1=1,:;' H ; iftLi/;-:

,.

-''ir?'^''.V'fri'

I'M: V.'

,,.,

-.;

. ^, '

.-i ' i i i i

t;

'

t:

SOCIJALIZAM I PLEBISCITARNI CEZARIZAM

LJUBOMIR TADIC
-.1

1.
U ovom radu

nameravamo:

1. da p o n o v o pretresemo neka stara p i t a n j a o odnosu socijalizma i b i r o k r a t i j e k o j a su p o k r e n u l i Max

Weber i R o b e r t Michels i da p o k u s a m o u t v r d i t i tacnost
i l i p r o b l e m a t i c n o s t n j i h o v i h teza i prognoza;
2. da u t v r d i m o odnos i z m e d u r e v o l u c i j e i b i r o k r a t i j e ,
odnosno p r i n c i p i j e l n u r a z l i k u i z m e d u r e v o l u c i o n a r n e i
birokratske
organizacije;
3. da a n a l i z i r a m o odnos i z m e d u b i r o k r a t s k e uprave
i socijalisticke samouprave kao m e d i j u m a u k o m e se u
zgusnutom i ostrom o b l i k u postavlja pitanje o istorijskim
o b l i c i m a samoodredenja i samoostvarenja coveka, i
4. da p o k u s a m o i s p i t a t i i s t o r i j s k e m o g u c n o s t i prevladavanja b i r o k r a t s k i h tendencija u s o c i j a l i z m u k a o f o r m e
dehumanizacije posredstvom d i r e k t n e d e m o k r a t i j e .
Iz procesa b i r o k r a t i z a c i j e s o c i j a l i s t i c k o g d r u s t v a nastaje rastuca opasnost za njegovu h u m a n i s t i c k u sustinu.
Stoga t e m a o odnosu socijalizma i b i r o k r a t i j e sve do sada
n i j e i z g u b i l a nista o d svoje a k t u e l n o s t i . N a p r o t i v , m o g l o b i
se kazati da njena aktuelnost raste u o n o j m e r i u k o j o j se
b i r o k r a t s k e tendencije u s o c i j a l i s t i c k i m d r u s t v i m a sve
izrazitije okostavaju, a s a m i m t i m sprecavaju s o c i j a l i z m u
inace i m a n e n t n o svojstvo procesualnosti i tecnosti.

87.

M a x W e b e r j e , k a o sto j e poznato, u o k v i r u svog opseznog socioloskog r a z m a t r a n j a p r o b l e m a b i r o k r a t i j e , uzgred postavio i p r o b l e m b i r o k r a t s k i h p e r s p e k t i v a socij a l i z m a . Za njega j e b i r o k r a t i j a sveobuhvatna pojava modernog d r u s t v a k o j e pociva na racionalizaciji svih procesa
rada i u p r a v l j a n j a .
Pctreba za kalkulabilnom
upravom u s l o v l j a v a sudbonosni k a r a k t e r b i r o k r a t i j e kao jezgra svake masovne uprave, te j e , usled toga, svaki racionalni socijalizam m o r a ne
samo preuzeti nego i povecati. Duznost b i r o k r a t i j e sledi,
po W e b e r o v o m m i s l j e n j u , iz saobracajno-tehnickih uslova
koje, npr., namecu: zeleznica, telegram i telefon. Te uslove
j e d a n s o c i j a l i s t i c k i p o r e d a k ne moze n i k a k o da p r o m e n i .
A k o b i i h p r o m e n i o , izlozio b i se v e l i k o j opasnosti o d i r a cionalnosti i diletantizma u upravljanju. Weber u t o nije
verovao, nego se, stavise, p i t a o nece l i s o c i j a l i z a m s t v o r i t i
j e d n u jos s t r o z i j u i s n a z n i j u b i r o k r a t i j u . ^ '
M a x Weberova r a z m a t r a n j a odnosa socijalizma i
b i r o k r a t i j e su, k a o sto se v i d i , tesno povezana sa s i r i m
p i t a n j e m racionalne organizacije
modernog drustva koja
je, doduse, k a p i t a l i s t i c k o g p o r e k l a , a l i j e neizbezna i u
socijalizmu. T a organizacija kao da neumitno izrasta iz
sveta m o d e r n o g rada k o j i determinise sve drustvene procese i o b l i k e i u t i s k u j e i m f o r m a l n o - r a c i o n a l n o obelezje.
Weber j e svoj m o d e l m o d e r n e organizacije i u p r a v e izgradio n a s u p r o t p r e t k a p i t a l i s t i c k i m t i p o v i m a t r a d i c i o n a l n e
i l i h a r i z m a t s k e vladavine u k o j i m a j e prevladavala iracionalna f o r m a rada i organizacije. O n j e , i s t i n a , priznavao
da s t r u c n o znanje" (berufmassiges Wissen) i racionalna
s t v a r s t v e n o s t " (die r a t i o n a l e ,,Sachlichkeit") izazivaju
b i r o k r a t s k o ,,obezljudenje" i l i d e h u m a n i z a c i j u (die b i i r o kratische E n t m e n s c h l i c h u n g " ) , a l i j e , s t a v l j a j u c i p o d nav o d n i k e izraze s t v a r s t v e n o s t " i o b e z l j u d e n j e " , stavljao
do znanja da se b i r o k r a t i z a c i j a i d e h u m a n i z a c i j a d r u s t v a
k o m p e n z u j u efikasnoscu, tacnoscu i preciznoscu delovanja usavrsene b i r o k r a t s k e masinerije.^'
R o b e r t M i c h e l s usmerava s v o j u analizu b i r o k r a t i z m a
na s o c i j a l i s t i c k u p o l i t i c k u p a r t i j u . I za njega, k a o i za
1) Up.:Max Weber, Wirtschait
2) Ibid., str. 589.

und Gesellschaft,

str. 129.

Webera, kvantitativni element j e n a j v a z n i j a p o l u g a b i r o k r a t i z a c i j e d r u s t v e n i h s t r u k t u r a . Taj k v a n t i t a t i v n i elem e n t j e dat u masi kao b e z o b l i c n o m i nesposobnom mnostvu, c i j a j e suverenost a p s t r a k t n a i i l u z o r n a . S t v a r n a j e
samo v l a d a v i n a elite, d e m a g o s k e o l i g a r h i j e " . Masa ne
moze a da ne bude vodena, a n j e n i vode i u p r a v l j a c i su
f a k t i c k i neopozivi, cime j e i u d e m o k r a t i j i , a u d e m o k r a t i j i
u p r a v o neobicno snazno, o s i g u r a n k o n t i n u i t e t ,,politicke
klase", k a k o je Gaetano Mosca nazvao p e r p e t u i r a n u vlad a v i n u elite.
Michels ukazuje da i z m e d u a r i s t o k r a t i j e i demokrat i j e u p o g l e d u odnosa o n i h k o j i v l a d a j u i o n i h k o j i m a se
vlada nema supstancijalne r a z l i k e . To p r o i z l a z i , po njegov o m m i s l j e n j u , iz same p r i r o d e organizacije, drzavne kao
i p a r t i j s k e . N i d e m o k r a t i j a se ne moze z a m i s l i t i bez organizacije. U n j o j se nalazi izvor iz koga nastaje prevlast
i z a b r a n i h n a d b i r a c i m a , m a n d a t o r a n a d davaocima mandata, d e l e g i r a n i h n a d o'nima k o j i delegiraju. K o kaze
organizacija, kaze tendencija p r e m a oligarhiji. U s u s t i n i
o l i g a r h i j e p o c i v a d u b o k o a r i s t o k r a t s k o obelezje."^'
I s o c i j a l i s t i c k a p a r t i j a, zbog p o t r e b a p o l i t i c k e i duhovne b o r b e , k o p i r a modele u p r a v l j a n j a svojstvene drzavnoj o r g a n i z a c i j i . O t u d a nuzno nastaju b i r o k r a t s k i prerog a t i v i p a r t i j s k i h sekretarijata. P a r t i j s k i aparat posluje na
osnovi bezdusne r u t i n e . Njegov b i r o k r a t i z a m se ispoljava
kao z a k l e t i n e p r i j a t e l j i n d i v i d u a l n e slobode k o d svake
smele i n i c i j a t i v e u u n u t r a s n j o j p o l i t i c i . , , B i r o k r a t s k i d u h
p o t i r e k a r a k t e r i stvara l u m p e r s k o ubedenje.""'
'
Po M i c h e l s u , d e m o k r a t i j a j e v l a d a v i n a mase, i l i , dem o k r a t i j a j e uvek masovna d e m o k r a t i j a . V e o m a je karakt e r i s t i c n o i za nas p r o b l e m o d l u c u j u c e da Michels mesa
politicki p o j a m naroda sa psiholoskim
p o j m o m mase,
sistematski u t v r d u j u c i ,,inherentnu nemoc mase", p o t r e b u mase za v o d e n j e m " (das B e d i i r f n i s der Masse nach
F i i h r u n g ) , z a h v a l n o s t masa" (die D a n k b a r k e i t der Massen), p o t r e b u masa za p o s t o v a n j e m " (die Verehrungsbe3) Up.: Robert Michels, Zur Soziologie des Parteiwesens
modernen Demokratie, str. 25.
1) Ibid., str. 166.

in der

88

d i i r f n i s der Massen).^' P o m o c u o v i h obelezja mase M i c h e l s

objasnjava i nastanak p l e b i s c i t a r n o g cezarizma i bonapart i z m a , te ,,sinteze d e m o k r a t i j e sa s a m o v o l j o m " kao legit i m n u k o n s e k v e n c i j u ideje n a r o d n o g suvereniteta. P r i t o m
se poziva na izjave Napoleona I i Napoleona I I I , k o j i su
svoju mod o p r a v d a v a l i suverenom v o l j o m francuskog naroda, t j . s v o j u pojedinacnu
(monarhijsku) volju izvodili
iz opste (demokratske) volje.^'
Za t o p r e o k r e t a n j e odnosa vode i mase (vode kao
sluge mase) u njegovu suprotnost, Michels p r u z a metaf i z i c k o obrazlozenje p o m o d u l j u d s k e grade", k o j a n i j e
takve p r i r o d e da opravdava o p t i m i z a m . N a p r o t i v , o n nas
podseda na p e s i m i s t i c k o resenje ovog p r o b l e m a k o j e
n a m pruza i s t o r i j a " . D r u g i m recima, n i s t a novo p o d
suncem!".
P o s t o j i , razume se, slicnost, a p o n e k a d i istovetnost
Weberovog odnosa p r e m a d e m o k r a t i j i sa M i c h e l s o v i m . I
za M a x a Webera j e d e m o k r a t i j a j e d n a n e p r e c i z n a oznaka". I p o n j e m u b i r o k r a t i j a nastaje u p o r e d o sa demokrat i j o m . M a x Weber j e s m a t r a o i d e j u o o d s t r a n j e n j u b i r o k r a t i j e n a i v n i m u v e r e n j e m . O n je, kao sto j e poznato,
umesto r e v o l u c i j e k a o negacije b i r o k r a t s k e vladavine, dopustao samo drzavne udare, t j . t a k v u p r o m e n u p o l i t i c k e
vlasti k o j a samo p e r p e t u i r a b i r o k r a t s k u v l a d a v i n u .
n

Pokusajmo sada da k r i t i c k i r a z m o t r i m o sadrzaj Web e r o v i h i M i c h e l s o v i h zapazanja o odnosu socijalizma i

b i r o k r a t i j e . N a j p r e pada u oci cinjenica da Weber s v o j u
analizu b i r o k r a t i j e tesno povezuje sa a n a l i z o m racionalizacije. A k o b i s m o se sada z a p i t a l i k o j i je o s n o v n i k r i t e 5) Ibid., str. 52, 53, 57. Da Michels demokratiju posmatra sa psiholoske tacke gledista pokazuje se najjasnije u sledecoj formulaciji: ,Neposredna samouprava putem oblika narodne skupstine,
ideal demokratije, ogranicava, istina, sirenje delegatskog sistema,
ali ne nudi nikakvo jemstvo protiv nastajanja oligarhijskog vodstva. Narodnu skupstinu, big meeting, comizio, savladavaju zakoni
psihologije mase" (Ibid., str. 28).
6 ) Ibid., str. 208/209.
., i .
i,,.,.
..

r i j u m r a c i o n a l n o s t i u W e b e r o v o j t e o r i j i , m o r a l i b i s m o najp r e zapaziti da j e taj k r i t e r i j u m u s i d r e n u d u h u " kapital i s t i c k e p r i v r e d e : r a c i o n a l n i m p o s t u p c i m a Weber naziva

ona ponasanja k o j a su sracunata na uspeh, i t o uspeh k o j i
se moze unapred izracunati kao k a p i t a l i s t i c k a dobit i l i
profit. P o j a m Weberovog , , r a t i o " p o k l a p a se sa p r o r a c u n l j i v o m ( k a l k u l a b i l n o m " ) efikasnosdu p r i v r e d i v a n j a ,
odnosno, sire uzeto, delatnosti. T u racionalnost (za razl i k u o d m a t e r i j a l n e ) Weber naziva f o r m a l n o m racionalnosdu". F o r m a l n a racionalnost j e , po W e b e r u , j e d n o od
b i t n i h obelezja b i r o k r a t s k e vladavine i tesno j e povezana
sa k a t e g o r i j o m p o d r u s t v l j e n j a " (Vergesellschaftung). I
o b r n u t o , d r u g a vazna k a t e g o r i j a W e b e r o v o g socioloskog
sistema, p o z a j e d n i c e n j e "
(Vergemeinschaftung),
obuhvata odnose k o j i su izgradeni na s u b j e k t i v ' n i m k r i t e r i j u m i m a afektivne povezanosti i tesno je povezana sa t i p o m
,,tradicionalne" vladavine.'^'
Analiza Weberovog stanovista nuzno nas upucuje na
d r u g i p r o b l e m naseg izlaganja o i s t o r i j s k i m i d u h o v n i m
p r e t p o s t a v k a m a m o d e r n e b i r o k r a t i j e . Razume se, ovo rasp r a v l j a n j e m o r a da se o g r a n i c i na najvaznije elemente i
ne moze da zalazi u inace znacajne p o j e d i n o s t i .
Weber j e tacno zapazio da je i delatnost m o d e r n e
birokratske uprave potcinjena k r i t e r i j u m u proracunljivosti i efikasnosti, i to k a k o u p r i v r e d n o m p o g o n u "
(Betrieb) t a k o i u k l a s i c n o m b i r o k r a t s k o m n a d l e s t v u "
(Behorde). J e d n o m r e c j u , p r i s u t n o s t t o g k r i t e r i j u m a
oseca se u j e d n a k o j m e r i u e k o n o m i j i i u a d m i n i s t r a c i j i ,
odnosno p r a v o s u d u .
V l a d a v i n a b i r o k r a t i j e j e vlast apstraktne drzave i
formalnog prava. A k o j e sve podredeno uspehu, onda najk r a d i p u t k o j i v o d i n j e m u i k o j i ga osigurava pociva u bezl i c n o j v l a s t i i bezlicnoj n o r m i , u m a s i n i i l i a p a r a t u kao
z g r u s a n o m d u h u " . B i r o k r a t s k a racionalizacija, dakle,
p r e t p o s t a v l j a postojanje j e d n o g socijalnog mehanizma,
a njegove u p r a v l j a c e zamislja samo k a o socijalne inzenjere. Weber n i j e bez razloga upudivao na c i n j e n i c u da je
b i r o k r a t s k a u p r a v a v l a d a v i n a p o m o c u znanja. T i p birok r a t e kao socijalnog inzenjera ne moze se z a m i s l i t i bez
7) Up.: Max Weber, navedeno delo, str. 2931,

9a

s t r u c n o g s k o l o v a n j a (Fachschulung), k o j e j e sam Weber

p r i n c i p i j e l n o r a z l i k o v a o o d k u l t u r n o g obrazovanja.^' Nadmocnost b i r o k r a t i j e n a d o s t a l i m t i p o v i m a vladavine
Weber j e video u tacnosti i preciznosti njene masinerije.
A ta svojstva se p o s t i z u u p r a v o p o m o c u znanja.
Ovde skrecemo p a z n j u na p r i n c i p i j e l a n znacaj t o g
,,znanja", k o j i j e o d presudne vaznosti za sam nas prob l e m k o j i se b a v i u k a z i v a n j e m na tendencije dehumanizacije u s o c i j a l i s t i c k o m d r u s t v u . U t v r d u j u c i da j e b i r o k r a t i j a v l a d a v i n a p o m o c u znanja. M a x Weber sledi onaj p u t ,
i l i onaj o b r t , k o j i su u n o v o v e k o v n o j f i l o z o f i j i obelezili
Descartes i Hobbes. O n i su, kao sto j e poznato, inicijat o r i s c i j e n t i f i k a c i j e p r a k t i c n e filozofije, po m e r i i u z o r u
m a t e m a t i k e kao egzaktne nauke.
M o r a m o u p o z o r i t i da j e vec A r i s t o t e l ukazao na t o da
je znanje s h v a t a n j e onoga sto j e opste i onoga sto je
n u z n o " i da o n o sto znamo moze da b u d e samo t a k o i
n i k a k o drugacije". Z n a n j u j e svojstvena a p o d i k t i c k a izvesnost i nesumnjivost, a sposobnost m i s l j e n j a kao znanja
naziva se demonstracijom.
M e d u t i m , m a k o l i k o cenio
znacaj znanja, A r i s t o t e l m u j e osporavao o d l u c u j u c u ulogu u p r a k t i c n o m z i v o t u , t j . t a m o gde i m a m o posla sa
,,eticki i s p r a v n i m h t e n j e m " , gde se tezi promeni, gde ne
mozemo izbeci postavljanje c i l j e v a i gde nase m i s l j e n j e
k a o rasudivanje i m a kao s v o j u b i t n u s v r h u j e d a n c i n k o j i
se naziva odluka. B u d u c i da se p r a k t i c n o m i s l j e n j e ne
odnosi samo na opste, vec m o r a da poznaje i pojedinacno, k o j e j e uvek povezano sa l j u d s k o m a k c i j o m usmer e n o m na p r o m e n u , nase rasudivanje j e uvek suoceno
sa teskocama i problemima za cije resavanje n i j e p r i m e rena a p o d i k t i c k a izvesnost znanja. Za i z b o r i o d l u k u
n a m j e p o t r e b n a dijalektika,
z a k l j u c i v a n j e na osnovu
verovatnih premisa, a na osnovu logicke nuznosti. Dijal e k t i c k o m i s l j e n j e pociva na s u d o v i m a argumentacije,
a
ne demonstracije. Da b i s m o d o n e l i ispravnu o d l u k u , mor a m o p r i b e c i razgovoru, savetovanju, d i s k u s i j i , odnosno
d i s p u t a c i j i . A k o t o ne c i n i m o , onda su nase o d l u k e neizbezno tiranskog k a r a k t e r a . D r u g i m r e c i m a , u p r a k t i c -

8) Ibid., str. 586.

92

m o m z i v o t u vaze p r i n c i p i filozofije
rima".^' A l i o t o m e kasnije.

o ljudskim

stva

A p s t r a k c i j a p o l i t i c k o g i f o r m a l i z a c i j a p r a v n o g zivota
u sistemu b i r o k r a t s k e vladavine p o m o c u znanja ne ostav l j a m n o g o p r o s t o r a za filozofiju o l j u d s k i m s t v a r i m a " .
Weber j e ukazao na t o da se b i r o k r a t s k a delatnost lisava
svih l i c n i h m o t i v a ( l j u b a v i , strasti i m r z n j e ) zato sto se
ne m o g u p r o r a c u n a t i i r u k o v o d i se nacelom s i n e i r a et
studio".
T o i s k l j u c i v a n j e i l i ogranicavanje kvalitativnih Ijuds k i h svojstava Weber j e mogao p r a v d a t i ne samo potrebama k a l k u l a b i l n o s t i i kvantifikacije nego i o d b r a n o m od
provale iracionalne nepravde k o j u j e nazivao , , K a d i j u s t i z " .
D r u g i m recima, b i r o k r a t s k o F . n t m e n s c h l i c h u n g " u oblasti pravosuda i m a l o b i b i t i o p r a v d a n o s t r o g o m f o r m a l n c m p r o c e d u r o m i h i j e r a r h i j o m k o j a sprecava zloupotrebe razne vrste. T o j e , razume se, tacno, a l i k r a j n j e
n e p o t p u n o zapazanje. Da ne s p o m i n j e m o p r i m e r e iz liter a t u r e Franza K a f k e , bice d o v o l j n o da p o d s e t i m o na, na
zalost, j o s uvek sveze p r i m e r e s u d s k i h procesa u n e k i m
s o c i j a l i s t i c k i m z e m l j a m a u k o j i m a su se Weberova predv i d a n j a u pogledu dosledne b i r o k r a t i z a c i j e p o t p u n o obistinila.""
N i r a c i o n a l n i " socijalizam Weber n i j e zamisljao kao
negaciju k a p i t a l i s t i c k o g drustva, nego kao njegov svojev r s n i produzetak: kao r a z v i j e n u i na tehnicko-ekonom9) Up.: Aristotel, Nikomahova etika, Kultura", Beograd, 1970,
str. 148; Aristotel, Organon, Kultura", Beograd, 1965, str. 371. i
dalje; kao i Theodor Viehweg, Topik und Jurisprudenz,
vierte Auflage, C. H. Beck, 1969, str. 5. i dalje, i Wilhelm Hennis,
Politik und praktische Philosophie, Luchterhand, 1963, str. 89. i
dalje.
10) U svojoj Kritik des Hegelschen Staatsrechts K a r l Marx s tim
u vezi primecuje Hegelu: Kao da hijerarhija nije glavna zloupotreba i kao da se nekoliko licnih grehova Cinovnika moze uporediti
sa njihovim nuznim hijerarhijskim gresima; hijerarhija kaznjava
cinovnika ukoliko gresi protiv hijerarhije ili ukoliko je za hijerarhiju ufinio suvisan greh; ali ona ga uzima u zastitu Cim sama
hijerarhija grei preko njega; uostalom, hijerarhija se tesko ubeduje o gresima svojih clanova." (Up.: MarxEngels, Werke, Dietz,
Band I, 1958, str. 255).
. , :. i . .i..
^.i , .

93

s k i m osnovama k a p i t a l i z m a usavrsenu v l a d a v i n u birok r a t i j e . T o sledi iz c v r s t o g W e b e r o v o g uverenja o Schick s a l h a f t i g k e i t " (sudbonosnosti) b i r o k r a t i j e . Weber nije
mogao z a m i s l i t i r a c i o n a l n o organizovanje p r i v r e d e u soc i j a l i s t i c k o m d r u s t v u d r u k c i j e nego kao a u t o r i t a r n o - b i r o k r a t s k o p l a n i r a n j e . Razvitak vecine s o c i j a l i s t i c k i h zemalja
p o t v r d i o je tacncst t i h W e b e r o v i h prognoza. Stoga je uzal u d n o o s p o r a v a t i d a l j a W e b e r o v a izvodenja o p o l i t i c k o m
i drustvenom karakteru socijalistickog poretka k o j i je
izabrao takav p u t r a z v i t k a , b u d u c i da organizacija drustvenog rada i k a r a k t e r svojine o d r e d u j u p r i r o d u i karakter p o l i t i c k e organizacije j e d n o g drustva. Sasvim j e d r u go p i t a n j e da l i j e takav r a z v i t a k s u d b i n s k i " neizbezan,
k a k o j e m i s l i o Weber i k a k o misle p r i s t a l i c e drzavnog
socijalizma.
S v o j i m shvatanjem f o r m a l n e r a c i o n a l n o s t i M a x Weber je dosao u sukob ne samo sa prosloscu (tradicional i z m o m ) nego i sa b u d u c n o s c u ( s o c i j a l i z m o m ) . I s obzir o m na izvore n j e g o v i h i n s p i r a c i j a , u c i j e m sredistu s t o j i
ideja da b i r o k r a t i j i p r i p a d a buducnost, i s o b z i r o m na
rasireno shvatanje u t e o r i j i i p r a k s i da je socijalizam
j e d i n o moguc kao d r z a v n i socijalizam, b i l o b i , kao sto
d o b r o p r i m e c u j e V o j i n M i l i c , zaista p o t r e b n o da se tem e l j i t o p r o u c i ovaj izvor z a m i s l i a u t o r i t a r n o g socijalistic k o g drustva, j e r ova ne pokazuje s r o d n o s t i samo sa t r a d i c i j o m r u s k o g , samodrzavlja, vec i sa p r u s k o - j u n k e r s k i m
s h v a t a n j i m a drustvenog uredenja"."'
Kada dokazuju iluzornost demokratije i neumitnost
jobede b i r o k r a t i j e i l i d e m a g o s k e o l i g a r h i j e " . M a x We5er i R o b e r t Michels se r a d o bave p i t a n j e m p l e b i s c i t a r n o g
cezarizma, odnosno b o n a p a r t i z m a kao njegovog modernog o b l i k a . U p r a v o zato sto se svojstva plebiscitarne, pseu d o d e m o k r a t s k e v l a s t i snazno i s p o l j a v a j u u savremenom
d r z a v n o m s o c i j a l i z m u , m o r a m o se posebno o s v r n u t i na
n j e n u u s k u povezanost sa m o d e r n o m b i r o k r a t i j o m i pok u s a t i da o b j a s n i m o k a k o se ona p o j a v l j u j e kao nuzna
konsekvencija onoga fenomena k o j i j e M a r x nazvao apst r a k c i j o m drzave i s p i r i t u a l i z a c i j o m njene vlasti.
Up.: Vojin Milic, Kapitalizam, religija, racionalnost,

str. 298.

B o n a p a r t i z a m kao b u r z o a s k i o b l i k plebiscitarne vlasti u p r a v o j e u z o r a n i s t o r i j s k i p r i m e r za o n u n e p r e k i d n u

teznju b i r o k r a t i j e da se iz p r o s t o g o r u d a u r u k a m a vladajuce klase emancipuje u samostalnu vlast, t j . da s v o j u
u l o g u sluge zameni u l o g o m gospodara u d r z a v i i d r u s t v u .
A k o j e t o b i l a j o s samo tendencija u v r e m e apsolutne
m o n a r h i j e i Napoleona I , u doba L u j a Bonapartea t a
tendencija j e postala gotovo stvarnost.^^' B o n a p a r t i z a m
kao b u r z o a s k i cezarizam s t v o r i o j e p r o s t o r za najvise
osamostaljenje b i r o k r a t i j e u devetnaestom v e k u i na t l u
gradanskog drustva. U dvadesetom v e k u njegov p r i m e r
slede nacisticke i fasisticke d i k t a t u r e , k o j e t a k o d e r i m a j u
jos snaznije izrazene k a r a k t e r i s t i k e cezaristicke v l a s t i .
Ovi p r i m e r i u p e c a t l j i v o p o k a z u j u tacnost M a r x o v e
klasicne teze o g r a d a n s k o m svetu i m a n e n t n o j suprotnosti i z m e d u d r u s t v a i drzave. Drzava i njena b i r o k r a t i j a
kao ,,oficijelni resume" gradanskog d r u s t v a i m a j u s t a l n u
t e n d e n c i j u da se o d njega osamostale, a l i u t o m e nikada
do k r a j a ne uspevaju. M e d u t i m , moze se u t v r d i t i k a o
zakonitost da one p o s t i z u n a j v i s i stepen samostalnosti u
vreme v e l i k i h s o c i j a l n i h k r i z a , tacnije, u doba kada j e
vladajuca klasa najvise malaksala, istrosena i l i zamorena
b i l o u k l a s n i m b o r b a m a b i l o u r a t o v i m a . Plebiscitarna
vlast, oslonjena na b i r o k r a t i j u i deklasirane elemente
drustva, penje se p r e m a svome t r o n u b e s k r u p u l o z n o koristeci p o l i t i c k u apatiju naroda, t j . s v i h d r u s t v e n i h klasa.
N a r o d j e doista tada n a j b l i z i b e z v o l j n o j m a s i k o j a z i v i
u neizvesnosti i k o j i p i e b i s c i t a r n o m aklamacijom
poziva
u p o m o c j a k u s a b l j u " samozvanih ,,spasilaca" i o c e v a "
d o m o v i n e . T a k o su se na gotovo istovetan n a i c n docepali
zezla m o c i i oba Bonapartea, i M u s s o l i n i i H i t l e r , i . . .
S t a l j i n ! T a j n a f e n o m e r a k o j i j e poznat kao i d e e napoleonienne", a k o j i Michels i Weber pogresno s m a t r a j u
k o n s e k v e n c i j o m d e m o k r a t i j e , o t k r i v a se u f o r m u l i : slabo
12) Kazemo ,gotovo", jer se birokratija pod Louisom Napoleonom, kako je pokazao Marx (up. njegov Der achtzente del Louis
Bonaparte", u K a r l Marx Friedrich Engels, Studienausgabe, Bd.
4, hrsg. von Iring Fetscher, Fischer, 1966, str. 112), oslanjala na par^elne seljake.
, . . . ,,,

94

drustvo stvara jaku drzavu i l i , sto izlazi na isto, plebiscitarna, cezaristicka i b i r o k r a t s k a v l a d a v i n a nuzno slede
iz slabosti vladajuce klase. U t i m i s t o r i j s k i m t r e n u c i m a
izvrsna vlast ( p o u v o i r executif), kao sila bez fraze"
( M a r x ) , jezgro i ishodiste b i r o k r a t s k e m o c i , postize svoje
najvise osamostaljenje, s v o j u , , a p s t r a k c i j u " o d d r u s t v a
i svoj b i r o k r a t s k i s p i r i t u a l i z a m " . M a k s i m a l n a c e n t r a l i zacija omogucava da se klasna despotija zameni despotij o m jedne l i c n o s t i i n j e n i h c i n o v n i k a . U t o m slucaju,
k a k o j e tacno zapazio M a r x , sve klase p o d j e d n a k o nem o c n o i p o d j e d n a k o bezglasno klece p r e d k u n d a k o m " . ' ^ '
Tada j e p u t b i r o k r a t s k o m v o l u n t a r i z m u s i r o m o t v o r e n .
Posto se autoritarna vlast zasniva na prividu n a r o d n e
podrske, k r i t i k a p l e b i s c i t a r n o g cezarizma se zavrsava kao

Kritika demokratije, uz pozitivisticko p r o t e r i v a n j e vredn c s n i h sudova iz o b l a s t i p r a v a i p o l i t i k e . U tu prazninu

biva gotovo neopazeno i necujno smestena i d e o l o g i j a m o c i
i nasilja. P r e m i e r representant du p e u p l e " i o b i c n i uzurp a t o r zauzimaju i s t i polozaj u h i j e r a r h i j i v r e d n o s t i te polit i c k e i pravne mizosofije snabdevene beznadeznim pesim i z m o m i p r o g n o z i r a n j e m zla. U p o g l e d u b u d u c n o s t i Max
Weber pateticno predlaze z i v o t n u m a k s i m u : lasciate ogni
speranza! S u p r o t n o M i c h e l s o v o j t v r d n j i da moc v r h a pociva j e d i n o na d i r e k t n o j v o l j i naroda, m i cemo n a s t o j a t i
da pokazemo k a k o u p r a v o o b r n u t o : odsustvo demokrat i j e osigurava u z u r p a t o r s k u moc.
M i s m a t r a m o o s n o v n o m p o g r e s k o m mesanje socijal i s t i c k e d e m o k r a t i j e sa p i e b i s c i t a r n o m v l a d a v i n o m . Ta
opasna z b r k a nastala j e kao zajednicko delo m i z o s o f s k i h
k r i t i c a r a s o c i j a l i z m a i apologeta drzavnog s o c i j a l i z m a kao
j e d i n o g moguceg o b l i k a socijalisticke zajednice.
Vec smo i s t a k l i da osnovna z a k o n i t o s t k o j a vazi za
postanak burzoaskog cezarizma vazi i za uslove nastanka
p r o l e t e r s k o g " cezarizma i l i s t a l j i n i z m a . N a t u o k o l n o s t
snazno j e ukazao L . T r o c k i u svom delu Izdata revolucija.'"*^
13) Ibid., sir. 111.
1*) Up.: Leon Trotski, De la Revolution,
s. a., str. 511. i dalje.

Les Editions de Minuit,

T r o c k i upucuje na to k a k o j e s o v j e t s k i t e r m i d o r "
mogao nastati usled d u g o t r a j n e i s c r p l j e n o s t i i n d i v i d u a l n i h i k o l e k t i v n i h snaga Revolucije, dakle na analogan
nacin kao i f r a n c u s k i t e r m i d o r . Dogadaji su se r a z v i j a l i
brze nego sto j e p r i l i v n o v i h r e v o l u c i o n a r n i h snaga mogao
n a d o k n a d i t i g u b i t k e . T o m e treba d o d a t i i o k o l n o s t da je
ruska r a d n i c k a klasa, k o j a se r a z v i j a l a u u s l o v i m a carist i c k o g varvarstva i zaostalog k a p i t a l i z m a , b i l a i sama
jos zaostala, a b r o j n e nedostatke njene klasne svesti n i j e
mogao n a d o k n a d i t i inace nevideni polet i zanos i s p o l j e n
u R e v o l u c i j i . Opadanje njenog r e v o l u c i o n a r n o g entuzij a z m a islo je uporedo sa osekom r e v o l u c i o n a r n i h p o k r e t a
na e v r o p s k o m Zapadu. U g r a d a n s k o m r a t u i usled vanjske i n t e r v e n c i j e i z g u b i o j e zivot n a j b o l j i deo inace tank o g sloja r e v o l u c i o n a r n i h r a d n i k a . K a d a j e posle zavrsetka rata iz Crvene a r m i j e d e m o b i l i s a n o o k o pet milio'na
l j u d i i kada su p o b e d n i c k i k o m a n d a n t i zaposeli mesta u
s v i m o b l a s t i m a j a v n o g zivota, r e v o l u c i o n a r n a n a r o d n a delatnost u s o v j e t i m a p o s t u p n o j e p o t i s k i v a n a delatnoscu te
novostvorene a r m i j e c i n o v n i k a .
N a o v o m p r i m e r u lepo se pokazuje k a k o j e prakticna
energija Revolucije b i l a suspendovana i zamenjena p r a k t i c n o m e n e r g i j o m " izvrsne, b i r o k r a t s k e v l a s t i , i l i k a k o je
sovjetska vlast b i l a preobrazena u sovjetsku vlast.
Stara j e i s t i n a da u doba r e v o l u c i o n a r n e p l i m e izvrsna vlast g u b i s v o j u u l o g u posto j e sam r e v o l u c i o n a r n i
n a r o d a u t e n t i c n i izvrsilac j a v n i h poslova. Tada doista
j a v n a vlast g u b i svoj n e g a t i v n i p o l i t i c k i k a r a k t e r . U revol u c i o n a r n i m v r e m e n i m a postize se n a j v i s i stepen istov e t n o s t i o n i h k o j i u p r a v l j a j u i o n i h k o j i m a se u p r a v l j a :
r e v o l u c i j a j e n a j p o t p u n i j i o b l i k i o b i s t i n j e n j e demokratije.
R e v o l u c i o n a r n a organizacija j e p r i n c i p i j e l n o razlic i t a o d b i r o k r a t s k e organizacije. Ta r a z l i k a se ispoljava
u r a z l i c i t o m k a r a k t e r u n j i h o v e delatnosti. Delatnost rev o v l u c i o n a r n e organizacije usmerena j e na i s t o r i j s k u
promenu i progres. Delatnost b i r o k r a t s k e organizacije,
ono sto j e Hegel nazivao h i j e r a r h i j o m znanja i rada",
usmerena j e na konzerviSucu konstruktivnost.
Revolucionarna orga'nizacija j e izraz samoodredenja i samoostvare-

9?

96

n j a coveka, b i r o k r a t s k a organizacija j e t i p i c a n o b l i k postvarene organizacije/^'

I u r e v o l u c i o n a r n o j i u b i r o k r a t s k o j o r g a n i z a c i j i disciplina i g r a v a z n u u l o g u . A l i u p r v o j d i s c i p l i n a p r o i s t i c e
iz d e m o k r a t s k e svesti, d o b r o v o l j n o s t i i solidarnosti
clanova kao subjekata i s t o r i j s k o g procesa, snabdevenih prav i m a , a ne samo opterecenih d u z n o s t i m a . U d r u g o j , nap r o t i v , d i s c i p l i n a j e posledica h i j e r a r h i j s k e zavisnosti, kar i j e r i s t i c k i h p o b u d a i interesa, s t v a r n o s t i i obezlicenja
svojstvenog objektu k o m e se zapoveda. U r e v o l u c i o n a r n o j
o r g a n i z a c i j i prevladava d e m o k r a t s k a samosvest
gradanina, u b i r o k r a t s k o j o r g a n i z a c i j i svest Staatsrasona,
drzavotvornost".
Dakle, d e m a g o s k a o l i g a r h i j a " ne p r o i z l a z i , kao sto
j e m i s l i o Michels, iz same prirode organizacije, nego iz
p r i r o d e b i r o k r a t s k e organizacije. T o se desava kada part i j s k i aparat p o c i n j e k o n t r o l i s a t i r a d clanstva, u m e s t o
clanstvo r a d s v o j i h b i r o a " , kada poslusnost,
a ne revol u c i o n a r n a budnost, postane najveca p o l i t i c k a v r l i n a , kada, k a k o j e pisao T r o c k i , f u n k c i o n e r zameni revolucionara", kada, konacno, jizicka sila poretka s t a v i p o d s v o j u
k o n t r o l u c e l o k u p n i j a v n i zivot.
D e s p o t s k i s o c i j a l i z a m i l i p r o l e t e r s k i " cezarizam j e
p r a v i m i l i e u " b i r o k r a t i z a c i j e i dehumanizacije socijal i s t i c k o g d r u s t v a . On zapocinje svoje d e l o " pre svega u
o b l a s t i produkcije
i u z n a k u pobede shvatanja da j e izg r a d n j a s o c i j a l i z m a pre svega administrativni
posao b i r o k r a t s k i h planera, m i n i s t a r a i r a z n i h t i p o v a inzenjera
(a u b i r o k r a t s k o m s o c i j a l i z m u , k o j i j e b l i z i S a i n t - S i n i o n u
nego M a r x u , i n z e n j e r s k i poziv j e najvise cenjeno zanimanje), a ne p r e svega posao u k u p n e stvaralacke energije
samosvesnih gradana. Podrzavljenje s i n d i k a t a , t j . n j i hovo p r e t v a r a n j e u p u k u t r a n s m i s i j u " d r z a v n i h i part i j s k i h f o r u m a , a z a t i m l i k v i d a c i j a tzv. r a d n i c k e opozic i j e " i d e m o k r a t s k i h c e n t r a l i s t a " kao n a j z n a c a j n i j i h
eksponenata i c u v a r a d e m o k r a t s k e t r a d i c i j e b o l j s e v i z m a ,
p r e d s t a v l j a j u p o U t i c k i c i n k o j i j e osigurao k o n a c n u po-

15) O tome poblize u radu ^Birokratija postvarena organizacija", Praxis, Zagreb, 1968, br. 12.
... / .

98

bedu s t a l j i n i s t i c k e p l e b i s c i t a r n e v l a s t i n a d s o c i j a l i s t i c k o m
demokratijom.
^.-t-

4.
Premda p a t e t i c n o istice da j e r a d n i c k a klasa glavna
snaga i nosilac vlasti u s o c i j a l i z m u , s t a l j i n i s t i c k i cezarizam, u s t v a r i , osigurava s v o j u v l a d a v i n u u p r v o m r e d u
p o m o c u t u t o r s t v a i ugnjetavanja same r a d n i c k e klase.
T r o c k i j e sa v a l j a n i m r a z l o z i m a isticao da j e s t a l j i n i s t i c k i r e z i m p o s t a o aparat p r i n u d e bez presedana u istor i j i " ^ 6 ) , a kasnije i sam S t a l j i n , n a r a v n o iz sasvim d r u g i h
razloga, t r i j u m f a l n o z a k l j u c i o na X V I I I k o n g r e s u svoje
p a r t i j e : S a d a i m a m o p o t p u n o n o v u , s o c i j a l i s t i c k u drzav u , jos nevidenu ii istoriji, k o j a se p o s v o m o b l i k u i
f u n k c i j a m a znatno razlikuje (sve p o d v u k a o L j . T.) o d soc i j a l i s t i c k e drzave p r v e faze."^^'
Doista, t a k v u d r z a v u i s t o r i j a j o s n i j e n i v i d e l a n i poznavala. O k t o b a r s k a r e v o l u c i j a srusila j e c a r s k u vlast i
u k i n u l a p r i v a t n u s v o j i n u n a d s r e d s t v i m a za p r o i z v o d n j u ,
ali r a d n i c k a klasa, kao n j e n p o k r e t a c , n i j e uspela da n a d
t i m sredstvima i j a v n i m z i v o t o m osigura s v o j u k o n t r o l u
u i m e i u interesu oslobodenog covecanstva. N a p r o t i v ,
p l o d o v i njene i s t o r i j s k e pobede p a l i su u r u k e osamostaIjene b i r o k r a t i j e .
A l i p r o l e t e r s k a " b i r o k r a t i j a p r e d s t a v l j a nesto vise
i nesto m a n j e o d burzoaske b i r o k r a t i j e . N i k a d a u i s t o r i j i
vlast b i r o k r a t i j e n i j e b i l a p o s t i g n u t a u c i s t i j e m v i d u nego
u s o c i j a l i s t i c k o j " drzavi. Ovde se i m a n e n t n a teznja b i r o k r a t i j e , teznja k o j u j e zapazio vec M a r x , da opste poslove p r e t v o r i u s v o j u p r i v a t n u s v o j i n u , n a j p o t p u n i j e ost v a r i l a . Ona j e na n a j g o r i n a c i n u k i n u l a d r u s t v o i rastvor i l a ga u sveobuhvatnoj o r g a n i z a c i j i drzavne, b i r o k r a t s k o -harizmatske m o c i . T o j e , pre svega, postigla p o n o v n i m
p o r o b l j a v a n j e m r a d n i c k e klase, t j . u k i d a n j e m svih demo1 6 ) Up.: Leon Trotski, navedeno delo, str. 477.
") Up.: J . V. Staljin, Pitanja lenjinizma, Kultura", Beograd,
1946, str, 603,

99 ^ .

k r a t s k i h o b l i k a u o r g a n i z a c i j i rada i n j i h o v i m p o d r e d i vanjem n e h u m a n i m , d r z a v n i m i k a z n e n i m p r a v o m osigur a n i m o b l i c i m a b i r o k r a t s k o g p l a n i r a n j a kao v r h u n s k o g

k r i t e r i j u m a b i r o k r a t s k o g r a t i o " . B i r o k r a t s k a masi'nerija u drzavnom socijalizmu ponovo pretvara radnika u
p r o s t i dodatak m a s i n i u p r v o m r e d u zato sto j e p l a n i ranje p r i v r e d e stvar a d m i n i s t r a t i v n e o d l u k e c i n o v n i k a i
t e h n o k r a t a , a ne d e m o k r a t s k e o d l u k e s l o b o d n i h proizvodaca.
P r o p i s a n i obrasci i s t e r e o t i p i delovanja k o j i zanem a r u j u svaku posebnost i pojedinacnost, m o n o t o n i j a b i r o k r a t s k e r u t i n e k o j a unistava a f e k t i v n u zainteresovanost za k r e a t i v n i m c i n o m , izaziva i u sferi p r o i z v o d n j e
m a t e r i j a l n i h dobara, u p r k o s b u d n o m o k u Staatsrasona,
najsiromasnije rezultate, t a k o da p r o d u k t i v n o s t r a d a "
u u s l o v i m a b i r o k r a t s k e k o n t r o l e ostaje ahilova peta
svakog s t a l j i n i s t i c k o g rezima. T o j e p r i v i d n o paradoksal a n rezultat ideologije rada, k o j a predstavlja vaznu duh o v n u p o d l o g u s t a l j i n i s t i c k o g cezarizma.
U sferi m a t e r i j a l n e p r o i z v o d n j e u k o j o j p r o i z v o d a c i
stoje p o d t u t o r s t v o m k o m a n d a n a t a i n d u s t r i j e " ( S t a l j i n ) ,
dakle, gde vlada kasarnski r e d i poredak, p r o d u c e n t i n i s u
i ne m o g u b i t i zainteresovani za r a d n i m o r a l n o , n i mater i j a l n o , n i i n t e l e k t u a l n o . Ovde iskrsava p r o b l e m p r o d u k t i v n o s t i r a d a " kao ocigledna posledica s t e r i l n o s t i , te b r u talne duhovne pauperizacije i m o n o t o n i j e . Postoji ocigledna k o r e l a c i j a izmedu j a v n e delatnosti i r a d n o g procesa:
ona ista a p a t i j a k o j a gradane p r e t v a r a u p o d a n i k e u p o l i t i c k o m z i v o t u , stvara nezainteresovanu i b e z v o l j n u m a s u
r a d n i k a . Otudena drzava i o t u d e n i r a d medusobno se
u s l o v l j a v a j u . Stara suprotnost i z m e d u u p r a v l j a c a i o n i h
k o j i m a se u p r a v l j a , k o j u je Isaac Deutscher s p r a v o m
nazvao p r e l u d i j u m " klasnog drustva, p o j a v l j u j e se u
d r z a v n o m s o c i j a l i z m u k a o e p i l o g toga drustva.
M i se ovde necemo u p u s t a t i u raspravljanje starog
p r o b l e m a da l i je, naime, b i r o k r a t s k o o r g i j a n j e nuzna
posledica pobede socijalizma u n e r a z v i j e n i m zemljama.
Prema Deutscheru, k o j i ocigledno s t o j i p o d u p l i v o m Trock o g u p r o g n o z i r a n j u t r a j n o s t i b i r o k r a t s k e v l a s t i u socij a l i z m u , t a k o dugo d o k svako bude placen p r e m a svom

100

r a d u , b i r o k r a t i j a ce o s t a t i p r i v i l e g o v a n a grupa".'^' Antag o n i z a m r a d n i k a i c i n o v n i k a k o j i inace moze b i t i besi r i m e r n o ostar p r o i s t i c e , po Deutscheru, iz nejednacosti potrosnje, pa stoga moze b i t i n a j p r e ublazen, a zat i m u k l o n j e n sa p o r a s t o m nacionalnog bogatstva i p o b o l j sanjem vaspitanja, a n i p o s t o ne moze b i t i u k i n u t n a s i l n i m
putem.^^'
N e m a sumnje da p r s t e k o n o m i j e " (Ernst B l o c h )
m o r a b i t i upleten u k o n s t r u k c i j u mreze svake p o l i t i c k e ,
a pogotovo despotske v l a s t i . Pa i p a k , izgleda da ova analiza isuvise precenjuje u l o g u e k o n o m s k o g cinioca i prec u t n o potcenjuje sve d r u g o . M e d u t i m , p r e nego sto b u demo u k a z a l i na znacaj o s t a l i h cinilaca k o j i su m e r o d a v n i
za objasnjenje b i r o k r a t s k e vladavine u s o c i j a l i z m u , mor a m o istaci da b i r o k r a t i j a u s o c i j a l i s t i c k o j " d r z a v i predstavlja i nesto manje nego b i r o k r a t i j a u burzoaskoj d r z a v i .
U d r z a v n o m s o c i j a l i z m u ne p o s t o j i p r i v a t n a svojina nad
sredstvima za p r o i z v o d n j u , k o j a j e uvek predstavljala
jezgro klasne vladavine. B i r o k r a t i j a u s o c i j a l i s t i c k o m d r u stvu ne moze n i k a d a da postigne u n u t r a s n j e j e d i n s t v o
k o j e b i j o j obezbedilo t r a j n o s t i sigurnost. N a p r o t i v , ona
j e uvek izlozena k o r o z i v n o m d e l o v a n j u v l a s t i t i h unutrasnjih suprotnosti.
N a j p r o m i n e n t n i j i k r i t i c a r i b i r o k r a t i j e cesto su isticali da b i r o k r a t s k i r a t i o " pociva na s i r o m a s t v u duha.
Za o v u t v r d n j u m o g u se navesti b r o j n i i u b e d l j i v i d o k a z i .
Pre svega, u s k a specijalizacija ogranicava d u h o v n i h o r i zont posto s t r u c n o " skolovanje s k r i v a pogled na celinu,
t o t a l i t e t d r u s t v e n i h odnosa. T a posledica nuzno p r o i z l a z i
iz s e k t o r s k o g " u s i t n j a v a n j a znanja i s v i m a d o b r o poznat o g cepidlacnja k o j e namece c i n o v n i c k a poslovnost. N a
taj nacin, b i r o k r a t i j a stalno r e p r o d u k u j e u n i f o r m n o s t
pogleda k o j a u k o r e n u sece svaku inicijativu i smanjuje
ne samo l i c n u a u t o n o m i j u nego i l i c n u odgovornost: nize
instance u b i r o k r a t s k o j h i j e r a r h i j i se uvek o s l a n j a j u na
pretpostavljeni autoritet visih instanci.
18) Up.: Isaac Deutscher, Koreni birokratije", Vhomme et la
societe, revue internationale de recherche et de syntheses sociologique, No 14, octobrenovembredecembre 1966, ed. Anthropos.
19) Ibidem. Up. takoder: Trotski, navedeno delo, str. 484. i dalje.

101

Jaka vlast u s l a b o m d r u s t v u p o t e n c i r a te tendencije

b i r o k r a t s k e r a c i o n a l n o s t i , s t v a r a j u c i obezlicenje k o j e proizlazi iz p r e v l a s t i k r u t e mehanizovane organizacije nad
p o j e d i n c e m i n j e g o v o m s p o n t a n o m , s t v a r a l a c k o m delatnoscu. B i r o k r a t s k a v l a d a v i n a ne samo sto ne ostavlja prostor za razvoj i stvaralastvo nezavisnih l i c n o s t i , vec pogoduje n a s t a n k u atmosfere u k o j o j k l i j a j u k a r a k t e r n e osob i n e m e d i o k r i t e t a i slabica.
Pustosenju l j u d s k o g d u h a efikasno pridonose t i p i c n o
b i r o k r a t s k a l i t e r a t u r a " i n j e n postvareni j e z i k k o j i se
masovno sire p r e k o ,,ekspertiza", r e f e r a t a " i i n f o r m a c i j a " i onog b i r o k r a t i j i svojstvenog stila k o j i j e K . Rakovs k i tacno nazvao s t a t i s t i c k i m s a r l a t a n s t v o m " . T i m ,,duh o v n i m " p r o i z v o d i m a b i r o k r a t i j a j e n e p r e k i d n o zasuta i
n j i m a stalno zasipa celo d r u s t v o . Iz takve vestine, bez
k o j e se ne da z a m i s l i t i r a d moderne b i r o k r a t s k o - t e h n o k r a t s k e m a s i n e r i j e , stvorena j e b i r o k r a t s k a n a u k a " , ta
svojevrsna a l h e m i j a b i r o k r a t s k e i cezaristicke m o c i .
K l a s i c n o " b i r o k r a t s k o znanje, k o j e j e M a r x , u supr o t n o s t i sa i s t i n s k o m n a u k o m , nazvao b i r o k r a t s k i m pok r s t a v a n j e m znanja" i l i t r a n s s u p s t a n c i j a c i j o m p r o f a n o g
znanja"^'", i m p r e g n i r a n o j e , s jedne strane, k o n z e r v a t i v n i m
i statickim legalitetom k o j i l i c n u m o c zamenjuje s p i r i t u a l i z o v a n i m p r a v n i m p o r e t k o m , a l i , s druge strane, s v o j o m
p r i v i d n o v r e d n o s n o - n e u t r a l n o m a p o l i t i c n o s c u , stvara prostor za p r a v o jacega" i za v l a d a v i n u slucaja u p o l i t i c kom

zivotu.2^'

Sledeci s v o j u m e t o d o l o s k u o r i j e n t a c i j u , p r e m a k o j o j
su uspeh i u c i n a k k r i t e r i j u m r a c i o n a l n o s t i , b i r o k r a t i z o vana p o l i t i c k a n a u k a v i d i u d r z a v i samo instituciju,
snabdevenu o r u d i m a m o c i i s t a b i l n o s t i , dakle, j e d a n c i n i c k i
shvacen realitet, m o n o p o l l e g i t i m n o g f i z i c k o g n a s i l j a " .
20) Up,: K a r l Marx Friedrich Engels, Werke, Bd. I, str, 25.3,
21) Max Weber je, kako je poznato, osecaju sluzbene duznosti
racionalne" birokratije protivstavljao osecaj licne odgovornosti
velikog preduzimaca ili politickog vode. Spas individualne slobode
u birokratskoj vladavini Weber je trazio u iracionalnoj harizmatskoj licnosti, kao sto je Hegel na celo svoje umne drzave postavio
monarha u njegovom naturalistickom vidu. Sloboda je na taj nacin dovedena u zavisnost od dobre volje" ili cak samovolje.

102

U i m e p r i n c i p a o b j e k t i v n o s t i " , ta n a u k a zanemaruje
n o r m a t i v n i , odnosno p r e s k r i p t i v n i p r o b l e m o p r a v d a n j a
drzave i l i , u k r a j n j o j l i n i j i , p r i h v a t a s i l u kao j e d i n u paznje v r e d n u n o r m u i realnost, i s m e j a v a j u c i i d e j u p r a v d e
k a o g o l u i l u z i j u p r o s l i h vremena.
A l i p o l i t i c k a n a u k a nuzno unistava svoj h u m a n i patos i ela'n kada se o d r i c e k r i t i k e postojeceg i ogranicava na
njegovu p u k u d e s k r i p c i j u . Sa i d e n t i t e t o m r a c i o n a l n o g i
postojeceg, p o l i t i c k a n a u k a p r i z n a j e da j e s t v a r n i covek
nesposoban da ovlada d r u s t v e n i m snagama i da i h m o r a
p r e d a t i u r u k e otudene drzavne m o c i . Ovde se suocavamo
sa p r o b l e m o m s o c i j a l i s t i c k o g h u m a n i z m a i sa n j e g o v o m
svesnom b o r b o m p r o t i v d r u s t v e n i h i p o l i t i c k i h o b l i k a
otudenja.

5.
Ranije smo, i s t i n a sasvim uzgred, u k a z a l i na p r i n c i p i j e l a n znacaj filozofije o l j u d s k i m s t v a r i m a " za humanisticki sadrzaj i smisao p r a k t i c n o g zivota. Sada cemo
p o k u s a t i da se poblize zabavimo o v i m p i t a n j e m .
K l a s i c n a p o l i t i c k a f i l o z o f i j a i k a k o j e t o nedavno
lepo pokazao Ernesto Grassi^^' t a l i j a n s k i h u m a n i z a m
s m a t r a l i su da j e u p r a k t i c n o m z i v o t u uopste, a u p o l i t i c i
i p r a v u posebno, n e p r i m e r e n o r i g o r o z n o , a p o d i k t i c k o zak l j u c i v a n j e ako ne z e l i m o da se izlozimo opasnosti da nase
o d l u k e , lisene v r e d n o v a n j a i elasticnog p r o c e n j i v a n j a , dob i j u t i r a n s k i k a r a k t e r . P r a k t i c n i zivot sav j e satkan o d
problema, s m i s l e n i h a ne a p s u r d n i h s u m n j i , d i l e m a i kont r o v e r z i , a o n i ne m o g u , bez spomenutog r i z i k a , b i t i preseceni na naucno a p o d i k t i c k i nacin. U svetu gde j e sve
d i s k u t a b i l n o , misao ne sme b i t i o k o v a n a k r u t i m sponama
i regulama. P r o b l e m i se resavaju samo k r o z b o r b u mnenja, p u t e m debate. Ovde verovatnoca zauzima mesto istinitosti: j e d a n d i j a l e k t i c k i sud je u t o l i k o b o l j e zasnovan
u k o l i k o se u njegov p r i l o g n a v o d i vise dokaza, t j . argumenata.
22) Up.: Ernesto Grassi, Da li je marksizam humanizam" (u
casopisu Filozolija, Beograd, 1970, br. 2/3, str, 77, i dalje), a narotSito njegovu raspravu Marx i italijanski humanizam" (u casopisu
Praxis, Zagreb, 1970, br. 4, str. 559, i dalje).

103 ; .

P r a k t i c n o m i s l j e n j e je, pre svega, dijalosko m i s l j e n j e .

Ono j e d i n o dopusta p o t p u n i r a z v i t a k bogatstva ideja i
daje k r i l a nasoj m a s t i . Ono n a m pomaze da se snademo
u r a z n i m p r i l i k a m a i n e p r i l i k a m a . C i l j p r a k t i c n o g misl j e n j a j e ispravna
delatnost.
T o p i k a , odnosno d i j a l e k t i k a i r e t o r i k a , kao o b l i c i
p r a k t i c n e filozofije, pre su stil m i s l j e n j a nego metoda.^^''
Taj stil neguje istancani smisao za pojedinacno, k o n k r e t n o i promenljivo.
Njegova g i p k o s t ispoljava se u
neprestanom i n e u m o r n o m t r a g a n j u za n o v i m f o r m a m a
l j u d s k o g izrazavanja i ostvarivanja, u iznalazenju n o v i h
uglova p o s m a t r a n j a l j u d s k e zajednice, u s i r e n j u h o r i zonta n o v i h m o g u c n o s t i i n a p r e t k a .
Za d i j a l e k t i c k o m i s l j e n j e p r o b l e m i l j u d s k o g zivota,
n a c i n i i oi3lici njegovog o b l i k o v a n j a n i s u j e d n o m za svagda reseni. Ono stoga izbegava k r u t e d e f i n i c i j e i jednoznacnost i s k l o n o j e n e p r e k i d n o m p r o b l e m a t i z o v a n j u i
i m a g i n a t i v n o j i n t e r p r e t a c i j i . U p r a v o zato p r o t i v n i k je
s v a k o m lenom misljenju k a o i svakoj n e p l o d n o j sistemat i z a c i j i , k o j i m a je sve jasno i k o j i se z a d o v o l j a v a j u gotov i m apstrakcijama.
P r o b l e m s k o m i s l j e n j e t o p i k e t e m e l j i se na s t a l n o m
n a p o r u za p r e i s p i t i v a n j e m p r a k t i c n o g zivota i stoga ostaje
o t v o r e n o p r e m a svetu. Ono n i j e dogma, vec
rukovodstvo
za misao i akciju. O t u d a potice i r a z l i k a i z m e d u ,,izumevanja" i znanja", izmedu p a m e t n i h " i u c e n i h " ljudi,
i z m e d u onoga sto se naziva b o n u m " i onoga sto se naziva v e r u m " , i z m e d u a r s i n v e n i e n d i " i ,,ars i u d i c a n d i " .
Socijalizam, kao v i s i z i v o t n i o b l i k , i s t o r i j s k i j e moguc samo u savezu sa o n i m b o n u m " , kao m e d i j u m o m
samoostvarenja coveka.
O r t o d o k s n i m a r k s i s t i ovde m o g u p o z i v a j u c i se na
Engelsa p r i g o v o r i t i da j e s o c i j a l i z a m i s t o r i j s k i moguc
samo kao naucni socijalizam. N a takav p r i g o v o r m o g l i
b i s m o o d g o v o r i t i sledece: A k o se p o j a m n a u k e " shvata
i s k l j u c i v o u u s k o m s m i s l u r a c i o n a l i s t i c k e spoznaje i u
d u h u kartezijanske t r a d i c i j e , u v e r e n i smo da ,,naucni soc i j a l i z a m " nema druge b u d u c n o s t i o s i m b i r o k r a t s k e i
despotsko-cezaristicke. A l i smo i s t o t a k o ubedeni da
4*A

.j

M a r x n i k a d a n i j e na taj n a c i n shvatio s v o j u d i j a l e k t i c k u
m e t o d u . N a p r o t i v , njegova intransigent'na usmerenost
na k r i t i k u s v i h p r a k t i c n i h i t e o r i j s k i h o b l i k a egzistiraj u c e s t v a r n o s t i ( k r i t i k a prava, p o l i t i k e , religije, filozofije)
kao o s a m o s t a l j e n j a " i a p s t r a k c i j e " , kao i s t o r i j s k i h form i otudenja i dehumanizacije, jasno n a m g o v o r i o udaIjenosti ove metode o d jedne r a c i o n a l i s t i c k o - s c i j e n t i f i c k e
tacke gledista. Po M a r x u , socijalizam n i j e j e d n a shema
i l i m o d e l " k o j i teoreticar p r i p r e m a svetu i n u d i m u ga
kao gotov nacrt za b u d u c u o d l u k u . Odnos t e o r i j e i p r a k s e
n i j e shvacen kao operacionalizacija n a u c n i h o t k r i c a . Kada b i t o b i o slucaj, onda M a r x ne b i i m a o p r a v o da k r i t i kuje druge socijaliste kao p o p r a v l j a c e sveta". I ne samo
t o : o n b i m o r a o o s t a v i t i niz nacrta k o j i b i o p i s i v a l i o b l i k
i o r g a n i z a c i j u buduceg d r u s t v a . Posto t o , k a k o znamo, 'nije
bio slucaj, onda m o r a b i t i jasno da k r i t e r i j u m socijalistickog humanizma valja traziti u ciljevima i principima
k o j i nastaju tek u procesu razvoja o n i h d i n a m i c k i h potenc i j a i l i n a r o d n i h p o t r e b a " k o j e teze p r o m e n i postojeceg
u j e d n o bolje d r u s t v o .
Dakle, n o v i p r i n c i p i s o c i j a l i s t i c k o g h u m a n i z m a ne
r a z v i j a j u se iz b i l o k o j i h o b l i k a o n o s t r a n o s t i , vec iz s a m i h
p r i n c i p a ovoga sveta. M a r x u p i s m u Rugeu p o d v l a c i da
k r i t i c a r iz vlastitih o b l i k a egzistirajuce realnosti r a z y i j a
i s t i n s k u realnost kao njeno trebanje i njen k r a j n j i c i l j " . ^ ' "
I n v e n c i j i i k r i t i c k o m d a r u s o c i j a l i s t i c k o g teoreticara tada
ostaje v e l i k i zadatak da iz p o t r e b a i t e z n j i samog revoluc i o n a r n o g p o k r e t a formulise njegovo t r e b a n j e " i njegov
k r a j n j i c i l j " . Tek na osnovu t o g u v i d a mogao j e M a r x
p r e g n a n t n o f o r m u l i s a t i k o n k r e t n i c i l j s o c i j a l i s t i c k o g hum a n i z m a : Srusiti sve odnose u k o j i m a j e covek unizeno,
p o r o b l j e n o , napusteno i prezreno bice."^^'
U r e v o l u c i o n a r n o m s o c i j a l i s t i c k o m p o k r e t u u v e k se
p o s t a v l j a l o p i t a n j e o p u t e v i m a i n a c i n i m a i z b a v l j a n j a coveka iz odnosa ponizenja, p o r o b l j e n o s t i , napustenosti i
prezira. M a r x j e nacelno upozoravao da j e t o moguce
oslobodenjem r a d n i k a i l i u k i d a n j e m p r o l e t a r i j a t a , j e r j e
u ropstvu radnika involvirano celokupno ljudsko ropstvo.

, , , , ^ , , : , . ,

23) Up.: Theodor Viehweg, navedeno delo, str. 5.3. . .

104

2*) Up.: K a r l Marx Friedrich Engels, Werke, Bd. I, str. 345.

25) Ibid., str. 385.

105

A l i iz potrebe r e v o l u c i o n a r n o g r a d n i c k o g p o k r e t a za stvar a n j e m organizacije k o j a b i se s u p r o t s t a v l j a l a organizovanoj s i l i p o s e d n i c k i h klasa, dakle, jedne k o l e k t i v n e m o c i

i svesti, p o s t u p n o se r a z v i j a l o uverenje na osnovu koga je
to p u k o sredstvo r e v o l u c i o n a r n e b o r b e p r e t v o r e n o u sam o c i l j , u a p s t r a k c i j u i m i s t i c n u s i l u izbavljenja. Sasvim
je verovatno da su t e s k i p o r a z i r a d n i c k o g p o k r e t a u p r o l o m i u o v o m v e k u posredno p r i d o n e l i p o r a s t u a u t o r i t a r n i h na stetu h u m a n i s t i c k i h tendencija, k o j e su dovele do
paradoksalnog suprotstavljanja revolucije i humanizma.
Ovde n i j e mesto da zalazimo u p o j e d i n o s t i t o g procesa. D o v o l j n o j e da p o d s e t i m o da su p o t c e n j i v a n j e i prez i r p r e m a h u m a n i z m u posledica njegovog sistematskog
r a s k r i n k a v a n j a kao ideologije n e m o c i , kao iluzorne filant r o p i j e k o j a se poistovecivala sa o p o r t u n i z m o m i slaboscu. Fetisiziranje r e v o l u c i o n a r n e organizacije, a z a t i m
d i k t a t u r e p r o l e t a r i j a t a znacilo j e u p o c e t k u o h r a b r i v a n j e
moci protiv nemoci, a zatim je postupno vodilo spirit u a l i z a c i j i nasilja kao r e v o l u c i o n a r n e v r l i n e . S o c i j a l i z a m
j e i z g u b i o svoj h u m a n i s t i c k i c i l j kada j e jednoznacno b i o
sveden u u s k i h o r i z o n t politicke r e v o l u c i j e . P r i t o m j e
palo u zaborav i samo M a r x o v o upozorenje da revolucion a r n u o r g a n i z a c i j u n i p o s t o ne treba s h v a t i t i kao e f e m e r n i
o b l i k p a r t i j s k o g zivota, vec kao p a r t i j u u v e l i k o m istor i j s k o m s m i s l u " , t j . kao o r g a n i z a m k o j i j e sposoban da
a s i m i l i r a i n i c i j a t i v u s v o j i h subjekata i o m o g u c i n j i h o v o
svesno ucesce u i s t o r i j s k o m procesu. A l i o s t a j u c i u k r u t i m i u s k i m o k v i r i m a p o l i t i c k o g razuma", r a d n i c k i pok r e t j e p o s t u p n o g u b i o svojstva p o k r e t a , a njegovu prakt i c n u e n e r g i j u zamenila je b i r o k r a t s k i s t r u k t u r i s a n a part i j a . C i m je r e v o l u c i o n a r n a organizacija i z g u b i l a svojstvo
asocijacije, m o r a l a j e nuzno b i t i p r e t v o r e n a u
instituciju
m o c i , k o j a na osnovu h i j e r a r h i j s k e zavisnosti i podreden o s t i osigurava prevlast p r i v i l e g o v a n e m a n j i n e .
j ,
I s t i n i za l j u b a v , v a l j a u p o z o r i t i da j e Baku'njin predvideo rasplet t o g procesa kada j e pisao:

.,, .

Ali ova manjina, kazu marksisti, bice sastavljena od

radnika. Da, svakako, od bivsih radnika, koji ce, cim postanu upravljaci i narodni predstavnici, prestati biti radnici i

chin

poCeti da gledaju na sav svet fiziCkih radnika sa drzavne

visine; oni tada nece predstavljati narod, nego sebe i svoje
pretenzije za upravljanje narodom."26)

Bez spontanosti i i n i c i j a t i v e k o j a dolazi o d o z d o " ,

d e m o k r a t i j a u d r z a v n o m s o c i j a l i z m u postaje obicna cerem o n i j a bez stvarnog sadrzaja. T o j e , i z m e d u ostalog, posledica n a i v n o g uverenja m n o g i h s o c i j a l i s t i c k i h teoreticara
da p o l i t i c k a drzava sama p r i p r e m a svoje v l a s t i t o u k i danje.
A l i t o j e nemoguce u j e d n o m p o r e t k u u k o m e su hum a n i z a m i r e v o l u c i j a o d v o j e n i i i z i g r a n i j e d n o na r a c u n
drugog, gde j e efikasna o d l u k a na visoj ceni o d ispravne
o d l u k e i , n a p o k o n , gde su r e s p u b l i c a " i j a v n o mnenje
p o t c i n j e n i b i r o k r a t s k o j cenzuri, gde j e napredak, k a k o
kaze M a r x , o d o z g o nareden".

6.
B i r o k r a t s k o sekretiranje, kao sto j e poznato, v i d i u
javnosti svog s m r t n o g n e p r i j a t e l j a . N j e n d r u g i neprijatelj je d u h o v n o bogatstvo. Ovde se pokazuje sukob b i r o k r a t i j e i njenog r a c i o n a l n o g z n a n j a " sa m a s t o m . U b o r b i
p r o t i v duha i j a v n o s t i b i r o k r a t i j a se sluzi cenzurom kao
n a j p o u z d a n i j i m s r e d s t v o m gusenja drustvene k r i t i k e i svake j a v n o iskazane i n i c i j a t i v e . Javno i bezobzirno traganje
za i s t i n o m b i r o k r a t i j a s m a t r a najvecom opasnoscu j e r ono
potresa same temelje njene otudene m o c i . O t u d a p r o i z l a z i
njeno u p o r n o nastojanjc da se l j u d s k i d u h , masta i fantazija o k u j u i s p u t a j u u o k v i r e p r i g l u p e s k r o m n o s t i i natmurene o z b i l j n o s t i . S u k o b sa d u h o m ne moze a da ne
izazove sukob b i r o k r a t i j e sa l j u d i m a o d duha. Pomaljanje duha na svetlost dana izaziva cenzorsku r e a k c i j u .
Nesputana snaga i neregulisanost estetickog stava k o j i hum o r o m i s a t i r o m razara n e d o t u p a v n u natustenost d r z a v nog razloga", izaziva n a j l j u c u r e a k c i j u i o k o m l j a v a n j e
b i r o k r a t s k e cenzure. Ona nagoni l j u d e o d duha da se

26) Up.: Michel Bakounine,

J . Brill, Leiden, 1967, str. 148.

106

FocydapcToeHHOCTb

u aHapxua,

E.

107

izrazavaiu e z o p o v s k i m j e z i k o m : skracenicama, siframa

i s i m b o l i m a , s v o j e v r s n i m o b l i c i m a duhovne gerile.
B i r o k r a t s k a cenzura osakacuje g o v o r n i s t v o , to obelezje gradanske slobode, s i r o m a s i r e c n i k i s t i l i stvara onaj
poznati u s k o p l j e n i zargon i j e z i c k i k o r o v k o j i s v o j o m do
iznemoglosti p o n a v l j a n o m s t e r e o t i p i j o m i m a j e d i n u funk c i j u masovno zaglupljivanje gradana.
*
Cenzurisana stampa i n e r e t k o autocenzura l a k o se
m o g u prepoznati po s u p l j o j frazi, apologetici i odsustvu
i s k r e n o s t i i u b e d l j i v o s t i . Ona sistematski ubeduje s v o j u
p u b l i k u " da j e o b m a n a n a j b o l j e sredstvo za u d o b a n ^ i vot, zivot bez trzavica, z i v o t bez p r o b l e m a " . S t i l cenzurisanja i k o n t r o l i s a n e stampe, r a d i j a i televizije o d l i k u j e
se s u v i m rezonerstvom i l i I j i g a v o m sentimentalnoscu. O n
b i j e u oci s v o j o m sirovoscu i nezgrapnoscu u s e r v i r a n j u
c i n j e n i c a " svakodnevnog zivota. On pomaze u s t v a r a n j u
masovnog i n e k r i t i c k o g poverenja i r a c i o n a l n i m autoritet i m a . On razara k r i t i c k u svest i ugrozava gradansku b u d nost, demobilise v o l j u i uspavljuje misao.
B i r o k r a t s k o j a v n o " mnenje n e p r e k i d n o apeluje na
n i s k u strast, j e f t i n o uzivanje i d e m b e l i r a n j e u k o m f o r u .
Leprsava povrsnost i operetska sentimentalnost jesu kval i t e t i koje b i r o k r a t s k a m a s s m e d i a " najvise cene i najb o l j e placaju. Svoj a n t i d e m o k r a t s k i k a r a k t e r b i r o k r a t s k i d u h pokazuje izlazeci u susret p l e b i s c i t a r n o j , cezaris t i c k o j V asti, k o j o j p r i p r e m a teren za n e k r i t i c k o odobravanje t i r a n s k i h o d l u k a bez o t p o r a i bez prigovora.^^'
Pseudorevolucionarna organizacija ne poznaje o t p o r
i p r i g o v o r kao n a c i n u n u t r a s n j e g d u h o v n o g zivota. Ona,
n a p r o t i v , poziva d u h i l j u d e o d d u h a na d i s c i p l i n s k u odgovornost, j e r ne p r i z n a j e i n v e n c i j u k a o s t i l m i s l j e n j a .
U d r z a v n o m s o c i j a l i z m u p o l i t i c k e organizacije d e l u j u na
b i r o k r a t s k o - c e n t r a l i s t i c k i nacin. Zato j e d i j a l o g kao o b l i k
opstenja izobicajen i l i p r e c u t n o stavljen v a n zakona. Usl e d svoje k r u t e s t r u k t u r i s a n o s t i i a n t i d e m o k r a t i c n o s t i , te
organizacije, cak i k a d a o d r z a v a j u r i t u a l kongresa i k o n 27) Verovatno najbolju i najdublju kritiku birokratske cenzure
dao je Marx u svojim Die Verhandlungen
des 6. rheinischen
Landtags (up.: K a r l Marx Friedrich Engels, Werke, Bd. I, str. 3.
i dalje i str, 28, i dalje).

108

ferencija, poznate su po s v o j i m d o s a d n i m
monolozima
s r a c u n a t i m na t o da se ne p r e k o r a c i granica odozgo zacrtane l i n i j e " i da se p r i d o n e s e " n j e n o j r a z r a d i " . B i r o k r a t s k a , v o l u n t a r i s t i c k a i n t r a n s i g e n c i j a ne poznaje p r i n c i p tolerancije, d i s k u s i j e i debate.
Pa i p a k , i s t o r i j a r e v o l u c i o n a r n o g r a d n i c k o g p o k r e t a
poznaje i sasvim d r u k c i j e p r a k t i c n o iskustvo. N a r a v n o ,
t o i s k u s t v o p o s t o j i svugde gde p o s t o j i s t v a r n i pokret, a
ne njegov i m a g i n a r n i , h i m e r i c k i o b l i k . T o j e i s k u s t v o Par i s k e k o m u n e , i s k u s t v o sovjetske v l a s t i p r v i h godina Oktobarske r e v o l u c i j e i i s k u s t v o r a d n i c k i h saveta svugde gde
se p o j a v i l o k a o d e m o k r a t s k a a l t e r n a t i v a b i r o k r a t s k o m
p o s t v a r e n j u . Ne nose k o m u n a , sovjet i r a d n i c k i savet
u z a l u d n o ta imena: zajednistvo i savetovanje su b i t n e
oznake p o k o j i m a se l a k o prepoznaje n j i h o v a demokratska sustina. O n i su slobodne asocijacije,
a ne institucije
moci. K a o o b l i c i demokratske samouprave gradana i proizvodaca-stvaralaca, k o m u n a , sovjet i r a d n i c k i savet su
nedrzava i antidrzava, p r a k t i c n a i iskustvena negacija postvarene b i r o k r a t s k e uprave, organizacija slobodnog udr u z i v a n j a u k o j o j j e moguce o s t v a r i t i ne samo s l o b o d u u
j a v n o m z i v o t u nego i oslobodenje u svetu rada, ne samo
d e m o k r a t i j u u r e p u b l i c i nego i d e m o k r a t i j u u t v o r n i c i .
Stoga s o c i j a l i s t i c k a samouprava n i j e p u k a f o r m a
a d m i n i s t r a c i j e k o j a b i s v o j o m efikasnoscu k o n k u r i s a l a
r a c i o n a l n o j " b i r o k r a t s k o j u p r a v i . S o c i j a l i s t i c k a samou p r a v a i m a smisla samo kao d r u s t v e n i o b l i k u k o m e b i
b i o stvoren Slobodan p r o s t o r za postanak coveka i njegove i s t o r i j e , t j . d r u s t v e n i o b l i k samoodredenja
i samoostvarenja coveka. T o j e onaj d r u s t v e n i o b l i k u k o m e se
d r u s t v o u k i d a kao a p s t r a k c i j a k o j a s t o j i n a s u p r o t i n d i v i d u u m u i u k o m e pojedinac n e m a druge, drustvene i l i
p o l i t i c k e , p r e p r e k e za svoj l i c n i r a z v i t a k o s i m granica koje
m u namece njegova v l a s t i t a p r i r o d a .
R a n i j e smo u k a z a l i na t o da opasnost o d degeneracije r e v o l u c i j e raste iz i s c r p l j e n o s t i i zamorenosti revoluc i o n a r n i h snaga u r a t o v i m a i l i k l a s n i m b o r b a m a . P r o t i v
te opasnosti nema d r u g o g leka o s i m permanentne
revolucije. A l i p e r m a n e n t n u r e v o l u c i j u ne treba, kao sto se cesto
c i n i , s h v a t i t i u p u k o m p o l i t i c k o m znacenju p e r m a n e n t n o g
p r o l i v a n j a k r v i . Pre je rec o j e d n o m duhovnom s t a n j u i

109

kritickoj svesti koja pociva u gradanskoj budnosti. Cini

mi se da je Ernesto Grassi izrekao pravu rec kada je fantaziju nazvao ,,korenom" permanentne revolucije. Fantazija je nuzna korekcija racionalne" institucionalizacije i
njene imanentne teznje za stvaranjem onih, kako Grassi
kaze, ,,kristaliziranih", a mi bismo dodali i postvarenih
formi drustvenog zivota koje predstavljaju covekovo otude'nje. Ako bez revolucije nema istinskog ljudskog napretka, onda nema ni revo ucije bez fantazije, bez one Kantove Einbildungskraft", koja nijednoj drustvenoj formi
ne dopusta da se okameni i da tako okamenjena postane
kocnica ljudskog napretka. Tako je permanentna revolucija duhovna pretpostavka socijalistickog humanizma, a
neposredna demokratija njegov neizbezni politicki oblik.

110 t

i
,li

, ,

'
,

,
^- ,

i.

i:.,V:

>

'
.

.1

tr

,-

>

.:

: 't

>

JEZIK I INTERSUBJEKTIVNOST
iJi'

ALBRECHT WELLMER
Universitat Konstanz

'i u ovom tekstu zeleo bih da iznesem neka razmisljanja povodom Kripkeovog tumacenja tzv. argumenta o
privatnom jeziku. Naime, zeleo bih da zastupam ekstenzivno tumacenje argumenta o privatnom jeziku, otprilike u Kripkeovom smislu. Narocito bih zeleo da pokazem
da ideja o usamljenom govomiku, onako kako su je nedavno ponovo zastupali neki tumaci Vitgenstajna (npr.,
Mekgin, Bejker i Haker), pociva na neodrzivim pretpostavkama. Pod usamljenim govornikom ne podrazumevam ovde govomika koji igrom slucaja zivi sam (kao,
recimo, Robinzon Kruso), vec govornika koji je svoju
jezicku sposobnost stekao i ispoljava je nezavisno od
konteksta intersubjektivnog jezickog oblika zivota. U drugom koraku, zeleo bih da uspostavim povezanost izmedu
ideje o usamljenom govomiku i tradicionalnih filozofskih
pojmova subjekta, koji, verujem, sa tom idejom komuniciraju na osoben nacin. Najzad, u trecem i poslednjem
koraku, zeleo bih da razjasnim u cemu se moja razmisIjanja razlikuju od Dejvidsonovih razmisljanja, sa kojima se ponegde dodiruju. Moja sopstvena razmisljanja
spadaju u kontekst pokusaja da neke osnovne teze Apelove i Habermasove transcendentalne, odnosno univerzalne pragmatike rekonstruisem do one tacke do koje
ih smatram uverljivim. To su, medutim, samo prvi koraci na putu za koji, uostalom, ne verujem da ce dovesti
do univerzalne pragmaticke teorije jezidkih cinova.
111