s i z l o ž b e »zenit i avangarda 20-ih godina«

89
 90

zvonko U četvrtom svesku Enciklopedije likovnih umjetno­

sti, n a s t r a n i c i 611 i s p o d n a t u k n i c e Z E N I C A s l i j e d i
n a t u k n i c a Z E N O D O R . R i j e č Z E N I T o v d j e n i j e uvr­

maković štena k a o zaseban p o j a m . U t r e ć e m svesku o p e t

n e ć e m o n a s t r a n i c i 460 i s p o d n a t u k n i c e M I C H I E L I
n a ć i i m e M I C I Ć , v e ć se s u s r e s t i s i m e n o m M I Č E -
V A C , s r e d n j o v j e k o v n i m g r a d o m kraj rijeke Trebi-
šnjice u Hercegovini. Što je, dakle, »Zenit« i tko
je M i c i ć da bi ih trebalo uvrstiti k a o zasebne riječi
u E n c i k l o p e d i j u l i k o v n i h u m j e t n o s t i ? M o g l o b i se
j e d n o s t a v n o o d g o v o r i t i na to pitanje. »Zenit«, to
j e a v a n g a r d n i č a s o p i s k o j i j e i z m e đ u 1921. i 1923.
izlazio u Zagrebu, a nakon toga u B e o g r a d u gdje
j e f o r m a l n o z a b r a n j e n u p r o s i n c u 1926. g o d i n e . Za­
b r a n j e n j e z b o g č l a n k a Zenitizam kroz prizmu
marksizma, o b j a v l j e n o g u 43. b r o j u , a p r o t i v u r e d ­
nika časopisa Ljubomira Micića Apelacioni je
s u d p o d i g a o o p t u ž b u z b o g p o z i v a n j a g r a đ a n a na
mijenjanje društvenog poretka. Takav nas od­
g o v o r m o ž e s a m o d j e l o m i č n o z a d o v o l j i t i , ali on
n i k a k o ne m o r a biti i d o s t a t n i m r a z l o g o m da
se r i j e č i Z E N I T i M I C I Ć u v r s t e u E n c i k l o p e ­
diju. R i j e č i »Zenit« i M i c i ć traže, a i zaslužu­
j u , m n o g o šira o b j a š n j e n j a . N a i m e , » Z e n i t « n i j e
b i o s a m o j e d a n o d b r o j n i h č a s o p i s a k o j i s u u Ju­
g o s l a v i j i i z m e đ u d v a rata n i c a l i i g a s i l i se o s t a v ­
l j a j u ć i iza s e b e m a n j e g ili v e ć e g o d j e k a . T a j s e ča­
s o p i s s p r a v o m m o r a r a z m a t r a t i s m n o g o š i r e g as­
p e k t a b u d u ć i da j e u s v o j e v r i j e m e p o k r e n u o niz
p r o b l e m a k o j i , s j e d n e strane, zadiru u srž p o j m a
a v a n g a r d e , a v a n g a r d n o g m i š l j e n j a i d j e l o v a n j a u-
n u t a r j u g o s l a v e n s k i h o k v i r a , d o k n a s , s d r u g e stra­
n e , o d v l a č e u v r t n j u z n a t n o 'šireg d o s e g a . » Z e n i t «
se n i j e z a d o v o l j a v a o s a m o l o k a l n i m d o s e z i m a , nje­
g o v j e p r o g r a m b i t n o o k r e n u t p r e m a vatn i s t o g a
zahvaća široku mrežu konotacija. Drugim riječima,
n e m o g u ć e je fenomen »Zenita« sužavati isključivo
n a n a š e p r o s t o r e l i š a v a j u ć i ga p r i t o m n j e g o v e in­
ternacionalne orijentacije. Časopis »Zenit«, kao i
č a s o p i s i » D a d a - T a n k « i » D a d a - J a z z « iz 1922. g o d i n e ,
a k t i v n i su s u d i o n i c i m e đ u n a r o d n i h g i b a n j a t e u t o m
kontekstu imaju v e o m a zapaženo m j e s t o . U svaikom
ozbiljnijem razmatranju pokreta Dade spominju
se i d o g a đ a j i k o j i s u se tih r a n i h d v a d e s e t i h g o d i n a

»zenit«
z b i v a l i u n a s te r e p r o d u c i r a j u p u b l i k a c i j e k o j e 'su
o v d j e t a d a izlazile. Z a p r i m j e r se m o g u n a v e s t i s a m o
k n j i g e »Dada« K e n n e t h a C o u t t s - S m i t h a , ili »Dada

i ideja — umjetnost i antiumjetnost«

kaže: »Dadaizam j e b i o v e o m a aktivan u Zagrebu,
Hansa Richtera koji

J u g o s l a v i j a , g d j e j e č a s o p i s Dada-Tank, objavljen

avangarde 1922, i m a o v e l i k o g u t j e c a j a , i a k o j e i z l a z i o k r a t k o
v r i j e m e . T a j č a s o p i s , v i š e b u n t o v a n i v i š e 'anti' n e g o
M A , n o s i s n a ž a n p e č a t D a d e i, k o l i k o j a t o m o g u
reći, njegovi manifesti i p j e s m e bili su istinska p r o ­
U povodu izložbe »Zenit i avangarda 20-ih godina« v o k a c i j a d a d a i s t i č k o g stila.«
Vratimo se Enciklopediji likovnih umjetnosti, ovaj
put njezinu d r u g o m svesku i natuknici DADAIZAM.
N a k o n k r a t k o g i p o v r š n o g o b j a š n j e n j a , sa z a b r i n j a ­
vajuće i s k r i v l j e n o m o c j e n o m p o k r e t a Dade, slijedi
z a k l j u č n i p a s u s k o j i se s a s t o j i o d j e d n e r e č e n i c e ,
a o n a glasi: » D a d a i z a m s e i u n a š i m p r i l i k a m a o d r a ­
zio u n e k i m literarnim p o t p u n o b e z v r i j e d n i m imi­
t a c i j a m a ( č a s o p i s Dada, kolji j e i z d a v a o 1922. u Zag­
r e b u D r a g a n A l e k s i ć ) . « Iz s v e g t o g n a b r a j a n j a , p o ­
sezanja u E n c i k l o p e d i j u l i k o v n i h umjetnosti, k a o i
u k n j i g u H a n s a R i c h t e r a o p o v i j e s t i jedinog avan­
gardnog pokreta, m o ž e m o lako doći d o zaključka
d a s u s t r a n i a u t o r i p r i j e u o č i l i n a š e v r i j e d n o s t i ne­
g o m i sami. N o , takav zaključak m o r a o bi nas ne
s a m o zabrinuti, n e g o i upozoriti. Upozoriti na š t o ?
N a j m a n j e n a d v o j e . P r i j e s v e g a n a n e m a r k o j i m se
o d n o s i m o p r e m a v l a s t i t o j k u l t u r n o - u m j e t n i č k o j ba­
štini, a z a t i m n a n e s p o s o b n o s t d a p r a v o d o b n o u o ­
č i m o n e k e v r i j e d n o s t i k o j i m a se zaista m o ž e m o p o ­
nositi. Jedna j e o d takvih vrijednosti, sasvim neos­
porno, i časopis »Zenit«. Točnije rečeno, događaji
k o j e s u taj č a s o p i s i n j e g o v u r e d n i k L j u b o m i r Mi-
cić pokrenuli na p o č e t k u dvadesetih godina i koji-
m a su prodrli v e o m a daleko.
Rasvjetljavanje »Zenita« i u o p ć e avangardnih pok­
r e t a iz p r v e t r e ć i n e o v o g s t o l j e ć a u n a š o j j e s r e d i n i
z a p o č e l o tek kasnih šezdesetih godina, da bi se u
t o k u sedamdesetih p o j a v i o niz značajnih studija o
t o m p r o b l e m u . K r u n a j e s v e g a t o g a i z l o ž b a »Zenit i
avangarda 20-ih godina« k o j u j e o r g a n i z i r a o N a r o d ­
ni m u z e j iz B e o g r a d a . A u t o r j e te p o m n o g o č e m u
v a ž n e i z l o ž b e I r i n a S u b o t i ć , k o j a se s i s t e m a t s k i b a v i
» Z e n i t o m « i p o j a v a m a o k o » Z e n i t a « j o š o d 1967.
godine. I k a o što »Zenit« valja promatrati u kon­
tekstu internacionalnih avangardnih gibanja, tako
j e i s t o p o t r e b n o i o v u i z l o ž b u s h v a t i t i .kao j e d a n o d
š i r o k i h p o k u š a j a p r e v r e d n o v a n j a h i s t o r i j s k i h avan­
g a r d i . T o z n a č i d a i z l o ž b u » Z e n i t i a v a n g a r d a 20-ih
g o d i n a « v a l j a s m j e s t i t i u l a n a c d o g a đ a j a k o j i su
z a p o č e l i p r o t e k l o g d e s e t l j e ć a i k o j i m a se s k r i t i č ­
k o m distancom nastojalo jasnije odrediti njihovo
povijesno mjesto. Takav je preispitivački trend u
o d n o s u n a avangarde d o š a o o s o b i t o d o izražaja ot­
varanjem pariškog Centra Georges P o m p i d o u —
p o z n a t o g B e a u b o u r g a — g d j e s u o r g a n i z i r a n e izlo­
ž b e » P a r i z — N e w Y o r k « (1977.), » P a r i z — B e r l i n «
(1978.), » P a r i z — M o s k v a « (1979.) i » P a r i z — P a r i z «
(1981.). I s t o d o b n o su se p o č e l e o r g a n i z i r a t i i drug­
d j e s l i č n e i z l o ž b e — k a o u B e r l i n u 1977. » T e n d e n -
z e n d e r Z w a n z i n g e r J a h r e « , i z l o ž b a n j e m a č k o g eks­
p r e s i o n i z m a u N e w Y o r k u 1980, z a t i m č e š k e i m a ­
đ a r s k e a v a n g a r d e u E v r o p i , te p r o š l e g o d i n e izlož­
b a » L ć g e r et l' E s p r i t M o d e r n e « u M u z e j u m o d e r n e
u m j e t n o s t i g r a d a Pariza. S p o n e , k o j e v e ž u s v e t e
izložbe, imaju n e k o l i k o zajedničkih komponenata.
H i s t o r i j s k i avangardni p r a v c i n a s t o j e se s a g l e d a t i
iz j e d n o g v e o m a š i r o k o g k u t a , t a k o d a s e o s i m in­
dividualnih doprinosa glavnih protagonista razma­
t r a j u i p o l i t i č k e , e k o n o m s k e , o d n o s n o o p ć e civili­
zacijske uvjetovanosti. Nadalje, svim tim izložbama
n i j e b i o cilj i z d v a j a n j e p o j e d i n i h p r i m j e r a , s t v a r a ­
nje neke imaginarne antologije remek-djela. Štovi­
še, p o z n a t a su se u m j e t n i č k a d j e l a d o v o d i l a u n e p o ­
s r e d n u v e z u sa š i r o k o m p r o d u k c i j o m k u l t u r n i h d o ­
b a r a . T o z n a č i d a su se v r h u n s k e s l i k e i s k u l p t u r e
d o p u n j a v a l e n a o k o m a r g i n a l n i m d e t a l j i m a iz k o j i h
se m o g l a j a s n i j e d o b i t i s l i k a s t a n j a p o j e d i n e sredi­
n e . Matisise iz t r i d e s e t i h g o d i n a d o v e d e n j e t a k o u
n e p o s r e d n u blizinu s L a n v i n o v o m o d j e ć o m , Citroin-
ovim »spačekom«, naslovnom stranicom popularne
o b i t e l j s k e r e v i j e ili p l a k a t o m za f i l m » O b a l a u m a g ­
l i « , a sve d o p u n j e n o z v u č n o m k u l i s o m j e d n o g M a u -
r i c e a C h e v a l i e r a . Iz t a k v o g j e k a d r i r a n j a M a t i s s e o -
v a s l i k a p o p r i m i l a z n a t n o širi b r o j k o n o t a c i j a . O n a
j e , istina, p r e s t a l a b i t i m u z e j s k i eiksponat z a š t i ć e n
a u r e o l o m n e d o d i r l j i v o s t i , ali j e z a t o d a v a l a m n o g o
veći b r o j informacija. Govorila j e o širem kultur­
n o m s t a n d a r d u s r e d i n e iz k o j e p o t j e č e . R i j e č j e , da­
kle, o j e d n o m p o t p u n o n o v o m načinu sagledavanja
i p o j e d i n a č n o g u m j e t n i č k o g djela i kulturno-civili-
z a c i j s k o g o b r a s c a k o j i j e b i o s t v a r n a ž i v o t n a sredi­
na umjetnika-stvaraoca.
Na drugoj strani, razgranata m r e ž a u m j e t n i č k i h
u t j e c a j a p o s t a j a l a j e s a m o j a s n i j o m k a d s u s e ras­
vijetlili f e n o m e n i k o l e k c i o n a r s t v a , galerijske politi­
k e , s v i h o n i h č i n i l a c a k o j i su v r l o p o s r e d n o i d e j e
j e d n e s r e d i n e stavljali u o p t i c a j d r u g e . Iz s v e g a s e
toga otkrivalo k a k o su bile čvrste veze umjetnika,
k a k o su b r o j n i s k r i v e n i k o t a č i ć i p o k r e t a l i j e d n o
v e o m a »kompleksno p o d r u č j e — t r a d i c i o n a l n o naz­
vano Velika Umjetnost.
S v i m t i m p o t h v a t i m a n a s t o j a l i su s e , k a o š t o s m o
r e k l i , k r i t i č k i p r e v r e d n o v a t i p r a v c i h i s t o r i j s k i h a-
v a n g a r d i . N a s t o j a l i s u se o b j a s n i t i t e m e l j i m o d e r n e
u m j e t n o s t i i m o d e r n o g d u h a . N a s a m o m k r a j u se­
damdesetih i na p o č e t k u osamdesetih g o d i n a jav­
l j a se, m e đ u t i m , i g e n e r a c i j a u m j e t n i k a k o j a se n a
s v o j n a č i n u k l j u č i l a u taj k r i t i č k o - i s p i t i v a č k i t r e n d .
Z a s i ć e n i i d e j o m p r o g r e s a , ti su u m j e t n i c i s v j e s n o
učinili s k o k s k r u t o p o s t a v l j e n o g niza u k o j e m u su
a v a n g a r d e t r e t i r a n e k a o k a r i k e u l a n c u . P r o g r e s se,
n a i m e , n e s m i j e s h v a ć a t i ni k a o u m j e t n i č k i n i k a o
historijski p o j a m . Takav p o m a k s »lingvističkog
darvinizma« odveo je umjetnike nove generacije u
p o d r u č j e k o j e n e n e g i r a a v a n g a r d u , ali j e n a d i l a z i .
Jezik » t r a n s a v a n g a r d e « , a r i j e č j e o n j o j , k a r a k t e r i ­
zira s l o b o d n o , n e s p u t a n o m e a n d r i r a n j e k r o z zalihe
š t o su ih o s t a v i l e u n a s l j e đ e h i s t o r i j s k e a v a n g a r d e .
Riječ je, dakle, o j e d n o m krajnje z r e l o m stadiju u
k o j e m u s e s v i š e s t r a n a o s j e t i l a p o t r e b a d a s e zau-
92

zenitizam na izložbi revolucionarne umjetnosti

z a p a d a , m o s k v a 1926.

s izložbe »zenit i avangarda 20-ih godina«

 alexandre archipenko
dvije ž e n e , 1920.

93

zrne stav p r e m a s v e m u o n o m e š t o se n a z i v a p o č e ­
cima moderne umjetnosti.

I kako u svemu t o m e vidjeti »Zenit«, i to u n j e g o v u

vremenu i u o v o m našem? Zanemarimo načas goto­
v o p o l s t o l j e t n i v a k u u m ikoji j e n a s t o j a o p r o g u t a t i i
» Z e n i t « i Ljude k o j i su g a p o k r e t a l i , i, n a p o k o n , širi
k r u g a v a n g a r d n i h p o j a v a i z d v a d e s e t i h g o d i n a . Pri­
j e s v e g a (bilo b i p o t r e b n o o d r e d i t i » Z e n i t « , k a o i ze­
nitizam u o p ć e , unutar njihova vlastitog historijskog
o k v i r a . K a d a t o k a ž e m o , m i s l i m o o v o . Prvo, š t o j e
t o š t o » Z e n i t « č i n i a v a n g a r d n i m č a s o p i s o m , a zeni­
tizam a v a n g a r d n i m p o k r e t o m . Drugo, k a k v o j e uis­
tinu značenje »Zenit« i m a o u našim avangardnim
p r e v i r a n j i m a . I treće, kakva je njegova pozicija
unutar internacionalnog konteksta.

Avangardni karakter toga časopisa i zenitizma kao

p o k r e t a m o ž e se l a k o o t k r i t i u n j i h o v u o d n o s u p r e ­
m a t r a d i c i j i . T a j j e o d n o s j e d n a k o n o m e š t o su g a
svi a v a n g a r d n i p o k r e t i i m a l i p r e m a t r a d i c i j i : bit­
n o j e n e g a t i v a n , anti. Takav j e o d n o s , dakle,
konstantna vrijednost svih avangardi. U studiji
»Eksperiment Zenita«, o b j a v l j e n o j u k a t a l o g u iz­
l o ž b e » Z e n i t i a v a n g a r d e 20-ih g o d i n a « , a u t o r i c a
V i d a G o l u b o v i ć v r l o t o č n o i sažeto ocrtava stav
zenitističkog pokreta. » K a o avangardni pokret
zenitizam i m a rušilački stav. Otuda nije n i m a l o
s l u č a j n o z a taj t i p k u l t u r n o g p o n a š a n j a u č e s t a l o
javljanje brojnih p o j a v a k o j e upućuju na raskid
sa t r a d i c i j o m i p o s t o j e ć i m t e k s t o v i m a k u l t u r e .
S n a ž n o se o p i r u ć i p r i h v a t a n j u b i l o k a k v i h kultur­
nih uzora, zenitizam izgrađuje unutar prostora svog
d e l o v a n j a i a k c i j e p o e t i k u i k r i t i k u sa n e g a t i v n i m
predznacima. M o g u ć n o s t i stvaranja n o v i h tekstova
n a o s n o v u p o s t o j e ć i h u p r i n c i p u s e o d b a c u j e . Na­
č e l o osporavanja, u s m e r e n o n a b o r b u protiv 'svih
tradicija', 'akademizma', 'individualnog duha' oči­
t u j e se u p o t p u n o m n e g i r a n j u b u r ž o a s k e i k a p i t a ­
lističke stvarnosti, k a o i u r a d i k a l n o m odbaciva­
nju kulturnog i umetničkog tradicionalizma.«

Negativan stav p r e m a nasljeđu poznat j e ne samo

iz p r o g r a m a a v a n g a r d n i h p r a v a c a 2 0 . s t o l j e ć a . N a ­
l a z i m o ga, istina n e i s k a z a n o g u t a k o r a d i k a l n o m
obliku, i u ranijim vremenima, tako u romanti­
z m u ili, j o š r a n i j e , u m a n i r i z m u 16. istoljeća. G o ­
voreći o s v j a s n o m narušavanju tradicionalnih nor­
mi, o s v o j e v r s n o m a n o r m a t i v n o m stilu manirizma,
E r n s t H . G o m b r i c h z a k l j u č u j e k a k o s e i k o d Raf-
faelovih sljedbenika i k o d D u c h a m p a m o g u naći
s r o d n o s t i u p r a v o u n j i h o v u n e g a t i v n o m stavu pre­
m a tradiciji. Prvi o d b a c u j u ustaljene vrijednosti
tako da izvrću p r o p o r c i j e , konstrukciju prostora,
h a r m o n i j u b o j a , »dakle s v e o n o š t o j e k a n o n i z i r a -
no i p o s t a v l j e n o n a n i v o N o r m e , d o k d r u g i , k a o
D u c h a m p ili M a l j e v i č , d o c r t a v a n j e m , o d n o s n o kri­
ž a n j e m L e o n a r d o v e G i o c o n d e nastoje desakralizi-
rati u m j e t n o s t o p ć e n i t o . M e đ u t i m , i j e d n i i d r u g i
paradoksalno afirmiraju i umjetnost i tradiciju.
Afirmiraju ih n e g a c i j o m . Da bi se nešto negiralo,
p o b i l o , uništilo, treba najprije priznati p o s t o j a n j e
toga.
Pozivanjem na općepriznate standarde zapadne
k u l t u r e , i s m i j a v a n j e m i o d b a c i v a n j e m tih s t a n d a r -
 94
d a , L j u b o m i r M i c i ć j e u » Z e n i t - m a n i f e s t u « iz 1922.
godine pokazao pripadnost istoj onoj anarhističkoj
ideologiji k o j u s m o susretali u ranijim pokretima
— futurizmu, ekspresionizmu, dadaizmu, a o d k o ­
j i h se n a s t o j a o distancirati.
»Moliereu skidamo mirisno-masnu periku: ostaje
p r a z n a g l a v a k r a l j e v s k o g i d v o r s k o g d o b a v l j a č a lu-
dosti. Danteu deremo katoličansku crnu mantiju:
o s t a j e g o l o t i n j a c r k v e n o g L u c i f e r a k o j i s a m o za
se želi R a j a za s v e d r u g e P a k a o . S h a k e s p e a r e u č u ­
p a m o talijansku bradicu: ostaje s a m o p a t o s l o r d a
B a c o m a i h o m o s e k s u s d a n s k o g (kraljevića H a m l e -
ta s o t r c a n i m ' B i t il n e b i t ' . K a n t u v a d i m o m o z a k
i r e ž e m o p u p a k : ostaje 'zdravi r a z u m ' germanske
filozofije na vršcima naših tupih nokata.«
O p r o g r a m u z e n i t i z m a m o ž d a zaista m o ž e m o g o ­
voriti k a o o e k l e k t i č k o m , k a o što smatra Aleksan­
d a r F l a k e r . Jer, taj j e p r o g r a m » s a ž e o s u p r o t n o s t i
k o j e s u k a r a k t e r i z i r a l e a v a n g a r d u o p ć e n i t o : nasto­
j e ć i d o v e s t i u isti r e d f u t u r i s t i č k e c i v i l i z a c i j s k e
komplekse i konstruktivnu usmjerenost poslije
oktobarskih dana s p r i m i t i v i z m o m i krajnjom iko-
n o k l a s t i č n o š ć u d a d a i z m a te i z m i r i t i a n a r h o i n d i v i -
dualizam s p r o p a g a n d o m sovjetskog revolucionar­
n o g k o l e k t i v i z m a (. . . ) « . N o , i s t o t a k o v a l j a i m a t i
n a u m u i n e š t o d r u g o , a na što u p o z o r a v a i auto­
rica izložbe Irina Subotić u studiji objavljenoj u
katalogu. »Ove suprotnosti, p a i kontradiktornosti
zenitizma odgovaraju kategorijama avangarde. One
s e m o g u p r a t i t i (kako n a t e o r i j s k o m p l a n u , t a k o i
na p l a n u f o r m e . T o i s t o v r e m e n o u p u ć u j e na sloje­
v i t o s t i i p a r a l e l i z a m p o j a v a , t a k o đ e s v o j s t v e n avan­
gardi. R e č j e o istovremenom prisustvu nekoliko
stilskih f o r m a c i j a k o j e s e č e s t o ni s a m e ne javlja­
j u u č i s t o m v i d u i k o j e su u p r a v o p o č e t k o m dva­
d e s e t i h g o d i n a s i m b i o t i č k o g k a r a k t e r a . (. . .) Z b o g
t o g f e n o m e n a , a v a n g a r d a d v a d e s e t i h g o d i n a izuzet­
n o j e zanimljiva i bogata jer otvara nove puteve
k o j i n i s u u t o m v i d u p o s t o j a l i u p r e t h o d n o j de­
c e n i j i . V r e d n o s t ' Z e n i t a ' t r e b a tražiti u p r a v o u t o m
p u n o m doživljaju i razumevanju svoga vremena,
pre svega u internacionalnim razmerama i u t o m
suptilnom osećanju d o b a koje neguje pluralizam
zbivanja i tokova.«
Negativnom stavu p r e m a tradicionalnim m o d e l i m a
z a p a d n e kulture M i c i ć suprotstavlja n o v u , balkan­
sku umjetnost i kulturu. Nosilac j e toga projekta
č o v j e k n e o p t e r e ć e n Z a p a d o m , čist, sirov, nesvjes­
tan, n a i v a n — b a r b a r o g e n i j e . T i p b a r b a r o g e n i j a ,
p o k r e t a č a svega zdravog, m l a d o g i n o v o g što će
nadomjestiti dotrajalu e v r o p s k u tradiciju, tako­
đer j e j e d n a o d k o n s t a n t n i h vrijednosti avangard­
nih pokreta. Klice takvog mišljenja mogli b i s m o
donekle prepoznati već u djelu Friedricha Schle-
gela, u n j e g o v u k o n f r o n t i r a n i u s j e v e r n j a č k i h u m j e t ­
nika talijanskima. Isticanje razlika i z m e đ u umjet­
nosti Juga i Sjevera, štoviše, stvaranje antipodova,
imalo je pozitivnih strana prvenstveno u t o m e što
se p o č i n j u v r e d n o v a t i d o t a d a p o t p u n o a n o n i m n i
njemački i nizozemski kasnogotički majstori. I d o k
s u s e u 19. s t o l j e ć u s t v a r a l e o p r e k e S j e v e r — Jug,
avangarde 20. s t o l j e ć a n a j č e š ć e su isticale o n e k o j e
dijele I s t o k o d Zapada. Z a p a d u se d o b r a n o prijeti­
lo, i to k a k o iz vlastitih r e d o v a , t a k o i iz r e d o v a
istočnih barbara k o j i su nezadrživo zahtijevali ne
s a m o vlastito priznanje, v e ć i d o m i n a c i j u . Barba­
rogenije L j u b o m i r a M i c i ć a sanja o balkanizaciji
E v r o p e . U m j e s t o e v r o p e i z a c i j e B a l k a n a , (sada n a
scenu treba da stupi izvorna, sirova i b a r b a r s k a
b a l k a n s k a s n a g a . T a ž e l j a za o b r a t n i m u t j e c a j i m a
n e ć e p r i j e č i t i M i c i ć a d a s v o j č a s o p i s o t v o r i najši­
r e m k r u g u e v r o p s k i h duhova. »Zenit« j e prije sve­
g a i n t e r n a c i o n a l n i č a s o p i s , a p r i l o z i se s t r a n i h su­
r a d n i k a n e p r e v o d e v e ć se t i s k a j u u o r i g i n a l u , na
n j e m a č k o m , f r a n c u s k o m , r u s k o m , t a l i j a n s k o m , češ­
k o m , engleskom, flamanskom, m a đ a r s k o m , bugar­
s k o m i esperantu.
S j e d n e strane barbarogenije, a s d r u g e interna­
c i o n a l i z a m . N i s u ili t o k o n t r a d i k c i j e ? I j e s u i n i s u .
O d g o v o r se m o ž d a krije u Micićevu tekstu »Čovek
i Umetnost« koji je objavljen u p r v o m b r o j u »Ze­
n i t a « . T u č i t a m o : » M i u l a z i m o d a n a s u N o v i De­
cenij i m o r a m o p r e k o granica Jugoslavije. Prošlog
decenija bili s m o van granica v o j n i c i rata i ubis-
tava za ' s l o b o d u n a r o d a ' , a o d danas h o ć e m o da
b u d e m o v o j n i c i s v e č o v e č j e Kulture, L j u b a v i i Brat­
stva. M i u l a z i m o i s p a ć e n i i p r e o b r a ž e n i . U l a z i m o
s a k a t i i p o v r e đ e n i k a o l j u d i , ali u n a m a j e s n a g a
o n i h k o j i s u patili, b i l i p o n i ž e n i , b i l i k a m e n o v a n i
na prangeru E v r o p e . Naš ulaz u treći decenij X X
s t o l e ć a n e k a b u d e b o r b a za č o v e č n o s t k r o z u m e t ­
nost.«
M i c i ć e v stav p r e m a u m j e t n o s t i m o ž e m o p r a t i t i i z
nekoliko aspekata koji se m e đ u s o b n o dopunjuju
i p r o ž i m a j u . Prije svega j e t o u o č l j i v o iz n j e g o v i h
p r o g r a m a t s k i h tekstova u k o j i m a se uvijek zalaže
za n e m i m e t i č k u u m j e t n o s t . U r a n i m se t e k s t o v i m a
o s j e ć a j u afiniteti b l i s k i e k s p r e s i o n i z m u , d a b i s e
kasnije prepoznali utjecaji konstruktivizma: »no­
va umetnost j e najviše u kontaktu sa n a u k o m i
njenom eksaktnom primenom, ako ne već u sko-
r o j b u d u ć n o s t i i sa p r a k t i č n o m u p o t r e b o m « . Su­
r a d n j a sa P e t r o v o m i K l e k o m , t e p r e d g o v o r m o n o ­
grafiji o A r c h i p e n k u n e d v o s m i s l e n o ć e otkrivati
konstruktivni princip umjetničkog stvaranja: »No­
vi s l i k a r t r e b a d a k o n s t r u i š e , t e z a j e d n o sa inži-
njerima, arhitektima, skulptorima i pesnicima, kao
 95
d u h o v n i m p r e d n j a c i m a d a s t v a r a j u u ž i v o t u , za ži­
vot a ne van njega.«
Nadalje, Mačićeve britke kritike o umjetnicima ko­
j i s u o k r e n u t i (prema t r a d i c i o n a l n i m o b l i c i m a iz­
r a ž a v a n j a , a isto talko i p r e m a l i k o v n i m (kritičari­
m a k o j i s e n e m o g u p o h v a l i t i n e k o m o s o b i t o m in-
f o r m i r a n o š ć u ni j a s n i m k r i t i č k i m s t a v o m , p o k a z u ­
j u n j e g o v m o r a l n i i u m j e t n i č k i stav. N a s t r a n i c a ­
m a » Z e n i t a « u č e s t a l e su r e p r o d u k c i j e a v a n g a r d n i h
d j e l a , a č i t a v d v o b r o j 1 7 / 1 8 iz 1922. p o s v e ć e n j e
novoj ruskoj umjetnosti s tekstovima Hlebnjiko-
va, M a j a k o v s k o g , E r e n b u r g a , E l L i s s i t z k o g , Paster-
n a k a , M a l j e v i č a i d r u g i h , d o k s u k a o s l i k o v n i pri­
lozi reproducirana djela El Lissitzkog, R o d č e n k a ,
Maljeviča i Tatlinov » S p o m e n i k T r e ć o j internacio-
n a l i « . D a 'taj i z b o r n i j e s l u č a j a n , a d a j e o s i m estet­
s k o g i te k a k o b i o v a ž a n i i d e o l o š k i m o t i v , s v j e ­
doči objašnjenje redakcije toga izbora:
» U o v o m b r o j u n a l a z i se s v e š t o j e p r o k u š a n o . Na­
l a z e se s a m o o n i , k o j i isu a k t i v n o s u d e l o v a l i u rus­
k o j r e v o l u c i j i , kolji s u p o n e l i j e d a n o g r o m a n t e r e t
n a s v o j i m l e đ i m a i k o j i o d l u č n o s a r a đ u j u n a iz­
g r a d n j i N o v e R u s i j e . S a m o t a k v i 'imaju u p r v o m
r e d u p r a v o d a s e č u j u , a n e ond š t o s e š e ć u s p u ­
n i m u s t i m a m r ž n j e v a n r u s k i h g r a n i c a (. . . ) . «
Č a s o p i s » Z e n i t « , ali i d r u g a z e n i t i s t i č k a i z d a n j a ,
k a o » K o l a za s p a š a v a n j e « , » T u m b e « , te č a s o p i s » D a -
d a - J o k « B r a n k a V e . P o l j a n s k o g o s t a j u iz j o š j e d ­
n o g razloga izuzetni u našoj n o v i j o j 'kulturnoj ba­
štini. T o j e p o t p u n o n o v n a č i n g r a f i č k o g o b l i k o ­
vanja k o j i ovdje susrećemo. Živi Micićev duh pre­
poznatljiv je na m n o g i m stranicama, bilo da je
r i j e č o s l o g u , t i p u s l o v a , o d n o s u t e k s t a i s l i k e , ili
o načinu usklađivanja razbijenog sloga i bjeline
stranice. Isto tako o v d j e valja istaknuti i drukčiji
oblik reklamiranja. K a d se pažljivije pogledaju
stranice »Zenita« i popratnih izdanja, te se uspo­
rede sa slikama k o j e su nastajale tijesno vezane
u z M i c i ć a , a t o su s l i k e K l e k a , P e t r o v a i k a s n i j e
Č e r n i g o j a , t a d a je j a s n o d a j e p o s r i j e d i isti k o n ­
cept, isto plastičko mišljenje.
I z l o ž b a » Z e n i t i a v a n g a r d a 20-ih g o d i n a « v a ž n a
je i zbog j o š nečega, nimalo nebitnog. Ovdje je,
naime, predstavljena sačuvana M i c i ć e v a (kolekcija
umjetničkih djela b r o j n i h autora koji čine teme­
l j e m o d e r n e e v r o p s k e i (svjetske u m j e t n o s t i . A l i
o n o na što o s o b i t o treba upozoriti jest činjenica
d a ta z b i r k a n i j e n a s t a l a s l u č a j n o , o d n o s n o d a j e
prikazanim djelima vrlo j a s n o izrečen zenitistički
p r o g r a m . » Z e n i t — g a l e r i j a n o v e u m e t n o s t i « (1922.)
te p r v a » Z e n i t o v a m e đ u n a r o d n a i z l o ž b a n o v e u m e t ­
n o s t i « (1924.) d o p u n i l e s u M i c i ć e v u i s p i s a t e l j s k u
i izdavačku djelatnost. Autorica izložbe »Zenit i
a v a n g a r d a 20-ih g o d i n a « I r i n a S u b o t i ć s t o g a s
p r a v o m i s t i č e u p r a v o d j e l a iz M i c i ć e v e k o l e k c i j e
k a o i te k a k o v a ž a n m o m e n t u c j e l o k u p n o j zeni-
t i s t i č k o j p r a k s i . D i o k r i t i k e , k o j i j e k a m p a n j s k i ne­
gativno p r a t i o tu i z l o ž b u i u B e o g r a d u i u Zagre­
b u , p o p r a v i l u j e z a n e m a r i v a o o v u a u t o r i č i n u na­
k a n u . D r u g i m r i j e č i m a , i k a d s e u k a z i v a l o n a vri­
jednosti djela takvih umjetnika k a o što s u Archi-
p e n k o , C h a g a l , W i l l i n k , M o h o l y - N a g y , E l Lisisitzky,
K a n d i n s k y , S o n y a i R o b e r t D e l a u n e y t e b r o j n i dru­
gi, s j e d n e s t r a n e , a G e c a n , Č e r n i g o j , J o K l e k , Pet­
rov, Poljanski. . . , s druge, nastojalo se p o svaku
c i j e n u umanjiti značenje L j u b o m i r a M i c i ć a u sve­
m u tome. Vrhunskim djelima i evropske i jugo­
s l a v e n s k e u m j e t n o s t i d a v a l a se u l o g a e t i k e t e , m a s ­
t e (koja j e i m a l a » z a š t i t i t i « M i c i ć a i z e n i t i z a m o d
o n o g a što s e zlonamjerno »Zenitu« i n j e g o v u ideo­
l o g u i m p u t i r a l o . M i c i ć j e p o s l i j e 1926. n e m a l o
i z m i j e n i o s v o j e n a z o r e , ali p o s l i j e p r o s i n c a 1926.
n e m a v i š e » Z e n i t a « . P r o m a t r a t i ž i v u a k t i v n o s t iz
v r e m e n a 1922.—1926. k r o z p r i z m u k a s n i j i h z b i v a ­
nja i Micićevih istupa p o t p u n o j e besmisleno, a kad
s e t i m e želi d e z a v u i r a t i č i t a v p o k r e t i i d e j e » Z e n i ­
ta«, o n d a to nije ništa drugo n e g o jeftina feljto-
nistika s vrlo opasnim i političkim i kulturnim
konotacijama.
Ovaj s m o tekst z a p o č e l i k o n s t a t a c i j o m k a k o u En­
ciklopediji l i k o v n i h umjetnosti ne p o s t o j i natuk­
n i c a Z E N I T , ni M I C I Ć . T a j i z o s t a n a k s v a k a k o g o ­
v o r i o n a š o j s r e d i n i , ali i s t o t a k o i o s u d b i n i a v a n ­
garde i avangardnih časopisa u o p ć e u nas. I »Zenit«
i n j e g o v p o k r e t a č L j u b o m i r Micić m o r a l i s u biti
svjesni s v o j e društvene neuklopljivosti, s v o j e ve­
l i k e U t o p i j e k o j a i h j e s k u p o s t a j a l a . V r i j e m e ak­
t i v n o g M i c i ć e v a d j e l o v a n j a i i z l a ž e n j a » Z e n i t a « bi­
l o j e k r a t k o , ali z a t o v e o m a b u r n o . S u d s k a nabra­
na časopisa i tužba protiv urednika prekinula je
a k t i v n o s t z e n i t i z m a . I d a n i j e b i l o o v i h t a k o dra­
stičnih mjera, teško je vjerovati u dugi vijek j e d n e
široke s v e o b u h v a t n e ideje k a k v a j e b i l a zenitistič­
ka, i t o u k o n t e k s t u o v e s r e d i n e i o n o g v r e m e n a ,
M e đ u t i m , i z l o ž b a » Z e n i t i a v a n g a r d a 20-ih g o d i ­
n a « v r a t i l a n a m (je j e d n o a v a n g a r d n o i s k u s t v o b e z
kojega b i s m o bili m n o g o siromašniji.