KULTURNE PRILIKE MUSLIMANSOG STANOVNITVA U BOSNI OD 1463 DO 1791

Muslimansko kolstvo u periodu osmanske vlasti bilo je uglavnom vjerskog karaktera.

Poetno vjersko obrazovanje dobivalo se u mektebima koji su, po brojnosti, bili na prvom
mjestu. Srednjekolsko obrazovanje dobivalo se u medresama, od kojih je najpoznatija Gazi
Husrev begova medresa. Mektebe i medrese, na bosanskohercegovakim prostorima
susreemo poslije pada srednjevjekovne bosanske drave pod osmansku vlast. Tek u 19.
stoljeu osmanska vlast poinje otvarati kole svjetovnog karatkera, rudije, koje su bile u
rangu niih srednjih kola. Pored ovih kola u drugoj polovini 19. vijeka u Bosanskom
vilajetu su postojale i specijalne kole: inovnika kola (Sabah mektebi), Uiteljska kola
(Dar ul muallim), Pripravna vojna kola (Mektebi idadijje) i Popravilite (Islahana)
Osvajanje srednjevjekovne Bosne 1463. godine i dolazak Osmanlija na prostore Bosne i
Hercegovine ostavio je traga u ekonomskoj, drutvenoj i kulturnoj oblasti. Brojni namjesnici
eljeli su ostaviti trajna znamenja, pa se tako grade damije, musafirhane, biblioteke, tekije,
karavansaraji, imareti, hanovi, hamami, bezistani, te mnogi obrazovni objekti. Sve obrazovne
ustanove (mektebi, muallimhane, medrese) u Bosanskom ejaletu (vilajetu) nastajale su i
razvijale se pod utjecajem sistema obrazovanja u Osmanskom carstvu. Osmanski sistem
obrazovanja bio je jedinstven na cijelom prostoru Osmanskog carstva, a takav sistem i sami su
preuzeli iz islamskog kulturnog svijeta jo prije osnivanja Osmanske drave.
Prva i najstarija uilita u islamu bile su damije. Damije ne samo da su bile mjesta za
obavljanje pet dnevnih namaza nego su sluile i kao mjesta gdje se odravala nastava, te kao
sudnice i javna mjesta za rjeavanje svih vanih pitanja dravnog ivota. Postepeno je damija
gubila tu svoju ulogu i postala ustanova samo za vrenje vjerskih obreda.
Rije mekteb (od arapske rijei ketebe pisati) je opi naziv za poetnu kolu. Uitelj u
ovim kolama zvao se muallim. U poetku su mektebi bili u sklopu damije, a kasnije su
graeni pokraj damije, u sklopu jednog vakufa kao zadubine pojedinca, jer nije bilo
dravnih kola. Po svojoj vanjskoj arhitekturi mektebi se ni po emu nisu razlikovali od
obinih, stambenih prizemnih kua.
Mektebi su od svih kola koje su postojale za vrijeme osmanske vladavine na naim
prostorima bili najbrojniji. Njih je bilo u svim gradovima, manjim mjestima i veim selima
Bosanskog ejaleta (vilajeta). U Bosni su poznati pod imenom sibijan mektebi. U njima, kao u
poetnim kolama, stjecalo se poetno vjersko obrazovanje. Veinom su podizani uz damije.
Osnivanje mekteba nije teklo po planu, i njihov taan broj teko je utvrditi. Ali kako je
damija bilo mnogo, i broj mekteba bio je velik. U periodu osmanske vladavine nad Bosnom i
Hercegovinom ta cifra prelazila je hiljadu. Kao sastavni dio naselja bosansko islamskog
tipa, mektebi su na ovim prostorima graeni po uzoru na osmansko-islamsku arhitekturu s
izraenim utjecajem lokalne arhitekture graenja. Mektebi su graeni u skladu s raspoloivim
i ovom ambijentu prikladnim materijalima i tradicijom graenja.
Budui da su mektebi fungirali kao poetne kole u kojima su se stjecali osnovno kolsko
obrazovanje i odgoj, itanje, pisanje, osnovi vjere i vjerskog odgoja, i u Osmanskom carstvu

nastava se u njima odvijala u skladu s viestoljetnom tradicijom mektebske nastave u

orijentalno-islamskom kulturnom svijetu. Nastavu u mektebu izvodio je muallim, koji je esto
bio i imam susjedne damije, a on je imao svog zamjenika, halifu ili kalfu, koji je, takoer
izvodio dio nastave i ponavljao gradivo s uenicima.
U mektebima se uilo arapsko pismo koje je s vremenom postalo pismo prilagoeno i
osmanskom turskom jeziku, zatim osnovni propisi iz dogmatike, obredoslovlja, morala.
Metode izvoenja u mektebima bile su uglavnom tradicionalne, s mnogo vjebi koje je
nametala priroda nastave. Budui da nastava nije izvoena u posebnim odjeljenjima i
razredima, nego kolektivno, svaki je uenik imao poseban individualni program, tzv. sabah,
koji je savlaivao u skladu sa svojim individualnim sposobnostima i uloenim trudom. Time
je bilo omogueno da oni uenici koji su inteligentniji i vredniji bre savladaju nastavni plan i
program uz istovremeno ponavljanje ranijeg gradiva sluajui drugu djecu u toku nastave.
Uitelj (muallim) imao je pri tome posebnu ulogu i sam je kreirao nain izvoenja nastave.
Mekteba je bilo mukih, enskih i mjeovitih, a rad je uglavnom bio usklaen s islamskim
Vjerske vlasti su se protivile da mektebi postanu svjetovne ustanove, zbog toga su ove
reforme ostale bez uspjeha. Tako da su mektebi i u drugoj polovini 19. vijeka ostali
pristupani samo muslimanskom stanovnitvu.
Broj ovih mekteba 1873. godine iznosio je 825, i pohaalo ih je 34. 256 djece (24.606 muke i
9.650 enske djece), godine 1874. u Bosanskom vilajetu je bilo 863 mekteba. . Godine 1876.
broj mekteba je bio 917 sa 40.779 uenika. Broj mekteba u Sarajevu 1856. godine iznosio je
35 i bilo je 1223 uenika i 304. Uenice
Najvie je spomenika islamske kulture, , ostalo u Bosni, a ona se u najveoj mjeri oitovala na
podruju graditeljstva. Kultura se jae razvila u gradovima u kojima je bila usredotoena vlast
novih osvajaa i u kojima su u veem broju bili prisutni nositelji vojno-upravnog aparat i
novopridoli kolonisti kao iritelji nove kulture. Upravo u razdoblju od sredine 15. stoljea do
kraja 16. stoljea sagraene su najljepe bosanske damije, poput Gazi Husrev-begove i Alipaine u Sarajevu, Ferhadije u Banja Luci i Alade uFoi. Neke od njih bile su samo
pregraene i prilagoene bive katolike crkve, kao ona Sv. Ante u Bihau. Izgraene su i
mnoge svjetovne zgrade kao to su vjerske kole medrese od kojih je najpoznatija bila Gazi
Husrev-begova medresa u Sarajevu. Kao posebna vrijednost islamske kulturne batine na
podruju
Bosne
istiu
se
mostovi,
od
kojih
su
najznamenitiji Stari
most u Mostaru iz 1566. i Most Mehmed-pae Sokolovia u Viegradu iz 1571.
Glavno obiljeje islamskog urbanizma predstavljaju dvije odijeljene gradske zone: arije,
koja je bila sjedite obrta i trgovine i u kojoj su se nalazili svi javni objekti, i mahala,
stambena zona. Tu su poglavito damije, sahat-kule, hanovi (gostinjci, zapravo moteli,
odnosno karavan-seraji), a na podruju Turske Hrvatske i Hercegovine, obnovljene su brojne
pogranine utvrde, npr. u Ostrocu, Velikoj i Maloj Kladui, Ripcu, Cazinu i drugdje.

Medrese
Uz mektebe i muallimhane podizale su se medrese i dershane, prve ustanove srednjeg i vieg
obrazovanja. U Osmanskom carstvu medrese su se djelile na dvije grupe: spoljne (harid)
medrese u kojima su se drali pripremni kursevi iz arapskog jezika i opih predmeta i
unutranje (dahil) medrese u kojima se sticalo vie znanje. Ko je sagradio prvu medresu u
Bosanskom ejaletu, kada i u kojem mjestu, teko je utvrditi. Poznato je da je prije Gazi
Husrev-bega podignuta u Sarajevu medresa koju je sagradio Firuz-beg. On je u mahali, koja
se slubeno vodi pod imenom Hubjar-agina mahala, podigao medresu. Mahala u kojoj je
izgraena ta medresa prozvana je u narodu mahala Medresa. Spomenuta medresa ve odavno
je sruena i nestala. Gazi Hursrev begova medresa je poela s radom 1537. godine. Ona je
po svom programu i vremenu trajanja znaila jedan mali univerzitet, slian evropskim tog
vremena. Oni koji bi zavravali ovu medresu predstavljali su intelektualni i upravni sloj
muslimanskog stanovnitva.
Kao i ostale obrazovne ustanove, i medrese su podizane na inicijativu pojedinaca kao
vakufski objekti. Na osnovu uvida u sauvane deftere i vakufname iz ovog perioda vidi se da
su prvi osnivai ovog tipa kola bili, uglavnom, dravni velikodostojnici, sandak-bezi, valije,
njihove vojvode i drugi visoki dravni funkcioneri. U pogledu arhitektonskih rjeenja,
medrese u Osmanskom carstvu nastavljaju tradiciju ranijih seldukih medresa s otvorenim
dvoritem, ali i originalnim rjeenjima zavisno od ambijenta u kojem su graene. Nastava u
medresama Bosanskog ejaleta izvoena je na tradicionalni nain, kao i u ostalim dijelovima
Osmanskog carstva. Uenici u medresama nisu bili posebno rasporeeni po goditima ili u
odreene razrede, nego su radili u halkama (kruocima), to je omoguavalo bre i efikasnije
obrazovanje talentiranim i vrednijim uenicima, te je uspjeh zavisio od vlastitog zalaganja. Iz
halke u halku prelazilo se neposredno po savlaivanju odreenog gradiva.

Od profesora se trailo da predaju: Tefsir (Egzegezu Kurana), Hadis (Tradiciju i ivot

poslanika Muhameda a.s.), Ahkam (erijatsko pravo), Usul (Osnove erijatskog prava),
Kelam (Apologetiku), Meani i bejan (Poetiku i stilistiku), te ostalo to budu zahtijevali
mjesto i obiaj.
Glavni metodi rada sa softama u medresama bili su: memoriranje (hifz), ponavljanje (iada),
razumijevanje (diraja), diskusije (mudhakara) i prepisivanje biljeki (kitaba).
Broj podignutih medresa u Bosanskom ejaletu (vilajetu) za vrijeme osmanske uprave teko je
utvrditi s obzirom da je znaajan broj dokumenata izgubljen. Meutim, na osnovu
raspoloivog materijala, moe se konstatovati da je postojao imponzantan broj ovih ustanova,
prema nekim procjenama, ak vie od stotinu.

Na podruju Bosanskoga sandaka, kasnije Ejaleta, u ovom razdoblju podignute su mnoge

damije, kao sjedita i sredita mahala, sela, kasaba i arija. Radi ilustracije, samo u Sarajevu
tokom 15. i 16. stoljea podignuto je preko 100 damija i isto toliko mekteba u kojima se
sticano islamsko obrazovanje i odgoj. irom Bosne graene su i medrese internatskog tipa.
Znanja su se sticala u medresama, damijama, mektebima i tekijama. Sa mnogim knjigama
koje su stizale u Bosnu otvarale su se i biblioteke - kutubhane. Podizani su i objekti
privrednog i saobraajnog znaaja. U Sarajevu su podignuta tri bezistana. Pored puteva,
podizani su hanovi, karavan-saraji i mnogobrojni mostovi. Najpoznatiji mostovi su bili
Mehmed pain na Drini, Stari most u Mostaru, Most na epi i Arslanagia most u Trebinju.
Zbog islamskog uenja o istoi posebno se panja pokalnjala izgradnji hamama, vodovoda,
adrvana i sebilja. U svim veim mjestima podizani su hamami i javne esme.
Tako je u Sarajevu bilo sedam hamama, u Mostaru dva, u Foi, Travniku i Banjoj Lud po
tri. Pri podizanju stambenih dijelova teilo se da se osigura to vie zelenila i svjetlosti zato
to islam afirmira a ne porie ivot. Islamska civilizacija izvrila je veliki uticaj na razvoj
zanastva. U sarajevskoj ariji razvilo se 80 raznih vrsta zanata organiziranih u jake cehovske
organizacije. Veliku primjenu u zanatstvu imala je likovna umjetnost. U 1 5. Stoljeu javlja se
i pjesnik Vahdeti iz Bosne, kao i Bonjak Enveri koji pie Destur-namu za velikog vezira
Mahmud pau 1466. godine.
U naim krajevima osnovali su Ishak-beg u Skoplju (1445) i Firuz-beg u
Sarajevu (1507). Najznamenitija i arhitektonski najznaajnija bila je Husrevbegova: u Sarajevu (1531) s hani-kahom. Medrese su kole internatskog tipa
obino sadre predavaonicu i mnogo soba za uenike.
Tekije su bile ustanove dervia, u kojima se gajio islamski misticizam i vrili
dcrviiki mistiki obredi. Tih je ustanova takoer bilo po mnogim naim
mjestima.
Kao karakteristini primjerci vrijedne su spomena Isa-begova tekija u
Sarajevu, najstarija tekija u Bosni (1461). Hadi Sinanova u Sarajevu (1640),
tekija na vrelu Bune kod Mostara, Emir-sultanova u Skoplju, i t. d. MadiSinanova tekija u Sarajevu ima impozantno kameno proelje, dok ostale
uglavnom imaju konstruktivne karakteristike stambenih objekata. Nasuprot
tome, svojom se monumentalnou isticao Iiusrev-beg-ov hanikah (kola za
obrazovanje dervia) u Sarajevu (1537). naroito svojim trijemom i
predvorjem na osam kupola, koje je nosilo devet kamenih stupova.
Od memorijalnih spomenika po ornamentici i klesarskoj tehnici istiu se neki
muslimanski nadgrobni spomenici. Kod najstarijih tipova niana u Bosni
zapala se izraziti prijelaz sa srednjovjekovnih steaka. Ovamo na prvom
mjestu dolaze oni, koji imaju stare natpise irilicom i reljefe oruja i
ornamenata.
Posebna su grupa islamskih arhitektonskih objekata turbeta mauzoleji.
Karakteristini primjerci jesu turbe Ishak-begova haznadara i Mustafa-paino
turbe u Skoplju, Muratovo na Kosovu, Husrev-begovo i Murat-begovo u
Sarajevu.

Najvaniji spomenici tursko-islamske arhitekture privredno-prometnog

znaaja jesu neki kameni mostovi, bczistani, kara-van-saraji i hanovi. Neki se
kameni mostovi odlikuju smjelom konstrukcijom i lijepom izradom. Takav je,
na primjer, stari most na Neretvi u Mostaru podignut na jedan luk raspona
otprilike 30 m (1566). uvena je isto tako na Drini uprija u Vie-gradu,
zadubina Mehmed-pae Sokolovia (1571).

Pojedini su bezistani, osim svoje trgovake namjene, pred stavljali vrijedne

arhitektonske spomenike, kao Rustcm-pain (Brusa) i Husrev-begov bezistan u
Sarajevu, MusLafa-pain u Skoplju, Ferhad-pain u Banjoj Luci. Od karavansaraja i hanova istiu se Kurumlihan i Sullihan u Skoplju, Sokoloviev
karavan-saraj u Beogradu i u Vicgradu, zatim u Kolobaru i Tali-han i Moria
han u Sarajevu. Prostorije se obino redaju sa sve etiri strane oko sredinjeg
dvorita, u prizemlju su skladita za robu i staje za konje, a na katu sobe za
spavanje.

Od objekata javnog i zdravstvenog znaaja treba posebno istai esme,

vodovode, hamamc (kupalita), imarete (javne kuhi nje), musafirhane
(gostionice) i sahat-kule. U mnogim gradovima bili su izgraeni vodovodi,
esto vrlo dugi, s esmama, edrva-nima (vodoskocima) i sebiljima (t. j.
esmama s posebnim slube nikom, koji je besplatno napajao edne
prolaznike). Tako je u Sarajevu jo na poetku XVI. st. bio izgraen vodovod
dug 120 km sa 143 izljeva; slian je sluaj s Banjom Lukom, Foom, Livnom,
Mostarom i mnogim drugim mjestima. Javnih kupalita (hamama) bilo je
takoer u svim kraje vima. Tako je u Bosni osnovano preko 50 hamama u 36
mjesta.
Samo iz Bosne i Hercegovine bilo je oko 40 pisaca iz tih oblasti. Od tih se
pisaca naroito istakao Abdulali Bonjak (u. 1643.) otprilike sa. 60 djela
inisticno-filozofskog smjera; posebno se proslavio svojim komentarom
Arabijeva Fusus al-hikema (Dragulji filozofije). Beograanin Muniriefendija (u. 1617.) raspravio- je u jednom spisu esnafske i obrtnike probleme
sa erijatsko-pravnog gledita. Iz oblasti erijatskog prava dali su znaajne
radove jo Mostarac Zijandin Ahmed (u. 1679.) i Muhamed Muhtesim
abanovi (u. 1694.), autor zanimljive Polemike izmeu maa i pera. Piiloge arapskoj beletristici dao je Ahmed cmsuclin (u. 1575.) svojim
Ogledima o peru i mau. U Bosni je nastalo vie djela s podruja arapske
lingvistike. Ahmed Hat em iz Bijelog Polja i Dervi Husam Bonjak istakli su
se kao matematiari. Znaajna su djela s podruja upravne politike, koja su
napisali nai musli mani. Lufti-paa, znameniti Sulejmanov vezir, pisac jedne
turske historije i spisa o upravnim vrlinama vezira, porijeklom je iz

Hercegovine. Jo je znaajniji rad u toj oblasti Hasana Kafije iz Prusca, koji je

napisao poznati spis 0 ureenju drutva