribiUum. Sed ea quse sunt ex amore,
maxime proveniunt ex intimo cordis. Ergo
,
timor ex amore non causatur.
;
,
Sed contra est quod Augustinus dicit in
, ; Ub. LXXXIII Qusestion., q. xxxiii eol. 22, ,

tali remedio sublato aufertur spcs, et per , t. 6 NuUi dubium est, non aliam esse
: ((

consequens timor unde de tali remcdio

; metuendi causam iiisi ne id quod amamus,
,

imnc non loquimur. AUud remcdium maU aut adeplum amittamus, aut non adipisca-
est quo malum jam prsesens removetur et ; mur speratum. » Omnis ergo timor causatur
de tali remcdio nunc loquimur. ex hoc quod aliquid amamus. Amor igitur
Ad secundum dicendum, quod, licet mors est causa timoris.
sit irremcdiabilc malum^ tamen quia non Respondco dicendum, quod objecta pas-
imminct de prope, non tiraetur ut supra , sionum anima3 se habent ad eas taiiquam
dictum est. formae ad res naturales vel artificiales quia ;

Ad tertium dicendum, quod Philosophus passioncs anima^ specicm recipiunt ab ob-

ibi loquitur dc per sc l)ono, quod cst bonum jectis, sicut rcs pra^dicta]; a suis formis. Sicut
sccundum speciem suam sic autcni non flt : igitur quidquid cst causa forma^ cst causa ,

aUquid magis bonum propter diuturnitatcm rci constifuta^ pcr ipsam ita etiam quidquid
,

vel perpetuitatcm sed propter naturam

, et quocumque inodo est caiisa objecti, cst
ipsiusboni. causa passionis.

' In Parm. el iu cdil. ; « vidi;lur. »

 QMMSr. XLin, ART. I ET II. 301

Contingit autem aliquid esse causam ob-

jecti vel per modum causse efficientis , vel ARTICULUS 11.

per modum dispositionis materialis sicut ;

Utrum causa timoris sit defectus.
objectum delectationis est bonum apparens
conveniens conjunctum cujus causa effi- , Ad secundum sic proceditur. l.Videtur
ciens est illud quod facit conjunctionem, vel quod defectus non sit causa timoris. Illi

quod facit convenientiam vel bonitatem, vel enim qui potentiam habent, maxime ti-
apparentiam hujusmodi boni causa autem ; mentur. Sed defectus contrariatur potentise.
per modum dispositionis materialis est ha- Ergo defectus non est causa timoris.
bitus vel qusecumque dispositio , secundum 2. Praeterea, illi qui jam decapitantur,
quam fit alicui conveniens aut apparens maxime sunt in defectu. Sed tales non
illud bonum quod est ei conjunctum. timent, ut dicitur in II Rhet., cap. v, circa
Sic igitur in proposito objectum timoris med. Ergo defectus non est causa timoris.
est sestimatum malum futurum propin- 3. Prseterea, decertare ex fortitudine pro-

quum , cui resisti de facili non potest ; et venit, non ex defectu. Sed decertantes ti-
ideo illud quod potest inferre tale malum, ment eos qui cum eisdem decertant, ut
est causa effectiva objecti timoris, et per dicitur in II Rhetor., ibid. Ergo defectus
consequens ipsius timoris ; illud autem per non causa timoris.
est
quod ut aliquid sit ei
aliquis ita disponitur , Sed contra, contrariorum contrarise sunt
tale, causa timoris et objecti ejus per
est causse. Sed divitiae, et robur, et multitudo
modum dispositionis materialis et hoc ; amicorum, et potestas excludunt timorem,
modo amor est causa timoris. Ex hoc enim ut dicitur in II Rhet., ibid., a med. Ergo ex
quod aliquis amat aliquod bonum sequitur , defectu horum timor causatur.
quod privativum talis boni sit ei malum et ; Respondeo dicendum, quod, sicut supra
per consequens quod timeat ipsum tan- dictum est, duplex causa timoris accipi po-
quam malum. test una quidem per modum materialis
:

Ad primum ergo dicendum quod sicut ,

, dispositionis ex parte ejus qui timet; alia
supra dictum est, timor per se et primo res- permodum causai efficientis ex parte ejus
picit ad malum quod refugit quod opponi- ,
qui timetur.
tur alicui bono amato, et sic timor per se Quantum igitur ad primum, defectus per
nascitur ex amore secundario vero respicit
;
se loquendo est causa timoris ex aliquo
;

ad id per quod provenit tale malum et sic ;

enim defectu virtutis contingit quod non
per accidens quandoque timor inducit amo- possit aliquis imminens
de facili repellere
rem inquantum scilicet homo qui timet
, malum. Sed tamen ad causandum timorem
puniri a Deo, servat mandata ejus; et sic requiritur defectus cum
aliqua mensura.
incipit sperare, et spes introducit amorem, Minor enim est defectus qui causat timorem
ut supra dictum est. futuri mali, quam defectus consequens ma-
Ad secundum dicendum quod,
a quo ille lum prsesens, de quo est tristitia ; et adhuc
expectamus mala, primo quidem odio habe- esset major defectus, si totalitersensus mali
tur sed postquam ab ipso jam incipiunt
;
auferretur, vel amor boni, cujus contrarium
sperari bona, tunc incipit amari. Bonum timetur.
autem, cui contrariatur malum quod time- Quantum vero ad secundum, virtus et
tur, a principio amabatur. robur per se loquendo est causa timoris. Ex
Ad tertium dicendum, quod ratio illa pro- hoc enim quod aliquid quod apprehenditur
cedit de eo quod est causa mali terribilis per ut nocivum, est virtuosum, contingit quod
modum efflcientis; amor autem est causa ejus effectus repelli non potest. Contingit
ejus per modum materialis dispositionis, ut taraen per accidens quod aliquis defectus ex
dictum est. ista parte causat timorem, inquantum ex

CoNCLUsio. — Cum nuUa alia timoris causa sit

aliquo defectu contingit quod aliquis velit

nisine id quod amamus aut adeptum amittamus, nocumentum puta propter injusti-
inferre,
aut non adipiscamur speratum, amor est timoris tiam, vel quia ante Isesus fuit, vel quia timet
causa. se Isedi.
Ad primum ergo dicendum, quod ratio
illa procedit de causa timoris ex parte causse
efflcientis.
 ; ;

302 SUMMA THEOLOGICA.

Ad secundum diceudum, quod illi qui jam IIl lib. Orth. fid., cap. xxni, col. 1087, t. \,
decapitantur, sunt in passione prsesentis quod timor est virtus secundum systo-
((

mali, et ideo ille defectus excedit mensuram lem ', » id est secundum contractionem.
timoris. Respondeo dicendum, quod, sicut supra
Ad tertium dicendum, quod decertantes dictum est, in passionibus animae est sicut
timent, non propter potentiam, qua decer- formale ipse motus appetitivae potentiee
tare possunt, sed propter defectum poten- sicut autem materiale transmutatio corpo-
tise : ex quo contingit quod se superaturos ralis ;
quorum unum alteri proportionatur.
non confidunt. Unde secundum similitudinem et rationem
CoNCLUSio. — Defectus alicujus virtutis seu ipsa appetitivi motus sequitur corporalis trans-
rcsistendi imbecillitas, ad timorem disponit efficit
:
mutatio. Quantum autem ad animalem mo-
autem timorem virtus et robur quod timetur. tum appetitus, timor contractionem quam-
dam importat. Cujus ratio quia timor est,
provenit ex phantasia alicujus mali immi-
QUiESTIO XLIV. nentis, qnod difficile repelli potest, ut supra
dictum est. Quod autem aliquid difficile
DE TIMORE SECUNDUM SUOS EFFECTUS. possit repelli, provenit ex debilitate virtutis,
(Et quatuor quseruntur.) ut supra dictum est. Virtus autem quanto
est debilior, tanto ad pauciora se potest
Deinde considerandum est de effec- extendere. Et ideo ex ipsa imaginatione,
tibus timoris, et circa hoc quaeruntur qua- quae causat timorem, sequitur qusedam con-
tuor utrum timor faciat contractionem
:
!*• tractio in appetitu videmus in
; sicut etiam
2° utrum faciat consiliativos 3° utrum fa- ; morientibus quod natura retrahitur ad inte-
ciat tremorem 4" utrum impediat operatio-
; riora propter debilitatem virtutis ; et vide-
nem. mus etiam in civitatibus quod quando cives
timent, retrahunt se ab exterioribus, et re-
ARTICULUS PRIMUS. currunt, quantum possunt, ad interiora. Et
Utnim timor faciat contractionem. secundum simihtudinem hujus contractio-
nis, quae pertinet ad appetitum animalem,
Ad primum Videtur
sic proceditur. 1. sequitur etiam in timore ex parte corporis
quod timor non faciat contractionem. Con- contractio caloris et spirituum ad interiora.
tractione enim facta^ calor et spiritus ad Ad primum ergo dicendum, quod, sicut
interiora revocantur. Sed ex multitudine Philosophus dicit in lib. De problematibus,
caloris et spirituum in interioribus magni- sect. xxvu, probl. 3, licet in timentibus re-
ficatur cor ad audacter aliquid aggredien- trahantur spiritus ab exterioribus ad inte-
dmn, ut patet in iratis ; cujus contrarium in riora, non tamen est idem motus spirituum
timore accidit. Non ergo timor facit contrac- in iratis et timentibus. Nam in iratis propter
tionem. calorem et subtilitatem spirituum, quae pro-
2. Praeterea, multiplicatis spiritibus et veniunt ex appetitu vindictae, interius fit
calore in per contractionem,
interioribus spirituum motus ab inferioribus ad supe-
sequitur quod homo
vocem prorumpat,
in riora et ideo congregantur spiritus et calor
;

ut patet in dolentibus. Sed timentes non circa cor ex quo sequitur quod irati red-
;

emittunt vocem, sed magis redduntur taci-
turni. Ergo timor non facit contractionom.
3. Prseterea, verecundia est quaedam spe-
cies timoris, ut supra dictum est. « Sed ve-
recundati rubescunt, » ut dicit TuUius, IV
De tuscul. qusestion,, aliquant. a princ, ct
Philosophus, in IV Ethic, cap. ult., circa
princ. Rubor autem faciei
contractioni, sed contrario.
tractio cst afFectus timoris.
Sed contra est quod Damasconus
duntur prompti et audaces ad invadendum.
Sed in timentibus, propter frigiditatem in-
grossantem spiritus moventur a superioribus
ad infcriora; quae quidcm frigiditas contingit
ex imaginatione defoctus virtutis; et ideo
non multiplicantur calor et spiritus circa
cor, scd magis a corde refugiunt. Et propter
non attestatur hoc timeutes non promptc iuvadunt, sed
Non ergo con- magis refugiunt.
Ad secundum dicendum, quod naturale
dicit in est cuiUbot dolenti, sive homini sivo animali,

< « Timor naturalis est vis sibi esse vindicandi cum coulraclione. » Ex vers. Micli. Lequien.
 QU^ST. XLIV, ART. I ET II. 303

quod utatur quocumque auxilio potest ad tem, quae requiritur ad bonum usum ratio-
repellendum nocivum praesens, quod infert nis. Ergo timor non facitconsiliativos.
dolorem. Unde videmus quod animalia do- 2. Prseterea, consilium est actus rationis
lentia percutiunt vel faucibus vel cornibus. de futuris cogitantis et deliberantis. Sed aii-
Maximum autem auxilium ad omnia in quis timor est « excutiens cogitata, et men-
animalibus est calor et spiritus et ideo in : tem a suo loco removet, » ut Tullius dicit in
dolore natura conservat calorem et spiritum IV De tusculanis qusestionibus, aliquant. a
interius, ut hoc utatur ad repellendum no- princ. Ergo timor non facit consiliativos,
civum; et ideo Philosoplius dicit in lib. De sed magis impedit consilium.
problematibus, xxvu, probl. 9, quod,
sect. 3. Prseterea, sicut consilium adhibetur ad
multiphcatis spiritibus introrsum et calore, vitanda mala, etiam adhibetur ad conse-
necesse est quod emittantur per vocem; et quenda bona. Sed sicut timor est de malis
propter hoc dolentes vix se possunt conti- vitandis, ita spes est de bonis consequendis.
nere quin clament. Sed in timentibus fit Ergo timor non facit magis consiliativos
motus interioris caloris et spirituum a corde quam spes.
ad inferiora, ut dictum est, et ideo timor Sed contra est quod Philosophus dicit in
contrariatur formationi vocis, quae fit per II Rhet., cap. v, circa med., quod « timor
emissionem spirituum ad superiora per os; consiliativos facit. »
et propter hoc timor tacentes facit et inde ; Respondeo dicendum, quod aliquis potest
est etiam quod timor trementes facit, »
<( dici consiliativus dupliciter : uno modo a
ut dicit Philosophus in \ih. De problemat., voluntate, seu sollicitudine concihandi; et
loc. cit., probl. 1. sictimor consiliativos facit; quia, ut Philo-
Ad
tertium dicendum, quod pericula mor- sophus, in III Ethic., dicit, cap. in, consi- ((

tis non solum contrariantur appetitui ani- liamur de magnis, in quibus quasi nobis
,
mali, sed etiam contrariantur naturae; et ipsis discredimus. » Ea autem quse timorem
propter hoc in hujusmodi timore non solum incutiunt, non sunt simpliciter mala, sed
fit contractio ex parte appetitus, sed etiam habent quamdam magnitudinem, tum ex eo
ex parte naturse corporalis. Sic enim dispo- quod apprehenduntur ut quae difficiUter
nitur animal ex imaginatione mortis con- repelU possunt, tum etiam quia apprehen-
trahens calorem ad interiora, sicut quando duntur ut de prope existentia, sicut jam
naturaliter mors imminet et inde est quod ; dictum est. Unde homines maxime in timo-
(( timentes mortem pallescunt, » ut dicitur ribus quaerunt consihari.
in IV Ethic, cap. ix, parum a princ. Sed Aho modo dicitur aliquis consiliativus a
malum quod timet verecundia, non oppo- facultatebene consiliandi; et sic nec timor
nitur naturae, sed solum appetitui animah ;
nec ahqua passio consiliativos facit quia ho- ;

et ideo quaedam contractio secundum

fit mini affecto secundum aliquam passionem
appetitum animalem, non autem secundum videtur aliquid vel majus vel minus quam
naturam corporalem; sed magis anima, sit secundum rei veritatem; sicut amanti
quasi in se contracta, vacat ad motionem videntur ea quae amat mehora, et timenti
spirituum et caloris unde fit eorum diffusio
; ea quae timet terribihora. Et sic ex defectu
ad exteriora; et propter hoc verecundati rectitudinisjudicii quaehbetpassio, quantum
rubescunt. est de se, impedit facultatem bene consi-

CoNCLUsio. — Sicut in morientibus natura

ancii'

propter virtutis debilitatem ad interiora sese Et per hoc patet responsio ad primum.
recipit; ita in timentibus calor cum spiritibus Ad secundum dicendum, quod quanto
ad interiora contrahitur. aliqua passio est fortior, tanto magis homo
secundum ipsam affectus impeditur et ideo, ;

ARTICULUS II. quando timor fuerit fortis, vult quidem

Vtrumtimorfaciatconsiliativos. l^omo consiliari, sed adeo perturbatur in
suis cogitationibus, quod consihum adinve-
Ad secundum sic proeeditur. 1. Videtur nire non potest; si autem sit parvus timor,
quod timor non faciat consiliativos. Non qui sollicitudinem consihandi inducat, nec
enim est ejusdem consiliativos facere, et muhum rationem conturbet, potest etiam
consUium impedire. Sed timor consiUum conferre ad facultatem bene consiUandi ra-
impedit; omnis enim passio perturbat quie- tione soUicitudinis consequentis.
 ;

30.i SUMMA THEOLOGICA.

Adtertium dicendum, quod etiam spes autem debilitatem maxime facit defectus ca-
facit consOiativos quia, ut in II Rhetor.
;
loris, qui est instrumentum quo anima mo-
Philosophus dicit, cap. v, ante med., nullus <( vet, ut dicitur mW
De anima, text. 50.
consiUatur de his de quibus desperat, » sicut Ad primum ergo dicendum quod calore ,
,

nec de impossibihbus, ut dicitur in III Ethic, ab exterioribus ad interiora revocato, mul-

cap. ni. Timor tamen facitmagis consiliati- tiplicatur calor interius , et maxime versus
vos quam spes : quia spes est de bono, prout inferiora, id est, circa nutritivam; et ideo
possumus ipsum consequi timor autem de
; consumpto humido, consequitur sitis, et
malo, prout vix repelli potest et'ita magis ; etiam interdum solutio ventris, et urinae
respicit rationem difficihs timor quam spes ;
emissio, et quandoque etiam seminis vel ;

in difficilibus autem, maxime in quibus hujusmodi emissio superfluitatum accidit

nobis non confidimus, consiliamur, sicut propter contractionem ventris et testiculo-
dictum est. rum, ut Philosophus dicitinlib. De problem.,
CoNCLUsio. —
Quamvis nec timor nec ulla ,
sect. XX vn, probl. 2.

animae passio, facultatem consiliandi prsebeat, sed Unde patet solutio ad secundum.
magis impediat, consiliativos tamen facere dicitur, Ad tertium dicendum, quod quia in ti-
prout soUicitos reddit homines, ut pro magnis more calor deserit cor, a superioribus ad
periculis consilientur. inferiora tendens, ideo timentibus maxime
tremit cor, et membra quae habent aliquam
ARTICULUS III. connexionem ad pectus, ubi est cor. Unde
Utrum timor faciat tremorem. timentes maxime tremunt in voce propter
vicinitatem vocalis arteriae ad cor; tremit
Ad tertium sic proceditui'. 1. Videtur etiam labium inferius et tota inferior man-
quod tremor non sit effectus timoris. Tre- dibula propter continuationem ad cor unde ;

mor enim ex frigore accidit videmus enim ;

et strepitus dentium sequitur et eadem ra- ;

infrigidatos tremere. Timor autem non vi- tione brachia et manus tremunt vel etiam ;

detur causare frigus, sed magis calorem quia hujusmodi membra sunt magis mobi-
desiccantem cujus signum est, quod ti-
:
lia, propter quod et genua tremunt timenti-

mentes sitiunt et praecipue in maximis

,
bus, secundum illud Isa., xxxv, 3 Confor- :

timoribus, sicut patet in illis qui ad mortem tate manus dissolutas, et genua trementia

ducuntur. Ergo timor non causattremoreni. roborate*. *Gemia.

2. Praeterea emissio superfluitatum ex
, CoNCLUsio. — Quoniam timentes calor deserit,
'"*

calore accidit unde ut plurimum medicinae

; unde virtutis membra contiuentis debilitas nasci-
laxativae sunt calidae. Sed hujusmodi emis- tur, etiam tremorem ex timore nasci diceudum est.
siones superfluitatum ex timore frequenter
contingunt. Ergo timor videtur causare ca- ARTICULUS IV.
lorem et sic non causat tremorem.
:

3. Prseterea, in timore calor ab exteriori- Utrum timor impediat operationem.

bus ad inferiora revocatur. Si igitur prop-
ter hujusmodi revocationem caloris in exte- Ad quartum sic Videtur
proceditur. 1.

rioribushomo tremit, videtur similiter quod quod timor impediat operationem. Operatio
in omnibus exterioribus membris deberet enim maxime impeditur ex perturbatione
causari tremer ex timore. Hoc autem non rationis, quae dirigit in opere. Sed timor
videtur. Non ergo tremor corporis est effec- perturljat rationem, ut dictum est. Ergo
tus timoris. timor impedit operationem.
Sed contra est quod TuUius dicit in IV De 2. Praeterea, illi qui faciunt aliquid cum
tuscuL quxstion., aliquant. a princ, quod timore , facilius in operatione deficiunt
« timorem sequitur tremor et pallor et , ,
sicut si aliquis incedat super trabem in alto
dentium strepitus. » positam, propter timorem de facili cadit non ;

Respondeo dicendum, quod, sicut supra autem caderct , si incederct super eamdem
dictum est, in timorc fit quaedam contractio trabem in imo positam, propter defcctum
ab exterioribus ad intcriora et ideo extc- ; timoris. Ergo timor impedit opcrationem.
riora frigida remanent; et propter hoc in 3. Praeterea, pigritia sivc segnities est
eis accidit tremor, quicausatur ex debilitate quaedam species timoris. Scd pigritia impe-
virtutis continentis mcnibra. Ad hujusmodi dit opcrationem. Ergo ettimor.
 ;

QU^ST. XLIV, ART. IV, ET QUMST. XLV, ART. I. 305

Sed contra quod Apostolus dicit ad
est
Philip., II, 2 Ciim metu et tremore vestram
:

ARTICULUS PRIMUS.
satiitem operamini ; quod non diceret si
timorbonam operationem impediret. Timor Utrum audacia sit contraria timori.
ergo non impedit bonam operationem.
Respondeo dicendum quod operatio ho- , Ad primum sic proceditur. 1. Videtur
minis exterior causatur quidem ab anima quod audacia non contrarietur timori. Dicit
sicut a primo movente sed a membris cor- , enim Augustinus, in lib. LXXXIII Qusestion.,
poreis sicut ab instrumentis. Contingit au- quaest. xxxi, § 2, col. 21 , et quaest. xxxiv,
tem operationem impediri et propter defec- col. 6, quod « audacia vitium
23, t. est. »
tum instrumenti, et propter defectum prin- Vitium autem virtuti contrariatur. Cum
cipalis moventis. ergo timor non sit virtus , sed passio , vide-
Ex parte igitur instrumentorum corpora- tur quod timori non contrarietur audacia.
lium, timor, quantum
de se, semper est 2. Praeterea, uni unum est contrarium.
natus est impedire exteriorem operationem, Sed timori contrariatur spes. Non ergo con-
propter defectum caloris , qui ex timore trariatur ei audacia.
accidit in exterioribus membris. 3. Praeterea, unaquaeque passio excludit
Sed ex parte animse si sit timor modera- , passionem oppositam. Sed id quod excludi-
tus, non multum rationem perturbans, con- tur per timorem est securitas dicit enim , ;

fert ad bene operandum inquantum causat , Augustinus, II Confess., cap. vi, § 13,
quamdam soUicitudinem et facit hominem , col. 681 t. 1 quod timor securitati prae-
, ,
((

attentius consiliari et operari. Si vero timor cavet. » Ergo securitas contrariatur timori.
tantum increscat quod rationem perturbet, Non ergo audacia.
irapedit operationem etiam ex parte animae. Sed contra est quod Philosophus dicit in
Sed de tali timore Apostolus non loquitur. II Rhet., cap. v, a med., quod audacia est <(

Et per haec patet responsio ad primum. timori contraria.

Ad secundum dicendum
cadunt de trabe in alto posita, patiuntur
perturbationes imaginationis, propter timo-
rem casus imaginati.
Ad tertium dicendum, quod omnis timens
refugit id quod timet et ideo cum pigritia ;
sit timor de ipsa operatione inquantum est
laboriosa impedit operationem quia retra-
,
hit voluntatem ab ipsa. Sed timor qui est de
aliis rebus intantum adjuvat operationem,
,
inquautum inclinat voluntatem ad operan-
dum ea per quae homo efTugit id quod
,
quod illi qui Respondeo dicendum, quod de ratione
contrariorum cst quod maxiine a se distent,
ut dicitur in X Metaph., text. 13. Illud au-
tem quod maxime distat a timore est au-
dacia. Timor enim refugit nocumentum
futurum propter ejus victoriam super ip-
, sum timentem; sed audacia aggreditur pe-
, riculum imminens propter victoriam sui
supra ipsum periculum. Unde manifeste
timori contrariatur audacia.
Ad primum ergo dicendum, quod ira, au-
dacia et omnium passionum nomina dupli-
,

timet. citer accipi possunt uno modo secundum : ,

CoNCLUsio. — Timor impedit operationem ex quod important absolute motum appetitus

parte instrumentorum per quse operatio exer- sensitivi in aliquod objectum bonum vel
,

cetur : sed ex parte animee, si sit timor modera- malum et sic sunt nomina passionum alio
; ;

tus, juvat, et liominem attentius consiliari et modo, secundum quod simul cum hujus-
operari facit : secus autem si sit immoderatus. modi motu important recessum ab ordine
rationis et sic sunt nomina vitiorum
; et ;

hoc modo loquitur Augustinus de audacia.

QU.ESTIO XLV.
Sed nos loquimur nunc de audacia secun-
DE AUDACIA. dum primum modum.
(Et quatuor quseruntur.) Ad secundum dicendum quod uni secun- ,

dum idem non sunt plura contraria sed ;

Deinde considerandum est de audacia, et secundum diversa nihil prohibet uni plura
circa hoc quajruntur quatuor \° utrum : contrariari et sic dictum est supra quod
; ,

audacia sit contraria timori 2° quomodo ; passiones irascibilis habent duplicem contra-
audacia se habeat ad spem 3° de causa au- ; rietatem unam secundum oppositionem
;

daci® 4" de effectu ipsius.

; boni et mali , et sic timor contrariatur spei
II. 20
300 SUMMA THEOLOGICA.
aliam secundum oppositionem accessus, et sequitur prosecutionem boni sicut et fuga ,

recessus, et sic timori contrariatur audacia, boni sequitur fugam mali. Ilsec autem qua-
spei vero desperatio, tuor pertinent ad quatuor passioncs nam :

Ad tertium dicendum, quod securitas non prosecutio boni pertinct ad spem, fuga mali
significat aliquid contrarium timori , sed ad timorem, prosecutio mali tcrribihs perti-
solam timoris exclusionem ; enim dicitur
ille net ad audaciam, fuga vero boni pertiuet ad
esse securus qui non timet. Unde securitas desperationcm. Unde scquitur quod audacia
opponitur timori sicut privatio, audacia au- consequitur ad spem ex hoc enim quod ali-
;

tem sicut contrarium et sicut contrarium ; quis sperat superare terribilc immincns, ex
includit in se privationem, ita audacia se- hoc audacter iuscquitur ipsum. Ad timorem
curitatem. vero sequitur desperatio ideo enim aliquis ;

CoNCLUSio. — Cum timor malum futurum fugiat, desperat, quia timct difficultatem quse est
audacia vero aggrediatur periculum, manifeste circabonum sperandum.
invicem contrariantur. Ad primum ergo dicendum, quod ratio
sequeretur si bonum et malum essent ob-
,

jectanon habcntia ordinem ad invicem. Sed

ARTICULUS
XJlrum audacia consequatur spem.
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur
quod audacia non consequatur spem. Au-
dacia enim est respectu malorum et terribi-
lium, ut dicitur in III Ethic, cap. vii circa
med. Spes autem respicit bonum, ut supra
dictum est. Ergo habent diversa objecta et
non sunt unius ordinis. Ergo audacia non
consequitur spem.
2. Preeterea, sicut audacia contrariatur
n.
quia malum habet aliquem ordinem ad bo-
num, est enim posterius bono, sicut privatio
habitu, ideo audacia, quse insequitur ma-
lum, est post spem, quae insequitur bonum.
Ad secundum dicendum, quod etsi bonum
simpliciter sit prius quam malum, tameu
, fuga per prius debctur malo quam bono;
sicut insecutio per prius dcbetur bono quam
, malo. Et ideo sicut spes cst prior quam au-
dacia, ita timor est prior quam desperatio;
et sicutex timore non sempcr sequitur des-
peratio sed quando fuerit intensus , ita ex
,

timori, ita desperatio spei. Sed timor non spe non sempcr sequitur audacia , sed
sequitur desperationem quinimo despera- ;
quando fuerit vchemens.
tio excludit timorem ut Philosophus dicit
, Ad tertium dicendum, quod audacia, licet
In II Rhet., cap. v, a med. Ergo audacia sit malum, cui conjunctum est bonum
circa
non consequitur spem. victorise secundum aestimationem audacis,
3. Prseterea , audacia intendit quoddam tamen respicit malum bonum vero adjuiic- ;

bonum, scilicet vietoriam. Sed tendere in tum respicit spes et similiter desperatio
;

bonum arduum pertinet ad spem. Ergo au- respicit bonum directc quod refugit ma- ,
;

dacia est idem spei. Non ergo consequitur lum vero adjunctum respicit timor. Unde
spem. proprie loquendo audacia non est pars spel,
Sed contra est quod Philosophus dicit in sed ejus effcctus nec desperatio est
; sicut
III Ethic, cap. vni, post med., quod « illi pars timoris, sed ejus cffectus. Et propter
qui sunt bonse spei, sunt audaces. » Videtur hoc etiam audacia principalis passio esse
ergo audacia consequi spem. non potest.
Respondeo dicendum, quod sicut jam plu- CoNCLUsio. — Audacia, quia ad eam pertinet
ries dictum est omnes hujusmodi passiones
,
tcrribilis immincntis prosecutio, spem, eanique
animai ad appetitivam potentiam pertinent. vohcmentem consequilur.
Omnis autem motus appetitiva? potentiaj re-
ducitur ad prosecutionem vel ad fugam.
ARTICULUS III.
Prosecutio autera vel fuga cst alicujus et
per se et per accidcns per sc quidem est ;
Utrum defectus aliquis sit causa audacix.
prosecutio boni, fuga vcro mali; per acci-
dens autem potest prosccutio essc mali Ad tertium sic proccditur. 1 . Vidotur quod
propter ali(|uod ])oiium adjunctum ct fiiga , defcctus aliciuis sit causa audaciae. Dicit
boiii propter aliquod malum adjunctum. enim Philosophus in lib. De problematibns,
Quod autem cst per accidcns, se([uitur ad id sect. XXVII, probl. 4, quod « amatoros vini
quod est per sc ; ct ideo prosccutio mali sunt fortes ctaudaces. » Sod ex viiio sequitur
 ;

QUMST. XLV, ART. 111. 307

defectus ebrietatis. Ergo audacia causatur nere qui aliis nocuerunt. Ex parte vero
ex aliquo defectu \ transrautationis corporalis causatur audacia
2. Prseterea, Philosophus dicit in II Rhet., per provocationem spei et exclusionem
cap. V, a med., quod inexperti periculo-
<( timoris, ex his qu^e faciunt caliditatem circa
rum sunt audaces. » Sed inexperientia de- cor. Unde Philosophus dicit in lib. III De
fectus quidam est. Ergo audacia ex defectu partibus animaliura, cap. iv, circa fm, quod
causatur. « illi qui habent parvum cor secundum
3. Prseterea, injusta passi audaciores esse quantitatem, sunt magis audaces; et ani-
solent ; sicut etiam bestiae, cum percutiuntur, maha habentia magnum cor secundum
ut dicitur inIII Ethic, cap. vui, circa med. quantitatem, sunttimida; » quia calornatu-
Sed injustum pati ad defectum pertinet. ralis non tantum potest calefacere magnum
Ergo audacia ex aRquo defectu causatur. cor, sicut parvum ; sicut ignis non tantum
Sed contra est quod Philosophus dicit in potest calefacere magnam domum, sicut par-
H Rhetor., cap. v, a med., quod « causa au- vam. Et in lib. Z)<?yoro6/.,sect.xxvii,probl. 4,
dacise est cum in phantasia spes fuerit salu- dicit quod « habentes magnum pulmonem

tarium in prope existentium timendorura ; sanguineura sunt audaciores propter cahdi-

autera aut non entiura, aut longe entiura. » tatera cordis exinde consequentera » et ibi- ;

Sed id quod pertinet ad defectum, vel perti - dera dicit quod vini araatores sunt raagis
((

net ad salutarium reraotionem vel ad terri-
bilium propinquitatem. Ergo nihil quod ad
defectum pertinet est causa audaciae.
Respondeo dicendura, quod, sicut supra
dictum est, audacia consequitur spem, et
contrariatur timori. Unde qusecimique nata
sunt causare spem, vel excludere timorem,
sunt causa audacise.
Quia vero tiraor^ et spes, et etiara audacia,
cura sint passiones qusedam, consistunt in
motu appetitus, et in quadam transmuta-
tione corporali dupliciter potest accipi causa
; sunt inexperti periculorum, sunt audaciores,
audacise, sive quantum ad provocationem
spei, sive quantum ad exclusionem timoris
uno modo quidem ex parte appetitivi motus
audaces propter caUditatem vini. » Unde et
supra dictum est, quod ebrietas facit ad boni-
tatem spei; caliditas enira cordis repellit ti-
morem, et causat spem, propter cordis exten-
sionem et ampliflcationem.
Ad primura ergo dicendum, quod ebrietas
causat audaciam, non inquantura est defec-
tus; sed inquantura facit cordis dilatationem
et inquantum etiam facit aestimationera cu-
jusdara magnitudinis.
Ad secundum dicendum, quod ilh qui
non propter defectura, sed per accidens, in-
:
quantum scilicet propter inexperientiam ne-
que debilitatem suara cognoscunt neque ,

alio vero modo ex parte transmutationis cor- prsesentiam periculorura; et ita per subtrac-
poralis. tionem causse timoris sequitur audacia.
Ex parte quidera appetitivi raotus, qui Ad tertiura dieendum, quod sicut philoso-
sequitur apprehensionem, provocatur spes phus dicit in II Rhet., c. v, in fln., injus- ((

causans audaciara per ea quae faciunt cesti-
mare quod possibile sit adipisci victoriam
vel secundum propriam potentiam, sicut
fortitudo corporis, experientia in pericuUs,
multitudo pecuniarum, et alia hujusmodi
sive per potentiam aliorum, sicut multitudo
araicorura, vel quoruraque auxiliantium ; et
pra3cipue si homo confldat de auxilio divino.
Unde illi qui bene habent ad divina, auda-
se
ciores sunt, ut etiam Philosophus dicit in 11
Rhet., cap. v, sub fln. Timor autem excludi-
tur secundum istura modura per remotionem
terribiliuraappropinquantium puta quia
tum passi redduntur audaciores, quia sesti-
mant quod Deus injustum passis auxihum
ferat. » Et sicpatet quodnullusdefectuscau-
sat audaciam nisi per accidens, inquantum
scilicet habet adjunctam ahquam excellen-
tiam vel veram vel aestimatam, vel ex parte
sui vel ex parte alterius.
Conclusio. — Cum nullus defectus valeat spem
causare, et timorem per se propellere, non potest
etiam in aliquo, per se audaciam causare, sed
forte per accidens.
,

homo non habet inimicos, quia nuUi nocuit,

quia non videt aliquod periculum imrainere;
iUis enim videntur maxime pericula immi^

< Ita cod.; edit. Rom. : « ex ebrietatis defectu ; » Parm. : « ex defectu. »

 » ;

308 SUMMA THEOLOGICA.

diuntur ;
quando autem sunt in ipsis pericu-

ARTICULUS IV.
lis, non experiuntur aliquid improvisum,
sed quandoque minora iUis quae prsecogita-
Utrum audaces sint promptiores in princi- verunt; et ideo magis persistunt. Vel etiam
pio quam in fine in ipsis periculis. quia propter bonum virtutis pericula aggre-
diuntur cujus boni voluntas in eis perseve-
;

Ad quartum 1. Videtur
sic proceditur. rat,quantacumque sint pericula. Audaces
quod audaces uon sint promptiores in prin- autem propter solam aestimationem facien-
cipio quam in ipsis periculis. Tremor enim tem spem et excludentem timorem, sicut
ex timore causatur, qui contrariatur auda- dictum est.

ciee, ut ex dictis patet. Sed audaces quando- Ad primum ergo dicendum, quod etiam
que in principio tremunt^ ut Philosophus in audacibus accidit tremor propter revoca-
dicit in lib. De problematibus, sect. xxvn, tionem caloris ab exterioribus ad interiora
probl. 3, in fm. Ergo non sunt promptiores sicut etiam in timentibusj; sed in audacibus
in principio quam in ipsis pericuhs existen- revocatur calor ad cor, in timentibus autem
tes. ad inferiora.
2. Praiterea, per augmentum objecti auge- Ad secundum dicendum, quod odjectum
tur passio; sicut si bonum est amabile, et amoris est simpliciter bonum unde aug- :

magis bonum magis amabile. Sed ar-

est mentatum simphciter augmentat amorem.
duum est objectum audaciae. Augmentato Sed objectum audaciae est compositum ex
ergo arduo, augmentatur audacia. Sed magis bono et malo, et motus audaciae in malum
fit arduum et difficile periculum, quando est praesupponit motum spei in bouum; et ideo
prsesens. Ergo debet tunc magis crescere si tantum addatur de arduitate ad periculum

audacia. quod excedat spem, non sequetur motus au-

3. Praeterea, ex vulneribus inflictis provo- daciae, sed diminuetur si tamen sit motus ;

catur ira. Sed ira causat audaciam; dicit audaciee, quanto majus est periculum, tanto
enim Philosoplius in II Rhetor., c. v, in fm., major audacia reputatur.
quod « ira estausivum. » Ergo, quando jam Ad tertium dicendum, quod ex laesione
sunt in ipsis pericuUs et percutiuntur, vide- non causatur ira, nisi supposita aliqua spe,
tur quod magis audaces reddantur. ut infra dicetur, et ideo si fuerit tantum pe-
Sed contra est quod dicitur in III Ethic, riculum quod excedat spem victoriae non
cap. vn, post med., quod « audaces praevo- sequetur ira; sed verum est quod si ira se-
lantes sunt, et volantes ante pericula; in quatur, audacia augebitur.
ipsis autemdiscedunt. CoNCLUsio. — Audaces promptiores sunt in pe-
Respondeo dicendum, quod audacia, cum riculis in principio, quani in tine ; fortes vero
sit quidam motus appetitus sensitivi, sequitur cuni ex deliberationis judicio pericula aggredian-
apprehensionem sensitivee virtutis. Virtus tur, e contra se liabent.
autem sensitiva non est coUativa, nec in-
quisitiva singulorum quee circumstant rem,
sed subitum liabet judicium. Contingit au-
QU^STIO XLVI.
tem quandoque quod secundum subitam ap- DE IRA SECUNDUM SE.
prehensionem, non possunt cognosci omnia (Et octo quseruntur.)
quse difficultatem in ahquo negotio afierunt.
Unde surgit audaciai motus ad aggredien- Deinde considerandum est de ira, et
dum periculum. Unde quando jam experiun- priuio de ira secundum se secundo de causa ;

tur ipsum periculum, sentiunt majorem factiva irae et rcmedio ejus; tertio de eflectu
difficuitatem quam sestimaverunt ; et ideo ejus.
deiiciunt. Circa primum qua?runtur octo : \° utrum
Sed ratio est dlscursiva omnium
quse affe- ira sit passio spcciahs; 2" utrum objectum
runt difficuUatem negotio. Et ideo fortcs, irai sit bonum an malum 3" utrum ira sit
;

qui cx judicio rationis aggrediuntur peri- in concupiscibili ; 4" utrum ira sit cuin ra-
cula, in principio vidcntur reniissi, quia non tione ; 5" utruni ira sit uaturalior quam
passi, sed cum dehberatione debita aggre- ' coucupiscentia ; G" utrum ira sit gravior

1 Ita codd.; Al. : « non passione. »

 QU^ST. XLVI, ART. I ET II. 309
quam odium; 7° utrum ira solum sit ad dictum est : sed per hunc modum potest
illos ad quos est justitia ; 8° de speciebus irse. dici generalis passio amor, ut patet per
Augustinum, in XIV De civit. Dei, cap. vii,
ARTICULUS PRIMUS. col. 410, t. 7. Amor enim est prima radix

Utrum ira sit specialis passio. omnium passionum, ut supra dictum est.
Sed tertio modo potest ira dici passio ge-
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur neralis, inquantum ex concursu multarum
quod ira non sit passio specialis. Ab ira passionum causatur non enim insurgit mo-
;

enim denominatur potentia irascibilis. Sed tus irse, nisi propter aliquam tristitiam illa-
hujus potentiae non est una tantum passio, tam, et desiderium et spes ulcis-
nisi adsit
sed multae. Ergo ira non est passio specialis. cendi quia, ut Philosophus dicit in II Rhet.,
;

2. Prseterea, cuilibet passioni speciali est cap. II, circa princ, iratus habet spem((

aliquid contrarium, ut patet inducenti per puniendi » appetit enim vindictam ut sibi
;

singula. Sed irse non est aliqua passio con- possibilem. Unde, si fuerit multum excellens
traria, ut supra dictum est. Ergo ira non est persona quse nocumentum intulit, non se-
passio specialis. quitur ira, sed solum tristitia, ut Avicenna
3. Praeterea, una specialis passio non in- dicitin lib. De anima.
cludit aliam ; sed ira includit multas passio- Adprimum ergo dicendum, quod vis iras-
nes ; est enim cum tristitia, et cum spe, et cibilis denominatur ab ira, non quia omnis
cum delectatione, ut patet per Philosophum motus hujus potentise sit ira, sed quia ad
in II Rhet., cap. n. Ergo ira non est passio iram terminantur omnes motus hujus po-
specialis. tentise, et inter alios ejus motus iste est ma-
Sed contra est quod Damascenus, lib. II nifestior.
Orth. fid., cap. xvi, col. 931, 1. 1, ponit iram Ad secundum dicendum, quod ex hoc ipso
specialem passionem ; et similiter Tullius, quod ira causatur ex contrariis passionibus
IV De tiiscid. qusestion., aliquant. a princ. scilicet a spe, quse est boni, et a tristitia,
Respondeo dicendum, quod aliquid dicitur quse est mali, includit in seipsa contrarie-
generale dupliciter uno modo per prsedica-
: tatem, et ideo non habet contrarium extra
tionem, sicut animal est generale ad omnia se sicut etiam in mediis coloribus non in-
;

animalia; alio modo per causam, sicut sol venitur contrarietas, nisi quse est simplicium
est causa generalis omnium quee generantur colorum, ex quibus causantur.
in his inferioribus, secundum Dionysium, in Ad tertium dicendum, quod ira includit
IV cap. De div. nom., § 4, col 699, 1. 1. Sicut multas passiones, non quidem sicut genus
enim genus continet multas differentias po- species, sed magis secundum continentiam
testate secundum similitudinem materiae, ita causse et effectus.
causa agens continet multos effectus secun-
CoNCLDsio. —
Ira non est passio generalis, quod
dum virtutem activam. Contingit autetn ali- causa multarum passionum, sed condividituv
sit
quem effectum ex concursu diversarum cau- aliis animse passionibus est autem generalis
:

sarum produci. Et quia omnis causa aliquo passio, prout ex concursu multarum passionum
modo in effectu manet, potest etiam dici ter- causatur.
tio modo quod effectus ex congregatione
multarum causarum productus habet quam- ARTICULUS II.

dam generalitatem, inquantum continet

Utriim objectum iras sit bonum velmalum.
multas causas quodammodo in actu.
Primo ergo modo ira non est passio gene- Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur
ralis, sed condivisa aliis passionibus, ut quod objectum irse sit malum. Dicit enim
supra dictum est. Gregorius Nyss. ', lib. De nat. hom., quod
Similiter autem nec secundo modo; non <(ira est quasi armigera concupiscentise^, »
est enim causa aliarum passionum, ut supra inquantum scilicet impugnat id quod concu-

Nemesius, cui restituendus est lib. De nat.

^
substitutione nominis, cum auctoritas prsedicta in
hom.: c. ixi, col. 691. Damasceno legatur « ira rationis satelles, vindex
' « Est autem ira satellitium rationis, » ex vers.
cupiditatis, » 6 eypo; t6 §opvfopiy.bv toO ^oyto-ftoO,
Mich. Lequien. NuUo vero modo legitur quod sit £V.5r/o(7TYJ? iTTieyfzia;; vel ex omissione
in textu
armigera concupisceniise, cum textus habeat : Nemesii, cum istud caput fere integrum ex Neme-
« SoputfopvMv ToO XoyiiTjioO. » Error provenit vel ex sio hauserit Damascenus.
 ; ;

310 SU.MMA THEOLOGICA.

piscentiam impedit. Sed omne impedimen- tam, sicut in contrarium et nocivum, quod
tum habet rationem mali. Ergo ira respicit pertinet ad rationem mali.
malum tanquam objectum. Est autem duplex differentia attendenda
2. Praeterea, ira et odium conveniunt in circa hoc iree ad odium et ad amorem :

effectu; utriusque enim est inferre nocu- quarum prima semper respicit
est quod ira
mentum Sed odium respicit malum
alteri. duo objecta; amor vero et odium quan-
tanquam objectum, ut supra dictum est. doque respiciunt unum objectum tantum
Ergo etiam et in ira. sicut cum dicitur aliquis amare vinum vel
3. Prseterea, ira causatur ex tristitia ;
aliquid hujusmodi, aut etiam odire. Secunda
unde Philosophus dicit in VII Ethic, c. vi, est, quia utrumque objectum quod respicit
a med., quod « ira operatur cum tristitia. » amor boimm vult enim amans bonum
est ;

Sed tristitiae objectum est malum. Ergo et alicui tanquam sibi convenienti utrumque ;

irae. vero eorum qua; respicit odium, habet ra-

Sed contra est quod Augustinus dicit in tionem mali vult enim odiens malum alicui
;

II Confess., cap. vi, § 13, col. 681, t. 1, quod tanquam cuidam inconvenienti. Sed ira
« ira quserit seu appetit vindictam. » Sed respicit unum objectum secundum rationem
appetitus vindictae est appetitus boni, cum boni, vindictam quam appetit, et
scilicet

vindicta ad justitiam pertineat. Ergo objec- aliud secundum rationem mah, scilicet ho-
tum irae est bonum. minem nocivum, de quo vult vindicari; et
Prseterea, ira semper est cum spe ; unde ideo est passio quodammodo composita ex
et delectationem causat, ut dicit Philosophus contrariis passionibus.
iu II Rhet., cap. ii, a princ. Sed spei et Et per hoc patet responsio ad objecta.
delectationis objectum est bonum. Ergo et
CoNCLUsio. — Cum motus in vindictam ut
irae
irse.
bonum, et iu eum de quo vindicta quseritur ut
Respondeo dicendum, quod motus appeti- contrarium et nociA'mn tendat, ipsam non tantum
tivae virtutis sequitur actum virtutis appre- bonum, sed et malum pro objecto respicere di-
hensivae. Vis autem apprehensiva dupliciter cendum est.
aliquid apprehendit uno modo per modum
:

incomplexi, sicut cum intelligimus quid est

ARTICULUS IIl.
homo; alio modo per modum complexi,
sicut cum intelligimus album inesse homini. Uirum ira sit in concupiscibili.
Unde utroque modo vis appetitiva potest
tendere in bonum et malum. Per modum Ad tertium sic proceditur. 1. Videtur
quidem simplicis et incomplexi, cum appe- quod ira sit in concupiscibili. Dicit enim
titus simpliciter sequitur bonum vel inhaeret Tullius in IV De tuscul. quxstion., aliquant.
bono, vel refugit malum, et tales motus a princ, quod « ira est libido quaedam. »
sunt desiderium et spes, delectatio et tris- Sed libido est in concupiscibili. Ergo et ira.
titia, et aUa hujusmodi. Per modum autem 2. Praeterea, Augustinus dicit in Regula,
complexi, sicut cum appetitus fertur in hoc § 10, col. 1383, t. 1, quod « ira crescit iii

quod aliquod bonum vel malum insit vel fiat odium ; » et TuIIius dicit in eodem lib., aU-
circa alterum, vel tendendo in hoc, vel re- quant. a priiic, quod (( odium est ira inve-
fugiendo ab hoc ; sicut manifeste patet in terata. Sed odium est in concupiscibili,
» si-

amore et odio amamus enim aliquem, in-

; cut amor. Ergo ira est in concupiscibiU.
quantum volumus ei inesse aliquod bonum 3. Praiterea, Damascenus, lib. II Orth.
odimus autem aliquem, inquantum volumus fid., cap. XVI, col. 934., t. 1, et Gregorius
ei inesse malum. Nyssenus', Ub. Denat. hom., dicunt quod
Et similiter est in ira. Quicumque cnim « iracomponitur ex tristitia et dcsiderio'. »
irascitur quserit vindicari dc aliquo. Et sic Sed utrumquo Iiorum est in concupiscibili,
motus irai tendit in duo, scilicct in ipsam Ergo ira cst in concupiscibiU.
vindictam quam appetit et sperat sicut quod- Scd conlra, vis concupiscibiUs est alia ab
dam bonum, unde ct de ipsa delectatur; irascibili. Si igitur iraossot inconcupiscibiU,
tendit etiam in illum de quo quairit vindic- non denominaretur ab ca vis irascibiUs.

^ Nemesius, c. xxi, col. 691. ira. » Nem. « mista fil alTectio ex libidine el ira. »
» Dam. : « Mistus fit liic aHectus ex cupiditate et Migne.
 »

QU^EST. XLVI, ART. III ET IV. 311

Respondeo dicendum, quod sicut supra 3. Praeterea, ebrietas ligat rationem ; ad-
dictum est, passiones irascibilis in lioc diffe- juvat autem ad iram. Ergo ira non est cum
runt a passionibus concupiscibilis, quod ob- ratione.
jecta passionum concupiscibilis sunt bonum Sed contra est quod Philosophus dicit in
et malum absolute, objecta autem passionum VII Ethic, cap. vi, in princ, quod « ira
irascibilis sunt bonum et malum cum qua- consequitur rationem aliqualiter.
dam elevatione vel arduitate. Dictum est Respondeo dicendum, quod, sicut supra
autem quod ira respicit duo objecta, scilicet dictum est, ira est appetitus vindictse hsec ;

vindictam quam appetit, et eum de quo vin- autem coUationem importat poense infli-
dictam quserit, et circa utrumque quamdam gendse ad nocumentum sibi illatum, unde ;

arduitatem ira requirit non enim insurgit ; in VII Ethic. dicit Philosophus, quod « syl-
motus irse nisi aliqua magnitudine circa logizans conferendo, quoniam oportet taliter
utrumque quaecumque enim nihil sunt,
' : oppugnare, irascitur confestim. » Conferre
aut modica valde, nullo ^ digna aestimamus, autem et syllogizare est rationis ; et ideo
ut;dicit Philosophus in II Rhet., cap. n, parum ira est quodaramodo cum ratione.
a princ. Unde manifestum est quod ira non Ad primum ergo dicendum, quod motus
estin concupiscibili, sed in irascibili. appetitivse virtutis potest esse cum ratione
Ad primum ergo dicendum, quod Tulhus dupliciter uno modo
: cum ratione praeci-
libidinem nominat appetitum cujuscumque piente, et sic voluntas est cum ratione, unde
boni futuri, non habita discretione ardui vel dicitur appetitus rationaUs » aho modo
(( ;

non ardui et secundum hoc ponit iram sub

; cum ratione denuntiante, et sic ira est cum
libidine, inquantum est appetitus vindictse. ratione; dicit enim PhUosophus, in hb. De
Sic autem libido communis est ad irasci- prohlematibus, sect. xxvui, probl. 3, quod
bilem et concupiscibilem. (( ira est cum ratione, non sicut praecipiente
Ad secundum dicendum, quod ira dicitur ratione sed ut manifestante injuriam » ap- ;

crescere inodium, non quod eadem numero
passio quse prius fuit ira, postmodum fiat
odium per quamdam inveterationem
per quamdam causalitatem ira enim
diuturnitatem causat odium.
Ad tertium dicendum, quod ira dicitur
componi ex tristitia et desiderio, non sicut
ex partibus, sed sicut ex causis. Dictum est
autem supra, quod passiones concupiscibiUs
sunt causse passionum irascibilis,
; sed
; per
petitus enim sensitivus immediate rationi
non mediante voluntate.
obedit, sed
Ad secundum dicendum, quod bruta ani-
malia habent instinctum naturalem ex di-
vina ratione eis inditum, per quem habent
motus interiores et exteriores simUes mo-
tibus rationis, sicut supra dictum est.
Ad tertium dicendum quod, sicut dicitur
In VII Ethic., cap. vi, circa princ, (( ira
audit aliqualiter rationem, sicut nuntiantem

CoNCLusio. - Im cum respiciat vindictam et ^^0^ injuriatum est ei sed non perfecte ;

eum de (juo viudicta quaBritur (qua3 ardua et

audit, » quia non observat regulam rationis

difficilia sunt), in vi irascibili est, non autem in in rependendo vindictam. Ad iram ergo
concupiscibili, cujus passiones bonum vel malum requiritur aliquis actus rationis, et addi-
respiciunt absolute. tur impedimentum rationis. Unde Philoso-
phus dicit in lib. Be problemat., sect. iii,

ARTICULUS IV. probl. 2 et 26,quod Uli qui sunt multum

((

Utrum ira sit cum ratione. ebrii, tanquam nihU habentes de judicio
rationis non irascuntur; sed quando sunt
Ad quartum sic proceditur. l. Videtur parum ebrii, irascuntur tanquam habentes
quod ira non sit cum ratione. Ira enim, judicium rationis, sed impeditum. »

cum passio qusedam, est in appetitu sen-

sit
Conclusio. - h-a cum sit appetitus vindictse,
sitivo.Sed appetitus sensitivus non sequitur pcen^que infligendse cmn nocumento illato coUa-
rationis apprehensionem, sed sensitivse par- tionem importet, non sine ratione est.

tis. Ergo non est cum ratione.

ira
2. Prseterea, animaUa bruta carent ra-
tione, et tamen in eis invenitur ira. Ergo
ira non est cum ratione.

^ In Parm. : « existente. »— ' In Parm. : « modo. .


312
ARTICULUS V.
Utrum ira sit naturalior quam
centia.
Ad quintum sic proceditur.
quod ira non sit naturalior quam
centia. Proprium enim liominis
quod sit animal mansuetum natura. Sed
mansuetudo opponitur irae, ut dicit Pliilo-
sophus in II Rhet., cap. ni. Ergo ira non est
naturalior quam concupiscentia, sed omnino
videtur esse contra hominis naturam.
2. Praeterea, ratio contra naturam divi-
ditur; ea enim quae secundum rationem
agunt, non dicimus secundum naturam
agere. Sed ira est cum ratione; concupi-
scentia autem sine ratione, ut dicitur in VII
Ethic, cap. vi, a princ. Ergo concupiscentia
est naturalior quam ira.
3. Praeterea, ira est appetitus
concupiscentia autem maxime
delectabilium secundum tactum, scilicet ci-
borum et venereorum hsec autem sunt
; ad iram, quod irascatur, quam ei qui est
magis naturalia homini quam vindicta.
Ergo concupiscentia est naturalior quam
ira.
Sed contra est quod Philosophus dicit in
VII Ethic, loc. cit., quod « ira est naturalior
quam concupiscentia. » Ad primum ergo dicendum, quod
Respondeo dicendum, quod naturale di-
citur illud quod causatur a natura, ut patet
in II Physic, text. 4. Unde utrum aliqua
passio sit magis vel minus naturalis, consi-
derari non potest nisi ex causa sua. Causa
autem passionis, ut supra dictum est, dupli-
citer accipi potest uno modo ex parte ob-
: propter temperamentum sua complexionis
jecti, alio modo ex parte subjecti. Si ergo
consideretur causa ira? et concupiscentise ex
parte objecti, sic concupiscentia, ct maxime
ciborum venereorum, naturalior est
et
quam ira, inquantum ista sunt magis na-
turalia quam vindicta. Si autem conside-
retur causa ira3 cx parte subjecti, sic quo-
dammodo ira est naturalior, et
concupiscentia, Potestenim natura alicujus
hominis considerari vel secundum naturam
generis, vel secundum naturam speciei, vel
secundum complexionem propriam indivi-
dui. Si igitur considcretur natura gcneris,
quae est natura hujus hominis inquantum
est animal, sic naturalior est concupiscentia
quam quia cx ipsa natura communi
ira,
habet homo quamdam inclinationem ad
appetendum ea quce sunl conservativa
;
SUMMA THEOLOGICA.
vel secundum speciem, vel secundum indi-
viduum. Si autem consideremus naturam
hominis ex parte speciei, scilicet inquantum
concupis-
est rationalis, sic ira est magis naturalis ho-
mini quam concupiscentia, inquantum ira
1. Videtur est cum ratione magis quam concupiscentia.
concupis- Unde Philosophus dicit in IV Ethic, cap. v,
dicitur quod « humanius est punire, » quod pertinet
ad iram, « quam mansuetum esse » unum- ;
quodque enim naturaliter insurgit contra
contraria et nociva. Si vero consideretur
natura hujus individui secundum propriam
complexionem, sic ira naturalior est quam
concupiscentia quia scilicet habitudinem
;
naturalem ad irascendum, quae est ex com-
plexione, magis de facili sequitur ira quam
concupiscentia, vel ahqua alia passio. Est
enim homo dispositus ad irascendum, se-
cundum quod habet cholericam complexio-
nem; choiera autem inter ahos humores
vindictse; citius movetur, assimilatur enim igni et ;
est appetitus ideo magis est in promptu ilU qui est dispo-
situs secundum naturalem complexionem
dispositus ad concupiscendum, quod concu-
piscat. Et propterhoc Philosophus dicit in
VII Ethic, cap. vi, ante med., quod ira ((
magis traducitur a parentibus in fihos quam
concupiscentia. »
in ho-
mine considerari potest et naturaUs com-
plexio ex parte corporis, quse est temperata,
et ipsa ratio. Ex parte igitur complexionis
corporalis, naturaUter homo secundum suam
speciem est non habens superexceUentiam
neque irse neque aUcujus alterius passionis,
alia vero animaUa, secundum quod recedunt
ab hac qualitate complexionis ad dispositio-
nem alicujus complexionis extremae, secun-
dum hoc etiam naturaliter disponuntur ad
excessum alicujus passionis, ut lco ad auda-
ciam, canis ad iram, lepus ad timorem, et
sic de aliis. Ex parte vero rationis est natu-
quodammodo rale homini et irasci, et mansuetum esse;
secundum quod ratio quodammodo causat
iram, inquantum nuntiat causam irae; et
quodammodo sedat iram, inquantum iratus
non totaUter audit iniperium rationis, ut
supra dictum cst.
Ad secundum diccndum, quod ipsa ratio
pertinet ad naturam hominis. Unde ex hoc
ipso quod cum ratione, scquitur quod
ira cst
socundum aliqucm modum sit liomini na-
vita3 turalis.
 QU^ST. XLYI, ART. V ET VI. 313

Adtertium dicendum, quod ratio illa Manifestum est autem, quod appetere ma-
procedit de ira et de concupiscentia ex parte lum sub ratione justi, minus habet de ra-
objecti. tione mali, quam velle malum alicujus
— simpliciter ; velle enim malum alicujus sub
CoNCLUSio. Cum ira sit cum ratione magis
quam concupiscentia , naturalior etiam est et
ratione justi, potest esse etiam secundum
secundum naturam speciei, scilicet inquantum virtutem justitiae, si praecepto rationis ob-
est rationalis, et individui, id est secundum pro- temperetur. Sed ira in hoc solum deficit
priam complexionem ejus qui irascitur; sed quod non obedit rationis prsecepto in ulcis-
secundum naturam generis, id est animalis, et cendo. Unde manifestum est, quod odium
ex parte objccti concupiscentia naturalior est est multo deterius et gravius quam ira.
quam ira. Ad primum ergo dicendum, quod in ira
et odio duo possunt considerari, scilicet
ARTICULUS VI. ipsum quod desideratur, et intensio desi-
Utrum ira sit gravior quam odium. derii. Quantum igitur ad id quod desidera-
tur, ira habet inagis misericordiam quam
Ad sextum sic proceditur. 1 . Videtur quod odium; quia enim odium appetit malum
ira sit gravior quam odium. Dicitur enim alterius secundum se, nuUa mensura mali
Prov., XXVII, 4, quod ira non habet miseri- satiatur ea enim quse secundum se appe-
;

cordiam nec erumpens furor. Odium autein tuntur, sine mensura appetuntur, ut Philo-
quandoque habet misericordiam. Ergo ira sophus dicit I Polit., cap. vi, a med., sicut
est gravior quam odium. avarus divitias. Unde dicitur Eccli., xii, 16 :

2. Prseterea, majus est pati malum, et de Inimicus, si invenerit tempus, non satiahi-
malo dolere, quam simpliciter pati. Sed illi tur sanguine. Sed ira non appetit malum
qui habet aliquem odio, sufficit quod ille iiisi sub ratione justi vindicativi; unde
quem odit, patiatur malum irato autem ; quando malum illatum excedit mensuram
iion sufficit, sed qucerit quod cognoscat justitisesecundum aestimationem irascentis,
illud, et de illo doleat ; ut dicit Philosophus tunc miseretur. Unde Philosophus dicit in
in II Rhet.f cap. iv, circa fm. Ergo ira est II Rhet., cap. iv, circa fin., quod iratus, si ((

gravior quam odium. fiant multa, miserebitur; odiens autem pro

2. quanto ad constitutionem
Prseterea, nuUo. » Quantum vero ad intensionem desi-
alicujus concurrunt, tanto videtur
plura magis excludit misericordiam quam
derii, ira
esse stabilius sicut habitus ille permanen-
; odium, quia motus irae est impetuosior
tior est qui ex pluribus actibus causatur. propter cholerae inflammationem unde sta- ;

Sed ira causatur ex concursu plurium pas- tim subditur, Prov., xxvii, 4 : Impetum
sionum, ut supra dictum est, non autem concitati spiritus ferre quis poterit?
odium. Ergo ira est stabilior et gravior Ad secundum dicendum, quod, sicut dic-
quam odium. tum est iratus appetit malum
, alicujus,
Sed contra est quod Augustinus in Regula, inquantum habet rationem justi vindicativi.
§ 10, col. 1383, t. 1, odium comparat Vindicta autem fit per illationem poenae. Est
« trabi, » iram vero festucae. » (( autem de ratione poenae quod sit contraria
Respondeo dicendum, quod species pas- voluntati, et quod sit afflictiva, et quod pro
sionis, et ratio ipsius ex objecto pensatur. aliqua culpa inferatur; et ideo iratus Iioc
Est autem objectum irae et odii idem appetit ut ille cui nocumentum infert, per-
subjecto : nam malum
sicut odiens appetit cipiat et doleat, et quod cognoscat, propter
ei quem odit, ita iratus ei contra quem iras- injuriam illatam sibi hoc provenire. Sed
citur ; sed noii eadem ratione nam odieiis : odieiisde hoc nihil curat, quia appetit ma-
appetit malum inimici inquantum est ma- lum alterius, inquantum hujusmodi. Non
lum ; iratus autem appetit malum ejus con- est autem verum quod id de quo quis trista-
tra quem irascitur, non inquantum est tur, sit pejus. Injustitia enim et impruden-
malum, sed inquantum habet quamdam tia, cum sint mala, quia tamen sunt volun-
rationem boni, scilicet prout eestimat illud taria, non
contristant eos quibus insunt, ut
esse justum, inquantum est vindicativum. dicit Philosophus in II Rhet., cap. iv, circa
Unde etiam supra dictum est, quod odium fin.
est per applicationem mali ad malum, ira Ad tertium dicendum, quod id quod ex
autem per applicationem boni ad malum. pluribus causis causatur, tuiic est stabUius
 ;

314 SUMMA THEOLOGICA.

quando causae accipiuiitur uuius rationis ; tia ; nam inferre vindictam ad justitiam
sed una causa potest pr»valere multis aliis. pertinet ; Isedere autem aliquem pertinet ad
Odium autem provenit ex permanentiori injustitiam. Unde tam ex parte causae, quae
causa quam ira; nam ira provenit ex aliqua est laesio illata ab altero, quam etiam ex
commotionc animi propter Isesioncm illa- parte vindictae ejus, quam appetit iratus,
tara; sed odium procedit ex aliqua disposi- manifestum est quod ad eosdem pertinet ira
tione hominis, secundum quam reputat sibi ad quos justitia et injustitia.
contrarium et nocivum id quod odit et ideo ; Ad primum ergo dicendum, quod, sicut
sicut passio citius transit quam dispositio vel supra dictum est, ira, quamvis sit cum ra-
habitus, ita ira citius transit quam odium tione ,
potest tamen ctiam esse in brutis
quamvis etiam odium sit passio ex taU animaUbus, quae ratione carent, inquantum
dispositione proveniens; et proplerhoc Phi- naturaU instinctu per imaginationem mo-
losophus dicit in II Bhet., cap. iv, non re- ventur ad aUquid simile operibus rationis.
mote a fin., quod « odium est magis insa- Sic igitur cum in homuie sit ratio et ima-
nabile quam ira. » ginatio, dupliciter in homine potest motus
CoNCLusio. — Cum odii objectum sit malum irai insurgere. Uno modo ex sola imagina-

sub ratione mali, irse vero sub ratione boni; tioue nuntiante laesionem ; et sic insurgit
odium multo deterius et gravius est quam ira. aliquis motus irae etiam ad res irrationales,
et inanimatas , secundum simiUtudinem
ilUus motus qui est in animaUbus contra
ARTICULUS VII
quodlibet nocivum. Alio modo ex ratione
Utrum ira slt ad illos solum ad quos nuntiante laesionem ; et sic, ut Philosophus
estjustitia. dicit in II Rhet., cap. in, circa fm., nullo
modo potest esse ira ad res insensibiles,
Ad septimum sic proceditur. 1. Videtur neque ad mortuos tum quia non dolent, :

quod ira non solum ad quos est sit ad illos quod maxime quserunt irati in eis quibus
justitia. Non enim hominis ad est justitia irascuntur tum etiam quia non est ad eos
:

res irrationales. Sed tamen homo quando- vindicta, cum eorum non sit injuriam facere.
que irascitur rebus irrationalibus, puta cum Ad secundum dicendum, quod sicut Phi-
scriptor ex ira projicit pennam, vel eques losophus dicit in V Ethic, circa fin. lib.,
percutit equum. Ergo ira non solum est ad quaedam metaphorica justitia et injustitia
illosad quos estjustitia. est hominis ad seipsum, inquantum scilicet
2. Praeterea, non est justitia hominis ad ratio regit irascibilem et concupiscibilem;
seipsum, nec ad ea quae sui ipsius sunt, ut et secundum hoc etiam homo dicitur de
dicitur in V Ethic, cap. vi et ult. Sed homo seipso vindictam facere, et per consequens
quandoque sibi ipsi irascitur, sicut pceni- sibi ipsi irasci ;
proprie autem et per se non
tens propter peccatum; unde dicitur in contingit aliquem sibi' irasci.
psal. IV, 5 : Irascimini, et nolite peccare. Ad tertium dicendum, quod PhUosophus
Ergo ira non solum est ad quos est justitia. in II Rhet., cap. iv, sub fin., assignat unam
3. Praeterea, justitia et injustitia potest difTerentiam inter odium et iram, quod
esse alicujus ad totum aliquod genus, vel ad odium potest esse ad aliquod genus, sicut
totam aliquam communitatem, puta cum habemus odio omue latronum genus, sed
civitas aliquem Ia3sit. Sed ira non est ad ira non est nisi ad aliquod singularc. Cujus
aliquod genus, sed solum ad aUquod singu- ratio est, quia odium causatur ex hoc quod
larium, ut dicit Philosophus in II Rhet., qualitas alicujus rei apprehenditur ut disso-
cap. IV, sub fin. Ergo ira iion proprie est ad nans nostrae dispositioiii et hoc potest osse ;

quos cst justitia et injustitia. velin univcrsaU vel in particulari. Sed ira
Scd contrarium accipi potest a Philosopho causatur ex lioc quod aliquis nos laesit per
iii II Rliet., cap. ii, iii ct iv. suum actum; actus autcm omncs sunt sin-
Respondeo diccndum, qiiod, sicut supra gularium ct idco ira sempcr cst circa ali-
;

dictum cst, ira appctit inalum, inquantum quod singulare. Cum autem tota civitas nos
habet rationem justi vindicativi ct idco ad ; laiscrit, tota civitas computatur sicut unum

eosdem est ira ad quos est justitia ct injusti- singulare.

'
In Parm. : « ipsi. »
 .

QUiEST. XLVI, ART. VIII, ET QUiEST. XLVII. 315

CoNCLrsio. — Cuni inferre vindictam ad justi- parte tristitiae causantis iram, qusp diu in
tiam spectet, non alios ira respicit nisi illos, ad memoria manet, et hsec pertinet ad ma-
quos justitia est. niam, quse a manendo dicitur. Tertio ex
parte ejus quod iratus appetit, scilicet vin-
ARTICULUS VIII. dictse; ad furorem, qui
et haec pertinet

Utrum comenienter assignentur species

nunquam quiescit, donec puniat. Unde
Philosophus in IV Ethic, cap. v, quosdam
iree.
irascentium vocat acutos quia cito irascun-
Ad octavum sic proceditur. 1. Videtur tur quosdam amaros , quia diu retinent
;

quod Damascenus, Orth.fid., cap. xvi,

lib. II iram; quosdam difficiles, quia nunquam
col. 934, t. 1, inconvenienter assignet tres quiescunt, nisi puniant.
species irae, scilicet (( fel, maniam et furo- Ad primum ergo dicendum, quod omnia
rem '. enim generis species diver-
» Nullius illa per quae ira recipit aliquam perfectio-

sificantur secundum aliquod accidens. Sed nem, non omnino per accidens se habent ad
ista tria diversificantur secundum aliquod iram; et ideo nihil prohibet secundum ea
accidens; principium enim motus irse fel species irae assignari
vocatur ira autem permanens dicitur ma-
; Ad secundum dicendum, quod excandes-
nia furor autem est
; ira observans tempus (( centia, quam Tullius ponit, magis videtur
in vindictam. » Ergo non sunt diversse pertinere ad primam speciem irae, quse
species irse. perficitur secundum velocitatem irse, quam
2. Praeterea, Tullius in IV De tusculanis ad furorem. Nihil autem prohibet ut thymos
qusestionibus,parum ante med., dicit quod grsece, quod latine furor dicitur, utrumque
((excandescentia grsece dicitur tliymos, et importet, et velocitatem ad irascendum, et
est ira modo nascens, et modo desistens. » firmitatem propositi ad puniendum.
Thymos^ autem, secundum Damascenum, Ad tertium dicendum, quod gradus illi
loco cit., est idem quod furor. Non ergo irse distinguuntur secundum effectum irse,
furor tempus quserit ad vindictam, sed tem- non autem secundum diversam perfectionem
pore deficit. ipsius motus irae.
3. Prffiterea, Gregorius, XXI Moral., c. v, CoNCLusio. — Tres sunt irse species, fel, mania,
§ 9, col. 194, t. 2, ponit tres gradus irse, ct furor; quse siununtur secundum ea (juse dant
scilicet (( iram sine voce, et )) ((iram cum irse aliquod augmentum.
voce, » et iram cum verbo expresso,
(( »
secundum illa tria quse Dominus ponit
Matth., V, 22 : Qui irascitur fratri suo, ubi
QUtESTIO xlvii.
tangitur ira sine voce; et postea subdit :
de ira quantum ad suas causas.
Qui dixerit fratri suo : Raca, ubi tangitur (Et octo quseruutur.)
ira cum voce, sed necdum pleno verbo for-
mata et postea dicit Qui autem dixerit
: : Deinde considerandum est de causa ef-
fratri suo Fatue, ubi expletur vox perfec-
:
fectiva irse, et de remediis ejus et circa hoc ,

tione sermonis. Ergo insufficienter divisit quaeruntur quatuor 1° utrum semper mo- :

Damascenus iram, nihil ponens ex parte tivum irse sit aliquid factum contra eum qui
vocis. irascitur; 2° utrum sola parvipensio vei
Sed contra est auctoritas Damasceni et despectio sit motivum irse 3° de causa irae ;

Gregorii Nyss.^ lib. De nat. hom. ex parte irascentis 4" de causa irse ex parte
;

Respondeo dicendum, quod tres species ejus contra quem aliquis irascitur.
irse quas Damascenus ponit, et etiam Gre-
gorius Nyssenus^ sumuntur secundum ea
quae dant irse aliquod augmentum. Quod
quidem contingit tripliciter uno modo ex :

facilitate " ipsius motus et talem iram vo- ,

cat fel, quia cito accenditur ; aUo modo ex

^ « Excandescentia, /z^vt? et xotoj » ex vers. Mich. ^*

Nemesius.
Le(juieni. « Ita Garcia et editi passim.; edit. Rom. cum cod.
* 0ujLi6;, apud Migne vertitur « ira. » Alcan. : « facultate. »
» Seu potius Nemesii, cap. xxi, col. 691.
 316 SUMMA THEOLOGICA.
sequitur quod motivum
aUcujus semper irae
sit aUquid contra ipsum factum.
ARTICULUS PRIMUS.
Ad primum ergo dicendum, quod ira non
Utrum semper motivum irge sit aliquid dicitur in Deo secundum passionem animi,
factum contra eum qui irascitur. sed secundum judicium justitise, prout vult
vindictam facere de peccato. Peccator enim
Ad primum sic proceditur. 4. Videtur peccando Deo nihil nocere effective potest.
quod non semper aliquis irascatur propter Tamen ex parte sua dupliciter contra Deum
aliquid contra se factum. Homo enim pec- agit primo quidem inquantum eum in
:

cando nihil contra Deum facere potest ; di- suis mandatis contemnit secundo inquan- ;

citur enim Jobxxxv, 6 ,Si multiplicatse : tum nocumentum aliquod infert alicui , vel
fuerint iniquitates tux , quid facies contra sibi , vel alteri ;
quod ad Deum pertinet,
* Eum. illum *? Dicitur tamen Deus irasci contra ho- prout iUe cui nocumentum infertur, sub Dei
mines propter peccata secundum ilhid ,
providentia et tutela continetur.
psaL cv, 40 Iratus est furore Dominus in
: Ad secundum dicendum quod irascimur ,

populum suum. Ergo non semper ahquis contra nocent, et vindictam

illos qui aliis
irascitur propter aUquid contra se factum. appetimus, inquantum ilU quibus nocetur,
2. Prseterea, ira est appetitus vindictse, ut aUquo modo ad nos pertinent vel per ali-
jara supra definita est. Sed ahquis appetit quam affmitatem, vel per amicitiam, vel
vindictam facere etiam de his quse contra saltem per communionem naturse.
ahos fmnt. Ergo non semper motivum irse Ad tertium dicendum quod id in quo ,

est aliquid contra nos factum. maxime studemus, reputamus esse bonum
3. Praeterea, sicut Philosophus dicit in nostrum et ideo cum iUud despicitur, repu-
;

II Rhet., cap. n, post. med., « homines iras- tamus nos quoque despici , et arbitramur
cuntur prsecipue contra eos qui despiciunt nos laesos.
ea circa quse ipsi maxime student sicut qui ; Ad quartum dicendum, quod tunc ahquis
student in philosophia , irascuntur contra tacens ad iram provocat injuriantem, quando
eos qui philosophiam despiciunt et simile ; videtur ex contemptu tacere, quasi parvi-
est in ahis,Sed despicere philosophiam
» pendat alterius iram ; ipsa autem parvipen-
non est nocere ipsi studenti. Non ergo sem- sio quidam actus est.

per irascimur propter id quod contra nos CoNCLUsio. — Quum ira sit appetitus repellendi
fit. proprium malum, motivum semper
irse est ali-
4. Prseterea, « ille qui tacet contra contu- quid factum contra ipsum qui irascitur.
meUantem, magis ipsum ad iram provocat,»
ut dicit Chrysostomus. Sed in hoc contra
ARTICULUS 11.
ipsum nihil agit, quod tacet. Ergo non sem-
per ira aUcujus provocatur propter aUquid Utrum sola parvipensio vel despectio sit
quod contra ipsum fit. motivum irse.

Sed contra est quod Philosophus dicit in

II Rhet., cap. iv, prope fm., quod « ira fit Ad secundum sic proceditur. I. Videtur
semper ex his quse ad seipsum ; inimicitia quod non sola parvipensio vcl despectio sit
autem et sine his quse ad ipsum ; si enim motivum irse. Dicit enim Damascenus, lib.
putemus talem esse, odimus. » II Orth. f\d., cap. xvi, col. 934 t. 1 quod ,
,

Respondeo dicendum, quod sicut supra « injuriam passi, vel aestimantes pati, irasci-
dictum est, ira est appetitus nocendi alteri mur, » Sed homo potest injuriam pati etiam
sub ratione justi vindicativi. Vindicta au- absque despectu vel parvipcnsione. Ergo
tem locum non habet nisi ubi prsecessit in- non sola parvipensio est irse motivum.
juria nec injuria omnis ad vindictam pro-
; 2, PrsRterea, ejusdem est appetere hono-
vocat, sed iUa sola qnse ad cum pcrtinet qui rem, et contristari de parvipcnsionc, Sed
appetit vindictam. Sicut enim unumquod- bruta animalia non appetunt honorem, Ergo
(juc naturaUter appctit proprium bonum, non contristantur de parvipensione ct ta- ;

ita etiam naturaliter repclUt proprium ma- men in eis provocatur ira propter hoc quod
lum, Injuria autem ab aliquo facta non vulncrantur ut dicit Philosophus in III
,

pertinct ad aUquem , nisi aliquid fecerit Ethic, cap, vni, circa med. Ergo non sola
quod aliquo mudo sit contra ipsum. Undo parvipensio videtur csso motivum ira?.
 »

Q\]MST. XLVII, ART. II ET III, 317

3. Philosophus in II Rhet.,
Prseterea , parum a princ. Ex omnibus autem bonis
cap. u, ponit multas alias causas irae, puta nostris aliquam excellentiam quaerimus; et
« oblivionem exultationem in infortuniis,
, ideo quodcumque nocumentum nobis infe-
denuntiationem malorum impedimentum , ratur, inquantum excellentiee derogat, vi-
consequendee propriae voluntatis. » Non ergo detur ad parvipensionem pertinere.
sola parvipensio est provocativum irse. Ad primum ergo dicendum ,
quod ex
Sed contra quod Philosophus dicit in
est quacumque alia causa aliquis injuriam pa-
II Rhet., loc. quod « ira est appetitus
cit., tiatur, quam ex contemptu, iUa causa mi-
cum tristitia punitionis propter apparentem nuit rationem injuriee ; sed solus contemp-
parvipensionem non convenienter factam. tus vel parvipensio rationem irae auget; et
Respondeo dicendum quod omnes causa3 ,
ideo est per se causa irascendi.
irae reducuntur ad parvipensionem. Sunt Ad secundum dicendum quod licet ani- ,
,

enim tres species parvipensionis ut dicitur , mal brutum non appetat honorem sub ra-
in II Rhet., ibid., scihcet despectus, epi- tione honoris, appetit tamen naturaliter
reasmus, id est, impedimentum voluntatis quamdam excellentiam, et irascitur contra
implendee, et contumeliatio et ad hsec tria ;
ea quee illi excellentise derogant..
omnia motiva irae reducuntur. Ad tertium dicendum quod omnes ,
illse

Cujus ratio potest accipi duplex prima : causae ad quamdam parvipensionem redu-
est, quia ira appetit nocumentum alterius, cuntur. Oblivio enim est parvipensionis evi-
inquantum habet rationem justi vindicativi; dens signum ea enim quse magna aestima-
;

et ideo in tantum quserit vindictam, inquan- mus, magis memorise infigimus. Similiter
tum videtur esse justa. Justa autem vin- ex quadam parvipensione est quod aliquis
dicta non de eo quod est injuste
fit nisi non vereatur contristare aliquem, denun-
factum ; et ideo provocativum ad iram sem- tiando sibi aliqua tristia. Qui etiam in infor-
per est aliquid sub ratione injusti. Unde tuniis ahcujus hilaritatis signa ostendit vi- ,

dicit Philosophus in II Rhet., cap. ni, prope detur parum curare de bono vel malo ejus.
fni., quod « si homines putaverint se ab eis SimiUter etiam qui impedit ahquem a sui
qui Iseserunt, esse juste passos, non irascun- propositi assecutione non propter aliquam
,

tur non enim fit ira ad justum. » Contingit

; utihtatem sibi inde provenientem, non vide-
autem triphciter nocumentum alicui inferri, tur multum curare de amicitia ejus. Et ideo
scilicet ex ignorantia , ex passione et ex omnia talia, inquantum sunt signa contemp-
electione. Tunc enim ahquis maxime in- « tus, sunt provocativa irse.
justum quando ex electione, vel in-
facit, Conclusio. - Quoniam ex omnibus bonis ex-
dustria, vel ex certa malitia nocumentum cellentiam qujerimus, et idcirco omnes causse irje
infert, » ut dicitur in V Ethic, cap. vni. Et ad parvipensionem reducuntur, sola parvipensio
ideo maxime irascimur contra illos quos vel despectio motivum iree dicitur.

putamus ex industria nobis nocuisse. Si

enim putemus, aliquos vel per ignorantiam
ARTIfTTT TTS FTT
vel ex passione nobis intuhsse injuriam, vel
non irascimur contra eos, vel multo minus. Utrum excellentia irascentis sit cama ir%.
Agere enim aliquid ex ignorantia vel ex
passione diminuit rationem injurise; et est Ad tertium sic
proceditur. 1. Videtur quod
quodammodo provocativum misericordiae et excellentia alicujus non sit causa quod faci-
veniae. Illi autem qui ex industria nocu- lius irascatur. Dicit enim Philosophus |in
mentum inferunt, ex contemptu peccare II Rhet., cap. n, circa med., quod «maxime
videntur ; et ideo contra eos maxime irasci- aliqui irascuntur, cum tristantur, ut infirmi
mur. Unde Philosophus dicit in II Rhet., et egentes qui non habent id quod con-
, et
cap. ni, circa med., quod « his qui propter cupiscunt. Sed omnia ista ad defectum
»

iram aliquid fecerunt, aut non irascimur, pertinere videntur. Ergo magis facit pro-
aut minus irascimur non enim propter
; num ad iram defectus quam excellentia.
parvipensionem videntur egisse. » 2. Prseterea , Philosophus dicit ibidem ,
Secunda ratio est, quia parvipensio ex- quod « tunc aliqui maxime irascuntur,
cellentiae hominis opponitur quae enim ho- ;
quando in eis despicitur id de quo potest
mines nullo modo putant digna esse parvi- ,
esse suspicio quod vel non insit eis, vel quod
pendunt , ut dicitur in II Rhet., cap. n, sit in eis debiliter ; sed cum putant se mul-».
318 SUMMA THEOLOGICA.
tum excellere iii illis in quibus despiciuntur vocare iram , sccundum quod faciunt homi-
non curant. » Sed praedicta suspicio ex de- nem inconvenientius despici.
fectu provenit. Ergo defectus est magis Conclusio. — Si ad irse motivum inspiciatur,
causa quod aliquis irascatur ,
quam excel- excellentia ejus qui irascilur iraj causa est; si

lentia. '^'6i'o illius cui irascitur attendatur dispositio,

3. Preeterea, ea quse ad excellentiam per- ^^^gis despectus quam excellentia ejus causa esse
^i^^^-tur.
tinent, maxime faciunt homines jucundos
et bonse spei esse. Sed Philosophus dicit in
ARTirTTITm TV
II Rhet., cap. m, a med., quod « in ludo, in
risu, in festo, in prosperitate, in consumma- Utrum defectus alicujus causa ut contra
sit
tione operum , in delectatione non turpi, et eum facilius irascamur.
in spe optima homines non irascuntur. »

Ergo excellentia non est causa irae. Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur
Sed contra est quod Philosophus in eodem quod defectus ahcujus non sit causa ut con-
hbro dicit, cap. vni, quod « homines prepter tra ipsum facihus irascamur. Dicit enim
excellentiam indignantur. » Philosophus in II Rhet., cap. m, parum a
Respondeo dicendum ,
quod causa irse in princ, quod « his qui confitentur et poeni-
eo qui irascitur duphciter accipi potest : uno tent, et humihantur, non irascimur , sed
modo secundum habitudinem ad motivum magis^ttd eos mitescimus unde et canes non ;

irse ; et sic exceUentia est causa ut ahquis de mordent eos qui residenti » Sed hoc perti-
facih irascatur; est enim motivum irse in- net ad parvitatem et defectum. Ergo parvi-
justa parvipensio , ut dictum est. Constat tas ahcujus est causa ut minus irascamur.
autem quod quando aliquis est excellentior, 2. Praterea, nuUus est major defectus
injustius parvipenditur in hoc in quo excel- quam mortis. Sed ad mortuos desinit ira.
ht; et ideo illi qui sunt in ahqua excellentia, Ergo defectus ahcujus non est causa provo-
maxime irascuntur, si parvipendantur puta ;
cativa irse contra ipsum.
si dives parvipenditur in pecunia , et rhetor nuUus sestimat aliquem par-
3. Prseterea,
in loquendo, etsic de aliis. Aho modo potest vum ex hoc quod est sibi amicus. Sed ad
considerari causa irae in eo qui irascitur, ex amicos, si nos offenderint, vel si non juve-
parte dispositionis quse in eo reUnquitur ex rint magis offendimur unde dicitur in
, ;

taU motivo. Manifestum est autem, quodni- psal. uv, \'i Si inimicus meus maledixis-
:

hil movet ad iram nisi nocumentum quod set mihi, sustinuissem utique. Ergo defec-
contristat. Ea autem quse ad defectum per- tus alicujus non est causa ut contra ipsum
tinent, maxime sunt contristantia ,
quia ho- faciUus irascamur.
mines defectibus subjacentes facilius Isedun- Sed contra quod Philosophus dicit in
est
tur. Et ista est causa quare homines qui II Rhet., cap. n, a princ, quod « dives iras-

sunt infirmi vel in aliis defectibus, faciUus citurcontra pauperem, si eum despiciat; et
irascuntur, quia faciUus contristantur. principans contra subditum. »

Et per hoc patet responsio ad primum. Respondeo dicendum, quod sicut jam su-
Ad secundum dicendura , quod iUe qui pra dictum est indigna despectio est
,

despicitur in eo in quo manifeste muUum maximeprovocativairse.

exceUit, non reputat se aliquam jacturam Defectus igitur vel parvitas ejus contra
pati , et ideo non contristatur ; et ex hac quem irascimur, facit ad augmentum irse

parte minus irascitur sed ex aUa parte, in- : inquantum auget indignam despectionem.
quantum indignius dcspicitur, habet majo- Sicut enim quanto aUquis est major, tauto
reni rationem irasccndi , nisi forte reputet indignius despicitur, ita quanto aUquis est
se non irrideri vel subsannari * propter dcs- minor, tanto indignius despicit et ideo ;

pcctum, sed proptcr ignorantiam vel propter nobilcs irascuntur, si despiciantur a rusticis;

aUud hujusmodi. vel sapicntes ab insipientibus, vel domini a

Ad tertium dicendum, quod omnia illa servis.
impediunt iram , inquantum impcdiunt Si vero parvitas vel defectus diminuat
tristitiam ; sed ox alia parte nata sunt pro- despectiouem indignam, talis parvitas noii

•
Ita codd. Al. : « Videri vel subsannari; » ilem Parm. : « invideri. »
« vidcri \c;l subliniari. » Edil. Rom., Palav. et
 . ;

QU^ST. XLVII, AHT. IV, ET QU^ST. XLVIII, ART. 1. 319

auget, sed diniinuit iram. Et lioc modo illi ex punitione. Puni-

delectatio irato provenit
qui poenitent de injuriis factis, et confitentur tio autem excludit iram. Ergo, adveniente

se male fecisse, et humiliantur, et veniam delectatione ira tollitur. Non est ergo
,

petunt , mitigant iram , secundum illud efTectus delectationi conjunctus.

Prov., XV, 1 : Respoiisio mollis frangit bmm, 3. Prseterea, nuUus effectus impedit cau-
inquantum scilicet tales videntur non despi- sam suam, cum sit suse causse conformis. Sed
cere, sed magis magnipendere eos quibus delectationes impediunt iram, ut dicitur in II

se Immiliant. Rhet., cap. ni, circa med. Ergo delectatio non

Et per hoc patet responsio ad primum. est effectusirse.
Ad secundum dicendum, quod duplex est Sed contra est quod Philosophus, in eodem
causa quare ad niortuos cessat ira una, : libro, cap. ii, parum a princ, inducit pro-
quia non possunt doiere et sentire, quod verbium, quod ira multo dulcior melle dis-
((

maxime quaerunt irati in his quibus iras- tillante in pectoribus virorum crescit. )>

cuntur ; alio modo, quia jam videntur ad ul-
timuni malorum pervenisse unde etiam ad
quoscumque graviter laesos cessat ira, in-
quantum eorum malum excedit mensuram
justse retributionis.
Ad tertium dicendum, quod
tio qua3 est ab amicis, videtur esse magis in-
Respondeo dicendum, quod, sicut Philo-
; sophus dicit in VII Ethic, cap. xiv, delecta-
tiones, maxime sensibiles et corporales sunt
medicinae qusedam contra tristitiam ; et ideo
quanto per delectationem contra majorem
etiam despec- tristitiam vel anxietatem remedium praesta-
tur, tanto delectatio magis percipitur sicut ;

digna ; et ideo causa magis irasci-

ex simili patet quod quando aliquis sitit, delectabilior
mur contra eos, si despiciant vel nocendo, fit ei potus. Manifestum est autem ex prsedic-

vel non juvando, sicut et contra minores. tis, quod motus irse insurgit ex aliqua illata

CoNCLUsio. — Defectus et illius contra quem injuria contristante, cui quidem tristitise re-
irascimur parvitas ,
quo magis despectionem medium adhibetur per vindictam. Et ideo ad
auget, eo magis ine procurativa est, et eamdem praesentiam vindictse delectatio sequitur, et
diminuit, si despectiouem imminuat. tanto major quanto major fuit tristitia.
Si igitur vindicta fuerit praesens realiter,
fit perfecta delectatio, quse totaUter excludit
QU.ESTIO XLVIIL hoc quietat motum u'ae.
tristitiam; et per

DE IRA QUANTUM AD SUOS EFFECTUS. Sed antequam vindicta sit prsesens realiter,
(Et qiiatuor quseruntur.)
fit irascenti praesens dupliciter : uno modo
per spem, quia nuUus irascitur nisi sperans
Deinde considerandum est de effectibus vindictam, ut supra dictum est alio modo ;

irae, et circa hoc quaeruntur quatuor : secundum continuam cogitationem unicui- :

1"utrum ira causet delectationem ; 2" utrum que enim concupiscenti est delectabile immo-
maxime causet fervorem in corde ; 3° utrum rari in cogitatione eoruin quse concupiscit
maxime impediat rationis usum ; 4° utrum propter quod etiam imaginationes somnio-
causet taciturnitatem. rum sunt delectabiles. Et ideo, cum iratus
multum in animo suo cogitet de vindicta, ex
hoc delectatur; tamen delectatio non est
ARTICULUS PRIMUS.
perfecta, quse tollat tristitiam, et per conse-
Vtrum ira causet delectationem. quensiram.
Ad primum ergo dicendum, quod non de
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur eodem iratus tristatur et gaudet ; sed trista-
quod ira non causet delectationem. Tristitia tur de iUata injuria, delectatur autem de
enim delectationem excludit. Sed ira est vindicta cogitata et sperata. Unde tristitia se
semper cum tristitia quia, ut dicitur in VII
;
habet ad iram sicut principium, sed delecta-
Ethic, cap. VI, parum a med., « omnis qui tio sicut effectus vel terminus.
facit aliquid propter iram, facit tristatus. » Ad secundum dicendum, quod objectio
Ergo ira noncausat delectationem iUa procedit de delectatione quae causatur ex
2. Prseterea, Philosophus dicit in IV reaU praesentia vindictae, quae totaliter toUit
^Ethic, cap. v, circa med., quod punitio (( iram.
quietat impetum irae, delectationem pro Ad tertium dicendum, quod delectationes
tristitia faciens; )) ex quo potest accipi quod praecedentes impediunt ne sequatur tristitia,
 ;

3-20 SUMMA THEOLOGICA.

et per consequens impediunt iram ; sed magis per modum insecutionis, cui propor-
delectatio de vindicta consequitur ipsam tionatur calor; consequenter fit motus irae
iram. causativus cujusdam fervoris sanguinis et
CoNCLUsio. — Ira, cum sit appetitiis vindictee, spirituum circa cor, qiiod est instrumentum
hominem ad prcEsentiam vindictse delectatione passionis animae.
afflcit. Et exinde est quod propter magnam per-
turbationem cordis, quae est in ira, maxime
ARTICULUS II. apparent in iratis indicia quaedam in exte-
Utrum ira maxime causet fervorem in rioribus membris. Unde Gregorius dicit in

corde. V Moral., cap. xlv, § 79, col. 724, t. 1 :

« Iraestimulis accensum cor palpitat, corpus

Ad secundum sic proceditur. d. Videtur tremit, lingua se praepedit, facies ignescit,
quod fervor non sit maxime effectus irae. exasperantur oculi, et iiequaquam recognos-
Fervor eiiim, sicut supra dictum est, perti- cuntur noti ore quidem clamorem format,
;

net ad amorem. Sed amor, sicut supra dic- sed sensus quid loquatur ignorat. »
tum est, principium est et causa omnium Ad primum ergo dicendum, quod amor <(

passionum. Cum ergo causa sit potior ef- ipse non ita sentitur, nisi cum eum prodit
fectu, videtur quod ira non faciat maxime indigentia, » ut Augustinus dicit in X De
fervorem. Trinit., cap. xn, § 19, col. 984, t. 8. Et ideo
de se excitant fer-
2. Prseterea, illa quse quaiido homo detrimentum amatae
patitur
vorem, per tcmporis assiduitatem magis excellentiae propter injuriam illatam, magis
augentur, sicut amor diuturnitate convales- sentitur amor et ideo ferventius cor muta-
;

cit. Sed ira per tractum temporis debilitatur tur ad removendum impedimentum rei
dicit enim Pliilosophus in II Rhet., cap. ni, amatae, ut sic fervor ipse amoris per iram
post med., quod « tempus quietat iram. » crescat, et magis sentiatur. Et tamen fervor
Ergo ira non proprie causat fervorem. qui consequitur calorem, aha ratione perti-
3. Prseterea, fervor additus fervori aug- net ad amorem et ad iram. Nam fervor amo-
mentat fervorem. Sed « major ira superve- ris est cum quadam dulcedine et lenitate;
niens facit iram mitescere, » ut Philosophus est enim in bonum amatum; et ideo assimi-
dicit in II Rhetor., ibid. Ergo ira non causat latur calori aeris et sanguinis; propter quod
fervorem. sanguinei sunt magis amativi; et dicitur
Sed contra est quod Damascenus dicit quod (( cogit amare quo fit quae-
jecur, » in
lib. II Orthod. fid., cap. xvi, col. 931, t. 1, dam generatio sanguinis. Fervor autem irae
quod « ira est fervor ejus qui circa cor est est cum amaritudine ad consumendum, quia
sanguinis, ex evaporatione fellis fiens'. » tendit ad punitionem contrarii unde assi- ;

Respondeo dicendum, quod, sicut dictum milatur calori ignis et cholerae. Et propter
est, corporaUs transmutatio quae est in pas- hoc Damascenus dicit, lib. II Orthod. fid.,
sionibus animae, proportionatur motui appe- cap. XVI, col. 934, t. 1, quod « procedit ex
titus. Manifestum est autem, quod quilibet evaporatione felhs et fellea iiominatur. »
appetitus, etiam naturalis, fortius teiidit in id Ad secundum dicendum, quod omiie illud
quod est sibi contrarium, sifuerit pra^sens; cujus causa per tempus diminuitur, necesse
unde videmus quod aqua calefacta magis est quod tempore debilitetur. Manifestum
congelatur, quasi frigido vehementius iu est autein, quod memoria tempore diminui-
calidum agente. Motus autem appctitivus tur quae enim antiqua sunt, a memoria de
:

irae causatur ex aliqua injuria illata, sicut ex facih excidunt. Ira autem causatur ex me-
quodam contrario injacente ; et ideo appeti- moria injuriae illatoe; et ideo causa irai per
tus polissime tendit ad repollendam injuriam tempiis diminuitur paulatim, quousque tol-
por appetitum vindictffi; ct ex hoc sequitur latiir. Major etiam videtur injuria, quando
magna vehementia et impetuositas in raotu primo senUtur et paulatim diniinuitur cjus
;

irae. aestimatio, secundum quod magis receditur

Et quia motus irae non est per modum re- a praisenti sensu injurice. Et simiUter ctiam
tractionis, cui proportionatur frigus, sed est de amore, si amoris causa remaiieat in

' « Ira esl sanguinis qui cordi afTusus est, obul- Micli. Lequien.
lilio, ox exliaialione bilis provouions. » ux vers.
 QU^ST. XLVIII, ART. II ET III. 321

solamemoria. Unde Pliilosophus dicit in VIII il/om/._, cap. xlv, § 78, t. l,quod
col. 724,

Ethic, cap. v, non procul a princ, quod (( ira intelligentise lucem subtrahit cum men-
ft diuturna fiat amici abseritia, videtur
si tem permovendo confundit. »
amicitiae oblivionem facere; » sed in prsesen- Respondeo dicendum, quod mens vel ra-
tla amici semper per tempus multiplicatur tio, quamvis non utatur organo corporaU in

causa amicitise, et ideo amicitia crescit. Et suo proprio actu, tamen, quia indiget ad sui
similiter esset de ira, si continue multiplica- actum quibusdam viribus sensitivis, quarum
retur causa ipsius. Tamen hoc ipsum quod actus impediuntur corpore perturbato, ne-
ira cito consumitur, attestatur vehementi cesse est quod perturbationes corporales
enimignis magnuscito
fervori ipsius. Sicut etiam judicium rationis impediant, sicut
extinguitur, consumpta materia, ita etiam patet in ebrietate et somno. Dictum est au-
ira propter suam vehementiam cito deficit. tem, quod ira maxime facit perturbationem
Ad
tertium dicendum, quod omnis virtus corporalem circa cor, ita ut etiam usque ad
divisa in plures partes diminuitur et ideo ; exteriora membra derivetur. Unde ira inter
quando aliquis iratus aUcui, irascitur post- caeteras passiones manifestius impedit judi-
modum ex hoc ipso diminuitur ira ad
alteri, cium rationis, secundum illud psal. xxx, 10 :

primum; ad secundum fuerit

et prsecipue si Conturbatus est in ira oculus meus.
major ira. Nam injuria quse excitavit iram Ad primum ergo dicendum, quod a ra-
ad primum, videbitur comparatione secundae tione est principium irse quantum ad motum
injuriae, quse aestimatur major, esse parva appetitivum, qui est formalis in ira; sed
vel nulla. perfectum judicium rationis passio irae prae-
CoNCLusio. - Cum motus iree sit per modum occupat, quasi non perfecte rationem au-
insecutionis cui proportionatur calor, necessarium diens, propter commotionem caloris velociter
est, per illum causari circa cor quemdam sangui- impellentis, quae est materians in ira ; et
nis fervorem, ex ipsa fellis evaporatione factum. quantum ad hoc, impedit judicium rationis.
Ad secundum dicendum, quod iracundus
ADTrrTTTTTc TTT dlcitur esso manifestus, non quia manifes-
An.llLUJuU& 111. •,• •!
tum fit sibi quid pfacere debeat,
j
, r>. 1 i. 1
sed quia
Utrum ira maxime impediat rationis manifeste operatur, non quaerens aliquam
usum. occultationem. Quod partim contingit prop-
ter impedimentum rationis, quae non potest
Ad
tertium sic proceditur. 1. Videtur discernere quid sit occultandum et quid ma-
quod non impediat rationem. Illud enim
ira nifestandum, nec etiam excogitare occul-
quod est cum ratione, non videtur esse ratio- tandi vias partim vero est ex ampliatione
;

nis impedimentum. Sed ira est cum ratione, cordis, quae pertinet ad magnanimitatem,
ut dicitur in VII Ethic., cap. vi, circa princ, quam facit ira. Unde et de magnanimo Phi-
Ergo non impedit rationem.
ira losophus dicit in IV Ethic, cap. a med.,
iii,

2. Praeterea, quanto magis impeditur quod est « manifestus oditor et amator, et

ratio, tanto diminuitur manifestatio. Sed manifeste dicit et operatur. » Concupiscentia
Philosophus dicit in VII Ethic, loc. cit., autem dicitur esse (( latens et insidiosa, »
quod iracundus non est insidiator sed ma-
(( quia ut plurimum delectabilia quae concu-
nifestus. » Ergo ira non videtur impedire piscuntur habent turpitudinem quamdam
usum rationis, sicut concupiscentia, quae est et mollitiem, in quibus homo vult latere. In
insidiosa, ut ibidem dicitur. his autem quae sunt virilitatis et excellentiae,
3. Praeterea, judicium rationis evidentius cujusmodi sunt vindictae, quaerit homo ma-
fitex adjunctione contrarii, quia contraria (( nifestus esse.
juxta se posita magis elucescunt. » Sed ex Ad tertium dicendum, quod, sicut dictum
hoc etiam crescit ira dicit enim Philosophus
; est,motus irae a ratione incipit et ideo ;

in II Rhet., c. ii, post med., quod (( magis secundum idem appositio contrarii ad con-
homines irascuntur, si contraria praeexis- trarium adjuvat judicium rationis, et auget
tunt, sicut honorati, si dehonorentur, » et iram. Cum enim aliquis habet honorem vel
sicde aliis. Ergo ex eodem ira crescit, et ju- divitias, et postea incurrit alicujus detri-
dicium rationis adjuvatur. Non ergo ira im- mentum, iUud detrimentum apparet majus,
pedit judicium rationis. tum propter vicinitatem contrarii, tum quia
Sed contra est quod Gregorius dicit in V erat inopinatum, et ideo causat majorem
IL . 21
 322 SUMMA TIlEOLOrTlCA.
tristitiam; sicut etiam magna bona cx ino- titu vindictse, cohibet tamen linguam ab
pinato venientia causant majorem delecta- inordinata locutione. Unde Gregorius in V
tionem ; et secundum augmentum tristitise Moral., ubi supra, dicit Aliquando ira, : ((

prsecedentis consequenter augetur et ira. perturbato animo, quasi ex judicio silentium

CoNCLUsio. — Ira cum maxime circa cor cor- indicit. »
poralem perturbationem faciat, inter omnes pas- Ex parte vero impedimenti rationis, quia,
siones animse maxime judicium rationis impedit. sicut dictum est, perturbatio irse usque ad
exteriora membra perducitur, et maxime ad
illa membra in quibus expressius relucet ves-
ARTICULUS IV.
tigium cordis, sicut in oculis, et in facie, et
Utrum ira maxime causet taciturnitatem. in hngua unde, sicut dictum est,
; hngua ((

se prsepedit, facies ignescit, exasperantur

Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur oculi. Potest ergo esse tanta perturbatio
))

quod non causet taciturnitatem. Taci-

ira irse, (juod omnino impediatur Hngua ab usu

enim locutioni opponitur. Sed per

turnitas loquendi et tunc sequitur taciturnitas.
;

incrementum irae usque ad locutionem per- Ad primum ergo dicendum, quod aug-
venitur, ut patet per gradus irae quos Do- mentum irae quandoque est usque ad impe-
minus assignat Matth., v, 22, dicens : Qui diendam rationem a coliibitione hnguse ;
irascitur fratri. . ., et qui dixerit fratri suo : quandoque autem ultra procedit, usque ad
Raca..., et qui dixerit : Fatue. Ergo ira non impediendum motum hnguae et ahorum
causat taciturnitatem. membrorum exteriorum.
2. Prseterea, quod custodia rationis
ex lioc Et per hoc etiam patet solutio ad secun-
deficit, quod homo prorumpat ad
contingit dum.
verba inordinata; unde dicitur Proverb., Ad tertium dicendum, quod perturbatio
XXV, 28 : Sicut urbs patens, et absque mu- cordis quandoque potest superabundare us-
rorum ambitu; qui non potest cohi-ita vir que ad hoc quod per inordinatum motum
*in bere in loquendo* spiritum suum. Sed ira cordis impediatur motus exteriorum mem-
loquendo maxime impedit iudicium rationis, ut dic- brorum; et tunc causatur taciturnitas et
cohibere.
tum est. Ergo facit maxime profluere in immobihtas exteriorum membrorum, et
verba inordinata. Non ergo causat tacitur- quandoque etiam mors. Si autem non fue-
nitatem. rit tanta perturbatio, tunc ex superabun-

3. Prseterea, Matth., xn, 34, dicitur : Ex dantia perturbationis cordis sequitur oris
abundantia cordis os loquitur. Sed per locutio.
iram cor maxime perturbatur, ut dictum CoNCLUSio. — Ira alicjuando, perturbato scilicet
est. Ergo maxime causat locutionem. Non animo, quasi ex judicio, silentiuni indicit; quan-
ergo causat taciturnitatem. doque tanta irse perturbatio est, ut lingua a
Sed contra est quod Gregorius dicit in V loquendi usu omnino impediatur.
Moral., cap. xlv, § 79, coL 725, t. 1, quod
(( ira per silentium clausa intra mentem
vehementius sestuat. » QUiESTIO XLIX.
Respondeo dicendum, quod ira, sicut jam DE HABITIBUS (a) IN GENERALI,
dictum est, et cum ratione est, et impedit QUOAD EORUM SUBSTANTIAM.
rationem et ex utraque parte potest taci-
;
(Et quatuor qusBrunlur.)
turnitatem causare.
Ex parte quidem rationis, quando judi- Post actus et passiones considerandum est
cium rationis in tantum viget, quod etsi de principiis humanorum actuum et primo ;

non cohibeat airectum ab inordinato appe- de principiis intrinsecis socundo de prin- ;

(a) Secundum Guillermum, habitus accipitur tri- cfualitalem mobilem faciliter. 3. Prout est qnaidani
Ijlici(or prout est vel pra;dicaraentum (iecimum,
: 1. qualitas qua i)ronii)ti efncimur ad exequendum ali-
vel sex jmncipioiuui sextum (^uod Gi]l)erlus Por- quod opus cum volueriuuis, et iu boc seusu dici-
relanus, lib. Sex princip., sic defiuit Ilabitus est : mus babitum scienliarura cl artiura. Et sic babitus
corporum et eorum qua; circa corpus .sunt adja- qusBdam est liabilitas cx aclibus derelicta; uudo
cenlia. 2. Prout est qualilas de difficili moi)ili.s, et faniosuni adagium ox aclibus frequenlalis gene-
:

sic pertinet ad primam spociem qualitatis. Ilabitus ratur babitns; et illud Viclorini « Natura habilem :

(jualitatem dicit dc difficili mobilem, et dispositio faeit, ars facilem, potcntem et usus. »
 Q\]MST. XLIX, ART. I. 323

cipiis extrinsecis.Principium autem intrin- quod (( secundum quod dicitur res-

habere, »

secum est potentia et habitus. Sed quia de pectu cujuscumque quod habetur, commune
potentiis in prima parte dictum est, nunc est ad diversa genera. Unde Philosophus
restat de habitibus considerandum. inter Postpraedicamenta habere » ponit, ((

Et primo quidem in generaU; secundo quae sciUcet diversa rerum genera conse-
vero de virtutibus et vitiis, et hujusmodi quuntur, sicut sunt opposita, et prius, et ((

ahis habitibus, qui sunt humanorum ac- posterius, » et aUa hujusmodi.

tuum principia. Sed inter ea quse habentur, taUs videtur
Circa ipsos autem habitus in generali esse distinctio, quod quaedam sunt in qui-
quatuor consideranda sunt : 1° quidem de bus nihil est medium inter habens et id quod
ipsa substantia habituum ;
2° de subjecto habetur, sicut inter subjectum et quaUtatem
eorum de causa generationis, augmenti
; 3" vel quantitatem nihil est medium; quaedam
et corruptionis ipsorum; 4" de distinctione vero sunt in quibus non est aliquod medium
ipsorum. inter utrumque, sed sola relatio, sicut dici-
Circa primum quseruntur quatuor : tur aUquis habere socium vel amicum;
i° utrum habitus sit quahtas; 2° utrum sit quaedam vero sunt inter quae est aliquid
determinata species quaUtatis; 3° utrum medium, non quidem actio vel passio, sed
habitus importet ordinem ad actum 4° de ; aliquid per modum actionis vel passionis,
necessitate habitus. prout sciUcet unum
ornans vel regens, est
et aliud ornatum aut rectum Unde Philoso- .

ARTICULUS PRIMUS. phus dicit in V Metaph., text. 25, quod

habitus dicitur tanquam actio quaedam
Utrum habitus sit qualitas.
((

habentis et habiti ; » sicut est in iUis quae

Ad primum sic proceditur. 1. Videtur circa nos habemus. Et ideo in his constitui-
quod habitus non sit qualitas. Dicit enim tur unum speciale genus rerum, quod di-
Augustinus in lib. LXXXIII Qusestionum, citur praedicamentum habitus » de quo
(( ;

q. Lxxni, coL 84, t. 6, quod hoc nomen
habitus ductum est ab illo verbo habere. »
Sed habere non solum pertinet ad quaUta-
tem, sed et ad aUa genera; dicimur enim
habere et quantitatem et pecuniam, et alia
hujusmodi. Ergo habitus non est quaUtas.
2. Prseterea, habitus ponitur
dicamentum, ut patet in Ub. Praedicam.,
(( dicit Philosophus in V Metaph., ibid., quod
((inter habentem indumentum, et indumen-
tum quod habetur, est habitus medius. »
Si autem sumatur habere prout res ali-
qua dicitur quodammodo se habere in se
ipsa vel ad aliquid aUud, cum iste modus se
unum prse- habendi sit secundum aliquam qualitatem,
hoc modo habitus quaedam qualitas est de ;

cap. Habere. » Sed unum praedicamentum

(( qua Philosophus in V Metaph., loc. sup. cit.,
non continetur sub aUo. Ergo habitus non dicit quod habitus dicitur dispositio secun-
((

est quaUtas. dum quam bene vel male disponitur dispo-

3. Praeterea, omnis habitus est dispositio, situm aut secundum se aut ad aliud » ut ;

ut dicitur in Prsedicam., cap. « De quaUt. » sanitas habitus quidam est. Et sic loquimur
Sed (( dispositio est ordo habentis partes, » nunc de habitu; unde dicendum est quod
ut dicitur in V
Metaph., text. 24. Hoc au- habitus est qualitas.
tem pertinet ad praedicamentum situs. Ergo Ad primum ergo dicendum, quod objectio
habitus non est quaUtas. iUa procedit de habere communiter sumpto :

Sed contra est quod Philosophus dicit in sic enim est commune ad multa genera, ut
Praedicam., loc. cit., quod habitus est (( dictum est.
quaUtas de difficiU mobiUs. » Ad secundum dicendum, quod ratio illa
Respondeo dicendum, quod hoc nomen procedit de habitu secundum quod intelUgi-
habitus ab habendo est suraptum a quo ; tur aliquid medium inter habens et id quod
quidem nomen habitus dupUciter derivatur : habetur; sic enim est quoddam praedica-
uno quidem modo secundum quod homo mentum, ut dictum est.
vcl quaecumque alia res dicitur aUquid Ad tertium quod dispositio
dicendum ,

habere; aUo modo secundum quod aUqua quidem semper importat ordinem aUcujus
res aliquo modo habet se in seipsa, vel ad habentis partes sed hoc contingit tripUciter,
;

aliquid aUud. ut statim ibidem Philosophus subdit scilicet :

Circa primum autem considerandum cst, a\it secundum locum, aut secundum poten-
 32 i SUMMA THEOLOGICA.
tiam, aut secundiim speciem ; in quo, ut Respondeo dicendum, quod Philosophus,
Simpliciusdicit in Comment. Prsedlcaynent., in Prsedicamentis, cap. De qual., » ponit
((

in cap. « De qual., » comprehendit omnes inter quatuor species qualitatis (( primam

dispositiones; corporales quidem in eo quod dispositionem et habitum. »

dicit (( secundum locum ; » et hoc pertinet Quarum quidem specierum differentias

ad prsedicamentum situs, » (( qui est ordo sicassignat Simplicius in Commentar. Prse-
partium in loco; quod autem dicit secun- (( dicament., ibidem, dicens quod qualitatum
dum potentiam inckidit illas dispositiones
)> quaedam sunt naturales quae secundum ,

quse sunt in pra^paratione et idoneitate, naturam insunt, semper qusedam autem

et ;

nondum perfecte, sicut scientia et virtus sunt adventitiai quse ab extrinseco efficiun-
inchoata ;
quod autem dicit (( sccundum spe- tur et possunt amitti. Et hae quidem quse
ciem » inchidit perfectas dispositiones, quae sunt adventitise, sunt habitus et dispositio-
dicuntur (( habitus, » sicut scientia et virtus nes, secundum facile » et
(( difficile amis- <(

complete. Naturalium autem qua-

sibile » differentes.

CoNCLUsio. — Habitus, secundum qucm quid-

Utatum qusedam sunt secundum id quod
piam ad se vel in ordine ad alterum se habcre aliquid est in potentia; et sic est secunda
dicitur, est qucedam qualitatis species, de diflicili species qualitatisquaedam vero, secundum
:

mobilis. id quod aliquid est in actu, et hoc vel in

profundum, vel secundum superficiem; si
ARTICULUS II. in profundum quidem, sic est tertia species

Utrum habitus determinata species

quaUtatis; secundum vero superficiem est
sit
quarta species qualitatis, sicut figura et
qualitatis.
forma, quae est figura animati. Sed ista
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur distinctio specierum qualitatis inconveniens

quod habitus non determinata specics sit videtur. Sunt enim multse figurae et quali-
qualitatis quia, ut dictum est, habitus, se- tates passibiles non naturales, sed adventi-
;

cundum quod est quahtas, dicitur disposi- ((

tise, et multae dispositiones non adventitiae,

tiosecundum quam beneaut male disponitur sed naturales, sicut sanitas et pulchritudo,
dispositum. » Sed hoc contingit secundum et hujusmodi ; et propter hoc non convenit
quamlibet quahtatem nam et secundum ;
ordini specierum : semper enim quod natu-
figuram contingit aliquid bene vel male rale est, prius est.
esse dispositum, et simiUter secundum calo- Et ideo aliter accipienda est distinctio
rem et frigus, et secundum omnia hujus- dispositionum et habituum ab aliis qualita-
modi. Ergo habitus non est determinata tibus. Propria enim qualitas importat quem-
species qualitatis. dam modum modus autem est,
substantiae j-

2. Prseterea, Philosophus in Prsedicam., ut dicit Augustinus IV Super Gen. ad litt.,

cap. (( De quaL, » caliditatem et frigiditatem cap. m, col. 299, t. 3, quem mensura ((

dicit esse dispositiones vel habitus, sicut praefigit unde importat quamdam deter-
; »

ffigritudinem et sanitatem. Scd calor et fri- minationem secundum aliquam mensuram.

gus sunt in tertia specie qualitatis. Ergo Et ideo sicut id secundum quod determina-
ihabitus vel dispositio non distinguitur ab tur potentia materiae secundum esse sub-
aliis speciebus qualitatis. stantiale, dicitur qualitas, quae est differentia
3. Praeterea, difficile mobile non est diffe- substantiae; ita id secundum quod determi-
rentiapcrtinens ad genus qualitatis; sed natur potentia subjecti secundum esse acci-
magis pertinet ad motum vel passionem. dentale, dicitur qualitas accidentalis ,
quaj
Nullum autem genus dcterminatur ad spo- cstetiam quaidam dilfercntia, ut patct per
ciom per diffcrentiam alterius generis ; sed Philosoplmm, in V Metaph., text. 19. Modus
(( oportet diflerentiam pcr se advcnire ge- autem sive determinalio subjecti secundum
ncri, » ut Philosophus dicit in VII Metaph., essc accidentale potcst accipi vcl in ordine
text. 42 et seq. Ergo, cum habitus dicatur ad ipsam uaturam subjecti, vcl secundum
essc (( qualitas dlfficilo mobilis, » videtur actionem ot passionem quai consequuntur
quod non sit determinata species qualitatis. principia naturae, quae sunt materia et
Sed contra est quod Philosoplms dicit in forma; vcl socundum quantitatcm. Si au-
Prxdicam., cap. (( De qual., » quod (( una tom accipiatur modus vcl determinatio sub-
specics qiialitatis est hubitus ct dispositio. » jccti socundum quantitalem, sic cst quarta
 ,

QUiEST. XLIX, ART. 11. 325

species qualitatis, Et quia quantitas secun- convenientes vel non convenientes naturse
dum sui rationem est sine motu, et sine rei, pertinent ad habitus vel dispositiones.
ratione boni et mali, ideo ad quartam spe- Nam figura, prout convenit naturae rei, et
ciem qualitatis non pertinet quod aliquid sit color, pertinent ad pulchritudinem ; calor
bene vel male dispositum, nec cito vel tarde autem et frigus, secundum quod conveniunt
transiens. Modus autem sive determinatio naturae rei, pertinent ad sanitatem. Et hoc
subjccti secundum actionem et passionem, modo caliditas et frigiditas ponuntur a Phi-
attenditur in secunda vel tertia specie qua- losopho in prima specie quaUtatis.
Ktatis. Et ideo in utraque consideratur quod Unde patet solutio ad secundum, hcet a
aUquid facile vel difficile fiat, vel quod sit quibusdam aUter solvatur ut SimpUcius ,

cito transiens aut diuturnum ; non autem dicit in Comment. Preedicamentorum, cap.
consideratur in his aUquid pertinens ad ra- « De quaUt. »

tionem boni vel maU, quia motus et passio- Ad tertium dicendum, quod ista differentia
nesnonhabentrationemfmis. Bonumautem « difficile mobile » non diversificat habitum

ot malum dicitur per respectum ad fmem. ab aUis speciebus quaUtatis, sed a disposi-
Scd modus et determinatio subjecti in ordino autem dupUciter accipitur
tione. Dispositio :

ad naturam rei pertinet ad primam speciem uno modo secundum quod est genus habi-
quaUtatis, quee est habitus » et disposi- « (( tus ; nam in V Metaph., text. 25, « disposi-
tio. » Dicit enim Philosophus in VII Physic., tio » ponitur in definitione habitus. AUo
text. 17, ac deinceps, loquens de habitibus modo secundum quod est aUquid contra
animse et corporis, quod sunt dispositiones <( habitum divisum ; et potest inteUigi disposi-
queedam perfecti ad optimum; dico autem tio proprie dicta condividi contra habitum
perfecti, quod est dispositum secundum na- dupliciter uno modo : sicut perfectum et
turam. » Et quia « ipsa forma et natura rei imperfectum in eadem specie, ut sciUcet
est finis, et cujus causa fit aUquid, » ut di- dispositio dicatur retinens nomen commune,
citur in II Physic, text. 23, ideo in prima quando imperfecte quod de facili
inest, ita
specie consideratur et (( bonum » et (( ma- amittatur; habitus autem, quando perfecte
lum, » et etiam (( facile » et (( difficile mo- inest, ut non de facili amittatur, et sic dispo-
bile, » secundum quod aliqua natura est sitio fit habitus, sicut puer fit vir. Alio modo
finis generationis et motus. Unde in V iJie- possunt distingui, sicut
speciesdiversee
taph., text. 25, Philosophus definit habitum, unius generis subalterni, ut dicantur dispo-
quod est (( dispositio secundum quam aliquis sitiones illse qualitates primae speciei quibus
disponitur bene vel male Ethic, ; » et in II convenit secundum propriam rationem ut
dicit quod habitus sunt secundum quos
(( de facili amittantur, quia habent causas
ad passiones nos habemus bene vel male. » transmutabiles, ut aegritudo et sanitas; ha-
Quando enim est modus conveniens naturse bitus vero dicantur illse qualitates quse se-
rei tunc habet rationem boni
, quando ;
cundum suam rationem habent quod non
autem non convenit, tunc habet rationem de facili transmutentur, quia habent causas
mali. immobiles sicut scientise et virtutes
; et ;

Et quia natura est id quod primum consi- secundum hoc dispositio non fit habitus. Et
deratur in re, ideo habitus » ponitur prima
(( hoc videtur magis consonum intentioni
species qualitatis. Aristotelis. Unde ad hujus distinctionis pro-
Ad primum ergo dicendum, quod dispo- bationem, inducit communem loquendi con-
sitio ordinem quemdam importat, ut dictum suetudinem secundum quam quaUtates
,

est, undo non dicitur aliquis disponi per quse secundum rationem suam sunt facilo
qualitatem nisi in ordine ad aliquid; et si mobiles, si ex aliquo accidenti difficile mo-
addatur bene vel male, quod pertinet ad ra- biles reddantur, habitus dicuntur et e con- ;

tionem habitus, oportet quod attendatur ordo verso est de qualitatibus quse secundum
ad naturam, quse est fmis. Unde secundum suam rationem sunt difficile mobiles nam :

figuram, vel secundum calorem vel frigus si aliquis imperfecte habeat scientiam, ut
non dicitur aliquis disponi bene vel male, de facUi possit ipsam amittere, magis dicitur
nisi secundum ordinem ad naturam rei disponi ad scientiam quam scientiam ha-
secundum quod est conveniens vel non con- bere. Ex quo patet quod nomen habitus
veniens. Undc et ipsse figurse et passibiles diuturnitatem quamdam importat, non au-
quaUtatcs, secundum quod considerantur ut tem uomen dispositionisT Ncc impeditur quin
 ;

3-2(i SUMiMA TllEOLOGlCA.

secuiidum hoc (( mobile »
facilc » et (( difficile Secundum quidem rationem habitus con-
sint specifica3 differcntia?, propter hoc quod venit omui habitui aUquo modo habere or-
ista pertinent ad passiouem et motum, et dinem ad actum ; est enim de ratione habi-
non ad genus quahtatis nam istae difreren-
; tus ut importet habitudinem quamdam in
tise,. quamvis per accidens videantur se ordine ad naturam rei, secundum quod
habere ad quaUtatem , designant tamen convenit vel non convenit. Sed natura rci,
proprias et per se difTerentias quaUtatum, quee est fmis gcnerationis, uUerius etiam
sicut etiam in genere substantiai frequenter ordinatur ad alium fmem, qui vel est ope-
accipiuntur differentisB accidentales loco ratio, aUquod operatum, ad quod quis
vel
substantiaUum inquantum per eas designan- pervenit per operationem. Unde habitus non
tur principia essentiaUa. solum importat ordinem ad ipsam naturam
CoNCLusio. - Habitus et (iispositio computantur i^^i, sed etiam consequenter ad operationem,
prima species qualitatis al) aliis distincta, quibus inquantum est finis naturse, vel perducens
liomines in ordine ad naturam operantur. ad fmem. Unde et in V Metaph., text. 25,
dicitur in deflnitione liabitus, quod est ((

dispositio secundum quam bene vel male

ARTICULUS IIL
disponitur dispositum, aut secundum se, »
Utrum habitus importet ordinem ad id est secundum suam naturam, aut ad ((

actum. aliud, » id est in ordine ad fmem.

Sed sunt quidam habitus qui etiam ex
Ad
tertium sic proceditur. 1 Videtur . parte subjecti in quo sunt primo et princi-
quod habitus non importet ordinem ad ac- paUter important ordinem ad actum quia, ;

tum. Unumquodque enim agit secundum

(( ut dictum est, habitus primo et per se im-
quod est actu. » Sed Philosoplius dicit in III portat habitudinem ad naturam rei. Si
De anima, text. 8, quod cum aliquis sit(( igitur natura rei, in qua est habitus, con-
sciens secundum habitum, est etiam tunc in sistat in ipso ordino ad actum, sequitur quod
potentia, alitertamenquamanteaddiscere.» habitus principaliter importet ordinem ad
Ergo habitus non importat habitudinem actum. Manifestum est autem, quod natura
principii ad actum. principium actus.
et ratio potentiae est ut sit
2. Preeterea, illud quod ponitur in defmi- Unde omnis habitus qui est alicujus poten-
tione alicujus, per se convenit illi. Sed esse (( tiai ut subjecti, principaliter importatordincm
principium actionis » ponitur in definitione ad actum.
potentise, ut patet in N Metaph., text. 17. Ad primum ergo dicendum, quodhabitus
Ergo esse principium actus per se convenit est actus quidam, inquantum est qualitas
potentia». Quod autem est per se, est princi- et secundum hoc potest esse principium
pium in unoquoque genere. Si ergo etiam operationis; sed est in potentia per respec-
habitus sit principium actus, sequitur quod tum ad operationem : unde habitus dicitur
sit posterior quam potentia, et sic non erit (( actus primus, et operatio
» actus sccun-((

prima species qualitatis haljitus vel disposi- dus, » ut patet in II De anima, text. 5.

tio. Ad secundum diccndum, quod non est do

3. Praeterea, sanitas quandoquc est habi- ratione habitus quod rcspiciat potentiam,
tus, et similitermacies et pulchritudo. Sed sed quod respiciat naturani. Et quia natura
ista non dicuntur per ordinem ad actum. praicedit actionem, qujim respicit potentia,
Non est ergo de ratione habitus quod sit ideo prior species qualitatis ponitur habitus
principium actus. quam potentia.
Sed contra est quod Augustinus dicit in Ad tcrtium dicendum, (]uod sanitas dici-
lib. De bono conjugali, cap. xxi, col. 390, tur habitus vcl habituaUs dispositio in or-
t. C, quod (( habitus cst quo aliquid agitur, dine ad naluram, sicut dictum est; inquau-
cum opus Commcntator dicit in III
est; » et tum tamcn natura cst principium actus, ex
De anima, comment. xvui, quod habitus (( consequcnti importat ordincm ad -ftctnm. I

cst quo (juis agit cum volucrit. » Unde Philosophus dicit in X Dc liistoria
llespondco dicendum, (luod haberc ordi- «wwi«//MW2, cap. i. circaprinc., (piod (( boino
nem ad actum potcst competere hal)itui et dicitur esse saiius, vcl niembruni aU(|uud,
secundum rationom liabitus, ot secundum quando potest facere opcrationoin sani ; » et
rationem subjccli iib (|uo est habilus. est simile in aUis.

CoNCLusio. — Habitus quilibet,
nem ad naturam importet, necesse est ad actum
et operationem ordinari ut principium.
ARTICULUS
Utrum sit necessarium esse habitum.
Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur
quod non sit necessarium esse habitum.
Habitus enim sunt quibus aliquid disponitur
bene vel male ad aliquid, sicut dictum est.
Sed per suam formam aliquid bene vel male
disponitur nam secundum formam aliquid
; positiones vel habitus, sed simplices qua-
est bonum, sicut et eus. Ergo nulla necessi-
tas est habituum.
2. Prseterea, habitus importat ordinem ad
actum. Sed potentia importat principium
actus sufficienter ; nam et potentiae
habitibus sunt principia actuum,
fuit necessarium habitus esse.
3. Praeterea, sicut potentia se habet ad
bonum etad malum, ita et
potentia non semper agit, ita nec habitus.
Existentibus igitur potentiis, superfluum
fuit habitum esse.
Sed contra est quod ((habitus sunt perfec-
tiones quaedam, » ut dicitur in VII Physic.,
text. 17. Sed perfectio est
ria rei, cum habeat rationem finis; ergo
necessarium fuit habitus esse.
Respondeo dicendum, quod, sicut supra
dictum est, habitus importat dispositionem
quamdam in ordine ad naturam rei, et ope-
rationem vel finem ejus, secundum quam
bene vel male aliquid ad hoc disponitur.
Ad hoc autem quod aliquid indigeat dis-
poni ad alterum, tria requiruntur primo
quidem ut id quod disponitur sit alterum ab
eo ad quod disponitur, et sic se habeat ad
ipsum utpotentia ad actum. Unde, si aliquid
sit cujus natura non sit composita ex poten-
tia et actu, et cujus substantia sit sua opera-
tio, et ipsum sit propter seipsum, ibi habitus
vel dispositio locum non habet, sicut patet
in Deo. Secundo requiritur quod id quod est
in potentia ad alterum, possit pluribus mo-
dis determinari, et ad diversa. Unde si ali-
quid sit in potentia ad alterum, ita tamen
quod non sit in potentia nisi ad ipsum, ibi
dispositio et habitus locum non habet, quia
tale subjectum ex sua natura habet debitam
habitudinem ad talem actum. Unde, si cor-
pus caeleste sit compositum ex materia et
forma, cum illa materia non sit in potentia
ad aliara formam, ut in I dictum est, non
QUMST. XLIX, ART. IV. 327
cum liabitudi- habet ibi locum dispositio vel liabitus ad for-
mam aut etiam ad operationem, quia natura
caelestis corporisnon est in potentia nisi ad
unum motum determinatum. Tertio requi-
IV. ritur quod plura concurrant ad disponen-
dum subjectum ad unum eorum ad quse est
in potentia, quse diversis modis commensu-
rari possunt ut sic disponatur bene vel male
;
ad formam vel ad operationem. Unde qua-
litates simplices elementorum, quae secun-
dum unum modum determinatum naturis
elementorum conveniunt, non dicimus dis-
litates. Dicimus autem dispositiones vel
habitus, sanitatem, pulchritudinem, et alia
hujusmodi, quae important quamdam com-
mensurationem plurium, quae diversis modis
absque commensurari possunt. Propter quod Philo-
Ergo non sophus dicit in V Metaph., text. 24 et 25,
quod habitus est dispositio; » et dispositio
((
est ordo habentis partes vel secundum lo-
((
habitus ; et sicut cum, vel secundum potentiam, vel secun-
dum speciem, » ut supra dictum est.
Quia igitur multa sunt entium, ad quo-
rum naturas et operationes necesse est plura
concurrere, quae diversis modis commensu-
rari possunt, ideo necesse est habitus esse.
maxime necessa- Ad primum ergo dicendum, quod per
formam perficitur natura rei, sed oportet
quod in ordine ad ipsam formam disponatur
subjectum ahqua dispositione ipsa tamen :
forma ordinatur ulterius ad operationem,
quae est vel finis vel via in flnem. Et siqui-
dem habeat forma determinate unam tan-
tum operationem determinatam, nulla alia
dispositio requiritur ad operationem praeter
: ipsam formam. Si autem sit talis forma quae
possit diversimode operari sicut est anima,
oportet quod disponatur ad suas operationes
per aUquos habitus.
Ad secundum dicendum, quod potentia
quandoque se habet ad multa, et ideo opor-
tet quod aliquo alio determinetur. Si vero sit
aliqua potentia quae non se habeat ad multa,
non indiget habitu determinante, ut dictum
est et propter hoc vires naturales non agunt
;
operationes suas mediantibus aliquibus ha-
bitibus, quia secundum seipsas sunt deter-
minatae ad unum.
Ad tertium dicendum, quod non idem ha-
bitus se habet ad bonum et malum, sicut in-
fra patebit,eadem autem potentia se habet
ad bonum vel malum et ideo necessarii
;
sunt habitus, ut potentiae determinentur ad
bonum.
 ;

3-28 SUMMA THEOLOGICA.

CoNCLUsio. —
Ciim mulla reperiantur, quorum movente corpus. Quantum igitur ad illas
naturcC, et plura requirunt, qute
operationes operationes quse sunt a natura, non disponi-
variis commensurari modis possunt, nccessarium
tur corpus per aliquem habitum, quia virtu-
fuit ad lioc liabitus esse, quibus talia commensu-
tes naturales sunt determinatae ad unum.
rarentur.
Dictum est autem, quod habitualis dispositio
requiritur ubi subjectum est in potentia ad
QUiESTIO L.
multa. Operationes vero quae sunt ab anima
DE SUBJECTO HABITUUM. per corpus, principaliter quidem sunt ipsius
(Et sex quseruntur.) animae, secundario vero ipsius corporis. Ha-
bitus autem proportionantur operationibus
Deinde considerandum est de subjecto ha- unde ex similibus actibus similes habitus
((

bituum et circa hoc quaeruntur sex

, : causantur, » ut diciturin II Ethic, cap. i et
1° utrum in corpore sit aliquis habitus; n. Et ideo dispositiones ad tales operationes
2" utrum anima sit subjcctum hal)itus se- principaliter sunt in anima in corpore vero ;

cundum suam essentiam vel secundum suam
potentiam; 3° utrum in potentiis sensitivse
partis possit esse aliquis hal)itus utrum
in ipso intellectu sit aliquis habitus 5° utrum
in voluntate sit aliquis habitus 6° utrum in
substantiis separatis.
possunt esse secundario, inquantum scilicet
corpus disponitur et habilitatur ad prompte
;
4° deserviendum operationibus animae.
; Si vero loquamur de dispositione subjecti
; ad formam, sic habitualis dispositio potest
esse in corpore, quod comparatur ad animam
sicut subjectum ad formam et hoc modo ;

ARTICULUS PRIMUS. sanitas et pulchritudo, et hujusmodi, habi-

Utrum in corpore sit aliquis habitus.

tuales dispositiones dicuntur; non tamen
perfecte habent rationem habituum, quia
Ad primum sic proceditur. 1 Videtur quod
. causae eorum ex sua natura de facili trans-
in corpore non sit aliquis habitus. Ut enim mutabiles sunt.
Commentator dicit in III De anima, comm. Alexander vero posuit nullo modo habitum
xvni, habitus est quo quis agit cum volue-
(( vel dispositionem primae speciei esse in cor-
rit. » Sed actiones corporales non subjacent pore, ut Simplicius refert in Comm. Prsed.,
voluntati, cum sint naturales. Ergo in cor- in cap. De qual., » sed dicebat primam
((

pore non potestesse aliquis habitus. speciem qualitatis pertinere tantum ad ani-
2. Praeterea, omnes dispositiones corpo- mam ; et quod Aristoteles inducit in Prged.
rales sunt facile mobiles. Sed habitus est de sanitate et a^gritudine, non inducit quasi
qualitas difficile mobilis, Ergo nulla disposi- haec pertineant ad primam speciem quahta-
'

tio corporalis potest esse habitus. tis, sed per modum exempU; ut sit sensus

3. Prseterea, omnes dispositiones corpora- quod sicut aegritudo et sanitas possunt essc
les subjacent alterationi. Sed alteratio non facile vel difficile mobiles, ita etiam qualita-
est nisi in tertia specie qualitatis, quae dividi- tes primae speciei, quae dicuntur habitus et
tur contra habitum. Ergo nullus habitus est dispositio. Sed hoc patet esse contra intentio-
in corpore. , nem Aristotelis, tum quia eodem modo lo-
Sed contra quod Philosophus, in Prx-
est quendi utitur ampliflcando de sanitate, et
dicamentis, cap. De qual.,*» sanitatem cor-
(( aegritudine, et de virtute, et de scientia tum ;

poris, vel infirmitatem insanabilcm, habi- quia in VII Physic, text. 17, ponit expresso
tum nominari dicit. inter habitus pulchritudineni et sanitatem.
Respondeo dicendum, quod, sicut supra Ad primum crgo dicendum, quod objectio
dictum est, habitus est quaidam dispositio illa proccdit do habitu secundum quod est

alicujus subjecti existentis in potentia vel ad dispositio ad opcrationem ct de actibus cor-

;

formam, vel ad operationem. poris qui sunt a natura, non autcm de his
Secundum crgo quod habitus importat dis- qui sunt ab anima, quoruni principium est
positionem ad opcrationem, nuUus habitus voluntas.
est principahtor in corporc sicut in subjecto. Ad secundum dicendum, quod dispositio-
Omnis onim oporatio corporis cst aut a na- nes corporalcs non sunt simplicitcr difficilo
turali qualitate corporis, aut est ab anima mobiles proptcr mutabilitatcm corporalium

*
Ita codd.; « liajc » dcest in odil.
 QUiEST. L, ART. I ET 11. 329

causarum possunt tamen esse difficile mo-

;
alteratio secundum hujusmodi habitus et
biles per comparationem ad tale subjectum, dispositiones.
quia scilicet tali subjecto durante amoveri conclusio. - Habitus prout sunt in subjecto in
non possunt, vel quia sunt difficile mobiles ^^.^jj^g ^^ ^^^^^^ non s^nt principalitei- in corpore
per comparationem ad alias dispositiones. ut in subjecto : ut vero disponunt subjcctum in
Sed qualitates animse sunt simpliciter diffl- ordine ad formam, sic in corpore sunt ut habi-

cile mobiles propter immobilitatem subjecti. tuales qusedam dispositiones illius.

Et ideo uon dicit quod sanitas difficile mobi-

lis simpliciter sit habitus, sed quod est ut <(
ARTICULUS II
habitus, o sicut in grseco habetur. Qualita-
tes autem animse dicuntur simpliciter habi- Cltrum anima sit subjectum habitus secun-
tus. dum suam essentiam, vel secundum suam
Ad
tertium dicendum, quod dispositiones potentiam.
corporales quee sunt in prima specie quali-
tatis, ut quidam posuerunt, differunt a qua- Ad secundimi Vidctur
sic proceditur. l .

litatibus tertise speciei in hoc quod qualita-
sunt ut in fieri et ut in
les tertiffi speciei
motu, unde dicuntur passiones vel passibi-
les qualitates quando autem jam pervene-
;
rint ad perfectum quasi ad speciem, tunc
jam sunt prima specie quahtatis. Sed hoc
in
improbat Simplicius in Comm. Prxd., cap.
« De qual., » quia secundum hoc calefactio
esset in lertia specie qualitatis, calor
in prima ; Aristoteles autem ponit calorem
in tertia. Unde Porphyrius dicit, sicut Sim-
plicius ibidem refert, quod passio vel passi-
bilis quaUtas, et dispositio et habitus diffe-
runt in corporibus secundum intensionem et
remissionem. Quando enim aliquid recipit
caliditatem secundum calefieri tantum, non
autera ut calefacere possit, tunc est passio,
si sit cito transiens, vel passibilis quaUtas,
si sit manens. Quando autem jam ad hoc
perducitur quod potest etiam alterum cale-
facere, tunc est dispositio. Si autem ulterius
in tantum confirmetur, quod sit difficile mo-
bilis,tunc erit habitus; ut sic dispositio sit
quaedam intensio seu perfectio passionis vel
passibilis quaUtatis, habitus autem disposi-
tionis. Sed hoc improbat SimpUcius, quia
quod habitus sint in anima magis secun-
dum essentiam quam secundum potentiam.
Dispositiones enim et habitus dicuntur in
ordine ad naturam, ut dictum est. Sed na-
tura magis attenditur secuudum essentiam
animse quam secundum potentias, quia
anima secundum suam essentiam est na-
tura corporis taUs, et forma ejus. Ergo ha-
autem bitus sunt in anima secundum ejus essen-
tiam, et non secundum potentiam.
2. Praeterea, accidentis non est accidens;
habitus autem est quoddam accidens. Sed
potentiae animae sunt de genere accidentium,
ut in primo dictum est. Ergo habitus non est
in anima ratione suse potentiae.
subjectum est prius eo quod
3. Prseterea,
est in subjecto. Sed habitus, cum pertineat
ad primam speciem qualitatis, est prior
quam potentia, quse pertinet ad secundam
speciem. Ergo habitus non est in potentia
animse sicut in subjecto.
Sed contra est quod Philosophus, in I
Ethic, cap. ult., ponit diversos habitus in
diversis partibus animae.
Respondeo dicendum, quod, sicut supra
dictum est habitus importat dispositio-
,

taUs intensio et remissio non important di- nem quamdam in ordine ad naturam vel ad
versitatem ex parte ipsius formse, sed ex di- operationem.
versa participatione ipsius subjecti ; et ita Si ergo accipiatur habitus secundum quod
non diversificarentur per hoc species quaU- habet ordinem ad naturam, sic non potest
tatis. esse in anima, si tamen de natura humana
Et ideo aUter dicendum est, quod, sicut loquamur; quia ipsa anima est forma com-
supra dictum est, commensuratio ipsarum pletivahumanae naturse. Unde secundum
qualitatum passibiUum, secundum conve- hoc magis potest esse aliquis habitus vel
nientiam ad naturam, habet rationem dispo- dispositio in corpore per ordinem ad ani-
sitionis et ideo facta aUeratione circa ipsas
; mam, quam in anima per ordinem ad cor-
quaUtates passibUes, quse sunt caUdum, (( pus.
frigidum, humidum et siccum, » fit ex con- Sed si loquamur de aUqua supcriori
sequenti alteratio secundum aegritudinem et natura, cujus homo potest esse particeps,
sanitatem. Primo autem et per se non est secundum iUud II Petr., i, 4 : Ut simus con^
330 . SUMMA TUEOLOGICA.
sortes natiirx divinie, sic nihil prohibet iii tiva pars est irrationalis , ita et sensitiva.
anima secundum suara esscntiam esse ali- Sed in potentiis nutritivai partis non ponitur
quera habitura, scilicet gratiam, ut infra di- aliquis habitus, Ergo nec in potentiis sen-
cetur. sitiv« partis aliquis habitus debet poni,
Si vero accipiatur habitus in ordine ad 2, Praeterea, sensitivae partes sunt com-
operationem, sic maxime habitus inveniun- munes nobis etbrutis, Sed in brutisnon sunt
tur in anima, inquantum anima non deter- aUqui habitus, quia non est in eis voluntas,
minatur ad unam operationem, sed se habet quse in defmitione habitus ponitur, ut supra
ad multas, quod requiritur ad habitum, ut dictum est. Ergo in potentiis sensitivis non
supra dictum est, Et quia anima est princi- sunt aliqui habitus.
pium operationura per suas potentias, ideo 3. Prseterea, habitus anima? sunt scientia3
secundum hoc habitus sunt in anima secun- et virtutes ; et sicut scientia refertur ad vim
dum suas potentias, apprehensivam ita virtus ad vim appotiti-
,

Ad primumergo dicendum, quodessentia vara. Sed in potentiis sensitivis non sunt

aniraae pertinet ad naturam humanam, non ahquai scientiae, cum scientia sit universa-
sicut subjectum disponendum ad aliquid Uum, quae vires sensitivae apprehendere non
aliud, sed sicut forma et natura ad quam possunt. Ergo etiam nec habitus virtutum
aUquis disponitur. in partibus sensitivis esse possunt.
Ad secundum dicendum, quod accidens Sed contra est quod Philosophus dicit iii
per se non potest essc subjectum accidentis. III Ethic, cap. x, in princ, quod « aliquai
Sed quia etiam in ipsis accidentibus est virtutes,» scilicet temperantia et fortitudo,

ordo quidara, subjectum, secundura quod ((sunt irrationabiUura partiura. »

est sub uno accidente, inteUigitur esse sub- Respondeo dicendura, quod vires sensitivai
jcctum alterius et sic dicitur unum accidens
; dupUciter possunt considerari uno modo :

esse subjectura aUerius , ut superficies est secundura quod operantur ex instinctu na-
subjectura coloris et hoc modo potest poten-
; turae aUo modo secundura quod operantur
;

tia esse subjectum habitus, ex imperio rationis,

Ad tertium dicendum, quod habitus prai- Secundum igitur quod operantur ex ins-
secundum quod importat
mittitur potentiae, tinctu natura3, sic ordinantur ad unum,
dispositionem ad naturam potentia autera ;
sicut et natura et ideo, sicut in potcntiis
;

semper importat ordinem ad operationem, naturaUbus non sunt aUqui habitus ita ,

quai est posterior, cum natura sit operatio- etiam nec iii potentiis sensitivis, secundum
nis principium. Sed habitus, cujus potentia quod ex instinctu naturae operantur,
est subjectum , non
ordinem ad
iraportat Secundum vero quod operantur ex irape-
naturam, sed ad operationem unde est ; rio rationis, sic ad diversa ordinari pos-
posterior potentia. sunt et sic possunt in eis esse aUqui
;

Vel potest dici quod habitus praeponitur habitus quibus bene aut male ad aUquid
,

putcntiae sicut completum incomplcto ct , disponuntur.

actus potentiae actus enim naturaUter est
; Ad primum ergo dicendum, quod vires
prior, quamvis potentia sit prior ordine gc- nutritiviu partis non sunt nata^ obedire im-
nerationis et temporis, ut dicitur in Vli et perio rationis, et ideo non sunt in eis aliqui
IX Metaph., text. 13, ac doinceps, ut ct habitus; scd vires sensitiva' natae sunt obe-
lib. VII, text. 17. dire irapcrio rationis, et ideo in eis cssc pos-
CoNCLusio. - Uuia auiuia cst priucii^iuui opc- sunt ali(iui habitus ; nam scciuidum quod
raiiouuiu i.cr suas potcnlias, idco sccuu(.luui lioc obcdiuiit rutioni, quodammodo (( rationales »

haJjilus suut iu auiiua sccuu(iuui potciitias, dicuntur, ut in I Etliic, cap, ult,, dicitur,
Ad sccundum dicendum, quod vircs son-
sitivae in brutis animalibus non operantur
AUTICULUS III
ex impcrio rationis ; sod si sibi rclin^inaiilur
Utrum in pntentiis sensitivse partis possit briita animalia, opcrantin- cx iiistinciu lui-

esse aliquis liaOitus. tiira; ; cl sic in brutis aiiimalibus non sunt

aliqui habitus ordiiiati ad operationcs sunt ;

Ad tertium sicproceditur. 1. Vidctur qiiod tanicn in eis aliqua', dispositioncs in ordine

in potentiis^sensitivcjc partis non possit csso ad naturam , ut sanitas ct pulchritudo. Sed
aliquis habilus, Sicut enim potcnlia nutri- (juia brula anhnalia a rationo hominis per
 ;

QUtEST. L, ART. III ET IV. 331

quamdam coiisuetudinem disponuntur ad communes animse et corpori, ut dicitur in

aliquid operandum sic vel aliter, hoc modo I De anima text. 6i, et seq. Ergo et Iiabi-
in brutis animalibus habitus quodammodo tus. Sed intellectus non est actus corporis,
poni possunt. Unde Augustinus dicit in ut dicitur in III De anima, text. 6. Ergo in-
\ lib. LXXXIII Qusestion., q. xxxvi, col. 25, tellectus non est subjectum alicujus habitus.
t. 6, quod videmus immanissimas bestias
<( 2. Prseterea, omne quod est in aliquo, est
a maximis voluptatibus absterreri dolorum in eo per modum ejus in quo est. Sed id
metu quod cum in earum consuetudinem
;
quod forma sine materia est actus tan-
est ,

verterit, domitse et mansuetse vocantur. » tum quod autem est compositum ex forma
;

Deficit tamen ratio habitus quantum ad et materia, habet potentiam et actum simul.
usum voluntatis, quia non habent domi- Ergo in eo quod est forma tantum non po- ,

nium utendivel non utendi quod videtur ,

test esse aliquid quod sit simul in potentia
ad rationem habitus pertinere. Et ideo, et actu sed solum in eo quod est composi-
,

proprie loquendo, in eis habitus esse non tum ex materia et forma. Sed intellectus est
possunt. forma sine materia. Ergohabitus, qui habet
Adlertium dicendum, quod appetitus <( potentiam simul cum actu ,
quasi medium
sensitivus natus est moveri ab appetitu ra- inter utrumque existens, non potest esse in
tionali, » ut dicitur in III De anima, text. 57 solum in conjuncto
intellectu, sed ,
quod est
sed vires rationales apprehensivse natse sunt compositum ex anima et corpore.
accipere a viribus sensitivis, Et ideo magis 3. Prseterea, habitus est (( dispositio se-
convenit quod habitus sint in viribus sensi- cundum quam bene vel male dispo-
aliquis
tivis appetitivis quam in viribus sensitivis nitur ad aliquid, » V Metaph.,
ut dicitur in
apprehensivis ; cum in viribus sensitivis ap- text. 25. Sed quod aliquis bene vel male sit
non sint habitus, nisi secundum
petitivis dispositus ad actum intellectus , provenit ex
quod operantur ex imperio rationis. Quam- aliqua corporis dispositione unde etiam in ;

vis etiam in ipsis interioribus viribus sensi- II De anima, text. 94 dicitur quod , molles ((

tivis apprehensivis possunt poni aliqui habi- carne bene aptos mente videmus. » Ergo
tus secundum quos homo sit bene memora- habitus cognoscitivi non sunt in intellectu,
tivus, velcogitativus, velimaginativus. Unde qui est separatus, sed in aliqua potentia qua3
etiam Philosophus dicit, cap. n De memoria est actus alicujus partis corporis.
et reminisc, a med., quod consuetudo (( Sed contra est quod Philosophus in ,

multum operatur ad bene memorandum ; )> VI Ethic., cap. n, ui et x, ponit scientiam et

quia etiam istae vires moventur ad operan- sapientiam, et intellectum ,
qui est habitus
dum ex imperio rationis. Vires autem ap- principiorum , in ipsa intellectiva parte
prehensivse exteriores , ut visus et auditus, animse,
et hujusmodi non sunt susceptivse ahquo-
, Respondeo dicendum quod circa habitus ,

rum habituum; sed secundum dispositionem cognoscitivos diversiinode sunt aliqui opi-
suse naturse ordinantur ad suos actus deter- nati. Quidam (a) enim ponentes intellectum
minatos sicut et menibra corporis in qui-
; , possibilein esse unum in omnibus homini-
bus non sunt habitus, sed magis in viribus bus, coacti sunt ponere qiiod habitus co-
imperantibus motum ipsorum. gnoscitivi non sunt in ipso intellectu sed iii ,

CoNCLusio. —
In potentiis sensitivis, prout ex viribus interioribus sensitivis. Manifestum
instinctu naturce opei-antur, non sunt aliqui liabi- est enim, quod homines in habitibus diver-
tus, sed prout operantur ex rationis judicio. sificantur; unde non possunt habitus cognos-
citivi directe poni in eo quod unum nuinero
existens est omnibus hominibus conimune.
ARTICULUS IV.
Unde, si intellectus possibiiis est unus nu-
Utrum in ipso intelleclu sit aliquis habitus. mero omnium hominum habitus scien- ,

tiarum secundum
, quos homines diversifl-
Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur cantur non poterunt esse in intellectu
,

quod in intellectu non sint aliqui habitus. possibili sicut in subjecto ; sed erunt in viri-
Habitus enira operationibus conformantur, bus interioribus sensilivis, quai sunt diversse
ut dictum est. Sed operationes hominis suut in diversis.

(a) Averroes scilicet et ipsius asseclse.

 ,

332 SUMMA THEOLOGICA.

Sed ista positio primo quidem est contra Et ideo dicendum est, quod intellcctus
intentionem Aristotelis. Manifestum est possibilis est subjectum habitus. Illi enim
,enim quod vires sensitivffi non sunt ratio-
, competit esse subjectum habitus quod est in
nales per essentiam sed solum per par- , potentia ad multa et hoc maxime competit
;

ticipationem ut dicitur in I Ethic, cap.

, intellectui possibili. Unde intellectus possi-
ult. Philosophus autem ponit intellectuales bilis est subjectum habituum intellectua-
virtutes, quae sunt sapientia, scientia et in- lium.
teUectus, in eo quod est rationale per essen- Ad secundum dicendum quod ,
, sicut po-
tiam. Unde non sunt in viribus sensitivis, tentia ad esse sensibile convenit materise
sed in ipso intellectu. Expresse etiam dicit corporali , ad esse intelligibile
ita potentia
in III De anima, text. 8 et 18, quod « intel- convenit intellectui possibili. Unde nihil pro-
lectus possibilis , cum sic fiat singula » id , hibet in intellectu possibili esse habitum
est, cumreducatur in actum singulorum qui est medius inter puram potentiam et
per species intelligibiles, tunc fit secundum (( actum perfectum.
actum » eo modo quo sciens dicitur esse in
, Ad tertium dicendum , quod quia vires
actu quod quidem accidit cum aliquis po-
;
apprehensivee interius prseparant inteUectui
test operari per seipsum, scilicet conside- possibili proprium objectum, ideo ex bona
rando. Est quidem igitur et tunc potentia dispositione harum virium, ad quam coope-
quodammodo, non tamen simpliciter ut ante ratur bona dispositio corporis redditur ,

addiscere aut invenire. Ipse ergo intellectus homo habilis ad intelligendum ; et sic habi-
possibilis est in quo est habitus scientise, tus intellectivus secundario potest csse in
quo potest considerare etiam cum non con- istis viribus ;
principaliter autem est in in-
siderat. Secundo etiam haec positio est contra teUectu possibUi.
rei veritatem. Sicut enim ejus est potentia Conclusio. - Sunt in intellectu aliqui habitus,
cujus est operatio, ita etiam ejus est habitus scilicet scientia, sapientia et intellectus , cum
cujus est operatio. Intelligere autem et con- horum operatio intellectui competat.
siderare est proprius actus inteUectus. Ergo
et habitus quo consideratur , est proprie in
,
ARTICULUS V
ipsointellectu.
Ad primum ergo dicendum, quod quidam Utrum in voluntate sit aliquis habitus.
dixerunt, ut Simplicius refert in Comment.
Prsedicam., cap. (( De qualit,, » quod quia Ad quintum sic proceditur. 1. Videtur
(( omnis operatio hominis est quodammodo quod in voluntate non sit aliquis habitus.
conjuncti ut , » Philosophus dicit in I De Habitus enim qui in intellectu sunt, sunt
anima, text. 64 et seq., ideo nuUus habitus quibus inteUigit actu.
species intelligibiles ,

est animse tantum, sed conjuncti et per hoc ; Sed voluntas non operatur per aliquas spe-
sequitur quod nuUus habitus sit in intellectu cies. Ergo voluntas non est subjectum ali-
cum intellectus sit separatus, ut ratio pro- cujus habitus.
posita procedebat. 2. Praeterea , in intellectu agente non
Sed ista ratio non cogit. Habitus enim ponitur aliquis habitus, sicut in intellcctu
non est dispositio objecti ad potentiam scd , quia est potentia activa. Scd vo-
possibili,
magis dispositio potentise ad oljjectum. luntas est maxime potentia activa , quia
Unde habitus oportet quod sit in ipsa poten- movet omnes potentias ad suos actus , ut
tia,quaj est principium actus, non autem in supra dictum est. Ergo in ipsa non cst ali-
eo quod comparatur ad potentiam sicut ob- quis habitus.
jectum. Ipsum autem inteUigere non dicitur 3. Prffitcrea, in potentiis naturalibus non
communo cssc anima3 ct corpori , nisi ra- cst aliquis habitus quia ex sua natura suut
,

tione phantasmatis , ut dicitur in I Dc ad aliquid doterminatai. Sed voluntas ex sua

anima, tcxt. 06. Patet autem quod phan- natura ordinatur ad hoc quod tendat in bo-
tasma comparatur ad intellectum possibilem num ordinatum rationo. Ergo in voluntate
ut objectum , ut dicitur in IH Dc anima, non cst aUquishabitus.
text. 3 et 39. Unde relinquitur quod haljitus Sed contra est, quod justitia est habitus
intellectivus sit principaliter ex parte ipsius quidam. Sed justitia ost in voluntatc; est
inteU(3ctus , non autem ex parte pliantasma- cnim (( justitia habitus quidaui secundum
tis, quod est counnune aniniai et corpori. quem aliqui volunt ot oporantur justa, » ut
 QU^ST. L, ART. V ET VI. 333

dicitur in V
Ethic, cap. i, in princ. Ergo
voluntas est subjectum alicujus habitus. ARTICULUS VI.
Respondeo dicendum, quod omnis potentia
quse diversimode potest ordinari ad agen- Utrum in angelis sil aliquis habitus.
dum, indiget habitu, quo bene disponatur
ad suum actum. Voluntas autem, cum sit Ad sextuhi sic proceditur. 1 . Videtur quod
potentia rationalis, diversimode potest ad in angelisnon sint habitus. Dicit enim
agendum ordinari; et ideo oportet in volun- Maximus, commentator Dionysii, in vn cap.
tate aUquem habitum ponere, quo bene De cxl. hier., col. 66, t. 2 « Non convenit :

disponatur ad suum actum. Ex ipsa etiam arbitrari virtutes intellectuales, » id est spi-
ratione habitus apparet quod habet quem- rituales « more accidentium, quemadmodum
dam principalem ordinem ad voluntatem, et in nobis sunt, in divinis intellectibus, »

prout habitus est « quo quis utitur, cum vo- scilicet angelis, « esse, ut aliud in alio sit
luerit, » ut supra dictum est. sicut in subjecto; accidens enim omne iUinc
Ad primum ergo dicendum, quod, sicut in repulsum est. » Sed omnis habitus est acci-
intellectu est aliqua species quae est simi- dens. Ergo in angeUs non sunt habitus.
litudo objecti, ita oportet in voluntate et in 2. Prseterea, sicut Dionysius dicit in c. iv
quaUbet vi appetitiva esse aliquid quo incU- De cxl. hier., § 2, col. 179, t. 1, « sancta^
netur in suum objectum, cum nihil aUud caelestium essentiarum dispositiones supcr
sit actus appetitivae virtutis quam inclinatio omnia alia Dei bonitatem participant. » Sed
quaedam, ut supra dictum est. Ad ea ergo semper quod est per se, est prius et potius
ad qndi sufficienter inclinatur per naturam eo quod est per aliud. Ergo angelorum es-
ipsius potentiae, non indiget aliqua qualitate sentiae per seipsas perflciuntur ad conformi-
inclinante. Sed quia necessarium est ad tatem Dei. Non ergo per aliquos habitus. Et
finem humanae vitae quod vis appetitiva haec videtur esse ratio Maximi, qui ibidem
inclinetur ad aUquid determinatum, ad quod subdit « Si enim hoc esset, non utique
:

non inclinatur ex natura potentiae, quae se maneret in semetipsa harum essentia, nec
habet ad multa et diversa, ideo necesse est deiflcari per se, quantum foret possibile,
quod in voluntate et in aUis viribus appe- valuisset. »
titivis sint quaedam qualitates incUnantes, 3. Praeterea, habitus est dispositio quae-
quae dicuntur habitus. dam, ut V Metaph., text. 25. Sed
dicitur in
Ad secundum dicendum, quod intellectus dispositio, ibidem dicitur, « est ordo
ut
agens est agens tantum, et nuUo modo pa- habentis partes. » Cum ergo angeli sint
tiens; sed voluntas et qua?libet vis appetitiva simplices substantiae, videtur quod in eis
est movens et motum, ut dicitur in III De non sint dispositiones et habitus.
anima, text. 54. Et ideo non est similis Sed contra est quod Dionysius dicit, vii
ratio de utroque nam esse susceptivum ha-
; cap. Cxl. hier., § 1, col. 206, t. 1, quod
bitus convenit ei quod est quodammodo in « angeli primae hierarchiae nominantur ca-

potentia. lefacientes, et throni, et effusio sapientiae,

Ad tertium dicendum, quod voluntas ex
ipsa natura potentiae incUnatur in
rationis.Sed quia hoc bonum multipliciter
necessarium est ut ad aliquod
diversiflcatur,
determinatum bonum rationis voluntas per
aliquem habitum inclinetur, ad hoc quod
sequatur promptior operatio.
manifestativodeiformiumipsorumhabituum
bonum nomine. »
Respondeo dicendum, quod quidam po-
suerunt in angeUs non esse habitus, sed
quod quaecumque dicuntur de eis, essen-
tialiter dicuntur. Unde Maximus, post prae-
dicta verba quai induximus, dicit Habitus : ((

CoNCLusio. — Cum voluntassit qusedam animee

eorum, atque virtutes quffi in eis sunt, es-
rationalis potentia proinde divex-simode ad
ac sentiales suiit propter immaterialitatem. »

agendum ordiaiari possit, necesse est in ea ali- Et Iiocetiani Simplicius dicit in Comm.Pr,^-
quem habitum esse, videlicet justitiam, clicam., cap. De qual. : (( Sapientia quae est
in anima, habitus est, quae autem in intel-
lectu, substantia; omnia enim quae sunt
divina, et per se sufficientia sunt, et in
seipsis existentia. »

Quse quidem positio partim habet veri-

 ;

33i SmiMA THEOLOrTfCA.

tatem, ct partim continet falsitatem. Mani- Ad primum ergo diccndum, quod vcrbum
festum est enim ex pra^missis, qnod subjec- Maximi intelligendum est de habitibus et
tum habitus non est nisi ens in potentia. accidentibus matcrialibus.
Considerantes igitur praedicti commentatores Ad secimdum dicendum, quod quantum
quod ang-eli sunt immateriales, et qiiod non ad hoc quod convenit angelis per suam es-
est in potcntia materiffi, secimdum hoc
illis sentiam, non indigcnt habitu. Sed quia non
ab habitum excluserunt et omne acci-
eis itasunt per seipsos entes, quin participent
dens. Sed quia licet in angelis non sit po- sapientiam et bonitatem divinam, ideo in-
tentia materiae, est tamen in eis aUqua quantum indigent participare aliquid ab
potentia essc enim actum purum est pro-
: exteriori, in tantuni necesse est in eis ponere
prium Dei; ideo, inquantum invenitur in habitus.
eis de potentia, intantum in eis possunt ha- Ad tcrtium dicendum, quod in angehs
bitus inveniri. non sunt partes essentiae sed sunt partes
;

Sed quia potcntia materise et potentia in- secundum potentiam, inquantum intellectus
tellcctualis substantiae non
unius ratio-
est eorum pcr plures species perficitur, et vo-
nis, idco pcr consequens nec habitus unius luntas eorum se habet ad plura.
rationis est utrobique. Unde Simplicius
CoNCLusio. —Non sunt in angelis habitus, qui
dicit in Comment. Praedicam., loc. sup. cit., sunt dispositiones ad esse naturale, sed habitus in
quod « habitus intellectualis substantiae non eorum voluntate et intellectu sunt, quibus bene
sunt similes his qui sunt hic habitibus scd ; disponuntur ad attingendum ipsum Deum.
magis sunt similes simplicibus et immate-
rialibus speciebus, quas continet in seipsa. »
Circa hujusmodi tamen habitum aliter se QUtESTIO li.
habet intellectus angelicus, et aUter intel- de causa habituum
lectus humanus. Intelleotus enim humanus, QUANTUM AD GENERATIONEM IPSORUM.
cum inflmus in ordinc intellectuum, est
sit
(Et cpiatuor quseruntur.)
in potentia rcspectu omnium intelligibilium,
sicut materia prima rcspectu omnium for- Deinde considerandum cst de causa habi-
marum scnsibilium et ideo ad omnia intel-
; tuum, et primo quantum ad generationem
ligenda indiget aliquo habitu. Scd intellectus ipsorum sccundo quantum ad augmen-
;

angelicus non se habet sicut pura potentia tum tcrtio quantum ad diminutionem et
;

in gcnere intelligibilium, sed sicut actus corruptionem.

quidam non autem sicut actus purus, hoc
; Circa primum quseruntur quatuor :

enim solius Dei est, sed cum permixtione 1" utrum aliquis habitus sit a natura
alicujus potcntiae et tanto minus habet de
; 2° utrum aliquis habitus ex actibus cau-
potentialitate, quanto cst superior, Et ideo, setur; 3° utrum per unum actum possit
ut in I dictum est, inquantum est in potcn- gencrari habitus; 4° utrum aliqui habitus
tia, indigct pcrftci habitualitcr per aliquas sint in hominibus infusi a Deo.
species intelligibiles ad operationcm pro-
priam sed inquantum cst actu, per essen-
;
ARTICULUS PRIMUS.
tiam suam potest aliqua intelligcre, ad mi-
nus seipsum, et alia secundum modum su» Utrum aliquis habitus sit a natura.
substantise, ut dicitur in libro De causis,
prop. 8 et 13, et tanto perfectius, quanto est Ad primum sic proceditur. I. Videtur
perfcctior. Sed, quia nullus angelus per- quod nullus habitus sit a natura. Eorum
tingit ad perfectionem Dei sed in inftnitum cnim qua^ sunt a natura, usus non subjacct
distat, propter hoc ad attingendum ad ip- voluntati. Sed habitus est « quo quis utitur,
sum Dcum pcr intellcctum et voluntatem, cuni volucrit, » ut dicit Commentator in III
indiget aliquibus habitibus, tanquam in po- De anima, comnient. xvni. Ergo habitus
tentia existens respectu illius puri actus. non cst a natura.
Undc Dlonysius dicit habitus corum csse 2. Praiterea, natnra non facit per duo
deiformes, (juibus scilicet Deo conformanlur. quod pcr unum potcst faccrc. Scd polcntiai
Jlabitus autem qui sunt dispositiones ad anima^ sunt a natura. Si igitiu* habitus po-
esse naturale, non sunt in angelis, cum sint tentiarum a natura ossont, habitus et po-
immatcriales. tentia essent unum.
 . ;

OTT/RST. Lr, ART. I. 335

3. Prseterea,natura non deflcit in neces- hominibus esse habitus naturales, ita quod
sariis. Sed habitus sunt necessarii ad liene sint totaliter a natura. In angelis siquidem
operandum, ut supra dictum est. Si igitur conting-it, eo quod habent species intelligi-
habitus aliqui essent a natura, videtur quod biles naturaliter inditas, quod non competit
natura non deflceret quin omnes habitus humanse naturse, ut in I dictum est. Sunt

necessarios causaret. Patet auteni hoc esse ergo in hominibus aliqui habitus naturales,
falsum ergo habitus non est a natura
; tanquam partim a natura existentes, et
Sed contra est quod in VI Eihic, cap. vi, partim ab exteriori principio.
inter aUos habitus ponitur « intellectus prin- Aliter quidem in apprehensivis potentiis,
cipiorum, » qui est a natura; unde et prin- etaliter in appetitivis. In apprehensivis enim
cipia prima dicuntur naturaliter cognita. potentiis potest esse habitus naturalis se-
Respondeo dicendum, quod aliquid po- cundum inchoationem, et secundum natu-
test esse naturale alicui duphciter uno : ram speciei et secundum naturam individui.
modo secundum naturam speciei, sicut na- Secundum quidem naturam speciei ex parte
turale est homini esse risibile, et igni ferri ipsius animae, sicut intellectus principiorum
sursum ; aUo modo secundum naturam dicitur esse habitus naturalis ; ex ipsa enim
individui ; sicut naturale est Socrati vel natura animse intellectualis convenit homini
Platoni esse segrotativum vel sanativum, quod statim cognito quid est totum, et quid
secundum propriam complexionem. Rursus est pars, cognoscat quod omne totum est
secundum utramque naturam potest dici majus sua parte; et simile est in caeteris.
aliquid naturale dupliciter uno modo, quia
: Sed quid sit totum et quid sit pars cognos-
totum est a natura; alio modo, quia secun- cere non potest nisi per species intelligibiles
dum ahquid est a natura, et secundum ali- a phantasmatibus acceptas. Et propter hoc
quid est ab exteriori principio sicut cum : Philosophus, in fine Posteriorum, text. ult.,
ahquis sanatur per seipsum, tota sanitas est circa med,, ostendit quod cognitio princi-
a natura; cum autem aliquis sanatur auxilio piorum provenit nobis ex sensu. Secundum
medicinae, sanitas partim est a natura, par- vero naturam individui est aliquis habitus
tim ab exteriori principio. cognoscitivus secundum inchoationem na-
Si igitur loquamur de habitu secundum turalem, inquantum unus homo ex disposi-
quod est dispositio subjecti in ordine ad for- tione organorum est magis aptus ad bene
mam, vel naturam, quolibet praedictorum intelligendum quam alius, inquantum ad
modorumcontingithabitum essenaturalem. operationem intellectus indigemus virtu-
Est enim ahqua dispositio naturalis, quae tibus sensitivis. In appetitivis autem po-
debetur humanaj speciei, extra quam nullus tentiis non est aliquis habitus naturalis
homo invenitur et haec est naturalis secun-
; secundum inchoationem ex parle ipsius
dum naturam speciei. Sed quia talis dispo- animae, quantum ad ipsam substantiam
sitio quamdam latitudinem habet, contingit habitus, sed solum quantum ad principia
diversos hujusmodi dispositionis
gradus quaedam ipsius, sicut principia juris com-
convenire diversis hominibus secundum munis dicuntur esse seminalia virtutum. »
<(

naturam individui et hujusmodi dispositio

; Et hoc ideo, quia inclinatio ad objecta pro-
potest esse vel totaliter a natura, vel partim pria, quae videtur esse inchoatio habitus,
a natura, et partim ab exteriori principio, non pertinet ad habitum, sed magis pertinet
sicut dictum est supra de his qui sanantur ad ipsam rationem potentiarum. Sed ex
per artem. parte corporis secundum naturam individui
Sed habitus qui est dispositio ad opera- sunt aliqui habitus appetitivi secundum
tionem, cujus subjectum est potentiee ani- inchoationes naturales sunt enim quidam
;

mae, ut dictum est, potest quidem esse na-
turalis, et secundum naturam
secundum naturara individui. Secundum
quidem naturam speciei, secundum quod se
tenet ex parte ipsius animae, quae cum sit
forma corporis, est principium specificum
secundum autem naturam individui, ex
parte corporis, quod est materiale princi-
pium. Sed tamen neutro modo contingit in
dispositi ex propria corporis complexione ad
speciei, et castitatem vel mansuetudinem, vel ad ali-
quid hujusmodi.
Ad primum ergo dicendum, quod objec-
tio illa procedit de natura secundum quod
dividitur contra rationem et voluntatem;
cum tamen ipsa ratio et voluntas ad natu-
ram hominis pertineant.
Ad secundum dicendum, quod aliquid
336 STTMMA TIIEOLOGICA.
etiam naturaliter potest superaddi potentia, liorsua causa. Sed liabitus est nobilior
quod tamen ad ipsam potentiam pertinere quam actus pracedens habitum quod patet ;

non potest: sicut in angelis non potest per- ex hoc quod nobiliores actus reddit. Ergo
tiuereadipsampotentiamintellectivamquod habitus non potest causari ab actu praece-
sitper se cognoscitiva omnium, quia opor- dente habitum.
teret quod esset actus omnium, quod sohus Sed contra est quod Philosophus in II
Dei est. Id enim quo ahquid cognoscitur, Ethic, c. i et docet habitus virtutum et
ii,

oportet esse actualem simihtudinem ejus vitiorum ex actibus causari.

quod cognoscitur. Unde sequeretur, si po- Respondeo dicendum quod in agente
,

tentiaangeUpcrseipsamcognosceretomnia, quandoque est solum activum principium

quod csset simiUtudo et actus omnium. sui actus, sicut in igne est solum princi-
Unde oportet quod superaddantur potentia pium activum calefaciendi et in tah agente
;

intellectiva; ipsius aUqu» species inteUigibi- non potest aUquis habitus causari ex proprio
les, quae sunt simiUtudines rerum inteUecta- actu. Et inde est quod res naturales « non
rum ;
quia per participationem divina^ sa- possunt aUquid consuescere vel dissuesce-
pientiffi, et non per essentiam propriam pos- re, » ut dicitur in II
Ethic, in princ.
sunt inteUectus eorum esse actu ea quae Invenitur autem aUquod agens in quo est
inteUigunt. Et sic patet quod non omne id principium activum et passivum sui actus,
quod pertinet ad habitum naturalem, potest sicut patet in actibus humanis ; nam actus
ad potentiam pertinere. appetitivse virtutis procedunt a vi appetitiva
Ad tertium dicendum, quod natura non secundum quod movetur a vi apprehensiva
ciequaUter se habet ad causandas omnes di- reprsesentante objectum ; et ultcrius vis in-
versitates habituum; quia quidam possunt teUectiva, secundum quod ratiocinatur de
causari a natura, quidam non, ut supra dic- conclusionibus, habet sicut principium acti-
tum est. Et ideo non sequitur, si aUqui vum, propositionem per se notam. Unde ex
sint habitus naturales , quod omnes sint taUbus actibus possunt in agentibus aUqui
naturales. habitus causari, non quidem quantum ad
CoNCLusio. —
Cum inter aUos habitus intellectus primum activum principium, sed quantum
principiorum omnibus insitus sit, aliquis a natura ad principium actus quod movet motum,
habitus inest. Nam omne quod patitur et movetur ab aUo,
disponitur per actum agentis. Unde ex mul-
ARTICULUS II. tipUcatis actibus generatur quaedam quaUtas

Utrum aliquis habitus causetur ex actibus.
Ad secundum sic proceditur.
quod nuUus habitus possit ex actu causari.
Ilabitus enim est quaUtas quaedam, ut supra
dictum est. Omnis autem quaUtas causatur
in aUquo subjecto, inquantum est aUcujus
receptivum. Cum igitur agens ex hoc quod
agit non recipiat aUquid, sed magis ex se
in potentia passiva et mota, quae nominatur
habitus; sicut habitus virtutum moraUum
4 . Videtur causantur in appetitivis potentiis, secundum
quod moventur a ratione; et habitus scien-
tiarum causantur in inteUectu, secundum
quod movetur a primis propositionibus.
Ad primum ergo dicendum, quod agens,
inquantum est agens, non recipit aliquid;
sed inquantum agit motum ab alio sic ,

emittat, videtur quod non possit aUquis recipit aliquid a movente ct sic causatur
;

habitus in agente ex propriis actibus gene- habitus.

rari. Ad secundum dicendum, quod idem se-
2. Praeterea,iUud in quo causatur aUqua ciindum idcm non potest essemovens et ino-
qualitas, movetur ad quaUtatem iUam, sicut tum nihil autem prohibct idem a seipso
;

patet in rc calefacta vcl infrigidata; qiiod movcri secundum diversa, ut in VIII P////5.,
autem producit actum causantem qualita- text. 28 ct 20, probatur,
tem, movet, ut patet de calefacicnte vel in- Ad tcrtium dicendum, quod actus pra^co-
frigidante. Si igitur in aUquo causarctur ha- dons habitum, inquantum procedit a princi-
bitus per actiim sui ipsius, sequoretur quod pio activo, procedit a nobiUori principio
idem csset movens et motum, vcl idem quam sit hai)itus gcncratus; sicut ipsa ratio
agens et paliens, quod est iinpossibile, ut cst iiobilius princii^ium quam sit habilus
dicitur in III Phys., text. 8. virtutis moralis in vi appetitiva per actuum
3, Proiterca, effeclus non potestcsse nolii- consuetudincs gencratus, ct inteliectus prin-
 ,

QUJIST. Ll, ART. IH ET IV. 337

cipiorum est nobilius principium quam dum secundum determinatas rationes et
scientia conclusionum. circumstantias. Unde ex hoc non totaUter
CoNCLusio. — Ex multiplicatis actihus generatur vincitur appetitiva potentia, ut feratur in
qusedam qualitas in potentia passiva et mota, quaj idem ut in pluribus per modum naturse;
nominatur liabitus. quod pertinet ad habitum virtutis. Et ideo
habitus virtutis non potest causari per unum
actum, sed per multos.
ARTICULUS III.
In apprehensivisautem potentiis conside-
Utrum per unum actum possit generari randum quod duplex est passivum
est :

habitus. unum quidem ipse intellectus possibilis;

aliud autem intellectus, quem, lib. III De
Ad tertium sic Videtur quod
proceditur. 1 . anima, text. 20, vocat Aristoteles passi- ((

per unum actum possit habitus generari. vum, )) qui est (( ratio particularis, )) id est,
Demonstratio enim actus rationis est. Sed vis cogitativa cum memorativa et imagina-
per unam demonstrationem causatur scien- tiva. Respectu igitur primi passivi potest
tia, quae est habitus conclusionis unius. esse aliquod activum quod uno actu totaliter
Ergo habitus potest causari ex uno actu. vincit potentiam sui passivi sicut una pro- ;

2. Praeterea, sicut contingit actum cres- positio per se nota convincit intellectum ad
cere per multiplicationem, ita contingit assentiendum firmiter conclusioni quod ;

actum crescere per intensionem. Sed multi- quidem non facit propositio probabilis. Unde
plicatis actibus generatur habitus. Ergo ex multis actibus rationis oportet causari ha-
etiam si multum intendatur unus actus, po- bitum opinativum, etiam ex parte intellec-
terit esse causa generativa habitus. tus possibihs. Habitum autem scientise pos-
3. Praeterea, sanitas et segritudo sunt ha- sibile est causari ex uno rationis actu
bitus quidam. Sed ex uno actu contingit quantum ad intellectum possibilem sed ;

hominem vel infirmari. Ergo

sanari vel quantum ad inferiores vires apprehensivas,
unus actus potest habitum causare. necessarium eosdem actus pluries reite-
est
Sed contra est quod Philosophus dicit in I rari, ut aliquid firmiter memorise imprima-
Ethic, cap. vn, parum ante fin., quod « si- tur. Unde Pliilosophus in lib. De memoria
cut una hirundo ver non facit, nec una dies, et reminiscentia, cap. n, non procul a fm.;
ita utique nec beatum, nec felicem una dies, dicit quod (( meditatio confirmat memo-
nec paucum tempus. » Sed beatitudo est riam. » Habitus autem corporales possibile
((operatio secundum habitum perfectse vir- est causari ex uno actu, si activum fuerit
tutis, » ut dicitur in I Ethic, ibid., et cap. magnse virtutis, sicut quandoque medicina
X et xni. Ergo habitus virtutis, et eadem fortis statim inducitsanitatem.
ratione alius habitus, non causatur per Et per hoc patet responsio ad objecta.
unum actum. CoNCLUsio. — Habitus virtutis necesse est ex
Respondeo dicendum, quod, sicut jam plui^ibus actibus causari apprehensivarum vero
:

dictum est, habitus per actum generatur in- potentiarum habitus, nonnunquam unico actu
quantum potentia passiva movetur ab ali- sicut et habitus corporales, acquiruntur.
quo principio activo. Ad hoc autem quod ali-
qua qualitas causetur in passivo, oportet
quod achvum totaliter vincat passivum.
ARTICULUS IV.

Uiide videmus quod quia ignis non potest Utrum aliqui hahitus sint hominibus infusi
totaliter vincere suum combustibile, non
, a Deo.
statim inflammat ipsum; sed paulatim abjicit
contrarias dispositiones ut sic totaliter
, Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur
vincens ipsum, simihtudinem suam ipsi quod nullus habitus hominibus infundatur a
imprimat. Deo. Deus enim sequaUter se habet ad omnes.
Manifestum autem quod principium
est Si igitur quibusdam infundit habitus ali-
activum, quod est ratio, non totaliter potest quos, omnibus eos infundet quod patet esse ;

supervincere appetitivam potentiam in uno falsum.

actu, eo quod appetitiva potentia se habet 2. Prseterea, Deus operatur in omnibus
diversimode et ad multa. Judicatur autem secundum modum qui convenit naturse ip-
per rationem in actu uno ahquid appeten- sorum quia divinse providentise est natu-;
: ((

11, 22
 ;

338 SUMMA TnEOLOGICA.

ram salvare, » ut dicit Dionysius,iv cap. De dum eorum, non excludit quin Deus quse-
divin. nomin., § 33, col. 734, t. 1. Sed habi- dam operetur quse natura operari non po-
tus in liomine naturaliter causantur ex acti- test sed ex hoc sequitur quod nihil opera-
;

bus, ut dictum est. Non ergo causat Deus in tur contra id quod naturaj convenit.
hominibus aliquos habitus absque actibus. Ad tertium dicendum, quod actus qui
3. Praeterea, si aliquis habitus a Deo in- producuntur ex habitu infuso, non causant
funditur, per illum habitum homo potest aliquem habitum; sed confirmant habitum
multos actus producere. Sed ex ilhs actibus preeexistentem, sicut medicinaha adhibita
causatur similis habitus, ut in II Ethic, c. i homini sano per naturam non causant ali-
et n, dicitur. Sequitur ergo duos habitus quam sanitatem, sed sanitatem prius habi-
ejusdem speciei esse in eodem, unum acqui- tam, corroborant.
situm, et alterum infusum; quod videtur conclusio. - Cum ad fmem, qui facultatem
esse impossibile non enim duse formae ejus-
:
naturaj humanse excedit quibusdam
, habitibus
dem speciei possunt esse in eodem subjecto. homo disponatur, habitus quosdam a Deo infundi
Non ergo habitus aliquis infunditur homini necessum est.
a Deo.
Sed contra est quod dicitur Eccli. xv, 5 :

Adimplebit illum Dominus spiritu SQpientiae ^

et intellectus. Sed sapientia et intellectus
quidam habitus sunt. Ergo aliqui habitus
homini a Deo infunduntur.
Respondeo dicendum, quod duplici ratione
aliqui habitus homini a Deo infunduntur
de AUGMENTO HABITUUM.
mx trla qugeruntur.)
Deinde considerandum est de augmento
: habituum et circa hoc quaeruntur tria
, :

prima ratio est, quia ahqui habitus sunt 1° utrum habitus augeantur; 2" utrum au-
quibus homo bene disponitur ad fmem exce- geantur per additionem 3" utrum quilibet ;

dentem facultatem humanae naturse, quse est actus augeat habitum.

ultima et perfecta hominis beatitudo, ut su-
pra dictum est. Et quia habitus oportet esse ARTICULUS PRIMUS.
proportionatos ei ad quod homo disponitur
ui^^^^ habitus augeantur.
secundum ipsos, ideo necesse est quod etiam
habitus ad hujusmodi fmem disponentes Ad primum sic proceditur. \. Videtur
excedant facultatem humanae naturae. Unde quod habitus augeri non possint. Augmen-
tales habitus nunquam possunt homini tum enim est circa quantitatem ut dicitur ,

inesse, nisi ex infusione divina, sicut est de in V Physic., text. 18. Sed habitus nonsunt
omnibus gratuitis virtutibus. in genere quantitatis, sed in genere qualita-
Deus potest producere
Alia ratio est, quia tis. Ergo circa eos augmentum esse non
efTectus causarum secundarum absque ipsis potest,
causis secundis, ut in primo dictum est. Si- 2. Praeterea, habitus est perfectio qu£E-
cut igitur quandoque ad ostensionem suae dam, ut dicitur in VII Physic, text. 1 7 et
virtutis producit sanitatom absque naturali 18. Sed perfectio cum importet fmem et ter-
causa, quae tamen per naturam posset cau- minum, non videtur posse recipcre magis
sari, ita etiam quandoque ad ostendendam et minus. Ergo habitus augeri non potest.
suam virtutem infundit homini illos etiam 3. Praeterea, in his quae recipiunt magis
habitus qui naturali virtute possunt causari et minus, contingit esse alterationem alte- ;

sicut apostolis dedit scicntiam Scripturarum rari enim dicitur quod do minus calido fit
et omnium linguarum, quam homines per magis calidum. Sed in habilibus non est
studium vel consuetudinem acquirero pos- aIteratio,utprobaturin VII /'Ays/c., text. 15
sunt, licet non ita perfecte. et 17. Ergo habitus augeri non possunt.
Ad primum crgo dicendum, quod Deus Sed contra est quod fides cst quidam ha-
,

quantum ad suam naturam, aBqualiter se bitus et tamen augetur

, unde discipuli :

habct adomnes; sedsecundumordinenisua3 Domino dicunt Adauge nobis fidem, ut

:

sapientia^, certa ratione quadam tribuit ali- habetur Luc, xvn, 5. Ergo habitus au-
quibus quae non tribuit aliis. gentur.
Ad secundum dicendum, quod hoc quod Respondco dicendum, quod augmentum,
Dous in omnibus operatur secundum mo- sicut et alia ad quantitatem pertiueutia, a

quantitatibus corporalibus ad res spirituales
et intellectuales transferuntur , propter con-
naturalitatem intellectus nostri ad res cor-
porales, quae sub imaginatione cadunt. Di-
citurautem in quantitatibus corporeis aliquid
magnum secundum quod ad debitam per-
,
fectionem quantitatis perducitur unde ali-
qua quantitas reputatur magna in liomine,
quae non reputatur magna in elephante.
Unde et in formis dicimus aliquid magnum
ex hoc quod est perfectum. Et quia bonum
habet rationem perfecti, propter hoc « in
his quse non mole magna sunt , hoc est ma-
jus esse quod est mehus esse, » ut Augus-
tinus dicit in VI De Trinit., cap. vni, col. 929,
t. 8. Perfectio autem formee dupUciter potest
considerari uno modo, secundum ipsam
:
formam aho modo, secundum quod subjec-
;
tum participat formam. Inquantum igitur
attenditur perfectio forma secundum ipsam
formam sic dicitur ipsa esse parva vel
,
magna puta magna
,
vel parva sanitas
scientia. Inquantum vero attenditur perfec-
tio formae secundum participationem sub-
jecti, dicitur magis et minus, puta magis
vel minus album et sanum. Non autem ista
distinctio procedit secundum hoc quod forma
habeat esse praeter materiam aut subjectum;
sed quia aha est consideratio ejus secundum
rationem speciei suae, et aha secundum
quod participatur in subjecto.
Secundum hoc igitur , circa intensionem
etremissionem habituum et formarum fue-
runtquatuoropinionesapudphilosophos, ut
Simphcius narrat in Comment. Prsed., cap.
(( De quaht. » Plotinus enim
ponebant ipsas quahtates et habitus susci-
pere magis et minus propterhoc quod mate-
riales erant et ex hoc habebant indetermi-
nationem quamdam propter materiai infini-
tatem. Ahi vero in contrarium ponebant
quod ipsse qualitates et habitus secundum
se non recipiebant magis et minus sed qua-
ha dicuntur magis et minus, secundum
diversam participationem puta quod justi- : cundum excedens et excessum; unde, si
tia non dicatur magis et minus, sed justum.
Et hanc opinionem tangit Aristoteles in
Praedicamentis, loc. cit. Tertia fuit opinio
Stoicorum, meciia inter has posuerunt enim
quod ahqui habitus secundum se recipiunt
magis et minus, sicuti artes quidam autem
non, sicut virtutes. Quarta opinio fuit quo-
rumdam dicentium quod qualitates et formae
immateriales non recipiunt magis et minus;
materiales autem recipiunt.
;
QUJEST. Lll, ART. I. 339
Ut igitur hujus rei veritas manifestetur,
considerandum est quod illud secundum
,
quod sortitur aliquid speciem oportet esse ,
flxum et stans, et quasi indivisibile. Quai-
cumque enim ad illud attingunt sub specie ,
continentur quse.cumque autem recedunt
;
;
ab illo vel in plus vel in minus, pertinent ad
aliam speciem vel perfectiorem vel imper-
fectiorem. Unde Philosophus dicit in VIII
Metaph., text. 40, quod « species rerum
sunt sicut numeri, in quibus additio vel di-
minutio variat speciem. Si igitur aUqua
;)
forma vel qusecumque res secundum seip-
sam vel secundum ahquid sui sortiatur ra-
tionem speciei, necesse est quod secundum
se considerata habeat determinatam ratio-
nem, quse neque in plus excedere, neque in
minus deficere possit et hujusmodi sunt
;
calor et albedo, et alia hujusmodi quahtates,
quae non dicuntur in ordine ad aliud, et
multo magis substantia quse est per se ens.
,
, vel lUa vero quse recipiunt speciem ex aliquo
ad quod ordinantur possunt secundum
,
seipsa diversificari in plus vel in minus et ;
nihilominus sunt eadem specie propter uni-
tatem ejus ad quod ordinantur, ex quo reci-
piunt speciem sicut motus secundum se
:
est intensior et remissior ; et tamen remanet
eadem species propter unitatem termini ex
, quo specificatur. Et idem potest considerari
in sanitate ; nam
corpus pertingit ad ratio-
nem sanitatis secundum quod habet dispo-
sitionem convenientem naturae animahs, cui
possunt dispositiones diversae convenientes
esse unde potest variari dispositio in plus
;
et ahi Platonici vel in minus, et tamen semper remanet sa-
nitatis ratio. Unde Philosophus dicit in
X Ethic., cap. n, vel ni, paulo post princ,
quod sanitas ipsa recipit magis et minus
non enim eadem est commensuratio in om-
nibus neque in uno et eodem semper sed
, ,
remissa permanet sanitas usque ad ahquid.
; Hujusmodi autem diversae dispositiones vel
commensurationes sanitatis se habent se-
nomen sanitatis esset impositum soh perfec-
tissimae commensurationi tunc ipsa sanitas ,
non diceretur major vel minor. Sic igitur
: patet quahter ahqua quahtas vel forma pos-
sit secundum seipsam augeri vel minui et ,
;
quahter non.
Si vero consideremus quahtatem vel for-
mam secundum participationem subjecti, sic
etiam inveniuntur quaedam quahtates et
formee recipere magis et miuus, et quaedam
 : »

340 SUMMA THEOLOGICA.

non. Hujusmodi autem diversitatis causam trianguh, rationem, et circuh, et simihter
«

Simplicius assignat, loc. sup. cit., ex hoc trigona, » seu trianguh, vel circuli sunt, (c

quod substantia secundum seipsam non po- quia indivisibilitas est de ipsa eorum ra-
test recipere magis et minus, quia est ens tione; unde quaecumque participant ratio-
per se. Et ideo omnis forma quse substan- nem eorum oportet quod indivisibiliter
,

tialiter participatur in subjecto, caret inten- participent.

sione et remissione. Unde in genere sub- Sic igitur patet quod cum habitus et dis-
stantise nihil dicitur secundum magis et positiones dicantur secundum ordinem ad
minus. Et quia quantitas propinqua est sub- aliquid, ut dicitur in VII Physic, text. 17,
stantiae, et forma et figura etiam conse- dupliciter potest intensio et remissio in ha-
quuntur quantitatem inde est quod neque
; bitibus et dispositionibus considerari : uno
etiam in istis dicitur ahquid secundum ma- modo, secundum se, prout dicitur major
gis aut minus. Unde Philosophus dicit in vel minor sanitas, vel major vel minor
VH Physic., text. 13, quod « cum ahquid scientia, quae ad plura vel pauciora se ex-
accipit formam et figuram non dicitur al- , tendit ; alio modo , secundum participatio-
terari, sed magisfieri. » Ahae vero quahtates nem subjecti ,
prout scilicet aequalis scientia
quse sunt magis distantes a substantia, et magis recipitur in uno quam in
vel sanitas
conjunguntur passionibus et actionibus, re- alio,secundum diversam aptitudinem vel
cipiunt magis et minus secundum partici- ex natura vel ex consuetudine. Non enim
pationem subjecti. habitus et dispositio dat speciem subjecto;
Potest autem et magis exphcari hujus- neque iterum in sui ratione includit indivi-
modi diversitatis ratio. Ut enim dictum est sibihtatem. Quomodo autem circa virtutem
id a quo ahquid habet speciem, oportet se habeat, infra dicetur.
manere fixum et stans in indivisibih. Duo- Ad primum ergo dicendum quod sicut ,
,

bus igitur modis potest contingere quod nomen magnitudinis derivatur a quantitati-
forma non participatur secundum magis et bus corporalibus ad inteUigibUes perfectiones
minus uno modo quia participans habet
:
, formarum, ita etiam et nomen augmenti,
speciem secundum ipsam et inde est quod ; cujus terminus est magnum.
nuUa forma substantiahs participatur secun- Ad secundum dicendum, quod habitus
dum magis et minus et propter hoc Philo-
, quidem perfectio est, non tamen talis per-
sophus dicit in Vni Metaph., text. 10, quod fectio quse terminus sui subjecti, puta
sit

« sicut numerus non habet magis neque dans ei esse specificum neque etiam in sui
;

minus, sic neque substantia quse est secun- ratione terminum includit, sicut species nu-
dum speciem, » id est, quantum ad partici- merorum unde nihil prohibet quin recipiat
:

pationem formae specificai« sed si quidem

; magis et minus.
cum materia, » id est, secundum materiales Ad tertium dicendum quod alteratio ,

dispositiones, « invenitur magis et minus primo quidem est in qualitatibus tertiae

in substantia. » Aho modo potest contingere speciei ; in quahtatibus vero primse speciei
ex hoc quod ipsa indivisibihtas est de ra- potest esse alteratio per posterius. Facta
tione formse. Unde oportet quod si ahquid enim alteratione secundum calidum et frigi-
participet formam iham participet iUam
, dum, sequitur animal alterari secundum sa-
secundum rationem indivisibUitatis. Et inde num et a^grum et similiter, facta altera-
;

est quod species numeri non dicuntur se- tione secundum passiones appetitus sensitivi,
cundum magis et minus, quia unaquseque vcl secundum vires sensitivasapprehensivas,
species in eis constituitur per indivisibilcm sequitur alteratio secundum scientiam et
unitatcm. Et eadem ratio est do specicbus virtutes, ut dicitur in VIII Physic, text. 20.
quantitatis continuse, quae sccundum nume-
CoNCLUSio. — Habilus (5t (iispositiones , cum
ros accipiuntur, ut bicubitum ot tricubitum;
dicantur secun(ium ordinom ad aliquid et secun-
et dcrelationibus, ut duplum et triplum; et
dum se el ut parlicipantur a suis sulyectis,
,

de figuris, ut trigonum, seu triangulus et ,

intensionem et remissionem, seu augmentum
tetragonum, seu quadrangulus. Et lianc ra- suscipere possunt.
tioncm ponit Aristotclcs in Prxdicam., cap.
« De qual., » ubi assignans rationem quare
figurae non recipiunt magis et minus, dicit
« Quae quidem recipiunt trigoni » seu ,
 ,

QUJEST. LII, ART. II. 3il

mentum in formis , hoc non posset esse nisi

ARTICULUS II.
^®^ ^^ P^''*'® ipsius formae, vel ex parte sub-
jecti, Siautem ex parte ipsius formae, jam
Utrum habitus augeantur per additionem. dictum est quod talis additio vel subtractio
speciem variaret sicut variatur species co-
,

Ad secundum sic proceditur. \ Videtur
quod augmentum habituum fiat per addi-
tionem. Nomen enim augmenti, ut dictum
est,a quantitatibus corporalibus transfertur
ad formas. Sed in quantitatibus corporali-
bus non fit augmentum
. loris, quando de pallido fit album. Si vero
hujusmodi additio intelligatur ex parte sub-
jecti, hoc non posset esse nisi vel quia ali-
qua pars subjecti recipit formam quam prius
non habebat, ut si dicatur frigus crescere in
sine additione; unde homine qui prius frigebat in una parte
,

in De generatione text. 31 dicitur

I , , quod quando jam in pluribus partibus friget vel ;

« augmentum est preeexistenti magnitudini quia aliquod aliud subjectum additur parti-
additamentum. » Ergo et in habitibus non cipans eamdem formam sicut si calidum ,

tit augmentum nisi per additionem. adjungatur caUdo, vel album albo. Sed se-
2. Prseterea, habitus non augetur nisi cundum utrumque istorum duorum modo-
aliquo agente. Sed omne agens aliquid facit rum non dicitur ahquid magis album vel
in subjecto patiente, sicut calefaciens facit calidum, sed majus.
calorem in ipso calefacto. Ergo non potest Sed quia qusedam accidentia augentur
esse augmentum, nisi aliqua fiat additio. secundum seipsa, ut supra dictum est, in
3. quod non est album
Prseterea, sicut id quibusdam eorum fieri potest augmentum
est in potentia ad album ita id quod est , per additionem. Augetur enim motus per
minusalbumestin potentia admagisalbum. hoc quod ei aliquid additur vel secundum
Sed id quod nonest album nonfit album nisi tempus in quo est, vel secundum viam per
per adventum albedinis. Ergo id quod est quam est, et tamen manet eadem species
minus album non fit magis album nisi per propter unitatem termini. Augetur etiam
aliquamaliam albedinem supervenientem. nihilominus motus per intensionem secun-
Sed contra est quod Philosophus dicit in dum participationem subjecti, inquantum
IV Physic, text. 84 « Ex calido fit magis : scilicet idem motus potest magis vel minus

calidum, nullo facto in materia calido quod expedite aut prompte fieri.
non esset calidum quando erat minus cali- ,
Similiter etiam et scientia potest augeri
dum. Ergo pari ratione nec inaliis formis
)) secundum seipsam per additionem; sicut
quaeaugentur est aliqua additio. cum aliquis plures conclusiones geometriae
Respondeo dicendum quod hujus quses- ,
addiscit, augetur in eo habitus ejusdem
tionis solutio dependet ex prsemissa ^ Dic- secundum speciem. Augetur
scientise nihilo-
tum est enim supra, quod augmentum et minus scientia in aliquo secundum parti-
diminutio in formis quse intenduntur et re- cipationem subjecti per intensionem, prout
mittuntur accidit uno modo non ex parte
, scilicet expeditius et clarius unus homo se
ipsius formse secundum se consideratse , sed habet alio in eisdem conclusionibus conside-
ex diversa participatione subjecti. Et ideo randis.
hujusmodiaugmentum habituum et aliarum In habitibus autem corporalibus non mul-
formarum non fit per additionem formse ad tum videtur fieri augmentum per additio-
formam ; sed fit per hoc quod subjectum nem, quia non dicitur animal sanum sim-
magis vel minus perfecte participat unam et pliciteraut pulchrum, nisi secundum omnes
eamdem formam et sicut per agens quod ; partes suas sit tale quod autem ad perfec-
:

est actu flt aliquid actu calidum quasi de

,
novo incipiens participare formam, non quod
fiat ipsa forma, ut probatur VII Metaph.,
text. 32, ita per actionem intensam ipsius
agentis efficitur magis calidum, tanquam
perfectius participans formam non tan-
quam formse aliquid addatur. Si enim per
additionem intelligeretur hujusmodi aug-
,
tiorem commensurationem perducantur, hoc
contingit secundum transmutationem sim-
plicium qualitatum, quse non augentur nisi
secundum intensionem ex parte subjecti
participantis. Quomodo autem se habeat
, circa virtutes, infra dicetur.
Ad primum ergo dicendum, quod etiam
in magnitudine corporali contingit dupliciter

' In Parm. : « praemissis. »

 ;

342 SUMMA TIIEOLOGICA.

essc aiigmentum : miomodo,peradditionem Ethic, cap. i et ii. Similitudo autem et dis-
ad subjectum, sicut est in augmento
subjecti simiUtudo non solum attenditur secundum
viyentium alio modo per solam intensionem
; quaUtatem eamdem vel diversam, sed etiam
absque omni additione, sicut est in his quai secundum eumdem vel diversum partici-
rarefumt, ut dicitur in IV Physic, text. 93. pationis modum. non
Est enim dissimile
Ad secundum dicendum, quod causa au- solum nigrum aU)o, sed etiam mums album
gens habitum quidem semper ahquid
facit magis albo nam etiam motus fit a minus
;

in subjecto, non autem novam formam sed ; albo in magis album, tanquam ex opposito
facit quod subjectum perfectius participet in oppositum, ut dicitur in V Pliys., text. 52.
formam prseexistentem, aut quod amphus Quia vero usus habituum iii voluntate ho-
se extendat. minis consistit, ut ex supra dictis patet,
Ad tertium dicendum, quod id quod non- sicut contingit quod aUquis habens habi-
dum est album, est in potentia ad formam tum non utitur illo, vel etiam agit actum
ipsam, tanquam nondum habens formam contrarium ita etiam potest contingere
;

et ideo agens eausat novam formam in sub- quod utitur habitu secundum actum non
jecto.Sed id quod est minus calidum aut respondentem proportionaUter intensioni
album, non est in potentia ad formam, cum habitus.
jam actu formam habeat sed est in potentia; Si igitur intensio actus proportionaUter
ad perfectum participationis modum et hoc ; sequetur intensioni habitus, vel etiam super-
consequitur per actionem agentis. excedat, quilibet actus vel auget habitum,

— Habitus seciindum subjecti parti- vel disponit ad augmentum ipsius, ut loqua-

CoNCLUsio.
cipationem, qua videlicet subjectum perfectius
mur de augmento habituum ad simiUtudinem
participat formam prajexistentem, augentur, sed
augmenti animaUs. Non enim quodUbet aU-
non per additionem formee ad formam scientia :
mentum assumptum actu auget animal,
tamen per additionem secundum seipsam ali- sicut nec quaeUbet gutta cavat lapidem sed ;

quando aucta dicitur, quatenus se ad plura ex- multipUcato aUmento tandem fit augmen-
tendit. tum ita etiam multiplicatis actibus crescit
;

habitus. Si vero intensio actus proportiona-

ARTICULUS III.
liter deficiat ab intensione habitus, taUs

Utrum quilibet actus augeat habitum. actus non disponit ad augmentum habitus,
sed magis ad diminutionem ipsius.
Adtertium sic proceditur. 1. Videtur Et per hoc patet responsio ab objecta.
quod quihbet actus augeat habitum. Mul- CoNCLUSio. — Actus quilibet si intensioni habitus
tipUcataenim causa, multiplicatur effectus. sequetur, et ei proportionetur, augere habitum,
Sed actus sunt causa habituum aUquorum, ct perfectiorem reddere potest; secus vero, si ab
ut supra dictum est. Ergo habitus augetur intcnsione habitus deficiat, et neghgenter tiat.

multipUcatis actibus,
2. Praeterea, de similibus idem est judi-
QU.ESTIO LIII.
cium. Sed omnes actus ab eodem habitu
procedentes sunt similes, ut dicitur in II DE CORRUPTIONE ET DIMINUTIONE HABITUUM.
Ethic, cap. i et n. Ergo si aUqui actus au- (Et tria quseruntur.)
geant habitum, quiUbet actus augcbit ip-
sum. Deinde considcrandum est de diuunutione
3. augetur suo simiU.
Praeterea, simile ct corruptione habituum, et circa lioc quae-

Sed quiUbet actus est simiUs habitui a quo runtur tria; 1" utrum liabitus corrumpi
procodit. Ergo quilibet actus auget habi- possit 2" utrum possit diminui 3" de modo
; ;

tum. corruptionis ct diminutionis.

Sed contra, idem non est contrariorum
causa. Sed, sicut dicitur in II Ethic, cap. u, ARTICULUS PRIMUS.
circa med., « aliqui actus ab habitu procc- Utrum habitus corrumpi possit.
dcntes dimimiunt ipsum, » utpote cum ne-
gUgenter fiunt. Ergo nou omnis actus Ad primum sic proceditur. 1. Videtur
liabitum auget. quod habitus corrumpi non possit. llabitus
Ilespondeo dicencUmi, quod « similesactus onim inest sicut natura quajdam unde ope- ;

siniiles habitus causant, » ut dicitur in II ralioncs secundum liabitum sunt dclocta-

 QU^ST.
biles. Sed natura non corrumpitur, manente
60 cujus est natura. Ergo neque habitus
corrumpi potest, manente subjecto.
2. Prseterea, omnis corruptio formse vel
est per corruptionem subjecti vel est a , lectus possibihs habitus scientise
contrario sicut segritudo
; corrumpitur cor-
rupto animali, vel etiam superveniente sa-
nitate. Sed scientia quse est quidam habi-
tus, non potest corrumpi per corruptionem
subjecti, quia iatellectus, qui est subjectum
ejus, est substantia qusedam quae non cor-
rumpitur, ut dicitur in I De anima, text.65.
Et simiUter etiam non potest corrumpi a
contrario; nam species intelligibiles
sunt ad invicem contrarise, ut dicitur in VII
Metaph., text. 52. Ergo habitus scientise
nuUo modo corrumpi potest.
3. Prseterea, omnis per ah-
corruptio est
quem motum. Sed habitus scientiae, qui est
in anima, non potest corrumpi per motum
per se ipsius animae, quia anima per se non
movetur, movetur autem per accidens per
motum corporis. NuUa autem transmutatio
corporaUs videtur posse corrumpere species
inteUigibiles existentes in inteUectu,
inteUectus per se locus specierum sine
sit
corpore unde ponitur quod nec per sensum
; prudentia, quod « non perditur per obli-
necpermortemcorrumpunturhabitus. Ergo
habitus scientise corrumpi non potest, et per
consequens nec habitus etiamvirtutis, qui
est in anima rationah Philosophus
; et sicut
dicit in I Ethic, cap. x, in med., « virtutes
sunt permanentiores discipUnis. »
Sed contra est quod Philosophus dicit in
Ubro De longitudine et hremtate vitse, c. n,
quod (( scientise corruptio est oblivio et de-
ceptio. » Peccando etiam aUquis habitum
virtutis amittit; et ex contrarns actibus
((
virtutes generantur et corrumpuntur, » ut
dicitur in II Ethic, cap. n, non multum a
princ.
Respondeo dicendum, quod secundum se
dicitur aUqua forma corrumpi per contra-
rium suum per accidens autem per corrup-
;
tionem sui subjecti. Si igitur fuerit aUquis
habitus cujus subjectum est corruptibile, et
cujus causa habet contrarium, utroque modo
corrumpi poterit; sicut patet de habitibus
corporalibus, sciUcet sanitate et segritudine.
lUi vero habitus quorum subjectum
corruptibile, non possunt corrumpi per
dens.
Sunt tamen habitus quidam qui,
principaUter sint in subjecto incorruptibili,
secundario tamen sunt in subjecto corrupti-
LUl, ART. 1. 343
bili ; sicut habitus scientiee, qui principaliter
quidem est in intellectu possibili, secundario
autem in viribus apprehensivis sensitivis,
ut supra dictum est, et ideo ex parte intel-
non potest
corrumpi per accidens, sed solum ex parte
inferiorum virium sensitivarum.
Est igitur considerandum si possunt hu-
jusmodi habitus per se corrumpi. Si igitur
fuerit aliquis habitus qui habeat ahquod
contrarium vel ex parte sua, vel ex parte
suae causse, poterit per se corrumpi si vero ;
non habet contrarium, non poterit per se
non corrumpi. Manifestum est autem, quod spe-
cies inteUigibihs in intellectu possibiU exis-
tens non habet aUquid contrarium, neque
iterum quiest causa ejus,
intellectui agenti,
potest ahquid esse contrarium. Unde si ah-
quis habitus sit in intellectu possibili imme-
diate ab intellectu agente causatus, talis
habitus est incorruptibihs et per se et per
accidens. Hujusmodi auteni sunt habitus
primorum principiorum tam speculabihum
quam practicorum, qui nuUa obUvione vel
cum deceptione corrumpi possunt, sicut PhUoso-
phus VI Ethic, cap. v, in fm., de
dicit in
vionem. »
AUquis vero habitus est in inteUectu pos-
sibih ex ratione causatus, scUicet habitus
conclusionum, qui dicitur scientia cujus ;
causse dupUciter potest aUquid contrarium
esse. Uno modo ex parte ipsarum proposi-
tionura, ex quibus ratio procedit. Etenini
enuntiationi quse est : Bonum est bonum,
contraria est ea quse est :Bonum non est
bonum, secundum Philosophum, II Perih.,
cap. uU., a med. Alio modo quantum ad
ipsum processum rationis, prout syUogis-
mus sophisticus opponitur syllogismo dia-
lectico vel demonstrativo. Sic igitur patet
quod per falsam rationem potest corrumpi
habitus verse opinionis aut etiam scientise.
Unde Philosophus dicit quod deceptio est ((
corruptio scientise, » sicut supra dictum est.
Virtutum vero qusedam sunt inteUectuales,
quse sunt in ipsa ratione, ut dicitm" in VI
Ethic, cap. i vel n, de quibus est eadem
ratio quse est de scientia vel opinione.
est in- Quaedam vero sunt in parte animse appe-
acci- titiva, quse sunt virtutes morales eadem
; et
ratio est de vitiis oppositis. Habitus autem
etsi appetitivse partis causantur per hoc quod
ratio nata est appetitivampartem movere.
Undc per judicium rationis in contrarium
 . , ;;

34 i SUMMA THEOLOGICA.
moventis quocumque modo, scilicet sive ex quid accidat habitui proprium, quod non sit

ignorantia, sive ex passione, vel etiam ex commune ei et subjecto. Cuicumque autem

electione, corrumpitur habitus virtutis vel formae convenit aliquid proprium preeter
vitii. suum subjectum, illa forma est separabilis,
Ad primum ergo dicendum, quod, sicut ut dicitur in I De anima, tcxt. 13. Sequitur
dicitur in VII Ethic, cap. x, non longe a ergo quod habitus sit forma separabilis
fm., « Iiabitus similitudinem habet naturse, quod est impossibile.
deficit tamen ab ipsa » et ideo cum natura
; 3. Praeterea, ratio et natura habitus, sicut
rei nullo modo removeatur ab ipsa, habitus et cujuslibet accidentis, consistit in concre-
saltem difficile removetur. tione ad subjectum, unde et quodlibet acci-
Ad secundum dicendum, quod, etsi spe- suum subjectum. Si igitur
dens defmitur per
ciebus intelligibilibus non sit aliquid con- habitus secundum seipsum non intenditur
trarium, enuntiationibus tamen et processui neque remittitur, neque etiam secundum
rationis potest aliquid esse contrarium, ut concretionem sui ad subjectum diminui po-
dictum est. terit ; et ita nullo modo diminuetur.
Adtertium dicendum, quod scientia non Sed contra quod contraria nata sunt
est
removetur per motum corporalem, quan- fieri circa idem. Augmentum autem et di-
tum ad ipsam radicem habitus, sed solum minutio sunt contraria. Cum igitur habitus
quautum ad impedimentum actus, inquan- possit augeri, videtur quod etiam possit di-
tum intellectus indiget in suo actu viribus minui.
sensitivis, quibus impedimentum affertur Respondeo dicendum, quod habitus dupli-
per corporalem transmutationem. Sed per citer diminuuntur, sicut et augentur, ut ex
intelligibilem motum rationis potest cor- supra dictis patet.
rumpi habitus scientiai etiam quantum ad Et sicut ex eadem causa augentur ex qua
ipsam radicem habilus et similiter etiam ; generantur, ita ex eadem causa diminuun-
potest corrumpi habitus virtutis. Tamen tur ex qua corrumpuntur. Nam diminutio
quod dicitur virtutes esse permanentiores
<( habitus est queedam via ad corruptionem,
disciplinis, » intelligendum est non ex parte sicut e converso generatio habitus est quod-
subjecti vel causse, sed ex parte actus nam : dam fundamentum augmenti ipsius.
virtutum usus est continuus per totam vi- Ad primum ergo dicendum, quod habitus
tam, non autem usus disciplinarum. secundum se consideratus est forma simplex
CoNCLUsio. — Corrampi contingit per se vel per et secundum lioc non accidit ei diminutio,

accidens quoscumque liabitus, qui vel contrarium sed secundum diversum modum partici-
liabent, vel in subjectis sunt, quse corrumpi pandi ,
qui provenit ex indeterminatione
possint. potentiae ipsius participantis, quae scilicet
diversimode potest unam formam partici-
ARTICULUS IL pare, vel quae potest ad plura vel ad pauciora

Utrum habitus possit diminui. extendi.

Ad secundum dicendum, quod ratio illa
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur procederet, si ipsa essentia habitus nullo
quod Iiabitus diminui non possit. llabitus modo diminucretur. lloc autem non poni-
enim est quaidam qualitas et forma siniplex. mus, sed quod quaidam dimiuutio essentiai
Simplex autem aut totum habetur aut totuni habitus non habet prhicipium ab habitu,
amittitur. Ergo habitus, ctsi corrumpi pos- sed a participatione '

sit, diminui non potest. Ad tertium dicendum, (|uod quocumque

2. Pra3terea, omne quod convenit acci- modo significctur accidens, habct dependen-
denti, convcnit eideni secundum se vel ra- tiam a subjecto secundum suam rationem
tione sui subjecti. llabitus autem secundum alitcr taraen et aliter. Nam accidens signi-
seipsum non intenditur et reniittitur; alio- ficatum in abstracto inq)ortat habitudiucm
quin scqucrctur (juod aliqua spocies de suis ad subjcctum, quie incipit ab accidente, et
individuis praidicarctur secundum niagis (!t terminatiu' ad subjectum nani albcdo dici- ;

niinus. Si vcro secunduni parlicipationcm tur qua aliquid cst album. Et idco in dermi-
subjecti diniinui possit, sequitur (luod ali- tione accidentis abstracli non ponitur sub-

^ In Parm. : <' parlicipante. "

 QUJIST. LIIl, ART. II ET III. 345

jectum quasi prima pars defmitionis, quss temporisdiuturnitatem. Ergo neque hujus-
est genus, sed quasi secunda, quae est diffe- modi habitus corrumpuntur vel diminuun-
rentia; dicimus enim quod simitas est cur- tur ', si diu aliquis absque exercitio perma-
vitas nasi. Sed in concretis incipit habitudo neat.
a ad accidens; dici-
subjecto, et terminatur Sed contra est quod Philosophus, in lib.
tur enim album quod habet albedinem. De longitudine et brevitate vitae, cap. n,
Propter quod in defmitione hujusmodi acci- dicit quod « corruptio scientise non solum
dentis ponitur sulijectum tanquam genus, est deceptio, sed etiam obUvio » et etiam in
;

quod est prima pars defmitionis; dicimus VIII jE^^/i/c, cap. v, parum a princ, dicitur
enim quod simum est nasus curvus. Sic quod multas amicitias inappellatio dissol-
«

igitur id quod convenit accidentibus ex vit » et eadem ratione alii habitus virtutum
;

parte subjecti, non autem ex ipsa ratione per cessationem ab actu diminuuntur vel
accidentis, non attribuitur accidenti in abs- tolluntur.
tracto, sed in concreto hujusmodi est ; et Respondeo dicendum, quod, sicut dicitur
intensio et remissio in quibusdam accidenti- in VII Physic, text. 27, aliquid potest esse
bus unde albedo non dicitur magis et
: movens dupliciter uno modo per se, quod
:

minus, sed album. Et eadem ratio est in scilicet movet secundum rationem proprise
habitibus et aliis qualitatibus nisi quod ; formse, sicut ignis calefacit ; alio modo per
quidam habitus augentur vel diminuuntur accidens, sicut id quod removet prohibens.
per quamdam additionem, ut ex supra dictis Et hoc modo cessatio ab actu causat cor-
patet. ruptionem vel diminutionem habituum, in-
CoNCLusio. - Sicut contingit liabitus augeri, ita quantum scilicet removetur actus qui pro-
et diminui ex liis causis possunt, ex quibus cor- hibebat causas corrumpentes vel diminuentes
rumpuntur. habitum. Dictum est enim, quod habitus
per se corrumpuntur vel diminuuntur ex
contrario agente. Unde quorumcumque ha-
\RTICULUS III.
bituum contraria succrescunt per temporis
Utrum habitus corrumpatur vel diminuatur tractum, quee oportet subtrahi per actum
per solam cessationem ab opere. ab habitu procedentem, hujusmodi habitus
diminuuntur vel etiam tolluntur totaliter
Ad tertium sic proceditur. 1. Videtur per diuturnam cessationem ab actu, ut patet
quod habitus non corrumpatur aut dimi- etiam in scientia et in virtute. Manifestum
nuatur per solam cessationem ab opere. est enim, quod habitus virtutis morahs facit
Habitus enim permanentiores sunt quam hominem promptum ad eligendum medium
passibiles qualitates, ut ex supra dictis appa- in operationibus et passionibus. Cum autem
ret. Sed passibiles qualitates non corrum- ahquis non utitur habitu virtutis ad mode-
puntur neque diminuuntur per cessationem randas passiones vel operationes proprias,
ab actu non enim albedo diminuitur, si
; necesse est quod proveniant multse passiones
visum non immutet; neque calor, si non et operationes prseter modum virtutis, ex
calefaciat. Ergo neque habitus diminuuntur inclinatione appetitus sensitivi et aliorum •

neque corrumpuntur per cessationem ab quae exterius movent. Unde corrumpitur

actu. virtus vel diminuitur per cessationem ab
2. Prffiterea, corruptio et diminutio sunt actu. Simihter etiam est ex parte habituum
qua^dam mutationes. Sed nihil mutatur intellectualium, secundum quos est homo
absque aliqua causa movente. Cum igitur promptus ad recte judicandum de imagina-
cessatio ab actu non importet aliquam cau- tis. Cum igitur homo cessat ab usu intellec-
sam moventem, non videtur quod per cessa- tuahs habitus insurgunt imaginationes
,

tionem ab actu possit esse diminutio vel extranese, et quandoque ad contrarium du-
corruptio habitus. centes, ita quod nisi per frequentem usum
3. Prseterea,
habitus scientiae et virtutis intellectuaUs habitus quodammodo succi-
sunt in anima inteUectiva, quee est supra dantur vel comprimantur, redditur homo
tcmpus. Ea vero qua3 sunt supra tempus minus aptus ad recte judicandum, et quan-
non corrumpuntur neque diminuuntur per doque totaUter disponitur ad contrarium. Et

' Ita codd.; in edit. : « per temporis diuturnita- tem. »

 : ;

3i6 SUMMA THEOLOGICA.

sic pcr cessatioiioin ab actu dimiimitur vel simplici non videtur procederc nisi unum.
etiam corrumpitur intellectualis habitus. Ergo in una potentia non possunt esse multi
Ad primum ergo dicendum, quod ita habitus.
etiam calor per cessationcm a calefaciendo 3. Praeterea, sicut corpusformatur per
corrumperetur, si per hoc incresceret frigi- figuram, ita potentia formatur per habitum.
dum, quod est calidi corruptivum. Sed unum corpus non potest simul formari
Ad secundum dicendum, quod cessatio ab diversis figuris. Ergo neque una potentia
actu est movens ad corruptionem vel dimi- potest simul formari diversis habitibus. Non
nutionem, sicut removens prohibens, ut dic- ergo plures habitus possunt simul esse in
tum est. una potentia.
Ad tertium dicendum, quod pars intellec- Sed contra estquod intellectus est una
tiva anima? secundum se est supra tempus, potentia, in qua tamen sunt diversarum
sed pars sensitiva subjacet tempori, et ideo scientiarum habitus.
per temporis cursum transmutatur quantum Respondeo dicendum, quod, sicut supra
ad passiones appetitivse partis, et etiam dictum est, habitus sunt dispositiones quffi-
quantum ad vires apprehensivas. Unde Phi- dam alicujus in potentia existentis ad ali-
losophus dicit in IV Pliysic, text. 117, quod quid, sive ad naturam, sive ad operationem
« tempus est causa oblivionis. » vel fmem naturse. Et de illis quidem habiti-

CoNCLusio. — Sicut ex actilms generatur et bus qui sunt dispositiones ad naturam, ma-
augetur habitus, ita cessare ab actu diniinuit et nifestum est quod possunt plures esse in uno
toUit nonnunquam habitum. suljjccto, eo quod unius subjecti possunt
diversimode partes accipi, secundum quarum
_ dispositionemhabitus dicuntur sicut si acci-
;

iJU/lJibliU LiiV. piantur humani corporis partes « humores »

DE DISTINCTIONE HABITUUM. P^^^* disponuntur secundum naturam hu-
(Et quatuor quseruntur.) manam, est habitus vel dispositio sanitatis
si vero accipiantur partes similes, ut nervi,

Deinde considerandum est de distinctione et ossa, et carnes, eadem dispositio in ordine

habituum et circa hoc qu«runtur quatuor
, ad naturam est fortitudo aut macies ; si vero
1° utrum multi habitus possint esse in una accipiantur mcmbra, ut manus et pes, et
potentia 2° utrum habitus distinguantur
; hujusmodi, earum dispositio natura conve-
secundum objecta; 3° utrum habitus dis- niens est pulchritudo. Et sic sunt plures
tinguantur secundum bonum et malum; habitus vel dispositiones in eodem.
4° utrum unus habitus ex multis habitibus Si vero loquamur de habitibus qui sunt
constituatur. dispositiones ad opera, qui proprie pcrtinent
ad potentias, sic etiam contingit unius po-
ARTICULUS PRIMUS. tentise esse habitus plures. Cujus ratio est,

Utrum miilti habitus possint esse in una quia subjectum habitus est potentia passiva,
mtentia. ^^ supra dictum est. Potentia enim activa
tantum non est alicujus habitus subjectum,
Ad prinium sic proceditur. 1. Videtur ut ex supra dictis patet. Potentia autem
quod non possint esse multi habitus in una passiva comparatur ad aotum determinatum
potentia. Eorum enim quai sccundum idem unius speciei, sicut materia ad formam eo ;

distinguuntur, multiphcato uno, multiplica- quod sicut materia dcterminatur ad unam

tur et ahud. Sed sccundum idem potcntiai formam per unum agens, ita etiam potentia
et habitus distinguuntur, scilicet sccundum passiva a rationo unius objecti dctcrmina- '

actus ct objecta. Similitcr ergo multiplican- tur ad unum actum secundum speciem.
tur. Non ergo possunt esse multi habitus in Unde sicut plura objccta possunt movero
una potentia. unam potentiam passivam, ita una potentia
2. Praiterca, potentia est virtus qusedam passiva potest esso subjectum divorsorum
simplox : scd in \mo subjccto simphci non actuum vcl perfcctionum secundum spo-
potcst osse diversitas accidcntium ;
quia sub- cicm. Ilabitus autom sunt qua^dam qualita-
jcctum est causa accidontis ; ab uno autom tes aut forma3 inhairontes potontia»,, quibus

*
Al. : « activi. »

iiiclinatiir potentia ad determinatos actus
secundum speciem. Unde ad unam poten-
tiam possunt plures habitus pertinere, sicut
et plures actus specie differentes.
Ad primum ergo dicendum, quod
rebus naturalibus diversitas specierum est
secundum formam, diversitas autem gene-
rum est secundum materiam, ut dicitur in
^ Metaph., text. 33; ea enim sunt diversa
genere quorum est materia diversa; ita
etiam diversitas objectorum secundum ge-
nus facit distinctionem potentiarum. Unde
Philosophus dicit in Yl Ethic, cap. i, a
med., quod « ad ea quse sunt genere altera,
sunt etiam animse particulse alise. » Diversi-
tas vero objectorum secundum speciem facit
diversitatem actuum secundum speciem, et
per consequens habituum. Qusecumque
enim sunt diversa genere, sunt etiam specie
diversa; sed non convertitur. Et ideo diver-
sarum potentiarum sunt diversi actus specie,
et diversi habitus. Non autem
diversi habitus sint diversarum
rum, sed possunt esse plures unius et sicut
sunt genera generum, et species specierum,
ita etiam contingit esse diversas
habituum et potentiarum.
Ad secundum dicendum, quod potentia,
etsi sit quidem simplex secundum essentiam,
est tamen multiplex virtute secundum quod
ad multos actus specie differentes se exten-
dit : et ideo nihil prohibet in
esse multos habitus speciedifferentes.
Ad tertium dicendum, quod corpus for-
matur per figuram, sicut per propriam
terminationem. Habitus autem non estter-
minatio potentiae, sed est dispositio ad ac-
tum ad ultimum terminum. Et ideo
sicut
iion possunt esse unius potentiae simul plu-
res actus, nisi forte secundum quod unus
comprehenditur sub alio; sicut nec unius
corporis plures figuraj, nisi secundum quod
una est in alia, sicut trigonum in tetragono.
Non enim potest intellectus simul multa actu
intelligere; potest tamen simul habitu multa
scire.
CoNci.csio. — Sicut unius potentise plures actus
esse possunt, ita in una eademque potentia plures
habitus esse valent.
' Ila codd. Alcau. et Tarrac, et edit. Patavinae;
edit. Rom., « ad determinationem actus; »Nicolai;
;;
QUtEST. LIV, ART. 1 ET 11. 347
*
ARTICULUS II.
Utrum habitus distinguantur secundum
objecta.
sicut in
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur
quod habitus non distinguantur secundum
objecta. Contraria enim sunt specie differen-
tia. Sed idem habitus scientiae est contrario-
rum, sicut medicina sani et aegri. Non ergo
secundum objecta specie differentia habitus
distinguuntur.
2. Praeterea, diversae scientiae sunt diversi
habitus. Sed idem scibile pertinet ad diver-
sas scientias; sicut terram esse rotundam
demonstrat naturalis et astrologus, ut dici-
tur in II Phys., text. 17. Ergo habitus non
distinguuntur secundum objecta.
3. Praeterea,ejusdem actus est idem ob-
jectum. Sed idem actus potest pertinere ad
diversos habitus virtutum, si ad diversos
oportet quod fines referatur sicut dare pecuniam alicui,
;
potentia- si sit propter Deum, pertinet ad charitatem
; si vero sit propter debitum solvendum, per-
tinet ad justitiam. Ergo etiam idem objec-
species tum potest ad diversos habitus pertinere.
Non ergo est diversitas habituum secundum
diversitatem objectorum.
Sed contra, actus differunt specie secun-
dum diversitatem objectorum, ut supra dic-
tum est. Sed habitus sunt dispositiones
una potentia quaedam ad actus. Ergo etiam habitus dis-
tinguuntur secundum diversa objecta.
Respondeo dicendum, quod habitus et est
forma quaedam, et est habitus. Potest ergo
distinctio habituum secundum speciem at-
tendi autsecundum communem modum quo
formae specie distinguuntur, aut secundum
proprium modum distinctionis habituum.
Distinguuntur siquidem formae ab invicem
secundum diversa principia activa, eo quod
omneagens facit simile secundum speciem.
Habitus autem importat ordinem ad aliquid.
Omnia autem quae dicuntur secundum ordi-
nem ad aliquid, distinguuntur secundum
distinctionem eorum ad quae dicuntur. Est
autem habitus dispositio quaedam ad duo
ordinata, seilicet ad naturam, et operatio-
nem consequentem naturam.
secundum tria habitus specie
Sic igitur
distinguuntur uno quidem modo secun-
:
dum principia activa talium dispositionum
« ad terminationem actus. »
348 SUMMA THEOLOGICA.
alio modo secundum naturam; tertio
vero sumi ut differentia alicujus speciei, ut patet
vero modo secundum objecta specie differen- per Philosophum, in IV Topic., cap. ult.,
tia, ut per sequentia explicabitur. loc.66. Similiter etiam malum, cum sitpriva-
Ad primum ergo dicendum, quod in dis- tio et non ens, non potest esse aUcujus entis
tinctione potentiarum vel etiam habituum, differentia. Non ergo secundum bonum et
non est considerandum ipsum objectum ma- malum possunt habitus specie distingui.
terialiter, sed ratio objecti differens specie 3. Prgeterea, circa idem objectum contin-
vel etiam genere. Quamvis autem contraria git esse diversos habitus malos, sicut circa
specie differant diversitate rerum, tamen concupiscentias, intemperantiam et insensi-
eadem ratio est cognoscendi utrumque, quia bilitatem ; etiam plures habitus
et simUiter
unum per aliud cognoscitur, Et ideo inquan- bonos, virtutem humanam et virtu-
scilicet
tum conveniunt in una ratione cognosci- tem heroicam, sive divinam, ut patet per
bilis, pertinent ad unum habitum cognosci- Philosophum, in VII Ethic, cap. i. Non ergo
tivum. distinguuntur habitus secundum bonum ct
Ad secundum dicendum, quod terram malum.
esse rotundam, per aliud medium demons- Sed contra est quod habilus bonus contra-
trat naturaUs, et per aliud astrologus. Astro- riatur habitui malo, sicut virtus vitio. Sed
logus enim hoc demonstrat per media ma- contraria sunt divcrsa secundum speciem.
thematica, sicut per figuras ecHpsium, vel Ergo habitus differunt specie secundum dif-
per aliud hujusmodi naturalis vero hoc
; ferentiam boni et mali.
demonstrat per medium naturale, sicut per Respondeo dicendum, quod, dictum sicut
motum gravium ad medium, vel per aliud est, habitus specie distinguuntur non solum
hujusmodi. Tota autem virtus demonstratio- secundum objecta et principia activa, sed
nis, quee est « syllogismus faciens scire, » ut etiam in ordine ad naturam ;
quod quidem
dicitur in I Post., text. 5, dependet ex medio; contingit dupUciter : uno modo secundum
et ideo diversa media sunt sicut diversa convenientiam ad naturam, vel etiam secun-
principia activa, secundum quae habitus dum disconvenientiam ab ipsa et hoc modo ;

scientiarum diversificantur. distinguntur specie habitus boiius et maius.

Ad tertium dicendum, quod, sicut Philo- Nam habitus bonus dicitur qui disponit ad
sophus dicit in II Phys., text. 89, et in VII actum convenientem naturae agentis habi- ;

Ethic, cap. vni, a med., ita se habet finis

(( tus autem malus dicitur qui disponit ad ac-
in operabihbus, sicut principium in demons- tum non convenientem naturae sicut actus ;

trativis ; » et ideo diversitas fmium diversifi- virtutum naturse humanee conveniunt, eo

cat virtutes, sicut et diversitas activorum quod sunt secundum rationem actus vero ;

principiorum sunt etiam ipsi fines objecti

; vitiorum, cum sint contra rationem, a na-
actuum interiorum, qui maxime pertinent tura humana discordant. Et sic manifestum
ad virtutes, ut ex supra dictis patet. est quod secundum differentiam boni et
CoNCLUSio. —
Sccundum triii habitus spccic maU, habitus specie distinguuntur.
(listinguuntur secundum principia activa talium
:
Alio modo secundum naturam habitus
dispositionum sccundum naturam, secundum
, distinguuntur, ex eo quod habitus unus dis-
ohjecta specie differentia. ponit ad actum convenientcm naturai infe-
riori, alius autcm habitus disponit ad actum

ARTICULUS III. convenientcm natura3 superiori. Et sic virtus

liumana, qua3 dispoiiit ad actum convenien-
Utrum habitus distinguantur secundum
tem naturai humana?, distinguitur a divina
bonum et malum.
virtute vcl heroica, qua3 disponit ad actuin
Ad tertium sic procoditur. 1. Videtur convenientem cuidam superiori naturai.
f[uod habitus non distinguantur sccundum Ad primum ergo dicendum, (juod contra-
bonum ct malum. Bonum enim et mahira riorum potest csse iinus habitus, secundum
sunt contraria. Sed idcm habitus cst contra- quod contraria conveniunt in una ratione.
riorum, ut supra habitum est. Ergo habitus Nunquam tainen contiiigit (juod habitus
non distinguuntur secundum bonum ct ma- contrarii siiit unius spocici. Contrarictas

lum. cnini liabituum cst sccundum contrarias ra-

2. i^raitcrca, bonum convortitur cum cnto; Et ita socundum bonum et malum
tioiios.

ot sic cum sit commune omnibus non potest habitus distinguuntur, sciUcet iiiquantum
 .

QU^ST. LIV, ART. TIl RT IV. 349

unus habitus est bonus, et alius malus non
autem ex hoc quod unus est boni, et alius
est mali.
Ad secundum dicendum, quod bonum
commune omni enti non est differentia cons-
tituens speciem alicujus habitus, sed
dam bonum determinatum, quod
dum convenientiam ad determinatam natu-
ram, scilicet humanam. Similiter etiam
malum, quod est difTerentia constitutiva ha-
bitus, non est
privatio pura, sed est ahquid
determinatum repugnans determinatse na-
turse.
Ad
tertium dicendum, quod plures habitus
; habitus non constituitur ex pluribus habiti-
bus.
Respondeo dicendum, quod habitus ad
operationem ordinatus, de quo nunc princi-
paliter intendimus, est perfectio qusedam
quod- potentiae. Omnis autem perfectio proportio-
est secun- natur suo perfectibili. Unde sicut potentia,
cum sit una, ad multa se extendit, secundum
quod conveniunt in uno aliquo, id est, in ge-
nerali quadam ratione objecti, ita etiam
habitus ad multa se extendit, secundum
quod habent ordinem ad ahquod unum,
puta ad unam specialem rationem objecti.vel
unam naturam vel unum principium , ut
,

boni circa idem specie distinguuntur secun-
dum convenientiam ad diversas naturas,
ut dictum est. Plures vero habitus mali dis-
tinguuntur circa idem agendum secundum
diversas repugnantias ad id quod est secun-
dum naturam; sicut uni virtuti contrarian-
tur diversa vitia circa eamdem materiam.
CoNCLDsio. —
Distinguuntur habitus per bonum
et malumprout disponunt hominem in ordine ad
naturam, vel ad actum convenientem, vel disso-
nantem naturse, seu etiam in ordine ad actum
convenientem natura? superiori, vel naturse infe-
riori.
ARTICULUS IV.
Utrum unus habitus ex multis
constituatur
ex supra dictis patet. Si igitur consideremus
habitum secundum ea ad quse se extendit,
sic inveniemus in eo quamdam multiplicita-
tem. Sed quia illa multiplicitas est ordinata
ad aliquid unum, ad quod principaliter res-
picit habitus, inde est quod habitus est qua-
litas simplex non constituta ex pluribus ha-
bitibus, etiamsi ad multa se extendat. Non
enim unus habitus se extendit ad multa
nisi in ordine ad unum, ex quo habet uni-
tatem.
Ad primum ergo dicendum, quod successio
in generatione habitus non contingit ex hoc
quod pars ejus generetur post partem, sed
ex eo quod subjectum non statim consequi-
tur dispositionem flrmam et difficile mobi-
hahitibus
lem et ex eo quod primo imperfecte incipit
;

esse in subjecto, et paulatim perficitiu'; sicut

Ad quartum sic proceditur. 1.
Videtur etiam est de aliis qualitatibus.
quod unus habitus ex pluribus habitibus Ad secundum dicendum, quod partes quse
constituatur. Illud enim cujus generatio non singulis virtutibus cardinalibus assignantur,
simul perficitur, sed successive, videtur cons- non sunt partes integrales, ex quibus consti-
titui ex pluribus partibus. Sed generatio ha- tuatur totura, sed partes subjectivse, sive po-
bitus non est simul, sed successive ex pluri- tentiales, ut infra patebit.
busactibus, ut supra habitum est. Ergo unus Ad tertium dicendum, quod ille qui in
habitus constituitur ex pluribus. aliqua scientia acquirit per demonstratio-
2. Prseterea, ex partibus constituitur to- nem unius, habet
scientiam conclusionis
tum. Sed uni habitui assignantur multae quidem habitum, sed imperfecte cum vero ;

partes, sicut TuIIius ponit, hb. II De invent., acquirit per aliam demonstrationem scien-
ahquant. ante fm., multas partes fortitudi- tiam conclusionis alterius, non aggeneratur
nis, et temperantise, et aliarum virtutum, in eo alius habitus, sed habitus qui prius ine-
Ergo unus habitus constituitur ex pluribus. rat fit perfectior, utpote ad plura se exten-
3. Praeterea, de una sola conclusione dens ; eo quod conclusiones et demonstratio-
potest scientia haberi actu et habitu. Sed nes unius scientiffi ordinatse sunt, et una
multae conclusiones pertinent ad unam scien- derivatur ex aha.
tiam totam, sicut ad geometriam vel arith-
CoNCLUsio. — Habitus est qualitas una simplex,
meticam. Ergo unus habitus constituitur ex ex pluribus habitibus constituta licet enim
non :

multis. ad multa se extendat, id non flt nisi in ordine ad

Sed contra, habitus, cum sit quahtas unum, a quo habet unitatem.
qusedam, est forma simplex. Sed nullum
simplex constituitm" ex pluribus. Ergo unus
 ; ;

350 SUMMA THEOLOrxICA.

tutes naturales non sunt habitus, scd po-
tentiae qusedam. Ergo ctiam ncque virtutes
gUJibilO LV. humanffi.
DE VIRTUTIBUS QUANTUM AD EARUM ESSENTIAS. Scd contra cst quod Philosophus, in Ub.
[Et quatuor quseruntur.) Prsedicam., cap. « De quaht., » scientiam et
virtutem ponit esse habitus.
Consequenter considcrandum est de habi- Respondco dicendum, quod virtus no-
tibus in speciah; et quia habitus, ut dictum minat quamdam potentise perfectionem.
est, distinguuntur per bonum et malum, Uniuscujusque enim perfcctio prsecipue
primo dicendum est de habitibus bonis, qui consideratur in ordine ad suum fmem fmis ;

sunt virtutes, et aha eis adjuncta, scilicet autcm potentia3 actus est, unde potentia di-
dona, beatitudines et fructus; secundo de citur esse perfecta, secundum quod deter-
habitibus mahs, scilicet de vitiis et peccatis. minatur ad suum actum.
Circa virtutes autem quinque conside- Sunt autem qua;dam potentiae, quse se-
randa sunt primo de essentia virtutis se-
: ; cundum seipsas sunt determinatsB ad suos
cundo de subjecto ejus; tertio de divisione actus, sicut potentise naturales activse ; et
virtutum quarto de causa virtutis quinto
; ;
ideo hujusmodi potentise naturales secun-
de quibusdam proprietatibus virtutis. dum seipsas dicuntur virtutes. Potentiae
Circa primum quaeruntur quatuor : autem rationales, quse sunt proprise hominis
1° utrum virtus humana sit habitus non sunt determinatse ad unum, sed se
2° utrum sit habitus operativus ; 3° utrum habent indeterminate ad multa determi- ;

sit habitus bonus; 4° de defmitione virtutis. nantur autem ad actus per habitus, sicut ex
supra dictis patet, et ideo virtutes humanse
ARTICULUS PRIMUS. habitus sunt.

Uirum virtus humana sit habitus. ,

^^ primum ergo dicendum, quod quan-
doque virtus dicitur id ad quod est virtus,
Ad primum sic proceditur. \. Videtur scihcet vel objectum virtutis, vel actus
quod virtus humana non sit habitus. Virtus quandoque id quod
ejus; sicut fides dicitur
enim est ultimum potentise, » ut dicitur in
<( creditur, quandoque vero ipsum credere,
\ De cselo, text. 146. Sed ultimum unius- quandoque autem ipse habitus quo creditur.
cujusque reducitur ad genus illud cujus est Unde quando dicitur quod virtus est « ulti-
ultimum, sicut punctum ad genus linese. mum potentise, » sumitur virtus pro objecto
Ergo virtus rcducitur ad genus potentise, et virtutis. Id enim
quod ultimo potentia
in
non ad genus habitus. potest, est id ad quod dicitur virtus rei
2. Prseterea, Augustinus dicit in II De sicut si aliquis potest ferre centum libras, et
lihero arbitr., cap. xix, § 50, col. 12C8, t. \, non plus, virtus ejus consideratur secundum
quod virtus est bonus usus liberi arbitrii. centum libras, non autem secundum sexa-
Sed usus liljcri arbitrii est actus. Ergo vii'- ginta. Objectioautemprocedebatac si essen-
tus non est habitus, sed actus. tiaUter virtus esset (( ultinmm potentiee. »
3. Praeterea, habitibus non meremur, sed Ad sccundum dicendum,quodbonus usus
actibus alioquin homo mereretur continue,
: liberi arbitrii dicitur esse virtus secundum
etiam dormiendo. Scd virtutibus meremur. eamdem rationem, quia scilicet est id ad
Ergo virtutes non sunt habitus, sed actus. quod ordinatur virtus sicut ad proprium ac-
4. Prseteroa, Augustinus dicit in Ub. De tum. Nihilcstenimaliudactus virtutisquam
moribus Eccles. ', quod virtus est ordo (( bonus usus Uberi arbitrii.
amoris » etin lib. LXXXIII Quxst., q. xxx,
; Ad tertium diccndum, quod aliquo dici-
col. 19, t. 0, dicit quod ordinatio, qua3 vir- ((
mur mercri duplicitcr uno modo, sicut ipso
:

tus vocatur, est fruendis frui, et utcndis mcrito, eo modo quodicimur currerecursu,
Ordo autem scu ordinatio nominat vel
uti. » ct lioc modo mcrcmur actibus; alio modo
actum vel relationem. Ergo virtus non est dicimur mcreri aUquo quasi principio me-
habitus, sed actus vel relatio. rendi, sicut dicinuu- currcre potontia mo-
5. Pra?terea, sicut inveniuntur virtutes tiva; et sic dicinuu' mcreri virlulibus et
humanui, ita et virtutes naturales. Sed vir- habitibus.

< Ila Parm.; vide el De civit. Dei, cap. xxii, col. 467, t. 7.
 . . ;

OU^^ST. LV, ART. I ET II. 351

Ad quartum dicendum, quod virtus dici- Unde cum duplex sit potentia, scilicet poten-
tur (( ordo » vel (( ordinatio amoris, » sicut tia ad ad agere, utriusque
esse, et potentia

id ad quod est virtus; per virtutem enim or- potentise perfectio virtus vocatur. Sed po-
dinaturamor in nobis. tentia ad esse se tenet ex parte materise,

Ad quintum dicendum, quod potentise quse est ens in potentia potentia autem ad ;

naturales sunt de se determinatse ad unum, agere se tenet ex parte formse, quae est
non autem potentise rationales ; et ideo non principium agendi, eo quod unumquodque
est simile, ut dictum est. agit, inquantum est actu. In constitutione
CoNCLusio. - Cum viitus sit perfectio potentife autem hominis corpus se tenet sicut materia,
in orciine ad actum, uecessario virtus est habitus. anima vero sicut forma. Et quantum quidem
ad corpus, homo communicat cum aliis ani-
ARTICULUS II. malibus, et simihter quantum ad vires quse
«i^nt animse et corpori communes.
Utrum virtus humana sit habitus opera-
. Solse autem illse vires qua3 sunt proprise
animae, scilicet sunt hominis
rationales,
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur tantum. Et ideo virtus humana, de qua lo-
quod non sit de ratione virtutis humanse quimur, non potest pertinere ad corpus, sed
quod sit habitus operativus. Dicit enim Tul- tantum ad id quod est proprium animse.
lius in IV De tuscul. quxstion,, ante med., Unde virtus humana non importat ordinem
quod (( sicut est sanitas et pulchritudo cor- ad esse, sed magis ad agere. Et ideo de ra-
Sed sanitas et
poris, ita est virtus animse. » tione virtutis humanse est quod sit habitus
pulchritudo non sunt habitus operativi Ergo . operati vus
neque etiam virtus. Ad primum ergo dicendum, quod modus
2. Prseterea, in rebus naturalibus inve- actionis sequitur dispositionem agentis
nitur virtus non solum ad agere, sed etiam unumquodque enim quale est, talia ope-
ad esse, ut patet per Philosophum, in I Be ratur. Et ideo cum virtus sit principium
cxlo, quod qusedam habent virtutem ut sint aliqualis operationis, oportet quod in ope-
semper, qusedam vero non ad hoc quod sint rante prseexistat secundum virtutem aliqua
semper, sedaliquotemporedeterminato.Sed conformis dispositio. Facit autem virtus
sicut se habet virtus naturalis in rebus natu- operationem ordinatam; et ideo ipsa virtus
ralibus, ita se habet virtus humana in ratio- estqusedam dispositio ordinata in anima,
nalibus. Ergo etiam virtus humana non secundum scilicet quod potentise animae '

solum est ad agere, sed etiam ad esse. ordinantur aliqualiter ad invicem, et ad id

3. Prseterea, Philosophus dicit in VII quod est extra. Et ideo virtus, inquantum
Physic, ie,xi. quod virtus est
17, dispo- (( est conveniens dispositio animae, assimilatur
sitio perfecti ad optimum. » Optimum au- sanitati et pulchritudini, quae sunt debitae
tem, ad quod hominem oportet disponi per dispositiones corporis. Sed per hoc non
virtutem, est ipse Deus, ut probat Augus- exckiditur quin virtus etiam sit operationis
tinus in lib. De moribus Ecclesix, cap. ni, principium.
coL 1312, t. 1, ad quem disponitur
VI et XIV, Ad secundum dicendum, quod virtus quffi
anima per assimilationem ad ipsum. Ergo estad esse, non hominis, sed
est propria
videtur quod virtus dicatur qualitas quse- solum virtus quse est ad opera rationis, quae
dam animse in ordine ad Deum, tanquam sunt propria hominis.
assimilatiVa ad ipsum, noii autem in ordine Ad tertium dicendum, quod cum Dei
ad operationem. Non igitur est habitus ope- substantia sit ejus actio, summa assimilatio
rativus. hominis ad Deum est secundum aliquam
Sed contra est quod Philosophus dicit in operationem. Unde, sicut supra dictuni est,
II Ethic, cap. vi, in princ, quod virtus (( felicitas sive beatitudo per quam homo Deo
uniuscujusque rei est quse opus ejus bonum maxime conformatur, quae est fmis humanae
reddit. » vitae, in operatione consistit.

Respondeo dicendum, quod virtus ex ipsa Conclusio. — Virtus humana cum sit perfectio
ratione nominis importat quamdam per- potentise in ordine ad opus, oportet ipsam esse
fectionem potentise, ut supra dictum est. habitum operativum.

^ Al. : « propriaj potentise. »

 ;

3r»2 SUMMA THEOLOGICA.

Ad secundum dicendum, quod malum
ebrietatis et nimiae potationis consistit in
ARTICULUS III
defectu ordinis rationis. Contingit autem
LJtrum virlus humana sit habitus bonus. cum defectu rationis esse aliquam poten-
tiam inferiorem perfectam ad id quod est
Ad tertium sic Yidetur quod
proceditur. 1 . sui generis, etiam cum repugnantia vel de-
non sit de ratione virtutis quod sit habitus fectu rationis. Perfectio autem talis potentiae,

bonus. Peccatum enim in malo semper su- cum sit cum defectu rationis, non posset
mitur. Sed etiam peccati est aliqua virtus, dici virtus humana.
secundum illud I Cor., xv, 56 Virtus pec- : Ad tertium dicendum, quod tanto ratio
cati lex. Ergo virtus non semper est habitus perfectior esse ostenditur, quanto infirmi-
bonus. tates corporis et inferiorum partium magis
2. Praeterea, virtus potentiae respondet. potest vincere seu tolerare. Et ideo virtus
Sed potentia non solum se habet ad bonum, humana, quae rationi attribuitur, in infir-
sed etiam ad malum, secundum illud Isa., mitate perfici dicitur, non quidem rationis,
V, 22 Vae qui potentes estis ad bibendum
: sed in infirmitate corporis et inferiorum par-
vinum, et viri fortes ad miscendam ehrie- tium.
tateml Ergo etiam virtus se habet et ad Conclusio. - Virtus humana, qu« est habitus
bonum et ad maium. operativus, cum disiionat hominem in ordine ad
3. Praeterea, secundum Apostolum, II ad aitimum in quod potest, necessario bonus est
Cor., xn, 9, virtus in infirmitate perficitur. habitus etboni operativus.
Sed inflrmitas est quoddam malum. Ergo
virtus non solum se habet ad bonum, sed
ARTTrUTUS IV
etiam ad malum.
Sed contra est quod Augustinus dicit in Utrum virtus convenienter definiatur.
lib. De moribus Ecclesise, cap. vi, col. 1314,

t. 1 « Nemo autem dubitaverit quod virtus

: Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur
animam faciat optimam; » et Philosophus quod non sit conveniens definitio virtutis
dicit in II Ethic, cap. vi, quod virtus est (( quae solet assignari, scilicet : (( Virtus est
quse bonum facit habentem et opus ejus bona qualitas mentis, qua recte vivitur, qua
bonum reddit. » nullus male utitur, quam Deus in nobis sine
Respondeo dicendum, quod, sicut supra nobis operatur. » Virtus enim est bonitas
dictum est, virtus importat perfectionem hominis ipsa enim est quae bonum facit
; ((

Unde virtus cujuslibet

potentiae. (( rei deter- habentem. » Sed bonitas non videtur esse
minatur ad ultimum in quod res potest, » bona, sicut nec albedo est alba. Igitur in-
ut dicitur inI De cselo, text. 116. Ultimum convenienter dicitur quod virtus est bona ((

autem quod unaquseque potentia potest,

in qualitas. »
oportet quod sit bonum nam omne malum ; 2. Praeterea, nulla differentia est commu-
defectum quemdam importat; unde Dio- nior suo genere, cum sit gencris divisiva.
nysius dicit in IV De divin. nom., quod Sed boiuim estcommunius qiiam qualitas
((omne malum est infirmum. Et propter » convertitur enim cum ente. Ergo boiium
hoc oportet quod virtus cujuslibet rei dicatur non dcbet poni in defmitione virtutis , ut
in ordinc ad boiium. Unde virtus humana difforcntia qualitatis.
quae est habitus operativus, est bonus ha- 3. Pra^terea, sicut Augiistinus dicit in
bitus, et boni operativus. XII De Trinit., cap. iii, col. 999, t. 8 ,
((ubi
Ad primum ergo dicendum, quod, sicut primo occurrit aliquid quod non sit nobis
pcrfectum, ita ct bonum dicitur metapho- pecoribusquc communo, illud ad mentem
rice in malis dicitur cnim et perfectus fur
; pertinct. » Scd quirdam virtutes sunt etiara
sive latro, ct bonus fur sivc latro, ut patct irrationaljilium partium ut Philosophus ,

per Philosophum, in V Metaph., taxi. 21. dicit iii III Ethic, cap. x, in princ. Non
Secundum hoc ergo ctiam virtus meta- ergo oinnis virtus ost bona qualitas nien- ((

phorice in malis dicitur; et sic virtus peccati tis. »

dicitur lex, inquantum scilicet per legem 4. Praetorca, rectitudo videtur ad justi-
occasionaliter cst peccatum augmcntatum, tiam pcrtincre; undc iidem dicuntur recti
et quasi ad niaximum suum possc pervenit. ct justi. Scd justitia esl spocies virtiitis. lii-
 ; ; . ;

QU^ST. LV, ART. IV. 355

convenienter ergo ponitur rectum in defi- rum et falsum. Virtus autem est habitus
nitione virtutis , cum dieitur : « Qua recte semper habens ad bonum. Et ideo ut
se
vivitur. )) discernatur virtus ab his quse semper se
5. Prffiterea ,
quicumque superbit de ali- habent ad malum, dicitur « Qua recte vi- :

quo , male utitur eo. Sed multi superbiunt vitur; » ut autem discernatur ab his quse
de virtute ; enim Augustinus in Regula,
dicit se habent quandoque ad bonum, quandoque
§ 2, col. 1379, t. 1 quod « superbia etiam
,
ad malum dicitur « Qua nuUus male uti-
, :

bonis operibus insidiatur, ut pereant. » Fal- tur. » Causa autem efficiens virtutis infusae,
sum est ergo quod nemo virtute male de qua defmitio datur, Deus est; propter
utatur. quod dicitur « Quam Deus in nobis sine
:

6. Praeterea, homo
per virtutem justifi- nobis operatur » quse quidem particula si ;

catur. Sed Augustinus super illud Joannis, auferatur reliquum definitionis erit cora-
,

XIV : Mojorahorum faciet,dicit,serm. clxx, mune omnibus virtutibus, et acquisitis, et

cap. XI ; § 13, col. 923 , t. 5 : « Qui creavit infusis («)
te sine te, non justificabit te sine te. )> In- Ad primum ergo dicendum, quod id quod
convenienter ergo dicitur quod virtutem (( primo eadit in intellectu , est ens. Unde
Deus in nobis sine nobis operatur. » unicuique apprehenso a nobis attribuimus
Sed contra est auctoritas Augustini ex , quod sit ens et per consequens quod sit
,

cujus verbis prsedicta defmitio colligitur.

'
unum et bonum quse convertuntur cum ,

Respondeo dicendum quod ista defmitio ,

entei Unde dicimus quod essentia est ens et ,

perfecte complectitur totam rationem vir- una', et bona et quod unitas est ens et ; ,

tutis. una, et bona; et similiter de bonitate. Non

enim ratio uniuscujusque rei col-
Perfecta autem hoc habet locum in speciaUbus for-
ligitur ex omnibus causis ejus. Comprehen- mis, sicut est albedo et sanitas; non enim
dit autem praedicta defmitio omnes causas omne quod apprehendimus^ sub ratione albi
virtutis.Causa namque formahs virtutis, et sani apprehendimus. Sed tamen eonside-
sicut et cujushbet rei accipitur ex ejus ^ randum quod sicut accidentia et formae
,
,

genere et differentia, cum dicitur bona qua- non subsistentes dieuntur entia non quod ,

htas genus enim virtutis quahtas est diffe-

; ; ipsa habeant esse, sed quia eis aUquid est,
rentia autem bonum. Esset tamen conve- ita etiam dieuntur bona vel una non qui- ,

nientior defmitio , si loco quaUtatis habitus dem aUqua aUa bonitate vel unitate, sed
poneretur qui est genus propinquum. Vir-
,
quia est eis aUquid bonum vel unum. Sic
tus autem non habet materiam ex qua, igitur et virtus dieitur bona, quia ea ali-
sicutnec aha accidentia; sed habet materiam quidestbonum.
eirca quam
materiam in qua scilicet
, et , Ad seeundum dieendum quod bonum ,

subjectum. Materia aulem circa quam est quod ponitur in definitione virtutis non est ,

objeclum virtutis, quod non potuit in pree- bonimi commune, quod convertitur eum
dicta defmitione poni, eo quod per objectum ente, et est in plus quam
quaUtas; sed est
determinatur virtus ad speciem hic autem ; bonum rationis , secundum quod Dionysius
assignatur defmitio virtutis in communi dicit in iv cap. De div. nom., § 32, eol. 734-,
unde ponitur subjectum loco eausae mate- t. 1, quod (( bonum animse est seeundum
rialis, cum dicitur quod est bona qualitas rationem esse. n

xnentis. Finis autem virtutis cum sit habitus Ad tertium dicendum, quod virtus non
operativus, est ipsa operatio. Sed notandum potest esse in irrationali parte animee nisi ,

quod habituum operativorum aliqui sunt inquantum participat rationem, ut dicitur

semper ad malum, sicut habitus vitiosi aU- ; in I Ethic, e. ult. Et ideo ratio sive mens ,

qui vero quandoque ad bonum et quando- , est proprium subjeetum virtutis humanae.
que ad malum sicut opinio se habet ad ve- , Ad quartum dieendum quod ,
justitiae est

^ Ex diversis locis II De lib. arbit., cap. xix, col. 3. Habitus electivus in medio virtutis consistens,
1268; ex IV Contra Juiianum, c. iir, ^ 19, col. 747, prout sapiens et prudens determinaverit. Hsec defl-
t. 10, etc. nitio solis virtutibus moralibufe convenit, non vero
(o) Virtus varie definitur : intellectualibus nec theologicis
1. Dispositio perfecti ad optimum ;
4. Bona qualitas mentis qua recte vivitur et nemo
2. Habitus qui bonum facit habentem et opus ejus male utitur, et quam Deus in nobis sine nobis ope-
reddit bonum ratur.

II. 23
 ;

su SUMMA THEOLOGICA.
propria rectitudo quae constituitur circa res bentem, et opus ejus bonum reddit. » Sed
exteriores qua? in usum hominis veniunt,
,
sicut opus constituitur per potentiam, ita
quae sunt propria materia justitiae ut infra , habens virtutem constituitur per essentiam
patebit. Sed rectitudo, quae importat ordi- animae. Ergo virtus non magis pertinet
nem ad fmem debitum ad legem divinam, et ad potentiam animae quam ad essentiam
quae est regula voluntatis liumanse, ut supra animae.
dictum communis est omni virtuti.
est, 3. Praeterea, potentia est in secunda spe-
Ad quintum dicendum quod virtute po- ,
cie qualitatis. Virtus autem est quaedam
test aliquis male uti tanquam objecto puta , qualitas, ut supra dictum est. Qualitatis au-
cum male de virtute, cum odit eam,
sentit tem non est qualitas. Ergo virtus non est in
vel superbit de ea non autem tanquam ; potentia animae sicut in subjecto.
principio usus, ita scilicet quod nialus sit Sed contra, (( virtus est ultimum poten-
actus virtutis. tiae, )) ut dicitur in I Be
, text. 116. Sed
cselo
Ad sextum dicendum quod ,
virtus infusa ultimum est in eo cujus est ultimum. Ergo
causatur in nobis a Deo sine nobis agenti- virtus est in potentia animae.
bus non tamen sine nobis consentientibus
, Respondeo dicendum, quod virtutem per-
et sic est intelligendum quod dicitur Quam : (( tinere ad potentiam animae, ex tribus potest
Deus in nobis sine nobis operatur. » Quse esse manifestum : primo quidem ex ipsa ra-
vero per nos aguntur Deus in nobis causat , tione virtutis ,
quae importat perfeotionem
non sine nobis agentibus ipse enim opera- : potentiae autem est in eo cujus est
;
perfectio
tur in omni voluntate et natura. perfectio. Secundo ex eo quod est habitus

CoNCLusio. —
bona qualitas, seu
Virtus est
operativus ut supra dictum est omnis au-
, ;

habitus mentis, qua recte vivitur, et qua nullus

tem operatio est ab anima per aliquam po- ,

male utitur et quam Deus in nobis sine nobis

:
tentiam. Tertio ex hoc quod disponit ad
operatur. optimum optimum autem est finis qui vel
;
,

est operatio rei vel aliquid oonsecutum per

,

operationem a potentia egredientem.

QUiESTIO LVI.
Unde virtus humana est in potentia
DE SUBJECTO VIRTUTIS. animae sicut in subjecto.
(Et sex quseruntur.) Ad priraum ergo dicendum, quod vivere
dupliciter sumitur quandoque enim dicitur :

Deinde considerandum est de subjecto vir- vivere ipsum esse viventis ; et sic pertinet
tutis et circa hoc queeruntur sex
;
1" utrum : ad essentiam animae, quae est viventi es-
virtus sit in potentia animse sicut in sub- sondi principium alio modo vivere dicitur ;

jecto ; 2° utrum una virtus possit esse in operatio viventis, et sic virtute recte vivi-
pluribus potentiis ;
3° utrum intelleotus pos- tur, inquantum per eam aliquis recte ope-
sit esse subjectum virtutis; 4° utrum irasci- ratur.
bilis et concupiscibilis ; .5° utrum vires ap- Ad secundum dicendum, quod bonum vel
prehensivae sensitivae; 6° utrum voluntas. est finis , vel in ordine ad finem dicitur ; et
ideo cum bonum operantis consistat in ope-
ratione hoc etiam ipsum quod virtus ope-
ARTICULUS PRIMUS. ,

rantem bonum facit, refertur ad operationem

Vtrum virtus sit in potentia animse sicut in et per consequens ad potentiam.
subjecto. Ad tertium dicendum, quod unum acci-
dens dioitur esse in alio sicut in subjecto,
Ad primum sic proceditur. Videtur 1. non quia accidens per seipsum possit susten-
quod virtus non sit in potontia animae sicut tare aliud acoidens scd quia unum accidens ,

in subjecto. Dicit enim Augustinus in II inhaeret substantiai mediante alio accidente,

lib. De libero arbitr., cap. xix, col. 12G7, ut color corpori mediante superficie; unde
t. quod « virtus est qua recte vivitur. »
1 ,
superficies dicitur esse sul)Jectum coloris. Et
Vivere autem non est per potentiam animae, eo modo potenlia animae dicitur esse subjec-
sed per ejus cssentiam. Ergo virtus nou est tuin virtutis.
in potentia anima^ sed in ejus esscntia. (^oNci.isio. — Virtus liuniana cum sit perfectio
2. Praetcrea, Philosophus dicit in II Ethic, et habitus opei'ativus, csl iu potcnlia anima) tan-
cap. VI : (( Virlus est quae bonum facit ha- cpiam in jjroprio subjecto.
 »

QLT^.ST. LVI, ART. II ET III. 388

Ad secundum dicendum, quod scire pree-

exigitur ad virtutem moralem inquantum ,
ARTICULUS 11.
virtus moralis operatur secundum rationem
Utrum una virtus possit esse in pluribus rectam sed essentialiter in appetendo virtus
;

potentiis. moralis consistit.

Ad tertium dicendum, quod prudentia
Ad secundum Videtur
sic proceditur. 1. realiter est in ratione sicut in subjecto ; sed
quod una virtus possit esse in pluribus po- praesupponit rectitudinem voluntatis sicut
tentiis. Habitus enim cognoscuntur per ac- principium, ut infra dicetur.
tus. Sed unus actus progreditur diversimode CoNCLUsio. — Impossibile est unam virtutem
a diversis potentiis, sicut ambulatio procedit esse duabus potentiis, nisi illa; ordinem ad
in

a ratione sicut a dirigente a voluntate sicut ,

invicem habeant in paii.icipatione illius virtutis.
a movente, et a potentia motiva sicut ab
exequente. Ergo etiam unus habitus virtu- ARTICULUS III.
tis potest in pluribus esse potentiis.

2. Praeterea, Philosophus dicit in II Ethic, Utrum intellectus possit esse subjectum

cap. VI, quod ad virtutem tria requiruntur, virtutis.
scilicet « scire, velle et immobiliter operari.

Sed scire pertinet ad intellectum velle ad ,

Ad tertium sic proceditur. 1. Videtur
voluntatem. Ergo virtus potest esse in plu- quod non sit subjectum virtutis.
intellectus

ribus potentiis. Dicit enim Augustinus in lib. De moribus

3. Praiterea, prudentia est in ratione, Ecclesiae, cap. xv, col. d322, t. 1, quod

cum sit recta ratio agibilium, » ut dicitur

((
((omnis virtus est amor. » Subjectum autem
in VI Ethic., cap. v est etiam in voluntate
;
amoris non est intellectus, sed solum vis ap-
quia non potest essecum voluntate perversa, petitiva. Ergo nuUa virtus est in intellectu.

ut in eodem libro, cap. xn, in fme, dicitur. 2. Prseterea, virtus ordinatur ad bonum,

Ergo una virtus potest esse in duabus po- sicut ex supra dictis patet. Ronum autem
tentiis. non est objectum intellectus, sed appetitivse
Sed contra , virtus est in potentia animse virtutis. Ergo subjectum virtutis non est in-

sicut in subjecto. Sed idem accidens non tellectus, sed appetitiva virtus.

potest esse in pluribus subjectis. Ergo una 3. Prseterea, (( virtus est quee bonum facit

virtus non potest esse in pluribus potentiis habentem, » ut Philosophus dicit, lib. II
ftnimae. Ethic, cap. vi. Sed habitus perficiens in-
Respondeo dicendum, quod aliquid esse tellectum non facit bonum habentem ; non
in duobus, contingit dupliciter uno modo : enim propter scientiam vel artem dicitur
sic quod ex aequo sit in utroque et sic im- , homo bonus. Ergo intellectus non est sub-
possibile est unam virtutem esse in duabus jectum virtutis.
potentiis quia diversitas potentiarum at-
: Sed contra est quod mens maxime dicitur
tenditursecundum generales conditiones intellectus. Subjectum autem virtutis est
objectorum diversitas autem habituum se-
, mens, ut patet ex definitione virtutis supra
cundum speciales unde ubicumque est di-
; inducta. Ergo intellectus est subjectum vir-
versitas potentiarum , est diversitas habi- tutis.

tuum, sed non convertitur. Alio modo potest Respondeo dicendum, quod, sicut supra
esse aliquid in duobus vel pluribus non ex , dictum est, virtus est habitus quo quis
((

eequo, sed ordine quodam , et sic una virtus bene operatur. » Dupliciter autem habitus
pertinere potest ad plures potentias, ita aliquis ordinatur ad bonum actum uno :

quod in una sit extendat

principaliter , et se modo, inquantum per hujusmodi habitum
ad alias per modum diffusionis vel per mo- acquiritur homini facultas ad bonum ac-
dum dispositionis secundum quod una po-
, tum, sicut per habitum grammaticae habet
tentia movetur ab alia , et secundum quod homo facultatem recte loquendi, non tamen
una potentia accipit ab alia. grammatica facit ut homo semper recte lo-
Ad primum ergo dicendum, quod idem quatur, potest enim grammaticus barba-
dctus non potest aequahter et eodem ordine rizare, aut solcecismum facere, et eadem
pertinere ad diversas potentias sed secun- ratio est in aliis scientiis et artibus ;
alio
,

dum diversas rationes et diverso ordiue. modo aliquis habitus iiou solum facit facul-
356 SUMMA THEOLOGICA.
tatem bene agendi, sed etiam facit quod virtutis simpliciter dictse. Et hoc modo in-
aliquis recte facultate utatur, sicut justitia teUectus speculativus vel ratio est subjec-
non solum quod homo sit promptse
facit tum fidei movetur enim inteUectus ad
:

voluntatis ad justa operandum, sed etiam assentiendum iis quae sunt fidei, ex imperio
facit ut juste operetur et quia bonum, sicut ; voluntatis; nuUus enim credit nisi volens.
et ens, non dicitur simpliciter aliquid secun- InteUectus vero practicus est subjectum pru-
dum id quod est in potentia, sed secundum Cum enim prudentiasit « rectaratio
dentiffi.
id quod est in actu, ideo ab hujusmodi ha- agibiUum, » requiritur ad prudentiam quod
bitibus simpUciter dicitur homo bonum ope- homo se bene habeat ad principia hujus
rari et esse bonus, puta quia est justus vel rationis agendorum, quae sunt fmes ad quos
temperatus et eadem ratio est de simiUbus.
; bene se habet homo per rectitudinem volun-
Et quia « virtus est quae bonum facit haben- tatis, sicut ad principia speculabiUum per

tem, et opus ejus bonum reddit, » hujus- naturale lumen inteUectus agentis. Et ideo
modi habitus simpUciter dicuntur virtutes, sicut subjectum scientiae, quffi est « ratio
quia reddunt bonum opus in actu, et simpU- recta speculabiUum, » est inteUectus specu-
citer faciunt bonum habentem. Primi vero lativus in ordine ad inteUectum agentem,
habitus non simpUciter dicuntur virtutes, ita subjectum prudentiae est inteilectus prac-
quia non reddunt bonum opus nisi in ticus in ordine ad voluntatem rectam.
quadam facultate, nec sirapliciter faciunt Ad primum ergo dicendum, quod verbum
bonum habentem non enim dicitur simpU-
; Augustini inteUigendum est de virtute sim-
citer aUquis homo bonus ex hoc quod est pUciter dicta; non quod omnis talis virtus
sciens vel artifex sed dicitur bonus solum
; sit simpUciter amor, sed quia dependet aU-

secundum quid, puta bonus grammaticus, qualiter ab amore, inquantum dependet a

aut bonus faber et propter hoc plerumque
: voluntate, cujus prima affectio est amor, ut
scientia et ars contra virtutem dividitur, supra dictum est.
quandoque autem virtutes dicuntur, ut patet Ad secundum dicendum, quod bonum
in VI Ethicor., cap. n, ex sensu D. Thomae. uniuscujusque est fmis ejus. Et ideo cum
Subjectum igitur habitus, qui secundum verum sit finis intellectus, cognoscere ve-
quid dicitur virtus, potest esse inteUectus rum est bonus actus inteUectus; unde
non solum practicus sed etiam inteUectus * habitus perficiens inteUectum ad verum
absque omni ordine ad voluntatem sic ; cognoscendum vel in speculativis vel in
enim Philosophus in VI Ethic, cap. m, practicis, dicilur virtus.
« scientiam, sapientiam et intellectum, » Ad tertium dicendum, quod ratio Uia pro-
et etiam « artem » ponit esse inteUectuales cedit de virtute simpUciter dicta.
virtutes.
Subjectum vero habitus qui simpUciter
CoNCt.usio. — Cum virtus sit quse simpUciter et
actu bonum facil hal)entem, et opus ejus bonum
dicitur virtus, non potest esse nisi voluntas
subjectum
reddit, impossibile est intellectum esse
vel aUqua potentia, secundum quod est mota virtutis simpliciter, nisi secundum ordinem ad
a voluntate. Cujus ratio quia voluntas est, vo^untateni, quai virtutis simpliciter subjectum
movet omnes alias potentias, quse aUquaUter est.
sunt rationales, ad suos actus, ut supra ha-
bituni est. Et ideo quod homo actu bene ARTICULUS IV.
agat, contingit ex hoc quod homo habet
Utrum irascibilis et concupiscibilis sint
bonam voluntatem. Unde virtus, quaj bene subjectum virtutis.
facit agere in actu, non solum in facuUate,
oportet quod vel sit in ipsa voluntate, vel in Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur
aliqua potcntia, secundum quod est a volun- quod irascibiUs et concupiscibiUs non possint
tate mota. esse subjectum virtutis. llujusmodi enim
Contingit autem inteUectum a voluntate vires sunt communes nobis et brutis. Sed
moveri, sicut et aUas potentias considerat ; nunc loquimur de virtute secundum quod
enim aliquis aliquid actu, eo quod vult. Et est propria homini; sic enim dicitur virtus
ideo intellectus, secundum quod habet ordi- humana. Non igitur humano; virtutis potest
nem ad voluntatem, potest esse subjectum esse subjectura irascibiUs et concupiscibilis,

' Ita codd.; in edit. : « speculativus. n

 ;

QU^ST. LVI, ART. IV. 357

qusB sunt partes appetitus sensitivi, ut in
primo dictuni est.
2. Praeterea, appetitus sensitivus est vis
utens organo corporali. Sed
non potest esse in corpore hominis dicit
Qiiin. enim Apostolus, Rom., vu, 18 Scio guod*
non habitat in carne mea bonum. Ergo
appetitus sensitivus non potest esse subjec-
tum virtutis.
3. Preeterea, Augustinus probat in
De moribus Eccles., cap. v, col. i314, t. 1,
quod virtus non est in corpore, sed in
<(
anima, eo quod per animam corpus regitur.
Unde quod ahquis corpore bene utatur, to-
tum refertur ad animam sicut si mihi au- ;
riga obtemperans equos, quibus prseest,
recte regit, hoc totum mihi debetur'. » Sed
sicut anima regit corpus ita etiam ratio,
congruus, nisi etiam artifex sit bene dispo-
situs ad agendum, et etiam ipsum instru-
mentum. In his igitur circa quee operatur
bonum virtutis irascibilis et concupiscibilis, secundum quod
; sunt a ratione motae, necesse est ut aliquis
: habitus perficiens ad bene agendum sit non
solum in ratione, sed etiam in irascibih et
concupiscibili.
Et quia bona dispositio potentiai moventis
lib. motse attenditur secundum conformitatem
ad potentiam moventem, ideo virtus quse est
in irascibili et concupiscibili, nihil ahud est
quam jjuaedam habitualis conformitas ista-
rum potentiarum ad rationem.
Ad primum ergo dicendum, quod irasci-
bilis et secundum se conside-
concupiscibiUs
ratse, prout
sunt partes appetitus sensi-
tivi, communes sunt nobis et brutis sed ;

regit appetitum sensitivum. Ergo totum ra- secundum quod sunt rationales per partici-
tionah parti debetur quod irascibilis et con- pationem, ut obedientes rationi, sic sunt
cupiscibiUs recte regantur. Sed virtus est proprise hominis et hoc modo possunt esse
;

qua recte vivitur, ut supradictum est. Virtus subjectum virtutis humanae.

igitur non est in irascibili et concupiscibili, Ad secundum dicendum, quod sicut caro
sed solum in parte rationaH. hominis ex se quidem non habet bonum vir-
4. Prseterea, « principahs actus virtutis tutis, fit tamen instrumentum virtuosi actus,

moralis est electio, » ut dicitur in VIII Ethic, inquantum movente ratione, membra nostra
c. xni, in fm. Sed electio non est irascibilis, exhibemus ad serviendum justitiae ita ,

vel concupiscibilis, sed rationis, ut supra etiam ex se qui-

irascibilis et concupiscibilis
dictum est. Ergo virtus moralis non est in dem non habent bonum virtutis, sed magis
irascibili et concupiscibili, sed in ratione. infectionem fomitis; inquantum vero con-
Sed contra est quod fortitudo ponitur esse formantur rationi, sic in eis aggeneratur
in irascibiU, temperantia autem in concu- bonum virtutis moraUs.
piscibiU; undePhilosophusdicitinlllE';^/^., Ad tertium dicendum, quod alia ratione
cap. X, in princ, quod hae virtutes « sunt regitur corpusabanima, etirascibiliset con-
irrationabiUum partium. » cupiscibilis a ratione. Corpus enim ad nutum
Respondeo dicendum, quod irascibiUs et obedit animae absque contradictione in his
concupiscibiUs dupUciter considerari pos- in quibus natum est ab anima moveri. Unde
sunt uno modo secundum se, inquantum
: Philosophus dicit in I Polit., cap. ni, amed.,
sunt partes appetitus sensitivi, et hoc modo quod « anima regit corpus despotico princi-
non competit eis quod sint subjectum virtu- patu, id est, sicut dominus servum, etideo
»

tis. AUo modo possunt considerari inquan- totus motus corporis refertur ad animam
tum participant rationem per hoc quod natse et propter hoc in corpore non est virtus, sed
sunt rationi obedire, et sic irascibiUs vel con- solum in anima. Sed irascibilis et concupisci-
cupiscibilis potest esse subjectum virtutis bilis non obediunt ad nutum rationi; sed

humanse. Sic enim est principium humani habent proprios motus suos, quibus inter-
actus, inquantum participat rationem, et in dum rationi repugnant unde in eodem :

his potentiis necesse est ponere virtutes. Ubro, loc. cit., Philosophusdicit quod «ratio
Quod enim in irascibili et concupiscibili sint regit irascibilem et concupiscibilem princi-
aliquse virtutes, patet. Actus enim qui pro- patu poUtico, » quo scilicet reguntur liberi,
greditur ab una potentia secundum quod est qui habent in aliquibus propriam volunta-
ab aUa mota, non potest esse perfectus, nisi tem. Et propter hoc etiam oportet in irasci-
utraque potentia sit bene disposita ad ac- bili et concupiscibiU esse aliquas virtutes,
tum; sicut actus artificis non potest esse quibus bene disponantur ad actum.

' Plenius in textu D. Augustini.

 .

358 SUMMA THEOLOGICA.

Ad quartum dicenduin, quod in electione aliqui habitus quod patet ex hoc praecipue
;

duo sunt : scilicet intentio finis, quse perti- quod Philosophus dicit in lib. De memoria,
net ad virtutem moralem et praeacceptio , cap. II, circa med,, quod « in memorando
ejus quod est ad fmem, quod pertinet ad unum post aliud operatur consuetudo, quae
prudentiam, ut dicitur in VI Ethic, cap. n est quasi quaedam natura. » Nihil autem est
et V. Quod autem liabeat rectam intentio- aliud habitus consuetudinalis quam habitudo
nem fmis circa passiones animse, hoc con- acquisita per consuetudinem ,
quae est iu
tingit ex bona dispositione irascibilis et con- modum naturae. Unde de virtute dicit Tul-
Et ideo virtutes morales circa
cupiscibilis. lius in sua Rlietor., loc. cit., in arg. iii, quod
passiones sunt in irascibili et concupisci- ((est habitus in modum naturae rationi con-
bili sed prudentia est in ratione.
; sentaneus. » In homine tamen id quod ex

CoNCLUsio. — In irascLbili et concupiscibili, ut

consuetudine acquiritur in memoria, et in
sunt potestates appetitus sensitivi, nulla virtus
aliis viribus sensitivis apprehensivis, non est

est sed ut suboi^dinantur rationi, neccsse cst in

:
habitus per se, sed aliquid annexum habiti-
utraque aliquam virtutcm esse, quaj quaidam est bus intellectivae partis, ut supra dictum est.
illarum ad rationem ipsam habitualis confoi'mitas. Sed tamen, si qui sunt habitus in tahbus
viribus, virtutes dici non possunt. Virtus
enim est habitus perfectus, quo non contin-
ARTICULUS V.
git nisi bonum operari. Unde oportet quod
Utrum vires apprehensivee sensitivse sint virtus sit in illa potentia quae est consumma-
subjectnm virtutis. tiva boni operis. Cognitio autem veri non
consummatur in viribiis sensitivis appre-
Ad quintum sic proceditur. 1 . Videtur hensivis; sed hujusmodi vires sunt quasi
quod in viribus sensitivis apprehensivis in- praeparatorise ad cognitionem intellectivam,
terius possit esse aliqua virtus. Appetitus Et ideo in hujusmodi viribus non sunt
enim sensitivus potest esse subjectum virtu- virtutes quibus cognoscitur verum, sed ma-
tis, inquantum obedit rationi. Sed vires gis in intellectu vel ratione.
sensitivee apprehensivae interius rationi obe- Ad primum ergo dicendum, quod appeti-
diunt ad imperium enim
; rationis operatur tus sensitivus se habet ad voluntatem, quae
et imaginativa, et cogitativa, et memorativa est appetitus ratioiiis, sicut motus ab eo et ;

Ergo in his viribus potest esse virtus. ideo opus appetitivae virtutis consummatur
2. Prseterea, sicut appetitus rationalis, qui in appetitu sensitivo, et propter hoc appcti-
est voluntas, in suo actu potest impediri vel tus sensitivus est subjectum virtutis. Virtu-
etiam adjuvari per appetitum sensitivum, tes autem sensitivae apprehensivae magis se
ita etiam intellectus vel ratio potest impediri habent ut moventes respectu intellectus, eo
vel etiam juvari per vires praedictas. Sicut quod phantasmata se habent ad animam in-
ergo in viribus sensitivis appetitivis potest tellectivam sicut colores ad visum, ut dicitur
esse virtus, ita etiam in apprehensivis. in III De anima, text. 18, etideoopus cogni-
3. Praiterea, prudentia est quaidam virtus, tionis in intellectu terminatur et propter :

cujus partem ponit TuUius memoriam in hoc virtutes cognoscitivse sunt in ipso intcl-
sua Rhetor., II De invent., aliquant. ante lectu vel ratione.
fin. Ergo ctiamin vi memorativa potest esso Etpcrlioc patet solutio ad secnndum.
aliqua virtus, et eadem ratione in aliis inte- Ad tertium dicendum, quod memoria nou
rioribus apprehensivis viribus. ponitur pars prudentiie sicut species est
,

Sed contra est quod omnes virtules vel pars generis, quasi ipsa memoria sit quae-
sunt intellcctuales vel morales, ut dicitur in dam virtus per se, sed quia unum eorum
II Ethic., cap. i morales autem virtutes
: quae requiruntur ad prudentiam, est bonitas
omnes sunt inpartc appetitiva; intellcctuales memoriae, ut sic quodammodo se habeat per
autem in intellectu vcl ratione, sicnt patct modum partis integralis.
in VI Ethic, cap. i. NuUa crgo virtus est CoNCLiisio. — Cum virtus sil habitus perfeclus,
in viribus sensitivis apprchcnsivis intcrius. quo nonnisi bomun opus opcrari contiMgil; in
Respondeo dicendum ,
quod in viribus viribus apprehensivis noii cst virtus, (lua verum
sensitivis apprehensivis interius ponuntur coguoscitiu' (rt).

(o) Scotist» conclusionem ncgant, ct quiu bouum honeslum quod objcctuui csl virlutis appelitus sen-
 .

QU^ST. LNl, ART. VI. 359

detur inconveniens. Voluntas ergo non

ARTICULUS VI. potest esse subjectum virtutis.
Sed contra est quod major perfectio requi-
Utrum voluntas possit esse subjectum ritur in movente quam in moto. Sed volun-
virtutis. tas movet irascibilem et concupiscibilem.
Multo ergo magis debet esse virtus in
Ad sextum proceditur. 1 Videtur quod
sic . voluntate quam in irascibili et concupisci-
voluntas non sit subjectum alicujus virtutis. biU.
Ad id enim quod convenit potentiae ex ipsa Respondeo dicendum, quod, cum per habi-
ratione potentiae, non requiritur aliquis ha- tum perficiatur potentia ad agendum, ibi in-
bitus. Sed de ipsa ratione voluntatis, cum diget potentia habitu perficiente ad bene
sit in ratione, secundum Philosophum in agendum, qui quidem habitus est virtus, ubi
III De anima, text. 42, est quod tendat in ad hoc non sufficit propria ratio potentiae.
id quod est bonum secundum rationem ad ; Omnis autem potentiae propria ratio attendi-
quod ordinatur omnis virtus quia unum- : tur in ordine ad objectum. Unde cum, sicut
quodque naturaliter appetit proprium bo- dictum objectum voluntatis sit bonum
est,

num : enim est « habitus per mo-

virtus rationis voluntati proportionatum, quantum
dum consentaneus rationi, » ut
naturae ad hoc non indiget voluntas virtute perfi-
Tullius dicit in sua Rhetorica, hb. II De ciente {a).
invent., aliquant. ant. fm. Ergo voluntas Sed si quod bonum immineat homini vo-
non est subjectum virtutis. lendum, quodexcedat proportionem volentis
2 Praeterea, omnis virtus aut est intellec- sive quantum ad totam speciem humanam,
tualis aut moralis, ut dicitur in I Ethic, cap. sicut bonum divinum, quod transcendit
ult., infln., et in II, cap. i, in princ. Sed vir- limites humanae naturae, sive quantum ad
tus intellectualis est sicutin subjecto in intel- individuum, sicut bonum proximi, ibi vo-
lectu et ratione, non autem in voluntate : luntas indiget virtute. Et ideo hujusmodi
virtus autem moralis est sicut in subjecto iu virtutes quae ordinant affectum hominis in
irascibili et concupiscibili, quae sunt ratio- Deum vel in proximum sunt in voluntate
nales per participationem. Ergo nuUa virtus sicut in subjecto, ut charitas, justitia et
estin voluntate sicut in subjecto. hnjusmodi.
3. Preeterea, omnes actus humani, ad quos Ad primum ergo dicendum, quod ratio
virtutes ordinantur, sunt voluntarii. Si igi- illahabet locum de virtute quae ordinat ad
tur respectu aliquorum humanorum actuum bonum proprium ipsius volentis, sicut tem-
sit aliqua virtus in voluntate, pari ratione perantia et fortitudo quae sunt circa passio-
respectu omnium actuum humanorum erit nes humanas, et alia hujusmodi, ut ex dictis
virtus in voluntate. Aut ergo in nuUa alia patet.
potentia erit aliqua virtus, aut ad eumdem Ad secundum dicendum, quod « rationale
actum ordinabuntur duse virtutes ;
quod vi- per participationem » non solum est irasci-

sitivus attingere non potest, et quia appetitus sen- fortitudinis ergo indiget in hoc perfici virtutibus.
;

sitivus non pertinet ad mentem, cum tamen vir- Thomist£e respondent :

tus sit bona qualitas mentis. Thomistse respondent —

Ad primum. Voluntas secundum se perfecte in-
appetitum sensitivum sub actuali motione volun- clinatur in bonum rationi proprium, sed non ita in
tatisrationem circa siugularia participare, sic- bonum rationi adversum. Unde, repetitis actibus,
que bonum honestum singulare attingere, et ad- acquiritur vitium inclinans in malum proprium ra-
dxmt mentem in definitione virtutis late sumi pro tiouiadversum, quamvis, non repetitis actibus ac-
omni facultate participante rationem. quiratur virtus inclinans in bonum proprium ra-
(a) Scotistse in voluntate ponunt, et Thomistae in tioni consentaneum , nec repetitis actibus
sicut ,

appetitu sensitivo, virtutes quse sunt circa bonum acquiritur in lapide habitus lapidem incUnans
proprium et privatum. Scotistse sic argu-
rationis deorsum.
mentantur 1. Voluntas est capax vitii inclinantis
:
Ad secundum. —
Liberalitas et humilitas mode-
in malum rationi adversum, ergo et virtutis in bo- rantur passiones, et alterum respiciunt primo modo :

num rationi consonum. 2. Liberalitas circa bonum sunt in appetitu sensitivo; secundo modo sunt in
proprium versatur; nam ad moderandum appeti- voluntate, nec sunt circa bonum rationis proprium
tum pecuniarum ponitur; similiter humilitas ad et privatum.
moderandum appetitum proprise excellentise poni- Ad tertium. —
Voluntas difficultatem patitur non
tur : atqui virtutes sunt in voluntate; ergo.
illse ab intrinseco et per se, sed ab extrinseco per acci-
3. Voluntas difficultatem patitur pro assequendo dens; unde sufficit ut virtus qusedam in appetitu
bono rationis proprio in materia temperanlise et sensilivo residens impedimentum toUat.
 ;; ;

360 SUMMA. THEOLOGICA.

bilis et concupiscibilis, « sed omiiino » id est Ethic, cap. ix. Sed habitus intellectuales
universaliter, « appetitivum, » ut dicitur in non considerant actus humanos aut alia
I Ethic, cap. ult. Sub appetitivo autem boua humana per quai homo beatitudinem
comprehenditur voluntas et ideo si qua vir- ; adipiscitur; sed magis res naturales et divi-
tus est in voluntate, erit raoralis, nisi sit nas. Ergo hujusmodi habitus virtutes dici
theologica, ut infra patebit. non possunt.
Ad
tertium diceridum, quod qusedam vir- 3. Praeterea, scientia est habitus specula-
tutes ordinantur ad l^onum passionis mode- tivus; sed scientia et virtus distinguuntur,
ratae; quod est proprium hujus vel illius sicut diversa genera non subalternatim po-
hominis et in talibus non est necessarium
; sita, ut patet per Philosophum, in IV Top.,
quod sit alitiua virtus in voluntate, cum ad cap. n, loc. 2. Ergo habitus speculativi non
hoc natura potentia?, ut dictum est;
sufficiat sunt virtutes.
sed hoc solum necessarium est iu illis virtu- Sed contra, soli habitus speculativi consi-
tibus quae ordinantur ad aliquod bonum derant necessaria, quae impossibile est ahter
extrinsecum. se habere. Sed Philosophus ponit in VI

CoNCLUsio. — Virtutcs quse ordinant affectunr Ethic, cap. i, a med., quasdam virtutes in-
hominis in Deum vel in proximum, sunt in tellectuales in parte animae quae considerat
voluntate sicut in subjecto , ut charitas ,
justitia necessaria, quffi non possunt aliter se habere.
et hujusmodi. Ergo habitus inteUectuales speculativi sunt
virtutes.
Respondeo dicendum, quod cum omnis
QU^STIO LVII. virtus dicatur in ordine ad bonum, sicut su-
DE DISTINCTIONE VIRTUTUM INTELLEGTUALIUM. pra dictum est, duplici ratione aliquis habitus
(Et sex quserunlur.) dicitur virtus, ut supra dictum est, uuo
modo quia facit facultatem bene operandi
Deinde considerandum est de distinctione aliomodo quia cum facultate facit etiam
virtutum et primo quantum ad virtutes in-
: usum bonum; et hoc, sicut supra dictum
tellectuales secuudo quantum ad
; inorales est, pertinet solum ad illos habitus qui respi-
tertio quantum ad theologicas, ciunt partem appetitivam, eo quod vis ap-
Circa primum quffiruntur sex utruin : 1° petitiva animae est quae facit uti omnibus
habitus intellectuales speculativi sint virtu- potentiis et habitibus.
tes; 2° utrum sint tres, scilicet sapientia, Cum igitur habitus intellectuales specula-
scientia et intellectus ;
3" utrum habitus in- tivinon perficiant partem appetitivam, nec
tellectuaUs, qui est ars, sit virtus ; 4° utrum ahquo modo ipsam respiciant, sed solam in-
prudentia sit virtus distiucta ab arte tellectivam, possunt quidem dici virtutes,
5°utrum prudentia sit virtus necess&ria ho- inquantum faciunt facultatem bonai opera-
mini; 0° utrum eubuUa, synesis et gnome tionis quae est consideratio veri, Iioc enim
sint virtutes adjunctse prudentiai. est bonum opus iutellectus non tamen di-
;

cuntur virtutes secundo modo; quasi facien-

tes bene uti potentia seu habitu. Ex Iioc
ARTICULUS PllLMUS.
enim quod aliquis habet habitum scientiae
Ulrum habitus intellectuales speculativi sint speculativae, non inclinatur ad utendum;
virlules. sed fitpotens spcculari verum iu his quo-
rum habet scientiam. Sed quod utatur scien-
Ad priumm sic proceditur.l Videtur quod . tia habita, hoc est movente voluntate : et
habitus inlellectuales speculativi non sint ideo virtus quae perfieit voluntatem, ut cha-
virtutes. Yirtus enim e.st habitus operativus ritas vel justitia, iacit etiam beue uti Iiujus-
ut supra dictum est. Sed halutus speculativi modi speculativis hahitil)us.
non sunt enim spc-
operativi; distinguitur Et secundum hoc etiam in actibus horum
culativum apractico, id est, operativo. Ergo habituum potest esse meritum, si ex chari-
habitus inteilectuales speculativi non sunt tate fiant, sicut Grcgorius dicit in VI Mor.,
virtutes. cap. xxxvii, § 01, col. 7(51, t. 1, quod « con-
:j. Pruiterea, virlus est eorum pcr (|ua:>, lit templativa estmajoris mcriti (iuain activa. »
homo felix, sivc boatus, eo quod « felicilas Ad primum ergo diceudum, quod duplex
ost virtutis projmium, » ut dicitur iu 1 cst opus, scilicetcxterius ct iuterius. Practi-
 »

QUMHT. LYll, ART. I ET II. 361

cum ergo vel operativum, quod dividitur pium demonstrationis est ratio sciendi con-
contra speculativum, sumitur ab opere exte- clusiones. Non ergo intellectus principiorum
riori, ad quod non habet ordinem habitus debet poni habitus alius, aut alia virtus a
speculativus, sed tamen habet ordinem ad scientia conclusionum.
interius opus intellectus, quod est speculari 3. Prseterea, virtus intellectuaUs dicitur
verum et secundum hoc est habitus opera-
; quee est in ipso rationaU per essentiam. Sed
tivus. ratio etiam speculativa sicut ratiocinatur
Ad secundum dicendum, quod virtus est syllogizando demonstrative, ita etiam ratio-
aliquorum dupliciter : uno modo, sicut ob- cinatur syllogizando dialectice. Ergo sicut
jectorum et sic hujusmodi virtutes specula-
; scientia, quae causatur ex syllogismo de-
tivee non sunt eorum per quee homo fit monstrativo, ponitur virtus intellectualis
beatus; nisi forte secundum quod ly per speculativa, ita etiam et opinio.
dicit causam efficientem, vel objectum com- Sed contra est quod Philosophus, VI
quod est
pletse beatitudinis, Deus, quod est Ethic, cap. m, vi et vii, ponit has soluni tres
summum*speculabile alio modo dicitur esse ; virtutes intellectuales speculativas, scilicet
virtus aliquorum sicut actuum et hoc modo ; (( sapientiam, scientiam et intellectum. »
virtutes intellectuales sunt eorum per quse Respondeo dicendum, quod, sicut supra
homo fit beatus; tum quia actus harum vir- dictum est, virtus intellectualis speculativa
tutum possunt esse meritorii, sicut dictum est per quam intellectus speculativus perfici-
est, tum etiam quia sunt qusedam inchoatio tur ad considerandum verum ; hoc enim est
perfectae beatitudinis quae in contemplatione bonum opus ejus.
veri consistit, sicut supra dictum est. Verum autem est dupliciterconsiderabile;
Ad
tertium dicendum, quod scientia divi- uno modo, notum alio modo,
sicut per se ;

ditur contra virtutem secundo modo dictam, sicut per aliud notum. Quod autem est per
quse pertinet ad vim appetitivam. se notum, se habet ut principium, et perci-
pitur statim ab intellectu; et ideo habitus
CoNCLusio.
,. .
— CiUm
^ , , „ ., .

nabitus intellectuales specu-

,.,. ..
,

o
perficiens
-iHA
mtellectum ad huiusmodi t
veri
ji-
, ,

latm partem appetitivam non perficiant,

X 1
sed ^ ., ,. . • , i, ,

solam intellectivam; hactenus tantum virtutes

considerationem vocatur _
« intellectus » qm
dici possunt, quod bene operandi facultatem
est habitus principiorum.

laciant, non autem quod faciant potentia seu Verum autem quod per aliud notum, est
habitu bene uti. non statim percipitur ab intellectu, sed per
inquisitionem rationis; et se habet in ra-
ARTICULUS II.
Quod quidem potest esse du-
tione termini.
uno modo, ut sit ultimum in aUquo
pliciter :

Utnim sint tantum tres habitus intellectuales genere alio modo, ut sit ultimum respectu
;

speculativi, scilicet sapientia, scientia et totius cognitionis humanse. Et quia ea ((

intellectus. quse sjynt posterius nota quoad nos, sunt

pliora, et magis nota secundum naturam,
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur ut dicitur in Phys., text. 2 et 3, ideo id
I

quod inconvenienter distinguantur tres vir- quod est ultimum respectu totius cognitionis
lutes intellectuales speculativse, scilicet sa- humanse, est id quod est primum et maxime
pientia, scientia et intellectus. Species enim cognoscibile secundum naturam. Et circa
non debet condividi generi. Sed sapientia (( hujusmodi » quae
est (( consi-
sapientia, ((

estqusedam scientia,»ut diciturinVIE^^/wc.;, derat altissimas causas, ut dicitur in I »

cap. vii. Ergo sapientia non debet condividi Metaph., cap. i et n, unde convenienter ju-
scientise in numero virtutum intellectua- dicat et ordinat de omnibus, quia judicium
lium. , perfectum et universale haberi non potest
1. Praeterea, iu distinctione potentiarum, nisi per resolutionem ad primas causas. Ad
habituum et actuum, quse attenditur secun- id vero quod est ultimum in hoc vel in illo
dum objecta, attenditur principaliter distinc- genere cognoscibilium, perficit inteliectum
tio quse est secundum rationem formalem scientia et ideo secundum diversa genera
;

objectorum, ut ex supra dictis patet. Non scibilium sunt^^iversi habitus scientiarum,

ergo diversi habitus debent distingui secun- cuni tamen sapientia non sit nisi una.
dum materiale objectum, sed secundum ra- Ad primum ergo dicendum, quod sapieii-
tionem formalem ipsius objecti. Sed princi- tia est queedara scientia, inquantum habet
362 SUMMA THEULUlilCA.
id quod est commune omnibus scientiis, ut
scilicet ex principiis conclusiones demons- ARTICULUS m.
tret. Sed quia aliquid habet proprium supra
alias scientias, inquantum scilicet de omni- Utrum kabitus intellectualis qui est ars, sit
bus judicat, et non solum quantum ad con- virtus.
clusiones, sed etiam quantum ad prima
principia ideo habet rationem perfectioris
; Ad tertium sic proceditur. 1 . Videtur quod
virtutis quam scientia. ars non sit virtus intellectualis. Dicit enim
Ad secundum dicendum, qnod quando Augustinus, in Ub. H De Ubero arbitrio,
ratio objecti sub uno actu refertur ad po- cap. XIX, coL 1268, t. 1, quod a virtute nul-
tentiam vel habitum, tunc non distinguun- lus male utitur. » Sed arte aUquis male
tur habitus vel potentise penes ratiouem utitur; potest enim aUquis artifex secundum
objecti, et objectum materiale; sicut ad scientiam artis suae male operari. Ergo ars
eamdem potentiam visivam pertinet videre non est virtus.
colorem et lumen, quod est ratio videndi 2. Praeterea, virtutis non est virtus. Artis
colorem, et simul cum ipso videtur. Prin- autem est aUqua virtus, ut dicitur in VI
cipia vero demonstrationis possunt seorsum Ethic., cap. v, circa fin. Ergo ars non est
considerari, absque hoc quod considerentur virtus.
conclusiones. Possunt etiam considerari 3. Prseterea, artes liberales sunt excellen-
simul cum conclusionibus, prout principia tiores quam artes mechanicse. Sed sicut artes
in c(mclusiones deducuntur. Considerare mechanicae sunt practicae, ita artes liberales
ergo hoc secundo modo principia pertinet sunt speculativae. Ergo, si ars esset virtus
ad scientiam, quse considerat etiam conclu- inteUectualis, deberet virtntibus speculativis
siones ; sed considerare principia secundum annumerari.
seipsa pertinet ad intellectum. Unde si quis Sed contra est quod Pliilosophus, in VI
recte consideret, istse tres virtutes non ex Ethic, cap. iii et iv, ponit artem esse virtu-
a^quo distinguuntur ab invicem, sed ordine tem nec tamen connumerat eam virtutibus
;

quodam sicut accidit in totis potentialibus,

; speculativis, quarum subjectum ponit scien-
qnorum una pars est perfectior altera, sicut tificampartem animae.
anima rationalis est perfectior quam sensibi- Respondeo dicendum, quod ars nihil aUud
hs, et sensibilis quam vegetabilis. Hoc enini est quam (( aUquorum operum
ratio recta
modo scientia dependet ab intellectu sicut a faciendorum » quorum tamen bonum noii
;

principaliori : et utrumque dependet a sa- consistit in eo quod appetitus humanus ali-

pientia sicut a principalissimo, quae sub se quo modo se habet, sed in eo quod ipsuni
continet et intellectnm et scientiam, ut de opus quod fit, in se bonum est. Non enim
conclusionibus scientiarum dijudicans, et de pertinet ad laudera artificis, inquantum ar-
principiis earumdem. tifex est, qua voluntate opus facit, sed quale
Ad tertium dicendum, quod, sicut supra sit opus quod facit. Sic igitur ars, proprie
dictum est, habitus virtutis determinate se loquendo, habitus operativus est.
habet ad bonum, nullo autem modo ad ma- Et tamen in aliquo convenit cum habiti-
him. Bonum autem intellectus est verum, bus speculativis, quia etiam ad ipsos habitus
makim autem ejus est falsum. Unde soU illi speculativos pcrtinet, qualiter se habeat res
habitus virtutcs intellectuales dicuntur, qui- quam considerant, non autem qualiter se
bus semper dicitur verum, et nunquam fal- habeat appetitus humanus ad illam. Dum-
sum. Opinio vero et suspicio possunt esse modo enim verum geometra demonstret,
veri et falsi : et ideo non sunt intellcctuales non refert (]ualiter se habeat secundum
virtutes, ut dicitur in VI Ethic, cap. ni, in appetitivain partcm, utrum sit tetus vel
princ. iratus, sicutncc in artifice rcfert, ut dictuni
est. Et ideo eo modo ars habet rationem
CoNCLUsio. — Tres suiit habiius iulollccluales
virtutis, sicut et habitus speculativi, in-
speculativi : sapieulia, qua; esi de uiaxiine coguus-
cibilibus secundum naiurani, quoad nos auleui
quantum scilicet nec ars, nec habitus spe-
iiilimo cogniiis; scienlia quic est de diversis co- culativus faciunt I)onum opus quantum ad
gnoscibilium gencribus \)cv raiiocinationem quo- usuni, quod est propriuin virtutis perfi-
modocumque a(ce|)iis; ei iuiellcclus, qui esi siuj- cientis appetitum, sed solum quautum ad
plex et ceriissima primorum principioruni nolilia. facuUatem beneagondi.
 QU^ST. LVII, ART. III ET IV. 363

M primum ergo dicendum, quod, cum Sed diversa genera operum non faciunt ut
aliquishabens artem operatur malum arti- aliquid amittat rationem artis sunt enim :

ficium, hoc non est opus artis, imo est diversse artes circa opera valde diversa. Cum
contra artem sicut etiam cum aliquis sciens
; igitur etiam prudentia sit quaedam ratio
verum mentitur, hoc quod dicit non est recta operum, videtur quod etiam ipsa de-
secundum scientiam, sed contra scientiam. beat dici ars.
Unde sicut scientia se habet ad bonum 2. Praeterea, prudentia magis convenit
semper, ut dictum est, ita et ars ; et secun- cum arte quam habitus speculativi utrum-
;

dum hoc dicitur virtus. In hoc tamen deficit
a perfecta ratione virtutis, quia non facit
ipsum bonum usum, sed ad hoc aliquid aliud
requiritur; quamvis bonus usus sine arte
esse non possit.
Ad secundum dicendum, quod quia adhoc
ut homo bene utatur arte quam habet, re-
quiritur bona voluntas, qusB perficitur per
virtutem moralem, ideo Philosophus dicit
quod « artis est virtus » sciUcet moralis, in-
quantum ad bonum usum ejus ahqua virtus
moralis requiritur. Manifestum est enim,
quod artifex per justitiam, quae facit volun-
tatem rectam, inclinatur ut opus fidele fa-
ciat.
Ad tertium dicendum, quod etiam in ipsis
speculabilibus est ahquid per modum cujus-
dam operis, puta constructio syllogismi aut
orationis congruae, aut opusnumerandi vel
mensurandi. Et ideo quicumque ad hujus-
modi opera rationis habitus speculativi or-
dinantur, dicuntur per quamdam similitu-
que enim eorum est ^irca contingens aliter
Ethic, c. iv et v.
se habere, ut dicitur in VI
Sed quidam habitus speculativi dicuntur
artes. Ergo multo magis prudentia debet
dici ars.
3. Prseterea, ad prudentiam pertinet bene
consiliari, ut dicitur in VI Ethic, c. v. Sed
etiam in quibusdam artibus consiliari con-
tingit, ut dicitur in III Ethic, c. in, sicut in
arte miUtari, et gubernativa, et medicinaU.
Ergo prudentia ab arte non distinguitur.
Sed contra est quod Philosophus distin-
guit prudentiam ab arte in VI Ethic, c. v.
Respondeo dicendum, quod ubi invenitur
diversa ratio virtutis, ibi oportet virtutes
distingui. Dictum est autem supra, quod
aUquis habitus habet rationem virtutis ex
hoc solum quod facit facuUatem boni operis;
aUquis autem ex hoc quod facit non sohim
facultatem boni operis, sed etiam usum. Ars
autem facit solum facultatem boni operis,
quia non respicit appetitum prudentia :

dinem artes, scilicet hberales, ad differentiam autem non solum facit boni operis facul-
illarum artium quse ordinantur ad opera per tatem, sed etiam usum respicit enim ap- ;

corpus exercita, sunt quodammodo

quae petitum taiiquam preesupponens rectitudi-
serviles, inquantum corpus serviliter sub- nem appetitus.
ditur animae, et homo secundum animam Cujus differentise ratio est, quia ars est
est liber. Illae vero scientise quse ad nullum « recta ratio factibilium, » prudentia vero
hujusmodi opus ordinantur, simpliciter est « recta ratio agibiUum. » Differt autem
scientise dicuntur, non autem artes. Nec (( facere et agere » quia, ut dicitur in IX
:

oportet, si liberales artes sunt nobiliores, Metaph. ,text. 16, (( factioest actus transiens
quod magis eis conveniat ratio artis. in exteriorem materiam, » sicut sedificare,

CoNCLusio. — Sicut habitus speculativi, sic et ars secare, ethujusmodi a agere » autem est
; ((

rationem tantum habet, quatenus

virtutis eatenus actus permanens in ipso agente, » sicut vi-
tacultatem bene operandi prasstat; non autem dere, veUe, et hujusmodi. Sic igitur hoc
quasi potentia seu habitu bene uti faciat. modo' se habet prudentia ad hujusmodi
actus humanos, qui sunt usus potentiarum
et habituum, sicut se habet ars ad exteriores
ARTICULUS IV.
factiones ^ Perfectio
. autem et rectitudo actio-
Utrum prudentia sit virtus distincta ah arte. nis ^
dependet ex principiis, ex quibus ratio
syUogizat; sicut dictum est, quod scientia
Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur dependet ab inteUectu, qui est habitus prin-
quod prudentia non sit alia virtus ab arte, cipiorum, et prsesupponit ipsum. In huma-
Ars enim est ratio recta aliquorum operum. nis autem actibus se habent fmes sicut

^ « Hoc modo » deest in edit. —

^ Edit. addunL : ad qnse comparatur. » — > Edil. : « in speculati-
« quia utra(jue est perfeota ratio respectu illorum vis. »
364 SUMMA THEOLOGICA.
principia in spcculativis, ut dicitur in VIl
Ethic, cap. vui, a med. Et ideo ad pruden-
ARTirTTT TIS V
tiam, quae est a recta ratio agibilium, » re-
quiriturquod homo sit bene dispositus circa Utrum prudentia sit virtus necessaria
fines quod quidem est per appetitum rec-
; homini.
tum. Et ideo ad prudentiam requiritur mo-
ralis virtus, per quam fit appetitus rectus. Ad quintum sic proceditur. \. Videtur
Bonum autem artificialium non est bonum quod prudentia non sit virtus necessaria ad
appetitus humani, sed bonum ipsorum ope- bene vivendum. Sicut enim se habet ars ad
rum artificiahum non praesup-
; et ideo ars factibilia, quorum est ratio recta, ita se habet
ponit appetitum rectum. Et inde est quod prudentia ad agibilia, sccundum quae vita
magis laudatur artifex qui volens peccat, hominis consideratur; est enim eorumrecta
quam qui peccat nolens; magis autem contra ratio prudentia, ut dicitur in VI
Ethic, c. v.
prudentiam est quod aliquis peccat volens Sed ars non est necessaria in rebus factibi-
quam nolens, quia rectitudo voluntatis est Hbus, nisi ad hoc quod fiant, non autem
de ratione prudentiae, non autem de ratione postquam sunt factae. Ergo nec prudentia
artis. est necessaria homini ad bene vivendum,
Sic igitur patet quod prudentia est virtus postquam est virtuosus, sed forte solura
distincta ab arte. quantum ad hoc ut virtuosus fiat.
Ad primum ergo dicendum, quod diversa 2. Praeterea, prudentiaest per quam recte
genera artificiahum omnia sunt extra homi- consiliamur, ut dicitur in VI Ethic, loc. cit.

nem, et ideo non diversificatur ratio vir- Sed homo potest ex bono consiUo agere,
tutis. Sed prudentia est recta ratio ipsorum non solum proprio, sed etiam alieno. Ergo
actuum humanorum, unde diversificatur non est necessarium ad bene vivendum quod
ratio virtutis, ut dictum est. ipse homo habeat prudentiam; sed sufficit
Ad secundum dicendum, quod prudentia quod prudentum consilia sequatur.
magis convenit cum arte quam habitus spe- 3. Praeterea , virtus intellectualis est , se-
quantum ad
culativi, sul3jcctum et mate- cundum quam contingit semper dicere ve-
riam utrumque enim
; est in opinativa parte rum et nunquam falsum. Sed hoc non vide-
animae, et circa contingens ahter se habere. tur contingere secundum prudentiam; non
Sed ars magis convenit cum habitibus spe- enim est humanum quod in consiliando de
culativis in ratione virtutis, quam cum pru- agendis nunquam erretur , cum humana
dentia, ut ex dictis patet. agibilia sint contingentia aliter se habere ;

Ad tertium dicendum, quod prudentia est imde dicitur Sap., ix 44: Cogitationes
,

bene consiliativa de his quae pertinent ad mortalium timidse , et incertx providentix

totam vitam hominis, et ad ultimum finem nostrse. Ergo videtur quod prudentia non
vitae humanae.. Sed in artibus aliquibus est debeat poni intellectualis virtus.
consilium de his quae pertinent ad flnes pro- Sed contra est quod Sap., vm, 7, connu-
prios illarum artium. (Jnde aliqui, inquan- meratur ahis virtutibus necessariis ad vitam
tum sunt bene consihativi in rebus bellicis humanam, cum dicitur de divina sapientia :

vel nauticis, dicuntur prudentes duces, vel Sobrietatem et prudentiam docet , justitiam
gubernatores, non autem prudentes simpli- et virtutem, rjiiibus utilius nihil est in hac
citcr,sed illi sohmi qui benc consiliantur dc vita * hominibus. * in vHa.

his quae conferunt ad totam vitam. Respondco dicendum, quod prudentia est
virtus maxime necessaria ad vitam huma-
CoNCi.usio. — ,
Luin prudentia recla asiljiuum
,. , ., ...
,, •.-,.,
.. •X .•
•
t
ab homine existens ratio, rectum
*•
liommis appeti- 1 • •

• * , i
. .

nam. IJenc cnmi vivere consistit bene

,
m
opcrari. Ad
, ,

tum cxigat, ars vcro sil ratio factil)iliuiu uc.n

hoc autem quod aliquis l)ene
pra>supponens appctitum rectum ; oportet ipsam opcretur, non sohun rcquu-itur quid laciat,
ab artc distinctam virtuLem esse. scd etiam quoniodo faciat ut scilicet secun- ;

dum elcctionem reclam opcretur, non sohnn

cx impetu aut passionc. Cum autem clcclio
sit eorum quae sunt ad tincm rcctitudo ,

clcctionis duo rcquirit scihcct dobituni

,

fincm, ct id quod convcnicntcr ordinatur ad

debitum fincm. Ad dcbitum autcm fincm
 ,, ;

QUiEST. LVH, ART. V ET VI. 365

homo convenienter disponitur per virtutem, rum autem intellectus practici accipitur per

quce perficit partem animee appetitivam conformitatem ad appetitum rectum quse ;

cujus objectum est bonum et finis. Ad id quidem conformitasin necessariis locumnon

autem quod convenienter in finem debitum habet quse voluntate humana non fiunt
,

ordinatur, oportet quod homo directe dispo- sed solum in contingentibus, quae possunt a
natur per habitum rationis quia consiliari ;
nobis fieri , sive sint agibilia interiora , sive
et eligere quae sunt eorum quse sunt ad factibilia exteriora. Et ideo circa sola contin-
,

finem, sunt actus rationis. Et ideo necesse gentia ponitur virtus intellectus practici ;

est in ratione esse aUquam virtutem intellec- circa factibilia quidem ars , circa agibilia
tualem, per quam perflciatur ratio ad hoc vero prudentia.
quod convenienter se habeat ad ea quse Conclusio. -Prudentia, cum sit virtus dirigens
sunt ad finem et hae.c virtus est prudentia.
, hominem in tinem, prgestans illi debita et conve-
Unde prudentia est virtus necessaria ad bene uientia media, quam maxime necessaria est liomini
vivendum. ad bene vivendum.
Ad primum ergo dicendum quod bonum ,

artis consideratur non in ipsoartifice, sed

ARTICULUS VI
magis in ipso artificiato cum ars sit « ratio
,

recta factibilium » factio enim in exterio-

; Utrum eubulia , synesis et gnome sint
rem materiam transiens non est perfectio virtutes adjunctse prudentise.
facientis, sed facti, sicut motus est actus
mobihs. Ars autem circa factibiha est. Sed Ad sextum sic proceditur. 1 . Videtur quod
prudentise bonum attenditur in ipso ag-ente, inconvenienter adjungantur prudentiee « eu-
cujus perfectio est ipsum agere est enim ; buUa, synesis et gnome. » EubuUa enim
prudentia « recta ratio agibiUum » ut dic- , <(est habitus quo bene consiliamur, » ut di-
tum est. Et ideo ad artem non requiritur citur in VI Etliic., cap. ix. Sed bene consi-
quod artifex bene operelur, sed quod bonum Uari pertinet ad prudentiam, ut in eodem
opusfaciat. Requireretur autem magis quod Ub. dicitur, cap. v. Ergo eubulia non est
ipsum artificiatum bene operaretur, sicut virtus adjuncta prudentise, sed magis est
quod culteUus bene incideret, vel serra bene ipsa prudentia.
secaret, si proprie horum esset agere et , 2. Prseterea, ad superiorem pertinet de
non magis agi quia non habent dominium
, inferioribus judicare. lUa ergo virtus vide-
sui actus. Et ideo ars non est necessaria ad tur suprema , cujus est actus judiciuni. Sed
bene vivendum ipsi artifici, sed solum ad synesis est bene judicativa. Ergo synesis
faciendum ipsum artificiatum bonum, et ad non est virtus adjuncta prudentiae, sed ma-
conservandum ipsum prudentia autem est
; gis ipsa est principaUs.
necessaria homini ad bene vivendum non , 3. Praeterea, sicut diversa sunt ea de qui-
solum ad hoc quod flat bonus. bus est judicandum, ita etiam diversa sunt
Ad secundum dicendum, quod dum homo ea de quibus est consiliandum. Sed circa
bonum operatur non secundum propriam omnia consiliabiUa ponitur virtus una, scili-
rationem sed motus ex consilio alterius, cet eubulia. Ergo ad bene judicandum de
nondum est omnino perfecta operatio ipsius agendis non oportet ponere prseter synesim
quantum ad rationem dirigentem et quan- , aliam virtutem, scilicet gnomen.
tum ad appetitum moventem unde, ; si bo- 4. Prseterea, TuIUusponit in sua Rhetor.,
num operetur, non tamen simpliciter bene; lib. II De invent., aliquant. ante fin., tres
quod bene vivere.
est alias partes prudentise, scilicet « memoriam
Ad tertium dicendum ,
quod verum intel- prseteritorum, inteUigentiam praesentium, et
lectuspracticialiteraccipiturquamverumin- providentiam futurorum. » Macrobius etiam
tellectus speculativi, ut dicitur in VI E^/A/c, ponit Super somnium Scipionis , lib. I,
cap. u. Nam verum
intellectus speculativi cap. vui, quasdam aUas partes prudentiae,
accipitur per conformitatem intellectus ad scilicet cautionem, docilitatem, » et aUa
«
rem. Et quia intellectus non potest infalUbi- hujusmodi. Non videntur igitur solae hujus-
liter conformari in rebus contingentibus modi virtutes prudentise adjungi.
sed solum in necessariis, ideo nuUus habitus Sed coiitra est auctoritas Philosophi in
speculativus contingentium est inteUectualis VI Ethic, cap. ix, x et xi, qui has tres vir-
virtus, sed solum est circa necessaria. Ve- tutes ponit prudentise adjunctas.
 ;

:w, STIMMA TFIEOLOfilCA,

Respondeo dicendum, quod in oranibus Jusmodi, non sunt virtutes diversae a pru-
potentiis ordinatis illa est principalior quae dentia sed quodammodo comparantur ad
:

ad principaliorem actum ordinatur. Circa ipsam sicut partes integrales, inquantum

autem humana tres actus rationis
ag-ibilia omnia ista requiruntur ad perfectionem
inveniuntur quorum primus est consiliari,
: prudontiffi. Sunt etiam et quaedam partes
secundus judicare tertius est prsecipere. , subjectivse seu species prudentiae
, sicut ,

Primi autem duo respondent actibus intel- (( ceconomica, regnativa, » et hujusmodi.

lectus speculativi qui sunt inquirere et ,
Sed praedicta tria sunt quasi partes poten-
judicare ; nam
consilium inquisitio queedam tiales prudentiffi quia ordinantur sicut se-
,

est. Sed tertius actus est proprie practici in- cundarium ad principale. Et de his infra
tellectus , inquantum est operativus : non dicetur.
enim ratio habet praecipere ea quae per ho-
CoNCLUsio. — Cum prudentia sit virtus prse-
miuem fieri non possunt. Manifestum est ceptiva, convenienter ei tanquam principaliori,
autem, quod in his quse per hominem fiunt, eubulia qua> est consiliativa, cum synesi et gnome
principalis actus est praecipere, ad quem aUi qua> virtutes sunt ju(Jicativ8e, adjunguntur.
ordinantur. Et ideo virtuti quse est bene
prseceptiva , scilicet tanquam prudentiae ,

principaUori adjunguntur tanquam secun- QUvESTIO LVIII.

dariae, « eubulia, )> quae est bene consiha- DE DISTINCTIONE VIRTUTUM MORALIUM
tiva, et « synesis, » et (( gnome, » quse sunt AB INTELLECTUALIBUS.
partes judicativae ; de quarum distinctione (Et quinque quseruntur.)
dicetur.
Ad primum ergo dicendum, quod pruden- Beinde considerandum est de virtutibus
tia bene consihativa non quasi bene
est ;
moraUbus et primo de distinctione earum a
:

sit immediate actus ejus

consihari sed quia , virtutibus inteUectualibus; secundo de dis-
hunc actum perficit mediante virtute sibi tinctione earum ab invicem secundum pro-
subjecta, quse est (( eubulia. » priam materiam; tertio de distinctione prin-
Ad secundum dicendum ,
quod judicium cipalium vel cardinalium ab aUis.
in agendis ad ahquid ulterius ordinatur; Circa primum quaeruntur quinque :

contingitenim aUquem bene judicare de 1" utrum omnis virtus sit virtus moi'aUs ;

ahquo agendo, et tamen non recte exequi 2° utrum virtus moralis distinguatur ab
sed ultimum complementum est, quando inteUectuaU 3° utrum sufficienter dividatur
;

ratio jam bcne praecepit de agendis. virtus per inteUectualem et moralem ;

Ad
tertium dicendum, quod judicium de 4° utrum moraUs virtus possit esse sine in-

unaquaque re fit per propria principia ejus, teUectuali 5° utrum e converso inteUectuahs
;

Inquisitio autem nondum est per propria virtus possit esse sine morah.
principia, quia his habitis non esset opus
inquisitione , sed jam res esset inventa. Et ARTICULUS PRIMUS.
ideo una sola virtus ordinatur ad bene
Utmm omnis virtiis sit moralis.
consiUandum duae autem virtutes ad bcne
,

judicandum quia distinctio non est in com-

;
Ad primum Videtur
sic proceditur. 1.

munibus principiis, sed in propriis. Unde et quod omnis virtus sit moraUs. Virtus enim
in speculativis una est dialectica inquisitiva moraUs dicitur a more id est a consuetu- ,

deomnibus; scientiae autem dcmonstrativae, dinc. Sed ad omnium virtutum actus con-
quae sunt judicativse, sunt diverssede diver- suescere possumus. Ergo omnis virtus est
sis. Distinguuntur autcm synesis » et (( moralis.
(( gnome » secundum diversas regulas, qui- 2. 1'raBterca, Philosophusdicit in 11 Etlnc,
bus judicatur. Nam (( synesis » est judicativa cap. vf, post mcd., quod (( virtus moralis est
de agendis sccundum conmmnem legem ;
hai)itus electivus in modietate rationis con-
(( gnome
autem sccundum ipsam ralionem
» sistens. » Sed omnis virtus videtur esso ha-
naturalcm in liis in quibus deficit lex com- bitus electivus, quia actus cujusUbet virtutis
munis, sicut plcnius iiifra pateljit. possnnnis cx clcctione facere; onniis ctiam
Ad quaitum dicendum, quod (( memoria, virtus aU(jualiter in mcdio rationis consistit,
intelUgenlia » et (( providenlia, » similiter ut infra patebit. Ergo oumis virtus est mo-
etiam « cautio » et (( docilitas, » ct aUa hu- ralis.
 ;

QU^.ST. LVni, ART. I ET II. 367

3. Praeterea , Tullius dicit in sua Rhet., Ad primum ergo dicendum, qiiod objectio
lib. II De invent., aliquant. ante fin., quod illa procedit de more, secundum quod signi-
(( virtus est habitus in modum naturse ra- iicat consuetudinem.
tioni consentaneus. » cum omnis virtus Sed Ad secundum diceiidiim, quod omnis ac-
humana ordinetur ad bonum hominis opor- tus virtutis potest ex electione agi; sed
tet quod sit consentanea rationi cum bo- , (( electionem rectam agit sola virtus, quae est
num hominis sit secundum rationem esse, » in appetitiva parte animae. Dictum est enim
ut Dionysius dicit_, cap. iv De div. nom., supra, quod eligere est actus appetitivae
§ 32, col. 734, t. 1. Ergo omnis virtus est partis. Unde habitus electivus, qui scilicet
moralis. est electionis principium, est solum ille qui
Sed contra est quod Philosophus dicit in perficitvim appetitivam quamvis etiam
;

I Ethic, cap. ult., in fm. Dicentes de mo- : (( aliorum habituum actus sub electione cadere
ribus non dicimus quoniam sapiens vel in- possint.
telligens, sed quoniam mitis vel sobrius. » Ad tertium dicendum, quod (( natura est
Sic igitur sapientia et intellectus non sunt principium motiis, » sicut dicitur in II Phys.,

morales quae tamen sunt virtutes, sicut

;
text. 3. Movere autem ad agendum proprium
supra dictum est. Non ergo omnis virtus est est appetitivae partis. Et ideo assimilari
moralis. naturae in consentiendo rationi est proprium
Respondeo dicendum, quod ad hujusmodi virtutum quae sunt in vi appetitiva.
evidentiam considerare oportet quid sit
CoNCLUsio. —
Cum per virtutes morales homo
mos enim scire poterimus quid sit mo-
: sic
ad actum inclinetur, hsec autem incUnatio appeti-
ralis virtus. Mos autem duo significat ; tivai virtuti proprie conveniat non omnis : virtus
quandoque enim significat consuetudinem, dicen(ia est moralis, sed ea tantum quse in vi
sicut dicitur Act. , xv, 1 : Nisi circumcida- appetitiva existit.
mini secundum morem Moysi, non poteri-
*
Potestis tis salvi fieri * ; quandoque vero significat
salvari.
ARTICULUS II.
incjinationem quamdam naturalem vel ,

quasi naturalem, ad aliquid agendum Utrum virtus moralis distincjuatur ab

unde et etiam brutorum animaUum dicun- intellectuali.
tur ahqui mores. Unde dicitur II Machab.,
XI, 1 1, quod leonum more irruentes in hostes Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur
prostraverunt eos et sic accipitur mos in
; quod virtus moralis ab intellectuali non dis-

^"A"^'" P®^'- Lxvn, 7, ubi dicitur Qui habitare* : tinguatur. Dicit eiiim Augustinus in hb. IV
tare.
facit unius moris in domo. Et hae quidem De civit. Dei, cap. xxi, col. 128, t. 7, quod
nuUo distiiiguuntur
duae significationes in <( virtus est ars recte vivendi. )> Sed ars est
apud latinos quantum ad vocem in graeco ; virtus intellectualis. Ergo virtus moralis ab
autem distinguuntur nam ethos, » quod : (( intellectuali non differt.
apud nos morem significat, quandoque ha- 2. Praeterea, plerique in definitione virtii-
bet primam longam et scribitur per : ri tum moralium ponunt scientiam ; sicut qui-
graecam Utteram quandoque habet primam
;
dam definiunt quod perseverantia <( est
correptam, et scribitur per e. scientia vel habitus eorum quibus est im-
Dicitur autem virtus moralis a more^ se- manendum vel iion immanendum ; )> et
cundum quod mos significat quamdam iii- sanctitas « est scientia faciens fideles, et ser-
cHnationem naturalem, vel quasi naturalem vantes quae ad Deum justa sunt. » Scientia
ad aliquid agendum. Et huic significationi autem est virtus intellectualis. Ergo virtus
moris propinqua est alia significatio quae ,
moralis non debet distingui ab intellectuah.
significat consuetudinem nam consuetudo : 3. Praeterea, Augustinus dicit in I Soliloq.,
quodammodo vertitur in naturam , et facit cap. VI, § 13, col. 876, t. 1, quod virtus <(

inclinationem similem naturali. Manifestum
est autem, quod inclinatio ad actum proprie
convenit appetitivee virtuti, cujus est mo-
vere omnes potentias ad agendum, ut ex
supra dictis patet. Et ideo non omnis virtus
dicitur moralis , sed solum
appetitiva.
est recta et perfecta ratio. )> Sed hoc pertinet
ad virtutem intellectualem, ut patet in VI
Ethic, cap. ult., circa med. Ergo virtus
moralis non est distincta ab intellectuali.
4. Praeterea, nihil distinguitur ab eo quod
illa quae est in vi in ejus definitione ponitur. Sed virtus intel-
lectualis ponitur in definitione virtutis mo-
 ;

368 SHMMA THEOLOCxiCA.

ralis; dicit enim Philosopluis in II Etfiic, sionibus vcl habitibus appetitivse partis hoc
cap. VI, circa med., quod « virtus morahs agitur, ut usus rationis in particulari impe-
est habitus electivus existens in medietate diatur. Et secundum hoc ahquahter verum
determinata ratione, prout sapiens determi- est quod Socrates dixit quod « scientia ,

nabit. Hujusmodi autem recta ratio deter-

» praisente non peccatur » si tamen haec ;

minans medium vjrtutis moraUs pertinet ad extendatur usque ad usum rationis in parti-
virtutem intellectualem , ut dicitur in VI culari ehgibiU.
Ethic, cap. ult. Ergo virtus moralis non quod homo bene agat,
Sic igitur ad hoc
distinguitur ab intellectuaU. requiritur quod non solum ratio sit bene
Sed contra est quod dicitur in I Ethic, disposita per habitum virtutis inteUectuaUs,
cap. ult., in fin « Dcterminatur virtus se-
: sed etiam quod vis appetitiva sit bene dispo-
cundum ditrerentiam hanc. Dicimus enim sita per habitum virtutis moraUs. Sicut igi-
harum has quidem intellectuales, has vero tur appetitus distinguitur a ratione, ita
morales. » virtus moraUs distinguitur ab inteUectuaU.
Respondeo dicendum, quod omnium hu- Unde sicut appetitus est principium humani
manorum operum primum ratio principium actus secundum hoc quod participat aUqua-
est et quaecumque alia principia humano-
: liter rationem , ita habitus moraUs habet
rum operum inveniantur quodammodo ,
rationem virtutis humanse inquantum ra-
rationi obediunt, diversimode tamen nam ; tioni conformatur.
quaedam rationi obediunt omnino ad nutum Ad primum ergo dicendum, quod Augus-
absque omni contradictione, sicut corporis tinus communiter aceipit artem pro qualibet
membra, si fuerint in sua natura consisten- recta ratione; et sic sub arte includitur etiam
tia statim enim ad imperium rationis ma-
; prudentia, quae ita est <( recta ratio agibi-
nus aut pes movetur ad opus. Unde Philoso- iium, » sicut ars est « recta ratio factibi-
phus dicit in I Polit., cap. ui, post med., lium ; » et secundum hoc quod dicit quod
quod anima regit corpus despotico princi-
(( « virtus est ars recte vivendi, » essentialiter
patu, » id est, sicut dominus servum, qui convenit prudentiae, participative autem aliis
jus contradicendi non habet. virtutibus, prout secundum prudentiam di-
Posuerunt quidam igitur quod omnia riguntur.
principia activa quae sunt in homine, hoc Ad secundum dicendum, quod tales de-
modo se quod quidem
habent ad rationem ;
flnitiones , a quibuscumque inveniantur
si verum csset, sufficeret quod ratio esset datae,processerunt ex opinione socratica et ;

perfecta ad bene agendum unde cum virtus ; sunt exponendae eo modo quo de arte prae-
sit habitus quo perficimur ad bene agen- dictum est.

dum, sequeretur quod in sola ratione esset Et similiter dicendum est ad tertium.
et sic nuUa virtus esset nisi inteUectuaUs. Et Ad quartum dicendum, quod « recta ra-
haec fuit opinio Socratis, qui dixit (( omnes tio, » quae est secundum prudentiam, poni-
virtutes esse prudentias, » ut dicitur in VI tur in definitione virtutis moralis, non
Ethic, cap. Unde ponebat quod homo,
ult. tanquam pars essenticB ejus, sed sicut quid-
scientia in eo existente^ peccare non pote- dam participatum in omnibus virtutibus
rat sed quicumquc peccabat
; peccabat ,
moralibus, inquantum prudentia dirigit om-
propter ignorantiam. IIoc autcm procedit cx nes virtutcs morales.
suppositione falsi pars enim appetitiva ; Conclusio. —
Ut intelleclus diversus est ab ap-
obedit rationi non oinnino ad nutuin, sed petitu, ita morales virtutes ab intellectuaUbus
cum aliqua contradictione. Unde Philosophus diversas esse nccessarium est.
dicitin Polit.,ca\i. m, amed., quod « ratio
I

imperat appetitivae principatu poUtico, » quo ARTICULUS III.

sciUcet aUquis prajcst libcris, qui habent jus ^^^.^^^ sufficienter virtns dividatur per
in aliquo contradicendi. Unde Augustinus morale??! et intellectualem.
dicit Super psalm. cxvni, enarr. vui, § 4,
col. tr)22, t. 4, quod « intcrdum pra'cedit Ad tcrtium sic proccditur. 1. Vidctur
intcUectus , et sequitur tardus aut iiuUus quod virtus huniana iion suflicicnter divi-
affectus'; » in tantum quod quandoque pas- datur per virtiitem moralcm et intellectuar
< « Praevolal intellectus, el tarde sequitur, et ali- fectus. »
quando non seqnitur humanns atque infirraus af-
 QUiEST. LVIII, ART. III ET IV. 369
lem. Prudentia enim videtur esse aliquid et perseverantia non sunt perfectiones appe-
medium inter virtutem moralem et intellec- titivae virtutis sensitivse; quod ex hoc patet
tualem connumeratur enim virtutibus in-
: quod in continente et perseverante super-
tellectualibus in VI Ethic, cap. ni, et etiam abundant inordinatae passiones; quod non
ab omnibus communiter connumeratur inter esset, si appetitus sensitivus esset perfectus
quatuor virtutes cardinales, quse sunt mo- aliquo habitu conformante ipsum rationi. Est
rales, ut infra patebit. Non ergo sufflcienter autem continentia, seu perseverantia, per-
dividitur virtus per intellectualem et mora- fectio rationalis partis, quae se tenet contra
lem, sicut per immediata. passiones, ne deducatur; tamen a
deficit
2. Prseterea, continentia et perseverantia, ratione virtutis quia virtus intellectiva,
,

et etiam patientia non computantur inter quae facit rationem se bene habere circa
virtutes intellectuales nec etiam sunt vir- ; moralia, praesupponit appetitum rectum
tutes morales, quia non tenent medium in finis, ut recte se habeat circa principia, id

passionibus, sed abundant in eis passiones. est fines, ex quibus ratiocinatur, quod con-
Non ergo sufficienter dividitur virtus per tinenti et perseveranti deest. Neque etiam
intellectuales et morales. potest esse perfecta operatio, quae a duabus
3. Praeterea, fides, spes et charitas quae- potentiis procedit, nisi utraque potentia per-
dam virtutes sunt, non tamen sunt virtutes ficiatur per debitum habitum; sicut non
intellectuales ; hse enim solum sunt quinque, sequitur perfecta actio alicujus agentis per
scilicet (( scientia » et (( sapientia, intellectus, instrumentum, si instrumentum non sit
prudentia » et (( Nec
ars, » ut dictum est. bene dispositum, quantumcumque princi-
etiam sunt virtutes morales, quia non sunt pale agens sit perfectum. Unde si appetitus
circa passiones, circa quas maxime est mo- sensitivus, quem movet rationalis pars, non
ralis virtus. Ergo virtus non sufiicienter sit perfectus, quantumcumque rationalis pars
dividitur per intellectuales et morales. sit perfecta, actio consequens non erit per-
Sed contra est quod Philosophus dicit in fecta ; unde nec principium actionis erit vir-
II Ethic, cap. i, in princ, duplicem esse tus. Et propter hoc continentia a delecta-
virtutem, hanc quidem intellectualem, illam tionibus et perseverantia a tristitiis non
, '

autem moralem. sunt virtutes, sed aliquid minus virtute, ut

Respondeo dicendum, quod virtus humana Philosophus dicit in VII Ethic, cap. i et ix.
est quidam habitus perficiens hominem ad Ad tertium dicendum, quod fides, spes et
bene operandum. Principium autem huma- charitas snnt supra virtutes humanas; sunt
norum actuum ia homine non est nisi du- enim virtutes hominis, prout est faclus par-
plex, scilicet intellectus sive ratio, et appe- ticeps divinee gratiae.
titus; haec enim sunt duo moventia in ho- —
Ciim omnis virtus humana sit
CoNCLusio.
mine, ut dicitur in III De anima, text. 48 et
quo homo ad bene operandum, vel se-
habitus,
seq. Unde omnis virtus humana oportet cundum intellectum, vel secundum appetitum
quod sit perfectiva alicujus istorum princi- perlicitur, qusevis virtus humana est vel intellec-
piorum. Si quidem igitur sit perfectiva in- tuaUs, quae ad intellectum, vel moraUs, quse ad
tellectus speculativi vel practici ad bonum appetitum spectat.
hominis actum, erit virtus intellectuahs ; si
autem sit perfectiva appetitivse partis, erit ARTICULUS IV.
virtus moraUs.
Utrum moralis virtus possit esse sine
Unde relinquitur quod omnis virtus hu-
intellectuali.
mana vel est intellectualis vel moralis.
Ad primum ergo dicendum, quod pru- Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur
dentia secundum essentiam suam est intel- quod virtus moralis possit esse sine intellec-
lectualis virtus; sed secundum materiam tuali. Virtus enim moralis, ut dicit Tullius,
convenit cum
virtutibus moralibus, est enim IIDe invent., aliquant. ante fin., est habi- ((

(( recta ratio agibilium, » ut supra dictum tusinmodum naturse rationiconsentaneus.»

est, et secundum hoc virtutibus moralibus Sed natura, etsi consentiat alicui superiori
connumeratur. rationi moventi, non tamen oportet quod
Ad secundum dicendum, quod continentia illa ratio naturae conjungatur in eodem,

< Ita cod.; al. : « in. »

IL U
370 SUMMA THEOLOGICA.
sicut patet in rebus naturalibus cognitione tio naturffi in rebus carentibus ratione est
careutibus. Ergo potest esse in homine vir- absque electione; et ideo talis inclinatio non
tus moralis in modum naturae inclinans ad requirit ex necessitate rationem. Sed incli-
consentiendum rationi, quamvis illius ho- natio vjrtutis moralis est cum electione; et
minis ratio non sit perfecta per virtutem in- ideo ad suam perfectionem indiget quod sit

tellectualem. ratio perfecta per virtutem intellectualem.

2. Praeterea, per virtutem intellectualem Ad secundum dicendum, quod in virtuoso
homo consequitur rationis usum perfectum. non oportet quod vigeat usus rationis quan-
Sed quandoque contingit quod aliqui in tum ad omnia, sed solum quantum ad ea
quibus non multum viget usus rationis, quae sunt agenda secundum virtutem et sic ;

sunt virtuosi, et Deo accepti. Ergo videtur usus rationis viget in omnibus virtuosis;
quod virtus moralis possit esse sine virtute unde etiam qui videntur simplices, eo quod
intcllectuali. carent mundana astutia, possunt esse pru-
3. Praiterea, virtus moralis facit inclina- dentes secundum illudMatth., x, 16 : Estote
tionem ad bene operandum. Sed quidam prudentes sicut serpentes, et simplices sicut
habent naturalem inclinationem ad beno columbge.
operandnm etiam absque rationis judicio. Ad tertium dicendum, quod naturalis in-
Ergo virtutes morales possunt esse sine in- clinatio ad bonum virtutis est qua^dam in-
tellectuali. choatio virtutis, non autem est virtus per-
Sed contra est quod Gregorius dicit, II fecta. Ilujusmodi enim inclinatio quanto est
Moral., cap. xlvi, § 71, col. 588, t. 1, quod perfectior, tanto potestessepericulosior, nisi
<( cseterse virtutes, nisi ea qua3 appetunt recta ratio adjungatur, per quam fiat recta
prudenter agant, virtutes esse nequaquam electio eorum qua? conveniuntad debitum 11-
possunt. » Sed prudentia est virtus intellec- nem ; sicut equus currens, si sit caecus, tanto
tualis, ut supra dictum est. Ergo virtutes mo- fortius impingit et laeditur, quanto fortius
rales non possunt esse sine inteilectualibus. currit. Et ideo, etsi virtus moralis non
Respondeo dicendum, quod virtus moralis ut Socrates dicebat, non ta-
sit ratio recta,

potest quidem esse sine quibusdam iutellec- men solum est secundum rationem rectam,
tualibus virtutibus, sicut sine sapientia, inquantura inclinat ad id quod est secundura
scientia et arte; non autem potest esse sine rationem rectam, ut Platonici posuerunt, sed
intellectu et prudentia. etiam oportet quod sit cura ratione recta, ut
Sine prudcntia quidem esse non potest Aristoteles dicit in VI Ethic, cap. ult., circa

moralis virtus, quia moralis virtus est (c lia- med.

bitus electivus, » id est, faciens bonam elec-
CoNCLDSio. — Virtus moralis sine quibusdam
tionem. Ad hoc autem quod electio sit bona, intelleclualibus virtutibus, sine sapientia, scientia
duo requiruntur primoutsitdebita intentio
:
et arte, non autem sine prudentia et intellectu
finis ; et hoc tit per virtutem moralem, quse esse potest.
vim appetitivam inclinat ad bonum couve-
niens rationi, quod est fmis debitus; se- ARTICULUS V.
cundo, ut homo recte accipiat ea qua; sunt Utrum intellectualis virtus possit esse sine
ad finem, et hoc non potest esso nisi pcr morali.
rationem recte coiisiliantem, judicantem et
praecipientem quod pertinet ad prudeittiam
; Ad quintum sic proceditur. 1. Videtur
et ad virtutes ei annexas, ut supra dictum quod virtus intellectualis possit esse sine
est. Undc virtus moralis siue prudentia esse virtute morali. Perfectio enim prioris non
non potest. dependet a perfoctione posterioris. Sed ratio
Et per consequens ncc sine intellectu per ; est prior appetitu sensitivo, ct movens
intellectum enim cognoscuntur principia na- ipsum. Ergo virtus intellcctualis, quai cst
turaliter nota tam in specuiativis quam in perfectio rationis, noii depondet a virtute
operativis. Unde sictit recta ratio in specnla- morali, (iuse est perfectio appctitivae partis.
tivis, inqnantum proccdit ox principiis natu- Potest crgo esse siiio ea.
ralitcr cognitis, pra^supponit intellectum ±. Prailerea, nioralia siuit inaleria pruden-
principioruin; ita etiam prudoutia, qua' est tia', sicut factibilia sunt matcria aitis. Sed
« recta ratio agii)iliura. » ars potest esse sine propria materia, sicut
Ad primuin ergo dicendum, quod inclina- faber sine ferro. Ergo et prudentia potest
 ,

QVM^T. LYIII, ART. V, ET QUMST. UX, ART. I. 37d

esse sine virtutibus moralibus, quae tamen Ad primum ergo dicendum, quod ratio,
inter omnes intellectuales virtutes maxime secundum quod est apprehensiva finis, prse-

moralibus conjuncta videtur. cedit appetitum finis sed appetitus finis prse-
;

3. Praeterea, prudentia est virtus bene cedit rationem ratiocinantem ad eligeudum

consiliativa, utdiciturin VI Etluc, cap. ix.
Sed multi bene consiliantur, quibus tamen
virtutes morales desunt. Ergo prudentia
potest esse sinevirtute morali.
Sed contra, velle malum
directe virtuti morali ; non autem opponitur
alicui,quod sine virtute morali esse potest.
Opponitur autem prudentiae quod volens
peccet, ut dicitur in YI Ethic, cap. v, circa
fin. Non ergo prudentia potest esse sine vir-
tute morali.
Respondeo dicendum, quod
intellectuales sine virtute morali esse pos-
sunt; sed prudentia sine virtute morali esse
ea quse sunt ad finem, quod pertinet ad pru-
dentiam; sicut etiam in speculativis intel-
lectus principiorum est principium rationis
syllogizantis.
facere opponitur Ad secundum dicendum, quod principia
artificialium non dijudicantur a nobis bene
vel male, secundum dispositionem appetitus
nostri, sicut fines, qui sunt moralium prin-
cipia, sed solum per considerationem ratio-
nis. Et ideo ars non requirit virtutem perfi-
cientem appetitum, sicut requirit prudentia.
alise virtutes Ad tertium dicendum, quod prudentia non
solum est bene consiliativa, sed etiam bene
judicativa et bene praeceptiva quod esse non
;

non potest. impedimentum pas-

potest nisi removeatur
Cujus ratio est, quia prudentia est « recta sionum corrumpentium judicium, et prae-
ratioagibilium, » non autem solum in uni- ceptum prudentiae et hoc per virtutem
;

versali, sedetiam in particulari, in quibus moralem.

sunt actiones. Recta autem ratio praeexigit
principia, ex quibus ratio procedit. Oportet
autem rationem circa particularia procedere
non solum ex principiis universalibus, sed
etiam ex principiis particularibus. Circa
principia quidem universaliaagibilium homo
recte se habet per naturalem intellectum
principiorum, per quem homo
quod nullum malum est agendum,
per aliquam scientiam practicam. Sed hoc
non sufficit ad recte ratiocinandum circa
particularia. Contingit enim quandoque,
quod hujusmodi universale principium
cognitum per intellectum vel scientiam cor-
rumpitur in particulari per aliquam passio-
nem; sicut concupiscenti, quando concupis-
centia vincit, videtur hoc esse bonum quod
concupiscit, licetsit contra universale judi-
CoNCLusio. — Omnes virtutes intellectuales
prudentia excepta, sine morali virtute esse pos-
sunt.
QU^STIO LIX.
DE DISTINCTIONE VIRTUTUM MORAXIUM
SEGUNDUM RELATIONEM AD PASSIONES.
cognoscit
(Et quinque quseruntur.)
vel etiam
Beinde considerandum est de distinctione
moralium virtutum ad invicem.
Et quia virtutes morales, quse sunt circa
passiones, distinguuntur secundum diversi-
tatem passionum, oportet primo considerare
in communi comparationera virtutis ad pas-
sionem; secuudo distinctionem moralium
virtutum secundum passiones.
Circa primum quseruntur quinque :

cium rationis. Et ideo sicut homo disponitur 1" utrum virtus moralis sit passio; 2° utrum
ad recte se habendum circa principia uni- virtus moralis possit esse cum passione;
versalia per intellectum naturalem vel per 3" utrum possit esse cum tristitia ; 4° utrum
habitum scientiae, ita ad hoc quod recte se omnis virtus moralis sit circa passiones;
habeat circa principia particularia agibilium, 5" utrum aliqua virtus moralis possit esse
quse sunt fmes, oportet quod perficiatur per sine passione.
aliquos habitus, secundnm quos fiat quo-
dammodo homini connaturale recte judicare ARTICULUS PRIMUS.
de fine ; et hoc fitper virtutem moralem :
Utrum virtus moralis sitpassio.
virtuosus enim recte judicat de fine virtutis,
quia qualis unusquisque est, talis finis
((
Ad primum sic proceditur. 1. Yidetur
videturei, » ut dicitur in III Ethic, cap. v, quod virtus moralis sit passio. Medium
a med. Et ideo ad rectam rationem agibi- enim est ejusdem generis cum extremis.
Uum, quse est prudentia, requiritur quod Sed virtus moralis est medium inter passio-
homo habeat virtutem moralem. nes. Ergo virtus morahs est passio.
 » ;

372 SUMMA THEOLOGICA.

2. Prap.terea, virtus et vitium, cum sint currere ad actum virtutis, secundum quod
contraria, sunt in eodem genere. Sed quae- passio vel contrariatur rationi, vel sequitur
dam passiones vitia esse dicuntur, ut invi- actum rationis.
dia et ira. Ergo etiam quaedam passiones Ad tertium dicendum, quod misericordia
sunt virtutes. dicitur esse virtus, id est, virtutis actus, se-
3. Praiterea, misericordia quaedam passio cundum quod <( motus ille animi rationi ser-
est ; est enim tristitia de alienis malis, ut su- vit, quando ita praebetur misericordia, ut
pra dictum est. Hanc autem u Cicero, locutor justitia conservetur, sive cum indigenti tri-

egregius, nondubitavitappellare virtutem, buitur sive cum ignoscitur poenitenti, » ut

ut Augustinus dicit in IX De civitate Dei, Augustinus dicit ibidem,
cap. V, col. 201, t. 7. Ergo passio potestesse Si tamen mist^ricordia dicatur aliquis
virtus moralis. habitus quo homo perficitur ad rationabiliter
Sed contra quod dicitur in II Ethic.,
est mlserendum, nihil prohibet misericordiam
cap. V, a princ, quod « passiones neque vir- sic dictam esse virtutem ; et eadem est ratio
tutes sunt, neque malitiae. » de similibus passionibus,
Respondeo dicendum, quod virtus moralis CoNCLUsio. — Cum virtus moralisnon sitmotus,
non potest esse passio. Et hoc patet triplici se(i magis principium appetitivi motus, habitus
ratione primo quidcm, quia passio est mo-
: quidam existens, cumque solum ad bonum sese
tus quidam appetitus sensitivi, ut supra dic- liabeat; impossibile est eam passionem esse.

tum est. Virtus autem moralis non est mo-

tus aliquis, sed magis principium appetitivi
ARTICULUS II.
motus, habitus quidam existens. Secundo,
quia passiones ex seipsis non habeut ratio- Ulrum virtus moralis possit esse cum
nem boni vel mali. Bonum enim vel malum passione.
hominis est secundum rationem unde pas- :

siones secundum se consideratae se habent et Ad secundum sic proceditur.

Videtur 1.

ad bonum et ad malum secundum quod pos- quod virtus moralis cum passione esse pos-
sunt convenire rationi vel non convenire. sit. Dicit enim Philosophus in IV Topic,

Nihilautem tale potest esse virtus, cum vir- quod mitis est quinon patilur
c. V, loc. 54, ((

tus solum ad bonum se habeat, ut supra patiens autem qui patitur, et non deduci-
dictum est. Tertio, quia, dato quod aliqua tur » et eadem ratio est de omnibus virtu-
;

passio se habeat ad bonum solum vel ad tibus moralibus. Ergo omnis virtus moralis
malum solum, secundum aliquem modum, est sine passione.
tamen motus passionis, inquantum passio 3. Praeterea, virtus est quaedam recta ha-
est, principium habet in ipso appetitu, bitudo animae, sicut sanitas corporis, ut
et terminum in ratione, in cujus coufor- dicitur in VII Phj/s., text. 17, unde virtus
mitatem appetitus tcndit. Motus autem (( quaidam sanitas animae » esse videtur, ut
virtutis est e converso principium habens in Tullius dicit in IV De tuscul. quxslion., ante
ratione, et terminum in appetitu, secundum med. Passiones autem animae dicuntur
quod a ratione movetur. Unde in definitione ((morbi quidam animae, » utin eodem Ubro,
virtutis moralis dicitnr iu II Etliic, cap. vi, circa med., Tullius dicit; sanitas autem non
a med., quod « est habitus electivus in me- compatitur secum morbum. Ergo neque
dietate consistens determinata ratione, prout virlus compatitnr secuni animae passionem.
sapiens determinabit. » 3, Praeterea, virtus moralis requirit perfec-
Ad primum ergo dicendum, quod virtus tum usum ratiunis etiam in particularibus.
secundum suam essentiam non est mediiun Sed hoc impeditnr per passiones. Dicit enim
inter passiones; sed secundum suum efrec- Philosophus in VI Elhic, cap. v, circamed.,
tum, quia scilicet inter passiones mcdium quod (( delcctationes corrumpunt existima-
constituit. tioncm prudentiae; » et Sallustius dicit in
Ad secundum dicendum, quod si vitinm Calilinario, in princ. Orat. Caesaris, quod
dicatur habilns secundum qucm quis male (( non facile verum perspicit animus, ubi
operatur, manifestum est (juod nulia passio illae officiunt, » scilicct animi passiones.
est vitium. Si verodicatur vitium peccalum, Virtus ergo moraUs non potest esse cum
quod est actus vitiosus, sic nihil prohibet passione.
passionem essc vitium , ct e coutrario con- Sed contra est quod Augustinus dicit iii
 QU^ST. LIX, ART. 11 ET III. 373
XIV De civitate Dei, cap, vi, col. 409, t. 7 : quod siint a ratione ordinati ^. Unde Aristo-
« Si perversa est voluntas, perversos habebit teles dicit in II Elhic, cap. lu, parum ante
hos motus, )) scilicet passionum, « si autem med., quod « non bene quidam determinant
recta est, non solum inculpabiles, verum virtutes impassibilitates quasdam et quietes,
etiam laudabiles erunt. Sed nuUum lauda- )> quoniam simpliciter dicunt; sed deberent
bile exchiditur per virtutem moralem. Virtus etiam dicere quod sunt quietes a passio-
ergo moralis non excludit passiones, sed po- nibus, quae sunt ut non oportet, et quando
test esse cum ipsis. non oportet. )>

Respondeo dicendum, quod circa hoc fuit Ad primum ergo dicendum, quod Philo-
discordia inter Stoicos et Peripateticos, sicut sophus exemplum illud inducit, sicut et
Augustinus dicit in IX De civ. Dei, cap. iv, multa logicahbus non secun-
alia in hbris
col.258, t. 7. Stoici enim posuerunt quod dum opinionem propriam, sed secundum
passiones animsenon possuntesse iii sapiente opinionem aUorum. Haec autem fuit opinio
sive virtuoso; Peripatetici vero, quornm Stoicorum, quod virtutes essent sine passio-
sectam Aristoteles institnit, ut Augustinus nibus animae, quam Philosophus excludit in
dicit in IX De civit. Dei, ibidem, posuerunt II Ethic, non esse
loc. cit., dicens « virtutes
quod passiones simul cum virtute morali impassibiUtates. » Potest tamen dici, quod
esse possuiit, sed ad medium reductse. cum dicitur quod « mitis non patitur, in- )>

Haec autem diversitas, sicut Augustinus teUigendum est secundum passionem inor-
ibidem dicit, magis erat secundum verba dinatam.
quam secundum rerum sententias. Quia Ad secundum dicendum, quod ratio illa
enim Stoici non distinguebant inter appeti- et oranes similes quas TuUius ad hoc inducit
tum intellectivum, qui est voluntas, et inter in Ub. IV De tnscul. qusestion., procedunt
appetitum sensitivum, qui per irascibilem et de passionibus, secundum quod significant
concupiscibilem dividitur, non distinguebant inordinatas affectiones.
in hoc passiones ab aliis affectionibus huma- Ad
tertium dicendum, quod passio prae-
nis, quod passiones ' sint motus appetitus veniens judicium rationis, si in animo prae-
sensitivi; aliae vero affectiones, qu£e non valeat, ut ei consentiatur, impedit consiUum
sunt passiones animee, sint motus appetitus et judicium rationis si vero sequatur quasi ;

intellectivi, qui dicitur voluntas, sicut Peri- ex ratione imperata, adjuvat adexequendum
patetici distinxerunt sed solum quantum
; imperium rationis.
ad hoc quod passiones esse dicebanl, quas- CoNCLUsio. — Si passiones dicantur inordinatee
cumque affectiones rationi repugnantes; affectiones, cum morali virtute esse nequeunt, sic
quae si ex deliberatione oriantur, in sapien- ut post deliberationem eis consentiatur : si vero
te, seu in virtuoso esse non possunt; si passiones dicantur quicumque motus appetitus
autein subito oriantur, hoc in virtuoso potest sensitivi , sic secundum quod sunt a ratione
accidere, eo quod « animi visa, quas appel- ordinatae, cum morali virtute esse possunt.

lant phantasias, non est in potestate nostra

utrum et quando incidant animo; et cum ARTICULUS ni.
veniunt ex terribiiibus rebus, necesse est Utrum virtus moralis possit esse cum
etiam sapientis animum moveant; ita ut
tristitia.
pauUsper vel pavescat metu, vel tristitia
contrahatur, tanquam his passionibus prae- Adtertium sic proceditur. 1 . Videtur quod
venientibus rationis officium nec tamen ap- ; virtus cum tristitia esse non possit. Virtutes
probat ista, eisque consentit, n ut Augusti- enim sunt sapientiae effectus, secundum iUud
nus narrat in IX De civ. Dei, ubi supra, ab Sap., vni, 7: Sobrietatem* et justitiam do- *Docet
etjusd-
Aulo Gellio dictum. ce.t, scilicet divina sapientia, prudentiam et tiam.
Si igitur passiones dicantur inordinatae virtutem. Sed * sapientiae convictus non * Non ha-
bet
affectiones, non possunt esse in virtuoso, habet amaritudinem, ut postea subditur. amaritu-
ita quod post deUberationem eis consen- Ergo nec virtutes cum tristitia esse possunt. dinem
conver-
tiatur, ut Stoici posuerunt. Si vero passiones 2. Praeterea, tristitia est impedimentum satio
dicantur quicumque motus appetitus sensi- operationis, ut patet per Philosophum in Vll illius.

tivi, sic possunt esse in virtuoso, secundum Ethic, cap. xui, et in X, cap. v. Sed impe-

' In Parm. : « passiones animse. » — ' Ita codd.; in edit. : « ordinatae.

 374 SUMMA THEOLOGICA,
dimentum bonae operationis repugnat vir- compatitur ahas passiones ratione mode-
tuti. Ergo tristitia repugnat virtuti. ratas, compatitur etiara tristitiam.
3. Praeterea, tristitia est quaedam anirai Secundo movebantur ex hoc quod tristitia
BBgritudo, ut Tullius eam vocat in IV De estde praesenti raalo, tiraor autera de raalo
tusciil. quasstion., parum ante med. Sed futuro; sicut delectatio de bono praisenti,
aegritudo animae contrariatur virtuti, quae desiderium vero de bono futuro. Potest
est bona animae habitudo. Ergo tristitia autera hoc ad virtutera pertinere quod ali-
contrariatur virtuti, nec potest simul esse quis bono habito fruatur, vel uon habitum
cum ea. habere desideret, vel quod etiani malum
Sed contra est quod Christus fuit perfectus futurum caveat. Sed quod malo praeseuti
virtute. Sed in eo fuit tristitia; dicit enim, aniraus liorainis substernatur, quod fit per
ut habetur Matth., xxvi, 38 Tristis est :
tristitiara, omnino videtur contrarium ra-
anima mea iisque ad mortem. Ergo tristitia tioni unde cum virtute esse non potest.
;

potest esse cum virtute.
Respondeo dicendum, quod sicut dicit
Augustinus, XIV De civit. Dei, cap. vni,
col. 411, t. 7. Stoici
perturbationibus, in
tres eupathias id est , « tres bonas pas-
,
siones; » pro cupiditate scilicet « vohipta-
tem', » pro Isetitia « gaudium, » pro metu
« cautionem. » Protristitia vero negaverunt
posse ahquid esse in animo sapientis, du-
plici ratione primo quidem, quia tristitia
:
est de malo quod jam accidit. Nullum autem
malum existimant posse accidere sapienti.
Crediderunt enim, quod, sicut solum homi-
nis bonum est virtus, bona autera corporaha
nuUa bona horainis sunt, ita solum inhones-
tum est hominis malum, quod in virtuoso
esse non potest.
Sed hoc irrationabihter dicitur cum enim
homo sit ex anima et corpore compositus, id
quod confert ad vitam corporis conservan-
dam, ahquod bonum horainis est; non
tamen maximum, quia eo potest homo male
uti unde et malum huic bono contrarium
:
in sapiente esse potest et tristitiam modc-
ratam inducere. Praeterca,
sine gravi peccato esse possit, nullus
invenitur qui absque lcvibus peccatis vitam
ducat, secundum illud I Joan., i, 8 Si
Quo- dixerimus quia* peccatum non habemus,
Sed hoc irrationabihter dicitur. Est enim
aUquod mahim quod potest esse virtuoso
praesens, ut dictum est, quod quidem malum
voluerunt pro tribus ratio detestatur. Unde appetitus sensitivus
animo sapieiitis esse in hoc sequitur detestationem rationis, quod
de hujusmodi malo tristatur, moderate ta-
men secundum rationis judicium. IIoc au-
tem pertinet ad virtutem, ut appetitus
sensitivus rationi coiiformetur, ut dictum
est. Unde ad virtutera pertinet quod tristetur
raoderate in quibus tristandum est, sicut
etiam Philosophus dicit in II Ethic, cap. vi
et VII. Et hoc etiam utile est ad fugiendum
mala. Sicut enim bona propter delecta-
tionem promptius quaeruntur, ita maia
propter tristitiani fortius fugiuntur.
Sic igitur dicendum est, quod tristitia de
his quae conveniunt virtuti, non potest simul
:
esse cura virtute, quia virtus in propriis
delectatur; sed de his quae quocumque
modo repugnant virtuti, virtus moderate
tristatur.
Ad primum ergo dicendum, quod ex illa
auctoritate habetur quod de sapientia sapiens
;
non tristetur, tristatur taraen de his quae
etsi virtuosus sunt irapeditiva sapientiae. Et ideo in beatis,
tamen in quibus nulhira impediraentura sapientise
locum non habet.
csse potest, tristitia
:
Ad secundum dicendum, quod tristitia
impedit operationcni de qua tristamur sed ;

^^^'
ipsi nos seducimus. Tertio, quia virtuosus, adjuvat ad ea promptius exequenda per qua;
etsi peccatum iion habeat, forte quandoquc tristitia fugitur.
habuit et de hoc laudabiliter dolet, secun-
;
Ad tertium diccndum, quod tristitia im-
dum illud II Cor., vii, 10 Qux secwiduni :
moderata est aniniae a^gritudo tristitia au- ;

istitia Deum est poenitentiam in sa-

tristitia *
, tcm moderata ad bonam hahitudinem animai
^*''
lulem stabilem operatur. Quarto, quia po- pertinet secundum stalura pra^sentis vitae.
test etiam dolere laudabiUter de peccato CoNCLUsio. — Cuni secuntluiii virtutoin homo
alterius. Unde eo modo quo virtus moralis rationi confornietur , Iristitia nioderata de his

^ Nicolai ex manifesto aensu, ut ipge ait, et cx terpretum opinioncm voluplatem suam intollige-
,

textu Augustini reposuit « voluntatem. » Sed hic hal. Voluntas aliunde potcntia ost, non passio
agilur de voluptale animi quicte fruenlis, doloro aninii.
rcraoto; et sic Epicurus ipse, juxla mulloruni 1u-
 ,

Q\]JEST. LIX, ART. IV ET V. 375

quse rationi repugnant potest et debet cum
,
delectatur in actu virtutis, et tristatur in
virtute esse sed tristiliam de his quse virtuti et
:
contrario. Unde Philosophus,
post praemissa
rationi conveniunt, impossibile est cum virtute
verba, loc. cit. in arg., subdit quod si ((

esse.
virtutes sunt circa actus, et passiones om- ;

ARTICULUS IV.
nem autem passionem et omnem actum se-
quitur delectatio et tristitia; etiam propter
Utrum omnis virtus moralis sit circa hoc virtus erit circa delectationes et tris-
passiones. titias, » sciUcet sicut circa aliquid conse-
quens.
Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur Ad secundum dicendum, quod rationale
quod omnis virtus moralis sit circa pas- per participationem non solum est appetitus
siones. Dicit enim Philosophus in II Ethic, sensitivus, qui est subjectum passionum, sed
cap. ni, quod circa voluptates et tristitias
(( etiam voluntas, in qua non sunt passiones,
est moralis virtus. » Sed delectatio et tris- ut dictum est.
titia sunt passiones, ut supra dictum est. Ad tertium dicendum, quod in quibus-
Ergo omnis virtus moralis est circa pas- dam virtutibus sunt passiones, sicut propria
siones, materia, in quibusdam autem non. Unde
2. Prseterea, rationale per participationem non est eadem ratio de omnibus, ut infra
est subjectum moralium virtutum, ut dicitur osteiidetur,
in I Ethic, cap, ult. sed hujusmodi pars;

animae est in qua sunt passiones,ut supra

CoNCLusio, — Ciun virtutum moralium qusedam
ipsas passiones seu motus appetitus sensitivi ordi-
dictum est. Ergo omnis virtus moralis est nent, et moderentur, queedam ipsas voluntatis,
circa passiones. quse passionis subjectum non est, operationes;
3. Prseterea, in omni virtute morali est certum est non omnem virtutem moralem circa
invenire aUquampassionem. Aut ergo passiones esse.
omnes sunt circa passiones, aut nuUa. Sed
aliquae sunt circa passiones, ut fortitudo et
ARTICULUS V.
temperantia, ut dicitur in III Ethic, cap, vi
et X. Ergo omnes virtutes morales sunt circa Utruni aliqua virtus moralis possit esse
passiones. absque passione.
Sed contra est, quod justitia, quse est vir-
tus moralis, non est circa passiones, ut dici- Ad quintum sic Videtur
proceditur. 1.
tur in V Ethic, cap. i, ii, iii et iv. quod virtus moraUs possit esse absque pas-
Respondeo dicendum, quod virtus moraUs sione. Quanto enim virtus moralis est per-
perficit appetitivam partem animae, ordi- fectior, tanto magis superat passiones, Ergo
nando ipsam in bonum rationis. Est autem in siio perfectissimo esse est omnino absque
rationis bonum id quod est secundum ra- passionibus.
tionem moderatum seu ordinatum. Unde 2, Praeterea, tunc unumquodque est per-
circa omne id quod contingit ratione ordi- fectum quando est remotum a suo contrario,
nari et moderari, contingit esse virtutem et ab his quae ad contrarium incUnant. Sed
moralem. Ratio autem ordinat non sohim passiones inclinant ad peccatum, quod vir-
passiones appetitus sensitivi, sed etiam ordi- tuti contrariatur ; unde Rom., vii, 5, nomi-
nat operationes appetitivus intellectivi, qui Ergo perfecta
WQXiinv passiones peccatorum.
est voluntas, quaj non est subjectum pas- omnino absque passione,
virtus est
sionum, ut supra dictum est, imperanter'. 3. Praeterea, secundum virtutem Deo
Et ideo non omnis virtus moraUs est circa conformamur, ut patet per Augustinum in
passiones sed queedam circa passiones
, Ub. De morib. Eccles., c, vi et xi, col, 1314,
quaedam circa operationes. t. Sed Deus omnia operatur sine pas-
1,
Ad primum ergo dicendum, quod non sione, Ergo virtus perfectissima est absquo
omnis virtus moraUs est circa delectationes omni passione.
et tristitias, propriam mate-
sicut circa Sed contra est quod (( nuUus justus est
riam, sed sicut circa aliquid consequens ad qui nongaudet justa operatione, » ut dicitur
proprium actum. Omnis enim virtuosus in I Ethic, cap, viii, circa med. Sed gau-

Ila omnes codd. ; « Imperauler >' in omnibus edil. deesl.

376 SUMMA THEOLOGICA.
diuni est passio. Ergo justitia non potest
esse sine passione, et multo minus alise vir-

tutes.
QUiESTIO LX.
Respondeo dicendum, quod si passiones DE DISTINCTIONE VIRTUTUM MORALIUM AB INVICEM.
dicamus « inordinatas affectiones, » sicut (Et quinque qusBruntur.)
Stoici posuerunt, sic manifestum est quod
virtus perfecta est sine passionibus. Deinde considerandum est de distinctione
Si vero passiones dicamus omnes motus
<( virtutum moralium ab invicem et circa ,

appetitus sensitivi, » sic planum est quod hoc quseruntur quinque ° utrum sit tan- : 1

virtutes morales, quse sunt circa passiones tum una virtus moralis ;
2" utrum distin-
sicut circa propriam materiam, sine passio- guantur virtules morales quae sunt circa
nibus esse non possunt. Cujus ratio est, quia operationes ab liis quae sunt circa passiones;
secundum hoc sequeretur quod virtus mo- 3" utrum circa operationes sit una tantum
ralis faceret appetitum sensitivum omnino moralis virtus utrum circa diversas pas-
;
4°
otiosum. Non autem ad virtutem pertinet siones sint diversae morales virtutes; 5" utrum
quod ea quae sunt subjecta rationi, a pro- virtutes morales distinguantur secundum
priisactibus vacent sed quod exequantur
; diversa objecta passionum.
imperium rationis, proprios actus agendo.
Uude sicut virtus membra corporis ordinat
ARTICULUS PRIMUS.
ad actus exteriores debitos, ita appetitum
sensitivum ad motus proprios ordinatos. Utrum sit una tantumvirtus moralis.
Virtutes autem morales quse non sunt
circa passiones, sed circa operationes, pos- Ad primum sic proceditur. 1. Videtur
sunt esse sine passionibus et hujusmodi ; quod sit una tantum moralis virtus. Sicut
virtus est justitia quia per eam applicatur
,
enim in actibus moralibus directio pertinet
voluntas ad proprium actum qui non est ,
ad rationem, quae est subjectum intellectua-
passio. Sed tamen ad actum justiliee sequi- hum virtutum ita inclinatio pertinet ad
;

tur gaudium ad minus in voluntate quod

,
,
vim appetitivam quae est subjectum mora-
,

non est passio et si hoc gaudium multipli-

; hum virtutum. Sed una est intellectuaUs
cetur per justitise perfectionem fiet gaudii , virtus dirigens in omnibus moralibus acti-
redundantia usque ad appetitum sensitivum, bus, scilicet prudentia. Ergo etiam una tan-
secundum quod vires inferiores sequuntur tum moraUs virtus inclinans in omnibus
est
motum superiorum, ut supra dictum est. Et moraUbus actibus.
sic per redundantiam hujusmodi , quanto 2. Praeterea habitus non distinguuntur
,

magis fuerit perfecta , tanto magis passio- secundum materialia objecta, sed secundum
nem causat. formales rationes objectorum. Formalis au-
Ad primum ergo dicendum quod ,
virtus tem ratio boni ad quod ordinatur virtus
,

passiones inordinatas superat , moderatas moraUs est una scilicet modus rationis.
, ,

autem producit. Ergo videtur quod sit una tantum moralis

Ad secundum dicendum quod ,
passiones virtus.
inordinatse inducunt ad peccandum, non au- 3. Praeterea, moralia recipiunt speciem a
tem si sint moderatae. fme, ut supra dictum est. Sed fmis omnium
Ad tertium dicendum, quod bonum in virtutum moralium communis est unus,
unoquoque considcratur secundum conditio- scilicet felicitas proprii autem et propinqui
:

nem suse naturae. hi Deo autem et angclis sunt infmiti non sunt autem inflnitaB vir-
;

non est appetitus sensitivus, sicut in ho- tutes morales. Ergo videtur quod sit una
mine et ideo bona operatio Dei et angeU
; tantum.
est omnino sine passione, sicut ct sine cor- Sed contra cst quod unus habitus non po-
porc ; hominis est cum passione , sicut et test esse in diversis potentiis , ut supra dic-
cum corporis ministcrio. tum est. Sed subjectum virtutum moralium
CoNCLUsio. — Virlutes morales quse non sunl cst pars appetitiva animae, quie per divcrsas
circa passioncs, sod circa opcralioncs, possunt potcntias distinguitur, ut in I diotuni cst.
esse sine passionibus; alio! non possunl. Ergo non potest cssc una lantiun virtus
moralis.
Respondeo dicondum , (iuod , sicut supra
 QUJIST. LX, ART. I ET II. 377

dictum est , virtutes morales sunt habitus habent speciem a fme ultimo sed a flnibus ,

quidam appetitivae partis. Habitus autem proximis; qui quidem etsi infiniti sint nu-
specie differunt secundum speciales differen- mero, non tamen infmiti sunt specie.
tiasobjectorum,utsupradictumest.Species
conclusio. -
Cum appetitivae potentice ad
autem objecti appetibilis ,
sicut et cujushbet
^^^^^ j^oralis pertinet objectum sit bonum appe-
rei, attenditur secundum formam speciflcam, tibile, quod non unius tantum est speciei; etiam
quse est ab agente. Est autem consideran- ipsas virtutes morales pro objectorum diversitate
dum, quod materia patientis se habet ad plures esse oportet.
agens duphciter quandoque enim recipit
:

formam agentis secundum eamdem ratio- ARTICULUS 11.

nem, prout est in agente , sicut est in omni-
bus agentibus univocis et sic necesse est ; Utrum virtutes morales quee sunt circa ope-
quod si agens est unum specie materia , rationes, distinguayitur ab his quse sunt
recipiat formam unius speciei sicut ab ; circa passiones.
igne non generatur univoce nisi ahquod
existens in specie ignis. Ahquando vero Ad secundura sic proceditur. 1. Videtur
materia recipit formam ab agente non se- quod non distinguantur ab
virtutes morales
cundum eamdem rationem prout est in ,
invicem per hoc quod qusedam sunt circa
agente, sicut patet in generantibus non uni- operationes, qusedam circa passiones. Dicit
vocis, ut animal generatur a sole; et tunc enim Philosophus in II Ethic. ,C'd^. ni, quod
formse receptse in maleria ab eodem agente « virtus morahs est circa delectationes et

non sunt unius speciei, sed diversiflcantur tristitias optimorum operaliva. » Sed vo-
secundum diversam proportionem materise luptates et tristitise sunt passiones quaedam,
ad recipiendum influxum agentis sicut vi- ; ut supra dictum est. Ergo eadem virtus quse
demus quod ab una actione sohs generantur est circa passiones, est etiam circa operatio-
per putrefactionem animaha diversarum nes, utpote operativa existens.
specierum, secundum diversam proportio- 2. Praeterea, passiones sunt principia ex-
nem materiae. teriorum operationum. Si ergo ahquae vir-
Manifestum autem, quod in morahbus
est tutes rectiflcant passiones , oportet quod
ratio est sicut imperans et movens vis au- ;
etiam per consequens rectiflcent operatio-
tem appetitiva sicut imperata et mota. Non nes. Esedem ergo virtutes morales surit circa
autem appetitus respicit impressionem ra- passiones et operationes.
tionis quasi univoce; quia non fit rationale 3, Prseterea, ad omnem operationem ex-
per essentiam sed per participationem ut
, , teriorem movetur appetitus sensitivus bene
dicitur in 1 Ethic, cap. uh. Unde appetibilia vel male. Sed motus appetitus sensitivi sunt
secundum motionem rationis constituuntur passiones. Ergo esedem virtutes quse sunt
in diversis speciebus secundum quod diver- circa operationes sunt circa passiones.
simode se habent ad rationem et ita sequi- : Sed contra est quod Philosophus, II Ethic,
tur quod virtutes morales sint diversai se- cap. m et vn, et hb. V, in 4 priorib. cap.,
cundum speciem, et non una tantum. ponit justitiam circa operationes; temperan-
Ad primum ergo dicendum , quod objec- tiam autem, et fortitudinem, et mansuetudi-
tum rationis est verum ; est autem eadem nem quasdam.
circa passiones
ratio veri in omnibus moralibus, quse sunt Respondeo dicendum, quod operatio et
contingentia agibilia unde est una sola
: passio dupliciter potest comparari ad virtu-
virtus in eis dirigens, scilicet prudentia. Ob- tem; uno modo sicut effectus et hoc modo ;

jectum autem appetitivse virtutis est bonum omnis moralis virtus habet ahquas opera-
appetibile, cujus est diversa ratio secundum tiones bonas, quarum est productiva, et de-
diversam habitudinem ad rationem dirigen- lectationem aliquam vel tristitiam, quse sunt
tem. passiones, ut supra dictum est. Aho modo
Ad secundum dicendum, quod illud for- potest comparari operatio ad virtutem mora-
male est unum genere propter unitatem lem sicut materia circa quam est : et secun-
agentis, sed diversificatur specie propter di- dum hoc oportet alias esse virtutes morales
versas habitudines rccipientium, ut supra circa operationes et alias circa passiones.
dictum est. Cujus ratio estquia bonum et malum in
,

Ad tertium dicendum ,
quod moralia non quibusdam operationibus attenditur secun-
 ;

378 SUMMA THEOLOGICA.

dum seipsas ,
qualitercumque homo afficia- tionum exteriorum videtur ad justitiam per-
tur ad eas , inquantum scilicet bonum in eis tinere.Sed justitia est una virtus. Ergo una
et malum accipitur secundum rationem sola virtus est circa operationes.
commensurationis ad alterum et in talibus : 2. Praeterea, operationes maxime differen-
oportet quod sit aliqua virtus directiva ope- tes esse videntur quae ordinantur ad bonum
rationum secundum seipsas sicut sunt , unius , et quae ordinantur ad bonum multi-
emptio et venditio et hujusmodi operatio-
, tudinis, Sed ista diversitas non diversificat
nes, in quibus attenditur ratio debiti vel hi- virtutes morales ; dicit enim Philosophus in
debiti ad alterum et propter hoc justitia et
; V Ethic, cap. i, circa fin., quod « justitia
partes ejus proprie sunt circa operationes legalis ,
quae ordinat actus hominum ad
sicut circa propriam materiam. In quibus- commune bonum non , est aliud a virtute,
dam vero operationibus bonum et malum quae ordinat actus hominis ad unum tantum,
attenditur solum secundum commensuratio- nisi secundum rationem. » Ergo diversitas
nem ad operantem et ideo oportet in his : operationum non causat diversitatem virtu-
bonum et malum considerari secundum tum moralium.
quod homo bene vel male afficitur circa hu- 3. Praeterea, si sunt diversae virtutes mo-
jusmodi : et propter hoc oportet quod virtu- rales circa diversas operationes, oporteret
tes in talibus sint principaliter circa inte- quod secundum diversitatem operationum
riores affectiones dicuntur animae
quae esset diversitas virtutum moralium; Sed hoc
passiones, sicut patet de temperantia forti- , patet esse lalsum ; nam ad justitiam pertinet
tudine et ahis hujusmodi. Contingit autem, in diversis generibus commutationum recti-
quod iu operationibus quae sunt ad alterum tudinem statuere etiam in distributioni-
, et
praetermittatur bonum virtutis propter inor- bus, ut patet in V Ethic, cap. n^ a med.
dinatam animi passionem et tunc inquan- : Non ergo diversae virtutes sunt diversarum
tum corrumpitur commensuratio exterioris operationum.
operationis est corruptio justitise inquan-
, ; Sed contra est quod religio est alia virtus
tum autem corrumpitur commensuratio in- a pietate quarum tamen utraque est circa
;

teriorum passionum est corruptio alicujus , operationes quasdam.

alterius virtutis; sicut cum propter iram ali- Respondeo dicendum ,
quod omnes virtu-
quis alium percutit, in ipsa percussione in- tes morales quae sunt circa operationes ,

debita corrumpitur justitia, in immoderantia conveniunt in quadam generali ratione jus-

vero irae corrumpitur mansuetudo. Et idem titiae, secundum debitum ad
quae attenditur
patet in aliis. alterum; distinguuntur autem secundum
Et per hoc patet responsio ad objecta. Nam diversas speciales rationes. Cujus ratio est,
prima ratio procedit de operatione, secun- quia in operationibus exterioribus ordo
dum quod est effectus virtutis; aliae duaj rationis instituitur, dictum est, non sicut
rationes procedunt ex hoc quod ad idem secundum proportionem ad affectionem ho-
concurrunt operatio et passio; sed in qui- minis, sed secundum ipsam convenientiam
busdam virtus est principalitcr circa opera- rei in seipsa, secundum quam convenientiam
tionem, in quibusdam circa passionem, ra- accipitur ratio debiti, ex quo constituitur
tioue praedicta. ratio justitiae. Ad justitiam enim pertiuere
videtur ut quis debitum reddat. Unde omnes
CoNCLUSio. — Tametsi aliquse sint ex moralil)Us
virtutibus circa operationes et passiones, ut earum hujusmodi virtutes quae sunt circa opcratio-
productiv« ; qua; tamen circa operationes sunt, nos, habent aliquo modo rationem justitia?.

ab liis qua) circa passiones versantur secundum Sed debitum non est unius rationis in omni-
objectorum diversiLatem distinguuntur. hus alitcr enim debetur aliquid
: aequali ,

minori et aliter ex
aliter superiori, aliter ;

pacto, vel ex promisso, vel ex beneficio

ARTICULUS IIL
suscepto. Et secundum has diversas rationes
Utrum circa operationes sit tantum una debiti sumuntur diversae virtutes puta re- :

virtus moralis. ligio est per quam redditur debitum Deo

pietasest perquam redditur deliitum paren-
Ad tertium sic proceditur. \. Videtur tibus vel patriae gratia est per (piani red-
;

quod sit una tantum virtus moralis circa ditur debitum bonefacloribus et sic de ,

operationes. Kectitudo onim omnium opera- aUis.

 ;;

QUiEST. LX, ART. lll ET IV. 37^

moralis sicut fortitudo circa timores et au-

Ad primum ergo dicendum quod ,
justitia ;

proprie dicta est una specialis virtus, quse at. dacias, temperantia circa delectationes et

tendit perfectam rationem debiti, quod secun- tristitias. Non ergo oportet ut circa diversas

dum sequivalentiam potest restitui dicitur ;

passiones sint diversee virtutes morales.
tamen et ampliato nomine justitia secundum 3. Prffiterea, amor, concupiscentia et de-

quaracumque debiti redditionem et sic non ;

lectatiosunt passiones specie differentes, ut
est una specialis virtus. supra habitum est. Sed circa omnes has est
Ad secundum dicendum quod justitia ,
una virtus, scilicet temperantia. Ergo vir-
quse intendit bonum commune , est alia tutes morales non sunt diversse circa diver-

virtus a justitia quae ordinatur ad bonum sas passiones.

privatum alicujus ; unde et jus commune Sed contra est, quod fortitudo est circa

distinguitur a jure privato ; et TulUus ponit, timores et audacias, temperantia circa con-
lib II De invent., aUquant. ante fin., unam cupiscentias, mansuetudo circa iras, ut dici-
specialem virtutem « pietatem, » qua? ordi- tur in Ethic, cap. vi et x, et in IV, c. v.
III

bonum patriffi. Sed justitia ordinans

nat ad Respondeo dioendum, quod non potest
hominem ad bonum commune, est generalis dici quod omnes passiones sit una sola
circa

per imperium, quia omnes actus virtutum virtus moralis. Sunt enim quaedam passio-
ordinat ad finem suum, sciUcet ad bonum nes ad diversas potentias pertinentes ; aUse
^ommune. Virtus autem, secundum quod a namque pertinent ad irascibilem, aliae ad
taU justitia imperatur, etiam justitiee nomen concupiscibilem, ut supra dictum est.
accipit. Et sic virtus a justitia legaU non Nec tamen oportet quod omnis diversitas
differt nisi ratione, sicut sola ratione differt passionum sufficiat ad virtutes morales di-
virtus operanssecundum seipsam, et virtus versificandas primo quidem, quia quaedam
:

operans ad imperium alterius. passiones sunt qus sibi opponuntur secun-

Ad tertium dicendum, quod in omnibus dum contrarietatem ; sicut gaudium et tris-

operationibus ad justitiam specialem perti- titia, timor et audacia , et aUa hujusmodi.

nentibus est eadem ratio debiti; et ideo est Et circa hujusmodi passiones sic oppositas

eadem virtus justiti», prfficipue quantum ad oportet esse unam

eamdem virtutem. et

commutationes ; forte enim distributiva est Cum enim virtus moraUs in quadam medie-
alterius speciei a commutaliva. Sed de hoc tate consistat, medium in contrariis passio-

infra quaeretur. nibus secundum eamdem rationem institui-

tur sicut et in naturaUbus idem est medium
_
CoNCLDSio. — Licet
T •
i •
X i
virtutes morales, quse cu'ca
1
.
;
' , . , . , „ ,
.

operationes sunt quadam generaii ratione

, in
"^t^^ contraria, ut mter album et nigrum.
justitiaj conveniant; tamen secundum speciales Secundo, quia diversffi passiones mvenmn-
diversas rationes sunt distinguendffi plures species. tur secundum eumdem modum rationi
repugnantes, puta secundum impulsum ad
ARTICULUS IV. id quod est contra rationem, vel secundum
retractionem ab eo quod est secundum
mrumcircadiversaspassionesdivers^sint
^* ''^^'' ^'^^''^^. passiones concu-
virtutes morales. ^^^T.^-
piscibilis non pertment ad diversas virtutes
Ad quartum sic proceditur. i. Videtur morales, quia earum motus secundum
quod circa diversas passiones non sint di- quemdam ordinem se invicem consequuntur,
versae virtutes morales. Eorum enim quae utpote ad idem ordinati, scilicet ad conse-
conveniunt in principio et fine, unus est quendum bonum, vel ad fugiendum malum
habitus, sicut patet maxime inscientiis. Sed sicutex amore procedit concupiscentia, et
omnium passionum unum est principium, ex concupiscentia pervenitur ad delectatio-
sciiicet amor ; et omnes ad eumdem finem nem. Et eadem ratio est de oppositis; quia
terminantur, scilicet dclectationem vel tristi- ex odio sequitur fuga vel abominatio, quae
tiam, ut supra habitum est. Ergo circa om- perducit ad tristitiam. Sed passiones irasci-
nespassiones estuna tantum moraUs virtus. bilis non sunt unius ordinis, sed ad diversa
2. Praeterea, si circa diversas passiones ordinantur. Nam <( audacia » et « timor »
essent diversae virtutes morales, sequeretur ordinantur ad aUquod magnum periculum
quod tot essent virtutes morales quot pas- « spes » et <( desperatio )> ad aUquod bonum
siones. Sed hoc patet esse falsum, quia circa arduum autem ad superandum aliquod
; ira
oppositas passiones est una et eadem virtus contrarium, quod nocuraentum intulit.
 ;

380 SUMMA THEOLOGICA.

Et ideo circa has passiones diversse virtu- 3. Praeterea, magis el minus non diversi-
tes ordinantur, utpote temperantia » circa
(( ficant speciem. Sed diversa delectabilia non
passiones concupiscibilis, fortitudo » circa (( differunt nisi secundum magis et minus.
timores et audacias, magnanimitas ((» circa Ergo omnia deleclabilia pertinent ad unam
spem et desperationem, mansuetudo » circa (( speciem virtutis, et eadem ratione omnia
iras. terribilia, et similiter de aliis. Non ergo vir-
Ad primum ergo dicendum, quod omnes tus moralis distinguilur secundum objecta
passiones conveniunt in uno principio et passionum.
fme communi, non autem in nno proprio 4. Prseterea, sicut virtus est operativa
principio, seu fine ; unde hoc non sufflcit ad boni, ita est impeditiva mali. Sed circa con-
unitatem virtutis moralis. cupiscentias bonorum sunt diversse virtutes
Ad secundum dicendum, quod, sicut in sicut temperantia » circa concupiscentias
((

naturalibus idem est principium quo recedi- delectationum tactus, eutrapelia » circa
((

tur ab uno principio, et acceditur ad aliud, delectationes ludi. Ergo etiam circa timores
et in rationalibus est eadem ratio contrario- malorum debent esse diversee virtutes,
rum , ita etiam virtus moraiis ,
quae in Sed contra est quod castitas » est circa
((

modum naturae rationi consentit, est eadem delectabilia venereorum, abstinentia » vero
((

contrariarum passionum, est circa delectabilia ciborum, et « eutrape-

Ad tertium dicendum, quod illse tres delectabiha ludorum.
lia » circa
passiones ad idem objectum ordinantur se- Respondeo dicendum, quod perfectio vir-
cundum quemdam ordinem, ut dictum est, tutis ex ratione dependet perfectio autem ;

et ideo ad eamdem virtutem moralem perti- passionis ex ipso appetitu sensitivo. Unde
nent. oportet quod virtutes diversificentur secun-

CoNCLUsio. — Impossibile est unam et eam(iem dum ordinem ad rationem, passiones autem
virtutem moralem esse circa omnes passiones, secundum ordinem ad appetitum. Objecta
quamvis circa passiones contrarias eamdem con- igitur passionum, secundum quod diversi-
tingat virtutem esse. mode ordinantur ad appetitum sensitivum,
causant diversas passionum species; secun-

ARTICULUS dum vero quod comparantur ad rationem,

V.
causant diversas species virtutum. Non est

Utrum virtutes morales distinguantur se- autem idem motus rationis et appetitus
cundum diversa objecta passionum. sensitivi. Unde nihil prohibet aUquam diffe-
rentiam objectorum causare diversitatem
Ad quintum sic proceditur.
Videtur 1. passionum, quse non causat diversitatem
quod virtutes morales non distinguantur virtutum, sicut quando una virtus est circa
secundum ol)jecta passionum. Sicut enim multas passiones, ut dictum est, et aliquam
sunt objecta passionum ita sunt objecta , etiam difTerentiam objectorum causare di-
operationum. Sed virtutes morales qu» versitatem virtutum, quae non causat diver-
sunt circa operationes, non distinguuntur sitatem passionum, cum circa unam passio-
secundum objecta operationum ad eamdem ; nem, puta dclectationcm, diversse virtutes
enim virtutem justitiai pertinet emere vel ordinentur. Et quia diversai passiones ad
vendere domum ct equum. Ergo etiam nec diversas potentias pertinentes scmper perti-
virtutes morales quee sunt circa passiones, nent ad diversas virtutes, ut dictum est,
diversificantur pcr olyccta passionum. ideo diversitas objectorum, qua? respicit
2. Praeterea, passiones sunt quidam actus divcrsitatcm potentianuu, semper diversi-
vcl motus appetitus scnsitivi. Sed major ficat specics virtutum, puta quod aliquid sit

diversitas requiritur ad divcrsitatem hal)i- bonum absolute, et aliquid sit bonum cum
tuum quam ad divcrsitatem actuum. Diversa aliqua arduitate,
igitur objecta, qua^ non diversificant speciem Et quia ordinc quodam ratio infcriores'
passionis, non diversificabunt spccicm vir- hominis partes etiam se ad exte-
rcgit, et
tutis moralis; ita scilicet quod de omnibus riora cxtcndit; idco etiam secundum quod
delectationibus erit una virtus moralis, et unum objectiuTi passionis ai^prehcnditur
similiter est dc aliis. sensu vcl imaginationo, aut etiam ratione,

' Al. : « inleriores. >>

 ; . ;

QU^ST. LX ART. ,
V. m
et secundum etiam quod pertinet ad ani- honoris ; si vero cum arduitate consideretur,

mam, corpus vel exteriores res. diversam secundum quod est objectum spei, sic est

habitudinem habet ad rationem, et per con- ((magnanimitas. » Unde (( liberalitas » et

sequens natum est diversificare virtutes. « philotimia » videntur esse in concupisci-

Bonum igitur hominis, quod est objectum bili ; « magnificentia » vero et « magnani-
amoris, concupiscentise et delectationis, po- mitas » in irascibili. Bonum vero hominis
test accipi vel ad sensum corporis pertinens, in ordine ad alium non videtur arduitatem
vel ad interiorem animae apprehensionem habere sed accipitur ut absolute sumptum,
;

et hoc sive ordinetur ad bonum hominis in prout est objectum passionum concupisci-
seipso, vel quantum ad corpus, vel quantum bilis.Quod quidem bonum potest esse alicui
ad animam, sive ordinetur ad bonum homi- delectabile, secundum quod prsebet se alteri,
nis in ordine ad alios. Et omnis talis diversi- vel in his quse serio fmnt, id est, in actioni-
tas propter diversum ordinem ad rationem bus per rationem ordinatis ad debitum
diversificat virtutem. fmem, vel in his quse fmnt ludo, id est, in

si consideretur aliquod bonum,

Sic igitur actionibus ordinatis ad delectationem tan-
siquidem sit per sensum tactus apprehen- tum, quse non eodem modo se habent ad
sum, et ad consistentiam humanae vitse per- rationem, sicut prima. In seriis autem se
tinens in individuo vel in specie, sicut sunt exhibet aliquis alteri dupUciter uno modo :

delectabilia ciborum et venereorum , erit ut delectabilem decentibus verbis et factis

pertinens ad virtutem « temperantiai. n De- et hoc pertinet ad quamdam virtutem, quam
lectationes autem aUorum sensuum, cum Aristoteles, lib. II, cap. vn, circa med., no-
non sint vehementes, non praistant aliquam minat « amicitiam, » et potest dici « affabi-
difficultatem rationi et ideo circa eas non
; Htas. » Alio modo prsebet se aliquis alteri ut
ponitur aliqua virtus, quse est circa difficile, manifestum per dicta et facta ; et hoc perti-
sicut et ars, ut dicitur in II Ethic, cap. ni, net ad aham virtutem, quam nominat « ve-
ad fin, Bonum autem non sensu, sed inte- ritatera, » IV Efhic, cap. vn. Mani-
hb.
riori virtute apprehensum, ad ipsum homi- festatio enim propinquius accedit ad ratio-
nem pertinens secundum seipsum, est sicut nem quam delectatio, et seria quam jocosa.
pecunia et honor quorum pecunia ordina-
;
Unde et circa delectationes ludorum est aUa
bilisest de se ad bonum corporis, honor virtus, quam
Philosophus, Ub. IV Ethic,
autem consistit in apprehensione animae. Et cap. 8, « eutrapeliam » nominat. Sic igitur
hsec quidem bona considerari possunt vel patet, quod secundum Aristotelem sunt un-
absolute, secundum quod pertinent ad con- decim virtutes morales circa passiones,
cupiscibilem, vel cum arduitate quadam, scilicet (( fortitudo, temperantia, liberalitas,
secundum quod pertinent ad irascibilem! magnificentia, magnanimitas ,
phUotimia,
Quae quidem distinctio non habet locum in mansuetudo, aniicitia, veritas, eutrapeUa
bonis quse delectant tactum, quia hujusmodi et justitia, » et distinguuntur secundum
sunt qusedam infima, et competunt homini diversas materias , vol secundum diversas
secundum quod convenit cum brutis. Circa passiones, vel secundum diversa objecta. Si
bonum igitur pecunise absolute sumptum, igitur addatur « justitia, » quse est circa
secundum quod est objectum concupiscen- operationes, eruntomnes duodecim '

tiae, vel delectationis aut amoris, est cc libe- Ad primum ergo dicendum, quod omnia
rahtas; » circa bonum autem hujusmodi objecta ejusdem operationis secundum spe-
cum arduitate sumptum, secundum quod ciem, eamdem Iiabitudinem habent ad ra-
est objectum spei, est « magnificentia ; » tionem non autem omnia objecta ejusdem
;

circa bonum vero quod est honor, si qui- passionis secundum speciem; quia opera-
dem sit sumptum, secundum quod
absolute tiones non repugnant rationi, sicut passio-
est objectum amoris, sic est qusedam virtus, nes,
quae vocatur « philotimia, » id est, amor Ad secundum dicendum, quod alia ratione

^Ita codd. septem quos vidimus. Sed in edit. : ideo libenter, nisi sequentia contraria essent,
« sunt decem, eutrapelia..., et distinguuntur... erunt propter codices admitteremus ipsum moralibus
omnes undecim. » Certum est plures ScholasUcos virtutibus adnexuisse justitiam quam vocant « jus-
duodecim virtutes morales numerasse, quia pru- titiam circa passiones. » Hanc « justitiam » non om-
dentiam inter inorales ponebant. S. Thomas vero nino rejicit Richardus de Mediavilla. Cseterum in
dicit prudentiam esse virtutem intellectivam. Et uno codice legitur : « abstinentia. »
382 SUMMA THEOLOGICA
diversificaiitur passiones, et alia virtutes, circa fmem, virtutes autem morales sunt
sicut dictum est. circa ea quae sunt ad fmera. Ergo virtutes
Ad tertiura dicendum, quod magis et mi- morales non debent dici principales, seu car-
nus non diversificant speciera nisi propter dinales, sed magis theologicae.
diversam habitudinem ad rationem. 3. Praeterea, principalius est quod est per
Ad quartum dicendum, quod bonum for- essentiam, quara quod est per participatio-
tius est ad movendum quara malum, quia nem. Sed virtutes intellectuales pertinent ad
« malum non agit nisi virtute boni, n ut Dio- rationale per essentiam, virtutes autem mo-
nysius dicit iv cap. De divin. nomin., § 32, rales pertinent ad rationale per participatio-
col. 731, t. 1. Uude malum non facit difficul- nem, ut supra dictum est. Ergo virtutes
tatera rationi, quae requirat virtutem, nisi morales non sunt principales, sed magis vir-
sit excellens, quod videtur esse unum in uno tutes intellectuales.
genere passionis. Unde circa non poni- iras Sed contra est quod Ambrosius dicitlib. V
tur nisi una virtus, scilicet « mansuetudo » ; Siiper Lucam, §62, coL 1738, t. 2, exponens
et similiter circa audacias una sola, scilicet illud, Beati panperes spiritu, c. vi : « Sci-
« fortitudo. » Sed bonum ingerit difficulta- mus virtutes esse quatuor cardinales, scili-
tem, quse requirit virtutem, etiarasi non sit cet temperantiam, justitiam, prudentiam.
excellens in genere talis passionis. Et ideo fortitudinera. » Hae autem sunt virtutes
circa concupiscentias ponuntur diversse vir- morales. Ergo virtutes morales sunt cardi-
tutes morales, ut dictum est. nales.

— Cum ex ratione Respondeo dicendum, quod cum simplici-

CoNCLusio. perfectio virtutis
ter de virtute loquimur, intelligimur loqui
dependeat, recte secundum objecta passionum,
prout diversimode ad rationem comparantur, de virtute humana. Virtus autem humana,
diversse virtutum moralium species distinguuntur. ut supra dictum est, secundum perfec-
tam rationem virtutis dicitur, quae requi-
rit rectitudinem appetitus hujusmodi enim
:

QUiESTIO LXI. virtus non solum facit facultatem bene

DE DISTINCTIONE VIRTUTUM CARDINALIUM. agendi, sed ipsum etiam usum boni operis
(Et quinque quseruntur.) causat. Sed secundura imperfectam ratio-
nem non requirit
virtutis dicitur virtus quae
Deinde considerandum est de virtutibus rectitudinera appetitus quia solum facit fa-
;

cardinalibus, et circa hoc quaeruntur quin- cultatem bene agendi, non autem causat
que \ ° utrum virtutes morales debeant dici
: boni operis usum. Constat autera quod per-
cardinales vel principales 2° de numero ea-; fectura est principaUus imperfecto. Et ideo
rum; 3° quai sint; -4° utrum difTerant ad in- virtutes quae continent rectitudinem appeti-
vicem 5° utrum dividantur convenienter in
; tus, dicuntur « principales. » Hujusmodi au-
virtutes poUlicas, et purgatorias, et purgati tem sunt virtutes morales, et intcr inteUec-
animi, et exemplares. tuales sola prudentia, quae etiam quodam-
modo moraUs est secundum materiam, ut ex
ARTICULUS PRIMUS. supra dictis patet.
Unde convcnienter inter virtutes morales
Utrum virtutes morales deheant dici cardi- ponuntur iUae quae dicuntur principales seu
nales, velprincipales. cardinales.
Ad primum crgo dicendum, quod quando
Ad primum sic proceditur. I. Videtur genus univocum dividitur in suas species,
quod virtutcs morales non dobeant dici car- tunc partes divisionis ex aiquo se habent se-
dinales seu principalcs. « Qua; » cnim « ox cundura rationem generis, licet secundura
opposito dividuntur, sunt siraul natura, » ut naturam rei una species sit principalior et
dicitur in Prsedicam., cap. « De simul, » et perfectior aUa, sicut homo aUis aniraalibus.
sic unum non Sed
est altero principalius. Sed (juando est divisio aUcujus anaJogi,
omnes virtutes ex opposito (hvidunt gonus quod dicittu' de pUiribus secuiKhnn prius et
virtiitis. Ergo nullae earura debent dici prin- posti^rius, tunc nibil proliibct umnn esse
cipales. principaUus altero ctiam secuudum coramu-
2. Praeterea, fmis principalior cst his quai ncm rationem, sicut subslantia principaUus
sunt ad fmom. Sed virtutes thcologica^ sunt dicitur ens quam accidens. Et taUs est divi-
 QUtEST. LXl, ART. I ET IT. m
sio virtutum in diversa genera virtutum, eo quidem dupliciter potest considerari uno :

quod bonum rationis non secundum eum- modo secundum quod in ipsa consideratione
dem ordinem invenitur in omnibus. rationis consistit et sic erit una virtus prin-
;

Ad secundum dicendum, quod virtutes cipalis, quae dicitur prudentia. Alio modo
theologicse sunt supra hominem, ut supra secundum quod circa aliquid ponitur ratio-
dictum est. Unde non proprie dicuntur vir- nis ordo; et hoc vel circa operationes, et sic
tutes humanae, sed superhumanse, vel di- est justitia ; vel circa passiones, et sic necesse
vinae. est esseduas virtutes. Ordinem enim ratio-
Ad tertium dicendum, quod aUee virtutes nis necesse est ponere circa passiones, con-
intellectuales a prudentia', etsi sint princi- siderata repugnantia ipsarura ad rationem.
paliores quam morales quantum ad snbjec- Quae quidem potest esse dupliciter uno :

tum, non tamen sunt principaliores quan- modo secundum quod passio impellit ad ali-
tum ad rationem virtutis, quae respicit quid contrarium rationi et sic necesse est ;

bonum, quod est objectum appetitus. quod passio reprimatur, et ab hoc denomi-
CoNCLUsio. — Morales virtiites, cum appetitus natur temperantia; alio modo secundum
rectitudinem solee contineant, solse cardinales, quod passio retrahit ab eo quod ratio dictat,
seu principales dicuntur. sicut timor periculorum vel laborum et sic ;

necesse est quod homo firmetur in eo quod

ARTICULUS II. est rationis, ne recedat ; et ab hoc denomina-
Utrum sint quatuor virtutes cardinales. tur fortitudo.
Et similiter secundum subjecta idem nu-
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur merus invenitur. Quadruplex enim inveni-
quod non sint quatuor virtutes cardinales. tur subjectum hujus virtutis, de qua nunc
Prudentia enim est directiva aliarum virtu- loquimur; scilicet rationale per essentiam,
tum moralium, ut ex supra dictis patet. Sed quod prudentia perficit; et rationale per
id quod est directivum aliorum, principaUus participationem, quod dividitur in tria, id
est. Ergo prudentia sola est virtus princi- est, in voluntatem, quae est subjectum jus-
palis. titiae, et in concupiscibilem, quae est subjec-
sunt ali-
2. Praeterea, virtutes principales tum temperantiae, et in irascibilem, quae est
quo modo morales. Sed ad operationes mo- subjectum fortitudinis.
rales ordinamur per rationem practicam et Ad primum ergo dicendum, quod pruden-
appetitum rectum, ut dicitur in VI Ethic., tia est simpliciter principalior omnibus sed ;

c. n. Ergo solae duae virtutes cardinalessunt. aliae ponuntur principales, unaquaeque in

3. Praeterea, inter alias etiam virtutes una suo genere.
est principalior altera. Sed ad hoc quod vir- Ad secundum dicendum, quod rationale
tus dicatur principalis, non requiritur quod per participationem dividitur in tria, ut dic-
sit principalis respectu omnium, sed respectu tum est.
quarumdam. Ergo videtur quod sint multo Ad tertium dicendum, quod omnes aliae
plures principales virtutes. virtutes, quarum una est principalior alia,
Sed contra est quod Gregorius dicit in II reducuntur ad praedictas quatuor, et quan-
Moral., cap. xlix, § 76, col. 592, t. 1, quod tum ad subjectum, et quantum ad rationes
« in quatuor virtutibus tota boni operis struc- formales.
tura consurgit. »
CoNCLUsio. — Quatuor sunt virtutes morales
Respondeo dicendum, quod numerus ali- principales, seu cardinales, sive principia earum
quorum accipi potest aut secundum princi- formalia sive subjccta considerentur : prudentia
pia formalia, aut secundum subjecta; et scilicet, justitia, temperantia et fortitudo.
utroque modo inveniuntur quatuor cardina-
les virtutes.
Principium enim formale virtutis, de qua
nunc loquimur, est rationis bonum. Quod

^ codd. et edili passim. Al. deest « a pruden-

Ita frequenti bene agere acquiruntur politicse verd
; —
tia ; Rom. « et prudentia. »
» edit. : ralione operationis et exercitii sibi debiti, quia red-
(a) Virlutes cardinales vocantur etiam consuetu- dunt hominem bene ordinatum ad vivendum inter
dinales et politicse —
consuetudinales quidem ra-
: Ixomines.
tione sui principii originalis secimdum quod ex
 ;

384 SUMMA THEOLOGICA.

Sic igitur praedictas quatuor virtutes du-
pUciter considerare possumus : uno modo
ARTICULUS III.
secundum communes rationes formales; et
Utrum alige virtutes marjis debeant dici secundum hoc dicuntur principales, quasi
principales quam istss. generales ad omnes virtutes; ut puta quod
omnis virtus quae facit bonum in considera-
Ad lertium sic proceditur. 1. Videtur tionc rationis, dicatur prudentia ; et quod
quod aliae virtutes magis debeant dici prin- omnis virtus quae facit bonum debiti et
cipales quam istae. Id enim quod est maxi- recti in operationibus, dicatur justitia; et
mum unoquorjue genere, videtur esse
in omnis virtus quae cobibet passiones, et re-
principalius. Sed magnanimitas operatur primit, dicatur temperantia etomnis virtus ;

magnum in omnibus virtutibus, ut dicitur
in IV Ethic, cap. ni, a med. Ergo magnani-
mitas maxime debet dici principalis virtus.
2. Praiterea, illud per quod aliae virtutes
formantur, videtur esse maxime principalis
virtus. Sed humilitas est hujusmodi dicit
enim Gregorins, Ho7n. vn sup. Evang., § 4,
coL 1103, t. 2, quod « qui caeteras virtutes
sine humilitate congregat, quasi paleas in
ventum portat '. Ergo humilitas videtur esse
quae facit flrmitatem aidmi contra quascum-
que passiones, dicatur fortitudo; et sic
muUi loquuntur de istis virtutibus tam sacri
doctores quam etiam philosophi; et sic aliae
virtutes sub ipsis continentur. Unde cessant
; omnes objectiones.
Alio vero modo possunt accipi, secundum
quod istae denominantur ab eo quod
virtutes
est principium^ in unaquaque materia; et sic
sunt speciales virtutes contra alias divisae ;

maxime principaUs. dicuntur tamen principales respectu aliarum

3. Prseterea, illud videtur esse maxime propter principalitatem materiae puta quod :

principale quodest perfectissimum. Sed lioc prudentia dicatur quae praeceptiva est; justi-
pertinet ad patientiam , secundum illud tia, quae est circa actiones debitas, inter

Jacobi, I, 4- : Patientia opus ppvfectum habet, aequales temperantia, quae reprimit concu-
;

Ergo patientia debet poni principalis. piscentias delectationum tactus fortitudo, ;

Sed contra est quod Tuliius
De invent., aUquant. antefm., ad has
lib. II
quatuor omnes aUas reducit.
Respondeo dicendum, quod sicut supra
dictum est, hujusmodi quatuor virtutes car-
dinales accipiuntur secundum quatuor for-
males rationes virtutis, de qua loquimur.
Qua? quidem in aUquibus actibus vel passio-
in sua Rhet., quae flrmat contra pericula mortis.
Et sic etiam cessant objectiones; quia
aliae virtutes possunt habere aliquas aUas
principalitates, sed ista? dicuntur principales
ratione materiae, ut snpra dictum est.
CoNCLUsio. — Solse quatuor virtutes morales,
temperantia, prudentia et for-
justitia videlicet,
titudo, cardinales et principales omnium sunt :

nibus principaUter inveniuntur; sicut bo- tum propter earum supra alias genaralitatem,
num consistens in consideratione rationis quam propter materiae principalitatem.
principaUter invenitur in ipso rationis impe-
rio, non autem in consiUo, neque in judicio,
ARTICULUS IV.
ut supra dictum est. SimiUter autem bonum
rationis, prout ponitur in opcrationibus se- Utrum quatuor virtutes cardinales dijferant
cundum rationem recti et debiti, principaU- ab invicem.
ter invenitur in commutationibus vel distri-
butionibus, quai sunt ad aUerum cum a^qua- Ad quartura sic proceditur. 1. Videtur
litate. Bonum autem refrenandi passiones quod quatuor praedictai virtutes non sint di-
principaUter invenitur in passionibus, quas versa; virtutes, et ab invicem distinctae. Dicit
maxime dirficile est reprimere, sciUcet in cnim Gregorius, XXII MoraL, cap. i, § 2,
in
delectationibus tactus. Bonum autcm firmi- col. 212, t. Prudentia
2 : « vera non est,
ad standum in bono rationis contra im-
tatis (juae justa, et tempcrans, et forlis non est;
petum passionum praicipue invenitur in pc- nec perfecta temperantia, qua^ fortis, justa
riculis mortis, contra qua^ dilficiUimum est ct prudens non est nec furtitudo integra,
;

stare. qua^ prudens, lemperans ct justa non est

^ « Qui sine humilitate virlules congregat, in ps. ni, V. 3, § 3, col. 369, l. li, « quasi iu veulum. »
ventum pulverem portat, » et Expos. in Ps. pcenit., ' Al. « prsecipuuni. »
 :;

QVMST. LXI, ART. IV. 385

nec vera justitia, quae prudens, fortis et temperantia vero sit qusedam dispositio
temperans non est. » Hoc autem non contin- animi, quse modum quibuscumque passio-
geret, si praedictse quatuor virtutes essent nibus vel operationibus imponit, ne ultra
ab invicem distinctse diversse enim species
; debitum efferantur fortitudo vero sit quae-
;

ejusdem generis non denominant se invi- dam dispositio animse per quam firmetur
,

cem. Ergo prsedictse virtutes non sunt ab in eo quod est secundum rationem, contra
invicem distinctae. quoscumque impetus passionum vel opera-
2. Prseterea, eorum quae ab invicem sunt tionum labores. Hsec autem quatuor sic dis-
distincta, quod est unius, non attribuitur al- tincta non important diversitatem habituum
teri. Sed illud quod est temperantise, attribui- virtuosorum quantinn ad justitiam tempe- ,

turfortitudini.BicitenimAmbrosius, inllib. rantiam et fortitudinem. Cuilibet enim vir-

De offic, c. XXXVI, § 180, col. 82, t. 2 u Jure : tuti morali ex hoc quod est habitus conve- ,

ea fortitudo vocatur, quando unusquisque nit qusedam firmitas, ut a contrario non

seipsum vincit, nullis illecebris emollitur moveatur; quod dictum est ad fortitudinera
atque inflectitur. » De temperantia etiam pertinere; ex hoc vero quod est virtus, ha-
dicit, cap. xlui et xlv, coI. 93, t. 2, quod bet quod ordinetur ad bonum, in quo im-
modum vel ordinem servat omnium quse portatur ratio recti vel debiti quod diceba- ;

vel agenda vel dicenda arbitramur. Ergo tur ad justitiam pertinere in hoc vero quod
;

videtur quod hujusmodi virtutes non sunt est virtus moralis, rationem participans, ha-
ab invicem distinctae. bet quod modum rationis
omnibus servet,in
3.Prseterea, Philosophus dicitin II £"/^20., et ultra se non extendat
quod dicebatur ;

cap. IV,quod ad virtutem haec requiruntur pertinere ad temperantiam solum autem ;

« Primum quidem, si sciens deinde, si ; hoc quod est discretionem habere, quod
eligens, et eligens propter hoc ; tertium au- attribuebatur prudentiae, videtur distingui
tem, si firme et immobiliter habeat se, et ab ahis tribus, inquantum hoc est ipsius
operetur. » Sed horum priinum videtur ad rationis per essentiam, alia vero tria impor-
prudentiam pertiiiere ,
quae est « recta ratio tant quamdam participationem rationis per
agibilium ; » secundum , scilicet « eligere, » modum applicationis cujusdam ad passiones
adtemperantiam,utaliquisnonexpassione, vel operationes. Sic igitur secundum prae-
sed ex electione agat, passionibus refrenatis; dicta, prudentia quidem esset virtus distincta
tertium, scilicet « ut aliquis propter debitum ab aliis tribus; sed aliae tres non essent vir-
finem operetur, » rectitudinem quamdam tutes distinctae ab invicem. Manifestum est
coiitinet, quse videtur ad justitiam pertinere; eniin, quod una et eadem virtus et est habi-
aliud, scilicet « firmitas » et « immobilitas, » tus, et est virtus, et est moralis.
pertinet ad fortitudinem. Ergo quaelibet vero et melius accipiunt has quatuor
Alii
harum virtutum est generalis ad omnes vir- virtutes secundum quod determinantur ad
tutes. Ergo non distinguuntur ab invicem. materias speciales, unaquaeque quidem illa-
Sed contra est quod Augustinus dicitin rum ad unam materiam, in qua principali-
lib. Demorib. EccL, cap. xv, col. 1322, t. i, ter laudatur illa generalis conditio, a qua
quod « quadripartita dicitur virtus ex ipsius nomen virtutis accipitur, ut supra dictum
amoris vario quodam affectu » et subjun- ; est. Et secundum hoc manifestum est quod

git de praedictis quatuor virtutibus. Prae- prajdictaevirtutessuntdiversihabitus secun-

dictae ergo quatuor virtutes sunt ab invicem dum diversitatem objectorum distincti.
distinctae. Ad primum ergo dicendum, quod Grego-
Respondeo dicendum, quod, sicut supra rius loquitur de praedictis quatuor virtutibus
dictum est, praedictae quatuor virtutes du- secundum primam acceptionem. Vel potest
pliciter a diversis accipiuntur. Quidam enim dici quod istae quatuor virtutes denominan-
accipiunt eas, prout significant quasdam tur abinviceinper redundantiamquamdam.
generales conditiones humani animi, quae Id enim quod est prudentiae, redundat in
inveniuntur in omnibus virtutibus, ita scili- alias virtutes, inquantum a prudentia diri-
cet quod prudentia nihil sit aliud quam quae- guntur unaquaeque vero aliarum redundat
;

dam rectitudo discretionis in quibuscumque in alias ea ratione quod qui potest quod est
,

actibus vel materiis ;

justitia vero sit quae- difficilius, potest et id quod minus est diffi-
dam rectitudo animi, per quam homo ope- cile. Unde qui potest refrenare concupiscen-
ratiir quod debet in quacumque materia tias delectabilium secundum tactum ne ,

II. 25
38G SUMMA THEOLOGICA.
moduin excedant, quod ex est difflcillimura, cuiitur qua3 sunt absque passionibus. Dicit
hoc ipso redditur habiiior ut refreuet auda- enim ibidem Macrobius , loco cit., quod
ciam in periculis mortis, ne ultra modum « temperantia purgati animi est terrenas
procedat, quod est longe facilius; et secun- cupiditates non reprimere, sed penitus obli-
dum hoc fortitudo dicitur temperantia. Tem- visci ; fortitudinis autem passiones ignoraro,
perantia etiam dicitur fortis ex redundantia non vincere. » Dictum est autem supra,
fortitudinis in temperantiam inquantum , quod hujusmodi virtutes sine passionibus
scilicet ille qui per fortitudinem habet ani- esse non possunt. Ergo hujusmodi virtutes
mum firmum contra pericula mortis, quod purgati animi esse non possunt.
est difficillimum , est habilior ut retineat 3. Praeterea, virtutes « purgatorias » dicit

animi firmitatem contra impetus delectatio- esse eorum (( qui quadam humanorum fuga
num ;
quia, ut dicit Tullius in I De offic. ', soUs se inserunt divinis. » Sed hoc videtur
« non est consentaneum ut qui metu non esse vitiosum : dicit enim Tullius in I De
frangitur, cupiditate frangatur; nec qui offic^ Qui despicere se dicunt ea quae
: «

invictum se a labore praestiterit , vinci a plerique mirantur, » scilicet imperia et ma-

voluptate aUquando possit. » gistratus, (( non modo non laudi, verum
his
Et perhocetiampatetresponsioad secun- etiam vitio dandum puto. » Ergo non sunt
dum. Sic enim temperantia in omnibus mo- aUquse virtutes (( purgatoriae. »

dum servat, et fortitudo contra iUecebras 4. Praeterea, virtutes (( poUticas » esse

voluptatum animum servat inflexum ; vel dicit, (( quibus boni viri reipubUcae consu-
inquantum istae virtutes denominant quas- lunt, urbesque tuentur. » Sed ad bonum
dam generales conditiones virtutum, vel per commune sola justitia legaUs ordinatur, ut
redundantiam praedictam. Philosophus V Ethic, cap. i. Ergo
dicit in
Ad
tertium dicendum, quod iUae quatuor aUae virtutes non debentdici poUticae. » ((

generales virtutum conditiones quas ponit ,

Sed contra est quod Macrobius ibidem
Philosophus, loc. cit. in arg., non sunt pro- dicit, loc. cit. : (( Plotinus inter philosophise
priae praedictis virtutibus, sed possunt eis professores cum
quatuor Platone princeps :

appropriari secundum modum jam dictum. sunt, inquit, quaternarum genera virtu-
CoNCLusio. -
Quatuor virtutes cardinales se- ^um. Ex his prima3 poUtic^ vocantur, se-
cundum quod earum unaquseque ad specialem cundai purgatoriai tertiae autem jain ,

materiam determinatur, ab invicem sunt dis- purgati animi, quartae exemplares. »

tinctae. Respondeo dicendum, quod, sicut Augus-

tinus dicit in lib. De moribus Ecclesix,
ARTICULUS V. cap. vi, § 9, col. 1314, t. 1, oportet ut ((

aUquid sequatur aniina , ut ei virtus possit

Utrum virtutes cardinales convetiienter di- innasci hoc Deus est, quem si sequimur,
; et
vidanturinvirtutespoliticas,purgatorias, benevivimus. » Oportet igitur quod exem-
purgati animi, etexemplares. plar humanae virtutis in Deo praeexistat,
sicut et in eo praeexistunt omnium rerum
Ad quintum sic proceditur. 1. Videtur rationes. Sic igitur virtus potest cousiderari,
quod inconvenienter hujusmodi quatuor vel prout cst exomplariter iii Deo ; et sic
virtutes dividantur in virtutes exempla- (( dicuntur virtutes exemplares; » ita scili- <(

res, purgati animi, purgatorias et politi- cet quod ipsa divina niens in Deo dicatur
cas. » Ut enim Macrobius dicit in 1 Super prudentia temperantia veroconversio divi-
;

somnium Scipionis , cap. vm, versus lin., iiae intentionis ad scipsum ; sicut in iiobis
« virtutes exemplares sunt quae in ipsa di- temperantia (Ucitur per hoc quod concupis-
vina mente consistunt. » Sed Philosophus cibiUs conforniatur rationi ; forlitudo autem
in X Ethic, cap. viii, circa raed., dicit, quod Dei est ejus irarautabilitas ;
justitia vero Dei
((ridiculum est Deo justitiara, fortitudinem, est obscrvatio legis aiterna^ in suis operibus,
tempcrantiam et prudentiara attribuere. » sicut lUotiiius dixit.
Ergo virtutes hujusmodi non possunt esse Et quia honio secunduni suara naturam
exeraplares. tes aniraal politicum, virtutes hujusmodi,
2. Praeterea, virtutes purgati animi di- prout in homine existunt secundum condi-

< Circa mediura, in tit. ; Vera magnanimitas in duobua sita. — * Ibid.

 . ;,;

OUj:st. lxi, art. v. 387

tionem suse naturae « politicse » vocantur, , Ad secundum dicendum, quod virtutes
prout scilicet homo secundum has virtutes humanse sunt circa passiones, sciUcet virtu-
recte se habet in rebus humanis gerendis ;
tes hominum in hoc mundo conversantium
secundum quem modum hactenus de his eorum qui plenam beatitudinem
sed virtutes
virtutibus locuti sumus. assequuntur sunt absque passionibus. Unde
Sed quia ad hominem pertinet ut etiam Plotinus dicit', quod (( passiones politicse
ad divina se trahat, quantum potest, ut virtutes moUiunt, » id est, ad medium re-
etiam Philosophus dicit in V Ethic, cap. vn, ducunt secundse
; scilicet purgatorise,
(( , ))

non longe a fm., et hoc nobis in sacra (( auferunt tertise » quse sunt purgati
; ,

Scriptura commendatur ut est multipliciter;, animi, obliviscuntur » in

(( quartis, » sci- ; ((

illud Matth., v,48 Estote perfecti, sicutet

: licet exemplaribus, nefas est nominari. » ((

Pater vester cselestis perfectus est , necesse Quamvis dici possit quod loquitur hic de
est ponere quasdam virtutes medias inter passionibus secundum quod significant ali-
« » quae sunt virtutes humanae
poUticas et , quos inordinatos motus.
((exemplares » quse sunt virtutes divinae
,
;
Ad tertium dicendum quod deserere res ,

quse quidem virtutes distinguuntur secun- humanas ubi necessitas imponitur, vitiosum
dum diversitatem motus et termini , ita sci- est; alias estvirtuosum. Unde Tullius prse-
hcet quod qusedam sunt virtutes trans- mittit His forsitan concedendum est rem-
: ((

cendentium et in divinam simihtudinem

, publicam non capessentibus , qui excellenti
tendentium*; et ha3 vocantur virtutes pur- (( ingenio doctrinse se dediderunt et his qui :

gatorise » ita sciUcet quod prudentia omnia

; aut valetudinisimbecillitate, aut aliqua gra-
mundana divinorum contemplatione despi- viori causa impediti a republica recesserunt,
ciat , omnemque
animse cogitalionem in cum ejus administrandse potestatem aliis
divina sola dirigat temperantia vero relin-
; laudemque concederent. » Quod consonat ei
quat inquantum natura patitur quse cor-
,
,
quod Augustinus XIX De civ. Dei dicit
poris usus requirit fortitudinis autem est ; cap. XIX 647, ,
Otium sanctum
col. t. 7 : ((

ut anima non terreatur propter recessum a quserit charitas veritatis negotium justum ;

corpore, et accessum ad superna; justitia suscipit necessitas charitatis. Quam sarci-

vero est ut tota anima consentiat ad hujus- nam si nullus imponit, percipiendse atque
modi propositi viam. intuendse vacandum est veritati : si autem
Qusedam vero sunt virtutes jam assequen- imponitur, suscipienda est propter charitatis
tium divinam simUitudinem quse vocantur , necessitatem. »

virtutes (( jam purgati animi ; » ita scUicet Ad quartum dicendum, quod sola justitia
quod prudentia sola divina intueatur; tem- legalis directe respicit bonum commune
perantia terrenas cupiditates nesciat forti- ; sed per imperium omnes aUas virtutes ad
tudo passiones ignoret justitia cum divina ; bonum commune trahit, ut in V Ethic,
mente perpetuo foedere societur , eam scUi- cap. T, post med., dicit Philosophus. Est
cet quas quidem virtutes dicimus
imitando ; enim considerandum, quod ad politicas vir-
esse beatorum vel aUquorum in hac vita tutes, secundum quod hic dicuntur, pertinet
perfectissimorum. non solum bene operari ad commune, sed
Ad primum ergo dicendum, quod Philo- etiam bene operari ad partes communis,
sophus loquitur de his virtutibus, secundum scilicet ad domum, vel aliquam singularem
quod sunt circa res humanas puta justitia ; personam
circa emptiones vel venditiones fortitudo ;
CoNCLUsio. — Cardinalium virtutum aUquse po-
autem circa timores, temperantia circa con- liticffi, aliai purgatoriee, aliquse purgatijam animi
cupiscentias sic enim ridiculum est eas Deo
:
et alise exemplares dicuntur (a).

attribuere.

^ Macrobio, ut supra.
Cit. a timere, adversa vel prospera fortiter tolerare;
Plotinus philosophus quatuor quaternarum
(a) temperantise, nihil poenitendum appelere, in nullo
genera virtutum esse dicit. Primas vocat politicas, legem moderationis excedere, sub jugo rationis
quarum prudentia? est ad rationis normam quse cupiditatem domare justitise, unicuique servare ;

cogitat, quseque
universa dirigere, ac nihil
agit, quod suum est. Hujusmodi vir bonus prsemium
praeter reclum velle facere, humanisque actibus sui, deinde reipublicse rector efficitur juxta eum-
tanquam divinis providere; fortitudinis, animum dem Plotinum, et ideo virtutes illas vocat politicas.
supra periculi metum agere, nihilque nisi turpia Secundse, qiias purgatorias vocat, hominis sunt
 ;

388 SUMMA THEOLOGICA.

spei et charitatis dantur praecepta in lege
divina; dicitur enim Eccli., ii, 8 Qui time-
QUiESTIO LXII. :

tis Deum*, item

credite Sperate in
illi; : *Domi-
"""*'
DE VIRTUTIBUS THEOLOGIGIS. illum; item : ergo fides, spes
Diligite illum;
(Et quatuor quseruntur.) et charitas sunt virtutes in Deum ordmantes.
. Sunt ergo theologicae.
Deinde considerandum est de virtutibus Respondeo dicendum, quod per virtutem
theologicis, et circa hoc quaeruntur qua- perficitur homo ad actus quibus in beati-
tuor : utrum sint aliquae virtutes theolo-
1° tudinem ordinatur; ut ex supra dictis
gicae; 2" utrum virtutes theologicae distin- patet. Est autem duplex hominis beatitudo
guantur ab intelleclualibus et morahbus sive felicitas, ut supra dictum est. Una
3° quot et quee sint; 4° de ordine earum. quidem proportionata humanae naturae, ad
quam scilicet homo pervenire potest per
principia suae naturae. Alia autem est beati-
ARTICULUS PRIMUS.
tudo naturam hominis excedens, ad quam
Utrum sijit aliquse virtutes theologicse. homo sola divina virtute pervenire potest
secundum quamdam divinitatis participa-
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur tionem, secundum quod dicitur II Petr., i, 4,
quod non sint aliquse virtutes theologicae; quod per Christum facti sumus consortes
ut enim dicitur in VII Physic, text. 17, dioinae* naturse. *Dwmx
Et quia hujusmodi beatitudo proportionem <^°"*o^"
« virtus est dispositio perfecti ad optimum;

dico autem perfectum quod est dispositum humanae naturae excedit, principia naturalia
secundum naturam. » Sed id quod est di- hominis, ex quibus procedit ad bene agen-
vinum est supra naturam hominis. Ergo dum secundum suam proportionem, non
virtutes theologicae non sunt virtutes ho- sufficiunt ad ordinandum hominem in beati-
minis. tudinem praedictam unde oportet quod
;

2. Praeterea, virtutes theologicae dicuntur superaddantur homini divinitus aliqua prin-

quasi virtutes divinae. Sed virtutes divinae cipia per quae ita ordineturad bealitudinem
sunt exemplares, ut dictum est, quae qui- supernaturalem, sicut per principia natu-
dem non sunt in nobis, sed in Deo. Ergo ralia ordinatur ad finem connaturalem non ;

virtutes theologicae non sunt virtutes ho- tamen absque adjutorio divino et hujus- :

minis. modi principia virtutes dicuntur theologicae,

3. Praeterea, virtutes theologicae dicuntur tum quia habent Deum pro objecto, inquan-
quibus ordinamur in Deum, qui est primum tum per eas recte ordinamur in Deum tum ;

principium et ultimus finis rerum '. Sed quia a solo Deo nobis infunduntur tum quia ;

homo ex ipsa natura rationis et voluntatis sola divina revelatione in sacra Scriptura
habet ordinem ad primum principium et ad hujusmodi virtutes traduntur.
ultimum finem. Non ergo requiruntur aliqui Ad primum ergo dicendum, quod aliqua
habitus virtutum theologicarum quibus ,
natura potest attribui alicui rei dupliciter :

ratio et voluntas ordinetur in Deum. uno modo essentialiter, et sic hujusmodi

Sed contra est, quod praecepta legis sunt virtutes theologicae cxcedunt hominis natu-
de actibus virtutum. Sed de actibus fidei, ram ; alio modo participative, sicut lignum

qui divini capax est, solumque animum ejus ex-
pediunt qui decrevit se a corporis contagione pur-
gare, et quadam humanorum fuga solis se divinis
inserere hae sunt otiosorum qui a rerum puhlica-
;
quse vocatur voo?, a quarum exemplo reliquae om-
nes per ordinem defluunt. Nam si rerum aliarum,
mullo magis virtutum ideas esse in mente divina
credendum illic prudenlia est mens divina, tem-
;

rum aclionibus se sequestrant. Terliae sunt purgali perantia quod in se perpetua inlenlione conversa
jam defsecatique animi, et ab omni hujus mundi est, fortitudo quod semper idem est nec ahquando
aspergine pressi, pureque delersi illic prudentiae
;
mulatur, justitia quod perenni lepe a sempiterna
est divina non quasi in eleclione pra)ferre, sed operis sui continuatione non fleclilur. Hfec quatuor
Bola nosse, et haec tanquam nihil aliud intueri genera quaternarum virlutum, in passionibus qui-
;

temperanlise, lerrenas cupiditalcs non rejirimere, bus homincs meluunt cupiuntquo, dolent gaudent-
sed penitus obiivisci; fortitudinis, passiones igno- quc, niaxiniam lialient sui diirorontiam has pri- :

rare, non vincerc, ul irasci nesciat, nihil cupiat;

maj molliunt, secundai auferunt, lerlise obliviscun-
cum superna et diviua mente sociari,
justitiae, ita
tur; in quartis nefas est nominari.
ut servet cum ea perpetuum foedus imilando. * « Rerum » deest in Parm.
Quartse suut, quse in ipsa divina mente consistunt
 QU^ST. LXII, ART. I ET II. 389
ignitum participat naturam ignis, et sic quse ponitur virtus theologica. Ergo virtu-
quodammodo fit homo particeps divinse na- tes morales non distinguuntur a theologicis.
turse, utdictum est. Et sic istse virtutes Sed contra, id quod est supra naturam
conveniunt homini secundum naturam hominis distiiiguitur ab eo quod est secun-
participatam. dum naturam hominis. Sed virtutes theo-
Ad secundum dicendum, quod istse vir- logicsB sunt super naturam hominis, cui
tutes non dicuntur quibus
divinae, sicut secundum naturam conveniunt virtutes in-
Deus sit quibus nos
virtuosus, sed sicut teUectuales et morales, ut ex supra dictis
efficimur virtuosi a Deo, et in ordine ad patet. Ergo distinguuntur ab invicem.
Deum; unde non sunt exemplares, sed Respondeo dicendum, quod, sicut supra
exemplatae. dictum est, habitus specie distinguuntur
tertium dicendum, quod ad Deum
Ad secundum formalem difTerentiam objecto-
naturaUter ratio et voluntas ordinatur, rum. Objectum autem theologicarum virtu-
prout est naturse principium et finis secun- ; tum est ipse Deus qui est ultimus rerum
dum tamen proportionem naturse. Sed ad finis, prout nostrse rationis cognitionem
ipsum, secundum quod est objectum beati- excedit. Objectum autem virtutum inteUec-
tudinis supernaturalis, ratio et voluntas se- tuaUum et moraUum est aliquid quod hu-
cundum suam naturam non ordinantur suf- mana ratione comprehendi potest. Unde
ficienter. virtutes theologicse specie distinguuntur a

CoNCLUsio. — Prseter morales virtutes, quibus

moraUbus et intellectuaUbus.

homo juvari potest ad naturalem fmem conse- Ad primum ergo dicendum, quod virtutes
quendum, sunt alise virtutes homini necessario inteUectuales et morales perficiunt intellec-
infusae,ad supernaturalem tinem consequendum, tum appetitum hominis secundum pro-
et
quae theologicee sunt appellatee. portionem naturae humanse sed theologicae
;

supernaturaUter.
ARTICULUS II.
Ad secundum dicendum, quod sapientia,
quse a Philosopho, lib. VI Ethic, c. ni et vii,
Utrum virtutes theologicse distinguantur ab ponitur inteUectuaUs virtus, » considerat
((

intellectualihus et moralibus. divina secundum quod sunt investigabiUa

ratione humana; sed theologica virtus est
Ad secundum sic Videtur
proceditur. 1 . circa ea secundum quod rationem humanam
quod virtutes theologicse non distinguantur excedunt.
a moralibus et intellectualibus. Virtutes Ad tertium dicendum, quod, licet charitas
enim theologicse si sunt in anima humana, sit amor, non tamen omnis amor est cha-
oportet quod perficiant ipsam vel secundum ritas. Cum ergo dicitur quod omnis virtus ((

partem intellectivam, vel secundum partem est ordo amoris*, » potest inteUigi vel de
appetitivam. Sed virtutes quse perficiunt amore communiter dicto, vel de amore cha-
partem intellectivam dicuntur intellec-
, Si de amore communiter dicto, sic
ritatis.
tuales virtutes autem quse perficiunt par-
; dicitur quseUbet virtus esse ordo amoris, »
((

tem appetitivam, sunt morales. Ergo virtutes inquantum ad quamlibet cardinalium virtu-
theologicse non distinguuntur a virtutibus tum requiritur ordinata affectio, omnis au-
moraUbus et inteUectualibus. tem afTectionis radix et principium est
2. Prseterea, virtutes theologicse dicuntur amor, ut supra dictum est. Si autem inteUi-
quse ordinant nos ad Deum. Sed inter intel- gatur de amore charitatis, non datur per
lectuales virtutes est aUqua quse ordinat nos hoc inteUigi quod quseUbet aUa virtus essen-
ad Deum, sciUcet sapientia, quse est de divi- tiaUter sit charitas, sed quod omnes aUae
nis, utpote causam altissimam considerans. virtutes aUqualiter a charitate dependeant,
Ergo virtutes theologicse ab inteUectuaUbus ut infra patebit.
virtutibus non distinguuntur.
CoNCLUsio. — Virtutes theologicae distinguuntur
3. Prseterea, Augustinus in Ub. De mor, specie a virtutibus moralibus et intellectuahbus
Eccles., cap. xv, col. 1322, t. 1, manifestat quod Iiarum objectum humanam non excedit
in quatuor virtutibus cardinalibus quod , rationem.
sunt « ordo amoris. » Sed amor est charitas,

August., XV T)e civit. Dei, c. xxii, rol. 167, . 7.

 :

390 SUMMA THEOLOGICA.

oportuit quod quantum ad utrumque ahquid nec

ARTICULUS IIL homini supernaturaliter adderetur ad ordi- "'-.fl'!;;"^

nandum ipsum in fmem supernaturalem. Et diUguni

primo quidem quantum ad intellectum ad- '""'"•
Utrum convenienter fides, spes et charitas
ponantur virtutes theologicse. duntur Iiomini quaedam principia superna-
turalia, quae divino lumine capiuntur; et
Ad tertium sic proceditur. 1. Videtur haec sunt credibilia, de quibus est fides.
quod inconvenienter ponantur tres virtutes Secundo vero est voluntas, quse ordinatur
theologicae, fides, spes et charitas. Virtutes in illum fmem et quantum ad motum inten-
enim theologicae se habent in ordine ad tionis in ipsum tendentem, sicut in id quod
beatitudinem divinam sicut inclinatio natu- est possibile consequi, quod pertinet ad
rae ad fmem connaturalem. Sed inter virtu- spem ; et quantum ad unionem quamdam
tes ordinatas ad fmem connaturalem ponitur spiritualem, per quam quodammodo trans-
una sola virtus naturahs, scilicet (( intellectus formatur in illum fmem, quod fit per chari-
principiorum. » Ergo debet poni una sola tatem. Appetitus enim uniuscujusque rei
virtus tbeologica. naturaliter movetur et tendit in fmem sibi
2. Prseterea, theologicae virtutes sunt per- connaturalem ; motus provenit ex
et iste
fectiores virtutibus intellectuahbus et mora- quadam conformitate rei ad suum fmem.
libus. Sed inter intellectuales virtutes fides Ad primum ergo dicendum, quod intellec-
non ponitur, sed est aliquid minus virtute '; tus indiget speciebus intelligibilibus, per
similiter etiam inter virtutes morales non quas intelligat et ideo oportet quod in eo
;

ponitur spes, sed est aliquid minus virtute, ponatur aliquis habitus naturalis superad-
cum sit passio. Ergo multo minus debent ditus potentise. Sed ipsa natura voluntatis
poni virtutes theologicse. sufficit ad naturalem ordinem in flnem, sive
3. Praeterea, virtutes theologicse ordinant quantum ad intentionem finis, sive quan-
animam hominis ad Deum. Sed ad Deum tum ad conformitatem ad ipsum. Sed in
non anima hominis ordinari nisi per
potest ordine ad ea quae supra naturam sunt, ad
intellectivam partem, in qua est intellectus nihil horum sufflcit natura potentiae; et ideo
et voluntas. Ergo non debent esse nisi duae oportet fleri superadditionem habitus super-
virtutes theologicae, una quse perficiat intel- naturalis quantum ad utrumque.
lectum, alia quse perficiat voluntatem. Ad secundum dicendum, quod fides et spes
Sed contra est quod Apostolus dicit I ad imperfectionem quamdam important; quia
Corinth., xni, 13 Nunc autem manent
: fides est de his quae non videntur, et spes de
fides, spes, charitas, tria haec. his quae non habentur. Unde habere fidem
Respondeo dicendum, quod, sicut supra et spem de his quae subduntur humanae
dictum est, virtutes theologicffi hoc modo potestati, deflcit a ratione virtutis. Sed ha-
ordinant hominem ad beatitudinem super- bere fidem et spem de his quae sunt supra
naturalem, sicut per naturalem inclina- facultatem naturae humanae, excedit omnem
tionem ordinatur homo in fmem sibi conna- virtutem homini proportionatam, secundum
turalem. illud I ad Corinth., i, 25 Quod infirmum
:

autem contingit secundum duo

lloc : est Dei, fortius est hominibus.
primo quidem sccundum rationem vel iu- Ad tertium dicendum, quod ad appetitum
tellectum, inquantum continet prima prin- duo pertinent, scilicet motus in finem, et
cipia universalia cognita nobis per naturalo conformatio ad finem per amorem; et sic '

lumen intellectus, ex quibus procedit ratio oportet quod in appetitu humano duae vir-
tam in speculandis, quam in agcndis; se- tutes theologicae ponantur, scilicet spes et
cundo per rectitudinem voluntatis natura- charitas.
liter tendentis in bonum rationis.
CoNCLUSio. —Trcs sunt theologicai virtutcs,
Sed hsec duo deficiunt ab ordinc bcatitu- quibus liomo secunduni intellcctum et voluntatem,
dinis supernaturalis, secundum illud I ad sequi suani suj)crnaturaleni boatiluciineni potest
Corinth., n, 9 Oculus non vidit, ct auris
:
fi(ie3 videlicet, si^es el cbaritas.
non audivit, et in cor hominis non ascendit,
Ncc qu3e preparavit Deus diligentibus se*. Undo

' Edil. adduut : « cum sil cognilio imperfccla.

 ;

QU^ST. LXII, ART. IV, ET QU^ST. LXIII, ART. I. 391

Et per hoc patet respoiisio ad primum.

Ad secundum diceiidum, quod Augusti-
ARTICULUS IV.
nus loquitur de spe qua quis sperat ex
Utrum fides sit prior spe, et spes charitate. meritis jam habitis se ad beatitudinem per-
venturum, quod quai est spei formatse,
Ad quartum sic Videtur
proceditur. 1. sequitur charitatem. Potest autem aliquis
quod non sit hic ordo theologicarum virtu- sperare, antequam habeat charitatem, non
tum, quod fides sit prior spe, et spes prior. ex meritis quee jam habet, sed quae sperat
charitate. Radix enim est prior eo quod est se habiturum.
ex radice. Sed cliaritas est radix omnium Ad tertium dicendum, quod, sicut supra
virtutum, secundum illudad Ephes., ui, 17 : dictum est cum de passionibus ageretur,
,

In charitate radicati et fundati. Ergo cha- spes respicit duo : unum quidem sicut prin-
ritas est prior aUis. cipale objectum, sciUcet bonum quod spera-
2. Prseterea, Augustinus dicit in I De tur ; et respectu hujus semper amor preecedit
doct. christ., cap. xxxvii, col. 35, t. 3 : spem, nunquam enim speratur aliquod bo-
« Non quod esse non
potest aUquis diligere num desideratum et amatum. Respicit
nisi

credit. Porro si credit et diligit, bene agendo etiam spes illum a quo se sperat posse con-
efficit ut etiam speret. » Ergo videtur quod sequi bonum et respectu hujus primo qui-
;

fides prsecedat charitatem, et cliaritas spem. dem spes praecedit amorem, quamvis postea
3. Preeterea, amor est principium omnis ex ipso amore spes augeatur per hoc enim ;

affectionis, ut supra dictum est. Sed spes quod aliquis reputat per aliquem se posse
nominat quamdam affectionem est enim : consequi aliquod bonum incipit amare ,

qucedam passio, ut supra dictum est. Ergo ipsum; et ex hoc ipso quod ipsum amat,
charitas, quee est amor, est prior spe. postea fortius de eo sperat.
Sed contra est ordo quo Apostolus I , CoNCLusio. — Tametsi ordine perfectionis cha-
Cor., XIII, 13, ista enumerat, dicens : Nunc ritas, quse omnium virtutum forma est ac radix

autem manent fides, speset charitas. prior sit spe et fide, attamen ordine generationis
Respondeo dicendum quod duplex est fides spem, et spes charitatem antecedit.
,

ordo, generationis et perfectionis.

scilicet
Ordine quidem generationis, quo materia
est prior forma, et imperfectum perfecto, in
QU^STIO LXIII.
uno et eodem fides prsecedit spem et spes DE CAUSA VIRTUTUM.
charitatem secundum actus nam habitus ;
(Et quatuor quseruntur.)
simul infunduntur. Non enim potest in ali-
quid motus appetitivus tendere vel sperando Deinde considerandum est de causa virtu-
vel amando, nisi quod apprehensum
est tum, et circa hoc quaeruntur quatuor :

sensu aut intellectu. Per fidem autem appre- 1° utrum virtus sit in nobis a natura
hendit intellectus ea quee sperat et amat. 2° utrum aliqua virtus causetur in nobis ex
Unde oportet quod ordine generationis fides assuetudine operum 3° utrum aUquae vir- ;

praecedat spem et charitatem. Similiter au- tutes morales sint in nobis per infusionem
tem ex hoc homo aUquid amat, quod appre- 4° utrum virtus quam acquirimus ex assue-
hendit illud ut bonum suum. Per hoc autem tiidine operum, sit ejusdem speciei cum
quod homo ab aliquo sperat se bonum con- virtute infusa.
sequi posse, reputat ipsum, in quo spem
habet, quoddam bonum suum. Unde ex hoc ARTICULUS PRIMUS.
ipso quod homo sperat de aliquo, procedit
Utrum virtus insit nobis a natura.
ad amandum ipsum. Et sic ordine genera-
tionis secundum actum spes praecedit chari- Ad primum sic proceditur. 1. Videtur
tatem. quod virtus sit in nobis a natura. Dicit enim
Ordine vero perfectionis charitas praecedit Damascenus in III Ub. Orth. fid., cap. xiv,
fidem et spem, eo quod tam fl^des quam spes col. 1046, Naturales sunt virtutes, et
1. 1 : ((

per charitatem formatur, et perfectionem aequaliter insunt omnibus. » Et Antonius

virtutis acquirit. Sic enim mater
charitas est dicit in Serm. ad monach. : (( Si naturam
omnium virtutum, et radix, inquantum est voluntas mutaverit, perversitas est. Conditio
omnium virtutum forma, ut infra dicetur. servetur, et virtus est. » Et Matth., iv, super
 ;

392 SUMMA THEOLOGICA.

illud Circuibat Jesus docens, etc, dicit
: naturale dupliciter : uno modo ex natura
Glossa ord., col. 88, t. 2 Docet naturales : <( alio modo ex natura individui. Et
speciei ;

virtutes, scilicet justitiam, castitatem, humi- quiaunumquodqne habet speciem secun-

litatem quge naturaliter habet homo. » dum suam formam, individuatur vero se-
2. Prajterea, bonum virtutisest secundum cundum materiam, forma vero hominis est
rationem esse, ut ex dictis patet. Sed id quod anima rationalis, materia vero corpus ideo ;

est secundum rationem, est bonum ' natu- id quod convenit homini secundum animam
rale, cum ratio sit hominis natura. Ergo rationalem, est ei naturale secundum ratio-
virtus est homini a natura. nem speciei id vero quod est ei naturale
;

3. Prseterea, illud dicitur esse nobis natu- secundum determinatam corporis com-
ralequod nobis a nativitate inest. Sed virtu- plexionem, est ei naturale secundum natu-
tes quibusdam a nativitate insunt; dicitur ram individui; quod enim est naturalo
enim Job, xxxi, IS Ad infantia crevit : homini ex parte corporis secundum speciem,
mecum miseratio, de utero matris egressa
et quodammodo refertur ad animam, inquan-
est mecum. Ergo virtus inest hominia na- tum scilicet tale corpus est tali animse pro-
tura. portionatum.
Sed contra, quod inest homini a natura
id Utroque autem modo virtus est homini
est omnibus hominibus commune, et non naturalis secundum quamdam inchoatio-
tollitur per peccatum, quia etiam (( in dsemo- nem :secundum quidem naturam speciei,
nibus bona naturalia manent, » ut Dio- inquantum in ratione hominis insunt natu-
nysius dicit in iv cap. De div. nom., § 23, raliter qusedam principia naturaliter cognita
col. 726, t. 1. Sed virtus non inest omnibus tain scibilium quam agendorum quse sunt ;

hominibus et abjicitur per peccatum. Ergo qusedam seminaria intellectualium virtutum

non inest homini a natura. et moralium, inquantum in vokintate inest
Respondeo dicendum, quod circa formas quidem naturalis appetitus boni, quod est
corporales aliqui dixerunt, quod sunt tota- secundum rationem secundum vero natu-
;

liter ab intrinseco, sicut ponenteS latitatio- ram individui, inquantum ex corporis dis-
nem formarum aliqui vero quod totaliter
; positione aliqui sunt dispositi vel melius vel
sunt ab extrinseco, sicut ponentes formas pejus ad quasdam prout scilicet
virtutes,
corporales esse ab aliqua causa separata vires qusedam sensitivse actus sunt quarura-
ahqui vero, quod partim sint ab intrinseco, dam partium corporis ex quarum disposi-
inquantum scilicet praeexistunt in materia tione adjuvantur vel impediuntur hujusmodi
in potentia, et partim ab extrinseco, inquan- vires in suis actibus, et per consequens vires
tum scilicet reducuntur ad actum per agens. rationales, quibus hujusmodi sensitivse vires
Ita etiam circa scientias et virtutes aliqui deserviunt; et secundum hoc unus homo
quidem posuerunt eas totaliter esse ab in- habet naturalcm aptitudinem ad scientiam,
trinseco, ita scilicet quod omnes virtutes et alius ad fortitudinem, aliusad temperantiam.
scientiee naturaliter pra^existunt in anima ;
Et his modis tam virtutes intellectuales quam
sed per disciplinam et exercitium impedi- morales secundum quamdam aptitudinis in-
menta scientise et virtutis tolluntur, quai choationem sunt in nobis a natura noii ,

adveniunt animse cjj: corporis gravitate, autem consummatio earuin quia natura:

sicut cum ferrum clarificatur per limatio- determinatur ad unum consummatio au-
;

nem; et hsec fuit opinio Platonicorum. Alii
vero dixerunt quod sunt totaliter ab extrin-
seco, id est, ex inlluentia intelligentise agen-
tis, ut ponit Avicenna. Alii vero dixerunt
quod secundum aptitudinem scientise virtu-
tes sunt in nobis a natura, non autem se-
cundum perfectionem, ut Philosophus dicit
in II Elhic, cap. i, circa princ. Ethoc verius
est.
Ad cujus manifestationem
derare quod aliquid dicitur alicui homini
tem hujusmodi virtutum non cst secundum
unum modum actionis, sed divcrsimodo se-
cundum diversas materias, in quibus virtu-
tes opcrantur, et secundum diversas cir-
cumstantias. Sic ergo patet quod virtutes iii
nobis sunt a natura secundum aptitudinem
et inchoationcm, non autem secundum per-
fcctioncm, praiter virtutes theologicas, quae
sunt tolaliter ab extrinseco.
oportet consi- Et per hoc patot responsio ad objecla.
Nam prima} dua; rationes proccdunt, secun-

'
Ita codd. ; in Pann. homini.
 ; ;

QU^ST. LXTII, ART. I ET II. 393

dum quod seminaria virtutum insunt nobis potest causari ex actibus prsecedentibus vir-
a natura, inquantum rationales sumas; tutem.
tertia vero ratio procedit secundum quod ex Sed contra est quod Dionysius dicit, iv
naturali dispositione corporis, quam habet cap. De div. nom., § 32, col. 731, t. 1, quod
ex nativitate, unus habet aptitudinem ad (( bonum est virtuosius » Sed quam malum.
miserendum, alius ad temperate vivendum, ex malis actibus causantur habitus vitiorum.
alius ad aliam virtutem. Ergo multo magis ex bonis actibus possunt
CoNCLUsjo. — Vii'tutes in nobis sunt a natura causari habitus virtutum.
secundum aptitudinem et inclioationem nou ,
Respondeo dicendum, quod de generatione
autem secundum perfectionem prseter virtutes : habituum ex actibus in generali, supra dic-
theologicas, quse sunt totaliter ab extrinseco (a). tum est. Nunc autem specialiter quantum
ad virtutem considerandum est, quod, sicut
supra dictum est, virlus hominis perficit
ARTICULUS II.
ipsum ad bonum. Cum autem ratio boni
Utrum aliqua virtus causetur in nobis ex consistat (( in modo, specie et ordine, » ut Au-
assuetudine operum. gustinus dicit in lib. De natura boni, c. m,
col. 553, t. 8, sive in numero, pondere et
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur mensura* ut dicitur Sap., xi, 21, oportet
,
* Men-
, , T , . .
1 sura et
' quod virtutes in nobis causari non possint quod bonum hominis secundum aliquam numero.
ex assuetudine operum quia super illud : regulam consideretur. Quee quidem est du-
Rom., XI v Omne quod non est ex fide,
: plex, ut supra dictum est, scilicet ratio hu-
peccatum est, dicit Glossa ord., col. 516, mana et lex divina. Et quia lex divina est
t. 2 Omnis infidelium vita peccatum est
: {( superior regula, ideo ad plura se extendit
et nihil est bonum sine summo bono. Ubi ita quod quidquid regulatur ratione hu-
deest cognitio veritatis , falsa est virtus mana, regulatur etiam lege divina sed non ;

etiam in optimis moribus. » Sed fides non
potest acquiri ex operibus, sed causatur in
nobis a Deo, secundum illud Ephes., n, 8
Gratia estis salvati per fidem. Ergo nulla
virtus potesl iu nobis acquiri ex assuetudine
operum.
2. Praeterea,peccatum cum contrarietur
virtuti, non compatitur secum virtutem. Sed
homo non potest vitare peccatum nisi per
gratiam Dei, secundum ilkid Sap., vui, 21
Didici quod non possim esse aliter continens,
* Scivi nisi Deus dederit*. Ergo nec virtutes aliquae
possunt in nobis causari ex assuetudine
^^aHiet^
non pns- operum, sed solum ex dono Dei.
^' Pi^^eterea, actus qui sunt sine virtute,
continens
nisiDeus deficiunt a perfectione virtutis.
^^''
non potest esse perfectior causa.
convertitur. Virtus igitur hominis ordinata
ad bonum, quod modificatur secundum re-
: gulam rationis humanae, potest ex actibus
humanis causari, inquantum hujusmodi
actus procedunt a ratione, sub cujus potes-
tate et regula tale bonum consistit.
Virtus vero ordinans hominem ad bonum
secundum quod modificatur per legem divi-
nam, et non per rationem humanam, non
: potest causari per actus humanos, quorum
principium est ratio, sed causatur solum in
nobis per operationem divinam. Et ideo
hujusmodi virtutem definiens Augustinus,
posuit in definitione virtutis : <( Quam Deus
in nobis sine nobis operatur '. »
Sed efFectus Et de hujusmodi etiam virtute prima ratio
procedit.
Ergo non

Tullius in Tusculanis, lib. III.

(a) Natura qui- — nienter vivere.
dem parvos dedit nobis igniculos, quos celeriter Idem in lib. De leg., I. — Virtus est perfecta ratio
malis moribus, opinionibusque depravantes, sic ejus quod certe a natura est; itaque nihil preesta-
extinguimus ut nusquam naturae lumen appareat. bilius quam plane nos ad justitiam esse natos.
Sunt enim ingeniis nostris semina innata virtu- Idem in lib. II De offtciis. — Idipsum enim quod
tum, quse si adolescere liceret, ipsa nos ad beatam bonestum dicimus, ut jam dictum est, per se nobis
vitam natura perduceret. Nunc autem simul ut placet, omniumque animos natura sui commovet.
editi in lucem et suscepli sumus, in omni continuo Idem in lib. III. —
Multo magis est secundum
pravitate et opinionum perversitate versamur, ut naturam communitas, et justitia, et libertas, quam
pene cum lacte nutricis errorem duxisse videamur. voluptas, vita, divitife; homo naturas obediens ho-
Idem in quarto lib. —
Natura omnes quse bona mini nocere non potest.
videntur sequuntur, fugiuntque contraria. ^
CoUigi potest aequivalenter ex Enarr. xxvi in

Idem in quinto. —
Stoici finem bonorum esse ps. cxvni. § i , col. 1577. t. 4.

senseruul congruere nalurse, et cum ea couve-

 ;

394 SUMMA THEOLOGICA.

Ad secundum dicendum, quod virtus di- tutes nobis infusse (a) a Deo. Ea enim qua?
vinitus infusa, niaxime si in sua perfectione possunt fieri a causis secundis, non flunt im-
consideretiu",non compatitur secimi aliquod mediate a Deo, nisi forte aliquando miracu-
peccatum mortale; sed virtus humanitus lose quia, ut Dionysius dicit, cap. v Eccl.
:

acquisita potest secum compati aliquem ac- hier., § 4, col. 503, t. 1, « lex divinitatis est
tum peccati, etiam mortalis; quia usus ha- ultima per media adducere. » Sed virtutes
bitus in nobis est nostrae voluntati subjectus, intellectuales et morales possunt in nobis
utsupra dictum est. Non autem per unum causari per nostros actus, utdictumest. Non
actum peccati corrumpitur habitus virtutis ergo convenienter causantur in nobis per
acquisitse; habitui enim non contrariatur infusionem.
directe actus, sed habitus. Et ideo hcet sine 2. Praeterea, iu operibus Dei multo minus
gratia homo non possit peccatum mortale est aUquid superfluum quam in operibus
vitare, itaquod nunquam peccet mortaUter, naturae. Sed ad ordinandum nos in bonum
non tamen impeditur quin possit habitum supernaturale sufflciunt virtutestheologica^.
virtutis acquirere, per quam a maUs operi- Ergo non sunt aliae virtutes supernaturales,
bus abstineat ut in pluribus, et praecipue ab quas oporteat in nobis causari a Deo.
his quae sunt valde rationi contraria. Sunt 3. Prseterea, natura non per duo facit
etiam qusedam peccata mortalia quai homo quod potest per unum,multo minus et
sine gratia nullo modo potest vitare, quai Deus. Sed <( Deus inseruit animse nostrae
opponuntur virtutibus theolo-
sciUcet directe semina virtutum, » ut dicit Glossa, Hebr., i.

gicis, quae ex dono gratiae sunt in nobis. Ergo non oportet quod aUas virtutes in uobis
Hoc tamen infra manifestius flet. per infusionem causet.
Ad tertium dicendum, quod sicut dictum Sed contra est qu-od dicitur Sap., vm, 7 :

est, virtutum acquisitarum praeexistunt in Sohrietatem etjustitiam docet, prudentiam

nobis quaedam semina, sive principia secun- etvirtutem*. *Pruden-
dum naturam; quae quidem principia sunt Respondeo dicendum, quod oportet cffec- '^""»

nobiliora virtutibus eorum virtute acquisi- tus esse suis causis et principiis proportio- jusiiiiam
tis; sicut inteUectus principiorum speculabi- natos. Omnes autem virtutes tam intellec- <^'
.

Uum est nobilior scientia conchisionum, et tuales quam morales, quae ex nostris actibus
naturaUs rectitudo rationis est nobiUor recti- acquiruntur, procedunt ex quibusdam natu-
flcatione appetitus, quse flt per participatio- raUbus principiis in nobis praeexistentibus,
nem rationis;
quae quidem rectificatio perti- ut supra dictum est. Loco quorum natura-
net ad virtutem moralem. Sic igitur actus Uum principiorum conferuntur nobis a Deo
humani, inquantum procedunt ex altiori- virtutes theologicae quibus ordinamur ad fl-
bus principiis, possunt causare virtutes ac- neni supernaturalem, sicut supra dictum est.
quisitashumanas. Unde oportet quod etiam his virtutibus
CoNCLusio. —
Cum ex malis actibus lia])itus theologicis proportiouaUter respondeant aUi
vitiorum causentur, multo magis ex bonis actibus habitus divinitus causati in nobis, qui sic se
habitus virtutum causari possunt. habent ad virtutes theologicas, sicut se ha-
bont virtutes morales ct inteUectuales ad
ARTICULUS III.
principia naturalia virtutum (/>).

Utrum aliquas virtutes morales sint in nobis Ad prinmm ergo dicendum, quod aliquae
ner infusionem. quidem virlutes morales et intellectuales
possunt causari in nobis ex nostris actibus
Ad tertium sic proceditur. 1 . Videtur quod tamen iUa^ nou sunt proportionatap vu'tu-
praeter virtutes theologicas non sint aliae vir- tibus thcologicis : et ideo oportct alias eis

(a) Juxta Scotuui infanles vel acquirunt virtutes lensem rescribente in dubio rolictam, ulrum scili-
morales in usu rationis, vel si posl baptismum
, oet fides, spes, charitas, aliasque virtules (intelhge
aute usuni ralionis moriantur, eas accipiunt a Deo virtutes morales; parvulis in baptismo infuudantur,
infusas in inslanti morlis, aut acquirunt in coelo. iia defmit Opinionem ([ua^ dicit tam parvulis
:

(/>) Pneter virlules morahis acquisitas, aliaj sunt (^uam adultis conferri in baptisnio informantem trra-
virtutes a Deo per se nobis infusa?. Hajc proposilio tiam et virtulcs, sacro npprobanle concilio, duxi-
couuinniisestconlrii Sc()lum,cujussent(>nliam qui- iiius oligendam; addil lamen concilium tauquam :

dam Uieolof-M post deliuitionom concilii Vienncnsis probabiliorem el diclis sanclorum et doctorum nio-
ceneura notanl. Concilium islud resolvendo qua^.s- dornorumtheologiffimagis consonamelcoucordera.
lionem ab Innocenlio III ad archiepiscopum Arela-
 QU^ST. LXIII, ART. III ET IV. 39S

proportionatas immediate a Deo causari. cui Iioc non coiivenit, iioii est ejusdem spe-
Ad secundum dicendum, quod virtutes ciei cum infusa.
theologicae sufficienter nos ordinant in fmem Respondeo dicendum ,
quod dupliciter
supernaturalem, secundum quamdam incli- habitus distinguuntur specie : uno modo,
nationem ', quantum scilicetad ipsum sicut preedictum est, secundum speciales et
Deum immediate ; sed oportet quod per aUas formales rationes objectorum. Objectum au-
virtutes infusas perficiatur anima circa alias tem virtutis cujuslibet est bonum considera-
res, inordine tamen ad Deum. tum in materia propria; sicut temperantiae
Ad tertium dicendum, quod virtus illo- objectum est bonum delectabilium in concu-
rum principiorum naturaliter inditorum non piscentiis tactus cujus quidem objecti for-
;

se extendit ultra proportionem naturffi et ; maUs ratio est a ratione, quee instituit mo-
ideo in ordine ad fmem supernaturalem in- dum in his concupiscentiis materiale autem ;

diget homo perfici per aUa principia super-
addita.
CoNCLusio. - Non tantum
sunt homini divinitus infusce, sed etiam qusedam
morales virtutes, qiiihus nimirum homo in ulti-
theologicse virtutes
est id quod est ex parte concupiscentiarum.
Manifestum est autem, quod alterius rationis
Gst motus impositus in hujusraodi concupis-
centiis secundum regulam rationis humana;,
et secundum regulam divinam puta in :

mum suum supernaturalem fmem speciali quadam sumptione ciborum ratione humana modus
ratione fertur. statuitur utnon noceat valetudini corporis,
nec impediat rationis actum secundum au- ;

ARTICULUS IV ^^^ regulam legis divinee requiritur quod

homo castiget corpus sumn et in servitutem
Utrum virtus quam acquirimus ex operum redigat, I Cor., ix, 27, per abstinentiam cibi
assuetudine sit ejusdem speciei cum vir- et potus, et aUorum hujusmodi. Unde mani-
tute infusa. festum quod temperantia infusa et acqui-
est
sita differunt specie et eadem ratio est de
;

Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur aUis virtutibus.

quod virtutes infusae non sint alterius spe- AUo modo habitus distinguuntur specie
ciei enim ac-
a virtutibus acquisitis. Virtus secundum ea ad quae ordinantur. Non enim
quisita et virtus infusasecundum praidicta est eadem specie sanitas hominis et equi,
non videntur difTerre nisi secundum ordi- propter diversas naturas ad quas ordinantur.
nem ad ultimumfmem. Sedhabitusetactus Et eodem modo Philosophus in III
dicit
humani non recipiunt speciem ab ultimo /'o//;._,cap. ni, aprinc, quod « diverssesunt
fme, sed a proximo. Non ergo virtutes mo- virtutes civium, secundum quod bene se ha-
rales vel inteUectuales infusse differunt spe- bent ad diversas poUtias. » Et per hunc etiam
cie ab acquisitis. modum difTerunt specie virtutes morales in-
2. Prseterea, habitus per actus cognoscun- fusse, per quas homines bene se habent in
tur. Sed idem est actus temperantise infusae ordine ad hoc quod sint cives sanctorum et
et acquisitee, sciUcet moderari concupiscen- domestici Dei, Ephes., ii, 19, et alise virtutes
tias tactus. Ergo non differunt specie. acquisitse, secundum quas homo se bene
3. Prseterea, virtus acquisita et virtus in- habet iu ordine ad res humanas.
fusa differunt secundum iUud quod
im- est Ad primum ergo dicendum, quod virtus
mediate a Deo factum et a creatura. Sed infusa et acquisita non solum differunt se-
idem est specie homo quem Deus formavit cundum ordinem ad ultimum finem, sed
et quem generat natura, et oculus quem etiam secundum ordinem ad propria objecla,
cseco nato dedit et quem virtus formativa ut dictum est.
causat. Ergo videtur quod est eadem specie Ad secundum dicendum, quod alia ratione
virtus acquisita etinfusa. modificat concupiscentias delectabiUum tac-
Sed contra, quseUbet difTerentia in defini- tus temperantia acquisita et temperantia in-
tione posita, mutata diversificat speciem. fusa, utdictum est, unde non habent eum-
Sed in definitione virtutis infusse ponitur : dem actum.
« Quam Deus in nobis sine nobis operatur, » Ad tertium dicendum, quod oculum cseci
ut supra dictum est. Ergo virtus acquisita, nati Deus fecit ad eumdem actum ad quem

' Ita omnes codd. ; in edit. : « inchoalionem. >'

 ; ,

396 SUMMA THEOLOGICA.

forraantur alii oculi secundum naturam, et titas; ctdarc omnia pauperibus est perfectis-
ideo fuit ejusdem speciei et eadem ratio
: sima misericordia vel Uberalitas. Ergo vide-
esset, si Deus miraculose causare in
vellet tur quod non sit de rationc virtutis moralis
homine virtutes, quales acquiruntur ex acti- esse in medio.
bus. Sed ita non est in proposito, ut dictum Sed contraest quod Philosophus dicit in II
est. Ethic, cap. vi, post med., quod « virtus
CoNXLusio. — Cum de virtutibus infusis recte
moralis est habitus electivus in medietate
dicatur Deum nobis sine nobis operari, existens. »
eas in
quod de acquisitis dici non potest; virtutes mo- Respondeo dicendum, quod, sicut ex supra
rales infusas ab acquisitis specie distinctas esse dictis patet, virtus de sui ratione ordinat ho-
oportet. minem ad bonum. Morahs autem virtus pro-
prie est perfcctiva appetitivae partis animae
circa aliquam determinatam materiam.
QU^STIO LXIV.
Mensura autem regula appetitivi motus
et
DE MEDIO VIRTUTUM. circa appetibilia est ipsa ratio.Ronum au-
(Et quatuor quseruntur.) tem cujusUbet mensurati et regulati consis-
tit in hoc quod conformetur suae regulse,

Deinde considerandum est de proprietati- sicut bonum in artificiatis est ut sequatur

bus virtutum et primo quidem de medio
: regulam artis. Malum autem per conse-
virtutum secundo de connexione virtutum
; quens in hujusmodi est per hoc quod aliquid
tertio de sequalitate earum quarto de ipsa- ;
discordat a sua regula vel mensura; quod
rum duratione. quidem contingit vel per hoc quod super-
Circa primum
quaeruntur quatuor : excedit mensuram, vel per hoc quod deficit
1° utrum virtutes morales sint in medio; ab ea, sicut manifeste apparet in omnibus
2" utrum medium virtutis sit medium rei regulatis ct mcnsuratis. Et ideo patet quod
vel rationis 3° utrum intellectuales virtutes
; bonum virtutis moralis consistit in adaequa-
consistant in medio 4° utrum virtutes theo-
; tione ad mensuram Manifestum est
rationis.
logicae consistant in medio. autem quod intcr exoessum et defectum
medium est aequalitas, sive conformitas.
Unde manifcste apparet, quod virtus mo-
ARTICULUS PRIMUS.
ralis in medio consistit.
Utrum virtutes morales sint in medio. Ad primum ergo dicendum, quod virtus
moralis bonitatem habet ex rcgula rationis;
Ad primum sic Videtur
proceditur. 1. pro materia autem habet passiones vel ope-
quod virtus moralis non consistat in medio. rationes. Si ergo oomparctur virtus moralis
Ultimum enim repugnat medii rationi. Sed ad rationem, sic secundum id quod rationis
de ratione virtutis est ultimum; dicitur est, habet rationem extremi unius, quod est
onim in I De cselo, text. 116, quod « virtus conformitas exoessus vero et dcfeotus habet
;

est ultimum potentiae. » Ergo virtus moralis
non consistit in medio.
3. Prseterea, ilhid quod est maximum non
est medium. Sed qua^dam virtutes morales
tendunt in ahquod maximum, sicut magna-
nimitas est circa maximos honores, et ma-
gnificenlia circa maximos sumptus, ut
tur in IV Et/iic, cap. n et ui.
omnis virtus moralis cst in medio.
3. Praiterea, si de ratione virtutis moralis
sit medio esse, oportet quod virtus mora-
in
lis non pcrficiatur, scd magis corrumpatur
pcr hoc quod tcndit ad cxtremum. Scd quas-
dam virtutcs moralos pcrficiuntur pcr hoc
(juod tenduntad cxtrcmum, sicut virginilas
(}uae abstinet ah omni dcleclahili venereo, et
.sic tenetextremum, etest perfcotissima cas-
rationem alterius extremi, quod est defor-
mitas. Si vcro oonsiderctur virtus moralis
seoundum suam matcriam, sio habct ratio-
nem medii, inquantum passioncm reducit
ad regulam rationis. Undc Philosophus dicit
in II Ethic, cap. vi, post med., quod « vir-
dici- tus sccundum substantiam medietas est, »
Ergo non inquantum rcgula virfutis ponitur ciroa
propriam materiam; sccundum optimum
autcm, et bcne, est extrcmitas, scilicct se-
cundum oonformitatcm rationis.
Ad scoundum dicendum, quod mediiim ct
extrcma oonsiderantur in actionibus ct pas-
sionibussccundum diversas ciroumstantias.
Unde nihil prohibet iii aliqua virtute esse
extremum seoundum unam oircumstantiam
(juod tamen est medium secundum alias
 QUiEST. LXIV, ART. I ET II. 397

circumstantias per conformitatem ad ra- apprehensionum, sed magis in medio ope-

tionem ; et sic est in magnificentia et ma- rationum et passionum. Ergo medium vir-
gnanimitate nam si consideretur quantitas
; tutis moralis non est medium rationis, sed

absoluta ejus in quod tendit magnificus et medium rei.

magnanimus, dicetur extremum et maxi- 3. Praeterea, medium quod accipitur se-

mum; sed si consideretur hoc ipsum per
comparationem ad alias circumstantias, sic
habet rationem medii, quia in hoc maximum
tendunt hujusmodi virtutes secundum regu-
lam rationis, id est, ubi oportet, et quando
cundum proportionem arithmeticam, vel
geometricam, est medium rei. Sed tale est
medium justitise, ut dicitur in V Ethic.,
cap. lu. Ergo medium virtutis moralis non
est medium rationis, sed rei.

oportet, et propter quod oportet; excessus Sed contra est quod Phiiosophus dicit in
autem, si in hoc maximum tendatur, quando II Ethic, cap. vi, a med., quod virtus mo- ((

non oportet, vel ubi non oportet, vel propter ralis in medio consistit quoad nos determi-

quod non oportet; defectus autem est si non nata ratione. »

tendatur in hoc maximum, ubi oportet, et Respondeo dicendum, quod medium ra-
quando oportet. Et hoc est quod Phiiosophus tionis dupliciter potest intelUgi : uno modo
dicit in IV Ethic, cap. m, paulo a princ, secundum quod medium in ipso actu ratio-
quod magnanimus est quidem magnitu-
(( nis existit, quasi ipse actus rationis ad me-
dine extremus, eo autem quod ut oportet, dium reducatur et sic quia virtus moralis
;

medius. » non perflcit actum rationis, sed actum vir-

Ad tertium dicendum, quod eadem ratio tutis appetitivse, mediuni virtutis moraUs
est de virginitate et paupertate, quse est de non estmedium rationis.
magnanimitate. Abstinet enim virginitas Alio modo potest diei medium rationis id
ab omnibns venereis, et paupertas ab omni- quod a ratione ponitur aUqua materia; et
in
bus divitiis, propter quod oportet, et secun- sic, omne medium virtutis moraUs est me-

dum quod oportet, id est, secundum man- dium rationis; quia, sicut dictum est, virtus
datum Dei et propter vitam seternam. Si moraUs dicitur consistere in medio per con-
auteni hoc secundum quod non oportet,
fiat formitatem ad rationem rectam.
id est, secundum aliquam superstitionem Sed quandoque contingit quod medium
illicitam, vel etiam propter inanem gloriam, rationis est etiam mediuin rei; et tunc opor-
erit superfluum si autem non fiat quando
;
tet quod moraUs medium sit medium
virtutis
oportet, vel secundum quod oportet, est rei, sicut est in justitia. Quandoque autem

vitium per defectum, ut patet in transgre- medium rationis non est medium rei, sed
dientibus votum virginitatis vel pauper- accipitur per comparationem ad nos et sic ;

tatis. est medium in omnibus aUis virtutibus mo-

raUbus. Cujus ratio est, quia justitia est
CoNCLUsio. —
Quia virtutis moralis bonitas ex
circa operationes quse consistunt in rebus
conformitate ad regulam i^ationis eestimari debet,
exterioribus, in quibus rectum institui debet
a qua recedere non contingit nisi vel per excessum
vel per defectum; recte dicitur qusevis moralis
simpUciter et secundum se, ut supra dictum
virtus in medio seu mediocritate consistere. est : medium rationis in justitia est
et ideo
idem cum medio rei, inquantum scilicet
justitia dat unicuique quod debet, et non
ARTICULUS 11.
plus nec minus. Alise vero virtutes morales
Utrum medium virtutis moralis sit medium consistunt circa passiones interiores, in qui-
rei vel rationis. bus non potest rectum constitui eodem
modo, propter hoc quod homines diversi-
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur mode se habent ad passiones. Et ideo oportet
quod medium virtutis moralis non sit me- quod rectitudo rationis iii passionibus insti-
dium rationis, sed mediumrei. Bonumenim tuatur per respectum ad nos, qui afficimur
virtutis moralis consistit in hoc quod est in secundum passiones.
medio. Bonum autem, ut dicitur in VI Me- Et per hoc patet responsio ad objecta :

taph., text. 8, est in rebus ipsis. Ergo me- nam duse primse rationes procedunt de
dium virtutis moralis est medium rei. medio rationis, quod sciUcet invenitur in
2. Praeterea, ratio est vis apprehensiva. ipso actu rationis tertia vero ratio procedit
;

Sed virtus moralis non consistit in medio de mediojustitise.

398 SUMMA THEOLOGICA.
CoNCLUSio. —
Medium, in quo moralis vii*tus mitatem ad appetitum rectum. Verum au-
consistere dicitur,non est medium rationis quasi tem intellectus nostri absolute conside-
in actu rationis consistens et ipsum perficiens :
ratum est sicut mensuratum a re. Res
sed est in i'e secundum quamdam conformitatem
enim est mensura inteUectus nostri, ut
ad rationem rectam.
dicitur in X Metaph., text. 5. Ex eo enim
quod res est vel non est, veritas est in opi-
ARTICULUS III.
nione et in oratione. Sic igitur bonum vir-
Vtrwn virtutes intellectuales consistant in tutis intellectuaUs speculativae consistit in
medio. quodam medio per conformitatem ad ipsam
rem, secundum quod dicit esse quod est,
Ad tertium sic proceditur. \ . Videtur quod vel non esse quod non est in quo ratio veri;

virtutes intellectuales non consistant in consistit, Excessus autem est secundum af-
medio. Virtutes enim morales consistunt in firmationem falsam, per quam dicitur esse
medio, inquantum conformantur regute quod non est. Defectus autem accipitur se-
rationis, Sed virtutes intellectuales sunt in cundum negationem falsam, per quam dici-
ipsa ratione et sic non videntur habere su-
; tur non esse quod est.
periorem regulam. Ergo virtutes intellec- Verum autem virtutis inteUectualis prac-
tuales non consistunt in medio. ticse comparatum quidem ad rem, habet

2. Prffiterea, medium virtutis moralis de- rationem mensurati; et sic eodem modo
terminatur a virtute intellectuali. Dicitur accipitur mediura pcr conformitatem ad rem
enim in II Ethic, cap. vi, quod « virtus in virtutibus inteUectuaUbus practicis, sicut
consistit in medietate determinata ratione, in speculativis sed respectu appetitus habet
;

prout sapiens determinabit. » Si igitur vir- rationem regulae et mensuree, Unde idem
tus intellectualis iterum consistat in medio, medium, quod est virtutis moralis, etiam
oportet quod determinetur sibi medium per est ipsius prudentiae, sciUcet rectitudo ra-
aliquam aliam virtutem ; et sic proceditur in tionis ; sed prudentiae quidem est istud ine-
infmitum in virtutibus. dium ut regulantis et mensurantis ; virtutis
3. Praiterea, medium proprie est inter autera raoralis ut mensuratae et regulatae.
contraria, ut patet per Philosophum in X Sirailiter excessus et defectus accipitur di-
Metaph., text. 22 et 23. Sed in intellectu versimode utrobique,
non videtur esse aliqua contrarietas, cum Ad primura ergo dicendura, quod etiam
etiam ipsa contraria, secundum quod sunt virtus inteUectuaUs habet suam mensurara,
in intellectu, non sint contraria, sed simul ut dictura est, et per conforraitatera ad ipsam
intelligantur, utalbum et nigrum, sanum accipitur in ipsa raediura,
et segrum. Ergo in intellectualibus virtu- Ad secundum dicendum, quod non est
tibus non est medium. necesse in infmitum procedere in virtu-
Sed contra est quod « ars est virtus intel- tibus quia mensura et regula intellectualis
:

lectualis, » ut dicitur in VI Ethic, cap. ni, virtutis non est aliquod aUud genus virtutis,
et tamen « artis est aliquid medium, )> ut sed ipsa res.
dicitur iii 11 Ethic, cap. vi, med. Ergo vir- Adtertium dicendum, quod ipsae res con-
tus intellectualis consistit in medio. trariae non habent contrarietatem iii aniraa,
Respondeo dicendum, quod bonum aU- quia unuin est ratio cognoscendi aUerum ;

cujus rei consistit in medio secundum quod et taraen in intellectu est contrarietas
conformatur regula; vel mensurai, quam affirmationis et iiegationis, quae sunt con-
contingit transccndere, et ab ea deficere, traria, ut dicitur in fine Perihertnenias.
sicut dictum est. Quamvis eiiim esse et non esse non sint
Virtus autem intellectualis ordinatur ad contraria, sed contradictorie opposita, si

bonum sicut et moralis, ut supra dictum est,
Unde secunduin quod J)onum
lectualis habet ad racnsuram, sic so
se
habet ad rationem incdii, Ronuin autem
virtutis intellectuaUs est verum; spocu-
lativa; quidera virtutis verum absolute,
ut in VI Ethic, cap, ii, dicitur; practicaj
autem virtutis verura secundum confor-
considerentur ipsa significata prout sunt in
virtutis intel- rebus, quia aUeruin est ens, et alteruiu cst
pure non cns; taraen si referantur ad actum
animaj, utrumque poiiit aliquid esse. Uiido
esse el non esse sunt contradictoria. Sed
opinio qua opinamur quod bomiin cst bo-
num, est contrariu opiiiioni qua opinamur
quod bouum noii ost bouum et inter hu- :
 ;

QU^ST. LXIV, ART. III ET IV. 399

jusmodi contraria medium est virtus intel- theologicae est ipse Deus ; fldes enim nostra
lectualis. regulatur secundum veritatem divinam,
CoNCLUSio. — Non solum virtus moralis, sed et
charitas autem secundum bonitatem ejus,

intellcctualis suam habet mensuram, et ita per spes autem secundum magnitudinem omni-
conformitatem ad ipsam accipitur in ipsa medium :
potentise et pietatis ejus et ista est mensura
;

unde in mcdio consistere dicitur. excedens omnem humanam facultatem

unde nunquam potest homo taiitum diligere
Deum, quantum diligi debet, nec tantum
ARTICULUS IV.
credere aut sperare in ipsum, quantum
Vtrum virtutes theologic3e consistmit in debet. Unde muUo minus potest ibi esse
medio. excessus, et sic bonum talis virtutis non
consistit in medio; sed tanto est meUus
Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur quanto magis acceditur ad summum.
quod virtus theologica consistat in medio. AUa vero regula vel mensura virtutis
Bonum enim aliarum virtutum consistit in theologicae est ex parte nostra quia etsi ;
,

medio. Sed virtus theologica excedit in ho- non possumus ferri in Deum quantum debe-
nitate alias virtutes. Ergo virtus theologica mus, debemus tamen ferri in ipsum cre-
multo magis est in medio. dendo, sperando et amando secundum men-
2. Praeterea, medium moraUs ac-
virtutis suram nostrse conditionis. Unde per accidens
cipitur quidem secundum quod appetitus potest in virtute theologica considerari me-
regulatur per rationem ; intejlectualis vero dium et extrema, ex parte nostra.
secundum quod intellectus no^ter mensura- Ad primum ergo diceiidum, quod bonum
tur a re. Sed virtus theologica et perficit virtutum inteUectualium et moralium con-
intellectum et appetitum, ut supra dictum sistit in medio per conformitatem ad regu-

est. Ergo etiam virtus theologica consistit lam vel mensuram, quam transcendere
in medio. contingit quod non est in virtutibus theo-
;

3. Prseterea, spes, quse est virtus theolo- logicis, per se loquendo, ut dictum est.
gica, medium est inter desperationem et Ad secundum dicendum ,
quod virtutes
prsesumptionem simiUter etiam fides ince-
; morales et intellectuales perficiunt inteUec-
dit media inter contrarias hsereses, ut tum et appetitum nostrum in ordine ad
Boetius dicit in Ub. De duabus jiaturis, mensuram et regulam creatam virtutes ;

c. VII, col. quod enim confitemur

1352, t. 2; autem theologicae in ordine ad mensuram
in Christo unam personam et duas naturas, et regulam increatam. Unde non est simiUs
medium est inter haeresim Nestorii, qui dicit ratio.
duas personas et duas naturas, et haeresim Ad tertium dicendum, quod spes est media
Eutychetis, qui dicit unam personam et inter prsesumptionem et desperationem ex
unam naturam. Ergo virtus theologica con- parte nostra, inquantum scilicet aUquis prae-
sistit in medio. sumere dicitur ex eo quod sperat a Deo bo-
Sed contra, in omnibus in quibus consistit num quod excedit suam conditionem; vel
virtus in medio, contingit peccare per exces- desperare quia non sperat quod secundum
,

sum, sicut etiam per defectum. Sed circa suam conditionem sperare posset. Non au-
Deum, qui est objectum virtutis theologicae, tem potest esse superabundantia spei ex
non contingit peccare per excessum dicitur ; parte Dei , cujus bonitas est infinita. Simili-
Domi- euim EccU., xlui, 33 Benedicentes Deum*
:
ter etiain fides est media inter contrarias
num. exaltate itlum, quantum potestis ; major haereses non per comparationem ad objec-
,

enim est omni laude. Ergo virtus theologica tum qiiod est Deus cui non potest aliquis
,
,

non consistit in medio. nimis credere sed inquantum ipsa opinio

,

Respondeo diceudum, quod, sicut dictum humana est media inter contrarias opinio-
est, medium virtutis accipitur per confor- nes, ut ex supra dictis patet.
mitatem ad suam regulam vel mensuram, CoNCLusio. — Non per se, sed quasi per acci-
secundum quod contingit ipsam transcen- dens, ex parte nostra videlicet, virtntes theolo-
dere vel ab ea deficere. Virtutis autem gicae in medio consistere dicuntur.
mensura
theologicse duplex potest accipi :

una quidem secundum ipsam ratiouem vir-

tutis; et sic mensura et regula virtutis
 ,;

400 SUMMA THEOLOGICA.

quod sit prudens
in his quse pertinent ad

^
(JU^bliU ^_,
LAV. ^ aliam etiam aliquis potest habere
; sicut
artem circa aliqua factibilia, sine hoc quod
DE CONNEXIONE VIRTUTUM. habeat artem circa aUa prudentia autem ;

(Et quinque quseruntur.)

^st « recta ratio agibilium. » Ergo non est
necessarium virtutes morales esse connexas.
Deinde considerandum de connexione est Sed contra est quod Ambrosius dicit
virtutum, et circahoc quseruntur quinque : hb. V Siiper Lucam,
§ 63, col. 1738, t. 2 :

1° utrum virtutes morales sint ad invicem «Connexae sibi sunt, concatenata>que virtu-
connexae 2° utrum virtutes morales possint
; tes ut qui unam habet
, plures habere ,

esse sine cliaritate utrum charitas possit

;
3° videatur. » Augustinus etiam dicit in VI De
esse sine eis; 4° utrum fides et spes possint Trinit., cap. iv, col. 927, t. 8, quod « virtu-

esse sine charitate 5° utrum charitas pos-

;
tes qua3 sunt in animo humano, nuUo modo
sit esse sine eis. separaiitur ab invicem ; » et Gregorins dicit,
XXII Moral., cap. i, § 2, col. quod 212, t. 2,

ARTirill ITS PRIMTIS " ^^^ virtus sine aliis aut omnino nuUa est,
aut imperfecta ; » et Tulhus dicit in II Be
Utrumviriutes moralessintadinvicem tuscul. quxsiion., ante med. : « Si unam
connexas . virtutem confesssus es te non habere, nullam
necesse est te habiturum. »
Ad primum sic proceditur. d. Videtur Respondeodicendum, quod virtus moralis
quod virtutes morales non sint ex necessi- potest accipi vel perfecta vel imperfecta :

tate connexa». Virtutes enim morales quan- imperfecta quidem moraUs virtus , ut tem-
doque causantur exercitio actuum, ut pro- perantia vel fortitudo, nihil aUud est quam
batur in II Eihic, cap. i et ii. Sed homo aUqua incUnatio in nobis existens ad opus
potest exercitari in actibus aUcujus virtutis, aliquod de genere bonorum faciendum^ sive
sine hoc quod exercitetur in actibus alterius taUs incUnatio sit in nobis a natura, sive ex
virtutis. Ergo una virtus moraUs potest ha- assuetudine. Et hoc modo accipiendo virtu-
beri sine aUera. tes morales , non sunt connexai ; videmus
2. Praiterea, magnificentia et magnanimi- enim aUquem ex naturaU complexione , vel
tas sunt quaedam virtutes morales. Sed aU- ex aliqua consuetudine esse promptum ad
quis potest habere aUas virtutes morales, operaliberaUtatis, qui tamennon estpromp-
sine hoc quod habeat magnificentiam et tus ad opera castitatis.
magnanimitatem enim Philosophus, in
; dicit Perfecta autem virtus moralis est habitus
IV Eihic, cap. ii et iii quod « inops non ,
inclinans ad bonum opus bene agendum
potest esse magnificus » qui tamen potest , et sic accipiendo virtutes morales, dicendum
habere aUas quasdam virtutes et quod ; est eas connexas esse , ut fere ab onmibus
« iUe qui parvis est dignus, et his se digni- ponitur.
ficat, temperatus est magnanimus autem
; Cujus ratio duplex assignatur, secunduni
non est. » Ergo virtutes morales non suiit quod diversimode aliqui virtutes cardinales
connexse. distinguunt. Ut enim dictum est quidam ,

3. Prffiterea, sicut virtutes morales perfi- distinguunt eas secundum quasdam gene-
ciunt partem appetitivam anim* , ita virtu- rales conditioncs virtutum utpote quod ,

tes inteUectuales perficiunt partem intellec- discretio pertineat ad prudcntiam rectitudo ,

tivam. Sed virtutes inteUectuales non sunt ad justitiam, moderantia ad temperantiam,

connexae; potest enim aliquis habere unam firmitas animi ad fortitudincm, in quacum-
scientiam sine hoc quod habeat aliam. Ergo que matcria ista considerentur. Et secundum
ctiam neque virtutes morales sunt con- hoc manifcste apparet ratio connexionis ;

nexae. non enim lirmitas habet laudcm virtutis, si

4. Praeterea, si virtutes morales sint con- sit sine modcratione, vel rectiludine, aut

nexae, hoc non est nisi quia connectuntur in discretione et cadem ratio est do aliis. Et
:

prudentia. Sed hoc non suflicit ad conncxio- hanc rationcm coiinoxionis assignat Grcgo-
ncm virtutum moraUum; videtur cniin quod rius, XXIl Moral.,ci\\). i, § 2, col. 212, t. 2,
aUquis possit esse prudens circa agibiUa dicens qued « virtutes , si sint disjunctae,

quae pertinent ad unam virtuteni , sine hoc uon possuntosse porfectai secundum ratio-
 :

QU^ST. LXV, ART. I. 401

nem quia nec prudentia vera est,

virtutis ,
hum ;autem exercitetur bene operando
si

quae justa, temperans, et fortis non est » et ; circa unam materiam non autem circa ,

idem subdit de aliis virtutibus. Et similem aham, puta bene se habendo circa iras, non
rationem assignat Augustinus in VI De autem circa concupiscentias acquiret qui- ,

Trin., ubi supra. dem habitum aliquem ad refrenandum iras;

Alii vero distinguunt praedictas virtutes qui tamen non habebit rationem virtutis
secundum materias et secundum hoc assi- ; propter defectum prudentia?, quae circa con-
gnatur ratio connexionis ab Aristotele in cupiscentias corrumpitur sicut etiam natu- ;

VI Ethic, cap. ult., quia, sicut supradictum rales inchnationes non habent perfectam
est, nuUa
virtus moralis potest sine pruden- rationem prudentia desit. Quae-
virtutis, si

tia haberi, eo quod proprium virtutis mora- dam vero virtutes morales sunt quae perfi-
hs estiacere electionem rectam, cum sit ha- ciunt hominem secundum aliquem eminen-
bitus electivus. Ad rectam autem electionem tem statum sicut magnificentia et magna-
,

non solum sufficit inclinatio in debitum
fmem quod est directe per habitum virtutis
moralis; sedetiamquod ahquis directe eligat
ea quae sunt ad fmem quod fit per pruden-
tiam ,
quse est consiliativa
nimitas. Et quia exercitium circa materias
harum virtutum non occurrit unicuique
communiter, potest ahquis habere ahas vir-
; tutes morales, sine hoc quod habitus harum
, et judicativa , et virtutum habeat actu loquendo de virtuti-
,

prfficeptiva eorum quse sunt ad fmem. Simi- bus acquisitis; sed tamen, acquisitis ahis
hter etiam prudeiitia non potest haberi, nisi virtutibus habet istas virtutes in potentia
,

habeantur virtutes morales cum prudentia
sit « recta ratio agibihum, » quse sicut ex
principhs procedit ex fmibus agibihum, ad
quos ahquis recte se habet per virtutes mo-
rales. Unde sicut scientia
, propinqua. Cum enim aliquis per exercitium
adeptus est liberahtatem circa mediocres
donationes et sumptus, si superveniat ei
abundantia pecuniarum, modico exercitio
speculativa non acquiret magnificentiae habitum sicut geo- ;

potest haberi sine intellectu principiorum, meter modico studio acquirit scientiam ah-
itanec prudentia sine virtutibus morahbus. cujus conclusionis, quam nunquam conside-
Ex quo manifeste sequitur virtutes morales ravit. Illud autem habere dicimur quod in
esse connexas (a). promptu est ut habeamus secundum hlud ,

Ad primum ergo dicendum, quod virtu- Philosophi in II Physic, text. 56 « Quod :

tum morahum queedam perficiunt
secundum communem statum, scilicet quan-
tum ad ea qua^ communiter in omni vita
hominum occurrunt agenda. Unde oportet
quod liomo simul exercitetur circa materias
omnium virtutum morahum. Et si quidem
circa omnes exercitetur bene operando ac-
quiret habitus omnium virtutum mora-
hominem parum deest, quasi nihil deesse videtur. »
Et per hoc patet responsio ad secundum.
Ad tertium dicendum, quod virtutes intel-
lectuales sunt circa diversas materias ad
invicem non ordinatas, sicut patet in diver-
sis scientiis et artibus ; et ideo non invenitur
, in eis connexio quae invenitur in virtutibus
morahbus existentibus circa passiones et

(o) S. Bonaventura negat virtutes morales esse — Respondere sufficiat quod Thomistse loquuntur de
connexas. Stoici eas esse necessario connexas virtutibus morahbus acquisitis « in statu perfecto. »
dixerunt. Scotus et Scotistee S. Bonaventuram Sed etiam in hoc staLu Scotus connexionem earum
sequuntur, et Scotista quidam hsec scribere ausus negat. Negat quidem, nil tamen probat. Confun-
est : « Deficit S. Thomas, qui posuit connexionem dunl etenim Scotistse habilum virtutum cum earum
virtutum politicarum (intellige cardinaHum), ex- exercitio, v. g. in lemperantia et magnificentia pau-
torte ponens dicta sanctorum Augustini et Hiero- l^eris; —
confundunt virlutum gradus cum ipsis
nymi. Ideo S. Bonaventura illi in hoc preefertur. habitibus^, quia non dicimus omnes virtutes con-
Si aliqua authorilas ponat connexionem virtutum, nexas eodem sequali gradu possideri; — nec dis-
inteliigenda est ut sit virtus in suo optimo
: et , tinctioni status imperfecti et status perfecti virtu-
debite perducat sine formidine ad finem, sicut est tum satis attendunt. —
Quoad Hieronj^mum et
illud Gregorii Quisquis una virtute pollens credi-
: Augustinum, quid minus extorqueri indiget, ut
tur, tunc ea veraciter pollet, cum vitiis ex alia parte D. Thomse doctrina justificetur, quam illud Hiero-
non subjacet. » nymi « Hserent sibi et inter se connexse sunt (vir-
:

Aliquis, inquit Scotus, potest habere virtutem
fortitudinis, non habita virtute justitise. Possibile
est assuefieri ad virtutem unam et non ad aliam.
Pauper per actus potest assuefieri ad virtutem tem-
perantise, non autem ad virtutem magnificentise.
tutes), ut qui una caruerit, omnibus careat, » Ep.
ad Fabiol. de xl Munsionibus ; aut illud Auguslini
« Virtutes quse sunt in animo humano nullo modo
separantur ab invicem. » De Trin., lib. VI, c. iv.

II, 26
 »

402 SUMMA TIIEOLOGICA.

operationes, quse manifeste habent ad invi- tem factibilia, ut dictum est. Et ideo defectus
cem ordinem. Nam omnes passiones a qui- prudentiae circa unara partem agibiliura
busdam primis procedentes, scilicet amore induceret defectum etiam circa agibilia ;

etodio, ad quasdam alias terminantur, sci- quod in factibilibus non contingit.

delectationem et tristitiam. Et similiter
licet
CoNCLusio. — Virtutes morales perfectas necesse
omnes operationes quse sunt virtutis mora- est ad invicem connexas esse , ut altera sine
lismateria habent ordinem ad invicem et
, , altera esse non valeat (a).

etiam ad passiones. Et ideo tota materia

moralium virtutum sub una ratione pruden-
ARTICULUS II.
Habent tamen omnia intelligibilia
tiae cadit.

ordinem ad prima principia; et secundum Utnim virtutes morales possint esse sine
hoc omnes virtutes intellectuales dependent charitate.
ab intellectu principiorum sicut prudentia ,

a virtutibus moralibus ut dictum est. Prin- , Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur

cipia autem universalia, quorum est intel- quod virtutes morales possint esse sine cha-
lectus principiorum non dependent a con-
, ritate. Dicitur enim in lib. Sent. Prosperi,
clusionibus de quibus sunt reliquse intellec- cap. vn, col. 1859, t. 10 ', quod omnis virtus
tuales virtutes, sicut morales dependent a praeter charitatem potest esse comraunis
prudentia eo quod appetitus movet quodam- bonis et malis. Sed charitas non potest esse
modo rationem, et ratio appetitum, ut supra nisi in bonis, ut dicitur ibid. Ergo aliae vir-

dictum est. tutes possunt haberi sine charitate.

Ad quartum dicendum quod ea quae in- ,
2. Praeterea, virtutes morales possunt ac-
clinant virtutes morales se habent ad pru- , quiri ex actibus humanis ut dicitur in ,

dentiam sicut principia non autem factibi- ;

II Ethic, cap. i et n. Sed charitas non habe-

lia se habent ad artem sicut principia sed , tur nisi ex infusione, secundum illud Rom.,
solum sicut materia. Manifestum est autem, V, 5 Charitas Dei diffusa est in cordibus
:

quod etsi ratio possit esse recta in una parte nostris per Spiritum sanctum, qui datus est
materise , et non in alia , nuUo tamen modo nobis. Ergo ahae virtutes possunt haberi
potest dici ratio recta , si sit defectus cujus- sine charitate.
cumque principii ; sicut si quis erraret circa morales connectun-
3. Praeterea, virtutes
hoc principium « Omne totum est majus
: tur ad invicem inquantum dependent a
,

sua parte, » non posset habere scientiam prudentia. Sed charitas non dependet a pru-
geometricam quia oporteret multum rece-
,
dentia, inio prudentiam excedit, secundum
dere a veritate in sequentibus. Et prseterea illudEphes., m, 19 : Supereminentem scien-
agibilia sunt ordinata ad invicem , non au- tiee charitatem Christi. Ergo virtutes mo-

Oper. August.
< thomisticse opponuntur, et prsecipue illud Hiero-
Qusestio est de virtutibus moralibus, non de
(a) nymi, lib. I Contra Pelagian. : Critobolus Pelagia-
virtutibus intellectualibus. Certum est enim virlu- nus « Et quomodo legimus qui unam liabueril
: :

tes intellectuales non esse inter se connexas; nam, omnes videtur liabere virtutes? » Atticus callio- —
quamvis veritas una sit, licetque mirabili quodam licus « Participalione non proprietate uecesse est
: ;

vinculo scientiae jungantur omnes, non omnes ta- enim singuli excellant in quibusdam. » Critobolus :

men scientias liaJ)et qui habcl unam. Quod autem « Ignoraa hanc esse philosophorum sentonliam?»
ad virtutes theologicas attinet, certum est fidem Atlicus : « Scd non aposlolorum neque enim :

et spem, amissa charitate, remanere posse, et hoc mihi curse est quid Aristoteles, sed quid Paulus
est dogma definitum in coiicilio tridentino, sess. vi, doceat. » Sed cum S. Hieronynnim conslet adnii-
can. 28 « Si quis dixerit, amissa per peccatum
: sisse conncxiouem virtutum, ut patet ex Commen-
gratia, simul et fidem semper amitti, aut fidem tariis ejus snper Isa., cap. xxvi, et ex Epistola ad
quaj remanet, non esseveram fidem, aiiatheraa sit. Fobiolam, lexlus prfcallcgatus interpretaudus est
Sed de virlulibus moralibus omnibus et indis- (le counexiono virluluni in Bequali gradu potius

lincte agi non potest. Sunt enim, juxta theologos quam de connexione absoluta, quod et satis indi-
et Ecclesife doclrinam, quajdam virlules morales cant hjBC verba « Particii^atione non proprictate,
:

infusse; illse autem cum gratia et infunduntur et necesse est enim singuli excollanl iu quibusdam.»
pereunt, et ideo connexionem habent ad invicem. Non negat, immo concedit connexionem sed dicit ;

Qua;stio est igitur sohimmodo dc virtutibus mora-
libus accfuisitis. S. Tliomas docet lias virlules in
statu perfecto ita essc inter se connexas, ul qui
una caret nullain perfectc habeat. Scotus et Sco-
tistaj id ueganl. Varii lextus SS. Pairum sentontise
singulos suam habere virlufem niagis propriaiu in
qua excellunt et cum ea, ex participatione quam
inducit omnium oonnexio virlutum, onuies alias
virtutes. Quid clarius?
 QU^ST. LXY, ART. II ET III. 403

rales non connectuntur charitati, sed sine ea vJrtutes, quia bene ordinant hominem ad fi-

esse possunt. nem ultimum simpliciter; vero virtutes, alise

Sed contra quod dicitur I Joan., ui, 14

est : scilicet acquisitse, sunt secundum quid virtu-

Qui non manet in morte. Sed per

diligit, tes, non autem simpliciter ordinant enim ;

virtutes perficitur vita spiritualis ipsae enim ; hominem bene respectu finis ultimi in aU-
sunt « quibus recte vivitur, » ut A.ugustinus quo genere, non autem respectu finis ultimi
dicit in II De lib. arbitr., cap. xvui et xix, simpliciter. Unde Rom., xiv, 23, super iUud :

col. 1267, t. 1. Ergo noii possunt esse sine Omne quod non est ex fide peccatum est,
dilectione charitatis. dicit Glossa Aug.', col. 516, Ubi deest
t. 2 : «

Respondeo dicendum, quod, sicut supra agnitio veritatis, falsa est virtus etiam in
dictum est, virtutes morales, prout sunt ope- optimis moribus («). »
rativffi boni in ordine ad finem qui non Ad primum ergo dicendum, quod virtutes
excedit facultatem naturalem hominis, pos- ibi accipiuntur secundum imperfectam ra-
sunt per opera huuiana acquiri et sic acqui- ; tionem virtutis ; alioquin, si virtus moraUs
sitae sine charitate esse possunt, sicut fue- secundum perfectam rationem virtutis acci-
runt in multisgentiUbus. piatur, bonum facit habentem et per conse- ;

Secundum autem quod sunt operativse quens in malis esse non potest.
boni in ordine ad ultimum finem supernatu- Ad secundum dicendum, quod ratio illa
ralem, sic perfecte et vere habent rationem procedit de virtutibus moralibus acquisitis.
virtutis; et non possunt humanis actibus Ad tertium dicendum, quod, etsi charitas
acquiri, sed infunduntur a Deo; et hujus- excedat scientiam et prudentiam, tamen
modi virtutes morales sine charitate esse prudentia dependet a charitate, ut dictum
non possunt. Dictum est enim supra, quod est, et per consequens omnes virtutes mora-
aliae virtutes morales non possunt esse sine les infusse.
prudentia. Prudentia autem non potest esse CoNCLUsio. — Virtutes illse morales sine ckari-
sine virtutibus moralibus, inquantum virtu- tate esse possunt, quse per humanani industriam
tes morales faciunt bene se liabere ad quos- acqiiiruntur non autem ese, quse humanis actibus
:

dam fines, ex quibus procedit ratio pruden- acquiri nequeunt, sed a Deo infunduntur (6).
tise. Ad rectam autem rationem prudentiae

multo magis requiritur quod homo bene se

ARTICULUS III.
habeat circa ultimum finem, quod fit per
charitatem, quam circa alios fines, quod fit Utrum charitas possit esse sine aliis virtuti'
per virtutes morales sicut ratio recta in spe-
; bus moralibus.
culativis maxime indiget primo principio
indemonstrabili, quod est contradictoria non Ad tertium sic proceditur. 1 . Videtur quod
simul esse vera. Unde manifestum fit quod charitas sine aliis virtutibus moralibus ha-
nec prudentia infusa potest esse sine chari- beri possit. Ad
enim ad quod sufficit
id
tate, nec ahae virtutes morales consequenter, unum, indebitum est quod plura ordinentur.
quse sine prudentia esse non possunt. Sed sola charitas sufficit ad omnia opera vir-
Patet igitur ex dictis, quod solae virtutes tutis implenda, ut patet per id quod dicitur I
infusse sunt perfectse, et simpliciter dicendse ad Cor., xiii, 4 : Charitas patiens est, benigna

^ Habetur in Gloss. ordin. ex lib. Sentent. Pros- ad quosdam fines, ex quibus procedit ratio pru-
peri, sent. cvi, col. 1868, t. 10, Oper. Aug. dentiae. »
(o) Scotus negat prudentiam connexam esse aliis (6) Hic agitur de virtute morali acquisita et im-
virtutibus cardinalibus, tum quia per prudentiam perfecta; nam
virtus moralis infusa inseparabilis
in intellectu recte dictantem voluntas potest non est a charitate, utpote gratise sanclificantis proprie-
eligere, tum quia ex articulo Parisiensi error est di- tas; virtus vero moralis non est perfecta sine
cere voluntalem non posse deficere, stante recto charitate. Unde non sunt intelligendi modo abso-
judicio intellectus. Cum igitur per bonas electiones luto S. Auguslinus et alii Patres qui non agnoscunt
generentur virtutes, relinquilur quod prudentia erit veras virtules in infidelibus. Loquuntur enini de
absque virtute in affectu.
in intellectu virtute perfecta et christiana quse promoveat ho-
Henricus a Gandavo posuit e contra cum pru- minem ad vitam seternam, seu, ut ipse dicit Augus-
dentia caeteras connecti virtutes. tinus, « quse liberandis et beatificandis hominibus
Sanctus autem Thomas optime scribit « Pru- : deserviat; » non de virtute quoad essentiam in
dentianon potest esse sine virtutibus moralibus, ordine naturali.
inquantum virtutes morales faciunt bene se habere
404
est, etc. Ergo videtur quod, habita
aUae virtutes superfluerent.
2. Prajterea, qui habet habitum virtutis,
de facili operatur ea quae sunt virtutis,
secundum se placent imde et « signum
; requiritur quod non solum adsit perfectio in
habitus est delectatio quse fit in opere, » ut
dicitur in Ethic, cap. ni, in princ. Sed
II
multi habent charitatem absque peccato
mortali existentes, qui tamen difficultatem
in operibus virtutum patiuntur, neque eis
secundum se placent, sed solum secundum
quod referuntur ad charitatem. Erg-o multi
habent charitatem qui non habent alias vir-
tutes.
in omnibus sanctis
3. Prseterea, charitas
invenitur. Sed quidam sunt sancti qui ta-
men aliquibus virtutibus carent dicit enim ;
Beda, quod « sancti magis humiliantur de
virtutibus quas non habent, quam de virtu-
tibus quas habent, glorientur. » Ergo non
est necessarium quod qui habet charitatem,
omnes virtutes morales habeat.
Sed contra est quod per charitatem tota
lex impletur; dicitur enim Rom., xni, 8,
SUMMA THEOLOGICA.
charitate, ritatemper peccatum mortale, amittit omnes
virtutes morales infusas.
Ad primum ergo dicendum, quod ad hoc
et ei quod actus inferioris potentiee sit perfectus,
superiori potentia, sed etiam in interiori. Si
enim principale agens debito modo se habe-
ret, non sequeretur actio perfecta, si instru-
mentum non esset bene dispositurn. Unde
oportet ad hoc quod homo bene operetur In
his quae sunt ad finem, quod non solum
habeat virtutem qua bene se habeat circa fi-
nem, sed etiam virtutes quibus bene se ha-
beat circa ea quae sunt ad fmem. Nam virtus
quae est circa finem, se habet ut principalis
etmotiva, respectu earum quae sunt ad fl-
nem. Et ideo cum charitate necesse est
etiam habere alias virtutes morales.
Ad secundum dicendum. quod quandoque
contingit quod aliquis habens habitum pati-
tur difficultatem in operando per conse- ; et
quens non sentit delectationem et complacen.
tiam in actu propter aliquod impedimentum
extrinsecus superveniens sicut ille qui ha-
;

qnod qui diligit proximum, legem implevit. bet habitum scientiae, patitur difficultatem
Sed tota lex impleri non potest nisi per om- in intelligendo propter somnolentiam vel ali-

nes virtutes morales, quia lex pracipit de quam infirmitatem. Et similiter habitus mo-
omnibus actibus virtutum, ut dicitur in V ralium virtutum infusarum patiuntur in-
^^/i/c, cap. let II, post med. Ergoqui habet terdum difficultatem in operando propter
charitatem, habet omnes virtutes morales. aliquas dispositiones contrarias ex prfficeden-
Augustinus etiam dicit in quadam epist., tibus actibusrelictas; quai quidemdifficultas
quod « charitas includit in se omnes virtutes non ita accidit in virtutibus moralibus acqui-
cardinales. » sitis, quia per exercitium actuum, quo acqui-

Respondeo dicendum, quod cum charitate runtur tolluntur etiam contrariae disposi-
,

simul infunduntur omnes virtutes morales. tiones.

Cujus ratio est, quia Deus non minus per- Ad
tertium dicendum, quod aliqui sancti
fecta operatur in operibus gratiae quam in dicuntur aliquas virtutes non habere, in-
operibus naturse. Sic autem videmus in ope- quantum patiuntur difficultatem in actibus
ribus naturae, quod non invenitur princi- earum, ratione jam dicta, quamvis habitus
pium aliquorum operum in aliqua re, quin omnium virtutum habeant.
inveniantur in ea quae siint necessaria ad
-.
hujusmodi
,. f-i •<•
opera perficienda sicut in
•

ani-
^
CoNCLUSio. — ^
Cum i x
chantas
•.
sit
•

priucipium
•

;
^^^^.^^ ^^^^^^^ ^p^^.^^^^ ^^^ ^^^^.^^^^^ ^
mahbus mvemuntur organa, quibus perfici
ultimum diriguut, uecessario simul cum
^.^^^^^^
possunt opera ad qua? peragenda aniina ha- jp^a omnes morales virtutcs, quibus homo sin-
betpotestatem. Manifestum estautem, quod guia l)onorum opcrum genera peiliciat, infun-
charitas, inquantum ordinat hominem ad duntur.
finem ultimum, est piincipium omnium bo-
norum oporum, quae in finem ultimum or- ARTICULUS IV.
dinari possunt. IJiide oportet qiiod cum cha- fj^rum fides et spes possint esse sine
ritate simul infundantur omnes virtutcs charilatc.
morales, quibus homo perficit singula gc-
nera bonorum operum. Et sic patet (piod Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur
virtutes morales infusa! non soluni iiiil)cnt quodtides etspes inuuiuam sint sine chari-
connexionem propter priulentiam, sed efiam tatc. Cum cuim sint virtutcs tlieologiccie,
propter charitatem et quod qui amittit cha-
; digniores esse videutur vu'tutibus moralibus
 :

QUiEST. LXV, ART. IV ET V. 408

etiam infusis. Sed virtutes morales infusse tinus dicit in XIV De civitate Dei, cap. ix,
non possunt esse sine charitate. Ergo neque col. 413, t. 7. Sic igitur fides est quidem sine
fides et spes. charitate, sed non perfecta virtus; sicut
2. Praeterea, « nullus credit nisi volens, » temperantia vel fortitudo sine prudentia. Et
ut Augustinus dicit SuperJoan., tract. xxvi, similiter dicendum est de spe; nam actus
§ 2, col. 1607, t. 3. Sed charitas est in volun- spei est expectare futuram beatitudinem a
tate sicut perfectio ejus, ut supra dictum Deo qui quidem actus perfectus est, si fiat
:

est, Ergo fides nonpotest esse sine charitate. ex meritis quse quis habet, quod non potest
3. Prseterea, Augustinus dicit in Enchir., esse sine charitate si autem hoc expectet ex
;

cap. vni, col. 235, 6, quod « spes esse sine

t. meritis quae nondum habet, sed proponit in
amore non potest. » Amor autem est chari- futurum acquirere , erit actus imperfectus :

tas de hoc enim amore ibi loquitur. Ergo

; et hoc potest esse sine charitate. Et ideo
spes non potest esse sine charitate. fides et spes possunt esse sine charitate sed ;

Sed contra est quod Matth., i, dicitur in sine charitate, proprie loquendo, virtutes
Glossa interl., inprinc, quod « fidesgenerat non sunt(a). Nam ad rationem virtutis perti-
spem, spes vero charitatem. » Sed generans net ut non solum secundum ipsam aUquod
est prius generato, et potest esse sine eo. bonum operemur, sed etiam bene, ut dicitur
Ergo fides potest esse sine spe, et spes sine in II Ethic, cap, vi, in princ.
charitate. Ad primum ergo dicendum, quod virtutes
Respondeo dicendum, quod fides et spes, morales dependent a prudentia. Prudentia
sicut et virtutes morales, dupliciter conside- autem infusa nec rationem prudentiae habere
rari possunt uno modo secundum inchoa-
: potest absque charitate, utpote deficiente
tionem quamdam; alio modo secundum debita habitudine ad primum principium,
perfectum esse virtutis. Cum enim virtus quod est ultimus finis. Fides autem et spes
ordinetur ad bonum opus agendum, virtus secundum proprias rationes nec a prudentia
qusedam perfecta dicitur ex hoc quod potest nec a charitate dependent et ideo sine cha- ;

in opus perfecte bonum quod quidem est : ritate esse possunt, licet non sint virtutes sine
dum non solum bonum est quod fit, sed charitate, ut dictum est.
etiam beiie fit alioquin, si bonum sit quod
; Ad secundum dicendum ,
quod ratio illa

fit, non autem bene fiat, non erit perfecte procedit de fide quae habet perfectam ratio-
bonum; unde nec habitus, qui est talis ope- nem virtutis.
risprincipium, habebit perfecte rationem Ad tertium dicendum, quod Augustinus
virtutis;sicut si aliquis operetur justa, loquitur ibi de spe, secundum quod aliquis
bonum quidem facit sed non erit opus per- ; expectat futuram beatitudinem per merita
fectae virtutis, nisi hoc bene faciat, id est, se- quae jam habet; quod non est sine charitate.
cundum electionem rectam, quod est per
prudentiam. Et ideo justitia sine prudentia
CoNCLUSio, — Quamvis fides et spes sine chari-
tate in liominLbus aliquo modo esse possunt,
non potest esse virtus perfecta.
virtutes tamen perfectee sine illa esse non possunt,
Sic igitur fides et spes sine charitate pos-
sunt quidem aliqualiter esse perfectae autem ;

virtutis rationem sine charitate non habent. ARTICULUS V.

Cum enim fidei opus sit credere Deo, credere
autem sit aliquem propria voluntate assen-
' Utrum charitas possit esse sine fide et spe.
tire, si non debito modo velit, non erit fidei
opus perfectum quod autem debito modo
: Ad quintum sic proceditur. 1 . Videtur quod
velit hoc est per charitatem, quae perficit charitas possit esse sine fide et spe. Charitas
voluntatem, Omnis enim rectus motus vo- enim est amor
Sed Deus potest a nobis
Dei,
luntatis ex recto amore procedit, ut Augus- amari naturaliter, etiam non praesupposita

' Ita codd. ; in edit. : « alicui, » non ita complete, scilicet in ordine ad meritum et
(a) Ly loquendo » salvat probabiliter
« proprie prsemium, sicut cum charitate. — Caeterum Tho-
D. Thomam a censura cujusdam Scotistee dicentis mistaj pro certo habent virtutes omnes morales in-
« In lioc defecit S. Tliomas qui dicit quod fides et fusas, utpote gratite sanctiflcantis proprietates, esse
spes sine charitate nou est virtus. » Quamvis enim sine charitate impossibiles. —
De virtutibus theo-
S. Bonaventura et Guillermus teneant quod fides logicis Scotistse affirmant separationem esse possi-
et spes possint esse sine charitate, addunt tamen : bilem etiam in infusione, nec Thomistae negant.
 ;

i06 SUMMA THEOLOGICA.

fide vel spe futurse beatitudinis, Ergo chari- est radix fldei et spei, inquantum dat eis
tas potest esse sine fide et spe. perfectionem virtutis sed fides et spes se- ;

2. Prseterea, charitas est radix omnium cundum rationem propriam prsesupponun-

virtutum, secundum illud Ephes,, ni, 17 : tur ad charitatem, ut supra dictum est, et
In charitate radicati et fundati. Sed radix sic charitas sine eis esse nou potest.

aUquando est sine ramis. Ergo charitas po- Ad tertium dicendum, quod Christo defuit
test esse aliquando sine fide, et spe, et aliis fides et spes, propter id quod est imperfec-
virtutibus. tionis in eis sed loco fidei habuit apertam
:

3. Preeterea, in Christo fuit perfecta chari- visionem; et loco spei plenam comprehen-
tas : et ipse tamen non habuit fidem et sionem ; et sic fuit perfecta charitas in eo.
spem, quia fuit perfectus comprehensor, ut
infra dicetur. Ergo charitas potest esse sine
CoNCLDsio. — Quia nuUi cum Deo amicitia,
quee charitas dicitur, intercedere potest, nisi
fide et spe.
tidem habeat per quam credat aliquam esse
Sed contra est quod Apostolus dicit Hebr,, societatem et conversationem hominis cum Deo,
XI, Sinefide impossibile est placere Deo;
6 :
et se ad hanc societatem pertinere speret : fieri
quod maxime pertinet ad charitatem, ut pa- nullo modo potest, ut sine fide et spe charitas
tet secundumillud Proverb., vui, 17 : Ego existat.

diligentes me Spes etiam est quse in-

diligo.
troducit ad charitatem, ut supra dictum
QUiESTIO LXVI.
est. Ergo charitas non potest haberi sine fide
et spe. DE iEQUALITATE VIRTUTUM.
Respondeo dicendum, quod charitas non (Et sex quseruntur.)
solum signiflcat amorem Dei sed etiam ,

amicitiam quamdam ad ipsum quse quidem ;

Deinde considerandum est de aequalitate
super amorem addit mutuam redamatio- (( virtutum, et circa hoc quseruntur sex :

nem cum quadam communicatione mutua, » 1 ° utrum virtus possit esse major vel minor

ut dicitur in VHI Ethic, cap. n. Et quod 2°. utrum omnes virtutes simul in eodem

hoc ad charitatem pertineat, patet per id existentes sint sequales 3° de comparatione ;

quod dicitur I Joan., iv, 16 Qui manet in : virtutum moralium ad intellectuales 4" de ;

charitate in Deo manet, et Deus in eo , et comparatione virtutum moralium ad invi-

I ad Cor., i, 9, dicitur : Fidelis Deus, per cem 5" de comparatioiie virtutum intellec-
;

quem vocati estis in societatem Filii ejus. tualium ad invicem; 6" de comparatione
Haec autem societas hominis ad Deum, quse virtutum theologicarum ad invicem.
est qusedam famiUaris conversatio cum ipso,
inchoatur quidem hic in prsesenti per gra- ARTICULUS PRIMUS.
tiam; perflcietur autem in futuro in glo-
ria *
;
quorum utrumque fide et spe tene- Utrum virtus possit esse major vel minor.
tur. Unde sicut aUquis nou posset cum
aUquo amicitiam habere, si discrederet vel Ad primum sic proceditur.Videtur 1.

desperaret se posse habere aUquam societa- quod virtus non possit esse major vel mi-
tem vel familiarem conversatiouem cum nor. Dicitur enim Apoc, xxi, quod latera
ipso, ita aliquis non potcst haberc amicitiam civitatis Ilierusalem sunt aequalia, Per hsec
ad Deum, quse est charitas, nisi fidem ha- autem significantur virtutes, ut Glossa dicit
beat, per quam credat hujusmodi societatem ibid. Ergo omnes virtutes sunt sequales :

et convcrsationem hominis cum Deo et , non ergo potest esse virtus major virtute,
speret se ad hanc societatem pertinere. 2. Prseterea, omne illud cujus ratio con-
Et sic charitas sine flde et spe nuUo modo sistit in maxinio, non potest esse majus vel

esse potest. minus. Sed ratio virtutis consistit in maxi-

Ad primum ergo dicendum, quod charitas mo ; est eniin virtus (( ultinium potentia?, »
uon est quaUscumquc amor Dei, sed amor iit Philosophus dicit in 1 Decxlo, text. 116 ;

Dei quo diUgitur ut beatitudinis objcctum, ot Augustinus, in De lib. arbitv., c. xix,

II

ad quod ordiiiamur per fidem et spem. col. 1268, 1. 1, ait quod virtutcs suiit niaxima

Ad secundum dicendum, quod charitas boiia, quibus nullus potost male uti. Ergo

Al. ; « per gloriaiu.

 ;

QU^ST. LXVI, ART. I. 407

videtur quod virtus non possit esse major enim quicumque est grammaticus, scit om-
neque minor. nia quae ad grammaticam pertinent. Et
3. Prseterea, quantitas efFectus pensatur secundum hoc bene dixerunt Stoici, ut Sim-
secundum virtutem agentis. Sed virtutes phcius dicit in Comment. Praed., cap. « De
perfectae, quae sunt virtutes infusse, sunt a quaht., » quod « virtus non recipit magis
Deo, cujus virtus est uniformis et infmita. neque minus, » sicut scientia vel ars, eo
Ergo videtur quod virtus non possit esse quod ratio virtutis consistit in maximo.
major virtute. Si vero consideretur virtus ex parte sub-
Sed contra, ubicumque potest esse aug- jecti participantis , sic contingit virtutem
mentum et superabundantia potest esse ,
csse majorem vel minorem, sive secundum
inaequalitas. Sed in virtutibus invenitur diversa tempora in eodem, sive in diversis
superabundantia et augmentum; dicitur hominibus; quia ad attingendum medium
enim Matth., v, 20 Nisi abundaverit justi-
: virtutis, quod est secundum rationem rec-
tia vestra plus quam Scribarum et Phari- tam, unus est mehus dispositus quam ahus,
seorum, non intrabitis in regnum cxlorum; vel propter majorem assuetudinem vel ,

et Prov., XV, 5, dicitur In abundanti justi- : propter mehorem dispositionem naturae, vel
tia virtus maxima
est. Ergo videtur quod propter perspicacius judicium rationis, aut
virtus possit esse major vel minor. etiam propter majus gratiae donum, quod
Respondeo dicendum, quod cum quaeritur uniquique donatur secundum mensuram do-
utrum virtus una possit esse major alia, nationis Christi, ut dicitur ad Ephes., iv, 7.
qusestio dupliciter intelligi potest uno modo : Et in hoc deficiebant Stoici, aestimantes
in virtutibus specie differentibus ; et sic nuhum esse virtuosum dicendum, nisi qui
manifestum est quod una virtus est alia summe fuerit dispositus ad virtutem. Non
major; semper enim est potior causa suo enim exigitur acl rationem virtutis quod
effectu; et in effectibus tanto aliquid est attingat rectae rationis medium indivisibile *,
potius, quanto est causae propinquius. Ma- sicut Stoici putabant sed sufficit prope me-
;

nifestum est autem ex dictis, quod causa et
radix humani boni est ratio. Et ideo pruden-
tia, quae perficit rationem, praefertur in
bonitate aliis virtutibus moralibus perficien-
tibus vim appetitivam, inquantum partici-
pat rationem et in his etiam tanto est una
; Ad primum ergo dicendum, quod aequa-
altera melior, quanto magis ad rationem
accedit ; unde et justitia, quae est in volun-
tate praefertur ahis virtutibus moralibus
fortitudo, quae est in irascibih,
temperantiae, quae est in concupiscibili, quae
minus participat rationem, ut patet in VII
dium esse, ut in II Ethic, cap. vi, ante
med., dicitur. Idem etiam indivisibile signum
unus propinquius et pro.mptius attingit
quam alius, sicut etiam patet in sagittatori-
bus trahentibus ad certum signum.
litas iUa non est secundum quantitatem
absolutam, sed est secundum^ proportionem
; et intehigenda, quia omnes virtutes proportio-
praefertur nahter crescunt in homine, ut infra dicetur.
Ad secundum dicendum, quod iUud « ulti-
mum quod pertinet ad virtutem, potest
))

Ethic, cap. vi. habere rationem magis vel minus boni, se-
Aho modo potest intelhgi quaestio in vir- cundum praedictos modos, cum non sit uUi-
tute ejusdem speciei; et sic secundum ea mum indivisibile, ut dictum est.
quae dicta sunt supra, cum de intensionibus Ad tertium dicendum, quod Deus non
habituum ageretur, virtus potest duphciter operatur secundum necessitatem naturae,
dici major et minor uno modo secundum : sed secundum ordinem suse sapientiae, se-
seipsam aho modo ex parte participantis
, cundum quam diversam mensuram virtutis
subjecti. Si igitur secundum seipsam consi- hominibus largitur , secundum iUud ad
deretur, magnitudo vel parvitas ejus atten- Ephes., IV, 7 : Unicuique nostrum data est
ditur secundum ea ad quae se extendit. f/ratia secundum mensuram donationis
Quicumque autem habet ahquam virtutem, Christi.
puta temperantiam, habet ipsam quantum
CoNCLUsio. —
In virtutibus specie diversis una
ad omnia ad quae se temperantia extendit major excellentiorque est alia ejusdem autem:

quod de scientia et arte non contingit; non speciei virtiis major vel minor secundum seipsam

< Ita cod.; ed. : « in indivisibili. » Rom. et Patav. « Non solum est secundum quan-
:

^ Ita codd. Alcan. el Camer., cum Nicolai.; edit. titatem absolutam, sed etiam secundum, » etc.
 408
dicinon potest; ex parte subjecti vero conside-
rata, major et minor dicitur, sive secundum
diversa tempoi^a in eodem, sive secundum diver-
SUMMA THEOLOGICA.
Respondeo dicendum, quod quantitas vir-
tutum, sicut ex dictis patet, potest attendi
dupliciter uno modo secundum rationem
:

sos homines quorum unus alio melius est dispo-

speciei; et sic non est dubium quod una
situs.
virtus unius hominis sit major quam aUa,
sicut charitas fide et spe.
ARTICULUS IL
AHo modo potest attendi secundum parti-
Utrum omnes virtutes simul iti eodem cipationem subjecti, prout sciUcet intenditur
existentes si?it sequales. vel remittitur in subjecto et secundum hoc ;

omnes virtutes unius hominis sunt aequales

Ad secuiidum sic proceditur. 1. Videtur quadam aequalitate proportionis, inquantum
quod non omnes virtutes in uno et eodem sequaUter crescunt in homine; sicut digiti
sint aequaliterintensse. Dicitenim Apostolus, manus sunt inaequales secundum quantita-
I ad Cor., vn, 7 : Unusquisque enini habet tem, sed sunt sequales secundum proportio-
proprium donum a Deo, alius quidem sic, nem, cum proportionabiUter augeantur.
* Pro- alius autem sic*. Non esset autem unum Hujusmodi autem aequaUtatis oportet eo-

domm donum magis proprium alicui quam aliud, dem modo rationem accipere, sicut et con-
hahet ex si omnes virtutes dono Dei infusas quilibet nexionis. iEquaUtasenim est quaedam con-
alius' aliqualiter haberet. Ergo videtur quod non nexio virtutum secundum quantitatem, '

vero sic. omnes virtutes sint aiquales in uno et eo- Dictum est autem supra, quod ratio con-
dem. nexionis virtutum dupliciter assignari
2. Praeterea si omnes virtutes essent
, potest uno modo secundum inteUectum
:

seque intensae in uno et eodem, sequeretm" eorum qui inteUigunt per has quatuor vir-
quod quicumque excederet aliquem in una tutes quatuor conditiones generales virtu-
virtute, excederet ipsum in omnibus aliis tum, quarum una simul invenitur cum aUis
virtutibus. Sed hoc patet esse falsum, quia in quaUbet materia et sic virtus in qualibet ;

diversi sancti de diversis virtutibus prsecipue materia non potest sequaUs dici, nisi habeat
laudantur, sicut Abraham de
Moyses fide, omnes istas conditiones aequales. Et hanc
de mansuetudine, Job de patientia; unde de rationem aequaUtatis virtutum assignat Au-
quolibet confessore cantatur in Ecclesia : gustinus in VI De Trinit., cap. iv, coL 927,
Non est inve^itus similis illi, qui conservaret t. 8, dicens : <( Si dixeris aequales esse istos
legem Excelsi, Eccli., xliv, 20, eo quod fortitudine, sed illum prsestare prudentia,
quilibet habuit prserogativam alicujus vir- sequitur ut hujus fortitudo minus prudens
tutis. Non ergo omnes virtutes sunt aequales sit, ac per hoc nec fortitudine sequales sunt,
in uno et eodem. quando est iUius fortitudo prudentior ; atque
3. Praeterea, quanto habitus est intensior, itade omnes
caeteris virtutibus invenies, si

tanto homo secundum ipsum delectabilius eadem consideratione percurras. »

et promptius operatur.
patet quod unus homo delectabilius et
promptius operatur actum unius virtutis
quam actum alterius. Non ergo omnes vir-
tutes sunt aequales in uno et eodem.
Scd contra est quod Augustinus dicit in
VI De Trinit., cap. iv, coL 927, t. 8, quod
Sed experimento AUo modo assignata est ratio connexionis
virtutum secundum eos qui inteUigunt hu-
jusmodi virtutes habere materias determi-
natas; et secundum hoc raiio connexionis
virtutum moraUum accipitur ex partc pru-
dentiai et ex parte charitatis quantum ad
virtutes infusas non autcm ex parte incU-
;

((quicumque sunt aequales in fortitudine, nationis, quae est ex parte subjecti, ut supra
sequales sunt in prudentia et tcmpcrantia, » dictum est. Sic igitur et ratio aequaUtatis
et sic de aliis. lloc autem non esset, nisi virtutum potest accipi ex parte prudentiae
omnes virtutes unius hominis essent a?qua- quantum ad id quod est formale iu omnibus
les. Ergo omnes virtutes unius homiuis sunt virtutibus moraUbus. Existente enim ra-
aequales. tiono aequaUter perfecta in uno et eodem,

' Erronee dicit Parm. Nicola'i, cum mss,, loco racteribus « connexio virtutum. » Sed errat ct ipse
« virtutum » posuisse « unilatum. » Nicolai quidem P. Nicolai nam in octo codd. quos prfE manibus
;

scribit « unilalum » sicut ex uno « manuscripto, » babuimus clare ac perspicue « virtutum v legitur.
non ex pluribus mss. legi debet, et addil non : Porro sensus est « iEqualitas virlulum est qusedam
:

sicut prius cx male intcUeclis abbrevialis cba- connexio vivlulum. »

 QUiEST. LXVI, ART. II ET III. 409

oportet quod proportionaliter secundum sunt ad finem. Sed, sicut dicitur in VI Ethic.,
rationem rectam medium constituatur in cap. xn, in med., « virtus moralis facit rec-
qualibet materia virtutum. Quantum vero tam intentionem finis, prudentia autem facit
ad id quod est materiale in virtutibus mo- rectam electionem eorum quae sunt ad
ralibus, scilicet inclinationem ipsam ad ac- finem. » Ergo virtus moralis est nobilior
tum virtutis, potest esse unas homo magis prudentia quae est virtus inteUectuaUs circa
promptus ad actum unius virtutis quam ad moraUa.
actum alterius vel ex natura, vel ex con- Sed contra, virtus moraUs est in rationali
suetudine, vel etiam ex gratise dono. per participationem ; virtus autem inteUec-
Ad primumergodicendum, quod verbum tualis in rationaU per essentiam, sicut dici-
Apostoli potest de donis gratise
intelligi tur in I Ethic, cap. ult., circa fin. Sed ra-
gratis datae, quse non sunt communia om- tionale per essentiam est nobiUus quam
nibus, nec omnia eequalia in uno et eodem. rationale per participationem. Ergo virtus
Vel potest dici quod refertur ad mensuram intellectuaUs est nobiUor virtute moraU.
gratiae gratum secundum quam
facientis, Respondeo dicendum, quod aUquid potest
unus abundat in omnibus virtutibus plus dici majus vel minus dupUciter uno modo :

quam alius, propter majorem abundantiam simpUciter, aUo modo secundum quid. Nihil
prudentiae, vel etiam charitatis, in qua con- enim prohibet aliquid esse meUus simpUci-
nectuntur omnes virtutes infusae. ter, ut philosophari quam ditari; quod ta-
Ad secundum dicendum, quod unus sanc- men non est meUus secundum quid, id est,
tus laudatur preecipue de una virtute, et necessitatem patienti. Simpliciter autem
alius de alia, propter excellentiorem promp- consideratur unumquodque, quando consi-
titudinem ad actum unius virtutis quam ad deratur secundum propriam rationem suae
actum alterius. speciei. Habet autem virtus speciem ex
Et secundum hoc etiam patet responsio objecto, ut ex Unde, simpliciter
dictis patet.
ad tertium. loquendo, iUa virtus nobilior est quae habet
nobiUus objectum. Manifestum est autem
CoNCLUsio. — Virtutes omnes in eodem simul
existentes, quoad subjecti participationem ajquales
quod objectum rationis est nobilius quam
dicendae sunt quadam proportionis aequalitate,
objectum appetitus ; ratio enim apprehendit
quatenus scilicet omnes eequaliter in homine aUquid in universaU, sed appetitus tendit
crescunt quoad vero speciei i-ationem,
: unam alia in res quae habent esse particulare. Unde,
majorem esse, dubium non est. simpliciter loquendo, virtutes intellectuales,
quae perficiunt rationem, sunt nobiiiores

ARTICULUS III.
quam morales, quae perficiunt appetitum.
Sed si consideretur virtus in ordine ad
Utrum virtutes morales prseemineant actum, sic virtus moraUs, quae perficit appe-
intellectualibus. titum, cujus est movere alias potentias ad
actum, ut supra dictum est, nobiUor est. Et
Ad tertium sic proceditur. 1. Videtur quia virtus dicitur ex eo quod est principium
quod virtutes morales preemineant intellec- alicujus actus, cum sit perfectio potentiae,
tualibus. Quod enim magis est necessarium sequitur etiam quod ratio virtutis magis
et permanentius, est melius. Sed virtutes competat virtutibus moraUbus quam virtu-
morales sunt permanentiores etiam disci- tibus intellectualibus ; quamvis virtutes in-
pUnis, quai sunt virtutes intellectuales et ; teUectuales sint nobiliores habitus simplici-
sunt etiam magis necessarise ad vitam hu- ter.
manam. Ergo sunt praeferendae virtutibus Ad primum ergo dicendum, quod virtutes
intellectuahbus. morales sunt magis permanentes quam in-
de ratione virtutis est quod
2. Praeterea, tellectuales, propter exercitium earum in his
bonum habentem. Sed secundum vir-
faciat quae pertinent ad vitam communem. Sed
tutes morales dicitur homo bonus, non au- manifestum quod objecta disciplinarum
est
tem secundum virtutes intellectuales, nisi quae sunt necessaria et semper eodem modo
forte secundum solam prudentiam. Ergo se habentia, sunt permanentiora quam ob-
virtus moraUs est melior quam virtus intel- jecta virtutum moralium, quae sunt quaedam
lectuaUs. particularia agibilia. Qiiod autem virtutes
3. Praeterea, finis est nobiUor his quae morales siut magis necessarise ad vitam
410 SUMMA THEOLOGICA,
humanam, non ostendit eas esse nobiliores ipsam justitiam. Est igitur major quam jus-
simpliciter, sed quoad hoc quinimo virtutes ;
titia.

intellectuales speculativae ex hoc ipso quod Sed contra est quod Philosophus dicit in
non ordinantur ad aliud, sicut utile ordina- III Ethic, cap. i, paulo ante fm., quod
tur ad finem, sunt digniores. Iloc enim « justitia est preeclarissima virtutum. »
contingit qiiia secundum eas quodammodo Respondeo dicendum, quod virtus aliqua
inchoatur in nobis beatitudo, quse consistit secundum suam speciem potest dici major
in cognitione veritatis, sicut supra dictum vel minor, vel secundum
simpUciter vel
est. quid. Simpliciter quidem dicitur major, se-
Ad secundum dicendum, quod secundum cundum quod in ea majus bonum rationis
homo bonus simpH-
virtutes morales dicitur relucet, ut supra dictum est, et secuudum
citer, et non secundum intellectuales virtu- hoc justitia inter onmes virtutes morales
tes, ea ratione qua appetitus movet alias pra^ceUU, tanquam propinquior rationi Quod .

potentias ad suum actum,

ut supra dictum patet et ex subjecto, et ex objecto. Ex sub-
est.Unde per hoc etiam non probatur nisi jecto quidem, quia est in voluntate sicut in
quod virtus moraUs sit meUor secundum subjecto ; voluntas autem est appetitus ra-
quid. tionaUs, ut ex dictis patet. Secundum autem
Ad tertium dicendum, quod prudentia objectum materiam, quia est circa
sive
non solum dirigit virtutes morales in eU- operationes quibus homo ordinatur non
gendo ea quse sunt ad fmem, sed etiam in solum in seipso sed etiam ad alterum. Unde
praestituendo fmem. Est autem fmis unius- (( justitia est praeclarissima virtutum, » ut
cujusque virtutis morahs attingere medium dicitur in V Ethic, loc. sup. cit.

in propria materia; quod quidem medium Inter alias autem virtutes morales, quae
determinatur secundum rectam rationem sunt circa passiones, tanto in unaquaque
prudentiae, ut dicitur in II Ethic, cap. vi, magis relucet rationis bonum, quanto circa
et in VI, cap. ult. majora motus appetitivus subditur rationi.
Maximum autem in his quae ad hominem
CoNCLusio. — Quamvis liabitibus moraUbus
pertinent, est vita, a qua omnia alia depeii-
ratio virtutis magis couveiiiat, quam habitibus
dent. Et ideo fortitudo, quae appetitivum
intellectualibus; tameii virtutes intellectuales,
quse perficiunt rationem, sunt habitus simpliciter
motum subdit rationi in his quse ad mortem
nobihores, quam morales virtutes, quse, appetitum et vitam pertinent, primum locum tenet
perficiunt : eo quod rationis quain appetitus ob- inter virtutes morales, quae sunt circa pas-
jectum sit nobilius. siones, tamen ordinatur infra justitiam.
Unde Philosophus dicit in I Rhet., cap. ix, a
princ, quod necesse est maximas esse
((

ARTICULUS IV.
virtutes quae sunt alUs honoratissimae si- :

Utrum justitia sit prxcipua inter virtutes quidem est virtus potentia benefactiva.
morales, Propter hoc fortes et justos maxime hono-
rant. Haec quidem beUo, » scilicet fortitudo,
Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur (( haec autem, » sciUcet justitia, (( et in bello,

quod non sit pracipua inter virtutes

justitia et in pace utilis est. »
morales. Majus enim est dare alicui de pro- Post fortitudinem autem ordinatur tempe-
prio, quam reddere aUcui quod ci dcbetur. rantia, quae subjicit rationi appetitum circa
Sed primum pertinet ad liberaUtatem, se- ea quae immediate ordinantur ad vitam vel
cundum autcm ad justitiam. Ergo videtur incodem secundum numcrum, vel in eodem
quod liberalitas sit major virtus quam»justi- secundum spociem, sciUcet in cibis et vene-
tia. reis, et sic ista^ tres virtutes simul cum
iUud videtur esse maximum
2. Pra3terca, prudentia dicuntur csse principales etiam
in unoquoque, quod est perfectissimum in dignitate.
ipso. Sed, sicut dicitur Jacobi, i, 4, patientia Secundum quid autem dicitur aliqua vir-

opus perfectum liabet. Ergo videtur quod tus essc major, secunduni (juod adminicu-
patientia sit major quam jiistitia. lum vel ornamcntum pra^bct principaU vir-
3. Pr;jeterea magnanimitas operatur
, tuti ; sicut substantia est simpUciter dignior
magnum in omnibus virtulibus, ut dicitur accidcnte; aliquod tamcn accidens est se-
in IV Ethic, cap. iu, Ergo magiiiUcat cliam cuiidum quid dignius substantia, inquantum
 ,

QU^ST. LXVI, ART. IV ET V. 4H

perficit substantiam in aliquo esse acciden- esse in civitatibus, et quales unumquodque
tali. addiscere, et usquequo, haec praeordinat, »
Ad primum ergo dicendum, quod actus scilicet politica, quae ad prudentiam pertinet,
liberalitatis oportet quod fundetur super ut dicitur in VI Ethic, cap. vm. Cum igitur
actum justitiae : non enim esset liberalis inter disciplinas etiam sapientia contineatur,
datio, si non de proprio daret, ut in II Polit., videtur quod prudentia sit major quam sa-
cap. m, circa med., dicitur. Unde liberalitas pientia,
sine justitia esse non posset, quse secernit 2. Praeterea, de ratione virtutis est quod
suum a non suo ;
justitia autem potest esse ordinet hominem ad felicitatem; est enim
sine liberalitate. Unde justitia simpliciter virtus (( ad optimum, » ut
dispositio perfecti
est major tanquam communior,
liberalitate, dicitur in VII Physic, text. 17. Sed pru-
et fundamentum ipsius. Liberalitas autem dentia est recta ratio agibilium, » per quae
((

est secundum quid major, cum sit quidam homo ad felicitatem perducitur; sapientia
ornatus justitiee, et supplementum ejus. autem non considerat humanos actus, qui-
Ad secundum dicendum, quod patientia bus ad beatitudinem pervenitur. Ergo pru-
dicitur habere oipus
perfectum in tolerantia dentia est major virtus quam sapientia.
malorum in quibus non solum excludit
, 3. Praeterea, quanto cognitio est perfec-
injustam vindictam, quam etiam excludit tior, tanto videtur esse major. Sed perfectio-
justitia; neque solum odium, quod facit rem cognitionem habere possumus de rebus
charitas neque solum iram
; quod facit ,
humanis, de quibus est scientia, quam de
mansuetudo sed etiam excludit tristitiam
; rebus divinis, de quibus est sapientia, ut
inordinatam, quse est radix omnium prsedic- distinguit Augustinus in XII De Trinit.,
torum. Et ideo in hoc est perfectior et major, cap. XIV, col. 1009, t. 8; quia divina in-
quia in hac materia extirpat radicem non ; comprehensibilia sunt , secundum illud
autem est simpUciter perfectior omnibus Job, xxxvi, 26 : Ecce Deus magnus vi?icens
aliis virtutibus; quia fortitudo non solum scientiam nostram. Ergo scientia est major
sustinet molestias absque perturbatione virtus quam sapientia.
quod est patientiae ; sed etiam ingerit se eis 4. Praeterea, cognitio principiorum est
cum opus fuerit ;unde quicumque est fortis, dignior quam cognitio conclusionum. Sed
est patiens ; sed non convertitur. Est autem sapientia concludit ex principiis indemons-
patientia quffidam fortitudinis pars. trabilibus, quorum est intellectus, sicut et
Ad tertium dicendum, quod magnanimi- aliae scientiae. Ergo intellectus est inajor
tas non potest esse nisi aliis virtutibus prae- virtus quam sapientia.
existentibus, ut dicitur in IV Ethic., cap. ni, Sed contra est quod Philosophus dicit in
a princ. Unde comparatur ad alias sicut VI Ethic, cap. vii, parum a princ, quod
ornatus earum ; et sic secundum quid est (( sapientia est sicut caput inter virtutes in-
major omnibus aUis, non tamen simpliciter. tellectuales. »

CoNCLusio. — Justitia ciim inter omnes virtutes

Respondeo dicendum, quod, sicut dictum
morales sit rationi propinquior, quia in voluntate est, magnitudo virtutis secundum suam

consistens ordinat hominem non solum in seipso, speciem consideratur ex objecto. Objectuin
sed etiam ad alterum ; inter morales prajstantis- autem sapientiae praecedit inter objecta om-
sima est quam in nobilitate fortitudo,
: et postea nium virtutum intellectualium : considerat
temperantia sequitur. eniin causam altissimam, quae Deus est, ut
dicitur in princ.Metaph., c. i et ii. Et quia
ARTICULUS V. per causam judicatur de effectu, et per cau-
sam superiorem de causis inferioribus inde ;

Utrum sapientia sit maxima inter virtutes est quod sapieutia habet judicium de omni-
intellectuales. bus aliis virtutibus intellectuaUbus, et ejus
est ordinare omnes, et ipsa est quasi archi-
Ad quintum sic proceditur. d. Videtur tectonica respectu omnium.
quod sapientia non sit maxima inter virtutes Ad primum ergo dicendum, quod cum
intellectuales. Imperans enim majus est eo prudentia sit circa res humanas, sapientia
cui imperatur. Sed prudentia videtur impe- vero circa causam altissimam, impossibile ((

rare sapientiae dicitur enim I Ethic, c. ii,

; est quod prudentia sit major virtus quam
quod quales discipUnarum debituni est
(( sapientia, nisi, » ut dicitur in VI Ethicor,,
412 SUMMA THEOLOGICA.
cap. parum a princ, « maximum eorum
VII, enim quid est totum et quid est pars, statim
quae sunt in mundo, esset homo. » Unde di- cognoscitur quod omne totum est majus sua
cendum est, sicut in eodem lib. dicitur, quod parte. Cognoscere autem rationem entis et
prudentia non imperat ipsi sapientiae, sed non entis, et totius et partis, et aUorum quae
potius e converso, quia spiritualis judicat consequuntur ad ens, ex quibus sicut ex
omnia, et ipse a nemine judicatur, ut dici- terminis constituuntur principia indemons-
tur I ad Corinth., ii, 15. Non enim pruden- trabiUa, pertinet ad sapientiam, quia ens
tiahabet se intromittere de altissimis, quse commune est proprius effectus causae aUissi-
considerat sapientia, sed imperat de his quae mae, scUicet Dei. Et ideo sapientia non solum
ordinantur ad sapientiam, scilicet quomodo utitur principiisindemonstrabiUbus, quorum
homines deheant ad sapientiam pervenire; est inteUectus, concludendo ex eis, sicut
unde in hoc est prudentia, seu politica, minis- etiam aUae scientiae, sed etiam judicando de
tra sapientige introducit enim ad eam, prse-
; eis, et disputando contra negantes. Unde se-

parans ei viam, sicut ostiarius ad regem. quitur quod sapientia sit major virtus quam
Ad secundum dicendum, quod prudentia inteUectus.
considerat ea quibus pervenitur ad felicita- — Sapientia, cum altissimam causam,
CoNCLusio.
tem; sed sapientia considerat ipsum objec- quje Deus est, consideret, utque causa superior
tum felicitatis, quod est altissimum intelligi- de omnibus aliis vii^tutibus intellectualibus judicet,
bile. Et si quidem esset perfecta consideratio easque omnes ordinet, inter virtutes intellectuales
sapientise respectu sui objecti, esset perfecta omnium maxima dici debet.
felicitas in actu sapientiae. Sed
quia actus
sapientiae in hac vita est imperfectus respectu ARTICULUS VI.
principalis objecti, quod est Deus, ideo actus
Utrum charitas sit maxima inter virtutes
sapientiae est quaedam inchoatio seu partici-
theologicas.
patio futurae felicitatis et sic propinquius se
;

habet ad feUcitatem quam prudentia. Ad sextum sic proceditur. 1 . Videtur quod

Ad tertium dicendum, quod sicut Philoso- charitas non sit maxima inter virtutes theo-
phus dicit in I De anima, una iio-
text. 1, « logicas. Cum enim fides sit in inteUectu, spes
titia praefertur alteri, aut ex eo quod est no- autem et charitas in vi appetitiva, ut supra
biliorum, aut propter certitudinem. » Si dictum est, videtur quod fides comparetur
igitur subjecta sint aequalia in bonitate et ad spem et charitatem, sicut virtus intellec-
nobiUtate, illa quae est certior, erit major tuaUs ad moralem. Sed virtus inteUectuaUs
virtus ; sed illa quae est minus certa de altio- est major morali, ut ex dictis patet. Ergo
ribus et majoribus, praefertur ei quae est fides est major spe et charitate.
magis certa de inferioribus rebus. Unde 2. Praeterea, quod se habet ex additione
Philosophus dicit in W De cgelo, text. GO, ad aUud, videtur esse majus eo. Sed spes, ut
quod « magnum est de rebus caelestibus aU- videtur, se habet ex additione ad charita-
quid posse cognoscere etiam debiU et topica tem : praesupponit enim spes amorem, ut
ratione » et in I De partibus animalium,
; Augustinus dicit in Enchirid., cap. viii,

cap. V, circa princ, dicit quod « amabile est col.235, t. 0; addit enim quemdam motum
magis parvum aUquid cognoscere de rebus protensionis in rem amatam. Ergo spes est
nobiUoribus quam multa cognoscere de re- major charitate.
bus ignobUioribus. » Sapientia igitur, ad 3. Praeterea,causa est potior efTectu. Sed
quam pertinet Deicognitio, homini maxime fides et spes sunt causa charitatis; dicitur
in statu hujus vitae non potest perfecte ad- enim Matth., i, in (jllossa ', quod « fides gene-
venire, ut sit quasi ejus possessio; sed hoc rat spem et spes charitatem. » Ergo fides et
soUus Dei est, I Metaph., c
ut dicitur in
ii, spes sunt majores charitate.
post med. Sed tamcn
modica cognitio, illa Sed contra est quod Apostohis dicit 1 ad
quae per sapientiam de Dco haberi potest, Cor., XIII, 13 : Nunc autem ?nanent fides,
omni aUi cognitioni praefertur. spes, charitas, tria hsec; tnajor autem ho-
Ad quartum diccndum, quod veritas et rum est charitas.
cognitio principiorum indemonstrabiUum Respondeo dicendum, quod, sicut supra
dcpendet ex ratione tcrminornm. Cognito dictum cst, magnitudo virtutis secundum

'
Sic interUn. snper illurl : Ahrahdtn iirniiil tsitiK
 ;

QU^ST. LXVI, ART. YI, ET QUiEST. LXVII, ART. I. 4d3

suam speciem consideratur ex objecto. Cum nerat spem, et spes charitatem, secundum
autem tres virtutes theologicae respiciant scilicet quod una disponit ad alteram.
Deum sicut proprium objectum, non potest Conclusio. - Inter omnes theologicas virtutes
una earum dici major altera ex hoc quod charitas, quse propinquius Deum respicit quam
sit circa majus objectum, sed ex eo quod cseterse, excellentissima est.

una se liabeat propinquius ad objectum

quam alia.
\i\j^ioj-i-\j -u^vii.
Et hoc modo charitas est major aliis nam :

alise important in sui ratione quamdam dis- de duratione virtutum post hang vitam.
tantiam ab objecto est enim fides de non
; (Et sex quseruntur.)
visis, spes autem de non habitis; sed amor
charitatis est de eo quod jam habetur est ; Deinde considerandum est de duratione
enim amatum quodammodo in amante, et virtutum post hanc vitam , et circa hoc quse-
etiam amans per afTectum trahitur ad unio- runtur sex 1 " utrum : virtutes morales
nem amati, propter quod dicitur I Joan., iv, maneant post hanc vitam ; 2° utrum virtutes
16 : Qui manet in charitate, in Deo manet, intellectuales ; 3° utrum fides; 4." utrum re-
et Dem ineo. maneat spes ;
5° utrum remaneat aliquid

Ad primum ergo dicendum, quod non hoc fidei vel spei; 6° utrum maneat charitas.
modo se habet fides ad spem et charitatem,
sicut prudentia ad virtutem moralem et hoc ; ARTICULUS PRIMUS.
propter duo primo quidem quia virtutes
:
^^^^^ ^ -^^^^^^ ^^^^^^^^ maneant post hanc
theologicae liabent objectum, quod est supra
vitam
animam humanam ; sed prudentia et virtutes
morales sunt circa ea quse sunt infra homi- Ad primum sic proceditur. 1 . Videtur
nem. In his autem qua? sunt supra homi- quod virtutes morales non maneant post
nem, nobiUor est dilectio quam cognitio : hanc vitam. Homines enim in statu futurse
perficitur enim cognitio, secundum quod glorise erunt similes angelis, ut dicitur
cognita sunt in cognoscente ; dilectio vero, Matth., xxn. Sed ridiculum est in angelis
secundum quod diligens trahitur ad rem ponere virtutes morales, ut dicitur in X
dilectam. Id autem quod est supra hominem, Ethic, cap. viii, circa med. Ergo neque in
nobilius est in seipso, quam sit in homine, hominibus post hanc vitam erunt virtutes
quia unumquodque est in altero per modum morales.
ejus in quo est ; e contrario autem est in his 3. Praeterea, virtutes morales perficiunt
qusB sunt infra hominem. Secundo, quia hominem in vita activa. Sed vita activa non
prudentia moderatur motus appetitivos ad manet post hanc vitam ; dicit enim Gregorius
morales virtutes pertinentes; sed fides non in VI Moral., cap. xxxvii, § 61, coL 764,
moderatur motum appetitivum tendentem in 1. 1 « Activae vitae opera cum corpore trans-
:

Deum, qui pertinet ad virtutes theologicas, eunt. Ergo virtutes morales non manent
»

sed solum ostendit objectum. Motus autem post hanc vitam.

appetitivus in objectum excedit cognitionem 3. temperantia et fortitudo,
Praeterea,
humanam, secundum ad Ephes., ni,
illud quae sunt virtutes morales, sunt irrationahum
19 : Supereminentem scientise charitatem partium, ut Philosophus dicit in III Ethic,
Christi. c. x, in princ. Sed irrationales partes animae
Ad secundum dicendum, quod spes prae- corrumpuntur corrupto corpore, eo quod
supponit amorem ejus quod quis adipisci se sunt actus organorum corporalium. Ergo
sperat, qui est amor concupiscentiae
; quo
videtur quod virtutes morale^ non maneant
quidem amore magis se amat qui concupis- post hanc vitam.
cit bonum, quam aliquid aliud. Charitas Sed contra est quod dicitur Sap., i, 15,
autem importat amorem amiciliw , ad quo&justitiaperpetua est et immortalis.
quam pervenitur spe, ut supra dictum est. Respondeo dicendum, quod, sicut Augus-
Ad tertium dicendum, quod causa perfi- tinus dicit XIV De Trin., cap. ix, col. 1045,
ciens est potior suo effectu, non autem causa t. 8, TuUius posuit post hanc vitam quatuor
disponens ; sic enim calor ignis esset potior virtutes cardinales non esse, sed in alia vita
quam anima, ad quam disponit materiam homines esse beatos « sola cognitione natu-
quod patet esse falsum. Sic auteni fides ge- rae, qua nihil est melius aut amabilius, » ut
 ;

4U SUMMA THEOLOGICA.
Augustinus dicit ibidem, « ea scilicet iiatura hanc vitam est duplex unus quidem ante :

quse creavit omnes naturas. » Ipse autem resurrectionem, quando animae erunt a cor-
postea determinat hujusmodi quatuor vir- poribus separatse alius autem post resur-
;

tutes in futura vita existere tamen alio ; rectionem, quando animae iterato corporibus
modo. suis unientur. In illo ergo resurrectionis
Ad
cujus evidentiam sciendum est, quod statu erunt vires irrationales in organis cor-
in hujusmodi virtutibus aliquid est formale poris sicut et nunc ; unde et poterit in iras-
et aliquid quasi materiale. Materiale quidem cibili esse fortitudo, et in concupiscibili tem-
est in his virtutil)us inclinatio quaidam perantia, inquantum utraque vis perfecte
partis appetitivse ad passiones vel operatio- erit disposita ad obediendum rationi. Sed iu
nes secundum modum aliquem. Sed quia statu ante resurrectionem partes irrationales
iste modus determinatur a ratione ideo , non erunt actu solum radica-
in anima, sed
formale in omnibus virtutibus est ipse ordo Uter in essentia ipsius, ut in primo dictum
rationis. est unde nec hujusmodi virtutes erunt in
;

Sic igitur dicendum

quod hujusmodi
est, actu nisi in radice, sciUcet in ratione et vo-
virtutes morales in futura vita non manent luntate in quibus sunt seminaUa ' quaedam
quantum ad id quod est materiale in eis; harum virtutum, ut dictum ibidem; sed est
non enim habebunt in futura vita locum justitia, quse est in voluntate, etiam actu
concupiscentise et delectationes ciborum et remanebit unde speciaUter de ea dictum
;

venereorum; neque etiam timores et auda- est, quod est perpetua et immortalis, tum
cise circa pericula mortis neque etiam dis-
; ratione subjecti, quia voluntas incorruptibi-
tributiones et communicationes rerum quse lis est, tum etiam propter simiUtudinem ac-

veniunt in usum prsesentis vitse. tus, ut prius dictum est.

Sed quantum ad id quod est formale, re- Conclusio. - Quamvis non remaneant morales
manebunt m beatis perfectissime post hanc virtutes post hanc vitam quo ad iUarum materiam;
vitam, inquantum ratio uniuscujusque rec- quia nullusibi erit concupisceutiaj aut rebus vene-
tissima erit circa ea quae ad ipsum pertinent reis, aut periculis, etc, locus manebunt tameu in
secundum statum illum et vis appetitiva om-
; beatis quoad illud, quod in ipsis rationis est.

nino movebitur secundum ordinem rationis

in his quse ad statum illum pertinent. Unde ARTICULUS II.

Augustinus ibidem dicit, quod prudentia ((

utrum virtutes intellectuales maneant post
ibi erit sine uUo periculo erroris; fortitudo hanc vitam.
sine molestia tolerandorum malorum tem- ;

perantia sine repugnatione Ubidinum ut : Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur

prudentiae sit nuUum bonum Deo prseponere quod virtutes intellectuales non maneant
vel sequare; fortitudinis, ei firmissime cohae- post hanc vitam. Dicit enim Apostolus I ad
rere; temperantiffi nuUo defectu noxio delec- Cor., xni, 8, quod scientia destruetur; et ra-
tari. » De justitia vero manifestum est quem tio est quia ex parte cognoscimus. Sed sicut
actum ibi habebit, scilicet esse subditum cognitio scientiae est imper-
ea: 7?«r^e, id est,
Deo; quia etiamin hac vitaad justitiam per- fecta, ita etiam oognitio aliarum virtutum
tinet esse subditum superiori. intellectualium quamdiu hffic vita durat.
Ad primum ergo dicendum, quod Philoso- Ergo omnes virtutes inteUectuales post hanc
phus loquitur ibi de hujusmodi virtutibus vitam cessabunt.
moralibus quantumad idquod materialeest 2. Prseterea, Philosophus dicit in Prxdi-
incis; sicut de justitia, quantum ad com- camentis, cap. Dc qualit., » circa prine.,
((

municationes et distributiones de fortitu- ; quod scientia, cum sit habitus, cst qualitas
dine quantum ad terribilia et pericula de ; difficile mobilis : non enim de facili amitti-
tempcrantia, quantum ad concupiscentias tur nisi ex aliqua forti transnuitationc vel
pravas. aegritudine. Sed nuUa est tauta transuuitatio
Et simUitcr dicendum est ad secundum corporis humani, sicut pcr mortom. Ergo
ea euiui quui suut activae vitae, materialiter scieutia et aUa* virtutos intellectuales non
se liabeut ad virtutes. manentpost hauc vitam.
Ad tertiuui dicendum, quod status post 3. Praeterea, virtutes intellectuales perfl-

< Ita codd.; in edit. : « seminaria. »

 ;

QUiEST. LXVII, ART. II ET III. il5

ciunt intellectum ad bene operandum pro- sicut formales. Unde intellectuales virtutes
prium actum. Sed actus intellectus non vi- manent hanc vitam quantum ad id quod
post
detur esse post tianc vitam, eo quod « nihil est formale in eis, non autem quantum ad id
intelligitanima sine phantasmate, » ut dici- quod est materiale, sicut et de moralibus
tur in De anima, text. 30; phantasmata
III dictum est.
autem post hanc vitam non manent, cum Ad primum ergodicendum, quod verbum
non sint nisi in organis corporeis. Ergo Apostoli est inteUigendum quantum ad id
virtutes intellectuales non manent post hanc quod est materiale in scientia, et quantum
vitam. ad modum inteUigendi, quia scilicet neque
Sed contra est, quod firmior est cognitio phantasmata remanebunt destructo corpore,
universaUum necessariorum quam parti-
et neque erit usus scientiae per conversionem
cularium et contingentium. Sed in homine ad phantasmata.
remanet post hanc vitam cognitio particula- Ad secundum dicendum, quod per aegritu-
rium et contingentium, puta eorum quse dinem corrumpitur habitus scientise quan-
quis fccit vel passus est, secundum illud tum ad id quod est materiale in eo, sciUcet
Luc, XVI, 25 Recordare quia recipisti bona
: quantum ad phantasmata non autem quan- ;

in vita tua, et Lazarus similiter mala. Ergo tum ad species intelUgibiles, quae sunt in
muito magis remanet cognitio universaUum intellectu possibili.
et necessariorum, quae pertinet ad scientiam Ad tertium dicendum, quod anima sepa-
et ad alias virtutes intellectuales. rata post mortem habet alium modum intel-
Respondeo dicendum, quod, sicut in primo hgendi quam per conversionem ad phantas-
dictum est, quidam posuerunt quod species mata, ut in primo dictum est, et sic scientia
inteUigibiles non permanent in inteUectu manet; non tamen secundum eumdem mo-
possibUi, nisi quamdiu actu inteUigit; nec dum operandi, sicut et de virtutibus moraU-
est aUqua conservatio specierum, cessante bus dictum est.
consideratione actuaU, nisi in viriljus sensi-
CoNCLUsio. — Virtutes iuteUectuales post hanc
tivis, quse sunt actus corporalium organo- vitam in hominibus manent secun(ium id, quod
rum, scilicet imaginativa et memorativa. est in ipsis formale, videlicet intelligibiles species
Hujusmodi autem vires corrumpuntur cor- in intellectu servatas : non manent autem quoad
rupto corpore et ideo secundum hoc scien-
;
materiale, scilicet ipsa phantasmata.
tia nuUo modo post hanc vitam remanebit
corpore corrupto, neque aUqua aUa inteUec-
ARTICULUS III.
tuaUs virtus.
Sed hsec opinio est contra sententiam Utrum fides maneat post hanc vitam.
Aristotelis, qui in III De anima, text. 8, dicit
quod ((inteUectus possibiUs est in actu, cum Ad tertium sic proceditur. 1. Videtur
fit singula, sicut sciens cum tamen sit in
;
quod fides maneat post hanc vitam. NobiUor
potentia ad considerandura in actu. » Est enim est fides quam scientia. Sed scientia
etiam contra rationem, quia species intelli- manet post hanc vitam, nt dictum est. Ergo
gibiles recipiuntur in inteUectu possibUi im- et fides.
mobUiter secundum modum recipientis 2. ad Cor., m, H, dicitur
Prseterea, I :

unde et intellectus possibiUs dicitur « locus Fundamentum nemo potest ponere,

aliud
specierum, »quasi species intelUgibiles con- prxter id quod positum est, quod est Chris-
servans. Sed phantasmata ad quae respi- , tus Jesus, id est, fides Christi Jesu. Sed,
ciendo homo in hac vita, appli-
inteUigit sublato fundamento, non remanet id quod
cando ad ipsa species inteUigibiles, ut in supersedificatur. Ergo, si fides non remanet
primo dictum est, corrupto corpore corrum- post hanc vitam, nulla aUa virtus remaneret.
puntur. 3. Praeterea, cognitio fidei et cognitio glo-
Unde quantum ad ipsa phantasmata quse rise difFerunt secundum perfectum et imper-
sunt quasi materiaUa in virtutibus inteUec- fectum. Sed cognitio imperfecta potest esse
tuaUbus, virtutes intellectuales destruuntur simul cum cognitione perfecta sicut in an- ;

destructo corpore; sed quantum ad species gelo simul potest esse cognitio vespertina
inteUigibiles, quae sunt in inteUectu possibiU, cum cognitione matutina; et aliquis homo
virtutes intellectuales manent. Species au- potest simul habere de eadem conclusione
tem se habent in virtutibus intellectualibus scientiam per syllogismum demonstrativum,
 ;

416 SUxMMA THEOLOGICA.

etopinionem per syllogismum dialecticum. mul possit esse cum cognitione perfecta nihil ;

Ergo etiam fides simul esse potest post hanc enim prohibet aliquam cognitionem imper-
vitam cum cognitione gloriae. fectam simul esse aliquaudo cum cognitione
Sed contra est quod Apostolus dicit II ad perfecta. Est igitur considerandnm quod
Quamdiu * sumus in corpore, pe-
Cor., V, G : cognitio potest esse imperfecta tripliciter :

regrinamur a Domino; perfidem enim am- uno modo ex parte objecti cognoscibilis ; alio
bulamus, non per speciem. Sed illi qui
et modo ex parte medii ; tertio modo ex parte
sunt in gloria, non peregrinantur a Domino, subjecti. Ex parte quidem ol)jecti cognosci-
sed sunt ei preesentes. Ergo fides non manet biUs differuat secundum perfectum et imper-
post hanc vitam in gloria. fectum cognitio matutina et vespertina in
Respondeo dicendum, quod oppositio est angelis nam cognitio matutina est de rebus
;

per se et propria causa quod unum opposi- secundum quod habent esse in Verbo; cogni-
tum excludatur ab aho, inquantum scihcet tio autem vespertina est de hs, secundum

in omnibus oppositis includitur oppositio quod habent esse in propria natura, quod
affirmationis et negationis. Invenitur autem est imperfectum respectu primi esse. Ex
in quibusdam oppositio secundum contrarias parte vero medii differunt secundum perfec-
formas, sicut in coloribus ahium et nigrum tum et imperfectum cognitio quae est de ali-
in quibusdam autem secundum perfectum qua conclusione per medium demonstrati-
et imperfectum unde in aUerationibus ma-
; vum, et per medium probabile. Ex parte
gis et minus accipiuntur ut contraria, ut vero subjecti differnnt secundum perfectum
cum de minus cahdo fit magis cahdum, ut et imperfectum opinio, fides et scientia. Nam
dicitur in V P/i^s/c, text. 19. Et quia perfec- de ratione opinionis est quod accipiatur
tum et imperfectum opponuntur, impossi- unum cum formidine aherius oppositi unde ;

bile est quod simul secundum idem sit per- non liabet firmam inhaesionem. De ratione
autem consideran-
fectio et imperfectio. Est vero scientiae est quod habeat firmam in-
dum, quod imperfectio quidem quandoque haesionem cum visione intellectiva habet ;

est de ratione rei , et pertinet ad speciem enim certitudinem procedentem ex in-

ipsius, sicut defectus rationis pertinet ad ra- teUectu principiorum. Fides autem medio
tionem speciei equi vel bovis; et quia unum modo se habet; excedit enim opinionem in
etidem numero manens non potest transferri hoc quod habet firmam inhaesionem deficit ;

de una specie in aham, inde est quod tah im- vero a scientia in eo quod non habet visio-
perfectione sublata, tolhtur species rei, sicut nem.
jam non esset bos vel equus, si esset rationa- Manifestum est autem, quod perfectum et
lis. Quandoque vero imperfectio non pertinet imperfectuni non possunt simul esse secun-
ad rationem speciei, sed acciditindividuo se- dnm idem sed ea quae differunt secundum
;

eundum aliquid aliud ; sicut alicui homini perfectum et imperfectum, secundum aliquid
quandoque accidit defectus rationis, inquan- idem possunt simul esse in aliquo alio eodem.
tum impeditur in eo rationis usus propter Sic igitur cognitio perfecta et imperfecta ex
somnum, vel ebrietatem vel ahquid hujus- nuUo modo possunt esse de eo-
parte objecti
modi. Patet autem, quod tali imperfectione dem possunt tamen convenire in
objecto;
remota, nihilominus substantia rei remanet. eodcm medio et in eodem sulijecto. Nihil
Manifestum est autem, quod imperfectio cnim prohibet quod unus homo simul et se-
cognitionis est de ratione fidei ponitur : mel per ununi et idem medium habeat co-
enim in ejus defmitione lidcs enim cst5/3e- ; gnitioncm de duobus, quorum unum cst
randarum substantia rejnmi, argumentum pcrfcctum, et aliud imperfcctum, sicut de
non apparentium, ut dicitur ad llebr., xi, I, sanitatc et a^gritudinc, ct bono ct malo. Si-
et Auguslinus dicit, Tract. xl in Joan., § 0, militer ctiam impossibile est quod cognitio
col. 1090, t. 3 : (( (Juid est fidcs? crcdere perfccta et impcrfccta ex parte mcdii conve-
quod non vides. » Quod autem cognitio sit niant in uno medio sed niiiil prolhbet quin
;

sinc apparitione vcl visionc, hoc ad iinper-
fectionem cognitionis pertinet et sic iinpcr-
fectio cognitionis est de ratione hdei. Unde
manifcslum quod (idcs non potest esso
cst,
perfecta cognitio eadem numcro mancns.
Sed ulterius consideraiidiiiu
convcniaiit iiiunool)jectoctin uno sul)jccto;
; potcst cniin uniis lioino cognosccrc canulcm
conclusioncm per mcdium prol)al)ilc ct de-
monstrativum. Et similiter est impossibilo
quod cognitio perfccta ct iinperfccta ex parte
cst utruni si- subjecti sint simulin eodem subjecto. Fidos
 ;

QUtEST. LXVII, ART. III ET IV. 447

autem in sui ratione habet imperfectionem angeli prospicere. Ergo videtur quod possit
quee est ex parte subjecti, ut scilicet cre- esse spes post hanc vitam in beatis.
dens non videat id quod credit; beatitiido Sed contra est quod Apostolus dicit
antera de sui ratione habet perfectionem ex Rom., VIII, 24 Quodvidet quis,. quid spe~
:

parte subjecti, ut scilicet beatus videat id quo
beatiQcatur, ut supra dictum est. Unde ma-
nifestum est, quod impossibile est quod
fidcs maneat simul cum beatitudine in eo-
dem subjecto.
Ad primum ergo dicendum, quod fides
est nobilior quam scientia ex parte objccti,
quia ejus objectum est veritas prima
rat? Sed beati vidont id quod cst objectum
spei, sciUcet Deum. Ergo non sperant.
Respondeo dicendum, quod, sicut dictum
est, id quod de ratione sui importat imper-
fectionem subjecti, non potest simul stare
cum subjecto opposita perfectione perfecto;
sicut patetquod motus in ratione sui inipor-
; sed tat imperfectionem sulijecti est enim « actus
;

scientia habet perfectiorem modum cognos- existentis in potentia, inquantum hujus-

cendi, qui non repugnat perfectioni beatitu- modi » unde quando iUa potentia reducitur
;

dinis, scilicet visioni, sicut repugnat ei mo- ad actum, jam cessat motus; non enim
dus fidei. adhuc albatur, postquam jam aUquid factum
Ad secundum dicendum, quod fides est est album. Spes autem importat motum
fundamentum quantum ad id quod habet de quemdam in id quod non habetur, ut patet
cognitione; et ideo, quando perficietur cogni- ex his quee supra do passione spei diximus.
tio, erit perfectius fundamentum. Et ideo, quando habetur id quod speratur,
Ad tertium patet solutio ex his quse supra sciUcet divina fruitio, jam spes esse nou
dicta sunt. poterit.

CoNCLusio. — Cum fides sit qua quis credit quod Ad primum ergo dicendum, quod spes
non videt, beatus autem id videat quo beatificatur, est nobiUor virtutibus moraUbus quantum
impossibile simpliciter est illam simul cum beati- ad objectum, quod est Deus; sed actus vir-
tudine in eodem permanere subjecto. tutum moralium non repugnant perfectioni
beatitudinis, sicut actus spei, nisi forte ra-
tione materise,secundum quamnon manent.
ARTICULUS IV.
Non enim virtus moraUs perficit appetitum
Utrum spes maneat post mortem in statu solum in id quod jnondum habetur, sed
gloriae. etiam circa id quod pr*sentiaUter habetur.
Ad secundum diccndum, quod duplex est
Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur timor : servilis et fiUalis, ut infra dicetur.
quod spes mancat post mortem in statu Servilis quidem poenffi, qui non
est timor
gloriae. Spesenim nobiliori modo perficit ap- poterit esse in gloria, nuUa possibiUtate ad
petitum humanum quam virtutes morales. poenam remanente. Timor vero filialis habet
Sed virtutes morales manent post hanc vi- duos actus, scUicet revereri Deum, et quan-
tam, ut patet per Augustinum in XIV De tum ad hunc actum manet et timcre sepa- ;

Trinit., cap. ix, col. 1045, t. 8. Ergo multo rationem ab ipso et quantum ad hunc
,

magis spes. actum non manet. Separari cnim a Deo ha-

2. Preeterea, spei opponitur timor. Sed bet rationem mali; nuUum autem malum
timor manet post hanc vitam et in beatis : ibi timebitur, secundum iUud Prov., i, 33 :

quidem timor fdiahs, qui manet in sseculum Abundantia perfruetur, timore malorum
et in damnatis timor poenarum. Ergo spes sublato. Timor aiitem opponitur spei per
pari ratione potest permanere. oppositionem boni et maU, ut supra dictum
3. Prcetei-ea, sicut spes est futuri boni, est; timor qui remanet in gloria,
et ideo
ita et desiderium. Sed in beatis est deside- non opponitur spei. In damnatis autem
rium futuri boni et quantum ad gloriam magis potest esse timor poenai quain in
corporis, quam
animae beatorum desiderant, beatis spes gloriaj; quia in damiiaiis erit
ut Augustinus, XII Super Genes. ad
dicit successio poenarum et sic remanet ibi ratio
;

litt., cap. XXXV, col. 483, t. 3, et etiam futuri, quod est objectum timoris. Sed glo-
quantum ad gloriam animse, secundum illud ria sanctorum est al)sque successione secun-
EccU., XXIV, 29 Qid edunt me, adhuc esu-
: dum quamdam seternitatis partitipationem,
rient; et qui bibunt me, adhuc sitient : et inqua non est pra^teritum et futurum, sed
I Petr., I, 12, dicitur In quem desiderant
: solum prsesens. Et tamen nec etiam in
II. 27
 ; ;

418 SUMMA THEOLOGICA,

damnatis est proprie timor; nam, sicutsupra nem Dei*. Sed hoc lumen est imperfectum 'Inagni
dictum est, timor nunquam est sine aliqua respectu luminis gloriae, de quo dicitur in
'^//unf/-*
spe evasionis quae omnino in damnatis non
;
psalm, XXXV, 10 Di hunine tuo videbimus
: naios
erit unde nec in illis etiam erit timor, nisi
; lumen. Lumen autem imperfectum rema- ^^qI^^iI
communiter loquendo, secundum quod quae- net, superveniente lumine perfecto; non vesiri.

libet expectatio mali futuri dicitur timor. enim candela extinguitur claritate solis
Ad tertium dicendum, quod quantum ad superveniente. Ergo videtur quod ipsum
gloriam animae non potest esse in beatis lumen fidei maneat cum lumine gloriae.
desiderium, secundum quod respicit futu- 3. Praeterea, substantia habitus non tolli-

rum, ratione jam dicta. Dicitur autem ibi tur per hoc quod subtraliitur materia po-
'

esse esuries et sitis per remotionem fastidii
et eadem ratione dicitur esse desiderium in
angelis. Respectu autem glorise corporis in
animabus sanctorum potest quidem esse
desiderium, non tamen spes, proprie lo-
quendo; neque secundum quod spes est
virtus tbeologica, sic enim ejus objectum
est Deus, non autem aliquod bonum crea-
tum; neque secundum quod communiter
sumitur quia objectum spei est arduum, ut
;
supra dictum est. Bonum autem, cujus jam
inevitabilem causam habemus, non compa-
ratur ad nos in ratione ardui; unde non
proprie dicitur aliquis qui habet argentum,
sperare se habiturum aliquid quod statim
in potestate ejus est ut emat ; et similiter
illi qui habent gloriam animse, non proprie
test enim homo habitum liberalitatis reti-
nere, etiam amissa pecunia; sed actum
habere non potest. Objectum autem fidei
est veritas prima non visa. Ergo, hoc re-
raoto per hoc quod videtur veritas prima,
adhuc potest remanere ipse habitus fidei,
Sed contra est, quod fides est quidam ha-
bitus simplex. Simplex autem vel totum
tollitur, vel totum manet. Cum igitur fides
non totahter maneat, sed evacuetur, ut
dictum est, videtur quod totaUter tollatur.
Respondeo dicendum, quod quidam dixe-
runt quod spes totaliter toUitur, fides autem
partim toUitur, scihcet quantum ad aenigma,
et partim manet, scilicet quantum ad sub-
stantiam cognitionis,
Quod quidem si sic intelligatur quod ,

dicuntur sperare gloriam corporis, sed so- maneat non idem numero, sed idem genere
lum desiderare. verissime dictum est, Fides enim cum vi-

CoNCLUSio. —
Cura spes sit qua id speramus
sione patria; convenit in genere, quod est

quod non habemus, in patria vero omne .quod cognitio ; spes autem non convenit cum
speravimus, jam habeamus, impossibile est post beatitudine in genere; comparatur enim
hanc vitam in statu gloriae spem permanere. spes ad beatitudinis fruitionem sicut motus
ad quietem in termino.
Si autem intelligatur quod eadem numero
ARTICULUS V. cognitio quae est fidei, maneat in patria,

hoc est omnino impossibile. Non enim, re-

Utrum aliquid fidei vel spei remaneat mota differentia alicujus speciei, remanet
in gloria.
substantia generis eadem numero; sicut,
remota differentia constitutiva albedinis,
Ad quintum sic proceditur. \. Videtur non remanet eadem substantia coloris nu-
quod aliquid fidei vel spei remaneat in glo- mero ut sic idem color numero sit quando-
;

ria. Remoto enim quod est proprium, rema- que albedo, quandoiiuo vero nigredo. Non
net id quod est conmiune, sicut dicitur in cnim comparatur gonus ad ditierentiam,
lib. De causis, propos. remoto
1, quod, (( sicut materia ad formam, ut remaneat
remanet vivum, et, remoto vivo,
rationali, substantia generis eadem numero differentia
remanet ens. » Sed in fide est aliquid quod rcmota, sicut remanet cadem numero sub-
habct commune cum l)catitudine, scilicet stantia matcria^, remota forma. (jcnus enim
ipsa cognitio; aliquid autem quod est sibi ct dillerentia non sunt partes speciei; sed
proprium, scilicet aenigma, est cnim fides sicut species significat totum, id cst, compo-
cognitioffinigmatica. Ergo, remotoainigmate situni cx materia et forma in rebus materia-
fidei, adbiic roiiianet ipsa cognitio lidei. lil)us, ita dillerontia signilicat totum, et
2. Pratturea, fides est qiioddam spiritualo siiniliter gcnus; scd goiius donomiuat totum
lumen anima; secunduin iilud Eph., i, 1« : ab eo quod est sicut matcria, dillerentia
Illuminatos oailos cordis vestri in agnitio- vero ab eo quod est sicut forma, species
 ;

QU.EST. LXVII, ART. V ET VI. A\9

vero ab utroque sicut in homine sensitiva
; 2. Prseterea, habitus et actus distinguun-
natura materialiter se habet ad intellecti- tur secundum objecta. Sed objectum amoris
vam animal autem dicitur, quod habet na-
; est bonum apprehensum. Cum ergo aUa sit

turam sensitivam; rationale, quod habet apprehensio praesentis vitae, et aUa apprehen-
intellectivam homo vero , quod habet
;
sio futurae vitee, videtur quod non maneat
utrumque : idem totum significatur
et sic eadem charitas utrobique.
per haec tria, sed non ab eodem. Unde patet, 3. Prseterea, eorum quse sunt unius ratio-
quod cum differentia non sit nisi designa- nis, imperfectum potest venire ad sequaUta-
tiva generis, remota differentia, non potest tem perfectionis per continuum augmentum.
substantia generis eadem remanere; non Sed charitas vise nunquam potest pervenire
enim remanet eadem animalitas, si sit aha ad sequaUtatem charitatis patriae, quantum-
anima constituens animal. Unde non potest cumque augeatur. Ergo videtur quod chari-
esse quod eadem numero cognitio quse tas viae non remaneat in patria.
prius fuit genigmatica ,
postea fiat visio Sed contra est quod Apostolus dicit I ad
aperta. Et sic patet, quod nihil idem numero Cor., XHi, 8 : Charitas nunquam excidit.
vel specie, quod est in fide, remanet in pa- Respondeo dicendum, quod, sicut supra
tria, sed solum idem genere. dictum est, quando imperfectio aUcujus rei
Ad primum ergo dicendum, quod, remoto non est de ratione speciei ipsius, nihil pro-
rationaU, non remanet vivum idem numero, hibet idem numero quod prius fuit imper-
sed idem genere, ut ex dictis patet. fectum, postea perfectum esse, sicut homo
Ad secundum dicendum, quodimperfec- per augmentum perflcitur et albedo per in-
tio luminis candelse non opponitur perfec- tensionem. Charitas autem est amor, de cu-
tioni solaris luminis, quia non respiciunt jus ratione non aUqua imperfectio; potest
est
idem subjectum ; sed imperfectio fidei et enim esse et habiti et non habiti, et visi et
opponuntur ad invicem, et
perfectio glorise non visi. Unde charitas non evacuatur per
respiciunt idem subjectum unde non pos- : glorise perfectionem sed eadem numero
,

sunt esse simul, sicut nec claritas aeris cum manet.

obscuritate ejus.
Ad
tertium dicendum, quod ille qui amit-
tit pecuniam, non amittit possibiUtatem
habendi pecuniam; et ideo convenienter
remanet habitus Uberalitatis. Sed in statu
gloriae non sohim actu toUitur objectum
fidei, quod est non visum, sed etiam secun-
dum possibiUtatem propter beatitudinis
stabiUtatem; et ideo frustra taUs habitus
remaneret.
Ad primum ergo dicendum, quod imper-
fectio charitatis per accidens se habet ad
ipsam, quia non est de ratione amoris imper-
fectio. Remoto autem eo quod est per acci-
dens, nihilominus remanet substantia rei.
Unde, evacuata imperfectione charitatis, non
evacuatur ipsa charitas.
, Ad secundum dicendum, quod charitas
non habet pro objecto ipsam cognitionem
sic enim non eadem in via et in patria
esset

CoNCLUsio. — Nihil omnino spei remanei'e in sed habet pro objecto ipsam rem cognitam,
gloria potest : fidei vero aliquid remanet, non quse est eadem, sciUcet ipsum Deum.
quidem numero vel specie idem, sed idem genere, Ad tertium dicendum, quod charitas viae
ipsa videlicet cognitio. per augmentum non potest pervenire ad
aequaUtatem charitatis patrise propter dif- ,

ferentiam quse est ex parte causae. Visio

ARTICULUS VI.
enim est quaedam causa amoris, ut dicitur in
Utrum remaneat charitas posi hanc vitam iX Ethic, cap. v, a princ. Deus autem ;

in gloria. quanto perfectius cognoscitur, tanto perfec-

tius amatur.
Ad sextum sic proceditur. 1. Videtur quod
CoNCLUsio. — Cum charitas sit vii-tus perfecta,
charitas non maneat post hanc vitam in nuUam in sui ratione imperfectionem continens;
gloria : quia, ut dicitur ad Corinth., xni,
I eam in gloria permanere haud dvibium est.

10, cum venerit quod perfectum est, eva-

cuabitur quod ex parle est, id est, quod est
imperfectum. Sed charitas vise est imper-
fecta. Ergo evacuabitur, adveniente perfec-
tione gloriai.
 » ;
, ,

m SUMMA THEOLOGICA.
supra dictum est, sapientia, et intellectus,
et scientia sunt virtutes intellectuales; con-
QUiESTIO LXVIII. silium ad prudentiam pertinet; pietasautem
DE DONIS (o). speciesestjustitiai; fortitudo autem quaidam
(Et oclo quBeruntur.) virtus est moriilis. Ergo videtur quod vir- '

tutesnon distinguantur a donis.

Consequenter considerandum est de donis Sed contra est, quod Gregorius, in I

et circa hoc quaeruntur octo r utrum dona : Moral., ubi supra, distinguit septem dona,
differant a virtutibus 2" de necessitate do- ; quse dicit sigiiificari per septem filios Job,
norum; 3° utrum dona sint liabitus; 4° quse a tribus virtutilms theologicis, quas dicit
et quot sint 5° utrum dona sint connexa
; significari per tres filias Job et in II Moral.,
;

6° utrum maneant in patria 7" de compa- ; cap. XLix, § 76, col. 592, t. 1, distinguit
ratione eorum ad invicem 8" de compara- ; eadem septem dona a quatuor virtutibus
tione eorum ad virtutes. cardinaUbus quas dicit significari per qua-
tuor angulos domus.
Respondeo dicendum, quod si loquamur
ARTICULUS PRIMUS.
de dono et virtute secundum nominis ra-
Utrum dona differant a virtutibus. tionem, sic nuUam oppositionem habent ad
invicem. Nam ratio virtutis sumitur, secun-
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur dum quod perficit hominem ad bene agen-
quod dona non distinguantur a virtutibus. dum, supra dictum est. Ralio autem
iit

Gregorius enim, in I MoraL, c. xxvn, § 38, doni sumitur secundum comparationem ad

col. 544, t. 1, exponens illud Job, i Nati : causam a qua est. Nihil autem prohibet,
sunt ei septem filii, dicit « Septem nobis : illud quod est ab aho, ut donum, esse per-
filii nascuntur, cum per conceptionem bonse fectivum alicujus ad bene operandum pra?- ;

cogitationis sancti Spiritus septem in nobis sertim cum supra dixerimus, quod virtutes
virtutes oriuntur ; » et inducit illud quod lia- quffidam nobis sunt infusae a Deo. Unde
betur Isa., xi,Requiescet super eum spi-
2 : secundum lioc donum a virtute distingui
ritus... intellectus, etc, ubi enumerantur non potcst.
septem Spiritus sancti dona. Ergo septem Et ideo quidam posuerunt quod dona non
dona Spiritus sancti sunt virtutes. essent a virtutibus distingueuda. Sed eis
2. Praeterea, Augustinus, in lib. I De remanet non minor difficuitas, ut sciHcet
qusestion. evangel., qua^st. viii, coL 1325, rationem assignent quare quffidam virtutes
t. 3, exponens illud quod habetur Matth,, xii, dicantur dona et non omnes et quare ali-
, ;

Tunc vadit, et assumit septem alios spiri- qua3 computentur inter dona, qua^ non com-
tus, Septein vitia sunt con-
etc, dicit : « putantur inter virtutes, ut patet de timore.
trarla scptem virtutibus Spiritus sancti, » Unde alii dixerunt dona a virtutibus esse
id est, septem donis. Sunt autem septem distingucnda; sed non assignaverunt con-
vitia contraria virtutibus communitcr dictis. venienteni distinctionis causam, quie sciiicet
Ergo dona non distinguuntur a virtutibus itaconiinunis esset virlutibus, quod nulio
communiter dictis. modo donis, aut e converso. Considerantes
Praterea, quorum est definitio eadem,
3. cnim aliqui quod inter septem dona qnatuor
ipsa quoque sunt eadem. Sed definitio vir- pcrtinent ad rationem, scihcet a sapientia,
tutis convenit donis; unumquodque enim scientia, intellcctus et consilium, » et tria
donum est « bona qualitas mentis, qua rccte ad viin appetitivam , scilicet « fortitudo
vivitur, etc » Similiter delinitio doni con- pietas ct tiinor, » posuerunt quod dona pcr-
venit virtutibus infusis est cnim donum : ficiebant libcrum arbitrium, secundum quod
« datio secundum
irreddibilis, Philoso- » est facultas rationis; virtutes vero, secun-
phum, lib. IV Topic, cap. iv, loc 50. Ergo dum quod est lacultas voluntatis quia :

virtutes et dona non distinguuntur. invenerunt duas solas virtutes in ratione

4. Pra^terea, plures eoriim (]uai nume- vel intellectu, scili«>ct fideni et prudentiam;
raiitur iuter dona, sunt virtutes nam, sicut ; alias vero in vi appetitiva, vel alfectiva.

* Ita codd.; ed. « quod dona et virtutes nou,dis-

: haec quiestio de donis rcjicilur ad dislinctionem
tinguantur. primani partis quarlse libri primi.
(o) In Sfteculo morali Vincentii Bellovacensis
 QU^ST. LXVIII, ART. I. m
Oporteret autem, si hsec distinctio esset con- duplex principium movens : unum quidem
veniens, quod omnes virtutes essent in vi iiiterius, quod est ratio; aliud autem exte-
appetitiva, et omnia dona in ratione. riusquod est Deus, ut supra dictum est; et
Quidam vero, considerantes quod Grego- etiam Ptiilosophus dicit lioc in cap. « De
rius dicit in II MoraL, cap. xlix, § 77, bona fortuna , » cap. vni lib. VII Magn.
col. 592, t. 1, quod « donum Spiritus sancti mural., a Manifestum est autem,
princ.
quod in mente sibi subjecta format pruden- quod omne quod movetur, necesse est pro-
tiam, temperantiam ,
justitiam et fortitu- portionatum esse motori; et haec est per-
dinem, eamdem mentem munit contra sin- fectio mobilis, inquantum est mobile, dis-
gula tentamenta per septem dona ', » positio qua disponitur ad hoc quod bene
dixerunt quod virtutes ordinantur ad bene moveatur a suo motore. Quanto igitur mo-
operandum, dona vero ad resistendum ten- -vens est altior, tanto necesse est quod
tationibus. Sed nec ista distinctio sufficit, mobile perfectiori dispositione ei proportio-
quia etiam virtutes tentationibus resistunt netur sicut videmus quod perfectius opor-
;

inducentibus ad peccata, quee contrariantur tet esse discipulum dispositum ad hoc quod
virtutibus; unumquodque enim resistit na- altiorem doctrinam capiat a docente^ Mani-
turaliter suo contrario quod praecipue patet ;
festum est autem, quod virtutos humanse
de charitate, de qua dicitur Cant., vni, 7: perficiunt hominem, secundum quod homo
Aquse multse non potuerunt extinguere cha- natus est moveri per rationem iii his quse
ritatem. interius vel exterius agit. Oportet igitur
Alii vero, considerantes quod ista dona inesse homini altiores perfectiones secun-
traduntur in Scriptura secundum quod dum quas sit dispositus ad hoc quod divi-
fuerunt in Christo, ut patet Isa., xi, dixe- nitus moveatur; et istse perfectiones vo-
runt quod virtutes ordinantur simpliciter cantur dona, non solum quia infunduntur
ad bene operandum sed dona ordinantur ; a Deo, sed quia secundum ea homo dispo-
ad hoc ut per ea conformemur Christo, nitur ut efticiatur prpmpte mobilis ab inspi- /

prsecipue quantum ad ea que passus est, ratione divina, sicut dicitur Isa., l, 5 : Do-
quia in passione ejus praecipue hujusmodi minm aperuit mihi aurem; ego autem non
dona resplenduerunt. Sed hoc etiam non contradico, retrorsum non abii; et Philo-
videtur esse sufficiens quia ipse Dominus : sophus etiam De bona for-
dicit in cap. ((

prsecipue nos inducit ad sui conformitatem, tuna, » loc. sup. cit., quod « his qui mo-
secundum humilitatem et mansuetudinem, ventur per instinctum divinum, non expedit
Maith., x\, 'id : Biscite ame,guiamitis sum consiliari secundum rationem humanam,
et humilis corde, et secundum charitatem, sed quod sequantur interiorem instinctum,
Joan., xiii, 34 : Diligatis invicem, sicut di- quia moventur a meliori principio » quam
lexi vos. Et hse etiam virtutes prsecipue in sit ratio humana. Et hoc est quod quidam

passione Christi refulserunt^ dicunt, quod dona perficiunt hominem ad

Et ideo ad distinguendum dona a virtu-
tibus debemus sequi modum loquendi Scrip-
turse, in qua nobis traduntur, non quidem
sub nomine donorum, sed magis sub nomine
spirituum. Sic enim dicitur Isa., xi, 2
Requiescet super eum spiritus sapientise et
intellectus, etc. Ex quibus verbis manifeste
datur intelligi quod ista septem enumeran-
tur ibi, secundum quod sunt in nobis ab
inspiratione divina. Inspiratio
quamdam motionem ab exteriori. Est
ficat
enim considerandum quod in homine est
altiores actus quam virtutum {a).
sint actus
Ad primum ergo dicendum, quod hujus-
modi dona nominantur quandoque virtutes
secundum communem rationem virtutis;
: habent tamen aliquid supereminens* ra-
tioni communi virtutis, inquantum sunt
qusedam divinse virtutes perficientes homi-
nem inquantum est a Deo motus. Unde et
Philosophus in VII Ethic, cap. i, supra
autem signi- virtutem communem ponit quamdam vir-
tutem heroicam vel divinam, secundum
quam dicuntur aliqui viri divini.

<
Plenius in textu D. Gregorii. » Al. resplen- — : «. Henricum a Gandavo, elc. — S. Bonaventura dicit
duerunt. » — ' Al. « doctore. »
:
" Ita codd. Al. — ; : quod virtutes recte, dona expedite operantur. Qui,
« superveniens. » si accipiat secundum distinctos habitus, hic
relin-
(o) Scotus tenet virtutes et dona gradibus solum, quendus est, ait Pelbartus, sicut et S. Thomas et
non habitibus dififerre. Differunt secundum diver- Henricus a Gandavo.
S08 habitus virtutes et dona juxta .S. Thomam ,

m SUMMA THEOLOGICA.
Ad secundum dicendum, quod vitia, in-
quantum sunt contra bonum rationis, con-
trariantur virtutibus inquantum autem
; necessarium ad salutem ut hujusmodi per-
sunt contra divinum instinctum, contra-
riantur donis idem enim contrariatur Deo
; munem
et rationi, cujus lumen a Deo derivatur.
Ad tertium dicendum, quod defmitio illa
datur de virtute secundum communem mo-
dum virtutis. Unde si volumus defmitionem
restringere ad virtutes prout distinguuntur
a donis, dicemus, quod lioc quod dicitur
{(Qua recte vivitur, » intelligendum est de
rectitudine vitaj quae accipitur secundum
regulam rationis, Similiter autem donum,
prout distinguitur a virtute infusa, potest
dici id quod datur a Deo in ordine ad mo-
tionem ipsius, quia scilicet facit hominem
bene sequentem suos instinctus.
Ad quartum dicendum, quod
secundum quod
dicitur intellectualis virtus,
procedit ex judicio rationis; dicitur autem
donum, secundum quod operatur ex ins-
tinctu divino. Et similiter dicendum est de
aliis.
CoNCLUsio. — Virtutes a donis sic distinguuntur
quod dona sunt quidam habitus hominem perti-
cientes ad hoc, ut instinctum atque motionem
Spiritus sancti prompte sequatur virtutes autem :
sunt habitus hominem perficientes
imperium atque motionem rationis
quatur.
ARTICULUS n.
Utrum dona homini sint necessaria
salutem.
Ad secundum sic proceditur. \ Videtur
quod dona non sint necessaria homini ad
salutem. Dona enim ordinantur ad quam-
(a) Donum adjutorium virtutum, ut dicil
est in
Gregorius; donum enim adjuval virtules ul attin-
gant prajmium. Licel dona sint septem, una tamen
est ralio adjutorii virtutum. Donum adjuvans vir-
tutes est ut chrysopassus passionem auri primi
,
sustinens et igniti, quia in ipso micant virtutes si-
cut in adjutoriosuo. Ilsec Alberlus, Sui). Luc. Ut
aulem inlelligatur quEe dicit de comparatione doni
et chrysopassi, nolanda sunt cpise referuntur in
Speculo naturali de chrysopasso vel chrysopraso,
seu chrysoprasio « Isidorus chrysoprasus iudicus
: :
esl lapis colore porri succum
refcrens, aureis in-
tervenientibus gullis. —
Sollnus: chrysoprasos ex
auro et purpnra mlxtam luccm habenles, beryllo-
rum generi adjudicaverunt renitentes aurcis guttis;
virtus est quod vi.sum clarificat, avaritiam quoquo
pellit, et in omnibus bonis persevcrantiam dal.
Ex libro De nalura rcrum, chrysoprasus invonitur
,;
dam perfectionem ultra communem per-
fectionem virtutis. Non autem est homini
fectionem consequatur quae est ultra com-
statum virtutis quia hujusmodi
:
perfectio non cadit sub preecepto, sed sub
consilio. Ergo dona non sunt necessaria
homini ad salutem.
2. Preeterea, ad salutem hominis sufficit
quod homo se bene habeat et circa divina,
:
et circa humana. Sed per virtutcs theolo-
gicas homo se habet bene circa divina, per
virtutes autem morales circa humana. Ergo
dona non sunt homini necessaria ad salu-
tem.
3. Praeterea, Grcgorius dicit in II MoraL^
cap. XLix, § 77, col. 592, t. 1, quod « Spiritus
sanctus dat sapientiam contra stultitiam,
sapientia intellectum contra hebetudinem, consihum
contra praecipitationem, fortitudinem contra
timorem, scientiam contra ignorantiam,
pietatem contra duritiam, contra superbiam
timorem. » Sed sufficiens remedium potest
adhiberi ad omnia ista tollenda per virtutes.
Ergo dona non sunt necessaria homini ad
salutem.
Sed contra, inter dona summum videtur
esse sapientia, infunum autem timor. Utrum-
ad hoc, ut que autem horum necessarium est ad salu-
prompte se- tatem quia de sapientia dicitur Sap. vu, 28 :
;
Neminem diligit Deus, tiisi eum qui cum
sapientia inhabitat ; et de timore dicitur
EccU., I, 28 Qui sine timore est, nonpoterit
:
ad justificari. Ergo etiam alia dona media sunt
necessaria ad salutem.
Respondeo dicendum, quod, sicut dictum
. est, dona sunt quaedara hominis perfectiones
quibus homo disponitur ad hoc quod beno
sequatur instinctum diviuum. Unde in his
in India, sed hic quoque rarissime ut dicitur ,
unde et inventus carior habctur. Est autem ex
duobus coloribus, aureolis scilicet guKis micans, et
porri succo colore permixlus. — Isidorus : chryso-
prasius est lapis fethiopicus, quem lux celat, pro-
dit obscuritas nocte siquidem est igneus, die au-
;
— reus. » In textu Alberti Magni manifeste agitur de
chrysoprasio isto.
Juxta Hugonem a S. Charo, Sup. psal. xxvni :
<v Ditrorunt virlules et dona quia dona proprie
,
danlur ad cognosceudum, virtulcs vcro ad operau-
dum : unde sicul ars et scienlia, sic diireruul et
dona. »
Ex eodem Hugone, Sup. Epist. I ad Cor., c. xii :
«Donum quandoquo sumilur prout dillert a dato,
el sic idem ost quod donabile sic est Spirilus
:
— sanclus donum ab roterno. Vel donum pro dato;
sic ex tempore datur, ot hoc inodo sumitur hic.
 »; .

QU^ST. LXVIU, ART. II ET III. 423

in quibus non sufficit
sed est necessarius Spiritus sancti instinc-
tus,per consequens est necessarium donum.
Ratioautem hominisestperfectaduphciter
a Deo primo quidem naturali perfectione,
;
secundum scilicet lumen naturale rationis
alio autem modo quadam supernaturali per-
fectione per virtutes theologicas, ut
est supra. Et quamvis hsec secunda perfectio
sit major quam prima, tamen prima perfectio
perfectiori modo habetur ab homine quam
secunda nam prima habetur ab homine
; tur homo in ordine ad ultimum finem, quin
quasi plena possessio, secunda autem habe-
tur quasi imperfecta imperfecte enim dili- ;
gimus cognoscimus Deum. Manifestum
et
est autem, quod unumquodque quod per-
fecte habet naturam vel formam aUquam,
aut virtutem, potest per se secundum illam
operari, non tamen exclusa operatione Dei,
qui in omni natura et voluntate interius
operatur; sed id quod imperfecte habet na-
turam aliquam, vel formam, aut virtutem,
non potest per se operari, nisi ab altero
moveatur; sicut sol, quia est perfecte lu-
cidus, per seipsum potest ilhiminare; luna
autem, in qua est imperfecte natura lucis,
non illuminat nisi illuminata. Medicus etiam
qui perfecte novit artem medicinse, potest
per se operari sed discipulus ejus, qui non-
; Conclusio.
dum est plene instructus, non potest per se
operari, nisi ab eo instruatur. Sic igitur
instinctus rationis, deducatur a Spiritu sancto. Et ideo ad illum
fuiem consequendum necessarium est ho-
mini habere donum Spiritus sancti.
Ad primum ergo dicendum, quod dona
excedunt communem perfectionem virtu-
tum, non quantum ad genus operum, eo
modo quo consilia prsecedunt preecepta, sed
dictum quantum ad modum operandi, secundum
quod movetur homo ab altiori principio.
Ad secundum dicendum, quod per vir-
tutes theologicas et morales non ita perfici-
semper indigeat moveri quodam superiori
instinctu Spiritus sancti, ratione jam dicta,
Ad tertium dicendum, quod rationi huma-
nae non sunt omnia cognita neque omnia
possibiUa, sive accipiatur ut perfecta perfec-
tione naturali , sive accipiatur ut perfecta
theologicis virtutibus ; unde non potest
quantum ad omnia repellere stultitiam et
aliahujusmodi, de quibus ibi fit mentio. Sed
illecujus scientiee et potestati omnia sub-
sunt, sua motione ab omni stultitia et igno-
rantia et hebetudine et duritia et caeteris
hujusmodi nos tutos reddit. Et ideo dona
Spiritus sancti, quee faciunt nos bene se-
quentes instinctum ipsius, dicuntur contra
hujusmodidefectusdari.
- Dona Spiritus sancti sunt homini
necessaria, ut iis a Deo ad tinem supernaturalem
consequendum eflicaciter moveatur (a).

quantum ad ea quae subsunt humanae ra-

tioni, in ordine scilicet ad fmem connatu-
ARTirTII TIS ITI
ralem homini, homo potest operari per
judicium rationis; si tamen etiam in hoc Utrum dona Spiritus sancti sint habitus
homo adjuvetur a Deo per specialem ins-
tinctum, hoc erit superabundantis bonitatis. Ad tertium sic Videtur quod
proceditur. 1 .

Unde secundum philosophos, non quicum- dona Spiritus sancti non sint habitus. Habi-
que habebant virtutes morales acquisitas,
' tus enim est quahtas in homine manens; est
habebant' virtutes heroicas vel divinas. enim qualitas difficile mobihs, » ut dicitur
(c

Sed in ordine ad fmem ultimum superna- in Prxdicamentis , cap. « De qualitat., » a

turalem, ad quem ratio movet, secundum princ. Sed proprium Christi est quod dona
quod est aUqualiter et imperfecte informata Spiritus sancti in eo requiescant, ut dicitur
per virtutes theologicas, non sufficit ipsa Isa., xi; et Joan., .SMper^wem
i, 33, dicitur:
motio rationis, nisi desuper adsit instinctus viderisSpiritum descendentemetmanentem
et motio Spiritus sancti, secundum illud super eum, hic est qui baptizat. Quod expo-
Rom., viu, 14 et 16 Qui spiritu Dei agun-
: nens Gregorius in II Moral., cap. lvi, § 90,
'Qukum- tur, hi filii Dei sunt*... et heredes ; et in col. 598, t. 1, dicit : a In cunctis fldelibus,
I^s^l*"- cxLii, 10, dicitur Spiritus tuus Spiritus sanctus venit, sed in solo mediatore
u^i :

Dei. bonus deducet me in terram rectam; quia, semper singulariter permanet. » Ergo dona
scilicet in hereditatem illius terrae beatorum, Spiritus sancti non sunt habitus,
nullus potest pervenire nisi moveatur et 2. Prseterea, dona Spiritus sancti perfl-

^ Ita codd.; ed. : «habebat.»—

Ed. «habebat.
• : lus. Sed inde non sequitur dona homini non esse
(a) Hugo a S. Charo distinguit inter dona sine necessaria ad salutem, ul patet.
quibus non est salus, et dona sine quibus est sa-
 .

AU SUMMA THEOLOGICA.
ciuiit hominem, secundum quod agitur a non est homo, sed sic agitur a Spiritu sancto,
Spiritu Dei, sicut dictum est. Sed inquantum quod etiam agit, inquantum est hberi arbi-
homo agitur a Spiritu Dei, se habet quo- trii; unde indiget habitu.

dammodo ut instruracntum respectu ejus; Ad tertium dicendum, quod prophetia est

non autcm convenit ut instrumentum per- de donis quee sunt ad manifestationem Spi-
ficiatur perhabitum, sed principale agens. ritus, non autem ad necessitatem salutis.
Ergo dona Spirilus sancli non sunt habitus. Unde non est simile.
3. Prffiterea , sicut dona Spiritus sancti
—
CoNCLUsio. Quia homo sic a Spirilu sancto
sunt ex inspiratione divina, ita donum pro- agitui', ut etiam ipse agat, inquantum est liberi
phetiee. Sed prophetia non est habitus; non arbitrii necessarium est dona Spiritus sancti
;

enim spiritus prophetiffi adcst prophetis liabitus esse,quibus liomo perticitur ad prompte
semper, ut Gregorius dicit in Homil. i sup. Spiritui sancto obediendum.

Ezech., § 4, col. 788, t. 2. Ergo neque etiam

dona Spiritus sancti sunt habitus. ARTICULUS IV.
Sed contra est id quod Dominus dicit dis-

cipuhs de Spiritu sancto loquens, Joan., xiv, Utrum comenienter septem dona Spiritus
17 Apud vos manebit, et in vobis erit. Spi-
: sancti eiiumerentur
ritus autem sanctus non est in hominibus
absquc donis ejus. Ergo dona ejus manent Ad quartum sic proceditur. 1-. Videtur
in hominibus. Ergo non s6lum sunt actus quod inconvenienter septcm dona Spiritus
vel passiones , sed etiam habitus perma- sanctienumerentur. In illa enim enumera-
nentes. tione ponuntur quatuor pertinentia ad vir-
Respondeo dicendum, quod, sicut dictum tutes intellectuales, scilicet « sapienlia, in-
est, dona sunt quasdamperfectioneshominis, tellectus, scientia , et consilium , » quod
quibus horao disponitur ad hoc quod bene pertinet ad prudentiam ; nihil autem ibi po-
sequatur instinctum Spiritus sancti. Mani- nitur quod pertineat ad artein ,
quse est
festum est autem ex supra dictis, quod vir- quinta virtus intellectualis; similiter etiam
tutes morales perficiunt vim appetitivam, ponitur aliquid pertinens ad justitiam, sci-
secundum quod parficipat aliqualiter ratio- licet « pietas, » et aliquid pertinensad forti-
nem, inquantum scilicet nata est moveri per tudinem, scilicet « fortitudinis donum; » nihil
imperium rationis. IIoc igitur modo dona autem ponitur ibi pertinens ad temperan-
Spiritus sancti se habent ad hominem in tiam. Ergo insufficienter enumerantur dona.
coinparatione ad Spiritum sanctum, sicut 2. Praeterea, pietas est pars justitia^ Sed
virtutes morales se habent ad vim appetiti- circa fortitudinem non ponitur aliqua pars
vamin comparatione ad rationem. Yirtutes ejus, sed ipsa fortitudo. Ergo non debuit
autom morales Ijabitus quidam sunt, quibus poni pietas, sed ipsa justitia.
vires appetitivae disponuntur ad prompte maxime
3. Praiterea, virtutes theologicae

obediendum rationi. ordinant nos ad Deum. Cum ergo dona per-

Unde et dona Spiritus sancti sunt quidam ficiant hominem secundum quod movetur
,

habitus, quil)us homo perhcitur ad prompto a Deo, videtur quod debuissent poni aliqua
obediendum Spiritui sancto. dona pertinentia ad theologicas virtutes.
Ad primum ergo dicendum, quod Grego- 4. Praeterea, sicut Deus timetur, ita etiam
rius, ibid., § 91, solvit dicens quod « in illis amatur, et in ipsum aliquis sperat, et de eo
donis sine quibus ad vitara perveniri noii delectatur.Amor aiitem, spes et delectatio
potcst, Spiritus sanctus in electis onmibus sunt passiones condivisa^ timori. Ergo sicut
sempor manet, sed in aliis iion semper ma- timor ponitur doiium, ita et alia tria debeut
net » Septcm autem dona sunt necessaria
' . poni dona.
ad salutem, ut dictum est. Unde quantum adjungitur sapieii-
5. Praeterea, intellectui

ad ea Spirilus sanclus semper manet in tia, quae regit ipsum; fortitndini autem con-
sanctis. silium; piefati vcro scientia. Ergo et fimori
Ad secundum dicendum, quod ratio illa dcbuit addi aliquod donum directivum. In-
procedit de instrumcnto, ciijus non cst age- convenienter ergo septem doiia Spiritus
re, sed solum agi. Tale autem instrumentum sancti eiiumerantur.

^ Plenius in toxlu D. Gregorii.

 ; ;
quj:st. lxviii, art.
Sed in contrarium est aiictoritas Scriptu-
rap, Isaiae, xi.
Respondeo dicendum, quod, sicut dictum
est,dona sunt quidam habitus perficientes
homiiiem ad hoc quod prompte sequatur
instinctum Spiritussancti, sicut virtutesmo-
rales perficiunt viresappetitivas ad obedien-
dum ratioui. Sicut autem vires appetitiva3
natse sunt moveri per imperium rationis, ita
omnes vires humange natse sunt moveri per
instinctum Dei sicut a quadam superiori
, t. 7. Et ideoconvenienter donum, quo aliquis
potentia. Et ideo in omnibus viribus homi-
nis, quae possunt esse principia humanorum
actuum, sicut sunt virtutes, ita etiam sunt
dona, sciUcet in ratione et in vi appetitiva.
Ratio autem est speculativa et practica
et in utraque consideratur apprehensio veri-
tatis, quse pertinet ad inventionem et judi-
cium de veritate. Ad apprehensionem igitur
veritatis perficitur speculativa ratio per in-
tellectum, practica vero per consilium. Ad
recteautcmjudicandum speculativa quidem
per sapientiam, practica vero per scientiam,
perficitur. Appetitiva autem virtus in his
quidem quse sunt ad alterum, perficitur per
pietatem; in his autem quse sunt ad seip-
sum, perficitur per fortitudinem contra ti-
morem periculorum contra concupiscen-
; nomina harum passionum transferuntur ad
tiam vero inordinatam delectabiUum per
timorem secundum iUud Prov. xv, 27
, , : gitur Deo. Timoris autem objectum est
Per^ Intimore* Domini declinatomnisamalo;Q\.
timorem
in psal. cxvin, 120, Confige timore tuo car-
nes meas, a judiciis enim tuis timui. Et sic
patet quod hsec dona extendunt se ad omnia
ad quse se extendunt virtutes tam intellec-
tuales quam morales.
Ad prinium ergo dicendum, quod dona
hominem in his
Spiritus sancti perficiunt
quse pertinent ad bene vivendum , ad quse
non ordinatur ars, sed ad exteriora factibi-
lia; est enim ars ratio recta non agibiUum,
sed factibiUum, ut dicitur in VI Ethic, c. iv.
Potest tamen etiam dici, quod quantum ad
infusionem donorum, ars pertinet ad Spiri-
tum sanctum, qui est principaliter movens;
non autem ad homines, qui sunt qusedam
organa ejus, dum
ab eo moventur. Tempe-
rantiae autem respondet quodammodo do-
numtimoris; sicut enim ad virtutem tem-
perantise pertinet secundum ejus propriam
rationem ut aliquis recedat a delectationibus
pravis propter bonum rationis, ita ad donum
[a] Sicut sermoDei, id est Filius Dei, iux,et vita,
elresurrectio vocatur, sicdicitur Spiritus sapienlice
iy. m
timoris pertinet quod aliquis recedat a de-
lectationibus pravis propter Dei timorem.
Ad secundumdicendum, quod nomen jus-
titi» imponitur a rectitudine rationis ; et ideo
nomen virtutis est convenientius quam no-
men doni. Sed nomen pietatis importat
reverentiam quam habemus ad patrem et
ad patriam. Et quia pater omnium Deus est,
etiam cultus Dei pietas nominatur, ut Au-
gustinus dicit in X De civ, Dei, c. i, col. 279,
proptcr reverentiam Dei bonuin operatur
ad omnes, pietas nominatur.
Ad^tertium dicendum, quod animus ho-
minis non movetur a Spiritu sancto, nisi ei
secundum aliquein modum uniatur sicut ;
instrumentum non movetur ab artifice nisi
per contactum aut per aliquam aliam unio-
nem. Prima autem unio hominis est per
fidem, spem et charitatem. Undejstge virtu-
tes pra^supponuiitur ad dona, sicut radices
quadam donorum. Unde omnia dona perti-
nent ad has tres virtutes, sicut qusedam
derivationes preedictarum virtutum.
Ad quartum dicendum, quod amor, spes
et delectatio habent bonum pro objecto.
Sunimum autem bonum Deus est. Unde
virtutes theologicas quibus anima conjun-
malum, quod Deo nuUo modo competit
unde non importatconjunctionem ad Deum,
sed magis recessum ab aUquibus rebus
propter reverentiam Dei et ideo non est
;
nomen virtutis theologicse, sed doni, quod
eminentius retrahit a malis quam virtus
moralis.
Ad quintum dicendum, quod per sapien-
tiam dirigitur et hominis intellectus, et ho-
minis affectus et ideo ponuntnr duo cor-
;
respoudentia sapientise, tanquam directivo;
ex parte quidem inteUectus donum inteUec-
tus ex parte autem affectus donum timoris.
;
Ratio enim timendi Deum pra3cipue sumitur
ex consideratione exceUentise divinse, quam
considerat sapientia.
^:,^^^^^, _
septem sunt Spiritus sancti dona,
^„^,^3 i^omo tam in ratione quam in appetitu
periicitur ad virlutum opera consummanda :
dunum scilicet sapientia?, iutellectus, consilii, for-
titudinis, scientiai, pietatis et timoris (a).
et intellectus, consilii et forlitudinis, scienlise et
pietatis, et tiraoris Domini, non quod diversus sit
 426 SUMMA THEULUGICA.
morales in comparatione ad regimen ratio-
^^^' ^^^ omnes vires animai disponuntur per
ARTirULUS V
dona in comparatione ad Spiritum sanctum
XJtrum dona Spiritus sancti sint connexa. moventem, Spiritus autem sanctus habibat
in nobis per cbaritatem, secundum ilhid
Ad quintum sic proceditur. 1. Videtur Rom., v, 5 Charitas Dei diffusa est in
:

quod dona non shit connexa. enim Dicit cordibusnostris per Spiritum sanctum, qiii
Apostolus, I Cor., xn, 8 Alii datur per : «/«/m5 65^ ^zoZ^w ; sicut et ratio nostra perfici-
'
Per Spiritum *
sermo sapientise , alii sermo tur per prudentiam.
5c/e?z//a? secundum eumdem Spiritum. Sed Unde sicut virtutes morales connectunfur
^^datur^
sapientia et scientia inter dona Spiritus saucti sibi invicem in prudentia, ita dona Spiritus
computantur, Ergo dona Spiritus sancti sancti connectuntur sibi invicem in chari-
dantur diversis et non connectuntur sibi
; tate ; ita scihcet quod qui charitatem habet,
invicem in eodem. omnia dona Spiritus sancti habet, quorum
2. Praeterea, Auguslinus dicit in XIV De nullum sine charitate haberi potest.
Trinit., cap. i, § 3, coL 1037, t. 8, quod Ad primum ergo dicendum, quod sapien-
((scieutia uon poUent fideles plurimi^ quani- tia et scientia uno modo possunt considerari
vis polleant ipsa fide. » Sed fidem concomi- secundum quod sunt gratise gratis datse,
tatur ahquod de donis, ad minus donum prout scilicet ahquis abundat intantum in
timoris. Ergo videtur quod dona non sint cognitionererumdivinarumet humanarum,
de necessitate connexa in uno et eodem. ut possit etiam fideles instruere et adversa-
3. Preeterea, Gregorius in I Mor., c. xxxu, rios confutare* ; et sic loquitur ibi Aposto-
§ 45, col. 547, t. 1, dicit quod minor est (( lus de sapientia et scientia ; unde signanter
sapientia, si intellectu careat; ct valde inu- fit mentio de sermone sapientiae et scieutiee.

tilis est inteUectus , ex sapientia non

si Aho modo possunt accipi, prout sunt dona
subsistat ; vile est consilium cui robur forti- Spiritus sancti : et sic sapientia et scientia
tudinis deest valde fortitudo destruitur,
; et nihil aliud sunt quam quaedam perfectiones
nisi per consilium fulciatur nulla est scien- ; humanae mentis, secundum quas disponitur
tia, si utilitatem pietatis non habet ; et valde ad sequendum instinctum Spiritus sancti iu
iimtilis est pietas, si scientiai discretione ca- cognitione divinorum et humanorum. Et sic
reat ; timor quoque ipse, nisi has virtutes patet quod hujusmodi dona sunt in omnibus
habuerit, ad nullum opus bonae actionis habentibus charitatem.
surgit. » Ex quibus videtur quod unum do- Ad secundum dicendum, quod Augustinus
num possit sine alio haberi, Non ergo dona ibi loquitur de scientia, exponens praedictam
Spiritus sancti sunt connexa, auctoritatem Apostoh; unde loquitur de
Sed contra est quod ibidem Gregorius scientia praedicto modo secundum
accepta,
praemittit dicens Job fihorum
: (( Illud in quod est gratia gratis data quod patet ex
;

convivio perscrutandum videtur, quod se- hoc quod subdit : (( Aliud enim est scire tan-
metipsos invicenij)ascunt. » Per filios autem tummodo quid homo credere debeat propter
Job, de quibus loquitur, significantur dona adipisceudam vitam beatam, qua3 nonnisi
Spiritus sancti. Ergo dona Spiritus sancti aeterna est; aliud autem scire quemadnio-
sunt connexa per hoc quod se invicem re- duni hoc ipsum et piis opituletur, et contra
ficiunt. impios defendatur; quam proprio appellare
Respondeo dicendum, quod hujus quaes- vocabulo scientiam videtur Apostolus » .

tionis veritas de facili cx praemissis potest Ad tertium diccndum, quod, sicut uno
haberi. Dictum cst cnim supra, quod sicut modo connexio virtutum cardinalium proba-
vircs appetitivae disponuntur per virtutes tur per hoc quod una earum perlicitur quo-

juxta (iifferentias nomiimm, sed unus et idem est dunt virum unum, Isa. , iv. Hje sunt septem lu-
fons cunctarum virtutum. Unde I Cor., xn Divi- : cernse candelabri, Exod., xxxvii. Haj sunt soptem
siones fjraliantm sunt, idem aiilem Spiritiis. Hinc stellie in doxtra Filii homiuis, Apoc, i. Hie sunt
infert Hieronymus « Sino Christo ergo nec sa-
: scptem lainpades ardentcs anlo thronum, Apoc,
piens quis csl, iicc iiilcUigens, iicc consiliaiius, noc iv. Et sunt septem cornua et seplom ocuH agni
fortis, nec enidilus, nec pius, ncc limorc Doniini occisi , et .septem spirilus inissi in omnem lerram.
plenus. » Hi sunt scptem oculi in lapide uno, Za- Ai)oc., v.
char., iii. Hse suut scptein mulieres quae apprchun- ^
Al. ; « confundero. »
 » ;;

QUJIST. LXVIII, ART. V ET VI. 427

dammodo per aliam, ut supra dictum est, ita terminatur, ut Gregorius dicit in VI MoraL,
Gregorius eodem modo vult probare con- cap. xxxvu, § 61, col. 764, t. i. Ergo in
nexionem donorum per hoc quod unum sine statu glorise non erunt omnia dona Spiritus
alio iion potest esse perfectum. Unde prse- sancti.
mittit dicens a Valde singula quselibet des-
: Sed contra est quod Ambrosius dicit in lib.
tituitur, si non una alii virtus virtuti suffra- I De
Spiritu sancto, cap. xvi, § 158, col. 770,
getur. » Non ergo datur intelligi quod unum t. 3 « Civitas Dei illa Hierusalem caelestis
:

donum possit esse sine alio ; sed quod intel- non meatu alicujus fluvii terrestris abluitur,
lectus, si esset sine sapientia, non esset do- sed ille ex procedens Spiritus
vitae fonte
num ; sicut temperantia, si esset sine justitia, sanctus, cujus nos brevi satiamur haustu, in
non esset virtus. illis cselestilDus spiritibus redundantius vide-

CoNCLUsio. - Sicut nostra ratio per prudentiam f"r

effluere, pleno septem virtutum spiritua-

perficitur, ita per charitatem Spiritus sanctus in hum fervens meatu. »

nobis habitat : unde manifestum est dona Spiritus Respondeo dicendum, quod de donis dupli-
sancti in charitate connexa esse, sicuti virtutes citerpossumus loqui uno modo, quantum :

morales in prudentia connectuntur (a). ad essentiam donorum el sic perfectissime ;

erunt in patria, sicut patet per auctorita-

ARTICULUS VI ^^^ Ambrosii inductam. Cujus ratio est,

quia dona Spiritus sancti perficiunt mentem

Utrum dona Spiritus sancti remaneant in humanam ad sequendam motionem Spiritus
patria. sancti; quod prsecipue erit in patria, quando
Deus erit omnia in omnihus, ut dicitur I ad
Ad sextum sic proceditur. 1. Videtur quod Cor., xv, 28, et quando homo erit totaUter
dona Spiritus sancti non maneant in patria. subditus Deo.
Dicit enim Gregorius iii II Moral., cap. xlix, modo possunt considerari quantum
Alio
§ 77, col. 592, t. 1, quod a Spiritus sanctus ad materiam circa quam operantur et sic in ;

contra singula tentamenta septem donis eru-
dit mentem. » Sed in patria non erunt aliqua
tentamenta, secundum illud Isa., XI, 9 iVo^z
nocebunt, et non occident in universo monte
sanctomeo. Ergo doiia Spiritus sancti non
erunt in patria.
dona Spiritus sancti sunt ha-
2. Praeterea,
bitus quidam, ut supra dictum est. Frustra
praesenti habent operationem circa aliquam
materiam, circa quam non habebunt opera-
: tionem in statu glorise; et secundum hoe
non manebunt in patria, sicut supra de vir-
tutibus cardinahbus dictum est.
" Ad primum ergo dicendum, quod Grego-
rius loquitur ibi de donis secundum quod
competunt statui prsesehti sic enim donis ;

autem essent habitus, ubi actus esse non protegimur contra tentamenta malorum
possent. Actus autem quorumdamdonorum sed in statu gloriee cessantibus maUs, per
in patria esse non possunt dicit enim Gre-
; dona Spiritus sancti perflciemur in bono.
gorius in I Mor., cap. xxxii, § 44, 547, col. Adsecundum dicendum, quod Gregorius in
1. 1, quod « intellectus facit audita penetrare, singuUs donis ponit aliquid quod transit cum
et consilium prohibet esse praecipitem et for- statu preesenti, et aliquid quod permanet
titudo facit non metuere adversa, et pietas etiamin futuro; dicit enim, lococit, in arg.,
replet cordis viscera operibus misericordise. quod a sapientia mentem de seternorum spe
Haec autem non competunt statui patrise. et certitudine reficit; » quorum duorum
Ergo hujusmodi dona non erunt in statu spes transit, sed certitudo remanet ; et de in-
gloriae. tellectu dicit quod (( in eo quod audita pene-
3. Prseterea, donorum quaedam perficiunt trat, reficiendocor tenebras ejus iUustrat; »
hominem in vita contemplativa, ut sapientia quorum auditus transit, quia non docebitvir
et intellectus ;
quaedam in vita activa, ut pie- fratrem suum, ut dicitur Jerem,, xxxi, 34
tasetfortitudo. Sedactiva vitacum hac vita sed iUustratio mentis manebit. De consiUo

(a) Qualiter inter se differant hsec septem dona, tiam contra adversa trepidanti dat, scientia igiio-
vel conveniant, dicit Gregorius, Swper Joh, i, ubi rantiam pellit pietas opera misericordise docet,
,

agit de septem filiis ejus lioc modo « Sapientia de : timor, dum mentem premit, ne de prsesentibus su-
selernorum spe meatem reflcit intellectus de , perbiat, spe fulurorum confortat. Et ita minor est
auditis cor illustrat, consilium ratione animum im- sapientia, etc.
plet prohibens esse prsecipitem, fortitudo confiden-
m SUMMA THEOLOGICA.
autem dicit, quod « prohibet esse prsecipi- a te nisiut timeas Dominum Deum tuum?
tem, » quod est riecessarium in prsesenti et ; et Malach., i, 6, dicitur : Si Dominus sum
iterum quod ratioue animum replet, » quod
<( ego, uhi timor meus? Ergo videtur quod
est necessarium etiam in futuro. De fortitu- timor, qui enumeratur ultimo, non sit infi-
dine vero dicit quod « adversa non metuit, » mum donorum, sed maximum.
quod est necessarium in pra^senti et iterum ; 2. Praeterea, pietas videtur esse quoddam
quod confideutiae ciljos apponit, » quod
((
bonum universale; dicit enim Apostohis, I ad
permanet etiam in futuro. De scientia vero Timoth., IV, 8, quod ;)/etos ad nmnia utilis
unum tantum ponit, scilicetquod ignoran- (( est.Sed bonum universale prsefertur parti-
tiae jejunium superat, » quod pertinet ad culariims bonis. Ergo pietas, quse penul-
statum praesentem; sed quod addit In : (( timo enumeratur, videtur esse potissimum
ventre mentis, » potest flguraliter intelligi donorum.
repletio cognitionis, quai perlinet etiam ad 3. Prseterea, scientia perficit judicium ho-
statum futurum, De pietato vero dicit quod minis : consiUum autem ad inquisitionem
(( cordis viscera misericordise operibus re- pcrtinet. Sed judicium prseeminct inquisi-
plet, » quod quidem secundum verba perti- tioni. Ergo scientia est potius donum quam
net tantum ad statum pra^scntem sed ipse ; consilium, cum tamen post enumeretur.
intimus affectus proximorum per viscera 4. Praeterea, fortitudo pertinet ad vim
designatus, pertinet etiam ad futurum sta- appetitivam, scientia autem ad rationem.
tum, in quo pietas non exliibebit misericor- Sed ratio est eminentior quam vis appeti-
diae opera, sed congratulationis afTectum. tiva. Ergo ct scientia est eminentius dcnium
De timore vero dicit quod premit mentem (( quam tameu primo enume-
fortitudo, quse
ne de prsesentibus superbiat, » quod pertinet ratur. Non ergo dignitas donorum atten-
ad statum prsesentem et quod de futuris
; (( ditur secundum ordinem enumerationis eo-
cibo spei confortat, » quod etiam pertinet ad rum.
statjim prsesentem, quantimi ad spem sed ; Scd contra est quod Augustinus dicit in Ub.
potest etiam ad statum futurum pertinerc, I De sertn. Dom. in monte, c. iv, col. 1234,
quantum ad confortationem de rebus hic t. 3 : (( Videtur mihi septiformis operatio
speratis et ibi obtentis. Spiritus sancti, de qua Isaias loquitur, his
Ad tertium dicendum, quod ratio illa pro- gradibus sententiisque congruere, » de
cedit de donis quantum ad materiara. Opera quibus fit mentio Matth., v sed interest ; ((

enim activae vitse non erunt materia dono- ordinis ; nam ibi, » scilicet in Isaia, (( nume-
rum, sed omnia habebunt actus suos circa ratio ab excelsioribus ccepit, hic vero ab in-
ea quse pertinent ad vitam contemplativam, ferioribus. »

quae est vita beata. Respondeodicendum, quod dignitas dono-

— rum duphciter potest attendi uno modo :
Co\'CLUsio. Dona Spiritus sancti quoad ipso-
rum materiam circa quam nunc versantur, ipsa simpliciter, scihcet per comparationcm ad
scilicet opera vitae activa^, non remanobujit in proprios actus, prout procedunt a suis prin-
patria; remanebunt autem iclque perfectissime
, cipiis alio modo secundiun quid, scilicetper
;

quantimi acl cssentiam donorum, quia tunc liomo comparationem ad materiam.

totaliter Deo siibditus, Spiritus sancti motioncm Simpliciter autem loquendo de dignitate
perfectissime sequetur. donorum, cadem est ratio comparationis in
ipsis et in virtutil)us quia dona ad omnes;

ARTICULUS VII.
actus potentiarum animse perflciunt homi-
Utrum difjnitas dononim altendatur secun- nem, ad quos perficiuut virtutes, ut supra
dum enwnerationem Isaiee. dictum est. Unde, sicut virtutcsintcllcctiiales
pra^feruntur virtutil)us inoralibus, et in ipsis
Ad septimum sic proccditur. 1. Videtur virtutibus intellectualibus contemplativse
quod dignitas donorum non attendatur se- praeferuntur activis, ut sapientia, et intellec-
cundum enumerationcm qua enumerantur tus, et scicntia, prudcntiai et arli, ita taincn
Isa., XI. ilhul enim videtur essc potissimum qnod sapiontia pra'.fcrtur intellcctui, ct in-

in donis quod maxime Dcus ab bomine re- tellectus scientia^ sicut prudentia et synesis
quirit. Scd maximorequirit Dousab homino cubuliffi; ita ctiam in donis sapientia et intel-
timorem dicitur enim Deuter., x, 12
; Et : lcctus, scientia et consilium pra^feruntur
nunc, Israel, quid Domimts Deus tuus pctit pietati, et fortitudini, et timori, in qnibus
 QUiEST. LXVIII, ART. VII ET VIII. i29
etiam pietas praifertur fortitudiiii, et forti-
tudo tiniori, sicut justitia fortitudini, et for- ARTICULUS VIII.
titudo temperantise. Sed quantum ad mate-
riam fortitudo et consilium praeferimtur Utrum virtutes sint prseferendge donis.
scientise et pietati, quia scilicet fortitudo et
consilium habent in arduis locum, scientia Ad octavum sic proceditur, \. Videtur
autem * et pietasetiam in communibus. quod virtutes sint praeferendae donis. Dicit
Sic igitur donorum dignitas ordini enu- enim AugustinusinXVjOe Trinit., cap. xvui,
merationis respondet, partim quidem sim- col, 1082, t, 8, de charitate loquens : « Nul-
secundum quod sapientia et intellec-
pliciter, lum est isto Dei dono excelientius solum ; est
tus omnibus praeferuntur, parlim autem quod dividit inter filios regni aeterni, et filios
secundum ordinem materiae secundum , perditionis aeternae, Dantur
et alia per Spiri-
quod consilium et fortitudo pra^feruntur tum sanctum munera, sed sine charitate
scientise et pietati. nihil prosunt, » Sed charitasest virtus, Ergo
Ad primum ergo dicendum, quod timor virtus est potior donis Spiritus sancti.
maxime requiritur, quasi primordium quod- 2, Praeterea, ea quae sunt priora natura-
dam perfectionis donoruni, quia initium sa- liter videntur esse potiora. Sed virtutes sunt
pientias timor Domini, ps. cx, 10,non prop- priores donis Spiritus sancti; dicit enim
ter hoc quod sit ca^ieris dignius; prius enim Gregorius in II Moral., cap. xlix, § 77,
est secundum ordinem generationis ut aU- col, 592, quod donum Spiritus sancti
t. 1, <(

quis recedat a malo, quod fit per timorem, in mente ante alia prudentiam,
sul)jecta
utdicitur Prov., xvi, 6'-', quam quod opere- temperantiam fortitudinem ,justitiam , ,

turbonum, quod fit per alia dona. format et sic

; eamdeni mentem septem
Ad secundum dicendum, quod pietas non mox virtutibus, temperat,
» idest donis, «

comparatur in verbis Apostoli omnibus ut contra stultitiam sapientiam contra , ;

donis Dei, sed soli corporali exercitationi, de habetudinem, intellectum contra praecipi- ;

qua praemittit quod acl modicum utilis est. tationem, consiiium; contra timorem, for-
Ad tertium dicendum, quod scientia etsi titudiiiem; contra ignorantiani, scientiam;
preeferatur consilio ratione judicii, tamen contra duritiam, pietatem ; contra super-
consiiium pra^fertur ratione materise : nam biam det timorem. » Ergo virtutes sunt
consilium non habet locum nisi in arduis, ut potiores donis.
dicitur in JII Ethic., cap. ni, sed judicium 3. Praeterea, « virtutibus nullus male uti
omnibus locum habet.
scientiae in potest, » ut Augustinus dicit, hb. II De lib.
Ad quartum dicendum, quod dona direc- arbitr., cap. xix, col, 1268, t, 1, Donis
tiva t]ua3 pertinent ad rationem, donis exe- auteiu potcst aliquis male uti : dicit enim
quenlit)us digniora suut, si considerentur Gregorius in I MoraL, cap. xxxv, § 48,
per comparationem ad actus prout egre- ,
col. 549, t. 1, quod hostiam nostrae
(( precis
diuntur a potentiis ratio enini appetitivae
: immolamus, ne sapientia elevet; ne intel-
praeeminet, sicut regulans regulato. Sed ra- lectus dum subtilitcr currit oljerret; ne
tione materiae adjungitur consiiium fortitu- consilium, dum se multiplicat, confundat-
dini, sicut directivum exequenti, et simili- ne fortitudo, dum fiduciam praebet, praeci-
ter scientia pietati; quia scilicet consilium pitet; ne scientia, dum novit et non diligit,
et fortitudo in arduis locum habent, scientia inflet ne pietas, dum se extra rectitudinem
;

autem et pietas etiam in communibus. Et inchnat, intorqueat; ne timor, dum plus

ideo consilium simul cum fortitudine ratione justo trepidat, in desperationis foveam mer-
materiae numeratur ante scieiitiam et pieta- gat, » Ergo virtutes sunt digniores donis
tem. Spiritus sancti.
Sed contra est, quod dona dantur in adju-
CoNCLUSio, — Donorum dignitas, oi>dini qui
apud Isaiam est, respondet : idque partim sim- torium virtutum contra defectus, ut patet in
pliciter, quo modo sapientia et intellectus omnibus auctoritate inducta, et sic videtur quod per-
prajferuntur partiui secundum ordinem mate-
:
ficiant illud quod virtutes perficere non pos-
ri^., quo modo consilium et fortitudo prajferuiitur sunt. Sunt ergo dona potiora virtutibus.
scientiae et pietati. Respondeo dicendum, quod, sicut ex supra

^ Al. : « Pietas autem et etiam scientiam. — » « In timore Domini declina(ur a malo. »

430 STTMMA THEOLOGICA.
dictis patct, virtutes in tria genera distin- intellectus, et alia liujusmodi, sunt dona
guuntur sunt enim qua?dani virtutes theo-
: Spiritus sancti, secundum quod per chari-
logicae, quaedam intellectuales, queedam mo- tatem informantur, quse 7ion afjit perperam,
rales. Virtutes quidem thcologica; sunt ut dicitur I ad Corinth., xni, 4. Et ideo sa-
quibus mens humana Deo conjungitur; pientia et intellectu, et aUis hujusmodi nullus
virtutes autem inteliectuales sunt quibus male utitur, secundumquod sunt dona Spi-
ratio ipsa j.erficitur virtutes autem morales
; ritus sancti. Sed ad hoc quod a charitatis
sunt quibus vires appetitivse perficiuntur ad perfectione non recedant, unum ab altero
obediendum rationi. Dona autem Spiritus adjuvatur. Et hoc est quod Gregorius in-
sancti sunt quibus omnes vires animae dis- tendit dicere.
ponuntur ad hoc quod subdantur motioni di
vinae.
CoNCLusio. — Quanquam omnes virtutes tlieo-
^*'^'"''' '^^^'' P^'' ''''' ^'°"''*^P"'^^"' '^"'^'^ ^''^-
Sic ergo
&ic ereo eadem videtur
eaaem viaetui esse comparatio
comnaratio ^^^^^. ^^^.^^ omnOjus donis prfeferenda^ sint;
donorum ad virtutes theologicas, per quas ^y^, ^^^^^^^ quibuscumque dona qu»
virtutibus
homo unitur Spiritui sancto moveiiti, sicut ..ii-es animffi in comparatione ad Spiritum sanctum
virlutum moraUum ad virtutes inteUectua- moventem perficiunt, sunt potiora.
les, per quas perficitur ratio quae est vir-
tutiim moralium motiva. Unde, sicut vir-
tutes inteUectuales praeferuntur virtutibus QUJESTIO LXIX.
moraUbus, et regulant eas; ita virtutes
theologicae praeferuntur donis Spiritus ^E BEATITUDINIBUS.
sancti, etregulant ea. Unde Gregorius [Et quatuor quseruntur.j
dicit in I Moral., cap. xxvii, § 38, col. 544,
t. 1, quod « neque ad denarii perfectionem Deinde considerandum est de beatitudini-
septem fiiii, » id est, septem dona, perve- <( inis et circa hoc quaeruntur quatuor
, :

niunt, nisi in fide, spe et charitate fuerit ° utrum beatitudines

I a donis et virtutibus
omne quod agunt. » distinguantur; 2° de praemiis beatitudinum,
Sed si comparemus dona ad aUas virtutes utrum pertineant ad hanc vitam 3° de ;

intellectuales vel morales, dona praeferuntur numero beatitudinum 4° de convenientia ;

dona perficiunt vires animae

virtutibus, qiiia praemiorum quae eis attribuuntur.
in comparatione ad Spiritum sanctum mo-
ventem virtutes autem perficiunt vel ipsam
;
ARTICULUS PRIMUS
rationem, vel alias vires in ordine ad ra-
tionem. Manifestum est autem, quod ad IJtimm beatitiidines distincjuantur a
aUiorem motorem oportet majori perfec- virtutibus et do7iis.
tione inobile esse dispositum. Unde perfec-
tiora sunt dona virtutibus. Ad primum Videtur
sic proceditur. 1.

Ad primum ergo dicendum, quod charitas quod beatitudines a virtutibns et donis non
est virtus theologica, de qua concedimus distinguantur. Augustinusenim, in Ub. I Z)e
quod sit potior donis. set^m. Dom. in rnonte, cap. iv, col. 1234,
Ad secundiim dicendum, quod aliquid est t. 3, attrijjuit beatitudines
3Iatth., v, enu- iii

prius altero dupUciter uno modo ordine

: meratas donis Spiritus saiicti. Ambrosius
perfectionis et dignitatis, sicut dilectio Dei autem, Ub. V Supcr Lucam, § 49, col. 1734,
est prior dilectione proximi ; et lioc modo t. 2, attribuit beatitudines ibi enumeratas

dona sunt priora virtutibus intellectualibus quatuor virtutibus cardinaUbus. Ergo bcati-
et moraUbus, posteriora vero virtutibus tudines iion distinguuntur a virtutibus et
theologicis. Alio modo
ordinc gencrationis donis.
seu dispositionis sicut dilectio proximi
, 2. Praetcrea, humanae voluntatis non est
praecedit dilectionem Dei quantum ad ac- nisi dnplcx regula, scilicet ratio ot lex
tum ct sic virtutes morales et inteliectuales
; aetcriia, nt supra dictum est. Scd virtutcs
pracccdnnt dona; quia per hoc quod homo perficiunt hoiiiincni iii ordine ad rationcm,
bene se habct circa rationem propriam, dona autem iii ordinc ad legcm a'teriiain
disponitur ad hoc qiiod se bene habcat in Spiritus sancti, ut cx dictis patct. Ergo non
ordine ad Dcum. potest esse aliquid aliiid pcrtincns ad rccti-
Ad tertium diccndum, (juod sapientia et tudinom voluntatis hunianai praeter virtu-
 :

QUM^T. LXIX, ART. I ET II. 431

tes et dona. Non ergo beatitudines ab eis tanquam perfectioribus, attribuit eas donis
distinguuntur. Spiritus sancti.
3. Praeterea, in enumeratione beatitudi- Ad secundum dicendum, quod ratio illa

num ponitur mititas et justitia et misericor- probat quod non sunt alii habitus rectifican-
dia, quae dicuntur esse queedam virtutes. tes humanam vitam preeter virtutes et dona.
Ergo beatitudines non distinguuntur a donis Ad tertium dicendum, quod mititas acci-
et virtutibus. pitur pro actu mansuetudinis. Et simiUter
Sed contra est, quod quaedam enumeran- dicendum est de justitia et misericordia. Et
tur inter beatitudines, quse nec sunt virtutes quamvis hsec videantur esse virtutes, attri-
nec dona, sicut paupertas et luctus et pax. buuntur tamen donis, quia etiam dona per-
Differunt ergo beatitudines a virtutibus et a ficiunt homines circa omnia circa quae per-
donis. ficiunt virtutes, ut dictum est.
Respondeo dicendum, quod, sicut supra CoNCLUsio. — Beatitudines distinguuntur a vir-
dictum est, beatitudo est ultimus fmis hu- tutibus et donis, sicut actus distinguuntur ab
manae vitee. Dicitur autem' aliquis jam habitibus (6).

fmem habere propter spem finis obtinendi.

Unde et Philosoplius dicit in I Ethic, c. ix, ARTICULUS II.

ad fui., quod « pueri dicuntur beati propter
spem; » et Apostolus dicit Rom., vm, 24
Spe autem de fme
salvi facti sumiis. Spes
consequendo insurgit ex hoc quod aUquid
convenienter movetur ad fmem, et appro-
pinquat ad ipsum; quod quidem fit per ali-
quam actionem. Ad finem autem beatitudinis
movetur aliquis et appropinquat per opera-
tiones virtutum, et praecipue per operationes
donorum, si loquamur de beatitudine ffiter-
na, ad quam ratio non sufficit, sed in eam
inducit Spiritus sanctus, ad cujus obedien-
tiam et sequelam per dona perficimur.
Et ideo beatitudines distinguuntur qui-
dem a virtutibus et donis, non sicut habitus
ab eis distincti, sed sicut actus distinguun-
tur ab habitibus («).
Ad primum ergo dicendum, quod Augus-
tinus et Ambrosius attribuunt beatitudines
donis et virtutibus, sicut actus attribuuntur
habitibus. Dona autem sunt eminentiora
virtutibus cardinaUbus, ut supra dictum est.
Et ideo Ambrosius, exponens beatitudines
turbis propositas attribuit eas virtutibus
, serm. Dom. in monte, cap. i, col. 1231, t. 3.
cardinalibus ; Augustinus autem, exponens
beatitudines discipuUs propositas in monte,
Utrum prsemia quse attribuuntur beatitu-
:
dinibus, ad hanc vitam pertineant.
Ad secundum sic proceditur. 4 Videtur
quod preemia quae attribuuntur beatitudini-
bus, nonpertineantadhancvitam. Dicuntur
enim aliqui beati propter spem prsemiorum,
ut dictum est. Sed objectum spei beatitudo
est futura. Ergo prsemia ista pertinent ad
vitam futuram.
2. Prseterea, Luc, vi, 25, ponuntur quse-
dam poense per oppositum ad beatitudines,
cum dicitur : Vse vobis qui saturati estis,
quia esurietis ; vse vobis qui ridetis nunc,
quia lugebitis etflebitis. Sed istse poense non
intelUguntur in hac vita, quia frequenter
homines in hac vita non puniuntur, secun-
dum illud Job, xxi, 13 : Ducunt in bonis dies
suos. Ergo nec praemia beatitudinum perti-
nent ad hanc vitam.
3. Prseterea, regnum caelorum, quod po-
nitur prsemium paupertatis, est beatitudo
cselestis, ut Augustinus dicit in Ub. I De
Plena etiam saturitas nonnisi in futura vita
habetur, secundum iUud psal. xvi, 15 Sa- :

^ « enim. »
Ita cod.; Al. : Hyacinthus in iEthiopia invenitur coeruleum co-
Juxta Scotum, beatitudines sunl habituum
(a) lorem habens. — Arnoldus Hyacinthus lapis :

virtutum gradus. Henricus a Gandavo dicit eas a aquaticus, cujus color est ruffus, vel purpureus,
virtutibus.secundum diversos habitus differre. aut coeruleus. —
Solinus Hyacinthus nitore coe-
:

(6) Beatitudo est perfectus status operum, et ruleo lapis est pretiosus. » —
Unde lapis est aqua-
perficit statum ut attingat id q«od est perfectum, ticus... « in aqua hujus mortalis et fluxibilis vitse, »
et quamvis beatitudines sint octo, tameu unum sta- nitore coeruleo... « cselestis color. » Sed et in —
tum perficiunt perfectionis.
Beatitudo est sicut libro De naturis rerum legilur « Solidissimae duri- :

hyacinthus coelestis color perfectionis in aqua hujus tise esl, ita quod findi vel sculpi recusat, » in quo
mortalis et fluxibilis vitse.— Hjec Albertus Magnus, designatur « perfectus status operum. » Hsec quses-
Sup. Lucam. —
Ut autem intelligatur ista compa- tio de beatitudinibus iu Speculo morali Vincentii
ratio beatitudinis et hyacinthi,
notanda sunt quae de Bellovacensis rejicitur ad distinctionem viu par-
hyacintho dicuntur in Speculo naturalj: « Isidorus tis IV libri primi, post quEestionem de fructibus.
432 SUMMA THEOLOGICA.
tiabor, cum apparuerit gloria tua. Visio Ad primum ergo dicendum, quod spes
ctiam Dei, et mauilestatio filiationis divinse cst de futura bcatitudine sicut de ultimo
ad vitam futiiram pertinent, secundum fine; potcst etiam csse dc auxilio gratiae,
illud I Joan., ni, 2 Nvnc filii Dei sumus, et
: sicut de co quod ducit ad fiiiem, secundum
iiondum apparuit quid erimus : scimus Cjuo- illud psal. xxvii, 7 : In Deo speravit cor
niam cum apparuerit, similes ei erimus, meum, et adjutus sum.
quoniam videbimus eum sictiti est. Ergo Ad secundum dicendum, quod mali, etsi
prspmia illa pertinent ad vitam futuram. intcrdum in hac vita temporalcs pffinas non
Sed contra est quod Augustinus dicit in patiantur, patiuntur tamen spirituales. Unde
lib. I De serm. Dom. in monte, cap. iv, Augustinus dicit in I Confess., cap. xii,
col. 1233, t. 3 : (( Ista quidem in Iiac vita col. 670, t. 1 : (( Jussisti, Dominc, et sic est,
possunt compleri sicut completa csse in
, ut pcena sua sibi sit inordinatus animus. »

apostolis credimus; nam illa omnimoda in Et Philosophus dicit in IX Ethic, cap. iv,
angelicam formam mutatio, quse post*hanc sub fin., dc malis, quod (( contendit ipsorum
vitam promittitur, nuUis verbis exponi po- anima, hoc quidem huc trahit, illud autem
test. » illuc ; » et postea concludit : (( Si autem sic
Respondeo dicendum, quod circa ista pra?- miserum est malum
esse, fugienda est ma-
mia expositores sacrs Scripturai diversi- litia intense.Et simiUter e converso boni,
»

mode suiit locuti : quidam enim omnia ista etsi in hac vita quandoque non habeant cor-
pra^mia ad futuram beatitudinem pcrtinere poralia praemia, nunquam tameii deficiunt
dicunt, sicut Ambrosius, lib. V Super Lu- a spiritualibus etiam in hac vita, secundum
cam, § 61, col. 4738, t. 2. Augustinus vero, ilhid Matth., xix, 29, etMarc, x, 30 Cen- :

loc. sup. cit., dicit ea ad prffisentem vitam
pertinere. Chrysostomus autem in suis ho-
miliis, tiom. xv in Matth., col. 484, etc,
t. Id*, qua^dam eorum dicit pcrtinere ad
futuram vitam, quaedam autem ad pree-
sentcm.
Ad cujus cvidentiam considerandum
quod spes futurai beatitudinis potest esse in
nobis propter diio primo quidem propter : gnare. Possessio ctiam terrae significat
aliquam praiparationem vel dispositionem
ad futuram beutitudinem, quod est per mo-
dum meriti; alio modo por quamdam in-
choationcm imperfectam futura^ beatitudinis
iii viris sauctis etiam in hac vita. Alitcr enim
habetur spes fructificationis arboris, cum
vircscit frondibus; et
tuplum etiam in hoc saeculo.
accipiet...,
Ad tertium dicendum, quod omnia illa
praemia perfecte quidem consummabuntur
in vita futura, sed interim etiam in hac vita
quodammodo inchoantur. Nam regnum cae-
lorum, ut Augustinus dicit, loc. cit. in corp.,
est, potcst intclligi perfcclae sapicntiae initium,
secuiidum quod incipit in eis spiritus re-
airectum bonum auimae requiescentis per
desiderium in stabilitate hereditatis perpe-
tuae pcr terramsignificatae, Consolantur au-
tem in hac vita, Spiritum sanctum, qui
(( Paracletus, » id cst, consolator, dicitur,
participando. Saturantur etiam in hac vita
aliter, cum jam pri- cibo dc (luo Dominusdicit, Joan., iv, 34
illo :

mordia fructuum incipiiint apparerc. Meus ciOus est ut faciam volwitatem Patris
Sic igitur ca quai in bcatitu(bnibus tan- nici. Inhac ctiam vita conscqunntur hoini-
guntur tanquam mcrita, sunt quaedam pre- nes misericordiam Dei in hac etiain vita, ;

parationes vel dispositioncs ad bcatitudiiicm purgato oculo per donum intcillcctus, Dcus
vel perfcctam vel inchoatam; ea vcro qua>, quodamniodo videri potest similitcr ctiam ;

ponuntur tanquam pra^mia, possunt essc iii hac vita qui motus suos pacificant ad
vcl ipsa beatitudo perfccta, ct sie pcrtinent similitudinem Dei accedentcs filii Dci nomi-
ad futuram vitam ; vcl aliqua inchoalio bea- nantur. Tamen haec perfectius erunt in pa-
titudinis, sicut est in viris sanctis^, ct sic tria.
praimia pcrlincntad pra^scntcm vitam. Cum CoNCLUsio. — Oinnia qu.nc in boatitudinibus
onini ali(juis incipit proticcre in actil)us vir- ponnntui' lanquain pneniia, jjossiuit ess(; vel ipsa
tutuin ct donorum, potest sperari dc eo quod ])(;atiludu ixTlocla, ol sic ad 1'ulurain vilam poi'li-
pervenict ad perfectionem via; et ad perfcc- nonl; vol aliqua boatiUulinis inchuatio, ol sic ad
tionem patriae. praiscntem vitam spectant (a).

'
Scilicel (idil. Vivfes. — ' Al. : « perfeclis. » rcgno boalorum, de omui domo Doi, ubicnmque
(a) Uegnum cailoium inlelligitur do ipso .Tlerno sil, do clauslro, si lauieu, ul ailllugo a S Cbaro,
 .

QUiEST. LXIX, ART. III. 433

ARTICULUS
Utrum convenienter enumerentur
tudines.
Ad tertium sic proceditur. 1. Videtur
quod inconvenienter enumerentur beatitu-
clines. Attribuuntur enim beatitudines donis,
ut dictum est. Donorum autem quaedam
pertinent ad vitam contemplativam, scilicet
sapientia et intellectus. Nulla
quod triphcem beatitudinem ahqui posue-
III. runt. Quidam enim posuerunt beatitudinem
in vita voluptuosa, quidam in vita activa,
beati-
quidam vero in vita contemplativa. Hae au-
tcm tres beatitudines diversimode se habent
ad beatitudinem futuram, cujus spe dicimur
hic beati. Nam beatitudo voluptuosa, quia
falsa est, et rationi contraria, impedimen-
tum est beatitudinis futurae. Reatitudo vero
activse vitae dispositiva est ad beatitudinem
autem beati- futuram. Beatitudo autem contemplativa, si

tudo ponitur in actu contemplationis, sed sit perfecta , est essentiahter ipsa futura
omnes in his quae pertinent ad vitam acti- beatitudo ; si autem est imperfecta, est quae-
vam. Ergo insufficienter beatitudines enu- dam inchoatio ejus. Et ideo Dominus primo
merantur. quidem posuit quasdam beatitudines quasi
2. Praeterea, ad vitam activam non solum removentes impedimentum voluptuosae bea-
pertinent dona exequentia, sed etiam quae- titudinis. Consistit enim voluptuosa vita in
dam dona dirigentia, ut scientia et consi- duobus primo quidem in affluentia exte-
:

lium. Nihii autem ponitur inter beatitudines riorum bonorum, sive sint divitiae, sive sint
quod actum scientige vel consihi
directe ad honores a quibus quidem retrahitur homo
;

pertinere videatur. Ergo insufficienter bea- per virtutem, sic ut moderate eis utatur;
titudines tanguntur ' per donum autem excellentiori modo, ut
3. Prseterea, inter dona exequentia in scihcet homo totahter ea contemnat. Unde
vita activa timor ponitur ad paupertatem primabeatitudoponitur, Matth., v, 3 Beati :

pertinere ;
autem videtur pertinere ad
pietas pauperes spiritu ; quod potest referri vel ad
beatitudinem misericordiae. Nihil autem po- contemptum divitiarum, vel ad contemptum
nitur directe ad fortitudinem pertinens. Ergo honorum, quod fit per humilitatem. Se-
insufficienter enumerantur beatitudines. cundo vero voluptuosa vita consistit in se-
4. Praeterea, in sacra Scriptura tanguntur quendo proprias passiones sive irascibilis,
multae ahae beatitudines, sicut Job, v, 17, sive concupiscibilis. A sequela autem passio-
dicitur Beatus homo qui corripitur a Deo;
: num irascibihs retrahit virtus, ne homo in
et sic in psal. i, 1, dicitur : Beatus vir qui eis superfluat secundum regulam rationis;
non abiit in consilio impiorum ; et Pro- donum autem excellentiori modo, ut scihcet
'

Homo. Beatus vir qui invenit sapien-

verb., ni, 13 :
*
homo secundum voluntatem divinam totali-
tiam. Ergo insufficienter beatitudines enu- ter ab eis tranquillus reddatur ; uiide se-
merantur. cunda beatitudo ponitur Beati mites, v, 4. :

5. Sed contra, videtur quod superflue A sequela vero passionum concupiscibihs

enumerentur. Sunt enim septem dona Spi- retrahit virtus, moderate hujusmodi passio-
ritus sancti beatitudines autem tanguntur
: nibus utendo; donum
vero eas, si necesse
octo. fuerit, totahter abjiciendo; quinimo, si ne-
6. Praeterea, Luc, vi, ponuntur quatuor cessarium fuerit, voluntarium luctum assu-
tantum beatitudines. Superflue ergo enu- mendo. Unde tertia beatitudo ponitur Beati :

merantur septem vel octo in Matth., v. qui lugent, v, 5.

Respondeo dicendum, quod beatitudines Activa vero vita in his consistit praecipue
istae convenientissime enumerantur. quae proximis exhibemus vel sub ratione
Ad cujus evidentiam est considerandum, debiti, vel sub ratione spontanei beneficii.

claustrum est regnum coelorum. Terra intelligitur Saturabuntur, quando mensse Domini accum-
de terra viventium, de ipso liomine miti, de terra bentium intellectum lux divinae veritatis implebit
ad litteram. et atfectum lex divinse bonitatis.
Quinque sunt genera lacrymarum, pro incolatu Deumvidebunt sive immediate, sive mediantibus
hujus miserise, pro commissione culpse proprife, creaturis, sed facilius ac lucidius quam cfeleri.
pro borrore gehennse, pro desiderio patrise, pro Filii Dei, id est similes Deo.
peccalis et miseriis proximorum; inde quinque Hic autem articulus in Summa theologica D. Tho-
consolationes, depressio inimicorum, plena remis- mae, secundus quaestionis, in Speculo morali Vin-
sio , evasio pcense , adeptio glorise ,
profectus fra- centii Bellovacensis tertius est distinctionis.
trum. •
Al. : « enumerantur. »

II. 2b
 m SUMMA THEOLOGICA.
Et ad primum
qiiidcm nos virtus disponit, tantur inter beatitudines actus donorum
ut ea quae debemus proximis, non recuse- dirigentium in vita activa, quos scilicet eli-
mus exhibere, quod pertinet adjustitiam; ciunt; sicut consiliari est actus consilii, et
donum autera ad hoc ipsum abundantiori judicare est actus scientiae ; sed magis attri-
quodam affectu nos inducit, ut scilicet fer- buuntur eis actus operativi, in quibus di-
venti desiderio opera justitiae impleamus, rigunt; sicut scientiae kigere, et consilio
sicut ferventi desiderio esuriens et sitiens misereri.
cupit cibum vel potum. Unde quarta beati- Ad
tertium dicendum, quod in attribu-
tudo ponitur Beati qui esuriunt et dtiunt
: tione beatitudinum ad dona possunt duo
justitiam, v, 6. Circa spontanea vero dona considerari quorum unum est conformitas
:

nos perficit virtus, ut illis donemus quibus materiae ; et secundum hoc primae omnes
ratio dictat esse donandum, puta amicis aut quinque beatitudines possunt attribui scien-
alias'nobis conjunctis; quod pertinet ad tiae et consilio tanquam dirigentibus ; sed
virtutem liberalitatis sed donum propter
; inter dona exequentia distribuuntur ita ;

Dei reverentiam solum necessitatem consi-
derat in his quibus gratuita beneficia prae-
stat.Unde dicitur Lucae, xiv, 12 Cum facis
prandium aut ccenam, noli vocare amicos
scilicet quod esuries et sitis justitiae, et etiam
misericordia, pertineant ad pietatem, quee
: perficit hominem in his quae sunt ad alte-
rum mititas autem ad fortitudinem. Dicit
;

*Neque aut fratres* tuos, etc, sed voca pauperes et enim Ambrosius, lib. V Super Lucam, §67,
fratres.
f^gf^figs^ etc, quod proprie est misereri. Et col. 1739, t. 2, quod « fortitudinis est iram
ideo quinta beatitudo ponitur Beati mise- : vincere, indignationem cohibere, » est enim
ricordes, v, 7. fortitudo circa passiones irascibilis. Pauper-
Ea vero quae ad contemplativam vitam tas vero et luctus pertinent ad donum timo-
pertinent, vel sunt ipsa beatitudo finalis, vel ris, quo homo se retrahit a cupiditatibus et
non ponuntur
aliqua inchoatio ejus; et ideo delectationibus mundi. Alio modo possumus
tanquam merita, sed tan-
in beatitudinibus in his beatitudinibus considerare motiva
quam praemia. Ponuntur autem tanquam ipsarum ; et sic quantum ad aliqua eorum
merita effectus activae vitae, quibus homo oportet aliter attribuere enim ad : praecipue
disponitur ad contemplativam vitam. Effec- mansuetudinem movet reverentia ad Deum,
tus autem activae vitae, quantum ad virtutes quae pertinet ad pietatem ad lugendum au- ;

et dona, quibus homo perficitur in seipso, tem movet praecipue scientia per quam
est munditia cordis, ut scilicet mens homi- homo cognoscit defectus suos et rerum
nis passionibus non inquinetur. Unde sexta mundanarum, secundum illud Eccl., i, 18 :

beatitudo ponitur Beati mundo corde, v,

: Qui addit scientiam, addit et dolorem* ; ad *Laho-
8, Quantum vero ad virtutes et dona quibus esuriendum autem justitiai opera praecipuc '^"'-

homo perficitur in comparatione ad proxi- movetanimi fortitudo; ad miserendum vero

mum, effectus activae vitae est pax, secun- praecipue movet consilium Dei, secundum
dum illud Isaia*, xxxn, 17 Opus justitiae : illud Dan., iv, 24 Consilium mewn regi
:

pax. Et ideo septima beatitudo p.onitur : placeat ; peccata tiia eleemosynisredime, et

Beati pacifici, v, 9. iniquitates tuas misericordiis paupenim Et .

Ad primum ergo diccndum, quod actus hunc modum attributionis sequitur Augus-
donorum pertinentium ad vitam activam tinus in lib. 1 De serm. Domini in monte,
exprimuntur in ipsis meritis; sed actus do- cap. iv, col. 123-4, t. 3.
norum pertinentium ad vitam contemplali- Ad quartum dicendum, quod necesse est
vara exprimuntur in praeiniis, ratioiie jain beatitudiues oiimes quie in sacra Scriptura
dicta. Videre enira Deura respondet dono poiiuntur, ad has reduci vel quantum ad
intellectus, et conformari Deo quadam filia- racrita, vel quantum ad pra>mia, quia ne-
tione adoptiva, pertinet ad donum sapientiaB. cessc cst quod omnes pertineant aliquo
Ad sccundura diccnduni, quod in his quae modo ad vitam activani vel ad vitam con-
pertinent ad activam vitain, cognitio non leniplativara. Undc quod dicitur : Bcatus
qnaeritur propter seipsara, sed propter opc- vir qui corripitur a Domino*, pertinet ad * Deo.
rationera, ut etiara Pbilosopbus dicit in II beatitudineni luctus : quod vero dicitur :

Ethic, cap. n, in princ. Et ideo quia l)cati- Beatus vir qui non abiit in conci/io impio-
tiido alif[uid ultiraum importat, non compu- rum, portinet ad munditiara cordis quod :

' Parm. : « aliis. »

 ; ; . ;

QUtEST. LXIX, ART. III ET lY 435

vero dicitur Beatus vir qui invenit sapien-

: bene quantum ad cordis jucunditatem, et
tiam, pertinet ad prsemium septimae beati- hoc excludit tertio dicens Beati qui nunc :

tudinis. Et idem patet de omnibus aliis quae fletis, VI, 2J . Quartum est exterior hominum
possent induci. favor hoc exchidit quarto dicens Beati
, et :

Ad quintum dicendum, quod octava bea- eritis cwn

vos oderint homines, vi, 22. Et,
titudo est quaedam confirmatio et manifesta- sicut Ambrosius dicit, ubi supra, § 64 et 67,
tio omnium preecedentium. Ex hoc enim ((paupertas pertinet ad temperantiam, quse
quod aliquis est firmatus in paupertate spi- illecebrosa non quserit esuries ad justitiam, ;

ritus et mititate, et aliis sequentibus, prove- quia qui esurit, compatitur, et compatiendo
nit quod ab his bonis propter aliquam largitur; fletus ad prudentiam, cujus est
persecutionem non recedit. Unde octava flore occidua pati odium hominum, ad
:

beatitudo quodammodo ad septem prsece- fortitudinem'. »

dentes pertinet. CoNCLUsio. — Convenienti quodam numero

Ad sextum dicendum, quod Lucas narrat expressse fucrunt beatitudines actibus virtutum
sermonem Domini factum esse ad turbas. et donis respondentes, Matth., cap. v (a).

Unde beatitudines enumerantur ab eo secun-

dum capacitatem turbarum ,
quae solam ARTICULUS IV.
voluptuosam et temporalem et terrenam
beatitudinem noverunt. Unde Dominus per Utrum prsemia heatitudinum convsenienter
quatuor beatitudines, quatuor excludit quse enumerentur
ad prsedictam beatitudinem pertinere vi-
dentur. Quorum primum est abundantia Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur
bonorum exteriorum quod exchidit per , quod prsemia beatitudinum inconvenienter
hoc quod dicit Beati pauperes, Luc, vr,
: enumerentur. In regno enim caelorum, quod
20. Secundum est quod sit bene homini est vita aeterna, bona omnia continentur.
quantum ad corpus in cibis, et potibus, Posito ergo regno cselorum, non oportuit
et aliis hujusmodi et hoc excludit per
: alia prsemia ponere.
secundum quod ponit Beati qui esuri- : 2. Prseterea , regnum cselorum ponitur
tis, VI, 21. Tertium est quod sit homini pro prsemio et in prima beatitudine et in

^Plenius in textu D Ambrosii. cselo ei in terra

(a)Omnis miseria est propter prsesentiam discon- Sexta huic petitioni adveniat regnum tuum:

venientis rei et nocentis, vel propter absenliam Septima huic petilioni sanctificelur nomen tuum.
:

convenientis et proficientis, sic beatitudo ex ab- Prima exsufflat spiritum superbise, secunda spi-
sentia mali et prsesentia boni. Docens igitur sum- ritum invidiae, tertia spiritum irse, quarta spiritum
mus Magister viam ad perfectam beatitudinem, acedise, quinta spirilum avaritise, sexta vitium gu-
septem ponit virtutes, quarum quatuor hominem Ise, septima spiritum luxurise. Hgec ex Hugone —
interiorem mundant a malo, quatuor sequentes a S. Charo qui mentem suam fusius evolvit.
mundatum ordinant et informanf. Paupertas enim Secundum aulem Albertum Magnum « Altende :

purgat concupiscibilem mititas quietat irascibi-

; quod Lucas non ponit nisi quatuor beatitudines,
lem; luctus ex scientia vim rationabilem illumi- cum Matthseus ponat octo. Lucas enim non ponit
nante derivatur; et ex eadem scientia patientia aliquam nisi quse actum habet respectu seternitatis,
derivans idem facit in concupiscibili quam pauper- et nullam ponit penes actum specialis virtulis.
tas, in irascibili quod mititas. Esuries autem jus- Matthgeus autem ponit et istas, et quae penes quas-
titise vim concupiscibilem ordinat, et informat; dam speciales virtutes accipiuntur. Paupertas enim
misericordia irascibilem compatiendo miseris ; non est specialis virtus sed potius consideratio,

munditia cordis per donum intellectus rationabilem quod niliil prsesentium prsestet sufficientiam. Et
illustrat;pax id est sapientia, omnes quietat et
, ideo suspirat ad alia bona tanquam in prsesentibus
pacificat.Prima beatitudo adaptatur dono timoris, insufficiens et destituta. Esuries autem est ad vere
secunda dono pietatis, tertia dono scientife, quarta reficiens bonum, et luctus ad vere consolans. Per-
dono fortitudinis, quinta dono consilii, sexta dono secutionis autem sufferenlianon tam fortitudinis est
intellectus, septima dono sapientiae. quam etiam fortissimi affectus illius boni ditantis et
Prima respondet huic petitioni orationis domi- reficientis etiam, consolantis ne amitlatur id quod
nicse : sed lihera nos a malo; habetur de ipso. Matihseus autem considerat tam
Secunda huic petitioni et ne no$ inducas in ten-
: ista quam ea quse disponunt ad ipsa, sicut mansue-
tationem; tudo, quse disponit ad patientiam misericordia, quse ;

Tertia huic petitioni et dimitte nobis debita nostra

: disponit ad lucfum compassionis; rounditia cordis,
sicut et nos dimittimus debitoribus nostris; quse disponit ad visionem vere ditanfis el Isetifi-
Quarta huic petitioni : pancm nostrum quotidia- cantis ;
pacificatio, quae ajquaniraitatem dat in ad-
num da nobis hodie versis. TaUa autem non considerat Lucas, qui non
Quinla huic petitioni : fiat voluntas tua sicut in nisi perfectissima coUigit. »
 ;

43G SUMMA THEOLOGICA.

octava. Ergoeadem ratione debuit poni in dunt etiam aliqui ab operibus misericordise,
omnibus. ne se immisceant miseriis alienis et ideo ;

3. Prseterea, in beatitudiuibus proceditur Dominus misericordibus repromittit miseri-

ascendendo, sicut Augustinus dicit lib I De cordiam per quam ab omni miseria libe-
serm. Dom. in monte, cap. iv, col. 1234, rentur.
t. 3. In praemiis autem videtur procedi Alige vero duee ultimee beatitudines perti-
descendendo nam possessio terrae est minus
; nent ad contemplativam felicitatem seu bea-
quam regnum caelorum. Ergo inconvenien- titudinem et ideo secundum convenien-
;

ter hujusmodi prsemia assignantur. tiam dispositionum quse ponuntur in merito

Sed contra est auctoritas ipsius Domini praemia redduntur. Nam munditia oculi
prsemia hujusmodi proponentis. disponit ad clare videndum unde mundis ;

Respondeo dicendum, quod praemia ista corde divinavisio repromittitur. Constituere

convenientissime assignantur, considerata vero pacem vel in seipso, vel inter alios,
conditione beatitudinum secundum tres manifestat hominem esse Dei imitatorem,
beatitudines supra assignatas. qui est Deus unitatis et pacis et ideo pro ;

Tres enim primae beatitudines accipiun-
tur per retractionem ab his in quibus vo-
luptuosa beatitudo consistit quam homo
desiderat quaerens id quod naturaliter de-
,
praemio redditur ei gloria divinae filiationis,
quae est in perfecta conjunctione ad Deum
,
per sapientiam consummatam.
Ad primum ergo dicendum quod, sicut ,

sideratur, non ubi quaerere debet, scilicet in Chrysostomus dicit Hom. xv in MattJi.,% v,
Deo, sed in rebus temporalibus et caducis; et col. 488, t. 41 ', omnia prsemia ista unum
ideo praemia trium primarum beatitudinum sunt in re, scilicet beatitudo aeterna quam ,

accipiuntur secundum ea quae in beatitudine intellectushumanus n6n capit et ideo opor- :

terrena aliqui quaerunt. Quaerunt enim ho- tuit quod per diversa bona nobis nota des-
mines in rebus exterioribus scilicet divitiis , criberetur observata convenientia ad me-
,

et honoribus excellentiam quamdam et

, rita, quibus praemia attribuuntur.
abundantiam quorum utruraque importat
: Ad secundum dicendum, quod, sicut oc-
regnum caelorum, per quod homo consequi- tava beatitudo est firmitas quaedam omnium
tur excellentiam et abundantiam bonorum beatitudinum, ita debentur ei omnium bea-
in Deo; et ideo regnum c«Iorum Dominus titudinum prajmia; et ideo redit ad caput,
pauperibus spiritu repromisit. Quaerunt au- ut intelligantur ei consequenter omnia
tem homines feroces et immites per litigia praimia attribui.
securitatem sibi acquirere, inimicos
et bella Vel secundum Ambrosium, lib. V In Luc,
suos destruendo unde Dominus repromisit
;
§ 61 col. 1738 t. 2, pauperil)us spiritu re-
, ,

mitibus securam et quietam possessionem promittitur regnum c«Iorum quantum ad

terr« viventium per quam significatur , gloriam aniniffi sed passis persecutionem
,

soliditas seternorum bonorum. Quaerunt au- in corpore quantum ad gloriam corporis.

tem homines in concupiscentiis et delec- Ad tertium dicendum, quod etiam pramia
tationibus mundi habere consolationem secundum additionem se habent ad invi-
contra prasentis vitae labores et ideo Do- ; cem nam plus est possidere terram regni
;

minus consolationem vit» lugentibus repro- caelorum ,

quam simpliciter habere ; multa
niittit. enim habcnms quse non firmiter ct pacifice
vero duae beatitudines pertinent ad
Aliae possidemus. Plus est etiam consolari in
opera activffi beatitudinis quae sunt opera regno quam habere et possidere multa
, ;

virtutum ordinantium hominem ad proxi- cnimcum dolore possidenms. Plus est etiam
mum a quibus operibus aliqui rctrahuntur
; saturari , quam simpliciter consolari ; nam
propter inordinatum amorem proprii boni saturitas abundantiam consolationis impor-
et ideo Dominus attribuit iila praemia his tat. Misericordia vcro excedit saturitatem,
beatitudinibus propter quae homincs ab eis
, ut plus scilicet homo accipiat quam nierue-
discedunt. Discedunt cnim aliqni ab opori- rit vel dosiderare potuerit. Adhuc autoni
bus justitiffi non roddontos dohitum
sod , majus est Doum
vidore; sicut major est qui
potius aliena rapientcs, ut bonis tomporali- in curia regisnon solum prandet, sod etiam
bus reploantur ot idoo Dominus osurionti-
; faciem rogis videt sununam autem dignita-
;

bus justitiam saturitatem ropromisit. Disce- tom in domo regia fdius regis habet.
* Scilicel edil. Vivfes.
 ;

QU^ST. LXIX, ART. IV, ET QUJIST. LXX, ART. I. 437

CoNCLUsio. —
Quoniam in beatitudinum enu- metit , mercedem accipit, et fructum con-
meratis praimiis, evangelista convenientiam ad gregat* in vitam seternam. Ergo ipsi actus *congre
merita, quibus prsemia tribuuntur, observavit nostri non dicuntur fructus. 9°*
beatitudinum prtemia convenientissime expressa 2. Prseterea sicut Augustinus dicit in
,

esse fatendum est (a).

X De Trinit., cap. x, § 13, col. 981 t. 8, ,

« fruimur cognitis in quibus voluntas ipsa

,

QUiESTIO LXX. delectata conquiescit. » Sed voluntas nostra

DE FRUCTIBUS SPIRITUS SANCTI (6).

non debet conquiescere in actibus nostris

(Et quatuor quseruntur.) propter se. Ergo actus nostri fructus dici
non debent.
Deinde considerandum est de fructibus, 3. Prseterea, iiiter fructus Spiritus sancti
et circa hoc quaeruntur quatuor 1° utrum : enumerantur ab Apostolo aliquse virtutes,
fructus Spiritus sancti sint actus utrum ; 2° scilicet charitas mansuetudo fides et casti-
, ,

difTerant a beatitudinibus 3" de eorum nu- ; tas. Virtutes autem non sunt actus, sed ha-
mero 4° de oppositione eorum ad opera
; bitus, utsupra dictum est. Ergo fructus non
carnis. sunt actus.
Sed contra est quod dicitur Matth., xii,
ARTICULUS PRIMUS. 33 :Ex fructibus * arbor cognoscitur , id *Ex
/"''"'^f"*
est, ex operibus suis homo, ut ibi exponitur
Utriim fructiis Spiritus sancti, quos Apos-
tolus nominat ad Galat., v, sint actus. a sanctis. Ergo ipsi actus humani dicuntur
fructus.
Ad primum sic Videtur
proceditur. 1. Respondeo dicendum, quod nomen fruc-
quod fructus Spiritus sancti, quos Apostolus tus a Gorporalibus ad spiritualia est transla-
nominat ad GaL, v non sint actus. Id enim
, tum. Dicitur autem in corporalibus fructus
cujus est alius fructus non debet dici fruc-
, id quod ex planta producitur, cum ad per-
tus; sic enim in infinitum iretur. Sed ac- fectionem pervenerit , et quamdam in se
tuum nostrorum est aliquis fructus; dicitur suavitatem habet.
enim Sap., ni, 15 : Bonorum laborum glo- Qui quidem fructus ad duo comparari
riosus est fructus ; et Joan., iv, 36: Qui potest;scilicet ad arborem producentem

[a) Octava beatitudo communis omnibus. est cordi gloria, sicut dicitur Habenti dabilur, et
:

Nibil enim Verus

est nisi probatio supradictarum. abundabit.
enim pauper, verus mitis, verus lugens, verus mi- Mundo corde promiltitur visio Dei, ut qui mun-
sericors, verus justus, verus mundus, verus pacifi- dum habet oculum mentis clare videat Deum. Et
cus tribulatione probatus, et purior, et fortior effi- hoc omnibus prsecedentibus majus est, sicut ille
citur, sicut aurum in fornace. Et inde sicut est qui in curia regis prandet et saturatur, dignior ju-
ascensus in virtutibus, sic et in remunerationibus. dicatur, quia facie ad faciem regem videt.
Pauperibus datur regnum cselorum quia minus ,
Sed inter omnes et summus et maximus judica-
non potest haberi quam id quod est commune om- tur qui regis filius nominatur, quam dignitatem
nibus bonis, et omnium prsemium generale. Diffe- habent pacifici.
renter tamen habent regnum prima et octava vir- (6) Fructus Spiritus est gustus dulcedinis beato-
tus. Prima habet in spe, octava in re. Qui enim rum, et perficit dulcorem gustus ut desideretur
pro Christo terrena abjiciunt, non statim cum mo- finiri exilium. Perfecta gratia habet virtutem in
riuntur evolant, sed quandoque igne purgantur; summo, donum in adjutorio, beatitudinem in per-
qui vero pro Christo moriuntur, statim ascendunt fectione, et fructum in gustu. Et licet dona sint
in cselum, quia falce martyrii resecatur quicquid septem, una tamen est ratio adjutorii virtutum; et
purgandum invenitur. quamvis beatitudines sint octo, tamen unum sta-
Mitibus qui se hic recte possederunt congruit tum perficiunt perfectionis et licet fructus duo-
;

possidere regnum, quod plus est quam habere. decim, tamen unum gustum ingerunt dulcedinis
Multa enim habere dicimur quse non possidemus, seternse. Fructus est sicut amethystus, rubor, sci-
quia statim amittimus, vel quia nostra non sunt. licet, cselestis in obscuritate mortalitatis terrense.
Lugenti promittitur consolatio, quod plus est Hsec Albertus Magnus. —
Ut autem intelligatur
quam possidere regnum. Plus enim est gaudere in comparatio fructus et amethysti notanda sunt qua;
regno quam possidere multi enim multa cum do-
; dicit in Speculo naturali Vincentius Bellovaceusis :

lore et timore possident. « Isidorus Amethystus indicus inter purpureas

:

Esurienti justitiam promittitur saturitas, et hoc gemmas tenet principatum. Causam nominis ejus
etiam plus est, quia majus est saturari in palatio reddunt, quia sit in ejus purpura quoddam non
quam gaudere in eo. igneum in toto, sed vini colorem habens. Ex —
Misericordi promittitur misericordia, ut plus re- libro De nalura rerum : Amethystus est qusedam
cipiat in prsemio quam habuit in merito; et hoc velut gutta vini rubei aqua corrupta. » Et sic in
plus est. Ultra enim saturitatem dabitur miseri- hac vita fructus.
438 SUMMA THF^OLOGICA.
ipsum , et ad hominem
qui fructum ex ar- ,
designat causam formalem, et sic propter se
bore adipiscitur. Secuudum hoc igitur no- aliquis potest delectari in omni eo quod de-
men fructus in rebus spiritualibus dupliciter lectabile est secundum suam formam sicut :

accipere possumus uno modo ut dicatur : , patet quod infirmus delectatur in sanitate
fructus hominis, quasi arboris, id quod propter se, sicut in flne ; in medicina autem
ab eo producitur alio modo, ut dicatur ; suavi,non sicut in fme, sed sicut in habente
fructus hominis id quod homo adipiscitur. saporem delectabilem : in medicina autem
Nonautem omne id quod adipiscitur homo, austera nullo modo propter se, sed solum
habet rationem fructus sed id quod est , propter aUud. Sic igitur dicendum est, quod
ultimum delectationem habens. Habet enim in Deo delectari debet homo propter se sicut
homo agrum et arborem, qiiffi fructus non propter ultimum finem; in actibus autem
dicuntur, sed solum id quod est ultimum, virtuosis non sicut propter flnem, sed prop-
quod scilicet ex agro et arbore homo inten- ter honestatem, quam continet delectabilem
dit habere. Et secundum hoc fructus homi- in virtuosis '. Unde Ambrosius dicit, lib. De
nis dicitur ultimus hominis flnis, quo debet Paradiso\ cap. xni, § 64, col. 325, t. 1,
frui. quod opera virtutum dicuntur fructus,
<(

autem dicatur fructus hominis id quod

Si quia suos possessores sancta et sincera de-
ex homine producitur, sic ipsi actus humani lectatione reticiunt. »

fructus dicuntur. Operatio enim est actus Ad tertium dicendum quod nomina vir- ,

secundus operantis, et delectationem habet, tutum sumuntur quandoque pro actibus

si sit conveniens operanti. Si igitur operatio earum, sicut Augustinus dicit, Tract. xl in
hominis procedat ab homine secundum fa- Joaji., § 9, col. 1690, t. 3, quod « fldes est
cultatem suae rationis, sic dicitur esse fruc- credere quod non vides; » et lib.HI De doctr.
tus rationis («) si vero procedat ab homine
; christ., cap. x col. 72, t. 3, «charitas est
,

secundum altiorem virtutem quae est vir- ,

tus Spiritus sancti, sic dicitur esse operatio
hominis fructus Spiritus
dam divini seminis. Dicitur
9 Omnis qm nalus
: ex Deo,peccatum non
facit, quomam semen ipsius eo manet.
Ad primum ergo dicendum, quod cum
fructus habeat quodammodo rationem ul-
timi et finis nihil prohibet aUcujus fructus
,
motus animi ad diUgendum Deum et proxi-
mum. » Et hoc modo sumuntur nomina vir-
sancti, quasi cujus- tutum in enumeratione fructuum.
enim I Joan., ni,
(.,^,,,.,j,. _ SpiHtus sancti fructus, inquantum
est
^^ j^^^^^^^^^^^ q,^i^^^^ secundum facultatem su«
m rationis, sed secundum altiorem vim, quaj Spiritus
sancti virtus est, procedunt; actus humani dici
possunt.

esse aUum fructum sicut finis ad flnem or- , ARTICULUS II.

dinatur. Opera igitur nostra inquantum ,

^^^^^^ ^^.^^^^^ ^ beatitudinibus differant.
sunt effectus quidam Spiritus sancti in nobis
operantis, habcnt rationem fructus; sed in- Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur
quantum ordinantur ad finem vitse seternse, quod fructus a beatitudinibus iion differant.
sic magis habent rationem florum unde : Beatitudines enim attribuuntur donis, ut
dicitur Eccli., xxiv, 23 Flores mei fructus : supra dictum est. Sed doiia perficiunt ho-
honoris et honestatis. minem, secundum quod movetur a Spiritu
Ad secundum dicendum quod cum ,
dici- sancto. Ergo beatitudiiies ipsai sunt fructus
tur voluntas in aliquo propter se delectari, Spiritus sancti.
potest intelUgi dupliciter unomodo, secun- : habet fructus vitse
2. Praiterea, sicut se
dumquodly «propter, ndicitcausamflnalcm, a^tornai ad beatitudincm futuram quai est ,

et sic propter se noii delectatur aUquis nisi rei, ita se Iiabent fructus pra^sentis vitai ad
in ultimo fine ; alio modo, secundum quod beatitudinem prsesentis vita?, quae est spei.

'
codd. quos vidimus omnes. Cod. Alc.
Ita : Hugonem a Sanclo CharoIlunc Iructum requiro
:

« Quam
continent deleclabilem virtuosis. » Edil. : in vobis, ut scilicot in mentc, ot ra-
'^i-TvWa tidci sit

« quam continet delcctabile in virtuosis. ^> tione vestra. Fructus enini rationis, id osl animsB,
« Implicitc. Colligi eliam polesl ex libro De Isaac, id est rational)iles, sunt motus fidei, bona consilia
c. V, § i8 (!l -tO, col^ 5i5, t. 1. ct sancta desidoria. Vcl in rationc vestra, ut scilicet

be fruclibus rationis loquitur Paulus circa

(o) in compulatione vestra, cuni requiretur villicalio

fmem Epistolai ad Colossenses Requiro fnicliim : commissa vobis in die judicii, copiam bonorum
abundanlem in valionc ve$lra ; quasi diccrel, juxla operum habealis.
 QU^ST. LXX, ART.
Sed fructus vitse seterngB est ipsa beatitudo
futura. Ergo fructus vitse praesentis sunt
ipsae beatitudines.
3. Praeterea, de ratione fructus
sit quiddam ultimum et delectabile.
pertinet ad rationem beatitudinis ut supra
dictum est. Ergo eadem ratio est fructus et
beatitudinis. Ergo non debent ab invicem
distingui.
Sed contra, quorum species sunt diversae,
ipsa qupque sunt diversa. Sed in diversas
partes dividuntur et fructus et beatitudines,
ut patet per enumerationem utrorumque.
Ergo fructus differunt a beatitudinibus.
Respondeo dicendum, quod plus requiri-
tur ad rationem beatitudinis quam ad
nem fructus. Nam
ad rationem fructus suf-
ficit quod sit aliquid habens rationem ultimi
et delectabiUs. Sed ad rationem beatitudinis
ulterius requiritur quod sit aUquid perfec-
tum Unde omnes beatitudines
et excellens.
possunt dici fructus, sed non convertitur.
Sunt enim fructus qusecumque virtuosa
opera in quibus homo delectatur sed beati-
tudines dicuntur solum perfecta opera, quae
etiam ratione suee perfectionis magis attri-
buuntur donis quam virtutibus ut supra
dictum est.
Ad primum ergo dicendum, quod ratio illa
probat quod beatitudines sint fructus, non
autem quod omnes fructus beatitudines sint.
Ad secundum dicendum ,
ultimus et per-
vitae seternsB est simpliciter
fectus et ideo in nullo distinguitur a beati-
; vitee, afferens fructus duodecim.
tudine futura, Fructus autem prsesentis vitse
non sunt simphciter ultimi et perfecti; et
ideo non omnes fructus sunt beatitudines.
Ad tertium dicendum, quod aliquid am-
plius est de ratione beatitudinis quam de
ratione fructus, ut dictum est.
CoNCLUsio. — Quoniam omnia
in quibus homo delectalur, fructus,
beatitudines, nisi perfecta excellentiaque fuerint,
dici possunt; fructus a beatitudinibus differre ma-
nifestum est.
ARTICULUS III.
Utrum
fructus convenienter enumerentur
ah Apostolo.
Ad tertium sic proceditur.
quod Apostolus inconvenienter enumeret ad
Gal., V, duodecim fructus. Alibi enim dicit
esse tantum unum fructum prsesentis vitse,
secundum illud Rom., vi, 22 Habetis fruc- : tus est nobis.
II ET III. 439
tum vestrum in sanctificatiune ; et Isu,,
xxvn, Hic est omnis frucUis ut
9, dicitur :
* * Iste
^'""''^
auferatur peccatum. Non ergo ponendi
estquod suut duodecim fructus.
Sed hoc 2. Prseterea, fructus est qui ex spirituaU
, semine exoritur, ut dictum est, Sed Domi-
nus, Matth., xni, 8, ponit tripUcem terrse
bonse fructum ex spirituaU semine prove-
nientem scUicet centesimum, sexagesimum
,
et trigesimum. Ergo non sunt ponendi duo-
decim fructus.
3. Prseterea, fructus habet in sui ratione
quod sit ultimum et delectabile. Sed ratio
ista non invenitur in omnibus fructibus ab
Apostolo enumeratis patientia enim et lon-
;
ratio- ganimitas videntur in rebus contristantibus
esse; fides autem non habet rationem uUimi,
sed magis rationem primi fundamenti. Su-
perflue igitur hujusmodi fructus enumeran-
tur.
Sed contra, videtur quod insufficienter et
diminute enumerentur. Dictum est enim,
quod omnes beatitudines fructus dici pos-
; sunt. Sed non omnes hic enumerantur ni- ;
hil enim hic ponitur ad actum sapientise
pertinens, etmultarum aUarum virtutum.
, Ergo videtur quod insufficienter enumeren-
tur fructus.
Respondeo dicendum, quod numerus duo-
decim fructuum ab Apostolo enumeratorum
conveniens est; et possunt significari per
quod fructus duodecim fructus de quibus dicitur Apoc,
ult,, 2 Ex utraque parte fluminis lignum
:
Quia vero fructus dicitur, quod ex aliquo
principio procedit sicut ex semine vel radice;
attendenda est distinctio horum fructuum
secundum diversum processum Spiritus
sancti in nobis. Qui quidem processus atten-
ditur secundum hoc, ut primo mens homi-
virtuosa opera,
nis in seipsa ordinetnr secundo vero ordi-
;
non autem netur ad ea quse sunt juxta, tertio vero ad
ca quse sunt infra. Tunc autem bene mens
hominis disponitur in seipsa, quando mens
hominis bene se habet in bonis et in malis.
Prima autem dispositio mentis humanae ad
bonum est per amorem, qui est prima affec-
tio et omnium affectionum radix, ut supra
dictum est; et ideo inter fructus Spiritus
primo ponitur charitas, in qua specialiter
l. Videtur Spiritus sanctus datur, sicut in propria simi-
litudine, cum et ipse sit anior ; unde dicitur
Rom., Charitas Dei diffusa est in cor-
v, S :
dibus nostrisper Spiritum sanctum, qui da-
Ad amorem autem charitatis
 ;;;;

440 SUMMA THEOLOGICA.

ex iiecessitate sequitur gaudium; omnis actiones per modestiam, quse in oranibus
enim amans gaudet ex conjunctione amati dictis et factis modum observat quantum ad ;

charitas autem semper habet prsesentem interiores concupiscentias, per continentiam

Deum quem amat, secundum iUud I Joan., et castitatem, sive hsec duo distinguantur
IV, 16 Qiii manet in charitate, in Deo ma-
: per hoc quod castitas refrenat hominem ab
net, et Deus in eo. Unde sequela charitatis ilhcitis, continentia vero a hcitis; sive per
est gaudium. Perfectio autem gaudii estpax hoc quod continens patitur concupiscentias,
quantum ad duo primo quidem quantum
: sed non deducitnr, castus autem neque pati-
ad quietem ab exterioribus conturbantibus tur neque deducitur.
non euim potest perfecte gaudere de bono Ad primum ergo dicendum, quod sancti-
amato qui in ejus fruitione ab aliis perturba- per omnes virtutes, per quas etiam
ficatio fit
tur; et iterum qui perfecte cor habet in uno peccata toUuntur. Unde fructus ibi singula-
pacatum, a nullo aho molestari potest, cum riter nominatur propter unitatem generis,
alia quasi nihil reputet ; unde dicitur in ps. quod in multas species dividitur, secundum
cxvHi, 165: Pax mitlta diligentibus legem quas dicuntur multi fructus.
tuam, et non est illis scandalum, quia scili- Ad secundum dicendum, quod fructus
cet ab exterioribus non perturbantur quin centesimus, sexagesimus et trigesimus non
Deo fruantur. Secundo quantum ad seda- diversificantur secundum diversas species
tionem desideriii fluctuantis non enim : virtuosorum actuum, sed secundum diversos
perfecte gaudet de aliquo, cui non sufficit id perfectionis gradus etiam unius virtutis si- ;

de quo gaudet. Haec autem duo importat cut continentia conjugalis dicitur significari
pax, sciUcet ut neque ab exterioribus pertur- per fructum trigesimum ; continentia vidua-
bemur, et ut desideria nostra conquiescant lis per sexagesimum ; virginalis autem per

in uno. Unde post charitatem et gaudium centesimum. Et aUis etiammodis sancti dis-
tertio ponitur pax. In malis autem bene se tinguunt tres evangelicos fructus secundum
habet mens quantum ad duo primo quidem : tres gradus virtutis ; et ponuntur tres gra-
ut non perturbetur mens per imminentiam dus, quia cujusUbet rei perfectio attenditur
malorum, quod pertinet ad patientiam; se- secundum principium, medium et finem.
cundo ut non perturbetur in dilatione bono- Ad tertium dicendum, quod hoc ipsum
rum, quod pertinet ad longanimitatem quod est in tristitiis non perturbari, rationem
nam carere bono habet rationem mali, ut di- delectabilis habet ; et fides, etiamsi accipiatur
citur in V Ethic, cap. ni, in fine. prout est fundamentum, habet quamdam
Ad autem quod est juxta hominem,
id rationem ultimi et delectabilis, secundum
scilicet proximum, bene disponitur mens quod continet certitudinem. Unde Glossa '

hominis, primo quidem quantum ad volun- exponit : « Fides, » id est, <( de invisibilibus
tatem bene faciendi; et ad hoc pertinet bo- certitudo. »

nitas; secundo quantum ad beneficentia^ Ad quartum dicendum, quod, sicut Au-

executionem; et ad hoc pertinet benignitas; gustinus dicit Super Epist. adGalat., § 50,
dicuntur- enim benigni quos bonus ignis col. 2141, t. 3 : « Apostolus non hoc ita sus-

anioris fervere facit ad benefaciendum cepit, ut doceret, qiiot sint vcl opera carnis,
proximis; tertioquantumadhocquodffiqua- vel fructus Spiritus; sed ut ostenderet, in
nimiter tolerentur mala ab eis illata; et ad quo genere illa vitanda, illa vero sectanda
hoc pertinet mansuetudo, quae cohibet iras sint. » Unde potuissont vel plures, vel etiam

quarto quantum ad hoc quod non solum
por iram proximis noii noceamus, sed etiam
neque per fraudem vel per dolum et ad hoc
pertinet fides, si pro fidelitate sumatur sed
si sumatur pro fide qua creditur in Dcum,
sicper hanc ordinatur homo ad id quod est
supra se, ut scilicet Iiomo intellectum siium
Dco sulijiciat, et per consequcns omnia qua3
ipsius suiit.
Sed ad id quod iiifra est, bene disponitur
homo primo (juidem quantum ad exteriores
^
Parm. : « Glossa intcrl. »
pauciores fructus enumerari. Et tamcii
omnes donorum et virtutum actus possunt
; secundum quamdam convcnicntiam ad liajc
; reduci, secundum quod omnes virtutes et
doiia nccesse ost quod ordiiient nientem aU-
quo praidictorum modorum. Uiide et actus
sapicntia^ ct (|uorumcumque donorum ordi-
nantium ad bonum reducuntur ad charita-
tem, gaudiuni et pacem. Ideo tameii potius
haic quam alia cnumeravit, quiahic enume-
rata magis iinportant vol fruitionem bono-

QUiEST. LXX, ART.
rum, vel sedationem maloriim ;
tur ad rationem fructus pertinere.
CoNCLUSio. — Convenienti quodam numero duo-
decim fructus Spiritus sancti, secundum diversum
ejusdem in nobis processum, ab Apostolo enume-
rati sunt, Galat., v (a).
ARTICULUS IV.
Utrum fructus Spiritus sancti contrarientur
operibus carnis.
Ad quartum sic proceditur.
quod non contrarien-
fructus Spiritus sancti
tur operibus carnis, quae Apostolus enume-
rat, Gal., v. Contraria enim sunt iu eodem
genere. Sed opera carnis non dicuntur
fructus. Ergo fructus Spiritus eis non con-
trariantur.
2. Prseterea, unum
uni est contrarium.
Sed plura enumerat Apostolus opera carnis
quam fructus Spiritus. Ergofructus Spiritus
et opera carnis non contrariantur.
3. Preeterea, inter fructus Spiritus primo
ponuntur charitas, gaudium et pax ; quibus
non correspondent ea quse primo enumerau-
tur inter opera carnis, quae sunt fornicatio,
(o) utrum sint duodecim tantum fruc-
Quseritur
tus spiritus, non plures vel pauciores? Gum
et
videantur secundum diversitatem materise plures
esse materige quam duodecim et plures fructus.
, expediens est Deus, nos, proximus amicus et ini-
Ex alia parte videtur quod superflue enumeret
Apostolus, vel Petrus diminule, II Petr., i, ubi tan-
tum octo enumerat Ministrare in fide vestra virtu-
: in hsec quatuor quibus respondent alii quatuor
'
tem, in virtule autem scientiam, in scientia autem
abstinentiam , in abstinentia uutem patientiam , in
patientia autem pietutem, in pietate autem amorem
fraternitatis , in amore autem fraternitatis chari-
tatem. Hxc omnia si vobiscum adsint, et superent,
non vacuos, nec sine fructu constituent in Domini
nostri Jesu Christi cognitione. Ibi Petrus enumerat
scientiam; Paulus autem non. Etvidetur quodalter
male. Jacobus similiter octo tantum fructus enu-
merat, Ep. cath., c. iii, v. 17 Sapientia pudica est,
: dum
pacifica, modesta, suadibilis, bonis consentiens, plena
misericordia et fructibus bonis, non judicans, sine
simulatione. Videtur insuper male dicere Paulus
patientiam esse fructum, quia patientia est tole-
rantia adversorum. Item benignitas est largitas re-
rum, ut dicit Augustinus in Dialog. ad Orosium :
unde nec bene vocatur fructus, quia fructus dici-
tur a fruendo. In primo tandem libro Dc doctrina
christiana legitur quod res quibus fruendum est
sunt Paler, etFilius, et Spiritus sanctus; ergo se-
cundum hoc, tantum illse virtutes quibus move-
mur immediate in Deum debent dici fructus,
, sum. Et constat quod ligno non fruimur proprie.
videlicet fides, spes, et sapientia.
Sed omnia bsec solvuntur.
Fructus dicitur a fruendo; fruimur autem tan-
tum bono : bonum autem dividitur
bile, expediens, et lipnestum. Delectabile autem
dividilur in quatuor, Deum, nos, et pfoxiinum; hio
;
:
III ET IV. AM
quod vide- immuncUtia et impudicitia. Ergo fructus
Spiritus non contrariantur operibus carnis.
Sed contra est quod Apostolus dicit ibi-
dem, V, 17, quod caro concupiscit adversus
spiritum, spiritus autem adversus carnem.
Respondeo dicendum, quod opera carnis
et fructus Spiritus possunt accipi dupliciter
uno modo secundum communem rationem
et hoc modo in communi fructus Spiritus
sancti contrariantur operibus carnis. Spiri-
tus enim sanctus movet humanam mentem
1. Videtur ad id quod est secundum rationem, vel po-
tius ad id quod est supra rationem appeti - ;
tus autem carnis, qui est appetitus sensiti-
vus, trahit ad bona sensibilia, quse sunt
infra hominem. Unde sicut motus sursum et
motus deorsum contrariantur in naturalibus,
ita in operibus humanis contrariantur opera
carnis fructibus Spiritus.
Alio modo possunt considerari secundum
proprias rationes singulorum fructuum enu-
meratorum et operum carnis; et sic non
oportet quod singula singulis contraponan-
tur quia, sicut dictum est, Apostolus non
;
intendit enumerare omnia opera spiritualia,
nec omnia opera carnalia.
autem est amicus aut inimicus. Charitate autem
fruimur Deo, gaudio nobismelipsis, pace proximo
amico, patientia proximo inimico. Similiter bonum
micus. Et his respondent per ordinem quatuor fruc-
tus sequentes. Similiter bonum honestum dividitur
fructus per ordinem.
Dicendum ergo ad primam objectionem quod
non est hsec divisio secundum materiam, sed ma-
gis secundum divisionem finis.
Ad contrarietatem de Petro, dicendum quod
Apostolus enumeratfructus prout habentur in prse-
senti; Petrus autem et Jacobus prout erunt in pa-
tria. Ibi autem mutabitur expediens in honestum
et delectabile et ideo tantum unius ei"unt secun-
;
divisiones delectabilis et honesti.
Quod objicitur quod non enumerat hic Paulus
scientiam quam Petrus enumerat, dicendum quod
datur intelligi per palientiam, mansuetudinem, cas-
titatem, quse sunt ad proximum inimicum. Scien-
tia autem docet conversari per hsec tria in medio
pravse hujus et perversse nationis.
Ad illud Fructus dicitur a fruendo, dicendum
:
quod etiam fructus ibi sumitur large ut compre-
hendat usum fructum. Unde dicit ibidem Augus-
tinus Ab omni ligno possumus habere aliquod
:
adjutorium unde in re nulluui lignum infructuo-
;
Propter hoc patet, quod frui ibi sumitur large.
Sed potest dici quod Deo fruimur in se, vel crea-
tura prout ipsa est via ad Deum, et virtus est. Se-
in delecta- cundum quod dicit Apostolus ad Philemonem ;
Fruar te in Domino.
 : :

442 SUMMA THEOLOGICA.

tamen secuiidum quamdam adaptatio-
Secl Ad primum ergo dicendum, quod id quod
uem Augustinus, Super Epist. ad Galat.: procedit ab arbore contra naturam arboris,
Fructus autem spiritus, § 51, col. 2141, non dicitur esse fructus ejus, sed magis cor-
t. 3, contraponit singulis operibus carnis ruptio quaedam. Et quia virtutum opeisa
singulos fructus : sicut fornicationi, quse est sunt connaturaUa rationi, opera vero vitio-
amor explendse libidinis a legitimo connubio rum sunt contra rationem, ideo opera vir-
solutus, opponitur charitas, per quam anima tutum fructus dicuntur, non autem opera
conjungitur Deo, in qua etiam est vera cas- vitiorum.
titas. Immunditise autem sunt omnes per- Ad secundum dicendum, quod « bonum
turbationes de illa fornicatione conceptai, contingit uno modo, malum vero omnifa-
quibus gaudium tranquillitatis opponitur. riam, » ut Dionysius dicit iv cap. De divin.
Idolorum autem servitus, per quam bellum nnm., § 30, col. 730, t. 1 . Unde et uni virtuti
est gestum adversus Evangelium Dei, oppo- plura vitia opponuntur. Et propter hoc non
nitur paci. Contra veneficia autem, inimici- est mlrum, si plura ponuntur opera carnis
tias et contentiones, animositates, eemulatio- quam fructus Spiritus.
nes et dissensiones opponuntur longanimitas Ad tertium patet solutio ex dictis.
ad sustinendum mala hominum inter quos —
CoNci,L'sio. Secundum communem rationem
vivimus, et ad curandum benignitas, et ad conti'ariantur fructus Spiritus sancti operibus car-
ignoscendum bonitas. Hffiresibus autem op- nis; etsi secundum rationes proprias aliter sit :

ponitur fides ; invidiae mansuetudo ebrie-

; niliilominus singulis Spiritus sancti fructibus opera
tatibus et comessationibus continentia. carnis adaptain possunt [a).

Hic additur in Speculo morali, lib I, part. iv,

[a] di.risti, Domine, terram luam, avertisti, etc. Sequitur
dist. 7, articulus sequens de fructibus. Dominus dabit benignitatem et terra nostra, id est
« Circa quintum, scilicet quse movere debent virgo beata quae ex cselesti benedictione suscepta
ad fructus spiriluales proferendum. Sciendum quod dabit fructum suum. Fructus iste est summe spe-
fructum multiplicem legimus in Scriptura. Est ciosus , saporosus prsetiosus et copiosus. Primo
,

enim quidam fructus prohibitus, quia venenosus quidem speciosus est, insestimabilis in decore, cu-
et mortem inferens, et ideo sollicite fugiendus, de jus pulchritudinem sol et luna mirantur, cujus
quo Prov., x Fructus irnpii ad peccalum. Deprohi-
: specie cselestes angeli rapiuntur, in quem, sicut
bitione fructus hujus, et quantum sit venenosus et ait apostolus Petrus, desiderant angeli prospicere,
mortem inferens, habemus expresse, Gen. n De : I Petr., I. Hunc igitur fructum sumamus nobis,
Vnpio scienlix boni el mali ne comcdas. In quocum- sicut dicitur Levit., xxiii Sumetis vobis die primo
:

que enim die comederis e.r eo, morte morieris. Ser- in principio ex quo incipietis usum discretionis
,

pens autem, id est diabolus in specie serpentis ap- habere, vel ex quo dies gratife vobis cceperit illu-
parens, dixtl ad mulierem cur prsecepit vobis Deus : cescere, vobis, id est, ad utilitatem vestram, scilicet
vt non comederetis de omni ligno paradisi. Cui res- ad informationem intellectus, refectionem atfectus
pondit mulier de fructu lignorum qux sunt in pa-
: et directioneiii effectus. Fructus arboris pulcher-
radiso vescimur; de Ugno autem quod est in medio rimte, id est Virginis gloriosse, pluraliter dicit fruc-
paradisi prsecepit nobis Deus ne comederemur et nc tus, quia licet sit unicus in persona, tamen est
lanyeremus, nc forle moriamur. Dixit autem serpens valde multiplex in efTectu, sicut patet subtiliter in-
nd mulierem nequaquam moriemini, etc. Sequitur
: tuenti et devote meditanti. Beata Virgo bene dicitur
Vidit mulier quod bonum esset lignum ad vesccn- arbor pulcherrima, pulchra quidem in mairis utero
dum hoc cognovit ex odoralu; et pulchrum oculis
: : propter sanctiiicationem, pulchrior in mundo prop-
ecce aspectus; tulitque de fructu ecce tactus; et : ter vittB perfectionem, pulclierrima in ca^lo propter
comedit ecce gustus. Et sic in Eva completum est
: glorificationem. Item pulchra propler corporis et
peccatum inobedientiaj, ad quod tamen multse deor- cordis inlegritatem illibatissimam, pulchrior prop-
dinalae circurastantia; concurrerunt. Sequitur de- : ter humililateui profundissimam pulcherrima ,

ditque viro suo ecce iniqua suggestio; qui comedit

: propter foecunditatem beatissimam. Secundo fruc-
et sic consummata est transgressio in utroque.Iste tus iste est pretiosus, inaestimabilis in valore. Red-
processus qui peccato primorum parentum
fuit in dit enim vitam gratiaj pcrditam per peccatum,
materialiter, solel esse spiritualiter in peccato unius Prov., X Fructus jusli ad vilam. Dicamus ergo Vir-
:

hominis. Nam aspectus est in cogitatione, et odora- gini gloriosa? Benedicla tu filia a Domino, quia per
:

tus in delectatione, tactus in consensu, gustus in te fruclum ritx communicavimus. »

perpetratione. Considera quaiii inortifex sit vene- Sed hajc sufficiant. Vix octavain partem hujus
num peccali, quod non solum ex gustu occidil arliculi Speculi moralis damus, el jam satis porspi-
hominem, veruin ctiaiii ex visu, odoratu et tactu. cuuin est compilatorem speculi istius, quisquis sil,
Do hoc fructii loqiiitur Aposlolus, Roni., v Qucm : talia ex nostro .-Vciuinate noii deprompsisse. Eadem
fructum habuislis tunc in illis in quibus nunc eru- satis indicant illudspeculum iiihil aliud osse quam
bcicitis. Nam finis illorum mors est. Ilem est alius conipilatoris rujusdam oiius, qui sibimot in stylo
fruclus nobis exhihilus ad incdendum ol anfercn- non concordat, quia non ipse componit, sed ex
dum virus mortiferum primi fruclus, Psaim. Bcnc- : alioruui scriplis elicil. Summx tamen theohgicas
 QUiEST. LXXI, ART. I. 443

ex supra dictis patet. Ergo vitium contraria-

yU/cjbiiU LiAAi. Respondeo dicendum quod circa virtu- ,

DE VITIIS ET PECCATIS SECUNDUM SE. tem duo possumus considerare, scilicet ip-
(Et sex quseruntur.) sam essentiam virtutis, et id ad quod est
virtus. In essentia quidem virtutis aliquid
Consequenter considerandum est de vitiis considerari potest directe, et aliquid ex con-
et peccatis. sequenti. Directe quidem importat
virtus
Circa quae sex consideranda occurrunt : dispositionem quamdam alicujus convenien-
primo quidem de ipsis vitiis et peccatis se- ter se habentis secundum modum suce na-
cunduni se; secundo de distinctione eorum ;
turse. Unde Philosophus dicit in VII Physic,
tertio de comparatione eorum ad invicem; text. 17, quod « virtus est dispositio perfecti
quarto de subjecto peccati quinto de causa ;
ad optimum dico auteni perfecti quod est
;
,

ejus; sexto de effectu ipsius. dispositum secundum naturam. » Ex conse-

Circa primum quaeruntur sex 1" utrum : quenti autem sequitur quod virtus sit boni-
vitium contrarietur virtuti; 2° utrum vitium tas quaedam. In hoc enim consistit uniuscu-
sit contra naturam; 3° quid sit pejus, utrum jusque rei bonitas quod convenienter se
,

vitium vel actus vitiosus; 4° utrum actus habet secundum modum suse naturae. Id
vitiosus possit esse simul cum virtute; autem ad quod virtus ordinatur, est actus
5° utrum in omni peccato sit aliquis actus; bonus, ut ex supra dictis patet.
6° de defmitione peccati quam Augustinus Secundum hoc igitur tria inveniuntur
ponit XXII Contra Faustum, c. xxvn,
lib. opponi virtuti quorum unum est pecca-
:

col. 418, t. 8 Peccatum est dictum, vel

: (( tum, quod opponitur sibi ex parte ejusad
factum, vel concupitum contra legem aiter- quod virtus ordinatur nam peccatum pro- ;

nam. » prie nominat actum inordinatum, sicut actus

virtutis est actus ordinatus et debitus. Se-
ARTICULUS PRIMUS. cundum autem quod ad rationem virtutis
Utrum vitiwn contrarietur virtuti. consequitur quod sit bonitas qu«dam op- ,

ponitur virtuti maUtia. Sed secundum id

Ad primum Videtur quod
sic proceditur. 1 . quod directe est de ratione virtutis opponi- ,

vitium non contrarietur virtuti uni enim ; tur virtuti vitium vitium enim uniuscujus-
;

unum est contrarium ut probatur in X , que rei essc videtur quod non sit disposita
Metaph., text. 17. Sed virtuti contrariantur secundum quod convenit suee naturai. Unde
peccatum et malitia. Non ergo contrariatur Augustinus dicit in III De lib. arb., cap. xiv,
ei vitium quia vitium dicitur etiamsi sit in-
; § 41, col. 1291, t. 1 : (( Quod perfectioni na-
membrorum
debita dispositio ^corporalium, turse deesse perspexeris voca vitium. » , id
vel quarumcumque rerum. Ad primum ergo dicendum, quod illa tria
2. Praeterea, nominat quamdam virtus non contrarianlur virtuti secundum idem ;

perfectionem potentiae. Sed vitium nihil no- sed peccatum quidem contrariatur secun- ,

minat ad potentiam pertinens. Ergo vitium dum quod virtus est operativa boni malitia ;

non contrariatur virtuti. autem, secundum quod est bonitas quse-

3. Praeterea, TuUius dicit in IV De tuscul. dam vitium autem proprie, secundum quod
;

qu3est., parum ante med., quod (( virtus est est virtus.

quffidam sanitas animae. » Sanitati autem Ad secundum dicendum, quod virtus non
opponitur aegritudo vel morbus magis quam solum importat perfectionem potentiae quae ,

vitium. Ergo virtuti non contrariatur vi- est principium agendi sed etiam importat ;

tium. debitam dispositionem ejus cujus est virtus;

Sed contra est quod dicit Augustinus in et hoc ideo quia unumquodque operatur
\ihro De perfectionejusiitigs, c. ii, col. 294, secundum quod actu est. Requiritur ergo
t.10, quod vitium est qualitas secundum
(( quod aliquid sit in se bene dispositum, quod
quam malus est animus » virtus autem est ; debet esse boni operativum. Et secundum
qualitas quae facit boiium habentem, » ut
(( hoc virtuti vitium opponitur.

D. Thomae Aquinatis pars prima quam plurimuni sapientiori facundia exprimitur.

allegalur, quia nuUibi doctrina moralis clariori ac
 ;

AAA SUMMA THEOLOGICA.

Ad
tertium diccndum, quod, sicut TuUius utpote cum ex infirmitate vel ex
aliquis
dicit in IV De tiiscuL quaestion., parum ante passione peccat. Unde in plus se habet vi-
med., morbi et segrotationes partes sunt
<( tium quam aegrotatio vel morbus sicut ,

vitiositatis. n In corporibus enim morbum etiam virtus in plus se habet quam sanitas
appellat totius corporis corruptionem
(( » ,
nam sanitas etiam qusedam virtus ponitur
puta febrem vel aliquid hujusmodi segro- ; in VII Pht/sic, text. 17 ; et ideo virtuti con-
tationem vero » morbum cum imbecillitate; » venientius opponilur vitium quam segrotatio
vitium autem cum partes corporis inter
, (( vel morbus.
se dissident. » Et quamvis in corpore quan-
CoNCLusio. — Virtuti secundum quod ordinatur
doque sit morbus sine segrotatione puta , ad bonum, peccatum ipsius contrariatur ; ut vero
cum aliquis est interius male dispositus, non bonitas qucedam est, ei opposita est malitia :

tamen exterius prsepeditur a solitis opera- vitiuiuautem virtuti contrarium est secunduni
tionibus in animo tamen
; ut ipse dicit, , propriam rationem virtutis (a).
(( haec duo non possunt nisi cogitatione
secerni. » Necesse est enim quod quando-
ARTICULUS II.
cumque male dispositus
aliquis interius est
habens inordinatum affectum, ex hoc imbe- Utrum vitium sit contra naturam.
cillis reddatur ad debitas operationes exer-

cendas quia unaquajque ex suo fructu

;
x\d secundum sic proceditur. 1. Videtur
arbor cognoscitur, id est, homo ex opere, ut quod vitium non sit contra naturam. Vitium
dicitur Matth., xn, 33. Sed vitium animi, enim contrariatur virtuti, ut dictum est.
ut TuUius ibidem dicit, est habitus aut <( Sed virtutes non sunt in nobis a natura,
affectio animi in tota vita inconstans et a sed causantur in nobis per infusionem , aut
seipsa dissentiens » quod quidem inveni- : ab assuetudine, ut dictum est. Ergo vitia
tur etiam absque morbo vel segrotatione, non sunt contra naturam.

(o) Vitium directe contrariatur
sed virtuti infusse nullum vitium neque naturale,
neque supernaturale contrariatur. Quod sic patet.
Conlraria sunt directe quse sub eodem genere
maxime distant et eidem subjecto insunt, a quo
mutuo se expellunt. Sed vitium et virtus acquisita
sub eodem genere, id est habitu morali insunt, et
maxime inter se distant quia constituuntur per
differentias oppositas boni
virlus inclinat ad actum consonum rationi, vilium
ad aclum rationi dissonum eidem que subjeclo in-
sunt, scilicet eidem potentise voluntatis aut appe-
titus, seque ab eo mutuo expellunt; ergo directe
contrariantur.
Quoad aulem virtutem infusam habet pro objecto
formali rationem quamdam supernaluralem cui
non contrariatur vitium naturale cujus objectum
virtuti acquisitae, modum morbi in aperto leviora sunt, tunc autem
perniciosissima, cum simulata sanitate subsidimt; »
et Sallustius, In Catil. : « Habuit ille permulta
maximarum non expressa signa sed adumbrata vir-
tutum; utebatur hominibus improbis, et quidem
optimis viris se debitum aliis deditum esse simu-
labat. Nunquam tale monstrum in terris ullum
,
fuisse puto tam contrariis diversisque et inter se
et mali, et etiam quia pugnantibus naturae studiis cupiditatiljus confla-
tum. Quis enim clarioribus viris quandoque jucun-
; dior, quis turpioribus conjunctior, quis civis ali-
quando melior, quis hostis civitati tetrior, quis in
voluptalibus inquinatior, quis in laboribus patien-
tior, quis in rapacitate avarior, quis in largitione
effusior. Illud quoque in eo erat mirabile naluram
suam versare et regere ad tempus, atque huc et
illuc torquere, flere cum tristibus ssevire cum ,

formale ratio quaedam est supernaturalis. Sed et remissis jocunde, cum senibus graviter, cum juve-
.subjectum vitii naturalis et etiam vitii contra-su- nibus comiler, cum facinorosis audacler cum ,

pernaturalis non ost idem cum objecto virtutis luxuriosis luxuriose vivere;» el Sydonius, in Ep.
infusae; nam subjcclum viliorum est potentia na- lib. III, de quodam «Est hic ipse loquax necdicax,
:

luralis, sulijectum vero virtutis infusse est obedien- ridiculus nec loelus, arrogans nec conslans, curio-
lialis potentia. sus nec perspicax » et Lactantius, in lib. De vero
;

Contrariantur nihilominus indirecte, quidquid e cultu : « Etiam ea quse bona sunt fmes suos habent
contra sentiant Salmanticenses, et Gonet, et alii, quos si oxcesserint in vitia ]al)unlur. Nam cons-
virtutibus infusis vitia sive naturalia, sive contra- lantia, nisi pro veritale suscepta sit impudentia fit,
supernaturalia. et fortitudo, si nuUa necessilale cogente aut non
Nec omittendum aliquando vitia virtulum spc- pro causa lionosta certum poricuhnn sul)iorit, iu
ciem praitendere. Undc Quintilianus, De oral. iiisL, temeritalem convertitur, ol soverilas nisi se intra
lib. II « Est quEBdam virlulum vitiorumquc vici-
: congruentes noccntium ccBdes coerceal, fit saeva
nia, qua lcmerarius pro forti, ctru.sus pro copioso crudclitas; » et Ovidius in lib. De remed. :

accipilur; » cl Seneca, Ad Lucil., ep. xlv « Vitia :

i El niala siint vicina bonis orrorc sub iiiso,

Pro vilio virtus crimina SHjpe

nobis sub virlutum nomine irrepunl. Temeritas
tiilit. •

suh lilulo forlitudinis vocatur latcl , nioderalio Et Juvenalis, lib. V :

ignavia, pro caulo timidus accipilur in his nuigno : t VMW euim vitiuui spocios virUiliti pl umbra. •

periculo erraraus » et in cp. Lvi « Omnia vitia ad

; :
 . ;

QUiEST. LXXI, ART. II. 445

2. Praeterea, ea quse sunt contra natu- bonum reddit, intantum est secundum natu-
ram non possunt assuefieri sicut lapis
,
; ram hominis, inquantum convenit rationi
nunquam assuescit ferri sursum ut dicitur , vitium autem intantum est contra naturam
in II Ethic, cap. i in princ. Sed , aliqui as- hominis, inquantum est contra ordinem ra-
suefmnt ad vitia. Ergo vitia non sunt contra tionis.

naturam. Ad primum ergo dicendum, quod virtutes,

3. Prseterea, nihil quod est contra natu- etsinon causentur a natura secundum suum
ram, invenitur in habentibus illam natu- esse perfectum tamen inclinant ad id quod
,

ram, ut in pluribus. Sed vitia inveniuntur estsecundum naturam id est, secundum ,

in hominibus, ut in pluribus quia sicut ;

, ordinem rationis. Dicit enim Tulhus in
dicitur Matth., vu, 13, lata est via qim ducit Rhetor. sua, lib. II De invent., aliquant.
*Laln ad perditionem, multi vadunt per eam et * ante fm., quod (( virtus est habitus in mo-
poi-la
et spti-
Ergo vitium non est contra naturam. dum naturse rationi consentaneus. » Et hoc
tiosa 4. Prseterea peccatum comparatur ad
,
modo virtus dicitur esse secundum natu-
intranl
vitium sicut actus ad habitum ut ex supra , ram ; per contrarium intelUgitur quod
et
per eam.
dictis patet. Sed peccatum defmitur esse vitium sit contra naturam.
(( dictum, vel factum, vel concupitum contra Ad secundum dicendum ,
quod Philoso-
legem Dei, » ut patet per Augustinum, phus ibi loquitur de his quae sunt contra
XXII Contra Faustum, cap. xxvn, col. 418, naturam, secundum quod esse contra natu-
t. 8 lex autem Dei est supra naturam.
; ram opponitur ei quod est esse a natura
Magis ergo dicendum est quod vitium sit non autem secundum quod esse contra
contra legem quam quod sit contra natu-
,
naturam opponitur ei quod est esse secun-
ram. dum naturam eo modo quo virtutes dicun-
;

Sed contra est quod Augustinus dicit in tur esse secundum naturam inquantum ,

III De arh., cap. xui, § 38, col. 1290,

lih. inclinant ad id quod naturse convenit.
t. 1 : (( Omne vitium, eo ipso quod vitium Ad tertium dicendum, quod in homine est
est, contra naturam est. » duplex natura scilicet rationahs et sensi-
,

Respondeo dicendum quod sicut dictum ,

tiva. Et quia per operationem sensus homo
,

est, vitium virtuti contrariatur. Yirtus au- pervenit ad actus rationis ideo plures ,

tem uniuscujusque rei consistit in hoc quod sequuntur inclinationes naturse sensitivse
sit bene disposita secundum convenientiam quam ordinem rationis. Plures enim sunt
suse naturse ut supra dictum est. Unde
,
qui assequuntur prin^ipium rei, quam qui
oportet quod in quaUbet re vitium dicatur ad consummationem perveniunt. Ex hoc
ex hoc quod est disposita contra id quod autem vitia et peccata in hominibus prove-
convenit suse naturse unde et de hoc una- ;
niunt, quod sequuntur inclinationemnaturae
quseque res vituperatur; a vitio autem no- ordinem rationis.
sensitivse contra

men vituperationis detractum creditur, iit Ad quartum dicendum, quod quidquid est
Augustinus dicit in III De lib. arh., cap. xiv, contra rationem artificiati , est etiam contra
§40, col. 1291, t.l. naturam artis, qua artificiatum producitur.
Sed considerandum est quod natiira Lex autem seterna comparatur ad ordinem
uniuscujusque rei potissime est forma se- ,
rationis humanse sicut ars ad artificiatum.
,

cundum quam res speciem sortitur. Homo Unde ejusdem rationis est quod vitium et
autem in specie constituitur per animam peccatum sit contra ordinem rationis hu-
rationalem. Et ideo id quod est contra ordi- manai, et quod sit contra legem aeternam.
nem rationis, proprie est contra naturam Unde Augustinus dicit in III De lih. arh.,
hominis, inquantum est homo quod autem cap. xv, col. 1291, t. 1, quod a Deo habent ((
;

estsecundum rationem, est secundum na- omnes naturse quod natura? sunt et intan- ;

turam hominis, inquantum est homo. Do- ((

tum vitiosse sunt, inquantum ab ejus, qua
num autem hominis est secundum rationem factse sunt, arte discedunt. »
esse, et malum hominis est prseter rationera CoNCLUsio. — Quoniam per animam rationalem
esse, » ut Dionysius De div.
dicit, iv cap. homo spcciem sortitur, eatenus contra hominis
nom., § 32, col. 734, 1. 1. Unde virtus huma- naturam vitium est, quatenus ordinem rationis
na, quse hominem facit bonum, et opus ipsius exclu(iit (a).

(u) Vitium est contra naturam non stricto sensu sicut irrationalitas (^fp repugnat principiis essen-
446 SUMMA THEOLOGICA.
Ad primum ergo dicendum quod ,
nihil
ARTICULUS IIL prohibet aliquid esse simpliciter altero po-
tius quod tamen secundum quid ab eo de-
Utrum viliiim silpejus quam actus vitiosus. ,

ficit. Simpliciter enim potius judicatur quod

Ad proceditur. 1. Videtur
tertium sic praeeminet quantum ad id quod per se con-
quod vitium, habitus malus, sit pejus
id est, sideratur in utroque secundum quid autem, ;

quam peccatum, id est, actus malus. Sicut quod pra?eminet secundum id quod per
enim bonum quod est diuturnius, est me- accidens se habet ad utrumque. Ostensum
lius, ita malum quod est diuturnius, est est autem ex ipsa ratione actus et habitus,
,

pejus, Sed habitus vitiosus est diuturnior quod actus est potior in bonitate et malitia
quam actus vitiosi, qui statim transeunt. quam habitus. Quod autem habitus sit diu-
Ergo habitus vitiosus est pejor quam actus turnior quam actus, accidit ex eo quod
vitiosus. utrumque invenitur in tali natura, quse non
2. Prseterea, plura mala sunt magis fu- potest semper agere, et cujus actio est in
gienda quam unum malum. Sed habitus motu transeunte. Unde simpliciter actus est
malus virtualiter est causa multorum malo- potior tam in bonitate quam in malitia; sed
rum actuum. Ergo habitus vitiosus est pejor habitus est potior secundum quid.
quam actus vitiosus. Ad secundum dicendum, quod habitus
3. Praeterea, causa est potior quam effec- non est simpliciter plures actus, sed secun-
tus. Sed habitus perficit actum tam in boni- dum quid id est, virtute. Unde ex hoc non
,

tate quam in malitia. Ergo habitus est po- potest concludi quod habitus sit simpliciter
tior actu et in bonitate et in malitia. potior in bonitate vel malitia quam actus.

Sed contra pro actu ,

vitioso aliquis juste Ad tertium dicendum ,
quod habitus est

punitur non autem pro habitu vitioso , si

;
causa actus in genere causae efficientis sed ;

non procedat ad actum. Ergo actus vitiosus actus est causa habitus in genere causae
est pejor quam habitus vitiosus. finahs, secundum quam consideratur ratio.
Respondeo dicendum, quod habitus medio boni et mali et ideo in bonitate et malitia
;

modo se habet inter potentiam et actum. actus praeeminet habitui.

Manifestum est autem quod actus in bono CoNCLUsio. — Quia propter bonitatem vel niali-
et malo praeeminet potentia? ut dicitur in , tiam ipsius actus dicitur habitus bonus vel malus,
IX Metaph., text. 19 melius est enim bene
;
cx eo scilicet quod ad actum bonum vel malum
agere quam posse bene agcre et similiter ;
inclinet, idcirco simpHciter loquendo aclus mali
,

vituperabilius est male agere, quam posse habitibus malis sunt pejores (a).

male agerc. Undeetiam sequitur quodhabi-

tus in bonitate et in malitia gra- medium ARTICULUS IV.

dum obtineat inter potentiam et actum, ut Utrum peccatum simiil possit esse cum
scilicet sicut habitus bonus vel malus prse- virtute.
eminet in bonitate vel malitia potentise ita ,

etiam subdatur actui. Quod ctiam ex hoc Ad quartum sicproceditur. 1. Videtur

apparet quod habitus non dicitur bonus
,
quod actus vitiosus, sive peccatum, non
vel malus, nisi ex hoc quod inclinat ad ac- possitsimul esse cum virtute. Contraria
tum bonum vel malum. Unde propter boni- enim non possunt esse simul in eodcm. Sed
tatem vel malitiam actus dicitur habitus peccatum quodanunodo contrariaturvirtuti,
bonus vel malus. ut dictum est. Ergo peccatum non potest
Et sic potior est actus in bonitate vel ma- simul esse cum virtute.
litia quam habitus, quia propter quod unum- 2. Pru^terea, pcccatum est pejus quam
quodque tale, et illud magis est. vitium, id est, actus malus quam habitus

lialibus hominis, sed sccundum quamdam repu- suntque contra naluram liominis non solum ul
giiaiiliaui el dissoiianliaiii ad ralioiicin ; el ideo homo est, sed eliam ut esl animal.
homines assuefiunt ad vitia, quod esset impossi- (o) Actus viliosus esl siiupliciler pejor vilio;
sed
repu-
bile, si vitia i)riiicipiis nssentialibns nalnrae vitium secunduni quid pojus csl actu vitioso. Pejus
gnarent. Quoad vitia quse specialiler dicnnlur enim est actu peccare quam inclinari ad peccan-
coiitra naturam, ut l^estiahtas et sodomia, sic di- duni sed viliuni diulius (luriil (luaiu aclus vitiosus,
;

cuntur quia sunl contra naluralem ordinem ad pluriumipie acluum vitiosoruui causa est.
generationem prsescriptum ab ipso aucloro naturai,
 .

QUiEST. LXXI, ART. IV ET V. 447

malus. Sed vitiiim non potest simul esse in ter fidem et spem ,
quarum habitus rema-
eodemcum virtute. Ergo nec peccatum. nent informes post peccatum mortale; et

3. Prseterea, sicut peccatum accidit in re- sic non sunt virtutes.

bus voluntariis, rebus naturalibus,

ita et in Sed peccatum veniale quod non contra- ,

ut dicitur in II Physic, text. 82. Sed nun- riatur charitati, nec excludit ipsam, per
quam in rebus naturalibus accidit peccatum consequens etiam non excludit alias virtu-
nisi per aliquam corruptionem virtutis na- tes. Virtutes vero acquisitae non toUuntur

monstra accidunt corrupto ali-

turalis, sicut per unum actum cujuscumque peccati.

quo principio in semine ut dicitur in ,

Sic igitur peccatum mortale non potest
II Physic, ibid. Ergo etiam in rebus volun- simul esse cum virtutibus infusis potest ta- ;

tariis non accidit peccatum nisi corrupta men simul esse cum virtutibus acquisitis;
aliqua virtute animai; et sic peccatum et peccatum vero veniale potest simul esse et
virtus non possunt esse in eodem. cum virtutibus infusis et cum acquisitis.
Sed contra est quod Pliilosophus dicit in Ad primum ergo dicendum quod pecca- ,

II Ethic, cap. u et m, in fme, quod « per tum non contrariatur virtuti secundum se,
contraria virtus generaturet corrumpitur.» sed secundum suum actum. Et ideo pecca-
Sed unus actus virtuosus non causat virtu- tum non potest simul esse cum actu virtu-
tem, ut supra habitum est. Ergo neque tis ;
potest tamen simul esse cum habitu
unus actus peccati tollit virtutem. Possimt Ad secundum dicendum ,
quod vitium
ergo simul in eodem esse. directe contrariatur virtuti, sicut et pecca-

Respondeo dicendum quod peccatum ,

tum actui virtuoso ; et ideo vitium excludit
comparatur ad virtutem sicut actus malus ,
virtutem , sicut peccatum excludit actum
ad habitum bonum, Aliter autem se habet virtutis.

habitus in anima, et forma in re naturali. Ad tertium dicendum ,

quod virtutes na-
Forma enim naturalis ex necessitate produ- turales agunt ex necessitate ; et ideo, inte-

cit operationem sibi convenientem unde ;

gra existente virtute , nunquam peccatum
non potest esse simul cum forma naturali potest in actu inveniri. Sed virtutes animae
actus formee contrariae ; sicut non potest esse non producunt actus ex necessitate ; unde
cum calore actus infrigidationis neque si- , non est similis ratio.
mul cum levitate motus descensionis, nisi CoNCLUSio. — Mortale ijeccatum non potest
forte ex violentia exterioris moventis. Sed simul esse cum virtutibus infusis sicut cum acqiii-
habitus in anima non ex necessitate produ- sitis, veniale tamen vitium cum utrisque esse
cit suam operationem, sed homo utitur eo potest.

cum voluerit unde simul habitu in homine

;

existente potest non uti habitu aut agere ,

ARTICULUS V.
,

contrarium actum et sic potest habens vir-

; Utrum in quolihe.t peccato sit aliquis actus.
tutem procedere ad actum peccati. Actus
vero peccati si comparetur ad ipsam virtu- Ad quintum sic proceditur. 1. Videtur
tem prout est habitus quidam non potest
,
, quod in quolibet peccato sit aliquis actus.
ipsam corrumpere, si sit unus tantum. Sicut Sicut enim meritum comparatur ad virtu-
enim non generatur habitus per unum ac- tem, ita peccatum ad vitium comparatur.
tum, ita nec per unum actum corrumpitur, Sed meritum non potest esse absque ahquo
ut supra dictum est. actu. Ergo nec peccatum potest esse absque
Sed si comparetur actus peccati ad causam aUquo actu.
virtutum sic possibile est quod per unum
, 2. Praeterea, Augustinus dicit in lib. III
actum peccati aliquae virtutes corrumpantur. De lihero arbitrio % quod omne peccatum ((

Quodlibet enim peccatum mortale contra- adeo est voluntarium quod si non sit vo- ,

riatur charitati , quse est radix omnium vir- luntarium non est peccatum. » Sed non
tutum infusarum, inquantum sunt virtutes; potest esse aliquod voluntarium nisi per ac-
et ideo per unum actum peccati mortalis tum voluntatis. Ergo omne peccatum habet
exclusa charitate, excluduntm" per conse- aliquem actum.
quens omnes virtutes infusae quantum ad ,
3. Praeterea, peccatum esset absque
si

hoc quod * sunt virtutes. Et hoc dico prop- aUquo actu , sequeretur quod ex hoc ipso

^
Ita codd.; Al. : « inquantum sunt. » — » Expres- sius in lib. De vera relig., c. xiv, § 27, col. 133, t. 3,
 ;

4t8 SUMMA TflEOLOGICA.

quod aliquis cessat ab actu debito, peccaret. nis, nisi cum
aliquis prsetermittit quod po-
Sed continue aUquis cessat ab hoc actu '
testfacereet non facere. Quod autemaliquis
debito, ille scilicet qui nunquam actum debi- declinet ad non faciendum illud quod potest
tum operatur. Ergo sequeretur quod conti- facere et non facere, non est nisi ex aliqua
nue peccaret, quod est falsum. Non ergo est causa, vel occasione conjuncta vel praece-
aliquod peccatum absque actu. dente. Et si quidem causa illa non sit in po-
Sed contra est quod dicitur Jac, iv, 17 : testate hominis, omissio nonhabet rationem
Scienti bomim facere, et non facienti, pec- peccati ; sicut cum aliquis propter infirmita-
catum est illi. Sed non facere non importat tem prsetermittit ad ecclesiam ire. Si vero
aliquem actum. Ergo peccatum potest esse causa vel occasio omittendi subjacet volun-
absque actu. tati, omissio habet rationem peccati ettunc ;

Respondeo dicendum quod qusestio ista ,

semper oportet quod ista causa inquantum ,

principaliter movetur propter peccatum est voluntaria, habeat aliquem actum ad ,

omissionis, de quo aliqui diversimode opi- minus interiorem voluntatis. Qui quidem
nantur. Quidam enim dicunt quod in omni actus quandoque directe fertur in ipsam
peccato omissionis est aliquis actus vel inte- omissionem, puta cum aliquis vult non ire
rior vel exterior : interior quidem , sicut ad ecclesiam vitans laborem et tunc talis
, ;

cum aliquis ad ecclesiam

vult non ire ,
actus per se pertinet ad omissionem volun- ;

quando ire tenetur; exterior autem, sicut tas enim cujuscumque peccati per se perti-
cum aliquis illa hora qua ad ecclesiam ire net ad peccatum illud, eo quod voluntarium
tenetur vel etiam ante, occupat se talibus
,
est de ratione peccati. Quandoque autem
quibus ab eundo ad ecclesiam impeditur ;
actus voluntatis directe fertur in aliud ,
per
et hoc quodammodo videtur in primum quod homo impeditur ab actu debito sive ;

redire ;
qui enim vult aliquid cum quo aliud illud in quod fertur voluntas, sit conjunc-
siiiiul esse non potest, ex consequenti vult tum omissioni, putacum aliquis vult ludere
illo carere ; nisi forte non perpendat quod quando ad ecclesiam deberet ire ; sive etiam
per hoc quod vult facere impeditur ab eo sit puta cum aliquis vult diu vi-
praecedens ,

quod facere tenetur in quo casu posset per; gilare de sero ex quo sequitur quod non
,

negligentiam culpabilis judicari. Alii vero vadat hora matutinali adecclesiam. Et tunc
dicunt quod in peccato omissionis non requi- actus iste interior per accidens se habet ad
ritur aliquis actus ipsum enim non facere
; omissionem quia omissio sequitur prseter
,

quod quis facere tenetur, peccatum est. intentionem. Hoc autem dicimus per acci-
Utraque autem opinio secundum aliquid dens esse quod est prajter intentionem ut ,

veritatem habet. Si enim intelligatur in pec- patet in II Phys., text. 49, 50 et seq. Unde
cato omissionis illud solum quod per se per- manifestum est quod tunc peccatura omis-
,

tinet ad rationem peccati, sic quandoque sionis habetquidemaliquem actumconjunc-

omissionis peccatum est cum actu interiori, tum vel prajcedentem qui tamen per acci- ,

ut cum aliquis vult non ire ad ecclesiam dens se habet ad peccatum omissionis.
quandoque vero absquc omni actu vel inte- Judicium autem dc rebus dandum cst
riori vel exteriori, sicut cum aliquis hora secundum illud quod cst per se et non se- ,

qua tenetur ire ad ecclesiam nihil cogitat , cundum illud quod est per accidens. Unde
de eundo vel non eundo ad ecclcsiam. verius dici potest quod aliquod peccatum
vero in peccato omissionis intelligantur
Si possit esse absque omni actu alioquin :

etiam causae vel occasiones omittendi sic , etiam ad essentiam aliorum peccatorum ac-
necesse est in peccato omissionis aliquem tualium pertinerent actus et occasiones cir-
actum essc. Non enim est peccatum omissio- cumstantes («).

^ « Hoc » in edit. deest. venturam, peccatum omissionis actum positivum

(a) S. Thomas dicit « Si : intelligatur in peccato pr8esui)ponil, et Scotisla quidani vctus addil : ma-
omissionis illud solum quod per se pertinet ad ra- gis lenendum esl hoc cum lionavenlura quani cum
tionem peccati, peccatum est quandoque ahsquo Thonia qui ponil quod non prresupponat. S. Li- —
omni actu, vel inleriori, vel exteriori; » et infra : gorius in hoc punclo minus a S. Thoma distal (|uam
« Vorius quod aliquod peccalum possit
dici polest iste Scotista. Non etenim S. Tlionias nogal aclum
esse absque omni actu. » —
Lege S. Ligorinm, et quemdam prmsupponi peccato omissionis, nec con-
invenies « Notandum cum S. Tlioma ad qnodhbet
: sequcnlor nogat aclum volunlalis privsupposilum
peccatum omissionis requiri aclum positivum vo- requiri ut liat omissionis peccatum. S. Ligoriu3
iuutdtis. » — Secundnm Guillormum el S. Bona- igitur non satis ingonue D. Thomaj monlem aperit,
 ; ,

QUJIST. LXXI, ART. V ET VI. 449

Ad primumergo dicendum quod plura ,

dum quod concupiscentia largo modo sumi-
requiruntur ad bonum quam ad malum , eo tur pro omni appetitu. Ergo suffecisset
quod bonum contingit ex tota integra
((
dicere : (( Peccatum est concupitum contra
causa, malum autem ex singularibus defec- legem aeternam ; » nec oportuit addere dic-
tibus, » ut Dionysius dicit, cap. iv De div. tum, vel factum.
nom., § 30, col. 730, 1. 1. Et ideo peccatum 3. Prseterea, peccatum proprie consistere

potest contingere, sive aliquis faciat quod videtur in aversione a fme nam bonum et ;

non debet sive non faciendo quod debet

, malum principaliter considerantur secundum
sed meritum non potest esse, nisi aliquis fmem, ut ex supra dictis patet; unde et Au-
faciat voluntarie quod debet. Et ideo meri- gustinus in lib. I De libero arbitr., cap. xvi,

tum non potest esse sine actu sed peccatum ; col. 1240, t. 1, per comparationem ad finem
potest esse sine actu. definit peccatum , dicens quod (( peccare ni-
Ad secundum dicendum, quod aliquid di- hil est aliud quam neglectis aeternis, tempo-
citur voluntarium, non solum quia cadit ralia sectari ; » et lib. LXXXIII QusBstion.,
super ipsum actus voluntatis , sed quia in q. xxx, col. 19, t. 6, dicit quod omnis ((

potestate nostra est ut fiat vel non fiat ut , humana perversitas est uti fruendis , et frui
dicitur in III Ethic, cap. v. Unde etiam ip- utendis. Sed in praemissa definitione nulla
»

sum non velle potest dici voluntarium in- , fit mentio de aversione a debito fine. Ergo

quantum in potestate hominis est velle et insufficienter definitur peccatum.

non velle. 4. Prgeterea, ex hoc dicitur aliquid esse

Ad tertium dicendum ,
quod peccatum prohibitum, quia legi contrariatur. Sed non
omissionis contrariatur preecepto affirmativo omnia peccata sunt mala, quia prohibita ;
quod obligat semper, sed non ad semper et ;
sed quaedam sunt prohibita, quia mala. Non
ideo solum pro tempore illo aliquis cessando ergo in communi defmitione peccati debuit
ab actu peccat, pro quo praceptum affirma- poni quod sit contra legem Dei. »((

tivum obligat. 5. Praeterea, peccatum significat malum

— hominis actum, ut ex dictis patet. Sed ma-

CoNCLUsio. Cum
per accidens interdum et
((

preeter intentioneni ex causse vel occasionis cir-

lum hominis est contra rationem esse » ut ,

cumstantia, peccatum omissionis sequi contingat; Dionysius dicit, iv cap. De div. nom., § 32,
judicium autem de rebus secundum illud quod col. 734, t. 1. Ergo potius debuit dici quod
est per accidens ferri non debeat; verius dici peccatum sit contra rationem, quam quod
potest aliquod peccatum absque omni actu esse peccatum sit contra legem aeternam.
posse. In contrarium sufficit auctoritas Augus-
tini, Ub. XXII Contra Faust., cap. xxvii,
ARTICULUS VI.
col. 418, t. 8.
- Utrum convenienter definiatur peccatum Respondeo dicendum, quod, sicut ex dictis
essedictum, vel factum, vel concupitum patet peccatum nihil aliud est quam actus
,

contra legem seternam. humanus malus. Quod autem aliquis actus

sit humanus habet ex hoc quod est volun-
,

Ad sextum sic proceditur. 4. Videtur tarius, sicut ex supra dictis patet ; sive sit
quod inconvenienter definiatur peccatum voluntarius, quasi a voluntate elicitus, ut
cum dicitur Peccatum est dictum vel
: (( , ipsum velle vel eligere ; sive quasi a volun-
factum vel concupitum contra legem aeter-
, tate imperatus, ut exteriores actus vel locu-
nam. » Dictum enim, vel factum, vel concu- tionis Habet autem actus
vel operationis.
pitum importat aliquem actum. Sed non humanus quod sit malus ex eo quod caret
omne peccatum importat aliquem actum, ut debita commensuratione. Omnis autem com-
dictum est. Ergo hsec definitio non includit mensuratio cujuscumque rei attenditur per
omne peccatum. comparationem ad aliquam regulam a qua ;

Augustinus dicit in libro De

2. Praeterea, si divertat, incommensurata erit. Regula

duabus animahus , cap. xi, col. 105, t. 8 : autem voluntatis humanae est duplex una :

((Peccatum est voluntas retinendi vel con- propinqua et homogenea, scilicet ipsa hu-
sequendi quod justitia vetat. » Sed voluntas mana ratio alia vero est prima regula, sci-
;

sub concupiscentia comprehenditur secun- , licet lex aeterna, quse est quasi ratio Dei.

sed a S. Tboma, illum exponendo, Scotista ille prorsua aberrat.

II. 29
 ; »

450 SUMMA THEOLOGICA.

Et ideo Augustinus in definitione peccati et ideo in hoc quod dicit, <( contra legem
posuit duo unum quod pertinet ad substan-
:
seternam, » tangit aversionem a fme, et
tiam actus humani, quod est quasi materiale omnes alias inordinationes.
in peccato, cum dixit, dictum, vel factum, Ad quartum dicendum, quod cum dicitur
vel concupitum autem quod pertinet
; aliud quod non omne peccatum ideo est malum
ad rationem mali, quod est quasi formale in quia est prohibitum, intelligitur de prohi-
peccato, cum dixit, contra legem seter-
<( bitione facta per jus positivum. Si autem

nam. » referatur ad jus naturale, quod continetur

Ad primum ergo dicendum, quod affir- primo quidem in lege a^.terna, secundario
matio et negatio reducuntur ad idem genus, vero in naturaU judicatorio rationis hu-
sicut in divinis genitum et ingenitum ad manse, tunc omne peccatum est malum,
relationem, ut Augustinus dicit in V De quia prohibitum; ex hoc enim ipso quod
Trinit., cap. vi et vn, col. 914, t. 8. Et ideo est inordinatum, juri naturali repugnat.

pro eodem est accipiendum dictum et non Ad quintum dicendum, quod a theologis

dictum, factum et non factum. consideratur peccatum praicipuesecundum

Ad secundum dicendum, quod prima quod est offensa contra Deum a philosopho ;

causa peccati est in voluntate, quae imperat autem moraU, secundum quod contrariatur
cmnes actus voluntarios, in quibus solis rationi. Et ideo Augustinus ccnvenientius

invenitur peccatum. Et ideo Augustinus defmit peccatum ex hoc quod est contra ((

quandoque per solam voluntatem defmit legem seternam, » quam ex hoc quod contra
peccatum. Sed quia etiam ipsi exteriores rationem; preecipue cum per legem seter-
actus pertinent ad substantiam peccati, cum nam regulemur in multis quse excedunt
sint secundum se mali, ut dictum est, ne- rationem humanam, sicut in his quse sunt
cesse fuit quod in defmitione peccati pone- fidei.

retur etiam aliquid pertinens ad exteriores CoNCLUsio. — Cum peccatum niliil aliud sit

actus. (juam actus humanus malus; recte a B. Augustino

Ad tertium dicendum, quod lex aeterna definitui' esse dictum, vel factum vel concupitum

primo hominem ad
et principaliter ordinat contra legem seternam (a).

fmem; consequenter autem facit hominem

bene se habere circa ea quae sunt ad fmem

(o) peccatum
Multipliciter definitur : tum, concupitum et non concupitum.
1. Secundum causam efficientem Peccatum
: « Alii definiunt peccatum actio vel omissio volun-
:

est voluntas consequendi vel retinendi quod justitia taria contra legem divinam.
vetat. » Augustin., lib. De duabus naturis. Hic moveri potest quaestio subtilis de formali
2. Secundum causam formalem : « Peccatum est constitutivo peccati, utrum sit in positivo, vel in
prsevaricatio legis divinse et cselestium inobedien- privativo. Clarum privativo formale
est esse in
tiamandatorum » Ambrosius. Vel secundum Au-
; constitutivum peccati omissionis et haec est com- ;

gustin. « Peccatum est privatio speciei, modi et

: munis sententia theologorum. Sed de peccato com-
ordinis. » missionis maxime controverlitur pro privativo, :

3. Secundum causam finalem « Peccatum est : citantur ex Thomistis, Sylvius, Ferre, Carasco,
spreto incommutabili bono rebus mutabilibus ad- Contenson, Bancel, efc. pro positivo, Capreolus,
;

hserere. » Auguslin., seu Peccatum est aversio a

: Ferrariensis, Cajetanus, Joannes a Sancto Thoma,
Deo et conversio ad creaturam. Salmanticenses Serra, Massolieus
, Gonet, etc. ,

4. Secundum causam materialem, ex Augus- — Circa eamdem quaeslionem scinduntur pariter

tino, XII Contra Faustum : « Peccatum est dic- alise scholaj. —
Henno tenet pro privativo sed ;

tum, vel factum, vel concupitum contra legem
ffiternam. » Et de hac ultima (iefinitione hic agitur.
Si dicas illam non comprehendere nec veniale pec-
catum, quia praeter legem est, non contra legem in
Billuart utramque opinionem cum suis momentis
et responsionibus proponit, neutramque amplecti
videtur. Dicil enim in fine prolixai suae dispulatio-
nis « Et hsec plusquam salis de quieslione quam
:

doctrina D. Thomse, nec originale peccatum quod olim despexit aposfolus Potrus. Refertur enim in
non est in parvulo dictum, vel factum, vel concupi- recognitionibus apostolicis sub nomiue S., Clenien-
tum, nec peccata omissionis quae «unt negationes tis , Simonera Magum, in solemni disputatione
et privaliones de peccato veniali respondijmus illud
: hahita Komae cum S. Petro, intcrrogasse S. Pe-
esse praeler fincm legis, non confra, quia charita- trum « Quid sil peccalum ? Eslno natura aliqua
:

lem (^a? finis est legis non destruit, esse tamen positiva? vero soluni privafio? Quam inferro-
An
contra legem prohibentem —
dc peccato originali
; galionem despiciens aposlolus rospondit Non prifi- :

allegata concedimus; —
de peccatis omissionis no- cepit nobis Dominus requirere ualuram peccati, sed
tamus ad idem genus reduci affirmationes et nega- docere quomodo fugiendum.
tiones, dictum et non diclum, factum et uou fac-
 ; .

QlSMSli. LXXII, ART. 1. m

libus et in corporalibus, ut Gregorius dicit
in hb. XXXIV Moral, c.
xxni, § 49, col. 745,
QUyESTIO LXXII. t. 2 avaritia etiam est circa diversa genera
;

DE DISTINGTIONE PECCATORUM. rerum. Ergo peccata non distinguuntur spe-

(Et novem quseruntur.) cie secundum objecta.
Sed contra est quod peccatum est <( dictum
Deinde considerandum est de distinctione vel factum, vel concupitum contra legem
peccatorum vel vitiorum, et circa hoc quae- Dei. Sed dicta, vel facta, vel concupita dis-
))

runtur novem 1" utrum peccata distin-

: tinguuntur specie secundum diversa ob-
guantur specie secundum objecta; 2° de jecta quia actus per objecta distinguuntur,
;

distinctione peccatorum spiritualium et car- ut supra dictum est. Ergo etiam peccata
nalium 3"; utrum secundum causas ;
secundum objecta specie distinguuntur.
4" utrum secundum eos in quos peccatur Respondeo dicendum, quod, sicut dictum
5" utrum secundum diversitatem reatus ; est,ad rationem peccati duo concurrunt,
6° utrum secundum omissionem et commis- scilicet actus voluntarius, et inordinatio"
sionem; 7° utrum secundum diversum ejus, quae est perrecessum a lege Dei. Ho-
processum peccati; 8" utrum secundum rum autem duorum unum per se compara-
abundantiam et defectum 9° utrum secun- ; tur ad peccantem, qui intendit talem actum
dum diversas circumstantias. voluntarium exercere in tali materia aliud ;

autem, scilicet inordinatio actus, per acci-

dens se habet ad intentionem peccantis.
ARTICULUS PRIMUS.
« NuUus » enim intendens ad malum ope-
(t

Utrum peccata differant specie secundum ratur, » ut Dionysius di(iit iv cap. De div.
objecta. nom., § 31, col. 731, t. 1. Manifestum est
autem quod unumquodque consequitur
,

Ad primum sic proceditur. 1Videtur quod

. speciem secundum illud quod est per se,
peccata non differant specie secundum ob- non autem secundum id quod est per acci-
jecta.Actus enim humani praecipue dicun- dens quia ea quse sunt per accidens, sunt
:

tur boni vel mali per comparationem ad
fmem, ut supra ostensum est. Cum igitur
peccatum nihil aliud sit quam actus hominis
malus, sicut dictum est, videtur quod secun-
dum fmes peccata debeant distingui specie
magis quam secundum objecta.
2. Prseterea, malum, cum sit privatio,
distinguitur specie secundum diversas spe-
cies oppositorum. Sed peccatum est quoddam
malum in genere humanorum actiium. Ergo
extra rationem speciei. Et ideo peccata spe-
cie distinguuntur ex parte actuum volunta-
riorum magis quam ex parte inordinationis
in peccato existentis. Actus autem voluntarii
distinguuntur specie secundum objecta, ut
in superioribus ostensum est.
Unde sequitur quod peccata proprie distin-
guantur specie secundum objecta (a)
Ad primum ergo dicendum, quod fmis
principaUter habet rationem boni et ideo ;

peccata magis distinguuntur specie secun- comparatur ad actum voluntatis, qui est
dum opposita quam secundum objecta. primordialis in omni peccato, sicut objec-
3. Preeterea, peccata specie differrent
si tum unde ; quod peccata diffe-
in idem redit
secundum objecta, impossibile esset idem rant secundum objecta vel secundum fines.
peccatum specie circa diversa objecta inve- Ad secundum dicendum, quod peccatum
niri. Sed inveniuntur aliqua hujusmodi non est pura privatio, sed est actus debito
peccata nam superbia est in rebus spiritua-
; ordine privatus. Et ideo peccata magis dis-

Hic qusesUo magna est, S. Ligorio si credas,

(a) per ordinem ad objecta specie distincta in esse mo-
inter S. Tiiomam et Scotum. Nam S. Thomas pec- ris, id est opposita diversis virtutibus, vel eidem
catorum distinctionem tenet specificam ab objectis virtuti modo diverso, vel preeceptis diversis forma-
specie diversis proxime desumi, dum lianc Scotus liter ex parte rei prseceptse, seu motivi intriuseci.
a virtutibus quibus opponuntur peccata. Scoto Bu- Henno vult quod peccata, ut peccata,
specificen-
sembaum, Becanus, Valentia et Bonacina subscri- tur ex diversis specie rectiludinibus quibus privant,
bunt. S. Ligorius Scoti sententiam planiorem repu- Navarrus, Tannerus et alii admittunt absque ulla
tans, utramque tamen probabilem asserit. Sed quid restrictione (quod videtur esse faisum) ex diversis
Thomas dicit « Si distinguantur (peccata)
ipse S. : prseceptis peccata specie distingui. Vide S. Lig., —
secundum oppositas virtutes in idem rediret. » Fere lib. n, n. 33.
omnes Thomistae docent specie distingui peccata
 ; ; :

482 SUMMA THEOLOGICA.

tinguuntur specie secundum objecta actuum Ergo non sunt distinguenda peccata carna-
quam secundum * opposita quamvis, etiamsi ;
lia a spiritualibus.
distinguantur secundum oppositas virtutes, 2. Preeterea, quicumque peccat, secun-
in idem rediret virtutes enim distinguun-
; dum carnem ambulat secundum illud
,

tur specie secundum objecta, ut supra habi- Rom., vni, 13 Si secimdum carnem vixe-
:

tum est. ritis, moriemini; si mitem spiritu facta

Ad tertium dicendum, quod nihil prohibet carnis mortificaveritis, vivetis. Sed vivere
in diversis rebus specie vel genere differen- vel ambulare secundum carnem videtur
tibus invenire unam formalem rationem pertinere ad rationem peccati carnalis. Ergo
objecti, a qua peccatum speciem recipit. Et omnia peccata sunt carnalia. Non ergo sunt
hoc modo superbia circa diversas res excel- distinguendapeccatacarnaliaaspiritualibus.
lentiam quserit; avaritia vero abundantiam 3. Praeterea, superior pars aniniae, quae
eorum quee usui humano accommodantur. estmens vel ratio, spiritus nominatur, se-

CoNCLUSio. — Quoniam humani volun-

cundum illud Ephes., iv, 23 : Renovamini
actus
spiritu me?itis vestrseubi spiritus pro ra-
;
secundum quos attenditur specilica pecca-
tarii,
tione ponitur, ut ibi, col. 596,t. 2, Glossa
torum distinctio, specie per objecta distinguuntur;
etiam peccata specie per objecta distingui neces- ord. dicit. Sed omne peccatum quod secun-
sarium est (a). dum carnem committitur, a ratione deriva-
tur per consensum, quia superioris rationis
ARTICULUS II. est consentire in actum peccati, ut infra

Vtrum convenienter distinguantur peccata
spiritualia
Ad secundum sic
quod inconvenienter distinguantur peccata
spiritualia a carnalibus. Bicit enim Aposto-
lus ad Galat., v, 19 Manifesta sunt opera:
carnis, quse sunt fornicatio, immunditia,
impudicitia, luxuria, idolorum servitus,
veneficia, etc, ex quo videtur quod omnia
peccatorum genera sunt opera carnis. Sed
a carnalibus.
proceditur. 1. Videtur
dicetur. Ergo eadem sunt peccata carnaUa
et spirituaha. Non ergo sunt distinguenda
ab invicem.
4. Praeterea, si ahqua peccata specialiter
sunt carnalia, hoc potissime intelligendum
videtur de illis peccatis quibus in corpus
suum peccat aliquis. Sed sicut Apostolus
dicit I ad Cor., vi, 18, omne peccatum quod-
cumque fecerit homo, extra corpus est; qui
autem fornicatur, in corpus suum peccat.
Ergo sola fornicatioesset peccatum carnale ;

peccata carnalia dicuntur opera carnis.
< autem desiderantur lisec ver-
Ita codd.; in edit.
ha : actuum quam secundum, » et inde
« Objecta
sequitur quod edit., nedum D. Thomse doctrinam
in hoc puncto habeant, contrarium prsecise docent.
(a) Quantum ad peccata omissionis communiter
tenetur a theologis ea specie distingui per ipsos
actus omissos specie distinctos in esse moris.
Sed de peccatis commissionis controvertilur.
Quidam dicunt ea specie distingui per virtutes, alii
per praecepta quibus opponuntur, seu quod idem
cum tamen Apostolus ad Ephes., v, etiam
qui furtum his praeceptis specie distinctis prohibi-
tum committit.
Oportet igitur prsecepta versari circa honestates,
seu rectitudines debitas specie diversas. Et ideo
quia honestates seu rectitudinesdebitse distinguun-
tur specie per ordinem ad objecta specie distincta
in esse moris, hsec positio finaliter tenenda est.
Sed notandum est objecta distincta specie in esse
entis non esse objecta distincta specie in esse mo-
ris. Equus aut bos specie distinguunlur in esse

est per honestates virtutum aut praiceptorum qui- entis, nec specie distinguuntur in esse moris cum
hus privant; alii per ordinem ad objecta specie dis- ea furari animalia prohibetur. Quaeritur hac de
tincla in esse moris. causa quae sit origo distinctionis specificse objecto-
Advertendum est autem praecepta inter se specie runi in esse moris. Et respondetur lianc esse gene-
distingui, non tantum ratione principii, seu quia a raliter specialem quamdam et distinctam repu-
diversis legislatoribus procedunt, a Deo, a potes- gnantiam ad legem seternam et ad rectam rationem,
tate Ecclesiastica, a potestate civili, sed etiam ra- qucX' repugnantia ex multipUci capite oritur
tione objecti seu ratione virtutum quas praeci-
, 1. Ex oppositione ad diversas virtutes, v. g., jus-

piunt, aut vitiorum quae prohibent quisquis sit ,

titiam, vel charitalem
legislator. —
Imo dari possunt plura praecepta spe- 2. Ex oppositione ad eamdem virtutem, sed modo
cie diversa circa eamdem virtutem nam eadem ; specie diverso, v. g., liberahtati per excessum vel
virtus liabere potest diversos aclus specio diversos. per defectum
— Unde peccata specie non distinguunlur ex phiri- 3. Ex oppositiono prtvceptis diversis formaliter et
bus specie prajceptis, quaado versantur circa eani- ex i)arte motivi intrinseci, v. g., prpecepto prohi-
dem numero maleriam sub eodem motivo. Fur- benti furtum simpliciter, et pra?cepto prohibonti
tum, g., prohibelur
V. a jure naturali, divino et furtum rei sacrse.
humano; unicum tamen specie commiltit peccalum
 QVMST. LXXII, ART. II ET III. 453
avaritiam carnalibus peccatis enumeret. Vel potest dici, quod in hoc peccato etiam
Sed contra est quod Gregorius, XXXI quaedam injuria fit corpori, dum inordinate
Moral., cap. xlv, § 88, col. 621, t. 2, dicit maculatur; et ideo per hoc solum peccatum
quod septem capitahum vitiorum quinque
(( dicitur specialiter homo in corpus peccare.
sunt spirituaHa, et duo carnalia. » Avaritia vero, quse carnaUbus peccatis con-
Respondeo dicendum, quod, sicut dictum numeratur, pro adulterio ponitur, quod est
est, peccata recipiunt speciem ex objectis. injusta usurpatio uxoris aUenae.
Omne autem peccatum consistit in appetitu Vel potest dici, quod res in qua delectatur
alicujus commutabilis boni, quod inordinate avarus, corporale quoddam est, et quantum
appetitur; et per consequens in eo jam ad hoc connumeratur peccatis carnaUbus.
habito inordinate aliquis delectatur. Ut au- Sed ipsa delectatio non pertinet ad carnem,
tem ex superioribus patet, duplex est delec- sed ad spiritum et ideo Gregorius dicit,
;

tatio una quidem animaUs, quae consum-

: hbro XXXI Moral., cap. xlv, § 89, col. 621,
matur in sola apprehensione aUcujus rei ad t. 2, quod est « spirituale peccatum. )>

votum liabitae; et h«c etiam potest dici de-

Conclusio. - Quoniam ex objectis et finibus
lectatio spirituahs, sicut cum
aliqms delec- peccata species recipiunt, convenit ut peccata illa,
tatur in laude humana, vel in aliquo hujus- quaj in spirituali delectatione perficiuntur, spiri-
modi. AUa vero delectatio est corporalis, sive tualia vocentur, quee vero in delectatione carnali,
naturaUs, quae in ipso tactu corporaU per- carnalia (a).

ficitur, quae potest etiam dici delectatio car-

naUs. ARTICULUS III.

Sic igitur iUa peccata quse perficiuntur in Utrum peccata distinguantur specie secun-
delectatione spirituali , vocantur peccata ^^^ causas.
spirituaUa; illa vero quse perficiuntur in
delectatione carnaU, vocantur peccata car- Ad tertium sic proceditur. 1 Videtur quod .

naUa sicut gula, quee perficitur in delecta-

; peccata distinguantur specie secundum cau-
tione ciborum, et luxuria, quse perficitur in sas. Ab eodem enim habet res speciem' a
delectatione venereorum. Unde et Apostolus quo habet Sed peccata habent esse ex
esse.
dicit II ad Cor., vn, 1 Mundemus nos ab: suis causis. Ergo ab eis etiam speciem sor-
omni inquinamento carnis et spiritus. tiuntur. Differunt ergo specie secundum
Ad primum ergo dicendum, quod, sicut diversitatemcausarum.
Glossa ibidem dicit, iUa vitia dicuntur opera 2. Preeterea, inter alias causas minus vi-
carnis, non qnidi in voluptate carnis perfi- detur pertinere ad speciemcausa materialis.
ciantur, sed caro sumitur ibi pro homine, Sed objectum in peccato est sicut causa ma-
qui dum secundum se vivit, secundum car- teriaUs. Cum ergo secundum objecta peccata
nem vivere dicitur, ut etiam Augustinus specie distinguantur, videtur quod peccata
dicit XIV De civ. Dei, cap. u, col. 405, t. 7. multo magis secundum aUas causas distin-
Et hujus ratio est ex hoc quod omnis ratio- guantur specie.
nis humanse defectus ex sensu carnali aliquo 3. Praeterea, Augustinus super illud ,

modo initium habet. ps. lxxix Incensa igni et suffossa, col. 1026,
:

Et per hoc etiam patet responsio ad secun- t. 4, dicit quod « omne peccatum est ex ti-

dum. more male humiUante, vel ex amore male

Ad tertium dicendum, quod in peccatis inflammante; » dicitur enim I Joan., n,
etiam carnaUbusest aUquisactus spiritualis, 16, quod omne quod est in mundo, aut est
scilicet actus rationis sed fmis horum pec-
; concupiscentia carnis, aut est concupiscentia
catorum, a quo denominantur, est delectatio oculorum, aut superbia vit3e. Dicitur autem
carnis. aUquid esse in mundo propter peccatum, se-
Ad quartum dicendum, quod, sicut Glossa cundum quod mundi nomine amatores
ibidem dicit, « speciaUter in fornicationis mundi significantur ut Augustinus dicit
,

peccato servit anima corpori, in tantum ut Super Joan., tract. n, § 11, col. 1393, t. 3.

nihil aUud in ipso momento cogitare homini Gregorius etiam, XXXI Moral.,xlv, § 87, c.

liceat. )) Delectatio autem gulae, etsi sit car- col. 620, t. 2, distinguit omnia peccata se-
naUs, non ita absorbet rationem. cundum septem vitia capitalia. Omnes autem
(a) Peccata spiritualia sunt vel corporalia seu car- quam delectationis, et sunt majoris infamise, mi-
nalia. Peccata carnalia plus babent amaritudinis noris vero culpse, at peccata spiritualia e converso.
 ;

434 SUMMA THEOLOGICA.

hujusmodi divisiones respiciunt causas pec- Ad secundum dicendum, quod objecta, se-
catorum.Ergovideturquodpeccatadifferant cundum quod comparantur ad actus exte-
specie secundum diversitatem causarum. riores , habent rationem materiae circa
Sed contra est, quia secundum hoc omnia quam : sed secundum quod comparantur ad
peccata essent unius speciei, cum ex una actum interiorem voluntatis habent ratio-,

causa causentur. Dicitur enim Eccli., x, 15, nem fmium et ex hoc habent quod dent
;

quod initium omnis peccati est superbia ; et
I ad Timoth., ult., 10, quod radix omnium
malorum est cupiditas. Manifestum est au-
tem esse diversas species peccatorum.
ergo peccata distinguuntur specie secundum
speciem actui. Quamvis etiam secundum
quod sunt materia circa quam, habeant ra-
tionem terminorum, a quibus motus specifi-
Non cantur, ut dicitur in V Physic, text. 4, et in
X Ethic, cap. iv sed tamen etiam termini
;

diversitates causarum. motus dant speciem motibus, inquantum

Respondeo dicendum, quod cum quatuor habent rationem fmis.
sint causarum genera, diversimode diversis Ad tertium dicendum, quod illee divisiones
attribuuntur. Causa enim formahs et mate- peccatorum non dantur ad distinguendas
rialis respiciunt proprie substantiam rei et ; species peccatorum, sed ad manifestandas
ideo substantise secundum formam mate- et diversas causas eorum,
riam, specie et genere distinguuntur. Agens Conclusio. — Distinguuntur peccata specie, non
autem et fmis respiciunt directe motum et secundum diversas causas activas vel motivas, sed
operationem ; et ideo motus et operationes secundum diversos iines ,
quos sibi peccantes
secundum hujusmodi causas specie distin- prajstituunt; a quibus ut objectis, eorum voluntas
movetur.
guuntur.
Diversimode tamen nam principia activa ;
A RTirTiT TT^ TV *
naturalia sunt determinata semper ad eos-
dem actus et ideo diversae species in actibus
; Utrum peccatum convenienter distinguatur
naturalibus attenduntur non solum secun- in peccatum in Deum, in seipsum et in
dum objecta, quse sunt fmes vel termini, proximum.
sed etiam secundum principia activa; sicut
calefacere et infrigidare distinguuntur specie Ad quartum sic proceditur. 1 . Videtur
secundum calidum Sed princi-
et frigidum. quod inconvenienter peccatum distinguatur
pia activa in actibus voluntariis, cujusmodi per peccatum quod est in Deum, in proxi-
sunt actus peccatorum, non se habent ex mum et in seipsum. IUud enim quod est
necessitate ad unum et ideo ex uno princi-
; commune omni peccato, non debet poni
pio activo vel motivo possunt diversse species quasi pars in divisione peccati. Sed commune
peccatorum procedere sicut ex timore male ; est omni peccato quod sit contra Deum po- ;

humiliante potest procedere quod homo fu- nitur enim in deflnitione peccati quod « sit
retur, quod quod deserat gregem
occidat, et contra legem Dei, » ut supra dictum est.
sibi commissum et hsec eadem possunt pro-
; Non ergo peccatum in Deum debet poni
cedero ex amore*. Unde manifestum est, quasi pars in divisione peccatorum.
quod peccata non differant specie secundum 2. Prseterea, omnis divisio dcbet fieri pcr
diversas causas activas vel motivas, sed so- opposita. Sed ista tria genera peccatorum
lum secundum diversitatcm causse fmaUs non sunt opposita quicumque enim peccat
;

autem est objectum voluntatis. Osten-

linis in proximum, peccat in seipsum ct in Deum.
sum est cnim supra, quod actus humani ha- Non ergo peccatum convenienter dividitur
bentspeciem cx fine. secundum haec tria,
Ad primum ergo dicendum, quod princi- ea quae sunt extrinsecus, non
3. Prseterea,
pia activa in actibus voluntariis, cum non conferunt speciem. Sed Deus et proximus
sint determinata ad unum, non sufficiunt ad sunt extra nos. Ergo per ha^c non distin-
producendum humanos actus, nisi dctermi- guuntur peccata secundum spcciem. Incon-
netur voluntas ad unum per intentionem fi- vcnienter igitur secuudum haic tria pecca-
nis, ut patet per Philosophum in IX Metaph., tum dividitur.
text. i5 et 10; et ideo a fme pcrficitur esso Sed contra est quod Isodorus, in lib. De
et species peccati. summo bono, distingucns peccata, dirit,

• ^ Nicolat addidil : « male inflammanle. »

 QU^ST. LXXII, ART. IV ET V. 455

quod (( homo dicitur peccare in se, in Deum Ad primum ergo dicendum, quod peccare
et in proximum. » in Deum, secundum quod ordo qui est ad
Respondeo dicendum, quod, sicut supra Deum includit omnem Immanum ordinem,
dictum est, peccatum est actus inordinatus. commune est omni peccato sed quantum ad ;

Triplex autem ordo in homine debet esse : id quod ordo Dei excedit aUos duos ordines,
unus quidem secundum comparationem ad sic peccatum in Deum est speciale genus

regulam rationis, prout scilicet omnes actio- peccati.

nes et passiones nostrse debent secundum Ad secundum dicendum, quod quando
regulam rationis commensurari aUus au- ; ahqua quorum unum includit alterum, ab
tem ordo est per comparationem ad regulam invicem distinguuntur, inteUigitur fieri dis-
divinse legis, per quam homo in omnibus tinctio, non secundum iUud quod unum con-

dirigi debet. Et si quidem homo naturalUer tinetur in aUero, sed secundum id quod
esset animal soUtarium, hic duplex ordo suf- unum aUerum sicut patet in divi-
excedit ,

flceret. Sed quia homo est naturaUter animal sione numerorum et flgurarum non enim ;

poUticum et sociale, ut probatur in I Polit., triangulus dividitur contra quadratum, se-

cap. n, a princ, ideo necesse est quod sit cundumquodcontineturineo, sedsecundum
tertius ordo, quo homo ordinetur hic ad ' quod exceditur ab eo et simUiter est dicen-
;

alios homines, quibus convivere debet. dum de ternario et quaternario.

Horum autem ordinum primus continet Ad tertium dicendum , quod Deus et
secundum et excedit ipsum. Quaecumque proximus, quamvis sint exteriora respectu
enim continentur sub ordine rationis, conti- ipsius peccantis, non tamen sunt extranea
nentur sub ordine ipsius Dei. Sed quaedam respectu actus peccati; sed comparantur ad
continentur sub ordine ipsius Dei, quse exce- ipsum sicut propria objecta ipsius.
dunt rationem humanam sicut ea quse sunt ;
conclusio. - Cum omnia peccata sint actiones
fidei, etquai debentur soUDeo. Undequim inordinataj contra eum, qui in homine esse
talibus peccat, dicitur in Deum peccare, si- deberet, ordinem ad Deum, ad seipsum, vel ad
cut haereticus, et sacrilegus, et blasphemus. proximum; recte peccata in Deum, in seipsum,
Similiter etiam secundus ordo includit ter- et in proximum distinguuntur.

tium, et excedit ipsum; quia in omnibns in

quibus ordinamur ad proximum, oportet ARTICULUS V.
nos dirigi secundum regulam rationis. Sed
in quibusdam dirigimur secundum ratio- Utrum divisio peccatorum qu3B est secun-
nem, quantum ad nos tantum, non autem dum reatum; diversificet speciem.
quantum ad proximum et quando in his ;

peccatur, dicitur homo peccare in seipsum, Ad quintum sic proceditur. 1. Videtur

sicut patet de guloso, luxurioso et prodigo;
quando vero peccat homo in his quibus a(i
proximum ordinatur, dicitur peccare in
proximum, sicut patet de fure et homicida.
Sunt autem diversa quibus homo ordina-
tur ad Deum, ad proximum et ad seipsum.
Unde haec distinctio peccatorum est secun-
quod divisio peccatorum quae est secundum
reatum, diversiflcet speciem, puta cum divi-
ditur secundum veniale et mortale. Ea enim
quae in infinitum differunt, non possunt esse
unius nec etiam unius generis. Sed
speciei,
veniale et mortale peccatum differunt in in-
flnitum veniaU enim debetur poena tempo-
;

dum secundum quae diversiflcantur

objecta, raUs, mortali poena aeterna mensura autem :

species peccatorum unde haec distinctio

; poenae respondet quantitati culpae, secundum
peccatorum proprie est secundum diversas iUud Deuter., xxv, 2 Pro mensura delicti* *Peccalu
:

peccatorum species nam et virtutes, quibus

; erit et plagarum modus. Ergo veniale et
peccata opponuntur, secundum hanc diffe- mortale non sunt unius generis, nec dicen-
rentiam specie distinguuntur. Manifestum dum, quod sint unius speciei ^.
est enim ex dictis, quod virtutibus theologi- 2. Praeterea, quaedam peccata sunt morta-
cis homo ordinatur ad Deum temperantia ; lia ex suo genere, sicut homicidium et aduL
vero et fortitudine ad seipsum, justitia autem terium quaedam vero ex suo genere sunt
;

ad proximum. peccata venialia, sicut verbum otiosum, et

^ « Hic » in edit. deest. ciei. » Theologi legendum monent : « Nedum unius

* Ita cum cod. Alcan. aliisque Nicolai, et edit. speciei. »
Patav. Roman. : « Nec dum quod sint unius spe-
456 SUMMA THEOLOGICA.
risus superflims. Ergo peccatum veniale et cipii ordinis; alia, qua etiam salvato princi-
mortale specie differunt. pio ordinis, fit inordinatio circa ea quae sunt
3. Praeterea, sicut sehabetactusvirtuosus post principium ; sicut in corpore animalis
ad prsemium, ita se habet peccatum ad poe- quandoque quidem inordinatio complexionis
nam. Sed prsemium est fmis virtuosi actus. procedit usque ad destructionem principii
Ergo et pcena est fmis peccati. Sed peccata vitalis, et haec est mors; quandoque vero,
distinguuntur specie secundum fmes, ut dic- salvo principio vitse, fit deordinatio qusedam

tum est. Ergo etiam distinguuntur specie in humoribus, et tunc est aegritudo. Princi-
secundum reatum poenae. pium autem totius ordinis in moralibus est
Sed contra, ea quae constituunt speciem, fmis ultimus, qui ita se habet in operativis,
sunt priora, sicut differentiae specificae. Sed sicut principium indemonstrabile in specu-
poena sequitur culpam, sicut effectus ejus. lativis, ut dicitur in VII Ethic, cap, vni,
Ergo peccata non differunt specie secundum circamed. Unde quando anima deordinatur
reatum pcenae. per peccatum usque ad aversionem ab ul-
Respondeo dicendum, quod eorum quae timo fme, scilicet Deo, cui unitur per chari-
specie differunt, duplex differentia inveni- tatem, tunc est peccatum mortale quando ;

tur : una quidem quae constituit diversita- vero fit deordinatio citra aversionem a Deo,
tem specierum, et talis differentia nunquam tunc est peccatum veniale. Sicut enim in
invenitur nisi in speciebus diversis, sicut corporibus deordinatio mortis, quae est per
rationale et irrationale, animatum et inani- remotionem principii vitae, est irreparabilis
matum; alia autem differentia est conse- secundum naturam, inordinatio autem aegri-
quens diversitatem speciei ; et talis differen- tudinis reparari potest propter id quod sal-
tia, etsi in aliquibus consequatur diversita- vatur principium vitae, similiter est in his
tem speciei, in aliis tamen potest inveniri in quae pertinent ad animam nam in specula- ;

alia specie ^ ; sicut album et nigrum conse- tivis, qui errat circa principia, impersuasi-
quuntur diversitatem speciei corvi et cycni, bilis est qui autem errat salvatis principiis,
;

tamen invenitur hujusmodi differentia in per ipsa principia revocari potest. Et simili-
eadem hominis specie. ter in operativis, qui peccando avertitur ab
Dicendum est ergo, quod differentia ve- ultimo fme, quantum est ex natura peccati,
nialis et mortalis peccati, vel quaecumque habet lapsum irreparabilem, et ideo dicitur
alia differentia quae sumitur penes reatum, peccare mortaliter, aeternaliter puniendus.
non potest esse differentia constituens diver- Qui vero peccat citra aversionem a Deo, ex
sitatem speciei. Nunquam enim quod est
id ipsa ratione peccati reparabiliter deordina-
per accidens, constituit speciem. Id autem tur, quia salvatur principium; et ideo dici-
quod est preeterintentionemagentis, estper tur peccare venialiter, quia scilicet non ita
accidens, ut patet in II PAys., text. 50. Ma- peccat, ut mereatur interminabilem poe-
nifestum est autem, quod poena est praeter nam.
intentionem peccantis unde per accidens: Ad primum ergo diceudum quod ,
pecca-
se habet ad peccatum ex parte ipsius pec- tummortaleet venialedifferuntininfmitum
cantis. ex parte aversionis, non autem ex parte
Ordinatur tamen ad peccatum ab exte- conversionis, per quam respiciunt objectum,
riori, scilicet ex justitia judicantis, qui se- unde peccatum speciem habet. Unde nihil
cundum diversas conditiones peccatorum prohibet in eadem specie inveniri aliquod
diversas poenas infligit. Unde differentia peccatum mortalc et veniale, sicut primus
quse est ex reatu pcena^, potest consequi motus in gcnere adulterii cst peccatum ve-
diversam speciem peccatorum ; non autem niale et vcrbum otiosum quod plerumquo
;
,

constituit diversitatem speciei. ctiam esse mortale.

est veniale, potest
Differentia autem peccati venialis et mor- Ad secundum dicendum quod ex hoc ,

talisconsequitur diversitatem inordinationis quod invcnitur aliquod peccatum mortale

quse complet rationom peccati. Duplex enim ex genere, ot aliijuod peccatum venialo ox
est inordinatio : una per subtractionem prin- genere, soquitur quod talis diircrentia con-

<Erronee nolant Nicolai et Parm. omnes codices speciei, potesl in aliquibushanc divorsitatem con-
babere « In cademspecie; » omnes enim codices
: sequi, ita ut invenialar in iis specic diversis, sed
quos vidimus habent « in alia specie; » et sensus
: in aliis specie non diversis, iu alia scilicet specio,
est : differcnlia quse non consliluil divcrsitatciia invoniri polesl.
 ,

QU^ST. LXXII, ART. V ET VI. i57

sequatur diversitatem peccatorum secun- nis sua non dat quibus dare debet, quod
; et
dum speciem, non autem quod causet eam. est peccatum omissionis. Ergo omissio et
Talis autem differentia potest inveniri etiam commissio non differunt specie.
in his quae sunt ejusdem speciei, ut dictum Respondeo dicendum, quod in peccatis
est. invenitur duplex differentia una materialis
,

Ad tertium dicendum, quod praemium est et alia formalis materialis quidem attendi-
;

de intentione merentis vel virtuose agentis; tur secundum naturalem speciem actuum
sed poena non est de intentione peccantis, peccati formalis autem secundum ordinera
;

sed magis est contra voluntatem ipsius. ad unum finem proprium quod est objec- ^

Unde non est similis ratio. tum proprium. Unde inveniuntur aliqui ac-
tus materiaUter specie differentes, qui ta-
CoNCLUsio. — Cura in peccatis reatus per acci-
dens sint ex parte ipsius peccantis , non potest men formaUter sunt in eadem specie peccati
difFerentia venialis et mortalis peccati, vel alia quia ad idem ordinantur sicut ad eamdem
;

qusecumque penes reatum sumpta, peccatorum speciem homicidii pertinet jugulatio, lapi-
species distinguere. quamvis actus sint specie
datio et perforatio,
differentes secundum speciem naturae.
Sic ergo, si loquamur de specie peccati
ARTicuLUS vr:
omissiouis et commissionis materiaUter, dif-
Utriimpeccatum commissionis et omissionis ferunt specie large tamen loquendo de spe-
;

differant specie. cie, secundum quod negatio vel privatio

speciem habere potest.
Ad sextum Videtur
sic proceditur. 1. Si autem loquamur de specie peccati
quod peccatum commissionis et omissionis omissionis et commissionis formaliter , sic
specie differant. Delictum enim contra pec- non idem ordinan-
differunt specie, quia ad
catum dividitur Eph., n 1 ubi dicitur , , : tur, et exeodem motivo procedunt. Avarus
Cum essetis mortui delictis et peccatis enim ad congregandum pecuniam et rapit,
vestris, et exponit ibi Glossa * « Dehctis : et non dat ea quae dare debet et simiUter ;

id est , dimittendo quae jubentur et pec- ; gulosus ad satisfaciendum gulae et superflua

catis, agendo prohibita. » Ex quo
scilicet comedit, et jejunia debita praetermittit et ;

quod per delictum intelligitur pecca-

patet, , idem est videre in caeteris. Semper enim in
tum omissionis per peccatum peccatum
; ,
rebus negatio fundatur super aliqua afflr-
commissionis. Differunt igitur specie, cum matione, quae est quodammodo causa ejus.
ex opposito dividantur tanquam diversse Unde etiam in rebus naturaUbus ejusdem
species. rationis est quod ignis calefaciat^ et quod
per se convenit quod
2. Praeterea, peccato non infrigidet.
sit contra legem Dei ponitur onim in ejus ;
Ad primum ergo dicendum quod ,
iUa di-
definitione, ut ex supra dictis patet. Sed in visio quae est per commissionem et omissio-
lege Dei aha sunt prsecepta afflrmativa nem, non est secundum diversas species
contra quae est peccatum omissionis et aha ; formales, sed materiales tantum , ut dictum
praecepta negativa, contra quae est peccatum est.
commissionis. Ergo peccatum omissionis et Ad secundum dicendum ,
quod necesse
peccatum commissionis differunt specie. fuit in lege Dei proponi diversa praecepta
3. Praeterea, omissio et commissio diffe- affirmativa et negativa, ut gradatim homi-
runt, sicut affirmatio etnegatio. Sedaffir- nes introducerentur ad virtutem , prius
matio et negatio non possunt esse unius quidem abstinendo a malo ad quod induci-
,

speciei, quia negatio non habet speciem; mur per praecepta negativa, et postmodum
« non entis enim non sunt species, neque faciendo bonum, ad quod inducimur per
differentiae, » ut Philosophus dicit, lib. IV praecepta affirmativa. Et sic praiicepta afflr-
Physic, text. 67. Ergo omissio etcommissio mativa et negativa non pertinent ad diver-
non possunt esse unius speciei. sas virtutes , sed ad diversos gradus virtu-
Sed contra in eadem specie peccati inve-
, tis; et per consequens non oportet quod
nitur omissio et commissio. Avarus enim et contrarientur diversis peccatis secundum
aliena rapit ,
quod est peccatum commissio- speciem. Peccatum enim ^ non habet speciem

Parm. : « interlin. » — ' Al. : « eliam. » •- ^ Al. : « etiam. »

 ;;

458 SUMMA THEOLOGICA.

ex parte aversionis quia secundum lioc est
, sunt generalia delicta , quibus humanum
negatio vel privatio ; sed ex parte conver- subjacet genus aut enim cogitationibus,
:

sionis, secundum quod est actus quidam. aut sermone, aut opere peccamus. »
Unde secundum diversa prsecepta legis non Respondeo dicendum, quod aliqua inve-
diversificantur peccata secundum speciem. niunturdifferre specic dupliciter uno modo :

Ad tertium dicendum, quod objectio illa ex eo qiiod utrumque habet speciem com-
procedit de materiali diversitate speciei. pletam, sicut equus et bos diiTerunt specie ;

Sciendum est tamen quod negatio, etsi pro- alio modo prout secundum diversos gradus
prie non sit in specie constituitur tamen in, in aliqua generatione vel motu accipiuntur
specie per reductionem ad aliquam affirma- diversae species; sicut sedificatio est completa
tionem quam consequitur. generatio domus coUocatio autem funda-
;

CoNCLusio. — Quoniam
commissionis et omis- menti, et ercctio parictis sunt specics incom-
sionis peccataex eodem motivo procedunt, atque pletse, ut patet per Philosophum in X Ethic,

ad finem eumdeni ordiuantur avarus cnim et : cap. IV ; idem ctiam potest dici in gene-
ct
rapit et non dat qua; dure debot quo pecuniam rationibus animalium.
accumulet; constat illa, si objecta unde propria et Sic igitur peccatum dividitur per haec
formalis peccatorum distinctio sumenda est, spec- tria, scilicet peccatum cordis, oris et opcris,
tentur, non differre specie ; diflerunt autem largius
non sicut per divcrsas species completas ;
de specie loquendo materialiter.
nam consummatio peccati est in opere, unde
pcccatum operis habct speciem completam
ARTICULUS YIl. sed prima inchoatio ejus est quasi fundatio
Utruni convenienter dividatur peccatuni in in corde; secundus autem gradus ejus est
peccatum cordis, oris et operis. in ore, secundum quod homo prorumpit
facile ad manifestandum conceptum cordis
Ad septimum sic proceditur. 1. Videtur tertius autem gradus jam est in consumma-
quod inconvenienter dividatur peccatum in tione operis. Et sic hsec tria differunt secun-
peccatum cordis, oris et operis. Augustinus dum diversos gradus peccati. Patet tamcn,
enim, in XII De Trinit., cap. xn , col. 1007, quod hsec tria pertinent ad unam perfectam
t.8, ponit tres gradus peccati, quorum pri- peccati spcciem, cum ab eodem motivo pro-
mus cst, « cum carnalis scnsus illecebram enim cx hoc quod appetit
cedant. Iracundus
quamdam ingerit , » quod est peccatum co- vindictam, primo quidcm perturbatur in
gitationis ; secundus gradus est quando
, <( corde secundo in verba contumeliosa pro-
;

sola cogitationis delcctatione aliquis conten- rumpit tertio vero procedit usquc ad facta
;

tus est ; » tertius gradus

quando fa-
ciendum decernitur pcr consensum. » Sed
tria Iisec pcrtinent ad peccatum cordis. Ergo
inconvenienter peccatum cordis ponitur
quasi unum genus pcccati.
est , « injuriosa; et idcm patet in luxuria et in
quolibet alio peccato.
Ad primum ergo dicendum, quod omne
peccatum cordis convenit in ratione occulti
et secundum hoc ponitur unus gradus qui ,

2. Gregorius, in IV Moral.,
Praeterea , tamen per tres gradus distinguitur scilicet ,

cap. xxvu,§ 51, col. C62, t. 1, ponit quatuor cogitationis, delcctationis ct conscnsus.
gradus pcccati, quorum primus est « culpa Ad sccundum diccndum quod pcccatum ,

latens in corde » sccundus,; cum exterius <( oris et operisconveniunt in manifcstationc

puijlicatur; » tertius est, cum consuctu- (( ct proptor hoc ea a Gregorio sub uno com-
dine roboratur; » quartus est, (( cum usque putantur Ilieronymus autcm distinguit ca,
;

ad pra?sumptioncm divina^ misericordiai, vel quia in pcccato oris cst manifestatio tanlum,
ad desperationcm homo procedit » ubi non ; ct principaliter intenta in peccato vero
;

distinguitur pcccatum operis a pcccato oris, operis est principalitcr completio intcrioris
et adduntur duo alii peccatorum gradus. conceptus cordis sed manifestatio cst ex
,

Ergo inconvenicns fuit prima divisio. conscqucnti consuctudo vero ct dcspcratio

;

3. l'raitcrea, non potcst essc poccatum iu sunt gradus conscqucntes post specicm pcr-
ore vel in opere, nisi fiat prius in cordo. fectam pcccati sicut adolcscentia ct juven-
,

Ergo ista pcccata spccie non dificrunt. Non tus post pcrfcctam hominis gcnei^citioncm.
ergo dcbcnt contra se inviccm dividi. Ad tcrtium diccndum quod pcccatum ,

Sed contra cst quod llicronymus dicit cordis ct oris non distinguuntur a pcccato
Super xLui Ezech., col. i27, t. 5 : (( Triu opcris, (iuando sinml cum co conjunguntur;
 QU^ST. LXXII, ART. VII ET VIII. 459

sed prout quodlibet horum per se invenitur; prodigalitati, Ergo diflerunt secundum spe-
sicut etiam pars motus non distinguitur a ciem.
toto motu, quando motus est continuus, Respondeo dicendum, quod cum in pec-
sed solum quando motus sistit in medio. cato sintduo, scilicet ipseactus et inordinatio

— ejus, prout receditur ab ordine rationis et

CoNCLUSio. Quodvis peccatum dividitur in
peccatum non sicut in
cordis, oris et operis :
legis divinse, species peccati attenditur non
diversas species completas, nam consummatio ex parte inordinationis quse est prseter in-
,

peccati est in opere ; sed secundum diversos gra- tentionem peccantis, ut supra dictum est,
dus ejusdem peccati secundum speciem. sed magis ex parte ipsius actus secundum ,

quod terminatur ad objectum in quod fertur

intentio peccantis, Et ideo ubicumque occur-
ARTICULUS VIII. rit diversum motivum incUnans intentionem

a(J peccandum , ibi est diversa species pec-

Utrum superabundantia et defectus diversi- cati.Manifestum est autem quod non est ,

ficent species peccatorum. idem motivum ad peccandum in peccatis

quse sunt secundum superabundantiam et ,

Ad octavum sic proceditur. 1. Videtur in peccatis quse sunt secundum defectum;

quod superabundantia non diver- et defectus quinimo sunt contraria motiva ; sicut moti-
sificent species peccatorum. Superabundan- vum amor
in peccato intemperantise est
tia enim et defectus differunt secundum delectationum corporaUum, motivum au-
magis et minus. Sed magis et minus non tem in peccato insensibiUtatis est odium
diversificant speciem. Ergo superabundan- earum.
tia et defectus non diversificant speciem Unde hujusmodi peccata non solum diffe-
peccatorum. runt specie, sed etiam sunt sibi invicem
2. Prseterea , sicut peccatum in agibilibus contraria,
est ex hoc quod receditur a rectitudine ra- Ad primum ergo dicendum, quod magis
tionis ita falsitas in speculativis est ex hoc
, et minus, etsi non sint causa diversitatis
quod receditur a veritate rei. Sed non diver- speciei, consequuntur tamen quandoque
sificatur species falsitatis ex hoc quod aliquis species differentes, prout proveniunt ex
dicit plus vel minus esse quam sit in re. diversis formis ; sicut si dicatur quod ignis
Ergo etiam non diversificatur species pec- est levior aere. Unde Philosophus dicit in
cati ex hoc quod recedit a rectitudine rationis VIII Ethic, cap. i, in fme, quod qui po- ((

in plus vel minus. suerunt non esse diversas species amicitia-

3. Prseterea ex duabus speciebus non
, (( rum propter hoc quod dicuntur secundum
constituitur una species » ut Porphyrius
'
, magis et minus, non sufficienti crediderunt
dicit in Isagog., cap. ult, Sed superabun- signo. » Et hoc modo superexcedere ra-
dantia et defectus uniuntur in uno peccato; tionem et deficere ab ea, pertinent ad di-
sunt eniro. simul quidam iUiberales et pro- versa peccata secundum speciem, inquan-
digi;quorum duorum illiberalitas est pecca- tum consequuntur diversa motiva.
tum secundum defectum; prodigalitas autem Ad secundum dicendum, quod intentio
secundum superabundantiam. Ergo super- peccantis non est ut recedat a ratione; et
abundantia et defectus non diversificant ideo non efficitur ejusdem rationis peccatum
speciem peccatorum. supcrabundantise et defectus propter reces-
Sed contra contraria differunt secun-
, (( sum ab eadem rationis rectitudine. Sed quan-
dum speciem » nam contrarietas est dif-
; ((
doque iUe qui dicit falsum, intendit verita-
ferentia secundum formam , » ut dicitur in tem occultare;unde quantum ad hoc non
X Metaph., text. 13 et 14. Sed vitia quse refert utrum dicat plus vel minus. Si tamen
differunt secundum superabundantiam et recedere a veritate ^ sit praeter intentionem,
defectum, sunt contraria, sicut iUiberalitas tunc manifestum est quod ex diversis causis

* Aristoteles etiam in I Metaph., text. 37. ritatem occultare ; » et mox de illo qui « a veritate
* Parm. : « non sit prseter intentionem. » Omnes recedit non contra, sed praeter intentionem, » ut jac-
autem codices quos vidimus liabent absque nega- tator, et deceptor qui diminuit evadens debiti solu-
tione : « sit prseter intentionem, » et bene. Sanctus tionem recedere a veritate non est contra, sed
:

cnim Doctor loquitur primo de illo qui « intcndit ve- prseter corum intentionem.
 ; ;

460 SUMMA THEOLOGICA.

movetur ad dicendum plus vel mi-
aliquis III Ethic, cap. vn, in princ, et in IV, cap. i,

nus et secundum hoc diversa est ratio fal-

; quod singula vitia peccant agendo (( plus
sitatis : de jactatore, qui super-
sicut patet quam quando non oportet;
oportet et et »

excedit dicendo falsum, quaerens gioriam similiter secundum omnes alias circumstan-
et de deceptore, qui diminuit evadens debiti tias. Non ergo secundum hoc diversificantur
solutionem unde et queedam falsae opiniones
; peccatorum species.
sunt sibi invicem contrariae. Respondeo dicendum, quod, sicut dictum
Ad tertium dicendum, quod prodigus et est, ubi occurrit ahud motivum ad peccan-

illiberalis potest esse aliquis secundum di- dum, quia moti-

ibi est alia peccati species;

versa ut scilicet sit aliquis illiberalis in acci-

; vum ad peccandum est finis et objectum.
piendo quee non debet, et prodigus in dando Contingit autem quandoque quod in corrup-
quae non debet. Nihil autem prohibet, con- tionibus diversarum circumstantiarum est
traria inesse eidem secundum diversa. idem motivum; sicut iUiberaUs ab eodem
CoNCLUsio. — Peccata secundum superabun- motivo habet quod accipiat quando non opor-
dantiam et defectum sunt non solum a se invicem tet, et ubi non oportet, et plus quam oportet,

secimdum speciem diversa, verum etiam contra- et simiUter de aliis circumstantiis hoc enim :

ria : cum ex diversis, iisque contrariis objectis facit propter inordinatum appetitum pecunia?
motivis causentur, a quibus specificantur actus congregandae. Et in taUbus diversarum cir-
peccati. cumstantiarum corruptiones non diversifi-
cant species peccatorum, sed pertinent ad
ARTICULUS IX. unam et eamdem peccati speciem.
Utrum peccata diversificentur specie secun- Quandoque vero contingit quod corrup-
dum diversas circumstantias. tiones diversarum circumstantiarum prove-
iiiunt a diversis motivis puta quod aliquis
:

Ad nonum sic proceditur. 1 . Videtur quod praepropere comedat, potest provenire ex hoc
vitia et peccata diversificentur specie secun- quod homo non potest ferre dilationem cibi
dum diversas circumstantias ;
quia, ut dicit propter facilem consumptionem humiditatis
Dionysius, iv cap. De divin. nomin., § 30, quod vero appetat immoderatum cibum, po-
col. 730, t. 1 , (( malum contingit ex singula- test contingere propter virtutem naturae po-
ribusdefectibus.» Singulares autem defectus tentem ad convertendum multum cibum;
sunt corruptiones singularum circumstantia- quod autem aliquis appetat cibos deliciosos,
rum. Ergo ex singulis circumstantiis cor- contingit appetitum delectationis
propter
ruptis singulse species pcccatorum conse- quae est in cibo. Unde in taUbus diversarum
quuntur. circumstantiarum corruptiones inducunt di-
2. Prajterea, quidam
peccata sunt actus versas peccati species.
humani. Sed actus humani interdum acci- Ad primum ergo dicendum, quod malum,
piunt speciem a circumstantiis, ut supra ha- inquantum hujusmodi, privatio est; et ideo
bitum est. Ergo peccata difTerunt specie, diversificatur specie secundum ea quae pri-
secundum quod diversae circumstantiee cor- vantur, sicut et caeterae privationes. Sed pec-
rumpuntur. catum non sortitur speciem ex parte priva-
3. Praeterea, diversse species gulae assi- tionis vel aversionis, ut supra dictum est,

gnantur secundum particulas quae in hoc sed ex conversione ad ol)jectum actus.

versiculo continentur : Ad secundum dicendum, quod circum-
stantia nunquam transfert actum in aliam
« Praepropere, laute, nimis, ardenter, sludiose. »
speciem, nisi quando est aliud motivum.
Ilaec autem pertinent ad diversas circum- Ad tertium dicendum, quod iii diversis
stantias nam praepropcre, est antequam
: speciebus gulae divcrsa suiit motiva, sicut
oportet nimis, plus quam oportet et idem
; ; dictum est.
patet in aliis. Ergo spccies peccati diversifi- CoNCLUSio. — Peccati circumstantioc nou dislin-
cantur sccunduni diversas circumstantias. guunt peccata socundum spcciem, nisi ex diversis
Sed contra cst quod Philosophus dicit in uiotivis proveniaut («)•

(a) Concilium lrid(!nlinum declaravil nnuni- feclis iu genero peccali. Vel conTessio lalium pec-
quemque leneri ad confessioneui peccatorum suo- calorum necessaria esl , vel non ; si posterius,
rum cum numero ipsorura. lulellige de peccatis omnium confcssio omitli potesl; si prius, non intel-
quorum confessio exigitur, id cst de peccatis per- ligilur cur unicum quidom luuuoro ox rogula go-
 QU^ST. LXXIII, ART. I. 461

3. Prseterea, omnes sunt con-

virtutes
nexae, quse conveniunt in uno principio, ut
QU^STIO LXXIII. supra habitum est. Sed sicut virtiites con-
veniunt in uno principio, ita et peccata :

DE COMPARATIONE PECGATORUM AD INVICEM.

quia, sicut amor Dei, qui facit civitatem
(Et decem quseruntur.)
Dei, est principium et radix omnium virtu-

Deinde considerandum est de compara- tum ita amor sui, qui facit civitatem Baby-
;

lonis, est radix omnium peccatorum, ut pa-

tione peccatorum ad invicem, et circa Iioc
quseruntur decem 1° utrum omnia peccata
:
tet per Augustinum, XIV De civitate Dei,
et vitia sint utrum omnia sint
connexa ; 2° cap. xxvni, col. 436, t. 7. Ergo etiam omnia

paria utrum gravitas peccatorum atten-

; 3° vitia et peccata sunt connexa ita ut qui :

datur secundum objecta; 4° utrum secun- unum habet, habeat omnia.

dum dignitatem virtutum quibus peccata Sed contra, queedam vitia sunt sibi invi-
opponuntur utrum peccata carnalia sint
; 5" cem contraria, ut patet per Philosophiim in
graviora quam spiritualia 6° utrum secun- ;
II Ethic, cap. viii. Sed impossibile est con-
dum causas peccatorum attendatur gravitas traria simul iiiesse eidem. Ergo itnpossibile

peccatorum; 1° utrum secundum circum- est omnia peccata et vitia sibi esse invicem

stantias; 8° utrum secundum quantitatem connexa.

nocumenti utrum secundum conditionem
; 9° . Respondeo dicendum, quod aliter se habet
personge in quam peccatur; 10° utrum intentio agentis secundum virtutem ad se-

propter magnitudinem personee peccantis quendum rationem, et aliter intentio peccan-

aggravetur peccatum. tis ad divertendum a ratione. Cujuslibet
enim agentis secundum virtutem intentio
est ut ipsius rationisregulam sequatur et
ARTICULUS PRIMUS. ;

ideo omnium virtutum intentio in idem re-

Utrum omnia peccata sint connexa. dit et propter hoc omnes virtutes habent
'
,

connexionem ad invicem in ratione recta

Ad primum sic proceditur. 1. Videtur agibilium, quse est prudentia, sicut supra
quod omnia peccata sint connexa. Dicitur dictum est. Sed intentio peccantis non est ad
enim Jacobi, ii, 10 Quicumque totam legem
: hoc quod recedat ab eo quod est secundum
servaverit, offendit autem in uno, factus est rationem, sed potius qiiod tendat in aliquod
omnium reus. Sed idem est esse reum om- bonum appetibile, a quo speciem sortitur.
nium mandatorum legis, quod habere omnia Hujusmodi autem bona, in quse tendit inten-
peccata quia, sicut Ambrosius dicit, lib. De
: tio peccantis a ratione recedens sunt ,

parad., cap. vin, § 39, col. 309, t. 1, « pec- diversa, nullam connexionem habentia ad
catum est prsevaricatio legis divinee, et cse- invicem; imo etiam interdum sunt contra-
lestium inobedientia mandatorum. » Ergo ria.
quicumque peccat in uno peccato, subjicitur Cum igitur vitia et peccata speciem ha-
omnibus peccatis. beant secundum illud ad quod convertun-
2. Prseterea, quodlibet peccatum excludit tur,manifestum est, qiiod secundum illud
virtutem oppositam. Sed qui caret una
sibi quod perficit species peccatorum, nuUam
virtute, caret omnibus, ut patet ex supra- connexionem habent peccata ad invicem.
dictis. Ergo qui peccat in uno peccato, pri- Non enim peccatum committitur in acce-
vatur omnibus virtutibus. Sed qui caret dendo a multitudine ad unitatem, sicut acci-
virtute, habet vitium oppositum. Ergo qui dit in virtutibus, quse sunt connexse; sed
habet unum peccatum, habet omnia pec- potius in recedendo ab unitate ad multitudi-
Cd«lcl» nem.

nerali exciperetur. Vel omnia numero vel nulla subtiliter dixerint theologi : peccatum est actus;
confitenda sunt. Unicum enim numero peccatum ergo quotiescumque novus actus peccaminosus
in genere peccati perfectum gratia sanctificante sive ejusdem, sive diversge speciei ponitur, novum
privat animam, gehennseque poenas meretur seter- est numero peccatum, et ipse peccator rem agnos-
nas. Unde in confessione aperiendum est ut ab cit pro seipso promptius ac certius quam illam for-
ipsius macula peccatoris anima mundelur. Sed sitan agnoscerent sacrse doctrinse periti profes-
quomodo distinguuntur numerice peccata? Res- sores.
ponsio facilis, quidquid de qusestione hac nimis ^ Al. : « tendit, »
/m SUMMA THEOLOCilCA.
Ad primum ergo dicendum, quod Jacobus quse causautur ex amore sui, non sunt con-
loquitur de peccato, non ex parte conversio- nexa.
nis, secundum quod peccata distinguuntur, Conclusio. - Quum
vitia qucedam seu peccata
sicut dictum est ; sed loquitur de eis ex sibi invicem sint contraria qua simul eidem
,

parte aversionis, inquantum scilicet homo inesse non possuut; fieri non potest ut omnia
peccando recedit a legis mandato. Omnia peccata sint connexa.
autem legis mandata sunt ab uno et eodem,
ut ipse ibidem dicit et ideo idem Deus con-
; ARTICULUS II.

temnitur in omni peccato et ex hac parte ;

^^^^^^ ^^^^ ^
-^ ^^^^^^ -^^ ^^^^^
dicit quod qui offendit imo, factus est om- m
nium re2^5; quia scilicet in uno peccato pec- Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur
cando incurrit poeuse reatum ex hoc quod quod omnia peccata sint paria. Hoc enim est
contemnit Deum, ex cujus contemptu prove- peccare facere quod non Ucet. Sed facere
nit omnium peccatorum reatus. quae non licet, uno et eodem modo in omni-
Ad secundum dicendum, quod, sicut supra bus reprehenditur. Ergo peccare uno et eo-
dictum est, non per quemlibet actum peccati dem modo reprehenditur. Non ergo unum
tollitur virtus opposita nam peccatum ve- : peccatum est alio gravius.
niale virtutem non tollit; peccatum autem 2. Praeterea, omne peccatum consistit in
mortale toUit virtutem infusam, inquantum hoc quod homo transgreditur regulam ra-
avertit a Deo sed unus actus peccati etiam
; tionis, quaj ita se habet ad actus humanos,
mortaUs non tolUt habitum virtutis acquisi- sicut regula Unearis in corporaUbus rebus.
tae; sed si muItipUcentur actus intantum Ergo peccare simile est ei quod est lineas
quod generetur contrarius habitus, excludi- transilire. Sed lineas transiUre est sequaUter
tur habitus virtutis acquisitai ;
qua exclusa, et uno modo, etiamsi aUquis longius recedat
excluditur prudentia quia cum homo agit ;
vel propinquius stet, quia privationes non
contra quamcumque virtutem, agit contra recipiunt magis vel minus. Ergo omnia
prudentiam; sine prudentia autem' nuUa peccata sunt sequaUa.
virtus moraUs esse potest, ut supra habitum peccata virtutibus opponun-
3. Praeterea,
est; et ideo per consequens excluduntur tur. Sed omnes virtutes aequales sunt, ut
omnes virtutes morales quantum ad perfec- TuUius dicit in Paradoxis, paradox. 3. Ergo
tum et formale esse virtutis, quod habent omnia peccata sunt paria.
secundum quod participant prudentiam re- ; Sed contra quod Dominus dicit ad
est
maneut tamen incUnationes ad actus virtu- Pilatum, Joan., xix, 11 Qui me tradidit:

tum non iiabentes ratiouem virtutis. Sed
non sequitur quod proptcr hoc homo incur-
rat omiiia vitia vel peccata
quia uni virtuti plura opponuntur, ita
quod unum eorum,
virtus potest privari pcr
etiamsi alterum ^ non adsit secundo, quia
peccatum directe opponitur virtuti, quan-
tum ad inclinationem virtutis ad actum, ut
supra dictum est. Unde, remanentibus aU-
quibus inclinationibus virtuosis, non potest
dici quod homo habeat vitia vel peccata op-
posita.
Adtertium dicendum, quod amor Dei est
congregativus inquantum airectum hominis
a multis ducit in unum et ideo virtutes
quae ex amorc Dei causantur, connexionem
Iial)cnt. Scd amor siii disgregat ancctum
hunnnis in divcrsa, prout scUicet homo so
amat appetendo sibi bona temporalia, (iujk
8unt varia et divcrsa ; et idco vitia ot peccata,
tibi, majus peccatum habet ; &i iQm&n con-
stat quod Pilatus aliquod peccatum habuit.
: primo quidem, Ergo unum peccatum est majus alio.
vitia Respondeo dicendum, quod opinio Stoico-
rum fuit, quam TulUus prosequitur in
; Paradoxis, loc. cit., quod omnia peccata
sunt paria. Et ex hoc etiam dcrivatus est
quorumdam haereticorum error, qui ponen-
tes omnia peccata esse paria, dicunt etiam
omnes pojnas inferni esse pares.
Et quantum cx verbis TuUii perspici po-
test, Stoici movebantur' ex hoc quod consi-
derabant peccatum ex parte privationis
tantum, prout scilicet cst recessus a ratione;
; unde simpliciter aestimantcs quod nulla pri-
vatio susciperct magis ct minus, posuerunt
ouniia peccata esse paria.
Sed si quis (liligontcr consideret, inveniet
duplex privationum genus. Est onim quae-
dam simplex ot pura privatio, qua». consistit

< Al. : « sine qua. » — ' Parm. : « eorum. » — ^ Al. : « ducebautur. »

 : ;

QUiEST. LXXllI, ART. H ET 111. 463

quasi in corruptum esse sicut mors est

; quia virtutes habent connexionem, non au-
privatio vitse, et tenebra est privatio lumi- tem vitia, seu peccata.
nis;ettalesprivationesnonrecipiuntmagis Conclusio. - Cum per peccata non prorsus
et mmus, quia nihil residuum est de habitu ^^^^^1 rationis bono privemur, sed nunc magis,
opposito unde non minus est mortuus ali-
; n^nc minus a rationis rectitudine nos recedere
quis primo die mortis, et tertio vel quarto, contingat; peccata omnia paria esse dici non
quam post annum quando jam cadaver fue- potest.

rit resolutum; et similiter non est magis

tenebrosa domus, si lucerna sit operta plu- ARTICULUS III.

ribus velaminibus, quam si sit operta uno Utrum gravitas peccatorum varietur
solo velamine totum lumen intercludente. secundum objecta.
Est autem alia privatio non simplex, sed
aliquid retinens de habitu opposito; quae Ad tertium sic proceditur. i. Videtur
quidem magis consistit in corrumpi
privatio quod peccatorum gravitas non varietur se-
quam in corruptum esse; sicut segritudo, cundum objecta. Gravitas enim peccati
quse privat debitam commensurationem pertinet ad modum vel qualitatem ipsius
humorum, ita tamen quod aliquid ejus peccati. Sed objectum est materia ipsius
remaneat, alioquin non remaneret animal peccati. Ergo secundum diversa objectapec-
vivum; et similiter est de turpitudine et catorum gravitas non variatur.
aliishujusmodi. Hujusmodi autem privatio- 2. Prseterea, gravitas peccati est intensio
nes recipiunt magis et minus ex parte ejus malitiae ipsius. Peccatum autem non habet
quod remanet de habitu contrario. Multum rationem malitise ex parte conversionis ad
enim refert ad aegritudinem vel turpitudi- proprium objectum, quod est quoddam bo"
nem, utrum plus vel minus a debita com- num appetibile, sed magis ex parte aversio-
mensuratione humorum vel membrorum nis. Ergo gravitas peccatorum non variatur
recedatur. Et similiter dicendum est de vi- secundum diversa objecta.
tiis et peccatis; sic enim in eis privatur peccata quse habent diversa
3. Preeterea,
debita commensuratio rationis, ut non tota- objecta sunt diversorum generum. Sed ea
liter ordo rationis tollatur alioquin malum,
; quee sunt diversorum generum non sunt
integrum, destruit seipsum, ut dicitur
si sit comparabilia, ut probatur in VII Physic,
in IV Ethic, cap. v, ante med. Non enim text. 30, 31, 32. Ergo unum peccatum non
posset remanere substantia actus, vel affec- est gravius altero secundum diversitatem
tio' agentis, nisi aliquid remaneret de or- objectorum.
dine rationis. Et ideo multum interest ad Sed contra, peccata recipiunt speciem ex
gravitatem peccati, utrum plus vel minus objectis, ut ex supra dictis patet. Sed aliquo-
recedaturarectitudinerationis.Etsecundum Tum peccatorum unum est gravius altero
hoc dicendum est quod non omnia peccata secundum suam speciem, sicut homicidium
sunt paria. furto. Ergo gravitas peccatorum differt se-
Ad primum ergo dicendum, quod peccata cundum objecta.
committere non licet propter ahquam deor- Respondeo dicendum, quod, sicut ex supra
dinationem quam habent unde illa quae : dictis patet, gravitas peccatorum differt eo
majorem deordinationem continent , sunt modo quo una aegritudo est aUa gravior
magis illicita, et per consequens graviora sicut enim bonum sanitatis consistit in qua-
peccata. dam commensuratione humorum per con-
Ad secundum dicendum, quod ratio illa venientiam ad naturam animalis, ita bonum
procedit de peccato, ac siesset privatiopura. virtutis consistit in quadam commensura-
Ad tertium dicendum, quod virtutes sunt tione humani actus secundum convenien-
aequales proportionaliter in uno et eodem ;
tiam ad regulam rationis.
tamen una virtus praecedit aliam dignitate Manifestum est autem, quod tanto est
secundum suam speciem unus etiam homo; gravior segritudo quanto tollitur debita
,

est alio virtuosior in eadem specie virtutis, humorum commensuratio per commensura-
ut supra habitum est. Et tamen si virtutes tionem' prioris principii; sicut aegritudo
essent pares, non sequeretur vitia esse paria quae provenit in corpore humano ex corde,

"
Al. : « actio. » . » Itaomnes codd.; Garcias, Nicolai, edit. Patav. et
 ;

464 SUMMA THEOLOGICA.

quod est principium vitae, vel ex aliquo
quod appropinquat cordi, periculosior est. ARTICULUS IV.
Unde oportet etiam quod peccatum sit tanto
gravius, quanto deordinatio contingit circa Utrum qramtas peccatorum differat se-
aliquod principium quod est prius in ordine cundum dignitatem virtutum quibus op-
rationis. Ratio autem ordinat omnia in agi- ponuntur.
bilibus ex fme et ideo quanto peccatum
;

contingit in actibus humanis ex altiori fine, Ad quartum sic proceditur. 1 . Videtur

tanto peccatum est gravius, Objecta autem quod gravitas peccatorum non differat se-
actuum suut fines eorum, ut ex supra dictis cundum dignitatemvirtutumquibuspeccata
patet; et ideo secundum diversitatem objec- opponuntur; ut scilicet majori virtuti gra-
torum attenditur diversitas gravitatis in vius peccatum opponatur quia, ut dicitur :

peccatis; sicut patet quod res exteriores or- Proverb., xv, 5, in abundaiiti justitia virtus
dinantur ad honiinem sicut ad finem, homo maxima est. Sicut autem dicit Dominus,
autem ordinatur ulterius in Deum sicut in Matth., v, abundans justitia cohibet iram,
finem. Unde peccatum quod est circa ipsam qua est minus peccatum quam homicidium,
substantiam hominis, sicut homicidium, est quod cohibet minor justitia. Ergo maximae
gravius peccato quod est circa res exteriores, virtuti opponitur minimum peccatum.
sicut furtum et adhuc est gravius peccatum
; 2. Praeterea, in II Ethic, cap. ni, circa
quod immediate contra Deum committitur, fin., dicitur,quod « virtus est circa difficile
sicut infidelitas, blasphemia, et hujusmodi et bonum » ex quo videtur quod major
;

et in ordine quorumUbet horum peccatorum virtus sit circa magis difficile. Sed minus
unum peccatum est gravius altero, secun- est peccatum si homo deficiat in magis diffi-
dum quod est circa aliquid principalius vel cili, quam si deficiat in minus difficili. Ergo

minus principale. Et quia peccata habent majori virtuti minus peccatum opponitur.
speciem ex objectis, difFerentia gravitatis 3. Praeterea, charitas est major virtus

quae attenditur penes objecta est prima et
principalis, quasi consequens speciem.
Ad primuin ergo dicendum, quod objec-
tum, etsi sit materia circa quam terminatur
actus, habet tamen rationem finis, secundum
quod intentio agentis fertur in ipsum, ut
supra dictum est. Forma autem actus mora-
lisdependet ex fine,utex superioribus patet.
quam fides et spes, ut dicitur I ad Cor., xni.
Odium autem quod opponitur charitati, est
minus peccatum quam infidelitas vel despe-
ratio, quae opponuntur fidei et spei. Ergo
majori virtuti opponitur minus peccatum.
Sed contra est quod Philosophus dicit in
VIII Ethic, cap. x, parum a princ, quod
« pessimum optimo contrarium est. » Opti-

Ad secundum dicendum, quod ex ipsa mum autem in moralibus est maxima vir-
indebita conversione ad aliquod bonuniL tus pessimum autem gravissimum pec-
;

commutabile sequitur aversio ab incommu- catum. Ergo maxima? virtuti opponitur

tabili bono, in qua perficitur ratio mali. Et gravissimum peccatum.
ideo oportet quod secundum diversitatem Respondeo dicendum, quod virtuti oppo-
eorum qua» pertinent ad conversionem, se- nitur aliquod peccatum dupliciter uno :

quatur diversa gravitas malitiae in peccatis. quidem modo principaliter et directe, quod
Ad tertium dicendum, quodomnia objccta scilicet est circa idem objectum; nam con-
humanorum actuum habent ordinem ad traria circa ideni sunt; et hoc modo oportet
invicem et idco omnes actus humani quo-
; quod inajori virtuti opponatnr gravius pec-
dammodo conveniunt in uno genere, secun- catum sicut cnim ex parte objecti attendi-
:

dum quod ordinantur ad ultimum finem. tur major gravitas peccati, ita etiam major
Et ideo iiihil prohibet omnia peccata esse dignitas virtutis utrumque enim ex objecto
;

comparabilia. specicm sortitur, ut ex supra dictis patet.

CoNCLusio. - Cuiri peccata ex objeetis speciem Unde maximai virtuti directe

oportet (juod
liabeant, cxeisdem quoque eorum variari gravi- nuiximum peccatum quasi
coiitrarictur ,

tatem necessarium est. maxime ab eodem distaus in eodem genere.

Parm. per «incommensuralionem.»Sed ad qnid?

: si per disfribntionem quam principium
facit prius
commensuratio prioris principii csl distribulio per tollitur d('l)ila distributio liuinorum, quia tunc ip-
prius principium facla unde gravior est segritudo
; 6um principiuin vitaj ajgritudinem habet.
 ;

QU^ST. LXXIII, ART. IV ET V. 465

Alio modo potest considerari oppositio 2. Praeterea, Augustiniis dicit, Super
virtutis ad peccatum secundum quamdam Levit. \ quod (( diabolus maxime gaudet de
extensionem virtutis cohibentis peccatum. peccato luxurise et idololatriae. » Sed de ma-
Quanto enim fuerit virtus major, tanto jori culpa magis gaudet. Ergo cum luxuria
magis elongat hominem a peccato sibi con- sit peccatum carnale, videtur quod peccata
trario ita quod non solum ipsum peccatum,
; carnalia sint maximse culpae.
sed etiam inducentia ad peccatum cohibet. 3. Philosophus probat in VII
Prseterea,
Et sic manifestum est, quod quanto aliqua Ethic.,csiT^. vi, quod
incontinens concupis- ((

virtus fuerit major tanto etiam minora, centise est turpior quam incontinens irse. »
peccata cohibet sicut etiam sanitas, quanto
; Sed ira est peccatum spirituale, secundum
fuerit major, tanto etiam minores discre- Gregorium, XXXI Moral., cap. xlv, § 89,
pantias excludit. Et per hunc modum majori col. 621, t. 2; concupiscentia autem pertinet
virtuti minus peccatum opponitur ex parte ad peccata carnalia. Ergo peccatum carnale
effectus. est gravius quam peccatum spirituale.
Adprimumergo dicendum, quod ratio illa Sed contra est quod Gregorius dicit, lib.
proceditdeoppositionequseattenditursecun- XXXIII ilfom/., cap. xii, §25, col. 688, t. 2,
dum cohibitionem peccati sic enim abun- ; quod peccata carnalia sunt minoris culpse et
dansjustitia etiam minora peccata cohibet. majoris infamise'.
Ad secundum dicendum, quod majori vir- Respondeo dicendum, quod peccata spiri-
tuti quae est circa bonum magis difficile, tualia sunt majoris culpse quam peccata car-
contrariatur directe peccatum quod est circa nalia. Quod non est sic intelligendum, quasi
malum magis difficile.Utrobique enim inve- quodlibet spirituale sit majoris culpse quod-
nitur qusedam eminentia ex eo quod osten- libet peccato carnali ; sed quia considerata
ditur voluntas proclivior inbonum vel in hic sola differentia spiritualitatis et carna-
malum ex hocquod difficultate non vincitur. htatis, graviora sunt quam caetera peccata,
Ad tertium dicendum, quod charitas non cseteris paribus.
est quicumque amor, sed amor Dei; unde Cujus ratio triplex potest assignari prima :

non opponitur ei quodcumque odium directe quidem ex parte subjecti nam peccata spi- ;

sed odium Dei, quod est gravissimum pec- rituaha pertinent ad spiritum, cujus est
catorum. converti ad Deum, et ab eo averti; peccata

CoNCLusio. - Cum sicut peccati gravitas, ita et

^^^^ ™^^^^ consummantur in delectatione
f
virtutis dignitas ex objecto unde utrumque spe- carnalis appetitus, ad quem prmcipaliter per-
ciem sortitur, attendatur; majori virtuti majus tinet ad bonum corporale converti; et ideo
ex parte objecti vitium opponi oportet, quanquam peccatum carnale, inquantum hujusmodi,
etiam minoravitia, ut amajori virtutecohibentur, plus habet de conversione, propter quod
ei opposita esse dici potest. etiam est majoris adhsesionis sed peccatum ;

spirituale habet plus de aversione, ex qua

ARTICULUS V. procedit ratio culpae et ideo peccatum spiri-
;

Utrum peccata carnalia sint minoris culpse tuale, inquantum hujusmodi, est majoris

quam spiritualia. culpse. Secunda ratio potest sumi ex parte

ejus in quem peccatur nam peccatum car- ;

Ad quintum sic proceditur. 1. Videtur nale, inquantum hujusmodi, est in corpus

quod peccata carnalia non sint minoris proprium, quod est minus diUgendum se-
culpse quam peccata spiritualia. Adulterium cundum ordinem charitatis, quam Deus et
enim gravius peccatum est quam furtum proximus, in quos peccatur per peccata spi-
dicitur enim Prov., vi, 30, 32 Non grandis : ritualia; et ideo peccata spiritualia, inquan-
est culpa, cum quis furatus fuerit... Qui tum hujusmodi, sunt majoris culpai. Tertia
autem adulter est, propter cordis inopiam ratio sumi ex parte motivi quia
potest ;

perdet animam suam. Sed furtum pertinet quanto gravius impulsivum ad peccan-
est
ad avaritiam, quae est peccatum spirituale ;
dum, tanto homo minus peccat, ut infra di-
adulterium autem ad luxuriam, quae est cetur; peccata autem carnalia habent vehe-
peccatum carnale. Ergo peccata carnalia mentius impulsivum, id est, ipsam concu-
sunt majoris culpae. piscentiam carnis nobis innatam ; et ideo

' Parm. : « babetur lib. II De civ. Dei, c. iv, et lib. IV, c. xxxi. — » Al. : « quam spiritualia. »

II, 30
466 SUMMA THEOLOGTCA.
peccata spiritualia, inquantum hujusmodi, qusedam causa unde dicit Glossa
peccati;
sunt majoris culpae. ord., super illud Rom., vn Nam concupis-:

Ad primum dicendum, quod adulte-

erg-o centiam nesciebam, col. 491, t. 2, « Bona
rium non solum pertinet ad peccatum luxu- est lex, quae dum
concupiscentiam prohibet,
riae, sed etiam pertinet ad peccatum injusti- omne malum proliibet. » Sed quanto homo
tiae et quantum ad hoc potest ad avaritiam
; fuerit victus majori concupiscentia, tanto est
reduci, ut Glossa' dicit ad Ephes., v, super minus peccatum. Gravitas ergo peccati dimi-
illud Omnis fornicator, aut immundus,
: nuitur ex magnitudine causae.
aut avarus; et tunc gravius est adulterium 3. Praeterea, sicut rectitudo rationis est
quam furtum, quanto homini charior est causa virtuosi actus, ita defectus rationis
uxor quam res possessa. videtur esse causa peccati. Sed defectus ra-
Ad secundum dicendum, quod diabolus quanto fuerit major, tanto est minus
tionis
dicitur maxime gaudere de peccato luxuriae, peccatum intantum quod qui caret usu ra-
;

quia est maximae adhaerentiae, et difficile ab tionis, omnino excusatur a peccato ; et qui
60 homo potest eripi. « Insatiabilis est enim ex ignorantia peccat, levius peccat. Ergo
delectabilis appetitus, » ut Philosophus dicit gravitas peccati non augetur ex magnitu-
in Ethic, cap. xn, a med.
III dine causae.
Ad tertium dicendum, quod, sicut Philo- Sed contra, multiplicata causa, multipli-
sophus dicit, lib. VII Ethic, cap. vi, turpius catur effectus. Ergo, si causa peccati major

est esse incontinentem concupiscentiae quam fuerit, peccatum erit gravius.

incontinentem irae, quia minus participat de Respondeo dicendum, quod in genere
ratione et secundum hoc etiam dicit in JII
; peccati, sicut et in quolibet genere,
alio
Ethic, cap. x, circa fm., quod « peccata in- potest accipi duplex causa : una quae est per
temperantiae sunt maxime exprobrabilia, se et propria causa peccati, quae est ipsa
quia sunt circa illas delectationes quae sunt voluntas peccandi ; comparatur enim ad ac-
communes nobis et brutis » unde quodam- ; tum peccati, sicut arbor ad fructum, ut dici-
modo per ista peccata homo brutalis reddi- tur in Glossa ord., super illud Matth., vn :

tur et inde est quod, sicut Gregorius

; dicit, No7i potest arbor bona fructus malos facere,
sunt majoris infamiae. col. 111, t. 2. Et hujusmodi causa quando
CoNCLusio. -
Cum peccata carnalia ut hujus- ^"^^"^^^ "^ajor, tanto peccatum erit gravius.

modi, in corpus proprium (quod ordine charitatis Quanto enim voluntas fuerit major ad pec-
minus quam ipse Deus et proximus in quos per candum, tanto homo gravius peccat.
peccata spiritualia peccatur, diligi debet), com- Aliae vero causae peccati accipiuntur quasi
mittantur; majoris esse culpae spiritualia quam extrinsecae et remotae, ex quibus scilicet vo-
carnaUa peccata, tametsi heec quam illa majoris luntas inclinatur ad peccandum; et in his
sint infamise, manifestum est.
causis est distinguendum : qusedam enim
harum inducunt voluntatem ad peccandum
ARTICULUS VI. secundum ipsam naturam voluntatis, sicut

Utrum gravitas peccatorum attendatur se- ^^^^^' ^^^^ ^s* proprium objectum volunta-

cundum causam peccati. tis; et ex tali causa augetur peccatum;

gravius enim peccat cujus voluntas ex in-
Ad sextum Videtur quod
sic proceditur. 1 . tentione pejoris fmis inclinatur ad peccan-
gravitas peccatorum non attendatur secun- dum. Aliae vero causae sunt quae inclinant
dum peccati causam. Quanto enim peccati voluntatem ad peccandum praeter naturam
causa fuerit major, tanto vehementius mo- et ordinem ipsius voluntatis, quae nata est
vet ad peccandura et ita difficilius potest ei
; moveri liberc ex seipsa secundum judicium
resisti. Sed peccatum diminuitur ex hoc rationis. Unde causae quae diminuunt judi-
quod ei difficilius rcsistitur hoc enim ; cium rationis, sicut ignorantia, vel quae
pertinet ad infirmitatcm peccantis ut non diminuunt liberum motum voluntatis, sicut
facilo resistat peccato ;
peccatum autem infirmitas, vel violcntia, aut metus, aut ali-
quod est ex infirmitatc, lcvius judicatur. quid hujusmodi, diminuunt poccatum, sieut
Non ergo peccatum habet gravitatom ex et diminuunt voluntarium intantum quod
;

parte suae causai. si actus sit omnino involuntarius, non habet

2. Praeterea, concupisccntia est generalis rationom peccati.

' Parm. : « irlierouymi. »
 ;

QIJ.EST. LXXIIl, ART. VI ET VII. 467

Ad primum ergo dicendum, quod objectio niam, ut dicitur in III Ethic, cap. i, circa
illa movente extrinseca,
procedit de causa med. Hoc autem non circumstan-
esset, nisi
quse diminuit voluntarium cujus quidem ; tia aggravaret peccatum. Ergo circumstan-
causee augmentum diminuit peccatum, ut tia peccatum aggravat.
dictum est. Respondeo dicendum, quod unumquod- <(

Ad secundum dicendum, quod si sub con- que ex eodem natum est augeri, ex quo
cupiscentia includatur etiam ipse motus vo- causatur, » sicut Philosophus dicit de habitu
luntatis, sic ubi est major concupiscentia est virtutis in11 Ethic, cap. i et n. Manifestum

majus peccatum. Si vero concupiscentia di- est autem, quod peccatum causatur ex de-
catur passio qusedam, quae est motus vis fectu alicujus circumstantise ex hoc enim ;

concupiscibilis, sic major concupiscentia prse- receditur ab ordine rationis [quod aUquis in
cedens judicium rationis et motum volunta- operando non observat debitas circumstan-
tis, diminuit peccatum; quia qui majori tias. Unde manifestum est quod peccatum
concupiscentia stimulatus peccat, cadit ex natum est aggravari per circumstantiam.
graviori tentatione, unde minus ei imputa- Sed hoc quidem coutingit tripliciter uno :

tur. Si vero concupiscentia sic sumpta se- quidem modo

inquantum circumstantia
quatur judicium rationis et motum volunta- transfert in aUud genus peccati sicut pecca- ;

tis, sic ubi est major concupiscentia, est tum fornicationis consistit in hoc quod homo
majus peccatum. Insurgit enim interdum accedit ad noii suam si autem addatur haec
;

major concupiscentiae motus ex hoc quod circumstantia, ut illa ad quam accedit, sit
voluntas effrenate tendit in suum objectum. alterius uxor, transfertur jam inaUud genus
Ad tertium dicendum, quod ratio iUa pro- peccati, sciUcet in injustitiam, inquantum
cedit de causa quse causat involuntarium homo usurpat rem alterius et secundum ;

et haec diminuit peccatum, ut dictum est. hoc adulterium gravius peccatum quam
est
_ fornicatio. AUquando vero circumstantia
CoNCLUsio.
^
— -x
Peccatorum sravitas j
secundum ^ . .
i
non aggravat peccatum, quasi trahens
• .

m
peccati causas attendenda est, non tamen eodem
modo secundum enim Toluntatem et linalem
:
aliud genus peccati, sed solum quia multi-
causam variatur peccati magnitudo; diminuitur pUcat rationem peccati; sicut si prodigus
autem peccatum ex causis quaj vel judicium ra- det quando non debet, et cui non debet,
tionis, vel liberum voluntatis motum diminuunt. multiplicius peccat eodem genere peccati
quam si solum det cui non debet, et ex hoc
sicut etiam segri-
ARTICULUS VII ^P^^ peccatum fit gravius ;

tudo est gravior quae plures partes corporis

Utrum circumstantia aggravet peccatum. inficit. Unde et TuUius dicit in Paradoxis,

parad. a med., quod « in patris vita vio-

3,
Ad septimum sic proceditur. 1 . Videtur landa multa peccantur ; violatur enim is qui
quodcircumstantianon aggravetpeccatum. procreavit, qui aluit, qui erudivit, qui in
Peccatum enim habet gravitatem ex sua sede, acdomo^atqueinrepublicacollocavit,»
specie. Circumstantia autem non dat speciem Tertio modo circumstantia aggravat pecca-
peccato, cum sit quoddam accidens ejus. tum ex eo quod auget deformitatem prove-
Ergo gravitas peccati non consideratur ex nientem ex aUa circumstantia sicut accipere :

circumstantia. alienum constituit peccatum furti si autem ;

2. Prseterea,aut circumstantia est mala, addatur hsec circumstantia ut multum acci-

aut non si circumstantia mala est, ipsa per
: piatde aUeno, erit peccatum gravius quam- ;

se causat quamdam speciem mali si vero
non sit mala, non habet unde augeat ma-
lum. Ergo circumstantia nuUo modo auget
peccatum.
3. Praeterea, maUtia peccati
aversionis. Sed circumstantiae consequuntur
peccatum ex parte conversionis. Ergo non
; vis accipere multum vel parum de se non
dicat rationem boni vel mali.
Ad primum ergo dicendum, quod aUqua
circumstantia dat speciem actui morali, ut
est ex parte supra haljitum est. Et tamen circumstantia
quse non dat speciem, potest aggravare pec-
catum quia, sicut bonitas rei non solum
;

augent maUtiam peccati. pensatur ex sua specie, sed etiam ex aliquo

Sed contra est quod ignorantia circum-
stantise diminuit peccatum qui enim peccat
;
ex ignorantia circumstantiae, meretur ve-
accidente, ita maUtia actus non solum pen-
satur ex specie actus, sed etiam ex circum-
stantia.
 ;

4t)8 SUMMA THEULUGICA.

Ad secundum dicendum, quod utroque aliquam mulierem ad fornicandum ,
quan-
modo circumstantia potest ag-gravare pecca- tum estde se, privat eam vita gratise, indu-
tum. Si enim sit mala, non tamen propter cens eam ad peccatum mortale. Si ergo
hoc oportet quod constituat speciem peccati peccatum majus no-
esset gravius propter
potest enim addere rationem malitiae in ea- cumentum sequeretur quod simplex for-
,

deni specie, ut dictum est. Si autem non sit nicator gravius peccaret quam homici-
mala, potest aggravare peccatum in ordine da quod est manifeste falsum. Non ergo
;

ad malitiam alterius circumstantiae. peccatum est gravius propter majus nocu-

Ad tertium dicendum, quod ratio debet mentum.
ordinare actum non solum quantum ad ob- Sed contra est quod Augustinus dicit in
jectum, sed etiam quantum ad omnes cir- III De libero arMt.,cai'^. xiv, §41, col. 1291,
cumstantias, Et ideo aversio quadam a re- t. 1 : « Quia vitium naturae adversatur, tan-
gula rationis attenditur secundum corruptio- tum additur malitiae vitiorum , quantum
nem cujuslibet circumstantiae, puta si aliquis naturarum integritati minuitur. » Sed di-
operetur quando non debet, vel ubi non minutio integritatis naturae est nocumen-
debet et hujusmodi aversio sufficit ad ratio-
; tum. Ergo tanto gravius est peccatum ,

nem mali. Hanc autem aversionem a regula quanto majus est nocumentum.
rationis sequitur aversio a Deo, cui debet Respondeo dicendum, quod nocumentum
homo per rectam rationem conjungi. tripliciter se habere potest ad peccatum :

CoNCLusio. - Cum unumquodque ex eodem

q^andoque enim nocumentum quod prove-
natum sit augeri, ex quo causatur, et ex cir- mt ex peccato est praevisum etmtentum;
, ,

cumstantuspeccatumcausetur;ex eisdemquoque sicut cum aliquis aliquid operatur animo

peccatum aggrarari necessarium est. nocendi alteri, ut homicida, vel fur; et tunc
directe quantitas uocumenti adauget gravi-
tatem peccati, quia tunc nocumentum est
ARTICULUS VIII
per se objectum peccati. Quandoque autem
Utrum gravitas peccati augeatur secundum nocumentum est praevisum, sed non inten-
majus nocumentum. tum ; sicut cum aliquis transiens per agrum,
ut compendiosius vadat ad fornicandum,
Ad octavum sic proceditur. 1. Videtur iufert scienternocumentum his quae sunt
quod gravitas peccati non augeatur secun- seminata in agro, licet non animo nocendi;
dum majus nocumentum. Nocumentum et sic etiam quantitas nocumenti aggravat
enimest quidam eventus consequens actum peccatum, sed indirecte, inquantum scilicet
peccati. Sed eventus sequens non addit ad ex voluntate multum inchnata ad peccan-
bonitatem vel malitiam actus , ut supra dic- dum procedit quod aliquis non praetermit-
tum Ergo peccatum non aggravatur
est. tat facere damnum sibi vel quod alii ,

propter majus nocumentum. simpliciter non vellet. Quandoque autem

2. Praeterea, nocumentum maxime inve- nocumentum nec est praevisum nec inten-
nitur in peccatis quae sunt contra proxi- tum et tunc si per accidens hoc nocumen-
;

mum; quia sibi ipsi nemo vult noccre. Deo tum se habeat ad peccatum, uon aggravat
autem nemo potest nocere secundum illud , peccatum directe sed propter negligentiam
;

Job, XXXV, 6 Si multiplicatx fuerint ini-

: considorandi nocumenta quae consequi pos-
quilates tu3e,quid facies contra illum? Ho- sent, imputantur homini ad pojnam mala

*Contra qui est similis tibi * nocebit impietas

'nnini , quae eveniunt praeter ejus intentionem, si
eum-_ iwa.Si ergo peccatumaggravaretur propter dabat operam rei illicita?. Si vero nocumen-
qm sirm-
j^^j^g nocumentum, scqueretur quod pec- tum per so sequatur ex actu peccati, licet
tui est. catuni quo quis peccat in proximum , esset non sit intentum nec praevisum directe ,

gravius peccato quo quis peccat in Deum peccatum aggravat quia qua^cumquo per :

vel in seipsum. se consequuntur ad peccatum , pertinent

3. Praeterea, majus nocumentum infertur quodammodo ad ipsam peccati speciem :

alicui, cum
privatur vita gratiae, quam cum puta, si aliquis publice fornicctur, scquitur
privatur vita Jiatura) quia vita gratia; est
; scandalum plurimorum; quod quamvis ipse
melior quam vita naturae, intantum
quod non intendat, nec forto praivideat, directe
homo (leljet vitam naturae contemnere no , per lioc aggravatur pcccatum.
amittat vitam graliai. Sed homo qui inducit Aiiter lamon vidotui* so habere circa no-
 , ,
;

QU^ST. LXXIII, ART. VIII ET IX. 469

cumentum quod incurrit ipse qui

poenale ,
sequitur propter duo : primo quidem
peccat. Hujusmodi autem nocumentum si quia homicida intendit directe nocumentum
per accidens se habeat ad actum peccati et , proximi fornicator autem qui provocat
,

non sit preevisum nec intentum, non aggra- mulierem , non intendit nocumentum, sed
vat peccatum, neque sequitur majorem gra- delectationem secundo quia homicida est
;

vitatem peccati ; sicut si aliquis currens ad per se et sufficiens causa corporalis mortis
occidendum, impingat et la?dat sibi pedem. spiritualis autem mortis nullus potest esse
Si vero tale nocumentum per se consequa- altericausa per se sufficiens, quia nullus
tur ad actum peccati, licet forte nec sit prae- moritur nisi propria voluntate
spiritualiter
visum, nec intentum, tunc majus nocumen- peccando.
tum non facit gravius peccatum sed e ,
conclusio. - Nocumentum omne si vel pra-
converso gravius peccatum inducit gravms visum et intentum, vel saltem per se secutum ex
nocumentum; sicut ahquis infidelis qui , actu peccati ipsum peccatum
fuerit, directe
nihil audivit de poenis inferni, graviorem aggravat : non
pr^visum quidem fuerit,
sic si

pcenam in inferno patietur pro peccato ho- sed non intentum ; et multo minus si nec in-
micidii quam pro peccato furti quia enim ;
tentum nec prsevisum, per accidens ad peccatum
hoc nec intendit nec praevidit, non aggrava- ^^ habet.

tur ex hoc peccatum, sicut contingit circa

ARTTrTTTTTQ ty
fidelem , qui ex hoc ipso videtur peccare
gravius quod majores pcenas contemnit
,
Utrum peccatum aggravetur secundum con-
ut impleat voluntatem peccati sed gravitas ; ditionem personse in quam peccatur.
hujusmodi nocumenti solum causatur ex
gravitate peccati. Ad nonum sic proceditur. \. Videtur
Ad primum ergo dicendum quod sicut ,
quod propter conditionem personse in quam
etiam supra dictum est cum de bonitate et , peccatur , peccatum non aggravetur. Si
malitia exteriorum actuum ageretur even- , enim hoc esset maxime aggravaretur ex ,

tus sequens, si sit prsevisus et intentus, addit hoc quod aliquis peccat contra aliquem '

ad bonitatem vel malitiam actus. virum justum et sanctum. Sed ex hoc non
Ad secundum dicendum, quod quamvis aggravatur peccatum minus enim laeditur ;

nocumentum aggravet peccatum, non ta- ex injuria illata virtuosus qui aequanimiter
,

men sequitur quod ex solo nocumento pec- tolerat ,

quam alii ,
qui etiam interius scan-
catum aggravetur quinimo peccatum per : dalizati laeduntur. Ergo conditio personae
se est gravius propter inclinationem , ut in quam peccatur non aggravat peccatum. ,

supradictum est. Undeet ipsum nocumen- 2. Praeterea, si conditio personae aggra-

tum aggravat peccatum inquantum facit , varet peccatum , maxime aggravaret ex
actum esse magis inordinatum. Unde non propinquitate quia sicut TuUius dicit in
:

sequitur quod, si nocumentum maxime ha- Paradox., parad. 3, ad fm., a in servo ne-
bet locum in peccatis quae sunt contra proxi- cando semel peccatur in patris vita violanda ;

mum, illa peccata sint gravissima; quia multa peccantur. Sed propinquitas per- )>

multo major inordinatio invenitur in pecca- sonae in quam peccatur non videtur aggra-
tis quae sunt contra Deum,
quibusdam et in vare peccatum quia unusquisque sibi ipsi :

eorumquae sunt contra seipsum. Et tamen maxime est propinquus; et tamen minus
potest dici quod etsi Deo nullus possit nocere peccat qui aliquod damnum sibi infert
quantum ad ejus substantiam, potest tamen quam si inferret alteri puta si occideret ;

nocumentum attentare in his quae Dei sunt, equum suum quam si occideret equum al-
,

sicut extirpando fidem, violando sacra, quae terius ut patetper Philosophum inYEthic,
,

sunt peccata gravissima. Sibi etiam aliquis cap. ult. a med. Ergo propinquitas personae
quandoque scienter et volenter infert nocu- non aggravat peccatum.
menlum, sicutpatet inhisquiseinterimunt, 3. Praeterea, conditio personae peccantis
licet fmaliter hoc referant ad aliquod bonum praecipue aggravat peccatum ratione digni-
apparens, puta ad hoc quod liberentur ab tatis vel scientiae, secundum illud Sap., vi,
aliqua angustia. 7 : Potentes potenter tormenta patientur;
Ad tertium dicendum, quod illa ratio non et Luc, xn 47 , : Servus sciens voluntatem

"
•
Al. : « in. » -
 ;' ;

470 SUMMA THEOLOGICA.

domini, non faciens, plagis vapulabit
et '
aliquis gravius peccat, quanto aliquis magis
*Qui multis*. Ergo pari ratione ex parte per- in conjunctam personam seu naturali neces-
vit.^.°et
sonse in quam peccatur magis aggravaret situdine, seu beneficiis, seu quacumque
non fecit, peccatum dignitas aut scientia personae in conjunctione peccaverit quia videtur in ;

^^itf^' quam peccatur. Sed non videtur gravius seipsum magis peccare et pro tanto gra- ;

peccare qui facit injuriam persona? ditiori viuspeccat, secundum illud Eccli., xiv, 5 :

vel potentiori quam alicui pauperi quia ;

Qui sibi nequam
bonus erit ? Ex est cui
non personaimm acceptio apud Deum,
est parte vero proximi tanto gravius peccatur,
Coloss., ni, 25, secundum cujus judicium quanto peccatum plures tangit et ideo pec- ;

gravitas peccati pensatur. Ergo conditio catum quod fit in personam publicam puta ,

personae in quam peccatur non aggravat

, , regeni vel principem qui gerit personam
,
,

peccatum. totius multitudinis, est gravius quam pecca-

Sed contra est quod in sacra Scriptura
,
tum quod committitur contra unam perso-
specialiter vituperatur peccatum quod con- nam privatam unde specialiter dicitur
;

tra servos Dei committitur , sicut dicitur in Exodi, xxii 28 Principi populi tui 7ion
, :

III Regum, XIX, 14 Altaria tua destruxe-: maledices; et similiter injuria quae fit alicui
runt, prophetas tuos occiderunt gladio.yi' famosse personae, videtur esse gravior ex
tuperatur etiam maxime peccatum commis- Iioc quod in scandalum et in turbationem
sum in personas propinquas , secundum plurimorum redundat.
illud Mich., vii, 6 Filius contumeliam facit
: Ad primum ergo dicendum, quod ille qui
patri , filia consurgit adversus matrem infert injuriam virtuoso ,
quantum est in se
suam. Vituperatur etiam specialiter pecca- turbat eum et interius et exterius ; sed quod
tum quod committitur in personas in digni- iste interius non turbetur, contingit ex ejus
tate constitutas ut patet Job xxxiv, \ 8
, , : bonitate, quee non diminuit peccatum inju-
Qui dicit regi , apostata, qui vocat duces riantis.
impios. Ergo conditio personae in quam Ad secundum dicendum, quod nocumen-
peccatur aggravat peccatum. tum quod quis sibi infert in his quse subsunt
Respondeo dicendum, quod persona in dominio propriae voluntatis, sicut in rebus
quam peccatur est quodammodo objectum possessis habet minus de peccato quam si
,

peccati. Dictum est autem supra, quod prima alteri inferatur quia propria voluntate hoc
,

gravitas peccati attenditur ex parte objecti agit; sed in his quae non subduntur dominio
ex quo quidem tanto attenditur major gra- voluntatis, sicut sunt naturalia et spiritualia
vitas in peccato ,
quanto objectum ejus est bona , gravius peccatum nocumentum
est
principalior Fines autem
finis. principales sibi ipsi inferre gravius enim peccat qui ;

humanorum actuum sunt Deus, ipse homo, occidit seipsum, quam qui occidit alterum.
et proximus; quidquid enim facimus, prop- Sed quia res propinquorum nostrorum non
ter aUquod eorum facimus quamvis etiam ; subduntur voluntatis nostrae dominio, non
horum trium unum sub altero ordinetur. procedit ratio quantum ad nocumenta rebus
Potest igitur ex partc horum trium conside- iUorum illata, quod circa ea minus peccetur,
rari major vel minor gravitas in peccato nisi forte velint vel ratum habeant.
secundum conditionem persona? in quam tertium dicendum, quod non est ac-
Ad
peccatur. ceptio personarum, si Dcus gravius punit
Primo quidem ex parte Dei , cui tanto peccantem contra excellentiores persoiias
^
aliquis homo conjungitur quanto ,
est Deo iioc enim fit propter lioc quod hoc rcdundat
virtuosior vel Deo sacratior ; et ideo injuria in plurium nticumentum.
tali personaj illata magis rcdundat hi Deum, _
^^^^^^,^^^ ^^^^^^^ ^^^^.^^^^^^ .^ ^^^^^^ p^^^^t^^^,^
secundum illud Zachar., ii, 8 Qui vos teti- :
^j^ quodammodo objecfum peccati, necesse est
gerit* , tangit pupiUam ocuh mei. Undo aggi.avari i.eccatum secmidum persouffi in quam
'JfjV/f
ril vos.
peccatum fit gravius ox hoc quod pcccatur pgccatur, conditionem et digmtatem.
in personam magis Dco conjunctam vcl ra-
tionc virtutis vol ratione officii. Ex parte
etiam sui ipsius mauifestum est quod tanto

'
Hunc texlum S. Thomas secundum lectionem « plagis » addita.
Vulgata; referl Infra, q. Lxxvii, art. 2, una voco • Al. : « magis. » — » « Deo » in edit. deest.
 ;;

QUMST. LXXIII, ART. X, ET QUtEST. LXXIV. 471

beneficium, cui homo

ingratus peccando fit

ARTICULUS X. et quantum ad hoc quaehbet majoritas,

etiam in temporalibus bonis, peccatum
Utrum magnitudo personx peccantis
aggravat, secundum illud Sap., vi, 7 Po-
aggravet peccatum. :

tentes potenter tormenta patientur. Tertio

Ad decimum sic Videtur
proceditur. \. propter specialem repugnantiam actus pec-
quod magnitudo personse peccantis non ag- cati ad magnitudinem personae; sicut si
gravet peccatum. Homo enim maxime red- princeps justitiam violet, qui ponitur justi-
ditur magnus ex hoc qnod Deo adheeret, tiae custos; et si sacerdos fornicetur, qui

secundum illud Eccli,, xxv, 13 Quam : castitatem vovit. Quarto propter exemplum
magnus qui invenitsapientiam et scientiam ! sive scandalum; quia ut Gregorius dicit in
sed non est super timentem Dominum. Sed Pastorali, part. I, cap. ii, col. 16, t. 3, in
quanto aliquis magis Deo adhaeret tanto , <( exemplum culpa vehementer extenditur,
minus imputatur ei aliquid ad peccatum; quando pro reverentia ordinis peccator ho-
dicitur enim II Paralipom., xxx, 18 Domi- : noratur. » Ad plurium etiam notitiam per-

nus bonus propitiabitur cunctis qui in toto veniunt peccata magnorum, et magis homi-
corde requirunt Dominum Deum patrum nes ea indigne ferunt.
* Itnpufa- suorum; et non imputabitur * eis quod mi- Ad primum ergo dicendum, quod auctori-
bit.
nus sanctificati sunt. Ergo peccatum non tas illa loquitur de his quae per subreptionem
aggravatur ex magnitudine personae pec- infirmitatis humanae negligenter aguntur.
cantis. Ad secundum dicendum, quod Deus non
*Acceptio non estpersonarum acceptio*
2. Praeterea, accipit personas, si majores plus punit; quia
perso-
nariim. apud Deum, ut dicitur Rom., n, 11. Ergo ipsorum majoritas facit ad gravitatem pec-
non magis punit pro uno et eodem peccato cati, ut dictum est.

unum quam alium. Non ergo aggravatur Ad tertium dicendum, quod homo magnus
peccatum ex magnitudine persona3 peccan- non reportat incommodum ex bono quod
tis. habet, sed ex malo usu illius.
nullus debet ex bono incom-
3. Praeterea,
CoNCLUsio. — Queelibet peccantis personae
modum reportare. Reportaret autem, si id
magnitudo propter eam quse de majoribus
quod agit, magis ei imputaretur ad culpam. acceptis beneficiis committitur, tngratitudinem,
Ergo propter magnitudinem personae pec- majusque aliorum scandalum, auget peccatum
cantis non aggravatur peccatum. ex deliberata voluntate commissum; ea autem
Sed contra est quod Isidorus dicit in II quae secundum virtutem accipitur magnitudo,
Sentent., cap. xvm, § 6, col. 621, t. 6 : peccatum ex surreptione et humana fragUitate
« Tanto majus cognoscitur esse peccatum, ortum, diminuit.
quanto major qui peccat habetur. »
Respondeo dicendum, quod duplex est
QU.^STIO LXXIV.
peccatum. Quoddam est ex subreptione pro-
veniens propter infirmitatem humanae na- DE SUBJECTO PECGATORUM.
turae et tale peccatum minus imputatur ei
;
(Et decem quseruntur.)
qui est major in virtute, eo quod minus
negligit hujusmodi peccata reprimere, quae considerandum est de subjecto
Deinde
tamen omnino subterfugere infirmitas hu- vitiorum, sive peccatorum et circa hoc ,

mana non sinit. quaeruntur decem 1° utrum volimtas possit

:

Alia vero peccata sunt ex deliberatione esse subjectum peccati ; 2° utrum voluntas
procedentia; et ista peccata tanto magis sola sit peccati subjectum 3" utrum sen- ;

alicui imputantur, quanto major est. Et hoc sualitas possit esse subjectum peccati
.

potest esse propter quatuor primo quidem

: 4° utrum possit esse subjectum peccati
quia facilius possunt resistere peccato ma- mortalis ; 5° utrum ratio possit esse subjec-
jores, puta qui excedunt in scientia et vir- tum peccati ; 6° utrum delectatio morosa vel
tute : unde Dominus dicit Luc, xm, 47, non morosa in ratione inferiori sicut in
sit
*Qui quod servus sciens* voluniatem domini sui, subjecto; 7° utrum peccatum consensus in
cogno-
et non faciens, plagis vapulabit multis. actum sit in superiori ratione sicut in sub-
vit... et
non fecit, Secundo propter ingratitudinem; quia omne jecto; 8° utrum
ratio inferior possit esse
vapula-
bit.
bonum quo aliquis magnificatui', est Dei subjectum peccati mortalis; 9" utrum ratio
472 SUMMA THEOLOGICA.
superior possit esse subjectumpeccati venia- est, sequitur quod voluntas, quae est princi-
lis; 10° utrum in ratione superiori possit pium actuum voluntariorum sive bonorum
esse peccatum veniale circa proprium objec- sive malorum, quse sunt peccata, sit princi-
tum. pium peccatorum. Et ideo sequitur quod
peccatum sit in voluntate sicut in subjecto.
ARTICULUS PRIMUS. Ad primum ergo dicendum, quod malum
dicitur esse prseter voluntatem, quia volun-
Utrum voluntas sit subjectum peccati.
tas non tendit in ipsum sub ratione mali.
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur Sed quia aliquod malum est apparens bo-
quod voluntas non possit esse subjectum num, ideo vohintas ahquando appetit ali-
peccati. Dicit enim Dionysius in iv cap. De quod malum; et secundum hoc peccatum
div. nom., § 32, col. 731, 1. 1, quod « malum est in voluiitate.
est praeter voluntatem et intentionem. » Sed Ad secundum dicendum, quod si defectus
peccatum habet rationem mali. Ergo pecca- modo subjaceret
apprehensivae virtutis nullo
tum non potest esse in voluntate. voluntati, non esset peccatum nec in volun-
2. Prseterea, voluntas est boni, vel appa- tate, nec in apprehensiva virtute; sicut
rentis boni. Ex hoc autem quod voluntas patet in his qui habent ignorantiam invin-
vult bonum, non peccat; hoc autem quod cibilem. Et ideo relinquitur quod etiam de-
vult apparens bonum, quod non est vere fectus apprehensivse virtutis subjacens vo-
bonum, magis pertinere videtur ad defectum luntati reputetur in peccatum.
virtutis apprehensivse quam ad defectum Ad tertium dicendum quod ratio illa ,

voluntatis. Ergo peccatum nuUo modo est in procedit in causis efficientibus quarum ac-
voluntate. tiones transeunt in materiam exteriorem, et
3. Prseterea, non potest esse idem subjec- quae non movent se, sed alia; cujus con-
tum peccati et causa efficiens ; quia
causa « trarium est in voluntate; unde ratio non
efflciens et materialisnon incidunt in idem, » sequitur.
ut dicitur in II Physic, text. 70 et seq. Sed CoNCLusio. — Cum necesse sit morales quos-
voluntas est causa efficiens peccati; prima cumque actus (quia in exteriorem materiam non
enim causa peccandi est voluntas, ut Augus- transeunt) in suo esse principio sicut in subjecto,
tinus dicit in lib. De duabus animabus, c. x talis autem actus peccalum sit; recte voluntas,
et XI, coL 103, etc, t. 8. Ergo non est sub- sicut peccati principium, ita et ejusdem subjec-
jectum peccati. tum esse dicitur.

Sed coiitra est quod Augustinus dicit in

lib. I Retract., cap. ix, § 4, col. 596, t. 1, ARTICULUS II.

quod (c voluntas est qua peccatur, et recte Utrum sola voluntas sit subjectum peccati.
vivitur. »
Respondeo dicendum ,
quod peccatum Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur
quidam actus supra dictum est.
est, sicut quod sola voluntas sit subjectum peccati.
Actuum autem quidam transeunt in exte- Dicit enim Augustinus in libro De duabus
riorem materiam, ut urere et secare; et animabus, cap. x, § 14, col. 104, t. 8, quod
hujusmodi actus habent pro materia et sub- ((nonnisi voluntate peccatur. » Sed pecca-
jecto id in quod transit actio : sicut Philo- tum est sicut in subjecto in potentia qua
sophus dicit iii III Physic, text. 18, quod peccatur. Ergo sola voluntas est subjectum
« motus est actus a movente. »
mobilis peccati.
Quidam vero actus sunt non transeuntes in 2. Praeterea, peccatum est quoddam ma-
exteriorem materiam, sed manentes in lum contra rationem. Sed bomim et malum
agente, sicut appetere .et cognoscere ; et ta- ad rationem pertinens est objectum soHus
les actus sunt omnes actus moralos, sive voluntatis. Ergo sola voluntas est subjectum
sint actus virtutum, sivc peccatorum. Unde peccati.
oportet quod proprium subjectum actus pec- 3. Praeterea, omne peccatum est actus
cati sit poteiitia quai cst principium actus. voluntarius : quia, ut dicit Augustinus in
Cum autem proprium sit actuum mora- lib. III De lib. arbitr.\ cap. xvii, coL 1294,
lium quod sint voluntarii, ut supra habitum t. 1, (( peccatum adoo est voluntarium, quod

* Implicite ; sed expresse lib. De vera Religionc, c. xiv, col. 133, t. 3.

 ;

QUMST. LXXIV, ART. II ET III. 473

si non sit voluntarium, non est peccatum. » principium et subjectum; sequitur non solam
voluntatem, qua principium est actus voluntarii
Sed actus aliarum virium non sunt volun-
eliciti, verum etiam alias potentias, quae actus
tarii, nisi inquantum illse vires moventur a
voluntarii imperati principium esse possunt, pec-
voluntate; hoc autem non sufficit ad hoc
cati subjectum esse.
quod sint subjectum peccati quia secundum ;

hoc etiam membra exteriora, quee moventur

a voluntate, essent subjectum peccati quod
ARTICULUS III.
;

patet esse falsum. Ergo sola voluntas est Vtr^wn in sensualitate possit esse peccatum.
subjectum peccati.
Sed contra, peccatum virtuti contrariatur : Ad tertium sic proceditur. 1. Videtur
contraria autem sunt circa idem. Sed ahai quod in sensualitate non possit esse pecca-
etiam vires animae prseter voluntatem sunt tum. Peccatum enim est proprium homini,
subjecta virtutum, ut supra dictum est. qui ex suis actibus laudatur vel vituperatur.
Ergo non sola voluntas est subjectum pec- Sed sensualitas est communis nobis et bru-
cati. tis. Ergo in sensuahtate non potest esse pec-

Respondeo dicendum, quod, sicut ex prse- catum.

dictis patet, omne quod est principium vo- 2. Praeterea, nulius peccat in eo quod
((

luntarii actus, est subjectum peccati. Actus vitare non potest, » sicut Augustinus dicit

autem voluntarii dicuntur non solum iUi in lib. III De lib. arbitr., c. xvni, col. 1295,
qui eUciuntur a voluntate, sed etiam illi qui t. 1. Sed homo non potest vitare quin actus
avoluntateimperantur, ut supradictum est, sensuaUtatis sit enim sen-
inordinatus ; est
cum de voluntario ageretur. Unde non so- suaUtas perpetuae corruptionis quamdiu in
lum voluntas potesfesse subjectum peccati, hac mortaU vita vivimus unde per serpen- ;

sed omnes illse potentise quae possunt moveri tem significatur, ut Augustinus dicit XII De
ad suos actus, vel ab eis reprimi per volun- Trinit., cap. xu et xin, col. 1007, t. 8. Ergo
tatem; et eaedem etiam potentiae sunt sub- inordinatio motus sensuaUtatis non est pec-
jecta habituum moralium bonorum vel ma- catum.
lorum quia ejusdem est actus et habitus.
: 3. quod homo ipse non
Praeterea, iUud
Ad primum ergo dicendum, quod non facit, non imputatur ei ad peccatum. Sed
peccatur nisi voluntate sicut primo movente (( hoc solum videmur nos ipsi facere, quod
aliis autem potentiis peccatur sicut ab ea cum deUberatione rationis facimus, » ut Phi-
motis. losophus dicit in IX Ethic, cap. viii, circa

Ad secundum dicendum, quod bonum et med. Ergo motus sensuaUtatis, qui est sine
malum pertinent ad voluntatem, sicut per deUberatione rationis, non imputatur ho-
so objecta ipsius sed ahae potentiae habent
; mini ad peccatum.
aliquod determinatum bonum et malum, Sed contra est quod dicitur Rom., vii, 19 :

ratione cujus potest in eis esse et virtus, et Non enim quod volo bonum, hoc acjo ; sed
vitium, et peccatum, secundum quod parti- quod odi malum, illudfacio*; quod exponit Hoc
facio...
cipant voluntate et ratione. Augustinus, Cont. Julian., c. xxvi,
lib. III 'qmd
tertium dicendum, quod membra cor-
Ad § 62, col. 733, 1. 10, de malo concupiscentiae, J*o'^-;
hoc ago.
poris non sunt principia actuum, sed solum quam constat esse motum quemdam sen-
orgaina comparantur ad animam
; unde et suaUtatis. Ergo in sensualitate est aUquod
moventem non
sicut servus, qui agitur et peccatum.
agit. Potentiae autem appetitivae interiores Respondeo dicendum, quod, sicut supra
comparantur ad rationem quasi liberae, quia dictum est, peccatum potest inveniri in qua-
agunt quodammodo et aguntur, ut patet Ubet potentia cujus actus potest esse volun-
per id quod dicitur I Polit., cap. ni, a med. tarius et inordinatus, in quo consistit ratio
Et praeterea actus exteriorum membrorum peccati. Manifestum est autein, quod actus
sunt actiones in exteriorem materiam trans- sensuaUtatis potest esse voluntarius, inquan-
euntes, sicut patet de percussione in pec- tum sensualitas, id est appelitus sensitivus,
cato homicidii. Et propter hoc non est similis nata est a vohmtate moveri. Unde reUn-
ratio. quitur quod in sensualitate possit esse pecca-
CoNCLUsio. — Quum idem sit actus voluntarii tum(a).
' Al. ; « quod. » appetitum sensitivum, independenter a libertate
(o) Cajetanus, Salmanticeuses, Gonet et alii docenl sibi per actum voluntatis imperantis communicata.
474 SUMMA THEOLOGICA.
Ad primum ergo dicendum, quod aliquee
vires sensitivee partis, etsi sint communes
ARTICULUS IV.
nobis tamen in nobis habent ali-
et brutis,
quam excellentiam ex hoc quod rationi jun- Utrum in sensualitate possit esse peccatum
guntur sicut nos prae aUis animahbus habe-
; mortale.
mus in parte sensiliva, cogitativam et remi-
niscentiam, ut in primo dictum est. Et per Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur
hunc modum etiam appetitus sensitivus in quod in sensuaUtate possit esse peccatum
nobis pree aliis animalibus habet quamdam mortale. Actus enim ex objecto cognoscitur.
excellentiam, sciUcet quod natus est obedire Sed circa objecta sensuaUtatis contingit pec-
rationi ; et quantum ad hoc potest esse prin- care mortaUter, sicut circa delectabilia car-
cipium actus voluntarii et per consequens
; nis. Ergo actus sensuaUtatis potest esse
subjectum peccati. peccatum mortale et ita in sensuaUtate
;

Ad secundum dicendum, quod perpetua peccatum mortale invenitur.

corruptio sensuaUtatis est intelligenda quan- 2. Prseterea, peccatum mortale contraria-
tum ad fomitem, qui nunquam totaUter tur virtuti. Sed virtus potest esse in sensua-
toUitur in hac vita transit enim peccatum
: Utate temperantia enim et fortitudo sunt
:

originale reatu, et remanet actu. Sed taUs virtutes irrationabiUum partium, ut Philoso-
corruptio fomitis non impedit quin homo phus Ethic, cap. x, in princ. Ergo
dicit in III
rationabiU voluntate possit reprimere singu- in sensuaUtate potest esse peccatum mortale,
los motus iuordinatos sensuaUtatis, si prse- cum contraria sint nata fieri circa idem.
sentiat ;
puta divertendo cogitationem ad 3. Praeterea, veniale peccatum est disposi-
aUa. Sed dum homo cogitationem ad aUud tio ad mortale. Sed dispositio et habitus sunt
divertit, potest etiam circa iUud aUquis inor- in eodem. Cum igitur veniale peccatum sit
dinatus motus insurgere sicut cum aUquis ; in sensualitate, ut dictum est, etiam mortale
transfert cogitationem suam a delectationi- peccatum esse poterit in eadem.
bus carnis, volens concupiscentise motus Sed contra est quod Augustinus dicit in
vitare, ad speculationenem scientise, insur- lib. I Retract., cap. xxni, § 1, col. 620, t. 1 '.
git quandoque aUquis motus inanis gloriee (( Inordinatus concupiscentise motus, qui est
imprsemeditatus. Et ideo non potest homo peccatum sensualitatis, potest etiam esse in
vitare omnes hujusmodi motus propter cor- his qui sunt in gratia, tamen )> in quibus
ruptionem prsedictam. Sed hoc solum suffi- peccatum mortale non invenitur. Ergo in-
cit ad rationem peccati voluntarii quod possit ordinatus motus sensualitatis non est pec-
vitare singulos. catum mortale.
Ad tertium dicendum, quod iUud quod Respondeo dicendum, quod, sicut inordi-
homo facit sine deUberatione rationis, non natio corrumpens principium vitse corpora-
perfecte ipse facit quia nihil operatur ibi id
;
lis causat corporalem mortem, ita etiam in-

quod est principale in homine unde non

; est ordinatio corrumpens principium spiritualis
perfecte actus humanus ; et per consequens vitse, quod est finis ultimus, causat mortem

non potest esse perfectus actus virtutis vel spiritualem peccati mortalis, ut supra dic-
peccati, sed aUquid imperfectum in genere tum est. Ordinare autem aliquid in fmem
horum. Unde taUs motus sensuaUtatis ratio- non est sensualitatis, sed solum rationis.
nem prseveniens est peccatum veniale quod ;
Inordinatio autem a fme non est nisi ejus
est quiddam imperfcctum in generepeccati. cujus est ordinare in fmem. Unde peccatum
CoNCLUsio. — Quum in sensualitate possit esse mortale non potest osse in sensualitate, sed
actus inordinalus, et aliquo modo voluntariusj solum in ratione («).
in ea peccatum esse potest. Ad primum ergo dicendum, quod actus

posse fieri peccati venialis subjectum. Hoc negant <

Habetur et in Glossa ord. Strabi, Rom., vii,

Alvares, Medina, Sylvius, Contenson, Henno, Bil- V. 14, col. 492, t. 2.

luart propler ralionem illam fundamenlalem pec- : (a) Sic iuterpretare Iiunc articulum peccatum :

calum eliam veniale iu appetitu sensitivo esse non
polest, nisi molum possit impedire voluntas; sic
expresse S. Thomas cum ij^sis advcrsariis; alqui
voluntas interpretative influit et consentil, eo ipso
quodpotesl impedire et uoa impedil; ergo.
mortale potesl quiclem esse in appetilu sensitivo;
sed hoc ex ratione, non ex sensualitate habet.
Molus sensualitatis sunt vel deliborati, vel primo
primi. Ultimorum sseculorum hajretici motus omnes
concupiscenliac pravos, otiam primo primos, esse
 ;

QUiEST. LXXIV, ART. IV ET V. 475

sensualitatis potest concurrere ad peccatum est voluntas, ut dictum est. Sed ratio praece-
mortale; sed tamen actus peccati mortalis dit voluntatem, cum sit directiva ipsius.

non liabet quod sit peccatum mortale ex eo Ergo peccatum esse non potest in ratione.
quod est sensualitatis, sed ex eo quod est 3. Praeterea, non potest esse peccatum
rationis, cujus est ordinare in fmem. Et ideo nisi circa ea quae sunt in nobis. Sed perfec-
peccatum mortale non attribuitur sensuali- tio et non est eorum quae
defectus rationis
tati, sed rationi. sunt in nobis quidam enim sunt naturali-
;

Ad secundum dicendum, quod actus vir- ter ratione deficientes, vel ratione solertes.

tutis non perficitur per id quod est sensua- Ergo non est peccatum.
in ratione
litatis tantum, sed magis per id quod est Sed contra est quod Augustinus dicit in

rationis et voluntatis, cujusest eligere ; nam hb. XII De Trinit., cap. xu, col. 1007, t. 8,

actus virtutis moralis non est sine electione quod peccatum est in ratione inferiori et in

unde semper cum actu virtutis moralis, quse ratione superiori.

perficit vim appetitivam, est etiam actus Respondeo dicendum, quod peccatum cu-
prudentise, qu» perficit vim rationalem et ; juslibet potentiae consistit in actu ipsius,
idem est etiam de peccato mortali, sicut dic- sicut ex dictis patet. Habet autem ratio
tum est. duplicem actum unum quidem secundum
:

Ad tertium dicendum, quod dispositio tri- se in comparatione ad proprium objectum,

pliciter se habet ad id ad quod disponit : quod est cognoscere aUquod verum alius ;

quandoque enim est idem et in eodem, sicut autem actus rationis est, inquantum est
scientia inchoata dicitur esse dispositio ad directiva aliarum virium.
scientiam perfectam; quandoque autem Utroque igitur modo contingit esse pecca-
est in eodem, sed non idem, sicut calor est tum in ratione et primo quidem, inquan-
:

dispositio ad formam ignis quandoque vero ; tum errat in cognitione veri quod quidem ;

nec idem, nec in eodem, sicuti in his quse tunc imputatur ei ad peccatum, quando
habent ordinem ad invicem, ut ex uno per- habet ignorantiam vel errorem circa id quod
veniatur in aliud sicut bonitas imaginatio-
; potest et debet scire. Secundo, quando inor-
nis est dispositio ad scientiam, quae est in dinatos actus inferiorum virium vel impe-
intellectu. Et hoc modo veniale peccatum, rat, vel etiam post deliberationem non
quod est in sensualitate, potest esse dispo- coercet.
sitio ad peccatum mortale, quod est in ra- Ad primum ergo dicendum, quod ratio
tione. illa procedit de defectu rationis qui pertinet

CoNCLUsio. — Quoniam peccatum mortale aver- ad actum proprium, respectu proprii objecti;
sionem ab ultimo fine includit, soliusque rationis et hoc quando est defectus cognitionis ejus
est ab ultimo fme actum avertere ; sicut etiam in quod quis non potest scire tunc enim talis :

eumdem convertere ; fieri non potest, ut in sen- defectus rationis non est peccatum, sed excu-
sualitate peccatum mortale sit. sat a peccato ; sicut patet in his quae per fu-
riosos committuntur. Si vero sit defectus

ARTICULUS rationis circa idquod homo potest et debet

V.
scire, non omnino homo excusatur a pecca-
Utrum peccatum possit esse in ratione. to sed ipse defectus imputatur ei ad pecca-
;

tum. Defectus autem qui est solum in diri-

Ad quintum sic proceditur. 1. Videtur gendo aUas vires, semper imputatur ei ad
quod peccatum non possit esse in ratione. peccatum quia huic defectui occurrere po-
;

CujusUbet enim potentise peccatum est ali- test per proprium actum.
quis defectus ipsius. Sed defectus rationis Ad secundum dicendum, quod, sicut su-
non est peccatum, sed magis excusat pecca- pra dictum cum
de actibus voluntatis et
est,
tum; excusatur enim aliquis a peccato rationis ageretur, voluntas quoadammodo
propter ignorantiam. Ergo in ratione non movet et praecedit rationem, et ratio quo-
potest esse peccatum. dammodo voluntatem unde et motus volun-;

2. Praeterea, primum subjectum peccati tatis dici potest rationalis, et actus rationis

peccata mortalia contendunt; hos motus esse— motus primo primos tenet non esse peccata, etiam
veniaUa quidam antiqui theologi docere videnlur, venialia.
^d interpretandi sunt. Sententia vera et catholica
476 SUMMA THEOLOGICA.
potest dici voluntarius. Et secundum hoc in esse peccatum in ratione, sicut etiam
ratione invenitur peccatum; vel prout est quando deficit in directione exteriorum ac-
defectus ejus voluntarius, vel prout ratio est tuum.
principium actus voluntatis. Deficit autem in directione passionum in-
Ad tertium patet responsio ex dictis. teriorum dupUciter uno modo, quando im-
:

perat iUicitas passiones, sicut quando homo

CoNCLUsio. —
Pro duplici rationis munere,
ex deUberatione provocat sibi motum irae
bifariam in ratione peccatum esse contingit uno :

vel concupiscentiae aUo modo, quando non

quidem modo dum illud, quod potest ac debet ;

scire, non cognoscit; altero autem, dum inordi-

reprimit iUicitum passionis motum; sicut
natos inferiorum virium actus vel iraperat, vel cum aliquis, postquam deliberavit quod mo-
etiam post deliberationes non coercet. tus passionis insurgens est inordinatus, ni-
hilominus circa ipsum immoratur, et ipsum
non expelUt. Et secundum hoc dicitur pec-
ARTICULUS VL
catum delectationis morosae esse in ratione.
Utrum peccatum morosm delectationis sit in Ad primum ergo dicendum, quod delecta-
ratione. tio quidem est in vi appetitiva sicut in proxi-
mo principio; sed in ratione est sicut in
Ad sextum sic proceditur. \. Videtur primo motivo, secundum hoc quod supra
quod peccatum morosse delectationis non sit dictum est, quod actiones quae non tran-
in ratione. Delectatio enim importat motum seunt in exteriorem materiam, sunt sicut in
appetitivse virtutis, ut supra dictum est. Sed subjecto in suis principiis.
vis appetitiva distinguitur a ratione, quae Ad secundum dicendum, quod ratio actum
est vis apprehensiva. Ergo delectatio mo- proprium eUcitum habet circa proprium ob-
rosa non est in ratione. jectum sed directionem habet circa omnia
;

2. Prseterea, ex objectis cognosci potest ad objecta inferiorum virium, quae per rationem
quam potentiam actus pertineat, per quem dirigi possunt et secundum hoc etiam de-
;

potentia ordinatur ad objectum. Sed delec- lectatio circa sensibilia objecta pertinet ad ra-

tatio quandoque est morosa circa bona sen- tionem.

sibilia, et non circa bona rationis. Ergo Ad tertium dicendum, quod delectatio di-
peccatum delectationis morosae non est in citur morosa non ex mora temporis, sed ex
ratione. eo quod ratio deUberans, circa eam immora-
3. Praeterea, morosum dicitur aliquid tur nec tamen eam repeUit, « tenens et vol-
:

propter diuturnitatem temporis. Sed diutur- vens libenter, quae statim ut attigerunt ani-
nitas temporis non est ratio quod aliquis mum, respui debuerunt, » ut Augustinus
actus pertineat ad ahquam
potentiam. Ergo dicit XII De Trinit., ubi supra, § 18.

delectatio morosa non pertinet ad rationem. CoNCLUsio. — Quoniam quandoque fit, ut ratio,
Sed contra est quod Augustinus dicit in passionis motum insurgentem , tametsi inordi-
XII De Trinit., cap. xn, col. 4007, t. 8, quod natum esse prius animadverterit, non repiimat,
« consensus illecebrse si sola cogitationis de- verum circa eum libenter immoretur; conve-
lectatione contentus est sic habendum exis- nienter morosoc delectationis (quse sic a mora,

timo, velut cibum vetitum mulier sola comc-

quam ratio in ea reprimenda facit, nominatur)
peccatum in ratione constituitur.
derit. » Per muUerem autem intelUgitur
ratio inferior,ibidem ipse exponit.
sicut
Ergo peccatum morosae delectationis est in ARTICULUS VIL
ratione.
Respondeo dicendum, quod, sicut jam Utrum peccatwn cotisensus in actum sit in
dictum est, peccatum contingit esse in ra- ratione superiori.
tione, quandoque' quidem inquantum est
dircctiva humanorum actuum. Manifestum Ad septimum sic proceditur. 1. Videtur
est autcm, quud ratio non solum cst dircctiva quod peccatum consensus in actum non sit
cxteriorum actuum, sed etiam interiorum in ratione superiori. Consentirc cnim cst
passionum. Et ideo quando deficit ratio in actus appetitivae virtutis ut supra habitum
,

directione interiorum passionum, dicitur cst. Sed ratio est vis apprehensiva. Ergo

^ Sic^codd.; in edit. : « non solum quantum ad pro- prium ipsius actum, sed quandoque inquantum. »
 OU^ST. LXXIV, ART. VII. 477

peceatum consensus in actum non est in ra- autem, quod actus humani regulari possunt
tione superiori. ex regula rationis humanae, quse sumitur
2. Prseterea, « ratio superior intendit ra- ex rebus creatis, quas naturaUter homo
tionibus seternis conspiciendis et consulen- cognoscit et ulterius ex regula legis divi-
;

dis , » ut Augustinus dicit, XII De Trin., nae, ut supra dictum est. Unde cum regula
cap. vu, col. 1005, t. 8. Sed quandoque legis divinae sit superior consequens est ut ,

consentitur in actum non consultis rationi- uUima sententia per quam judicium fmaU-
,

bus seternis non enim semper homo cogitat

; ter terminatur, pertineat ad rationem su-
de rebus divinis, quando consentit in ali- periorem quse intendit rationibus seternis.
,

quem actum. Ergo peccatum consensus in Cum autem de pluribus occurrit judican-
actum non semper est in ratione superiori. dum, fmale judicium est de eo quod ultimo
3. Praeterea, sicut per rationes seternas occurrit. In actibus autem humanis uUimo
potest homo
regulare actus exteriores ita , occurrit ipse actus prseambulum autem est
;

etiam interiores delectationes, vel ahas pas- ipsa delectatio quae inducit ad actum.
siones. Sed consensus in delectationem Et ideo ad rationem superiorem proprie
absque hoc quod opere statuatur implen- pertinet consensus in actum ; ad rationem
dum, est rationis inferioris, ut dicit Augus- vero inferiorem , quia habet inferius judi-
tinus, XII De Trin., cap. xn, col. 1007, t. 8. cium, pertinet judicium prseambulum, quod
Ergo etiam consensus in actum peccati debet est de delectatione quamvis etiam et de ;

interdum attribui rationi inferiori. delectatione superior ratio judicare possit ;

4. Praeterea, sicut ratio superior excedit quia quidquid judicio subditur inferioris,
inferiorem, ita ratio excedit vim imaginati- subditur etiam judicio superioris , sed non
vam. Sed quandoque procedit homo in ac- convertitur.
tum per apprehensionem virtutis imagina- Ad primum ergo dicendum, quod consen-
tivae absque omni deliberatione rationis ,
tire est actus appetitivse virtutis non abso-
sicut cum aliquis ex imprsemeditato movet lute, sed consequens ad actum rationis deli-
manum aut pedem. Ergo etiam quandoque berantis et judicantis ut supra dictum ,

potest ratio inferior consentire in actum est. In hoc enim terminatur consensus, quia
peccati absque ratione superiori. voluntas tendit in id quod est jam ratione
Sed contra est quod Augustinus dicit judicatum. Unde consensus potest attribui
XII De Trinit., cap. xn, § 17, col. 1008, t. 8 : et voluntati et rationi.
« Si in consensione male utendi rebus ,
quse Ad secundum dicendum, quod ex hoc
persensum corporis sentiuntur, ita decerni- ipso quod ratio superior non dirigit actus
tur quodcuraque peccatum, ut si potestas humanos secundum legem divinam impe- ,

sit, etiam corpore compleatur, intelligenda diens actum peccati, dicitur ipsa consentire,
est muHer cibum iUicitum viro dedisse; » sive cogitet de lege aeterna, sive non. Cum
per quem superior ratio significatur. Ergo enim cogitat de lege Dei , actu eam contem-
ad rationem superiorem pertinet consentire nit ; cum vero non cogitat , eam negligit
in actum peccati. per modum omissionis cujusdam. Unde
Respondeo dicendum, quod consensus im- omnibus modis consensus in actum peccati
portat judicium quoddam de eo in quod procedit ex superiori ratione ;
quia, ut Au-
consentitur. Sicut enim ratio speculativa gustinus dicit XII De Trin., cap. xn, § 17,
judicat et sententiat de rebus intelligibili- col. 1008,t. 8, « non potest peccatum effica-

bus, ita ratio practica judicat et sententiat citer perpetrandum mente decerni, nisi illa
de agendis. mentis intentio penes quam summa potes-
,

Est autem considerandum quod ,

in omni tas est membra in opus movendi, vel ab
judicio ultima sententia pertinet ad supre- opere cohibendi malse actioni cedat aut
, ,

mum judicatorium
sicut videmus in spe-
: serviat. »
culativis,quod ultima sententia de aliqua' Ad tertium dicendum, quod ratio supe-
propositione datur per resolutionem ad rior per considerationem legis seternse sicut
prima principia quamdiu enim remanet
: potest dirigere vel cohibere actum exterio-
aliquod principium altius adhuc per ipsum , rem, ita etiam delectationem interiorem; sed
potest examinari id de quo quseritur unde : tamen, antequam ad judicium superioris
adhuc est suspensum judicium quasi non- , rationis deveniatur , statim ut sensuaUtas
dum data fmaU sententia. Manifestum est proponit delectationem , inferior ratio per
478 SUMMA THEOLOGICA.
rationes temporales deliberans quandoque X Ethic, cap. iv et v. Sed alia operatio est
hujusmodi delectationem acceptat et tunc ; interior cogitatio , et alia actus exterior,
consensus in delectationem pertinet ad in- puta fornicationis. Ergo delectatio conse-
feriorem rationem. Si vero etiam considera- quens actum interioris cogitationis , tantum
tisrationibus a^ternis, honio in eodem con- differt a delectatione fornicationis in boni-
sensu perseveret, jam talis consensus ad tate vel malitia, quantum differt cogitatio
superiorem rationem pertinebit. interior ab actu exteriori per consequens
; et
Ad quartum dicendum, quod appreliensio etiam eodem modo differt consentire in
virtutis imaginativae est subita et sine deli- utrumque. Sed cogitatio interior non est
beratione ; et ideo potest aliquem actum peccatum mortale, nec etiam consensus in
causare antequam superior vel inferior
, cogitationem. Ergo per consequens nec con-
ratio etiam habeat tempus deliberandi. Sed sensus in delectationem.
judicium rationis inferioris est cum delibe- 4. Praeterea , exterior actus fornicationis
ratione, quae indiget tempore, in quo etiam vel adulterii non est peccatura mortale ra-
ratio superior deliberare potest ; unde si tione delectationis, quae etiam invenitur in
non cohibeat ab actu peccati per suam deU- actu matrimoniali , sed ratione inordinatio-
berationem, merito illi imputatur. nis ipsius actus. Sed ille qui consentit in de-

— lectationem, non propter hoc consentit in

CoNci.usio. Consensus in actum, quia con-
deordinationera actus. Ergo non videtur
summatio peccati, propiie in supe-
est linisque
riori ratione ut in causa suprema, penes quam mortaliter peccare.
supremum est judicium, pouitur; consensus vero 5. Praeterea, peccatum homicidii gra- est
in delectationem, quia preambulum tantum est, vius quam simplicis fornicationis. Sed con-
quod ad actum inducit, rationi inferiori quse sentire in delectationera quae consequitur
judicium inferius habet, tribuitur : quamvis et de cogitationera de homicidio, non est pecca-
delectatione superior ratio judicare possit. tura raortale. Ergo raulto rainus consentire
in delectationera quae consequitur cogitatio-

ARTICULUS VIII. nem de fornicatione est peccatum raortale.

,

6. Praeterea , oratio dorainica quotidie di-

Utrum consensus in delectationem sit citur pro reraissione venialium, ut Augusti-
peccatum mortale. nus dicit in Enchir., cap. Lxxvm, col. 270,
t. Sed consensum in delectationera
6.
Ad octavum sic proceditur. 1. Videtur Augustinus docet esse abolendum per ora-
quod consensus in delectationem non sit tionem dorainicam dicit enira in XII De
;

peccatum mortale. Consentire enim in de- Trinit., cap. xn, § 18, col. 1008, t. 8, quod
lectationem pertinet ad rationem inferiorem, « hoc est longe minus peccatum quam si
cujus non est intendere rationibus seternis, opere statuatur implendura et ideo de tali- ;

vel legi divinse, et per consequens nec ab bus quoque cogitationibus venia petenda
eis averti. Sed omne peccatum mortale est est pectusque percutiendum atque dicen-
,
,

per aversionem a lege divina , ut patet per dum r Diraitte nobis debita nostra; » Ergo
defmitionem Augustini de peccato mortali consensus in delectationem est peccatum
datam quae supra posita est. Ergo consen-
,
veniale.
sus in delectationem non est peccatura mor- Sed contra est quod Augustinus post
tale. pauca subdit : « Totus homo damnabitur,
2. Praeterea, consentire in aliquid non est nisi haec quae sine volimtato opcrandi, sed
malum nisi quia illud est malum in quod
, tamen cum voluntate aniraum talibus oblec-
consentitur. Sed « propter quod unumquod- tandi, solius cogitationis sentiuntur esse pee-
que, et illud magis, » vel saltem non minus. cata, per Mediatoris gratiara remittantur. »
Non ergo illud in quod consentitur potest Scd nullus damnatur nisi pro peccato
esse minus malum quam consensus. Sed mortali. Ergo consensus in delectutionem
delectatio sine opero non est peccatum mor- est peccatuin inortale.
tale, sed veiiialc tantum. Ergo nec conseii- Respundeo dicendum quod ,
circa hoc ali-

sus in delectationem est peccatnm mortalo. qui divcrsimode opiuali sunl quidam eiiim :

3. Praeterea , delectationes dilTerunt in dixeruiit quod consensus in delectationera

bonitate et malitia sccundum diUeron- non est peccatura mortalo , sed veniale tan-
tiara operationuni, ut dicit Philosophus in tuiu ; aUi vero dixeruut quod est poccatum
 ;

OU^ST. LXXIV, ART. Vlll. 479

mortale; et hsec opinio est commimior et quod est conforme appetitui ejus. Quod au-
verisimilior. tem aliquis ex deliberatione eligat quod af-
Est enim considerandum ,
quod cum om- fectus suus conformetur his quse secundum
nis delectatio consequatur aliquam opera- se sunt peccata mortalia est peccatiim mor-
,

tionem, ut dicitur in X Ethic, cap. iv, a tale. Unde talis consensus in delectationem

med., et iterum cum omnis delectatio ha-
beat aliquod objectum delectatio quaehbet
potest comparari ad duo, scilicet ad opera-
tionem quam consequitur et ad objectum
in quo quis delectatur. Contingit autem
quod aliqua operatio sit objectum delecta-
tionis sicut et aliqua aha res quia ipsa
,
peccati mortahs est peccatum mortale, ut
, secunda opinio ponit.
Ad primum ergo dicendum, quodconsen-
, sus in delectationem potest esse non solum
rationis inferioris sed etiam superioris, ut
dictum est. Et tamen ipsa ratio inferior po-
;
test averti a rationibus aeternis quia etsi
;

operatio potest accipi ut bonum et fmis , in non intendit eis, ut secundum eas regulans,
quo quis delectatus requiescit. Et quandoque quod est proprium superioris, intendit tamen
quidem ipsamet operatio quam consequitur eis, ut secundum eas regulata; et hoc modo

delectatio est objectum delectationis

, in- ; ab avertens potest peccare mortahter
eis se :

quantum cujus est

scilicet vis appetitiva , nam et actus inferiorum virium et etiam
delectari reflectitur in ipsam operationem
, exteriorum membrorum possunt esse pec-
sicut in quoddam bonum puta cum aUquis : cata mortalia , secundum quod deficit ordi-
quod cogi-
cogitat et delectatur de hoc ipso natio superioris rationis regulantis eos se-
tat inquantum sua cogitatio ei placet
, cundum rationes aeternas.
quandoque vero delectatio consequens unam Ad secundum dicendum, quod consensus
operationem, puta cogitationem aliquam, in peccatum, quod est veniale ex genere,
habet pro objecto aliam operationem quasi est veniale peccatum et secundum hoc po-
:

rem cogitatam et tunc talis delectatio ppo-

; test concludi, quod consensus in delecta-
cedit ex incUnatione appetitus non quidem
in cogitationem, sed in operationem cogita-
tam. Sic igitur ahquis de fornicatione cogi-
tans, de duobus potest delectari uno modo
de ipsa cogitatione, aho modo de ipsa forni-
catione cogitata. Delectatio autem de cogita-
tione ipsa sequitur inchnationem affectus in
cogitationem ipsam; cogitatio autem ipsa
secundum se non est peccatum mortale, imo
, tionem quai est de ipsa vana cogitatione
fornicationis, est peccatum veniale. Sed
delectatio quae est in ipso actu fornicationis,
: de genere suo est peccatum mortale; sed
quod ante consensum sit veniale peccatum
tantum, hoc estper accidens, scilicet propter
imperfectionem actus; quae quidem imper-
fectio tolUtur per consensum dehberatum
supervenientem unde ex hoc adducitur in
;

quandoque est veniale tantum, puta cum suam naturam, ut sit peccatum mortale.
aliquis inutiliter cogitat ';
quandoque autem Ad tertium dicendum, quod ratio illa pro-
sine peccato omnino ,
putacum aliquis uti- cedit de delectatione quae habet cogitationem
liter de ea cogitat, sicut cum vult de ea prae- pro objecto.
dicare vel disputare ; et ideo per consequens Ad quartum dicendum, quod delectatio
affectio et delectatio quae sic de cogita- est quae habet actum exteriorem pro objecto,
tione fornicationis , non est de genere pec- non potest esse absque complacentia exte-
cati mortaUsquandoque est peccatum
, sed rioris actus secundum se, etiamsi non sta-
veniale quandoque nuUum unde nec con-
,
; tuatur implendum propter prohibitionem aU-
sensus in talem delectationem est peccatum cujus superioris; unde actus fit inordinatus
mortale. Et secundum hoc prima opinio ha- et per consequens delectatio erit inordinata.
bet veritatem, Ad quintum dicendum, quod etiam con-
Quod autem aUquis cogitans de fornica- sensus in delectationem quae procedit ex
tione delectetur de ipso actu cogitato, hoc complacentia actus homicidu, est peccatum
contingit ex hoc quod affectio ejus incUnata mortale; non autem consensus in delectatio-
est in hunc actum. Unde quod aUquis con- nem quae procedit ex complacentia cogita-
sentiat in talem delectationem, hoc nihil tionis de homicidio.
aUud est quam quod ipse consentiat in hoc Ad sextum dicendum, quod oratio domi-
quod affectus suus sit inclinatus in fornica- nica non solum contra peccata veniaUa
tionem; nuUus enim delectatur nisi in eo dicenda est, sed etiam contra mortaUa.
< Al. : « de ea. »
48U SUMMA THEOLOGICA.
CoNcxusio. — Sicut non qu6evis delectatio, ita mortalis; sed est praeter eas, sicut actus
nec in quamvis delectationem consensus, pecca- peccati veniahs. Unde quando ratio superior
tum est mortale verum in eam tantummodo,
:
in actum peccati venialis consentit, non
quae peccati secundum se mortalis actum pro
avertitur a rationibus aeternis ; unde non
objecto liabet nam si ipsam cogitationem pro
:

peccat mortaliter, sed venialiter.

objecto habeat, aliter erit dicendum.
Et per hoc patet responsio ad primum.
Ad secundum dicendum, quod duplex est
ARTICULUS IX. infirmitas cordis una quae est in ipsa sub-
:

Vtrnm in superiori ratione possit esse pec- stantia cordis, et immutat naturalem com-
catum veniale, secundum quod est direc- plexionem ipsius, et talis infirmitas semper
tiva inferiorum virium. est mortalis alia est autem infirmitas cordis
;

propter aliquam inordinationem vel motus

Ad nonum sic proceditur. 1. Videtur ejus, vel ahcujus eorum quae circumstant
quod in superiori ratione non possit esse cor et talis inflrmitas non semper est mor-
;

peccatum veniale secundum quod est direc- talis. Et simihter in ratione superiori sem-
tiva inferiorum virium, id est secundum per est peccatum mortale, quando tolhtur
quod consentit in actum peccati. Dicit enim totaliter ipsa ordinatio rationis superioris
Augustinus in XII De Trin., c. vn, col. 1005, ad proprium objectum, quod est rationes
t. 8, quod « ratio superior inhseret rationi- aeternae ; sed quando est inordiriatio circa
bus aeternis. Sed peccare mortaliter est
)> hoc, non
peccatum mortale sed veniale.
est
per aversionem a rationibus eeternis. Ergo Ad tertium dicendum, quod deliberatus
videtur quod in superiori ratione non possit consensus in peccatum non semper pertinet
esse peccatum, nisi peccatum mortale. ad contemptum legis divinae sed solum ,

2. Praeterea, superior ratio se habet in quando peccatum legi divinae contrariatur.

vita spirituali tanquam principium, sicut et CoNCLUsio. — In ratione superiori, cum con-
cor in vita corporali. Sed infirmitates cordis sentire contingat in actum venialis peccati, potest
sunt mortales. Ergo peccata superioris ra- esse veniale pecccatum.
tionis sunt mortaha.
peccatum venialefit mortale,
3. Prseterea,
ARTICULUS X.
si ex contemptu. Sed hoc non videtur
fiat

esse sine contemptu quod aliquis ex delibe- Utrum in ratione superiori possit esse pec-
ratione peccet etiam veniaUter. Cum ergo catum veniale secundum seipsam.
consensus rationis superioris semper sit cum
deliberatione legis divinae, videtur quod non Ad decimum sic proceditur. \. Videtur
possit esse sine peccato mortali propter quod in superiori ratione non possit esse
contemptum divinae legis. peccatum veniale secundum seipsam, id est,
Sed contra, consensus in actum peccati secundum quod inspicit rationes aeternas.
pertinet ad rationem superiorem, ut supra Actus enim potentiae non invenitur esse
dictum Sed consensus in actum peccati
est. deficiens, nisi per hoc quod inordinate se
venialis est peccatum veniale. Ergo in supe- habet circa suum
objectum. Sed objectum
riori ratione potest esse peccatum veniale. superioris rationis sunt aeternce rationes, a
Respondeo dicendum, quod, sicut Augus- quibus deordinari non est sine peccato mor-
tinusdicit, XII De Trinit., cap. vn, col. 1005, tali.Ergo in superiori ratione non potest
t. 8, (( ratio superior inhaeret rationibus esse peccatum venialc secundum seipsam.
seternis conspicicndis vcl consulendis. » 2. Praeterea, cumratio sit vis doliberativa,
Conspiciendis quidem, secundum quod ca- actus rationis sempcr est cum deliberatione.
rum veritatem speculatur; consulendis au- Sed omnis inordinatus motus in his quae
tem, secundum quod per rationes aeternas Dei sunt, si sit cum deliberatione, cst pecca-
de aliis judicat et ordinal ad quod pcrtinet ; tum mortale. Ergo in ratione superiori se-
quod delibcrando per rationes a^ternas con- cundum seipsam nunquam est poccatum
sentit in aliquem actum, vel dissentit ab eo. vcniale.
Contingit autem quod inordinatio actus in 3. Praetcrca, contingit quandoquc quod
quem conscntit, non contrariatur rationibus peccatum ex subreptionc cst peccatum ve-
aeternis, quia non est cum avcrsiono a fine nialo peccatum autem ex dcliberatione est
;

ultimo , sicut contrariatur actus peccati peccatura mortale per hoc quod ratio deli-
 QU^ST. LXXIV, ART.
berans recurrit ad aliquod majus bonum,
contra quod homo agens gravius peccat : ex genere,
sicut cum de actu delectabili inordinato
ratio deliberat quod est contra legem Dei,
gravius peccat consentiendo, quam si solum
consideraret quod est contra virtutem mo-
ralem. Sed ratio superior non potest recur-
rere ad aliquod altius quam sit suum objec-
tum. Ergo, si motus ex subreptione non sit
peccatum mortale, neque etiam deliberatio
superveniens faciet ipsum esse peccatum
mortale; quod patet esse falsum. Non ergo
in ratione superiori secundum seipsam po-
test esse peccatum veniale.
Sed contra, motus subreptitius infidelitatis
est peccatum veniale. Sed pertinet ad supe-
riorem rationem secundum seipsam. Eigo
in ratione superiori potest esse peccatum
veniale secundum seipsam.
Respondeo dicendum, quod ratio superior
suum objectum, atque aliter
aliter fertur in
in objectainferiorum virium, quae per
ipsam diriguntur. In objecta enim inferio-
rum virium non fertur, nisi inquantum de
eis consulit rationes aeternas. Unde non fer-
tur in ea nisi per modum deliberationis.
Deliberatus autem consensus in his quae ex
genere suo sunt mortaUa, est mortale pecca-
tum. Et ideo ratio superior semper morta-
liter peccat, si actus inferiorum virium in
quos consentit, sint peccata mortalia.
Sed circa proprium objectum habet duos
actus, scilicet simplicem intuitum, et dehbe-
rationem, secundum quod etiam de proprio
objecto consulit rationes aeternas. Secundum
autem simplicem intuitum, potest aliquem
inordinatum motum habere circa divina,
puta cum quis patitur subitum infidelitatis
motum. Et quamvis infidelitas secundum
suum genus sit peccatum mortale, tamen
subitus motus infidelitatis est peccatum ve-
niale quia peccatum mortale non est nisi
;
contra legem Dei. Potest autem aliquid
horum quae pertinent ad fidem subito ra-
tioni occurrere sub quadam alia ratione,
antequam super hoc consulatur vel consuli
possit ratio aeterna, id est^ lex Dei puta : DE CAUSIS PECCATORUM
cum quis resurrectionem mortuorum subito
apprehendit ut impossibilem secundum na-
turam, et simul apprehendendo renititur,
ante quam tempus habeat deUberandi, quod
hoc est nobis traditum ut credendum secun-
dum legem divinam. Si vero post hanc
deliberationem motus infidelitatis maneat,
est peccatum mortale. Et ideo circa pro-
U.
X, ET QU^ST. LXXY. 4S1
prium objectum, etsi sit peccatum mortale
potest ratio superior peccare ve-
nialiter in subitis motibus, vel etiam morta-
Uter per deUberatum consensum : in his
autem, quae pertiuent ad inferiores vires,
semper peccat mortaUter in his quae sunt
peccata mortaUa ex suo genere, non autem
in his quae secundum suum genus sunt
venialia peccata.
Ad primum ergo dicendum, quod pecca-
tum quod est contra rationes aeternas, etsi
sit peccatum mortale ex genere, potest ta-
men esse peccatum veniale propter imper-
fectionem actus subiti, ut dictum est.
Ad secundum dicendum, quod in opera-
tivis, ad rationem, ad quam pertinet deUbe-
ratio, pertinet etiam simplex intuitus eorum
ex quibus deUberatio procedit sicut etiam ;
in speculativis ad rationem pertinet et syllo-
gizare,"et propositiones formare; et ideo
etiam ratio potest habere subitum motum.
Ad tertium dicendum, quod una et eadem
'
res potest diversas considerationes habere,
quarum una est altera altior ; sicut Deum
inquantum est
esse potest considerari, vel
cognoscibile ratione humana, vel inquan-
tum traditur revelatione divina, quae est
consideratio altior. Et ideoquamvis objec-
tum rationis superioris sit quiddam secun-
dum naturam rei altissimum, tamen potest
etiam reduci in quamdam altiorem conside-
rationem et hac ratione quod in motu su-
:
bito non erat peccatum mortale, per deUbe-
rationem reducentem in aUiorem considera-
tionem fit peccatum mortale, sicut expositum
est.
CoNCLDSio. — Potest in superiori ratione ve-
niale peccatum secundum seipsam esse, si sit
absque deliberatione consensus in mortale crimen;
sed in his quse ad inferiores attinent vires,
semper mortale peccatum est, si sit consensus in
mortale ex genere; veniale autem, si sit ex suo
genere veniale.
QU^STIO LXXV.
IN GENERALI.
(Et quatuor quseruntur.)
Deinde considerandum est de causis pec-
catorum, et primo in generali, secundo in
speciali.
Circa quaeruntur quatuor :
primum
1 ° utrum peccatum habeat causam ;
2° utrum
habeat causam interiorem 3» utrum habeat
;
31

m SUMMA THEOLOGICA.
causam exteriorem ; A° utrum peccatum
causa peccati.
ARTICULUS PRIMUS.
Utrum peccatum habeat causam.
Ad primum sic proceditur,
quod peccatum non habeat causam. Pecca-
tum enim habet rationem mali, ut dictum
est. Sed malum non habet causam, ut Dio-
nysius dicit, iv cap. De div. nom., § 30 et
32, col. 731, t. 1. Ergo peccatum non habet
causam.
2. Prseterea, causa est ad quam de neces-
sitate sequitur aliud. Sed quod est ex ne-
cessitate, non videtur esse peccatum eo
quod omne peccatum est voluntarium. Ergo
peccatum non habet causam.
3. Prseterea, si peccatum habet causam,
aut habet pro causa bonum aut malum. Non
autem bonum : quia bonum, non facit nisi
bonum ; non enim potest arbor bonafructus
*Malo$ malos* facere, ut dicitur Matth., vn, 18.
fnictus. Similiter autem nec malum potest esse causa
peccati : quia malum pcenae sequitur ad
peccatum malum autem culpse est idem
; tum sub
quod peccatum. Peccatum igitur non habet
causam.
Sed contra, omne quod fit, habet causam
quia ut dicitur Job, v, 6, nihil in terra sine
causa fit. Sed peccatum fit est enim « dic- ;
tum, vel factum, vel concupitum contra le-
gem Dei. » Ergo peccatum habet causam.
Respondeo dicendum, quod peccatum est
quidam actus inordinatus. Ex parte
actus potest habere per se causam, sicut et
quilibet alius actus ex parte autem inor-
; tingerent, ut patet in VI Metaph., text. 5.
dinationis habet causam eo modo quo ne-
gatio vel privatio potest habere causam.
Negationis autem alicujus potest duplex
causa assignari primo quidem defectus
: Ad
causse', id est, ipsius causse negatio, est
causa negationis secundum seipsam ad re-
motionem enim causse sequitur remotio ef-
fectus, sicut obscuritatis causa est absentia
solis. Alio modo causa affu-mationis ad
quam sequitur negatio, est per accidens
causa negationis consequentis sicut ignis
causando calorem ex principali intentione,
consequenter causat privationem frigidita-
tis :qiiorum primum potest sufficere ad sim-
plicem ncgationem.
Sed cum inordiuatio peccati et quodlibet
'
Al. additur : « affirmationia. » — «
:
sit malum non sit simplex negatio, sed privatio
ejus quod aliquid natum est et debet habere,
necesse est quod talis inordinatio habeat
causam agentem per accidens. Quod enim
i^^tum est et debet inesse, nunquam abesset
nisi propter causam aliquam impedientem.
1 . Videtur Et secundum hoc consuevit dici quod ma-
lum, quod in quadam privatione consistit,
habet causam deficientem vel agentem per
accidens. Omnis autem causa per accidens
rcducitur ad causam per se. Cum igitur pec-
catum ex parte inordinationis habeat causam
agentem per accidens, ex parte autem actus
habeat causam agentem per se, sequitur
quod inordinatio peccati consequatur ex ipsa
, causa actus. Sic igitur voluntas carens direc-
tione regulae rationis et legis divinae, inten-
dens aliquod bonum comaiutabile, causat
actum quidem peccati per se, sed ordinatio-
nem actus per accidens, et prseter intentio-
nem ;
provenit enim defectus ordinis in actu
ex defectu directionis in voluntate.
Ad primum ergo dicendum, quod pecca-
tum non solum significat ipsam privationem
boni, quae est inordinatio, sed significat ac-
tali privatione, quse habet rationem
mali ; quod quidem qualiter habeat causam,
dictumest.
: Ad secundum dicendum, quod si illa de-
finitio causse universaliter debeat veriflcari,
oportet ut intelligatur de causa sufficienti et
non impedita. Contingit enim aliquid esse
causam sufficientem alterius; et tamen non
ex necessitate sequitur efl^ectus propter ali-
igitur quod impedimentum superveniens alioquin ;
sequeretur quod omnia ex necessitate con-
Sic igitur, etsi peccatum habeat causam,
non tamen sequitur quod sit necessarium',
quia efl^ectus potest impediri.
tertium dicendum, quod, sicut dictum
est, voluntas sine adhibitione regulse ratio-
; nis vel legis divinae est causa peccati. IIoc
autem quod est non adhibere regulam ra-
tionis vel legis divinse, secundum se non
, habot rationem mali, nec poenae, nec culpae,
antequam applicetur ad actum. Undc secun-
; dum Iioc peccati primi non est causa malum,
sed bonum aliquod cum absentia alicujus
alterius boni.
Conclusio. - Peccalum, cum silquidam actus
inordinatus, cx parle actus habel causam per se
illius productivam, qua; ei parte inordinationis
Ita cod.; Al. « necessaria. »
 .

QU^ST. LXXV, ART. II ET III. 483

actus est illius per accidens causa, prout preeter apprehensionem sensus et appetitum, ipsa
agentis intentionem evenit. autem absentia debitae regulse pertinet ad
rationem, quae nata est hujusmodi regulam
considerare; sed ipsa perfectio voluntarii
ARTICULUS II.
actus peccati pertinet ad voluntatem, ita
Utrum peccatum habeat causam inte- quod ipse voluntatis actus prsemissis suppo-
riorem. sitisjam est quoddam peccatum.
Ad primum ergo dicendum, quod id quod
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur est intrinsecum sicut potentia naturalis,
quod peccatum non habeat causam interio- semper inest ; id autem quod est intrinse-
rem. Id enim quod est interius alicujus rei, cum sicut actus interior appetitivae vel ap-
semper adest ei. Si igitur peccatum habeat prehensivse virtutis, non semper inest. Ipsa
causam interiorem, semper liomo peccaret, autem potentia vohintatis est causa peccati
cum posita causa ponatur effectus. in potentia, sed reducitur in actum per mo-
2. Praeterea, idem non est causa sui ip- tus prsecedentes et sensitivse partis primo,
sius. Sed interiores motus hominis sunt pec- consequenter, Ex hoc enim quod
et rationis
catum. Ergo non sunt causa peccati. aliquid proponitur ut appetibile secundum
3. Prseterea, cfuidquid est intra hominem, sensum, et appetitus sensitivus inclinatur in
aut est naturale, aut voluntarium. Sed id illud, ratio interdum cessat a consideratione
quod non
est naturale, potest esse peccati regulse debitse ; et sic voluntas producit ac-
causa, quia « peccatum est contra naturam, » tum Quia igitur motus prsecedentes
peccati.
ut dicit Damascenus, lib. IV Orthod. /id., non semper sunt in actu, neque peccatum
cap. XX, col. 1195, t. 1 ;
quod autem est vo- semper est in actu.
luntarium, inordinatum, jam est pec-
si sit Ad secundum dicendum, quod non omnes
catum. Non ergo aliquid intrinsecum potest motus interiores sunt de substantia peccati,
esse causa primi peccati. quod consistit principaHter in actu volunta-
Sed contraest quod Augustinus dicit, lib. tis, sed quidam prsecedunt, et quidam con-
De duabus anim., cap. x, col. 103, t. 8, et sequuntur ipsum peccatum
lib. I Retract., cap. ix, col. 596, t. 1, et hb. Ad tertium dicendum, quod illud quod est
III De lib. arb., cap. xvn, col. 1294, t. 1, causapeccati sicutpotentiaproducens actum,
quod voluntas est causa peccati. »
(( est naturale ; motus etiam sensitivse partis,
Respondeo dicendum, quod, sicut jam ex quo sequitur peccatum, interdum est na-
dictum est, per se causam peccati oportet turalis, sicut cum propter appetitum cibi ali-
accipere ex parte ipsius actus. Actus autem quis peccat. Sed efficitur peccatum innatu-
humani potest accipi causa interior, et me- rale ex hoc ipso quod deficit regula naturahs,
diata, et immediata. Immediata quidem quam homo secundum naturam suam debet
causa humani actus est ratio et voluntas, attendere.
secundum quam homo est liber arbitrio; CoNCLUsio. — Intellectus et voluntas causse sunt
causa autem remota est apprehensio sensi- interiores actus peccati immediate ; mediate vero
tivae partis, etiam appetitus sensitivus.
et interiores sunt imaginatio, seu apprehensio, et
Sicut enim ex judicio rationis voluntas appetitus sensitivus.
movetur ad aliquid secundum rationem, ita I

etiam ex apprehensione sensus appetitus

ARTICULUS III.
sensitivus in aliquid inclinatur ;
quae quidem
inclinatio interdum trahit voluntatem et ra- Utrum peccatum habeai causam exte-
tionem, sicut infra patebit. riorem.
Sic igitur duplex causa peccati interior
potest assignari una proxima ex parte ra-
; Ad tertium sic proceditur. 1. Videtur
tionis et voluntatis; alia vero remota ex quod peccatum non habeat causam exterio-
parte imaginationis vel appetitus sensitivi. rem. Peccatum enim est actus voluntarius.
Sed quia supra dictum est, quod causa Voluntaria autem sunt eorum quse sunt in
peccati est aliquod bonum apparens moti- nobis et ita non habent exteriorem causam.
;

vum cum defectu debiti motivi, scilicet re- Ergo peccatum non habet exteriorem cau-
gulse rationis vel legis divinse ipsum moti- ; sam.
vum quod est apparens bonum, pertinet ad 2. Praeterea, sicut natura est principium
484 SUMMA THEOLOGICA.
interius, ita etiam voluntas. Sed peccatum non sufficienter et ex necessilate inducunt,
in rebus naturalibus nunquam accidit nisi sequitur quod remaneat in nobis peccare et
ex aliqua interiori causa ut puta mons-
; non peccare.
truosi partus proveniunt ex corruptione Ad secundum dicendum, quod per hoc
Ergo neque in
alicujus principii interioris. quod ponitur interior causa peccati, non
moralibus potest contingere peccatum nisi excluditur exterior; non enim id quod est
ex interiori causa. Nonergoliabetpeccatum exterius, causa peccati nisi mediante
est
causam exteriorem. causa dictum est.
interiori, ut
3. Praeterea, multiplicatacausamultiplica- Ad tertium dicendum, quod multiplicatis
tur effectus. Sed quanto plura sunt et ma- exterioribus causis inclinantibus ad peccan-
jora exterius inducentia ad peccandum, dum, multiplicantur actus peccati, quia plu-
tanto minus id quod quis inordinate agit, ei res ex illis causis et pluries inclinant ad actus
imputatur ad peccatum. Ergo nihil exterius peccati. Sed tamen minuitur ratio culpae,
cst causa peccati. quae consistit in hoc quod aliquid sit volun-
Sed contra est quod dicitur Num., xxxi, tarium et in nobis.
i6 Nomie ist^ sunt qux deceperunt filios - Potest
:
Conclusio. aliquid exterius, ut homo
preevancan vos fecerunt
Israel, et in Do- ^^-^ dsemon peccatum persuadens et exteriora
mino super peccato Phogor ? Ergo aliquid bona appetitum sensitivum moventia, causa esse
exterius potest esse causa faciens peccare. peccati, non tamen ad peccandum sufficienter
Respondeo dicendum, quod, sicut supra inducens.
dictum est, causa interior peccati est et vo-
luntas ut perficiens actum peccati, et ratio ARTICULUS IV.
quantum ad carentiam debitae regulae, et Vtrumpeccatumsit causapeccati.
appetitus sensitivus inclinans. Sic ergo ali-
quid extrinsecum tripliciter posset esse Ad quartum sic proceditur. 1 Videtur quod .

causa peccati vel quia moveret immediate

; peccatum non sit causa peccati. Sunt enim
ipsam voluntatem, vel quia moveret ratio- quatuor genera causarum quorum nul- ,

nem, vel quia moveret appetitum sensiti- lum potest ad hoc congruere quod peccatum
vum. sit causa peccati. Finis enim habet rationem

Voluntatem autem, ut supra dictum est, boni quod non competit peccato, quod de
;

interius movere non potest nisi Deus, qui sua ratione est malum et eadem ratione
;

non potest esse causa peccati, ut infra osten- nec peccatum potest esse causa efficiens,
detur. quia « malum non est causa agens, sed est
Unde relinquitur quod nihil exterius po- infirmum et impotens, » ut Dionysius dicit
test esse causa peccati, nisi vel inquantum iv cap. De div. nom., § 32, col. 731, t. 1.
movet rationem, sicut homo vel daemon per- Causa autem materialis et formalis videntur
suadens peccatum vel sicut movens appe-
;
habere solum locum in naturalibus corpori-
titum sensitivum, sicut aliqua sensibilia bus, quae sunt composita ex materia et
exteriora movent appetitum
sensitivum. forma. Ergo peccatum non potest habere
Sed neque persuasio exterior in rebus agen- causam materialem et formalem.
dis ex necessitate movet rationem; neque 2. Praeterea, «agere sibisimile est rei per-
etiam res exterius propositae ex necessitate fecta^, » ut dicitur in IV Meteor.\ Sed pec-

movent appetilum sensitivum, nisi forte ali- catum de sui ratione est imperfectum. Ergo
quo modo dispositum; et tamen etiam appe- peccatum non potest esse causa peccati.
titus sensitivus non ex necessitate movet ra- 3. Praeterea, si hujus peccati sit causa
tionemet voluntatem. aliud peccatum, eadem ratione et illius erit

Unde aliquid exterius potest esse aliqua causa aliquod aliud peccatum et sic proce-;

causa movens ad peccandum, non tamen detur in infmitum, quod est inconvcniens.
sufficienter ad peccandum inducens sed ; Non ergo peccatum est causa peccati.
causa sufficienter complens peccatum est sola Sed contra est quod Gregorius dicit, Super
voluntas. Ezech., hom. xi, § 24, col. 9J5, t. 2 « Pec- :

Ad priinum ergo dicendnm, quod ex hoc catum quod pcr poenilcnliam citius non de-
ipso quud exteriora moventia ad peccaudum letur, peccatum est, et causa peccati. »

' Cap. II ; expressius II De anima, text. JJi.

 ; , ;;

quj:st. LXXV, ART. IV, et qu^est. lxxvi, art. l 485

Respondeo dicendum, quod cum peccatum causa peccati est peccatum unde non opor- ;

habeat causam ex parte actus, hoc modo tet quod procedatur in infinitum sed potest ;

unum peccatum posset esse causa alterius, perveniri ad aliquod peccatum, cujus causa
sicut unus actus humanus potest esse causa non est aliud peccatum.
alterius. Contingit igitur unum peccatum
CoNci,usio. — Quia peccatum ex parte actus
esse causam alterius secundum quatuor ge- unus actus humanus
causam habet, recte, sicut
nera causarum. alterius ssepe causa in quovis genere causse di-
Primo quidem secundum modum causse citur, ita et unum peccatum alterius peccati causa
moventis, et per se et per acci-
efficientis vel dici potest.

dens. Per accidens quidem, sicut removens

prohibens dicitur movens per accidens cum ;

QUiESTIO LXXVI.
enim per unum actum peccati homo amittit
gratiam, vel charitatem, vel verecundiam, DE CAUSIS PECCATORUM IN SPECIALI,
vel quodcumque aliud retrahens a peccato, ET PRIMO DE INTERIORIBUS
incidit ex hoc in ahud peccatum et sic pri-; SCILICET DE IGNORANTIA.
mum peccatum est causa secundi per acci- (Et quatuor quseruntur.)
dens. Per se autem, sicut cum ex uno actu
peccati homo disponitur ad hoc quod alium Deinde considerandum est de causis pec-
actum consimilem facilius committit; ex cati in speciaU ; et primo de causis interiori-
actibus enim causantur dispositiones et habi- bus in speciali ; secundo de exterioribus
tus inclinantes ad similes actus. Secundum tertiode peccatis quse sunt causa aUorum
vero genus causge. materiahs unum pecca- peccatorum.
tum est causa alterius, inquantum prseparat Prima autem consideratio secundum prse-
ei materiam sicut avaritia prseparat mate-
; missa erit tripartita nam primo agetur de;

riam htigio, quod plerumque est de diviths ignorantia quse est causa peccati ex parte
,

congregatis. Secundum vero genus causae rationis secundo de infirmitate, seu passio-
;

finahs unum peccatum est causa alterius, in- ne, quse est causa peccati ex parte appetitus
quantum propter flnem unius peccati aUquis sensitivi tertio de maUtia, quse est causa
;

commMt aUud peccatum sicut cum aUquis

; peccati ex parte voluntatis.
committit simoniam propter flnem ambitio- Circa primum quseruntur quatuor :

nis, vel fornicationem propter furtum. Et l" utrum ignorantia sit causa peccati
quia flnis dat formam in moralibus, ut supra 2° utrum ignorantia sit peccatum 3° utrum ;

habitum est, ex hoc etiam sequitur quod totaUter a peccato excuset ; 4° utrum dimi-
unum peccatum sit formaUs causa aUerius nuat peccatum.
in actu enim fornicationis quae propter fur-
tum committitur, est quidem fornicatio sicut ARTICULUS PRIMUS.
materiale, furtum vero sicut formale.
Utrum ignorantia possit esse causa peccati.
Ad primum ergo dicendum, quod pecca-
tum, inquantum est inordinatum, habet ra- Ad primum proceditur. d.
Videtur
sic
tionem maU sed inquantum est actus qui-
;
quod ignorantia non possit esse causa pec-
dam_, habet aUquod bonum saltem apparens cati quia quod non est, nuUius est causa.
:

pro fine et ita ex parte actus potest esse

; Sed ignorantia est non ens, cum sit privatio
causa et finaUs et effectiva alterius peccati, qusedam scientise. Ergo ignorantia non est
Ucet non ex parte inordinationis. Materiam causa peccati.
autem habet peccatum non ex qua, sed circa 2. PrsBterea, causse
sunt acci- peccati
quam. Formam autem habet ex fine. Et piendse ex parte conversionis ut ex supra- ,

ideo secundum quatuor genera causarum dictis patet. Sed ignorantia videtur respicere
peccatum potest dici causa peccati , ut dic- aversionem. Ergo non debet poni causa
tum est. peccati.
Ad secundum dicendum quod peccatum
, 3. Prseterea, omne peccatum in voluntate
est imperfectum imperfectione moraU ex consistit, ut supra dictum
Sed voluntas est.
parte inordinationis sed ex parte actus po-
;
^on fertur nisi in aUquod cognitum quia ;

habere perfectionem naturse et secun-

test ; bonum apprehensum est objectum volunta-
dum hoc potest esse causa peccati. tis. Ergo ignorantia non potest esse causa
Ad tertium dicendum, quod non omnis peccati.
m SUMiMA THEOLOGICA.
Sed contra quod Augustinus dicit in
est est quantum ad omnia ignotum, non potest
lib. De nat. et grat., c. Lxvn § 81 col. 287, ,
, ferri voluntas sed si aliquod est secundum
;

t. 10, quod « quidam per ignorantiam pec- aliquid notum et secundum aliquid igno-
cant. » tum, potest voluntas illud velle ; et hoc
Respondeo dicendum, quod, secundum modo ignorantia est causa peccati : sicut
Philosophum in VIII Physic, text. 27, cum aliquis scit hunc quem occidit esse ho-
causa movens est duplex una per se, et : minem, sed nescit eum esse patrem; vel
alia per accidens. Per se quidem est quse , cum aliquis scit aliquem actum esse delecta-
prepria virtute movet, sicut generans est bilem, nescit tamen eum esse peccatum.
causa movens gravia et levia per accidens ; CoNCLUsio. — Non qusevis ignorantia peccantis
autem sicut removens prohibens vel sicut
, ; causa est peccati, sed illa tantuni, quse toUit
ipsa remotio prohibentis. scientiam prohibentem actum peccati.
Et hoc modo ignorantia potest esse causa
actus peccati : est enim privatio scientisB
ARTICULUS II.
actum
perficientis rationem, quse prohibet
peccati inquantum dirigit actus humanos.
, Vtrum ignorantia sit peccatum.
Considerandum est autem quod ratio se- ,

cundum duplicem scientiam est humanorum Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur

actuum directiva , scilicet secundum scien- quod ignorantia nonsitpeccatum. Peccatum
tiam universalem et particularem. Confe- enim est dictum, vel factum vel concupi-
((
,

rens enim de agendis utitur quodam syllo- tum contra legem Dei » ut supra habitum,

gismo, cujus conclusio est judicium, seu est. Sed ignorantia non importat aliquem
electio, vel operatio actiones autem in sin- ; actum neque interiorem neque exteriorem.
gularibus sunt unde conclusio syllogismi ; Ergo ignorantia non est peccatum.
operativi est singularis. Singularis autem 2. Preeterea, peccatum directius opponi-
propositio non concluditur ex universali, tur gratiae quam scientiae. Sed privatio gra-
nisi mediante aliqua propositione singulari; tiae non est peccatum sed magis pcena ,

sicut homo prohibetur ab actu parricidii per quaedam consequens peccatum. Ergo igno-
hoc quod scit patrem non esse occidendum, rantia, quae est privatio scientiae non est ,

et per hoc quod scit hunc esse patrem. peccatum.

Utriusque ergo ignorantia potest causare 3. Praeterea si ignorantia est peccatum,
,

parricidii actum, scilicet et universalis prin- hoc non est nisi inquantum est voluntaria.
cipii quod est quaedam regula rationis et
,
, Sed si ignorantia sit peccatum inquantum ,

singularis circumstantiae. Unde patet quod est voluntaria, videtur peccatum in ipso
non quffiUbet ignorantia peccantis est causa actu voluntatis consistere magis quam in
peccati sed illa tantum quae tollit scientiam
, ignorantia. Ergo ignorantia non erit pec-
prohibentem actum peccati. Unde si volun- catum, sed magis aliquid consequens ad
tas alicujus esset sic disposita quod non pro- peccatum.
hiberetur ab actu parricidii, etiam si patrem 4. Praeterea, omne peccatum per poeni-
agnosceret, ignorantia patris non est huic tentiam toUitur, nec aliquod peccatum trau-
causa peccati sed concomitanter se habet , siens reatu remanet actu nisi solum origi- ,

ad peccatum et idoo talis non pcccat prop-

; nale. Ignorantia autem non tollitur per
ler ignorantiam, sed « peccat ignorans, » poenitentiam , sed adliuc remanet actu,
secundum Philosophum in III Ethic. ,ca^. i, omni reatu per poenitentiam remoto. Ergo
a med., et ii. «• ignorantia non est poccatum , nisi forte sit

Ad primum ergo dicendum, quod non ens originale.

non potest esse alicujus causa per se ; potest 5. Praeterea, si ipsa ignorantia sit pecca-
tamen esse causa per accidens sicut remo- , tum, quamdiu remancret igiioranlia in ho-
tio prohibentis. inine, tamdiu actu peccarct. Sed continue
Ad secundum dicendum, quod sicut scieii- manet ignorantia in ignorante. Ergo igno-
lla quam tollit igiiorantia rcspicit pecca-
,
, rans continue pcccaret quod patot csse ,

tum ex parte conversionis, ita etiam igno- falsum, quia sic igiiorantia essct poccatum
rantia ex parte convcrsionis est causa gravissimum. Non ergo ignorantia est pec-
peccati ut removens prohibens. catum.
Ad tertium diceudum quod ,
in illud quod Sod contra, nihil meretur pcenam nisi
 ;

QU^ST. LXXVI, ART. II ET III. 487

peccatum. Sed ignorantia meretur pcenam, gratiam potest habere rationem peccati,
secundum iEud I ad Corinth., xiv, 38 Si : sicut et ignorantia; et tamen quantum ad'
quis ignorat, ignorabitur. Ergo ignorantia hoc quia homo potest aliquam
est dissimile ;

est peccatum. , scientiam acquirere per suos actus gratia ;

Respondeo dicendum, quod ignorantia in vero non acquiritur ex nostris actibus, sed
hoc a nescientia differt, quod nescientia di- ex Dei munere.
cit simplicem scientiae negationem unde ; Ad tertium dicendum, quod sicut in pec-
cuicumque deest aliquarum rerum scientia, cato transgressionis peccatum non consistit
potest dici nescire illas; secundum quem in solo actu voluntatis, sed etiam in actu
modum Dionysius in angelis nescientiam volito, qui est imperatus a voluntate; ita in
ponit, VII Cxl. hierar., § 3, col. 210, t. 1; peccato omissionis non solum actus volun-
ignorantia vero importat scientiae privatio- tatis est peccatum, sed etiam ipsa omissio,
nem, dum scilicet alicui deest scientia eorum inquantum est aliqualiter voluntaria et hoc :

quse aptus natus est scire. modo ipsa negligentia sciendi, vel etiam
Horum autem quaedam aliquis scire tene- ipsa inconsideratio est peccatum.
tur, illa scilicet sine quorum non scientia Ad quartum dicendum quod ,
licet trans-
potest debitum actum recte exercere. Unde eunte reatu per poenitentiam , remaneat
omnes tenentur scire communiter ea quse ignorantia, secundum quod est privatio
sunt fidei , et universalia juris prsecepta scientiae , non tamen remanet negligentia,
singuli autem ea quse ad eorum statum vel secundum quam ignorantia peccatum di-
officium spectant. Queedam vero sunt quse citur.
etsi aliquis natus est scire non tamen ea , Ad quintum dicendum, quod , sicut in
scire tenetur , sicut theoremata geometriai, aliis peccatis omissionis tempore , solo illo

et contingentia particularia, nisi in casu. homo actu peccat, pro quo prseceptum affir-
Manifestum est autem quod quicumque ,
mativum obligat ita est etiam de peccato;

negligit habere vel facere id quod tenetur
habere vel facere peccat peccato omissionis.
,
ignorantise. Non enim continuo ignorans
actu peccat sed solum quando est tempus
,

Undepropternegligentiamignorantiaeorum acquirendi scientiam quam habere tenetur.

4««^ iv. tenetur,
aliauis scire
ause dii^uioov. iv/ peccatum non
est i; ; ^ — t ^-* ^ j-
, ,
CoNCLUsio. Ignorantia quse studio superan
autem imputatur hommi ad neghgentiam ^^^ ^^^^^^^ ^^^^ ^^ -^ invincibiUs dici solet,
si nesciat ea quse scire non potest. Unde nuUum est peccatum, sed tantummodo vincibiUs,
horum ignorantia invincibilis dicitur , quia si sit eorum quae quis scire tenetur, non iUorum
scilicetstudio superari non potest. Et prop- quse scire non tenetur.
ter hoc talis ignorantia , cum non sit volun-
taria, eo quod non est in potestate nostra ARTICULUS III.
eam repellere, non est peccatum. Ex quo
patetquod nulla ignorantia invincibilis est Utrum ignorantia excuset ex toto apeccato,
peccatum; ignorantia autem vincibilis est
peccatum, si sit eorum quse aliquis scire , Ad tertium sic proceditur. i. Videtur
tenetur, non autem si sit eorum quae quis quod ignorantia ex toto excuset peccatum :
scire non tenetur. quia ut Augustinus dicit lib. I Retract.j
,

Ad primum ergo dicendum, quod, sicut cap. ix, col. 596, 1. 1, « omne peccatum vo-
supra dictum est , in hoc quod dicitur dic- luntarium est. » Sed ignorantia causat in-
tum, vel factum, vel concupitum, sunt in- voluntarium, ut supra habitum est. Ergo
telligendse etiam negationes oppositae, se- ignorantia totaliter excusat peccatum.
cundum quod omissio habet rationem 2. Prseterea, id quod aliquis facit praeter
peccati;et ita negligentia, secundum quam intentionem, per accidens agit. Sed inten-
ignorantia est peccatum , continetur sub tionon potest esse de eo quod est ignotum.
praedicta defmitione peccati , inquantum Ergo id quod per ignorantiam homo agit,
prsetermittitur aliquid quod debuit dici , vel per accidens se habet in actibus humanis.
fieri, vel concupisci ad scientiam debitam Sed quod est per accidens non dat speciem.
acquirendam. Nihil ergo quod est per ignorantiam factum
Ad secundum dicendum, quod privatio debet judicari peccatum vel virtuosum in
gratiae, etsi secundum non
peccatum,
se sit humanis actibus.
tamen ratione negligentiae praeparandi se ad 3. Prseterea, homo est subjectum virtutis
m SUMMA THEOLOGICA.
et peccati, inquantum est particeps rationis. modo potest hoc contingere ex parte ipsius
Sed ignorantia excludit scientiam, per quam ignorantise. ;
quia scilicet ipsa ignorantia est
ratio perficitur. Ergo ignorantia totaliter voluntaria : vel directe, sicut cum aliquis
excusat a peccato. studiose vult nescire aliqua, ut liberius pec-
Sed contra est quod Augustinus dicit in cet ; vel indirecte, sicut cum aliquis propter
lib. III De libero arb., cap. xvni, col. 1295, laborem, vel propter alias occupationes, ne-
t. 1, quod quaedam per ignorantiam facta
(( gligit addiscere id per quod a peccato retra-
recte improbantur » Sed solum illa recte
. heretur. Talis enim negligentia facit igno-
improbantur quse sunt peccata. Ergo quee- rantiam ipsam esse voluntariam et pecca-
dam per ignorantiam facta sunt peccata. Non tum, dummodo sit eorum qua3 quis scire
ergo ignorantia omnino excusat peccatum. tenetur et potest. Et ideo taUs ignorantia non
Respondeo dicendum, quod ignorantia de totaliter excusat a peccato. Si vero sit talis
se habet quod faciat actum quem causat ignorantia quae omnino sit involuntaria, sive
involuntarium esse. Jam autem dictum est, quia est invincibilis, sive quia est ejus quod
quod ignorantia dicitur causare actum quem quis scire non tenebatur, talis ignorantia
scientiaopposita prohibebat; et ita talis actus, omnino excusat a peccato.
si scientia adesset, esset contrarius voluntati, Ad primum ergo dicendum, quod non
quod importat nomen involuntarii. Si vero omnis ignorantia causat involuntarium, si-
per ignorantiam privatur, non
scientia, quse cut supra dictum est. Unde non onlnis igno-
prohiberet actum propter inclinationem vo- rantia totaUter excusat a peccato.
luntatis in ipsum, ignorantia hujus scientiae Ad secundum dicendum, quod inquantum
non facit hominem involuntarium, sed non remanet in ignorante de voluntario, intaii-
volentem, ut dicitur in III Ethic, c. i; et ta- tum remanet de intentione peccati et se- ;

lis ignorantia, quae non est causa actus pec- cundum hoc non erit per accidens pecca-
cati, ut dictum est, quia non causat involun- tum.
tarium, non excusat a peccato. Et eadem Ad tertium dicendum, 'quod si esset talis
ratio est dequacumque ignorantia non cau- ignorantia quae totaliter usum rationis exclu-
sante, sed consequente vel concomitante ac- deret, omnino a peccato excusaret, sicut
tum peccati. patet in furiosis et amentibus; non autem
Sed ignorantia quae est causa actus, quia semper ignorantia causans peccatum est
causat involuntarium, de se habet quod taUs et ideo non semper totaUter excusat a
;

jexcuset a peccato eo quod voluntarium est

; peccato.
deratione peccati. CoNCLUSio. —
Ignorantia consequens vel con-
Sed quod aliquando non totaliter excuset comitans actum peccati, non excusat a peccato;
a peccato, potest contingere ex duobus uno : ignorantia vero, quse causa est actus peccati,
modo ex parte Intantum
rei ipsius ignoratee. excusat; sed non ex toto, nisi sit ignorantia in-
cnim ignorantia excusat a peccato, inquan- vincibilis, vel ejus, quod quis scire non tenetur.
tum ignoratur aliquid esse pecccatum. Potest
autem contingere quod ahquis ignoret qui- ARTICULUS IV.

dem aliquam circumstantiam peccati, quam Utrum ignorantia diminuat peccatum,

si sciret, retraheretur a peccando, sive illa

drcumstantia ad rationem pcccati,

faciat Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur
Tsive non et tamen adhuc remanet in ejus
;
tjuod ignorantia non diminuat peccatum.
scientia aliquid per quod cognoscit illud esse Illud enim quod est commune omni peccato
actum peccati puta si aliquis percutiens
:
iion diminuit peccatiim. Sed ignorantia est
aliquem scit quidem ipsum esse hominem, communis omni peccato ; dicit enim Philoso-

"quod sufficit ad rationem peccati, non tamen phus in III Ethic, cap. i, a raed., quod
scit eum esse patrem, quod est circumstan- ((omnis malus est ignorans. » Ergo igno-
tia constitucns novam spcciem peccati ; vel rantia non diminuit peccatum.
forte nescit,quod illc se dcfcndens repercu- 2. Praeterea, peccatum additum peccato

tiat cum, quod si scirct, non percutcret; facit majus peccatura. Sed ipsa ignorantia

quod non pertinet ad rationcm peccati. Unde est peccatura, ut dictura est. Ergo nou diini-
licet talis propter ignorantiam peccot, non nuit peccatura.
tamen totaiiter excusatur-a peccato, quia 3. Praeterea, non est ojusdera aggravare
edhnc remanet ei cognitio peccati. Alio et dirainuere peccatum. Sed ignorantia
 ,

QU^ST. LXXVI, ART. IV. 489

aggravat peccatum quoniam super illud : rantia diminuit voluntarium, et per conse-
Apostoli Rom., ii, 4 Igyioras quoniam be-
: quens peccatum. Cum enim aliquid non
nignitas Dei ad poenitentiam te adducit ? cognoscitur esse peccatum, non potest dici
dicit Ambrosius Gravissime peccas, si
*
: <( quod voluntas directe et per se feratur in
ignoras. » Ergo ignorantia non diminuit peccatum, sed per accidens; unde est ibi
peccatum. minor contemptus ; et per consequens minus
4. Prseterea, si aliqua ignorantia diminuit peccatum.
peccatum, hoc maxime videtur de illa quae Ad primum ergo dicendum, quod igno-
totaliter tollit usum rationis. Sed hujusmodi rantia secundum quam « omnis malus est
ignorantia non diminuit peccatum, sed ma- ignorans, » non est causa peccati, sed aliquid

gis auget dicit enim Philosophus in III

; consequens ad causam, scilicet ad passionem
Ethic.,ca]). VII, ante med,, quod « ebrius vel habitum inclinantem ad peccatum.
meretur dupUces maledictiones*. » Ergo Ad secundum dicendum, quod peccatum
ignorantia nonminuit peccatum. peccato additum facit plura peccata non ,

Sed contra, quidquid est ratio remissionis
peccati, alleviatpeccatum; sed ignorantia est
hujusmodi, ut patet I ad Tim., i, 13 Mise-
ricordiam consecutus sum, quia ignorans
"Feci. fecit*. Ergo ignorantia diminuit vel alleviat
peccatum.
Respondeo dicendum, quod quia omne
peccatum est voluntarium, intantum igno-
rantia potest diminuere peccatum, inquan-
tamen facit semper majus peccatum, quia
forte non coincidunt in idem peccatum, sed
: sunt plura ; et potest contingere, si primum
diminuat secundum, quod ambo simul non
habeant tantam gravitatem, quantam unum
solum haberet; sicut homicidium gravius
peccatum est, si sit a sobrio homine factum,
quam si fiat ab ebrio homine, quamvis hsec
sint duo peccata quia ebrietas plus dimi-
;

tum diminuit voluntarium si autem volun-
tarium non diminuat, nuUo modo diminuit
peccatum. Manifestum est autemquod igno-
rantia quae totaliter a peccato excusat, quia
totaliter voluntarium toUit, peccatum non
; nuit de ratione sequentis peccati, quam sit
sua gravitas.
Ad tertium dicendum, quod verbum Am-
brosii potest intelligi de ignorantia simplici-
ter affectata vel potest intelligi in genere
;

minuit, sed omnino aufert. peccati ingratitudinis, in qua summus gra-

Ignorantia vero quse non est causa pec- dus est quod homo etiam beneflcia non re-
cati,sed concomitanter se habet ad pecca- cognoscat ; vel potest intelligi de ignorantia
tum, nec minuit peccatum nec auget. infidelitatis, quae fundamentum spiritualis
IUa igitur sola ignorantia potest peccatum aidificii subvertit.
minuere, qua? est causa peccati et tamen ; Ad quartum dicendum, quod ebrius me-
totaliter a peccato non excusat. Contingit retur quidem « duplices maledictiones » prop-
autem quandoque quod talis ignorantia ter duo peccata quse committit, scilicet ebrie-
directe et per se est voluntaria, sicut cum tatem et aliud peccatum quod ex ebrietate
aliquis sua sponte nescit aliquid ut Uberius sequitur tamen ebrietas ratione ignorantiae
;

peccet; et talis ignorantia videtur augere adjunctae diminuit sequens peccatum, et

voluntarium et peccatum ex intentione ; forte plusquam sit gravitas ipsius ebrietatis,
enim voluntatis ad peccandum provenit quod ut dictum est.
aliquis vult subire ignorantiae damnum Vel potest dici quod illud verbum induci-
propter libertatem peccandi. Quandoque tur secundum ordinationem cujusdam Pit-
vero ignorantia quae est causa peccati non qui statuit ebrios, si percus-
taci legislatoris,
est directe voluntaria, sed indirecte vel
per serint, amplius puniendos, non ad veniam
accidens puta cum ahquis non viilt labo-
: respiciens quam debent magis habere,
ebrii
rare in studio, ex quo sequitur eum esse sed ad utilitatem; quia plures injuriantur
ignorantem vel cum aliquis vult bibere vi-
; ebrii \ ut patet per Philosophum, in II Polit.,
num immoderate; ex quo sequitur eum ine- sub fm.
briari, et discretione carere ; et talis igno- Conclusio. — Ignorantia peccantis, sicut ipsum

' Parm. : « Ambrosius (implic. et Glossa ord.). » ut mihi videtur, et mulctationes, et increpationes,
» Omnes cod. habent « maledictiones. » Multa
: et maledictiones significare potest; nam maledictio
congessit P. Nicolai ad probandum quod oportuisset pro increpatione sumi potest apud Latinos et ,

scribere«mulctationes,»velsaltem«increpationes,» znniiiiov bene increpationem signat.

ut in interpretatione veteri. Vox greeca sTriTtpiov ,
^l, additur : « quam sobrii. »
 ;

490 SUMMA THEOLOGICA.

voluntarium, ita etiam ipsum peccatum vel auget non potest moveri a passione appetitus sen-
vel diminuit: illasiquidem ignorantia, quai di- sitivi.
recte et per se voluntaria est, peccatum auget;
3^ Prffiterea, nullum materiale movet ali-
quce vero indirecte tantum vel per accidens vo- „„^j ™^„4.„„-„i c j i „ a
/ j- quod immateriale*. Sed voluntas 1
est poten-
1 4.

^
luntaria est,
. , .
-x
ipsum dimmmt.
•

,• 1 . 1. ....,

tia quaedam immaterialis, non enun utitur

•

organo corporali, cum sit in ratione, ut dici-

QU^ESTIO LXXVII. tur in III De anima, text. 42 appetitus au- ;

^^"^ sensitivus
est vis materialis, utpote
DE CAUSA PECCATI EX PARTE APPETITUS SENSITIYI,
sGiLiGET DE iNFiRMiTATE sEu PAssioNE. ,
fuudata lu organo corporali. Ergo passio
(Et octo quffiruntur.) appetitus sensitivi non potest movere appe-
titum intellectivum.
Deinde considerandum est de causa pec- Sed contra est quod dicitur Banielis, xiii,
cati ex parte appetitus sensitivi, utrum pas- 56 Concupiscentia subvertit cor tuum.
:

sio animae sit causa peccati et circa hoc ; Respondeo dicendum, quod passio appe-
quaeruntur octo 1° utrum passio appetitus
: titus sensitivi non potest directe trahere aut
sensitivi possit movere vel inclinare volun- movere voluntatem, sed indirecte potest et ;

tatem 2" utrum possit superare rationem

; hoc dupliciter uno quidem modo secundum
:

contra ejus scientiam ; 3° utrum peccatum quamdam abstractionem cum enim omnes ;

quod ex passione provenit, sit peccatum ex potentise animse in una essentia animae ra-
infirmitate 4" utrum heec passio quse est
; dicentur, necesse est quod quando una po-
amor causa omnis peccati 5° de illis
sui, sit ; tentia intenditur in suo actu, altera in suo
tribus causisquae pommtur I Joan., 11, 16 : actu remittatur, vel etiam totaliter in suo
Concupiscentia oculorum, concupiscentia actu impediatur tum quia omnis virtus ad
;

carnis, et superbia vit3s; 6° utrum passio
quae est causa peccati diminuat ipsum
7°utrum totaliter excuset;
tum quod ex passione est
tale.
ARTICULUS PRIMUS.
Utrum voluntas moveatur a passione appe-
titus sensitivi.
Ad primum sic
quod voluntas non moveatur a passione ap-
petitus sensitivi.NuUaenimpotentiapassiva
movetur nisi a suo objecto. Voluntas autem
est potentia passiva et activa simul, inquan-
tum est movens et mota, sicut Philosophus
dicit in III De anima,
de vi appetitiva. Cum
tatis non sit passio appetitus sensitivi, sed
magis bonum rationis, videtur quod passio
appetitus sensitivi non moveat voluntatem.
2. Praeterea, superior motor non movetur
ab inferiori, sicut anima nonmovetur a cor-
pore. Sed voluntas, quae est appetitus ratio-
naUs, comparatur ad appctituui seiisitivum,
sicut motor superior ad inferiorem dicit
plura dispersa fit minor, unde e contrario
quando intenditur circa unum, minus potest
8° utrum pecca- ad alia dispergi; tum quia in operibus ani-
possit esse mor- malibus^ requiritur quaedam iutentio, quae
dum vehementer applicatur ad unum, non
potest alteri vehementer attendere. Et se-
cundum hunc modum per quamdam dis-
tractionem, quando motus appetitus sensitivi
secundum quamcumque passio-
fortificatur
nem, necesse est quod remittatur vel totaU-
proceditur. 1. Videtur ter impediatur motus proprius appetitus
rationalis, qui est voluntas.
modo ex parte objecti voluntatis,
Alio
quod est bonum ratione apprehensum.
Impeditur enim judicium et apprehonsio
rationis propter vehementem et inordinatam
text. 54, univcrsalitcr apprchensionem imaginationis judicium et
ergo ol)jectum volun- virtutis aestimativffi, ut patet in amentibus.
Manifestum est autem, quod passionem ap-
pctitus sensitivi sequitur imagiuationis ap-
prehensio et judicium aestimativae, sicut
etiam dispositioiiem linguae sequitur judi-
cium gustus; imde videmus quod homines
iii aUqua passione cxistentes iion facile
imaginationem avertunt ab his circa quae
; afficiuntur unde per consequens judicium
;

enim Philosophus iii III De anima, text. 57, rationis plerumque sequitur passioiicm ap-
quod « appetitus rationaUs movet appctitum pctitus sensitivi, ct per consequens niolus
sensitivum, sicut in corporibus cselestibus voluntatis, qui natus cst scmpcr sequi judi-
sphaera movet sphaeram. » Ergo voluntas ciuni rationis.
^ Sic codd.; al. : « nulluin imraateriale potest « animse. »
moveri ab aliquo materiali. » — » Sic codd. ; Al. :
 » ;

QUtEST. LXXVIl ART. I ET 11. 491

Ad primum ergo dicendum, quod per pas- 4. Praeterea, quicumque scit universale,
sionem appetitus sensitivi fit aliqua immu- scit etiam particulare, quod novit sub uni-
tatio circa judicium de objecto voluutatis, versali contineri; sicut qui scit omnem
sicut dictum est quamvis ipsa passio
,
mulam esse sterilem, scit hoc animal esse
appetitus sensitivi non sit directe voluntatis sterile, dummodo sit mula, ut sciat quod
objectum. patet per id quod
Posteriorwmy
dicitur in I

Ad secundum dicendum, quod superius text. 2. Sed ille qui scit aliquid in univer-
non movetur ab inferiori directe ; sed indi- sali, puta nuUam fornicationem esse facien-

recte quodammodo moveri potest, sicut dic- dam, scit hoc particulare sub universaU
tum est. contineri, puta hunc actum esse fornica-
Et similiter dicendum est ad tertium. rium ^ Ergo videtur quod etiam in particu-
CoNCLUSio. — Passiones appetitus sensitivi,
ipsam voluntatem, cum immaterialis sit potentia, ^*
\ t\
Pr^terea, « ea quae sunt voce, sunt m
nonnisi indirecte, eam videlicet a propria func- signa intellectus animae, » secundum Philo-
tione distrahendo, vel rectum rationis judicium sophum in princ. Ub. T Periherm. Sedhomo
impediendo, traliere, et ad malum impellere in passione existens frequenter confitetur
possunt. id quod ehgit esse malum etiam in particu-
lari. Ergo etiam in particulari habet scien-
ARTICULUS II. tiam. Sic igitur videtur quod passiones non
Pos^i^* t^^^l^^^^ rationem contra scientiam
Utrum ratio possit superari a passione
universalem quia non potest esse quod
contra suam scientiam. ;

habeat scientiam universalem, et eestimet

Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur oppositum in particulari.
quod ratio non possit superari a passione Sed contra est quod dicit Apostolus
contra suam scientiam. Fortius enim non Rom., vn, 23 Video aliam legem in mem-
:

vincitur a debiliori. Sed scientia propter bris meis repugnantem legi mentis mese, et
suam certitudinem est fortissimum eorum captivantem me in lege peccati. Lex autem
quaein nobis sunt. Ergo non potest superari quae est in membris, est concupiscentia de ;

a passione, quae est debilis '

, et cito trans- qua supra locutus fuerat. Cum igitur concu-
iens. piscentia sit passio quaedam, videtur quod
2. Praeterea, voluntas non est nisi boni passio trahat rationem etiam contra hoc
vel apparentis boni. Sed cum passio trahit quod scit.
voluntatem in id quod est vere bonum, non Respondeo dicendum, quod opinio Socra-
incHnat rationem contra scientiam; cum ut Philosophus dicit in VII Ethic,
tis fuit,

autem trahit eam in id quod est apparens cap. n, in princ, quod scientia nunquam
bonum, et non existens, trahit eam in id posset superari a passione; unde ponebat
quod rationi videtur. Hoc autem est in omnes virtutes esse scientias, et omnia pec-
scientia rationis quod ei videtur. Ergo pas- cata esse ignorantias. Inquo quidem aliqua-
sio nunquam inchnat rationem contra suam liter recte sapiebat ; quia cum vohintas sit
scientiam. boni vel apparentis boni, nunquam voluntas
3. Praeterea, si dicatur quod trahit ratio- in malum movetur, nisi id quod non est
nem scientem ahquid in universah, ut bonum, ahqualiter rationi bonum appareat
contrarium judicet in particulari, contra. et propter hoc voluntas nunquam in malum
Universalis et particularis propositio op- si tenderet, nisi cum aliqua ignorantia, vel
ponantur, opponuntur secundum contradic- errore rationis. Unde dicitur Prov., xiv, 22 :

tionem, sicut Omnis homo, et non omnis

: Errant qui operantur malum.
liomo. Sed duae opiniones, quae sunt contra- Sed quia experimento patet quod multi
dictoriorum% sunt contrariae, ut dicitur in agunt contra ea quorum scientiam habent,
II Periherm., cap. ult. Si igitur aliquis et auctoritate divina confirmatur, secundum
sciens ahquid in universah, judicaret oppo- illud Luc, xu, 47 Servus qui cognovit vo-
:

situm in singulari, sequeretur quod haberet luntatem domini sui, et non fecit, vapulabit
simul contrarias opiniones, quod est impos- multis ; et Jacobi, iv, 17, dicitur : Scienti
sibile. bonum facere, et non facienti, peccatum est

^ Nicolai : « mobilis. » — * Al. : « contradictorise. dum censent : « Hunc autem non esse faciendum. »
— 3 Ita codd. et exempla omnia. Theologi supplen-
 ; ;

492 SUMMA THEOLOGICA.

illi, non simpliciter verum dixit ; sed oportet per hunc modum passio trahit rationem ad
distinguere , ut Philosophus tradit in VII judicandum in particulari contra scientiam
Ethic, cap. ni. Cum enim ad recte agendum quam habet in universah.
homo dirigatur dupUci scienlia, scilicet uni- Ad primum ergo dicendum, quod scientia
versali et particulari , utriusque defectus universalis, quse est certissima, non habet
sufficit ad hoc quod impediatur rectitudo principaUtatem in operatione, sed magis
voluntatis et operis, ut supra dictum est. scientia particularis, eo quod operationes
Contingit ergo quod aliquis habeat scien- sunt circa singularia unde non est mirum
;

tiam in universali, puta nuUam fornicatio- si in operabilibus passio agit contra scien-
nem esse fnciendam, sed tamen non cognos- tiam universalem, absente consideratione in
cat in particulari hunc actum qui est ,
particulari.
fornicatio, non esse faciendum et hoc suffi- ; Ad secundum dicendum, quod hoc ipsum
cit ad hoc quod voluntas non sequatur quod rationi videatur in particulari aliquid
universalem scientiam ratiohis. Et iterum bonum, quod non est bonum, contingit ex
considerandum quod nihil prohibet ali-
est aUqua passione et tamen hoc particulare
;

quid sciri in habitu, quod tamen actu non judicium est contra universalem scientiam
consideratur. Potest igitur contingere quod rationis.
aliquis etiam rectam scientiam habeat in Ad
tertium dicendum, quod non posset
singulari, et non solum in universaU, sed contingere quod aliquis haberet simul in
tamen in actu non consideret et tunc non ; actu scientiam aut opinionem veram de
videtur difficile quod praeter id quod actu universali affirmativo, et opinionem falsam
non considerat, homo agat. Quod autem de particulari negativo, aut e converso sed ;

homo non consideret in particulari id quod bene potest contingere quod aliquis habeat
habitualiter scit, quandoque quidem con- veram scientiam habitualiter de univer-
tingit ex solo defectu intentionis puta cum ;
sali affirmativo, et falsam opinionem in actu

homo sciens geometriam, non intendit ad de particulari negativo actus enim directe
;

considerandum geometriae conclusiones ,

non contrariatur habitui, sed actui.
quas statim in promptu habet considerare Ad quartum dicendum, quod ille qui
quandoque autem homo jnon considerat id habet scientiam in universaU, propter pas-
quod habet in habitu, propter aliquod im- sionem impeditur ne possit sub illa univer-
pedimentum superveniens, puta propter sali sumere, et ad conclusionem pervenire

aliquam occupationem exteriorem, vel prop- sed assumit sub alia universali , quam
ter aliquam infirmitatem corporalem et hoc ; suggerit inclinatio passionis, et sub ea con-
modo qui est in passione constitutus,
ille cludit. Unde Philosophus dicit in VII Ethic,
non considerat in particulari in quod scit in cap. v , quod syllogismus incontinentis
universali, inquantum passio impedit talem habet quatuor propositiones', duas univer-
considerationem. sales quarum unaest rationis, puta nullam
:

Impedit autem tripliciter primo quidem : fornicationem esse committendam alia est ;

per quamdam distractionem sicut supra ,

passionis, puta delectationem esse sectan-
expositum est, secundo per contrarietatem, dam. Passio igitur ligat rationem, ne assu-
quia plerumque passioMncIinat ad contra- mat et concludat sub prima; unde ea du-
rium hujus quod scientia universalis habet; rante assumit et concludit sub secunda.
tertio per quamdam immutationem corpo- Ad quintum dicendum, quod, sicut ebrius

ralem, ex qua ratio quodammodo ligatur, ne quandoque proferre potest verba significan-
libere in actum exeat sicut etiam somnus ; tia profundas sententias, quas tamen mente
vel ebrietas, quadam corporali transmuta- dijudicarc non potest, ebrietate prohibente;
tione facta, ligat usum rationis. Et quod hoc ita in passione existens etsi ore profcrat hoc

contingat in ex hoc,
passionibus, patet non esse faciendum, tamen interius hoc
quod aliquando, cum passioncs multum in- animo sentit quod sit faciendum, ut dicitur
tenduntur, liomo amiftit totaliter usum in VII £;//i/c., cap. in, a mcd.
rationis multi enim propter aljundantiam
; Concmjsio. — Possunt stTpo iiumero passiones
amoris et irae sunt in insaniam conversi. Et appelitus sensitivi ralioneux el cjus universalcni

<
Nicolai judicavit hic esse supplendum aliquid, nullus cod. habel; el insuper ul videre est, de dua-
ef inseruit « duas parliculares et » sed illa verba
: ; bus univorsaUbus solummodo loquitur S. Thomas.
 ;

Q]]MST. LXXYII, ART. III ET IV. 493

scientiam imp&dire : vel per modum distractionis, dicitur, quando impeditur anima
in propria
vel ad contrarium impellendo, velaliquam cor- operatione propter inordinationem partium
poralem transmutationem causando, ex qua vel ipsius. Sicut autem partes corporis dicuntur
totaliter impediatur, vel ex parte saltem ligetur esse inordinatae, quando non sequuntur
rationis usus.
ordinem naturae, ita et partes animae dicun-
tur esse inordinatae, quando non subduntur
ARTICULUS III.
ordini rationis ratio enim est vis regitiva
;

Utrum peccatum quod esi ex passione, partium animae.

deheat dici ex infirmitate. Sic ergo quando extra ordinem rationis
vis concupiscibilis aut irascibiUs aliqua pas-
Ad tertium sic proceditur. 1. Videtur sione afflcitur, per hoc impedimentum
et

quod peccatum quod est ex passione, non
debeat dici ex infirmitate. Passio enim est
quidam vehemens motus appetitus sensitivi,
ut dictum est. Vehementia autem motus
magis attestatur fortitudini quam inflrmi-
praestatur modo praedicto debitae actioni ho-
minis, dicitur peccatum esse ex infirmitate.
Unde et Philosophus in VII Ethic, cap. vni,
circa princ, comparat incontinentem epilep-
tico, cujus partes moventur in contrarium

tati. Ergo peccatum quod est ex passione, ejus quod ipse disponit.
non debet ex infirmitate.
dici Ad primum ergo dicendum, quod, sicut
2. Prseterea, infirmitas hominis maxime quanto fuerit motus fortior in corpore praeter
attenditur secundum illud quod est in eo ordinem naturae, tanto est major infirmitas;
fragilius. Hoc autem est caro; unde dicitur ita quanto fuerit motus fortior passionis prae-

in psalm. lxxvu, 39 : Recordatus est quia ter ordinem rationis, tanto est major iiifir-
caro sunt. Ergo magis debet dici peccatum mitas animae.
ex inflrmitate quod est ex aliquo corporis Ad secundum dicendum, quod peccatum
defectu, quam quod est ex animae passione. principaUter consistit in actu voluntatis, qui
3. Praeterea, ad ea non videtur homo esse non impeditur per corporis infirmitatem
infirmus quae ejus voluntati subduntur. Sed potest enim qui est corpore infirmus promp-
facere vel non facere ea ad quse passio in- tam habere voluntatem ad aUquid facien-
clinat, hominis voluntati subditur, secun- dum; impeditur autem per passionem, ut
dum illud Genes., iv, 7 : Sub te erit appeti- supra dictum est. Unde cum dicitur pecca-
tus ejus, et tu dominaberis illius. Ergo tum esse ex infirmitate, magis est referen-
peccatum quod est ex passione, non est ex dum ad infirmitatem animae quam ad infir-
inflrmitate. mitatem corporis. Dicitur tamen etiam ipsa
Sed contra quod TuUius, in IV Ub. De
est infirmitas animae infirmitas carnis, inquan-
tuscul. qugesiion., ante med. et deinc, pas- tum ex conditione carnis passiones animse
siones animse aegritudines vocat. ^gritudi- insurgunt in nobis, eo quod appetitus sensi-
nes autem aUo nomine inflrmitates dicuntur. tivus est virtus utens orgaiio corporaU.
Ergo peccatum quod est ex passione, debet Ad tertium dicendum, quod in potestate
dici ex inflrmitate. quidem voluntatis est assentiri vel non assen-
Respondeo dicendum, quod causa peccati tiri his in quae passio inclinat, et pro tanto
propria est ex parte animae, in qua princi- dicitur noster appetitus sub nobis esse; sed

paUter est peccatum. Potest autem dici tamen assensus vel dissensus voluntatis
iste
inflrmitas in anima ad simiUtudinem inflr- impeditur per passionem modo praedicto.
mitatis corporis. Dicitur autem corpus ho-
CoNCt,usio. — Cum passiones sint qusedam
minis esse inflrmum, quando debilitatur vel animBe aigritudines rationis regulam impedientes;
impeditur in executione propriae operationis queecumque peccata ex passione procedunt quasi
propter aUquam inordinationem partium ex illius iniirmitate procedere dicuntur.
corporis, ita sciUcet quod humores et mem-
bra hominis non subdantur virtuti regitivae
ARTICULUS IV.
et motivae corporisunde et membrum dici-
;

tur esse inflrmum, quando non potest per- Utrum amor sui sit principium omnis
ficereoperationem membri sani, sicut ocu- peccati.
lus, quando non potest
clare videre, ut dicit
Philosophus in X De historiis animalium, Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur
cap. I, circa princ. Unde et infirmitas animae quod amor sui non sit principium omnis
 »

494 SUMMA THEOLOGICA.

peccati. Id enim quod est secimdum se bo- contemptum Dei, ponitur esse causa peccati,
num et debitum, non est propria causa pec- secundum Augustinum.
cati. Sed amor sui est secundum se bonum Ad secundum dicendum, quod concupis-
et debitum unde : et praecipitur homini ut centia qua aliquis appetit sibi bonum, redu-
proximum sicut seipsum, Lev., xix'.
diligat citur ad amorem sui sicut ad causam, ut
Ergo amor sui non potest esse propria causa jam dictum est.
peccati. Ad quod aliquis dicitur
tertiura dicendura,
Apostolus dicit, Rom., vn, 8
2. Prseterea, : amare et illud bonura quod optat sibi, et se,
Occasione accepta peccatum per mandatum cui bonura optat. Amor igitur, secundum
operatum est in me omnem concupiscentiam; quod dicitur ejus esse quod optatur, puta
ubi Glossa ord. % col. 491, t. 2, dicit quod quod ahquis dicitur amare vinum vel pecu-
(( bona est lex, quae dum concupiscentiam niam, recipit ' pro causa timorem, qui per-
prohibet, omne mahim
prohibet » quod di- ; tinet ad fugam mali omne enira peccatum
;

citur propter hoc quia concupiscentia est
causa omuis peccati. Sed concupiscentia est
aha passio ab amore, ut supra habitum est.
Ergo amor sui non est causa omnis pec-
provenit vel ex inordinato appetitu alicujus
boni, vel e:x inordinata fuga alicujus mah,
Sed utrmnque horum reducitur ad amorera
sui propter hoc enira horao vel appetit bona,
;

cati. vel fugit raala, quia araat seipsura,

3. Praeterea_, Augustinus Super illud psal. Ad quartura dicendum, quod amicus est
Lxxix : Incensa igni, et suffossa, col. 1026, quasi alter ipse, ex Ethic, IX, cap. iv; et
t. 4, dicit quod (( ex omne peccatum est ideo quod peccatur propter amorera araici,
amore male inflammante, vel ex timore male videtur propter araorera sui peccari.
humiliante. » Non ergo solus amor sui est
causa peccati.
CoNCLusio, — Cuiii omne peccatuin ex inor-
dinato appetitu aUcujus boni proveniat, inordi-
4. Praeterea, sicut homo peccat quandoque natus etiam sui amor, qui appetitum illum in se
propter inordinatum sui amorem, ita etiam includit, causa est et initium omnis peccati.
interdum peccat propter inordinatum amo-
rem proximi, Ergo amor sui non est causa
omnis peccati. ARTICULUS V.
Sed contra est quod Augustinus dicit,
XIV De civit. Dei, cap. xxvin, col. 436, t. 7,
Utrum convenienter ponantur causx pecca-
quod (( amor
usque ad contemptum Dei
sui
torum concupiscentia carnis, concupis-
centia oculorum et superbia vites.
facit civitatem Babylonis. » Sed per quodh-
bet peccatum pertinet homo ad civitatem
Babylonis. Ergo amor sui est causa omnis Ad quintura sic proceditur. 1. Videtur
peccati. quod inconvenienter ponantur causse pecca-
Respondeo dicendum, quod, sicut supra torura esse concupiscentia carnis, concupis-
dictum est, propria et per se causa peccati centia oculorum, et superbia vitse, I Joan.,
accipienda est ex parte conversionis ad com- II, 16, quia, secundura Apostolum, I ad
rautabile bonum; ex qua quidemparte om- Timoth., ult., 10, radix omnium malorum
nis actus peccati procedit ex aliquo inordi- est cupiditas. Sed superbia vitae sub cupidi-
nato appetitu alicujus temporahs boni. Quod tate non continetur, Ergo non debet poni
autem ahquis appetat inordinate ahquod inter causas peccatorum.
temporalc bonum, procedit ex hoc quod in- 2. Praeterea,concupiscentiacarnis maxime
ordinate amat seipsum hoc enim est amare ; ex visione oculorum excitatur, secundum
ahquem, velie ei bouum. Unde manifestum ilhid Dan., xiii, 56 Species decepit te. Ergo
:

est quod inordinatus anior sui est causa non dcbet dividi concupiscentia oculorura
omnis peccati. contra concupisceiitiam carnis.
Ad primum ergo dicendum, quod amor 3. Praeterea, concupiscentia est delecta-

sui ordinatus est del)itus et naturahs, ita bilis appetitus, ut supra habitum est. Delec-

scilicet quod velit sil)i bonum quod congruit, tationes autem contingunt non sohim se-

sed amor sui inordinatus qui perducit ad cundum visura, sed etiam secunduin alios

^ Diligesamicum tuum sicut teipsum. concupisceutiam. »— ' Sic codd.; Al. :/< respicit.
• Legitur apud Migne, in v. 7, ad hsec « nam
 : .

QU^ST. LXXVII, ART. \ ET VI. 495

sensus. Ergo deberet etiam poni concupis- est appetitus inordinatus excellentise, ut in-
centia auditus, et aliorum sensuum. ferius dicetur.
4. Praeterea, sicut homo inducitur ad pec- Et sic patet quod ad ista tria reduci pos-
candum ex inordinata concupiscentia boni, sunt omnes passiones quse sunt causa pec-
ita etiam ex inordinata fuga mali, ut dictum cati nam
ad duo prima reducuntur omnes
:

est. Sed nihil hic enumeratur pertinens ad passiones concupiscibilis ad tertium autem;

fugam mah. Ergo insufficienter causae pec- omnes passiones quod ideo non
irascibilis;

catorum tanguntur. dividitur in duo, quia omnes passiones iras-

Sed contra est quod dicitur I Joan., n, 16 cibilis conformantur concupiscentise animali
Omne quodest in mundo, aut est concupis- Ad primum ergo dicendum, quod secun-
centia carnis, aut est concupiscentia oculo- dum quod cupiditas importat universaUter
rum, aut superbia vitse. In mundoautem appetitum cujuslibet boni, sic etiam superbia
dicitur aliquid esse propter peccatum unde ; vitee continetur sub cupiditate. Quoraodo au-
*Mundus et ibidem dicitur quod totus mundus* in tem cupiditas, secundum quod est speciale
totus.
Ynaligno positus est, I Joan., v, 19. Ergo vitium, quod avaritia nominatur, sit radix
prsedicta tria sunt causse peccatorum. omnium peccatorum, infra dicitur.
Respondeo dicendum, quod, sicut jam dic- Ad secundum dicendum, quod concupis-
tum est, inordinatus amor sui est causa om- centia oculorum non dicitur hic concupis-
nis peccati. In amore autem sui includitur centia omnium rerum quae videri ocuUs
inordinatus appetitus boni;unusquisque possunt, sed solum earum in quibus non
enim appetit bonum ei quem amat. Unde quseritur delectatio carnis quse est secundum
manifestum est quod inordinatus appetitus tactum, sed solum delectatio ocuU, id est,
boni est causa omnis peccati. cujuscumque apprehensivae virtutis.
Bonum autem duphciter est objectum sen- Ad tertium dicendum, quod sensus visus
sibilis appetitus, in quo sunt animse passio- est excellentior inter omnes alios sensus, et
nes, quse sunt causa peccati uno modo :
ad plura se extendens, ut dicitur in I Metaph.,
absolute, secundum quod est objectum con- in princ, et ideo nomen ejus transfertur ad
cupiscibilis ; alio modo sub ratione ardui, omnes alios sensus, et etiam ad omnes inte-
prout est objectum irascibilis, ut supra dic- riores apprehensiones, ut Augustinus dicit in
tum Est autem duplex concupiscentia,
est. Ubro De verbis Domini, serm. cxn, § 7, col.
sicut supra habitum est ; una quidem natu- 646, t. 5.

rahs, quse est eorum quibus natura corporis Ad quartum dicendum, quod fuga maU
sustentatur, sive quantum ad conservatio- causatur ex appetitu boni, ut supra dictum
nem individui, sicut cibus et potus, et alia est et ideo ponuntur solum passiones incli-
;

hujusmodi, sive quantumad cohservationem nantes ad bonum tanquam causse earum

speciei, sicut in venereis ; et horum inordi- quse faciunt inordinate fugam mali.
natus appetitus dicitur concupiscentia ca?mis.
Alia est concupiscentia animalis, eorum
CoNCLDSio. — Quum triplex sit inordinatus
appetitus boni, qui causa est omnis peccati, tres
i|. scilicet sensum carnis sustentatio-
quse per
etiam esse peccatorum causas concupiscentiam
nem aut delectationem non afferunt, sed carnis, concupiscentiam oculorum et superbium
sunt delectabiUa secundum apprehensionem vitse, fatendum est.
imaginationis aut aUcujus hujusmodi ac-
,

ceptionis, sicut sunt pecunia, ornatus ves-

ARTICULUS VL
tium, et aha hujusmodi; et hsec quidem
animalis concupiscentia vocatur concupis- Utrumpeccatum allevietur propter
centia oculorum ; sive intelligatur concupis- passionem.
centia oculorum, id est, ipsius visionis, quse
fit per oculos, ut referatur ad curiositatem, Ad sextum Videtur quod
sic proceditur. 1 .

secundum quod Augustinus exponit in X peccatum non allevietur propter passionem.

Conf., cap. XXXV, col. 802, t. 1, sive refera- Augmentum enim causse auget effectum :
tur ad concupiscentiam rerum, quse exterius si enim calidum dissolvit, magis calidum

ocuUs proponuntur, ut referatur ad cupidi- magis dissolvit. Sed passio est causa peccati,
tatem, secundum quod ab aUis exponitur. ut habitum est. Ergo quanto est intensior
Appetitus autem inordinatus boni ardui passio, tanto est majus peccatum. Passio igi-
pertinetad superbiam vitx; nam superbia tur non minuit peccatum, sed auget.
496 SUMMA THEOLOGICA.
2. Praeterea, sicut se habet passio bona ad nem peccantis. Causae autem per accidens
meritum, ita se habet mala passio ad pecca- augmentata? non augmentant effectus, sed
tum. Sed bona passio auget meritum; tanto sohim causae per se.
enim aliquis magis videtur mereri, quanto Ad secundum dicendum, quod bona passio
ex majori misericordia pauperi subvenit. consequens judicium rationis augmentat
Ergo etiam mala passio magis aggravat pec- meritum; si autem praecedat, ut scilicet
catum quam alleviet. liomo magis ex passione quam ex judicio
3. Praeterea, quanto intensiori voluntate rationis moveatur ad bene agendum, tahs
aliquis facit peccatum, tanto gravius videtur passio diminuit bonitatem et laudem actus.
peccare. Sed passio impellens voluntatem Ad tertium dicendum, quod etsi motus
facit eam vehementius ferri in actum pec- voluntatis sit intensior ex passione incitatus,
cati. Ergo passio aggravat peccatum. non tamen ita est voluntatis
proprius, sicut
Sed contra, passio ipsa concupiscentiae vo- si solaratione moveretur ad peccandum.
catur tentatio carnis. Sed quanto aliquis ma-
CoNCLusio. — Passiones antegressae
actum pec-
jori tentatione prosternitur ,minustanto cati,quo sunt vehementiores, eo magis peccatum
peccat, ut patet per Augustinum, hb. XIV diminuunt contrario subsequentes eo augent
:

De civit. Dei, cap. xu, col. 4-20, t. 7. magis, quo sunt veliementiores.
Respondeo dicendum ,
quod peccatum
essentiaUter consistit in actu hberi arbitrii,
ARTICULUS VIL
quod est facultas voluntatis et rationis. Pas-
sio autem est motus appetitus sensitivi. Utrum passio totaliter excuset a peccato.
Appetitus autem sensitivus potest se habere
ad liberum arbitrium et antecedenter et Ad septimum sic proceditur. 1. Videtur
consequenter. Anteeedenter quidem, secun- quod passio totaliter excuset a peccato.
dum quod passio appetitus sensitivi trahit Quidquid enim causat involuntarium, excu-
vel rationem vel voluntatem, ut
inclinat sat totaliter a peccato.Sed concupiscentia
supra dictum est. Consequenter autem, carnis, quae est qua?dam passio, causat in-
secundum quod motus superiorum virium, voluntarium, secundum illud Gal., v, 17 :

si sint vehementes, redundant in inferiores. Caro co7icupiscit adversus spiritum, ut non

Non enim potest voluntas intense moveri in
aliquid, quin excitetur aliqua passio in appe-
titu sensitivo.
Si igitur accipitur passiosecundum quod
prsecedit actum quod
peccati, sic necesse est
diminuat peccatum. Actus enim intantum
est peccatum, inquantum est voluntarius, et
in nobis existens. Esse autem ahquid in no-
bis dicitur per rationem et per
Unde quanto ratio et vohmtas ex se aliquid
agunt, non ex impulsu passionis, magis est
voluntarium et in nobis existens et secun-
dum hoc passio minuit peccatum, inquan-
quxcumque vultis illa faciatis. Ergo passio
excusat a peccato.
totaliter
2. Praeterea, passio causat ignorantiam
quamdam in particulari, ut dictum est. Sed
ignorantia particularis totaliter excusat a
peccato, supra habitum est. Ergo
sicut
passio totaliter excusat a peccato.
3. Praeterea, infirmitas animae gravior est
vohmtatem. quam infirmitas corporis. Sed infirmitas
corporis totaliter excusat a peccato, ut patet
in phreneticis. Ergo multo magis passio,
; quae est infirmitas animae.
Sed contra est quod Apostolus, Rom., vii,

tum minuit voluntarium. 5, \oc3it passiones peccatorum, nonnisi quia

Passio autem consequens non diminuit peccata causant ;
quod non esset, si a pec-
peccatum sed magis auget, vel potius est cato totaliter excusarent. Ergo passiones
signum magnitudinis ejus, inquantum scih- non totaliter a peccato excusant.
cet demonstrat intensionem voluntatis ad Respondeo dicendum, quod secundum hoc
actum peccati. Et sic verum est quod quanto solum actus aliquis qui de genere suo est
aliquis majori libidine vel concupiscentia malus totaliter a peccato excusatur, quod
peccat, tanto magis peccat. totaliter involuntarius redditur. Unde, si sit
Ad primum ergo dicendum, quod passio talis passio quae totaliter involuntarium red-
est causa pcccati ex parte conversionis. Gra- dat actum sequentem, totaliler a peccato
vitas autem peccati magis attcnditur ex parte excusat; alioquin non totaliter.
aversionis, quae quidem ex conversione se- Circa quod duo consideranda videntur :

quitur per accidens, id est prailer intentio- primo quidem, quod aliquid potest esse
 ;

QVMST. LXXVII, ART. VII ET VIII. 497

voluntarium vel secundum se, sicut quando Ad tertium dicendum ,

quod infirmitas
voluntas directe in ipsum fertur vel secun- ; corporis est involuntaria ; esset autem simile,
dum suam causam, quando voluntas fertur si esset voluntaria, sicut de ebrietate dictum
in causam, et non in effectum, ut patet in est, quse est qusedam corporalis infirmitas.
eo qui voluntarie inebriatur ex hoc enim ;
CoNCLDsio. — Passiones quse usum rationis
quasi voluntarium ei imputatur quod per prorsus tollunt, ab omni culpa excusant nisi :

ebrietatem committit. Secundo consideran- fortassis passiones istse fuerint voluntarise; quo
dum est, quod aliquid dicitur voluntarium casu et peccata sequentia homini imputantur.
directe vcl indirectedirecte quidem id in
;

quod voluntas fertur indirecte autem illud

;
ARTICULUS VIII.
quod voluntas potuit prohibere, sed non
prohibet. Utrum peccatum quod est ex passione
Secundum hoc igitur distinguendum est : possit esse mortale.
quia passio quandoque quidem est tanta,
quod totaliter aufertusum rationis, sicut Ad octavum sic proceditur. i. Videtur
patet in his qui propter amorem vel iram quod peccatum quod ex passione, non
est
insaniunt et tunc
; si talis passio a principio possit esse mortale. Veniale enim peccatum
fuerit voluntaria,imputatur actus ad pecca- dividitur contra mortale. Sed peccatum
tum, quia est vohintarius in sua causa, quod est ex infirmitate est veniale, cum
sicut etiam de ebrietate dictum est. Si vero habeat in se causam veniae. Cum igitur
causa non fuerit voluntaria, sed naturalis, peccatum quod est ex passione sit ex infir-
puta cum aliquis ex aegritudine vel aliqua mitate, videtur quod non possit esse mor-
hujusmodi causa incidit in talem passionem tale.

quae totaliter aiifert usum rationis, actus 2. Prseterea, causa est potior effectu. Sed
omnino redditur involuntarius, et per con- passio non potest esse peccatum mortale :

sequens totaliter a peccato excusatur. Quan- non enim in sensualitate est peccatum mor-
doque vero passio non est tanta quod totali- tale, ut supra habitum est. Ergo peccatum
ter intercipiat usum rationis et tunc ratio ; quod est ex passione non potest esse mor-
potest passionem excludere divertendo ad tale.'

alias cogitationes , vel impedire ne suum 3. Prseterea,

passio abducit a ratione, ut
consequatur effectum; quia membra non ex dictis patet. Sed rationis est converti ad
appUcantur operi nisi per consensum ratio- Deum, vel averti a Deo; in quo consistit
nis, ut supra dictum est, Unde tahs passio ratio peccati mortahs. Peccatum ergo quod
non totaliter excusat a peccato. est ex passione non potest esse mortale.
Ad primum ergo dicendum, quod hoc Sed contra est quod Apostolus dicit,
quod dicitur Vi non qusecumque vultis,
: Rom., vn, 5, quod passiones peccatorum
illa faciatis, non
est referendum ad ea quae operabantur in membris nostris ut fructi-
fmnt per exteriorem actum, seu ad inferio- ficarent morti. Hoc autem est proprium
rem concupiscentiae motum; vellet enim peccati talis quod fructificet morti. Ergo
homo nunquam concupiscere malum ; sicut peccatum quod est ex passione potest esse
etiam exponitur id quod dicitur Rom., vn, mortale.
*^olo 19 Quod odi malum, illud facio* Vel po-
: . Respondeo dicendum ,
quod peccatum
*®^* referri ad voluntatem praecedentem mortale, ut supra dictum est, consistit in
hof^aqo
passionem, ut patet in incontinentibus, qui aversione ab ultimo fme, qui est Deus quae ;

contra suum propositum agunt propter quidem aversio pertinet ad rationem delibe-
suam concupiscentiam. rantem cujus etiam est ordinare in fmem.
Ad secundum dicendum, quod ignorantia Hoc igitur solummodo potest contingere
particularis quse totaliter excusat, est igno- quod inclinatio animse in aliquid quod con-
rantia circumstantiae, quam quidem quis trariatur ultimo fmi non sit peccatum
,

scire non potest debita diligentia adhibita mortale, quia ratio deliberans non potest
sed passio causat ignorantiam juris in par- occurrere quod contingit in subitis motibus.
;

ticulari, dum impedit applicationem com- Cum autem ex passione aliquis procedit ad
munis scientise ad particularem actum; actum peccati, vel ad consensum delibera-
quam quidem passionem ratio repellere tum, hoc non fit subito unde ratio delibe- :

potest, ut dictum est. rans potest hic occurrere potest enim ex- ;

II. 32
 ;

498 SUMMA THEOLOGICA.

cludere, vel saltem impedire passionem, ut industriae seu certse malitiae. Sed « omnis
dictum est; unde, si non occurrat, est pec- malus est ignorans, » secundum Philoso-
catum mortale; sicut videmus cjuod multa phum, lib. III Ethic, cap. i, a med.; et
homicidia et multa adulteria per passionem Prov., xiv, 22, dicitur Errmit qui operan-:

committuntur. tur malum. Ergo nullus peccat ex certa ma-

Ad primum ergo dicendum, quod veniale litia.

dicitur tripliciter uno modo ex causa, quia

: 2. Prseterea, Dionysius dicit, iv cap. De
scilicet habet aliquam causam veniae, qua3 div. nom., § 31, col. 731, t.*l, quod «nuUus
diminuitpeccatum, et sic peccatum ex infir- intendens ad malum operatur. » Sed hoc
mitate vel ignorantia dicitur veniale; aho videtur esse peccare ex malitia, intendere
modo ex eventu, sicut omne peccatum per malum in peccando quod enim est preeter
;

poenitentiam fit veniale, id est, veniam con- intentionem, est cpiasi per accidens, et non
sequitur; tertio modo dicitur veniale ex denominat actum. Ergo nullus ex maUtia
genere, sicut verbum otiosum, et hoc so- peccat.
lum veniale opponitur mortah. Objectio 3. Preeterea, malitia ipsa peccatum est. Si
autem procedit de primo. igitur mahtia sit causa peccati, sequetur
Ad secundum dicendum, quod passio est quod peccatum sit causa peccati in infini-
causa peccati ex parte conversionis. Quod tum, quod est inconveniens. NuUus igitur
autem sit mortale, est ex parte aversionis, ex malitia peccat.
quse per accidens sequitur ad conversionem, Sed contra est quod dicitur Job, xxxiv,
ut dictum est unde ratio non sequitur.
; 27 Quasi de industria recesserunt a Deo,
:

Ad tertium dicendum, quod ratio non et omnes vias ejus intelligere noluerunt.

semper in suo actu totaliter a passione im- Sed recedere a Deo est peccare. Ergo aliqui
peditur unde remanet ei liberum arbi-
: peccant ex industria seu ex certa mahtia.
trium, ut possit averti vel converti ad Deum. Respondeo dicendum, quod homo, sicut et
Si autem usus rationis,
totaliter tolleretur quselibet alia res, naturaliter habet appeti-
jam non esset peccatum nec mortale, nec tum boni ; unde quod ad malum ejus appe-
veniale. ex aliqua corruptione
titus dcclinet, contingit

CoNCLusio. - Peccatum ex passione procedens seu inordinatione in aliquo principiorum

potest nonnunquam mortale esse, cum quis ex hominis sic enim in actionibus rerum na-
:

passione ad actum exteriorem peccati procedit. turalium peccatum invenitur. Principia au-
tem humanorum actuum sunt intellectus et
appetitus tam rationalis, qui dicitur volun-
yU/tiOiiU ijAAViii. |.gg^ quam sensitivus. Peccatum igitur in
DE CAUSA PECCATI QUJ EST EX PARTE VOLUNTATIS. humanis actibus contingit quandoque sicut

(Et quatuor quseruntur.)

Deinde considerandum est de causa pec-
cati cjuae est ex parte vohmtatis, quae dicitur
malitia, et circa hoc qua^runtur quatuor
4°utrum aliquis possit ex certa malitia seu
industria pcccare ; 2° utrum quicumque
peccat cx habitu, peccet ex certa malitia
3° utrum quicumquo pcccatexcertamalitia,
peccet ex habitu 4° utrum ille qui peccat
; bono magis amato sicut cum homo vult ;
^x defectu intellectus, puta cum ahquis per
ignorantiam peccat, et ex defectu appetitus
sensitivi, sicut cum aliquis ex passione pec-
cat ; ita etiam ex defectu voluntatis, qui est
: inordinatio ipsius.
Est autem voluntas inordinata, cjuando
minus bonum niagis amat. Consequens au-
tem est ut aliquis eligat pati detrimentum in
bono minus amato, ad lioc quod potiatur

ex certa malitia gravius peccet quam ille qui pati absoissionem membri etiam scienter, ut
peccat ex passione. conservet vitam quam magis amat.
Itaper hunc modum, quando aliqua inor-
dinata voluntas aliquod bonum temporalo
ARTICULUS PRIMUS
plus amat, puta divitias vel voluptatcm,
Utrum aliquis peccet ex certa malitia. quam ordinem rationis vel logis diviiiie, vol
charitatem Dei, vel aliquid luijusmodi, se-
Ad primum sic proceditur. 1 . Videtur quitur cjuod velit dispcndinm pati in aiiquo
quod nullus peccet ex industria, sivc ex Bpiritualium boiiorum, ut potiatur aliquo
certa malitia. Igiiorantia enim opponitur tcmporali bono. Nihil autem est aliud ma-
 ;

QUMST. LXXYIII, ART. I ET II. 499

lum quam privatio alicujus boni; et secun-

dum hoc aliquis scienter vult aliquod malum ARTICULUS II.

spirituale, quod est malum simpliciter, per

quod bonum spirituale privatur, ut bono
temporali potiatur. Unde dicitur ex certa
malitia vel industria peccare, quasi scienter
malum eligens.
Ad primum ergo dicendum, quod
rantia quandoque quidem excludit scientiam
qua aliquis simpliciter scit hoc esse malum
quod agitur et tunc dicitur ex ignorantia
; committit ex habitu, sicut
peccare; quandoque autem excludit scien-
tiam qua homo scit hoc nunc esse malum,
sicut cum ex passione peccatur quandoque
JJtrum quicumque peccal ex habitu peccet
ex certa malitia.
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur
quod non omnis qui peccat ex habitu pec-
igno- cet ex certa malitia. Peccatum enim quod est
ex certa malitia, videtur esse gravissimum.
Sed quandoque homo aliquod leve peccatum
cum dicit verbum
otiosum. Non ergo omne peccatum quod est
ex habitu est ex certa malitia.
; 2. Prseterea, actus ex habitu procedentes
(c

autem excludit scientiam qua aliquis scit sunt similes actibus ex quibus habitus gene-
hoc malum non sustinendum esse propter rantur, » ut dicitur in II Ethic, cap. i et ii.
consecutionem illius boni, scit tamen sim- Sed actus praecedentes habitum vitiosum
pliciter hoc esse malum ; et sic dicitur igno- non sunt ex certa malitia. Ergo etiam pec-
rare qui ex certa malitia peccat. cata quse sunt ex habitu non sunt ex certa
Ad secundum dicendum, quod malum malitia.
non secundum se intentum ab
potest esse 3. Praeterea, in his quae aliquis ex COTta
aliquo potest tamen esse intentum ad vi-
;
malitia committit, gaudet postquam commi-
tandum aliud malum, vel ad consequendum sit, secundum illud Proverb., n, 14 Qui :

aliud bonum, ut dictum est et in tali casu ; leetantur cum male fecerint, et exultant in
aliquis eligeret consequi bonum per se in- rebus pessimis ; et hoc ideo, quia unicuique
tentum, absque hoc quod pateretur detri- est delectabile, cum consequitur id quod in-
mentum alterius boni ; sicut aUquis lascivus tendit, et qui operatur quod est ei quodam-
vellet frui delectatione absque offensa Dei modo connaturale secundum habitum. Sed
sed duobus propositis, magis vult peccando illi qui peccant ex habitu, post peccatum
incurrere offensam Dei, quam delectatione commissum dolent « pcenitudine » enim
;

privari. « replentur pravi, » id est habentes habitum

Ad tertium dicendum, quod malitia ex vitiosum, ut dicitur in IX Ethic, cap. iv, sub
qua aliquis dicitur peccare, potest intelligi fin. Ergo peccata quae sunt ex habitu non
malitia habitualis, secundum quod habitus sunt ex certa malitia.
malus a Philosopho, lib. Y Ethic, cap. i, a Sed contra, peccatum ex certa malitia di-
princ, nominatur « malitia, » sicut habitus citur esse quod est ex electione mali. Sed
bonus nominatur virtus et secundum hoc ; unicuique est eligibile id ad quod inclinatur
aliquis dicitur ex malitia peccare, quia pec- per proprium habitum, ut dicitur in VI
cat ex inclinatione habitus. Potest etiam in- Ethic, cap. ii, de habitu virtuoso. Ergo pec-
telligi malitia actualis, sive ipsa mali electio catum quod est ex habitu, est ex certa mali-
malitia nominetur, et sic dicitur aliquis ex tia.
malitia peccare, inquantum ex mali electione Respondeo dicendum, quod non est idem
peccat, sive etiam malitia dicatur aliqua prse- peccare habentem habitum, et peccare ex
cedens culpa ex qua oritur subsequens culpa, habitu. Uti enim habitu non est necessa-
sicut cum aliquis impugnat fraternam gra- rium, sed subjacet voluntati habentis. Unde
tiam ex invidia et tunc idem non est causa
; et habitus deflnitur esse (c quo quis utitur
suiipsius; sed actus interior est causa actus cum voluerit. » Et ideo sicut potest contin-
exterioris, et unum peccatum est causa al- gere quod aliquis habens habitum vitiosum
terius ; non tamen in inflnitum, quia est de- prorumpat in actum virtutis, eo quod ratio
Venire ad aliquod primum peccatum, quod non totaliter corrumpitur per malum habi-
non causatur ex aliquo priori peccato, ut ex tum, sed aliquid ejus integrum manet, ex
supradictis patet. quo provenit quod peccator aliqua operatur
CoNCLUsio. — Dicuntur nonnunquam homines de genere bonorum ita etiam potest contin-
;

ex certa malitia peccare, quando ex certa scientia gere quod aliquis habens habitum vitiosum
peccatum eligunt. interdum non ex habitu opcretur, sed ex
500 SUMMA THEOLOGICA.
passione insurgente, vel etiam ex ignoran-
tia.
Sed quandocumque utitur habitu vitioso,
necesse est quod ex certa malitia peccet : Utrum
quia unicuique habenti habitum est per se
diligibile id quod est ei conveniens secun-
dum proprium habitum quia sic fit ei quo-
;
dammodo connaturale , secundum quod
consuetudo et habitus vertitur in naturam.
Hoc autem quod est aliciri conveniens se-
cundum habitum vitiosum, est id quod
excludit bonum spirituale ex quo sequitur
: facit, » sciUcetex electione, « sed solum ha-
quod homo eligat malum spirituale, ut adi-
piscatur bonum quod est ei secundum habi-
tum conveniens. Et hoc est ex certa malitia
peccare. Unde manifestum est quod qui-
cumque peccat ex habitu, peccet ex certa
malitia.
Ad primum ergo dicendum, quod peccata
venialia non exchidunt bonum spirituale,
quod est gratia Dei vel charitas unde non
; Sed maximus defluxus esse videtm" ut ali-
dicuntur mala simpliciter, sed secundum
quid; et propter hoc nec habitus ipsorum
possunt dici simpliciter mali, sed solum se-
cundum quid.
Ad secundum dicendum, quod actus qui
procedunt ex habitibus, sunt similes secun-
dum speciem actibus ex quibus habitus ge-
nerantur differunt tamen ab eis sicut per-
; luntas de se inclinetur ad malum quod eligit.
fectum ab imperfecto et taUs est differentia
; Sed ex natura potentiae non incUnatur liomo
peccati quod committitur ex certa malitia
ad peccatum quod committitur ex aliqua
passione.
Ad tertium dicendum, quod ille qui peccat
ex habitu, semper gaudet de hoc quod ex
habitu operatur quamdiu habitu utitur.
Sed quia potest habitu non uti, sed per ra-
tionem, quae non est totaUter corrupta, aU-
quid aUud meditari, potest contingere quod
non utens habitu doleat de lioc quod per ha-
bitum commisit. Et sic plerunique tales
poenitent de peccato, non quia eis peccatum
secundum se dispUceat, sed propter aiiquod
incommodum quod ex peccato incurrunt.
CoNCLUSio. —Cum ha])itus sit conformata et
quasi naturaUs ipsius voluntatis ad malum con-
versio, secundum quam voluntati conforme est
malum eUgere; peccantes ex habitu peccare ex
certa maUtia est manifestum.
ARTICULUS ni.
ille qui peccat ex certa malitia
peccet ex habitu.
Ad tertium sic proceditur. 1. Videtur quod
quicumque peccat ex certa malitia peccet
ex habitu. Dicit enim Philosophus in V
Ethic, cap. ix, a med., quod « non est cu-
juslibet injusta facere, qualiter injustus
bentis habitum. » Sed peccare ex certa ma-
litia est peccare ex electione mali, ut dictum
est. Ergo peccare ex certa malitia non est
nisi habentis habitum.
2. Praeterea, Origenes dicit in I Periar-
chon, cap. Hi, col. 155, t. 1, quod « non ad
subitum quis evacuatur aut deficit, sed pau-
latim et per partes defluere necesse est. »
quis ex certa maUtia peccet. Ergo non sta-
tim a principio, sed per multam consuetu-
dinem, ex qua habitus generari potest, aU-
quis ad hoc devenit ut ex certa malitia
peccet.
3. Praeterea, quandocumque aUquis ex
certa malitia peccat, oportet quod ipsa vo-
ad maUnn, sed magis ad bonum. Ergo opor-
tet, si eligit malum, quod lioc sit ex aUquo
supervenienti, quod est passio vel habitus.
Sed quando aliquis peccat ex passione, non
peccat ex certa malitia, sed ex infirmitate,
ut dictum est. Ergo, quandocumque aliquis
peccat ex certa malitia, oportet quod peccet
ex habitu.
Sed contra, sicut se habet liabitus bonus
ad electionem boni, ita habitus malus ad
electionem mali. Sed quandoque aliquis non
habens habitum virtutis eligit id quod est
bonum secundum virtutem. Ergo etiam
quandoque aliquis non habens habitum vi-
tiosum potest eligere mulum, quod est ex
certa malitia peccare.
Respondeo dicendum, quod voluntas aliter
se habetad bonum, et aliter ad malum. Ex
natura enim suae potentia^ inclinatur ad bo-
num rationis sicut ad proprium objectum :
unde et omne peccatum dicitur esso contra
naturam. Quod ergo in aliquod malum vo-
luntas eligendo inclinetur, oportet quod
aliunde contingat et quandoque quidem
;
coutingit ox defcctu rationis, sicut cum aU-
 ;

QUtEST. LXXVIII, ART. III ET IV. m

quis ex ignorantia peccat quandoque autera ;
naturae, sed bonum potest esse sine malo
ex impulsu appetitus sensitivi; sicut cum culpaeperfecte.
peccat ex passione. Sed neutrum horum est
conclusio. -
Tum ipsorum angelorum, tum
ex certa malitia peccare; sed tunc solum ex primus primi hominis lapsus, palam demonstrant
certa malititia aliquis peccat quando ipsa non semper qui ex certa malitia peccant, etiam ex
voluntas ex seipsa movetur ad malum quod ;
habitu peccare,
potest contingere dupliciter uno quidem :

modo per hoc quod homo habet aliquam ARTICULUS IV.

dispositionemcorruptaminclinantemadma- Uf^^^ ^i^ ^^^^ ^^^^^^ ^^ ^^^^^ malitia
lum, ita quod secundum illam dispositionem gravius peccet quam qui ex passione.
sit homini quasi conveniens et simile aliquod

malum ; et in hoc ratione convenientiae ten- Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur

dit voluntas quasi in bonum, quia unum- quod qui peccat ex certa malitia non
ille

quodque secundum se tendit in id quod sibi peccet gravius quam ille qui peccat ex pas-
est conveniens, Talis autem dispositio cor- sione. Ignorantia enim excusat peccatum
rupta vel est aliquis habitus acquisitus ex vel in toto vel in parte. Sed majer est igno-
consuetudine quae vertitur in naturam, vel rantia in eo qui pcccat ex certa malitia, quam
est aliqua aegritudinalis habitudo ex parte in eo qui peccat ex passione; nam ille qui
corporis sicut aliquis habens quasdam na-
; peccat ex certa malitia, patitur ignorantiam
turales incUnationes ad aliqua peccata prop- principii, quae est maxima, ut Philosophus
ter corruptionem naturae in ipso. Alio modo VII Ethic, cap. vni, a med.
dicit in habet ;

contingit quod voluntas per se tendit in ali- enim malam existimationem de fine, qui est
quod malum per remotionem alicujus pro- principium in operaiivis. Ergo magis excu-
hibentis puta si aliquis prohibeatur pec-
: satur a peccato qui peccat ex certa malitia,
care, non quia pecccatum ei secundum se quam qui peccat ex passione.
ille

displiceat, sed propter spem vitae aeternae, 2, Praeterea, quanto aliquis habet majus
vel propter timorem gehennae, remota spe impellens ad peccandum, tanto minus peccat,
per desperationem, vel timore per prae- sicut patet de eo qui majori impetu passionis
sumptionem, sequitur quod ex certa malitia dejicitur in peccatum, Sed ille qui peccat
quasi absque freno peccet. ex certa malitia, impellitur ab habitu, cujus
quod peccatum quod est
Sic igitur patet est fortior impulsio quam passionis. Ergo
ex certa malitia, semper praesupponit in ille qui peccat ex habitu, minus peccat quam

homine aliquam inordinationem, quae tamen ille qui peccat ex passione.

non semper est habitus. Unde non est neces-
sarium quod quicumque peccat ex certa ma-
litia, peccet ex habitu.
Ad primum ergo dicendum, quod
qualiter injustus operatur,
operari injusta ex certa mahtia, sed etiam
delectabiliter, et sine gravi renisu rationis
quod non est nisi ejus qui habet habitum,
Ad secundum dicendum, quod non statim
3. Prseterea, peccare ex certa malitia est
peccare ex electione mali. Sed ille qui peccat
ex passione, etiam eligit malum. Ergo non
operari minus peccat quam ille qui peccat ex certa
non solum est mahtia.
Sed contra est, quod peccatum quod ex
industria committitur , ex hoc ipso gra-
viorem poenam meretur, secundum illud
Job, xxxiv, 26 Quasi impios percussit eos
:

ad hoc aliquis labitur quod ex certa malitia
peccet; sed praesupponitur aliquid, quod
tamen non semper est habitus, ut dictum
est.
Ad tertium dicendum, quod
quod voluntas inchnatur ad malum, non
semper habitus est vel passio, sed quaedam
alia*, ut dictum est.
Ad quartum dicendum, quod non est si-
milis ratio de electione boni et de electione
mali ;
quia malum nunquam
in loco videntium, qui quasi de industria
recesserunt ab eo. Sed poena non augetur
nisi propter gravitatem peccati^ Ergo pec-
catum ex hoc aggravatur quod est ex in-
illud per dustria malitiae^
Respondeo dicendum, quod peccatum
quod est ex certa malitia, est gravius pec-
cato quod est ex passione, triplici ratione.
Primo quidem, quia cum peccatum prin-
cipaliter in voluntate consistat, quanto motus
est sine bono peccati est magis proprius voluntati, tanto

^ Al. : « quiddam aliud. » — » Al. :"« culpse. » — ^ Al. : « Ex industria seu certa malitia. »
 ;

502 SUMMA THEOLOGICA.

peccatum est gravius, cseteris paribus. Cum CoNCLUsio. — Peccantes ex malitia, cum ipsum
autem ex certa malitia peccatur, motus eorum peccatum sit maxime voluntarium, ac diu-

peccati est magis proprius voluntati, quae turnius, et in deteriori sint dispositione, quam
peccantes ex passione; gravius quoque his pec-
ex seipsa in malum movetur, quam quando
care dicuntur.
ex passione peccatur, quasi ex quodam
extrinseco impulsa ad peccandum. Unde
peccatum ex hoc ipso quod est ex malitiaj QU.ESTIO LXXIX.
aggravatur, et tanto magis quanto fuerit DE CAUSIS EXTERIORIBUS PECCATI.
vehementior malitia; ex eo vero quod est (Et quatuor quseruntur.)
ex passione, diminuitur tanto magis, quanto
passio fuerit magis vehemens. Secundo, Deinde considerandum est de causis extc-
quia passio quae inclinat voluntatem ad rioribus peccati et primo ex parte Dei;
;

peccandum, cito transit; et sic homo cito secundo ex parte diaboli; tertio ex parte
redit ad bonum propositum, poenitens de hominis.
peccato sed habitus, quo homo ex malitia
: Circa primum quseruntur quatuor :

peccat, est qualitas permanens et ideo qui ;

1° utrum Deus sit causa peccati; 2° utrum

ex malitia peccat, diuturnius peccat. Unde actus peccati sit a Deo; 3° utrum Deus sit
Philosophus in VII Ethic, cap. ix vel vni, causa cxcaecationis et obdurationis; 4° utrum
in princ, comparat intemperatum qui peccat haec ordinentur ad salutem eorum qui excae-
ex malitia, infirmo qui continue laborat cantur vel obdurantur.
incontinentem autem qui peccat ex passione,
ei qui laborat interpolate. Tertio, quia ille ARTICULUS PRIMUS.
qui peccat ex certa malitia est male dispo- Uirum Deus sit causa peccati.
situs quantum ad ipsum finem, qui est prin-
cipium in operabilibus ; et sic ejus defectus Ad primum proccditur. 1. Videtur
sic
est periculosior quam ejus qui ex passione quod Deus causa peccati. Dicit enim
sit

peccat, cujus propositum tendit in bonum Apostolus, Rom., i, 28, de quibusdam :

fmem, licet hoc propositum interrumpatur Tradidit eos* Deiis in reprobum seiisum, ut nios.
ad horampropter passionem. Semper autem faciant ea quas non conveniunt; et Glossa,
defectus principii est pessimus. Unde mani- ibid., dicit quod Deus operatur in cordibus
((

festum est quod gravius est peccatum quod hominum, inclinando voluntates corum iii
est ex malitia, quam quod est ex passione. quodcumque voluerit, sive in bonum, sive
Ad primum ergo dicendum, quod igno- in malum. » Sed facere quse non conve-
rantia electionis, de qua objectio procedit, niunt, et inclinari secundum voluntatem ad
neque excusat neque diminuit peccatum, malum, est pcccatum. Ergo Deus homini-
ut supra dictum est. Unde neque major bus est causa peccati.
ignorantia talis facit esse minus peccatum. 2. Prseterea, Sap., xiv, 11, dicitur : Crea-
Ad secundum dicendum, quod impulsio turge Dei in odium factse sunt, et in tenta-
quae est ex passione, est quasi ex exteriori tionem animahus hominum. Sed tentatio
defectu, respectu voluntatis sed per habi- solet dici provocatio ad pcccandum. Cum
tum inclhiatur voluntas quasi ab interiori. ergo creaturae non sint factae nisi a Deo, ut
Unde non est similis ratio. in I habitum cst, videtur quod Dcus sit
Adtertium dicendum, quod aliud est causa peccati provocans homincm ad pec-
pcccare eligcntem, et aUud peccare ex clcc- candum.
tione. Illo enim qui pcccat ex passiono, 3. Pra3terea, quidquid cst
causa causae
peccat quidcm cligcns, non tamcn ex clec- cst causa cITcctus. Sed Deus est causa libori
tionc quia clcctio non cst in eo primum
;
arbitrii, quod est causa peccati. Ergo Deus
peccati principiuin scd inducitur cx pas-
; ost causa peccati.
sione ad cligcndum id quod cxtra passioncm 4. Praeterea, omno malum opponitur bono.
cxistcns non eligerct. Scd ille qui pcccat ex Sed non repugnal divinae bonitati quod ipso
certa malitia, sccundum sc cligit malum, sit causa mali poinai; do isto cnim malo
eo modo quo dictum cst, ct ideo clectio ' iu dicitm' Isa., xlv, 7, quod Deus est creans
ipso ost principium pcccati; et proptcr hoc 7nalum; ot Amos., iii, Si est malum in:

dicitur ex clcctiono pcccare. civitate, quod Deus* non fecerit. Ergo '
siern..
< Parm. : « quee est iu ipso. v
 QU.EST. LXXIX, ART. I ET II. 303
quodDo- etiam divinae bonitati non repusrnat auod sensum, in quantum non prohibet eos quin
JJeus sit causa culpae. suum sensum reprobum sequantur, sicut
Sed contra^ Sap., xi, 25, dicitur : Nihil dicimur exponere illos quos non tuemur.
odisti eorum quse fecisti. Odit autem Deus Quod autem Augustinus dicit in \\h.De grat.
peccatum, secundum illud Sap., xiv, 9 : et lib. arb., c. xxi, § 43, col. 909, t. 10, unde
* odio Odio est* Deo impius et impietas ejus. Ergo sumpta est Glossa, quod « Deus inclinat vo-
Deus non est causa peccati. luntates hominum in bonum et malum, »
Respondeo dicendum, quod homo dupli- sicintelligendum est, quod in bonum qui-
citer est causa peccati vel sui vel alterius : dem directe incHnat voluntatem in malum ;

uno modo directe, inclinando scilicet volun- autem, inquantum non prohibet, sicut dic-
tatem suam peccandum alio
vel alterius ad ;
tum est. Et tamen hoc etiam contingit ex
modo indirecte, dum scilicet non retrahit merito prsecedentis peccati.
aUquos a peccato. Unde Ezech., m, 18, Ad secundum dicendum quod cum ,
, dici-
speculatori dicitur Si non dixeris impio :
: tur Creaturse Dei factm sunt in odium et
:

Morte morieris..,, sanguinem ejus de manu in tentationem animabus hominum, haec

'
Si tua requiram *. praepositio « in » non ponitur causaUter, sed

mfad Deus autem non potest esse directe causa consecutive non enim Deus fecit creaturas
;

rmpiiim peccati vel sui vel alterius ;

quia omne pec- ad malum hominum, sed hoc consecutum
catum est per recessum ab ordine, qui est in est propter insipientiam hominum; unde
oiuwn-
liaveris ipsum * sicut in finem. Deus autem omnia subditur Et in muscipulam pedibus insi-
:

Cl.
inclinat et convertit in seipsum sicut in pientium, qui sciUcet per suam insipientiam
ultimum fmem, sicut Dionysius dicit, cap. i utuntur creaturis ad aliud quam ad quod
De div. nom., § 7, col. 596, t. \ ; unde im- factae sunt.
possibile est quod sitcausa
sibi vel aliis Ad tertium dicendum, quod effectus causae
discedendi ab ordine, qui est in ipsum. mediae procedens ab ea, secundum quod
Unde non potest directe esse causa peccati. subditur ordini causae primae, reducitur
Similiter etiam neque indirecte. Contingit etiam in causam primam sed si procedat a ;

enim quod Deus ahquibus non prsebet auxi- causa media secundum quod exit ordinem
,

hum ad evitandum peccata quod si prsebe- ;

ret, non peccarent. Sed hoc totum facit se-
cundum ordinem suai sapientise et justitiae,
cum ipse sit sapientia et justitia unde non
imputatur ei quod ahus peccet, sicut causse
peccati sicut gubernator non dicitur causa
; trium committit contra praeceptum Dei, non
submersionis navis ex hoc quod non guber-
nat navem, nisi quando subtrahit guberna-
tionem potens et debens gubernare.
Et sic patet quod Deus nuUo modo est causa
causae primae, non reducitur in Dominum,
ut" in causam primam; sicut si minister
faciataUquid contra mandatum domini, hoc
: non reducitur in dominum sicut in causam.
Et similiter peccatum, quod Uberum arbi-
reducitur in Deum sicut in causam.
Ad quartum dicendum, quod poena oppo-
nitur bono ejus qui punitur, qui privatur
quocumque bono sed culpa opponitur bono
;

peccati {a). ordinis, qui est in Deum, unde directe oppo.

Ad primum ergo dicendum, quod quan- nitur bonitati divinae ; et propter hoc non
tum ad verba ApostoU, ex ipso textu patet est simiUs ratio de culpa et poena.
solutio. Sienim Deus tradit aUquos in repro- CoNCLUsio. — Cum Deus omnium ultimus fmis
bum sensum, jam ergo reprobum sensum et bomim existens omnia ad seipsum dirigat et
habent ad faciendum ea quse non conve- convertat, nec alicui quicquam debeat, non potest
niunt. Dicitur ergo tradere eos in reprobum alicui directe vel indirecte causa peccati esse.

' Parm. : « in Deum, sicut. » Montani discipulus ; bunc

sseculo decimo sexto
2 Ita codd.; in edit. deest ; « in Dominum ut. » imitati sunt Libertinisub magisterio duorum su-
(a) Simon Magus, teste Vincentio Lirinensi, dog- torum Flandrise, Coppini scilicet et Quintini ul- ;

matizavit primus Deum esse aliquo sensu causam
peccati, (juatenus dedit nobis quse non potest non
peccare naturam. Postea Cerdonistse, Marcionistse,
Maniclisei et Albigenses, duo rerum prima princi-
pia ponentes, unum videlicet bonum, et alterum
malum, buic tanquam causse peccata referebant.
timus propter bseresim illam aliaque flagitia sua
per sententiam Magistratus Tornacensis morti ad-
dictus est. Scripsit autem contra illos ipse Calvinus,
quamvis sicut et Zwinglius, et Beza, et alii, Deum
teneat omuia peccata quae fiunt ab hominibus po-
sitive voluisse et prsedestinasse bis non obstan- :

Primus autem qui blasphemavit aperte Deum bo- tibus Calvinus conlendit Deum peccati non esse
num peccati esse proprie auctorem Floriuus fuit, causam et auctorem.
b04 SUMMA THEOLOGICA.
ducitur in tibiam curvam sicut in causam,
ARTICULUS non autem in virtutem motivam, a qua
II.
tamen causatur quidquid est motionis in
Utrum actus peccati sit a Deo. claudicatione. Et secundum hoc Deus est
causa actus peccati; non tamen est causa
Ad secundum sic proceditur. i. Videtur peccati, quia non est causa hujus quod actus
quod actus peccati non enim sit a Deo. Dicit sitcum defectu.
Augustinus in lib. De perfect. justitise, Ad primum ergo dicendum, quod Augus-
cap. H, col. 294, t. 10, quod « actus peccati tinus nominat ibi rem id quod est res sim-
non est res aliqua. » Omne autem quod est pliciter, scilicet substantiam ; sic enim actus
a Deo, est res aliqua. Ergo actuspeccati non non est res.
peccati
est a Deo. Ad secundum dicendum, quod in homi-
homo non dicitur esse causa
2. Praeterea, nem sicut in causam reducitur non solum
peccati, nisi quia homo est causa actus pec- actus, sed etiam ipse defectus ;
quia scilicet
cati nullus » enim
; (( intendens ad malum
(( non subditur ei cui debet subdi, licet hoc
operatur, » ut Dionysius dicit, iv cap. Be ipse non intendat principaliter, et ideo homo
div. nom., § 31, col. 731, t. 1. Sed Deus est causa peccati; sed Deus sic est causa
non est causa peccati, ut dictum est. Ergo actus, quod nuUo modo est causa defectus
Deus non est causa actus peccati. concomitantis actum; et ideo non est causa
3. Preeterea, aliqui actus secundum suam peccati.
speciem sunt mali et peccata, ut ex supra Ad tertium dicendum, quod, sicut dictum
dictis patet. Sed quidquid cst causa alicujiis, est supra, actus et habitus non recipiunt
est causa ejus quod convenit ei secundum speciem ex ipsa privatione, in qua consistit
suam speciem. Si ergo Deus esset causa ratio mali, sed ex ahquo objecto, cui con-
actus peccati, sequeretur quod esset causa jungitur talis privatio. Et sic ipse defectus,
peccati. Sed hoc non est verum, ut ostensum qui dicitur non esse a Deo, pertinet ad spe-
est. Ergo Deus non est causa actus peccati. ciem actus consequenter , et non quasi
Sed contra, actus peccati est quidam mo- differentia speciflca.
tus liberi arbitrii. Sed voluntas Dei est ((
CoNCLusio. — Cum actus peccati sit ens, ne-
causa omnium motionum, » ut Augustinus cessario est a Deo; seddefectus est a causa creata.

dicit in III De Trinit., c. iv et ix, col. 873,

t. 8. Ergo voluntas Dei est causa actus
ARTICULUS III.
peccati.
Respondeo dicendum, quod actus peccati Utrum Deus sit causa excsecationis et
et est ens et est actus et ex utroque habet
; indurationis.
quod sit a Deo. Omne enim ens, quocumque
modo sit, oportet quod derivetur a primo Ad tertium sic proceditur. 1. Videtur
Ente, ut patet per Dionysium, v cap. De quod Deus non sit causa excaecationis et
div. nom., § 4, col. 818, t. 1. Omnis autem enim Augustinus in lib.
indurationis. Dicit
actio causatur ab aliquo existente in actu; LXXXIII Queestion., quaest. m, col. 11, t. 6,
quia nihil agit nisi secundum quod cst actu. quod Deus non est caiisa ejus quo homo fit
Omne autem ens actu reducitur in primuin deterior Sed per exceecationem et obdura-
'.

actum, scilicet Dcum, sicut in causam, qui tionem homo fit deterior. Ergo Deus uon est
est per suam cssentiam actus. Undc relin- causa excaecationis et obdurationis.
quitur quod Deus sit causa omnis actionis, 2. Pra^terea, Fulgentius dicit hb. I De
inquantum est actio. dupl. prxdest. ad Monimum, cap. xix,
Sed peccatum nominat ens et actionem col. 167, quod Deus non cst ultor illius rei
((

cum quodam defectu. Defectus autem illo cujus est auctor. » Sed Deus est ultor cordis
estex causa creata, scilicet libero arbitrio, obdurati, secundum illud Eccli., iii, 27 :

inquantum dcficit ab ordine primi agentis, Cor durum male habebit in die novissimo*. ' '" "o-
vissimo.
scilicet Dci. Undo defectus istenon reducitur Ergo Dcus non est causa obdurationis.
in Deura sicut in causam, scd in libcrum 3. Praeterca, idem effcctus non attribuitui*
arbitrium; sicut defectus claudicationis re- causis coutrariis. Scd causa excaecationis

' Ila codd. ; Alcau., Paris. elNicolai : «per quod.» Edit. Rom. et Patav. ; « quod liomo sit delerior. »
 QU^ST. LXXIX, ART. III ET IV. 505
dicitur esse malitia hominis, secundum illud maxime deserviunt duo sensus, scilicet visus
* Illos. Sapientise, ii, 21 Exceecavit enim eos* ma-
: et auditus, quorum unus deservit inven-
litia eorum ; et etiam diabolus, secundum tioni, scilicet visus, alius disciplinse^ scilicet
illud II ad Cor., iv, 4 Deiis hujus sxculi : auditus; quantum ad visum ponitur
ideo
excsecavit mentes infidelium; quae quidem excaecatio; quantum ad auditum, aurium
causae videntur esse contrariee Deo. Ergo aggravatio quantum ad affectum, obdura-
;

Deus non est causa excsecationis et obdura- tio.

tionis. Ad primum ergo dicendum, quod cum
Sed contra est quod dicitur Isa., vi, 10 : excsecatio et induratio ex parte subtractionis
Excseca cor populi hujus, et aures ejus gratise sint qusedam poense, ex hac parte eis
aggrava; et Rom., ix, 18, dicitur Cujus : homo non fit deterior; sed deterior factus
vult miseretur, et quem vult indurat. per culpam hsec incurrit, sicut et cseteras
Respondeo dicendum, quod excsecatio et pcenas.
obduratio duo important. Quorum unum est Ad secundum dicendum, quod objectio
motus animi humani inhserentis malo, et illa procedit de obduratione secundum quod
aversi a divino lumine et quantum ad hoc ; est culpa.
Deus non est causa excaecationis et obdura- Ad tertium dicendum, quod malitia est
tionis, sicutnon est causa peccati. causa excsecationis meritoria, sicut culpa est
Aliud autem est subtractio gratise, ex qua causa poense; et hoc etiam modo diabolus
sequitur quod mens divinitus non illumine- excsecare dicitur, inquantum inducit ad
tur ad recte videndum, et cor hominis non culpam.
emolliatur ad recte vivendum et quantum ;
CoNCLUsio. — Deus est causa excsecationis, non
ad hoc Deus est causa excsecationis et obdu- maliliam inferendo, sed gratiam suam subtra-
rationis. liendo.
autem considerandum quod Deus est
Est
causa universalis illuminationis animarum, ARTICULUS IV.
secundum illud Joan., i, 9 Erat lux vera, :
Utrum excsecatio et obduratio semper or-
qu3e illuminat omnem hominem venientem dinentur ad salutem ejus qui excsecatur
in hunc mundum ; sicut sol est universahs et obduratur.
causa illuminationis corporum aliter tamen :

et ahter nam sol agit illuminando per ne-

; Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur
cessitatem naturse, Deus autem agit volun- quod excsecatio et obduratio semper ordi-
tarie per ordinem suse sapientise. Sol autem, nentur ad salutem ejus qui excsecatur et
licet quantum est de se, omnia corpora obduratur. Dicit enim Augustinus in Ench.,
illuminet, si quod tamen impedimentum cap. XI, col. 236, t. 6, quod « Deus cum sit
iiiveniat in aliquo corpore, relinquit illud summe bonus, nullo modo permitteret fieri
tenebrosum; sicut patet de domo cujus aliquod malum, nisi posset ex quolibet malo
fenestrse sunt clausse ; sed tamen illius obs- elicere bonum » Multo igitur magis ordinat
' .

curationis nullo modo causa est sol; non ad bonum illud malum cujus ipse est causa.
enim suo judicio agit ut lumen interius non Sed excsecationis et obdurationis Deus est
immittat sed causa ejus est solum ille qui
; causa, ut dictum est. Ergo hsec ordinantur
claudit fenestram. Deus autem proprio judi- ad salutem ejus qui excsecatur vel obdura-
cio lumen non immittit illis in quibus
gratiae tur.
obstaculum invenit. Unde causa subtractio- 2. Prseterea, Sap., i, 13, dicitur quod
nis gratise est non solum ille qui ponit obs- Deus non delectatur in perditione impio-
taculum gratise, sed etiam Deus, qui suo rum*. Videretur autem in perditione eorum ^ n

judicio gratiam non apponit. Et per hunc delectari, si eorum excsecationem in bonum J*'^
modum Deus est causa excsecationis, et eorum non converteret; sicut medicus vi- Uot
'^^*'^'"'
aggravationis aurium, et obdurationis cor- deretur delectari afflictione infirmi, si medi-
dis; quse quidem distinguuntur secundum cinam amaram, quam infirmo propinat, ad
effectus gratise, quse et perficit intellectum ejus sanitatem non ordinaret. Ergo Deus
dono sapientise,affectum emollit igne
et excaecationem convertit in bonum excseca-
charitatis. Et quia ad cognitionem intellectus torum.

< Plenius in D. Aug. textu.

506 SUMMA THEoLOGICA.
3. Praeterea, Deus non est personarum tise, bonum quod inde provenit,
vel propter
acceptor*, ut dicitur in Aet., x, 3i, Sed Ad
tertium dicendum, quod hoc quod
quorumdam excaecationem ordinat ad eoruni Deus aliquorum excsecationcm ordinat in
salutem; sicut quorumdam Judseorum, qui eorum salutem, misericordiae est; quod au-
non crederent, et
excaecati sunt, ut Christo tem excaecatio aliorum ordinetur ad eorum
non credentes occiderent, et postmodum damnationem, justitiae est; quod autem
compuncti converterentur, de quibus-
sicut misericordiam quibusdam impendit, et non
dam legitur Act., n, ut patet per Augusti- omnibus, non facit acceptionem in Deo, sicut
num in lib. Qusest, XVII in Matth., q, xiv, in primo dictum est.
col. 1373, t. 3. Ergo Deus omnium excaeca- Ad quartum dicendum, quod mala culpae
tionem convertit in eorum salutem. non sunt facienda, ut veniant bona; sed
4. Sed contra, non sunt facienda mala, ut mala poenae sunt inferenda propter bonum.
eveniant bona, ut dicitur Rom., m, 8*. Sed
.. . ^ ,
excaecatio est malum. Ergo Deus nonexcae-
-r.
^
LoNCLusio. — Excaecatio,
t- x-
cum x
sit
i-
dispositio ad
®, ,,„,„.,+,„„
peccatum, nulu „^
„„ii;
ex .„ j i . j. , ,
se ad salutem datur, sed ad
,,. ^
cat ahquos propter eorum bonum.
damnationem : exca^catio autem ex divina mise-
Respondeo dicendum, quod excaecatio est ricordia nonnullis est ad salutem; ut in peccatum
quoddam praeambulum ad peccatum. Pecca- lapsi humiliter pcenitentiam agant, et ad Deum
tum autem ad duo ordinatur ad unum qui- ; convertantur.
dem per se, scihcet ad damnationem; ad
ahud autem ex misericordia Dei vel provi-
dentia, scihcet ad sanationem, inquantum
^,, v
yUzEibliU LiAAa.
^ w
Deus permittit ahquos cadere in peccatum, de CAUSA PECCATI EX PARTE DIABOLI.
ut peccatum suum agnoscentes humihentur (Et quatuor quseruntur.)
et convertantur, sicut Augustinus dicit in
hb. De natura et gratia, cap, xxn, col, 258, Deinde considerandum est de causa pec-
t, 10. cati ex parte diaboh, et circa hoc quaeruntur
Unde et excaecatio ex sui natura ordina- quatuor 1° utrum diabohis sit directe causa
:

tur ad damnationem ejus qui excaecatur, peccati 2° utrum diabolus inducat ad pec-
;

propter quod ponitur etiam reprobationis candum, interius persuadendo 3° utrum ;

effectus. Sed ex divina misericordia excaeca- possit necessitatem peccandi indncere ;

tio ad tempus ordinatur medicinahter ad 4" utrum omnia peccata ex diaboh sugges-
salutem eorum qui excaecautur. Sed haec tione proveniant.
misericordia non omnibus impenditur excae-
catis, sed praedestinatis solum, quibus omnia
ARTICULUS PRIMUS
cooperantur in bonum, sicut dicitur Rom.,
vni, 28. Unde quantum ad quosdam, excae- Utrum diabolus sit homini directe causa
catio ordinatur ad sanationem; quantum peccandi.
autem ad ahos, ad damnationem, ut Augus-
X\a}JA^\Qx\.'\\v\\!ii.De Xyilquxst.inMatth., Ad primum sic proceditur. 1. Videtur
ubi supra. quod diabolus homini directe causa
sit

Ad priinum ergo dicendum, quod omnia peccandi. Peccatum enim directe in affectu
mala qua^ Deus facit, vcl permittit fieri, or- consistit. Sed Augustinus dicit, IV De Trin.,
dinantur ad ahquod bonum ; non tamcn cap. xii, col. 897, t. 8, quod « diabolus suae
semper in bonum cjus in quo est inalum, societati malignos affectus inspirat » et ;

sed quandoque adbonum alterius, vel etiam Deda, Super v Act., col. 95-4, t. 3,dicit quod
totius universi; sicut culpam tyrannorum « diabolus animam in affcctum malitiae
ordinat in bonum martyrum, et poenam trahit ; » ct Isidorus dicit in lib. II De
damnatorum orduiat ad gloriam justitiaj summo bono sivo Sentent., cap. xu, § 10,
suae. col. 647, t. 6, quod « diabolus corda liomi-
Ad secundum diccndum, quod Deus non num occultis cupiditatibus replet. » Ergo
delectatur in perditionc hominum quantum diabolus directe cst causa pcccati.
ad ipsam perditionom, sed ratione suae justi- 2. Praterea; Hieronymusdicit, lib. II Cont.

^ Texlus ille non est Scripturai quoad verba, sed no& dicere) faciamus mala, ut venianl bona : quorum
solummodo quoad scnsum dicit onim Ai)ostolns
; : damnalio jusla esl.

El non [sicul blasphcmumur , cl sicut quidam aiunl

 ;

QUtEST. LXXX, ART. I ET II. 507

Jovinian., § 3, col. 286, t. 2, quod « sicut aliqualiter proponit proprium objectum

Deus est perfector boni, ita diabolus est per- voluntati, quod est rationis bonum verum
fectormali^ » Sed Deus est directe causa vel apparens. Primo igitur modo res sensi-
bonorum nostrorum. Ergo diabolus est di- biles exterius apparentes movent volunta-
recte causa peccatorum nostrorum. tem hominis ad peccandum secundo autem ;

3. Praeterea, Philosophus dicit in quodam et tertio modo vel diabolus vel etiam homo
cap. Ethic. eudemkm'^ : « Oportet esse potest incitare adpeccandum, vel offerendo
quoddam principium extrinsecum humani aliquid appetibile sensui, vel persuadendo
consilii. » Consilium autem humanum non rationi.
solum est de bonis, sed etiam de malis. Ergo Sed nullo istorum trium modorum potest
sicut Deus movet ad consilium bonum, et aliquid esse directa causa peccati quia vo- :

per hoc directe est causa boni ita diabolus ; luntas non ex necessitate movetur ab ahquo
movet hominem ad consilium malum, et objecto, nisi ab ultimo fme, ut supra dictum
per hoc sequitur quod diabolus directe sit est. Unde non est sufflciens causa peccati
causa peccati. neque res exterius oblata, neque ille qui eam
Sed contra est quod Augustinus probat in proponit, neque ille qui persuadet. Unde se-
lib. I De lib. arbitr., cap. xi, col. 4233, t. 1, quitur quod diabolus non sit causa peccati
et in III, cap. i, etc, col. 1269, quod nulla (( directe et sufficienter, sed solum per modum
alia re fit mens hominis serva libidinis, nisi persuadentis vel proponentis appetibile.
propria voluntate. Sed homo non fit servus
» Ad primum ergo dicendum, quod omnes
libidinis nisi per peccatum. Ergo causa pec- illae auctoritates, et si quae similes invenian-
cati non potest esse diabolus, sed sola pro- tur, sunt referendse ad hoc quod diabolus
pria voluntas. suggerendo', vel aliqua appetibilia propo-
Respondeo dicendum, quod peccatum ac- nendo, inducit in effectum peccati.
tus quidam est. Unde hoc modo potest esse Ad secundum dicendum, quod similitudo
aliquid directe causa peccati, per quem mo- illa est attendenda quantum ad hoc quod dia-

dum aliquis directe est causa alicujus actus bolus quodammodo est causa peccatorum
quod quidem non contingit nisi per hoc nostrorum, sicut Deus est aliquo inodo causa
quod proprium principium illius actus mo- bonorum nostrorum non tamen attenditur
;

vet ad agendum. Proprium autem princi- quantum ad modum causandi nam Deus :

pium actus peccati est voluntas, quia omne causat bona interius movendo voluntatem,
peccatum Unde nihilpotest
est voluntarium. quod diabolo convenire non potest.
directe esse causa peccati, nisi quod potest Ad tertium dicendum, quod Deus est uni-
movere voluntatem ad agendum. versale principium omnis interioris motus
Voluntas autem, sicut supra dictum est, a humani sed quod determinetur ad malum
;

duobus moveri potest uno modo ab objecto, : consilium voluntas humana, hoc directe qui-
sicut dicitur quod apprehensum
appetibile dem est ex voluntate humana, et diabolo per
movet appetitum alio modo ab eo quod
; modum persuadentis, vel appetibile propo-
interius inclinat voluntatem ad volendum ;
nentis.
hoe autem non est nisi vel ipsa voluntas,
vel Deus, ut supra ostensum est. Deus au-
^ ^^^^^j^^f-
" ^T '''^T' ^«^^^ P^!;^^*V''"'!
'
, , ,. 1. , ,
esse diabolus possit, cmatenus appetmile aliquod
tem non potest esse causa peccati, ut dictum ^^^^^. ^^^,^^J.^^ ^l^ \^.^^^. peJiadere nititur,
est. Relmquitur ergo, quod ex hac parte
liberam vero hominis voluntatem non necessario
sola yoluntas hominis sit directe causa pec- moveat non potest diabolus directe
: vel sufficienter
cati ejus. causa esse homini peccandi.
Ex parte autem objecti potest intelligi
quod aliquid moveat voluntatem, tripliciter :
ARTTrUT TIS II
uno modo ipsum objectum propositum, sicut
dicimus quod cibus excitat desiderium ho- Utrum diabolus possit inducere ad peccan-
minis ad comedendum; alio modo ille qui dum,interius instigando.
proponit vel ofTert hujusmodi objectum ;

tcrtio modoqui persuadet objectum pro-

ille Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur
positum habere rationem boni, quia et hic quod diabolus non possit inducere ad pec-

' Plenius in Hieronymi textu. — » Cap. xvui, lib. VII.

S08 SUMMA THEOLOGICA.
candum iiiterius instigando. Interiores enim causare potest quse ex motu locali corporum
motus animge sunt qusedam opera vitffi, Sed inferiorum provenire possent, nisi virtute
nullum opus vita^potest essenisi a principio divina reprimatur. Quod autem aliquae for-
intrinseco, nec etiam opus animse vegetabi- mae repraesententur imaginationi, sequitur
lis, quod infimum inter opera vitse. Ergo
est quandoque ad motum localem. Dicit enim
diabolus secundum interiores motus non Vh[\oso])hvis in lihro De somnoetvigilia,\e\
potest hominem instigare ad malum. lib. De insotnn. , qui illi annectitur, cap. ni
2. Praeterea, omnes interiores motus se- et iv, quod cum
animal dormierit, descen-
«

cundum ordinem naturae a sensibus exterio- dente plurimo sanguine ad principium sen-
ribus oriuntur. Sed praeter ordinem naturae sitivum, simul descendunt motus, sive im-
aliquid operari est solius Dei, ut in I dictum pressionesrelictaeexsensibiliummotionibus,
est. Ergo diabolus non potest in interioribus quae in sensibilibus speciebus conservantur,
motibus hominis aliquid operari, nisi secun- et movent principium apprehensivum ita ,

dum ea quae in exterioribus sensibus appa- quod apparent ac si tunc principium sensiti-
rent. vum a rebus ipsis exterioribus immutare-
3. Praeterea, interiores actus animse sunt tur. » Unde talis motus localis spirituum vel
intelligere et imaginari. Sed quantum ad humorum procurari potest a daemonibus,
neutrum horum potest diabolus aliquid ope- sive dormiant, sive vigilent homines. Et sic
rari : quia, ut in I habitum est, diabolus non sequitur quod homo aUqua imaginetur.
imprimit in intellectum humanum in phan- ; Similiter etiam appetitus sensitivus conci-
tasiam etiam videtur quod imprimere non tatur ad aliquas passiones secundum quem-
possit quia formae imaginariae tanquam
: dam determinatum motum cordis et spiri-
magis spirituales, sunt digniores quam for- tuum. Unde ad hoc etiam diabolus potest
mae quae sunt in materia sensibili, quas ta- cooperari. Et ex hoc quod passiones aliquae
men diabolus imprimere non potest, ut patet concitantur in appetitu sensitivo sequitur ,

ex his quae in primo habita sunt. Ergo dia- quod et motum, sive intentionem sensibilem
bolus non potest secundum interiores motus praedicto modo reductam ad principium ap-
inducere hominem ad peccatum. prehensivum magis homo percipiat : quia,
Sed contra est, quia secundum hoc nun- ut Philosophus in eodem Ub., ut sup., c. ii,
quam tentaret hominem, nisi visibiliter ap- versus fin., dicit « Amantes modica simili-
:

parendo quod patet esse falsum.

: tudine in apprehensione rei amatae moven-
Respondeo dicendum, quod interior pars tur. » Contingit etiam ex hoc quod passio est
animee est intellectiva et sensitiva. Intellec- concitata, ut id quod proponitur imagina-
tiva autem continet intellectum et volunta- tioni, judicetur prosequendum quia ei qui ;

tem. Et de voluntate quidem jam dictum est, a passione detinetur, videtur esse bonum id
quomodo ad eam diabolus se habet. ad quod per passionem inclinatur. Et per
Intellectus autem per se quidem movetur hunc modum interius diabolus inducit ad
ab aliquo illuminantc ipsum ad cognitionem peccandum.
veritatis quod diabolus circa hominem non
: Ad primum ergo dicendum ,
quod etsi

intendit, scd magis obteiiebrare rationcm
ejus ad consenticndum peccato
obtenebratio provonit ex phantasia ct appe-
titu sensitivo. Unde tota intcrior operatio
diaboli esse videtur circaphantasiam et ap-
petitum sensitiviim quorum utrumquc com-
;
movendo potest inducere ad peccatum.
Potcst enim opcrari ad hoc quod imagi-
nationi aliqua^ forinai imaginari* pr»sen-
tcntur potcst etiam faccre quod appctitus
: ut dictum est.
sensitivus concitetur ad aliquam passionem.
Dictum est cnim in primo libro, (]uod natura
corporaUs spirituali naturaliter obcdit ad
' opera vitae semper sint ab aliquo principio
;
quffi quideni intrinseco, tamen ad ea potest cooperari ali-
quod extcrius agens, sicut etiam ad opera
animae vcgetabilis operatur calor exterior,
ut facilius digeratur cibus.
Ad sccundum dicendum, quod hujusmodi
apparitio formarum imaginabilium non cst
omnino prater ordincra natura', ncc est per
solum imperium, scd per motum localem,
Unde patct responsio ad tertium, quia for-
ma3 illai sunt a sensibus acceptae primordia-
liter.

motum localem. Uiidc et diabolus omnia illa Conclusio. — Quum ipsi phantasiee imagiiiarias

' Itaex codd. : « Diabolus intendit obtenebrare; » obtenebrat. »

non enim semper obienebral. In edit. : « sed magis
 : ;

QUiEST. LXXX, ART. III ET IV. 509

quasdam formas offerre, et in appetitu sensitivo Respondeo dicendum, quod diabolus pro-
passiones concitare diabolus possit, etiam intcrius pria virtute, nisi refrenetur a Deo, potest
instigando ad peccandum inducere potest. aliquem inducere ex necessitate ad facien-
dum aliquem actum qui de suo genere pec-
ARTICULUS III. catum est ; non autem potest inducere neces-
sitatem peccandi.
Utrum diabolus possit necessitatem inferre
ad peccandum. Quod patet ex hoc quod homo motivo ad
peccandum non resistit nisi per rationem;
Ad tertium sic proceditur. 1 . Videtur quod cujus usum totaliter impedire potest mo-
diabolus possit necessitatem inferre ad pec- vendo imaginationem appetitum sensiti-
et

candum. Potestas enim major potest neces- vum, sicut in arreptitiis patet. Sed tunc,
sitatem inferre minori. Sed de diabolo dici- ratione sic ligata, quidquid homo agat, non
tur Job, XLT, 24 Non est potestas super ter-
:
imputatur ei ad peccatum. Sed si ratio non
*Super ram quse ei valeat comparari*. Ergo potest sit totahter ligata, ex ea parte qua est libera,

homini terreno necessitatem inferre ad pec- potest resistere peccato, sicut supra dictum
poZstas
quae caudum. est.Unde manifestum est quod diabolus
^' Prseterea, ratio hominis non potest mo- nuUo modo potest necessitatem inducere
varetur
veri nisi secundum ea quse exterius sensibus homini ad peccandum.
proponuntur , et imaginationi reprgesentan- Ad primum ergo dicendum quod non ,

tur quia « omnis nostra cognitio ortum

: quseUbet potestas major homine potest mo-
habet a sensu; et non est intelligere sine vere voluntatem hominis, sed solus Deus, ut
phantasmate, » ut dicitur in lib. III De ani- supra habitum est.
ma, text. 40 et 39. Sed diabolus potest mo- Ad secundum dicendum, quod iUud quod
vere imaginationem hominis ut dictum , est apprehensum per sensum vel imagina-
est, et etiam exteriores sensus. Dicit enim tionem non ex necessitate movet volunta-
,

Augustinus in libro LXXXIII Qusestion., tem, si Iiomo habeat usum rationis; nec
q. xu, col. 14, t. 6, quod « serpit hoc ma- semper hujusmodi apprehensio Ugat ratio-
lum, » scilicet quod est a diabolo, « per om- nem.
nes aditus sensuales, dat se figuris, accom- Ad tertium dicendum, quod concupiscen-
modat se coloribus, adhseret sonis, infundit tia carnis contra spiritum, quando ratio ei
se saporibus. » Ergo potest rationem homi- actualiter resistit, non est peccatum, sed ma-
nis ex necessitate inclinare ad peccandum. teria exercendee virtutis quod autem ratio
;

3. Prseterea , secundum Augustinum ,

ei non resistat, non est in potestate diaboli
lib. XIX De civ. Dei, cap. iv, col. 627, t. 7, et ideo non potest inducere necessitatem
« nonnullum peccatum est, cum caro concu- peccati.
piscit adversus spiritum. » Sed concupiscen-
tiam carnis diabolus potest causare, sicut et
CoNCLUsio. — Quum frustra B. Petrus nos
admoneret, ut diabolo resisteremus, falsumque
caeteras passiones, eo modo quo supra dic- diceret B. Jacobus, resistite diabolo et fugiet a
tum est. Ergo ex necessitate potest inducere vobis, si liomo tentationi ejus necessario succum-
ad peccandum. beret ; fieri non potest, ut diabolus homini neces-
Sed contra est quod dicitur I Petr., ult., 8 sitatem ad peccandum inferat.

Adversarius vester diabolus, tanquam leo

rugiens, circuit quxrens quem devoret; cui
ARTICULUS IV.
resistite fortes in fide. Frustra autem talis
cognitio daretur, si homo ei ex necessitate Utrum omnia peccata hominum sint ex
succumberet. Non ergo potest Iiomini neces- suggestione diaboli.
sitatem inducere ad peccandum,
Prseterea, Jacobi, iv, 7, similiter dicitur : Ad quartum sic Videtur
proceditur. 1.
Subditi estote Deo ; resistite autem diabolo, quod omnia peccata hominum
ex sug- sint
et fugiet a vobis : quod nec recte aut vere gestione diaboli. Dicit enim Dionysius, iv c.
diceretur, si diabolus posset inferre qualem- De div. nom., § 18, col. 715, t. 1, quod
cumque necessitatem ad peccandum; quia « multitudo daemonum causa est omnium
sic ei nunquam resisti posset, nec a resisten- malorum et sibi et aUis. »
tibus ipse fugeret. Ergo talem necessitatem 2. Prseterea, quicumque peccat mortaUter,
ad peccandum non infert. efficitur servus diaboli secundum illud
,
 )

510 SUMMA THEOLOGICA.

Joan., VIII, 34 : Qui facit peccatum, servus non tamen singula peccata ex illius suggestione
estpeccati. Sed ei aliquis in servitutem addi- liunt.

upera- citur a quo est siiperatus % utdicitur II Petr.,

is est.
ig Ergo quicumque facit peccatum, su-
jj^
QU^STIO LXXXI.
peratus est a diabolo.
3. Prseterea, Gregorius dicit, lib. IV Mo- DE CAUSA PEGCATI EX PARTE HOMINIS.
ral., cap. in, § 8, col. 642, t. 1, quod « pec- (Et quatuor quseruntur.
catum diaboli est irreparabile, quia cecidit
nullo suggerente. » Si igitur aliqui homines Deinde considerandum est de causa pec-
peccarent per liberum arbitrium, nullo sug- catiex parte hominis. Cum autem homo sit
gerente, eorum peccatum esset irremedia- causa peccati alteri liomini exterius sugge-
bile; quod patet esse falsum, Ergo omnia rendo, sit-ut et diabolus, habet quemdam
peccata humana a diabolo suggeruntur. specialem modum causandi peccatum in al-
Sed contra est quod dicitur in lib. De ec- terum per originem. Unde de peccato origi-
cles. dogm., cap. xlix, col. 1221, t. 8 Oper. nali dicendum est; et circa hoc tria conside-

August. « Non omnes malse cogitationes

: randa occurrunt primo de ejus traductione;
:

nostrse a diabolo excitantur, sed aliquoties secundo de ejus essentia ; tertio de ejus
ex nostri arbitrii motu emergunt. » subjecto.
Respondeo dicendum, quod occasionaliter Circa primum quaeruntur quinque :

quidem et indirecte diabolus est causa om- 1° utrum primum peccatum hominis derive-
nium peccatorum nostrorum, inquantum tur per originem in posteros 2" utrum ;

induxit primum hominem ad peccandum, ex omnia alia peccata primi parentis vel etiam
cujus peccato intantum vitiata est humana aliorum parentum per originem in posteros
natura, ut omnes ad peccandum proclives deriventur 3° utrum peccatum originale
;

simus sicut si diceretur esse causa combus-

; derivetur ad omnes qui ex Adam per viam
tionislignorum qui hgna siccaret, ex quo seminis generantur 4° utrum derivaretur
;

sequeretur quod facile incenderentur. ad illos qui miraculose ex aliqua parte hu-
Directe autem non est causa omnium pec- mani corporis formarentur ; 5° utrum si fe-

catorum humanorum, ita quod singula pec- mina peccasset, viro non peccante, traduce-
cata persuadeat. Quod Origenes, lib. III retur originale peccatum.
Periar., cap. ii, § 2, col. 305, t. 1, probat ex
hoc, quia etiamsidiabolus non esset, homines ARTICULUS PRIMUS.
haberent appetitum ciborum, et venereo-
rum, et similium; qui posset esse inordina- Utrum primum peccatum primi parentis
tus, nisi ratione ordinaretur, quod subjacet traducatur per originem inposteros.
libero arbitrio.
Ad primum ergo dicendum, quod multi- Ad primum sic proceditur. 1. Videtur
tudo da^monum est causa omnium malorum quod primum peccatum primi parcntis non
nostrorum secundum primam originem, ut traducatur ad alios per originem. Ricitur
dictum est. enim Ezech., xviu, 20 Filius non portabit
:

Ad secundum dicendum, quod non solum inicjuitatem patris. Portaret autem, si ab eo

fitservus alicujus qui ab eo superatur, sed iniquitatem traheret. Ergo nuUus trahit ab
etiam qui ci voluntario se subjicit; ct hoc aliquo parcntum per originem aliquod pec-
modo fit scrvus diaboli, qui motu proprio catum.
peccat. 2. Pra^terea, accidens non traducitur per
Ad tertium dicendum, quod poccatum dia- originem, nisi traducto subjecto eo quod ;

quia nec aliquo sug-

boli fuit irremediabilc, accidens non transit de subjecto iii subjec-
gerente peccavit, ncc habuit aliqnam proni- tum. Sed anima rationalis, qua? est subjec-
tatem ad peccandum ex pra3cedcnti suggos- tum culpa^ non traducitur pcr originem, ut
tiono causatam; quod de nullo hominis in I ostensum est. Ergo nequo aliqua culpa
peccato dici i^otost. per origincm traduci potest.
CoNCLUsio. — quidem
daemon occasio
Ksl 3. Pnetcrea, omiie illud quod tradncitur

omnium peccaiorum cum piimum liominem ad por originem humanam, causatur ex so-
peccandum induxcril, undc lota infccla cst hu- mino. Scd semon non potcst causare pecca-
mana natura ct proclivis ad peccandum facla; tum, eo quod caret rationali parte animee,
 QVSMST. LXXXI, ART. I. ui
quae sola potest esse causa peccati, Ergo proportionatum anlmee, et defectus animse
nullum peccatum potest trahi per originem. redundent in corpus, et e converso, simili
4. Praeterea, quod est perfectius in natura, modo dicunt quod culpabilis defectus animae
virtuosius est ad agendum. Sed caro per- per traductionem seminis in prolem deriva-
fecta non potest inflcere animam sibi uni- tur, quamvis semen actualiter non sit culpae
tam alioquin anima non posset emundari a
; subjectum.
culpa originali, dum est carni unita. Ergo Sed omnes hujusmodi viae insufficientes
multo minus semen potest inficere animam. sunt quia dato quod ahqui defectus corpo-
:

5. Philosophus dicit in III

Prseterea, rales a parente transeant in prolem per ori-
Ethic, cap. a med., quod « propler natu-
v, ginem, et etiam aliqui defectus animse ex
ram turpes nullus increpat, sed eos qui consequenti propter corporis indispositio-
propter desidiam et negligentiam. » Dicun- nem, sicut interdum ex fatuis fatui generan-
tur autem natura turpes, » qui habent
(( tur tamen hoc ipsum quod est ex origine
;

turpitudinem ex sua origine. Ergo nihil aliquem defectum habere vJdetur excludere
quod est per originem est increpabile, neque rationem culpse, de cujus ratione est quod
peccatum. sit voluntaria. Unde etiam posito quod
Sed contra est quod Apostolus dicit Rom., anima rationalis traduceretur, ex hoc ipso
v, 12 Per unum hominem peccatum in
: quod infectio animse prolis non esset in ejus
y^wnc mw^zrfwm m^mw ?Y;quodnonpotestin- voluntate, amitteret rationem culpae obU-
telligi per modum imitationis ', propter hoc gantis ad pcenam quia, ut Philosophus
:

quod dicitur Sap., n, 24 Invidia diaholi

:
dicit in III Ethic, cap. v, a med., nullus

'mroi- mors intravit* in orhem terrarum. Restat improperabit caeco nato, sed magis misere-
'^'^^'
ergo quod per originem a primo homine bitur.
peccatum in mundum intravit. Et ideo alia via procedendum
est, dicendo

Respondeo dicendum, quod secundum fi- quod omnes liomines

qui nascuntur ex
dem catholicam est tenendum, quod primum Adam possunt considerari ut unus homo, in-
peccatum primi hominis originaliter transit quantum conveniunt in natura, quam a
in posteros. Propter quod etiam pueri mox primo parente accipiunt secundum quod in ;

nati deferuntur ad baptismum, tanquam ab civilibus omnes homines qui sunt unius
aliqua infectione culpae abluendi. Contra- communitatis, reputantur quasi unum cor-
rium autem est ha^resis pelagiana?, ut patet pus, et tota communitas quasi unus homo ;

per Augustinum in plurimis suis libris, ut sicut etiam Porphyrius dicit, cap. De spe- ((

lib. IRetract., cap. ix, t. 1, et lib. Depeccat. cie, » circa med., quod participatione spe-
((

merit. et remiss., cap. ix, et lib. I Cont. ciei plures homines sunt unus homo. » Sic

Jul., cap. m, et lib. III, cap. i, t. 0, et lib. De igitur multi homines ex Adam derivati sunt
dono persever., cap. xi et xii, t. 10. tanquam multa membra unius corporis.
Ad investigandum autem qualiter pecca- Actus autem unius membri corporalis, puta
tum primi parentis originaliter possit tran- manus, non est voluntarius voluntate ipsius
sire in posteros, diversi diversis viis proces- manus, sed voluntate animae, quae primo
serunt. Quidam enim considerantes quod movet membra. Unde homicidium quod
peccati subjectum est anima rationalis, po- manus committit, non imputaretur manui
suerunt quod cum semine rationaUs anima ad peccatum, si consideraretur manus se-
traducatur, ut sic ex infecta anima infectaj cundum se, ut divisa a corpore sed impu-
;

animae derivari videantur. tatur eiinquantum est aliquid hominis,

Alii vero hoc repudiantes tanquam erro- quod movetur a primo principio motivo ho-
neum, conati sunt ostendere quomodo culpa minis. Sic igitur inordinatio quae est in isto
animse parentis traducitur in prolem, etiamsi homine ex Adam generato, non est volunta-
anima non traducatur, per hoc quod corpo- ria voluntate ipsius, sed voluntate primi pa-
ris defectus traducuntur a parente in prolem rentis ,
qui moA^et motione generationis
sicut leprosus generat leprosum, et podagri- omnes qui ex ejus origine derivantur, sicut
cus podagricum, propter aUquam corruptio- voluntas animae movet omnia membra cor-
nem seminis, licet talis corruptio non dica- poris ad actum. Unde peccatum quod sic a
tur lepra vel podagra. Cum autem corpus sit primo parente in posteros derivatur. dicitur

1 Godd. non habent, ut edit. : « velincitationis. »

 ; .

842 SUMMA THEOLOGICA.

originale, sicut peccatum quod ab anima naturaedivinitusin primo parentecollatum, simul
derivatur ad membra corporis, dicitur ac- <^um natura ipsa in posteros traducta fuisset, si

tuale; et sicut peccatum actuale quod per ^^}^ i" «u^ innocentia perstitisset; sic primum

membrum aliquod committitur, non est pec- «J^sdem primi parentis peccatum quo tota natura
l^i^ana mfecta est, simul cum natura in posteros
catum illius membri, nisi inquantum iUud
P'' ^"^^^^'^ ^'^''''^ ^' derivatm-.
membrum est aliquid ipsius hominis propter
quod [vocatur peccatum humanum, ita pec-
catum originale non est peccatum hujus ARTICULUS II
personse, nisi inquantum heec persona reci-
pit naturam a primo parente, unde et voca- Utrum etiam alia peccata primi parentis
tur peccatum naturse , secundum illud vel proximorum parentum traducantur
Ephes., n, 3 : Eramm
natura filii irse. (a). in posteros.
Ad primum ergo dicendum, quod fihus
dicitur non portare peccatum patris, quia Ad secundum sic proceditur.
Videtur 1.

non punitur pro peccato patris, nisi sit par-
ticeps culpae. Et sic est in proposito
yatur enim per originem culpa a patre in
fdium^ sicut et peccatum actuale per imita-
tionem.
Ad secundum dicendum, quod etsi anima
quod etiam alia peccata vel ipsius primi pa-
: deri- rentis, vel proximorum parentum traducan-
tur in posteros. Poena enim nunquam debe-
tur nisi culpae. Sed aliqui puniuntur judicio
divino pro peccato proximorum parentum,
secundum illud Exod., xx, 5 Ego sum :

non traducatur, quia virtus seminis non po- Deus zelotes, visitans iniquitatem patrum in
test causare animam rationalem, movet ta- fiHos in tertiam et quartam generationem.
men ad ipsam dispositive unde per virtu-
; Judicio etiam humano in crimine laesae ma-
tem seminis traducitur humana natura a jestatis exheredantur pro peccato paren-
filii

parente in prolem, et simul cum natura
naturse infectio. Ex hoc enim fit iste qui nas-
citur, consors culpae primi parentis, quod
naturam ab eo sortitur per quamdam gene-
rativam motionem.
Ad tertium dicendum, quod etsi culpa non
sit actu in semine, est tamen ibi virtute hu-
mana natura , quam concomitatur tahs
culpa.
Ad quartum dicendum, quod semen
tum. Ergo etiam culpa proximorum paren-
tum transit ad posteros.
2. Pra^terea, magis potest transferre in
alterum id quod habet aliquis a seipso,
quam id quod liabet ex alio ; sicut ignis
magis potest calefacere quam aqua calefacta.
Sed homo transfert in prolem per originem
peccatum quod habet ab Adam. Ergo multo
magis peccatum quod ipse commisit.
est 3. Prasterea, idco contrahimus a primo

principium generationis, quae est proprius
actus naturae, ejus propagationi deserviens;
et ideo magis inficitur anima per semen
quam per carnem jam perfectam quae jam
determinata est ad personam.
parente peccatum originale, quia in eo fui-
mus sicut in principio naturae, quam ipse
corrupit. Sed simiUter fuimus in proximis
parentibus sicut in quibusdam naturae prin-
cipiis, quae, etsi sit corrupta, potest adhuc

Ad quintum dicendum, quod illud quod magis corrumpi pcr pcccatum, secundum
est per originem, non est increpabile, si iUud Apoc, uit., 11 : Qui in sordibus est,

consideretur istc qui nascitur secundum se sordescat adliuc. Ergo contrahunt pec-
filii

sed si consideretur prout refertur ad aliquod cata proximorum parentum per origincm,
principium, sic potest esse ei increpabile ;
sicut et primi parentis.

sicut aliquis qui nascitur, patitur ignomi- Sed contra, bonum est magis diffusivum
niam generis ex culpa alicujus progenito- sui quam malum. Sed merita proximorum
rum causatam. parentum non traducuntur ad posteros.
CoNCLusio. — Uuemadraodum originalis justitia, Ergo multo miuus peccata
quse erat quoddam duuum gratiai, toti Lumanaj Respondco dicendum, quod Augustiuus

(a) Negavit occulte Rufinus, et post ipsum aperte
Pelagius, Jullanus el Celestius, peccatuni Adse a
quolibet, ab Adamo seminaliter propagatum, esse
conlraclura. Assorebant igitur esse homini natu-
rales defectus omnes corporis et morlem. Postea
ex Adami peccalo liomines mortis corporeoe et poo-
narum temporalium necessitafem contraxisse Pe-
lagiani concesserunt. Prioreui Polagii orrorem in-
novarunt Armeni, Albigenses, Albanenses et
Anabaptista). Volebant idoo Anabaptislaj pueros
non e.sso baptizandos. Poslerioreni Pelagii senlen-
liam Zwinglius, Faber et Erasmus admiaeruul.
 QUiEST. LXXXI, ART. II ET III. 513

qusestionem movet in Enchir., cap. xlvi et Ad secundum dicendum, quod illud quod
XLVii, col. 254, t. 6, et insolutam relinquit. habet aliquis ex se, magis potest traducere,
Sed si aliquis diligenter attendat, impos- dummodo sit traducibile : sed peccata
sibile est quod aliqua peccata proximorum actualia proximorum parentum non sunt
parentum, vel etiam primi parentis, praeter traducibilia, quia sunt pure personalia, ut
primum, per originem traducantur. Cujus dictum est.
ratio est, quia homo generat sibi idem in Ad tertium dicendum, quod primum pec-
specie, non autem secundum individuum et ; catum corrumpit naturam humanam cor-
ideo ea quae directe pertinent ad individuum, ruptione ad naturam pertinente alia vero ;

sicut personales actus, et quae ad eos perti- peccata corrumpunt eam corruptione perti-
nent, non traducuntur a parentibus in filios nente ad solam personam.
non enim grammaticus traducit in filium CoNCLusio. — Quia solum primumprimi hominis
scientiam grammaticse, quam proprio studio peccatum ipsam hominis naturam vitiavit (unde et
acquisivit sed ea quse pertinent ad naturam
; peccatum naturae et originis vocatur) csetera vero
speciei, traducuntur a parentibus in filios, ejusdem, sicut et omnia aUorum hominum pec-
nisi sit defectus naturae, sicut oculatus gene- cata, solum personam vitiant, non naturam (unde

rat oculatum, nisi natura deficiat; et si et pure personalia vocantur) ; recte solum primum

natura sit fortis, etiam aliqua accidentia in- primi hominis peccatum in posteros traduci di-
citur.
dividualia propagantur in filios, pertinentia
ad dispositionem naturse, sicut velocitas
hujusmodi
ARTICULUS III.
corporis, bonitas ingenii, et alia
nuHo autem modo ea quse sunt pure perso- Utrum peccatum primi parentis transeat
nalia, ut dictum est. Sicut autem ad perso- per originem in omnes homines.
nam pertinet aliquid secundum seipsam, et
ahquid ex dono gratige, ita etiam ad natu- Ad tertium sic proceditur. 1. Videtur
ram potest aliquid pertinere secundum se- quod peccatum primi parentis non transeat
ipsam, scilicetquod causatur ex principiis per originem in omnes homines. Mors enim
ejus, et aliquid ex dono gratise. Et hocmodo est poena consequens originale peccatum.
justitia originalis, sicut in I dictum est, erat Sed non omnes qui procedunt seminaliter
quoddam donum gratiae toti humanse na- ex Adam, morientur illi enim qui vivi repe-
;

coUatum in primo parente,

turse divinitus rientur in adventu Domini, nunquam mo-
quod quidem primus homo amisit per pri- rientur, ut videtur per hoc quod dicitur I
mum peccatum. Unde sicut illa originalis Thessalon., iv, 14 : non ISos qui vivimus,
justitia traducta fuisset in posteros simul prxveniemus in adventu Domifii* eos qui *Inad-
cum natura, ita etiam inordinatio opposita. dormierunt. Ergo illi non contrahunt origi- ^^"^"JJf
Sed alia peccata actualia vel primi parentis nale peccatum. non prse-

non corrumpunt naturam quan- ^^"'^-

vel aliorum 2. quod ipse
Praeterea, nullus dat alteri
mus.
tum ad id quod naturae est, sed solum quan- non habet. Sed homo baptizatus non habet
tum ad id quod personae est, id est, secun- peccatum originale. Ergo non traducitur
dum pronitatem ad actum. Unde alia peccata ipsum in prolem.
non traducuntur. 3. Praeterea, donum Christi est majus
Ad primum ergo dicendum, quod pcena quam peccatum Adae, ut Apostolus dicit
spirituali, sicutAugustinus dicit in Epistola Rom., V, 15 *. Sed donum Christi non transit
CCL ad Auxilium, col. 1066, t. 2, nunquam in omnes homines. Ergo nec peccatum
puniuntur filii pro parentibus, nisi commu- Adae.
nicent in culpa vel per originem, vel per Sed contra quod Apostolus dicit Rom.,
est
imitationem; quia omnes animae imme- V, 12 : Mors in omnes* pertransiit, inqiio * In
. omnes
diate sunt Dei, ut dicitur Ezech., xviii. Sed omnes peccaverunt. fnon.
poena corporali interdum judicio divino vel Respondeo dicendum, quod secundum fi-
humano puniuntur filii pro parentibus, dem catholicam firmiter est tenendum, quod
inquantum filius est aliquid patris secun- omnes homines, praeter solum Christum ex
dum corpus. Adam derivati peccatum originale ex Adam

*Si enim unius delicto multi mortui sunt, multo Jesu Christi in plures abundavit.
magis gratia Dei et donum in gratia -unius hominii
II. 33
514 SUMMA THEULOGICA.
contrahunt alioquin non omnes indigerent
;
Christum ex Adam per originem procedentes,
'

originale peccatum ex Adam contraxisse, lii-miter

redemptione, quse est per Christum; quod
credendum est.
est erroneum.
Ratio autem sumi potest ex hoc quod su-
a DTTriTT ttq tv
ex peccato AKllLULUb IV.
pra dictum est, scilicet quod sic
primi parentis traducitur culpa originalis in Utrum si aliquis ex humana
carne forma-
posteros, sicut a voluntate animae per motio- retur miraculose, contraheret originale
nem membrorum traducitur peccatum ac- peccatum.
tuale ad membra corporis. Manifestum est

autem, quod peccatum actuale traduci potest Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur
ad omnia membra quse nata sunt moveri a quod si ex carne humana
aliquis formaretur
voluntate. Unde et culpa originaUs traduci- miraculose, contraheret originale peccatum.
tur ad omnes illos qui moventur ab Adam Dicit enim qusedam Glossa, Genes., iv, quod
motione generationis. <( in lumbis Adae fuit tota posteritas cor-
Ad primum ergo dicendum, quod proba- rupta quia non est separata prius in loco
,

bilius et convenientius tenetur quod omnes vitae, sed postea in loco exilii. » Sed si aU-
illi qui in adventu Domini reperientur, mo- quis homo sic formaretur, sicut dictum est,
rientur, et post modicum resurgent, ut in caro ejus separaretur in loco exilii. Ergo
tertio hbro plenius dicetur. contraheret originale peccatum.
Si tamen hoc verum sit, quod aUi dicunt, peccatum originale causatur
2. Praeterea,
quod iUi nunquam morientur, sicut Hiero- in nobis, inquantum anima inficitur ex
nymus diversorum opiniones in
narrat carne. Sed caro tota hominis est infecta.
Epistola XIX ad Minervium, de resurrec- Ergo ex quacumque parte carnis homo for-
tione carnis, col. 966, t. 1, dicendum est ad maretur, anima ejus inficeretur infectione
argumentum, quod iUi, etsi non moriantur, originaUs peccati.
est tamen in eis reatus mortis, sed pcena au- 3. Preeterea, peccatum originale a primo
fertur a Deo, qui etiam peccatorum actua- parente pervenit inquantum omnes in eo
Uum poenas condonare potest. peccante fuerunt. Sed iUi qui ex carne hu-
Ad secundum dicendum, quod peccatum mana formarentur, in Adam fuissent. Ergo
originale perbaptismum aufertur reatu, in- peccatum originale contraherent.
quantum anima recuperat gratiam quantum Sed contra est, quia non fuissent in Adam
ad mentem remanet tamen peccatum ori-
; secundum seminalem rationem » quod so-
<( ;

ginale actu quantum ad fomitem qui est
inordinatio partium inferiorum animse et
ipsius corporis, secundum quod homo gene-
rat, et non secundum mentem;
baptizati traducunt peccatum originale. Non
enim parentes generant inquantum sunt
renovati per baptismum, sed inquantum
retinent adhuc aUquid de vetustate primi
peccati.
Ad tertium dicendum, quod, sicut pecca-
tum Adse traducitur in omnes qui ab Adam
corporaUter generantur, ita gratia CUristi
traducitur in omnes qui ab eo spirituaUter
generantur per fidem ot baptismum ct non
solum ad removcndam culpam primi paron-
tis, sed etiam ad removendum
tuaUa, et ad introducendum in gloriam.
CoNCLusio. —
Onmcs homines praeler solum
, lum causat traductionem peccati originaUs,
ut Augustinus dicit, X Super Gen. ad litt.,
cap. xvni, xix et xx, col. 421, t. 3.
et ideo Respondeodicendum, quod, sicutjam dic-
tum est,peccatum originale a primo parente
traducitur in posteros, inquantum moventur
ab ipso per generationem, sicut membra
moventur ab anima ad peccatura actuale.
Non autem est motio ad generationem uisi
per virtutem activam in generatione. Unde
UU soU peccatum originale contrahunt, qui
ab Adam descendunt per virtutem activara
in gonerationc originaUter ab Adam deriva-
; tam, quod ost secunduin « scminalein ratio-
nem » ab eo desccndere; iiam ratio semina-
peccata ac- Us iiihil aUud est qiiam vis activa iii gcuera-
tione. Si autem aliquis formaretur virtute
divina ex carne humana (a), maniicstum est

< Saltem quoad debitum ;

quidam enim etiam a logicis, tract. xt, affirmal, et ex cofEtaneis monu-
debito poccali originalis V. Mariam fuisse pra3-
13. mentis utcumque probat, ot probalum pariler a
servatam olim contendcbant. famoso Georgio Colvencrio refert, addens quod
(a) Hoc apudBolgiumevenisseannoDominil330, puer baplizatus est, ut gratise parliceps esset, etsi
Ludovicus Bertraudus Loth in Resolulionibus Iheo- peccatum origiuale nou contraxisset. Ipse P. Heano
 QU^ST. LXXXl, ART. IV ET V. 515

quod vis activa iion derivaretur ab Adam. rentur ; mater enim dat materiam in gene-
Unde non contraheret peccatum originale ;
ratione, ut dicit Philosophus in II De gene-
manus pertineret ad pecca-
sicut nec actus tione animalium, cap. i, parum a princ, et
tum humanum, si manus non moveretur a cap. IV. Mors autem et omnis passibilitas
voluntate hominis, sed ab aliquo extrinseco provenit ex necessitate materise. Sed passi-
movente. bilitas et necessitas moriendi sunt pcena pec-
Ad primum ergo dicendum, quod Adam cati originalis ergo si Eva peccasset, Adam
;

non fuit in loco exiUi nisi post peccatum. non peccante, fiUi contraherent originale
Unde non propter locum exilii, sed propter peccatum.
peccatum traducitur originalis culpa ad 3. Praeterea, Damascenus dicit in lib. III
eos^, ad quos activa ejus generatio venit. Orthod. fid., cap. ii, col. 986, t. quod
4,
Ad secundum dicendum, quod caro non « Spiritus sanctus praevenit * in Virginem »
inficit animam, nisi inquantum est princi- de qua Christus erat absque peccato origi-
pium activum in generatione, ut dictum nali nasciturus, purgans eam. Sed illa pur-
est. gatio non fuisset necessaria, si infectio ori-
Ad
tertium dicendum, quod ille qui for- ginalis peccati non contraheretur ex matre.
maretur ex carne humana, fuisset in Adam Ergo infectio originalis peccati ex matre
secundum u corpulentam substantiam, » sed trahitur et sic, Eva peccante, ejus filii pec-
;

non secundum « seminalem rationem, » ut catum originale contraherent, etiamsi Adam

dictum est, et ideo non contraheret origi- non peccasset.
nale peccatum. Sed contra est quod Apostolus dicit Rom.,
— V, 12 Per unum hominem peccatum in
:
CoNCLUsio. Cum originale peccatum deri-
vetur in posteros, per motum generationis ab
hunc mundum intravit. Magis autem fuisset
ipso primo parente, fieri non potest, ut si quis dicendum quod per duos intrasset, cum
miraculose ex humana carne formaretur, pecca- ambo peccaverint, vel potius per mulierem,
tum oiiginale contraheret. quee primo peccavit, femina peccatum si

originale in prolem transmitteret. Non ergo

peccatum originale derivatur in filios a ma-
ARTICULUS V.
tre, sed a patre.
UtrumsiAdam nonpeccasset, Evapeccante, Respondeo dicendum, quod hujus dubita-
filii originale peccatum contraherent. ex praemissis patet. Dictum est
tionis solutio
enim supra, quod peccatum originale a
Ad quintum sic proceditur. 1. Videtur primo parente traducitur, inquantum ipse
quod si Adam non peccasset, Eva peccante, movet ad generationem natorum. Unde dic-
filii originale peccatum contraherent. Pecca- tum est, quod si materialiter tantum aliquis
tum enim originale a parentibus contrahi- ex carne humana generaretur, originale pec-
mus, inquantum in eis fuimus, secundum catum non contraheret. Manifestum est au-
illud Apostoli Rom., v, t2 In quo omnes : tem secundum doctrinam philosophorum,
peccaverunt. Sed sicut homo prseexistit in quod principium activum in generatione est
patre suo, ita in matre. Ergo ex peccato ma- a patre, materiam autem mater ministrat.
ttis homo peccatum originale contraheret, Unde peccatum non contrahitur a
originale
sicut et ex peccato patris. matre, sed a patre. Et secundum hoc, si,
2. Praeterea, si Eva peccasset, Adam non Adam non peccante, Eva peccasset, filii ori-
peccante, filii passibiles et mortales nasce- ginale peccatum non contraherent e con- ;

de illa puerum formatum

fabula late disserit. Dicit
fuisse in foemorem viri, prope Dixmudam in Flan-
dria, ut ex incolarum traditione, sepulcro patris,
et registro parocbiae constat, et addit debuit bap-
tizari ut fieret capax aliorum sacramentorum, et
gratiam justificantem ac babitus supernaturales re-
in mulierem transfunderet, sicut de Merlino narra-
tur in bistoriis, ut dicit Guillermus, vel sicut ali-
qui futurum esse de anticbristo prsedicant, puer
: nibilominus peccatum originale contraheret, quia
de semine bumano conceptus.
^ Omnes codd. babent « ad eos, » non vero « ad
:

ciperet. Si talis, inquit, mortuus fuisset ante bap- omnes, ut

» edit. babent; et boc notatu dignum ju-
tismum, non tamen defuisset ei locus Deus enim ; dico, quia facilius per « eos » quam per « omnes »
de loco proportionalo sapientissime providisset. — ex textu D. Tbomae, aperitur via ad excipiendam
Voluit, ul arbitror, P. Henno discipulos erudire B. M. Virginem.
ridendo sed melius bic tacuisset.
; * « Supervenil » ex vers. Mich. Lequieni.

Posito casu quod daemon susceptum semen viri

 ; ;

fil6 SUMMA THEOLOGICA.

verso autem esset, si Adam peccasset, et
Eva non peccasset {a).

Ad primum ergo dicendum, quod in patre QU.ESTIO LXXXII.

praeexistit filius sicut in principio activo, DE ORIGINALI PECCATO QUANTUM AD SUAM ESSENTIAM.
sed in matre sicut in principio materiali et (Et quatuor quseruntur.)
passivo. Unde non est similis ratio.
Ad secundum dicendum, quod quibusdam Deinde considerandum est de peccato ori-
videtur quod, Eva peccante, si Adam non ginaliquantum ad suam essentiam, et circa
peccasset, filii essent immunes a culpa pa- ;
hoc quaeruntur quatuor 1" utrum originale :

terentur tamen necessitatem moriendi, et peccatum sit habitus; 2° utrum sit unum
alias passibilitates provenientes ex necessi- tantum in uno homine; 3° utrum sit concu-
tate materise, quam mater ministrat, non piscentia ; 4° utrum sequaUter sit in omni-
sub ratione pcense, sed sicut quosdam natu- bus.
rales defectus. Sed hoc non videtur conve-
niens. Immortalitas enim et impassibilitas ARTICULUS PRIMUS.
primi status non erat ex conditione materiae, Utrum originale peccatum sit habitus.
ut in primo dictum est, sed ex originali jus-
titia, per quam corpus subdebatur animse, Ad primum sic proceditur. 1. Videtur
quamdiuanima esset subjecta Deo. Defectus quod originale peccatum non sit habitus.
autem originalis justitise est peccatum origi- Originale enim peccatum est carentia origi-
nale. Si igitur, Adam non peccante, pecca- nalis justitiae, ut Anselmus dicit in libro De
tum originale non transfunderetur in pos- conceptu virginali, cap. n, ni, xxvi, col. 434,
teros propter peccatum Evae, manifestum t. 1, et sic originale peccatum est qusedam
est quod in fdiis non esset defectus origina- privatio. Sed privatio opponitur habitui.
lis justitiae ; unde non esset in [eis passibili- Ergo originale peccatum non est habitus.
tas vel necessitas moriendi. 2. Praeterea, actuale peccatum habet plus

Ad
tertium dicendum, quod illa purgatio de ratione culpae quam originale, inquanlum
praeveniens in beata Yirgine, non require- habet plus de ratione voluntarii. Sed habitus
batur ad auferendam transfusionem origina- actualis peccati non habet rationem culpae
lis peccati sed quia oportebat ut Mater Dei
; alioquin sequeretur quod homo dormiens
maxima puritate niteret, non enim estali- culpabiliter peccaret. Ergo nullus habitus
quid digne receptaculum Dei nisi sit mun- originalis habet rationem culpae.
dum, secundum illud psal. xcu, 5 : Domum 3. semper prae-
Praeterea, in malis actus
* Decet tuam, Domine, decet sanctitudo *. cedit habitum; nullus enim habitus malus
sancti- est infusus, sed acquisitus. Sed originale
tudo, CoNCLUSio. — Quoniam peccatum originale a
peccatum non praecedit aliquis actus. Ergo
Domine. patre, qui activum in generationem principium
originale peccatum non est habitus.
est, non a matre quee materiam tantummodo, se-
cundum philosophos, ministi'at, contrahitur, ideo Sed contra est quod Augustinus dicit in '

lib. De baptismoparv., seu Depeccat. mer.

si Eva peccante Adam non peccasset, non fuissct
originale peccatum traductum in posteros e con- :
etremis., lib. I, cap. xxxix, col. 150, t. 10,
verso autem essct si Adam et non Eva peccasset. quod secundum peccatum originale parvuli

< Implicile tanlum. Adamo non habuisset, nisi ipsi Deus damnationem
Plures sunt opiniones
(a) : et mortem remisisset vel Deus aliam Adse dedis-
;

I. Anselmi, Magistri, S. Thomse, etc., dicenlium set uxorem propter multiplicationem generis hu-
quod, Eva sola peccanle, pueri ex Adamo et Eva mani in paradiso Eva aulem ejecta fuisset.
;

non contraxissent. Scinduntur ta-

geniti originale Sed quid si, Adamo non peccante, Cain filius

men theologi hanc opinionem profitendo quidam : ejus peccasset?

enim tenenl quod isti pueri ex parte mulieris ali- Filii Cain originale peccatum contraxissent.
quam corruptionem poenalitatisconlraxissent; qui- (Scotus.)
dam vcro quod nullam, el hiEc ullima sententia Non conlraxissent, quia Cain non fuit constitutus
communior est caput morale generis humani quoad transfusionem
II. Aliorum dicentium quod impossibilo est ex justiliffi aut peccati ita Medina, Bellarminus, Va-
:

tali matre peccato infecta gcnitos peccatum non lenlia, Becanus, Tannerus, Sylvius, Salmanticen-
contrahere, et in justitia originali nasci, cum et ses, Gonet, Serra, Thomistae communiter, Henno,
pati miserias et mori tales debcant. Scotista, et alii opinionem D. Thomaj discutiemus
:

III. S. Bonaventurse et Guillermi Scotistae dicen- in quaestione v Be malo, art. 4, ad 8.

tium quod Eva sola peccatrix rem ex tunc cum
 ;

QUtEST. LXXXIl, ART. I. »17

sunt concupiscibiles, etsi non sint actu con- peccatum est inordinatio quaedam actus;
cupiscentes. Sed habilitas dicitur secundum originale vero, cum sit peccatum naturae,
aliquem habitum. Ergo peccatum originale est quaedam inordinata dispositio ipsius
est habitus. naturae, quse habet rationem culpae, inquan-
Respondeo dicendum, quod, sicut supra tum derivatur ex primo parente, ut dictum
dictum est, duplex est habitus unus qui- : est. Hujusmodi autem naturae dispositio
dem quo inclinatur potentia ad agondum, inordinata habet rationem
habitus; sed
sicut scientiae et virtutes dicuntur habitus inordinata dispositio actus non habet ratio-
et hoc modo peccatum originale non est nem habitus et propter hoc peccatum ori-
;

habitus. Alio modo dicitur habitus dispositio ginale potest esse habitus, non autem pecca-
alicujus naturae ex multis compositae secun- tum actuale.
dum quod bene se habet vel male ad aliquid Ad tertium dicendum, quod objectio illa
et prgecipue cum talis dispositio fuerit quasi procedit de habitu quo potentia inclina-
in naturam versa, ut patet de segritudine et tur in actum. Talis autem habitus non est
sanitate; et hoc modo peccatum originale peccatum originale quamvis etiam ex pec-;

est habitus. Est enim qusedam inordinata cato originali sequatur aliqua inclinatio in
dispositio proveniens ex dissolutione illius actum inordinatum, non directe, sed indi-
harmoniae in qua consistebat ratio originalis recte, scilicet per remotionem prohibentis,
justitiae sicut etiam aegritudo corporalis est
; id est, originalis justitiae, quae prohibebat
quaedam inordinata dispositio corporis, se- inordinatos motus sicut etiam ex aegritu-
:

cundum quam solvitur aequalitas, in qua dine corporali indirecte sequitur inclinatio
consistit ratio sanitatis. Unde peccatum ori- ad motus corporales inordinatos. Nec debet
ginale languor naturae dicitur («). dici quod peccatum originale sit habitus

Ad primum ergo dicendum, quod, sicut infusus aut acquisitus per actum, nisi primi
segritudo corporalis habet aliquid de priva- parentis non autem hujus personae, sed per
tione inquantum tollitur aequalitas sanitatis, vitiatam originem innatus.
et aliquid habet positive, scilicet ipsos hu- CoNCLusio. — Originale peccatum est liabitus,
mores inordinate dispositos ita etiam, non quidem sicut scientia, sed sicut queedam
peccatum originale habet privationem ori- inordinata naturee dispositio et languor conse-
ginalis justitiae et cum hoc inordinatam
, quens originalis justitiae privationem.
dispositionem partium animae. Unde non est
privatio pura, sed est quidam habitus cor-
ruptus.
Ad secundum dicendum, quod actuale

(o) Gregorius Ariminensis, Richardus, Henricus, ultimum finem in bonum commutabile, peccatum
Gabriel et Guillermus Parisiensis, quorum senten- originale considit. Sed unde hic habitus esset?
tia inolevit, peccatum originale volunt esse animee non a Deo, qui non potest auctor esse peccati;
qualitatem morbidam ex morbida alia qualitate nec a semine morbida qualitate quse animam
subjectata in carne derivatam. —
Lutherani, Cal- inficere non posset, infecto; nec a peccato Ad«,
,

vinistse et alii volunt peccatum originale esse for- tum quia nunc non existit, tum quia unicus actus
maliter concupiscentiam habitualem hsec positio est quod habitum generare non potest,
:
istud pec-
est hseretica. — Mathias Illyricus, lutheranus, do- catum non enim ex uno actu generatur habitus.
;

cet peccatum originale esse substantiam animse
rationalis ex peccato Adse corruptam. Sic Mani-
chsei peccatum esse quamdam substantiam somnia-
bant. Sed Deus, creator animse, tunc esset auctor
peccati. — Pighius et Catharinus peccatum origi-
nale esse Adae actuale peccatum finxerunt, et ex
hoc asseruerunt unum numero peccatum originale
— Cajetanus, Sotus, Zumel, Cavellus, Herincx,
Martinon, Frassen, Henno, etc, tenent peccatum
originale esse formaliter ipsum Adge
peccatum,
prout moraliter nostrum in nobis moraliter perse-
verat, donec remittatur in Adamo quidem est ;
ori-
gine et physice unicum numero, adeoque ut sic
commune omnibus Adami posteris moraliter ta- ;

esse in omnibus, non eis intrinsece inhaerens, sed men est multiplex, et toties multiplicatum quot
extrinsece tantum faciens eos peccatores. Sed con- sunt Adse posteri. Sed quseritur ulterius ratio for-
cilium tridentinum peccatum originale definivit malis hujus peccati inquantum multiplicatum
,

omnibus inesse et unicuique proprium, sess. v,

, cum Adse posteris, unicuique proprium fit. — Unde
can. 3. — Roffensis, Altissiodorensis et Durandus melius cum Thomistis est dicendum, quod pecca-
peccatum originale in reatu poense consistere vo- tum originale formaliter in privatione justitiae ori-
luerunt. Sed reatus poense culpam supponit. Juxta ginalis consistit, quidquid contrarium Scotistse qui-
Martinez, Nunno, Herrera et quosdam alios Tho- dam, nonnullique alii theologi congerant.
mistas, in habitu hominem inclinante- tanquam in
MS SUMMA THKOLOGICA.
causis procedunt, puta ex superabundantia
calidi vel frigidi, vel ex tesione puknonis
ARTICULUS II.
vel hepatisuna autem aegritudo secundum
;

Utrum in uno homine sint multa originalia speciem in uno homine non est nisi una
peccata. numero. Causa autem hujus corruptae dis-
positionis, quae dicitur originale peccatum,
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur est una tantum, scilicet privatio originaUs
quod in uno homine sint multa originalia per quam sublata est subjectio hu-
justitiae,

peccata. Dicitur enim in psal. l, 7 Ecce : manae mentis ad Deum. Et ideo peccatum
enim in iniquitatibus conceptus sum, et in originale est unum specie, et in uno homine
peccatis concepit me mater mea. Sed pecca- non potest esse nisi unum numero.
tum in quo homo concipitur est originale. In diversis autem hominibus est unum
Ergo plura peccata originalia sunt in uno specie et proportione, diversum autem nu-
homine. mero.
2. Praeterea, idem habitus non
unus et Ad primum ergo dicendum, quod plura-
inclinat ad contraria habitus enim inclinat
; liter dicitur in peccatis, secundum illum

per modum naturap,, quae tendit in unum. morem divinae Scripturae, quo frequenter
Sed peccatum originale etiam in uno ho- ponitur pluralis numerus pro singulari,
mine inclinat ad diversa peccata etiam con- '
sicut Matth., n, 20 Defuncti sunt qui qux-
:

traria. Ergo peccatum originale non est rebant animam pueri; vel quia in peccato
unus habitus, sed plures. originali virtuaUter praeexistunt omnia pec-
3. Praeterea, peccatum originale inficit cata actualia sicut in quodam principio,
omnes animae partes. Sed diversse partes unde est multiplex quia
virtute; vel m
animae sunt diversa subjecta peccati, ut ex peccato primi parentis, quod per originem
praemissis patet. Cum igitur unum peccatum traducitur, fuerunt plures deformitates, sci-
non possit esse in diversis subjectis, videtur gulae, et aUa
licet superbiae, inobedientiae,
quod peccatum originale non sit unum, sed hujusmodi; vel quia multae partes animae.
multa. inficiuntur per peccatum originale {a).
Sed contra est quod dicitur Joan., i, 29 : Ad secundum dicendum, quod unus habi-
Ecce agnus Dei, ecce qui tollit peccatum tus non potest inclinare per se et directe, id
mundi : quod singulariter dicitur, quia est,per propriam formam, ad contraria;
peccatum mundi, quod est peccatum origi- sed indirecte et per accidens, scilicet pev
nale estunum, ut Glossaordin., ibid., expo- remotionem proliibentis, nihil prohibet* :

nit, col. 360, t. 2. sicut soluta harmonia corporis mixti, ele-

Respondeo dicendum, quod in uno ho- menta tendunt in loca contraria et similiter, ;

mine est unum peccatum originale. Cujus soluta harmonia originalis justitiae, diversae
ratio dupliciter accipi potest. Uno modo ex animae potentiae in diversa feruntur.
parte causse peccati originalis. Dictum est Ad tertium dicendum, quod peccatum
enim supra, quod solum primum peccatum originale inficit diversas partes animae, se-
primi parentis in posteros traducitur. Unde cundum quod sunt partes unius totius;
peccatum originale in uno homine est unum sicut et justitia originalis continebat omnes
numero, et4n omnibus hominibus ostunum animae partes in unum et ideo est unum ;

proportione, in respectu scilicet ad primum tantum peccatum originale, sicut etiam est
principium. una febris in uno homine, quamvis diversae
Alio modo potest accipi ratio ejus ex ipsa partes corporis graventur.
essentia originalis peccati : in omni cnim —
CoNCLUsio. Est unum secundum speciem et
inordinata dispositione unitas speciei consi- proportioncm in omnibus honiinibus originale
deratur ex parte causae unitas autem secun-
;
pcccatum diversum autcni numcro in divcrsis
:

dum numerum ex partc subjecti sicut , liominibus; iu uno autem homine non est nisi
patet in Kgritudino corporali sunt enim ; unura numero.
diversae aegritudincs spccie, quse ox diversis

' « Etiam » in edit, dcest. — • « Nihil prohibel » loquitur in persona gonens humaui, et ita cum
in edit. deest. quilibet parvnlua nascilurcum proprio originali,
(o) Adde vel quMper peccata originalia intelJigit
: erunt plura non iu uno, sed in mulLia. Heec Pel-
Psalniista pcenas et sequelas illius peccati, vel quia bartus.
 ;

QUMST. LXXXII, ART. III. M9

aliis animse viribus. Sic ergo privatio origi-
nalis justitiae, per quam voluntas subdebatur
ARTICULUS III.
Deo, est formale in peccato originali omnis ;

Vtrum originale peccatum sit concupis- autem aUa inordinatio virium animae se
centia. habet in peccato originaU sicut quiddam
materiale. Inordinatio autem aUarum virium
Ad tertium sic proceditur. 1. Videtur animse prsecipue in hoc attenditur quod inor-
quod peccatum originale non sitconcupis- dinate convertuntur ad bonum commuta-
tia. Omne enim peccatum est contra natu- bile; quse quidem inordinatio communi
ram, ut dicit Damascenus in H lib. Orthod. nomine potest dici « concupiscentia. Et ita ))

875, et ca^p. xxx, col. 975,

fid., cap. IV, col.
t. Sed concupiscentia est secundum
\.
naturam ORt enim proprius actus virtutis
; originaUs justitiae
concupiscibilis, quae est potentia naturalis.
Ergo concupiscentia non est
nale.
per peccatum originale sunt
2. Prseterea,
in nobis passiones peccatorum, ut patet per
Apostolum, Rom., vn, 5. Sed multee aliae
sunt passiones prseter concupiscentiam, ut
peccatum originale materiaUter quidem est
concupiscentia, formaUter vero est defectus
(«).
Ad primum ergo dicendum, quod quia in
peccatum origi- homine concupiscibiUs naturaUter regitur
ratione, intantum concupiscere est homini
naturale, inquantum est secundum rationis
ordinem. Concupiscentia autem quae trans-
cendit limites rationis, inest homini contra
naturam et talis est concupiscentia origina-
,

supra habitum est. Ergo peccatum originale lis peccati.

non magis est concupiscentia quam aliqua Ad secundum dicendum, quod, sicut su-
alia passio. pra dictum est, passiones irascibiUs ad
per peccatum originale deor-
3. Praeterea, passiones concupiscibilis reducuntur sicut
dinantur omnes animae partes, ut dictum ad principaliores ; inter quas concupiscentia
est. Sed intellectus est suprema* inter ani- vehementius movet, et magis sentitur, ut
mae partes, ut patet per Philosophum, in X supra habitum est; et ideo concupiscentiae
Ethic, cap. vn. Ergo peccatum originale attribuitur tanquam principaUori, et in qua
magis est ignorantia quam concupiscentia. quodammodo omnes aUae passiones inclu-
Sed contra est quod Augustinus dicit in duntur.
hb. I Retract., cap. xv, col. 608, t. 1 Con- : Adtertium dicendum, quod, sicutinbonis
cupiscentia est reatus originalis peccati. inteUectus et ratio principalitatem habent,
Respondeo dicendum, quod unumquodque ita e converso in maUs inferior pars animae
habet speciem a sua forma. Dictum est au- principaUor invenitur, quse obnubilat et
tem supra, quod species peccati originalis trahit rationem, ut supra dictum est. Et
sumitur ex sua causa. Unde oportet quod propter hoc peccatum originale magis dici-
id quod est formale in originah peccato, tur esse quam ignorantia
concupiscentia
accipiatur ex parte causae peccati originalis. licet etiam ignorantia inter defectus mate-
Oppositorum autem oppositae sunt causse. riales peccati originalis contineatur.
Est igitur attendenda causa originaUs peccati
ex causa originaUs justitiae, quae ei opponi-
CoNCLTjsio. — Cum originale peccatum justitiae
originali opponatur, nihil aliud formaliter est
tur.
quam justitiee originalis, per quam Deo voluntas
Tota autem ordinatio originalis justitiae subdebatur, privatio materialiter vero, aliarum
:

ex hoc est quod voluntas hominis erat Deo animse virium ad bonum commutabile inordinata
subjecta. Quae quidem subjectio primo et conversio, quae communi nomine concupiscentia
principaliter erat per voluntatem, cujus est dici potest.
movere omnes alias partes in fmem, ut supra
dictum est. Unde ex aversione voluntatis a
Deo consecuta est inordinatio in omnibus

^ Al. : « supremus. » nalis formale, preesupponitur. Concupiscentia ergo

(a) Communius Thomistse contra Salmanticenses materiale esset peccati originalis improprie et late,
et Gonet docent per ly « materiale » non esse inteUi- quatenus compari solet vel effectus omnis ad suam
gendum in hoc loco materiale proprie dictum, quod causam vel efifectus secundarius ad primarium,
,

prsesupponitur formali; non enim concupiscentia tanquam materiale ad formale.

privationi justitise originalis, quse est .peccati origi-
 ;

»20 SUMMA THEOLOGICA.

prium motum, et tanto vehementius, quanto
ARTICULUS IV.
fuerit fortior. Contingit autem vires aliquas
animse esse fortiores in uno quam in alio,
Utrum peccatum originale sit sequaliter in propter diversas corporis complexiones.
omnibus. Quod ergo unus homo pronior ad concu-
sit

piscendum quam alter, non est ex ratione

Ad quartum sic proceditur. \ . Videtur peccati originalis, cum in omnibus aequali-
quod peccatum originale non sit sequaliter ter solvatur vinculum originalis justitise, et
in omnibus. Est enim peccatum originale aequaliter in omnibus partes inferiores anl-
concupiscentia inordinata, ut dictum est. mse sibi relinquantur sed accidit hoc ex
;

Sed non omnes aequaliter sunt proni ad diversa dispositione potentiarum, sicut dic-
concupiscendum. Ergo peccatum originale tum est.
non est aequaliter in omnibus. Ad secundum dicendum, quod aegritudo
2. Praeterea, peccatum originale est quae- corporalis non habet in omnibus aequalem
dam inordinata dispositio animae, sicut aegri- causam, etiamsi sit ejusdem speciei puta ;

tudo qusedam inordinata dispositio cor-

est si sit febris ex cholera putrefacta, potest

poris. Sed aegritudo recipit magis et minus. esse major vel minor putrefactio, et propin-
Ergo peccatum originale recipit magis et quior vel remotior a principio vitae. Sed
minus. causa originalis peccati in omnibus est
3. Prseterea, Augustinus dicit in I De sequalis. Unde non est simile.
nupt. et concupiscent., cap. xxni et xxiv, Ad tertium dicendum, quod libido quse
col. 428, t. 10, quod Ubido transmittit ori- transmittit peccatum originale in prolem,
ginale peccatum in prolem. Sed contingit nonestlibido actualis; quia dato quod vir-
esse majorem hbidinem unius in actu gene- tute divina concederetur alicui quod nullam
rationis, quam alterius. Ergo peccatum ori- inordinatam libidinem in actu generationis
ginale potest esse majus in uno quam in sentiret,adhuc transmitteret in prolem ori-
aho. ginale peccatum. Sed Hbido illa est intelli-
Sed contra est quia peccatum originale genda habitualiter, secundum quod appeti-
est peccatum naturae, ut dictum est. Sed tus sensitivus non continetur sub ratione,
natura sequaliter est in omnibus. Ergo et soluto vinculo originalis justitise; et talis
peccatum originale. libido in omnibus est sequalis.
Respondeo dicendum, quod in originali conclusio. - Originale peccatum cum sit pri-
peccato sunt duo quorum unum est defec-
:
^atio originaUs justitiaj, in omniLus oppositum
tus originalis justitiae ;
aliud autem est re- habitum penitus toUens, non magis in uno quam
latio hujus defectus ad peccatum primi in alio esse potest.
parentis, a quo per vitiatam originem dedu-

Quantum autem ad primum, peccatum QU^STIO LXXXIII.

originalenon recipit magis et minus, quia dE SUBJECTO ORIGINALIS PECCATI.
totum donum originalis justitise est subla- (Et quatuor quseruntur.)
tum : privationes autem totaliter aliquid
privantes, ut mors et tenebrse, non rccipiunt Deinde considerandum est de subjecto
magis minus, sicut supra dictum -est.
et originalis peccati, et circa hoc quaeruntur
Similiter etiam nec. quantum ad sccundum ;
quatuor : 1° utrum subjectum originalis
sequaliter enim omnes relationem habent ad peccati per prius sit caro vel anima 2" si ;

primum principium vitiatae originis, ex quo anima, utrum per essentiam aut per poten-
peccatum originale recipit rationem culpae tias suas ;
3° utrum voluntas per prius sit

relationes enim non recipiunt magis et mi- subjectum peccati originalis, quam alise
nus. Unde manifestum est quod peccatum potentise animae 4° utrum aliquae potentiae
;

originale non potest esse magis in uno animae sint specialiter infectae, scilicet geno-
quam in alio. rativa, vis concupiscibilis, et sensus tactus.
Ad primum ergo dicendum, quod, soluto
vinculo originalis justitiae, sub quo quodam
ordine omnes vires animae continebantur,
unaquaeque vis animae tendit in suum pro-

ARTICULUS PRIMUS.
Utrum originalepeccatum sit magis
carne quam in anima.
Ad primum sic proceditur.
quod magis sit in carne
peccatum originale
quam in anima. Repugnantia enim carnis
ad mentem ex corruptione originalis peccati
procedit.Sed radix hujus repugnantiae in
carne consistit; dicit enim Apostolus ad
Rom., vn, 23 Video aliam legem in mem-
: in subjecto peccatum originale nuUo modo
bris meis repiignantem legi mentis meae.
Ergo originale peccatum in carne principa-
liter consistit,
2. Prseterea, unumquodque
causa quam in effectu, sicut calor
in igne calefaciente quam in aqua
Sed anima inficitur infectione
peccati per semen carnale. Ergo peccatum
originale magis est in carne quam in anima.
3. Prseterea, peccatum originale ex primo
parente contrahimus, prout in eo fuimus
secundum « rationem seminalem. » Sic
autem non fuit ibi anima, sed sola caro.
Ergo originale peccatum non est in carne.
4. Prseterea, anima rationalis creata a Deo
corpori infunditur. Si
peccatum originale inficeretur, consequens
esset quod ex sua creatione vel infusione
inquinaretur et sic Deus esset causa pec-
; derivatur ad vim nutritivam, et ad interiora
cati, qui est auctor creationis et infusionis.
5. Praeterea, nullus sapiens liquorem pre-
tiosum vasi infunderet, ex quo sciret ipsum
' tur cum anima possit esse subjectum culpse,
liquorem infici. Sed anima rationalis est
pretiosior omni liquore. Si ergo anima ex
corporis unione infici posset infectione ori-
ginalis culpse, Deus, qui ipsa sapientia est,
nunquam animam tali corpori infunderet.
Infundit autem. Non ergo inquinatur ex
carne. Sic igitur peccatum originale
in anima, sed in carne.
Sed contra est, quod idem
virtutis et vitii, sive peccati,
tur virtuti. Sed caro non potest esse subjec-
tum virtutis. Dicit enim Apostolus ad Rom.,
vn, 18 Scio quod non habitat in me, hoc
:
est, in carne mea, bonum. Ergo caro non
potest esse subjectum originaUs peccati, sed
solum anima.
* Edit, : « vasi infecto. » — »
(a)Magister et sui sequaces dicunt quod est in
carne qusedam qualitas morbida, vel infectio in ea
causata quse animam inficit, dum sibi infunditur,
;
OUiEST. LXXXIII, ART. I. m
Respondeo dicendum, quod aliquid potest
esse in aliquo dupliciter : uno modo sicut in
causa vel principali vel instrumentali alio ;
in modo sicut in subjecto. Peccatum ergo ori-
ginale omnium hominum fuit quidem in
ipso Adam sicut in prima causa principali,
1. Videtur secundum illud Apostoli Rom,, v, 12 In quo :
omnes peccaverunt. In semine autem cor-
porali estpeccatum originale sicut in causa
instrumentali, eo quod per virtutem activam
seminis traducitur peccatum originale in
prolem simul cum naturahumana. Sed sicut
potest esse in carne, sed solum in anima,
Cujus ratio est, quia, sicut supra dictum est,
hoc modo ex voluntate prirai parentis pec-
potius est in catum originale traducitur in posteros per
magis est quamdam generativam motionem, sicut a
calefacta. voluntate alicujus hominis derivatur pecca-
originalis tum actuale ad alias partes ejus, In qua qui-
dem derivatione hoc^ potest attendi, quod
quidquid provenit ex motione voluntatis
peccati ad quamcumque partem hominis
quae quocumque modo potest esse particeps
peccati vel per modum subjecti, vel per
modum instrumenti, habet rationem culpae
sicut ex voluntate gula? provenit concupis-
centia cibi ad concupiscibilem, et sumptio
igitur anima per cibi ad manus et os, quse inquantum mo-
ventur a voluntate ad peccandum, sunt
instrumenta peccati. Quod vero ulterius
membra, quse non sunt nata moveri a vo-
luntate, non habet rationem culpse, Sic igi-
caro autem de se non habeat quod sit
subjectum culpse, quidquid pervenit de cor-
ruptione primi peccati ad animam, habet
rationem culpse; quod autem pervenit ad
carnem non habet rationem culpse sed
, ,
poense. Sic igitur anima est subjectum pec-
non est cati originaUs, non autem caro («).
Ad primum ergo dicendum, quod, sicut
est subjectum Augustinus dicit in Ub. I Retract., c. xxvi,
quod contraria- col. 627, 1, Apostolus loquitur ibi de
t.
homine jam redempto, qui liberatus est a
culpa, sed subjacet poense, ratione cujus
peccatum dicitur habitare in carne. Unde
ex hoc non sequitur quod caro sit subjectum
culpae, sed solum poense.
Ad secundum dicendum, quod peccatum
« Hoc » in edit. deest. et sic in anima culpam originalem causat, Sed in
hoc, dicit unus e Scolistarum schola, Magister non
tenetur a nostris doctoribus, Quidam Scotistse ta-
men Magistrum interpretantur.
 :

S22 SUMMA THEOLOGICA.

originale causatur ex semine sicut ex causa in essentia animse quam in potentiis. Anima
instrumentali ; non autem oportet quod ali- enim nata subjectum peccati quan-
est esse
quid sit principalius in causa instrumentali tum ad quod potest a voluntate moveri.
id
quam in effectu, sed solum in causa princi- Sed anima non movetur a voluntate secun-
pali. Et hoc modo peccatum originale potiori dum suam essentiam, sed solum secundum
modo fuit in Adam, in quo fuit secundum potentias. Ergo peccatum originale non est
rationem actualis peccati. in anima secundum suam essentiam, sed
Ad tertium dicendum, quod anima hujus solum secundum potentias.
hominis non fuit secundum seminalem (( 2. Prseterea, peccatum originale opponitur
rationem » in Adam peccante sicut in prin- originali justitise. Sed originalis justitia erat
cipio effectivo, sed sicut in principio dispo- in ahqua potentia animse, quse est subjec-
sitivo ; eo quod semen corporale, quod ex tum virtutis. Ergo ct peccatum originale
Adam sua virtute non efficit
traducitur, est magis in potentia animse quam in ejus
animam rationalem, sed ad eam disponit. essentia.
Ad quartum dicendum, quod infectio ori- 3. Praeterea, peccatum ori-
sicut a carne
ginalis peccati nullo modo causatur a Deo, ginale derivatur ad animam, ita ab essentia
sed ex solo peccato primi parentis per car- animse derivatur ad potentias. Sed peccatum
nalem generationem. Et ideo cum creatio originale magis est in anima quam in carne.
importet respectum animae ad sokim Deum, Ergo etiam magis est in potentiis animse
non potest dici quod anima ex sua creatione quam in essentia.
inquinetur. Sed infusio importat respectum 4. Prseterea, peccatum originale dicitur
et ad Deum infundentem, et ad carnem, cui esse concupiscentia, ut dictum est. Sed con-
infundituranima. Et ideo, habito respectu ad cupiscentia est in potentiis animse. Ergo et
Deum infundentem, non potest dici quod peccatum originale.
anima per infusionem maculetur, sed so- Sed contra est quod peccatum originale
lum habito respectu ad corpus, cui infundi- dicitur esse peccatum naturale, ut supra dic-
tur. tum est. Anima autem est forma et natura
Ad quintum dicendum, quod bonum com- corporis secundum essentiam suam, et non
mune prsefertur bono singulari unde Deus ; secundum potentias, ut in I habitum est.
secundum suam sapientiam non praetermit- Ergo anima est subjectum originalis pec-
tit universalem ordinem rerum, qui est ut cati principaliter secundum suam essen-
tali corpori talis anima infundatur, ut vite- tiam.
tur singularis infectio hujus animae; prse- Respondeo dicendum, quod illud animae
sertim cum natura animse hoc habeat ut est principaliter subjectum ahcujus peccati,
essenon incipiat nisi in corpore,
ut in I ad quod primo pertinet causa motiva ilUus
habitum Melius est autem ei sic esse
est. peccati sicut si causa motiva ad peccandum
;

secundum naturara, quam nuUo modo esse, sit delectatio sensus, quse pertinet ad vim

praesertim cum possit per gratiam damna- concupiscibilem sicut objectum proprium
tionem evadere. ejus, sequitur quod vis concupiscibilis sit

— Cum originale peccatum proprium subjectum ilHus peccati.

CoNCLusio. sit quffi-

dam culpa, nonnisi in anima, f|U8e sola virtutis

Manifestura est autera, quod peccatum
vitiique subjectum est, ut in suljjecto esse potest originale causatur per originem. Unde. illud
in Adam vero ut in principali causa; in semine animai quod primo attingitur ab origino
'
vero el carne ut instrumcnto. hominis, est primura subjectura originalis
peccati. Attingit autem origo animam ut
terminum generationis, secundum quod est
ARTICULUS II.
forma corporis; quod quidem convcnit ci
Utrum peccatum originale sit per prius in secundura essentiam propriam, ut in I habi-
essentia animx quam in potentiis. tum est. Unde anima sccundum essentiara
est primum subjectum originalis peccati(a).
Ad secundum sic proccditur. 1. Videtur Ad primum ergo dicendura, quod sicut
quod peccatum originalc non sit per prius raotio voluntatis alicujus proprie pervcnit ad

(a) Haec opinio D. Tliomnp, est 1'alsa et falsimi as- primo deonlinari nequit; uIm oiiim priino occurrit
serit, secundum Guillerraum quia esseatia animse
: ordo, ibi primo deordinalio alqui fit ordo in nobis
;
 ,;

QUtEST. LXXXIII, ART. II ET III. 523

potentias animse, non autem ad aniniae tate ; non enim
est voluntas nisi de bono in-
essentiam; ita motio voluntatis primi gene- ergo peccatum originale inficit
tellecto. Si
rantis per viam generationis pervenit primo omnes potentias animge, videtur quod per
ad animae essentiam, ut dictum est. prius inficiat intellectum, tanquam prio-
Ad secundum dicendum, quod etiam ori- rem.
ginalis justitia pertinebat primordialiter ad Sed contra est, quod justitia originalis
essentiam animse; erat enim donum divini- per prius respicit voluntatem est enim rec- ;

tus datum humanse naturae, quam per prius titudo voluntatis, ut Anselmus dicit in lib.
animse quam potentiae. Po-
respicit essentia De conceptu virginali, cap. ni, col. 436, 1. 1.
tentiae enim magis videntur pertinere ad Ergo peccatum originale, quod ei opponitur,
personam, inquantum sunt principia perso- per prius respicit voluntatem.
naliumactuum. Unde sunt propria subjecta Respondeo dicendum, quod in infectione
peccatorum actualium, quae sunt peccata duo est considerare primo
peccati originalis :

personalia. quidem inhaerentiam ejus ad subjectum, et

Ad tertium dicendum, quod corpus com- secundum hoc primo respicit essentiam ani-
paratur ad animam sicut materia ad for- mae, ut dictum est. Deinde oportet conside-
mam; quae, etsi sit posterior in ordine rare inchnationem ejus ad actum, et hoc
generationis, est tamen prior ordine perfec- modo respicit potentias animae.
tionis et naturae. Essentia autem animae Oportet ergo quod illam per prius respi-
comparatur ad potentias, sicut subjectum ciat, primam incUnationem habet ad
quae
ad accidentia propria, quae sunt posteriora peccandnm. Haec autem est voluntas, ut ex
subjecto et ordine generationis, et etiam supra dictis patet. Unde peccatum originale
perfectionis. Unde non est similis ratio. per prius respicit voluntatem.
Ad quartum dicendum, quod concupiscen- Ad primum ergo dicendum, quod pecca-
tia se habet materiaUter et ex consequenti tum originale non causatur in homine per
in peccato originaH, ut supra dictum est. potentiam generativam prolis, sed per ac-
CoNCLusio. - Cum anima sit, quam primo ut tum potentia? generativae parentis. Unde
generationis terminum origo attingit secundnm oportet quod sua potentia generativa sit pri-

suam essentiam, peccati originalis primum sub- mum subjectum originahs peccati.
jectum est. Ad secundum dicendum, quod peccatum
originale habet duplicem processum : unum
ARTICULUS III. quidem a carne ad animam; alium vero ab
Utrum peccatum originaleper prius inficiat
essentia ammae ad potentias. Primus quidem

voluntatem quam aliaspotentias. processus est secundum ordinem generatio-

Ad tertium sic proceditur. 1 Videtur quod
peccatum originale non per prius inficiat
voluntatem quam ahas potentias. Omne
enim peccatum principahter pertinet ad po-
tentiam per cujus actum causatur. Sed pec-
catum originale causatur per actum gene-
rativae potentiae. Ergo inter caeteras poten-
tias animae videtur magis pertinere ad
generativam potentiam.
2. Praeterea, peccatum originale per se-
men carnale traducitur. Sed ahae vires ani-
mae propinquiores sunt carni quam voluntas,
sicut patet de omnibus sensitivis, qu« utun-
tur organo corporali. Ergo magis in eis est
peccatum originale quam in voluntate.
3. Praeterea, intellectus est prior volun-
nis; secundus autem secundum ordinem
. perfectionis. Et ideo, quamvis aliae potentiae,
propinquiores sint carni
scilicet sensitivae,
quia taraen voluntas est propinquior essen-
tiae animae , tanquam superior potentia
primo pervenit ad ipsam infectio originahs
peccati.
Ad tertium dicendum, quod intellectus
quodammodo praecedit voluntatem, inquan-
tum proponit ei suum objectum; alio vero
modo voluntas praecedit intellectum secun-
dum ordinem motionis ad actum : quae qui-
dem motio pertinet ad peccatum.
Conclusio. - Quoniam prima merendi ac de-
merendi radix, peccatum ori-
est voluntas; ideo
ginale secundum eam quam ad actum habet,
inclinationem consideratum immediate post,

per virtutes quse in potentiis sunt; ergo. Ast de or- tia in essentia animse residet; ergo. — S. Bonaven-
dine supernaturali, qui primo flit in nobis per gra- tura peccatum originale ponit esse in voluntate
tiai», S. Th.omaa loquitur atqui juxta ipsum gra-
; prius quam in essentia animse; sic Scotistae.
 ,

824 SUMMA THEOLOGICA.

essentiam animfe, qiiae primum ejus est subjec- tres praedictae dicuntur esse corruptae et in-
tum, voluntatem respicit. fectae.

Ad priraum ergo dicendum, quod pecca-

ARTICULUS IV.
tum originale ex ea parte qua inclinat in
peccata actualia, praecipue pertinct ad volun-
Utrum prsefatse potetitise sint magis infectae tatera, ut dictura est. Sed ex ea parte qua
quam alise. traducitur in prolera, pertinct propinque ad
potentias praedictas, ad voluntatera autera
Ad quartura sic proceditur. 1. Videtur reraote.
quod prsedictae potentiae non sint magis in- Ad secundura dicendura, quod infectio ac-
fectae quam aliae. Infectio enim originalis tualis culpae non pertinet nisi ad potentias
peccali magis videtur pertincre ad illam quae raoventur a voluntate peccantis. Sed
animae partem, quae prius potest esse subjec- infectio originalis culpae iion derivatur a vo-
tum autem est rationalis pars,
peccati. Haec luntatc ejus qui ipsara contrahit, sed per ori-
et praecipue voluntas. Ergo ipsa est magis ginera naturae, cui deservit potentia gene-
infecta per peccatum originale. rativa. Et ideo in ea est infectio originalis
2. Praeterea, nulla vis animae inficitur per peccati.
culpam, nisi inquantum potest obedire ra- Ad tertiura dicendum, quod visus non
tioni. Generativa autem non potest obedire, pertinct ad actum generationis nisi secun-
ut dicitur in I Ethic, cap. ult., sub fm. dum dispositionem remotara, prout scilicet
Ergo generativa non est maxime infecta per per visum apparct species concupiscibilis ;

originale peccatura. sed delectatio perficitur in tactu; et ideo

3. Praeterea, visus inter alios sensus est talis infectio magis attribuitur tactui quam
spiritualior et propinquior rationi, inquan- visui.
tum plures differentias rerum ostendit, ut CoNCLUsio. — Quanquam omnes animse poten-
dicitur in I Metaph., circa princ. lib. Sed tiae originali peccato sunt infectse; vis tamen
infectio culp^e prirao est in ratione. Ergo geuerativa, vis concupiscibilis, et sensus tactus,
visus raagis est infectus quara tactus. quia ad illum actum, per quem corruptio tradu-
Sed contra est quod Augustinus dicit in citur, concurrunt, sunt cseteris potentiis magis
infectae.
XIV De civitate Dei, cap. xvi, xvii, xix,
col. 424, t. 7, quod a infectio originalis cul-
pae maxirae apparet in motu genitaliura QUiESTIO LXXXIV.
merabrorura, qui rationi non subditur. »
DE CAUSA PECCATI,
Sed illa merabra deserviunt generativae vir- SECUNDUM QUOD UNUM PECCATUM ALTERIUS
tuti in connexione sexuum, in qua est de- PECCATI CAUSA EST.
lectatio secundura tactum, quae maxirae con- (Et quatuor quseruntur.)
cupiscentiam raovet. Ergoinfectio originalis
peccati raaxiraa pertinet aJ ista tria, scilicet Deinde considerandum est de causa pec-
potentiam generativam, vim concupiscibi- cati, secundum quod unura peccatura est
lem et sensura tactus. causa alterius et circa hoc quaeruntur qua-
,

Respondeo dicendum, quod illa corruptio tuor 1 ° utrura cupiditas sit radix oranium
:

praecipue infectio nominari solet, quae nata peccatorura 2" utrum superbia sit initium
;

est in aliud transferri ; unde et morbi con- omnis peccati; 3° utrum praetcr superbiam
tagiosi, sicut lcpra, scabies, et hujusmodi, et avaritiam, debeant dicit capitalia vitia
infectioncs dicuntur. Corruptio autem origi- aliqua specialia peccata 4° quot et quae sint
;

nalispeccatitraducitur peractum gcncratio- capitalia vitia.

nis, sicut supra dictuin cst. Undc potcntiae
quae ad hujusmodi concurrunt actura
ARTICULUS PRIMUS.
maxime dicuntur esso infcctae. Hujusinodi
autem actiis dcscrvit gcnerativae, inquan- Utrum cupiditas sit radix otnnium

tum ad gencrationem ordinatur; liabct au- peccatorum.

tcm in se delectationcin lachis, qua», est
maxiraura objcctum ('oncupiscibilis. Et idco Ad primuin sic proccditur. Videtur
1.

cum omnes partes animae flicantur cssc cor- quod cupiditasiion sit radix oniniiim pocca-
ruptae per peccatum originale, specialiter lorura. Cupiditas euiui, quse est immodera-
 .

QU^ST. LXXXIV, ART. 1 ET II. 525

tus appetitus divitiarum, opponitur virtuti acquirit facultatem perpetrandi quodcura-

liberalitatis. Sed liberalitas non est radix que peccatum, et adhibendi desiderium cu-
omnium virtutum. Ergo cupiditas non est juscumque peccati; eo quod ad habenda
radix omnium peccatorum. quaecumque temporalia bona potest homo
2. Praeterea, appetitus eorum quse sunt ad per pecuniam juvari, secundum quod dici-
fmem, procedit exappetitu fmis. Sed divitiae tur Eccle., x, 19 Pecunise obediunt omnia.
:

quarum non appe-

appetitus est cupiditas,
tuntur nisi ut utiles ad aliquem fmem, sicut
dicitur in I Ethic, cap. ni, circa fm. Ergo
cupiditas non est radix omnis peccati, sed
procedit ex alia priori radice.
3. Prseterea, frequenter invenitur
avaritia, quse cupiditas nominatur, oritur
ex aliis peccatis; puta cum
cuniam propter ambitionem,
Et secundum hoc patet quod cupiditas divi-
tiarum est radix omnium peccatorum.
Ad primum ergo dicendum, quod non ab
eodem oritur virtus et peccatum. Oritur
enim peccatum ex appetitu commutabilis
quod boni ; boni quod juvat
et ideo appetitus illius
ad consequenda omnia temporalia bona,
quis appetit pe- radix peccatorum dicitur. Virtus autem
vel ut satisfa- oritur ex appetitu incommutabilis boni et ;

ciat gulae.Non ergo est radix omnium pec- ideo charitas, quae est amor Dei, ponitur
catorum. radix virtutum, secundum illud Ephes., iii,
Sed contra est quod dicit Apostolus, I ad \1 In charitate radicati etfundati.
:

Timoth.,ult., 10 Radix omnium malorum

: Ad secundum dicendum, quod appetitus
est cupiditas pecuniarum dicitur esse radix peccatorum,
Respondeo dicendum, quod secundum non quidem quia divitiae propter se quae-
quosdam cupiditas tripliciter dicitur uno
: rantur tanquam ultimus finis, sed quia
modo, prout est appetitus inordinatus divi- multum quaeruntur ut utiles ad omnem
tiarum, et sic est speciale peccatum; alio temporalem finem. Et quia universale bo-
modo, secundum quod significat inordina- num est appetibilius quam aliquod particu-
tum appetitum cujuscumque boni tempora- lare bonum, ideo magis movet appetitiim
lis, et sic est genus omnis peccati nam in ; quam quaedam bona singularia, quae simul
omni peccato est inordinata conversio ad cum multis aliis pecunia* haberi possunt.
commutabile bonum, ut dictum est. Tertio Ad tertium dicendum, quod sicut in rebus
modo sumitur prout significat quamdam in- naturalibus non quseritur quid semper fiat,
clinationem naturse corruptee ad bona cor- sed quid in pluribus accidat, eo quod natura
ruptibilia inordinate appetenda; et sic corruptibilium rerum impediri potest ut
dicunt, cupiditatem esse radicem omnium non semper eodem modo operetur, ita
peccatorum, ad similitudinem radicis arbo- etiam in moralibus consideratur quod ut in
ris, quse ex terra trahit alimentum; sic pluribus est, non autem quod semper est;
enim ex amore rerum temporaUum omne eo quod voluntas non ex necessitate ope-
peccatum procedit. ratur. Non igitur dicitur avaritia radix
Et haec quidem, quamvis vera sint, non omnis mali, quia interdum aliquod aliud
tamen videntur esse secundum intentionem malum sit radix ejus; sed quia ex ipsa
ApostoH; qui dixit cupiditatem esse radicem ut frequentius alia mala oriuntur ratione
omnium peccatorum. Manifeste enim ibi praedicta.
loquitur contra eos qui cum velint divites —
CoNCLUsio. Quoniam
divitiis juvatur homo
fieri, incidimt in tentationes et laqueum
ad fovenda qusecumque peccati desideria, eaque
diaboli; eo quod radix omnium malorum pei"ficienda ; ideo cupiditas, etiam secundum quod
est cupiditas, I Tim., vi, 9. Unde mani- est speciale peccatum, inordinatum amorem divi-
festum est, quod loquitur de cupiditate tiarum significans, omnium malorum radix dici
secundum quod est appetitus inordinatus debet.
divitiarum Et secundum hoc dicendum
(a).

est quod cupiditas, secundum quod est ARTICULUS II.

speciale peccatum, dicitur radix omnium Utrum superbia sit iriitium omnis peccati.
peccatorum ad similitudinem radicis arbo-
ris, quae aUmentum pra^stat toti arbori. Ad secundum sic proceditur. \. Videtur
Videmus enim quod per divitias homo quod superbia non sit initium omnis peccati.

(o) Guillermus contrarium affirmat". ' Al. : « per pecuniam. »

526 SUMMA IHEOLOGICA.
Radix enim est qnoddam principium ar- Considerandum est enim, quod in actibus
boris; videtur idem esse radix et
et ita voluntariis, cujusmodi sunt peccata, duplex
initium peccali. Sed cupiditas est radix ordo invenitur, scilicet intentionis et execu-
omms peccati, ut dictum est. Ergo ipsa tionis. In primo quidem ordine habet ra-
etiam est initium omnis peccati, non autem tionem principii et fmis, ut supra multoties
superbia. dictum est. Finis autem in omnibus bonis
2. Prseterea, Eccli., x, 14, dicitur : Ini- temporalibus acquirendis est ut homo per
tium superbix hominis apostatare a Deo. illa quamdam perfectionem et excellentiam
'

Sed apostasia a Deo est quoddam peccatum.
Ergo aliquod peccatum est initium super-
bia3, et ipsa non est initium omnis peccati.
3. Prffiterea, videtur esse initium
illud
omnis peccati, quod facit omnia peccata.
Sed hoc est inordinatus amor sui, qui facit
civitatem Babylonis, ut Augustinus dicit in
XIV De civ. Dei, cap. ult., col. 436, t. 7,
Ergo amor sui est initium omnis peccati,
non autem superbia.
Sed contra est quod dicitur Eccli., x, 45
Initium omnis peccati est superbia.
Respondeo dicendum, quod quidam di-
cunt, superbiam dici tripliciter. Uno modo,
secundum quod superbia significat inordi-
habeat. Et ideo ex hac parte supcrbia, quse
est appetitus ponitur initium
excellentise,
omnis peccati. Sed ex parte executionis est
primum illud quod prsebet opportunitatem
adimplendi omnia desideria peccati, quod
habet rationem radicis, scilicet divitise. Et
ideo ex hac parte avaritia ponitur esse radix
omnium malorum, ut dictum est.
Et per hoc patet responsio ad primum.
Ad secundum dicendum, quod apostatare
: a Deo dicitur esse initium superbiffi ex parte
aversionis; ex hoc enim quod homo non
vult subdi Deo, sequitur quod inordinate
velit propriam excellentiam in rebus tem-
porahbus et sic apostasia a Deo non
:

natum appetitum propriae excellentiae; et sumitur ibi quasi speciale peccatum, sed
sic dicunt quod est speciale peccatum. Alio magis ut qusedam conditio generalis omnis
modo, secundum quod importat quemdam peccati, quse est aversio ab incommutabili
actualem contemptum Dei, quantum ad bono.
hunc effectum qui est non subdi ejus prse- Vel potest dici, quod apostatare a Deo
cepto ; dicunt quod est generale pecca-
et sic dicitur esse initium superbise; quia est
tum. Tertio modo secundum quod
importat prima superbise species. Ad superbiam
quamdam inclinationem ad hujusmodi con- enim pertinet cuique superiori noUe subjici,
temptum ex corruptione naturai; et sic et praecipue nolle subdi Deo; ex quo con-
dicunt quod est initium omnis peccati. Et tingit quod homo supra seipsum indebite
differt a cupiditate; quia cupiditas respicit extollatur quantum ad alias superbise spe-
peccatum ex parte conversionis ad bonum cies.
commutabile, ex quo peccatum quodam- Ad tertium dicendum, quod in hoc homo
modo nutritur et fovetur, et propter Iioc se amat quod sui excellentiara vult idem ;

cupiditas dicitur« radix » sed superbia res-

; enim est se amare, quod sibi velle bonum.
picit peccatum ex parte aversionis a Deo, Unde ad idem pertinet quod ponatur initium
cujus prajcepto homo subdi recusat ; et ideo omnis peccati superbia, vel amor proprius.
vocatur initium, quia ex parte aversionis
mah.
incipit ratio
CoNCLusio. — Quoniam inordinate se homo ad
temporalia convertens, semper singularem qiiam-
Et hiec quidem quamvis vera sint, tamen
daiu perfectionom et excellentiam tancfuam iinem
non sunt secundum intentionem Sapientis, (qui licet ultinuis in executione, primus lameu
qui dicit Initium omnis peccati est su-
:
cst in intentione) desiderat; rectc ex bac parte
perbia. Manifcste enim loquitur de superbia superbia, qua; inoi'dinatus est proprioe excellentise.
secundum quod est inordinatus appetitus appetitus, initium omnis peccati ponitur.
propriai cxcellentiaj, ut patet pcr hoc quod
subdit : Sedes ducum superborum destruxit
Deus; et de hac materia loquitur ibi fere in
toto capitulo, Et ideodicendum est, quod
superbia etiam socundum quod est speciale
peccatum, est initium omnis peccati.

1 Al. : « slngularem. »
 ;;

QUiEST. LXXXIV, ART. III ET IV. 527

cipium aliorum, sed etiam est directivum,

et quodammodo ductivum aliorum. Semper
ARTICULUS III.
enim ars vel habitus, ad quem pertinet fmis,
Utrum, praeter superbiam
avaritiam, sint
et principatur et imperat circa ea quse sunt ad
alia peccata specialia quse dici debeant finem. Unde Gregorius, XXXI Moralium,
capitalia. ubi supra, hujusmodi vitia capitalia ducibus
exercituum comparat.
Ad tertium sic 1. Videtur
proceditur. Ad primum ergo dicendum, quod capitale
quod prseter superbiam et avaritiam non dicitur denominative a capite quod quidem ;

sint qusedam alia peccata specialia quae di-
cantur capitalia. Ita enim se videtur habere
caput ad animalia, sicut radix ad plantas,
*
ut dicitur in II De anima, text. 38; nam
radices sunt ori similes. Si igitur cupiditas
dicitur radix omnium malorum, videtur
est per quamdam derivationem, vel parti-
cipationem capitis, sicut habens aliquam
proprietatem capitis, et non sicut simpliciter
caput. Et ideo capitaha vitia dicuntur non
solum illa quse habent rationem primsB ori-
ginis, sicut avaritia, quae dicitur radix, et

quod ipsa sola debeat dici vitium capitale, superbia, quse dicitur initium sed etiam illa ;

et nullum aliud peccatum. quse habent rationem originis propinquse

2. Prseterea, caput habet quemdam ordi- respectu plurium peccatorum.
nem membra inquantum
ad alia a capite in Ad secundum dicendum, quod peccatum
omnia membra diffunduntur quodammodo caret ordine ex parte aversionis : ex hac
sensus et motus. Sed peccatum dicitur per enim parte habet rationem mali; malum
privationem ordinis. Ergo peccatum non autem, secundum Augustinum, in libro De
habet rationem capitis; et ita non debent natura boni, cap. iv, col. 553, t. 8, est

poni aliqua capitalia peccata. « privatio modi, speciei et ordinis. » Sed ex

3. Praeterea, capitalia crimina dicuntur parte conversionis respicit quoddam bonum
quse capite plectuntur. Sed tali poena pu- et ideo ex hac parte dicitur habere ordinem.
niuntur qusedam peccata in singulis gene- Ad tertium dicendum, quod illa ratio
ribus. Ergo vitia capitalia non sunt aliqua procedit de capitali peccato, secundum quod
determinata secundum speciem. dicitur a reatu poenae. Sic autem hic non
Sed contra est quod Gregorius, XXXI loquimur.
Moralium, cap. xlv, col. 620, § 87, t. 2, CoNCLUsio. — Non tantum avaritia et superbia
enumerat qusedam specialia vitia, quse dicit capitalia vitia sunt, uti radices; sed multa alia,

esse capitaUa. qusecumque scilicet dirigunt homines in alia pec-

Respondeo dicendum, quod capitale di- cata, veluti duces exercituum.
citur a capite. Caput autem proprie quidem
est quoddam membrum animalis, quod est
ARTICULUS IV.
principium et directivum totius animalis.
Unde metaphorice omne principium et di- Utrum convenienter dicantur septem vitia
rectivum caput vocatur et etiam homines
; capitalia.
qui alios dirigunt et gubernant, capita alio-
rum esse dicuntur. Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur
uno modo a
Dicitur ergo vitium capitale quod non sit dicendum septem esse vitia
capite proprie dicto; et secundum hoc pec- capitalia, quse sunt (( inanis gloria, invidia,
catum capitale dicitur peccatum quod capitis ira, avaritia, tristitia, gula, luxuria. » Pec-
poena punitur. Sed sic nunc non intendimus cata enim virtutibus opponuntur. Virtutes
de capitaiibus peccatis, sed secundum quod autem principales sunt quatuor, ut supra
alio modo dicitur peccatum capitale a capite*, dictum est. Ergo et vitia principalia sive ca-
prout metaphorice significat principium vel pitalia non sunt nisi quatuor.
directivum aliorum et sic dicitur vitium
: 2. Prseterea, passiones animae sunt quae-
capitale ex quo alia vitia oriuntur, et prse- dam causse peccati, ut supra dictum est., Sed
cipue secundum originem causse fmalis, passiones animse principales sunt quatuor,
quse est formalis origo, ut supra dictum est. de quarum duabus nulla fit mentio inter
Et ideo vitium capitale non solum est prin- prsedicta peccata, scilicet de spe et timore

« A capite » deest in edit.

 :

52d SUMMA THEOLOGICA.

enumerantur autem aliqua vitia ad quae Bonum autem hominis est triplex est :

pertinet delectatio et tristitia ; nam delecta- enim primo quoddam bonum animse, quod
ad gulam et luxuriam tristitia
tio pertinet ; scilicet ex sola apprehensione rationem ap-
vero ad acediam et invidiam. Ergo incon- petibilitatis habet, sicut excellentia laudis
venienter enumerantur principalia peccata. vel honoris, et hoc bonum inordinate prose-
3. Praeterea, ira non est principalis passio. quitur « inanis gloria; » aliud est bonum cor-
Non ergo debuit poni inter principalia vitia. poris, et hoc vel pertinet ad conservationem
4. Praiterea, sicut cupiditas sive avaritia individui, sicut cibus et potus, et hoc bonum
est radix peccati, ita superbia est peccati inordinate prosequitur (( gula; » aut ad con-
initium, ut supra dictum est. Sed avaritia servationem speciei, sicut coitus, et ad hoc
ponitur unum de septem vitiis capitalibus. ordinatur luxuria; » tertium bonum est
((

Ergo superbia inter vitia capitaiia enume- exterius, scilicet divitise, et ad hoc ordinatur
randa esset. (( avaritia. » Et eadem quatuor vitia inordi-
5. Prseterea, quaedam peccata commit- nate fugiunt quatuor mala contraria.
tuntur quse ex nuUo horum causari possunt Vel aliter, bonuni praecipue raovet appe-
sicut cum aliquis errat ex ignorantia, vel titum ex hoc quod participat ahquid de pro-
cura aliquis ex aliqua bona intentione com- prietate feUcitatis, quam naturaUter omnes
mittit aliquod peccatum, puta cum aliquis appetunt. De cujus ratione est prirao quse-
furatur ut det eleemosynam. Ergo insuffi- dam perfectio nam felicitas est perfectum
;

cienter capitalia vitia enumerantur. bonum, ad quod pertinet exceUentia vel cla-
Sed in contrarium est auctoritas Gregorii ritas, quam appetit superbia » vel inanis <( ((

sic enumerantis, XXXI Moral., cap. xlv, gloria. » Secundo de ratione ejus est sufficien-
col. 621, t. 2. tia ,
quam appetit (( avaritia » in divitiis eam
Respondeo dicendum, quod, sicut dictum promittentibus. Tertio est de conditione ejus
est, vitia capitalia dicuntur ex quibus alia delectatio, sine qua felicitas esse non potest, ut
oriuntur ,
secundum rationem
praecipue dicitur in Ethic, c. vn, et in X, c. vi, vn et
I

causse finalis. Hujusmodi autem origo po- vm, et hanc appetunt gula » et luxuria. » (( ((

test attendi dupliciter uno quidem modo

: Quod autem aliquis bonum fugiat propter
secundum conditionem peccantis, qui sic aliquod raalura conjunctum, hoc contingit
dispositus est ut niaxime afficiatur ad unum dupUciter quia aut hoc est respectu boni
:

finem, ex quo ut plurimum in alia peccata acedia, » quae tristatur de

proprii, et sic est ((

procedat. Sed iste modus originis sub arte bono spirituaU propter laborera corporalem
cadere non potest, eo quod infinitse sunt adjunctura aut est de bono alieno, et hoc,
;

particulares hominum dispositiones, AUo si sit sine insurrectione, pertinet ad (( invi-

modo secundum naturalem habitudinem diam, quse tristatur de bono aUeno, inquan-
»

ipsorum finium ad invicem; et secundum tura est impeditivura proprise exceUentise ;

hoc in pluribus unum
vitium ex alio oritur. aut est cum quadam insurrectione ad vin-
Unde iste modus originis sub arte cadere dictam, et sic est ira. » Et ad eadem vitia
((

potest. Secundum hoc ergo illa vitia capita- pertinet prosecutio mali oppositi (a).
lia dicuntur, quorum fines habent quasdam Ad priraura ergo dicendura, quod non est
primarias rationcs movendi appetitum; ct eadera ratio originis in virtutibus et vitiis.
secundum harum rationum distinctionem Nam virtutes causantur per ordhiem appe-
distinguuntur capitaUa vitia. titus ad rationeni , vel etiam ad bonum
Movet autem aliquid appetitum dupliciter : incorarautabile, quod cst Dcus ; vitia autem
uno modo directe et per se; et hoc modo oriuntur ex appetitu boni coraniutabilis.
bonum movet appetitum ad prosequendum, Unde non oportet quod principalia vitia
malum autem secundum eamdem rationem opponantur principalibus virtutibus.
ad fugiendum. Alio modo indircctc, et quasi Ad secunduni dicendura, quod tinior et
per aliud sicut aliquis aliquod makim pro-
; spes sunt passiones irascibiUs. Onmes autem
sequitur propter aliquod bonum adjunctum, passioncs irascibilis oriuntur ex passionibus
vcl aliquod bonuni fugit propter aliquod concupiscibiUs; quae etiam omncs ordinan-
malum adjunctum. tur quodammodo ad dclectationcm et Iristi-

(o) Veteres ad faciliorem rei memoriam septem cem contraxerunt, «saligia, » id est, superbia, ava-
peccatorum capitalium initiales litteras in lianc vo- ritia, luxuria, invidia, gula, ira, acidia.
 ;

QU^ST. LXXXIV, ART. IV, ET QimST. LXXXV, ART. I. S29

tiam ; et ideo delectatio et tristitia principa- Circa primum quseruntur sex : 1° utrum
liter connumerantur in peccatis capitalibus, bonum naturae diminuatur per peccatum ;

tanquam principalissimse passiones, ut supra 2° utrum de quatuor

totaliter toUi possit ; 3°

habitum est. vulneribus quae Beda ponit, quibus natura

Ad tertium dicendum, quod ira, licet non humana vulnerata est propter peccatum;
sit principalis passio, quia tamen habet 4" utrum privatio modi, speciei et ordinis

specialem rationem appetitivi motus, prout sit effectus peccati; 5° utrum mors et alii
aliquis impugnat bonum alterius sub ratione defectus corporales sint effectus peccati
honesti, id est, justi vindicativi, ideo distin- 6° utrum sint aliquo modo homini naturales.
guitur ab aliis capitalibus vitiis.
Ad quartum dicendum, quod superbia est ARTICULUS PRIMUS.
iniUum omnis peccaii, secundum rationem
fmis, ut dictum est, et secundum eamdem Utnim peccatiim diminuat bonum naturse.
rationem accipitur vitiorum
principalitas
capitalium. Et ideo superbia, quasi univer- Ad primura sic proceditur. 1. Videtur
sale vitium, non connumeratur, sed magis quod peccatum non diminuat bonum naturse.
ponitur velut « regina qusedam omnium Peccatum enim hominis non est gravius
vitiorum, » sicut genus'. Avaritia autem quam peccatum dsemonis. Sed bona natu-
dicitur radix secundum aliam rationem, raha in daemonibus manent integra post
sicut supradictum est. peccatum, ut Dionysius dicit, iv cap. De div.
Ad quintum dicendum, quod ista vitia nom., § 23, col. 726, t. 1. Ergo peccatum
dicuntur capitalia, quia ex eis ut frequentius etiam bonum naturse humanse non diminuit,
alia oriuntur. Unde nihil prohibet aUqua 2. Prseterea, transmutato posteriori, non
peccata interdum ex ahis causis oriri. transmutatur prius manet enim substantia
;

Potest tamen dici, quod omnia peccata eadem, transmutatis accidentibus. Sed na-
quse ex ignorantia proveniunt, possunt re- tura prseexistit actioni voluntariae. Ergo,
duci ad acediam, ad quam pertinet negh- facta deordinatione circa actionem volunta-
gentia, qua ahquis recusat bona spiritualia riam per peccatum, non transmutatur prop-
acquirere propter laborem. Ignorantia enim ter hoc natura, ita quod bonum naturse
quse potest esse causa peccati, ex neghgen- diminuatur.
tia supra dictum est. Quod
provenit, ut 3. Prseterea, peccatum quidam;
est actus
autem ahquis committat ahquod peccatum diminutio autem est passio. Nullum autem
ex bona intentione, videtur ad ignorantiam agens ex hoc ipso quod agit, patitur potest ;

pertinere, inquantum scilicet ignorat quod autem contingere quod in unum agat, et
(( non sunt facienda mala , ut eveniant ab aho patiatur. Ergo ihe qui peccat, per
bona. )) peccatum non diminuit bonum suse naturse.
CoNCLUSio. — lUa vitia dicuntur capitalia,
4. Prseterea, nuUum accidens agit in

quorum quasdam principales et

fines liabent suum subjectum quia quod patitur, est
:

primarias appetitum movendi rationes, pro qua- potentia ens; quod autem subjicitur acci-
rum rationum septuplici distinctione, et ipsa ca- denti, jam est actu ens secundum accidens
pitalia vitia in septem numero distinguuntur : iUud. Sed peccatum est in bono naturse,
quge sunt superbia, avaritia, luxuria, invidia, sicut accidens in subjecto. Ergo peccatum
gula, ira et acedia. non diminuit bonum naturse diminuere :

enim quoddam agere est.

Sed contra est, quod, sicut dicitur Lucse,
QUiESTIO LXXXV.
X, homo descendens ah Hierusalem in Jeri-
DE EFFECTIBUS PECGATI. cho, id est, in defectum peccati, (( expohatur
(Et sex quEeruntur.) gratuitis, et vulneratur in naturalibus, » ut
Beda' exponit lib. III, col. 468, t. 3. Ergo
Deinde considerandum est de effectibus peccatum diminuit bonum naturse.
peccati, et primo de corruphone boni na- Respondeo dicendum, quod bonum na-
turse, secundo de macula animse, tertio de turse humanse potest triphciter dici primo :

reatu poenae. ipsa principia naturse, ex quibus ipsa na-

* Ita omnes codd., excepto uno, eorum quos vi- tamen hoc dicit in XXXI -Moral.. c. xlv, col. 620,
dimus. In edit. : «sicut Gregorius dicit.-» Gregorius I. 2. — » Implicite tantum.
II. 34
 ,

530 SUMMA THEOLOGICA.

tura constituitur , et proprietates ex his rationem et voluntatem, ut supra dictum
causatse , sicut potentiae animae , et alia est et ex hoc causatur inordinatio^ non
;

hujusmodi. Secundo, quia homo a natura quidem ita quod accidens agat in proprium
habet inclinationem ad virtutem, ut supra subjectum, sed secundum quod objectum
habitum est. Ipsa autem inclinatio ad virtu- agit in potentiam, et una potentia agit in
tem quoddam bonum naturse. Tertio
est aliam, et deordinat ipsam.
modo potest dici bonum natur», donum Conclusio. - Inter natur* bona, aliud, utpote
originalis justitise, quod fuit in primo ho- originalis justitia, in totum sublatum est per
mine collatum toti humanse naturse. peccatum : aliud, cujusmodi sunt principia na-
Primum igitur bonum naturse nec tolli- turse ex quibus ipsa natura constituitur, el pro-

tur nec diminuitur per peccatum. Tertium prietates ex his causatK, ut sunt potentiae animaj

vero bonum naturse totaliter est ablatum et similia, nec sublatum est nec diminutum per
peccatum primi parentis. Sed me- peccatum aliud denique, cujusmodi est ipsa
per :

^^turalis inclinatio ad yirtutem, sublatum quidem

dium bonum naturaj, scilicet ipsa natu-
,..,.,. j -x •
X i. T • non est, verum valde dimmutum per ^ peccatum.
ralis inchnatioad virtutem, drmmuitur per
peccatum. Per actus enim humanos fit
AnTTPTTTTTc
AKllLULUb tt
11.
qusedam inclinatio ad similes actus, utsupra
dictum est. Oportet autem quod ex hoc quod , Utrum totum bonum humaniB naturse
aliquid incUnatur ad unum contrariorum, possit auferri per peccatum.
diminuatur inclinatio ejus ad aliud. Unde
cum peccatum sit contrarium virtuti, ex hoc Ad secundum sic proceditur. 1. Yidetur
ipso quod homo peccat, diminuitur bonum quod totum bonum humanse naturae possit
naturse, quod est inchnatio ad virtutem. per peccatum auferri. Bonum enim naturse
Ad primum ergo dicendum, quod Dio- humanse fmitum est, cum et ipsa natura
nysius loquitur de bono primo naturse, quod humana sit fmita. Sed quodlibet fmitum
est « esse, vivere et intelligere, » ut patet totaliter consumitur, facta continua abla-
per * ejus verba intuenti. tione. Cum
ergo bonum naturae continue
Ad secundum dicendum, quod natura, etsi per peccatum diminui possit, videtur quod
sitprior quam voluntaria actio, tamen habet possit quandoque totaliter consumi.
inclinationem ad quamdam voluntariam 2. Prseterea, eorum quae sunt unius na-
actionem. Unde ipsa natura secundum se de toto et de partibus
turse, similis est ratio
non variatur propter variationem volunta- sicut patet in aere, et in aqua, et carne, et
rise actionis sed ipsa inclinatio variatur ex
; omnibus corporibus similium partium. Sed
iUa parte qua ordinatur ad terminum. bonum naturae est totaliter uniforme. Cum
Ad tertium dicendum, quod actio volun- igitur pars ejus possit auferri per peccatum,
taria procedit ex diversis potentiis quarum totum etiam per peccatum auferri posse
una est activa, et alia passiva. Et ex hoc videtur.
contingit quod per actiones voluntarias 3. Prseterea, bonum naturae quod per
causatur aliquid vel aufertur ab homine sic peccatum minuitur, est habiUtas ad virtu-
agente, ut supra dictum est, cum de gene- tem. Sed in quibusdam propter peccatum
ratione habituum ageretur. habilitas prajdicta totaliter tollitur, ut patet
Ad quartum dicendum, quod accidens non in damnatis, qui reparari ad virtutem non
agit effective in subjectum, agit tamen for- possunt, sicut nec caecus ad visum. Ei'go
maliter in ipsum, eo modo loquendi quo peccatum potest totaliter toUere bonum na-
dicitur quod albedo facit album. Et sic nihil turae.
prohibet quod peccatum diminuat bonum Sed contra est quod Augustinus dicit in

naturae ; eo tamen modo quo est ipsa dimi- Enchirid., cap. xui et xiv, col. 237, t. 6,
nutio boni naturae, inquantum pertinet ad quod <( malum noii est nisi in bono. » Sed
inordinationem actus. Sed quantum ad inor- malum culpae non potest esse in bono vir-
dinationcm agentis, oportet dicere quod tutis velgratiae,quiaest eicontrarium. Ergo
talisinordinatio causatur por hoc quod in oportet quod sit in bono naturaa. Non ergo
actibus animai aliquid est activum ct aliquid ipsum.
totaliter tollit
passivum ; sicut sensibile movet appetitum Uespondeo diceudum, quod, sicut dictum
sonsitivum, et appetitus sensitivus iuclinat est, bonum naturae quod per peccatum di-
^ Ita cod. ; in edit. deest « per. »
 ;,

QU^ST. LXXXY, ART. JI ET III. 531

minuitur, est naturalis inclinatio ad virtu- consumi, quia semper manet radix talis in-

tem; quse quidem convenit homini ex hoc clinationis ; sicut patet in '
diapliano corpore,
ipso quod rationaUs est ex hoc enim hahet ; quod quidem habetinclinationem ad suscep-
quod secundum rationem operetur, quod tionem lucis ex hoc ipso quod est diapha-
est agere secundum virtutem. Per peccatum num diminuitur autem haec inchnatio, vel
;

autem non potest totahter ab horaine tolh habihtas ex parte nebularum supervenien-
quod sit rationahs, quia jam non esset capax tium, cum tamen semper maneat in radice
peccati. Unde non est possibile quod praedic- naturaj.
tum naturae bonum totahter tollatur. Ad primum ergo dicendum, quod objectio
Cum autem inveniatur hujusmodi bonum illaprocedit quando fit diminutio per sub-
continue diminui per peccatum, quidam ad tractionem , hic autem fit diminutio per
hujus manifestationem usi sunt quodam appositionem impedimenti quod neque tol- ;

exemplo, in quo invenitur aliquod finitum in ht, neque diminuit radicem inclinationis, ut
infijiitum diminui,tamen nunquam totahter dictum est.
consumi. Dicit enim Philosophus in I Phys., Ad secundum dicendum, quod inchnatio
text. 37, quod si ab ahqua magnitudine fl- naturalis est quidem tota uniformis, sed
nita continue auferatur ahquid secundum tamen habet respectum et ad principium et
eamdem quantitatem, totaliter tandem con- ad terminum secundum quam diversitatem
:

sumetur, puta si a quacumque quantitate quodammodo diminuitur et quodammodo

finita semper subtraxero mensuram palmi. non diminuitur.
Si vero fiat subtractio secundum eamdem Ad tertium dicendum, quod etiara in
proportionem, et non secundura earadera daranatis raanet naturalis inchnatio ad vir-
quantitatera, poterit in infinitum subtrahi tutem alioquin non esset in eis remorsus
;

puta si quantitas dividatur in duas partes, conscientiae. Sed quod non reducatur in ae-
et a dimidio subtrahatur dimidium, ita pote- tum, contingit quia deest gratia secundum
rit in infinitum procedi : ita tamen quod divinam justitiara sicut etiam in caeco re-
;

semper quod posterius subtrahitur, erit mi- manet aptitudo ad videndum in ipsa radice
nus eo quod prius subtrahebatur. naturae inquantura est animal naturahter
Sed hoc in proposito non habet locum. habens visum; sed non reducitur in actura,
Non enira sequens peccatum minus diminuit quia deest causa quae reducere possit, for-
bonum naturae quam praecedens, sed forte mando organum, quod requiritur ad viden-
magis, si sit gravius. dum.
Et ideo dicendura, quod praedicta
aliter est ^ ^ j j
Concltisio -- Quemadmodum per peccatum
inchnatio intehigitur ut media inter duo ,
„ ... :
fieri non potest ut homo desmat esse rationalis:
fundatur
, ^
emm,
.

sicut m radice, m natura ra-

,. .

^^a bonum naturse, quod est naturalis inclinatio

tionah, et tendit m bonum virtutis, sicut in ad virtutem, homini conveniens ex hoc ipso quod
terminum et finem. Dupliciter igitur potest rationalis est, non potest per peccatum ab eo in
uno modo ex parte
intelhgi ejus diminutio : totum auferri.
modo ex parte termini. Primo
radicis; alio
quidem modo non dirainuitur per peccatum, ARTICULUS IIL
60 quod peccatum non diminuit ipsam natu-
ram, ut supra dictum est. Sed diminuitur Utrum convenienter pmantur vuhzera na-
secundo modo, inquantum scihcet ponitur ex peceato consequentia, infirmitas,
tierae
impedimentum pertingendi ad terminum. ignorantia, malitia et concupiscentia.
Si autem primo modo diminueretur, oporte-
ret quod quandoque totaliter consumeretur, Ad
tertium sic proceditur. 1 Videtur .

natura rationah totaliter consurapta. Sed quod inconvenienter ponantur vulnera na-
quia dirainuitur ex parte irapedimenti turae esse ex peccato consequentia, scilicet
quod apponitur ne pertingat ad terminura, « infirraitas, ignorantia, mahtia et concupis-
manifestum est quod dirainui quidem centia. » Non enim ideraesteffectuset causa
potest in infinitura,
quia in infinitura ejusdem. Sed illa ponuntur causae peccato-
possmit impedimenta apponi; secundum rura, ut ex supra dictis patet. Ergo non de-
quod homo potest m
infinitura addere pec- bent poni effectus peccati.
catum peccato; non tamen potest totahter 2. Praeterea, malitia nominat quoddam
^ Al. : « de. »
 :

532 SUMMA THEOLOGICA.

peccatum. Non ergo debet poni inter effectus induratur ad bonum, et major difficultas
peccati. bene agendi accrescit, et concupiscentia ma-
3. Praeterea,concupiscentia est quiddam gis exardescit.
naturale, cum sit actus virtutis concupisci- Ad primum ergo dicendum, quod nihil
bilis. Sed illud quod est naturale, non debet prohibet id quod est cffectus unius peccati,
poni vulnus naturse. Ergo concupiscentia esse alterius peccati causam. Ex hoc enim
non debet poni vulnus naturse. quod anima deordinatur per peccatum prae-
4. Praeterea, dictum est quod idem est cedens, facilius incUnatur ad peccandum.
peccare ex infirmitate et ex passione. Sed Ad secundum dicendum, quod mahtia
concupiscentia passio qusedam est. Ergo non sumitur hic pro peccato, sed pro qua-
non debet contra infirmitatem dividi. dani pronitate voluntatis ad malum, secun-
5. Augustinus, in libro De
Praeterea, dum quod dicitur Genes., vni, 21 Pi^oni :

natura et gratia, cap. Lxvn, § 81, col. 287, sunt sensus hominis ad malum ab adoles-
t. 10, ponit duo poenalia animse peccanti, centia sua.
scilicet « ignorantiam et difficultatem, » ex Ad tertium dicendum, quod, sicut supra
quibus oritur « error et cruciatus » quse ; dictum est, concupiscentia intantum est na-
quidem quatuor non concordant istis qua- turalis homini, inquantum subditur rationi
tuor. Ergo videtur quod alterum eorum in- quod autem excedat limites rationis, hoc est
sufficienter ponatur. homini contra naturam.
In contrarium autem est auctoritas Ad quartum dicendum, quod infirmitas
Bedse '. communiter potest dici omnis passio, in-
Respondeo dicendum, quod per justitiam quantum debiUtat robur animae et impedit
originalem perfecte ratio continebat inferio- rationem. Sed Beda accipit infirmitatem
res animae vires et ipsa ratio a Deo perfi-
; stricte, secundum quod opponitur fortitu-
ciebatur ei subjecta. llaec autem originalis dini, quae pertinet ad irascibilem.
justitia subtracta est per peccatum primi Ad quintum dicendum, quod (c difflcultas, »

parentis, sicut jam dictum est. Et ideo omnes quae ponitur in Ubro Augustini, includit ista
vircs animae remanent quodammodo desti- tria quae pertinent ad appetitivas potentias,
tutae proprio ordine, quo naturaUter ordi- scilicetmalitiam, infirmitatem et concupis-
<(

nantur ad virtutem et ipsa destitutio « vul-

; centiam. » Ex his enim tribus contingit
neratio naturae » dicitur. quod non facile tendit in bonum.
aliquis
Sunt autem quatuor potentiae animae quae « Error » autem et « dolor » sunt vulnera

possunt esse subjecta virtutum, ut supra consequentia ex hoc enim aliquis dolet
:

dictum est; scilicet ratio, in qua est pruden- quod infirmatur circa ea quae concupiscit.
tia; voluntas, in qua est justitia; irascibilis,
Conclusio. - Quatuoi^ sunt potentiae animse,
in qua est fortitudo ; concupiscibiUs, in qua g^g^ ^^ virtutum, ita et vitiorum subjecta esse
est temperantia. Inquantum ergo ratio des- possunt; pro quarum debito orciine per peccatum
tituitur suo ordine ad verum, est vulnus destitutarum (qui3e destitutio vulneratio naturse

ignorantiae inquantum vero voluntas desti-

; dicitur) numero, quatuor naturse vulnera (igno-
rantia in intellectu, malitia in vohmtate, intir-
tuitur ordine ad boijum, est vulnus malitiae,
"litas in irascibili, et concupiscentia in concu-
inquantum vero irascibiUs destituitur suo
PiscitiH) convenienter enumerantur.
ordine ad arduum, cst vulnus inlirmitatis ;

inquantum vero concupiscentia destituitur

ordine ad delectabile moderatum ratione, est ARTICULUS IV.

vulnus concupiscentiae. Utmmprivatio modi, speciei et ordinis sit

Sic igitur ista quatuor sunt vulnera in- effectus peccati.
Ilicta toti humanae naturai ex peccato primi

parentis. Sed quia inclinatio ad bonum vir- Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur
tutis in unoquoquo diminuitur per peccatum quod privatio modi, speciei et ordinisnon
actualc, ut ex dictis patct, ctiam ista suut sit effectus peccati. Dicitenim Augustinusin
qualuor vulncra ox aUis peccatis consequen- lib. De natara boni, cap. ni, col. 553, t. 8,

tia, inquantum sciiicet per pcccatum et ratio quod « ubi haic tria niagna sunt, magnum
hcbetatur praicipuc in agendis, cl voluntas bonum est; ubi parva, parvum; ubi nulla,

< NuUibi occurril in operibus Bedse.

 QU^ST. LXXXV, ART. IV ET V. 533

nuUum. Sed peccatumnon annullat bonum

» ipsum peccatum. Et sic patet qualiter pecca-
naturae. Ergo non privat modum, speciem tum modi, et speciei, et ordi-
et est privatio
et ordinem. nis et privat vel diminuit modum, speciem
;

2. Praeterea, nihil est causa sui ipsius. Sed et ordinem.

peccatum est « privatio modi, speciei et or- Unde patet responsio ad duo prima.
dinis, » ut Augustinus dicit in lib. De Ad tertium dicendum, quod modus, spe-
natura boni, cap. iv, col. 553, t. 8. Ergo cies et ordo se consequuntur, sicut ex dictis
privatio modi, speciei et ordinis non est ef- patet. Unde simul privantur et diminuun-
fectus peccati. tur.
3. Frseterea, diversa peccata diversos Conclusio, — Qualicumque bono quomodo-
habent Sed modus, species et ordo,
efifectus. cumque privet originale peccatum, seu actuale,
cum sint quaedam diversa, diversas priva- eo ipso privat modo, specie et ordine.
tiones habere videntur. Ergo per diversa
peccata privantur. Non ergo est effectus cu-
ARTICULUS V
juslibet peccati privatio modi, speciei et or-
dinis. Utnim mors et alii corporales defectus sint
Sed contra est quod peccatum est in ani- effectus peccati.
ma, sicut infirmitas in corpore, secundum
illud psal. VI, 3 : Miserere mei, Domine, Ad quintum sic proceditur. \. Videtur
quoniam infirmus sum. Sed infirmitas privat quod mors et alii corporales defectus non
modum, speciem et ordinem ipsius corporis. sint effectus peccati. Si enim causa fuerit
Ergo peccatum privat modum, speciem et eequalis, et effectus erit aequalis. Sed hujus-
ordinem animae. modi defectusnon sunt aequales in omnibus,
Respondeo dicendum, quod, sicut in primo sed in quibusdam hujusmodi defectus magis
dictum est, modus, species et ordo conse- abundant; cum tamen peccatum originale
quuntur unumquodque bonum creatum, in- sit in omnibus sequale, sicut dictum est, cu-

quantum hujusmodi, et etiam unumquod- jus videntur hujusmodi defectus maxime

que ens. Omne enim esse et bonum conside- esse efTectus. Ergo mors et hujusmodi de-
ratur per aliquam formam, secundum quam fectus non sunt effectus peccati.
sumitur species. Forma autem uniuscujus- 2. Prseterea, remota causa, removetur
que rei qualiscumque sit, sive substantialis, effectus. Sed, remoto omni peccato per bap-
sive est secundum aliquam
accidentalis, tismum vel poenitentiam, non removentur
mensuram; unde et in VIII Metaph., hujusmodi defectus. Ergo non sunt effectus
text. 10, dicitur quod formae rerum sunt<( peccati.
sicut numeri; » et ex hoc habet modum peccatum actuale habet plus
3. Prseterea,

quemdam, qui mensuram respicit. Ex forma de ratione culpse quam originale. Sed pecca-
vero sua unumquodque ordinatur ad aliud. tum actuale non transmutat naturam corpo-
Sic igitur secundum diversos gradus bono- risad aliquem defectum. Ergo multo minus
rum sunt diversi gradus modi, speciei et peccatum originale. Non ergo mors et alii
ordinis. defectus corporales sunt effectus peccati.
Est ergo quoddam bonum pertinens ad ip- Sed contra est quod Apostolus dicit Rom.,
sam substantiam naturse, quod_habet suum v, 11 unum hominem peccatum in
: Per
modum, speciem et ordinem; et illud nec hunc mundum intravit, et per peccatum
privatur nec dimiuuitur per peccatum. Est mors.
etiam quoddam bonum naturalis inclinatio- Respondeo dicendum, quod aliquid est
nis ;hoc etiam habet suum modum, spe-
et causa alterius dupliciter uno modo quidem
:

ciem et ordinem et lioc diminuitur per pec-

; per se, alio modo per accidens. Per se qui-
catum, ut dictum est, sed non totaliter toUi- dem est causa alterius quod secundum vir-
tur. Est etiam quoddam bonum virtutis et tutem suse naturse vel formse producit
gratise, quod etiam habet suum modum, effectum unde sequitur quod effectus sit
;

speciem et ordinem: et hoc totaliter toUitur per se intentus a causa. Unde cum mors et
per peccatum mortale. Est etiam quoddam hujusmodi defectus sint prseter intentionem
bonum quod est ipse actus ordinatus, quod peccantis, manifestum est quod peccatum
etiam habet suum modum, speciem et ordi- non est per se causa istorum defectuum.
nem et hujus privatio est essentialiter
; Per accidens autem aliquid est causa alte-
 ;

534 SUMMA THEOLOGICA.

rius , si sit causa removendo prohibens quod ad immortalitatem et impassibilitatem

sicut dicitur in VIII Physic, quodtext. 32 ,

divellens columnam, per accidens movet
lapidem columnse superpositum et hoc
modo peccatum primi parentis est causa
mortis, et omnium hujusmodi defectuum in
natura humana, inquantum per peccatum
gloriae, quee in Christo inchoata est, et per
Christum nobis acquisita, perveniamus con-
; formati prius passionibus ejus.Unde oportet
quod ad tempus ejus passibilitas in nostris
corporibus remaneat ad impassibiUtatem
gloriae promerendam conformiter Christo.

primi parentis sublata estoriginahsjustitia, Ad tertium dicendum, quod in peccato

per quam non solum inferiores animse vires
continebantur sub ratione absque omni
deordinatione, sed totum corpus est' sub
anima absque omni defectu, ut in primo
habitum est. Et ideo, subtracta hac originali
justitia per peccatum primi parentis, sicut
actuali duo possumus considerare, sciUcet
ipsam substantiamactus, etrationemculpae.
Ex parte quidem substantise actus potest
peccatum actuale aliquem defectum corpo-
ralem causare, sicut ex superfluo cibo aliqui
infirmantur et moriuntur sed ex partc
;

vulnerata est humana natura quantum ad culpse privat gratiam, quse datur homini
animam per deordinationem potentiarum, ad rectificandum animae actus, non autem
ut supra dictum est, ita etiam est corrupti- ad cohibendum defectus corporales, sicut
biUs effecta per deordinationem ipsius cor- originalis justitia cohibebat. Et ideo pecca-
poris. Subtractio autem originalis justitiae tum actuale non causat hujusmodi defectus,
habet rationem pcenae, sicut etiam subtrac- sicut originale.
Unde etiam mors omnes de-
et
tio gratiae.
„
o , . X j
„
CoNCLUsio. — Mors caetenque m humana natura
nf x • •
i, ,

fectus corporales consequentes sunt qua^dam

pcenae originahs peccati. Et
modi defectus non sint intenti a peccante,
sunt tamen ordinati secundum justitiam Dei
punientis (a).
,,,^,,,1^^ defectus, cum sint pr^eter intentionem
quamvis hujus- peccantis, per se efTectus peccati primi parentis
dici nequeunt; sed per accidens tantum, prout
removens prohlbens causa; nomen sortitur, quia
scilicet per peccatum primi parentis sublata est

Ad primum ergo dicendum, quod aequa- originalis justitia, quae omnem deordinationem et

Utas causae per se causat aequalem effectum. defectum proliibebat.

Augmentata enim vel diminuta causa per
se, augetur vel diminuitur effectus. Sed ARTICULUS VI.
aequalitas causae removentis prohiliens non
ostendit sequalitatem effectuum si quis ; Vtrum mors et alii defectus sint naturales
enim aequaU impulsu diveUat duas columnas, homini.
non sequitur quod lapides superpositi sequa-
Uter moveantur sed Ule velocius movebitur
; Ad sextum sic proceditur. 1 . Videtur
qui gravior erit secundum proprietatem quod mors et hujusmodi defectus sint ho-
suae naturae, cui reUnquitur remoto prohi- mini naturales. Corruptibile enim et incor-
bente. Sic igitur, remota originali justitia, ruptibile dififerunt genere, ut dicitur in X
natura corporis humani relicta est sibi; et Metaph., text. 26. Sed homo est ejusdem
secundum hoc, secundum diversitatem na- generis cum aUis animalibus ,
quae sunt
turalis complexionis, quorumdam corpora naturaUter corruptibilia. Ergo homo est
pluribus defectibus subjacent quorumdam
;
naturaliter corruptibilis.
vero paucioribus, quamvis existento origi- 2. Prseterea, omne quod est compositum
naU peccato aequaU. ex contrarns, est naturaliter corruptibile,
Ad secundum dicendum quod culpa ,
ori- quasi habens in se causam corruptionis suae.
ginaUs et actuaUs removetur ab eodem, a Sed corpus humanum est hujusmodi. Ergo
quo etiam removetur et hujusmodi defectus, est naturaliter corruptibile.
secundum iUud ApostoU Rom., vni, 11 : 3. Praiterea, caUdum naturaliter consumit
Propter Vivifi^abit mortalia oorpora vestra per* humidura. Vita autem hominis conservatur
laiuem. inhabitantem
Spiritum ejus in vobis. Sed per caUdum et humidum. Cum igituropera-
utrumque fit secundum ordinem divinse sa- tiones vitse expleantur per actum caloris
piontiai congruo tempore. Oportet euim naturalig, ut dicitur in II Be anima, text. 50,

^ Al. : « continebatur. » peccanto, fuisse morlturos asserentom.

(ffl) Contra Pelagium homines, etiam Adamo non
 . ;
QU^ST. LXXXV, ART.
videtur quod mors et hujusmodi defectus
sint homini naturales,
1 Sed contra, quiquid est homini natu-
rale, Deus in homine fecit. Sed Deus mortem
nonfecityVX dicitur Sap., i, 13. Ergo mors
non est homini naturalis.
2. Prseterea, id quod est secundum natu-
ram, non potest dici poena nec malum, quia
unicuique rei est conveniens id quod ei est
naturale. Sed mors et hujusmodi defectus
sunt pcena peccati originahs, ut supra dic-
tum est. Ergo non sunt homini naturales.
3. Praeterea, materia proportionatur for-
mae, et qusehbet res suo fmi. Finis autem
hominis est beatitudo perpetua, ut supra
dictum est. Forma etiam humani corporis
estanima rationaUs, quse est incorruptibilis,
ut in 1 habitum est. Ergo corpus humanum
est naturaliter incorruptibile.
Respondeo dicendum, quod de unaquaque
re corruptibili dupliciter loqui possumus
uno modo secundum naturam universalem
alio modo secundum naturam particularem.
Natura quidem particularis est propria virtus
activa et conservativa uniuscujusque rei, et
secundum hanc omnis corruptio et defectus
est contra naturam, ut dicitur in II i)e cxlo,
text. 37, quia hujusmodi virtusintenditesse
et conservationem ejus cujus est.
Natura vero universalis est virtus activa
in aliquo universaU principio naturae, puta
in aUquo caelestium corporum, vel aUcujus
superioris substantiae, secundum quod etiam
Deus a quibusdam dicitur « natura natu-
rans » quae quidem virtus intendit bonum
; complexionis, ut possit esse convenientissi-
et conservationem universi, ad quod exigitur
alternatio generationis et corruptionis
rebus secundum hoc corruptiones et
; et
defectus rerum sunt naturales, non quidem
secundum inclinationem formae, quae est
principium essendi et perfectionis, sed se-
cundum incUnationem materiae, quae pro-
portionaUterattribuiturtaliformaesecundum
distributionemuniversalisagentis.Etquam-
visomnis forma intendat perpetuum esse,
quantum potest, nulla tamen forma rei cor-
ruptibilis potest assequi perpetuitatem sui,
praeter animam rationalem, eo quod ipsa
non est subjecta omnino materi» corporali,
sicut aliae formaj ;
qmmmo habet propriam
operationem immaterialem , ut in primo
habitum est. Unde ex parte suae formae na-
turalior est homini incorruptio quam aUis
* « Sic » in edit. deest. — » In edit. \ « artificis, »
;
VI. 533
rebus corruptibilibus. Sed quia et ipsa habet
materiam ex contrariis compositam ex ,
inclinatione materiae sequitur corruptibilitas
in toto. Et secundum hoc homo est natura-
Uter corruptibilis secundum naturam ma-
teriae sibi rehctae, sed non secundum natu-
ram formse.
Tres autem primae rationes procedunt ex
parte materiee aliee vero
; tres ex parte
formse. Unde ad earum solutionem conside-
randum est, quod forma hominis, quse est
anima rationalis, secundum suam incorrup-
tibiUtatem, proportionata est suo fmi, qui
est beatitudo perpetua sed corpus huma-
;
num, quod est corruptibile, secundum suam
naturam consideratum, quodammodo pro-
portionatum est suae formse, et quodammodo
non. Duplex enim conditio potest attendi in
ahqua materia una scilicet quam agens
:
ehgit, aha quse non est ab agente electa,
: sed est secundum conditionem naturalem
materiae sicut faber ad faciendum cultellum
;
ehgit materiam duram et ductilem, quae
subtiUari possit, ut sic' sit apta incisioni, et
secundum hanc conditionem ferrum est
materia proportionata culteUo sed hoc quod ;
ferrum sit frangibile et rubiginem contra-
hens, consequitur ex naturaU dispositione
ferri nec hoc eUgit artifex in ferro, sed
;
magis repudiaret, si posset unde haec dis-;
positio materiae non est proportionata inten-
tioni artificiati nec intentioni artis. Simi-
-,
Uter corpus humanum
est materia electa a
natura quantum ad hoc quod est temperatae
mum organum tactus et aUarum virtutum
in sensitivarum et motivarum; sed quod sit
corruptibile, hoc est ex conditione materiae
nec est electum a natura quin potius natura
;
eUgeret materiam incorruptibUem, si posset.
Sed Deus, cui subjacet omnis natura, in ipsa
institutione hominis supplevit defectum na-
turae; et dono justitiae originaUs dedit cor-
pori incorruptibiUtatem quamdam, ut in
primo dictum est. Et secundum hoc dicitur
quod Beus mortem non fecit, et quod mors
est poena peccati.
Unde patet responsio ad objecta.
Conclusio. - Quanquam mors, aliique corpo-
^.aies naturam particularem ; sunt
defectus sint citra
tamen secundum naturam universalem hominirna-
turales, non quidem a parte formse sed materiee.
 ;;

536 SUMMA THEOLOGICA.

Sed contra est quod dicitur Eccli., xlvii,
^^' Salomoni Dedisti maculam in gloria
OU^STIO LXXXVI :

tua; et Ephes., v, 27 Ut exhiberet sibi

:

DE MACULA PECCATL gloriosam Ecclesiam non habentem macu-

(Et duo quaeruntur.) Idm aut rugam, et utrobique loquitur de
macula peccati. Ergo macula est effectus
Deinde considerandum est de macula peccati.
peccati , circa hoc quaeruntur duo
et :
Respondeo dicendum, quod macula pro-
1° utrum macula animae sit effectus peccati quando aliquod
prie dicitur in corporalibus,
2° utrum remaneat in anima post actum corpus nitidum perdit suum nitorem ex
peccati. contactu alterius corporis, sicut vestis, et
aurum, argentum, aut aliud hujusmodi.
et
ARTICULUS PRIMUS. In rebus autem spiritualibus ad similitu-
Utrum peccatum causet aliquam maculam dinem hujus oportet maculam dici. Habet
m anima. autem anima hominis duplicem nitorem :

unum quidem ex refulgentia luminis natu-

Ad primum sic proceditur.
quod peccatum non causet aliquam maculam
in anima. Naturaenim superior non potest
inquinari ex contactu naturae inferioris
unde radius solaris non inquinatur per
tactum corporum faetidorum^ ut Augustinus
1. Videtur ralis rationis, per quam dirigitur in suis
actibus; alium vero ex refulgentia divini
luminis, scilicet sapientiae et gratise, per
quam etiam homo perficitur ad bene et
decenter agendum. Est autem quasi quidam
animae tactus quando inhaeret aliquibus
,

AiciimWhvo Contra quinque h3ereses\c.Y,
§ 7, col. 1107, t. 8. Sed anima humana est
multo superioris naturae quam res commu-
tabiles, ad quas peccando convertitur. Ergo
ex eis maculam non contrahit peccando.
2. Praeterea, peccatum est principaliter in
voluntate, ut supra dictum est; voluntas
autem est in ratione, ut dicitur in
anima, text. Sed ratio sive intellectus
42.
non maculatur ex consideratione quarum-
rebus per amorem. Cum autem peccat,
adhaeret aUquibus rebus coiitra lumen ra-
tionis et divinae legis, ut ex supra dictis
patet.
Unde ipsum detrimentum nitoris ex tali
contactu proveniens macula animae meta-
phorice vocatur(«).
III De Ad primum ergo dicendum, quod anima
non inquinatur ex rebus inferioribus virtute
earum, quasi agentibus eis in animam sed ;

cumque rerum, sed magis perficitur. Ergo magis e converso anima sua actione se in-
nec voluntas ex peccato maculatur. quinat, inordinate eis inhaerendo contra
3. Praeterea, si peccatum maculam causat, lumen rationis et divinae legis.
aut macula illa est aUquid positive, aut est Ad secundum dicendum, quod actio intel-
privatio pura. Si sit aliquid positive, non lectus perficitur secundum quod res intelli-
potest esse nisi dispositio vel habitus; nihil gibiles sunt in intellectu per modum ipsius
enim aliud videtur ex actu causari. Disposi- intellectus, et ideo intellectus ex eis non infi-
tioautem et habitus non est contingit enim ; citur sed magis perficitur. Sed actus vohiii-
remota dispositione vel habitu, adhuc re- tatis consistit in motu ad quod
ipsas res, ita
manere maculam, ut patet in eo qui pecca- amor rei amatae animam conglutinat et ex ;

vit mortaliter prodigalitate, et postea trans- hoc anima maculatur, quando inordinate in-
mutatur mortaliter peccando in habitum haerct, sccundum illud Osea?, ix, 10 : Facti
vitii oppositi. Non ergo macula ponit aliquid sunt ahominabiles, sicut ea quse dilexerimt.
positive in anima. Similiter etiam nec est Ad tcrtium dicendum, quod macula non
privatio pura, quia omnia peccata eveniunt est aliquid positive in anima, nec significat
ex parte aversionis et privationis gratiae. privationcm solam, sed significat privatio-
Sequeretur ergo quod omnium peccatorum nem quamdam nitoris animae in ordine ad
esset una macula. Ergo macula non est suam causam, quae est pcccatum ct ideo :

effectus peccati. diversa peccata diversas maculas inducunt;

Liber Adv. qninque hxresen, quem Lovanienses

' (a) Veteres theologi peccatumliabitualo vocabant
el Bellarminus legitimum Augustini fcEfum agnos- maculam, macula lamen cx peccato actuali sequi-
cebant, in editione Migne inter dubia numeratur et lur.

in append. rejicitur.
 ;

QU^ST. LXXXYI, ART. I ET II, ET QU^ST. LXXXVII. nsi

de umbra, quse est privatio lu-

et est simile sante motu propinquus, sed oportet
fit ei

minis ex objecto alicujus corporis, et secun- quod appropinquet rediens, per motum con-
dum diversitatem corporum objectorum di- trarium («).
versificantur umbrse. Ad primum ergo dicendum, quod post
CoNCLusio. — Carentia nitoris, quem ex lumine actum peccati nihil positive remanet in ani-
rationis, etex gratia Dei anima pii hominis habet, ma, nisi dispositio vel habitus remanet ta- :

maciila peccati metaphovice dicitur. men aliquid privative, scilicet privatio con-
junctionis ad divinum lumen.
Ad secundum dicendum,quod, transeunte
ARTICULUS II.
obstaculo corporis, remanet corpus diapha-
Utrum macula maneat in animapost actum num in sequali propinquitate et habitudine
peccati. ad corpus illuminans et ideo statim umbra
;

transit : sed, remoto actupeccati, non rema-

Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur net anima in eadem habitudine ad Deum.

quod macula non maneat in anima post ac- Unde non est similis ratio.

tum peccati. Nihil enim manet in anima Ad tertium dicendum, quod affectus' pec-
post actum, nisi habitus vel dispositio. Sed cati facit distantiam a Deo; quam quidem

macula non est habitus vel dispositio, ut su- distantiam sequitur defectus nitoris hoc
pra habitum est. Ergo macula non manet in modo, sicut motus localemdistantiam. Unde,
anima post actum peccati. sicut cessante motu locali, non tollitur dis-
2. Prseterea, hoc modo se habet macula ad tantia localis, ita nec cessante actu peccati,
peccatum, sicut umbra ad corpus, ut supra toUitur macula.
dictum est. Sed, transeunte corpore, non ma- CoNCLUsio. — Quum macula denotet nitoris de-
net umbra. Ergo, et transeunte actu peccati, fectum quemdam recessum a lumine
propter
non manet macula. rationis vel divinse legis; certum est eam in anima
3. Prseterea, omnis effectus dependet ex remanere, donec per contrarium motum ad lumen
sua causa causa autem maculse est actus
; rationis legisque divinee, quod fit per gratiam,
peccati. Ergo, remoto actu peccati, non re- homo redeat.

manet macula in anima.

Sed contra est quod dicitur Josue, xxii,
QUiESTIO LXXXVII.
17 : Anparum est vobis, quia peccatis in
Beelphegor, et usque in prxsentem diem DE REATU PCEN^.
* Vobis macula hujus sceleris i?i vobis permanet* ? (Et octo quseruntur.)

^^^cc^^tis
Respondeo dicendum, quod macula peccati
., m remanet in anima etiam transeunte actu pec- Deinde considerandum est de reatu poenae
nobis
cati. et primo de ipso reatu, secundo de mortali
perma-
net. Cujus ratio est, quia macula, sicut dictum et veniali peccato, quse distinguuntur se-
est, importat quemdam defectum nitoris cundum reatum.
propter recessum a lumine rationis vel di- Et circa primum quseruntur octo :

vinse legis. Et ideo quamdiu homo manet 1° utrum reatus poense sit effectus peccati;
extra hujusmodi lumen, manet in eo ma- 2° utrum peccatum possit esse poena alterius
cula peccati ; sed postquam redit ad lumen peccati 3° utrum aliquod peccatum faciat
;

rationis, etad lumen divinum, quod fit per reum seterna poena; 4" utrum faciat reum
gratiam, tunc macula cessat. Licet autem poena infinita secundum quantitatem 5° an ;

cesset actus peccati, quo homo discessit a omne peccatum faciat reum aeterna et infi-
lumine rationis vel legis divinae, noii tamen nita poena 6° utrum reatus poense possit re-
;

statim homo ad illud redit in quo fuerat sed ; manere post peccatum; 7° utrum omnis
requiritur aliquis motus voluntatis contra- poena inferatur pro aliquo peccato 8° utrum ;

rius primo motui ; sicut si aliquis sit distans unus sit reus poense pro peccato alterius.
alicui per aliquem motum, non statim ces-

* Ita et alii codd.; in edit. : « actus. » volunt; nec denominatio pure extrinseca ab actuali
(a) Contra Lutherum dicentem quod ab actu pec- peccato prseterito, ut vult Vasquez, nec habitus po-
cati cessare est summa poenitentia. Macula non est sitivus, aut dispositio in bonum commutabile incli-
reatus pcenBe de quo infra, ut plures Scolistse Sco- nans, ut Martinez, Nunno et alii volunt,
tum ad suum sensum detorquentes," et Durandus
 »

538 SUMMA THEOLOGICA.

tis, vel spirituaUter vel temporaUter, poUtice
ARTICULUS PRIMUS. seu oeconomice; tertio subditur universaU

Utriim reatus pcenae sit effectus peccati.

ordini divini regiminis. Quilibet autem ho-
rum ordinum per peccatum pervertitur,
Ad primum sic proceditur. 1 . Videtur quod dum ille qui peccat, agit et contra rationem,

reatus pcense non sit effectus peccati.Quod et contra legem humanam, et contra legem
enim per accidens se habet ad aliquid, non divinam.
videtur esse proprius effectus ejus. Sed rea- Unde triplicem poenam incurrit unam :

tus poenae per accidens se habet ad pecca- quidem a seipso, quse est conscientise remor-
tum, cum sit prseter intentionem peccantis. sus aUam vero ab homine tertiam vero a
; ;

Ergo reatus poenae non est effectus peccati. Deo.

2. Praeterea, malum non est causa boni. Ad primum ergo dicendum, quod poena
Sed poena bona est, cum sit justa, et a Deo. consequitur peccatum, inquantum malum
Ergo non est effectus peccati, quod est est ratione suae inordinationis. Unde sicut
malum. malum est per accidens in actu peccantis
3. Prseterea, Augustinus dicit in I Conf., praeter intentionem ipsius, ita et reatus
cap. xn, col. 670, t. 1, quod « omnis inordi- poenae.
natus animus sibi ipsi est pcena. » Sed poena Ad secundum dicendum, quod poena qui-
non causat reatum alterius pcDenae, quia sic dem justa esse potest et a Deo, et ab homine
iretur in infinitnm. Ergo peccatum non inflicta; unde ipsa poena non est effectus
causat reatum poenae. peccati directe, sed solum dispositive. Sed
Sed contra est quod dicitur Rom., u, 9 : peccatum facit hominem esse reum poenae,
Tribulatio et ancjustia in omnem animam quod est malum dicit enim Dionysius iv cap.
;

operantis malum. Sed operari malum est Be divin. nomin., § 22, col. 723, t. 1, quod
peccare. Ergo peccatum inducit pcenam ((puniri non est malum, sed fieri poena
quse nomine tribulationis et angustise desi- dignum. » Unde reatus poenae directe poni-
gnatur. tur effectus peccati.
Respondeo dicendum, quod ex rebus na- Ad
tertium dicendum, quod poena illa in-
turalibus ad res humanas derivatur ut id ordinati animi debetur peccato ex hoc quod
quod contra aUquid insurgit, ab eo detri- ordinem rationis pervertit. Fit autem reus
mentum patiatur. Videmus enim in rebus alterius poense per hoc quod pervertit ordi-
naturalibus quod unum contrarium vehe- nem legis divinse vel humanse.
mentius agit altero contrario superveniente, CoNCLUSio. — Cum peccans agat contra ordinem
propter quod aquse calefactae magis conge-
<( rationis legisque humauai et divinse, necessario eo
lantur, » ut dicitur in Meteor., cap. xu,
I ipso quod peccat, alicjuem pcenaj reatum incurrit.

circa fm. Unde in hominibus hoc ex naturali

incUnatione invenitur, ut unusquisque de- ARTICULUS II.

primat eum qui contra ipsum insurgit. Ma-

Utrum peccatum possit esse pcena peccati.
nifestum est autem, quod quaecumque conti-
nentur sub aliquo ordine, sunt quodammodo Ad sccundum sic proceditm-. 1. Videtur
unum in ordine ad principium ordinis : quod peccatum non possit esse poena peccati.
unde quidquid contra ordinem aliquem in- Pcenseenim sunt inductse, ut per eas liomi-
surgit, consoquens est ut ab ipso ordino et '
nes reducantur ad bonum virtutis, ut patet
a principe ordinis dcprimatur. per Philosopliiim in X Ethic, cap. ult.,
Cum autem peccatum sit actus inordina- parum a priuc. Sed pcr peccatum non redu-
tus, manifestum est quod quicumque peccat, citur liomo in bonum virtutis, sed oppo- m
contra aliquem ordincm agit et ideo ab ipso ; situm. Ergo peccatum uon est poena peccati.
ordine consequens est quod deprimatur; 2. Praeterea, poenae justae sunt a Deo, ut
quae quidem depressio poena est. Unde se- patet per Augustinum in lib. LXXXIII
cundum tres ordines quibus subditur hu- Quxstion., q. lxxxu, col. 98, t. 6. Peccatum
mana voluntas triplici poena potost homo autcm non est a Deo, et est injustum. Non
puniri primo quidem enim subditur hu-
: crgo peccatum potest csse poena peccati.
mana natura ordini propri<'u rationis; sc- 3. Prseterea, de ratione poena3 cst quod
cundo ordini exterioris hominis gubernan- sit contra voluntatcm. Scd peccatum est a
^ Ilacod.; Parm. : « ul ab eo ordine ct principe.
 QUtEST. LXXXVII, ART. II ET III. 539

voluntate, ut ex supra dictis patet. Ergo pec- festum est quod poena ordinatur ad emen-
catum non potest esse poena peccati. dationem quia hoc ipsum quod homo labo-
;

quod Gregorius dicit, Siiper

Sed contra est
Ezech., hom. xi, § 24, col. 915, t, 2, quod
« qua^dam peccata sunt poense peccati. »
Respondeo dicendum, quod de peccato du-
pliciter loquipossumus, per se seilicet, et
per accidens. Per se quidem nullo modo
peccatum potest esse pcena peccati. Peccatum
enim per secundum quod
se consideratur
egreditur a voluntate sic enim habet ratio-
; niJiLlominus variis modis unum peccatum alterius
nem culpse. De ratione autem poenae est quod
sit contra voluntatem, ut in I habitum est.
rem et detrimentum patitur in peccando,
natum est retrahere homines a peccato.
Ad secundum dicendum, quod ratio iUa
procedit de peccato secundum se.
Et similiter dicendum est ad tertium.
— Tametsi peccatum unum,
CoNCLUsio. alterius
peccati pcena per se non sit, cum ea contra volun-
tatem, peccatum autem a voluntate procedat, est
poena per accidens.

Unde manifestum est, quod peccatum, per

ARTICULUS III.
se loquendo, nullo modo potest esse poena
peccati. Utrum aliquod peccatum inducat reatum
Per accidens autem peccatum potest esse seternge poenee.
poena peccati tripliciter primo quidem ex
:

parte causae, quse est remotio prohibentis. Ad tertium sic proceditur. 1. Videtur
Sunt enim causai inclinantes ad peccatum, quod nuUum peccatum inducat reatum
passiones, tentatio diaboli, et aUa hujusmodi, aeternae poenae. Poena enira justa adaequatur
quae quidem causse impediuntur per auxi- culpae, justitia enim aequaUtas est; unde
lium divinse gratise, quee subtrahitur per dicitur Isa,, xxvii, 8 In mensura contra
:

peccatum. Unde cum ipsa subtractio gratiae mensuram , cum abjecta fuerit, judicabis
sit quaedam poena, et a Deo, ut supra dictum eam. Sed peccatum est temporale. Ergo
est, sequitur quod per accidens etiam pecca- non inducit reatum poenae seternae.
tum quod ex hoc sequitur, pcena dicatur. Et 2. Praeterea, poenae medicinae quaedam
hoc modo loquitur ApostolusRom., i, 24, di- sunt, ut dicitur in II Ethic, cap. iii, ante
cens Propter quod tradidit illos Deus in de-
: med. Sed nuUa medicina debet esse infinita,
sideria cordis eorum, quee sunt animae passio- quia ordinatur ad finem quod autem ordi- ;

nes; quia scihcet deserti homines ab auxilio
divinae gratiae, vincuntur a passionibus. Et
hoc modo semper peccatum dicilur esse
poena praecedentis peccati. Alio modo ex parte
substantiae actus qui afflictionem inducit;
sive sit actus interior, ut patet in ipsa ira et
invidia; sive exterior, ut patet cum ahqui
natur ad finem non est infinitum, ut Philo-
sophus dicit in I Polit., cap. vi, circa med.
Ergo nulla poena debet esse infinita.
3. Praeterea, nuUus semper facit aUquid,
nisi propter se in ipso delectetur. Sed Deus...
non delectatur * in perditione hominum, ut * Lseia-
dicitur Sap., i, 13. Ergo non puniet homines '"*'•

gravi labore opprimuntur, et , damno ut poena sempiterna.

expleant actum peccati, secundum illud 4. Praeterea, nihU quod est per accidens,
Sap., V, 7 Lassati sumus in via iniquitatis.
: est infinitum. Sed poena est per accidens
Tertio modo ex parte effectus, ut scihcet non enim secundum naturam ejus qui
est
aliquod peccatum dicatur poena respectu punitur. Ergo non potest in infinitum
effectus consequentis. Sed his duobus ulti- durare.
mis modis unum peccatum non solum est Sed contra est quod dicitur Matth., xxv,
pcena praecedentis peccati, sed etiam sui. 46 : Ibunt hi in supplicium seternum; et
Ad primum ergo dicendum, quod hoc Marc, III, 29, diciturQui autem blasphe-
:

etiam quod aUqui puniuntur a Deo, dum maverit in Spiritum sanctum, non habebit
permittit eos in aUqua peccata profluere, ad remissionem in aeternum, sed erit reus* *Reus
bonum virtutis ordinatur; quandoque qui- seterni delicti. erit.

dem etiam ipsorum qui peccant, cum sciU- Respondeo dicendum, quod, sicut supra
cet post peccatum humiUores et cautiores dictum est, peccatum ex hoc inducit reatum
resurgunt. Semper autem est ad emendatio- poenae, quod pervertit ahquem ordinem.
nem aUorum, qui videntes aUquos ruere de Manente autem causa, manet effectus :

peccato in peccatum, magis reformidant unde quamdiu perversitas ordinis remanet,

]>eccare. In aUis autem duobus modis maui- necesse est quod remajieat reatus poenae.
 ;

540 SUMMA THEOLOGICA.

Pervertit autem ordinem quandoque
aliquis dum illud Prov., xix, 23 : Pestilente fla-
quidem reparabililer quandoque autem,
cjellato, stidtus sapientior erit. Sic igitur
irreparabiliter. Semper enim defectus, quo et aeternae poenae reproborum a Deo inflictae,
subtrahitur principium, irreparabilis est; sunt medicinales his qui consideratione
si autem salvetur principium, ejus virtute pcenarum abstinent a peccatis, secundum
defectus reparari possunt ; sicut si corrum- illud psal. lix, 6 : Dedisti metnentibus te
patur principium ^'isivura, non potest fieri siqnificationem, ut fugiant a facie arcus, ut
visionis reparatio nisi sola virtute divina liherentur dilecti tui.
si vero, salvo principio visivo, aliqua impe- Ad
tertium dicendum, quod Deus non
dimenta adveniant visionis, reparari possunt delectatur in poenis propter ipsas, sed de-
pernaturamvelperartem. Cujuslibet autem lectatur in ordine suee justitiae, quae hoc
ordinis est aliquod principium, per quod requirit,
aUquis fit particeps illius ordinis. Et ideo si Ad quartum dicendum, quod poena, etsi
per peccatum corrumpatur principium or- per accidens ordinetur ad naturam, per se
dinis quo voluntas hominis subditur Deo, tamen ordinatur ad privationem ordinis, et
erit inordinatio, quantum est de se, irrepa- ad Dei justitiam et ideo, durante inordi-
;

rabilis, etsi reparari possit virtute divina. natione, semper durat poena.
Principium autem hujus ordinis est ultimus Conclusio. —
Qusecumque peccata charitatem
finis_, cui homo inhaeret per charitatem. toUunt, poenee eeternee reatum inducunt.
Et ideo quaecumque peccata avertunt a
Deo, charitatem auferentia^ quantum est de
ARTICULUS IV
se, inducunt reatum ajternae poenae.
Ad primum ergo dicendum, quod poena Utrum peccato debeatur poena infinita
peccato proportionatur secundum acerbi- secundum quantitatem.
tatem tam in judicio divino quam in hu-
mano. Sed, sicut Augustinus dicit, XXI De Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur
civit. Dei, cap. xi, col. 725, t. 7, in nullo quod peccato debeatur poena infinita secun-
judicio requiritur ut poena adaequetur culpae dum quantitatem. Dicitur enim Jerem., x,
secundum durationem. Non enim quia adul- 24 Corripe me, Domine, verumtamen in
:

terium vel homicidium in momento com-
mittitur, propter hoc momentanea poena
punitur, sed quandoque quidem perpetuo
carcere vcl exilio, quandoque etiam morte;
in qua non consideratur occisionis mora,
sed potius quod in perpetuum auferatur a
societate vivenlium : et sic repraesentat
modo aeternitatem poenae inflictae divinitus.
Justum tamen est secundum Gregorium,
quod « qui in suo aeterno peccavit contra
Deum, in aeterno Dei puniatur. » Dicitur
autem aliquis « in suo aeterno » peccasse,
non solum secundum continuationem actus
judicio, et non in furore tuo , ne forte ad
nihilum redigas me.lTa. diutem Dei vel fu-
ror metaphorice significat vindictam divinae
justitiae ; redigi autem
in nihilum est poena
infinita; sicut et ex nihilo aUquid facere est
virtutis infinitae. Ergo secundum vindictam
suo divinam peccatum punitur poena infmita
secundum quantitatem.
2. Praeterea, quantitati culpae respondet
quantitas poenae,secundum illudDeut., xxv,
2 : Pro mensura peccati erit et plagarum
modus. Sed peccatum quod contra Deum
committitur, est infinitum tanto enim gra- ;

in tota hominis vita durantis; sed quia ex vius est peccatum, quanto major est persona
hoc ipso quod fmem in peccato constituit, contra quam peccatur; sicut gravitis pec-
voluntatcm habet in aeternum peccandi. catum est percutere principem, quam per-
Unde dicit Gregorius, XXXIV Moralium, cutere hominem privatum. Dei autcm
cap. XIX, § 30, col. 738, t. 2, quod « iniqui magnitudo cst infmita. Ergo poena infinita
voluissent sine finc vivcrc, ut sine fine dcbctur pro peccato quod contra Deum
potuissent in iniquitatibus pcrmanerc. » committitur.
Ad secundum dicendum, quod poena quae 3. Praeterca, dupliciter estaUquid infmi-
etiam secundum legcs humanas infligitur, lum, duratione scilicet, et quantitate. Sed
non scmpcr est mcdicinalis ci qui punitur, duratione est pcena infinita. Ergo et quan-
sed solum aliis sicut cnm latro suspenditur,
; titate.
non ut ipse emendetur, sed propter alios, ut Sed contra est (juod sccundum hoc
,

saltem metu poenae peccare desistant, secun- omniuin pcccatoruni mortalium pceiia^ es-

QU^ST. LXXXVII, ART. IV ET
sent sequales ; non enim est infmitum
nito majus.
Respondeo dicendum, quod poena pro-
portionatur peccato. In peccato autem duo
sunt quorum unum est aversio ab incom-
:
mutabili bono quod est infmitum, unde ex
hac parte peccatum est infmitum; aliud
quod est in peccato, est inordinata conversio
ad commutabile bonum; et ex hac parte
peccatum est fmitum, tum quia ipsum bo-
num commutabile est fmitura, tum etiam
quia ipsa conversio est fmita; non enim
possunt esse actus creaturse infmiti.
Ex parte igitur aversionis respondet pec-
cato poena damni, quee etiam est infmita;
estenim amissio infmiti boni, scilicet Dei. Ex
parte autem inordinatse conversionis res-
pondet ei pcena sensus, quse etiam est fmita.
Ad primum ergo dicendum, quod omnino
redigi in nihilum eum qui peccat, non con-
venit divinae justitise, quia repugnat perpe-
tuitati poenae, quse est secundum divinam
justiliam, ut dictum est. Sed in nihilum
redigi dicitur, qui spirituahbus bonis pri-
vatur, secundum illud I Cor., xui, 2
charitatem non habuero, nihil sum.
Ad secundum dicendum, quod ratio
procedit de peccato ex parte aversionis
enim homo contra Deum peccat.
Ad tertium dicendum, quod duratio poenae
respondet durationi culpae, non quidem ex
parte actus, sed ex parte maculee, qua du-
rante manet reatus poense; sed acerbitas
pcense respondet gravitati culpse. Culpa
autem quae est irreparabiUs, de se habet
quod perpetuo duret; et ideo debetur ei
poena seterna. Non autem ex parte con-
versionis habet infmitatem; et ideo non
debetur ei ex hac parte poena infmita secun-
dum quantitatem.
CoNCLUsio. — Sicuti peccatum ex parte aversio-
nis ab infinito bono, infmitum est, fmitum autem
ex parte conversionis ad bonum creatum et com-
mutabile; sic et poena peccato coi'respondens par-
tim tinita, partim iniinita dici debet.
ARTICULUS V.
Vtrnm om7ie peccatum inducat reatum
pcense aeternse.
Ad quintum sic proceditur. \. Videtur
quod omne peccatum inducat reatum poense
aeternse. Poena enim, ut dictum est,
(a) Origenes posuit homines et dsemones esse a
;
V. Ui
infl- tionatur culpse. Sed poena seterna difTert a
temporali in infmitum. Nullum autem pec-
catum differre videtur ab altero in infmitum
cum omne peccatum sit humanus actus,
qui infmitus esse non potest. Cum ergo
alicui peccatodebeatur poena seterna, sicut
dictum est, videtur quod nulH peccato
debeatur poena temporalis tantum.
peccatum originale est mi-
2. Prseterea,
nimum peccatorum; unde et Augustinus
dicit in Ench., cap. xcm, col. 275, t. 6, quod
(( mitissima poena est eorum qui pro solo
peccato originah puniuntur. » Sed peccato
originali debetur poena perpetua nunquam ;
enim videbunt regnum Dei pueri qui sine
baptismo decesserunt cum originaU peccato,
ut patet per id quod Dominus dicit Joan., ui,
3 Nisi quis renatus fuerit denuo, non
:
potest videre regnum Dei. Ergo multo ma-
gis omiiium ahorum peccatorum poena erit
seterna.
3. Prseterea, peccato non debetur major
poena ex hoc quod alteri peccato adjun-
gitur; cum utruraque peccatum suam
: Si habeat poenam taxatam secundum divinam
justitiam. Sed peccato veniali debetur poena
illa aeterna, si cum mortali peccato inveniatur
; sic in aliquo damnato, quia in inferno nulla
esse potest remissio. Ergo peccato veniaU
simpHciter debetur poena seterna. NulU ergo
peccato debetur poena temporaUs.
Sed contra est quod Gregorius dicit in IV
Dialog., cap. xxxix, col. 396, t. 3, quod
(( qusedam leviores culpse posthanc vitam
remittuntur. » Non ergo omnia peccata
poena seterna puniuntur.
Respondeo dicendum, quod, sicut supra
dictum est, peccatum causat reatum poenae
aeternae,inquantum irreparabiUter repugnat
ordini divinae justitise, per hoc scilicet quod
contrariatur ipsi principio ordinis, quod est
ultimus fmis. Manifestum est autem, quod
in quibusdam peccatis est quidem aliqua
inordinatio, non tamen per contrarietatem
ad ultimum finem, sed solum circa ea quae
sunt ad fmem, inquantum plus vel minus
debite eis intenditur, salvato tamen ordine
ad ultimum fmem puta cum homo, etsi
:
nimis ad aliquam remtemporalem afficiatur,
non tamen pro ea vellet Deum offendere,
aUquid contra prseceptum ejus faciendo,
Unde hujusmodi peccatis non debetur aeterna
propor- poena, sed temporalis {a).
p(Denis aliquando liberandos. Alii, referente Augus-
 ' :

54-2 SUMMA THEOLOGICA.

Ad primum crgo dicendum, quod peccata qui natus est tibi, morte morietur. Punitur
non differunt in infinitum ex parte conver- ergo aliquis a Deo etiam postquam ei pecca-
sionis ad bonum commutabile, in qua con- tum dimittitur et sic reatus poenae remanet,
;

sistit substantia actus, differunt autem in peccato remoto.

infmitum ex parte aversionis. Nam quse-
dam peccata committuntur per aversionem
ab ultimo fine, qusedam vero per inordina-
tionem circa ea quse sunt ad fmem; fmis
autem ultimus ab liis quae sunt ad fmem in
infmitum differt.
Ad secundum dicendum, quod peccato
originali non debetur pcena aeterna ratione
suae gra\dtatis, sed ratione conditionis sub-
Respondeo dicendum, quod in peccato duo
possunt considerari, scilicet actus culpse, et
macula sequens. Planum est autem, quod,
cessante actu remanet reatus in
peccati,
omnibus peccatis actualibus. Actus enim
peccati facit hominem reum pcena^, inquan-
tum transgreditur ordinem divinee justitiae,
ad quem non redit nisi per quamdam recom-
pensationem poenae quae ad sequalitatem
,

jecti, hominis qui sine gratia inve-

scilicot justitiae reducit, ut scilicet qui plus voluntati
nitur, per quam gratiam solam fit remissio suee indulsit quam debuit, contra mandatum
pcenae. Dei agens, secundum ordinem divinae justi-
Et similiter dicendum est ad tertium de tiae aliquid contra illud quod vellet, sponta-
veniali peccato. iEternitas enim poenae non neus vel invitus patiatur. Quod etiam in
respondct quantitati culpae, sed irremissibi- injuriis hominibus factis observatur, ut per
htati ipsius, ut dictum est. recompensationem poenae reintegretur aequa-
CoNCLusio. - His tantum peccatis aterna pcena
1^*^^ justitiae. Unde patet quod, cessante actu
debetur, quse contrariantur charitati : liis vero, Peccati vel mjunee illatae, adhuc remanet
quse prseter ordineni charitatis sunt, temporahs debitum poenae.
tantum. Sed si loquamur de ablatione peccati
quantum ad maculam, sic manifestum est
ARTICULUS VL quod macula peccati ab anima auferri non
Utrum reatus pcenx remaneat post P^*^^*' «^^^ P®^ ^oc quod anima Deo coujuu-
gitur; per cujus distantiam detrimentum
neccatum
proprii nitoris incurrebat, quod est macula,
Ad sextum sic proceditur. 1 . Videtur ut supra dictum est. Conjungitur autem Deo
quod reatus poenae non remaneat post pecca- homo per voluntatem. Unde macula peccati
tum. Remota enim causa, removetur effec- ab homine toUi non potest, nisi voluntas
tus. Sed peccatum est causa reatus pcenae. hominis ordinem divinae justitiae acceptet,
Ergo, remoto peccato, cessat reatus poenae. ut sciUcet vel ipse sibi poenam spontaneus
2. Praeterea, peccatum removetur per hoc assumat in recompensationem culpai prae-
quod homo ad virtutem redit. Sed virtuoso teritae, vel etiam a Deo illatam patienter

non debetur poena, sed magis praemium. sustineat utroque enim modo pcena ratio-
;

Ergo, remoto peccato, non remanet reatus nem satisfactionis habet.

poenae.
sunt medicinae, » ut
3. Praeterea, « poenae
dicitur in II Ethic, cap. ni, a princ. Sed
postquam aliquis jam est ab infirmitate cu-
ratus, non adhibctur ipsi medicina. Ergo,
remoto peccato , non remanet dcbitum
Pcena autem satisfactoria, diminuit ali-
quid de ratione poenae. Est enim de ratione
poenae quod sit contra voluntatem. Pcena
autem satisfactoria, etsi secmidum absolu-
tam considerationem sit contra voluntatem,
non tamen ut nunc et per hoc est volunta-
;

poenae. ria unde simpliciter est volurrtaria, secun-

;

Sed contra est quod dicitur II Regum, dum quid autem involuntaria, sicut patct
xn, \ 3, quod David clixit ad Natlian : Pec- cx his quai supra de voluntario et involun-
cavi Domino. Dixitque Nathan ad David tario dicta sunt. Diccndum est ergo, quod
Dominns quoque transtulit peccatum tuum, remota macula culpae, potest quidcni rcma-
*Qm- nonmorieris. Verumtamen*, quia blasphe- nere reatus, non poenae simplicitcr, scd sa-
nmm, mare 'fecisti inimicos nomen Domini,' fditis tisfactoriae («).
blasphe-
TfiCiTB
fecisti tino,hoc de solis hominibus damnatis tenuerunt. (-o) Lulhoraui et Calvinislre indulgentias et satis-

inimicos Aliitandem de solis cliristianis qui per vil* suse factiones dogmatizantque semper
tollunt , cum
Domini. mortaUs decursum operibus misericordise generose culpa totam reuulti poenam.
vacarunt.
 ;

QU^ST. LXXXVIl, ART. VI ET VII. 548

Ad primum ergo dicendum, quod, sicut, respicis contemptores, et taces conculcante* *Respicis
cessante actu peccati, remanet macula, ut impio justiorem se ? Non ergo omnis poena .^".P^*'

supra dictum est, ita etiam potest remanere mfllgltur pro CUlpa. agentes
reatus ; cessante vero macula, non remanet 3. Praeterea, de Christo dicitur I Petri, n, ••• ^^*^o-

reatus secundum eamdem rationem, ut dic- 22, quod peccatum non fecit, nec inventus
tum est. est dolus in ore ejus ; et tamen ibidem dici-
Ad secundum dicendum, quod virtuoso tur quod passus est pro nobis. Ergo non
non debetur pcena simpliciter ; potest tamen semper poena a Deo dispensatur pro culpa.
ei deberi poena ut satisfactoria quia hoc ;
Sed contra est quod dicitur Job, iv, 7 :

ipsum ad virtutem pertinet ut satisfaciat Quis unquam innocens periit, aut quando
pro his in quibus offendit vel Deum vel recti deleti sunt? Quin poiius vidi eos qui
hominem. operantur iniquitatem, flante Deo periisse.
Ad tertium dicendum, quod, remota ma- Et Augustinus dicit in I Eetract., cap. ix,
cula, sanatum est vulnus peccati quantum § 5, col. 598, t. 1, quod « omnis poena justa
ad voluntatem. Requiritur autem adhuc pro peccato aliquo impenditur. »
est, et

pcena ad sanationem aliarum virium animae, Respondeo dicendum, quod, sicut jam dic-
quae per peccatum prsecedens deordinatae tum est, poena potest dupliciter considerari,
fuerunt, ut sciHcet per contraria curentur. simpliciter, inquantum est satisfactoria.
et
Requiritur etiam ad restituendum aequaUta- Poena quidem satisfactoria est quodam-
tem justitiae, et ad amovendum scandalum modo voluntaria quia contingit eos qui
; et
aliorum, ut aedificentur in poena qui sunt difTerunt in reatu pcenae, esse unum secun-
scandalizati in culpa, ut patet ex exemplo
' dum voluntatem unione amoris, inde est
de David inducto. quod interdum aliquis qui non peccavit,
CoNCLUsio. — Remota macula culpse, remanet poenam voluntarius pro alio portat; sicut
i^eatus, non poense simpliciter, sed satisfactorise. etiam in rebus humanis videmus quod aU-
quis in se transfert alterius debitum.
Si vero loquamur de poena simpliciter,
ARTICULUS VII.
secundum quod habet rationem poenae, sic
Utrum omnis poena sit propter aliquam semper habet ordinem ad culpam propriam :

culpam. sed quandoque quidem ad culpam actualem,

puta quando ahquis vel a Deo vel ab homine
Ad septimum sic proceditur. 1. Videtur pro peccato commisso punitur; quandoque
quod non omnis poena sit propter aliquam vero ad culpam originalem, et hoc quidem
culpam. Dicitur enim Joan., ix, 3, de caeco vel principaliter, vel consequenter. Princi-
nato Ut nasceretur csecus, neque Mc pecca-
: paliter quidem pcena originalis peccati est
vit, neque parentes ejus. Et similiter vide- quod natura humana renuquitur desti-
sibi

mus quod multi pueri etiam baptizati graves tuta sed ad hoc
auxilio originalis justitiae
;

poenas patiuntur, ut puta febres, deemonum conseqnuntur omnes poenalitates, quae ex

oppressiones, et multa hujusmodi, cum ta- defectu natarse hominibus contingunt.
men in eis non sit peccatum, postquam sunt Sciendum tamen quod quandoque ali-
est
baptizati; et antequam sint baptizati, non quid videtur esse poenale, quod tamen non
est in eis plus de peccato quam in aliis habet simpliciter rationem poenae. Poena
pueris qui hoc non patiuntur. Non ergo om- enim est species mah, ut in I dictum est.
nis poena pro peccato est. Malum autem est privatio boni. Cum autem
ejusdem rationis esse videtur
2. Praeterea, sint plura hominis bona, scilicet animae,
quod peccatores prosperentur, et quod ali- corporis et exteriorum rerum, contingit in-
qui innocentes puniantur. Utrumqueautem terdum quod homo patiatur detrimentum in
in rebus humanis frequenter invenimus. minori bono, ut augeatur in majori; sicut
Dicitur enim de iniquis in psalm. lxxu, 5 : cum patitur detrimentum pecuniae propter
Iti labare hominum non sunt, et cum homi- sanitatem corporis, vel in utroque horum
nibus non flagellabuntur ; et Job, xxi, 7 : propter salutem animae et propter gloriam
Impii vivtmt, sublevati simt, confortatique Dei; et tunc tale detrimentum non est sim-
divitiis; et Habacuc, i, 13, dicitur : Quare pliciter malum hominis, sed secundum quid

^ « In » deest in edit.
544 SUMMA THEOLOGICA.
unde non habet simpliciter rationem poense,
sed medicinae nam et medici austeras po-
;
ARTICULUS VIII.
tiones propinant infirmis , ut conferant
sanitatem. Et quia hujusmodi non proprie Utrum aliquis puniatur pro peccato
habent rationem poenai, non reducuntur ad alteiius.
culpam sicut ad causam, nisi pro tanto; quia
hoc ipsum quod oportet humanae naturae Ad octavum sic proceditur. 1. Videtur
medicinas poenales adhibere, est ex corrup- quod aUquis puniatur pro peccato alterius.
tione natura^, quae est poena originalis pec- Dicitur enim Exodi, xx, 5 Ego sum Deus :

cati. In statu enim innocentise non oportuis- zelotes, visitans iniquitatem patrum in filios
set aUquem ad profectum virtutis inducere in tertiam et quartam generationem his* *Eorum
per poenalia exercitia. Unde hoc ipsum quod qiii oderunt me; et Matth., xxni, 35, dicitur ^*'* 5'"'-
:

est poenale in talibus, reducitur ad origina- Ut veniat super vos omnis sanguis justus
lem culpam sicut ad causam. qui effusus estsuper terram.
Ad primum ergo dicendum, quod hujus- 2. Prseterea, justitia humana derivatur a
modi defectus eorum qui nascuntur, vel justitia divina. Sed secundum justitiam hu-
etiam puerorum, sunt efTectus et poense ori- manam aUquando fiUi puniuntur pro paren-
ginalis peccati, ut dictum est, et manent tibus, sicut patet in crimine Isesae majestatis.
etiam post baptismum propter causam supe- Ergo etiam secundum divinam justitiam
rius dictam et quod non sint sequahter in
;
unus punitur pro peccato alterius.
omnibus contingit propter naturse diversi- 3. Prseterea, si dicatur fiUus non puniri

tatem, quse sibi reUnquitur, ut supra dictum pro peccato patris, sed pro peccato proprio,
est.Ordinantur tamen hujusmodi defectus inquantum imitatur maUtiam paternam,
secundum divinam providentiam ad salutem non magis hoc dicetur de fdiis quam de
hominum, vel eorum qui patiuntur, vel extraneis, qui simiU poena puniuntur in his
aliorum qui poenis amoventur', et etiam ad quorum peccata imitantur. Non ergo vide-
gloriam Dei. tur quod fiUi propeccatispropriis puniantur,

Ad secundum diceudum, quod bona tem- sed pro peccatis parentum.

poraUa et corporalia sunt quidem aliqua Sed contra est quod dicitur Ezech., xviii,
bona hominis, sed parva bona vero spiri- ; 20 : Filius non portabit iniquitatem patris.
tualia sunt magna hominis bona. Pertinet Respondeo dicendum, quod si loquamur
igitur ad divinam justitiam ut virtuosis det de poenasatisfactoria, quae voluntarie assu-
spiritualia bona, et de temporaUbus bonis mitur, contingit quod unus portet poenam
vel maUs tantum det eis, quantum sufficit alterius , inquantum sunt quodammodo j

ad virtutem. Ut enim Dionysius dicit, vni unum, sicut jam dictum est. '

cap. De div. nom., § 8, col. 895, t. 1, « di- Si autem loquamur de poena pro peccato
vinse justitise est non emolUre optimorum inflicta, inquantum habet rationem poense,
fortitudinem materiaUum donationibus ^ » sic sohim unusquisque pro peccato suo pu-
Aliis vero hoc ipsum quod temporaUa dan- nitur, quia actus peccati aliquid per se ;

tur, in malum spirituaUum cedit. Unde in poenale^est. i

psalm. Lxxu, 6, concluditur : Ideo tenuit Si autem loquamur do poena quae habet 1
eos siiperbia. rationem medicinae, sic contingit quod unus
Ad
tertium dicendum, quod Christus poe- punitur pro peccato alterius. Dictum est
nam non pro suis,
sustinuit satisfactoriam, cnim, quod detrimenta corporaUum rerum,
sed pro nostris peccatis. vel etiam ipsius corporis, sunt quaedam poe-

CoNCLUsio. — Quaevis poena sive simpliciter, sive nales medicinae ordinatae ad salutem animae.
satisfactoria, propter aliquam culpam est, sive ori- Undo nihil prohibct talibus pcenis aliqucm
ginalem, sive actualem, propriam, vel allerius. puniri pro peccato alterius, vel a Deo vel ab
homine, utpote filios pro patribus, et subdi-
tos pro dominis inquantum sunt quaedam
; ,

^ Al. admonenlur. »
: « ' Ita codd. omnes; in edil. : « personale, » sed me-
* magls congruere, ut numquam
« Divinae jusUliaj lius « per se poenale, » coiirormiler ad doclrinam
patiatur proborum virorum virile robur rerum ma- communem, quod peccauli omuo peccatum pcena
terialium largitionibus enervari atque emolliri. » existit,quia privat in homine maximum bouum, ul
Cord. recte doctor subtilis dicit.
 . ,

QUtEST. LXXXVII, ART. VIII, ET QVMST. LXXXVIII, ART. I. 845

res eorum ;tamen quod si filius vel sub-

ita tur vel cohibeantur a similibus culpis.
alii,

ditus est particeps culpse, hujusmodi poena- Ad tertium dicendum, quod magis dicun-
lisdefectus habet rationem pcenae quantum tur puniri pro peccatis aliorum propinqui
ad utrumque, sciUcet et eum qui punitur, et quam extranei tum quia poenae propinquo-
;

eum pro quo punitur si vero non sit parti- : rum quodammodo redundant in illos qui
ceps culpse, habet rationem pcenae quantum peccaverunt, ut dictum est, inquantum filius
ad eum pro quo punitur quantum vero ad ;
est qusedam res patris tum etiam quia et ;

eum qui punitur, rationem medicinse tan- domestica exempla, et domesticae poenae ma-
tum ; nisi per accidens, inquantum peccato gis movent. Unde quando aliquis nutritus
alterius consentit ordinatur enim ei ad : est in peccatis parentum, vehementius ea
bonum animse, si patienter sustineat. Pcenae sequitur et si ex eorum poenis non est de-
;

vero spirituales non sint medicinales, quia territus, obstinatior videtur unde et est ma- ;

bonum animae non ordinatur ad aliud me- jori poena dignus.

hus bonum. Unde in bonis animge nullus CoNCLUsio. — Poenarum alia est satisfactoria
patitur detrimentum sine culpa propria. Et quam alius pro alio voluntarie assumit
alia medi- :

propter hoc etiam taUbus pcenis, ut dicit cinalis, quam Deus ad medici- vel homo inlligit
Augustinus in Epist. ccl ad Auxilium, nam, etiam pro alterius peccato alia denique est, :

coL 1066, t. 2, unus non punitur pro alio; quse mere poena est, qua pro suo quisque peccato
quia quantum ad animam fihus non est res tantummodo punitur.
patris. Unde et hujus causam Dominus
assignans dicit, Ezech., xvm, 4 : Omnes
animse mese sunt («) QU^STIO LXXXVIII.
Ad primum ergo dicendiim, quod utrum- DE PECGATO VENIALI ET MORTALI.
que dictum videtur esse referendum ad poe-
(Et sex quseruntur.)
nas temporales vel corporales, inquantum
fiUi sunt queedam res parentum, et successo- Deinde quia peccatum veniale et mortale
res praedecessorum. Vel si referatur ad poe- distinguuntur secundum reatum, conside-
nas spirituales, hoc dicitur propter imitatio- randum est de eis et primo considerandum ;

nem culpae unde in Exod. additur Eorum

; :
est de veniali per comparationem ad mor-
qui oderunt me, et in Matth., xxm, 32, dici- tale, secundo de veniali secundum se.
tur El vos implete mensuram patrum ves-
:
Circa primum quaeruntur sex 1" utrum :

trorum. Dicit autem puniri peccata patrum veniale peccatum convenienter dividatur
in filiis, quia fiHi in peccatis parentum nu- contra mortale 2" utrum distinguantur ge-
;

triti proniores sunt ad peccandum tum nere ; 3° utrum veniale peccatum sit dispo-
propter consuetudinem, tum etiam propter silio ad mortale 4° utrum veniale peccatum ;

exemplum patrum, quasi auctoritatem eo- possit fieri mortale ; 5° utrum circumstantia
rum sequentes; sunt etiam majori poena aggravans possit de veniali peccato facere
digni, si poenas patrum videntes correcti mortale 6° utrum peccatum mortale possit
;

non sunt. Ideo autem addit In tertiam et :

fieri veniale.
quartam generationem, quia tantum con-
sueverunt homines vivere, ut tertiam, et
ARTICULUS PRIMUS.
quartam generationem videant; et sic mutuo
videre possunt et fdii peccata parentum ad Vtrum veniale peccatum convenienter divi-
imitandum, et patres poenas filiorum ad do- datur contra mortale.
lendum.
Ad secundum dicendum, quod poenae illae Ad primum sic proceditur. 1. Videtur
sunt corporales et temporales, quas justitia quod veniale peccatum non convenienter
humana uni pro peccato alterius infligit et ; dividatur contra mortale. Dicit enim Augus-
sunt remedia quaedam vel medicinae contra tinus, XXII lib. Contra Faustum, cap. xxvn,
culpas sequentes, ut vel ipsi qui puniun- col. 418, t. 8 : « Peccatum est dictum, vel fac-

(o) AUende sequentibus propositionibus damna- candum peccatores « (Quesnellii 70"). Sylvius ob-
tis : «Omnes omnino justorum afflictiones sunt ul- quod S. Thomas dicit de poena
servat satisfactoria
tiones peccatorum ipsorum» (Baii 72']. « Nunquam non unum pro alio puniri, sed unum alterius por-
Deus affligit innocentes, et afflictiones semper ser- tare, id est voluntarie assumere, pcenam.
viunt vel ad puniendum peccatum, vel ad purifi-
II. 35
 5i6 SUMMA TIIEOLOGICA.
tum, vel concupitum contra legem aeter- cundum quod ridere metaphorice de prato
nam. » Sed esse contralegem a^ternam dat dicitur, propter ejus floritionem et virorem,
peccato quod sit raortale. Ergo omne pecca- opponitur ei quod est arescere.
tum est mortale. Non ergo peccatum veniale Similiter mortale proprie accipiatur,
si

dividitur contra mortale. prout refertur ad mortem corporalem, non

2. Praiterea, Apostolus dicit, I Corinth., x, videtur oppositionem habere cum veniali,
31 : Sive manducatis, sive bibiiis , sive nec ad idem genuspertinere, Sed si mortale
Quid. aliud aliquid* facitis, omnia in gloriamDei accipiatur metaphorice secundum quod dici-
facite.Sed contra hoc praeceptum facit qui- tur in peccatis, mortale opponitur ei quod est
cumque peccat; non enim peccatum fit veniale. Cum enimpeccatumsit quaedam in-
propter gloriam Dei. ergo facere con- Cum flrmitas animee, ut supra habitum est, pec-
tra praeceptum sit peccatum mortale, vide- catum aUquod mortale dicitur ad similitudi-
tur quod quicumque peccat, mortaUter pec- nem morbi qui dicitur mortalis ex eo quod
;

cet. inducit defectum irreparabilem per destitu-

3. Praeterea, quicumque amore aUcui rei tionem alicujus principii, ut dictum est.
inhaeret, inhaeret ei vel sicut fruens, vel si- Principium autem spirituaUs vitae, quae est
cut utens, ut patet per Augustinum, I De secundum virtutem, estordo ad ultimum fi-
doct. christ., cap. m
et iv, col. 20, t. 3. Sed nem, ut supra dictum est; qui quidera si
nuUus peccans inhaeret bono comrautabiU, destitutus fuerit, reparari non potest per aU-
quasi utens; uon enim refert ipsum ad bo- quod principium intrinsecum, sed solum per
nura quod nos bonos* facit quod proprie est virtutem divinam, ut supra dictura est, (juia
uti, ut Augustinus dicit, ibid., cap. ui. Ergo inordinationes eorura quae sunt ad fmem,
quicumque peccat, fruitur bono commuta- reparantur ex fme ; sicut error qui accidit
biU. Sed <( frui rebus utendis est huraana circa conclusiones, per veritatem principio-
perversitas, » ut Augustinus dicit in lib. rura reparatur. Defectus ergo ordinis uUirai
LXXXni Qugestion., q. xxx, col. 19, t. 6. fmis non potest per aliquid reparari quod sit
Cura ergo perversitas peccatura raortale no- principaUus, sicut nec error qui est circa
minetur, videtur quod quicuraque peccat, principia; et ideo hujusmodi peccata dicun-
mortaUter peccet. tur mortaUa, quasi irreparabiiia. Peccata
4. Praeterea, quicuraque accedit ad unura autem quae habent inordinationem circa ea
terrainura, ex hoc ipso recedit ab aUo. Sed quae sunt ad fraera conservato ordine ad
,

quicum^iue peccat, accedit ad bonura com-
mutabile. Ergo recedit a bono incorarauta-
biU. Ergo peccat mortaliter. Non ergo con-
venienter peccatum veniale contra mortale
dividitur.
Sed contra est quod Augustinus
ultimura fmem, reparabiUa sunt; et haec
dicuntur venialia. Tunc enira peccatum ve-
niam habet, quando reatus poenae tolUtur,
qui cessat cessante peccato, ut dictum est.
Secundum hoc ergo mortale et veniale op-
dicit in ponuntur, sicut reparabile et irreparabile et ;

Hom. sup. Joan., tract. xli, § 9,
t. 3, quod crimenestquoddamnationem rae-
retur, veniale autem est quod non mcretur
damnationem. Sed criinen nominat pecca-
tum mortale. Ergo veniale peccatum conve-
nientiir dividitur contra mortale.
Respondeo dicendum, quod aliqua, secun-
dum (luod proprie accipiuntur, non viden-
col. 1697, hoc dico per priiicipinm interius, non autem
per comparatiouem ad virtutem divinam,
quae oranem raorbura et corporalem et spi-
ritualem potest reparare(a).
Et propter hoc veniale peccatum conve-
nienter dividitur contra mortale.
Ad priinum ergo dicendum, quod divisio
peccati in veiiialc ct inortale non est divisio

tur esse opposita, qua3 si inctaphorice acci- generis in species quae aequaUter participant
piantur, oppoiii inveniuntur; sicut ridero rationera generis, sed analogi in ea de qui-
non upponitur ei quod est arescere ; sed se- bus praedicatur secunduni prius et posterius,

<
Ita codd.; edil. : « bcatos. » In idcjm redit; nam quod nos bonos facit.

uti est id quod in usum veneril referrc ad id quo (a) Secundum "Wiclefum, Lutherum, Mclanctho-
fruendum conscquenler ad bonum quod nos
est, el nem, Calvinum, omnia peccata ex natura sua sunt
beatos facit; sed cliam ad bonum quod nos l)onos mortalia, et ex se illaliva morlis animae el pcDnsB
facit, siquidem bonos nos csse oporlel ut ad beati- Beterna;. Non mullum ab lioc errore Gersou ablu-
tudinem perveniamus refert ergo id quod in usum
; dit. (III p Tracl. da vi(u spirii.j alphab. 61.)
veuoi it ad id quo fru(»ndum est, si referat ad bonum
 ;

QVM^T. LXXXVlll, ART. I ET li. 547

et ideo perfecla ratio peccati, quam Augus- CoNCLDsio. — Peccatum omne, aut mortale, sive
tinus ponit, convenit peccato mortali. Pec- contra ordinem charitatis est, aut veniale est, et
prseter illum ordinem, et ex se dignum venia.
catum autera veniale dicitur peccatum
secundum rationem imperfectam et in ordine
ad peccatum mortale sicut accidens dicitur ;
ARTICULUS n.
ens in ordine ad substantiam, secundum
imperfectam rationem entis; non enim est Utrum peccatum mortale et veniale
eontra leg-em, quia venialiter peccans non differant genere.
facit quod lex prohibet, nec prsetermittit id
ad quod lex per prseceptum obligat; sed fa- Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur
cit prseter legem, quia non observat modum quod peccatum veniale et mortale non ditfe-
rationis, quem lex intendit {a). rant genere, ita scilicet quod aUquod sit
'

Ad secundum dicendum, quod illud prae- peccatum mortale ex genere, et aliquod ve-
ceptum Apostoliest affirmativum, unde non niale ex genere. Bonum enim et malum ex
obligat ad semper et sic non facit contra
; genere in actibus humanis accipitur per
hoc praeceptum quicumque non actu refert comparationem ad materiam, sive ad objec-
in gloriam Dei omne quod facit. Sufficit tum, ut supra dictum est. Sed secundum
ergo quod aUquis habitualiter referat se et quodlibet objectum vel materiara contingit
omnia sua in Deum, ad hoc quod non sem- peccare raortahter et venialiter; quodUbet
per mortaliter peccet, cum ahquera actum enim bonum commutabile potest homo dili-
non refert in gloriam Dei actualiter. Veniale gere vel infra Deum, quod est peccare ve-
autem peccatum non excludit habitualem nialiter, vel supra Deura, quod est peccare
ordinationem actus humani in gloriam Dei, mortahter. Ergo peccatum veniale et mor-
sed solum actualem quia non excludit cha- ; tale non differunt genere.
ritatem, quse habituaUter ordinat in Deum. 2. Prseterea, sicutdictum estsupra, pecca-
Unde non sequitur quod ille qui peccat ve- tum raortale dicitur quod est irreparabile
nialiter, peccet mortaliter (b). peccatum autem veniale, quod est repara-
Ad
tertium dicendum, quod ille qui peccat Sed esse irreparabile convenit peccato
bile.
venialiter,inhsret bono temporali non ut quod fit ex malitia, quod secundura quos-
fruens, quia non constituit in eo fmem; sed dam irremissibile dicitur ; esse autem repa-
ut utens, referens in Deum non actu, sed rabUe convenit peccato quod fit per infirrai-
habitu. tatera vel ignorantiara, quod dicitur rerais-
Ad quartum dicendum, quod bonum com- sibile. Ergo peccatum mortale et veniale
mutabile non accipitur ut terminus contra- difTerunt, sicut peccatura quod est ex mahtia
positus incommutabili bono, nisi quando commissum, vel ex inflrraitate et ignoran-
constituitur in eo fmis. Quod enim est ad fi- tia. Sed secundura hoc non difTerunt peccata
nem, non habet rationem termini. genere, sed causa, ut supra dictum est. Ergo

' « Ita » deest in edit. hseret bono temporali non ut fruens, sed ut utens,
(o)D. Thomas affirmat alibi peccatum veniale a referens in Deum non actu, sed habitu. » Agit igi-
lege prohiberi. Agnoscit illud esse contra rationes tur D. Thomas proprie non de relatione habituali
aeternas, q. lxxiv, art. 10. Omne mendacium dicit peccati venialis in Deum ut in ultimum finem, pec-
esse contra hanc prohibitionem Noli velle men- :
cati dico reduplicative ut sic sed solum loquitur
;

tiri omne mendacium » Eccli., vii, et tamen docet D. Thomas de relatione habituali actus humani,
mendaciumjocosum esse peccatum veniale tantum, reduplicative ut sic, in Deum ut in ultimum finem
IP 11«, q. VI, art. 3. Intellige ergo quod peccatum ex caritate non exclusa. Haec satis lucide continet
veniale non evertit finem legis, et sic non est per- ipse textus, et ita Cajetanus intellexisse videtur.
fecte contra legem. Alvarez, Medina et alii dicunt quod peccatum ve-
(6) Hic Billuart satis intricatam qusestionem pro- niale refertur ad proprium bonum in justo habitua-
ponit « quomodo sit intelligendum dictum fre-
:
liter per habitum charitatis relatum in Deum. Sal-
quens S. Thomse, scilicet peccatum veniale in justo manticenses dicunt peccatum veniale referri indi-
referri habitualiter in Deum
ut in ultimum finem. recte in Dcum eo sensu quod charitas quae posset
Ita, inquit Billuart, S. Doctor, q. lxxxviii, art. 1, ad illud impedire, illud de facto impediret, si fini ip-
2 et 3. — Sed in textu D. Thomse nil simile inve- sius adversaretur. Joannes a S. Thoma dicit quod
nio. En ipsa verba sancti Doctoris : « Veniale pec- peccans venialiter, vi istius actus, non vult offen-
catum non excludit habitualem ordinationem actus dere Deum graviter, nec a Deo rationem ultimi
humani in gloriam Dei, sed solum actualem quia ; finis toUere. Billuart simpliciter dicit quod injusto
non excludit carilatem quae habitualiter ordinat in peccatum veniale charitatem habitualem compati-
Deum. » Et infra : « Ille qui peccat venialiter in- tur, eamque non excludit.
548 SUMMA THEOLOliiCA.
peccatum veniale et mortale non differunt Sed quia actus morales recipiunt rationem
genere. boni et mali non solum ex objecto sed ,

3. Prseterea, supra dictum est, quod
motus tam sensualitatis quam rationis sunt
peccata venialia. Sed subiti motus inveniun-
tur in quolibet peccati genere. Ergo non
suntaliqua peccata venialia ex genere.
Sed contra est quod Augustinus, in Serm.
civ de purgatorio ', col. d946, t. 5, enumerat
qusedam genera peccatorum venialium, et
quaidam genera peccatorum mortalium.
Respondeo dicendum, quod peccatum ve-
niale a venia dicitur. Potest igitur aliquod
peccatum dici veniale uno modo, quia est
veniam consecutum et sic dicit Ambrosius,
; quod actus
lib. Deparad., cap. xiv, §71, col. 327, t. 1,
quod a omne peccatum per pcenitentiam
veniale^ » et lioc exeventu;
dicitur veniale
alio modo dicitur veniale, quia non habet in
se unde veniam non consequatur vel totali-
ter vel in parte. In parte quidem, sicut cum
habet in se aliquid diminuens culpam, ut
cum fit ex infirmitate velignorantia; et hoc
subiti etiam ex aliqua dispositione agentis, ut supra
habitum est, contingit quandoque quod id
quod est peccatum veniale ex genere, ra-
tione suiobjecti, fitmortaleex parteagentis,
vel quia in eo constituit finem ultimum, vel
quia ordinat ipsum ad aliquid quod est pec-
catum mortale ex genere, puta cum aliquis
ordinat verbum otiosum ad adulterium
committendum.
Similiter etiam ex parte agentis contingit
quod aliquod peccatum quod ex suo genere
est mortaie, fit veniale, propter hoc scilicet
est imperfectus, id est, non de-
liberatus ratione, quse est principium pro-
fit prium mali actus, sicut supra dictum est, de
subitismotibus infidelitatis.
Ad primum ergo dicendum, quod ex hoc
ipso quod aliquis eligit id quod repugnat
divinse charitati, convincitur praeferre illud
charitati per consequens plus
divinae; et
amare ipsum quam Deum et ideo aliqna :

dicitur veniale ex causa in toto autem ex

; peccata ex genere quae de se repugnant
eo quod non tollit ordinem ad ultimum fi- charitati , habent quod aiiquid diligatur
nem, unde non meretur pcenam aeternam, supra Deum; et sic sunt ex genere suo
sed teniporalem et de hoc veniali ad pree-
; mortalia.
sens intendimus; de primis enim duobus Ad secundum dicendum, quod ratio illa

constat quod non habent genus aliquod de- procedit de peccato veniali ex causa.
terminatum. Adtertium dicendum, quod ratio illa pro-
Sed veniale tertio modo dictum potest ceditde peccato quod est veniale propter
habere genus determinatum, ita quod ali- imperfectionem actus.
quod peccatum dicatur veniale ex genere, et Conclusio. - Peccatum veniale et mortale diffe-
ahquod mortale ex genere, secundum quod rimt genere ex objectis : sed quia actus morales
genus vel species actus determinatur ex non modo ex objecto, verum etiamexdispositione
objecto. Cum enim voluntas fertur in ali- agentis rationem boni et mali recipiunt, contingit
quid quod secundum se repugnat charitati, vcniale ex generc esse mortale ex parte agentis,
per quam homo ordinatur in ultimum pi"opter malam ejus intentionem, et mortale ex
finem, illud peccatum ex suo objecto habet genere esse veniale, propter imperfectionem actus
quod sit mortalo, unde est mortalc ex ge- l^ando subitus est ,
et non ratione deliberatus.

ncre; sive sit contra dilectioncm Dei, sicut

blasphemia, perjurium et hujusmodi; sive ARTICULUS III.

contra dilectionem proximi, sicut homici-

ut^^^^^ peccatum veniale sit dispositio ad
dium, adulterium et similia; unde hujus-
mortale
modi sunt pcccata mortalia ex suo genere.
Quandoque vero voluntas peccantis fcrtur Ad tertium sic proceditur. 1. Videtur
in id quod iii se continct quamdam inordi- quod peccatum vcniale non sit dispositio ad
nationem, non tamcn contrariatur dilectioni mortale. Unum enim oppositum non dispo-
Dei et proximi, sicut vcrbum otiosum, risus iiit ad aliud. Scd peccatum veniale et mor-
superfluus et alia hujusmodi; et talia sunt tale ex opposito dividuntur, ut dictum est.
peccata venialia ex suo gencre, ut supra Ergo peccatum veiiialc non est dispositio ad
dictum est. mortale.

i Sermo iste Caesario Arelatensi tribuilur. lictorum. »

* « Veniabilis culpa quam sequitur professio de-
 ;

QUtEST. LXXXVIII, ART. III ET IV. .S4d

ad aliquid si-
2. Prseterea, actus disponit voluntatem suam non subjiciat ordini ultimi
mile in specie sibi unde in II Ethic, cap. i
; finis, eligendo id quod est peccatum mortale

et II, dicitur quod « ex similibus actibus ex genere.

generantur similes dispositiones ethabitus. »
Sed peccatum mortale et veniale differunt
genere, seu specie, ut dictum est. Ergo
peccatum veniale non disponit ad mortale.
3. Prseterea, si peccatum dicatur veniale,
quod disponit ad mortale, oportebit quod
qusecumque disponunt ad mortale peccatum,
sint peccata venialia. Sed omnia bona opera
disponunt ad peccatum mortale; dicit enim
Augustinus in Regula, § 2, col. 1379, t. 1,
quod «superbia bonis operibus insidiatur,
ut pereant. » Ergo etiam bona opera erunt
Ad primum ergo dicendum, quod pecca-
tum veniale et mortale non dividuntur ex
opposito, sicut duae species unius generis,
ut dictum est; sed sicut accidens contra
substantiam dividitur. Unde sicut accidens
potest esse dispositio ad formam substantia-
lem, ita et veniale peccatum ad mortale.
Ad secundum dicendum, quod peccatum
veniale non est simile mortali in specie ; est
tamen simile ei in genere, inquantum
utrumque importat defectum debiti ordinis,
ut dictum est.
licet aliter et aliter,

peccata venialia, quod est inconveniens.
Sed contra quod dicitur Eccli., xix, 1
est
*Modi- Qui spernit minima, paiilatim defluit*. Sed
Ad tertium dicendum, quod opus bonum
: non est per se dispositio ad mortale pecca-
tum potest tamen esse materia vel occasio
;

decidet. i^lequi peccat venialiter, videtur minima peccati mortalis per accidens. Sed peccatum
spernere. Ergo paulatim disponitur ad hoc veniale per se disponit ad mortale, ut dictura
quod totaliter defluat per peccatum mortale. est.

Respondeo dicendum, quod disponens est CoNCLUsio. — Veniale et mortale peccatum cum
quodammodo causa : unde secundum dupli- differant specie, non potest veniale dispositio esse
cem modum causae duplex dispositionis
est ad mortale, nisi forte ex dispositione agentis, et
modus. Est enim causa qusedam movens indirecte, per modum removentis prohibens.
directe ad effectum, sicut calidum calefacit
est etiam causa indirecte movens, remo-
ARTICULUS IV.
vendo prohibens, sicut removens columnam
dicitur removere lapidem superpositum. Et Utrum peccatum veniale possitfieri
secundum hoc actus peccati dupliciter ad mortale.
aliquid disponit uno quidem modo directe,
:

et sic disponit ad actum similem secundum Ad quartum sic proceditur. \. Videtur

speciera et hoc modo primo et per se pec-
, quod peccatum veniale possit fieri mortale.
catum veniale ex genere non disponit ad Dicit enim Augustinus, exponens illud Joan.,
mortale ex genere, cum differant specie sed ; III, 36 Qui incredulus est Filio, non videbit
:

per hunc modum peccatum veniale potest vitam, tract. xii, col. 1492, t. 3 :Peccata
«

disponere per quamdam consequentiam ad minuta, » id est venialia, « si negligantur,

peccatum quod est mortale ex parte agentis. occidunt. » Sed ex hoc dicitur peccatum
Augmentata enim dispositione vel habitu raortale, quia spiritualiter occidit animam.
per actus peccatorum venialium, intantum Ergo peccatum veniale potest fieri mortale.
potest libido peccandi crescere, quod ille qui 2. Prgeterea, motus sensualitatis ante con-
peccat, fmem suum constituet in peccato sensura rationis est peccatum veniale, post
veniali. Nam unicuique habenti habitum, consensum vero est peccatum mortale, ut
inquantum hujusmodi , finis est operatio supra dictum est. Ergo peccatum veniale
secundum habitum; et sic multoties pec- potest fieri mortale.
cando venialiter, disponetur ad peccatum 3. Prseterea, peccatum veniale et mortale
mortale. differunt, sicut morbus curabilis et incura-
- Alio modo actus humanus disponit ad bihs, ut dictura est. Sed raorbus curabilis
aliquid, removendo prohibens; et hoc modo potest fieri incurabilis. Ergo peccatum ve-
peccatum veniale ex genere potest disponere niale potestfierimortale.
ad mortale peccatum ex genere. Qui enim 4. Prseterea, dispositio potest fieri habitus.
peccat venialiter ex genere, prajtermittit Sed peccatum veniale ad raor-
est dispositio
aliquem ordinem et ex hoc quod consuescit
; tale, ut dictura est. Ergo veniale peccatum
voluntatem suam in minoribus debito ordini potest fieri raortale.
non subjicere, disponitur ad hoc qnod etiam Sed contra, ea quse differunt in infinitum,
 :; ;

r^50 SUMMA THEOLOGICA.

iiou transmutaiitur in invicem. Sed pecca- non est actus, sed dispositio qugedam
poralis

tum mortale et veniale differunt in infmi- permanens; unde eadcm manens potest
tum ut ex prae.dictis patet. Ergo veniale mutari. Sed peccatum veniale est actus
non potest fieri mortale. " transiens, qui resumi non potest; et quan-
Respondeo dicendum, quod peccatum ve- tum ad hoc non est simile.
niale fieri mortale, potest tripliciter intelligi Ad quartum dicendum, quod dispositio

uno modo quod idem actus numero

sic quae fit habitus, est sicut imperfectum in
primo sit peccatum veniale, et postea mor- eadem specie ; sicut imperfecta scientia, dum
tale et hoc esse non potest, quia peccatum
:
perficitur, fit habitus. Sed veniale peccatum
principaUter consistit in actu voluntatis, est dispositio alterius generis, sicut accidens

sicut et quilibet actus morahs. Unde non ad formam substantialem , in quam nun-
diciturunus actus moraliter si voluntas , qiiam mutatur.
mutetur, quamvis etiam actio secundum Conclusio. - Licet nunquam lieri possit, ut
naturam sit contmua; si autem vohmtas unus idemque actus primum veniale sit, ac deinde
non mutetur, non potest esse quod de ye- mortale peccatum, neque etiam ut vel omnia totius
niah fiat mortale. Alio modo potest intelligi, mimdi venialia uni peccato mortali sequivaleant
ut id quod est veniale ex genere, fiat mor- tamen contingere potest ut actus venialis per
,

aliquam mutationem mortale fiat aut multa ve-

tale et hoc quidem possibile est, inquantum
• ,

constituitur in eo fmis, vel inquantum re-

nialia ad unum mortale disponant.

fertur ad mortale peccatum sicut ad fmem,

ut dictum est. Tertio modo potest intelhgi ARTICULUS V.
ita quod multa venialia peccata constituant
unum peccatum mortale. Quod si sic intelh- Utrum circumstantia possit facere de
gatur quod ex muUis peccatis veniahbus veniali mortale.
integraliter constituatur unum peccatum
mortale, falsum est non enim omnia pec-
; Ad quintum sic proceditur. 1 . Videtur
cata venialia de mundo possunt habere quod circumstantia possit de veniah peccato

tantum de reatu, quantum unum peccatum facere mortale. Dicit enim Augustinus in

mortale. Quod patet ex parte durationis Serm. civ de purgatorio^, col. 1946, t. 5,

quia peccatum mortale habet reatum poenae quod diu teneatur iracundia, et ebrietas,
(( si

aeternse, peccatum autem veniale reatum si assidua sit, transeunt in numerum peccato-

poenae temporalis, ut dictum est. Patet etiam
ex parte poenae damni quia peccatum mor- ;
talemeretur carentiam visionis divinae, cui
nuUa alia poena comparari potest, ut Chry-
sostomus dicit, Hom. xxiv in Matth. Patet
rum mortalium. » Sed ira et ebrietas non sunt
ex suo genere peccata mortaha, sed venialia;
ahoquin semper essent mortalia. Ergo cir-
cumstantia facit peccatum veniale esse mor-
'
tale.

etiam ex parte poenae sensus, quantum ad 2. Praetcrea, Magister dicit, dist. xxiv,
vermem conscientiae hcet forte quantum ad
; lib. II Sentejit., quod (( delectatio, si sit

poenam ignis non sint improportionabiles morosa, est peccatummortale; si autem non
poenae. sit morosa, est peccatum veniale. » Sed mo-

Si vero intelhgatur quod multa peccata rositas est quaedam circumstantia. Ergo
veniaha faciunt unum mortale dispositive, circumstantia facit de peccato veniah mor-
sicverum est, sicut supra ostensum est, tale.

secundum duos modos dispositionis, quibus 3. Praetcrea, plus differunt malum et bo-

peccatum veniale disponit ad mortale. num, quam veniale peccatum et mortalc,

Ad primum ergo dicendum, quod Augus- quorum utrumque est in genere mali. Scd
tinus locjuitur in illo sensu quod multa pcc- circumstantia facit dc actu bono inalum,
cata vcnialia di.spositive causant mortale. sicut patet cum quis dat eleemosymam

Ad secundum diccndum, quod idcm illc propter inanem gloriam. Ergo multo magis
motus sensualitatis qui praecessit consensum potest facere de peccato vcniali mortalo.
rationis, minquam ht peccatum mortalo, Scd conlra est, qucxl cum circumstantia
sed ipsc actus rationis consentientis. sit accidcns, quantitas cjns non potcst exce-
Ad tertium dicendum, quod morbus cor- dere quantitatem ipsius actus, quam habet

Ita Parm. — • Sernao iste Csesario Arelatensi tribuilur.

 QUtEST. LXXXYIII, ART. V ET VI. o51

ex suo genere; semper eiiini subjectum motus subitus sensualitatis. Si vero sit diu-
praeeminet accidenti. Si igitur actus ex suo turna, redit ad naturam sui generis per
genere sit peccatum veniale, non poterit consensum rationis. Si vero nocumentum,
per circumstantiam fieri peccatiim mortale, in quod tendit motus irse, esset veniale ex
cum peccatum mortale in infmitum quo- genere suo, puta cum aliquis in hoc irascitur
dammodo excedat quantitatem venialis, ut contra aliquem, quod vult ei dicere aliquod
ex dictis patet. verbum leve et jocosum, quod modicum
Respondeo dicendum, quod, sicut supra ipsum contristet, non erit ira peccatum
dictum est, cum de circumstantiis ageretur, mortale quantumcumque sit diuturna, nisi
circumstantia, inquantum hujusmodi, est forte per accidens; puta si ex hoc grave
accidens moralis actus. Contingit tamen cir- scandaium oriatur, vel propter aliquid hu-
cumstantiam accipi ut differentiam specifi- jusmodi. De ebrietate vero dicendum est,
cam actus moralis et tunc amittit rationem
; quod secundum suam rationem habet quod
circumstantiae, et constituit speciem moralis sit peccatum mortale quod enim homo;

actus. Hoc autem contingit in peccatis, absque necessitate reddat se impotentem ad

quando circumstantia addit deformitatem al- utendum ratione, per quam homo in Deum
terius generis, sicut cum aliquis accedit ad ordinatur, et multa peccata occurrentia
non suam est factus deformis deformitate vitat, ex sola vohiptate vini, expresse con-
opposita castitati; sed si accedat ad non trariatur virtuti. Sedquod sit peccatum ve-
suam quae est alterius uxor, additur deformi- niale contingit propter ignorantiam quam-
tas opposita justitise, contra quam est ut ali- dam vel infirmitatem, puta cum homo nescit
quis usurpet rem alienam; et secundum virtutem vini, aut propriam debihtatem,
hoc hujusmodi circumstantia constituit no- unde non putat tnnc enim non
se inebriari ;

vam speciem peccati, quae dicitur adulte- imputatur ei ebrietas ad peccatum, sed so-
rium. Impossibile est autem quod circum- lum superabundantia potus. Sed quando
stantia de peccato veniah faciat mortale, nisi frequenter inebriatur, non potest per hanc
afferat deformitatem alterius generis. Dic- ignorantiam excusari, quin videatur vohin-
tum est enim, quod peccatum veniale ha- tas ejus ehgere magis pati ebrietatem quam
bet deformitatem per hoc quod importat abstinere a vino superfluo ; unde redit pec-
deordinationem circa ea quae sunt ad finem; catum ad suam naturam.
peccatum autem mortale habet deformita- Ad secunduui dicendum, quod delectatio
tem per hoc quod importat deordinationem morosa non peccatum mortale,
dicitur esse
respectu ultimi finis. Unde manifestum est nisi in his quaeex suo genere sunt peccata
quod circumstantia non potest de veniali mortaha in quibus si delectatio non morosa
;

peccato facere mortale, manens circumstan- sit peccatum veniale, est ex imperfectione
tia ; sed solum tunc quando transfert in aliam actus, sicut de ira dictum est dicitur enim ;

speciem et fit quodammodo difFerentia spe-

, ira diuturna et delectatio morosa propter
cificamoralis actus. approbationem rationis dehberantis,
Ad primum ergo dicendum, quod diutur- Ad tertium dicendum, quod circumstantia
nitas non est circumstantia trahens in aham non facit de bono actu malum, nisi consti-
speciem similiter nec frequentia vel assi-
; tuens speciem peccati, ut supra etiam habi-
duitas, nisi forte per accidens ex aUquo su- tum est.
pervenienti. Non enim aliquid acquirit no-
*^
. ,1 11- 1- , .
^
CoNCLUsio. — Quoniam
^ • •
i
vemale ex genere, specie
vam speciem ex hoc quod multiphcatur vel
^^^^^^ ^ ^^^ali ex genere ; fieri nuUo modo potest,
protelatur; nisi forte m actu protelato vel ^^ circumstantia faciat de veniali mortale, nisi
multiphcato siipervemat ahquid quod variet quando illa circumstantia est quajdam moralis ac-
speciem, puta inobedientia, vel contemptus, tus differentia speciiica, novam peccati speciem
vel aliquid hujusmodi. Dicendum est ergo, constituens.
quod cum ira sit motus animi ad nocendum
proximo, si sit tale nocumentum, in quod ARTICULUS VI.
tendit motus irae, quod ex genere suo sit
[jtrum peccatum mortale possitfieri
peccatum mortale, sicut homicidium, vel veniale.
furtum, taUs ira ex genere suo est peccatum
mortale; sed quod sit peccatum veniale, Ad sextum sic proceditur. 1. Videtur
habet ex imperfectione actus, inquaatum est quod peccatum mortale possit fieri veniale.
 552 SUMMA THEOLOGICA.
,^qualiter enim peccatum veniale a
distat speciem moralis actus, inde est quod per ta-
mortali, eteconverso. Sedpeccatum veniale lem subtractionem solvitur species.
fit mortale, ut dictum est. Ergo etiam pecca- Ad primum ergo dicendum, quod veniale
tum mortale potest fieri veniale. differt a mortaU sicut imperfectura a per-
peccatum veniale et mortale
2. Praeterea, fecto, ut puer a viro. Fit autem ex puero
ponuntur differre secundum hoc quod pec- vir, sed non convertitur. Unde ratio non
cans mortaliter diligit creaturam plusquam cogit.
Deum; peccans autem venialiter diligit crea- Ad secundum dicendum, quod si sit talis

turaminfraDeum. Contingit autem quod ali- ignorantia quae peccatum omnino excuset,
quis committens id quod est ex genere suo sicut est furiosi vel amentis, tunc ex tali
peccatum mortale, diligat creaturam infra ignorantia fornicationem committens nec
Deum puta si aliquis nesciens fornicationem
: venialiter nec mortaliter peccat. Si vero sit

simplicem esse peccatum mortale et contra-
rium divino amori, fornicetur; ita tamen
quod propter divinum amorem paratus esset
fornicationem prsetermittere, si sciret forni-
cando se contra divinum amorem agere.
Ergo peccabit venialiter; et sic
mortale potest veniale fieri.
3. Praeterea, sicut dictum est,
bonum a malo, quam veniale peccatum a
mortali. Sed actus qui estde se malus, potest
fieri bonus, sicut homicidium potest fieri
actus justitiae sicut patet in judice, qui oc-
;
cidit latronem. Ergo multo magis peccatura
mortale potest fieri veniale.
ignorantia non invincibilis, tunc ignorantia
ipsa est peccatura, et continet in se defectum
divini amoris, inquantura negligit horao
addiscere ea per quse potest se in divino
araore conservare.
peccatum Ad tertiura dicendum, quod, sicut Augus-
tinus dicit in libro Contra mendaciujn,
plus differt cap. vn, § 18, col. 528, t. 6, a ea quae sunt
secundum se mala, nullo fine bene fieri pos-
sunt. » Homicidiura autem est occisio inno-
centis;ethoc nullo modo bene fieri potest.
Sed judex qui occidit latronem, vel railes
qui occidit hostera reipubhcae, non appellan.
tur homicidae, ut Augustinus dicit in lib. I

Sed contra est, quod seternum nunquam De lib. arb., cap. iv, col. 1226, t. 1.

potest fieri temporale. Sed peccatum mortale

CoNCLUsio. — Licet
veniale peccatum per addi-
meretur poenam aeternam, peccatum autem tionem mortalis deformitatis tanquam circum-
,

veniale temporalem poenam. Ergo peccatum speciem peccati mutantis, liat mortale;
stantise
mortale nunquam potest fieri veniale. tamen mortale peccatum per accessionem venialis
Respondeo dicendum, quod veniale et deformitatis non fit veniale, sed gravius mortale.
mortale differunt sicut perfectum et imper- Dici tamen potest mortale ex genere fieri veniale
fectum in generepeccati, utdictum est. hn- ex imperfectione actus.

perfectum autem per aliquam additionem

potest ad perfectionem venire. Unde et ve-
niale per hoc quod additur ei deformitas per-
QU^STIO LXXXIX.
tinens ad genus peccati mortalis, efficitur DE PECCATO VENIALI SECUNDUM SE.
mortale sicut cum aliquis dicit verbum otio-
;
(Et sex quseruntur.)
sum, ut fornicetur. Sed id quod est perfec-
tum, non potest ficri imperfcctum per addi- Deinde considerandura est de peccato ve-
tionem. Et ideo peccatum mortalc non flt niali secundura se, et circa hoc quaeruntur
veniale per hoc quod additur ei aliqua defor- sex 1° utrura peccatum veniale causet ma-
:

mitas pertinens ad genus peccati venialis. culam in anima 2° de distinctione peccati

;

Non enim diminuitur peccatum ejus qui venialis, prout figuratur per lignum, foenum
fornicatur ut dicat verbum otiosum; sed et stipidam, 1 Corinth., m; 3° utrum homo
magis aggravatur propter deformitatem in statu innocentiae potuerit peccare veniali-
adjunctam. ter ; 4° utrum angelus bonus vel malus pos-
Potest tamen id quod est ex genere mor- sit peccare venialiter 5° utrum primi motus
;

tale, esse veniale propter imperfectionem infideliura sint peccata venialia; 6° utrum
actus quia non perfecto pertingit ad ratio-
;
veniale possit esse in aliquo siraul cura solo
nem actus moralis, cum non sit deliberatus peccato originali.
sed subitus, ut ex dictis patet. Et hoc fit per
subtractionera quaradara, scilicet deliberatae
rationis. Et quia a ratione deliberata habet
 QUiEST. LXXXIX, ART. I ET II. 553
dicatur maculam inducere, hoc est secun-
ARTICULUS PRIMUS. dum quid, inquantum impedit nitorem qui
Utrum peccatum veniale causet maculam ^^* ^^ actibus.
in anima ^^ primum ergo dicendum, quod Augus-
tinus loquitur in eo casu in quo multa pec-
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur cata venialia dispositive inducunt ad mor-
quod peccatum veniale causet maculam in tale aliter autem non separarent ab am-
;

anima. Dicit enim Augustinus in lib. De plexu caelestis sponsi.

pcenitentia, serm. cccu, § 5, col. 1541, t. 5, Ad secundum dicendum, quod inordinatio
quod « peccata venialia, si multiplicentur, actus in peccato mortali corrumpit habitum
nostrum decus ita exterminant, ut a ceeles- virtutis, non autem in peccato veniali.
tis sponsi amplexibus nos separent. » Sed Ad tertium dicendum, quod in peccato
nihil aliud est macula quam detrimentum mortah anima per amorem contingit rem
decoris. Ergo peccata venialia causant ma- temporalem quasi fmem, et per hoc totahter
culam in anima. impeditur influxus splendoris. gratiae, qui
2. Prseterea, peccatum mortale causat provenit in eos qui Deo adha^rent ut ultimo
maculam in anima propter inordinationem fmi per charitatem. Sed in peccato veniali
actus et affectus ipsius peccantis. Sed in non adhgeret homo creaturae tanquam fini

peccato veniaU est quaedam deordinatio ac- ultimo. Undenon est simile.
tus et affectus. Ergo peccatum veniale cau- Conclusio. - Peccatum veniale, cum non tollat
sat maculam anima. m ^ habitum charitatis, neque aUarum virtutum, sed
3. Praeterea, macula animae causatur ex magis impediat actus illarum, non inducit macu-
contactu rei temporalis per amorem, ut su- lam in anima, nisi inquantum nitorem, qui est ex
pra dictum est. Sed in peccato veniali anima virtutum actibus, impedit.
inordinato amore contingit rem tempora- *
^
lem. Ergo peccatum veniale inducit macu-
ARTICULUS II
lam in anima.
Sedcontra estquoddicitur Ephes., V, 27 : Utrum convenienter peccata venialia per
Ut exhiberet ipse sibi gloriosam Ecclesiam lignum, fcenum et stipulam designentur.
non habentem maculam aut rugam. Glossa
interl. Id est, ahquod peccatum crimi-
: <( Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur
nale. » Ergo proprium peccati mortalis esse quod inconvenienter peccata venialia per
videtur quod maculam in anima causet. lig^ia et foenum et stipulam designentur.
Respondeo dicendum, quod, sicut ex dictis Ligna enim, foenum et stipula dicuntur
patet, macula importat detrimentum nitoris superaedificari spirituali fundamento. Sed
ex aliquo contactu, sicut in corporahbus peccata veniaUa sunt praeter spirituale aedi-
patet, ex quibus per similitudinem nomen ficium; sicut etiam quaeUbet falsae opinio-
maculae ad animam transfertur. Sicut autem nes sunt praeter scientiam. Ergo peccata ve-
in corpore est duplex nitor unus quidem ex : niaUa non convenienter designantur per
intrinseca dispositione membrorum et colo- ligna, foenum et stipulam.
ris , aUus autem ex exteriori claritate super- 2. Praeterea, ille qui aedificat ligna, foe-
veniente, ita etiam in anima est duplex num et stipulam, sic salvus erit quasi per
nitor ; unus quidem habitualis, quasi in- ignem. Sed quandoque ille qui committit
trinsecus alius autem actualis, quasi exte-
; peccata venialia, non erit salvus etiam per
rior fulgor. ignem, puta cum peccata venialia inveniun-
Peccatum autem veniale inpedit quidem tur in eo qui decedit cum peccato mortali.
nitorem actualem, non tamen habitualem ;
Ergo inconvenienter per lignum, foenum et
quia non excludit neque diminuit habitum stipulam peccata veniaUa designantur.
aUarum virtutum, ut infra pate-
charitatis et 3. Praeterea, secundum Apostolum, alii
bit, solumimpeditearamactum.Macula
sed sunt qui sedificant aurum , argentum et
autem importat aliquid manens in re macu- lapides pretiosos , id est, amorem Dei et
lata unde magis videtur pertinere ad detri-
; proximi, et bona opera et alii qui xdificant
;

mentum habituaUs nitoris quam actualis. lignum , foenum et stipulam. Sed peccata
Unde, proprie loquendo, peccatum veniale venialia committunt etiam iUi qui diUgunt
jion causat maculam ia anima. Et si alicubi Deum et proximum, et boiia opera faciuat;
 ;; ;

534 SUMMA THEOLOGICA.

dicitur enim I Joan., i, 8 Si clixerimus,
: tur in domo, et non pertinent ad substan-
Quo- qiiia peccatnm no7i habemus, nos ipsos* se- tiam aedificii, et possunt comburi aedificio
niam...
ipsi nos
ducimus. Ergo non convenienter designan- remanente, ita etiam peccata veniaiia multi-
turpeccata venialiaper ista tria. plicantur in homine ,
manente spirituali
A. Praeterea, mullo plures difFerentiae et aedificio; et pro istis patitur ignem vel tem-
gradus sunt peccatorum venialium quam poralis tribulationis in hac vita, vel purga-
tres. Ergo inconvenienter sub his tribus torii post hanc vitam; et tamen salutem
comprehenduntur, consequitur seternam.
Sed contra est quod Apostolus, I ad Cor., Ad primum ergo dicendum, quod peccata
in, 12, dicit de eo qui supersedificat ligna, venialia non dicuntur superaedificari spiri-
fcenum et stipulam, quod salvus erit quasi tuah fundamento, quasi directe supra ipsum
perignem;Qi sic patietur pcenam, sed non posita, sed quia ponuntur juxta ipsum, si-
aeternam. Reatus autem poenai temporalis cut accipitur psal. cxxxvi, 1 : Super flu-
proprie pertinet ad peccatum veniale, ut mma ^ady/ow/s, id est, juxta ;
quia peccata
dictuni est. Ergo per illa tria significantur venialia non destruunt spirituale aedificium,
peccata venialia. ut dictum est.
Respondeo dicendum, quod quidam in- Ad secundum dicendum, quod non dicitur
tellexerunt fundamentum esse fidem infor- de quocumque aedificante ligna, foenum et
mem super quam aliqui aediflcant bona
, stipulam, quod salvus erit sic quasi per
opera, quae figurantur per aurum, argentum ignem; sed solum de eo qui aedificat supra
et lapides pretiosos; quidam vero peccata fundamentum, quod quidem non est fides
etiam mortalia, quae figurantur. secundum informis, ut quidam existimabant, sed fides
eos, per ligna, foenum et stipidam. Sed formata charitate, secundum iUud Ephes.,
hanc expositionem improbat Augustinus in iii, 11 fn charitate radicati et fundati.
:

Hb. De fide et operibus, cap. xv, col. 212, Ille ergo qui decedit cum peccato mortaU et
t.6, quia, ut Apostolus dicit ad Galatas, v, veniaUbus, habet quidem lig7ia, foenum et
19, 21 ', qui opera carnis facit, regnum Dei stipulam , sed non sunt superaedificata *
non consequetur quod est salvum fieri
,
supra fundamentum spirituale et ideo non :

Apostolus autem dicit quod iUe qui aedificat
ligna, fcenum. et stipulam, salvus erit quasi
per ignem. Unde non potest inteUigi quod
per ligna, foenum et stipulam peccata mor-
talia designentur.
Dicunt ergo quidam, quod per lignum,
foenum et stipulam significantur opera bona,
quae superaidificantur quidem spirituali
aedificio, sed tamen commiscent se eis pec-
cata venialia; sicutcum aliquis habet curam
rei familiaris, quod bonum est,
se superfluus amor vel uxoris,
rum vel possessionum, sub Deo tamen
,
ita scilicet quod pro his homo nihil vellet
facere contra Deum. Sed hoc iterum n©n
videtur convenienter dici. Manifestum est
enim quod omnia opera bona referuntur
ad charitatem Dei et proxlmi unde perti-
erit salvus sic quasi per ignem.
Ad tertium dicendum, quod iUi qui sunt
abstracti a cura temporaUum rerum, etsi
aUquando veniaUter peccent, tamen levia
peccata venialia committunt, et frequentis-
sime per fervorem charitatis purgantur
unde tales non superaedificant venialia, quia
in eis modicum manet. Sed peccata veniaUa
ipsorum qui circa terrena occupantur, diu-
tius manent; quia non ita frequenter recur-
commiscet rere possunt ad hujusmodi peccata veniaUa
vel filio- delenda per charitatis fervorem.
Ad quartum diccndum, quod, sicut Philo-
sophus dicit in I De coelo, text. 2, « omnia
tribus includuntur, scilicet principio, medio
et fine. » Et secundum hoc omnes gradus
venialium peccatorum ad tria reducuntur,
; scilicet ad lignum, quod diutius manet in

nent ad aurum, argentu7n et lapides pretio- igne ad stipulam, quae citissime expedilur
;

sos , non ergo ad ligna, foe^mm et stipulam. ad fcenum, quod medio modo se habet se- :

Et ideo dicendum est, quod ipsa peccata cundum enim quod peccata voniaUa sunt
venialia, quae admisceut se procurantibus majoris vel minoris adha*rentiaj vcl gravita-
tcrrena, significantur per ligna, fccnu7n et tis, citius vel lardius per ignem purgantur.

s/2pM/«m. Sicut enim hujusmodicongrcgan- Conclusio. — Veuiuliu pcccata recte Ai>ostolus

<
Manifesta tunt opem carnis, ... <iui talia ngunt > Nicolali : « sed non superffidificat. »
regnum Dci non consequentur.
 QUM8T. LXXXIX, ART. IIL 5S5
ligno, foeno et stipulse comparavit :
qiioniam tria potuit venialiter peccare.Hoc autemnon est
ista levia sunt, celeriterque igne absumuntur, licet gic intelligendum quasi id quod nobis est
alia aliis celerius :
unde quod peccatorum venia- yeniale, si ipse committeret, esset sibi mor-
lium aUa aliis citius purgantur, ostenditur.
^ale propter altitudinem sui status. Bignitas
enim personse est quaedam circumstantia
ARTICULUS III.
aggravans peccatum, non tamen transfert
Utrum homo in statu innoceniix potuerit in aiiam speciem, nisi forte superveniente
peccare venialiter. deformitate inobedientise, vel voti, vel alicu-
jus hujusmodi, quod in proposito dici non
Ad tertium sic proceditur. 1. Videtur potest. Unde id quod est de se veniale, non
quod homo in statu innocentiae potuerit potuit transferri in mortale propter dignita-
peccare venialiter. Quia super illud I ad tem primi status.
Timoth., n, 14 Aclam non est seductus,
: Sic ergo intelligendum est quod non po-
dicit Glossa ^ « Inexpertus divinse seve-
: tuit peccare venialiter, quia non potuit esse
ritatis in eo falli potuit, ut crederet veniale ut committeret aliquid quod esset de se
esse commissum. » Sed hoc non credidisset, peccatum veniale, antequam integritatem
nisi venialiter peccare potuisset. Ergo venia- primi status amitteret, peccando mortaliter.
liter peccare potuit non peccando mortaliter. Cujus ratio est, quia peccatum veniale in
2. Preeterea, Augustinus dicit, XI Super nobis contingit vel propter imperfectionem
Gen. adlitt., cap. v, col. 432, t. 3 « Non est : actus, sicut subiti motus in genere peccato-
arbitrandum quod esset hominem dejecturus rum mortalium, vel propter inordinationem
tentator, nisi praecessisset in anima hominis existentem circa ea quse sunt ad flnem, ser-
qusedam elatiocomprimenda. Elatioautem )) vato debito ordine ad flnem, Utrumque
dejectionem prsecedens, quse facta est per autem horum contingit propter quemdam
peccatum mortale, non potuit esse nisi pec- defectum ordinis ex eo quod inferius non
catum veniale. Similiter etiam in eodem lib. continetur firmiter sub superiori. Quod
Augustinus dicit, cap. ult., § 60, col. 454, enim in nobis insurgat subitus motus sen-
t. 3, quod « virum sollicitavit aliqua expe- sualitatis, contingit ex hoc quod sensualitas
riendi cupiditas cum mulierem vidisset,
, non est omnino subdita rationi quod vero ;

sumpto pomo,
vetito non esse mortuam. )> insurgat subitus motus in ratione ipsa, pro-
Videtur etiam fuisse in Eva aliquis infideli- venit in nobis ex hoc quod ipsa executio
tatis motus in hoc quod de verbis Domini actus rationis non subditur deliberationi,
dubitavit, ut patet per hoc quod dixit Ne : quse est ex altioribono, ut supra dictum est;
forte moriamur, ut habetur Gen., m, 3. quodverohumanusanimusinordineturcirca
Haec autem videntur venialia peccata. Ergo ea quae sunt ad finem, servato debito ordine
homo potuit venialiter peccare, antequam ad finem, provenit ex hoc quod ea quse sunt
mortaliter peccaret. ad finem, non ordinantur infaillibiliter sub
3. Prseterea, peccatum mortale magis fine, qui tenet summum locum, quasi princi-
opponitur integritati primi status quam pec- piumin appetibilibus, ut supra dictum est. In
catum Sed homo potuit peccare
veniale. statu autem innocentiae, ut in habitum est,
I

mortaliter, non obstante integritate primi erat infallibilis ordinis firmitas, ut semper
status. Ergo etiam potuit peccare venialiter. inferius contineretur sub superiori, quamdiu
Sed contra est, quod cuilibet peccato summum hominis contineretur sub Deo, ut
debetur aliqua poena. Sed nihil pcenale esse etiam Augustinus dicit, XIV De civ. Dei,
potuit in statu innocentiae, ut Augustinus cap. xui, col. 420, t. 7; et ideo oportebat
dicit,XIV De civ. Dei, cap. x, col. 417, t. 7. quod inordinatio in homine non esset, nisi
Ergo non potuit peccare aliquo peccato quo inciperet ab hoc quod summum hominis
non ejiceretur ab illo integritatis statu. Sed non subderetur Deo quod fit per peccatum
;

peccatum veniale non mutat statum homi- mortale. Ex quo patet quod homo in statu
nis. Ergo non poluit peccare venialiter. innocentise non potuit peccare venialiter,
Respondeo dicendum, quod communiter antequam peccaret mortahter (a).
ponitur quod homo in statu innocentise non Ad primum ergo dicendum, quod veniale
. ^ Parm. : « ord. Aug., XIV De civ. Dei, cap. xr, tistaeD. Thomse sententiam rejiciunt, tum quia cum
in fin. » innocentia summse i^ectitudinis veniale stare po-
(o) Scotorellus, Richardus, Guillermus et alii Sco- test; tum quia nulla gratia data viatori communiter
 ;

.^56 SUMMA THEOLOGICA.

non sumitur secundum quod nunc de
ibi infra Deum inordinate, venialiter peccando.
veniali loquimur; sed dicitur veniale quod 3. Praeterea, angeli mali videntur aliqua
est facile remissibile. facere ex genere suo venialia
quae sunt
Ad secundum dicendum, quod illa elatio peccata, provocando homines ad risum et ad
quae praecessit in animo hominis, fuit pri- alias hujusmodi levitates. Sed circumstantia
mum hominis peccatum mortale; dicitur personae non de veniali mortale, ut
facit
autem praecessisse dejectionem ejus in exte- dictum est, nisi speciali prohibitione super-
riorem actum peccati. Hujusmodi autem veniente, quod non est in proposito. Ergo
elationem subsecuta est et experiendi cupi- angelus potest peccare veniaUter.
ditas in viro, et dubitatio in muliere, quse Sed contra est, quod major est perfectio
ex hoc solo in quamdam aliam elationem angeli quam perfectio hominis in primo
prorupit, quod prsecepti mentionem a ser- statu. Sed homo in primo statu non potuit
pente audivit, quasi nollet sub prsecepto peccare venialiter. Ergo multo minus ange-
contineri. lus.
Ad dicendum
tertium quod peccatum ,
Respondeo dicendum, quod intellectus
mortale intantum opponitur integritati angeli, sicut in I dictum est, non est discur-
primi status, quod corrumpit ipsum quod ;
sivus, ut scilicet procedat a principiis in
peccatum veniale facere non potest. Et quia conclusiones, seorsum utrumque intelligens,
non potest simul esse quaecumque inordina- sicut in nobis contingit unde oportet quod ;

tio cum integritate prirai status, consequens quandocumque considerat conclusiones, con-
est quod primus homo non potuerit peccare sideret eas prout sunt in principiis. In appe-
venialiter, antequam peccaret mortaliter. autem, sicut multoties dictum est,
tibilibus

CoNCLUsio. — Quia non committitur veniale fmes sunt sicut principia ea vero quae sunt :

peccatum nisi ex hoc, quod corpus animse, et sen- ad fmem sunt sicut conclusiones. Unde
sualitas rationi non perfecte subjicitur, et talis mens angeU non fertur in ea quae sunt ad
imperfectio perdurante innocentise statu non erat; fmem, nisi secundum quod stant sub ordine
propterea non potuit homo in statu innocentise fmis.
veniaUter peccare antequam peccaret mortahter. Propter hoc ex natura sua habent quod
non possit in eis esse deordinatio circa ea
ARTICULUS IV. quae sunt ad fmem, nisi simul sit deordinatio
circa fmem ipsum, quod est per peccatum
Utrum angelus bonus vel malus possit
mortale.
peccare venialiter.
Sed angeli boni non moventur in ea quae
Ad quartumsic proceditur. 1. Videtur sunt ad fmem, nisi in ordine ad fmem debi-
quod angelus bonus vel malus possit peccare tum, qui est Deus et propter hoc omnes
;

venialiter. Homo enim cum angelis convenit eorum actus sunt actus charitatis ; et sic in

in superiori animee parte, quee mens voca- eis non peccatum veniale. Angeli
potest esse
tur, secundum illud Gregorii in Homil. xxix vero maU in nihil moventur, nisi in ordine
in Evang., § 2, col. 1214, t. 2 : « Ilomo ad fmem peccati superbiaj ipsorum et ideo ;

intelligit cum angelis. » Sed homo secundum in omnibus peccant mortaUter, quaecumque
superiorem partem animse potest peccare propria voluntate agunt. Secus autem cst de
venialitcr. Ergo ct angelus. appetitu naturalis boni, qui est in eis, ut in
2. Praeterca, quicumque potest quod est I dictum est.

plus, potest etiam quod est minus. Sed an- Ad primum ergo dicendum, quod homo
gelus potuit diligere bonum creatum plus convenit quidem cum angeUs in mente sive
quam Deum, quod peccando mortaliter.
fecit in inteUectu sed differt in modo inteUi-
;

Ergo etiam potuit bonum creatum diligero gendi, ut dictum est.

Deo conjungit intanlum quod qui gratiam hanc

ille veniaUter, sive ex subreptione, sive ex levitate ma-
sive ex genere; quidam tantum ex genere
habet non possil peccare veniuliler : cxcipilur gra- terise,

tia coUata animae Chrisli el bealissima! Matris ejus; el ex levitale materise. Suarez uegat generaUter
tum quia rccliludini innoceriti;e phrs raortale quam hominem in stalu innocentia; poluisse peccare ve-
veniale repugnat sed Adam inortaUter peccavit
: nialiter, sed hoc ex speciah providontia. Thomistsa

ergo... Si quaeralur qualis Ada? pro veniah poena communiler lenent hominem non potuisse peccare
fuisset, dicit Scolus (juod ei suirecisset major iii- venialiter, ex vi justilisB originahs. D. Thomje ra-
tenlio seu fervor charitatis quae venialia consuniit. tiones pondera.
— Quidam hominem afdrmant poluisse peccare
 QU^ST. LXXXIX, ART. IV ET V. 857
Ad secundum dicendum, quod angelus piscit, non consentiat, peccat morta-
etiamsi
non potuit minus diligere creaturam quam contra debitum faciens.
liter
Deum, nisi simul referens eam in Deum Sed contra est quod dicitur Act., x, 34 :

sicut in ultimum fmem, vel in aliquem Non est personarum acceptor Deus. Quod
finem inordinatum, ratione jam dicta. ergo uni non imputat ad damnationem, nec
Ad tertium dicendum, quod omnia illa alteri. Sed primos motus fidelibus non im-
qu9P videntur esse venialia, dsemones procu- putat ad damnationem. Ergo etiam necinfi-
rant, ut homines ad sui familiaritatem at- delibus.
trahant, et sic deducant eos in peccatum Respondeo dicendum, quod irrationabili-
mortale unde in omnibus talibus mortaliter
; ter dicitur quod primi motus infidelium sint
peccant propter intentionem flnis. peccata mortalia, si eis non consentiant.
CoNci.usio. — Quoniam boni angeli in gratia Et hoc patet dupliciter primo quidem :
,

confirmati sunt, nullo modo peccare possunt • quia ipsa sensualitas non potest esse subjec-
mali autem et in malitia sua obstinati, quia quic- tum habitum
peccati mortalis, ut supra cst ;

quid eligunt, ad finem indebitum eligunt, nimi- est autem eadem natura sensualitatis in in-
rum ad superbiam suam, non vcniaUter, sed fidelibus et fidelibus unde non potest esse
:

mortafiter in omnibus queecumque propria volun- quod solus motus sensualitalis in infideli-
tate agunt peccant.
bus sit peccatum mortale. Alio modo ex
statu ipsius peccantis nunquam enim digni-
;

ARTICULUS V. tas personsB diminuit peccatum, sed magis

Utrum primi motiis sensualitatis in infide- auget, ut ex supra dictis patet; unde nec
libus sint peccaia mortalia. peccatum est minus in fideli quam in infi-
deli, sed multo majus. Nam et infldelium
Ad quintum sic proceditur. 1. Videtur peccata magis merentur veniam
propter
quod primi motus sensualitatis in infldelibus ignorantiam, secundum illud I ad Tim., i,
sint peccata mortalia. Dicit enim Apostolus 13 Misericordiam Dei consecutus sum,
:

ad Rom., viu, 1, quod nihil est damnationis quia ignorans feci in incredulitate ; et pec-
his qui sunt in Christo Jesu, qui non secun- cata aggravantur propter gratise sacra-
dum carnem ambulant; et loquitur ibi de menta, secundum illud Hebr., x, 29 Quanto :

concupiscentia sensualitatis, ut ex prsemis- magis putatis deteriora mereri supplicia,

sis apparet. Hsec ergo causa est quare con- qui... sanguinem Testamenti, in quo sancti-
non sit damnabile liis qui non se-
cupiscere ficatus est, pollutum duxerit* ? *Pollu-
cundum carnem ambulant, consentiendo Ad primum ergo dicendum, quod Aposto- ^"'"

quia sunt in Cliristo

scilicet concupiscentise, lus loquitur de damnatione debita peccato j« quo.
Jesu. Sed infideles non sunt in Christo Jesu. originali, quse aufertur per gratiam Jesu
Ergo ininfidelibus est damnabile. Primi igi- Christi, quamvis maneat concupiscentise
tur motus infidelium sunt peccata mortalia. fomes unde hoc quod fldeles concupiscunt,
;

2. Prseterea, Anselmus dicit in lib. De non est in eis signum damnationis origi-
gratia'^ et lib. arb., q. iii, cap. vu, col. nalis peccati, sicut est in infldelibus. Et
530, i. \Qui non sunt in Christo, sen-
: « hoc etiam modo intelligendum est dictum
tientes carnem sequuntur damnationem
, Anselmi.
etiamsi non secundum carnem ambulant. » Unde patet solutio ad secundum.
Sed damnatio non debetur nisi peccato mor- Ad tertium dicendum, quod illud debitum
tali. Ergo, cum Iiomo sentiat carnem se- non concupiscendi erat per originalem jus-
cundum primum motum concupiscentise, titiam; unde id quod opponitur tah debito,
videtur quod primus concupiscentise in in- non pertinet ad peccatum actuale, sed ad
fidelibus sit peccatum mortale. peccatum originale.
3. Prseterea, Anselmus
ineodemlib., dicit
ubi supra « Sic factus est homo ut concu-
:
CoNCLUSio. — Quum sensuaUtas non sit subjec-
tum peccati mortalis, nec sine consensu rationis
piscentiam sentire nondeberet. » Hocautem
fiat culpa mortafis; consequens est primos motus,
debitum videtur homini remissum per gra~ tam fidefium quam infidelium, nisi eis consen-
tiam baptismalem, quam infldeles non ha- non esse peccata mortalia.
tiant,
bent. Ergo quandocumque infidelis concu-

* De eoncord. praesc. Dei cum lib. drb.

 ;

558 SUMMA THEOLOGICA.

rit, est deliberarede seipso. Et si quidem
ARTICULUS VI. scipsum ordinaverit ad debitum fmem, per
gratiam consequetur remissionem originalis
Utrum peccahim veniale possit esse in ali- peccati(i7); si vero non ordinet scipsum ad
qiio cum solo originali. debitum fmem, secundum qiiod in illa selate
est capax discretionis, peccabit mortaliter,
Ad sextum sic proceditur, 4 . Videtur quod non faciens quod in se est et cx tunc non ;

peccatum veriiale possit esse in aliquo cum erit in eo pcccatum veniale sine mortali,
solo originali. Dispositio enim praecedit ha- nisi postquam totum fuerit ei per gratiam
bitum. Sed veniale est dispositio ad mortale, remissum.
ut supra dictum est. Ergo veniale in infideli, Ad primum ergo dicendum, quod veniale
cui non remittitur originale, invenitur ante non est dispositio ex necessitate prsecedens
mortale. Et sic quandoque infideles habent mortale, sed contingenter ; sicut quandoque
peccata venialia cum originali sine mortali- labor disponit ad febrem, non autem sicut
bus. calor disponit ad formam ignis.
2. Preeterea, minus habet de connexione Ad secundum dicendum, quod non impe-
et convenientia veniale cum mortali, quam cum solo
ditur peccatum venialc cssc simul
mortale peccatum cum mortaU. Sed infidelis originali proptcr distantiam ejus vel conve-
subjectus originali peccato potest commit- nicntiam, sed propter defectum usus ratio-
t6reunum peccatum mortale, et non aliud. nis, ut dictum est.

Ergo et potest committere peccatum veniale, Ad tertium dicendum, quod ab aliis pecca-
et non mortale. tis mortalibus potest puer incipiens habere
determinari potest tempus in
3. Pra^terea, usum rationis pcr aliquod tcmpus abstincre
quo puer primo potest esse actor peccati ac- sed a peccato omissionis praedictae non libe-
tualis ad quod tempus cum pervenerit, po-
; ratur, nisi, quam cito potest, se convertat ad
test ad minus per aliquod breve spatium Deum. Primuni cnim quod occurrit homini
stare, quin peccet mortaliter; quia hoc etiam discrctionem habcnti, cst quod dc ' scipso
in maximis sceleratis contingit. In ilio autem cogitct,ad quem alia ordinet sicut ad fmem.
spatio quantumcumque brevi potest peccare Finis enim est prior in intentionc. Et ideo
venialiter. Ergo peccatum veniale potest hoc est tempus pro quo obUgatur ex Dci
esse in aliquo cum originali peccato absque praeccpto aftirmativo, quo Dominus dicit :

mortali. Convertimini ad me, et co?ivertar ad vos,

Sed contra est, quia pro peccato originali Zach,, I, 3.
puniuntur homines in limbo puerorum, ubi — Cum defectus
CoNCLusio. aetatis prohibens ra-
non poena sensus, ut infra dicetur in in-
est ;
tionis usum, a mortaii excuset, multo magis a
ferno autem detruduntur homines propter veniali excusare cx'edendus est uude fieri non. :

solum peccatum mortale. Ergo non erit potcst, ut peccatura veniale in aliqno sit ciim solo
locus in quo possit puniri ille qui habet pec- originali absque mortali.
catum veniale cum originali solo.
Respondeo dicendum, quod impossibile est
QUJESTIO XG.
quod peccatum veniale sit in aliquo cum ori-
ginali peccato absque mortali. DE LEGIBUS.
Cujus ratio est, quia antequam ad annos (Et qualuor quseruntur.)
discretionis perveniat, defectus setatis prohi-
bens usum rationis cxcusat
a peccato eum Consequenter considorandum est de prin-
mortali unde multo magis excusat eum a
; cipiis exterioribus actnum.

peccato veniali, si committat aliquid quod sit
ex gcnere suo talc. Cum vero usuni rationis
habere inceperit, non omnino excusatnr a
culpa vonialis ct mortalis peccati; sed pri-
mum quod tunc homini cogitandum occur-
Principium autcm cxterius ad malum in-
clinans est diabolus, de cujus tentatione in
prinio dictum est. Principium autcm exte-
rius movens ad bonum cst Deus, qui ct nos
instruitper legem, et juvat per gratiam.

•
Ila codd.; Parm.
« de ipso. » : siderii. Juxta S. Bonaventuram, Durandum,Richar-
(ajNon per Jjaplisinuiii,
dicil quia possibiloesl ali- dum, Ilorincx, Pra>i)osilum ot alios, peccatum ve-
quos homines nihil prorsus de bajjtismo audiisse : niale cum solo ori};^inali esse polest.
habent tamen illi homines baptismum iguis seu de-
 ;

QU^ST. XC, ART. I. 359

Unde primo de lege, secundo de gratia quam agendum, vel ab

inducitur aliquis ad
dicendum est. agendo retrahitur. Dicitur enim lex a li-
Circa legem autem primo oportet conside- gando, quia obligat ad agendum. Regula
rare de ipsa lege in communi secundo de ; autem et mensura humanorum actuum est
partibus ejus. ratio, qnee est principium primum actuum

Circa legem autem in communi tria oc- humanorum, ut ex praedictis patet. Rationis
currunt consideranda primo quidem de es-
: enim est ordinare ad finem, qui est primum
sentia ipsius; secundo de differentia iegum principium in agendis, secundum Philoso-
tertio de effectibus legis. phum, VII Ethic, cap. vni, a med. In uno-
Circa primum quffiruntur quatuor : quoque autem genere id quod est princi-
1° utrum lex sit aliquid rationis 2° de fme ;
pium, est mensura et regula illius generis ;

legis 3° de causa ejus ; 4° de promulgatione

;
sicut unitas in genere numeri, et motus pri-
ipsius. mus in genere motuum.
Unde relinquitur quod lex sit aliquid per-
ARTICULUS PRIMUS. tinens ad rationem {a).

Utrum lex sit aliquid rationis.

Ad primum ergo dicendum, quod cum
lex sit regula quaedam et mensura, dicitur
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur uno modo sicut in
dupliciter esse in aliquo :

quod lex non sit enim

aliquid rationis. Dicit. mensurante et regulante et quia hoc est ;

Apostolusad Rom., vn, 23 Yideoallam le- : proprium rationis, ideo per hunc modum
gem in membris meis, etc. Sed nihil quod lex est in ratione sola. Alio modo sicut in
est rationis, est in membris quia ratio non ;
regulato et mensurato et sic lex est in om-
;

utitur organo corporali. Ergo lex non est nibus quae inclinantur in aliquid ex aliqua
aliquid rationis. lege ;
quod quaelibet inclinatio proveniens
ita
2. Praiterea, in rationenon est nisi poten- ex aliqua lege potest dici lex non essentiali-
tia,habitus et actus. Sed lex non est ipsa ter, sed quasi participative. Et hoc modo
potentia rationis; similiter etiam non est inclinatio ipsa membrorum ad concupiscen-
aliquis habitus rationis, quia habitus ratio- dum lex memhrorum vocatur.
nis sunt virtutes intellectuales, de quibus Ad secundum dicendum, quod, sicut in
supra dictum est ; nec etiam actus rationis actibus exterioribus est considerare opera-
est, quia, cessante rationis actu, lex cessaret, tionem et operatum, puta aedificationem et
puta in dormientibus. Ergo lex non est ah'- eedificatum, ita in operibus rationis est con-
quid rationis. siderare ipsum actum rationis, qui est intel-
3. Praeterea, lex movet eos qui subjiciun- ligere et ratiocinari, et aUquid per hujus-
tur legi ad recte agendum. Sed movere ad modi actum constitutum; quod quidem in
agendum proprie pertinet ad voluntatem, speculativa ratione primo quidem est defini-
ut patet ex praemissis. Ergo lex non pertinet secundo enuntiatio tertio vero syllogis-
tio, ,

ad rationem, sed magis ad voluntatem, se- mus vel argumentatio. Et quia ratio etiam'
cundum quod etiam Jurisperitus dicit lib. I, practica utitur quodam syllogismo in opera-
ff. De constit. princ. : a Quod placuit prin- bilibus, ut supra habitum est, secundum
^ipi, legishabet vigorem. » quod Philosophus docet in Ethic, cap. lu,
* Sed contra est quod ad legem pertinet ideo est invenire aliquid in ratione practica
praecipere et prohibere. Sed imperare est quod ita se habeat ad operationes, sicut se
rationis, ut supra habitum est. Ergo lex est habet propositio in ratione speculativa ad
aliquid rationis. conclusiones et hujusmodi propositiones
;

Respondeo dicendum, quod lex qusedam universales rationis practicae ordinatai ad ac-
regula est et mensura actuum secundum liones habent rationem legis ;
quae quidem
(a) Hsec doctrina communior est cum S. Thoma, manos pertinet ad voluntatem, ut D. Thomas fate-
ut Billuart dicit. P. Henno tamen
affirmat quod tur. — Responde cum ipso D. Thoma Regula et :

ratio legis formaliter in aclu voluntatis consistit, et mensura actuum humanox-um est ratio quse est ,

addit est Scoli contra quosdam Thomistas. Sic

:
primum principium actuum humanorum. Rationis
argumentatur Ad legem pertinet imperare, sed
:
enim est ordinare ad finem, qui est primum prin-
imperare est solius voluntalis ergo. Responde ;
— : cipium in agendis. In unoquoque autem genere,
Imperare est aliqua ratione regulatum ad lioc quod id quod est principium est mensura et regula illius
legis rationem habeat. Instat Scotista Lex est re- : generis.
gula actuum humanorum; sed regulare actus hu-
560 SUMMA THEOLOGICA.
propositiones aliquando actualiter conside- principaliter et maxime pertineat lex. Pri-
rantur, aliquando vero habitualiter a ratione mum autem principium in operativis, quo-
tenentur. rum est ratio practica, est finis ultimus. Est
Ad tertium dicendum, quod ratio habet autem ultimus finishumanse vitae felicitas
vim movendi a voluntate, ut supra dictum vel beatitudo, ut supra habitum est. Unde
est. Ex hoc enim quod aliquis vult fmem, oportet quod lex maxime respiciat ordinem
ratio imperat de his quae sunt ad fmem. Sed qui est in beatitudine.
voluntas de his quse imperantur, ad hoc Rursus cum omnis pars ordinetur ad to-
quod legis rationem habeat, oportet quod tum, sicut imperfectum ad perfectum,
sit aliqua ratione regulata et hoc modo in- :
unus autem homo est pars communitatis
telligitur quod « voluntas principis habet vi- perfectffi, necesse est quod lex proprie respi-
gorem legis; » alioquin voluntas principis ciat ordinem ad felicitatem communem.
magis esset iniquitas quam lex. Unde et Philosophus, prsemissa defmitione
CoNCLUsio. — Cum lex sit qusedam i'egula, et legalium, mentionem facit de felicitate et
humanorum actuum mensura, necessario ad ipsam communione politica dicit enim in V Ethic.,
;

rationem spectat. cap. I, a med., quod legaha justa dicimus

((

factiva et conservativa felicitatis et particu-

ARTICULUS II.
larium ipsius politica communicatione. »
Perfecta enim communitas civitas est, ut di-
Utrum lex ordinetur semper ad bonum citur in I Politic, cap. i.

commune. In quolibet autem genere id quod maxime

dicitur, est principium aliorum, et alia di-
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur cuntur secundum ordinem ad ipsum ; sicut
quod lex non ordinetur semper ad bonum ignis, qui est maxime calidus, est causa ca-
commune sicut ad fmem. Ad legem enim hditatis in corporibus mixtis, quae in tantum
pertinet prsecipere et prohibere. Sed prae- dicuntur calida, inquantum participant de
cepta ordinantur ad queedam singularia igne. Unde oportet, cum lex maxime dica-
bona. Non ergo semper fmis legis est bonum tur secundum ordinem ad bonum commune,
commune. quod quodcumque aliud praeceptum de par-
2. Praiterea, lex dirigit hominem ad agen- ticulari opere non habeat rationem legis,
dum. Sed actus humani sunt in particulari- nisi secundum ordinemad bonum commune.
bus. Ergo et lex ad aliquod particulare bo- Et ideo omnis lex ad bonum commune or-
num ordinatur. dinatur.
3. Praeterea, Isidorus dicit in lib. V Ety- Ad primum ergo dicendum, quod praecep-
mologiarum , cap. ui, col. 199, t. 3 : « Si tum importat applicatioiiem legis ad ea quae
ratione lex constat, lex erit omne quod ra- lege regulantur. Ordo autem ad bonum com-
tione constiterit.Sed ratione consistit non
» mune, qui pertinet ad legem, est applicabi-
solum quod ordinatur ad bonum commune, lis ad singulares fines, et secundum hoc

sed etiam quod ordinatur ad privatum bo- etiam de particularibus quibusdam praecepla
num '. Ergo lex non ordinatur solum ad bo- dantur.
num commune, sed etiam ad bonum priva- Ad secundumdicendum, quod operationes
tum unius'. quidem sunt in particularibus sed illa parti- ;

Sed contra est quod Isidorus dicit in V cularia referri possunt ad bonum commune,
Etymologiarum, cap. xxi, col. 203, t. 3, quod non quidem communitate generis vel spe-
(!lex est nullo privato commodo, sed pro ciei, sed communitate causae finalis, seciin-
communi civium utilitate conscripta. » dum quod bonum commune dicitur finis
Respondeo dicendum, quod, sicut dictum communis.
est, lcx pcrtinet ad id quod est principium Ad tcrlium diccndum quod, sicut nihil
,

humauorum actuum, ex eo quod est regula constat firmiter secundum rationem specula-
et mcnsura. Sicut autem ratio est principium tivam, nisi per resolutionem ad prima prin-
humanorum actuum, ita etiam in ipsa ra- cipia indcmonstrabilia, ita f irmiter nihil coii-
tione est aliquid quod est principium respeclu statpcr rationem practicam nisi per ordiiia-
omnium aliorum ; unde ad hoc oportet quod tionem ad ultiinum f inem qui est ,
bouum

' Al. : « uniuB. » — * Sic codd. ; in Parm. : « Er- go, etc, » coeteris omissia.
 ;

QUtEST. XC, ART. III ET IV. 561

commune. Quod autem hoc modo ratione subditur Qui ostendunt opus legis scrip-
:

constat, legis rationem habet. tum in cordibus suis.

CoNCLusio. — Cum lex sit regula humanorum Ad secundum dicendum, quod persona
actuum, quorum ultimus fmis est beatitudo, et privata non inducere efficaciter ad
potest
quidem communis; necesse est eam semper ad virtutem, potest enim solum monere sed si ;

bonum commune ordinari. sua monitio non recipiatur, non habet vim
coactivam, quam debet habere lex ad hoc ,

quod efficaciter inducat ad virtutem, ut Phi-

ARTICULUS III.
losophus dicit in X Ethic, cap. ult. Hanc au-
Utrum fatio cujuslibet sit factiva legis. tem virtutem coactivam habet multitudo,
vel persona publica, ad quam pertinet poe-
Ad tertium sic proceditur. \ . Videtur quod nas infligere, ut infra dicetur, et ideo sohus
cujuslibet ratio sit factiva legis. Dicit enim ejus est leges facere.
Apostolus, ad Rom., n, 14, quod cum gen- Ad tertium dicendum, quod, sicut homo
tes, qux legem yion habent, natufaliter ea est pars domus, ita domus est pars civitatis
quse legis sunt faciunt, ipsi sibi sunt lex. civitas autem est communitas
perfecta, ut
Hoc autem communiter de omnibus dicit. dicitur in I Et ideo, sicut bo-
Polit., cap. i.

Ergo quilibet potest facere sibi legem. num unius hominis non est ultimus finis,
Philosophus dicit in hb.
2. Prseterea, sicut sed ad commune bonum ordinatur, ita
II Ethic, cap. i, a princ, intentio legisla- (( ctiam bonum unius domus ordinatur ad
toris estut inducat hominem ad virtutem. » bonum unius civitatis, quse est communitas
Sed quilibet homo potest ahum inducere ad perfecta. Unde iUe qui gubernat aliquam fa-
virtutem. Ergo cujushbet hominis ratio est miham, potest quidem facere ahqua prae-
factiva legis. cepta vel statuta non tamen quae proprie
,

3. Praeterea, sicut princeps civitatis est ci- habent rationem legis.

vitatis gubernator, ita quilibet paterfamihas CoNCLUsio. — Cum lex ordinet hominem in bo-
est gubernator domus. Sed princeps civitatis num commune, non cujuslibet ratio facere potest
potest in civitate legem facere. Ergo quili- legem, sed multitudinis, vel principis vicem mul-
bet paterfamihas potest in sua domo facere titudinis gerentis.
legem.
Sed contra est quod Isidorus dicit in lib. V ARTICULUS IV.
Etymol., cap. x, col. 200, t. 3, et habetur in
Decretis, cap. i, dist. n, col. 31 Lex est : (( Utrum promulgatio sit de ratione legis.
constitutio popuh, qua majores natu simul
cum plebibus ahquid sanxerunt. » Non est Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur
ergo cujushbet facere legem. quod promulgatio non sit de ratione legis.
Respondeo dicendum, quod lex proprie Lex enim naturalis maxime habet rationem
primo et principaliter respicit ordinem ad legis. Sed lex naturalis non indiget promul-
bonum commune. Ordinare autem aliquid gatione. Ergo non est de ratione legis quod
in bonum commune est vel totius multitudi- promulgetur.
nis, vel alicujus gerentis vicem totius mul- 2. Praeterea, ad legem pertinet proprie
titudinis {a). Et ideo condere legem vel per- obligare ad ahquid faciendum, vel non fa-
tinet ad totam multitudinem vel pertinet , ciendum. Sed non solum obligantur ad im-
ad personam pubhcam, quae totius multitu- plendam legem coram quibus promulga-
ihi
dinis curam habet; quia et in omnibus aliis tur lex, sed etiam ahi. Ergo promulgatio
ordinare in fmem est ejus, cujus est proprius non estde ratione legis.
iUe fmis. 3. Praeterea, obhgatio legis extenditur
Ad primum ergo dicendum, quod, sicut etiam in futurum quia leges futuris ne-
;
((

supra dictum est, lex est in aliquo non so- goths necessitafem imponunt, » ut jura di-
lum sicut in regulante, sed etiam participa- cunt, lib. I Cod., tit. De leg. et constit. »
((

tive sicut in regulato. Et hoc modo unus- Sed promulgatio fit ad praesentes. Ergo pro-
quisque inquantum participat
sibi est lex, mulgatio non est de necessitate legis.
ordinem ahcujus regulantis; unde et ibidem Sed contra est, quod dicitur in Decretis,

(a) Nota hanc doctrinam.

11. 36
 ;

tm SUMMA TIIEOLOGICA.
IV distinctione, in append. Grat., ad cap. lex naturalis utrum sit aliqua
;
3* lex hu-
(( In istis, » eol. 35, quod « leges instituun- mana; 4° utrum sit aliqua lex divina;
tur, cum promulgantur. » 5" utrum sit una tantum vel , plures
Respondeo dicendum, quod, sicut dictum 6° utrum sit aliqua lex peccati.

est, leximponitur aliis per modum regulae

et mensurae. Regula autem et mensura im-
ARTICULUS PRIMUS
ponitur per hoc quod applicatur his quse re-
gulantur et mensurantur. Unde ad hoc quod Utrum sit aliqua lex seterna.
lex virtutem obligandi obtineat^ quod est
proprium legis, oportet quod applicetur ho- Ad primum sic proceditur. \ . Videtur
minibus, qui secundum eam regulari de- quod non sit ahqua lex aeterna.Omnis enim
bent(«). autem applicatio fit per hoc
Talis lex aUquibus imponitur. Sed non fuit ab
quod in notitiam eorum deducitur ex ipsa seterno cui aliqua lex posset imponi ; solus
promulgatione. Unde promulgatio ipsa ne- enim Deus fuit ab seterno. Ergo nulla lex
cessaria est ad hoc quod lex habeat suam est seterna.
virtutem. promulgatio est de ratione
2. Praeterea,
Et sic ex quatuor praedictis potest colligi legis. Sed promulgatio non potuit esse ab
defmitio legis, quae nihil est ahud quam aeterno; quia non erat ab aeterno cui pro-
« quaedam bonum com-
rationis ordinatio ad mulgaretur. Ergo nulla lex potest esse
mune, ab eo qui curam communitatis
et seterna.
habet promulgata. » 3. Praeterea, lex importat ordinem ad
Ad primum ergo dicendum, quod promul- flnem. Sed nihil est aeternum, quod ordi-
gatio legis naturae est ex hoc ipso quod Deus netur ad fmem ; solus enim ultimus fmis
eam mentibus hominum inseruit naturahter est aeternus. Ergo nuUa lex est aeterna.
cognoscendam. Sed contra est quod Augustinus dicit in I

Ad secundum dicendum, quod ilU coram De coL 1229,

libero arbitr., cap. vi, § 15,
quibus lex non promulgatur, obhgantur ad t. 1 Lex, quae summa ratio nominatur,
: ((

legem observandam, inquantum in eorum non potest cuipiam inteUigenti non incom-
notitiam devenit per aUos, vel devenire po- mutabUis aeternaque videri. »
test, promulgatione facta. Respondeo dicendum, quod, sicut supra
Ad tertium dicendum, quod promulgatio dictum est, nihil est aUud lex quam quod-
prsesens in futurum extenditur per firmita- dam dictamen practicae rationis in principe,
'

tem scripturae quae quodammodo semper

, qui gubernat aliquam communitatem per-
eam promulgat. Unde Isidorus dicit in V fectam.
Etymologiarum, cap. ni, col. 199, et lib. II, Manifestum est autem, supposito quod
cap. x, col. 130, t. 3, quod « lex a legendo mundus divina providentia regatur, ut in I
vocata est, quia scripta est. » habitum est, quod tota communitas universi
CoNCLUsio. - Cum lex per modum regute, (juse
gubernatur ratione divina. Et ideo ipsa ratio
iis quibus imponitur applicari (iebet, constituatur; gubernationis rerum Deo sicut m prin-
m
eam, ut obligandi vim habcat, promulgari, et ad cipe universitatis existens legis habet ra-
eorumc[uilegisubjiciuntur notiliamdeduci, opor- tionem. Et quia divina ratio nihil concipit
tet. ex tempore, sed habet aetcrnum conceptum,
ut dicitur Proverb., viii, inde est quod
QUiESTIO XGI. hujusmodi legem oportet dicere aeternam.
Ad primum ergo dicendum, quod ea quae
DE LEGUM DIVERSITATE. in seipsis non sunt, apud Deum cxistunt,
(Et sex quEeruntur.) inquaiitum sunt ab ipso pra^cognita et prae-
ordinata, secundum iUud Rom., iv, 17 Qui :

Deinde considerandum est de diversitato vocat ea qux non sunt tanquam ea quee
legum, etcircahocquaerunturscx: l°utrum sunt. Sic igitur aeternus divinaB logis con-
sit aUqua lex aeterna; 2" utrum sit aUqua ceptus habot rationem logis aitorna^, secun-

1 « Quoddam » in edit. deest. vel sit solummodo

conditio insupplebiliter requi-
(a) Hic, etiam inter Thomistas, subtilis cpiaestio sila ut lex aclu obligel? S. Thomas videlur iuuuero
movetur utrum promulgatio sit de essentia legis
: secundum.
 : :

QJJMST. XCI, ART. I ET IT. 5G3

dum quod a Deo ordinatur ad gubernatio- Glossa ordin., col. 476, t. 2, quod « si non
nem rerum ab ipso prsecognitarum. habent legem scriptam, habent tamen legem
Ad secundum dicendum, quod promul- naturalem, qua quilibet intelligit, et sibi
gatio lit et scripto, et utroque
et verbo conscius est quid sit bonum et quid ma-
modo lex habet
eeternapromulgationem lum. »
ex parte Dei promulgantis quia et Verbum ;
Respondeo dicendum, quod, sicut supra
divinum est eeternum, et scriptura libri dictum est, lex, cum sit regula et mensura,
vitae est seterna. Sed ex parte creaturse au- duphciter potest esse in aHquo uno modo :

dientis aut inspicientis non potest esse pro- sicut in regulante et mensurante; alio modo
mulgatio aeterna. sicut in regulato et mensurato; quia in-
Ad tertium dicendum, quod lex importat quantum participat aliquid de regula vel
ordinem ad finem active, inquantum scilicet mensura, sic regulatur vel mensuratur.
per eamordinantur aliqua in finem; non Unde cum omnia quse divinse providentise
autem passive, id est, quod ipsa lex ordinetur subduntur, a lege seterna regulentur et
ad finem nisi per accidens in gubernante,
; mensurentur, ut ex dictis patet, manifestum
cujus finis est extra ipsum^ ad quem etiam est quod omnia participant aliqualiter legem
necesse est ut lex ejus ordinetur. Sed finis seternam, inquantum scilicet ex impressione
divinse gubernationis est ipse Deus, nec ejus habent inclinationes in proprios actus
ejus lex est aliud ab ipso ; unde lex eeterna et fines.
non ordinatur in alium finem. Inter csetera autem rationalis creatura

CoNCLUsio. — Est aliqua lex Eeterna, ratio vide-

excellentiori quodam modo divinse provi-
licet gubernativa totius universi in mente divina dentise subjacet^ inquantum et ipsa fit pro-
existens. videntise particeps, sibi ipsi et aliis provi-
dens. Unde et in ipsa participatur ratio
ARTICULUS II. seterna, per quam
habet naturalem inclina-
Utrum sit in nobis aliqua lex naturalis.
tionem ad debitum actum et finem et tahs ;

participatio legis aeternse in rationali crea-

Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur tura lex naturalis, dicitur. Unde cum Psal-
quod non sit in nobis aliqua lex naturalis. mista dixisset, psalm. iv, 6 Sacrificate:

Sufficienter enim homo gubernatur per sacfificium justitise, quasi quibusdam quse-
legem seternam. Dicit enim Augustinus in I rentibus quse sunt justitiae opera, subjungit
Be lib. arbitr.,cap. vi, § 15, col. 1229, 1. 1, Multi dicunt : Quis ostendii nobis bona?
quod « lex seterna est qua justum est ut Cui qusestioni respondens, dicit Signatum :

omnia sint ordinatissima. » Sed natura non est super nos lumen vultus tui, Domine;
abundat in superfluis, sicut nec deficit in quasi lumen rationis naturalis, quo discer-
necessariis. Ergo non est homini aUqua lex nimus quid sit bonum et quid malum, quod
naturalis. pertinet ad naturalem legem, nihil aUud sit

2. Praeterea, per legem ordinatur homo quam impressio luminis divini in nobis.
in suis actibus ad finem, ut supra habitum Unde patet quod lex naturalis nihil ahud
est.Sed ordinatio humanorum actuum ad est quam participatio legis seternse in ra-
finem non est per naturam, sicut accidit in tionali creatura.
creaturisirrationalibus, quse solo appetituna- Ad primum ergo dicendum, quod ratio
turah agunt propter finem sed aglt homo , illa lex naturalis esset aliquid
procederet, si

propter finem per rationem et voluntatem. diversum a lege seterna ; non autem est nisi
Ergo non est aliqua lex homini naturaUs. qusedam participatio ejus, ut dictum est.
3. Prseterea, quanto aliquis est hberior, Ad secundum dicendum, quod omnis
tanto minus est sub lege. Sed homo est operatio rationis et voluntatis derivatur in
liberior omnibus aliis animalibus propter nobis ab eo quod est secundum naturam, ut
liberum arbitrium, quod prae aliis anima- supra habitum est. Nam omnis ratiocinatio
libus habet. Cum igitur alia animalia non derivatur a principiis naturaliter notis; et
subdantur legi naturali, nec homo alicui omnis appetitus eorum quse sunt ad finem,
legi naturali subditur. derivatur a naturali appetitu ultimi finis ; et
Sed contra quod Rom., n, super illud
est sic etiam oportet quod prima directio actuum
Cum gentes, quss legem non habent, natu- nostrorum ad finem fiat per legem natu-
raliter ea quae legis sunt, faciunt, dicit ralem.
564 SUMMA THEOLOGICA.
Ad tertium dicendum, quod etiam anima- nobis naturaliter indita, sed per industriam
lia irrationalia participant rationem seter- rationis inventa, ita etiam ex prgeceptis legis
nam suo modo, sicut et rationalis creatura. naturalis, quasi ex quibusdam principiis
Sed quia rationalis creatura participat eam communibus et indemonstrabilibus, necesse
intellectualiter et rationaliter, ideo partici- est quod ratio humana procedat ad aliqua
patio legis aiternse in creatura rationali magis particulariter disponenda et istae par-
;

proprie lex vocatur nam lex est aliquid

; ticulares dispositiones adinventae secundum
rationis, ut supra dictum est, in creatura rationem humanam dicuntur leges huma-
autem irrationali non participatur rationa- nae, servatis aUis conditionibus quae perti-
liter; unde non potest dici lex nisi per simi- nent ad rationem legis, ut supra dictum est.
htudinem. Unde TuUius dicit in sua Rhet., hb. II De
CoNCLusio. — Est in hominibus lex qu^dam na- invent., aliquant. ante fm., quod u initium
turalis, participatio videlicet legis «tern^, secun- juris est a natura profectum; deinde quse-
dum quam bonum et malum discernunt. dam consuetudinem ex utilitatis ratione
in
venerunt postea res a natura profectas et
:

consuetudine probatas legum metus et re-

ARTirULUS III
ligio sanxit. »
Utrum sit aliqua lex humana. Ad primum ergo dicendum, quod ratio
humana non potest participare ad plenum
Ad tertium sic proceditur. 1. Yidetur dictamen rationis divina;, sed suo modo et
quod non sit aliqua lex humana. Lex enim imperfecte. Et ideo, sicut ex parte rationis
naturalis est participatio legis aeternae, ut speculativse per naturalem participationem
dictum est. Sed per legem aeternam omnia divinae sapientiae inest nobis cognitio quo-
sunt ordinatissima, ut Augustinus dicit in I rumdam communium principiorum, non
De lib. arb., cap. vi, § i5, col. 1229, t. i. autem cujuslibet veritatis propria cognitio,
Ergo lex naturalis sufficit ad omnia humana sicut in divina sapientia continetur , ita
ordinanda. Non est ergo necessarium quod etiam ex parte rationis practicae naturaliter
sit aliqua lex humana. homo participat legem aeternam secundum
lexhabetrationemmensurae,
2. Praeterea, quaedam communia principia, non autem
ut dictum est. Sed ratio humana non est secundum particulares directiones singulo-
mensura rerum, sed potius e converso, ut rum, quae tamen in aeterna lege continen-
in X Metaph., text. 5, dicitur. Ergo ex ra- tur; et ideo necesse est ulterius quod ratio
tione humana nuUa lex procedere potest. humana procedat ad particulares quasdam
3. Praiterea, mensura debet esse certis- legum' sanctiones.
X Metaph., text. 3. Sed
sima, ut dicitur in Ad secundum dicendum, quod ratio hu-
dictamen humanae rationis de rebus ge- mana secundum se non est regula rerum,
rendis est incertum, secundum illud Sap., sed principia ei naturaliter indita sunt
IX, 14 : Cogitationes mortalium timidx, et regulae quaedam generales et mensurae
incertse providentisenostrx.Ergoexrntiono omnium eorum quae sunt per hominem
humana nulla lex procedere potest. agenda, quorum ratio naturalis est regula
Sed contra est quod Augustinus in I De et mensura, licet non sit mensura eorum
lib. arb., cap. vi et seq., col. 1229, 1. 1, ponit quae sunt a natura.
duas leges, unam aeternam et aliam tempo- Ad tertium dicendum, quod ratio practica
ralem, quam dicit esse humanam. est circa operabilia, quae sunt singularia et
Respondeo dicendum, quod, sicut supra contingentia, non autem circa necessaria,
dictum cst, lex est quoddam dictamen prac- sicut ratio speculativa. Et ideo leges huma-
ticae rationis. Similis autem processus esse na? non possunt illam infallibilitatem habere
inveiiitur rationis practicae et speculativae : quam habent conclusiones demonstrativae
utraque enim ex quibusdam principiis ad scientiarum. Nec oportet quod omnis men-
quasdam conclusiones procedit, ut superius sura sit omnino infallibilis et certa, sed se-
habitum est. Secundum hoc ergo dicendum cundum quod cst possibile in genere suo.
est, quod, sicut in ratione speculativa ex
Conclusio. — Praiter {cternam ct naturalem
principiis indemonstrabilibus naturalitcr qusedam ab hominibus iuventa, se-
legem est lex
cognitis producuntur conclusiones diversa- cundum quam in pTirticulari disponunlur quai iu
rum scientiarum, quarum cognitio uon est lege nuturui coulineului-.

ARTICULUS
Utrum fuerit necessarmm
legem divinam.
Ad quartum sic proceditur. \. Videtur
quod non fuerit necessarium esse aliquam
legem divinam. Quia, ut dictum est, lex
naturalis est qusedam participatio legis
aeternae in nobis. Sed lex seterna
divina, ut dictum est. Ergo non oportct
quod, prgeter legem naturalem et leges
humanas ab ea derivatas,
divina.
2. Prseterea, Eccli., xv, 14, dicitur,
Deus dimisit hominem in
Consilium autem est actus rationis, ut supra
habitum est. Ergo homo dimissus est guber-
nationi suse rationis. Sed dictamen rationis
humanse est lex humana, ut dictum est.
Ergo non oportet quod homo aliqua lege
divina gubernetur.
3. Prseterea, natura
cientior irrationalibus creaturis. Sed irra-
tionales creaturse non habent aliquam legem
divinam prseter inclinationem naturalem eis
inditam. Ergo multo minus creatura ratio-
nalis debet habere aliquam legem divinam
prseter naturalem legem.
Sed contra est quod David expetit legem
a Deo sibi poni, dicens psal. cxvm, 33
Legem pone mihi, Domine, viam justifica-
tionum tuarum.
Respondeo dicendum, quod, prseter legem
naturalem et legem humanam, necessarium
fuit ad directionem humanse vitse habere
legem divinam.
Et hoc propter quatuor rationes primo
quidem, quia per legem dirigitur homo ad
actus proprios in ordine ad ultimum fmem.
Et si quidem homo ordinaretur tantum ad
fmem qui non excederet proportionem natu-
ralis facultatis hominis, non oporteret quod
homo haberet aliquid directivum ex parte
rationis supra legem naturalem et legem
humanitus positam, quse ab ea derivatur.
Sed quia homo ordinatur ad fmem beatitu-
dinis seternse, quse excedit proportionem
naturalis facultatis humanse, ut supra habi-
tum est, ideo necessarium fuit ut supra
^ In edit. : « motibus. »
• Hic Parm. et Nicolai conservationem » et
: «
Nicolai notat ut est in
: manuscripto, non inversis
,
quj:st. xci, art. iv. S68
legem naturalem humanam dirigeretur
et
IV. etiam ad suum fmem lege divinitus data.
Secundo, quia propter incertitudinem hu-
esse aliquam mani judicii, prsecipue de rebus contingen-
tibus et particularibus, contingit de actibus
humanis diversorum esse diversa judicia,
ex quibus etiam diversse et contrariae leges
procedunt. Ut ergo homo absque omni du-
bitatione scire possit quid ei sit agendum et
quid vitandum, necessarium fuit ut in acti-
est lex bus propriis dirigeretur per legem divinitus
datam, de qua constat quod non potest er-
rare. Tertio, quia de his potest homo legem
sit aliqua lex facere de quibus potest judicare. Judicium
autem hominis esse non potest de interiori-
quod bus actibus, qui latent, sed solum de exte-
manu consilii sui. rioribus actibus qui apparent et tamen
' ,
:
ad perfectionem virtutis requiritur quod in
utrisque actibus homo rectus existat. Et ideo
lex humana non potuit cohibere et ordinare
sufficienter interiores actus, sed necessarium
fuit quod ad hoc superveniret lex divina.
Quarto, quia, sicut Augustinus dicit in I De
humana est suffi- lib. arbr., cap. v et vi, col. 4228, t. i, lex
humana non potest omnia quae male fiunt,
punire, vel prohibere; quia dum auferre
vellet omnia mala, sequeretur quod etiam
multa bona tollerentur, et impediretur uti-
litas boni communis, quod est necessarium
ad conversationem ^ humanam. Ut ergo
nullum malum improhibitum et impunitum
: remaneat necessarium fuit supervenire
,
legem divinam, per quam omnia peccata
prohibentur. Et istae quatuor causse tan-
guntur in psalmo xvni, 8, ubi dicitur Lex :
Domini immaculata, id est, nullam peccati
turpitudinem permittens convertens ani-;
mas, quia non solum exteriores actus, sed
: etiam interiores dirigit testimonium Domini
;
fidele, propter certitudinem veritatis et rec-
titudinis sapientiam prxstans parvulis
;
inquantum ordinat hominem ad supernatu-
ralem flnem et divinum.
Ad primum ergo dicendum, quod per
naturalem legem participatur lex aeterna
secundum proportionem capacitatis humanse
naturse. Sed oportet ut altiori modo dirigatur
horao in ultimum finem supernaturalem. Et
ideo superadditur lex divinitus data, per
quam lex seterna participatur altiori modo.
Ad secundum dicendum, quod consilium
litteris, ut in impressis passim « ad conversatio-
, nem; » sic tamen habent codices, absque uUa litte-
rarum inversione.
 :

566 SUMMA THEOLOGICA.

est inquisitio unde oportet quod
qnaedam ; Et hoc modo lex divina distinguitur in
procedat ex aliquibus principiis. Nec sufficit legem veterem legem novam. Unde
et

quod procedat ex principiis naturaliter in- Apostolus, ad Galat., ni, comparat statum
ditis, quse sunt praecepta legis naturse, prop- veteris legis statui pueri existentis sub pae-
ter praedicta, sed oportet quod superaddan- dagogo ;statum autem novse legis comparat
tur quaedam alia principia, scilicet praecepta statui viri perfecti, qui jam non est sub pae-
legis divinae. dagogo.
Ad dicendum, quod creaturae
tertium Attenditur autem perfectio et imperfectio
irrationales non ordinantur ad altiorem legis secundum tria quae ad legem pertinent,
fmem quam sit fmis qui est proportionatus ut supra dictum est. Primo enim ad legem
naturali virtuti ipsarum. Et ideo non est pertinet ut ordinetur ad bonum commune
similis ratio. sicut ad fmem, ut supra dictum est. Quod

CoNCLUsio. — Prseter naturalem et humanam quidem potest esse duplex; scilicet bonum
legem, divina qusedam lex necessaria fuit, per sensibile et terrenum; et ad tale bonum
quam homo in supernaturalem suum fmem, qui ordinabat directe lex vetus unde statim ;

est eeterna beatitudo, ordinaretur, atque infalli- Exod., III, in principio legis invitatur popu-
liter dirigeretur. lus ad regnum terrenum Chananaeorum et ;

iterum bonum intelligibile, et caeleste et ad ;

ARTICULUS V. hoc ordinat lex nova unde statim Christus

;

Utrum lex divina sit una tantum. ad regnum caelorum in suae praedicationis
principio invitavit dicens , Poenitentiam :

Ad quintum sic proceditur. 4. Yidetur agite, appropinquabit* e?iim regnum ceelo- *Appro-
quod lex divina unatantum. Unius enim
sit rum, Matth., iv, 47. Et ideo Augustinus ^"J^J-"""
regis in uno regno est una lex. Sed totum dicit in IV Contra Faustum, c. ii, col. 217,
humanum genus comparatur ad Deum sicut t. 8, quod « temporalium rerum promissio-

ad unum regem, secundum illud psal. xlvi, nes in Testamento Veteri continentur, et
8 : Rex omnis terrse Deus. Ergo est una ideo Vetus appellatur sed aeternae vitae pro-
;

tantum lex divina. missio ad Novum pertinet Testamentum. »

2. Praeterea, lex omnis ordinatur ad fmem Secundo ad legem pertinet dirigere huma-
quem legislator intendit in eis quibus legem nos actus secundum ordinem justitiae in ;

fert. Sed unum et idem est quod Deus in- quo etiam superabundat lex nova legi ve-
tendit in hominibus, secundum illud I ad teri, interiores actus animi ordinando, se-
*Omnes Tim., II, 4 Vult omnes homines* salvos
: cundum illud Matth., v, 20 ISisi abunda- :

homines
^^^^ fieri, et ad agnitionem veritatis venire. Ergo verit justitia vestra plus quam Scribariim
vu .

una tantum est lex divina. et Pharisseorum, non intrabitis in regnum

3. Praeterea, lex divina propinquior esse
videtur legi aeternae, quae est una, quam lex
naturalis, quanto altior est revelatio gratia3
quam cognitio naturae. Sed lex naturalis est
una omnium hominum. Ergo multo magis
cselorum; et ideo dicitur quod lex vetus co-
hibet manum, lex nova animum. Tertio ad
legem pertinet iiiducere homines ad obser-
vantias mandatorum; et hoc quidem lex
vetus faciebat timore poenarum lex autem ;

lex divina. nova facit hoc per amorem, qui in cordibus

Sed contra est quod Apostolus dicit ad nostris infunditur per gratiam Christi, quae
Hebr., vii, 12 Translato sacerdotio, tiecesse
: in lege nova confertur, sed in Icge veteri
est ut legis translatio fiat. Sed sacerdotium figurabatur. EtideodicitAugustinus, Contra
est duplex, ut ibidem dicitur, scilicet sacer- Adamantium, Manichsei discipidum,Q,. xvii,
dolium Leviticum, et sacerdotium Christi. § 2, col. 159, t. 8, quod « brevis difTcrentia
Ergo etiam duplex est lex divina, sciUcet est lcgis et EvangeUi, timor et amor. »
lex vetus et lex iiova. Ad primum ergo dicoiidum, quod, sicut
Respondeo dicendum, quod, sicut in I dic- paterfamilias in domo
mandata propoiiit
alia
tum cst, distinctio est causa numeri. Dupli- pucris, ct alia adultis, ita etiam unus rex
citer autem invcniuntur aliqua distingui Dcus in uno suo rogno aliam legem dedit
uno modo sicut ea quae sunt omnino specio homiiiibus adliuc imperfcctis existentibus,
diversa, ut oquus ot bos alio modo sicut
; ot aliam perfcctiorcm jam manuduetis pcr
pcrfectum ot imporfcctum in eadem spocie, priorcm legom ad majorem capacitatom di-
sicut puer ct vir. viuorum.
 ;

QUJ:ST. XGI, ART. Y ET VI. 567

Ad secundum dicendum, quod salus ho- regulante et mensurante, participative au-

minum non poterat esse nisi per Christum, tem in eo quod mensuratur et regulatur ita ;

secundum illud Act., iv, 12 Nec est aliud : quod omnis inclinatio vel ordinatio quae
nomen datum hominibus, in quo oporteat invenitur in his quce subjecta sunt legi,
nos salvos fieri. Et ideo lex perfecte omnes participative dicitur lex, ut ex supra dictis
ad salutem inducens dari non potuit nisi patet. Potest autem in his quae subduntur
post Christi adventum; antea vero dari legi aliqua inclinatio inveniri dupliciter a
oportuit populo ex quo Christus erat nasci- legislatore : uno modo inquantum directe
turus legem praeparatoriam ad Christi sus- suos inclinat subditos ad aliquid, et diver-
ceptionem, in qua qusedam rudimenta salu- sos ' interdum ad diversos actus secundum;

taris justitise continentur. quem modum potest diciquod alia est lex
Ad tertium dicendum, quod lex naturalis militQm, et alia est lex mercatorum. Alio
dirigit hominem secundum qusedam prae- modo indirecte, inquantum scilicet per hoc
cepta communia, in quibus conveniunt tam quod legislator destituit aliquem sibi subdi-
perfecti quam imperfecti ; et ideo est una tum aliqua dignitate, sequitur quod transeat
omnium. Sed lex divina dirigit hominem in alium ordinem, et quasi in aliam legem :

etiam in particularibus quibusdam, ad quae puta si miles ex miUtia destituatur, transibit

non similiter se habent perfecti et imper- in legem rusticorum vel mercatorum.
fecti et ideo oportuit legem divinam esse
; Sic igitur sub Deo legislatore diversae
duphcem, sicut jam dictum est. creaturae diversas habent naturales inclina-

CoNCLusio. - Sicuti eumdem dicimus hominem ti^nes, ita utquod uni est quodammodo lex,
puemm et virum, sic veterem legem et legem alteri sit contra legem; ut si dicam quod

novam, tantum unam esse legem divinam, secun- furibundum esse est quodammodo lex canis,
dimi imperfectum et perfectum divisam, dicimus. est autem contra legem ovis, vel alterius
mansueti animalis.
ARTICULUS VI ^^* ^^^^ hominis lex, quam sortitur ex
secundum propriam con-
ordinatione divina,
Utrum sit aliqua lex fomitis. ditionem, ut secundum rationem operetur.
Quae quidem lex fuit jam valida in primo
Ad sextum sic proceditur. 1. Videtur quod statu, ut nihil vel praeter rationem, vel con-
non sit aliqua lex fomitis. Dicit enim Isido- tra rationem, posset subrepere homini. Sed
rus in II Etymolog., cap. x, col. 130, t. 3, dum homo a Deo recessit, incurrit in hoc
quod lex in ratione consistit. » Fomes
(( quod feratur secundum impetum sensuali-
autem non consistit in ratione, sed magis a tatis et unicuique etiam particulariter hoc
:

ratione deviat. Ergo fomes non habet ratio- contingit, quanto magis a ratione recesserit
nem legis. ut sic quodammodo bestiis assimiletur, quae
omnis lex obligatoria est, ita
2. Praeterea, sensualitatis impetu feruntur , secundum
quod qui eam non servant, transgressores illud psalm. XLvni, 21 :Homo cum inhonore
dicuntur. Sed fomes non constituit aliquem esset, non intellexit; comparatus estjumen-
transgressorem ex hoc quod ipsum non tis insipientibus, et similis factus est illis.

sequitur; sed magis transgressor redditur,
si quis ipsum sequatur. Ergo fomes non
habet rationem legis.
3. Praeterea, lex ordinatur ad
mune, ut supra habitum est. Sed fomes non
inclinat ad bonum commune, sed magis ad
bonum privatum. Ergo fomes non habet ra-
tionem legis.
Sed contra est quod Apostolus dicit Rom.,
VII, 23 Video aliam legem in membris meis
: nis, ipse impetus sensuahtatis, qui eum du-
repugnantem legi mentis mese.
Respondeo dicendum, quod, sicut supra
dictum est, lex essentialiter invenitur in
Sic igitur ipsa sensualitatis inclinatio, quae
fomes dicitur, in aliis quidem animalibus
simpliciter habet rationem legis, illo tamen
bonum com- modo quo in talibus lex dici potest, secun-
dum directam inclinationem^ In hominibus
autem secundum hoc non habet rationem
legis, sed magis est deviatio a lege rationis.
Sed inquantum per divinam justitiam homo
destituitur originali justitia et vigore ratio-
cit, habet rationem legis, inquantum est
poenalis, et ex lege divina consequens homi-
nem destitutum propria dignitate.

' « Diversos » deesl in edit. — - Al. : « legis. »

568 SUMMA THEOLOGICA.
Ad primum ergo dicendum, quod ratio ipse enim « eam facit in nobis sine nobis, »

illa procedit de fomite secundum se consi- ut supra dictum est in defmitione virtutis.
derato, prout inclinat ad malum sic enim ; Ergo legis homines facere bonos.
non est
non habet rationem legis, ut dictum est, 2. Prseterea, lex non prodest homini, nisi
sed secundum quod sequitur ex divinae legis legi obediat. Sed hoc ipsum quodhomo obe-
justitia tanquam si diceretur lex esse quod
; dit legi, est ex bonitate. Ergo bonitas prae-
aliquis nobilis propter suam culpam ad ser- exigitur inhominead legem. Non igiturlex
vilia opera induci permitteretur. facit bonos homines.
Ad secundum dicendum, quod objectio 3. Prseterea, lex ordinatur ad bonum
illa quod est lex, quasi regula
procedit de eo commune, ut supra dictum est. Sed quidam
et mensura sic enim deviantes a lege trans-
; bene se habent in his quse ad commune per-
gressores constituuntur. Sic autem fomes tinent, qui tamen in propriis non bene se ha-
non est lex, sed per quamdam participatio- bent. Non ergo ad legem pertinet quod faciat
nem, ut supra dictum est. homines bonos.
Ad tertium dicendum, quod ratio illa pro- 4. Praiterea, quaedam leges sunt tyranni-
cedit de fomite quantum ad inclinationem cae, ut Philosophus dicit in sua Polit., lib. III,

propriam, non autem quantum ad suam
originem. Et tamen si consideretur inclina-
tio sensualitatis, prout est in aliis animali-
bus, sic ordinatur ad bonum commune, id
est, ad conservationem naturae in specie vel
individuo et hoc est etiam in homine, prout
; Ethic, cap. ult., cirea princ, quod « volun-
sensuahtas subditur rationi; sed fomes di-
citur, secundum quod exit rationis ordinem.
CoNCLDsio. — Ipsa sensualitatis inordinata
natio ex destitutione originalis justitise proveniens,
lex carnis seu lex fomitis dicitur, legisque
nem habet, inquantum est poenalis, et ex lege
divina hominem propria dignitate destitutum con-
sequens.
cap. vn,in fm., et lib. IV, cap. x. Sed tyran-
nus non intendit ad bonitatem subditorum,
sed solum ad propriam utilitatem.Non ergo
legis est facere homines bonos.
Sed contra est quod Philosophus dicit in I
tas cujuslibet legislatoris haec est ut faciat
homines bonos. »
Respondeo dicendum, quod, sicut supra
incli-
dictum est, lex nihil aliud est quam dicta-
1'atio-
men rationis in praesidente, quo subditi
gubernantur. Cujuslibet autem subditi vir-
tus est ut bene subdatur ei a quo guberna-
tur sicut virtus irascibilis et concupiscibilis
;

in hoc consistit quod sint bene obedientes

rationi. Et per hunc modum virtus cujus-
QU^STIO XGII.
<(

libet subjecti est ut bene subjiciatur princi-

DE EFFEGTIBUS LEGIS. panti, » ut Philosophus dicit in I Polit., cap.
(Et duo quseruntur.) ult. Ad hoc autem ordinatur unaquaeque
lex ut obediatur ei a subditis. Unde mani-
Deinde considerandum est de effectibus festum est quod hoc sit proprium legis indu-
legis, et circa hoc quaeruntur duo 1° utrum : cere subjectos ad propriam ipsorum virtu-
effectus legis sit homines facere bonos ; tem.
2" utrum effectus legis sint imperare, vetare, Cum igitur virtus sit quae facit bonum
permittere et punire, sicut legisperitus habentem, sequitur quod proprius effectus
dicit. legis sit bonos faccro cos quibus datur, vol
simpliciter, vel secundum quid.
ARTICULUS PRIMUS. Si enim intentio fcrcntis legem tendat in

Utrum effectus ler/is sit facere homines verum bonum, quod est bonum commune
bonos. secundum justitiam divinam regulatum, se-
quitur quod per legem homines fiant boni
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur simplicitor(ff). Si vero intcntio legislatoris fe-

quod legis effectus non sit facere homines ratur ad id quod non cst bonum simplicitcr,
bonos. Ilomines enim sunt boni per virtu- scd utilc, vcl delcctabilc repugnans
sibi, vel

tem virtus enim cst qua3 « ])onum facit

; justitia:', divinae, tunc lcx non bonos facit ho-
habentcm, » ut dicitur in 11 Ethic, cap. vi, mincs simplicitcr, sed secundum quid, scili-

in princ. Sed virtus cst homini a solo Deo ;

cot in ordine ad tale regimcn. Sic autcm bo-

(a) Non ex omni parlo el in omni genere, sed se- cundum aliquam veram rationem boni honesti.
 »,

QUMST. XCII, ART. I ET II. 569

num invenitur etiam in per se malis sicut ; Conclusio, — Sicut principis est bene imperare,
aliquis dicitur bonuslatro, quia operatur ac- sicsubditorum propria virtus quee eos bonos facit,
commode ad finem. ®^^ ^^^^ obedire, ad quod lex inducit unde pro- :

Ad primum ergo dicendum, quod duplex P"^^' ^^S^' ^^^^^us est bomines vel secundum
^^^' ''^ «i^P^i^iter bonos efflcere.
est virtus, ut ex supra dictis patet, scilicet ac
quisita et infusa. Ad utramque autem aliquid
operaturoperumassuetudo, seddiversimode; AnllCULUS II.

nam virtutem quidem acquisitam causat Uirum legis actus convementer assignentur.
ad virtutem autem infusam disponit, et eam
jam habitam conservat et promovet. Et quia Ad secundum Videtur
sic proceditur. \.
lex ad hoc datur ut dirigat actus humanos, quod legis actus non sint convenienter assi-
inquantum actus humani operantur ad vir- gnati in hoc quod dicitur, quod legis actus
tutem, intantum lex facit homines bonos. est « imperare, vetare, permittere et pu-
Unde et Philosophus dicit in II Polit., c. vi, nire. » Lex enim omnis prsBceptum com-
parumantefmem, etlib. II^^ifA/c.j c. I, quod mune est, ut legisconsultus dicit. Sed '

« legislatores assuefacientes faciunt bonos. idem est imperare quod prsecipere. Ergo alia
Ad secundum dicendum, quod non semper tria superfluunt.
aliquis obedit legiex bonitate perfecta virtu- 2. Prseterea, effectus legis est ut inducat
tis sed quandoque quidem ex timore pcense,
; subditos adbonum, sicut supra dictum est.
quandoque autem ex solo dictamine rationis, Sed consilium est de meliori bono quam
quod est quoddam principium virtutis, ut praeceptum. Ergo magis pertinet ad legem
supra habitum est. consulere quam etiam praecipere.
Ad tertium dicendum, quod bonitas cujus- 3. Preeterea, sicut homo aliquis incitatur
libet partis consideratur in proportione ad ad bonum per pcenas, ita etiam et per prse-
suum totum unde et Augustinus dicit in III
; mia. Ergo sicut punire ponitur effectus legis,
Confess., cap. vni, col. 689, t. 4, quod « tur- ita etiam et preemiare.
pis est omnis pars quse suo universo non 4. Prseterea, intentio legislatoris est ut ho-
congruit. » Cum igitur quilibet homo sit mines faciat bonos, sicut supra dictum est.
pars civitatis, impossibile est quod aliquis Sed ille qui solo metu poenarum obedit legi,
homo sit bonus, nisi sit bene proportionatus non est bonus nam « timore servili, qui est
;

bono communi nec totum potest bene exis-

; timor pcenarum, etsi bonum aliquis faciat,
tere nisi ex partibus sibi proportionatis. non tamen aliquid bene facit, » ut Augusti-
Unde impossibile est quod bonum commune nus dicit Contra II epist. Pelag., lib. II,
civitatisbene se habeat, nisi cives sint vir- § 21, col. 586, 1. 10. Non ergo videtur esse
tuosi, ad minus illi quibus convenit princi- proprium legis quod puniat.
pari. Sufficit autem quantum ad bonum Sed contra est quod Isodorus dicit in V
communitatis quod alii intantum sint vir- Etym., cap. xix, col. 202, t. 3 « Omnislex :

tuosi, quod principum mandatis obediant. aut permittit aliquid, ut vir fortis petat prse-
EtideoPhilosophusdicitinIIIPo/«Y.^ cap.iii, mium; aut vetat, ut sacrarum virginum
quod eadem est virtus principis et boni
(( nuptias nuUi petere liceat aut punit, ut qui ;

viri ; non autem eadem est virtus cujuscum- csedem fecerit, capite plectatur. »
que civis et boni viri. » Respondeo dicendum, quod, sicut enuntia-
Ad quartum dicendum, quod lex tyran- tio est rationis dictamen per modum enun-
nica, cum non sit secundum rationem, non tiandi, itaetiam lexper modumpraecipiendi.
est simpliciter lex, sed magis est qusedam Rationis autem proprium est ut ex aliquo ad
perversitas legis et tamen inquantum habet
; aliquid inducat. Unde sicut in demonstrati-
aliquid de ratione legis, intendit ad hoc vis scientiis ratio inducit ut assentiatur con-
quod cives sint boni non enim habet de ra- ; clusioni per quaedam principia, ita etiam
tione legis, nisi secundum hoc quod est dic- inducit ut assentiatur legis praecepto per
tamen alicujus prsesidentis in subditis, et ad aliquid.
hoc tendit ut subditi legis sint bene obedien- Praecepta autem legis sunt de actibus hu-
tes quod est eos esse bonos, non simpliciter,
; manis, in quibus lex dirigit, ut supra dic-
sed in ordine ad tale regimen. tum est. Sunt autem tres differentiae huma-

' Papinianus, cujus textum invenies in Digesto veteri, lib I, ff. tit« 3, Da legibus et senatmcons.
 ; ;

570 SUMMA THEOLOGICA.

norum actuum nam, sicut supra dictum
:

est quidam actus sunt boni ex genere, qui

,

sunt actus virtutum, et respectu horum po-

QU^STIO XCIII.
nitur legis actus prsecipere vel imperare DE LEGE .ETERNA.
prsecipit enim lex omnes actus virtutum, ut (Et sex queeruntur.)
dicitur in V Ethic., cap. i, a med. Quidam
vero sunt actus mali ex genere, sicut actus Deinde considerandum est de singuUs le-
vitiosi et respectu liorum lex habet prohi-
;
gibus et primo de lege seterna
'
; secundo ;

bere. Quidam vero ex genere suo suntactus de lege naturali tertio de lege humana;

indifferentes et respectu horum lex habet

; quarto de lege veteri quinto de lege nova, ;

permittere; et possunt etiam indifferentes quseest lex Evangelii.

dici omnes illi actus qui sunt vel parum boni, De sexta autem lege, quse est lex fomitis,
vel parum mali. Id autem per quod inducit sufficiat quod dictum est cum de peccato
lex ad hoc quod sibi obediatur, est timor originali ageretur.
poense et quantum ad hoc ponitur legis ef-
; Circa primum quseruntur sex 1° quid sit :

fectus punire. lex seterna; 2° utrum sit omuibus nota;

Ad primum ergo dicendum, quod, sicut 3° utrum omnis lex ab ea derivetur ; 4° utrum
cessare a malo habet quamdam rationem necessaria subjiciantur legi seternse ;

boni, ita etiam prohibitio habet quamdam 5° utrum contingentia naturalia subjician-
rationem praecepti et secundum hoc, large ; tur legi seternse 6° utrum omnes res huma-
;

accipiendo pra^ceptum, universaUter lex nse ei subjiciantur.

prseceptum dicitur.
Ad secundum dicendum, quod consulere ARTICULUS PRIMUS.
non est proprius actus legis, sed potest per- Utrum lex ssterna sit summa ratio in Deo
tinere etiam ad personam privatam, cujus existens.
non est condere legem. Unde etiam Apos-
tolus, I ad Corinth., vn, 12, cum consiHum Ad primum sic proceditur. 1. Videtur
quoddam daret, dixit Ego dico, non Do- : quod lex seterna non sit summa ratio in Deo
minus. Et ideo non ponitur inter effectus existens. Lex enim seterna est una tantum.
legis. Sed rationes rerum in mente divina sunt
Ad tertium dicendum, quod etiam prae- plures dicitenim Augustinus in Hb. LXXXIII
;

miare potest ad quemlibet pertinere; sed Quxstion., q. xlvi, col. 30, t. 6, quod « Deus
punire non pertinet nisi ad miuistrum legis, singula fecit propriis rationibus. » Ergo lex
cujus auctoritate poena infertur et ideo prse- ; «terna non videtur esse idem quod ratio in
miare non ponitur actus legis, sed solum mente divina existens.
punire. 2. Prseterea, de ratione legis est quod
Ad quartum dicendum, quod per hoc verbo promulgetur, ut supra dictum est.
quod vitandum
aliquis incipit assucfieri ad Sed verbum in divinis dicitm' personaliter, ut
mala ad implcndum bona propter metum
et in I habitum est ; ratio autem dicitur essen-
poenae, perducitur quandoque ad lioc quod tialiter. Non igitur idem est lex seterna quod
delectabiliter et ex propria voluntate hoc ratio divina.
faciat et secundum hoc lex etiam puniendo
; 3. Prseterea, Augustinus dicit in libro De
perducit ad hoc quod homines sint boni. vera relig., cap. xxx, col. 147, t. 3 : « Appa-
CoNCLusio. — Sccuuclujii Ires liumanorum ac-
rct supra mentem nostram esse legem, quae

tuum, quos lox dirigil, difloiTnilias, Ircs ctiam veritas dicitur. Lex autem supra mentem
»

uominaulur lcgis a(;tus : imi)cral siquidcni lcx aclus nostram cxistcns cst lex seterna. Ergo veri-
virtuosos, prohibet vitiosos, permittit indiffcren- tas est lex seterna. Sed non est cadem ratio
lcs; quarlus autcm lcgis actus, qui cst puuirc, sc- vcritatis et rationis. Ergo lex seterna non cst
cundum lioc sumitur, pcr quod lex ad oljcdicndum idcm quod ratio summa.
inducit, quod cst tiuior pocuaj.
Sed contra cst quod Augustinus dicit in I
De lih. arh., cap. vi, § 15, col. 1229, t. 1,
quod « lex setcrna cst summa ratio, cui sem-
pcr obtcmpcrandum cst. »

'
« Legiljus » in odil. docsl.
 QUiEST. XCIII, ART. I ET II. 571

Respondeo dicendiim, qnod, sicut in quoli- ipso exprimitur. Nec tamen propter hoc se-
bet artifice prseexistit ratio eorum quse cons- quitur quod lex eeterna personaliter in divi-
tituuntur per artem, ita etiam in quolibet nis dicatur ; appropriatur tamen Filio propter
gubernante oportet quod prseexistat ratio or- convenientiam quam habet ratio ad verbum.
dinis eorum quae agenda sunt per eos qui gu- Ad tertium dicendum, quod ratio intellec-
bernationi subduntur. Et sicut ratio rerum tus divini aliter se habet ad res quam ratio
fiendarum per artem vocatur ars, vel exem- humani intellectus. Intellectus enim hu-
plar rerum artificiatarum, ita etiam ratio manus est mensuratus a rebus, ut scilicet
gubernantis actus subditorum rationem legis conceptus hominis non sit verus propter
obtinet, servatis ahis quae supra esse dixi- seipsum, sed dicitur verus ex hoc quod
musde legis ratione. Deus autem per suam consonat rebus. Ex hoc enim quod res est,
sapientiam conditor est universarum rerum; vel non est, opinio vera^ vel falsa est. Intel-
ad quas comparatur sicut artifex ad artifi- lectus vero divinusestmensurarerum; quia
ciata, ut in I habitum est. Est etiam guber- unaquseque res intantum habet de veritate,
nator omnium actuum et motionum quae in- inquantum imitatur intellectum divinum,
veniuntur in singulis creaturis, ut etiam in ut in I dictum est. Et ideo intellectus divinus
I habitum est. Unde sicut ratio divinse sa- est verus secundum se; unde ratio ejus est
pientiee, inquantum per eam cuncta sunt ipsa veritas.
creata, rationem habet artis, vel exemplaris
g,^,,^^,,. _ Di.i^^ ,,pientia ratio, sicut ex eo
vel ide^, ita-ratio divmse sapientiee moven- ^^^ ^^^^^^ pg,, ^^^^ ^reata sint, artis vel exem-
tisomnia ad debitum fmem obtmet rationem piaris , vel idea^ rationem liabet; ita etiam ex eo
legis. Et secundum hoc lex eeterna nihil quod ad debitum fmem cuncta per eam moventur,
aliud est quam « ratio divinae sapientise, se- rationem teternee legis habere dicenda est.

cundum quod est directiva omnium actuum

et motionum. »
ARTICULUS II.
Ad primum ergo dicendum, quod Augus-
tinus loquitur ibi de rationibus ideahbus, Ut7'um lex eeterna sit omnibus nota.
quae respiciunt proprias naturas singularum
rerum ; et ideo in eis invenitur quaedam dis- Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur
tinctio et pluraUtas,secundum diversos res- quodlex eeterna non omnibus nota. Quia, sit

pectus ad res, ut in I habitum est. Sed lex ut dicit Apostolus, I Dei ad Cor., n, 11, qugs
dicitur directiva actuum inordine ad bonum sunt, nemo cognovit nisi Spiritus Dei. Sed
commune, ut supra dictum est. Ea autem lex seterna est quaedam ratio in mente di-
quse sunt in seipsis diversa considerantur ut vina existens. Ergo omnibus est ignota, nisi
unum, secundum quod ordinantur ad aU- soh Deo.
quod commune; et ideo lex eeterna est una, 2. Prseterea, sicut Augustinus dicit inhb.
quae est ratio hujus ordinis. I De lih. arb., cap. vi, § 15, col. 1229, t. 1,
Ad secundum dicendum, quod circa ver- <( qua justum est ut omnia
lex aeterna est
bum quodcumque duo possunt considerari, sint ordinatissima.» Sed non omnes cognos-

scihcet ipsum verbum, et ea quse verbo expri- cunt qualiter omnia sint ordinatissima. Ergo
muntur. Verbum enim vocale est quiddam non omnes cognoscunt legem seternam.
ab ore hominis prolatum; sed hoc verbo 3. Prseterea, Augustinus dicit in Hb. De
exprimuntur quae verbis humanis signifi- vera relig., cap. xxxi, col. 148, t. 3, quod
cantur et eadem ratio est de verbo hominis
; ((lex seterna est de qua homines judicare
mentali,quod nihil est ahud quam quiddam non possunt. » Sed sicut in I Ethic, cap. iii,
mente conceptum, quo homo exprimit men- a med., dicitur, unusquisque bene judicat
<(

tahter ea de quibus cogitat. Sic igitur in di- quae cognoscit. Ergo lex ajterna non est
vinis ipsum Verbum, quod est conceptio pa- nobis nota.
terni intellectus, personahter dicitur; sed Sed contra est quod Augustinns dicit in
omnia, qusecumque sunt in scientia Patris, hb. I De lib. arb., cap. vi, § 15, coi. 1229,
sive essentialia sive personalia, sive etiam
, t. 1, quod (( seternae legis notio nobis im-
Dei opera, exprimuntur hoc Verbo, ut patet pressa est. »

per Augustinum in XV D(5 Trm., cap. XIV, Respondeo quod duphciterdicendum,

col. 1076, t. 8; etintercaeteraquffihocVerbo aliquid cognosci potest uno modo in :

exprimuntur, etiam ipsa lex aeterna Verbo seipso; alio modo in suo effectu, in quo
 .

K72 SUMMA THEOLOGICA.

aliqua similitudo ejus invenitur; sicut ali- titiam habeant, etiam legis seternse, quse est veritas
quis non videns soleni in sua substantia, incommutabilis, aliquam notitiam habere censen-
cognoscit ipsum in sua irradiatione. tur.

Sic igitur dicendum est, quod legem

aeternam nullus potest cognoscere, secun- ARTICULUS III.

dum quod in seipsa est, nisi solum beati, Utrum omnis lex a lege aeterna derivetur.
qui Deum per essentiam vident; sed omnis
creatura rationalis ipsam cognoscit secun- Ad tertium sic proceditur. 1. Videtur
dum aliquam ejus irradiationem vel ma- quod non omnis lex a lege aeterna derive-
jorem, vel minorem. Omnis enim cognitio tur. Est enim quaedam lex fomitis, ut supra
veritatis est qusedam irradiatio et partici- dictum est. Ipsa autem non derivatur a lege
patio legis seternae, quae est veritas incom- divina quae est lex aeterna; ad ipsam enim
mutabilis, ut Augustinus dicit in lib. De pertinet prudentia carnis de qua Apostolus
;

vera relig., cap. xxxt, col. 147, t. 3; veri- dicit, Rom., viii, 7, quod legi Dei non potest
tatem autem omnes aliqualiter cognoscunt, esse subjecta. Ergo nou omnis lex procedit
ad minus quantum ad principia communia a lege aeterna.
quidam plus et
legis naturalis ; in aliis vero a lege aeterna nihil iniquum
2. Prseterea,
quidam minus participant de cognitione procedere potest quia, sicut dictum est, lex
:

veritatis; et secundum hoc etiam plus vel seterna est secundum quam justum est ut
minus cognoscunt legem aeternam. omnia sint ordinatissima. Sed quaedam le-
Ad primum ergo dicendum, quod ea quse ges sunt iniquae, secundum illud Isa., x, 1 :

sunt Dei, in seipsis quidem cognosci a nobis Vse qui condunt leges iniquasl Ergo non
non possunt, sed tamen in effectibus suis omnis lex procedit a lege aeterna.
manifestantur, secundum illud Rom., i, 20 : 3. Praeterea, Augustinus dicit in I lib. De
Invisibilia Dei, per ea quse facta sunt, in- lib. arb., cap. v, § 13, col. 1228, t. 1, quod
tellecta conspiciuntur « lex quae populo regendo scribitur recte ,

Ad secundum dicendum, quod legem multa permittit quae per divinam providen-
eeternam etsi unusquisque cognoscat pro tiam vindicantur. » Sed ratio divinae provi-
sua capacitate secundum modum praedic- dentiae est lex aeterna, ut dictum est. Ergo
tum nuUus tamen eam comprehendere
, nec etiam omnis lex recta procedit a lege
potest non cnim totaliter manifestari potest
; aeterna.
per suos effectus. Et ideo non oportet quod Sed contra quod, Proverb. vm, 15,
est,
quicumque cognoscit legem seternam se- divina Sapientia dicit Per me reges regnant,
:

cundum modum praedictum, cognoscat to-
tum ordinem rerum, quo omnia
natissima.
Ad tertium dicendum, quod judicare de
aliquo potest intelligi duphciter uno modo,
sicut vis cognitiva dijudicat de proprio
objecto, secundum illud Job, xn, 11 Nonne
auris verha dijudicat, etfauces comedentis,
saporem? Et secundum istum
diciiPhilosophus dicit, hb. I Ethic, cap. ui,
a med., quod unusquisque bene dijudicat
((
quae cognoscit, » judicando scilicet an sit
verum quod proponitur. Alio modo, secun-
dum quod superior judicat dc infcriori quo-
dam practico judicio, an scilicct ita dcbcat
esse, vel non ita; et sic
carc de legc aetcrna.
et legum conditores justa decernunt. Ratio
sunt ordi- autem divinae sapientiae est lex aeterna, ut
supra dictum est. Ergo omnes leges a lege
aeterna procedunt.
: Respondeo dicendum, quod, sicut supra
dictum est, lex importat rationem quamdam
: directivam actuum ad finem. In omnibus
autem moventibus ordinatis oportet quod
modum ju- virtus secundi moventis derivetur a virtuto
moventis primi; quia movens secundum
non movet nisi inquantum movetur a
primo. Unde in omnibus gubernantibus
idem vidcmus, quod ratio gubernationis a
primo gubcrnante ad secundos derivatur,
sicut ratio corum quae sunt agenda in civi-
nuUus potestjudi- tate derivatur a rcge per praeccptum in
inferiores administratores ; ct in artificia-

— libus etiam ratio artificialium actuum deri-

CoNCLusio. Qiiamvis rclornam lcgcm ,
proiit
iiicntc diviiia, solus Deiis, ct
vatur ab architcctorc ad infcriorcs artifices,
in seipsa est ct iii

bcati qui Deum pcr esscntiam vidcnt, cognoscant; qui manu operantur. Cum crgo lcx aeterna
tamen omnes rationis participes, cum alicjuid ve- sit ratio gubernationis in supremo gubcr-

ritatis, ui minimum principiorum naturalium no- nante, necesse cst quod omnes rationes
 QUiEST. XCIIl, ART. III ET IV. 573

gubernationis quse sunt in inferioribus gu-

bernantibus a lege seterna deriventur. ARTICULUS IV.
Hujusmodi autem rationes inferiorum
gubernantium sunt quaecumque alise leges Vtrum necessaria et seterna subjiciantur
prseter legem seternam. Unde omnes leges, lecji eeternx.

inquantum participant de ratione recta, in-

tantum derivantur a lege seterna et propter
; Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur
hoc Augustinus dicit in I De lib. arb., c. vi, quod necessaria et seterna subjiciantur legi

§ 15, col. 1229, t. 1, quod « in temporali lege seternse. Omne enim quod rationabile est,
nihil est justum ac legitimum, quod non ex rationi subditur. Sed voluntas divina est ra-
lege seterna homines sibi derivarint. » tionabUis, cum sit justa. Ergo rationi subdi-
Ad primum ergo dicendum quod fomes ,
tur. Sed lex seterna est ratio divina. Ergo
habet rationem legis in homine, inquantum voluntas Dei subditur legi a^ternse. Voluntas
est poena consequens divinam justitiam; et autem Dei est aliquid seternum. Ergo etiam
secundum hoc manifestum est quod deriva- seterna et necessaria legi eeternse subduntur.
tur a lege seterna. In quantum vero inclinat 2. Praeterea, quidquid subjicitur regi, sub-
ad peccatum, sic contrariatur legi Dei, et jicitur legi regis. Filius autem, ut dicitur
non habet rationem legis, ut ex supra dictis I ad Corinth., xv, 24 et 28, subjectus erit

patet. Deo et Patri, cum tradiderit ei regnum. Ergo

Ad secundum dicendum, quod lex humana Filius ,
qui est seternus , subjicitur legi
intantum habet rationem legis, inquantum seternse.
est secundum rationem rectam; et secun- 3. Prselerea, lex seterna est ratio divinse
dum hoc manifestum est quod a lege seterna providentise. Sed multa necessaria subdun-
derivatur. Inquantum vero a ratione rece- tur divinse providentiee , sicut permanentia
dit, sic dicitur lex iniqua; et sic non habet substantiarum incorporalium et corporum
rationem legis, sed magis violentise cujus- cselestium. Ergo legi seternae subduntur
dam. Et tamen in ipsa lege iniqua inquan- etiam necessaria.
tum servatur aliquid de similitudhie legis, 4..Sed contra, eaquse sunt necessaria, im-
propter ordinem potestatis ejus qui legem possibile est aliter se habere, unde cohibi-
fecit, secundum hoc etiam derivatur a lege tione non indigent. Sed imponitur homini
seterna. Omnis enim potestas a Domino Deo lex, ut cohibeatur a malis ut ex supra dic- ,

* Non est est*, ut dicitur Rom., xni, 1. tis patet. Ergo ea quse sunt necessaria, legi

Adtertium dicendum, quod lex humana non subduntur.

votestas
nisi a non quasi appro-
dicitur aliqua permittere, Respondeo dicendum, quod, sicut supra
^®^ quasi ea dirigere non potens. dictum est, lex seterna est ratio divinse gu-
^°Deo° ^^^^^ '

Multa autem diriguntur lege divina quse di-
rigi non possunt lege humana plura enim
subduntur causse superiori quam inferiori.
bernationis. Qusecumque ergo divinse guber-
;
nationi subduntur, subjiciuntur etiam legi
seternse quse vero gubernationi divinse non
;

Unde hoc ipsum quod lex humana non se subduntur, neque legi seternse subduntur.
intromittit de his quse dirigere noii potest Horum autem distinctio attendi potest ex
ex ordine legis seternse provenit. Secus au- his quse circa nos sunt. Humanse enim gu-
tem esset, si approbaret ea quse lex seterna bernationi subduntur ea quse per homines
reprobat. Unde ex hoc non habetur quod naturam hominis
fieripossunt; quse vero ad
lex humana non derivetur a lege eeterna, pertinent, non subduntur gubernationi hu-
sedquod non perfecte eam assequi possit. manse, scilicet quod homo habeat animam,

CoNCLusio. — Quoniam, vel manum aut pedes.

teste B. Augustino, in
temporali lege nihil est justum ac legitimum quod
Sic igitur legi seternae subduntur omnia
non sit ex lege aeterna profectum; certum est quse sunt in rebus a Deo creatis, sive sint
omnes leges, inquantum participant de ratione contingentia, sive sint necessaria; ea vero
recta, intantum a lege eeterna derivari. quse pertinent ad naturam vel essentiam di-
vinam, legi seternse non subduntur, sed sunt
realiter ipsa lex aeterna.
Ad primum ergo dicendum, quod de vo-
luntate Dei dupliciter possumus loqui : uno
modo quantum ad ipsam voluntatem ; et sic
 ,;

r.74 SUMMA TIIEOLOGIGA.

cum voluntas Dei sit ipsa essentia ejuS;, non rationabilia, videtur quod non subsint legi
subditur gubernationi divina?, neque legi aeternse.
idem est quod lex ffiterna. Alio
aeternae, sed 3. Praeterea, lex aeterna est efficacissima.
modo possumus loqui de voluntate divina Sed in naturalibus contingentibus accidit
quantum ad ipsa quse Deus vult circa crea- defectus.Non ergo subsunt legi aeternae.
turas quae quidem subjecta sunt legi aiter-
: Sed contra est quod dicitur Prov., vni, 29 :

nae, inquantum liorum ratio est in divina Quando circumdahatmari terminum suum,
sapientia; et ratione horum voluntas Dei di- et legem ponebat aquis, ne transirent fines
citur rationabilis ; alioquin ratione sui ipsius suos.
magis est dicenda ipsa ratio. Respondeo dicendum, quod aliter est de
Ad secundum dicendum, quod Filius Dei lege hominis dicendum, et aliter de lege
non est a Deo factus, sed naturaliter ab ipso aeterna, quae est lex Dei. Lex enim hominis
genitus; et ideo non subditur divinae provi- non ad creaturas rationales,
se extendit nisi
dentiae aut legi aeternse, sed magis ipse est quae homini subjiciuntur. Cujus ratio est,
lex aeterna per quamdam appropriationem, quia lex est directiva actuum qui conveniunt
ut patet per Augustinum in lib. De vera subjectis gubernationi alicujus unde nullus, ;

relig., cap. xxxi, col. 147, t. 3. Dicitur au- proprie loquendo, suis actibus legem impo-
tem esse subjectus Patri ratione humanae Quaecumque autem aguntur circa usum
nit.
naturae, secundum quam etiam Pater dici- rerum irrationalium homini subditarum
tur esse major eo. aguntur per actum ipsius hominis moventis
Tertium concedimus, quia procedit de hujusmodi res : nam hujusmodi irrationales
necessariis creatis. creaturae non agunt seipsas , sed ab aliis

Ad quartum dicendum, quod, sicut Philo- aguntur, ut supra habitum est. Et ideo
sophus V
Metaph., text. 6,
dicit in quae- (( rebus irrationahbus homo legem imponere
dam necessaria habent causam suae necessi- non quantumcumque ei subjiciantur
potest,
tatis; et sic hoc ipsum quod impossibile
)) rebus autem rationalibus sibi subjectis potest
est ea aliter se habere, habent ab alio et ; imponere legem, inquantum suo praecepto
hoc ipsum est cohibitio quaedam efficacis- vel denuntiatione quacumque imprimitmenti
sima. Nam
quaecumque cohibentur in com- earum quamdam regulam, quae. est princi-
muni, intantum cohiberi dicuntur, inquan- pium agendi.
tum non possunt aliter facere quam de eis Sicut autem homo imprimit denuntiando
disponatur. quoddam interius principium actuum ho-
CoNCLUsio. — Quum lex seterna sit divinfc gu- mini etiam Deus imprimit
sibi subjecto, ita

bernatiouis ratio, omnia creata sive contingentia toti naturae principia propriorum actumii;
sive necessaria illi subjecta sunt. et ideo per hunc modum Deus dicitm" praeci-
pere toti naturae, secundum illud ps. cxlviii,
6 Prseceptum posuit, et non prseteribit. Et
:
ARTICULUS V.
per hanc etiam rationem omnes motus et
Vtrum naturalia continrjentia subsint legi actiones totius naturae legi aeternae subdun-
eeternge. tur.
Unde aliquo modo creatura^ irrationales
Ad quintum sic proceditur. Videtur
1. subduntur inquantum moven-
legi aeternae,
quod naturalia contingentia subsint legi tur a divina providentia; iion autem per
aeternae. Promulgatio cnim est do ratione intellectum divini praecepti, sicut creaturaj
legis, ut supra dictum est. Sed promulgatio rationales.
non potest fieri nisi ad creaturas rationales Ad primum crgo dicendum, quod hoc
quibus potest aliquid dcnuntiari. Ergo solae modo sc habct imprcssio activa principii
creaturae rationales subsunt legi aeternai; intrinseci quantum ad res naturales, siout
non ergo naturalia contingcntia. so habet promulgatio legis quantum ad
obcdiunt rationi,
2. Praetcrea, « ca quae homines; quia per legis promulgationem
participant aliqualitor rationc, » ut dicitur imprimitur hominibus quoddam directivum
in I Etliic., cap. ult. Lex autem a>terna ost principium humanorum actuum, ut dictum
ratio summa, ut supra dictum est. Cum cst.
igitur naturalia contingenlia non partici- Ad secundum dicendum, quod creaturae
pcnt aliqualitor ratione, sod penitus sint ir- irrationales non parlicipant ratione humana,
 ;

QU^ST. XCIII, ART. Y ET VI. 575

nec ei obediunt; participant tamen per mo- dinatorisque subtrahitur, a quo pax univer-
dum obedientiae ratione divina ad plura ; sitatis administratur. »

enim se extendit virtus rationis divinse quam Respondeo dicendum, quod duplex est
virtus rationis liumange. Et sicut membra modus quo aliquid subditur legi aeternae, ut
corporis humani moventur ad imperium ex supra dictis patet uno modo inquantum
:

rationis, non tamen participant ratione, quia participatur lex seterna per modum cogni-
non habent ahquam apprehensionem ordi- tionis; alio modo per modum actionis et
natam ad rationem, ita etiam creaturse irra- passionis, inquantum participatur per mo-
tionales moventur a Deo, nec tamen propter dum interioris principii motivi.
hoc sunt rationales. Et hoc secundo modo subduntur legi
Ad tertium dicendum, quod defectus qui seternse irrationales creaturse, ut dictumest.

accidunt in rebus naturaUbus, quamvis sint Sed quia rationalis natura cum eo quod est
praeter ordinem causarum particularium, commune omnibus creaturis, habet aliquid
non tamen sunt prseter ordinem causarum sibiproprium, inquantum est rationalis; ideo
universalium, et praecipue causse prima3, secundum utrumque modum legi ceternae

quse Deus est, cujus providentiam nihil subditur quia et notionem legis seternse
:

subterfugere potest, ut in I dictum est. Et aliquo modo habet, ut supra dictum est, et
quialexseternaestratiodivinseprovidentise, iterum unicuiquQ rationah creaturae inest
ut dictum est ideo defectus rerum natura-
;
naturalis inclinatio ad id quod est consonum
lium legi ffiternae subduntur. legi eeternse. Sumus enim innati ad haben-
((

dum virtutes, » ut dicitur in lib. II Ethic,

CcNCLtisio. - Cum Deus ommbus rebus uatura- ^.^^^ .^^^^
^j^ ^^^^^ ^^^^^^ _ .^

hbus quosdam mstmctus, quibus m suos fines

Wns quiaem est pt et mindnmmodo
!®^^^^ miiflpmpst quoclammodo cornintus
cori uptUS
ferantur impresserit ; etiam naturalia contingen-
tia
,

iBtern^ legi subesse perspicuum est.

i» "^alis ;
m
quibus et mclmatio naturahs
ad virtutem depravatur per habitum vitio-
sum, et iterum ipsa naturalis cognitio boni
ARTICULUS VI. in eis obtenebratur per passiones et habitus
peccatorum. In bonis autem uterque modus
Utrum omnes res humanse subjiciantur legi
inyenitur perfectior quia et supra cognitio-
;

xternae. ngni naturalem boni superadditur eis cogni-

tio fidei et sapientise, et supra naturalem
Ad sextum proceditur. 1 Videtur quod
sic . inclinationem ad bonum superadditur eis in-
non omnes humanse ressubjiciantur legi terius motivum gratise et virtutis.
seternse. Dicit enim Apostolus ad Galat., v, Sic igitur boni perfecte subsunt legi seter-
18 Si spiritu Dei ducimini, non estis sub
: nse, tanquam semper secundum eam agen-
lege. Sed sunt fdii Dei per
viri justi, qui tes; mali autem subsunt quidem legi seter-
adoptionem, spiritu Dei aguntur, secundum nae, imperfecte quidem quantum ad actiones
illud Rom., vn, 14 Qui spiritu Dei agun-
: ipsorum, prout imperfecte cognoscunt, et
tur, hi filii Dei sunt*. Ergo non omnes ho- imperfecte inclinantur ad bonum sed quan- ;

ii sunt
mines sunt sub lege seterna. tum deficit ex parte actionis, suppletur ex
fHii. Apostolus dicit adRom., vm,
2. Praeterea, parte passionis, prout scilicet intantum pa-
7 Prudentia carnis inimica est Deo, legi
: tiuntur quod lex seterna dictat de eis, in-
enim Dei subjecta non est*. Sed multi ho- quantum deficiunt facere quod legi aeternse
mines sunt in quibus prudentia carnis do- convenit. Unde Augustinus dicit in I De lib.
subjecia. miuatur. Ergo legi seternae, quse est lex Dei, arbitr., cap. xv, col. 1238, t. 1 : (( Justos
non subjiciuntur omnes homines. sub seterna lege agere existimo ; » et in libro
3. Prseterea, Augustinus dicit in I De lib. De catechizandis rudibus, cap. xvni, § 30,
arb., cap. vi, § 15, col. 1229, t. 1, quod col. 333, t. 6, dicit quod Deus ex justa
((

« qua mali miseriam, boni

lex aeterna est miseria animarum se deserentium conve-
beatam vitam .merentur. » Sed homines nientissimis legibus inferiores partes crea-
jam beati vel jam damnati non sunt in statu turse suse novit ordinare. »
merendi. Ergo non subsunt legi seternse. Ad primum ergo dicendum, quod illud
Sed contra est quod Augustinus dicit, XIX verbum Apostoli potest intelligi dupliciter
De civ. Dei, cap. xii, col. 640, t. 7 : (( Nullo uno modo, ut esse sub lege intelligatur ille
modo aliquid legibus summi creatoris or- qui nolens obligationem legis, subditur ei
 ;

576 SUMMA THEOLOGICA.

quasi cuidam poiidBri unde Glossa ; ' ordin., sit lex naturalis ; 2° quae sint praecepta legis
ibidem, col. 584, quod sub lege
t. 2, dicit (( naturalis ; 3°utrum omnes actus virtutum
est qui timore supplicii, quod lex minatur, sint de lege naturse A° utrum lex naturalis;

non amore justitise a malo opere abstinet; » sit una apud omnes 5° utrum sit mutabiUs
;

et hoc modo spirituales viri non sunt sub 6° utrum possita mente hominis deleri.

lege quia per charitatem, quam Spiritus

;

sanctus cordibus eorum infundit, voluntarie

ARTICULUS PRIMUS.
id quod legis est, implent. AUo modo potest
etiam inquantum hominis opera,
intelligi, Utrum lex naturalis sii habitus.
qui Spiritu sancto agitur, magis dicuntur
esse opera Spiritus sancti quam ipsius homi- Ad primum sic proceditur. 1. Videtur
nis. Unde cum Spiritus sanctus non sit sub quod lex naturalis sit habitus. Quia, ut
lege, sicut nec Filius, ut supra dictum est, Philosophus dicit in II Ethic, cap. v, in
sequitur quod hujusmodi opera, inquantum princ, tria sunt in anima, potentia, habi-
((

sunt Spiritus sancti, non sint sub lege. Et tus et passio. Sed naturaUs lex non est
)>

huic attestatur quod Apostolus dicit, II ad aliqua potentiarum animse, nec aliqua pas-
Corinth., m, il Vbi Spiritus Domini, ibi
: sionum, ut patet enumerando per singula.
libertas. Ergo lex naturalis est habitus.
Ad secundum dicendum, quod prudentia 2. Prseterea, Damascenus dicit, lib. IV
carnis non potest subjici legi Dei ex parte Orth. fid., cap. xxn, col. H99, t. 1, quod
ad actiones contrarias
actionis, quia inclinat ((conscientia % » sive synderesis, est lex ((

legi divinse; subjicitur tamen legi Dei ex intellectus nostri » quod non potest intelUgi
;

parte passionis, quia meretur pati pcenam niside lege naturali. Sed synderesis est ha-
secundum legem divinse justitige. Nihilomi- bitus quidam, ut in I habitum est. Ergo lex
nus tamen in nuUo liomine ita prudentia naturalis est habitus.
carnis dominatur, quod totum bonum na- 3. Prseterea, lex naturalis semper in ho-
turse corrumpatur et ideo remanet in ho-
; mine manel, ut infra patebit. Sed non sem-
mine incUnatio ad agendum ea quee sunt le- per ratio hominis, ad quam lex pertinet,
gis eeternse. Habitum est enim supra, quod cogitat de naturali lege. Ergo lex naturalis
peccatum non toUit totum bonum naturse. non est actus, sed habitus.
Ad tertium dicendum, quod commune ^
Sed contra est quod Augustinus dicit in
est per quod aliquid conservatur in fme, et lib. De bono conjugali, cap. xxi, col. 390,

per quod movetur ad fmem sicut corpus ; t. 6, quod habitus est quo aliquid agitur,
((

grave gravitate quiescit in loco inferiori, per cum opus est. » Sed naturalis lex non est
quam etiam ad locum ipsum movetur. Et hujusmodi; est enim in parvulis et damna-
sic dicendum est, quod sicut secundum le- tis, qui per eam agere non possunt. Ergo

gem seternam aliqui merentur beatitudinem lex naturalis non est habitus.
vel miseriam, ita per eamdem legem in bea- Respondeo dicendum, quod aliquid potest
titudine vel miseria conservantur. Et se- dici esse uno modo pro-
habitus dupliciter :

cundum hoc beati et damnati subsunt legi prie et essentialiter et sic lex naturalis non
,

eeternai. est habitus. Dictum est enim supra, quod

CoNCLUSio. — Res omnes humanse, eeternse legi lex naturalis est aliquid per rationem cons-
subjiciuntur, tametsi aliter homines boni, ahter titutum, sicut etiam propositio est quoddam
mah homines gubernentur. opus rationis. Non autem idcm quod
est
quis agit, et quo quis agit aliquis enim per
;

habitum grammaticae agit orationera con-

QUiESTIO XCIV. gruam. Cum igitur habitus sit quo quis
DE LEGE NATURALI. agit, non potest esso quod lex aliqua sit ha-

(Et sex quseruntur.) bitus propric et essentialiter.

Alio modo potcst dici habitus id quod ha-
Deinde considerandum cst dc lege natu- bitu tenetur, sicut dicitur fides id quod fide
raU, et circa hoc quseruntur sex : i" quid tenetur. Et hoc modo, quia praicepta legis

^ Ex Auguslino desumpla, hb. De nalura et gra- • « Conscientiam nostram..., quse et ipsa mentia
tia,c.-Lvu, col. 280, t. 10. nostrse lex dicitur. » Ex vers. Mich. Lequien.
* Al. « idem. »
:
 ;;

OUvEST. XCIV, ART. f ET II. 57-

naturalis, quandoque considerantur in actu
a ratione, quandoque autem suiit in ea ha-
bitualiter tantum, secundum hunc modum
potest dici quod lex naturalis sit habitus
sicut etiam principia indemonstrabilia in
speculativis non sunt ipsi habitus principio-
rum, sed sunt principia, quorum est habi -
tus(a).
Ad primum ergo dicendum, quod Philo-
soplms intendit ibi investigare genus virtu-
tis: et cum manifestum sit quod virtus sit
quoddam principium actus, illa tantum po-
nit quae sunt principia humanorum actuum,
scilicet potentias, habitus et passiones. Prae-
ter haecautem tria sunt quaedam alia
anima, sicut quidam actus, ut velle est in
volente et etiam cognita sunt in cognoscente,
et proprietates naturales animae insunt ei, ut
immortalitas et alia hujusmodi.
Ad secundum dicendum, quod
dicitur lex intellectus nostri,
est habitus continens prgecepta legis natura-
Us, quae sunt prima principia operum huma-
norum.
Ad tertium dicendum, quod ratio
cludit quod lex naturalis habitualiter tene-
tur; et hoc concedimus.
Ad id vero quod in contrarium objicitur,
dicendum quod eo quod habitualiter inest,
quandoque aliquis uti non potest propter
cepta, sed unum tantum. Lex enim contine-
tur in genere praecepti, ut supra habitum
est. Si igitur essent multa praecepta legis
naturalis, sequeretur quod etiam essent
multae leges naturales.
2. Praeterea, lex naturalis consequitur ho-
minis naturam. Sed humana natura est una
secundum totum, licet sit multiplex secun-
dum partes. Aut ergo est unum praeceptum
tantum legis naturae propter unitatem to-
tius, aut sunt multa secundum multitudinem
partium naturae humanae; et sic oportebit
quod etiam ea quae sunt de inclinatione
concupiscibilis pertineant ad legem natura-
in lem.
3. Praeterea, lex est aliquid ad rationem
pertinens, ut supra dictum est. Sed ratio in
homine est una tantum. Ergo solum unum
praeceptum est legis naturalis.
synderesis Sed contra est, quia sic se habent prae-
inquantum cepta legis naturalis in homine quantum ad
operabilia, sicut se habent prima principia
in demonstrativis. Sed prima principia in-
demonstrabilia sunt plura. Ergo etiam prae-
illa con- cepta legis naturae sunt plura.
Respondeo dicendum, quod, sicut supra
dictum est, praecepfa legis naturae hoc modo
se habent ad rationem practicam, sicut prin-
cipia prima demonstrationum se habent ad
rationem speculativam utraque enim sunt ;

aliquod impedimentum sicut homo non

; quaedam principia per se nota. Dicitur autem
potest uti habitu scientise propter somnum ahquid per se notum dupliciter uno modo :

et similiter puer non potest uti habitu intel- secundum se, alio modo quoad nos. Secun-
lectus principiorum, vel etiam lege naturali, dum se quidem quaelibet propositio dicitur
quae ei habitualiter inest, propter defectum per senota, cujus praedicatum est de ratione
setatis. subjecti contingit tamen quod ignoranti de-
;

CoNCLUSio. — Lex naturalis proprie non est fmitionem subjecti talis propositio non erit
habitus aliquis , sed improprie ; eatenus dicitur per se nota ; sicut ista propositio : Homo est
habitus, quatenus continet aUqua prsecepta, quse rationale, est per se notasecundum sui na-
habitu in ipsa ratione sunt. turam quia qui dicit hominem, dicit ratio-
;

nale; et tamen ignoranti quid sit homo,

ARTICULUS II. haec propositio non est per se nota. Et inde

Vtrum lex naturalis contineat plura prse- est quod, sicut dicit Boetius in lib. De
cepta, velmium tantum. hebdomad., quaedam sunt
col. 1311, t. 2, «
propositiones per se notae communiter om-
Ad secundum sic proceditur.
Videtur 1. nibus » et hujusmodi sunt illae propositio-
;

quod lex naturalis non contineat plura prae- nes quarum termini sunt omnibus noti,

(a) Quaeritur in quo Lex naturalis consistat ? briel.

1.In ipsa vl discernendi bona et mala moraliter. 4. In ipsa lege seterna nobis per dictamina ra-
Alexander Halensis. tionis veluti per promulgatores manifestata.
2. In ipsa natura rationali, prout ipsi, ratione suse 5. In dictamine actuali rationis naturalis.
essentiae, aliqui actus convcniunt, aliqui discon- 6. In lumine naturali ostensivo boni tantum.
veniunt. Vasquez. 7. In lumine naturali ut impresso et a lege aeter-

3. In dictamine rationis prsecise ostendentis quid na participato. Ita Billuart et Thomistse plures.
naturse rationali conveniat aut disconveniat. Ga-

IL 37
 :

R78 SUMMA TIIEOLOGTCA.

ut : « Omne totum cst majus sua parte ; » cundum naturam, in qua communicat cum
et « Quae uni et eidem sunt
: aequalia, sibi cseteris animalibus et secundum hoc dicun-
;

invicem sunt aequalia. » Quaedam vero pro- tur ea esse de lege naturali quse natura om-
positiones sunt per se notae solis sapientibus, nia animalia docuit, ut est commixtio maris
qui terminos propositionum intelligunt quid et feminse, et educatio liberorum, et similia.
significent sicut intelligenti quod angelus
; Tertio modo inest homini incUnatio ad bo-
non est corpus, per se quod non notum est num secundum naturam rationis, quse est
est circumscriptive in loco quod non est ;
sibi propria ;
sicut homo habet naturalem
manifestum rudibus, qui hoc non capiunt. incUnationem ad hoc quod veritatem cognos-
In his autem quse in apprehensione homi- cat de Deo, et ad hoc quod in societate vivat
num cadunt, quidam ordo invenitur. Nam et secundum hoc ad legem naturalem perti-
illud quod primo cadit sub apprehensione, nent ea qua3 ad hujusmodi inclinationem
est ens, cujus intellectus includitur in om- spectant, utpote quod homo ignorantiam vi-
nibus, quaicumque quis apprehendit. Et tet, quod alios non offendat, cum quibus

ideo primum principium

indemonstrabile debet conversari, et csetera hujusmodi quae
est, quod non est simul affirmare et negare, ad hoc spectant.
quod fundatur supra rationem entis et non Ad primum ergo dicendum, quod omnia
entis; et super hoc principio omnia alia ista prsecepta legis naturse, inquantum refe-

fundantur, ut dicit Philosophus in IV Met., runtur ad unum primum prseceptum, ha-

text. 9 et seq. bent rationem unius legis naturaUs.
Sicut autem ens est primum quod cadit Ad secundum dicendum, quod onmes hu-
in apprehensione simpliciter, ita bonum est jusmodi incUnationes quarumcumque par-
primum quod cadit in apprehensione prac- tium natura humanae, puta concupiscibiUs
ticae rationis, quae ordinatur ad opus. Omne et irascibihs, secundum quod regulantur
enim agens agit propter fmem, qui habet ratione, pertinent ad legem naturalem, et
rationem boni. Et ideo primum principium reducuntur ad unumprimum praeceptum, ut
in ratione practica est quod fundatur supra dictum est et secundum hoc sunt multa
;

rationem boni; quse est « Bonum est quod : prsecepta legis naturae in seipsis, quse tamen
omnia appetunt, » Hoc est ergo primum communicant in una radice.
prseceptum legis, quod bonum est facien- (( Ad tertium dicendum, quod ratio, etsi in
dum et prosequendum, et malum vitan- se una sit, tamen est ordinativa omnium quse
dum , » et super hoc fundantur omnia aha ad homines spectant secundum hoc sub
; et
praecepta legis naturae, ut scihcet omnia illa lege rationis continentur omnia ea quae ra-
facienda vel vitanda pertineant ad praicepta tione regulari possunt.
qu» ratio practica naturahter
legis naturffi, Conclusio. - Licet multa in seipsis sint legis
apprehendit esse bona humana. Quia vero ad unum tamen primum prse-
natui-fE prsecepta,
bonum habet rationem fmis, malum autem ceptum cpio bonum prosequen(tum et malum ,

rationem contrarii, inde est quod omnia illa vitaudum esse decernitur, referri singula possuut.
ad quae homo habet naturalem inchnatio-
nem, ratio naturahter apprelienfht ut bona, ARTICULUS III
et per consequens ut opere prosequenda, et
contraria eorum ut mala ct vitanda. Secun- Utrum omnes actiis virtutum sint de lege
dum igitur ordinem inclinationum natura- natursdi
Uum est ordo praeceptorum legis naturae. In-
estenim primo incUnatio homini ad bonum Ad tertium sic proceditur. 1 Videtur quod .

secundum naturam, in qua communicat
cum omnibus substantiis, prout scihcet quae-
libet substantia appetit
esse secundum suam naturam et secundum
hanc inclinationem pertincnt ad lcgcm natu-
ralem ea pcr quae vita hominis conscrvatur,
ct contrarium impedilur. Sccundo incst ho-
miui incUuatio ad aUqua magis spccialia se-
non omnes actus virtutum sint dc lege na-
turae. Quia, ut supra dictum cst, de rationo
conscrvationcm sui legis est ut ordineturad bonum comnmne.
; Sed quidam virtutum actus ordinantur ad
bonum privatum alicujus, ut patet praeclpue
in actibus tcmpcrantia^ Non crgo onmcs
actus virtutum lcgi subdinitur naturalitcr'.
2. Pra^terea, omiiia pcccata aliquibus vir-

< Al. : « naturali. »

 QU^.ST. XCIV, ART. III ET lY. 570

tuosis actibus oppommtur. Si igitur omnos in Illib. Orthod. fid., cap. xxx, col. 975,
actus virtutum sint de lege natura;, videtur t. 1 ; vel illa quse est communis homini et
ex consequenti quod omnia peccata sint con- aliis animalibus ; et secundum hoc qusedam
tra naturam quod tamen specialiter de qui-
;
specialia peccata dicuntur esse contra natu-
busdam peccatis dicitur. ram, sicut contra commixtionem maris et
3. Prgeterea, in his quae sunt secundum feminse, quse est naturalis omnibus anima-
naturam, omnes conveniunt. Sed in actibus libus, est concubitus masculorum, quod spe-
virtutum non omnes conveniunt aliquid ; cialiter dicitur vitium contra naturam.
enim est virtuosum uni quod est alteri vi- Ad tertium dicendum, quod ratio illa pro-
tiosum. Ergo non omnes actus virtutum cedit de actibus secundum seipsos conside-
sunt de lege naturee. ratis. Sic enim propter diversas hominum
Sed contra est quod Damascenus dicit in conditiones contingit quod aliqui actus sunt
III lib. Orthod. fid., cap. iv, col. 1046, t. 1, aliquibus virtuosi, tanquam eis proportio-
quod « virtutes sunt naturales. » Ergo et nati et convenientes, qui tamen sunt aliis
actus virtuorsi subjacent legi naturae. vitiosi, tanquam eis non proportionati.
Respondeo dicendum, quod de actibus
CoNCLUsio. — Cum naturaliter hoc unicuique
virtuosis dupliciter loqui possumus : uno propria ratio dictet, ut virtuose agat; fatendum
modo, inquantum sunt virtuosi alio ; modo, quidem est omnes virtutum actus secundum ge-
inquantum sunt tales actus in propriis spe- neralem quamdam rationem, qua ut virtuosi sunt
ciebus considerati. Si igitur loquamur de considerantur, ad naturse legera pertinere : non
actibus virtutum, inquantum sunt virtuosi, omnes autem ut secundum seipsos in propriis spe-

sic omnes actus virtuosi pertinent ad legem ciebus considerantur.

naturae. Dictum est enim quod ad legem na-

turae pertinet omne illud ad quod homo in- ARTICULUS IV.
clinatur secundum suam naturam. Inclinatur Utrum lex naturee sit una apud omnes.
autem unumquodque naturaliter ad opera-
tionem sibi convenientem secundum suam Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur
formam, sicutignis ad calefaciendum. Unde quod natura non sit una apud omnes.
lex
cum anima rationalis sit propria forma ho- Dicitur enim in Decretis, dist. i, Prsel.,
minis, naturalis inclinatio inest cuilibet ho- col. 29, quod « jus naturale est quod in lege
mini ad hoc quod agat secundum rationem ; et in Evangelio continetur. » Sed hoc non
et hoc est agere secundum virtutem. Unde est commune omnibus quia, ut dicitur ;

secundum hoc omnes actus virtutum sunt Rom., X, 16, non omnes ohediunt Evange-
de lege naturali dictat enim hoc naturali-
; lio. Ergo lex naturalis non est una apud
ter unicuique propria ratio ut virtuose omnes.
agat. 2. Prseterea, « quse sunt secundum legem,
Sed si loquamur de actibus virtuosis se- justa esse dicuntur, » ut dicitur in V Ethic.,
cundum seipsos, prout scilicet in propriis cap. I et n. Sed in eodem lib., cap. x, dici-
speciebus considerantur, non omnes ac-
sic tur quod nihil est justum apud omnes quin
tus virtuosi suntde lege naturse. Multa enim apud aliquos diversificetur. Ergo etiam lex
secundum virtutem flunt ad quse natura non naturalis non est apud omnes eadem.
primo inclinat; sed per rationis inquisitio- 3. Prseterea, ad legem naturse pertinet id
nem ea homines adinvenerunt quasi utilia ad quod homo secundum naturam suam
ad bene vivendum. inclinatur, ut supra dictum est. Sed diversi
Ad priraum ergo dicendum, quod tempe- homines naturaliter ad diversa inclinantur,
rantia est circa concupiscentias naturales cibi alii quidem ad concupiscentiam voluptatum,

et potus, etvenereorum, quae quidem ordi- alii ad desideria honorum, alii ad alia. Ergo

nantur ad bonum commune naturae, sicut et non est una lex naturalis apud omnes.
alia legaha ordinautur ad bonum commune Sed contra est quod Isidorus dicit in lib. V
raorale. Etymologiarum, cap. iv', col. 199, t. 3 :

Ad secundura dicendum, quod natura ho- Jus naturale est coramune omni nationi. »
((

minis potest dici vel illa quee est propria ho- Respondeo dicendum, quod, sicut supra
minis et secundum hoc omnia peccata, in-
; dictum est, ad legera naturse pertinent ea ad
quantum sunt contra rationem, sunt etiam quse homo naturaliter inclinatur ; inter quse
contra naturam, ut patet per Damascenum, homini proprium est ut inclinetur ad agen^
 580 SUMMA THEOLOGICA.
dum secundum rationem. Ad rationem au- tali materia'. Quanto enim plures condi-
tem pertinet ex communibus ad propria tiones particulares apponuntur, tanto plu-
procedere, ut patet ex I Physic, text. 2, 3 ribus modis poterit deficere ut non sit
et 4. Aliter tamen circa hoc se habet ratio rectum vel in reddendo vel innon reddendo.
speculativa et quia enim
aliter practica ; Sic igitur dicendum est quod lex naturse,
ratio speculativa praecipue negotiatur circa quantum ad prima principia communia, est
necessaria quse impossibile est aliler se
,
eadem apud omnes et secundum rectitudi-
habere, absque aliquo defectu invenitur ve- nem et secundum notitiam. Sed quantum
ritas in conclusionibus propriis, sicut et in ad quaedam propria, quee sunt quasi con-
principiis communibus. Sed ratio practica clusiones principiorum communium, est
negotiatur circa contingentia in quibus , eadem apud omnes ut in pluribus, et se-
sunt operationes humanse; et ideo, si in cundum rectitudinem, et secundum noti-
communibus sit aliqua necessitas, quanto tiam; sed ut in paucioribus potest deficere,
magis ad propria descenditur, tanto magis etquantum ad rectitudinem, propter aliqua
invenitur defectus. particularia impedimenta, sicut etiam na-
Sic igitur in speculativis est eadem veri- turse generabiles et corruptibiles deficiunt
tas apud omnes tam in principiis quam in ut in paucioribus propter impediraenta, et
conclusionibus, licet veritas non apud omnes etiam quantum ad notitiam et hoc propter ;

cognoscatur in conclusionibus, sed solum in hoc quod aliqui habent depravatam ratio-
principiis, quse dicuntur communes con- nem ex passione, seu ex mala consuetudine,
ceptiones. In operativis autem non est seu ex mala habitudine naturae; sicut apud
eadem veritas vel rectitudo practica apud Germanos olim latrocinium non reputabatur
omnes quanlum ad propria; sed solum iniquum, cum tamen sit expresse contra
quantum ad communia et apud quos est ; legem naturae, ut refert Julius Caesar in lib.
eadem rectitudo in propriis, non est aequa- VI De bello gallico.
liter omnibus nota. Sic igitur patet, quod Ad primum ergo dicendum, quod verbum
quantum ad communia principia rationis illud non est sic intelligendum, quasi omnia
sive speculativae sive practicae, est eadem quae in lege et in Evangelio continentur,
veritas seu rectitudo apud omnes et aequa- sint de lege naturae, cum multa tradantur
liter nota. Quantum vero ad proprias con- ibi supra naturam sed ea quae sunt de lege
;

clusiones rationis speculativae , est eadem naturae, plenarie ibi traduntur. Unde cum
veritas apud omnes, non tamen aequaliter dixisset Gratianus quod « jus naturale est
omnibus nota apud omnes enim verum est
: quod in lege et in Evangelio continetur, »
quod triangulus habet tres angulos aequales statim explicando subjunxit « Quo quisque
:

duobus rectis, quamvis hoc non sit omnibus
notum. Sed quantum ad proprias conclu-
siones rationis practicae, nec est eadem ve-
ritas seu rectitudo apud omnes, nec etiam
apud quos est eadem, est aequaliter nota.
Apud omnes enim hoc rectum est et verum,
ut secundum rationem agatur. Ex hoc autem
principio sequitur quasi conclusio proprie,
quod deposita sint reddenda
ut in pluribus verum cst;
aliquo casu contingere quod sit damnosum
jubetur alii facere quod sibi vult fieri, et
prohibetur inferre quod sibi nolit fieri. »
Ad secundum dicendum, quod verbum
Philosophi est intelligendum de his quae
sunt naturaliter justa, non sicut principia
communia, sed sicutquaedam conclusiones
ex his dcrivatae ;
quae ut in pluribus habent
rectitudinem, et ut in paucioribus deficiunt.
; et hoc quidem Ad tertium dicendum, quod sicut ratio in
sed potest in homine dominatur et impcrat aliis potentiis,
ita oportet quod omnes inclinationes natu-

et per consequens irrationabilc, si deposita rales ad alias potentias pertinentes ordi-

reddantur; puta si aliquis petat ad im- nentur secundum rationem. Unde hoc est
pugnandam patriam; et hoctanto magis in- apud omnes communiter rectum* ut secun-
venitur deficere, quanto magis ad particu- dum rationem dirigantur omnes hominum
laria descenditur puta si dicatur quod de^
: inclinationes.
posita sunt reddeuda cum tali cautione vel Conclusio. — Una est apud omnes lex naturee

'
Sic codd., excepto uno; in edit. « mo-
omnes : » Sic codd., cum edit. Rom.; alise edit. : « re-
do. » — « Talimateria, » id est, auri, vel argenti, ceptum. »
vel coQsuinptil)iiium, etc.
 »

Q\]MST. XCIV, ART. V. f)81

quoad prima principia omnibus communia, et se- omnino immutabiUs;

turae, lex naturae est
cundum rectitudinem, et secundum notitiam; licet quantum autem ad secunda praecepta, quae
qiioad propria aliqua ex communibus deducta, diximus esse quasi quasdam proprias con-
eadem apud omnes non sit.
clusiones propinquas primis principiis, sic lex
naturaUs non immutatur, quin ut in pluri-
ARTICULUS V. bus sit rectum semper quod lex naturalis
Utmm lex naturse mutari possit. habet; potest tamen mutari et in aUquo
particulari et in paucioribus propter aliquas
Ad quintum sic proceditur. 1. Videtur speciales causas impedientes observantiam
quod lex naturse mutari possit. Quia super talium praeceptorum, ut supra dictum est.
illud Eccli., xvn, 9 : Addidit eis disciplinam Ad primum ergo dicendum ,
quod lex
et legem vitad, dicit Glossa ordin., col. 1201, scripta dicitur esse data ad correctionem
t. 1 : « Legem litterse, quantum ad correc- legis naturalis, vel quia per legem scriptam
tionem legis naturalis, scribi voluit. » Sed suppletum est quod legi naturae deerat, vel
illud quod corrigitur, mutatur. Ergo lex quia lex aliquorum cordibus
naturae in
naturalis potest mutari. quantum ad aUqua corrupta erat intantum
2. Praeterea, contra legem naturalem est ut existimarent esse bona quae naturaliter
occisio innocentis,et etiam adulterium et sunt mala, et talis corruptio correctione in-
furtum. Sed ista inveniuntur esse mutata a digebat.
Deo puta cum Deus preecepit Abrahse quod
: Ad secundum dicendum, quod naturaU
occideret filium innocentem, ut habetur morte moriuntur omnes communiter tam
Genes., xxn, 2; et cum praecepit Judseis ut nocentes quam innocentes; quae quidem
mutuata ^gyptiorum vasa subriperent, ut naturalis mors divina potestate inducitur
habetur Exod., \\\, 22*; et cum praecepit propter peccatum originale, secundum illud
Oseae ut uxorem fornicariam acciperet, ut I Reg., u, 6 Dominus mortificat etvivificat.
:

habetur Oseae, i, 2. Ergo lex naturalis potest Et ideo absque aliqua injustitia secundum
mutari. mandatum Dei potest infligi mors cuicum-
3. Praeterea, Isidorus dicit, in hb. V que homini vel nocenti vel innocenti. Simi-
Etymolog., cap. iv, col. 199, t. 3, quod liter etiam adulterium est concubitus cum

« communis omnium
bertasest de jure naturali. » Sed haec vide-
mus esse mutata per leges humanas. Ergo
videtur quod lex naturalis sit mutabilis.
Sed contra est quod dicitur in Decretis,
Prgelud. dist. v, col. 37 « Naturale jus
possessio et una H- uxore aliena, quae quidem est ei deputata
secundum legem Dei divinitus traditam;
unde ad quamcumque mulierem aUquis
accedat ex mandato divino, non est adulte-
rium nec fornicatio. Et eadem ratio est de
: furto quod quidquid
est acceptio rei alienae ;

coepit ab exordio rationaUs creaturae, nec va- enim ex mandato

riatur tempore, sed immutabile permanet.
Respondeo dicendum, quod lex naturalis
potest intelligi mutari dupliciter
per hoc quod aliquid ei addatur et sic nihil
prohibet legem naturalem mutari; multa
enim supra legem naturalem superaddita
sunt ad humanam vitam utiHa tam per
legem divinam, quam etiam per leges
accipit aliquis Dei, qui est
dominus universorum, non accipit absque
voluntate domini; quod est furari. Nec
: uno modo solum in rebus humanis quidquid a Deo
; mandatur, hoc ipso est debitum ; sed etiam
in rebus naturalibus quidquid a Deo fit, est
naturale quodammodo, ut in I dictum est.
Ad tertium dicendum quod aliquid dicitur
esse de jure naturali dupUciter uno modo :

humanas. quia ad hoc natura inclinat, sicut non esse

Alio modo potest intelUgi mutatio legis injuriam alteri faciendam alio modo quia ;

naturalis per modum subtractionis, ut sci- natura non inducit contrarium, sicut posse-
licet ahquid desinat csse de lege naturaU, mus quod hominem esse nudum est
dicere
quod prius fuit contra' legem naturalem; et de jure naturali, quia natura non dedit ei
sic, quantum ad prima principia legis na- vestitum, sed ars adinvenit. Et hoc modo

Non ut antea in edit. « Exod., xii. »

^ : quse prius erant « contra » legem naturalem, desie-
Omnes codd. quos vidimus habent « contra »
» : ; runt esse de lege naturali proliibita, sub lege ve-
sed nescio qua praecipitatione omnes edit. inse- teri ; non desiere tamen monogamia et indissolubi-
ruerunt : « secundum.» Patet enim quod lectio Co- litas matrimonii esse«secundum»legem naturalem.
dicum prseferenda est ; sic polygamia et divortium,
 ;

582 SUMMA TllEOLUGICA.

u commiiiiis omiiium possessio ct una liber- nissima, quse suiit omnibus nota; secun-
tas » dicitur esse de jure naturali, quia dario autem qusedam secundaria prsecepta
scilicet distinctio possessionum et servitus magis propria, quse sunt quasi conclusiones
non sunt inductae a natura, sed per homi- propinquse principiis.
num rationem ad utilitatem humanai vitae Quantum ergo ad illa principia commu-
et sicetiam in hoc lex naturse non est mu- nia, lex naturalis nullo modo potest a cor-
tata nisi per additionem. dibus hominum deleri in universali ; deletur
tamen in particulari operabili, secundum
CoNCLusio. — Lex naturfc, quamvis sit immuta-
quod ratio impeditur applicare commune
bilis quoad conmiunia legis naturse prfccepta, quia
nihil ei subtrahi potest, mutabilis tamen dicitur
principium ad particulare operabile, propter
esse, dum multa ei utilia superaddi possunt, et concupiscentiam, vel ahquam aliam passio-
nonnulla propria subtralii quoe legis observantiam nem, ut supra dictum est. Quaiitum vero
pro temporum varietate impedire possent. ad alia prsecepta secundaria, potest lex na-
turalis deleri de cordibus hominum vel
propter malas persuasiones, eo modo quo
ARTICULUS VI.
etiam in speculativis errores contingunt
Utrum lex naturse possit a corde honmiis circa conclusiones necessarias, vel etiam
aboleri. propter pravas consuetudines et habitus
corruptos, sicut apud quosdam non reputa-
Ad sextum sic proceditur. 1 . Videtur quod bantur latrocinia peccata, vel etiam vitia
lex naturse possit a corde hominis aboleri. contra naturam, ut etiam Apostolus dicit,
Quia Rom,, n, super ilhid Cum ge^ites,: - Rom,, I («).
qu3S legem non habent, etc, dicitGlossa ord., Ad primum crgo dicendum, quod culpa
col. 476, t. 2, quod « in interiori homine per delet legcin naturse in particulari non au- ,

gratiam renovato lex justitise rescribitur, tem in universali; iiisi forte quantum ad
quam deleverat culpa. » Sed lex justitise est secundaria prsecepta legis naturse ; eo modo
lex naturae. Ergo lex naturae potest deleri. quo dictum est.
2. Prseterea, lex gratise est efficacior Ad sccundum diceudum ,
quod gratia,
quam lex naturse. Sed lex gratise deletur etsi sit efficacior quam natura, tamen na-
per culpam. Ergo multo magis lex naturse tura essentialior cst homini, et ideo inagis
potest deleri. permanens.
quod lege statuitur in-
3. Prseterea, illud Ad tertium dicendum, quod ratio illa pro-
ducitur quasi justmn. Sed multa sunt ab cedit de secundis prseceptis Icgis naturse,
hominibus statuta contra legeni naturae. coiitra quse aliqui legislatores statuta aliqua
Ergo lex naturse potest a cordibus hominum fecerunt quse suiit iniqua.
aboleri, CoNCLusio. — Non potest lex naturae, quoad ejus
Sed contra est quod Augustinus dicit in II communia et universalia onmibus nota principia,
Confess., cap. iv, col. 678, Lex tua
t. 1 : « ex cordibus hominum aboleri sed quoad particu-
:

scripta est in cordibus hominum, quain laria qusedam, et ut in paucioribus.

ne ipsa quidem delet iiiiquitas. » Sed lex

scripta in cordibus hominum est lex natura-
Ergo
lis. lex naturalis delcri
potest. non
Respondco dicendum, quod, sicut supra
dictum est, ad legem naturalem pertinent
primo quidem quaedam praBcepta commu-

(a)Eonim quse sunl de jurc naturfe alia sunl com- liarioruui aliquorum eliam in disci]dinatis el Hlto-
muiiissiina, aliacommunia, alia in primariis et sc- ratis priBcoplorum ipnorantia possibihs esl ila :

cundariis ohscure conloula ol cx liis mpdianto dif- cum S."Thoma, S. Anloninus, Gerson, Habcrl, Du
ficili discursu doducta. Primariorumdari nou polest Hamol, Borti, omne.s ferc ol /Kgidiani et ThoraislPe,
ignoranlia invincibilis in homine usu rationis pol- Sylvius, LTIerminier, Gonet, CoHet, Autonius, elc,
lcnlc ct advertculo, sed polest dari socundum ot unauimiter Ihoologi contra Luthorum Calvi- ,

P. Henno in parvuhs rationo uli incipientibus nec num, quo.sdam catholicos, ul Daehnau, Stayerl,
et
ndvortontibus ad qufedam. Sccundariorura, juxta plures Lovanienses, Vincontium Patutium sub no-
eumdem thcologura ad brcvc lempus in rudibus cl mine Adi^iphi Dosilhau, anonyraum nuclorem ope-
agrestibus, aHquorum sallem dari potest, si maluru ris cui lilulus Retjula moruvi, et alios, in hoc ab-
;

aiiqua circumslaiiliu appareule bona vcsliatur. Ter- bolulc dcserendos.

 :

QMMST. XCV, ART. I. 583

neri. Ergo iiecessarium fuit ponere leges
humanas
QU^STIO XGV.
Hespondeo dicendum, quod, sicut ex supra
DE LEGE HUMANA. dictis patet, homini naturaliter inest quse-

(Et quatuor quaeruntur.) dam aptitudo ad virtutem sed ipsa virtutis ;

perfectio necesse est quod homini adveniat

Deinde considerandum est de lege hu- per aliquam disciphnam sicut etiam vide- ;

mana et primo quidem de ipsa lege secun-

: mus quod per ahquam industriam subveni-
dum se secundo de potestate ejus tertio
; ; tur homini in suis necessitatibus, puta in
de ejus mutabihtate. cibo et vestitu, quorum initia quaedam habet
Circa primum quseruntur quatuor 1° de : a natura, scilicet rationem et manus non ;

utiUtate ipsius; 2° de origine ejus; 3° de autem ipsum complementum, sicut caetera

quaUtate ipsius; ^" dedivisione ejusdem. animaUa, quibus natura dedit sufficienter
tegumentum et cibum. Ad hanc autem dis-
ARTICULUS PRIMUS. ^*P^"^^ "^^ .^^^ faciU invenitur homo sibi
suiiiciens quia perfectio virtutis prsecipue
:

Utrum fuerit utile aliquas leges poni ab consistit in retrahendo homine ab indebitis
hominibus. delectationibus, ad quas praecipue homines
sunt proni, et maxime juvenes, circa quos
Ad primum sic Videtur
proceditur. 1. est efficacior discipUna Et ideo oportet quod
.

quod non fuerit utile aUquas leges poni ab hujusmodi discipUnam, per quam ad virtu-
hominibus. Intentio enim cujusUbet legis tem pervenitur, homines ab aUo sortiantur.
est ut per eam homines fiant boni, sicut Et quidem quantum ad iUos juvenes qui
supra dictum est. Sed homines magis indu- sunt proni ad actus virtutum ex bona dispo-
cuntur ad bonum voluntarii per monitiones sitione naturae, vel consuetudine, vel inagis
quam coacti per leges. Ergo non fuit neces- divino munere, sufficit discipUna paterna,
sarium leges pouere. per monitiones. Sed quia inveniun-
qua?. est

2. Praeterea, sicut dicit PhilosopUus in V' tur quidam protervi, et ad vitia proni, qui
Ethic, cap. iv, circa med., « ad judicem verbis de faciU moveri non possuiit, neces-
confugiunt homines sicut ad justum anima- sarium fuit quod per vim vel metum cohi-
tum. » Sed justitia animata est meUor quam berentur a malo, ut saltem sic malefacere
inanimata quae legibus continetur. Ergo desistentes, et aUis quietam vitam redderent,
melius fuisset ut executio justitiae committe- et ipsi tandem per hujusmodi assuetudinem
retur arbitrio judicum, quam quod super ad hoc perducerentur quod voluntarie face-
hoc lex aUqua ederetur. rent quae prius metu implebant, et sic fierent
3. Prseterea, lex omnis directiva est ac- virtuosi. Hujusmodi autem discipUna cogens
tuum humanorum, ut ex supra dictis patet. metu poenae est discipUna legum. Unde ne-
Sed cum humani actus consistant in singu- cessarium fuit ad pacem hominum et virtu-
laribus, qua3 suiit infmita, non possunt ea tem, quod leges ponerentur quia, sicut :

quse ad directionem humanorum actuum Philosophus dicit in I Polit., cap. ii, in fin.
pertinent, sufficienter considerari, nisi ab « Sicut homo, si sit perfectus virtute, est

aliquo sapiente, qui inspiciat singula. Ergo optimum animaUum, sic, si sit separatus a
melius fuisset arbitrio sapientum dirigi ac- lege et justitia, est pessimum omnium » ;

tus humanos quam aUqua lege posita. Ergo quia homo habet arma rationis ad expleii-
iionfuit necessariumlegesliumanasponere. das concupiscentias et saevitias, quae non
Sed contra est quod Isidorus dicit in Ub. habent aUa animaUa (a).
V Etymol., cap. xx, col. 202, t. 3 Factae : <( Ad primum ergo dicendum, quod homi-
sunt leges, ut earum metu humana coercea- nes bene dispositi meUus inducuntur ad
tur audacia, tutaque sit inter improbos in- virtutem monitionibus voluntariis quam
nocenlia et in ipsis improbis formidato
, coactione sed quidam male dispositi non
;

supplicio refrenetur nocendi facultas. » Sed ducuntur ad virtutem, nisi cogantur.

haec sunt necessaria maxime humano ge- Ad secundum dicendum, quod, sicut Phi-

(a) Contra Lutherum et Sarrabaitas. Lutherus iinponi posse. Sarrabaitae, monachi gyrovagi, de
scripsit nnllaui legem Clirislianis, nisi inquantum quibus Cassianus, S. Benediclus et S. Hieronyuius
ipsi volueriul, sive ab hominibus, sive ab angelis loquuntur, onme jugum disciplinee renuebant.
 '

584 SUMMA THEOLOGICA.

losophus dicit, I Rhet., cap. i, aliquant. a jus naturale, ut patet per Isidorum, in lib.
princ, « melius est omnia ordinari lege, V Etymol., cap. iv, col. 199, t. 3, et per
quam dimittere judicum arbitrio ; » et hoc Philosophum in V Ethic, loc. cit. Sed ea
propter tria. Primo quidem, quia facilius quai derivantur a principiis communibus le-
est venire paucos sapientes, qui sufficiant gis naturse, sicut conclusiones, pertinent ad
ad rectas leges ponendas, quam multos qui legem naturse, ut supra dictum est. Ergo ea
requirerentur ad recte judicandum de sin- quee sunt de lege humana non derivantur
gulis. Secundo, quia illi qui leges ponunt, alege naturge.
ex multo tempore considerant quid lege 3. Praeterea, lex naturse est eadem apud
ferendum sit sed judicia de singularibus
; omnes; dicit enim Philosophus in V Ethic,
factisfmnt excasibussubito exortis. Facilius cap. vu, in princ, quod « naturale jus est
autem ex multis consideratis potest homo quod ubique habet eamdem potentiam. » Si
videre quid rectum sit, quam solum ex ali- igitur leges humanae a naturali lege deriva-
quo uno quia legislatores judi-
facto. Tertio, rentur, sequeretur etiam quod ipsae essent
cant in universali et de futuris sed homines ; eaedem apud omnes, quod patet esse falsum.
judiciis prajsidentesjudicantdepraesentibus, 4. Praeterea, eorum quae a lege naturali
ad quae afficiuntur amore vel odio, aut derivantur, potest aliqua ratio assignari.
aliqua cupiditate et sic eorum depravatur
; Sed non omnium quae a majoribus lege sta-
judicium. Quia ergo justitia animata judicis tuta sunt, ratio reddi potest, ut Jurisperitus
non invenitur in multis, et quia flexibilis dicit. Ergo non omnes leges humanae deri-
est ratio', necessarium fuit, ut in quibus- vautur a lege naturah.
cumque est possibile, lex determinaret quid Sed contra est quod TuUius sua dicit in

judicandum sit, et paucissima arbitrio homi- Rhet., De invent., aliquant. ante fm.
lib. II :

num committerentur. « Res a natura profectas et a consuetudine

Ad tertium dicendum, quod quaedam sin- probatas legum metus et religio sanxit. »
gularia, quae non possuntlege comprehendi, Respondeo dicendum, quod, sicut Augus-
necesse est commitere judicibus; ut ibidem tinus dicit in I De Ub. arb., c. v, col. 1227,
Philosophus dicit, loc sup. cit., puta de eo t. 1, «non videtur esse lex quae justa non
quod est factum esse vel non esse, et de fuerit » unde inquantum habet de justitia,
:

aliis hujusmodi. in tantum habet de virtute legis. In rebus

CoNCLusio. -
Necessarium fuit ad quietam et
pacificam liominum vitam, aliquas ab liominibus
leges imponi, quibus homines improbi metu poenee
a vitiis cohiberentur, et virtutem assequi possent.
ARTICULUS II
Utrum omnis lex humanitus posita a
naturali derivetur.
Ad secundum sic proceditur. Videtur
^utem hunianis dicitur esse aliquid justum
ex eo quod est rectum secundum regulam
rationis. Rationis autem prima regula est
lex naturae, ut ex supra dictis patet. Unde
omnis lex humanitus posita intantum habet
^® ratione legis, inquantum a lege naturae
derivatur. Si vero in aliquo a lege naturali
lecje discordet, jam non erit lex, sed legis cor-
ruptio.
Sed sciendum est quod a lege naturali
1 . dupliciter potcst aliquid derivari uno modo
:

quod non omnis Icx humanitus posita a lege sicut conclusioncs ex principiis, alio modo
naturali derivetur. Dicit cnim Philosophus, sicut dcterminationcs quaedam aliquorum
in Y Et?iic, cap. vn, in princ, quod « justum communium. Primus quidcm modus similis
legale cst quod principio quidem nihil difTcrt cst eiquo in scicntiis cx principiis conclusio-
utrum sic vel aliter fiat. » Scd in Iiis quae ncs dcmonstrativae producuntur; sccundo
oriuntur cx lege iiaturali, diflcrt utrum sic vcro modo simile est quod in artibus formae
vel aliter fiat. Ergo ea quai sunt lcgibus hu- communcs dcterminantur ad aliquid spe-
manis statuta, non omnia derivantur a Icge ciale; sicut artifex formam communem do-
naturae. mus necesse cst quod dctcrminet ad hanc
2. Praeterea, juspositivumdividiturcontra vel illam domus figuram. Derivantur ergo
^
Sic codd. omnes; sod ex mala eorum lectione comniiUcrc. »
edit. habent « et quia flexibihs est, ideo neces-
:
' Ulpianus in Digesto veleri, lib. I, tit. 3, De
sarium fuit, in quibuscumque est possibile, legem leg. senatusque const., cap. Non omnium.

determinare..., et paucissima arbitrio hominum

 QU^ST. XCV, ART. II ET III. 58»

queedam a principiis communibus legis na-

turae per modum conclusionum sicut hoc ;
ARTICULUS III
quod est non esse occidendum, ut conclusio
quaedam derivari potest ab eo quod est nulli Utrum Isidorus convenienter qualitatem
esse faciendum malum qusedam per mo- : legis positivee describat.
dum determinationis ; sicut lex naturse ha-
bet quod qui peccat puniatur, sed quod
ille Ad tertium Videtur
sic proceditur. i .

tali poena puniatur, hoc est qusedam deter- quod Isidorus qualitatem inconvenienter
minatio legis naturse. Utraque igitur inve- legis positivae describat, dicens, Ub. V Ety-
niunturin lege humana posita. Sed ea quse molog., cap. xxi, col. 203, t. 3 « Erit lex :

sunt primi modi continentur in lege humana, honesta, justa, possibilis, secundum natu-
non tanquam solum lege posita, sed
sint ram, secundum patriae consuetudinem, loco
habent etiam aUquid vigoris ex lege natu- temporique conveniens, necessaria, utiUs,
rali. Sed ea quse sunt secundi modi, ex sola manifesta quoque, ne ahquid per obscurita-
lege humana vigorem habent. tem in captionem contineat, nullo privato
Ad primum ergo dicendum, quod Philo- commodo, sed pro communi civiumutililate
sophus loquitur de illis quse sunt lege posita scripta. » Supra enim, cap. ni, col. 199, t. 3,

per determinationem vel specificationem in tribus conditionibus qualitatem legis ex-

quamdam preeceptorum legis natura?. plicaverat, dicens : <( Lex erit omne quod
Ad secundum dicendum, quod ratio illa ratione constiterit duntaxat, quod religioni
procedit de his quse derivantur a lege na- congruat, quod disciplinae conveniat, quod
turae tanquam conclusiones. saluti proficiat. » Ergo superflue postmodum
Ad tertium dicendum, quod principia , conditiones legis multiplicat.
communia legis naturse non eodem modo 2. Prseterea, justitia est pars honestatis,
applicari possunt omnibus, propter multam ut TuUius dicit in I De offic, in De tit. ((

varietatem rerum humanarum; et ex hoc quatuor virtutibus. » Ergo postquam dixe-

provenit diversitas legis positivse apud di- rat, ((honesta, » superflue additur, ((justa. »
versos. 3. Prseterea, lex scripta, secundum Isido-
Adquartum dicendum, quod verbum illud rum, lib. II Etymol., cap. x, col. J30, et lib.
Jurisperiti intelligendum est in his quse in- V, cap. iii, col. 199, t. 3, contra consuetudi-
troducta sunt a majoribus circa particulares nem dividitur. Non ergo debuit in defini-
determinationes legis naturalis, ad quas qui- tione legis poni quod esset secundum con-
dem determinationes se habet expertorum suetudinem patrise^
et prudentum judicium, sicut ad qusedam 4. Prseterea, necessarium dupliciter dici-
principia; inquantum scilicet statim vident tur scilicet id quod est necessarium sim-
:

quid congruentius sit particulariter deter- pliciter, quodimpossibileest alitersehabere,

minari'. UndePhilosophusdicitinVIiS^/A/c., et hujusmodi necessarium non subjacet
cap. XI, ad fm., quod « in taUbus oportet humano judicio; unde talis necessitas ad
attendere judicium expertorum et seniorum legem humanam non pertinet. Est etiam
vel prudentum in demonstrabilibus enun- ahquid necessarium propter finem , et tahs
tiationibus et opinionibus, non minus quam idem est quod utilitas. Ergo su-
iiecessitas
demonstrationibus. » perflue utrumque ponitur, necessaria et ((

CoNCLUsio. — Cum in rebus humanis aliquid, ex r. i

*'
, x i -i • •
r •! •

60 quod ad rationis regulam sit conforme, justum ^^d contra est auctoritas ipsius Isidori.
dicatur; lex vero non sit quse justa non fuerit; ne- Respondeo dicendum, quod unmscujus-
cessum est a lege naturali, qu« prima est rationis (lue rei quai est propter fmem, necesse est
regula, omnem humanam legem derivari. quod forma determiiietur secundum propor-
tionem ad finem sicut forma serrae talis est
;

quahs convenit sectioni, ut patet in II Phys.,

text. 88. Quselibet etiam res recta et mensu-
rata oportet quod habeat formam proportio-
natam suse regulse et mensurse. Lex autem
humana utrumque habet quia et est aliquid :

< Al. ; « determinandum. » — ' ^"Patriae, >> deest in edit.

 m\ SUMMA THEOLOGICA.
ordinatum ad finem qusedam regula ; et est
vel mensura regulata vel mensurata qua- ARTICULUS IV.
dam superiori mensura quae quidem est ;
^^^^^^ ^^ .^^^,^^ convementer ponat divisio-
duplex, scilicet divma lex et lex naturae, ut _^_
j- .. T^- X . . .
1
^^^ /lumanarum lequm.
/
^
7

ex supra dictis patet. Fmis autem humanae

legisestutilitashominum,sicutetiamJuris- Ad quartum sic proceditur. 1.Videtur
peritus*dicit.EtideoIsidorus, lib.V£:/?/m., quod iuconvenienter Isidorus di\isionem
c. III, col. 199, t. 3, in conditione legis primo legum humanarum ponat, sive juris hu-
quidam tria posuit : scilicet quod (( religioni mani. Sub hoc enim jure comprehendit
congruat, inquantum scilicet est propor-
» jus gentium, » quod ideo sic nominatur,
<(

tionata legi divinae; quod disciplina^ con- (( utipse dicit lib. V Etijm., cap. vi, col. 200,
veniat, » inquantum est proportionata legi t. 3, quia co omnes fere gentes utuntur. »
<(

natur»; quod saluti proficiat, » inquan-

(( Sed, sicut ipse dicit ibid., cap. iv, jus na- ((

tum est proportionala utilitati humanae. turale est quod commune omnium natio-
Et ad ha-c tria omnes aliae conditiones, num. » Ergo jus gentium non continetur
quas postea ponit, reducuntur. Nam quod sub jure positivo humano, sed magis sub
dicitur honesta, » refertur ad hoc quod
(( jure naturali.
religioni congruat; » quod autem subdi-
(( ea quae habent eamdein vim
2. Praeterea,
tur Justa, possibilis, secundum naturam,
: (( noii videntur formahter differre, sed solum
secundum consuetudinem patriai, loco tem- materialiter. Sed leges, plebiscita, senatus-
porique conveniens, » reducitur ad hoc quod consulta, et alia hujusmodi, quae ponit ibid.,
((conveniat discipliuae. » Attenditur enim cap. x, etc, col. 200, omnia habenteamdem
humanadisciplinaprimumquidemquantum viin. Ergo videtur quod non differant nisi
ad ordinem rationis, qui importatur in hoc materialiter. Sed talis distinctio in arte non
quod dicitur justa. Secundo quantumad fa- est curanda, cum possit esse in infinitum.
cultatem agentium debet enim esse disci- ; Ergo inconvenienter hujusmodi divisio hu-
plina conveniens unicuique secundum suam manarum legum introducitur.
possibilitatem, observata etiam possibilitate 3. Praeterea, sicut in civitate sunt princi-
naturae. Non enim eadem
sunt imponenda pes, sacerdotes et milites, ita etiam sunt et
pueris quae imponuntur viris perfectis. Et aha hominum officia. Ergo videtur, quod,
secundum humanam consuetudinem non ^ ; sicut ponitur quoddam jus mihtare
et jus
enim potest homo solus in societate vivere, publicum, quod consistit iu sacerdotibus et
aliis' morem non gerens. Tertio quan- magistratibus, ita etiam debeant poiii alia
tum ad debitas circumstantias dicit : (( Loco jura ad alia officia civitatis pertinentia.
temporique conveniens. » Quod vero subdi- 4. Praeterea, ea quae sunt per accidens
tur : (( Necessaria, utilis, » etc, refertur ad sunt praetermittenda. Sed accidit legi ut ab
hoc quod expediat saluti ut necessitas re- : huc vel ab alio liomine feratur. Ergo incon-
feratur ad remotionem malorum, utilitas ad venienter ponitur divisio legum humana-
consecutionem bonurum, manifestatio vero rum ex iiominibus legislatorum, ut scilicet
ad cavendum nocumentum, quod ex ipsa quaedam dicatur Coruelia", quaedara Falci-
lege posset provenire. Et quia, sicut supra dia, ctc.
dictum est, lex ordinatur ad bonum com- contrarium auctoritas Isidori sufficiat.
lii

mune, hoc ipsum in ultima parte determina- Respondeo dicendum, quod unumquod-
tionis ''
ostenditur. que potest per se dividi secundum id quod
Et per hoc patct responsio ad objecta. in ejus ratione continetur ; sicut in ratione
aniiualis continetur aiiima, qua; est rationa-
CoNCLUSio. — Omncm humanam
„ ,
seu positivam
.,.
,. , . ,. ,. .
-i •

ct ideo aiiimal proprie

,

^»^ ^«1 UTatioiialis

legem neccsse est justam honcstam, possihilenx ,
;

secundum naturam, secundum patria.' consueludi- ^t per se dividitur secundum ratioiiale et ir-
nem, loco temporique convenientem, necessariam, rationalc, iiou autem secuiidum album et
utiJein, manifestam, ct pro communi civium uti- nigrum, quae suiit oninino praitcr rationcm
litate scriptam esse. ejus. Suiit auteiii mulla de ratione legis hu-

^ Modestinus, in Dig. voL, lih. I, tit. 3, leg. 25.— imperialihus, hh. IV De injuriis, tit. i, ^ Sedet lex;

' Al. « condifion^™. »

: AI. « aliorum. » — ' : — el in codeni libro De publicia judiciis, tit. 18, $^ -i,
''
Ita codd. cl ('diti passim. Garcia « doscrii)tioni.s. » : logem Conicliaiu dc SicariiK. Lofrcni Kalcidiaui iu-
'
L(;{.'em Corneliam invenies iu lu-sliluliouihus venios in iisdexu lusliluliouibus, lih. il, lil. ±1-
 ,

QUiEST. XCY, ART. lY, ET QU^ST. XCVI. 587

manse, secundum quorum quodlibet lex hu- est optimum

[a) et secundum hoc sumitur;

mana proprie et per se dividi potest. lex (( quam

Est enim primo de ratione legis humanse
quod sit derivata a lege natura, ut ex dictis
patet, et secundum hoc dividitur jus positi-
vum in jus gentium et jus civile, secundum
duos modos quibus aUquid derivatur a lege
naturae, ut supra dictum est. Nam ad jus
gentium pertinent ea quae derivantur ex
lege naturse sicut conclusiones ex principiis,
ut justae emptiones, venditiones et aha hu-
jusmodi, sine quibus homines ad invicem
convivere non possunt quod est de lege na- ;
turae, quia homo est naturaUter animal so-
ciabile, ut probatur in I Polit., cap. n, a
princ. Quse vero derivantur a lege natura^
per modum particularis determinationis
pertinent ad jus civile, secundum quod quae-
libet civitas aliquod ' sibi
majores natu simul cum plebi-
bus sanxerunt, » ut Isidorus dicit lib. Y
Etym., cap. x, col. 200, t. 3.
Quarto vero de ratione legis humanse est
quod sit directiva humanorum actuum; et
secundum hoc secundum diversa de quibus
leges feruntur, distinguuntur leges quae in-
terdum ab auctoribus nominantur; sicut dis-
tinguitur lex Julia de adulteriis*, lex Cor-
nelia de sicariis, et sic de aliis, non propter
auctores, sed propter res de quibus sunt.
Ad primum ergo dicendum, quod jus gen-
tium est quidem aliquo modo naturale ho-
mini, secundum quod est rationalis, inquan-
tum derivatur a lege naturali per modum
conclusionis, quse non est multum remota a
principiis, unde de facili in hujusmodi homi-
accommodum de- nes consenserunt distinguitur tamen a lege ;

terminat. naturaU, maxime ab eo quod est omnibus

Secundo est de ratione legis humanae animalibus commune.
quod ordinetur ad bonum commune civita- Ad alia patet responsio ex his quae dicta
tatis secundum hoc lex humana dividi
: et sunt.
potest secundum diversitatem eorum qui CoNCLUSio. —
Lex liumana, ut a lege naturse
specialiter dant operam ad bonum commune, gentium et jus civile
derivatur, dividitur in jus :

sicut sacerdotes pro populo Deum orantes, ut vero ordinatur ad bonum commune, dividitur
principes populum gubernantes, et mihtes secundum varietatem ministroiaim, ut in militum,
pro salute populi pugnantes; et ideo istis principum sacerdotum legem; vel secundimi
et

hominibus speciaha quaedam jura aptantur. varietatem regiminum, vel eorum, de (juibus leges
feruntur vel denique secundum nomina illorum,
Tertio est de ratione legis humanse ut ;

qui legem instituerunt.

instituatur a gubernante communitatem ci-
vitatis, sicut supra dictum est et secundum ;

hoc distinguuntur leges humanae secundum QU.ESTIO XGVI.

diversa regimina civitatum. Quorum unum
secundum Philosophum, in III Polit., cap. x, DE POTESTATE LEGIS HUMAN.E.
est regnum, quando scilicet civitas guber- (Et sex quseruntur.)
natur ab uno et secundum hoc accipiuntur
;

«constitutionesprincipium.» AUud vero re- Deinde considerandum est de potestate le-

gimen est aristocratia, id est, principatus op- gis humanae, et circa hoc quaeruntur sex :
timorum et optimatum et secundum hoc
^
;
1" utrum humana lex debeat poni in com-
sumuntur responsa prudentum, » et etiam
(( muni ; humana (lebeat omnia
2° utrum lex
« senatusconsulta. » Aliud regimen est oli- vitia cohibere utrum omnium virtutum
; 3°

garchia, id est, principatus paucorum divi- actus habeat ordinare; 4° utrum imponat
tum et potentum et secundum hoc sumitur
; homini necessitatem quantum ad forum
<(juspraetorium, » quodetiam ((honorarium» conscientiae 5" utrum omnes homines legi
;

dicitur. Aliud autem regimen est populi, quod humanse subdantur 6" utrum his qui sunt ;

nominatur democratia et secundum hoc su- ; sub lege, liceat agere prajter verba legis.
muntur ((plebiscita. » Aliud autem est tyran-
nicum, quod est omnino corruptum unde ;

ex hoc consumitur' aUqua lex. Est ctiam

aliquod regimen ex istis commixtum, quod

Al.:« aliquid... accommode. »

< ^ Ai. « vel. » — : De piibl. jud., tit. 18, § 3.
— Sic codd.; Al.
' « non sumitur. »
: ' Legem — (o) Nota doclrinam.
Juliam invenies in In.stilulionibus imperial., lib. IV
»88 SUMMA THEOLOGICA.
duret, sed quod omni tempore perseveret
per civium successionem, ut Augustinus di-
ARTICULUS PRIMUS.
cit in XXII De civ. Dei, cap. vi, § 2, col. 759,

Utrum lex hiimana debeat poni in com- t. 7.

muni magis quam m particulari. Ad primum ergo dicendum, quod Philo-
sophus in V Ethic, cap. vii, ponit tres par-
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur tes justi' quod est jus positivum.
legaUs,
quod lex humana non debeat poni in com- Sunt enim qusedam quae simpUciter in com-
muni, sed magis in particulari. Dicit enim muni ponuntur et haec ' sunt leges
;

Philosophus, in V Ethic, cap. vii, quod « le- communes et quantum ad hujusmodi dicit
;

gaUa sunt quaecumque insingularibuslegem quod legale est quod ex principio quidem
((

ponunt et etiam sententiaUa, » quse sunt nihil differt sic vel aUter quando autem po- ;

etiam singularia, quia de singularibus acti- nitur, differt, puta quod « captivi statuto
)>

bus sententise feruntur. Ergo lex non sokim pretio redimantur. » Quaedam vero sunt
ponitur in communi, sed etiam in singulari. communia quantum ad aUquid, et singula-
2. Praeterea, lex est directiva humanorum ria quantum ad aUquid et hujusmodi dicun- ;

actuum, ut supra dictum est. Sed humani tur « privilegia, » quasi leges privatae, quia
actus in singularibus consistunt. Ergo lex respiciunt singulares personas; et tamen
humana non debet in universaU ferri, sed potestas eorum extenditur ad multa negotia;
magis in singulari. et quantum ad hoc subdit « Adhuc quae- :

3. Praeterea, lex est regula et mensura cumque in singularibus legem ponunt. »

humanorum actuum, ut supra dictum est. Dicuntur etiam quaedam legalia, non quia
Sed « mensura debet esse certissima, » ut- sint leges, sed propter appUcationem legum
dicitur in X Metaph., text. 3. Cum ergo in communium ad aUqua particularia facta si-
actibus humanisnon possit esse aUquod uni- cut sunt sententiae, qua? pro jure habentur et
versale ita certum, quin in particularibus quantum ad hoc subdit* « Et sententialia. » :

deficiat, videtur quod necesse sit leges non Ad secundum dicendum, quod iUud quod
in universaU poni. est directivum, oportet esse plurium directi-
Sed contra est quod Jurisperitus ' dicit vum. Unde, in X Metaph., text. 4, Philoso-
quod « jura constitui oportet in his quse sse- phus dicit quod omnia quae sunt unius
((

pius accidunt ex his autem quae forte uno

; generis, mensurantur aUquo uno, quod est
casu accidere possunt, jura non constituun- primum in genere iUo. » Si enim essent tot
tur. » regulae vel mensurae, quot sunt mensurata
Respondeodicendum, quod unumquodque vel regulata, cessaret utique utiUtas regulae
quod est propter finem, necesse est quod sit vel mensurae, quae est ut ex uno muUa pos-
flni proportionatum. Finis autem legis est sint cognosci ; et ita nuUa esset utilitas legis,
bonum commune : quia, ut [sidorus dicit in si non se extenderet nisi ad unum singulari-
Ub. V Etym., cap. xxi, col. 203, t. 3, « nuUo rem actum. Ad singuiares enim actus diri-
privato commodo, sed pro communi civium gendos dantur singularia praecepta pruden-
» Unde
utiUtate lex debet esse conscripta. tum ; sed lex est praeccptum commune, ut
oportet leges humanas esso proportionatas supra dictum est.
ad bonum communo. Bonuni autein com- Ad tcrtium dicendum, quod non est ea- ((

mune muUis; et ideo oportet

constat ex dem certitudo quserenda in omnibus, » ut
quod lex ad multa respiciat, et secundum hi I Ethic, cap. ni, in princ, et cap. vii,
personas, et secundum uegolia, et secundum sub fin., dicitur. Unde in rebus contingenti-
tempora. Constituitur cnim communitas ci- bus, sicut sunt naturaUa ct rcs liumanae,
vitatis ex muUis personis, ct ejus bonum sufficit taUs certitudo ut aUquid sit verum ut

per muUipUces actioncs procuratur; nec ad in pUiribus, licet intcrdum deficiat ut in

hoc instituitur quod aUquo tempore modico paucioribus.

'Qnoad primam partem Pomponius lib. XXV , colai. Femininumin communiler «hse; »
plurali esl
Ad Sahinam; quoad socundam parlcm, Celsus Ju- sed reperilur (Miam « hfec. Sic Plautus, Aulul.,
»
Ixjntius in Dig., lib. V. Act. III, sc. v, V. 59, « ha>c sunt atque alife multw
» Al. : « species juris. » in magnis dotibus incommoditates. » Parm. —
' Reliquimus «haec, » quia ita scripsisse videlur ^ Ita Nicolai; odit. Neap. 1703 « subditur. » :

D. Thomas, prout habent omnes editiones et P. Ni-

 ;

QUtEST. XCYI, ART. I ET II. 589

CoNCLUSio. — Cum humana ad commune

lex pueris quae ponitur adultis; multa enim
bonum ordinetur, in communi magis, quam in pueris permitluntur quae in adultis lege pu-
particulari poni debet , et secundum personas, et
niuntur vel etiam vituperantur et similiter ;

negotia et tempora. multa sunt permittenda hominibus non per-

fectis virtute quae non essent toleranda in

ARTICULUS II.
hominibus virtuosis. Lex autem humana
ponitur multitudini hominum, in qua major
Utrum ad legem Immanam pertineat omnia pars est hominum non perfectorum virtute.
vitia cohibere. Et ideo lege humana non prohibentur om-
nia vitia, a quibus virtuosi abstinent, sed so-
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur lum graviora, a quibus possibile est majo-
quod ad legem humanam pertineat omnia rem partem multitudinis abstinere et ,

vitia cohibere. Dicit enim Isidorus in lib. V praecipue quse sunt in nocumentum aliorum,
EtymoL, cap. xx, col. 202, t. quod « le- sine quorum prohibitione societas humana
3,
ges sunt earum metu
factse, ut coerceatur conservari non posset sicut prohibentur ;

audacia. » Non autem sufficienter coercere- lege humana homicidia, furta, et hujus-
tur, nisi quaeUbet mala cohiberentur per le- modi.
gem. Ergo lex humana debet quselibet mala Ad primum ergo dicendum, quod auda-
cohibere. ad invasionem aliorum;
cia pertinere videtur

2. Prseterea, intentio legislatoris est cives
facere virtuosos. Sed non potest aliquis esse
virtuosus, nisi ab omnibus vitiis compesca-
tur. Ergo ad legem humanam pertinet om-
nia vitia compescere.
3. Prseterea, lex humana
unde prsecipue pertinet ad illa peccata qui-
bus injuria proximis irrogatur, quse lege
humana prohibentur, ut dictum est.
Ad secundum dicendum, quod lex humana
intendit homines inducere ad virtutem, non
a lege naturali subito, sed gradatim et ideo non statim
:

derivatur, ut supra dictum est. Sed omnia multitudini imperfectorum imponit ea quse
vitia repugnant legi naturae. Ergo lex hu- sunt jam virtuosorum, ut sciUcet ab omni-
mana omnia vitia debet cohibere. bus malis abstineant; alioquin imperfecti
Sed contra est quod dicitur in I De lib. hujusmodi prsecepta ferre non valentes in
arb., cap. v, § 13, col. 1228, t. 1 ' : « Yidetur deteriora mala prorumperent sicut dicitur ,

mihi legem istam quse populo regendo scri- Prov., XXX, 33 Qui nimis* emungit, elicit
:
*vehe-
bitur, recte ista permittere, et divinam pro- sanguinem ; et Matth., ix, 17, qTHodi si vinum menter.

videntiam vindicare. » Sed divina providen- novum, id est, prsecepta perfectse vitse, mit-

tia non vindicat nisi vitia. Ergo recte lex tant in utres veteres, id est, in homines im-
humana permittit aliqua vitia, non cohi- perfectos, utres rumpuntur, et vinum effun-
bendo ipsa. ditur , id est, prsecepta contemnuntur , et

Respondeo dicendum, quod, sicut jam dic- homines ex contemptu ad pejora mala pro-
tum est, lex ponitur ut qua^dam regula vel rumpunt.
mensura humanorum actuum. Mensura au- Ad tertium dicendum, quod lex naturalis
tem « debet esse homogenea mensurato, » est qusedam participatio legis seternse in no-

ut dicitur in X
Metaph., text. 3 et 4 diversa ;
bis; lex autem humana deficit a lege seter-
enim diversis mensuris^ mensurantur. Unde na. Dicit enim Augustinus in I De lib. arb.,
oportet quod etiam leges imponantur homi- cap. V, § 13, col. 1228, t. 1 « Lex ista, quse :

nibus secundum eorum conditionem quia, :

regendis civitatibus fertur, multa concedit
ut Isidorus dicit lib. Y Etym., c. xxi, col. 203, atque impunita relinquit quse per divinam
t. 3, « lex debet esse possibilis, et secundum providentiam vindicantur neque enim quia ;

naturam, etsecundum consuetudinem pa- non omnia facit, ideo quse facit improbanda
tria3. » Potestas autem sive facultas operandi, sunt. Unde etiam lex humaiia non omnia
))

exinteriori habitu seu dispositione procedit; potest prohibere quae prohibet lex naturse.
non enim idem est possibile ei qui non habet CoNCLUsio. — Quoniam, secundum Sapientis sen-
habitum virtutis, et virtuoso; sicut etiam tentiam, qui nimium emumjit, elicit sanguinem
non est idem possibile puero et viro perfec- non potest humana lex ,
quse promiscuse ponitur
to; et propter hoc non ponitur eadem lex multitudini, et plerosque habet imperfectos, omnia

i^ Scilicet Oper, Augustini. — * Edit. omittunt « mensuris. »

500 STIMMA THEOLOGn^A.
vitia cohiJ)ere, sed graviora lantum, sine quoruni tameu aliquos actus singulorum vitiorum
prohibitione societas humana servari non posset. sicut ctiam prfficipit quosdam actus singu-
larum virtutum.
ARTICULUS IIL ^^ secundum dicendum, quod aliquis
actus dicitur esse virtutis dupliciter uno :

Utmim lex humana prsecipiat actus omnium modo ex eo quod homo operatur virtuosa,
virtutum. sicut actus virtutis justitis est facere recta,
et actus fortitudinis facere fortia, et sic lex
Ad tertium sic proceditur. 1 . Videtur quod prsecipit aliquos actus virtutum ; alio modo
lex humaua uon prsecipiat actus omnimn dicitur actus virtutis, quia aliquis operatur
virtutum. Actibus enim virtutum opponun- virtuosa eo modo quo virtuosus operatur ;

tur actus vitiosi. Sed lex humana non pro- et talis actus semper procedit a virtute, nec
liibet omnia vitia, utdictum est. Ergo etiam cadit sub prsecepto legis; sed est finis ad
non prsecipit actus omnium virtutum. quem legislator ducere intendit.
2. Praeterea,actus virtutis a virtute pro- Ad tertium dicendum, quod non est aliqua
cedit. Sed virtus est fmis legis; et ita quod virtus cujus actus non sint ordinabiles ad
est ex virtute sub pra3cepto legis caderenon bonum commune, ut dictum est, vel me-
potest. Ergo lex humana non praecipit actus diate, vel immediate.
omnmm virtutum. Conclusio. — Non quoscumque virtutum actus
3. Prseterea, lex humana ordinatur ad bo- lexhumana praecipit, sed illos duntaxat, per quos
num commune, ut dictum est. Sed quidam homo ad bonum commime ordinatur.
actus virtutum non ordinantur ad bonum
commune, sed adbonum privatum. Ergo lex ARTICULUS IV
non praecipit actus omnium virtutum.
Sed contra est quod Philosophus dicit in Utrum lex humana imponat homini neces-
V Ethic, cap. i, a med., quod « prsecipit lex sitatem in foro conscientise.
et fortis opera facere, et qua? temperati, et
quse mansueti : similiterautem secundum Ad quartum sic proceditur. \. Videtur
alias virtutes et malitias, haec quidem ju- quod lex humana non imponat homini ne-
bens, hsecautem prohibens. » cessitatem in foro conscientise. Inferior enim
Respondeo dicendum, quod species virtu- potestas non potest imponere legem in judi-
tum distinguuntur secundum objecta, ut ex cio superioris potestatis. Sed potestas huma-
supra dictis patet. Omnia autem objecta na, quse fert legem humanam, est infra po-"
virtutum referri possunt vel ad bonum pri- testatem divinam.Ergo lex humana non po-
vatum alicujus personse, vel ad bonum com- testimponere legem quantum ad judicium
mune multitudinis; sicut ea quse sunt forti- divinum, quod est judicium conscientiae.
tudinis, potest aliquis exequi vel propter 2.Pr3eterea,judiciumconscienti3emaxime
conservationem civitatum, vel ad conservan- dependet ex divinis raandatis. Sed quando-
dum jus amici sui; et simile est in aliis. que divina mandata evacuantur per legcs
Lex autem, ut dictum est, ordinatur ad humanas, secundum illud Matth., xv, 6 :

bonum commune ; et idco nulla virtus est Irritum fecistis mandatum Dei propter tra-
de cujus actibus Icx prsecipcrc non possit. ditionem vestram. Ergo Icx Immana non
Non taracn de omnibus actibus oranium vir- imponit homini necessitatcm quantum ad
tutum lcx humana solum de
praecipit, sed conscicntiam.
illis quaj ordinabiles sunt ad bonum com- 3. Praitcrea, leges humanje frequcnter
mune, vel immediatc, sicut cum aliqua di- ingcruntcalumniam etinjuriam hominibus,
recte propter bonum connnune fiunt; vel secundum iUud Isa., x, 1 Vae qiii condunt
:

mediatc, sicut cum aliqua ordinantur a legesiniquas,etscribentes,injustitiamscrip'

lcgislatore pertincnlia ad bonam discipli- serunt, ut opprimerent in judicio pauperes,
nam, pcr quara cives informantur, ut com- etvimfacerentcausseliumiliumpopidimeil
mune l)onum Justitiae et pacisconservcnt. Sed lieitum cst unicuique oppressionem et
Ad prirauni ergo dicendura, quod Icx violcntiam cvitarc. Ergo lcges huraanaj non
humana non prohibet omncs actns vitiosos imponunt nccessitatcm homini quantum ad
secundum obligationem praicepti, sicut nec conscientiam.
praecipit omnes actus virtuosos prohibet ; Sed contra cst quod dicitur I Peti\, ii, 10 :
 QTJ7RST. XCVI, ART. IV ET V. S9r
Hasc est gratia, propter conscientiam
si sit contra legem divinam; et tales leges etalia...,

sustineai qiiis tristitias patiens injuste. nullo modo licet observare, quia, sicut dici- ^*,^|^*

Respondeo dicendum, quod leges positae tur Act., v, 29, obedire oportet Deo magis tuamtol-
humanitus vel sunt justse vel injustae. Si qua)7i hominibus (a).
tunZam
quidem justffi sint, habent vipa obligandi in Ad primum ergo dicendum, quod, sicut dimitte'
^''
foro conscientise a lege eeterna, a qua deri- Apostolus dicit, Rom., xm, 1, omnis potes-
vantur, secundum illud Prov., vni, 15 : Per tohumana a Deo est; et ideo qui potestati
me regesregnant, et legumconditores justa resistit* in his quae ad potestatis ordinem * Non est

decernunt. Bimniur autem leges justsp, et pertinent, Dei ordinationi resislit; et se-
":^g^-^l{{'
ex fme, quando sciUcet ordinantur ad bo- cundum hoc efficitur reus quantum ad fotestati.

num commune ; et ex auctore, quando sci- conscientiam.

Ucet lex lata non excedit potestatem feren- Ad secundum dicendum, quod ratio iUa
tis; et ex forma, quando sciUcet secundum procedit de legibus liumanis qute ordinantur
aequaUtatem proportionis imponuntur sub- contra Dei mandatum ; et ad hoc ordo po-
ditis onera in ordine ad bonum commune. testatisnon se extendit; unde in taUbuslegi
Cum enim unus homo sit pars muUitudinis, humanae non est parendum.
quilibet homo hoc ipsum quod est, et quod Ad tertium dicendum, quod ratio iUa pro-
habet, est muUitudinis, sicut et quaeUbet cedit de lege quae infert gravamen injustum
pars id quodest, est totius unde et natura ; subditis ad quod etiam ordo potestatis di-
;

aUquod detrimentum infert parti, ut salvet vinitus concessus non se extendit unde nec ;

totum. Et secundum hoc leges hujusmodi in talibus homo obligatur ut obediat legi, si

onera proportionabiUter inferentes, justae sine scandalo vel majori detrimento resistere
sunt, et obUgant in foro conscientiae, et sunt possit.
leges legales. Conclusio. — Justae leges liumanee oMigant
Injustae autem sunt leges dupUciter : uno homines in foro conscienti», ratione legis «ternse
modo per contrarietatem ad bonum huma- a qua derivantur.
num e contrario praedictis : vel ex fme,
sicut cum aliquis praesidens leges imponit
ARTICTTT TIS V
onerosas subditis, non pertinentes ad utiU-
tatem communem, sed magis ad propriam Utrum omnes subjiciantur legi.
cupiditatem vel gloriam vel etiam ex auc- ;

tore, sicut cum aliquis legem fert uUra sibi Ad quintum sic proceditur. 1. Videtur
commissam potestatem ; vel etiam ex forma, quod non omnes legi subjiciantur. Illi enim
puta cum ineequaUter onera multitudini soU subjiciuntur legi, quibus lex ponitur,
dispensantur, etiamsi ordinentur ad bonum Sed Apostolus dicit, I ad Timoth., i, 9, quod
commune. Et hujusmodi magis sunt vio- lexjustononestposita.^Y^o^VLsHiions^vAi-
lentiae quam leges : quia, sicut Augustinus jiciuntur legi humanae.
dicit in Ub. I De lib. arbitr., cap. v, § 11, 2. Praeterea, Urbanus II papa dicit, De-
col. 4227, t. 1, (( lex esse non videtur, quae cretis, caus. xix, quaest. ii, col. 1094 : Qui
justa non fuerit. » Unde talesleges non obU- lege privata ducitur, nulla ratio exigit ut
gant in foro conscientiae, nisi forte propter publica constringatur. Lege autem privata
vitandum scandalum vel turbationem; prop- Spiritus sancti ducuntur omnes viri spiri-
ter quod etiam homo juri suo debet cedere, tuales, qui sunt fiUi Dei, secundum illud ad
secundum illud Matth., v, 40,41: Qui an- Rom., vni, 14 Quicumque Spiritu Dei
:

gariaverit te mille passus, vade cum eo alia aguntur, ii sunt filii Dei. Ergo non omnes
duo ; et qui abstulerit tibi tunicam, da ei et homines legi humanse subjiciuntur.
*Qui- pallium*. AUo modo leges possunt esse 3. Praeterea, Jurisperitus*, dicit, quod
per coutrarietatem ad bonum divi- princeps legibus solutus est. » Qui autem
tT^anqa- ^^J^^^* ((

riave- num, sicut leges tyrannorum inducentes ad est sohitus a lege, non subditur legi. Ergo
rit
cum -.'^^^ idololatriam, vel ad quodcumque aliud quod non omnes subjecti sunt legi.

< Ulpianus, in Dig. Vet., lib. I, tit. 3, De leg. se- lio constantiensi et in tridentino. Non est de fide
natusque const., c. xli « Princeps. » quoad leges humanas civiles, sed communiter a
(o) Est de fide contra "Wiclefum, Joannem Huss, theologis admittitur illas pariter ligare in praedicto
Lutlierum et alios leges humanas ecclesiasticas in^ foro. In hac qusestione Gerson est benigne inter-
foro conscientiee ligare, et definitum est in conci- pretandus.
 »

592 SUMMA THEOLOGICA.

Sed contra est quod Apostolus dicit Rom., hoc ipsum de ductu Spiritus sancti quod
est
XIII, 1 : Omnis anima potestatibus subli- homines spirituales legibus humanis sub-
mioribus subdita sit. Sed non videtur esse dantur, secundum iUud I Pelr., ii, t3 :

subditus potestati qui non subjicitur legi
quam fert potestas.
debent esse legi subjecti.
Respondeo dicendum, quod, sicut ex supra
dictis patet, lex de sui ratione duo habet
Subjecti estote omni humanse creaturae
Ergo omnes homines propter Deuml
Ad tertium dicendum, quod princeps di-
citur esse solutus a lege quantum ad vim
: coactivam legis nuUus enira proprie cogi-
;

primo quidem quod est regula humanorum tur a seipso; lex autem non habet vim
actuum secundo quod habet vim coactivam.
; coactivam nisi ex principis potestate. Sic
DupUciter ergo aliquis homo potest esse legi igitur princeps dicitur esse solutus a lege,
subjectus uno modo sicut regulatum re-
: quia nuUiis in ipsum potest judicium con-
gulae et hoc modo omnes ilh qui subduntur
; demnationis ferre, si contra legem agat.
potestati, subduntur legi quam fert potestas. Unde super iUud ps. l Tibisolipeccavi, etc, :

Quod autem non subda-

aliquis potestati dicit GIoss. ord., col. 919, t. 1, quod « rex

tur, potest contingere duphciter uno modo,

: non habet hominem qui sua facta dijudicet.
quia est simpUciter absolutus ab ejus sub- Sed quantum ad vim directivam legis prin-
jectione unde ilh qui sunt de una civitate
: ceps subditur legi propria voluntate, secun-
vel regno non subduntur legibus principis dum quod dicitur, extra De constitutionibus,
alterius civitatis vel regni, sicut nec ejus cap. Cum omnes : « Quod quisque juris in
dominio aho modo, secundum quod regitur
; aUerum staluit, ipse eodem jure uti debet.
superiori lege aUquis subjectus sit
: puta si Et Sapientis *
dicit auctoritas : Patere legem
proconsuU, regulari debet ejus mandato, quam ipse tuleris («). » Et in Codice, Ub. IV
non tamen in his qiise dispensantur ei ab De legibus et constitut., Theodosius et Va-
imperatore; quantum enim ad iUa non ad- lentinianus imperatores Volusiano praefecto
stringitur mandato inferioris, cum superiori scribunt :Digna vox est majestate regnan-
<(

mandato dirigatur. Et secundum hoc con- tis, legibus aUigatum se principem profi-
tingit quod aUquis simpUciter subjectus legi teri adeo de auctoritate juris nostra pen-
;

secundum aUqua legi non adstringitur, se-
cundum qua^ regitur superiori lege. AUo
vero modo dicitur aUquis subjectus lcgi,
sicut coactum cogenti et hoc modo homines
non subduntur legi, sed soh
virtuosi et justi
maU. Quod enim est coactum et violentum,
est contrarium voluntati; voluntas autem
bonorum consonat legi, a qua malorum
voluntas discordat; et ideo secundum hoc
boni non sunt sub lege, sed solum mah.
Ad primum ergo dicendum, quod ratio
iUa procedit de subjectione quse est per mo-
det auctoritas. Et revera majus imperio est
subjicere legibus principatum. » Imprope-
ratur etiam his a Domino qui dicunt, et
; non faciunt, et qui aUis onera gravia im-
ponunt, et ipsi nec digito volunt ea mo-
vere , ut dicitur Matth., xxni, 4. Unde,
quantum ad Dei judicium, princeps non est
vim directivam
ejus, sed debet voluntarius,
solutus a lege quantum ad non coactus le-
gem implere.
Est etiam princeps supra legem, inquan-
tum, expediens fuerit, potest legem mu-
si

dum coactionis. Sic enim justis non esi lex tare, et in ea dispensare pro loco et tempore.
posita, quia ipsi sibi sunt lex, dum osten- CoNCLUsio. — Quicumque potestati subjecti sunt,
dunt opus scriptum in cordibus suis,
le(/is legi etiam subjiciuntur : non tamen omnes aliquo
sicut ApostoUis, ad Rom., n, 15, dicit. Unde pcenec timoi'e legibus subditi sunt, sed soH mali.
in eos non habet lex vim coactivam, sicut
habet in injustos.
ARTICULUS VI.
Ad secundum dicendum, quod lex Spiri-
tus sancti est superior omni lege humanitus Utrum ei qui subditur legi, liceat praeter
posita et ideo viri spirituales secundum hoc
; verba legis agere.
quod lege Spiritus sancti ducuntur, non
subduntur legi quaiitum ad ca quse repu- Ad sextum sic proceditur. 1. Videtur
gnant ductioni Spiritus sancti; sed tamen quod non liceat ei qui subditur legi, pra^ter

^ Scilicet Catonis in Rudimenl. sio Catone poeta incerti saeculi agatur?

(o) Nescio an hic de Catone Prisco, vel de Dyoni-
 ;

QUiEST. XCVI, ART. VI. 593

verba legis agere. Dicit enim Augustinus in sicut si in civitate obsessa statuatur lex
lib. De vera religiotie, cap. xxxi, col. 148, quod portse civitatis maneant clausse, hoc
t. 3 « In temporalibus legibus, quamvis de
: est utile communi saluti ut in pluribus; si
his homines judicent, cum eas instituunt, tamen contingat casus quod hostes inse-
tamen cum fuerint institutse atque firmatae, quantur aliquos cives, per quos civitas con-
non licebit de ipsis judicare, sed secundum servatur, damnosissimum esset civitati, nisi
ipsas. aUquis prsetermittat verba
» Sed si eis portae aperirentur ; et ideo in tah casu
legis, dicens seintentionem legislatoris ser- essent portse aperiendee, contra verba legis,
vare, videtur judicare de lege. Ergo non ut servaretur utilitas communis, quam le-

hcet ei qui subditur legi, ut prsetermittat gislator intendit.

verba legis, ut intentionem legislatoris ser- Sed tamen hoc estconsiderandum, quod
vet. si observatio legis secundum verba non
2. Prseterea, ad eum solum pertinet leges habet subitum periculum, cui oporteat sta-
interpretari, cujus est condere leges. Sed tim occurri, non pertinet ad quemlibet ut
omnium subditorum legi non est leges con- interpretetur quid sit utile civitati, et quid
dere. Ergo eorum non est interpretari legis- inutile civitati; sed hoc solum pertinet ad
latoris intentionem, sed semper secundum principes, qui propter hujusmodi casus ha-
verba legis agere debent. bent auctoritatem in legibus dispensandi.
3. omnis sapiens intentionem
Preeterea, Si vero sit subitum periculum, non patiens
suam verbis novit explicare. Sed illi qui tantam moram ut ad superiorem recurri
leges condiderunt reputari debent sapien- possit, ipsa necessitas dispensationem habet
tes; dicit enim Sapientia, Prov., vui, 15 : annexam, quia necessitasnon subditur legi.
Per me reges regnant, et legum conditores Ad primum ergo dicendum, quod ille qui
justa decernunt. Ergo de intentione legisla- in casu necessitatis agit prseter verba legis,
toris non est judicandum nisi per verba le- non judicat de ipsa lege, sed judicat de casu
gis. singulari, in quo videt verba legis obser-
Sed contra est quod Hilarius dicit in IV vanda non esse.
De Trinit., § 14, col. 107, t. 2 : « Intelligen- Ad secundum dicendum, quod ille qui
tia dictorum ex causis est assumenda di- sequitur intentionem legislatoris, non inter-
ceridi quia non sermoni res, sed rei debet
; pretatur legem simpliciter, sed in casu in
esse sermo subjectus. » Ergo magis est quo manifestum est per evidentiam nocu-
attendendum ad causam quae movit legisla- menti legislatorem ahud intendisse. Si enim
torem quam ad ipsa verba legis. dubium sit, debet vel secundum verba legis
Respondeo dicendum, quod, sicut supra agere, vel superiores^ consulere.
dictum est, omnis lex ordinatur ad commu- Ad tertium dicendum, quod nullius ho-
nem hominum salutem, et intantum obtinet minis sapientia tanta est ut possit omnes
vimet rationem legis; secundum vero quod singulares casus excogitare; et ideo non
ab hoc deficit, virtutem obligandi non habet. potest sufficienter per verba sua exprimere
Unde Jurisperitus* dicit, quod « nulla ratio eaquse conveniunt ad finem intentum. Et si

juris aut sequitatis benignitas patitur, ut posset legislatoromnes casus considerare,

quse salubriter pro salute hominum introdu- non oporteret ut omnes exprimeret propter
cuntur, ea nos duriori interpretatione contra confusionem vitandam; sed legem ferre de-
ipsorum commodum perducamus ad severi- beret secundum ea quse in pluribus accidunt.
tatem. » Gontinsrit
^"'^""8 autem multoties quod
VI
— ^Semper •
i
•
i,j+ v.
: , ^
CoNCLDSio. ei qui legi subditur verba
ahqmd observan commum
,. ,
saluti est utile ^.^. ^^^.^ pe,iculum publici
^^^^^^^^ ^^^^^^
Ut in pluribus, tamen m aliquibus casibus j^^^. .
^^^^ ^-
^^},^^^^ sn non patiens tantam mo-
estmaxime nocivum. Quia igitur legislator ^,^^ ^^ ^^^ superiorem recurri possit, prajter verba
non potest omnes singulares casus intueri, jggis agere licet.
proponit legem secundum ea quse in pluri-
bus accidunt, ferens intentionem suam ad
communem utilitatem. Unde si emergat
casus quo observatio talis legis sit dam-
iii

nosa communi saluti, non est observanda

< Modestimis, in Dig. Vet., lib. 1, tit. 3, De leg. «enattfsgup cons., lege xxv. — ' Al. :« superiorem. »

II.
38
 594 SUMMA THEOLOGICA.
etiam et in operabilibus ; nam primi qui
inlenderunt invenire aliquid utile commu-
OTT/FSTTO XrVTT
nitati hominum, non omnia ex se
valentes
DE MUTATIONE LEGUM. ipsis considerare, instituerunt qusedam im-
(Et quatuor quferuntur.) perfecta in multis deficientia, quae posterio-
res mutaverunt, instituentes aliqua quse in
Deinde considerandum est de mutatione paucioribus deflcere possunt a communi uti-
legum, et circa hoc quaeruntur quatuor : litate.

l°utrumlexhumanasitmutabihs;2°utrum Ex parte vero hominum, quorum actus

semper debeat mutari quando aliquid me- lege regulantur , lex recte mutari potest
lius occurrerit 3" utrum per consuetudi-
; propter mutationem conditionum hominum,
nem aboleatur, et utrum consuetudo obti- quibus secundum diversas eorum conditio-
neat vim legis A" utrum usus legis huma-
; nes diversa expediunt sicut Augustinus ;

nae per dispensationem rectorum immutari ponit exemplum in I De lib. arb., cap. vi,
debeat. § 14, col. 1229, t. 1, quod a si populus sit
bene moderatus et gravis, communisque
ARTICULUS PRIMUS. dihgentissimus custos, recte lex
utilitatis
^ertur, qua taU populo hceat creare sibi
tJtrum lex humana debeat mutari aliquo
tnodo. magistratus, per quos respublica administre-
tur. Porro, si paulatim depravatus idem
Ad primum sic proceditur. 1. Videtur populus habeat venale suffragium, et regi-
quod lex humana nuUo modo debeat mutari. men flagitiosis sceleratisque committat, recte
Lex enim humana derivatur a lege natu- adimitur populo tahs potestas dandi hono-
rali, ut supra dictum est. Sed lex naturalis res, et ad paucorum bonorum redit arbi-
immobihs permanet. Ergo et lex humana trium. )>

debet immobihs permanere. Ad primum ergo dicendum, quod natu-

2. Prseterea, sicut Philosophus dicit in V ralislex est participatio qua^dam legis aeter-
Ethic, cap. v, a med., « mensura maxime nae,ut supra dictum est, et ideo immobilis
debet esse permanens. » Sed lex humana perseverat; quod habet ex immobilitate et
est mensura humanorum actuum, ut supra perfectione divinae rationis instituentis natu-
dictum est. Ergo debet immobihter perma- ram. Sed ratio humana
mutabilis est et im-
nere. perfecta; et ideo ejus lex mutabilis est. Et
3. Praeterea, de ratione legis est quod sit praeterea lex naturalis continet quaedam
justa et recta, ut supra dictum est. Sed illud universalia praecepta, quae semper manent;
quod semel est rectum, semper est rectum. lex vero posita ab homine continet praecepta
Ergo illud quod est semel lex, semper debet quaedam particularia secundum diversos ca-
esse lex. sus qui emergunt.
Sed contra est quod Augustinus dicit in I Ad secundum dicendum quod mensura ,

De cap. vi, § 14, col. 1229, t. 1 :

lib. arbitr., debet esse permanens, quantum est possi-
« Lex temporahs, quamvis justa sit, commu- bile. Sed in rebus mutabilibus non potest

tari tamen per tempora
Respondeo dicendum, quod, sicut supra
dictum est, lex humana est quoddam dicta-
men rationis, quo diriguntur humani actus
et secundum hoc duplex causa potest esse
quod lex humana juste mutetur una qui-
dem ex parte rationis aha vero ex parto
hominum, quorum
Ex parte quidem
rationi naturale esse videtur ut gradatim
juste potest. » esse ahquid omnino immutabiliter perma-
nens; et ideo lex humana non potest esse
omnino immutabilis.
: Ad tertium dicendum, quod rectum in re-
bus corporalibus dicitur absolute; et ideo
: semper quantum est de se, manet rectum.
; Sed rectitudo legis dicitur in ordine ad utili-
actus lege regulantur. tatem communem, cui non semper propor-
rationis, quia humanae tionatur una eadem res, sicut supra dictum
ab est, et ideo talis rectitudo mutatur.

iiiiperfccto
. ,^ .
ad perfectum perveniat. Uiide
• ..• 1 • 1 •
^
CoNCLusio. — r- i
Cuni lex Iiuuuma . •>,••,•
sitralioius dic-
X-
videmus in scien us spcculativis, quod qui t,^^,„^ ^^^ ^^^.^^^- ^,,^^ ^,,^^^ ,^,„li it
primo philosophati .sunt, quaedam imper- legemmutari^dumimperfectisperfectionisaliqiiid
fecta tradiderunt, qu« postmodum per pos- superadditui- pro liominum, ac temporum varus
teriores .sunt tradita magis perfecte. Ita conditionibus.
 ;

OUJIST. XCVIl, ART. II ET III. rm

novo statuto provenit ; vel ex eo quod est
ARTICULUS 11.
maxima necessitas; vel ex eo quod lex con-
sueta aut manifestam iniquitatem continet,
Utrum lex humana semper sit mutanda, aut ejus observatio est plurimum nociva.
quando occurrit aliquid melius. Unde dicitur a Jurisperito *, quod « in rebus
novis constituendis evidens debet esse utili-
Ad secundum sic proceditur. i. Videtur tas, ut recedatur ab eo jure quod diu aequum
quod semper lex humana, quanto aliquid visum est. »
melius occurrit, sit mutanda. Leges enim Ad primum ergo dicendum, quod ea quae
humanae sunt adinventse per rationem hu- sunt artis, habent efficaciam ex sola ratione;
manam, sicut etiam aliae artes. Sed aliis in et ideo ubicumque melioratio occurrit, est
artibus mutatur id quod prius tenebatur, si mutandum quod prius tenebatur. Sed leges
aliquid melius occurrat. Ergo idem est etiam habent maximam virtutem ex consuetudine,
faciendum in legibus humanis. ut Philosophus dicit in II Polit., cap. vi, circa
2. Praeterea, ex his quse praeterita sunt, fin.; et ideo non sunt de facih mutandae.
providere possumus de futuris. Sed nisi le- Ad secundum dicendum, quod ratio illa
ges humanae mutatae fuissent supervenien- concludit quod leges sunt mutandse non ; ta-
tibus melioribus adinventionibus multa , men pro quacumque melioratione, sed pro
inconvenientia sequerentur, eo quod leges magna utilitate vel necessitate, ut dictum
antiquae inveniuntur multas ruditates conti- est.

nere. Ergo videtur quod leges sint mutan- Et similiter dicendum est ad tertium.
dae,quotiescumque aliquid melius occurrit — Quoniam
CoNCLUsio. mutatio legis commuui
statuendum. detrimentum adferre solet, non semper lex
saluti
3. Prseterea, leges humanse circa actus mutanda est, quando aliquid melius occurrit, nisi
singulares hominum statuuntur. In singu- adsit evidens necessitas, aut maxima reipublicae
laribus autem perfectam cognitionem adi- utilitas.

pisci non possumus nisi per experientiam,

quse tempore indiget, ut dicitur in II Ethic, ARTICULUS III.

in princ. lib. Ergo videtur quod per succes- Utrum consuetudo possit obtinere vim
sionem temporis possit aliquid melius occur- legis.
rere statuendum.
Sed contra est quod dicitur in Decretis, Ad tertium sic proceditur. \ Videtur quod .

dist. XII, cap. V, col. 63 « Ridiculum est, et

: consuetudo non possit obtinere vim legis,
satis abominabile dedecus, ut traditiones, nec legem amovere. Lex enim humana de-
quas antiquitus a Patribus suscepimus in- , rivatur a lege naturse, et a lege divina, ut
fringi patiamur. » ex supra dictis patet. Sed consuetudo homi-
Respondeo dicendum quod, sicut dictum
,
num non potest mutare legem naturae, nec
est, lex humana intantum recte mutatur, legem divinam. Ergo etiam nec legem hu-
inquantum per ejus mutationem communi manam immutare potest.
utilitati providetur. Habet autem ipsa legis ex multis malis non potest
2. Prseterea,

mutatio, quantum in se est, detrimentum fieri unum bonum. Sed ille qui incipit primo

quoddam communis salutis, quia ad obser- contra legem agere, male facit. Ergo multi-
vantiam legum plurimum valet consuetudo plicatis similibus actibus non efflcietur ali-
intantum quod ea quae contra communem quod bonum. Lex autem est quoddam bo-
consuetudinem fmnt, etiamsi sint leviora de num, cum sit regula humanorum actuum.
se, graviora videntur. Unde quando muta- Ergo per consuetudinem non potest remo-
tur lex, diminuitur vis constrictiva legis, in- veri lex, ut ipsa consuetudo legis vim obti-
quantum toUitur consuetudo. Et ideo nun- neat.
quam debet mutari lex humana, nisi ex alia 3. Prseterea, ferre leges pertinet ad publi-
parte tantum recompensetur communi sa- cas personas, ad quas pertinet regere com-
luti, quantum ex ista parte derogatur. munitatem; unde privatae personae legem
Quod quidem contingit vel ex hoc quod facere non possunt. Sed consuetudo invales-
aliqua maxima et evidentissima utilitas ex cit per actus privatarum personarum. Ergo

^ Ulpianus, in Dig. Vet., lib. I, tit. 4, De constit. principum, lege il.

 ;

596 SUMMA THEOLOGICA.

consuetudo non potest obtinere vim legis, col. 863, t. 6 : « Usus auctoritati cedat; pra-

per quam lex removeatur. vum usum lex et ratio vincat. »

Sed contra est quod Augustinus dicit in Ad secundum dicendum, quod, sicut supra
Epist. XXXVI ad Casulanum, col. 136, t. 2 : dictum est, humanse in aliquibus ca-
leges
« Mos populi Dei, et instituta majorum pro sibus deficiunt. Unde possibile est quando-
lege sunt tenenda ; et ' sicut praevaricatores que praeter legem agere, in casu scilicet in
legum divinarum , ita et contemptores quo deficit lex et tamen actus non erit ma-
;

consuetudinum ecclesiasticarum coercendi lus; et cum tales casus multiplicantur prop-

sunt. » ter aliquam mutationem hominum tunc ,

Respondeo dicendum, qaod omnis lex pro- manifestatur per consuetudinem quod lex
ficiscitura ratione et voluntate legislatoris ulterius non est utilis ; sicut etiam manifes-

lex quidem divina et naturalis a rationabili taretur si lex contraria verbo promulgaretur.
Dei voluntate; lex autemhumana a voluntate Siautem adhuc manet ratio eadem, propter
hominis ratione regulata. Sicut autem ratio quam prima lex utilis erat, non consuetudo
et voluntas hominis manifestantur verbo in legem, sed lex consuetudinem vincit nisi ;

rebus agendis, ita etiam manifestantur fac- forte propter hoc solum inutihs lex videatur,
to; hoc enim unusquisque eUgere videtur quoniam non est possibilis secundum con-
ut bonum, quod opere implet. Manifestum suetudinem patriae, quae erat una de condi-
est autem quod verbo humano potest et mu- tionibus legis. Difficile enim est consuetudi-
tari lex, et etiam exponi, inquantum mani- nem multitudinis removere.
festat interiorem motum et conceptum ra- Ad tertium dicendum, quod multitudo, in
tionis humanae; unde etiam et per actus qua consuetudo introducitur, duplicis condi-
maxime qui consuetudinem
multiplicatos ,
tionis esse potest. Si enim sit libera multi-
efficiunt, mutari potest lex, et exponi, et tudo, quae possit sibi legem facere, plus est
etiam aliquid causari quod legis virtutem consensus totiusmultitudinis ad aliquid
obtineat ; inquantum per exteriores
scilicet observandum, quod consuetudo manifestat,
actus multiplicatos interior voluntatis motus, quam auctoritas principis, qui non habet
etrationisconceptusefficacissimedeclaratur. potestatem condendi legem, nisi inquantum
Cum enim aliquid multoties fit, videtur ex gerit personam multitudinis unde licet sin- ;

deliberato rationis judicio provenire. gulae personae non possint condere legem,
Et secundum hoc consuetudo et habet vim tamen totus populus condere legem potest.
legis, et legem abolet, et est legum interpre- Si vero multitudo non habeat liberam potes-
tatrix («). tatem condendi sibi legem vel legem a supe-
Ad primum ergo dicendum, quod lex na- riori potestate positam removendi tamen ,

turalis et divina procedit a voluntate divina, ipsa consuetudo in multitudine praeva-tali

ut dictum est unde non potest mutari per

; lens obtinet vim legis, inquantum per eos
consuetudinem procedentem a voluntate ho- toleratur ad quos pertinet multitudini legem
minis, sed solum per auctoritatem divinam imponere ex hoc enim ipso videntur ap-
;

mutari posset et inde est quod nulla con-

; probare quod consuetudo introduxit.
suetudo vim legis obtincre potest contra le- CoNci.usio. — Cum unusquisque hoc eligere
gem divinam vel legem naturalem. Dicit videatur ut bonum, (juod opere iniplet, certum
enim Isidorus in Synonym., lib. II, § 80, est non per verba tautummodo , sed etiam per

^ Quse sequuntur Decretum liabet , dist. XI ,

mobilibus Ecclesise prsescribendis hi textus intel-
cap. VII, col. 60. ligendi sunl, ut Lessius dicit.
(o)Quale tempus requirilur ut consueludo legem Qnidam pro civili annos inter praesentcs decem,
abroget, vimque legis obtineat? Arbitrio pruden- intcr absentes viginti cxigunt; quod et Henno pro
tium juxta repetitionem actuum, et negotiorum legc abroganda non pro nova introducenda admit-
qualitatem relinquitur Vasquez, Tap., etc
: tit. AHi vohint quod nullum tempus determinatum
Decennium: Salmantic, Laym., Suarez. Et lioc assigiielur, scd sufUciat ul constel de consensu
decennium etiam contra leges canonicas sufficit: popuU per viam conniventiee pro-
et principis, si
Less., Sa, Azor. ccdalur. Quando aulem de lah consensu non con-
Sed haic doctrina non probatur Salmanticensibus, slat judicent prudontes attentis circumstantiis.
,

Bonacinai, Suarezio. Quod si per viam pra^scriptionis res ageretur, suf-

Quadraginta anni conlra leges canonicas requi- ficcrct etiam juxta Sotum ct Scrram quod mani-
runtur: Bonacina, Layman, Diana; ct habetur ex feslc constel consuetudnicm esse induclam ct re-
cap. « De quarta, » et cap. « Adamus» de prfescrip- cepfam. Ilanc senteuliam bene probabilem BiUuart
tione. Non de legibus, sed de juribus et bonis im- appeUat.
 » ,

QU^ST. XCVII, ART. IV. 597

opera seu actus, maxime multiplicatos ,
qui con- huic personse vel in hoc casu ; quia vel per
suetudinem efficiunt, legem causari, ut recte con- hoc impediretur aliquid melius, vel etiam in-
suetudo vim legis habere dicatur.
duceretur aliquod malum sicut ex supra ,

dictis patet. Periculosum autem esset ut hoc

judicio cujuslibet committeretur, nisi forte
ARTICULUS IV.
propter evidens et subitum periculum, ut
Uli^iim rectores multitudmis possint in supra dictum est. Et ideo ille qui habet
legibus humanis dispensare. regere multitudinem, habet potestatem dis-
pensandi in lege humana, quae suee auctori-
Ad quartum sic proceditur. \ Videtur . tati innititur,ut sciUcet in personis vel in
quod rectores multitudinis non possint in casibus in quibus lex deficit, hcentiam tri-
legibus humanis dispensare. Lex enim sta- buat ut praeceptum legis non servetur.
tuta est pro communi utilitate , ut Isidorus Si autem absque hac ratione pro sola vo-
dicit, lib. V Etyjn., cap. xxi, col. 203, t. 3. luntate licentiam tribuat,non erit fldelis in
Sed commune bonum non debet intermitti dispensatione, aut erit imprudens; infldelis
pro privato commodo alicujus personae; quia, quidem, si non habet intentionem ad bonum
ut dicit Philosophus in I Ethic, cap. n, commune; imprudens autem, si rationem
(( bonum gentis divinius est quam bonum dispensandi ignoret ;
propter quod Dominus
unius hominis. Ergo videtur quod non de-
» dicit, Luc, 42xii, : Quis, putas, est fidelis
beat dispensari cum aliquo, ut contra legem dispensator et prudens,quem constituit dO'
communem agat. minus supra familiam suam?
qui super ahos consti-
2. Prseterea, ilHs Ad primum ergo dicendum, quod quando
tuuntur prsecipitur Deuter., i, 17 Itapar- : cum aliquo dispensatur ut legem commu-
vurn audietis ut magnum; nec accipietis nem non servet, non debet fleri in prsejudi-
cujusquamperso72am,quiaDeijudiciumest. cium boni communis ; sed ea intentione ut
Sed concedere alicui quod communiter de- ad bonum commune proflciat.
negatur omnibus, videtur esse acceptio per- Ad secundum dicendum, quod non est
sonarum. Ergo hujusmodi dispensationes acceptio personarum, si non serventur
facere rectores multitudinis non possunt, «qualia in personis inaequalibus. Unde
cum hoc sit contra praeceptum legis divinae. quando conditio alicujus personae requirit
3. Praeterea, lexhumana, sisit recta, opor- ut rationabiliter ^ in ea aliquid specialiter
tet quod consonet legi naturali et legi divi- observetur, non est personarum acceptio, si
nae; aliter enim non congrueret religioni, ei aliqua specialis gratia fit.

nec conveniret disciplinae; quod requiritur Ad tertium dicendum, quod lex naturalis^
ad legem, ut Isidorus dicit, lib. 'S Etym., inquantum continet praecepta communia
cap. III, col. 199, t. 3. Sed in lege naturali quae nunquam dispensationem reci-
fallunt,
et divina nullus homo potest dispensare. pere non potest. In aliis vero praeceptis, quae
Ergo nec etiam in lege humana. sunt quasi conclusiones praeceptorum com-
Sed contra est quod dicit Apostolus, I ad munium, quandoque per hominem dispen-
CoT., IX, 11 Dispensatio mihi credita est.
: satur; puta quod mutuum non reddatur
Respondeo dicendum quod dispensatio ,
proditori patriae, vel aliquid hujusmodi. Ad
proprie importat commensurationem alicu- legem autem divinam ita se habet quilibet
juscommunisadsingula. Undeetiamguber- homo, sicut persona privata ad legem pu-
nator familiae dicitur dispensator, inquan- blicam, cui subjicitur. Unde, sicut in lege
tum unicuique de familia cum pondere et humana publica non potest dispensare nisi
mensura distribuit et operationes, et neces- ille a quo lex auctoritatem habet, vel is cui

saria vitae. Sic igitur et in quacumque mul- ipse commiserit, ita in praeceptis juris di-
titudine ex eo dicitur aliquis dispensare, vini, quae sunt a Deo, nullus potest dispen-
qui *
ordinat qualiter aliquod commune pra3- sare nisi Deus, vel is cui ipse speciaUter com-
ceptum sit a singulis adimplendum. mitteret.
Contingit autem quandoque quod aliquod Conclusio. — Ad multitudinis rectores legum
praeceptum quod est ad commodum multi- dispensatio spectat , dummodo prudenter, et aon
tudinis ut in pluribus, non est conveniens sine causa fiat (a).

1
Sic codd.; in edit. : « quia. » — » Sic codd.; in (a) Superior sine causa legitima in sua
illicite

edit. : « rationabiliter ut. vel jinferioris lege dispensat, peccatque venialiter

 ; :

598 SUMMA THEOLOGICA.

cipulorum, quod neque patres nostri neque
nos, portarepotuimus ? Ergo videtur quod
QU.ESTIO XGVIII. lex vetus non fueritbona.
Sed contra est quod Apostolus dicit, Rom.,
DE LEGE VETERI. vn, 12 Itaque lex quidem sancta, et man-
:

(Et sex quseruntur.) datum sanctum, et justum, et bonum.

Consequenter considerandum est de lege
veteri et primo de ipsa iege; secundo de
:
Respondeo dicendum, quod absque omni
dubio lex vetus bona fuit. Sicut enim doc-
trina ostenditur esse vera ex hoc qood con-

prseceptis ejus. sonat rationi, ita etiam lex aliqua ostenditur

Circa primum quaeruntur sex : 1° utrum esse bona ex hoc quod consonat rationi
lex bona 2" utrum sit a Deo
vetus sit ;
creatae. Lex autem vetus rationi consona-
2° utrum sit a Deo mediantibus angelis; bat, quia concupiscentiam reprimebat, quae
4° utrum data sit omnibus 5" utrum omnes ;
rationi adversatur, ut patet in mandato
illo

obliget; 6° utrum congruo tempore fuerit Non concupisces rem proximi quod po-
tui,

data. nitur Exod., xx, 17 ipsa : etiam omnia pec-

cata prohibebat, quae sunt contra rationem.
ARTICULUS PRIMUS. Unde manifestum est quod bona erat. Et
haec est ratio Apostoli, Rom., vn, 22 Con-
Utrum lex vetus fuerit bona.
:

delector, inquit, legiDei secundum interio-

Ad primum sic proceditur. 1. Videtur reyn hominem;Qi iterum ibid., 16 Consen- :

quod lex vetus non fuerit bona. Dicitur tio legi, quoniam bona est.

enim Ezecli., xx, 2S Dedi eisprsecepta non

: Sed notandum est quod bonum diversos
bona, etjudicia in quibus non vivent. Sed gradus habet, ut Dionysius dicit, cap. iv De
'

lex non dicitur bona nisi propter bonitatem div. nom., § 20, col. 718, t. 1. Est enim ali-
praeceptorum quse continet. Ergo lex vetus quod bonum perfectum et aliquod bonum
non fuit bona. imperfectum. Perfecta quidem bonitas estin
2. Prseterea, ad bonitatem legis pertinet his quae ad finem ordinantur, quando aliquid
ut communi saluti proficiat, sicut Isidorus est tale quod per se est sufficiens inducere

dicit, lib. V Etym., cap. ni. Sed lex vetus ad finem. Imperfectum autem bonum est
non magis mortifera et
fuit salutifera, sed quod operatur aliquid ad hoc quod pervenia-
nociva; dicit enim Apostolus Rom., vn, 8, tur ad finem, non tamen sufficit ad hoc quod
9, 10 Sine lege peccatum mortuum erat.
: ad finem perducat; sicut medicina perfecte
Ego autem vivebam sine lege aliquando; bona est quae hominem sanat; imperfecta
sed cum venisset mandatum, peccatum re- autem est quae hominem adjuvat, sed tamen
vixit;ego autem mortuus sum; et Rom., v, sanare non potest. Est autem scieiidum,
20 Lex subintravit, ut abundaret delictum.
: quod est alius finis logis humaiise, et alius
Ergo lex vetus non fuit bona. legis divinae. Legis eniin humanae fiiiis est
3. Prseterea, ad bonitatem legis pertinet temporalis tranquillitas civitatis ad qucm ;

quod sit possibilis ad observandum, et se-
cundum naturam, et secundum humanam
consuetudinem. Sed hoc non habuit lex ve-
tus; dicit enim Petrus, Act., xv, 10 Quid
tentatis imponere jugum super cervices dis-
finem pervenit lcx cohibendo exteriores ac-
tus,quantum ad illa mala quae possunt per-
turbare pacificum statum civitatis(«). Kinis
: autem legis divinai est perducere hominem
ad finem felicitatis aelernae qui quidem finis
;

tantum, nisi grave scandalum vel damnum ulterius Potest peccare superior dispcnsendo, et inferior
sequatur, juxta Sotum, Navarr. Wigg.; sod morta- dispensatus ob ignorantiam et bonam fidem excu-
liter juxta Cajet., Sylv., Suar., Covarruv. et alios, sari.
quia est contra justitiam legalcm et dislribulivam. Potest c conlra peccaro dispensatus, el excusari
Quaero autem undc injustitia etiam absquc gravi dispensando snperior ob improbilatem importuni-
scandalo vel damno mortalis esset? Dispensatus — talemve petenlis, et proplor periculum ne dispen-
peccat contra legem humanamjuxta Gonet, Suar. saudus ex negationo dispensationis pejorevadat.
et alios; contra logem naturalem tantum, juxla ^ « Bonum autem quibuscumque perfccte inest,
Cajet., Sylv., Bill. et alios, — ex gravitate materiffl eadom atque integra bona
et porfecla et simplicia
aut prsecepti, juxta Sylv., ex gravitate turpiludinis rcddit; quse vero minus ipsum parlicipant, imper-
qua discordata toto, juxta Billuart. Nota snperiorem fecta bona sunl. » Cord.
valide dispensaro iu sua vel sui inferioris lege. (a) lluuc lexlum pcrpende.
 QU^ST. XCVIII, ART. I ET II. 599
impeditur per quodcumque peccatum, et quam lex non dabat. Dicitur enim, Rom.,
non solum per actus exteriores, sed etiam ix, 16 : Non volentis neque currentis, ^tiMtQi
per exteriores. Et ideo illud quod sufficit ad velle et currere in prseceptis Dei, sed mise-
perfectionem legis human», ut scilicet pec- rentis est Dei.Unde in ps. cxvni, 32, dicitur :

cata prohibeat, et poenam apponat, non suf- Viam mandatorum tuorum cucurri, cum
ficit ad perfectionem legis divinae sed opor- ; dilatasti cor meum, sciUcet per donum gra-
tet quod hominem totaliter faciat idoneum tise et charitatis.
ad participationem fehcitatis eeternae: quod Conclusio. - Lex vetus, cum
fuerit secundum
quidem fieri non potest nisi per gratiam rectam rationem homines a concu-
tradita, et ea
Spiritus sancti, per quam diffunditur chari- piscentiis et peccatis abstinerint, bona fuit, quan-
tas in cordibus nostris, quae legemadimplet. quam non secundum perfectam bonitatis ratio-
Gratia autem Dei vita geterna, ut dicitur nem, quia nihil ad perfectum adduxit lex.
Rom., VI, 23. Hanc autem gratiam lex vetus
conferre non potuit reservabatur enim hoc
;
ARTICULUS II.
Christo; quia, ut dicitur Joan., i, 17 : Lex
per Moysen data est; gratia et veritas per Utrum lex vetus fuerit a Deo.
Jesum Christum facta est. Et inde est quod
lex vetus bona quidem est, sed imperfecta, Ad secundum sic proceditur. \ . Videtur
secundum illudHebr., vn, 19 : MMa^joer- quod lex vetus non fuerit a Deo. Dicitur
fectum adduxit lex {a) enim Deut., xxxii, 4 Dei perfecta sunt :

Ad primum ergo dicendum, quod Domi- opera. Sed lex vetus fuit imperfecta, ut su-
nus loquitur ibi de praeceptis ceeremoniali- pra dictum est. Ergo lex vetus non fuit a
bus; quae quidem dicuntur non hona, quia Deo.
gratiam non conferebant, per quam homi- 2. Prseterea, Eccle., Didici iii, 14, dicitur :

nes a peccato mundarentur cum tamen per ; quod omnia opera quae fecit Deus perseve-
hujusmodi se peccatores ostenderent. Unde rent inperpetiium. Sed lex vetus non perse-
signanter dicitur Etjudicia in
: quibus non verat in eeternum ; dicit enim Apostolus ad
vivunt, id est, per quae vitam gratiae obti- Hebr., vii, 18: Reprobatiofitquidempraece-
nere non possunt. Et postea subditur Et : dentis mandati propter infirmitatem ejus et
pollui eos in muneribus suis, id est, pollutos inutilitatem. Ergo lex vetus non fuit a
ostendi, cum offerrent omne quod aperit Deo.
vulvam, propter delicta sua. 3. Prseterea, ad sapientem legislatorem
Ad secundum dicendum, quod lex dicitur pertinet non solum mala auferre, sed etiam
occidisse, non quidem effective, sed occasio- occasiones malorum. Sed vetus lex fuit occa-
naliter ex sua imperfectione, inquantum sio ipeccati, ut supra dictum est. Ergo ad
scilicet gratiam non conferebat, per quam Deum, cui nullus est similis in legislatori-
homines implere possent quod mandabat, bus, ut dicitur Job, xxxvi, 22, non pertinebat
vel vitare quod vetabat. Et sic occasio ista legem talem dare.
non erat data, sed sumpta ab hominibus. ad Timoth., ii, 4, dicitur
4. Prseterea, I

Unde et Apostolus ibidem dicit Occasione : qmdY)e\isvidtomneshomines*salvosfieri. *omnes

accepta, peccatum per mandatum seduxit
me, etper illudoccidit.ExhgLceiisimra.tione
dicitur quod lex subintravit, ut abundaret
delictum ; ut ly ut teneatur consecutive, non
causaliter, inquantum scilicet
pientes occasionem a lege abundantius pec-
caverunt ; tum
quia gravius fuit peccatum
Sed lex vetus non sufficiebat ad salutem ^omines
hominum, ut supra dictum est. Ergo ad
Deum non pertinebat talem legem dare.
Lex ergo vetus non est a Deo.
homines acci- Sed contra est quod Dominus dicit Matth.,
xv, 6, loquens Judseis, quibus erat lex vetus
data Irritum fecistis mandatum Dei prop-
:

post legis prohibitionem; tum etiam quia ter traditionemvestram; eiT^o.vlodiQ.ie^^Tdi.-

concupiscentia crevit magis enim concupis-
; mittitur : Eonora patrem tuum et matrem
cimus quod nobis prohibetur. tuam; quod manifeste in lege veteri contine-
Ad tertium dicendum, quod jugum legis tur.Ergo lex vetus est a Deo.
servari non poterat sine gratia adjuvante, Respondeo dicendum, quod lex vetus a

(o) Marcio et Manichaei dicebant legem veterem Apellitee evertere conatus est.
fuisse malam : hauc, quia malam, Apelles a quo
 ; ; ;

600 SUMMA THEOLOGICA.

bono Deo data qui est Pater Domini est, ita etiam voluit talem legem dare, quam
nostri Jesu Christi. Lex enim vetus homines suis viribus homines implere non possent
ordinabat ad Christum dupliciter uno qui- : ut sic, dum homines prsesumentes de se,
dem modo testimonium Christo perhibendo peccatores se invenirent, liumiUati recurre-
unde Luc, ult., 44
ipse dicit, : Oportet im- rent adauxiUum gratiae.
pleri omnia quse scripta simt in lege, et in Ad quartum dicendum, quod, quamvis lex
* Necesse Psalmis, et in Prophetis* cle me; et Joan., vetus non sufficeret ad salvandum homines,
est...
lege, V, 46 Si crederetis Moysi, crederetis forsi-
: tamen aderat aliud auxiUum a Deo homiiii-
Prophe- tan et mihi ; de me enim ille scripsit. Alio bus simul cum lege, per quod salvari pote-
tis, et
Psalmis. modo modum
cujusdam dispositionis,
per rant, sciUcet fides Mediatoris, per quam jus-
dum retraliens homines a cultu idololatrise, sunt antiqui patres, sicut etiam nos
tificati
concludebat eos sub cultu unius Dei, a quo justificamur; et sicDeus non deficiebat ho-
salvandum erat humanum genus per Cliris- minibus quin daret eis salutis auxiUa.
tum. Unde Apostolus dicit ad GaL, ni, 23 :
CoNCLUsio. — Lex vetus, quoniam hominem ad
Priusquam veniret fides, sub lege custodie- Christum adducebat, per quem dia])olus ejiciendus
bamur conclusi in eam fidem quse revelanda erat, nou a diabolo sed a Deo data est.
erat. Manifestum est autem quod ejusdem
est disponere ad fmem, et ad fmem produ-
ARTICULUS IIL
cere et dico ejusdem per se, vel per suos sub-
:

ditos non enim diabolus legem tulisset, per

; Utrum lex vetus data fuerit per angelos.
quam homines adducerentur ad Christum,
per quem erat ejiciendus, secundum illud Ad tertium sic Videtur quod proceditur. 1 .

Matth., xn, 26 Si Satanas Satanam eji- : lex vetus non fuerit data per angelos, sed
*Adver- cit, divisum est regnum ejiis*. immediate a Deo. Angelus enim nuntius
sus se Et ideo ab eodem Deo a quo facta est salus dicitur et sic nomen angeU ministerium
;
divisus
est. hominum per gratiam Christi, lex vetus importat, non dominium, secundum illud
data est {a). ps. cii, 20 Benedicite Domino, om?ies an-
:

Ad primum ergo dicendum, quod nihil geli ejus*.... Sed vetuslex a Domino tradita '
Facien-
tes
prohibet aliquid non esse perfectum simpU- esse perhibetur dicitur enim Exod., xx, 1; :
verbum
quod tamen est perfectum secundum
citer, Loculusque est Do7ninus sennones hos; et illius.

tempus sicut dicitur aUquis puer perfectus

; postea subditur Ego sum Dominus Deus
:

non simpliciter, sed secundum temporis tuus, Et idem modus loquendi frequenter
conditionem ita etiam praecepta quse pueris
; repetitur in Exodo, et in Ubris consequenti-
dantur, sunt quidem perfecta secundum bus legis. Ergo lex est immediate data a
conditionem eorum quibus dantur, etsi non Deo.
sint perfecta simpliciter; et talia fuerunt 2. Praeterea, sicut dicitur Joan., i, 17, lex
prsecepta legis. Unde Apostolus dicit ad per Moysen data est. Sed Moyses immediate
Galat., ui, 24 : Lex psedagogus noster fuit accepit a Deo dicitur enim Exod., xxxiii,
;

in Christo. 1 1 Loquebatur Dominus ad Moysen facie

:

Ad secundum dicendum, quod opera Dei ad faciem, sicut loqui solet amicus* ad ami- * Solet
persevcrant in aeternum, quaj sic Deus fecit cum suwn. Ergo lex vetus immediatc cst a loqui
homo ad
ut in aeternum pcrseverent ct haec sunt ca ; Deo. amicum
quae sunt perfecta. Lex autcm vetus rcpro- 3. Praetcrea, ad solum principem pertinet suum.
batur tempore perfectionis gratia;, non tan- legem ferre, ut supra dictum est. Sed solus
quam mala, sed tanquam infirma et inuti- Deus est princeps salutis animarum angoU ;

lis pro isto temporo quia, ut subdit, iiihil ad : vero sunt administratorii spirilus, ut dici-
perfectum adduxit Undc ad Galat., iii, lex. tur ad Ileljr., i, 14. Ergo lex votus per an-
23, dicit ApostolusUbi venit fides, jamnon : gelos dari noii debuit, cuin ordinaretur ad
sumus sub pxdagogo. animarum salutcin.
Ad tcrtium dicendum, quod, sicut supra Sed contra est quod dicit Aposlolus ad
dictum est, Deus aliquando permittit aliquos Galat., iii, 19 : Lex data ost per angelos in
cadcre in peccatum, ut cxinde humilientur manu Mcdialoris ; ct Act., vii, 53, dicit Ste-

(a) Marcio dixit legem veterem a diabolo pro- non esse Patrem D. N. Jesu Christi.
cessisse; Cerdo et ManichBei Deum legis veteris
 ;

QUJ:ST. XCVIII, ART. III ET IV. 601

phanus Accepistis legem in dispositione

: cum Deo, cum
per subjectam creaturam,
angelorum. id est, per angelum et nubem, ei loqueretur
Respondeo dicendum, quod lex data est a et appareret vel per visionem faciei inteUi-
;

Deo per angelos. Et praeter rationem gene- gitur qusedam eminens contemplatio et fa-
ralem, quam Dionysius assignat in iv cap. miUaris, infra essentiee divinee visionem.
Ceelest. hierar., § 2, col. 179, t. 1, quod Ad tertium dicendum, quod sohus princi-
<(divina debent deferri ad homines median- sua auctoritate legem instituere sed
pis est ;

tibus angelis ', » specialis ratio est quare quandoque legem institutam per aUos pro-
legem veterem per angelos dari oportuit. mulgat et ita Deus sua auctoritate instituit
;

Dictum est enim, quod lex vetus imper- legem, sed per angelos promulgavit.
fecta erat, sed disponebat ad salutem per- CoNCLusio. — Sicut conveniens fuit novam legem
fectam generis humani, quse futura erat per tanquam perfectiorem veteri , dari liominibus im-
Christum. Sic autem videtur in omnibus mediate a Deo ; ita decuit veterem angelico minis-
potestatibus et artibus ordinatis, quod ille teiio hominibus revelari.

qui est superior, principalem et perfectum

actum operatur per seipsum ea vero quse ;
ARTICULUS IV.
disponunt ad perfectionem ultimam, opera-
tur per suos ministros sicut navifactor com-
; Utrum lex vetus dari debuerit soli populo
paginat navem per seipsum, sed praeparat Judaeorum.
materiam per artifices subministrantes. Et
ideo conveniens fuit ut lex perfecta Novi Ad quartum sic Videtur
proceditur. 1.

Testamenti daretur immediate per ipsum quod lex vetus non debuit dari soh populo
Deum hominem factum; lex autem vetus Judasorum. Lex enim vetus disponebat ad
per ministros Dei, scilicet per angelos, dare- salutem, quse futura erat per Christum, ut
tur hominibus. Et per hunc moduni Apos- dictum est. Sed salus illa non erat futura
tolus ad Hebr., i, 2, probat eminentiam solum in Judaeis, sed in omnibus gentibus,
novse legis ad veterem quia in Novo Testa-
: secundum iUud Isa., xlix, 6 Parum est ut :

mento locutus est nobis Deus in Filio suo sis mihi servus ad suscitandas tribus Jacob,
in Veteri autem Testamento est sermo factus et fseces Israelconvertendas ; dedi te iii
per angelos. lucem gentium, ut sis salus mea usque ad
Ad primum ergo dicendum, quod, sicut extremum terrse. Ergo lex vetus dari debuit
Gregorius dicit in principio Moralium, c. i, omnibus gentibus et non uni populo tantum.
§ 3, col. 517, 1. 1, « angehisqui Moysi appa- 2. Prseterea, sicut dicitur Act., x, 34, non
ruisse describitur, modo angelus, modo Do- est personarum acceptor Deus; sed in omni
minus memoratur angelus videlicet propter
; gente qui timet* Deum, et facit justitiam, *Eum,
hoc quod exterius loquendo serviebat Do- ; acceptus est illi. Non ergo magis uni populo ^' \^1^"'~

minus autem dicitur, quia interius prsesi- quam ahis via salutis debuit aperiri'.
dens loquondi efficaciam ministrabat; » et 3. Prseterea, lex data est per angelos,
inde est etiam quod quasi ex persoiia Do- sicut jam dictiim est. Sed ministeria angelo-
mini angelus loquebatur. rum Deus non solum omnibus
Judaeis, sed
Ad secundum dicendum, quod, sicut Au- gentibus semper exhibuit dicitur enim ;

gustinus dicit, XII Super Genes. acl litt., Eccli., XVII, 14 In unamquamque gentem
:

cap. XXVII, col. 477, t. 3,
Locutus est Dominus Moysifacie adfaciem;
et paulo post subditur Ostende mihi glo-
riam tuam. Sentiebat ergo quid videbat,
(c
et quod non videbat desiderabat. » Non
in Exodo dicitur : prseposuit rectorem. Omnibus etiam genti-
bus temporaha bona largitur, quae niinus
: sunt curse Deo quam spirituaha bona. Ergo
etiam legem omnibus popuhs debuit dare.
Sed contra est quod dicitur Rom., in, 1 :

ergo videbat ipsam Dei essentiam, et ita non Quid ergo amplius Judxo cst? ... Multum
immediate ab eo instruebatur. Quod ergo per omncm modum. Primum quidem quia
dicitur quod loc^uebatur ei facie ad faciem, credita sunt illis elociuia Dei ; et in psal.
secundum opinioiiem populi loquitur Scrip- cxLvii, 20, dicitur : Non fecit taliter omni
tura, qui putabat Moysen ore ad os loqui jiationi, etjudicia sua non manifestavit eis.

^ « Per ipsas (cselestes essentias) nobis nostrse « viam apenre. »

xevelatioutis traasBiitluntur, ^^ Cord. • In ecUt. — ;
 602 SUMMA THEOLOGICA.
Respondeo dicendum, quod posset una non trahat, noli velle dijudicare, si non vis
ratio assignari, quare potius populo Judseo- errare. »

rum data sit lex quam aliis populis quia : Ad primum ergo dicendum, quod, quam-
aliis populis ad idololatriam declinantibus, Christum esset omnibus
vis salus futura per
solus populus Judaeorum in cultu unius Dei gentibus praeparata tamen oportebat ex ,

remansit; et ideo alii populi indigni erant uno populo Christum nasci, qui propter hoc
legem recipere, ne sanctum canibus daretur. prse ahis praerogativas habuit, secundum
Sed ista non videtur
ratio conveniens : illud Rom.,ix, 4 Quorum, scihcet Judaeo-
:

quia populus ille etiam post legem latam ad rum, adoptio fiJiorum, et testamentum,
est
idololatriam declinavit, quod gravius fuit, et legislatio, cjuorum patres, et ex ([uibus
ut patet Exod., xxxn, et Amos, v, 25 Num- : Christus est * secundum carnem. * Adoptio
quid hostias et sacrificium obtulistis mihi in Ad secundum dicendum, quod ^^*-'
acceptio
*fs- deserto quadraginta annis, domus* Israel, personarum locum habet in his quae ex de- christus.

Moloch ^^ portastis tabernaculum Moloch Deo ves- bito dantur; in vero quae ex gratuita
his
vestro. tro, et imaginem idolorum vestrorum, sidus voluntate conferuntur, acceptio personarum
Dei vestri, quse fecistis vobis? Expresse locum non habet. Non enim est personarum
etiam dicitur Deut., ix, G Scito, quod non : acceptor qui ex hberalitate de suo dat uni,
propter justitias tuas Dominus Deus tuus et non alteri ; sed si esset dispensator bono-
*Dederit. dedit* tibi terram hanc in possessio?iem, rum communium, et non distribueret aequa-
cum durissimee cervicis sis populus. Sed liter secundum merita personarum, esset
ratio ibi praemittitur Ut compleret verbum
: personarum acceptor. Salutaria autem be-
suum Dominus, quod sub jurainento pollici- neficia Deus humano generi confert ex sua
tus est patribus tuis Abraham, Isaac et Ja- gratia unde non est personarum acceptor,
;

cob. Quae autem promissio eis sit facta, si quibusdam prae aliis conferat. Unde Au-

ostendit Apostolus ad Gal., in, \Q, dicens : gustinus dicit in hb. De prsedest. sancto-
AbrahcB dictx sunt promissiones, et semini rum, c. VIII, § 14, col. 971, t. 10 : « Omnes
ejus. Nondicit, seminibus, quasi in multis quos Deus docet, misericordia docet; quos
sed quasi in uno : Et semini tuo, qui est autem non docet, judicio non docet » hoc ;

Christus. Deus igitur et legem et alia bene- enim venit ex damnatione humani generis
ficia specialia illi populo exhibuit propter pro peccato primi parentis.
promissionem eorum patribus factam, ut Ad tertium dicendum, quod beneficia gra-
ex eis Christus nasceretur. Decebat enim ut tiae subtrahuntur homini propter culpam

ille populus ex quo Christus nasciturus erat, sed beneficia naturalia non subtrahuntur
quadam speciali sanctificatione polleret, se- inter quae sunt ministeria angelorum, quae
cundum illud quod dicitur Lev., xix, 2 : ipse naturarum ordo requirit, ut scilicet per
Sancti estote quia ego sanctus sum. Nec media gubernentur infima et etiam corpo- ;

etiam fuit propter meritum ipsius Abraha^, ralia subsidia, quae non solum hominibus,
ut talis promissio ei fieret, ut scilicet Chris- sed etiam jumentis Deus administrat, secuii-
tus ex ejus semine nasceretur, sed ex gra- dum illud psal. xxxv, 6 Uomines etjumenta :

tuita Dei elcctione et vocatione. Unde dicitur salvabis, Domine.

Isa., XLi, 2 : Quis suscitavit ab Oriente — Quoniam
CoNCLUSio. promissiones de Christo
justum, vocavit eum ut sequeretur se ? Sic Jud.Tomm pairibus faclaj sunt, et decebat eura
ergo patet quod ex sola gratuita electione populum cx quo Christus nasciturus erat, quadam
patres promissionem acceperuut, et populus speciali pr» rehquis nationibus sanctitate pollei'e,
ex eis progenitus legem accepit, secundum soli Judajorum populo lex vetus dari debuit.
illud Deut., iv, 36 Audisti verba illius de
:

medio ignis, quia dilexit patres tuos, et ARTICULUS V.

elegit semen eorum post illos.
Si autem rursus qua^ratur quare hunc Utrum 07n?ies homines obligarentur servare
populum clegit, ut ex eo Christus nascere- legem veterem.
tur, vocatur conveniens responsio' Augus-
tini, qua dicit Super Joan., tract. xxvi, § 2, Ad quintum sic proceditur. 1. Videtur
col. 4607, t. 3 « Quarc hunc trahat, ct illum
: quod omnes homiues obligarentur *
ad ob-

' Sic codd.j iu cdil. : « cl uou alium, couveuiet responsio. » — ' Parm. : « obhgahautur. »
 ;

QUJIST. XCVIII, ART. V ET VI. 603

servandam veterem legem. Quicumque enim non obligantur; similiter et religiosi ad

subditur regi, oportet quod subdatur legi quaedam perfectionis opera obligantur ex
ipsius. Sed vetus lex est data a Deo, qui est sua professione, ad quse sseculares non obli-
Rex omnis terrae, ut in psal. xlvi dicitur. gantur; et simihter ad qusedam specialia
Ergo omnes habitantes terram tenebantur obhgabatur populus ille ad quse alii populi
ad observantiam legis. non obligabantur. Unde dicitur Deut., xviii,
2. Prseterea, Judaei salvari non poterant, 43 Perfectus eris et absque macula coram
:

nisi legem veterem observarent; dicitur Domino Deo tuo. Et propter hoc etiam qua-
enim Deut., xxvn, 26 Maledictus qui non
: dam professione utebantur ut patet per
,

pernianet in sermonibm legis hujus, nec Deut., XXVI, 3 : Profiteor hodie coram Do-
eos opere perficit. Si igitur alii homines mino Deo tuo, etc. (a).
sine observantia legis veteris potuissent Ad primum ergo dicendum, quod qui-
salvari pejor fuisset conditio Judeeorum
,
cumque subduntur regi, obligantur ad le-
quam aliorum hominum, gem ejus observandam, quam omnibus
3. Praeterea, gentiles ad ritum judaicum communiter proponit ; sed si instituat aliqua
et ad observantias legis admittebantur observanda a suis familiaribus ministris, ad
dicitur enimExod., xn, 48 Si quis peregri-
: non obligantur.
haec cseteri
norum in vestram voluerit transire colo- Ad secundum dicendum quod homo ,

niam, et facere phase Domini, circumcide- quanto Deo magis conjungitur, tanto effici-
tur prius omne masculinum ejus, et tunc tur melioris conditionis et ideo quanto po-
;

rite celebrabit, eritque sicut indigena terrse. pulus Judseorum erat adstrictus inagis ad
Frustra autem ad observantias legales divinum cultum, tanto dignior aliis popuhs
fuissent extranei admissi ex ordinatione di- erat; unde dicitur Deut., iv, 8 Qux est :

vina, si absque legalibus observantiis sal- alia gens sic inclyta, ut habeat cseremonias,
vari potuissent. Ergo nuUus salvari poterat, justaque judicia, et universam legem ? Et
nisi legem observaret. similiter etiam quantum ad hoc sunt melio-
Sed contraest quod Dionysius dicit, ix cap. ris conditionis clerici quam laici, et religiosi
Cssiest. hierarch., § 3, col. 262, t. 1, quod quam sseculares.
« multi gentilium per angelos sunt reducti Ad tertium dicendum, quod gentiles per-
inDeum. » Sed constat quod gentiles legem fectius et securius salutem consequebantur
'

non servabant. Ergo absque observantia sub observantiis legis quam sub sola lege
legis potuerunt aliqui salvari. naturali et ideo ad eas admittebantur sicut
; ;

Respondeo dicendum, quod lex vetus raa- etiam nunc laici transeunt ad clericatum, et
nifestabat prajcepta legis naturse, et super- sseculares ad religionem, quamvis absque
addebat qusedam propria prsecepta. hoc possint salvari.
Quantum igitur ad illa quse lex vetus con- — Quoniam
CoNCLUSio. lex A'etus ad legem na-
tinebat de lege naturse, omnes tenebantur
turee, qusedam Judseis propria superaddebat; po-
ad observantiam veteris legis, non quia pulus judaicus ad omnia legis veteris prsecepta,
erant de veteri lege, sed quia erant de lege reliquaeautem nationes ad ea tantummodo quse
naturse sed quantum ad illa qua3 lex vetus
; naturae legem concernebant, obligabantur.
superaddebat, non tenebantur aliqui ad ob-
servantiam veteris legis, nisi solus populus
ARTICULUS VI.
Judseorum. Cujus ratio est, quia lex vetus,
sicut dictum est, data est populo Judaeorum, Utrum lex vetiis convenienter data fuerit
ut quamdam prserogativam sanctitatis obti- tempore Moysi.
neret propter reverentiam Christi, qui ex
illo populo nasciturus erat. Qusecumque au- Ad sextum sic proceditur. 1 Videtur quod .

tem statuuntur ad specialem aliquorum lex vetusnon convenienter fuerit data tem-
sanctificationem, non obligant nisi illos; pore Moysi. Lex enim vetus disponebat ad
sicutad qusedam obligantur clerici, qui salutem, quse erat futura per Christum,
mancipantur divino ministerio, ad quse laici sicut dictum est. Sed statim homo post

< Nota textum; dicit solummodo : « securius et salutis gentiles ad observantiam legis veteris non
perfectius. » tenebantur.
(Uj Sensus hujus articuli ille cst ; de necessitale
 ;

604 SUMiMA THEOLOGICA.

peccatum indiguit hujusmodi salutis re- superbia de infirmitate, dum implere non
medio. Erg-o statim post peccatum lex vetus poterat quod cognoscebat. Et ideo, sicut
debuit dari. Apostolus concludit ad Rom., vm, 3, quod
2. Praeterea, lex vetus data est propter impossibile erat legi, in quo infirmabatur
sanctificationem eorum ex quibus Christus per carnem, misit Deus Filiwn suum... ut
nasciturus erat. Sed Abrahse incepit fieri justificatio impleretur in ?iobis. Ex
legis
promissio de semine, quod est Christus, ut parte vero bonorum lex data est in auxi-
habetur Gen., xu. Ergo statim tempore lium; quod quidem tunc primo' maxime
Abrahse deljuit lex dari. necessarium fuit quando lex naturalis obs-
Christus non est natus
2. Praeterea, sicut curari incipiebat propter exuberantiam pec-
ex descendentibus ex Noe, nisi ex
aliis catorum. Oportebat enim hujusmodi auxi-
Abraham^ cui facta est promissio, ita etiam hum quodam ordine dari, ut per imperfecta
non est natus ex aliis fiUis AbrahaB, nisi ex ad perfectionem manuducerentur. Et ideo
David, cui est promissio renovata, secundum inter legem naturse et legem gratiae oportuit
Reg., xxui, 1 Dixit vir cui consti-
ilhid II : legem veterem dari.
tutum de Christo Dei Jacob. Ergo lex
est Ad primum ergo dicendum, quod statim
vetus debuit dari post David, sicut data est post peccatum primi hominis non compe-
post Abraham. tebat legem veterem dari tum quia non-
:

Sed contra quod Apostolus dicit ad

est dum homo recognoscebat se ea indigere, de
Galat., m, 19, quod lex propter transgres- sua ratione confisus tum quia adhuc dicta-
;

sionem posita est, donec vejiiret semen cui men Icgis naturse nondum erat obtenebra-
promiserat , ordinata per am/elos in manu tum per consuetudinem peccandi.
Mediatoris, id est, ordinabiliter data, ut Ad secundum dicendum, quod lex non
Glossa ordin. dicit, col. 576, t. 2. Ergo con- debet dari nisi populo ; est enim praeceptum
gruum fuit ut lex vetus illo temporis ordine commune, ut dictum est. Et ideo tempore
traderetur. Abrahae data sunt quaedam familiaria prae-
Respondeo dicendura, quod convenicn- cepta, et quasi domestica Dei ad homines
tissime lex vetus data fuittempore Moysi. sed postmodum multiplicatis ejus posteris,
Cujus ratio potest accipi ex duobus, se- intantum quod populus csset, et liberatis
cundum quod duobus generi-
queelibet lex eis a servitute, lex convenienter potuit dari.
bus hominum imponitur. Imponitur enim Nam « servi non sunl pars popuU, vel civi-

quibusdam duris et superbis, qui per legem
compescuntur et domantur; imponitur
etiam bonis, qui per legem instructi adju-
vantur ad implendum quod intendunt.
Convenicns igitur fuit tali tempore legem
vetercm dari ad superbiam hominum con-
vincendam. De duobus cnim homo super-
bicbat, scilicct de scientia ct de potcntia. De
scientia quidem, quasi ratio naturalis ei
posset sufficere ad salutem; et ideo, ut de
hoc c.jus superbia convinceretur, pcrmissus
cst homo regimini suaj rationis absque ad-
miniculo legis scripta3
homo discere quod paticbatur ra-
potuit
tionis dcfectum, per hoc quod homincs
usque ad idololatriam et tnrpissima vilia
circa tempora Abrahai sunl prolapsi. Et idco
post hffic tempora fuit nccessarium legcm
scriptam dari in remedium humanae igno-
rantia?, quia per Icgcm est cognitio peccati,
ut dicitur Rom., vn. Sed postquam homo
est instructus per legem, convicta est ejus
tatis, cui legem dari competit, » ut Philo-
sophus dicit in III Polit., cap. ni, a med.
Ad tertium dicendum, quod quia legem
oportebat alicui populo dari, non solum illi ex
quibus estChristus natus, legem acceperunt,
sed totus populus consignatus signaculo cir-
cumcisionis, quae fuit signum promissionis
Abrahae factae, et ab eo crcdita^, ut dicit
Apostolus Rom., iv. Et idco ctiam anto
David oportuit legem dari tali populo jam
collecto.
CoNCLusio. — Dccuit tempore Moysi legem vete-
; et experimento rcm liominiljus dari, qua bomiiies infirmitatem
suam agnosccrent, et perfcctius ad diviiiam gra-
tiam suscipiendam prJBpararentur.

< Ita cod. ; odit. : « lunc maximc populo ncccssa- rium. »

 QU^ST. XCIX, ART. I. 605

finem. Contingit autem ad unum finem

multa esse necessaria, vel expedientia. Et
QU^STIO XCIX. secundum hoc possunt de diversis rebus
DE PR^CEPTIS VETERIS LEGIS. dari diversa prsecepta, inquantum ordinan-
(Et sex qu8Bruntur.) tur ad unum finem.
Unde dicendum est, quod omnia prsecepta
Deinde considerandum est de prseceptis legis veteris sunt unum secundum ordinem
veteris legis et primo de distinctione ipso-
: adunum finem sunt tamen multa secun-
;

rum secundo de singulis generibus dis-

; dum diversitatem eorum quse ordinantur ad
tinctis. illum finem.
Circa primum quseruntur sex : 1° utrum Ad primum ergo dicendum, quod lex
legis veteris sint plura prsecepta, vel unum vetus dicitur esse una secundum ordinem
tantum ; 2" utrum lex vetus contineat aliqua ad flnem unum tamen continet diversa
, et
prsecepta moralia ;
3° utrum prseter moralia prsecepta secundum distinctionem eorum
contineat cseremonialia utrum contineat ;
4° quae ordinantur ad finem ; sicut etiam ars
prseter tisec judicialia utrum prseter ista;
5" sedificativa est una secundum unitatem finis,
tria contineat aliqua alia 6° de modo quo ; quia tendit ad sedificationem domus tamen ;

lex inducebat ad observantiam prsedictorum. continet diversa prsecepta secundum diversos

actus ad hoc ordinatos.

ARTICULUS PRIMUS. Ad secundum dicendum ,

quod , sicut
Apostolus ad Timoth., i, 5
dicit, I Finis :

Utrum in lege veteri contineatur solum prsecepti charitas est * ; ad hoc enim omnis ^Esi
<^'*«^«^«s.
iinum prseceptum. lex tendit ut amicitiam constituat vel homi-
num ad invicem, vel hominis ad Deum. Et
Ad primum sic Videtur
proceditur. 1. ideo tota lex impletur in hoc uno mandato :

guod in lege veteri non contineatur nisi Diliges proximum tuum sicut teipsum,
unum praeceptum. Lex enim nihil aliud est sicut in quodam fine mandatorum omnium.
quam prseceptum, ut supra habitum est. In dilectione enim proximi includitur etiam
Sed lex vetus est una. Ergo non continet Dei dilectio, quando proximus diligitur
nisi unum prseceptum. propter Deum. Unde Apostolus hoc unum
2. Prseterea, Apostolus dicit, Rom., xm, 9 : prseceptum posuit pro duobus, quse sunt dc
Si quod est aliud mandatum, in hoc verbo dilectione Dei et proximi, de quibus dicit
instauratur : « Diliges proximum tuum Dominus Matth., xxn, 40 In his duobus :

sicut teipsum. .» Sed istud mandatum est
unum. Ergo lex vetus non continet nisi
unum mandatum.
3. Prseterea, Matth.,
Omnia qusecumque vultis ut faciant vobis
homines, et vos facite illis , hsec est enim
lex et prophetse. Sed tota lex vetus conti-
mandatis pendet omnis lex* etprophetse. * Uni-
Ad tertium dicendum, quod, sicut dicitur Y*^*"
in X Ethic, cap. vni, parum a princ, « ami-
vn, 12, dicitur : cabilia quse sunt ad alterum, venerunt ex
amicabihbus quse sunt homini ad seipsum, »
dum scilicet Iiomo ita se habet ad alterum
sicut ad se. Et ideo in hoc quod dicitur :

netur in lege et prophetis. Ergo lex vetus Omnia quaecumque vidtis ut faciant vobis
non habet nisi unum prseceptum. homines, et vos facite illis, explicatur quse-
Sed contra est quod Apostolus dicit ad dam regula dilectionis proximi, quae etiam
Ephes.,11, 15 Legemmandatorum decretis
: implicito continetur in hoc quod dicitur
evacuans; et loquitur de lege veteri, ut Matth., XIX, 19 Diliges proximum tuum
:

patet per Glossam Ambrosii ibidem. Ergo sicut teipsum ; unde est qusedam explicatio
lex vetus continet in se multa mandata. istius mandati.
Respondeo dicendum, quod prseceptum
CoNCLUsio. — Unum tantum prseceptum est ve-
legis, cum sit obligatorium, est de aliquo ad unum finem qui est
teris legis relatione lcgis ,

quod fieri debet. Quod autem aliquid debeat charitas Dei et proximi : plura vero secundum di-
fieri, hoc provenit ex necessitate alicujus versitatem eoi-um qua3 ad tinem ordinantur.
finis. Unde manifestum est quod de ratione
prsecepti est quod importet ordinem ad
finem, inquantum scilicet illud pracipitur
quod est necessarium, vel expediens ad
606 SUMMA TFIEOLOGICA.
vetus distinguitur a lege naturae, non tan-
quam ab ea omnino aliena, sed tanquam ei
ARTICULUS 11.
aUquid superaddens. Sicut enim gratia
Vtrum lex vetus contineat prsecepta praesupponit naturam, ita oportet quod lex
moralia. divina praesupponat legem naturalem.
Ad secundum dicendum, quod legi divinae
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur conveniens erat ut non solum provideret
quod lex vetus non contineat praecepta mo- homini in his ad quae ratio non potest, sed
ralia. Lex enim vetus distinguitur a lege etiam in his circa quae contingit rationem
naturae, ut supra habitum est. Sed prspcepta hominis inipediri. Ratio autem hominis
moralia pertinent ad legem naturae. Ergo circa praecepta moraUa quantum ad ipsa
non pertinent ad legem veterem. communissima pra?cepta legis natura^ non
2. Prseterea, ibi subvenire debuit homini poterat errare in universaU; sed tainen
lex divina, ubi deficit ratio humana; sicut propter consuetudinem peccandi obscura-
patet in his quse ad fidem pertinent, qua? batur in particularibus agendis. Circa alia
sunt supra rationem. Sed ad praecepta mo- vero praecepta moraUa, quae sunt quasi
raha hominis sufficere videtur. Ergo
ratio conclusiones deductae ex communibus prin-
praecepta moralia non sunt de lege veteri, cipiis legis naturae, multorum ratio oberra-
quae est lex divina. bat, ita ut quaedam quae sunt secundum se
3. Praeterea lex vetus dicitur littera occi- mala, ratio multorum Ucita judicaret. Uiide
dens, ut patet I ad Corinth., ni. Sed prae- oportuit contra utrumque defectum homini
cepta moralia non occidunt, sed vivificant, subveniri per auctoritatem legis divinae;
secundum ilkid psalm. cxvni, 93 In aeter- : sicut etiam inter credenda nobis propo-
num non obliviscar justificationes tuas, quia nuntur iion solum ea ad quae ratio attingere
in ipsis vivificasti me. Ergo praecepta mo- non potest, ut Deum esse trinum, sed etiam
raUa non pertinent ad veterem legem. ea ad quae ratio recta pertingere potest, ut
Sed contra est quod dicitur Eccli,, xvii, 9 : Deum esse unum, ad excludendum rationis
Addidit disciplinam , et legem vitae
illis humanae errorem, qui accidebat in multis.
hereditavit illos. Disciphna autem pertinet Ad tertium dicendum, quod, sicut Augus-
ad mores dicit enim Glossa ordin., ad
: tinus probat iii Ub. De Spiritu et littera,
Hebr., xii, super illud Omnis disciplina,
: cap. XIV, col. 215, t. 10, etiam Uttera legis
col. 667, t. 2 « Disciplina est eruditio mo-
: quantum ad moraUa occidere dici-
praecepta
rum per difficilia. » Ergo lex a Deo data tur occasionaUter, inquantum sciUcet praeci-
praecepta moralia continebat. pit quod bonum est, non praebens auxilium
Respondeo dicendum, quod lex vetus con- gratiae ad implendum.
tinebat praecepta quaedam moralia; ut patet CoNCLusio. — Oportuil in veteri lege ad populi
Exod., XX, 13 Non occides; Non furtum
:
sanctificationem , dari de virtutum actibus prae-
facies. cepta : et hajc sunt preecepta nioralia.
Et hoc rationabiliter ; nam sicut intentio
principalis legis humanae est ut faciat ami-
ARTICULUS III.
citiam hominum ad invicem, ita intentio
divinae legis est ut constituat principaUter Utrum lex vetus contineat prgecepta caere-
amicitiam hominis ad Deum. Cum autem monialia prxter moralia.
similitudo sit ratio amoris, secundum ilhid
EccU., xiii, 19, Onme animal diligit simile Ad tertium sic proceditur. 1. Videtur
sibi; impossibile est esse amicitiam liominis quod lex vetus non contineat praecepta caere-
ad Dciim, qui est optimus, nisi homines moniaUa prwter moralia. Omnis enim lox
efficiantur boni. Unde dicitur Levit.. xix, 2 : quae liominibus datur, est directiva huraa-
Sancti estote, quoniam erjo sanctus sum. norum actuum. Actus autem humani mora-
Bonitas autein hominis cst virtus, a quae lcs dicuntur, utsupra dictum est. Ergo vi-
facit bonum habonlcm. » Et ideo oportuit detur quod in lege veteri hominibus data
praecepta lcgis veteris ctiani dc actibus vir- noii debeant contineri iiisi praecepta mora-
tutum dari ; ct haec sunt moraUa lcgis prae- lia.

cepta. 2. Praeterea, prscepta quaj dicuntur caere-

Ad primum ergo dicendum, quod lex moniajia, videntur ad divinum cultum per-
 ,

QU^ST. XCIX, ART. III. 607

tinere. Sed divinus cultus est actus virtutis, munia, dona Cereris, quse dicebatur
id est

scilicet religionis, quse, ut TuUius dicit in dea frugum ut quidam dicunt ', eo quod
,

sua Rhet., lib. 11 De invent., aliquant. ante primo' ex frugibus oblationes Deo offereban-
fm., divinse naturae cultum caeremoniam-
« tur ; sive, ut Maximus Valerius refert, lib. I,
que affert. » Cum igitur prsecepta moralia num. 10, nomen caeremonise introductum
sint de actibus virtutum, ut dictum est, vi- est ad signiflcandum cultum divinum apud
detur quod prseeepta caeremonialia non sint Latinos, a quodam oppido juxta Romam,
distinguenda a moralibus. quod Csere vocabatur, eo quod Roma capta
3. Prseterea, preecepta cseremonialia esse a Gallis, illic sacra Romanorum oblata sunt
videntur quse flgurative aliquid signiflcant. etreverentissime habita. Sic igitur illa prse-
Sed, sicut Augustinus dicit in II De doctr. cepta quae in lege pertinent ad cultum Dei,
christ., cap. verba inter
ni, col. 37, t. 3, « specialiter cseremonialia dicuntur («).

homines obtinuerunt principatum signifl- Ad primum ergo dicendum, quod humani

candi. » Ergo nulla necessitas fuit ut in lege actus se extendunt etiam ad cultum divinum;
continerentur prsecepta cseremonialia de et ideo etiam de his continet prsecepta lex
aliquibus actibus flgurativis. vetus hominibus data.
Sed contra est quod dicitur Deuter., iv, Ad secundum dicendum, quod, sicut supra
13 : Decem verba, qiias scripsit in duabiis dictum est, prsecepta legis naturse commu-
tabulis lapideis, mihique mandavit in illo nia sunt, et indigent determinatione. Deter-
tempore ut docerem vos cseremonias, etju- minantur autem etper legem humanam, et
dicia, quae facere deberetis. Sed decem prse- per legem divinam. Et sicut ipsae determina-
cepta legis sunt moraha. Ergo prseter prse- tiones quse flunt per legem humanam, non
cepta moralia sunt etiam alia prsecepta cae- dicuntur esse de lege naturse, sed de jure
remonialia. positivo ita ipsse determinationes praicepto-
;

Respondeo dicendum, quod,
est, lex divina principaliter instituitur ad
ordinandum homines ad Deum; lex autem
humana principahter ad ordinandum homi-
nes ad invicem. Et ideo leges humanae non
curaverunt aliquid instituere de cultu di-
vino, nisi in ordine ab bonum commune
hominum et propter hoc etiam multa con-
: praecepta
finxerunt circa res divinas, secundum quod
videbatur eis expediens ad informandos
mores hominum, sicut patet in ritu genti-
lium. Sed lex divina e converso homines ad
invicem ordinavit, secundum quod conve-
Deum, quem princi-
niebat ordini qui est in
paliter intendebat. Ordinatur autem homo
sicut dictum rum legis naturse quae flunt per legem divi-
nam, distinguuntur a prseceptis moralibus,
quae pertinent ad legem naturse. Colere
ergo Deum, cum sit actus virtutis, pertinet
ad praeceptum morale; sed determinatio
hujus praecepti, ut scilicet colatur talibus
hostiis et talibus muneribus, hoc pertinet ad
caeremonialia;
et ideo praecepta
caeremonialia distinguuntur a praeceptis mo-
ralibus.
Ad tertium dicendum, quod, sicut Diony-
sius dicit i cap. Cselest. hier., § 2, col. 122,
1.1, «divinahominibusmanifestari nonpos-
sunt nisi sub aliquibus similitudinibus sensi-
bilibus.» Ipsse autem similitudines magis

in Deum non solum per interiores actus movent animum, quando non solum verbo
mentis, qui sunt credere, sperare et amare, exprimuntur sed etiam sensui ofFerun-
,

sed etiam per qusedam exteriora opera, qui- tur. Et ideo divina traduntur in Scripturis
bus homo divinam servitutem profltetur et ; non selum per similitudines verbo expressas
ista opera dicuntur ad cultum Dei pertinere : sicut patet in metaphoricis
locutionibus
qui quidem cultus cseremonia vocatur, quasi sed etiam per simiiitudines rerum, quse visui

^ Edit. omittunt : « ut quidam dicunt. »— » Al. : sacraque plaustro Caere provexisse, unde cseremo^
« prima ; » item : « primse. » niis sit enatum nomen. Porro Gsere est nomen
(a) En verba Valerii Maximi : urbis in Hetruria insignis, quse fuit olim totiua
« Inde institutum est sacra caeremonias vocari regionis caput. Primo Agyllina, deinde Csere vocata
quia Cseretani ea in fracto reipublicse statuperinde est, quia, Lydis adversus Agyllinos bella gerenti-
ac florente coluerunt. » Idem aliis verbis Aulus bus, cum quidam murum subiens urbis nomen
Gellius, lib. IV, c. ix. Macrobius tamen cseremo- percontatus fuisset, ei Thessalus quidam de muro
nias a « carendo » derivat, quia religio propter '/o"-P^respondit. Vocatur nunc Cervetere, id est
sanctitatem aliquam remota et seposita a nobis est, Caere vetus, et in patrimonio Ecclesise, tribus millia-
nosque quasi relinquit. Sed Livius, lib. V, scribit ribus a mari Mediterraneo, viginti quinque mil-
L. Albinum de plebe virum , virgines sacerdotes, liaribu» a Roma distat.
 608 SUMMA THEOLOGICA.
proponuntiir, quod pertinet ad praBcepta communis praecepti 'dc cultu divino per
fit

cseremonialia. praecepta caeremonialia, sic et determinatio

CoNCLusio. — Cum per veterem legem ordina- communis praecepti de justitia observanda
retur homo in Deum, quod fit non solum interio- inter homines determinatur per praecepta
ribus, sed et exterioribus actibus, necessarium fuit judicialia.
in ea dari prEeter moralia, alia coeremonialia prse- Et secundum hoc oportet tria praecepla
cepta, quibus Deo debitus exbiberetur cultus. legis vcteris ponere scilicet moralia, quae
:

sunt de dictamine legis naturae; caeremo-

nialia, quae sunt determinationes cullus di-
ARTICULUS IV.
vini ; et judicialia, quae sunt determinationes
Utriim prxter prxcepta moralia et cxre- justitiae inter hominesobservandse.
monialia, sint etiam praecepta judicialia. Unde cum Apostolus, Rom., vn, 12, dixisset
quod lex est sancta, subjungit quod manda-
Ad quartum sic proceditur. 1 . Videtur quod tum sanctum et justum, et bonum : justum
praeter praecepta moralia et caeremonialia, quidem quantum ad judicialia; sanctum
non sint aliqua preecepta judicialia in veteri quantum ad caeremonialia, nam sanctura
lege. Dicit enim Augustinus Contra Faus- quod est Deo dicatum; bonum, id est,
dicitur
tum, VI, cap. n, col. 227, t. 8, quod « in
lib. honestum, quantum ad raoralia.
lege veteri sunt praecepta vitae agendae, et Ad priraum ergo dicendum, quod tam
praecepta vitae significandae. » Sed praecepta praecepta moralia quam etiam judicialia per-
vitae agendae sunt moralia, praecepta autem tinent ad directionera vitffi huraanai ; et ideo
vitae significandaesunt ceeremonialia. Ergo utraque continentur sub uno membro illo-
prseter liaec duo genera praeceptorum non rura quae ponit Augustinus, scilicet sub
sunt ponenda in lege alia praecepta judicia- praeceptis vitae agendae.
lia. Ad secundura dicendum, quod judicium
2. Praeterea, super illud psal. cxvni A ju- : significat executionem justitiae quae quidem ;

diciis tuis non declinavi, dicit Glossa ord. est secundura applicationera rationis ad ali-
Cassiod. : « Id est, ab his quae- constituisti qua particulariadeterminate. Unde praecepta
regulam vivendi. » Sed regula vivendi per- judicialia communicant in aliquo cum mo-
tinet ad praecepta moralia. Ergo praecepta ralibus, inquantum scilicet a ratione deri-
judicialia non sunt distinguenda a morali- vantur et in aliquo cura caeremonialibus,
;

bus. inquantura scilicet sunt quaedam determina-

3. Praeterea, judicium videtur esse actus tiones comrauniura praeceptorura. Et ideo
secundum illud psal. xcni, 15
justitiae, : quandoque sub judiciis coraprehenduntur
^Comer- Quoadusque justitia convertatur* injudi- praecepta judicialia et raoralia, sicut dicitur
. '"'"r cium. Sed actus iustitiae, sicut et actus cae- Deuter., v, 1 :Audi, Israel, cxremonias at-
instittci.
lerarum virtutum, pertinet ad praecepta que judicia ; quandoque vero judicialia et

moralia. Ergo praecepta moralia includunt caereinonialia, sicut dicitur Lev., xviii, -i :

in se judicialia; et sic non debent ab eis dis- Facietis judicia mea, et prxcepta mea ser-
tingui. vahitis : ubi prxcepta ad raoralia referun-
Sed contra est quod dicitur Deut., vi, 1 : im, judicia vero ad judicialia et caeremonia-
Hsec sunt prxcepta et cxremonix, atqueju- lia.

dicia. Praecepta autem antonomastice dicun- Ad tertium dicendura, quod actus justitiae
tur moralia. Ergo praeter praecepta moralia in generali pertinct ad praecepta moralia;
ot caercmonialia, sunt etiam judicialia. sed deterininatio ejus in speciali pertinet ad
Respondeo dicendum, quod, sicut dictnm praecepta judicialia.
est,ad lcgem diviiiam pertinet ut ordinet CoNCLUSio. — Pnctcr moralia ct ca^remonialia
homines ad invicem et ad Deum. Utrumque legis prfficcpta, supcraddita sunt judicialia, veluti
autem horum comranni quidem pertinet
in quwdam justiliai iulcr homines servaudae determi-
ad dictamen Icgis natura», ad quod relerun- nationes.
tur moralia prscepta sed oportet quod de-
;

terminetur ulrumquo per legem divinam

vel Iiumanam quia principia naturalitor
;

nota sunt communia tam in speculativis,

quam iu activis. Sicut igitur determinatio
 .

QMMST. XCIX, ART. V. 609

lege proponi qusedam quae auctoritatem Dei
ARTICULUS praecipientis indicarent, sicut illud Deutero-
V.
nom., VI, 4 Audi Israel : Dominus Deus
:

Utrum aliqua alia prsecepta contineantur tuus Deus* unus est; Qi\\\\i^GiQxi.,i, 1 In :
*Noster
in lege veteri, preeter moralia, judicialia principio creavit Deus caelum et terram. Et Oomi-
et cseremonialia. hujusmodi dicuntur testimonia. Oportuit ""*'

etiam quod in lege proponerentur qusedam

Ad quintum sic proceditur. 1. Videtur praemia observantium legem, et poense trans-
quod aliqua alia praecepta contineantur in gredientium ', ut patet Deut., xxvni, 1 Si :

lege veteri, prseter inoralia, judicialia et audieris vocem Domini Dei tui..., faciet te
cseremonialia. Judicialia enim prgecepta per- excelsiorem cunctis gentibus, etc. Et hujus-
tinent ad actum quae est hominis
justitiae, modi dicuntur justificationes, secundum
ad hominem; caeremonialia vero pertinent quod Deus aliquos juste punit vel praemiat.
ad actum reUgionis, qua Deus cohtur. Sed Ipsa autem agenda sub praecepto non cadunt
praeter has siint multae ahas virtutes, scilicet nisi inquantum habent aliquam debiti ratio-
temperantia, fortitudo, liberahtas et aliae nem. Est autem duplex debitum unum :

plures, .ut supra dictum est. Ergo praeter quidem secundum regulam rationis aliud ;

praedicta oportet plura alia in lege veteri autem secundum regulam legis determinan-
contineri. tis : sicut Philosophus in
Ethic, cap. vii, V
2. Praeterea, Deut., xi, 1, dicitur : Ama distinguit duplex justum, morale et scilicet
Dominum Deum tuum, et ohserva ejus prae- legale. Debitum autem morale est duplex :

'Pr«- cepta*, et caeremonias, et judicia, atque dictat enim ratio aliquid faciendum vel tan-

cmi"
ejus.
'mandata. Sed praecepta pertinent ad mora-
lia, ut dictum est. Ergo praeter moralia, ju-
diciaha et caeremonialia,
quam necessarium, sine quo non potest esse
ordo virtutis, vel tanquam utile ad hoc quod
adhuc alia conti- ordo virtutis melius conservetur et secun- ;

nentur in lege quae dicuntur mandata. dum hoc quaedam moralium praecise praeci-
3. Praeterea, Deut., vi, 17, dicitur : Cus- piuntur vel prohibentur in lege, sicut Non :

todi praecepta Domini Dei tui, et testimo7iia, occides , Non furtum facies ; et haec proprie
et caeremonias quas tibi praecepit*. Ergo dicuntur praecepta. » Quaedam vero prae-
((

praeter omnia prajcepta adhuc in lege testi- cipiuntur vel prohibentur, non quasi praecise
mow?« continentur. debita, sed propter melius; et ista possunt
4. Praeterea, in psal. cxviii, 93, dicitur : dici mandata, » quia quamdam inductio-
<(

In aeternum non obliviscar jusiificationes nem habent et persuasionem, sicut illud

tuas; Gloss. interl. Id est, legem.
: <( Ergo )> Exod., xxii, 26 Si pignus a proximo tuo
:

prsecepta legis veteris non solum sunt mora- acceperis vestimentum, ante solis occasum
lia, ca^remonialia et judicialia, sed etiam reddes ei, et aliqua similia. Unde Hierony-
justificationes mus dicit Prooem. in Marc. %
in princ.
Sed contra est quod dicitur Deut., vi, d : quod in praeceptis est justitia, in mandatis
((

Haec sunt praecepta, caeremoniae, atquejudi- vero charitas. » Debitum autem ex deter-
mandavit Dominus Deus vobis; et
cia, quae minatione legis in rebus quidem humanis
haec ponuntur in principio legis. Ergo pertinet ad judicialia, in rebus autem divinis
omnia prsecepta legis sub his comprehen- ad cseremonialia. Quamvis etiam ea quae
duntiu". pertinent ad pcenam vel praemia, dici pos-
Respondeo dicendum, quod in lege ponun- sint testimonia , inquantum sunt protesta-
tur aliqua tanquam praecepta, aUqua vero tiones quaedam divinae justitiae. Oihnia vero
tanquam ad praeceptorum impletionem or- praecepta legis possunt dici justificationes,
dinata. Praecepta quidem sunt de his quae inquantum sunt quaedam executiones legalis
'sunt agenda; ad quorum impletionem ex Possunt etiam aUter mandata a
justitise.
duobus homo inducitur, scilicet ex auctori- praeceptis distingui, ut praecepta dicantur
tate praecipientis, et ex utilitate impletionis; quae Deus per seipsum jussit, mandata au-
quae quidem est consecutio alicujus boni uti- tem quae per alios mandavit , ut ipsum
hs, delectabilis, vel honesti aut fuga ahcu- ; nomen sonare videtur.
jus mali contrarii. Oportuit igitur in veteri Ex quibus omnibus apparet quod omnia

'
Al. : « observanlibus... transgredientibus. » — » Parm. : « el habetur in Glossa. »

11. 39
610 SUMMA THEOLOGICA.
legis praecepta continentur sub moralibus, 3. Praeterea, id non potest esse praemium
caeremonialibus et judicialibus ; alia vero justitiae, vel poena culpae, quod aequaliter

non habent rationem prseceptorum, sed or- evenit et bonis et malis. Sed sicut dicitur
dinantur ad prseceptorum observationem, Eccle., IX, 2 Universa eeque QyQXiwmi justo
:

ut dictum est. et impio, bono et malo, mundo et immundo,

Ad primum ergo dicendum, quod sola immolanti victimas et sacrificia contem-
rationem
justitia inter alias virtutes importat nenti (a). Ergo temporalia bona vel mala
debiti; et ideo moralia intantum sunt lege non convenienter ponuntur ut poenae vel
determinabilia inquantum pertinent ad
,
praemia mandatorum legis divinae,
justitiam , cujus etiam qusedam pars est Sed contra est quod dicitur Isa., i, 19 :

religio, ut TuUius dicit, libro II De invent., Si volueritis, et audieritis me, bona terrae

aliquant. ante fin. Unde justum legale non comedetis; quod si nolueritis, et me ad ira-

potest esse aliquod preeter caeremonialia et cundiam provocaveritis, gladius devorabit

judicialia praecepta. vos.
Ad alia patet responsio per ea quae dicta Respondeo dicendum, quod, sicut in scien-
sunt. tiis speculativis inducuntur hcmines ad
assentiendum conclusionibus per media syl-
CoNCLUSio. — Qusevis legis prsecepta vel moralia, logistica, etiam in quibushbet legibus
ita
vel caeremonialia, vel judicialia sunt : si qua vero
alia in ea reperiantur, ad heec reducuntur, vel ad
homines inducuntur ad observantias prae-
prseceptomm observationem spectant. ceptorum per pcenas et praemia. Videmus
autem in scientus speculativis quod media
proponuntur auditori secundum ejus condi-
ARTICULUS VI.
tionem. Unde oportet ordinate in scientiis
Vtrum lex vetus dehuerit inducere ad ob- procedere, ut ex notioribus disciphna inci-
sermntiam pr3Sceptorum per temporales piat; ita etiam oportet, qui vult inducere

promissiones et comminationes hominem ad observantiam prseceptorum, ut

ex ilUs eum movere incipiat quae sunt in
Ad sextum sic1. Videtur
proceditur. ejus affectu; sicut pueri provocantur ad
quod lex vetus non debuerit inducere ad aliquid faciendum ahquibus puerilibus mu-
observantiam praeceptorum per temporales nuscuUs.
promissiones et comminationes. Intentio Dictum est autem supra, quod lex vetus

enim legis divinae est ut homines Deo subdat
per timorem et amorem unde dicitur Deut.,
X, 12 Etnunc, Israel, quid Dominus Deus
:
tuus petit a te, nisi ut timeas Dominum
disponebat ad Christum, sicut imperfectum
; ad perfectum; unde dabatur populo adhuc
imperfecto in comparatione adperfectionem,
quae erat futura per Christum et ideo popu- ;

Deum tuum, et ambules in viis ejus, et di- lus ille comparatur puero sub paedagogo
existenti, ut patet Galat., Perfectio autem
ligas eum? Sed cupiditas rerum tempora-
iii.

lium abducit a Deo dicit enim Augustinus ; hominis ut contemptis temporaUbus,

est

in hb. LXXXIII Quccstion., quaest. xxxvi, spirituaUbus inhareat, ut patet per iUud
quod venenum charitatis est quod Apostolus dicit Philip., iii, 13 Quae :
col. 25, t. 6, ((

cupiditas. » Ergo promissiones et commina- quidem ad ea qux

retro sunt obliviscens,

tiones temporales videntur contrariari inten- priora sunt me extendo* Quicumque ergo
. *sunt
tioni legislatoris : quod legem reprobabiiem perfecti sumus, hoc sentiamus. Imperfecto- ^^^f^^f_^

facit, ut patet per Philosophum, in II Polit., rum autem est quod temporalia bona desi- \ens
^^eip-
cap. vn. derent, in ordine tamen ad Deuin perver- :

swn.
2. Praetcrea, lex divina est excellentior sorum autem est quod in temporalibus bonis
quam lex humana. Videmus autem in fincm constituant.
scieiitiis quod quanto aliqiia est altior, tanto Uiido legi veteri conveniebat ut per tem-
per altiora media procedit. Ergo cuni lcx poraUa quae erant in affectu hominum im-
luimana procedat ad iii(hicendum bomiues perfoctorum ,
manuduceret homincs ad
per tcinporalcs comminationes et promissiu- Deum.
nes, lex divina non (lei)uit ox his procedero, Ad primum ergo dicendum, quod ciipi- <(

sed per aliqua majora. (litas » qua homo constituit linem iu tempo-

(o) Uunc lexlum aiiler nilegaveral D. Tliomas, m alio arliculo.

 ; ;;

QUtEST. XCIX, ART. VI, ET QU^ST. C, ART. I. 611

ralibus bonis, (( est charitatis venenum ;

» tutem cadat sub praecepto; 10° utrum modus
sed consecutio temporalium bonorum, qua3 charitatis cadat sub preecepto; H° de dis-
homo desiderat in ordine ad Deum, est quse- tinctione aliorum prajceptorum moralium
dam via inducens imperfectos ad Dei amo- 12" utrum prsecepta moralia veteris legis
rem, secundum illud psalm. XLvni, 19 : Con- justificent.

'Ei. fitebitur tibi, cwn benefeceris illi*.

Ad secundum dicendum, quodlex humana ARTICULUS PRIMUS.

inducit homines ex temporalibus prsemiis JJtrum omnia prsecepta moralia pertineant
vel poenis per homines inducendis lex vero ; ad legem naturse.
divina ex prsemiis vel poenis exhibendis per
Deum et in hoc procedit per media altiora.
;
Ad primum sic proceditur. 1 Videtur quod .

Adtertium dicendum, quod, sicut patet non omnia praecepta moralia pertineant ad
historias Veteris Testamenti revolventi, com- legem naturae. Dicitur enim Eccli., xvn, 9 :

munis status populi semper sub lege in Addidit illis disciplinam, et legem vitx he-
prosperitate fuit, quamdiu legem observa- reditavit illos'^. Sed disciplina dividitur con-
bant ; et statini declinantes a praeceptis legis tra legem naturae, eo quod lex naturalis non
divinee, in multas adversitates incidebant. addiscitur, sed ex naturali instinctu habetur.
Sed personee particulares etiam justi-
aliquffi Ergo non omnia praecepta moralia sunt de
tiam legis observantes in aliquas adversita- lege naturae.
tes incidebant, vel quia jam erant spirituales 2. Prseterea, lex divina perfectior est
ut per hoc magis ab effectu tempo-
effecti, quam lex humana. Sed lex humana super-
ralium abstraherentur, et eorum virtus pro- addit aliqua ad bonos mores pertinentia, his
bata redderetur aut quia opera legis exte- ;
quae sunt de lege naturae quod patet ex :

rius implentes cor totum habebant in , hoc quod lex naturae est eadem apud omnes
temporalibus defixum, et a Deo elongatum, hujusmodi autem morum instituta sunt di-
secundum quod dicitur, Matth., xv, S Po- : versa apud diversos. Ergo multo fortius
pulus hic labiis me honorat, cor autem eo- divina lex aliqua ad bonos mores pertinentia
rum longe est a me\ debuit addere supra legem naturae.
3. Prseterea, sicut ratio naturalis inducit
CoNCLUsio. — Congrmt veteri legi, ut
per tem-
porales promissiones et comminationes manu du-
ad aliquos bonos mores, ita et fides; unde
ceret homines ad Deum, qui temporalibus et etiam dicitur ad Gal., v, 6, quod fides per
terrenis affecti erant. dilectionem* operatur. Sed fides non conti- *Chari-
*"^^"*'
netur sub lege naturae quia ea quae sunt
;

fidei sunt supra rationem naturalem. Ergo

QUJESTIO C. non omnia praecepta moralia legis divinae
DE PR^GEPTIS MORALIBUS VETERIS LEGIS. pertinent ad legem naturae.
(Et duodecim quseruntur.) Sed contra est quod Apostolus dicit Rom.,
II, 14, quod gentes quas legem non habent,

Deinde considerandum est de singulis ge- naturaliter ea quse legis sunt faciunt ; quod
neribus praeceptorum veteris legis et primo ;
oportet intelligi de his quae pertinent ad
de praiceptis moralibus, secundo de ceere- bonos mores. Ergo omnia moralia praecepta
monialibus, tertio de judiciaUbus. legis sunt de lege naturae.
Circa primum quseruntur duodecim : Respondeo dicendum, quod praecepta mo-
1° utrum omnia preecepta veteris legis sint ralia a cseremonialibus et judicialibus sunt
de lege naturae ; 2" utrum praecepta moralia distincta. Moralia enim sunt de illis quae
veteris legis sint de actibus omnium virtu- secundum se ad bonos mores pertinent.
tum; 3° utrum omnia praecepta moralia Cum autem humani mores dicantur in or-
veteris legis reducantur ad decem praecepta dine ad rationem quae est proprium princi-
decalogi; 4° de distinctione praeceptorum pium humanorum actuum, illi mores dicun-
decalogi ; 5° de numero eorum ; 6° de ordine tur boni, qui rationi congruunt; mahautem
T de modo tradendi ipsa 8" utrum sint dis-
; qui a ratione discordant. Sicut autem omne
pensabilia ; 9" utrum modus observandi vir- judicium rationis speculativae procedit a

^ Parm. « Isa., xxix, 13. » At locus Isaise hic

: glorificat me; cor autem ejus longe est a me.
est : Appropinqual populns isle ore tiio, labiis suis « Alibi dixerat S. Thomas : Ugem disciplinse.
 ;
,

615 SUMMA THEOLOGICA.

naturali cognitione primorum principiorum,
ita etiam omne judicium rationis practicse ARTICULUS II.
procedit ex quibusdam principiis naturaliter
cognitis, ut supra dictum est, ex quibus Utrum prxcepta moralia legis sint de omni-
diversimode procedi potest ad judicandum bus actibus virlutum.
de diversis. Quaedam enim sunt in liumanis
actibus adeo explicita, quod statim cum Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur
modica consideratione possunt approbari vel quod praecepta moraha legis non sint de
reprobari per illa communia et prima prin- omnibus actibus virtutum. Observatio enim
cipia. Quaedam vero sunt ad quorum judi- praeceptorum veteris \egisjustificatio nomi-
cium requiritur multa consideratio diversa- natur, secundum illud psalm. cxvni, 8 :

rum circumstantiarum, quas considerare Justificationes tuas custodiam. Sed justifi-

diligenter non est cujuslibet, sed sapientum; catio est executio justitiae. Ergo praecepta
sicut considerare particulares conclusiones moraha non sunt nisi de actibus justitiae.
scientiarum non pertinet ad omnes, sed ad 2. Praeterea, id quod cadit sub praecepto,
solos philosophos. Qu«dam vero sunt ad habet rationem debiti. Sed ratio debiti non
qu* dijudicanda indiget homo adjuvari per pertinet ad ahas virtutes, nisi ad solam jus-
instructionem divinam, sicut est circa cre- titiam, cujus proprius actus est reddere uni-
denda. cuique debitum. Ergo prsecepta legis mora-
Sic igitur patet quod cum moralia prse- lia non sunt de actibus aUarum virtutum,
cepta sint de his qu* pertinent ad bonos sed solum de actibus justitiae.
mores, haec autem sunt quae rationi con- 3. omnis lex ponitur propter
Pra?terea,
gruunt omne autem rationis humanae
* , bonum commune, ut dicit Isidorus, hbro V
judicium ahquaUter a naturali ratione deri- Etf/m., cap. XXI, col. 203, t. 3. Sed inter
vatur; necesse est quod omnia praecepta virtutes sola justitia respicit bonum com-
moraUa pertineant ad legem naturae, sed mune, ut Pliilosophus dicit in V Ethic,
diversimode. cap, I et n, et xi. Ergo praecepta moraUa
Quaedam enim sunt quae statim per se sunt solum de actibus justitiae.
ratio naturalis cujuslibet hominis dijudicat Sed contra est quod Ambrosius dicit in
esse facienda vel non facienda sicut Ho- ; : lib. De parad., cap. vui, § 39, col. 309, t. 1,
nora patrem tuum, et matrem, et Non :
quod (( peccatum est transgressio legis divi-
occides; Non furtum /«czes; et hujusmodi nae, et caelestium inobedientia mandato-
sunt absolute de lege naturae. Quaedam vero rum. » Sed peccata contrariantur omnibus
sunt quae subtiliori consideratione rationis a actibus virtutum. Ergo lex diviua habet or-
sapientibus judicantur esse observanda et ; dinare de actibus omnium virtutum.
ista sic sunt de lege naturae, ut tamen indi- Respondeo dicendum, quod, cum praecepta
geant disciphna, qua minores a sapientibus legis ordinentur ad bonum commune, sicut
instruantur, sicut illud Coram cano ca- :
supra liabitum est, necesse est quod prae-
pite consurrjc , et lionora personam senis cepta legis diversificentur secundum diver-
Lev., xix, 32, et aUa hujusmodi. Quaedam sosmodos communitatum. Unde Philosophus
vero sunt ad quae judicanda ratio humana in suii Polit., lib. III, cap. ix, ct lib. IV, cap.
indiget instructione divina, per quam cru- i, docet quod aUas leges oportct statucre in
dimur de divinis ; sicut est illud : Non facies civitate quae regitur a rege, et aUas in ea
tibi sculptile, neque omnem similitudinem quae regitur per popuhim vel per aliquos
non assumes tiomen Dei tui in vanum, potentes de civitate. Est autem alius raodus
Exod., XX, 4, 7. communitatis ad quam ordinatur lcx hu-
Et per hoc patet responsio ad objecta. mana, etad quam ordinatur lex divina. Lex
CoNCLUsio. — Pracccpla moi^alia, cum de liis sint
enim humana ordinatur ad communitatem
quse, quatenus ad bonos niores pertinent, liumanaj civilem, quae est hominum ad invicem. Ho-
rationi conveniunt, cujus judicium a ratione natu- mines autem ordinantur ad invicem per
rali aliquo modo derivalur; nccesse cst illa omnia exteriores actus, quibus homines sibi invi-
ad legem natura; aliquo modo pertinere. ccm communicant. llujusmodi autem com-
municatio pertinet ad rationem justitia?, quae

' Al. : « conveniunt. >»

 ' quj:st. c, art. ii et iii. eia
est proprie directiva communitatis humanae.
Et ideo lex humana non proponit praecepta,
ARTICULUS III
de actibus justitia^ et si prse.cipiat actus
jiisi ;

aliarum virtutum, hoc non est nisi inquan- Utriim omnia prsecepta moralia veteris
tumassumuntrationemjustitise.utpatet per legis reducantur ad decem prsecepta de-
Philosophum, in V Ethic, cap. i, a nied. Sed calogi.
communitas ad quam ordinat lex divina, est
hominum ad Deum vel in praesenti, vel in Ad tertium sic proceditur. 1 . Videtur
futura vita. Etideolex divina prsecepta pro- quod non omnia prfecepta moraUa veteris
ponit de omnibus illis per quae homines bene legis reducantur ad decem prsecepta deca-
ordinentur ad communicationem cum Deo. logi. Prima enim et principaha legis prse-
Homo autem Deo conjungitur ratione, sive cepta sunt Diliges Dominum Deum tuum^
:

mente, in qua est Dei imago; et ideo lex
divina prsecepta proponit de omnibus illis
per quse ratio hominis bene ordinata est.
Hoc autem contingit per actus omnium
virtutum. Nam virtutes inteUectuales ordi-
nant bene actus rationis in seipsis, virtutes
autem morales ordinant bene actus rationis
circa interiores passiones et exteriores ope-
rationes. Et ideo manifestum
et diliges proximum tuum, ut habetur
Matth., xxii, 37. Sed ista duo non continen-
tur in prseceptis decalogi. Ergo non omnia
prsecepta moraUa continentur in prseceptis
decalogi.
2. Prseterea, prsecepta moraUa non redu-
cuntur ad prsecepta cseremonialia, sed potius
econverso. Sed inter prsecepta decalogi est
est quod lex unum cseremoniale scUicet Metnento ut
, :

divina convenienter proponit prsecepta de diem sabdati sancti/ices,Ksod., xx, S. Ergo

actibus omnium virtutum, ita tamen quod prsecepta moraUa non reducuntur ad omnia
qusedam sine quibus ordo virtutis, qui est prsecepta decalogi.
ordo rationis, observari non potest, cadunt 3. Prseterea, prsecepta moraUa sunt de
sub obUgatione prsecepti qusedam vero quse ;
omnibus actibus virtutum. Sed inter prse-
pertinent ad bene esse virtutis perfectse, ca- cepta decalogi ponuntur sola prsecepta per-
dunt sub admonitione consilii. tinentia ad actus justitise, ut patet discur-
Ad primum ergo dicendum, quod adim- renti per singula.Ergo prsecepta decalogi
pletio mandatorumlegis etiam quse sunt de non continent omnia prsecepta moralia.
actibus aliarum virtutum, habet rationem Sed contra est quod, Matth., v, super
inquantum justum est ut
justificationis, Ulud : Beati estis, cum maledixerint, etc,
homo obediat Deo, vel etiam inquantum dicit Glossa ordin., quod « Moyses decem
justum est quod omnia quae sunt hominis, prsecepta proponens, postea per partes expli-
rationi subdantur. cat. » Ergo omnia praBcepta legis sunt quae-
Ad secundum dicendum ,
quod justitia dam partes prseceptorum decalogi.
proprie dicta attendit debitum unius homi- Respondeo dicendum, quod prsecepta de-
nis ad alium sed in omnibus aliis virtutibus
; calogi ab aliis prseceptis legis differunt in
attenditur debitum inferiorum virium ad hoc quod prsecepta decalogi per seipsum
rationem et secundum rationem hujus de-
; Deus dicitur populo proposuisse alia vero ;

biti Philosophus assignat, in V Ethic, cap. praecepta proposuit populo per Moysem. Illa
ult., quamdam justitiam metaphoricam. ergo prsecepta ad decalogum pertinent, quo-
Ad tertium patet responsio per ea quae rum notitiam homo habet per seipsum a
dictasunt de diversitatecommunitatis. Deo. Hujusmodi vero sunt illa quaj statim
ex principiis communibus primis cognosci
CoNCLUsio. — ,, ,.
Moralia prsecepta,
^ ,.
cum ordment
,

Dossunt modica
,- -j i- * -Z
consideratione et iterum
, , r! 1 ^'^^^^'•^•^ ^" ;
rationem humanam ad Deum, cumque per om- „,,..., infusa inno- '

nium virtutum actus id contingat, sunt de omnium iUa quse statim ex fide divimius
virtutum actibus;Ucet quidam sine quibus ordo tescunt. Inter prsecepta ergo decalogi non
virtutis potest observari sub consUii admonitione
, computantur duo genera prseceptorum illa :

tantummodo cadant. scilicet quse sunt prima et communia, quo-

rum non oportet aUquam editionem esse,
nisi quod sunt scripta in ratione naturali,
quasi per se nota, sicut quod homo nuUi de-
bet malefacere, et alia hujusmodi; etiterum
illa quse per diUgentem inquisitionem sa-
 . .

614 SUMMA THEOLOGICA.

pientum inveniuntur rationi convenire hsec ; 2 Prseterea, prsecepta affirmativa in lege
enim proveniunt a Deo ad populum, me- distinguuntur a negativis, sicut : Uonora
diante disciplina sapientum. patrem et matrem, et Non occides. Sed :

Utraque tamen horum prseceptorum con- hoc quod dicitur Ego sum Dominus Deus :

tinentur in preeceptis decalogi, sed diversi- tuus, est affirmativum quod autem subdi- ;

mode : quse sunt prima et commu-

nam illa tur Non habebis deos alienos coram me,
:

nia continentur in eis sicut principia in est negativum. Ergo sunt duo prsecepta, et

conclusionibus proximis; illa vero quse per non continentur sub uno, ut Augustinus
sapientes cognoscuntur continentur in eis ponit loc. cit.

e converso sicut conclusiones in principiis. 3. Praeterea, Apostolus ad Rom., vn, 7,

Ad primum ergo dicendum, quod illa duo dicit : Concupiscentiam nesciebam, nisi lex
praecepta sunt prima et communia prsecepta diceret : Non concupisces; et sic videtur
legis naturae, quse sunt per se nota rationi quod hoc prseceptum : Non concupisces, sit

humanse vel per naturam, vel per fidem et ; unum prseceptum. Non ergo debuit distin-
ideo omnia prsecepta decalogi ad illa duo re- gui in duo.
feruntur, sicut conclusiones ad principia Sed contra est auctoritas Augustini in
communia. Glossa Super Exod., loc. cit., col. 250, t. 2',

Ad secundum dicendum, quod prseceptum ubi ponit tria prsecepta pertinentia ad Deum,
de observatione sabbati est secundum ali- et septem ad proximum.
quid morale, iiiquantum per hoc scilicet Respondeo dicendum, quod prsecepta de-
prsecipitur quod homo aliquo tempore vacet calogi diversimodea diversis distinguuntur.
rebus divinis, secundumilludpsal. xlv, 11 : Hesychius enim, lib. VII Comment. in Lev.,
Vacate, et videte, quoniam ego sum Deus; cap. XXVI, super illud : Decem mulieres in
et secundum hoc inter prsecepta decalogi uno clibano coquunt panes , dicit prseceptum
computatur non autem quantum ad taxa-
; de observatione sabbati non esse de decem
tionem temporis, quia secundum hoc est praeceptis, quia non est observandum secun-
cseremoniale. dum litteram secundum omne tempus. Dis-
Ad tertium dicendum, quod ratio debiti in tinguit tamen quatuor prsecepta pertinentia
aliis virtutibus est magis latens quam in ad Deum, ut primum sit Ego sum Dominus :

justitia et ideo prsecepta de actibus aliarum

; Deus tuus; secundum sit Non habebis deos :

virtutum non sunt nota populo, sicut ita alienos coram me; et sic etiam distinguit
prsecepta de actibus justitise; et propter hoc hsec duo Hieronymus, Oseae, x, super illud :

actus justitise speciaUter cadunt sub prse- Propter duas iniquitates tuas, col. 908, t. 6.
ceptis decalogi, quse sunt prima legis ele- Tertium vero praeceptum esse dicit Non :

menta. facies tibi sculptile; quartum vero Non as- :

CoNCLUsio. — Omnia moralia legis prsecepta ad sumes nomen Dei tui in vanum. Pertinentia
decem decalogi alicjxia ratione reduci possunt. vero ad proximum dicit esse sex ut primum ;

sit : Honora patrem et matrem tuam; se-

cundum Non : occides; tertium Non mce- :

ARTICULUS IV.
chaberis ; quartum : Non furtum facies;
Utrum prsecepta decalorji convenienter quintum Non falsum testimonium dices;
:

distinguantur sextum Non concupisces. :

Sed primo hoc videtur inconveniens quod

Ad quartum sic proceditur. 1. Videtur prseceptum de observationo sabbati praecep-
quod inconvenienter prsecepta decalogi dis- tis decalogi interponatur, si nuUo modo ad

tinguantur. Latria cnim est aha virtus a dccalogum pertineat. Secundo, quia cuin
fide. Sed prsecepta dautur de actibus virtu- scriptum sit Matth,, vi, 2 i Nemo potest duo- :

tum, et hoc quod dicitur in principio deca- bus dominis servire, ejusdem rationis esse
logi : habehis deos alienos coram me,
Non videtur, et sub eodem praecepto cadere Ego :

pertinet ad fidem; quod autem subditur : sum Dominus Deus tuus, et Noji habebis :

Noji facies, sculptile, ctc, pcrtinct ad la- deos alienos.

triam. Ergo duo sunt pra^cepta, et non Uiide Origenes, Ilomil. viii in Exod.,
uuura, sicut Augustinus dicit, q. lxxi In col. 351, t. 2, distinguens etiam quatuor

Exod., col. 620, t. 3. prsecepta ordinaiitia ad Deum, ponit istaduo

* Scilicef t. 2 Glossse ordin. Slrabi.
 ; . ;

QUJIST. C, ART. IV ET V. 615

pro uno praecepto; secundum vero ponit Non : cut non datur aUud prseceptum de hoc quod
facies sculptile; tertium vero Non assumes : est Non furtum facies, et de hoc quod est
:

nomen Dei tui in vanum; quartum : Me- conservare rem alienam, vel restituere
menio ut diem sabhati sanctifices, Alia vero eam; et eadem ratione non sunt diversa prae-
sex ponit, sicut Hesycliius [a). cepta de credendo in Deum, et de hoc quod
Sed quia facere sculptile vel similitudinem non credatur in alienos deos.
non est prohibitum nisi secundum hoc, ut Ad tertium dicendum, quod omnis concu-
non colantur pro diis nam in tabernaculo
;
piscentia convenit in una communi ratione
Deus prsecepit fieri imaginem seraphim, ut et ideo Apostolus singulariter de mandato

dicitur Exod., xxv; convenientius Augusti- concupiscendi loquitur. Quia tamen in spe-
nus, loc. sup. cit., ponit sub uno preecepto : ciah diversse sunt rationes concupiscendi,
Non habebis cleos alienos, et : Non facies ideo Augustinus, supra cit., distinguit
loc.

sculptile. Similiter etiam concupiscentia diversa prsecepta de non concupiscendo dif- ;

uxoris aliense ad commixtionem pertinet ad ferunt enim specie concupiscentise secundum

concupiscentiam carnis. Concupiscentise au- diversitatem actionura vel concupiscibi-
tem aliarum rerum, quse desiderantur ad hum, ut Philosophus dicit in X Ethic, c. v.

possidendum pertinent ad concupiscen-

,
CoNCLUsio. — Preeceptorum decalogi tria ad
tiam oculorum. Unde etiam Augustinus, Deum hominem ordinant, septem vero reliqua ad
ibid., ponit duo prsecepta de non concupis- proximum.
cendo rem alienam et uxorem alienam et ;

sic ponit tria prsecepta in ordine ad Deum,

ARTICULUS V.

et septem in ordine ad proximum; et hoc Utrum prsecepta decalogi convenienter

mehus est. enumerentur
Ad primum ergo dicendum, quod latria
non est nisi qusedam protestatio fidei. Unde Ad quintum sic proceditur. 1. Videtur
non sunt alia prsecepta danda de latria, et quod inconvenienter praecepta decalogi
aha de fide. Potius tamen sunt* danda de la- enumerentur. Peccatum enim, ut Ambro-
tria quam
de fide, quia prseceptum fidei sius dicit, Hb. De parad., cap. vm, § 39,
praesupponitur ad praicepta decalogi, sicut col. 309, t. \, est (( transgressio legis divi-
prseceptum dilectionis. Sicut enim prima nae , et cselestium inobedientia mandato-
prsecepta communia legis naturse sunt per rum. » Sed peccata distinguuntur per hoc
se nota habenti rationem naturalem, et pro- quod homo peccat vel in Deum, vel in
mulgatione non indigent, ita etiam et hoc proximum, vel in seipsum. Cum igitur in
quod est credere in Deum, est primum et prseceptis decalogi non ponantur aliqua prse-

per se notum qui habet fidem. Acceden-

ei cepta ordinantia hominem ad seipsum, sed
''Crederc tem enim ad Deum oportet credere* quia solum ordinantia ipsum ad Deum et proxi-
^st, ut dicitur ad Hebr., xi, 6. Et ideo non
mum, videtur quod insufficiens sit enume-
SSen-
tem. indiget alia promulgatione, nisi infusione ratio prseceptorum decalogi.

fidei.
2. Prasterea, sicut ad cultum Dei pertine-
Ad secundum dicendum, quod praecepta bat observatio sabbati, ita etiam observatio
affirmativa distinguuntur a negativis, aUarum solemnitatum et immolatio sacri-
quando unum non
comprehenditur in alio ficiorum. Sed inter prsecepta decalogi est
sicut in honoratione parentum non inclu- unum pertinens ad observantiam sabbati.
ditur quod nullus homo occidatur, nec e Ergo etiam debent esse ahqua pertinentia
converso^ Sed quando affirmativum com- ad alias solemnitates et ad ritum sacrificio-

prehenditur sub negativo, vel e converso, rum.

non dantur super hoc diversa praecepta si- ;
3. Prseterea, sicut contra Deum peccare

< In edit. : « aliqua prsecepta. » discipulo; Bellarminus ac Possevinus Hesychio

addunt « et propter hoc dantur diversa Hierosolymitano patriarchse opinio communis
;
' Edit. :

Hesychio simplici Hierosolymitano presbytero.

prsecepta super hoc. »
(a) De Hesychio Commentarii cujusdam in Levi-
ticum auctore eruditi disputant. Illud opus cardi-
nalis Duperron tribuit Hesychio, Salonensi in Dal-
niatia episcopo versus ann. 418 Trithemius et
Sixtus Senensis Hesychio, S. Grcgorii Naziauzcui
Hesychius ipse fatetur se esse simplicem presbyte-
rum in urbe Hierusalem scribentem. Idiomate
grseco compositum, latino idiomate postea reddi-
; tum est opus, quod falso asseruit P. Mabillonius
extare grseco-lalinuni.

018
contingit perjurando etiam blasphe- , ita
mando, vel alias contra doctrinam divinam
mentiendo. Sed ponitur unum praeceptum
prohibens perjurium, cum dicitur Non
assumes nomen Dei tui in vanum. Ergo
peccatum blasphemiae et falsae doctrina de-
bent aUquo praecepto decalogi prohiberi.
4. Praeterea, sicut homo naturalem dilec-
tionem habet ad parentes, ita etiam ad
fiUos mandatum etiam charitatis ad omnes
:
proximos extenditur. Sed praecepta decalogi
ordinantur ad charitatem, secundum illud
\T\moih..,i,^ Finis prxcepti est charitas.
:
Ergo sicut ponitur quoddam praeceptum
pertinens ad parentes, ita etiam debuerunt
.poni aUqua praecepta pertinentia ad fdios et
aUos proximos.
5. Pr^eterea, in quoUbet genere peccati
contingit peccare corde et opere. Sedinqui-
busdam generibus peccatorum,
furto et adulterio, seorsum prohibetnr pec-
catum operis, cum dicitur
ris Non furtum facies ; Qi SQOVSwm. "^QCca.-
, et
tum cordis, cum dicitur No7i concupisces
rem proximi tui, et Non concupisces iixo-
: tor,
rem proximi tui. Ergo etiam idem debuit
poni in peccato homicidii et falsi testimonii.
6. Praeterea, sicutcontingit peccatum pro-
venire ex inordinatione concupiscibUis, ita
etiam ex inordinatione irascibiUs. Sed qui-
busdam praeceptis prohibetur inordinata
concupiscentia, cum dicitur Non concu-
pisces. Ergo etiam aUqua praecepta in deca-
logo debuerunt poni per quae prohiberetur
inordinatio irascibiUs.
quod convenienter decem praecepta decalogi
enumerentur.
Sed contra est quod dicitur Deut., iv, 13.:
Ostendit vobis pactum suum, quod prsecepit
ut faceretis, et decem verba quse sc7ipsit in
duabus tabidis lapideis.
Respondeo dicendum, quod, sicut supra
dictum est, sicut praecepta legis humanae
ordinant hominem ad quamdam communi-
. tatem humanam, ita praecepta legis divinae
ordinant hominem ad quamdam communi-
tatem seu rempublicam hominum sul) Dco.
Ad hoc autem quod aUquis in aUqua com-
munitatc liene commoretur, duo requirun-
tur quorum primum est ut bene se habeat
: mes 7i077ien Dei tui in vanum. Tertium per-
ad eum qui praecst communitati aUud au-
- tem est ut homo l)cne se habcat ad aUos
communitatis consocios et comparlicipes.
^ In edit. : « inde. » — '
Nicolai' oditi passim. Edit.
: ,;
SUMMA THEOLOGICA.
Oportet igitur quod in lege divina primo
ferantur quaedam praecepta ordinantia ho-
minem ad Deum, et deinde alia praecepta '
: ordinanti^ hominem ad alios proximos si-
mul conviventes sub Deo.
Principi autem communitatis tria debet
homo primo fideUtatem, secundo reveren-
:
tiam, tertio famulatum. Fidelitas quidem ad
dominum in hoc consistit ut honorem prin-
cipatus ad aUum non deferat ; et quantum
ad hoc accipitur primum praeceptum, cum
dicitur Non habebis deos alienos. Reveren-
:
tia autem ad dominum requirit' ut nihU
injuriosum in eum committatur et quan- ;
tum ad hoc accipitur secundum praeceptum
quod est Non assumes nomen Domini Dei
:
tui in vanum. Famulatus autem debetur
domino in recompensationem beneficiorum
quae ab ipso percipiunt subditi; et ad hoc
sciUcet in perdnet tertium praeceptum de sanctifica-
tione sabbatiinmemoriamcreationisrerum.
: Non moechabe- Ad proximos autem aUquis bene se habet
speciaUter, et generaUter. SpeciaUter
: quidem quantum ad quorum est debi-
illos
ut eis debitum reddat et quantum ad
;
hoc accipitur praeceptum de honoratione
parentum. GeneraUter autem quantum ad
omnes, ut nuUi nocumentum inferatur ne-
que opere, neque ore, neque corde. Opere
quidem infertur nocumentum proximo
quandoque quidem in propriam personam,
: quantum ad consistentiam personae; et hoc
prohibetur per hoc quod dicitur No7i occi- :
des : quandoque autem in personam con-
Non ergo videtur junctam, quantum ad propagationem pro-
Us et hoc prohibetur, cum dicitur Non
; :
mcechaberis : quandoque autem in rem
possessam, quae ordinatur ad utrumque; et
quantum ad hoc dicitur No7i fu7'tum facies. :
Nocumentum autem oris prohibetur, cum
dicitur : No7i loqueris co7\tra proximum
tuwn falsum testi7no7iium. Nocumentum
autem cordis prohibetur, cum dicitur Non :
co7icupisces.
Et secundum hanc etiam difrercntiam
possent distingui tria praecepta ordinantia
in Deum : quorum primum pertinct ad
opus ; unde ibi dicitur : No7i facias scidptile.
Secundum ad os unde dicitur No)i assu- ; :
; tinet quia in sanctificatione sabbati,
ad cor ;
sccundum quod est moralo praeceptum, prae-
cipitur quies cordis in Deum.
Ita cum theologis et « requiritur. »
Rom., cum cod. Alcan.
 ;

QUiEST. C, ART. V. 617

Vel secundum Augustinum, Conc. i in cepti ponitur Sex enim diebus fecit Deus
:

psalm. xxxiT, § 6, col. 281, t. 4, perprimum cselum et terram, etc. Inter omnia autem
praeceptum reveremur unitatem primi prin- futura beneiicia, quse erant praefiguranda,
-cipii per secundum veritatem divinam per
; ;
praecipuum et fmale erat quies mentis in
tertium ejus bonitatem, qua sanctificamur, Deo, vel in prsesenti per gratiam, vel in
et in qua quiescimus sicut in fme. futuro per gloriam quai etiam figurabatur
:

Ad primum ergo potest responderi dupli-
citer.Primo quidem quia praecepta decalogi
referuntur ad praecepta dilectionis. Fuit au-
tem dandum praeceptum homini de dilec-
tione Dei et proximi, quia quantum ad hoc
-lex naturaUs obscurata erat propter pecca-
tum; non autem quantum ad dilectionem
sui ipsius, quia quantum ad hoc lex natura-
lis vigebat vel quia dilectio sui ipsius inclu-
; cularia beneficia temporaliter transeuntia
ditur in dilectione Dei et proximi; in hoc
enim homo vere se diligit quod se ordinat
in Deum. Et ideo in praeceptis decalogi po-
nuntur solum praecepta pertinentia ad proxi-
mum et ad Deum.
Aliter potest dici quod praecepta decalogi
sunt quae immediate populus recipit a
illa
Deo ; unde dicitur Deut., x, 4 Scripsit in : logi.
tabulisjuxta id quod prius scripserat, verba
*Domi- decem, quse locutus est ad vos Dominus*.
per oJ)servantiam sabbati. Unde dicitur Isa.,
lviu, 13 : Si averteris a sabbato pedem
tuum, facere voluntatem tuam in die sancto
meo, et vocaveris sabbatum delicatum, et
sanctum Domini gloriosum. Haec enim be-
neficia primo et principaliter sunt in mente
hominum, maxime fidelium. Aliae vero so-
lemnitates celebrantur propter aliqua parti-
sicut celebratio Phase propter beneficium
pubhcum Uberationis in ^Egypto \ et propter
futuram passionem Christi; quae temporali-
- ter transivit, inducens nos in quietem sab-
bati spiritualis. Et ideo, praetermissis omni-
bus aliis solemnitatibus et sacrificiis, de solo
sabbato fiebat mentio inter praecepta deca-
Ad tertium dicendum, quod sicut Aposto-
lus dicitad Hebr., vi, 16 Hominesper ma- :

nus joi^em se jurant; et omnis controversise

Unde oportet praecepta decalogi taiia esse
quae statim in mentem populi cadere possint. eorum finis ad confirmationem est juramen-
Praeceptum autem habet rationem debiti. ^«m?. Et ideo quia juramentum est omnibus
Quod autem homo ex necessitate debeat commune, propter hoc inordinatio circa
aliquid Deo vel proximo, hoc de facili cadit juramentum speciahter praecepto decalogi
in conceptionem hominis, et praecipue fide- prohibetur ^. Peccatum vero falsae doctrinae
lis. Sed quod aliquid ex necessitate sit de- non pertinet nisi ad paucos; unde non opor-
bitum homini de his quae pertinent ad tebat ut de hoc fieret mentio inter praecepta
seipsum, et non ad alium, hoc non ita in decalogi quamvis etiam quantum ad ali-
;

promptu apparet. Yidetur enim primo quem intellectum in hoc quod dicitur Non :

aspectu quod quiUbet sit liber in his quae ad assumes nomen Dei tui in vanum, prohibe-
ipsum pertinent. Et ideo praecepta quibus retur falsitas doctrinae; una enim Glossa,
prohibentur inordinationes hominis ad ip- scil. interl., exponit : « Non dices Christum
sum, perveniunt ad populum mediante in- esse creaturam. »
-structione sapientum. Unde non pertinent Ad quartum dicendum, quod statim ratio
ad decalogum. naturalis homini dictat quod nulli injuriam
Ad secundum dicendum, quod omnes so- faciat; et ideo praecepta decalogi prohibentia
lemnitates legis veteris sunt institutae in nocumentum extendunt se ad omnes. Sed
commemorationem alicujus divini beneficii ratio naturalis non statim dictat quod ali-

vel praeteriti commemorati^ vel futuri prae- quid sit pro alio faciendum, nisi cui homo
figurati ; et. similiter propter hoc omnia sa- aUquid debet. Debitum autem fdii ad patrem
crificia offerebantur. Inter omnia autem adeo est manifestum, quod nulla tergiversa-
•beneficia Dei commemoranda primum et - tione potest negari, eo quod pater est prin-
praecipuum erat beneficium creationis, quod cipium generationis et esse, et insuper
commemoratur in sanctificatione sabbati. educationis et doctrinae et ideo non ponitur
;

Unde Exod., xx, 11, pro ratione hujus prae- sub pra^cepto decalogiut aliquod beneficium

* Al. : « prseteritffi... ex iEgypto. » mentum specialiter prsecepto decalogi proliibetur. »

* Ita cum theologis et Nicolai edit. Patav. an. 1712. Madalena legendum conjectat, « perhibetur, » pro,
Cod. Alcan. aliique, edit. Rom. et Patav. an. 1698 : « prohibetur. »
« Propter hoc prohibitio inordinatipnis circa jura-
 618 SUMMA THEOLOGICA.
vel obsequium alicui impendatur, iiisi pa- negativa prohibentur actus vitiorum. Sed,
rentibus ; parentes autem non videntur esse secundum Boetium', in Comm. praedim.,
debitores propter aliqua beneficia sus-
filiis lib. IV In categorias Aristotelis, col.277, t. 2,

cepta, sed potius e converso; filius etiam « prius sunt extirpanda vitia quam inse-
est aliquid patris^ et patres amant filios « ut rantur virtutes. » Ergo inter praecepta per-
aliquid ipsorum, » sicut dicit Philosophus in tinentia ad proximum primo ponenda fue-
VJII Ethic, cap. xn, circa princ. Uiide eis- runt praecepta negativa quam affirmativa.
dem rationibus non ponuntur aliqua prse- 3. Preeterea, praecepta legis dantur de
cepta decalogi pertinentia ad amorem fdio- actibus hominum, Sed prior est actus cordis
rum, sicut neque etiam aliqua ordinantia quam Ergo incon-
oris, vel exterioris operis.
hominem ad seipsum. venienti ordine praecepta de non concupis-
Ad quintum dicendum, quod delectatio cendo, quae pertinent ad cor, ultimo ponun-
adulterii et utiUtas divitiarum sunt propter tur.
seipsa appetibilia, inquantum habent ratio- Sed contra est quod Apostolus dicit Rom.,
nem boni delectabihs vel utihs; et propter xui, i Quse a Deo sunt, ordinata* sunt. Sed
: " Sunt
^'^^'
hoc oportuit in eis prohiberi non solum praecepta decalogi sunt immediate data a "^

opus, sed etiam concupiscentiam. Sed homi- Deo, ut dictum est. Ergo convenientem
«idium et falsitas sunt secundum seipsa ordinem habent.
horribilia; quia proximus et veritas natura- Respondeo dicendum, quod, sicut dictum
liter amantur ; et non desiderantur nisi est, praecepta decalogi dantur de his quae
propter aliud; et ideo non oportuit circa statim in promptu mens hominis suscipit.
peccatum homicidii et falsi testimonii prohi- Manifestum est autem quod tanto aliquid
bere peccatum cordis, sed solum operis. inagis a ratione suscipitur, quanto contra-
Ad sextum dicendum, quod, sicut supra rium est gravius et magis repugnans ra-
dictum est, omnes passiones irascibihs deri- tioni. Manifestum est autem quod cum
vantur a passionibus concupiscibiUs et ideo ; rationis ordo a fine incipiat, maxime est
in praiceptis decalogi, quse sunt quasi prima contra rationem ut homo inordinate Iiabeat
elementa legis, non erat mentio facienda de se circa finem. Finis autem humanae vitae
passionibus irascibilis, sed solum de passio- Deus. Et ideo primo oportuit
et societatis est
nibus concupiscibilis. per praecepta decalogi hominem ordinare ad
CoNCLusio. — Convenienti quodam numero tra- Deum, cum ejus contrarium sit gravissi-
dita sunt hominibus in veteri lege decem praecepta, mum sicut etiam in exercitu, qui ordinatur
;

quibus in Deum, et proximum disponerentur. ad ducem sicut ad finem, primum est quod
miles subdatur duci et hujus contrarium
:

est gravissimum; secundum vero ut alus

ARTICULUS VI.
coordinetur.
Utrum convenienter ordinentur decem autem per quae ordinamur in
Inter ipsa
preecepta decalogi. Deum, primum occurrit quod homo fideliter
ei subdatur, nullam participationem cum
Ad sextum sic proceditur. 1. Videtur inimicis habens ; secundum autem est quod
quod inconvenienter ordinentur decem prae- eireverentiam exhibeat tertium autem est
;

cepta decalogi. Dilectio enim proximi vide- quod etiam famulatum impendat. Majusque
tur esse praivia ad dilectionem Dei, quia peccatum est in exercitu, si miles infideliter
proximus est nobis magis notus quam Deus, agens cum hoste pactuin habeat, quam si
secundumillud I Joan., iv, 20 : Qui fratrem aiiquam irreverentiam faciat duci; et hoc
*Non suum, quem videt, non diligit* ; Deum, est etiam gravius quam si in ahquo obse-

fratrem Q^^^ '^on videt, quomodo potest diligere ? quio ducis deficiens inveniatur.
suum. Sed tria prima pra^ccpta pertinent ad dilec- In praeceptis autein ordinantibus ad proxi-
tionem Dei, septcm vero alia ad dilectionem mum manifestum quod magis repuguat
est
proximi. Ergo inconvenienter praicepta de- rationi et gravius peccatum est, si homo
calogi ordinantur. non servet ordinem debitum ad personas
2. Praeterea, per pra^cepta affirmativa im- quibus est magis debitor. Et ideo inter pra^-
perantur actus virtutum per prsecepta vero;
cepta ordinantia ad proximum primo ponitur

CoUigitur cx commeiilo in hsec verha ; « AmpUus iu QoutrariiB quidem exisleule, susiceplibiU. »

 Q\]MST. C, ART. VI ET VII. 619
prseceptum pertinens ad parentes. Inter alia dantur. Praecepta enim affirmativa ordinant
vero prsecepta etiam apparet ordo secundum ad actus virtutum prsecepta autem nega-
,

ordinem gravitatis peccatorum gravius est ;

tiva abstrahunt ab actibus vitiorum. Sed
enim et magis rationi repugnans peccare circa quamlibet materiam opponuntur sibi
opere quam ore, et ore quam corde; et inter virtutes et vitia. Ergo in qualibet materia,
peccata operis gravius est homicidium, per de qua ordinat pra^ceptum decalogi, debuit
quod hominis jam existentis,
tollitur vita ponipraeceptumaffirmativumetnegativum.
quam adulterium, per quod impeditur certi- Inconvenienter igitur ponuntur qusedam
tudo prolis nasciturse et adulterium gravius
; affirmativa et qusedam negativa.
est quam furtum quod pertinet ad bona
,
2. Prseterea, Isidorus dicit, lib. II Etym.,
exteriora. cap. x, col. 130, t. 3, quod omnis lex ((

A.d primum ergo dicendum, quod, quam- ratione constat. d Sed omnia prsecepta deca-
vis secundum viam sensus proximus sit logi pertinent ad legem divinam. Ergo in
magis notus quam Deus, tamen dilectio Dei omnibus debuit ratio assignari, et non so-
est ratio dilectionis proximi, ut infra pa- lum in primo et tertioprsecepto.
tebit.Et ideo prsecepta ordinantia ad Deum 3. Prseterea, per observantiam prsecepto-
fuerunt prseordinanda. rum meretur aliquis prsemia a Deo. Sed
Ad secundum dicendum, quod sicut Deus divinse promissiones sunt de prsemiis prse-
est universalis principium essendi
causa et ceptorum. Ergo promissio debuit poni in
omnibus, ita et pater est principium quod- omnibus prseceptis, et non solum in primo
dam essendi fdio; et ideo convenienter post et quarto,
prsecepta pertinentia ad Deum ponitur prae- -1. Prseterea, lex vetus dicitur (( lex timo-
ceptum pertinens ad parentes. Ratio autem ris, » inquantum per comminationes poe-
procedit quando affirmativa et negativa per- narum inducebat ad observationes prse-
tinent ad idem genus operis, quamvis etiam ceptorum. Sed omnia prsecepta decalogi
et in hoc non habeat omnimodam effica- pertinent ad legem veterem. Ergo in omni-
ciam etsi enim in executione operis prius
; bus debuit poni comminatio pcense, et non
extirpanda sint vitia quam inserendse vir- solum in primo et secundo.
tutes, secundum illud psalm. xxxni, 15 : omnia prsecepta Dei sunt in
5. Prseterea,
'Diverte. Declina* a malo, et fac bonum; et Isa., i, memoria retinenda; dicitur enim Prov. iii,
16 Quiescite agere perverse, discite bene
: 3 Describe ea in tabulis cordis tui. Incon-
:

facere; tamen cognitione prior est virtus venienter ergo in solo tertio praecepto fit
quam peccatum, quia (( per rectum cognos- mentio de memoria et ita videntur prae-
;

citur obhquum, » ut dicitur in I De anima, cepta decalogi inconvenienter tradita esse.

text. 85. Per legem autem cognitio peccati Sed contra est quod dicitur Sap., xi, 21,
habetur, ut Rom., v, dicitur; et secundum quod Deus omnia fecit* in numcro, pon-
hoc prseceptum affirmativum debuisset dere et mensura. Multo magis ergo in
primo poni. Sed non est ista ratio ordinis, praeceptis suae legis congruum modum tra-
sed quse supra posita est; quia in praeceptis dendi servavit.
pertinentibus ad Deum, quse sunt primse (( Respondeo dicendum, quod in praeceptis
tabulse, » ultimo ponitur prseceptum affir- divinse legis maxima sapientia continetur;
mativum, quia ejus transgressio minorem unde dicitur Deut., iv, 6 : Hsec est vestra
reatum inducit. sapientia et intellectus coram populis. Sa-
Ad tertium dicendum, quod, etsi peccatum pientis autem est omnia debito modo et
cordis sit prius in executione, tamen ejus ordine disponere. Et ideo manifestum esse
prohibitio posterius cadit in ratione. debet quod prsecepta legis convenienti modo
CoNCLusio. — Debito et convenienti orciine decem sunt tradita.
decalogi preecepta disposita sunt. Ad primum ergo dicendum, quod semper
ad affirmationem sequitur negatio oppositi
ARTICULUS VII. non autem semper ad negationem unius
.Utrum prxcepta decalogi convenienter oppositi sequitur affirmatio alterius. Se-
quitur enim si est album, non est nigrum;
tradantur :

non autem sequitur, si non est nigrum,

Ad septimum sic proceditur. 1 . Videtur ergo est album quia ad plura sese extendit
;

quod prsecepta decalogi inconvenienter tra- negatio quam affirmatio. Et inde est etiam
 620 SUMMA THEOLOGICA.
quod (i non esse faciendum injuriara, » quod beneficii praeteriti ; et ideo speciahter in eo
pertinet ad prsecepta negativa, ad plures fitmentio de memoria. Vel quia praeceptum
personas se extendit secundum primum de sabbato habet determinationem adjunc-
dictamen rationis, quam « esse debitum ut tam, quae non est de lege naturae, et ideo
alteri obsequium, vel beneficium impen- hoc praeceptum speciali admonitione indi-
datur. » Inest autem primo dictamen ra- guit.
tionis, quod homo debitor est beneficii vel CoNCLusio. — Convenientissime tra(3ita sunt de-
obsequii exhibendi a quibus beneficia
illis «em legis preecepta, cum ex divina processerint
accepit, sinondum recempensavit. Duo sunt sapientia.
autem quorum beneflciis sufficienter nullus
recompensare potest, scilicet Deus et pater, ARTICULUS VIII.
4it dicitur in VIII Ethic, cap. ult., a med.
Utrum preecepta decalogi sint dispensabilia.
Et ideo sola duo praecepta affirmativa po-
nuntur unum de honoratione parentum,
: Ad octavum sic proceditur. 1. Videtur
aliud de celebratione sabbati in commemo- quod prsecepta decalogi sint dispensabilia.
rationem divini beneficii. Praecepta enim decalogi sunt de jure natu-
Ad secundum dicendum, quod illa prae- rali. Sed justum' naturale in ahquibus
cepta quse sunt pure moralia liabent mani- deficit et mutabile est, sicut . et natura
festam rationem; unde non oportuit quod humana, ut Philosopus dicit in V Ethic,
in eis aliqua i-atio adderetur. Sed quibus- cap. VII. Defectus autem legis iu aliquibus
dam praeceptis additur cseremoniale deter- particularibus casibus est ratio dispeiisandi,
minativum preecepti moralis communis, ut supra dictum est. Ergo in praeceptis
primo prajcepto
sicut in Non facies scul- : decalogi potest fieri dispensatio.
ptile ; et in tertio praecepto determinatur 2. Praeterea, sicut se habet homo ad
dies sabbati; et ideo utrobique oportuit legem humanam, ita se habet Deus ad
rationem assignari. legem datam divinitus. Sed homo potest
Ad tertium dicendum quod homines ut dispensare in praeceptis legis quara homo
plurimum actus suos ad aliquam utilitatem statuit. Ergo cum praecepta decalogi sint
ordinant; et ideo in' illis prseceptis necesse instituta a Deo, videtur quod Deus in eis
fuit promissionem prsemii apponere ex qui- possit dispensare.Sed praelati vice Dei fun-
bus videbatur nulla utilitas sequi, vel aliqua guntur in terris; dicit enim Apostolus, II
utilitas impediri. Quiq. vero parentes sunt ad Cor., ii, 10 Nam et ego si quid donavi,
:

jam in recedendo, ab eis non expectatur propter vos in persona Christi. Ergo etiam
utilitas et ideo prsecepto de honore paren-
; pra^Iati possunt in prseceptis decalogi dis-
tum additur promissio; simiUter etiam in pensare.
praeccpto de prohibitione idololatriae, quia 3. Prseterea, inter prsecepta decalogi con-
per hoc videbatur impediri appareiis utilitas tinetur prohibitio Sed in istohomicidii.
quam homines credunt se posse consequi praecepto videtur dispensari per homines;
per pactum cum daemonibus initum. puta cum secundum praeceptum legis hu-
Ad quartum dicendura, quod pcena? prae- mana; homines licite occiduntur, puta male-
cipue neccssariae sunt contra illos qui sunt factores, vel hostes. Ergo praecepta decalogi
proni ad malum, ut dicitur in X Ethic, sunt dispensabilia.
cap. ult.; et ideo illis solis praeceptis legis 4. Praeterea, observatio sabbati continetur
additur comminatio poenarum, quibus in iiiter praecepta decalogi. Sed in hoc prae-
erat pronitas ad malum. Erant autem ho- cepto fuit dispensatum : dicitur enim I

mines proni ad idololatriam proptor gene- Machab., ii, M Et cogitaverunt in die illa
:

ralem ('onsuctudinom gcntium et similiter ; dicentes : Omnis homo quicumque venerit

sunt ctiam honiincs proni ad perjurium ad nos in bello die sabbatorum, pugnemus
propter frequentiam juramenti ct idco ; adversus eum. Ergo praiccpta dccalogi sunt
primis duobus praeceptis adjungitur com- dispensabilia.
rainatio. Sed contra est, quod Isa., xxiv, 5, qui-
Ad quintum di('endum, (^uod praeceptum dam reprchenduntur dc hoc quod inutave-
de sabbato ponitur ut commemorativum runt jus; dissipaverunt faedus seinpiter-

.
•
Nicolal omittit « in. » — ' Al. ; « jus. »
 QU^ST.
num: quod maxime videtur intelligendum
de prseceptis decalogi. Ergo prsecepta deca-
logi mutari per dispensationem non possunt.
Respondeo dicendum, quod, sicut supra
dictum est, tunc in prseceptis debet fieri
dispensatio, quando occurrit ahquis parti-
cularis casus, in quo si verbum legis obser-
vetur, contrariatur ' intentio legislatoris,
Intentio autem legislatoris cujuslibet ordi-
natur primo quidem et principaliter ad
bonum commune secundo autem ad ordi-
;
nem justitise et virtutis, secundum quem
bonum commune conservatur, et ad ipsum
pervenitur. Si qua ergo prsecepta dentur
quse contineant ipsam conservationem boni
communis, vel ipsum ordinem justitiae et
virtutis, hujusmodi prsecepta continent in-
tentionem legislatoris et ideo indispensa-
, Deumvelnonsubdiordinijustitiaeejus, etiam
bilia sunt puta si poneretur hoc prseceptum
;
in aliqua communitate, quod nullus des-
trueret rempublicam, neque proderet civi-
tatem hostibus, sive quod nuUus faceret
aliquid injuste vel male, hujusmodi
cepta essent indispensabilia ; sed si
aha prsecepta traderentur ordinata ad
praecepta, quibus determinantur aliqui spe-
modi, in talibus prseceptis dispensatio
ciales
possetfieri, inquantum per omissionem hu-
jusmodi prseceptorum in aliquibus casibus
non fieret prsejudicium primis prseceptis,
quse continent intentionem legislatoris puta
si ad conservationem reipublicse statueretur
in aliqua civitate quod de singulis vicis
aliqui vigilarent ad custodiam civitatis
obsessse, posset cum ahquibus dispensari
propter aliquam majorem utilitatem.
Prsecepta autem decalogi continent ipsam
intentionem legislatoris, scilicet Dei nam
prsecepta primae tabulae, quae ordinant ad
Deum, continent ipsum ordinem ad bonum
commune et fmale, quod Deus est. Praecepta
autem secundae tabulse continent ordinem
justiliae inter homines observanda;, ut sci-
licet nulli fiat indebitum, et cuilibet redda-
tur debitum secundum hanc enim rationem
; pro peccato primi parentis
"•
Al. « observaretur, contrariaretur intentioni. »
: nullo prsecepto legis naturse dispensare posse pro-
— * « Ipsum » omittunt edit.
(a) Ockam, Gerson, Petrus de Aliaco et alii
pauci antiqui Deum opinati sunt posse dispensare
absolute in omnibus prseceptis legis naturse, imo
totam legem illam abrogare, ila ut odium Dei
ipsum non esset peccatum. Sed hsec opinio inole-
vit. —
Scotistse cum Scoto tenent Deum dispensare
posse in prseceptis secundse tabulae tantum, excepto
prsecepto de mendacio, seu potius de falso testi-
monio. Communius theologi sentiunt Deum in
C, ART. YIII. 62 i
sunt intelligenda praecepta decalogi. Et ideo
praecepta decalogi sunt omnino indispensa-
bilia («).
Ad primum ergo dicendum, quod Philo-
sophus non loquitur de justo naturali, quod
continetipsum ordinem justitiae; hoc enim
nunquam deficit, scilicet justitiam esse ser-
vandam : sed loquitur quantum ad determi-
natos modos observationis justitise, qui in
aliquibus fallunt.
Ad secundum dicendum, quod, sicut Apos-
tolusdicit, ad Timoth., n, 13 Z)eM5/?^e/w
II :
pei^manet, necjare seipsum non potest. Nega-
ret autem seipsum, si ipsum ^ ordinem suse
justitiae auferret, cum ipse sit sua justitia.
Et ideo in hoc Deus dispensare non potest,
ut homini liceat non ordinate se habere ad
in his secundum quse homines ad invicem
ordinantur.
Ad tertium dicendum, quod occisio homi-
nis prohibetur in decalogo, secundum quod
prse- habet rationem indebiti sic enim praecep-
:
aliqua tum continet ipsam rationem justitiae. Lex
ista autem humana hoc ccncedere non potest
quod licite homo indebite occidatur. Sed ma-
lefactores occidi, vel hostes reipublicse, in
hoc non est indebitum. Unde hoc non con-
trariatur praecepto decalogi nec talis occisio;
est homicidium, quod praecepto decalogi
;
prohibetur, ut Augustinus dicit in I De lib.
arbit., cap. iv, col. 1225, t. 1. Et similiter
cum alicui aufertur quod suum erat, si de-
bitum est quod ipsum amittat, hoc non est
furtum vel rapina, quse prsecepto decalogi
prohibentur. Et ideo quando fdii Israel prse-
cepto Dei tulerunt jEgyptiorum spolia, non
; fuit furtum, quia hoc eis debebatur ex sen-
tentia Dei. Similiter et Abraham, cum con-
sensit occidere filium, non consensit in homi-
cidium; quia debitum erat eum occidi per
mandatum Dei, qui est dominus vitae et
mortis; ipse enim estqui poenam mortis in-
fligit omnibus hominibus justis et injustis
; cujus sententiae
prie, sed improprie solummodo. Est D. Thomse
quem in hac qusestione P. Henno male intellexit.
Licentiatus quidam contendebat Deum nec impro-
prie in secundse tabulse prseceptis dispensare
posse. Porro dispensatio improprie dicta locum
habet cum legislator sic materiam legis mutat ut
sub lege comprehendi desinat. Quoad prsecepta
decalogi a quibus dispensaret Deus, qusestio vide-
tur esse de nomine.
622 SUMMA THEOLOGICA.
si homo execulor auctoritate divina, non
sit operetur. Sed hoc cadit sub prsecepto legis
erit homicida, sicut nec Deus. Et similiter divina3 ; dicitur enim in psal. xcix, 1 Ser- :

etiam Osee accedens ad uxorem fornicariam vite Bomino in laetitia; et II ad Corinth., ix,
vel mulierem adulteram, non est mcechatus 7 : Non ex tristitia, aut ex necessitate ; hila-
nec fornicatus; quia accessit ad eam quai rem enim datorem diligit Deus ; ubi Glossa
sua erat secundum mandatum divinum, qui dicit : (( Quidquid boni facis, cum hilaritate
est auctor institutionis matrimonii. Sic igi- fac, et tunc bene facis; si autem cum tristi-
tur prsecepta ipsa decalogi, quantum ad ra- tia facis, de te, non tu facis. » Ergo
flt modus
tionem justitiae quam continent, immutabi- virtutis cadit sub prsecepto legis.
ha sunt sed quantum ad ahquam determi-
; Sed contra, nuUus potest operari eo modo
nationem per apphcationem ad singulares quo operatur virtuosus, nisi habeat habitum
actus, ut scihcet hoc vel iUud sit homicidium, virtutis, ut patet per Philosophum in II
furtum vel aduUerium, aut non, hoc qui- Ethic, cap. iv vel v. Quicumque autem
dem est mutabile quandoque sola auctoritate transgreditur prsceptum legis, meretur poe-
divina, in his scihcet quae a solo Deo sunt nam. Sequeretur ergo quod iUe qui non
instituta, sicut matrimonio et in ahis
in habet habitum virtutis, quidquid faceret,
hujusmodi; quandoque etiam auctoritate mereretur pcenam. Hoc autem est contra
humana, sicut in his quae sunt commissa intentionem legis, quse intendit hominem,
hominum jurisdictioni quantum enim ad ; assuefaciendo ad bona opera, inducere ad
hoc homines gerunt vicem Dei, non autem virtutem. Non ergo modus virtutis cadit
quantum ad omnia. sub praecepto.
Ad quartum dicendum, quod illa excogi- Respondeo dicendum quod, sicut supra ,

tatio magis fuit interpretatio praecepti quam dictum est, prseceptum legis habet vim coac-
dispensatio. Non enim intelhgitur violare tivam illud ergo directe cadit sub prsecepto
;

sabbatum qui facit opus quod est necessa- legis ad quod lex cogit. Coactio autem legis
rium ad sahitem humanam, sicut Dominus est per inetum poense, ut dicitur in X Ethic,
probat Matth., xii. cap. ult. Nam illud proprie cadit sub prae-
CoNCLUsio. —
Cum decem prsecepta disponaul cepto legis, pro quo poena legis infligitur.
homines ad bonum simpliciter et ad prox.imum in Ad instituendam autem poenam aliter se ha-
hoc eodem ordine, indispensabilia simpliciter simt. bet lex divina, et aliter, lex humana. Non
enim poena legis infligitur nisi pro iUis de
quibus legislator habet judicare quia ex ju-
ARTICULUS IX. ;

dicio lex punit. Homo autem, qui est iegis

Utrum modus virtutis cadat sub prsecepto lator humanse, non habet judicare nisi de
legis. exterioribus actibus, quia homines vident
ea qude parent, ut dicitur I Regum, xvi,
Ad nonum sic proceditur. Videtur quod 1 . 7. Sed sohus Dei, qui est lator legis divinae,
modus virtutis cadat sub praeceptolegis. Est est judicare de interioribus motibus volun-
enim modus virtutis ut ahquis juste operetur tatum secimdum illud psalini
, vii, 10 :

justa, et fortiter fortia, et simihter de ahis Scrutans corda et rcnes Deus.

virtutibus. Sed Deuteronomii, xvi, 20, prae- Secundum hoc igitur dicendum est, quod
cipitur: Juste quod justum est persequeris\ modus virtutis quantum ad aliquid respici-
Ergo modus virtutis cadit sub praecepto. tur a lege humana et divina ;
quantum ad
2. Prffiterea, illud maxime cadit sub pra^- aliquid autem a lege divina, sed non a lege
cepto, quod est de intentione legislatoris. humana; quantuni ad aliquid vero iiec a
Sed intentio legislatoris ad hoc fertur prin- lege humana, nec a lege divina. Modus au-
cipahter ut homincs faciat virtuosos, sicut tein virtutis in tribus consistit, sccundum
diciturin II Ethic, cap. i, a med., et lib. I, Philosophum in II Ethic, cap. iv. Quorum
cap. IX et cap. xiii. Virtuosi autom est vir- primum est, (( si aliquis operetnr sciens. »
tuosc agere. Ergo modus virtutis cadit sub lloc autein dijudicalur et a lege divina, et a
praecepto. lege humana quod ;
cniin aliquis facit igno-
.3. Praeterea, modus virtutis proprie osse Unde secunduin igno-
rans, per accidens facit.
videtur ut aliquis voluntarie ot delectabilitor rantiam aliqua dijudicantur ad pcenam vel

' Parm. : exequeris.

 ;

QU^ST. C, ART. IX ET X. 623

ad veniam, tam secundum legem humanam

quam secnndum legem divinam. Secundum ARTICULUS X
autem est ut aliquis operetur volens vel eli-

gens et propter hoc eligens ; in quo impor- Vtrum modiis charitatis cadat sub prascepto
tatur duplex motus interior, scilicet volunta- divinse legis.
tis de quibus supra dictum
et intentionis,
est.Et ista duo non dijudicat lex humana, Ad decimum sic proceditur. 1. Videtur
sed solum divina; lex enim humana non quod modus charitatis cadat sub prsecepto
punit eumqui vult occidere, et non occidit; enim Matth., xix, 17
divinse legis. Dicitur :

punit autem eum lex divina, secundum Si vis ad vitam ingredi, serva mandata;
illudMatth., v, 22 Qui irascitur fratri suo,
: ex quo videtur quod observatio mandato-
reus erit judicio liQTimm diViiQ.m ut firmiter
. rum sufficiat ad introducendum ad vitam.
et immobiliter habeat et operetur; et ista Sed opera bona non sufficiuut ad introdu-
firmitas proprie pertinet ad habitum, ut sci- cendum in vitam, nisi ex charitate fiant
Ucet aliquis ex habitu radicato operetur. Et dicitur enim I ad Cor., xui, 3 Si distri- :

quantum ad hoc modus virtutis non cadit buero in cibos pauperum omnes facultates
sub prsecepto neque legis divinse, neque legis meas, et si tradidero corpus meum, ita ut
humanse neque enim ab homine, neque a
; ardeam, charitatem autem non habuero,
Deo punitur tanquam prsecepti transgressor, nihil mihi prodest. Ergo modus charitatis
qui debitum parentibus honorem impendit, est in praecepto.
quamvis non habeat habitum pietatis. 2. Praeterea, ad modum charitatis proprie
Ad priraum ergo dicendum, quod modus pertinet ut omuia fiant propter Deum. Sed
faciendi actum justitiee, qui cadit sub prse- istud cadit sub prsecepto ; dicit enim Aposto-
cepto, est ut fiat aliquid secundum ordinem lus I ad Cor., x, 31 : Omnia
gloriam Dei
in
juris, non autem quod fiat ex habitu justi- facite. Ergomodus charitatis cadit sub prse-
tiae. cepto.
Ad secundum dicendum, quod intentio 3. Prseterea, simodus charitatisnoncadat
legislatoris estde duobus de uno quidem, : sub prsecepto, ergo aliquis potest implere
ad quod intendit per prsecepta legis indu- prsecepta legis non habens charitatem. Sed
cere, et hoc est virtus aliud autem est de ; quod potest fieri sine charitate, potest fieri
quo intendit prseceptum ferre et hoc est ; sine gratia, quse semper adjuncta est chari-
quod ducit vel disponit ad virtutem, scilicet tati. Ergo aliquis potest implere praecepta
actus virtutis. Non enim idem est finis prse- legis sine gratia. Hoc est autem Pelagiani
de quo prseceptum datur sicut
cepti, et id ; erroris, ut patet per Augustinum, in lib. De
neque in aUis rebus idem est finis, et quod haeresibus, hseresi lxxxviii, coI. 47, t. 8.
est adfinem. Ergo modus charitatis est in prsecepto.
Ad tertium dicendum, quod operari sine Sed contra est, quia quicumque non ser-
tristitia opus
virtutis cadit sub praecepto legis vat prseceptum, peccat mortaliter. Si igitur
divinse quia quicumque cum tristitia ope-
;
modus charitatis cadat sub prsecepto, sequi-
ratur, non volens operatur. Sed delectabiU- tur quod quicumque operatur aliquid, et
ter operari, sive cum Isetitia vel hilaritate, non ex charitate, peccet mortaliter. Sed qui-
quodammodo cadit sub pra^cepto; scilicet cumque non habet charitatem, operatur
secundum quod sequitur delectatio ex dilec- non ex charitate. Ergo sequitur quod qui-
tione Dei et proximi, quae cadit sub prse- cumque non habet charitatem, peccet mor-
cum amor sit causa delectationis et
cepto, : taliter in omni opere quod facit, quantum-
quodammodo non secundum quod delecta- ; cumque sit de genere bonorum quod est ;

tio consequitur habitum. « Delectatio enim inconveniens.

operis est signum habitus generati, » ut di- Respondeo dicendum, quod circa hoc fue-
citur in II Ethic, cap. ii vel ui. Potest runt contrarise opiniones. Quidam enim
enim aliquis actus esse delectabiUs vel dixerunt absolute modumcharitatisesse sub
propter fmem, vel propter convenientiam praecepto. Nec est impossibile observare hoc
habitus. prseceptum charitatem non habenti quia ;

CoNCLusio. - Modus virtutis respiciens inteUec- potest se disponere ad hoc quod charitas ei
tum voluntatem hominis, sub legis divinse prse-
et infundatur a Deo. Nec quandocumque aliquis
ceptis cadit, non autem modus respiciens habitum. non habens charitatem facit aliquid de ge^-
 ;

624 SUMMA THEOLOGICA.

nere bonorum, peccat mortaliter; quia hoc corde tuo. Et cum ista sint duo pr^cepta
est prsRceptum affirmativum, ut ex charitate affirmativa non obligantia ad semper, pos-
operetur; et non obligat ad semper, sed pro sunt pro diversis temporibus obligare et ita ;

tempore illo quo aliquis habet charitatem. potest contingere quod aliquis implens prse-
Alii vero dixerunt quod omnino modus cha- ceptum de honoratione parentum, non tunc
ritatis non cadit sub prsecepto. transgrediatur prseceptum de omissione"
Utrique autem quantum ad aliquid verum modi charitatis.

dixerunt. Actus enim charitatis dupliciter Ad tertium dicendum ,

quod observare
considerari potest uno modo, secundum :
omnia pra?cepta legis homo non potest, nisi
quod est quidam actus per se et hoc modo ; impleat praeceptum charitatis ;
quod non fit

cadit sub prsecepto legis, quod de hoc spe- sine gratia : et ideo impossibile est, quod
cialiter datur , sciUcet : Dominum
Diliges Pelagius dixit, hominem implere legem sine
Deum tuum, et : Diliges proximum tuum. gratia.
Et quantum ad hoc pri^mi verum dixerunt conclusio. - Modus charitatis cadit sub illo di-
non emm est mipossd3de hoc prseceptum ^-^^^^ jggj^ quod specialiter de dilectione
prsecepto,
observare, quod est de actu charitatis; quia Dei et proximi datur; non autem sub cseteris pr«-
homo potest se disponere ad charitatem ha- ceptis : unde hoc pra?cepto Honora patrem, non
:

bendam et quando habuerit eam, potest ea

; preecipitur ut honoretur pater ex charitate, sed
uti. Aho modo potest considerari actus cha- solum, ut honoretur pater.
ritatis, secundum quod est modus actuum
aharum virtutum hoc est, secundum quod ;
ARTICULUS XI
actus aharum virtutum ordinantur ad cha-
ritatem, quse est finis prsecepti, ut dicitur I Utrum convenienter distinguantur alia mo-
ad Tim., i. Dictum est enim supra, quod in- ralia prsecepta legis prseter decalogum.
quidam modus formalis actus
tentio finis est
ordinati in finem. Et hoc modo verum est Ad undecimum sic proceditur. 1. Videtur
quod secundi dixerunt, quod modus cliarita- quod inconvenienter distinguantur alia mo-
tisnon cadit sub prsecepto hoc est dictum', : ralia prsecepta legis prseter decalogum.
quodin hocprsecepto Eonora patrem, non : Quia, ut Dominus dicit Matth., xxn, 40 In :

includitur quod honoretur pater ex charitate, duobus prseceptis charitatis universa pendet
sed solum quod honoretur pater. Unde qui lex* etprophetse. Sed hsec duo prsecepta ex- ^ig^
honorat patrem, licet non habeat cliarita- pUcantur per decem prsecepta decalogi. Ergo pendet.

tem,,non efficitur transgressor hujus prse- non oportet alia prsecepta moralia tradere.
cepti, etsi sit transgressor prsecepti, quod 2. Prseterea, praecepta moraUa a judiciali-
est de actu charitatis; propter quam trans- bus et cseremonialibus distinguuntur, ut
gressionemmeretur pcenam. dictum est. Sed determinationes commu-
Ad primum ergo dicendum, quod Domi- nium prseceptorum moraUum pertinent ad
nus non dixit Si vis ad vitam ingredi,
: judiciaUa et caeremonialia prsecepta; com-
serva imum mandatum, sed Serva omnia : raunia autem prsecepta moralia sub decalogo
mandata ; micv qvidi ctiam continetur man- continentur, vel etiam decalogo praesuppo-
datum de dilectione Dei etproximi. mmtur, ut dictum cst. Ergo inconvenienter
Ad secundum dicendum, quod sub prse- traduntur aUa prsecepta moralia praeter de-
cepto charitatis continetur ut diligatur Deus calogum.
ex toto corde ad quod pertinet ut omnia
; 3. Praeterea, praecepta moralia sunt de

referantur in Deum et ideo praeceptum ; actibus omnium virtutum, ut supra dictum

charitatis implcre homo non potest nisi , cst. Sicut igitur in lcge ponuntur prsecepta
etiam omnia refcrantur in Deum. Sic ergo moraUa pra^ter decalogum pertinentia ad
qui honorat parentes, tenetur ex charitate latriam, HberaUtatem, et misericordiam, et
honorare, non ex vi hujus prsecepti, quod castitatem, ita etiam dcberent poni aliqua
est Honora parentes, scd ex vi hujus prae-
: praecepta pertinentia ad aUas virtutes, puta
cepti : Diliges Dominum Deum tuum ex toto ad fortitudinem, sobrietatem, et alia hujus-

^ Ita leclionem retinuimus

habct Nicolai; quam * Ita cum mss. editi omnes quos vidimus. Theo-
utpote verisimiliorem, Edit. Neapolitana 1763, et logi « de observalioue. »
alise habent « dictu. »
 ;
;

QUiEST. C, ART. XI. 625

modi; quod tamen non invenitur. Non ergo blasphemiae Lev., xiv, et prohibitio falsae
convenienter distinguuntur legalia praecepta doctrinse Deut., xni. Tertio vero prcecepto
moralia quse sunt prseter* decalogum, superadduntur omnia cseremonialia. Quarto
Sed contra est quod in psal. xviii, 8, dici- autem prsecepto de honore parentum super-
tur Lex domini immaculata, comertem
: additur prseceptum de honoratione senum
animas. Sed per aha etiam moraha, quae secundum illud Lev., xix, 33 Coram cano :

decalogo superadduntur, homo conservatur capite consurge, et honora personam senis

absque macula peccati, anima ejus ad et et universaliter omnia prsecepta inducentia
Deum convertitur. Ergo ad legem pertine- ad reverentiam exhibendam majoribus vel
bat etiam aha prsecepta moraha tradere. ad beneficia exhibenda vel sequahbus vel
Respondeo dicendum, quod, sicut ex dictis minoribus. Quinto autem praecepto, quod
patet, praecepta judicialia et caeremoniaha ex est de prohibitione homicidii, additur prohi-
sola institutione vim habent quia antequam ;
bitio cujushbet violationis'* contra
odii et
instituerentur non videbatur utrum
roferre proximum, sicut iUud Lev., xix, 16 Non :

sic vel ahter fieret. Sed pracepta moraha ex stabis contra sanguinem proximi tui ; et
ipso dictamine naturahs rationis efficaciam etiam prohibitio odii fratris, secundum illud
habent, etiamsi nunquam in lege statuan- Lev., xix, 17 Non oderis fratrem tuum in
:

tur. Horum autem triplex est gradus. Nam corde tuo. Prsecepto autem sexto, quod est
quaedamsuntrectissima", etadeomanifesta, de prohibitione adulterii, superadditur prse-
quod editione non indigent; sicut mandata ceptum de prohibitione meretricii, secundum
de dilectione Dei et proximi, et aha hujus- iUud Deut., xxiii, 17 : Non erit meretrix de
modi, ut supra dictum est, quse sunt quasi filiabus Israel, neque fornicator de filiis
fines praeceptorum unde in eis nuUus potest
; Israel ; et iterum prohibitio vitii contra na-
errare secundum judicium rationis. Qusedam turam, secundum illud Lev., xvm, 22 Cum :

vero sunt magis determinata, quorum ratio- masculo non commiscearis , cum omni pe-
nem statim quihbet etiam popularis potest core non coibis. Septimo autem praecepto
de facih etiam videre et tamen quia in pau- ; de prohibitione furti adjungitur prseceptum
cioribus circa hujusmodi contingit judicium de prohibitione usurse secundum illud ,

humaimm perverti, hujusmodi editione in- Deut., xxiii, 19 : Non fceneraberis fratri tuo
digent; et haec sunt praecepta decalogi. «a? wsMmm ; et prohibitio fraudis, secundum
Qusedam vero sunt quorum ratio non est iUudDeut., xxv, 13 habebis in sseculo
: Non
adeo cuilibet manifesta, sed solum sapienti- diversa pondera: et universahter omnia
bus et ista sunt prsecepta moraha super-
; quae ad prohibitionem calumnise et rapinae
addita decalogo, tradita a Deo populo per pertinent. Octavo vero prsecepto, quod est
Moysen et Aaron. de prohibitione falsi testimonii, additur pro-
Sed quia ea quse sunt manifesta sunt hibitio falsi judicii, secundum iUud Exod.,
principia cognoscendi eorum ^ quse non sunt xxm, 2 : Nec in judicio, plurimorum ac-
manifesta, aha prsecepta moraha superaddita quiesces sententise, ut a veritate* devies; "Vero.
decalogo reducuntur ad prsecepta decalogi prohibitio mendacii, sicut ibi 7, subditur :

per modum cujusdam additionis ad ipsa. Mendacium fugies ; et prohibitio detractio-

Nam in primo praecepto decalogi prohibetur nis, secundum iUud Lev., xix, 16 : Non
cultus ahenorum deorum, cui superaddun- eris criminator et* susurro inpopulis. Ahis *Nec.
tur alia praecepta prohibitiva eorum quse autem duobus prseceptis nuUa aha adjun-
ordinantur in cultum idolorum; sicut ha- guntur; quia per ea universahter omnis
AVc. betur Deut., xviii, 10 Non* inveniatur in : mala concupiscentia prohibetur.
te qui lustret filium suum, aut filiam, du- Ad primum ergo dicendum, quod ad di-
cens per ignem..., nec sit maleficus, necin- lectionem Dei et proximi ordinantur quae-
cantator, nec qui pythones consulat, nec dam prsecepta decalogi secundum manifes-
divinos, aut quserat a mortuis veritatem. tam rationem debiti; aha vero secundum
Secundum autem prseceptum prohibet per- rationem magis occultam.
jurium; superadditur autem ei prohibitio Ad secundum dicendum, quod prsecepta

^ Siccodd.; al. « in lege alia prsecepta moralia

: *Sic codd.; quamvis Nicolai dicat se in suo ma-
prseter. » — Sic codd.; in edit. « communissima.»
* :
nuscripto legisse « molitionis, » quod non vellem
:

— ' Ita edit. Patav. et Rom. ; f^icolai, « ea. » — negare.

U, 40
 G26 SUMMA TIIEOLOGICA.
cseremonialia et judicialia sunt determina- 3. Praeterea, lex divina efficacior est quam
tiva prseceptorum decalogi ex vi institutio- lex humana. Sed lex humana justificat; est
nis, non autem ex vi naturalis instinctus, enim quaedam justitia in hoc quod praecepta
sicut praecepta moralia superaddita. legis adimplentur. Ergo praecepta legis jus-
Adtertium dicendum, quod praecepta tificabant.
legis ordinantur ad bonum commune, ut Sed contra quod Apostolus dicit, II ad
est
supra dictum est. Et quia virtutes ordinan- Cor.,m, 6 Littera occidit; quod secundum
:

tes ad alium directe pertinent ad bonum Augustinum, in lib. De spiritu et littera,

commune, et similiter virtus castitatis, in- cap. XIV, col. 215, t. 10, inteUigitur etiam
quantum actus generationis deservit bono de praeceptis morahbus. Ergo praecepta mo-
communi speciei; ideo de istis virtutibus ralia non justificabant.
directe dantur praecepta decalogi, et super- Respondeo dicendum, quod, sicut sanum
addita. De actu autem fortitudinis datur proprie et primo dicitur quod habet sanita-
praeceptum proponendum per duces exhor- tem, per posterius autem quod significat
tantes in bello, quod pro bono communi sanitatem, vel quod conservat sanitatem ita ;

suscipitur, ut patet Deut., xx, 3, ubi man-
datur sacerdoti* Nolite metuere, nolite ce-
: factio justitiae;
dere. Similiter etiam actus gulse prohiben-
dus committitur coactioni ^ paternae quia
contrariatur bono domestico unde dicitur
Deut., XXI, 20, ex persona parentum Mo-
nita nostra audire contemnit, comessatio-
nibus vacat, et luxurise, atque conviviis.
justificatio primo et proprie dicitur ipsa
secundario vero et quasi
improprie potest dici justificatio significatio
; ad justitiam. Quibus
justitiae, vel dispositio
; duobus modis manifestum est quod praecepta
: legis justificabant, inquantum scilicet dispo-
nebant homines ad gratiam Christi justifl-
cantem, quam etiam significabant quia, ;

CoNCLUsio. — Cum
ad bonos mores quaedam
sicut dicit Augustinus, Contra Faustum,
lib. XXII, cap. XXIV, col. 417, t. 8, etiam
pertineant, quorum non statim cuilibet po-
ratio
pvilari, sed solum sapientibus est mardfesta; con- vita illius populi prophetica erat, et Christi
venienter illa ad decalogum, ad quem secundum figurativa.
aliquam rationem reducuntur, superaddita sunt. Sed si loquamur de justificatione proprie
dicta, sic considerandum est quod justitia
potest accipi prout est in habitii vel prout
ARTICULUS XII.
est in actu; et secundum hoc justificatio
Utrum prsscepta moralia veteris legis dupliciter dicitur uno quidein modo, secun-
:

justificarent. dum quod homo fit justus adipiscens habi-

tum justitiae; alio vero modo, secundum
Ad duodecimum sic proceditur. 1. Videtur quod opera justitiae operatur; ut secundum
quod praecepta moralia veteris legis justifi- hoc justificatio nihil aliud sit quam justitiae
carent. Dicit enim Apostolus, Rom., ii, 13 : executio. Justitia autem, sicut et aliae virtu-
Non enim auditores legis justi sunt apud tes, potest accipi ut
et acquisita, et infusa,
Deum, sed factores legis justificabuntur. ex supradictis patet. Acquisita quidem cau-
Sed factores legis dicuntur qui implent prae- satur ex operibus ; sed infusa causatur ab
cepta legis. Ergo praecepta legis adimpleta ipso Deo per ejus gratiam et haec est vera ;

justificabant. justitia de qua nunc loquimur, secundum

2. Praeterea, Levit., xviii, 5, dicitur : quam aliquis dicitur justus apud Deum^
Cnstodite leges meas atque judicia, quse secundum illud Rom., iv, 2 Si Abraham :

faciens homo vivet in eis. Sed vita spiritua- ex operibus legis justificatus est, habet glo-
lis hominis est per justitiam. Ergo praicepta riam, sed non apud Deum. Haec^ igitur
legis adimpleta justificabant. non poterat per pra3cepta
justitia causari

* Ita codd.; edit. addunt « ut ad populum dicat,

: homo filiim... qui... coercitus obedire coiilempserit...
appropinquante jam prselio. » Hajc sunt vora — dicent : Filius noster... comessationibus vacat. Sed
sed non necessaria in boc loco ad sensum perfec- loco « coactioni, » edit. babent « monitioni. »
:

tum. Sensus etcnim est datur praeceptum propo-

: 3 Hic ,
propler omnium mss. editorumque
nendum, et mandatur sacerdoti hoc prajceptum librorum perturbatam lectionem, varii editores va-
proponendum : Nolite, etc. ria confinxerunt. Tbeologi ex variis codicibus et
* « Coactioni, » sic codd., et bene; nam audi exemplis sic « Hsbc igitur juslitia causari uon pole-
:

Deuterouomium, c. xxi, v. 18 ct 20 : Si genuerit rat per prtecopta moralia, quoe sunt de actibus Im-
 ; ! »;
:

OTJ.EST. C, ART. XII. 027

moralia, quse sunt de actibus humanis
cundum preecepta moralia justificare
poterant, justitiam causando. Ita sacra-
menta veteris legis gratiam non confere-
bant, sicut conferunt sacramenta novse le-
gis, quse propter hoc justificare dicuntur. Si
vero accipiatur justificatio pro executione
omnia praecepta legis justifica-
justitiae, sic
bant, inquantum continebant illud quod est
secundum se justum; aliter tamen, et aliter.
Nam prsecepta caeremonialia
quidem justitiam secundum
prout exhibebantur in cultum Dei
scilicet
in speciali vero non continebant secundum
se justitiam nisi ex sola determinatione
,
legis divinse et ideo ' de hujusmodi praecep-
;
; se- sistit contractus humanse vitae, qui
circa
non sunt inter homines ad invicem,
Ad primum ergo dicendum, quod Aposto-
lus accipit ibi justificationem pro executione
justitise.
Ad secundum dicendum, quod homo fa-
ciens prsecepta legis dicitur vivere in eis,
quia non incurrebat poenam mortis, quam
lex transgressoribus infligebat; in quo sensu
inducit hoc Apostolus ad Gal., in.
continebant Ad tertium dicendum, quod praecepta
se in generali, legis humanae justificant justitia acquisita,
'
de qua non quaeritur ad prsesens, sed solum
de justitia quae est apud Deum.
CoNCLusio. — Prsecepta legis moralia proprie-
non justificabant efflciendo videlicet justitiam,
,

tis dicitur quod non justificabant nisi ex

((
qua ex injusto quispiam fit justus apud Deum secl :

devotione et obedientia facientium. » Prse- improprie, eam videlicet significando et ad eam

cepta vero moralia et judicialia continebant disponendo.
id quod erat secundum se justum vel in ge-
nerali^ vel etiam in speciali; sed moraUa
preecepta continebant id quod est secundum
se justum secundum justitiam generalem,
quae est omnis virtus, ut dicitur in V Ethic,
cap. I, a med. Prsecepta vero judicialia per-
tinebant ad justitiam specialem, quae con-

manis, et (deest « et » in cod. Al.) secundum hoc
prsecepta moralia justificare non poterant, justitiam
causando. (In cod. cit., statim sequitur «Si vero
accipiaturjustificatio pro executione justitise. »)Illa
enim sacramenta veteris legis gratiam non confe-
actibus humanis erga homines invicem exercendis,
poterant justificare, justitiam causando, propter
: eamdem rationem. Sed nec prsecepta cseremonialia,
qpiEe ad ritum sacramentorum pertinebant, pote-
rant eo modo justificare;
illa enim sacramenta veteris

rebant, sicut sacramenta novse legis, quse propter legis gratiam non conferebant, sicut conferxint
hoc'justificare dicuntur. Si vero accipiatur justi- sacramenta novse legis, quse propter hoc justificare
ficatio pro executione justitise, sic omnia prsecepta dicuntur causaliter. »— Nos autem octo codices si-
legis justificabant aliter,
; etc. » Cod. Venetus milem lectionem habentes invenimus, et addita sive
SS. Joannis et Pauli « Hsec igitur justitia causari
: Lovaniensium theologorum, sive P. Nicolai dese-
non poterat per praecepta moralia, quse sunt de renda judicavimus, unico verbo codicum emen-
actlbus humanis, et similiter prsecepta mobilia dato. Loco enim hujus lectionis « illa sacramenta, :

(lege «moralia ») justificare non poterant, justitiam quia vox «illa » non tam nitide in omnibus codicibus
causando. Si vero accipiatur justificatio pro execu- exaratur quin legi possit in quibusdam codicibus
tione justitise, sic praecepta moralia justificabant, « ita, » hanc ultimam lectionem « ita sacramenta » :

inquantum continebant id quod est secundum se elegimus, ut sit sensus Hsec justitia (infusa sciU-
:

justum. Sed sacramenta illa veteris legis gratiam cet a Deo per gratiam) causari non poterat per
non conferebant, sicut conferunt sacramenta novse praecepta moralia, quse sunt de actibus humanis
legis, cfuse propter hoc justificare dicuntur. Si vero secundum prsecepta moralia (hi actus humani) jus-
accipiatur justificatio pro executione justitiae, sic tificare non
poterant, justitiam causando (quia sci-
omnia prsecepta legis justificabant, aliter tamen et vera non causabatur secundum prse-
licet justitia
aliter.»Alii codices eamdem prseter «propter»lec- cepta moralia veteris legis) Ita sacramenta veteris
.

tionem exhihent. Edit. Rom. : « Hsec igitur justitia legis, etc. —

NuUa in sequentibus intricatio manet.
causari non poterat per prsecepta moralia, quse Unde, unico verbo forsitan emendato (si tamen
Bunt de actibus humanis et secundum hoc prse-
; aliter D. Thomas scripserit), tanti doctoris textum
cepta moralia justificare non poterant justitiam tractantes , nil addere , nil subtrahere voluimus.
causando, etc., » ut in cod. Venet. Nicolai pri- — Periti videant
mus aliter omnia compegit, cjuem secuti sunt edi- < AI. : « exhibebant. »
tor. Patav. et Parm. En ipsius textus « Hsec igitur :
^ Ita codd. passim et editi; cod. Alcan. : « et
justitia causari non poterat per prEecepta moralia, solum. »
qusesunt de actibushumanis; et secundumhocprse- 3 Ita cod. Venet., cum aliis nonnullis, et edit.
cepta moralia justificare non poterant, justitiam Rom.; AI. deest « vel in generali; » Nicolai « se-
causahdo; sicut nec judicialia, (luse (juodammodo cundum se justum etiam in special\. »
cum moralibus conveniunt, quia sunt etiam de
628 SUiMiVJA THEOLOGICA.
Dei prseter solemnitates. Ergo videtur qiiod
legis prsecepta cseremonialia non ea ratione
QUiESTIO CI.
dicantur, quia pertinent ad cultum Dei.
DE PRiECEPTlS CiEREMONIALlBUS SECUNDUM SE. 3. Prseterea, secundum quosdam prse-

(Et quatuor quseruntur.) cepta cseremonialia dicuntur quasi normse,

id est regulse, salutis, nam chere ^ in grieco
Consequenter considerandum est de prse- idem est quod « salve. » Sed omnia prse-
ceptis cseremonialibus et primo de ipsis
' : cepta legis sunt regulse salutis, et non solum
secundum se secundo de causa eorum; ter-
;
illa quae pertinent ad Dei cultum. Ergo non
tio de duratione ipsorum, solum illa prsecepta dicuntur cseremonialia
Circa primuni quaeruntur quatuor : quse pertinent ad cultum Dei.
1° quse sit ratio prseceptorum cseremonia- 4. Prseterea, rabbi Moyses dicit, lib. Dux
lium 2° utrum sint fig-uralia 3" utrum de-
; ;
errant., cap, xxvii et xxviii, quod « praecepta
buerint esse multa 4° de distinctione ipso-
; caeremonialia » dicuntur « quorum ratio
rum. non Sed multa pertinentia
est manifesta. »
ad cultum Deihabent rationem manifestam,
ARTICULUS PRIMUS. sicut sabbati observatio, etcelebratio Phase',

Utrum ratio prseceptorum caeremonialium

Scenopegiae, et multorum aliorum, quorum
in hoc consistat quod pertinent ad cultum ratio assignatur in lege. Ergo caeremonialia
Dei.
non sunt quae pertinent ad cultum Dei.
Sed contra est quod dicitur Exod., xviii,
Ad primum sic Videtur
proceditur. 1. 19 Esto populo in his quse ad Deum perti-
:

quod ratio prseceptorum caeremonialium : ostendasque populo cseremonias et

7ie)it...

non in hoc consistat quod pertinent ad cul- ritum colendi.

tum Dei. In lege enim veteri dantur Ju- Respondeo dicendum, quod, sicut supra
dseis qusedam praecepta de abstinentia cibo- dictum est, caeremonialia prsecepta determi-
rum, ut patet Levit., xi, et etiam de absti- nant prsecepta moralia in ordine ad Deum,
nendo ab aliquibus vestimentis, secundum sicut judicialia determinant praecepta mora-
illud Levit., xix, 19, Veste quss ex duobus lia in ordine ad proximum. Homo autem or-
texta est, non indueris, et iterum quod prse- dinatur ad Deum per debitum cultum; et
cipitur Num., xv, 38 Ut faciant sibi fim-
: ideo caeremonialia proprie dicuntur quse ad
brias per angulos palliorum. Sed hujusmodi cultum Dei pertinent.
non sunt prsecepta moralia, quia non ma- Ratio autem hujus uominis posita est su-
nent in nova lege nec etiam judicialia, quia
; pra, ubi prsecepta caeremonialia ab aliis sunt
non pertinent ad judicium faciendum iuter distincta.
homines. Ergo sunt caeremonialia. Sed in Ad primum ergo dicendum, quod ad cul-
nuUo pertinere videntur ad cultum Dei. tum Dei pertinent non solum sacrificia et
Ergo non est caeremonialium praeceptorum alia hujusmodi, quse immediate ad Deum
ratio quod pertineant ad cultum Dei. ordinari videntur, sed etiani debita praepa-
2. Praeterea, dicunt quidam quod prae- ralio colentium Deum ad cultum ipsius ; si-
cepta cseremonialia dicuntur illa quae perti- cut etiani in aliis qusecumque suiit praepara-
nent ad solemnitates, quasi dicerentur a toriaad fmem, cadunt sub scientia quae est
cereis, quse in solemnitatibus accenduntur. de fine. Hujusmodi autein prajcepta, quse
Sed multa alia sunt pertinentia ad cultum dantur in lege de vestibus et cibis colentium

* Scribendum esse « cserimonia, » et non « csere- insuper nomen hujus urbis a grseco /atjoe proces-
monia, » et sic « cscrimonialium, » et non « csere- sit. Unde P. Nicolai imitari debuisset prudentiam
monialium, » juxla emendatiorem orUiographiam D. Tliomse « nec illa expositio nominis, elc...
:

docent critici. Sed invenitur etiam cajremonia et Polest dici tamen. »

cseremonialia a nonnullis adbibilum et nos ortbo- ; ' « Phase, » seu Paschatis; « scenopegia » seu fes-

grapliiam servavimus, quam suo tempore seculus tum tabernaculorum, quod octiduo celebrabatur in
est D. Thomas. —
Parm. meuse Tisri, hoc est septimo, a Judaiis; scd quando-
* Parm. habet « xi^^P^- » Lepidum esse dicit
:
que etiam festum encaeniorum vocatur scenopegia,
P. Nicolai quod aliqui a x«i/»e (chere) nomeu caere- quia illi eral simile; utrumque enira celebratur
moniarum deducant. Leclor supra vidore potuit iu magna lotius populi Isetitia, cum ramis, tubis el tym-
notula quam con.scripsimus quomodo nomen caero- panis.
naoniarum ab urbe csere derivatum est, et quomodo
 ;

QUJ:ST. CI, ART. l ET IT. 629

Deum et aliis hujusmodi, pertinent ad quam-
dam praeparationem ipsorum ministrantium,
ut sint idonei ad cultum Dei; sicut etiam
specialibus observantiis aliqui utuntur qui
sunt in ministerio regis unde etiam sub :
praeceptis caeremonialibus continentur.
doctoris ut sic prommtiet ut de facili intel-
ligi possit, sicutAugustinus dicit in IV De
doctr. christ., cap. x, col. 99, t. 3; et hoc
maxime videtur esse necessarium in legis-
latione, quia praecepta legis populo propo-
nuntur unde « lex debet esse manifesta, »
;

Ad secundum dicendum, quod illa exposi-
tio nominis non videtur esse multum conve-
niens, praesertim cum non multum invenia-
tur in lege quod in solemnitatibus cerei
accenderentur sed in ipso etiam candelabro
; ceptaMoyses, non exponens quid figurarent.
lucernae cum oleo olivarum praeparabantur,
ut patet Lev., xxiv.
Nihilominus tamen potest dici quod in
solemnitatibus omnia aUa quae pertinebant
ad cultum Dei, diligentius
ut Isidorus dicit lib. V Ettjm., cap. xxi,
col. 203, t. 3. Si igitur praecepta caeremonia-
lia data sint in alicujus rei flguram, videtur
inconvenienter tradidisse hujusmodi prae-
2. Praeterea, ea quae in cultum Dei agun-
tur, maxime debent honestatem habere.
Sed facere aliqua facta ad aliqua repraesen-
tanda, videtur esse theatricum, sive poeti-
obsorvabantur cum in theatris enim repraesentabantur
;

etsecundum hoc in observatione solemnita- olim per aliqua quae ibi gerebantur quaedam
tum omnia caeremonialia includuntur. aliorum facta. Ergo videtur quod hujusmodi
Ad tertium dicendum, quod nec illa expo- non debeant fleri ad cultum Dei. Sed caere-
sitio nominis videtur esse multum conve- raonialia ordinantur ad cultum Dei, ut dic-
niens; nomen enim caeremoniae non est grae- tum est. Ergo caeremonialia non debent esse
cum, sed latinum. flguralia.
Potest dici tamen quod cum salus hominis 3. Praeterea, Augustinus dicit in Enchir.,
sit a Deo, praecipue illa praecepta videntur cap. m, col. 232, t. 6, quod « Deus maxime

esse salutis regulae quae hominem ordinant colitur flde, spe et charitate. » Sed praecepta
ad Deum ; et sic caeremonialia dicuntur quae quae dantur de fide, spe et charitate non
ad cultum Dei pertinent. sunt figuralia. Ergo praecepta caeremonialia
Ad quartum dicendum, quod illa ratio non debent essefiguralia.
caeremonialium est quodammodo probabilis; 4. Praeterea, Dominus dicit Joan., iv, 24 :

non quia ex eo dicantur caeremonialia, quia Spiritus est Deus ; et eos qui adorant eum
eorum ratio non est manifesta sed hoc est ; in spiritii et veritate adorare oportet. Sed
quoddam consequens quia enim praecepta; figura non est ipsa veritas imo contra se ;

ad cultum Dei pertinentia oportet esse flgu- invicem dividuntur. Ergo caeremonialia,
ralia, ut infra dicetur , inde est quod eorum quae pertinent ad cultum Dei, non debent
ratio non est adeo manifesta. esse figuralia.

— Quum Sed contra est quod Apostolus dicit ad

CoNCLusio. cseremonialibus praeceptia
proprium sit ut moralia praecepta in ordine ad
Coloss., n, 16 : Nemo
vos judicet in cibo,
Deum determinent; certum est ea propiie csere- aut in potu, aut in parte diei festi, aut neo'
monialia dici oportere quse ad Dei cultum perti» menise ', aut sabbatorum, quae sunt umbra
nent. futurorum.
Respondeo dicendum, quod, sicut jam dic-
ARTICULUS II. tum praecepta caeremonialia dicuntur
est,

Utrum prsecepta ceeremonialia sint quse ordinantur ad cultum Dei. Est autem
figuralia. duplex cultus Dei, interior et exterior. Cum
enim homo sit compositus ex anima et cor-
Ad secundum sic proceditur. 1. Videtur pore, utrumque debet apphcari ad colendum
quod praecepta caeremonialia non sint flgu- Deum ut scilicet anima colat interiori cultu
;

ralia. Pertinet enim ad offlcium cujuslibet et corpus exteriori unde dicitur in psal.
:

^ Erat initium mensis, quod grgece « neomenia, » prosequebantur, non tamen erat hoc festum lege
quasi nova luna, quia in noviluniis Hebrsei incipie- prseceptum, neque propterea ea die a labore et ne-
bant menses et festa celebrabant. Sic dicitur
, gotiis vacare Hebrsei prohibebantur excepta neo-,

ps. Lxxx :Buccinate in neomenia tuba. Celebraba- menia mensis Tisri, seu anni civilis initii, qui dies
tur etiam « neomenia » ad commemorandum opus sacer, omniumque maxime solemnis erat, eoque
diviuse gubernationis. Hebrcei hanc diem primam, nuUum servile opus agi licebat, Levit., xxni, 2i.—
quse lunse pariter prima erat,peculiari yeneratione Parm.
 »

630 SUMMA TllEOLOGICA.

Lxxxm, Cor meum et caro mea exuUave-
3 : Ad seciindum dicendiim, quod, sicut poe-
runi in Deum vivum. Et sicut corpus ordi- tica non capiuntur a ratione humana propter
natur in Deum per animam, ita cultus exte- defectum veritatis qui est in eis, ita etiam
rior ordinatur ad interiorem cultum. Consis- ratio humana perfecte capere non potest di-
tit autem interior cultus in hoc quod anima vina propter excedentem ipsorum veritatem;
conjungatur Deo per intellectum et affec- et ideo utrobique opus est repraesentatione

tum. Et ideo secundum quod diversimode per sensibiles figuras.

intellectus et affectus colentis Deum Deo Ad tertium dicendum, quod Augustinus
recte conjungitur, secundum hoc diversi- ibi loquitur de cultu interiore ad quem ta- ;

mode exteriores actus hominis ad cultum men ordinari oportet exteriorem cultum, ut
Dei applicantur. dictum est.

In statu enim futurse beatitudinis, intel- Et similiter dicendum est ad quartum,

lectus humanus ipsam divinam veritatem in quia per Christum homines plenius ad spiri-
seipsa intuebitur ; et ideo exterior cultus tualem Deicultumsuntintroducti.
non consistet in aUqua figura, sed solum in -
conclusio. Quum tradenda hominibus non
laude Dei, quse procedit ex mteriori cogni- 3^^^. ^^-^^^ mysteria, nisi secundum eorum capa-

tione et affectione, secundum ilhid Isa., lt, citatem, ne contemnant quod capere non possunt;
3 : Gaudium et Isetitia invemetur in ea^ recte cseremonialia veteris legis preecepta sub sensi-
gratiarum actio et vox laudis. bilium figurarum velamine rudi illi populo tradita
In statu autem prsesentis vitse non possu- sunt.

mus divinam veritatem in seipsa intueri ; sed

oportet quod radius divinse veritatis nobis
« ARTICULUS III.

illucescat sub aliquibus sensibilibus figuris, utrum debuerint esse multa cxremomalia
sicut Dionysius dicit, i cap. Cselest. hierar., prsecepta.
§ 2, col. 122, t. 1 diversimode tamen se-
:

cundum diversum statum cognitionis huma- Ad tertium sic proceditur. 1. Videtur

nse. In veteri enim lege neque ipsa divina quod non debuerint esse multa cseremonia-
veritas in seipsa manifesta erat neque , ha prsecepta. Ea enim quse sunt ad fmem,
etiam adhuc propalata erat via ad hoc perve- debent esse fmi proportionata. Sed cseremo-
niendi, sicut Apostolus dicit ad Hebr., ix. Et nialia prsecepta, sicut dictum est, ordinantur
ideo oportebat exteriorem cultum veteris ad cultum Dei, et in figuram Christi. Est
legis non solum esse figurativum futurse autem unus Deus, a quo omnia, et unus Do-
veritatis manifestandae in patria, sed etiam minus Jesus Christus, per quem omnia, ut
esse figurativum Christi, qui est via ducens dicitur I Corinth., vm, 6. Ergo cseremonia-
ad illam patrise veritatem. lia non debuerunt multiplicari.
Sed in statu novse legis hsec via jam est 2. Prseterea, multitudo caeremonialium
revelata. Unde hanc prsefigurari non oportet prseceptorum transgressionis erat occasio
sicut futuram, sed commemorari oportet secundum illud quod dicit Petrus, Act., xv,
per modum prseteriti vel praesentis sed so- ; 10 Quid: tentatis Deum, imponere jugum
lum oportet prsefigurari futuram veritatem supercervices discipulorum,quodneque nos
glorise nondum revelatam et hoc est quod ; nequepatresnostri* portare potuimus? '^Qdi 'Nequo
ApostolusdicitadHebr., x, 1 Vmbram ha- : transgressio divinorum praeceptorum contra-
^ojjj^f
*Habens. futurorum bonorum , non ipsam
bet* lex riatur humanae saluti. Cum igitur lex omiiis neque
nos.
imaginem rerum. Umbra enim minus est debeat saluti congruere hominum, ut Isido-
quam imago, tanquam imago pertineat ad rus dicit lib. V Etym.., cap. iii, col. 199, t. 3,
novam legem, umbra vero ad veterem. videtur quod non debuerint multa praecepta
Ad primum ergo dicendum, quod divina cseremonialia dari.
non sunt revelanda hominibus nisi secun- 3. Praeterea, praecopta caeremonialia perti-
dum eorum capacitatem alioquin daretur ; nebant ad cultum Dei exteriorem ct corpo-
ois prsecipitii materia, dum contemncrent ralem, ut dictum cst. Sed hujusmodi cultum
quse capere non possent. Et ideo utilius fuit corporalem lcx debobat diminuero, quia or-
ut sub quodam figurarum velamino diviiia dinabat ad Christum, qui docuit homines
mysteria rudi populo tradercntur ut sic ; Dcum colcro in spiritu et veritate, ut habe-
saltem ea implicite cognosccrent, dura iUis tur Joan., iv. Non ergo debuorunt multa
figuris dcservirent ad honorcm Dei. pra^copta cseremonialia dari.
 quj:st. ci, art. iii et iv. g3j

Sed contra est
Scribam ei multiplices leges
XI, 6 : Ut ostenderet
'Essei. quod multiplex
Respondeo dicendum, quod, sicut supra
dictum est, omnis lex alicui populo datur.
In populo autem duo genera hominum
continentur quidam proni ad malum, qui
: biae, quse in Judeeorum cordibus nasceretur,
sunt per prsecepta legis coercendi, ut supra
dictum est quidam habentes inclinationem
;
ad bonum vel ex natura, vel ex consuetu-
dine, vel magis ex gratia, et tales sunt per
legis prseceptum instruendi, et in melius
promovendi.
Quantum igitur ad utrumque genus ho-
minum, expediebat
in veteri lege multiplicari. Erant enim in
illo populo aliqui ad idololatriam proni, et
ideo necesse erat ut ab idololatrise cultu per
prsecepta cseremonialia revocarentur ad
cultum Dei. Et quia multipliciter homines
idololatriae deserviebant, oportebat e contra-
riomulta institui ad singula reprimenda et
uj-Tv^-™^' \
quod dicitur Oseae, vm, 12 : propter infirmitatem et inutilitatem : nihil
meas ; et Job, enim ad perfectum adduxit lex. Et ideo
tibi secreta sapientise, oportuithujusmodicgeremoniasmultiplicari.
sit* lex ejus. Ad secundum dicendum, quod sapientis
legislatoris est minores transgressiones per-
mittere, ut majores caveantur. Et ideo, ut
caveretur transgressio idololatriee et super-
si omnia prsecepta legis implerent, non
propter hoc prsetermisit Deus multa csere-
monialia prsecepta tradere, quia de facili
' sumebant ex hoc transgrediendi occasio-
nem.
Ad tertium dicendum, quod vetus lex in
multis diminuit corporalem cultum ;
propter
praecepta cseremonialia quod quod non in omni loco sacri-
statuit
ficia offerrentur, neque a quibuslibet; et
multa hujusmodi statuit ad diminutionem
exterioris cultus, sicut etiam rabbi Moyses
^gyptius {a) dicit. Oportebat tamen non ita
attenuare corporalem cultum Dei, ut homi-
nes ad cultum dsemonum declinarent.
;
^
— „, ,..,,,.
Ut et m malis iQololatriae servitus,
. .

.. • CoNCLUsio.
iterum multa talibus impom, ut quasi one- , -,. . . ^
^, ^ -r. . . , .
ad quam proclives omnmo erant, repnmeretur,
!
et
ratisexhis qu^ adcultum Dei impenderent, -^^ ^^^^^ uei amor incrementa susciperet, dim
non vacaret idololatrise deservire. Ex parte mens eorum frequentius in Deum referretur;
veroeorum qui erant proni ad bonum, etiam multa in veteri lege c^remonialia esse preecepta
necessaria fuit multiplicatio cseremonialium congruum erat.
prseceptorum tum quia per hoc diversi-:

mode mens eorum referebatur in Deum, et ARTICULUS IV.

magis assidue tum etiam quia mysterium ;

Christi, quod per hujusmodi cseremonialia Utrum cxremonix veteris legis convenien-
figurabatur , multiplices utilitates attulit ter dividantur in sacrificia, sacramenta,
mundo ; et multa circa ipsum consideranda sacra et observantias.
erant, quse oportuit per diversa cseremonia-
liaflgurari. Ad quartum sic proceditur.
Videtur 1.
Ad primum ergo dicendum, quod, quando quod cseremoniae veteris legis inconvenien-
id quod ordinatur ad flnem est sufflciens ter dividantur in sacriflcia, sacramenta, sa-
ad ducendum in flnem, tunc sufflcit unum cra et observantias. Caeremoniae enim vete-
ad unum una medicina sufflcit
flnem ; sicut ris legis flgurabant Christum. Sed hoc
si sit efflcax, quandoque ad sanitatem indu- solum flebat per sacriflcia, per quse flgura-
cendam, et tunc non oportet multiplicari batur sacriflcium quo Christus tradidit se-
medicinas. Sed propter debilitatem et im- metipsum oblalionem et hostiam Deo, ut
perfectionem ejus quod est ad flnem, oportet dicitur ad Ephes., v, 2. Ergo sola sacriflcia
ea multiplicari ; sicut multa adhibentur re- erant cseremonialia.
media infirmo, quando unum non sufflcit ad 2. Praeterea, vetus lex ordinabatur ad
sanandum. Cseremoniae autem veteris legis novam. Sed in nova lege ipsum sacriflcium
invalidse et imperfectae erant ad reprsesen- estsacramentum altaris. Ergo in veteri lege
tandum mysterium, quod est super-
Christi non debuerunt distingui sacramenta contra
excellens, et ad subjugandum mentes homi- sacriflcia.
num Deo; unde Apostolus dicit ad Hebr., 3. Praeterea, sacrum dicitur quod est Deo
VH, 18 Reprobatio fit prsecedentis mandati
: dicatum : secundum quem modum taberna-

^ Sic codd.; al. « etiam. » : cat; Maimonides enim vocatur iEgyptius quia sub
(a) Idem ac Maimonides, quidquid P. Nicolai di- finem suge vitse secessit in .^gyptum.
 632
culum et vasa cjus sanctiflcari dicebaiitur.
Sed omnia cseremonialia erant ordinata ad
cultum Dei, ut dictum est. Ergo cseremonia-
lia omnia sacra erant. Non ergo una pars
8UMMA THEOLOGICA.
'
hoc pertinent observantise, puta in cibis, et
vestimentis et aliis hujusmodi.
Ad primum ergo dicendum, quod sacri-