predgovor

Proizvodnja koksa u sklopu kompleksa Koksno-hemijskog kombinata, sada kompleksa

GIKIL, pokrenuta je polovinom 2004. godine i to revitalizacijom i putanjem u rad
samo V- koksne baterije, sa kapacitetom od 700.000 tona koksa na godinu.
Pokretanjem proizvodnje koksa, uglavnom su pokrenuti svi proizvodni kapaciteti
-pogoni i to:

pogon za pripremu uglja,

pogon za koksovanje,

pogon kondenzacije koksnog plina,

pogon katrana,

pogon amonijum sulfata,

pogon anhidrida maleinske kiseline,

pogon azotnih ubriva i

pomoni proizvodni pogoni (Pogon energane i HPV i Pogon pripreme
industrijske i pitke vode).
Meutim, zbog optimizacije proizvodnih kapaciteta pojedinih postrojenja ali i
nametnutih trinih uvjeta, dolo je do odreenih izmjena u pojedinim tehnolokim
procesima, prije svega kod proizvodnje anhidrida maleinske kiseline i proizvodnje
azotnih ubriva, u odnosu na ranije stanje. Uvedene izmjene u pojedine tehnoloke
procese kao i smanjenje proizvodnih kapaciteta veine proizvodnih postrojenja, odrazile
su se na potronju industrijske vode i karakteristike otpadnih voda i po koliinama i po
kvalitetu voda.
Otpadne vode u kompleksu GIKIL-a, kontinuirano ili povremeno nastaju u svim
proizvodnim pogonima. Bitno je naglasiti da kod veine tokova otpadnih voda dolazi do
oscilacija i po kvalitetu i po koliinama, to je posljedica postojeih tehnolokih procesa
u proizvodnim postrojenjima.

Pri kompleksu postoji, od ranije izgraeni separatni kanalizacioni sistem za prikupljanje

i odvodnju svih otpadnih voda: tehnolokih, sanitarno-fekalnih i povrinskih. Ukupne
otpadne vode otvorenim kanalima ili cjevovodima isputaju se u glavni kolektor
(obodni kanal) kojim se sve prikupljene otpadne vode isputaju u rijeku Spreu kao
recipijent.
Po pitanju predtretmana i tretmana otpadnih voda, treba naglasiti slijedee:
(1) u pojedinim pogonima postoje predtretmani na pojedinim otpadnim tokovima, u
cilju izdvajanja plivajuih materija (ulja i masnoa) kao i suspendiranih
materija;
(2) za otpadne vode koje nastaju u Pogonu amonijum sulfata, i dio otpadnih voda
koje nastaju u Pogonu kondenzacije koksnog plina i Pogonu katrana, uglavnom
otpadnim vodama koje sadre znaajnije koncentracije fenola, izgraeno je i u
funkciji je Postrojenje za preiavanje amonijano-fenolnih voda.
Postrojenje je koncipirano na biolokom procesu preiavanja u dva stepena, sa
koritenjem povratnog adaptiranog mulja za bioloku razgradnju fenola.
Osnovni cilj u ovom radu je bio da se prikae efikasnost rada postrojenja te da se utvrdi
da li kvalitativni sastav smjese ugljeva za koksovanje utie na efikasnost rada
postrojenja za bioloko preiavanje amonijano-fenolnih otpadnih voda.

1. TEORETSKI DIO
2.1.

Preiavanje otpadnih voda

Svako odstupanje kvalitata vode od postavljenih zakonskih normi zahtijeva njeno

preiavanje. Mogunost i efikasnost preiavanja ovisi o vrsti prisutnog zagaenja,
uspjehu primjenjene tehnologije, a cijena o vrsti i intenzitetu zagaenja i zahtjevanom
kvalitetu efluenta. Uz sav tehniki napredak, efikasnost preiavanja esto ne
zadovoljava niti u industrijski naprednim zemljama dok zakonski propisi svakim danom
postavljaju sve otrije zahtjeve za kvalitet efluenta.
Najtee i najproblematinije je preiavanje vode zagaene novostvorenim
anorganskim, a posebno organskim hemijskim materijama od kojih su mnoge opasne za
ovjeka i ostali ivi svijet. Ovdje spadaju teki metali, neorganski tetni spojevi i itav
niz sintetskih organskih spojeva. Posebno su opasni hlorirani i organski spojevi
nitrogena zbog svojih kancerogenih efekata. U vode dospijevaju otpadnim vodama
koksara, rafinerija nafte, rafinerija biljnih ulja, hemijskih industrija i dr. Takoe, opasne
materije mogu dospijeti u vode i iz bolnica, zanatstava, sa saobraajnica,
poljoprivrednih povrina pa i iz domainstava.
2.1.1. Procesi preiavanja otpadnih voda
Preiavanje otpadnih voda predstavlja postupke i procese kojima se vri smanjenje
prisutnog zagaenja do onih koliina ili koncentracija s kojima preiene otpadne vode
isputene u prirodne vodne sisteme postaju neopasne za ivot i ljudsko zdravlje i ne
uzrokuju neeljene promjene u okolini.
U tom cilju, preiavanje otpadne vode obuhvaa niz operacija i postupaka kojima se
iz vode uklanjaju materije koje plivaju, suspenzije, koloidi i otopljene materije, odnosno
sve one materije koje mijenjaju svojstva vode.
Osnovni postupci preiavanja su fizikalno-hemijski i bioloki postupci. Ovim
postupcima najee prethodi tzv. predtretman (prethodna obrada) ili preliminarno
3

ienje u smislu uklanjanja onih materija koje bi mogle otetiti ureaje za naknadno
fizikalno-hemijsko i bioloko preiavanje. Ovdje se podrazumjeva uklanjanje
plivajuih i suspendiranih materija i ulja, kao i neutralizacija i egalizacija otpadne vode.
Ovi postupci se nazivaju fizikim, iako neki od njih imaju karakteristike fizikohemijskih postupaka.
Uklanjanjem zagaenja iz otpadne vode dobiva se koncentrirani otpad koji se naziva
mulj. Sirovi mulj je neugodna mirisa i izgleda, opasan za ljudsko zdravlje i okoli jer
sadri patogene mikroorganizme i mora se obraditi i uiniti nekodljivim prije
odlaganja. Za tretman mulja sa postrojenja za preiavanje otpadnih voda postoje
takoe fizikalno-hemijski, bioloki i termiki postupci.
Izbor postupka ili metode preiavanja otpadne vode zavisi od:
-

porijekla i karakteristika otpadne vode,

zahtjevanog kvaliteta preiene vode,

planiranog poboljanja standarda kvaliteta isputene vode i

cijene i raspoloivosti zemljita.

Postupci za obradu otpadnih voda su dati u tabeli 2.1.

Kombinacija raznih postupaka obrade moe dati eljeni kvalitet efluenta za bilo koji
problem preiavanja. Meutim, samo jedna od ovih alternativa moe biti ekonomski
najpovoljnija.
Za preiavanje otpadnih voda danas koriste:
-

mehaniki ili fiziki procesi,

bioloki procesi,

fiziko-hemijski procesi

Na slici 2.1. su prikazane tipine sheme preiavanja otpadne vode.

Reetke
Usitnjivai

Reetke
Usitnjivai

Koagulacija
Hemijsko
obaranje

Taloenje
Filltracija
Flotacija

Adsorpcija
Jonska izmjena
Membr.postupci

Taloenje
Flotacija
Bioloko
preiavanje

Cijeenje

Koagulacija
Pasterizacija
kondicioniranje

Slika 2.1.

Taloenje

Cijeenje

Shema procesa obrade otpadne vode

Dezinfekcija

Dezinfekcija

Suenje
Kompostiranje

Spalijivanje
Piroliza

Shema obrade mulja za odlaganje na zemljite

Bioloka
stabilizacija
Term.obrada

Shema obrade mulja za energiju

Koagulacija
Kondicioniranje

Tipina shema biolokog preiavanja otpadne vode

Egalizacija
Neutralizacija

Taloenje
Flotacija

Pjeskolovi
Mostolovi

Taloenje
Flotacija

Neutralizacija

Egalizacija

Tipini fizikalno hemijski postupci preiavanja otpadne vode

Mostolovi

Pjeskolovi

Tabela 2.1.

Procesi (postupci) za obradu otpadnih voda

Polutant
Biorazgradljive organske materije (BPK )

Postupak
Aerobni bioloki postupak (aktivni mulj), aerirane
lagune, filteri prokapnici, stabilizacioni bazeni,
anaerobni bioloki postupci (lagune, anaerobni
kontaktori), duboke buotine

Suspendirane materije (SM)

Taloenje, flotacija, cijeenje

Otporne organske materije (HPK, TOC)

Adsorpcija na uglju, duboke buotine

Azot

Polja za dozrijevanje, stripovanje

amonijaka, nitrifikacijadenitrifikacija, jonska izmjena

Fosfor

Taloenje sa kreom, taloenje sa Al i Fe

Teki metali

Jonska izmjena, hemijsko taloenje

Otopljene neorganske materije

Jonska izmjena, reverzna osmoza,

elektrodijaliza

Mehaniki ili fiziki procesi obrade otpadnih voda

Mehaniki ili fiziki procesi obrade otpadnih voda se koriste kao predtretman
(prethodno preiavanje) ili primarno preiavanje u cilju uklanjanja plivajuih i
suspendiranih materija uz eventualno potrebnu egalizaciju i neutralizaciju za dalju
(bioloku) obradu ili isputanje u vodotok. Neutralizacija spada u fiziko-hemijske
procese obrade otpadnih voda.
U mehanike ili fizike procese preiavanja otpadnih voda spadaju:
-

cjeenje kroz reetke,

uklanjanje pijeska,

taloenje,

separacija ili uklanjanje ulja i masti,

flotacija i

egalizacija.

Takoe, ovdje se mogu ubrojati i postupci filtriranja, odvajanja u hidro-ciklonima,

centrifugiranje i sl. Meutim, isti se u obradi otpadnih voda rijetko koriste.
-

Bioloki procesi preiavanja otpadnih voda

Gradske otpadne vode kao i otpadne vode iz mnogih industrija, sadre znatne koliine
biorazgradljive organske materije. Ako se ova organska materija ispusti u vodu
prijemnika - rijeku, jezero ili more, mikroorganizmi koji ive u vodi e ih koristiti kao
izvor hrane. Sadraj otopljenog kisika u vodi e se brzo potroiti na raun oksidacije
organske materije od strane mikroorganizama. Vii organizmi kao ribe, koljke i rakovi
nee moi da ive u sredini bez oksigena. U talogu na dnu gdje e nastati potpuno
odsustvo oksigena, doi e do nastanka hidrogen sulfida i organskih sumpornih spojeva,
kao i pojave neugodnih mirisa.
Zato se bioloki razgradljivo zagaenje u otpadnim vodama mora ukloniti prije
njihovog isputanja u vodu prijemnika. U otpadnoj vodi se bioloko zagaenje moe
nalaziti u rastvorenom, koloidnom i suspendiranom (nerastvornom) obliku. Dio
organskog zagaenja uklanja se mehanikim, hemijskim ili fiziko-hemijskim
procesima preiavanja otpadnih voda. Meutim, bioloki procesi zbog svoje
efikasnosti i ekonominosti, predstavljaju danas najoptimalniji metod za uklanjanje
organskog zagaenja iz gradskih otpadnih voda. Takoe, esto i industrijske otpadne
vode sadre rastvorene organske materije i metode biolokog ienja su najee jedini
nain njihovog preiavanja.
Bioloke metode preiavanja otpadnih voda koriste fundamentalne principe kruenja
materije u prirodi. Meutim, dok je u prirodi mikroorganizmima potrebno nekoliko
dana da razgrade organsku materiju, u inenjerskom sistemu za preiavanje otpadnih
voda taj proces e se zavriti za nekoliko sati. Uz to, smanjujui organsko zagaenje
smanjie se i suspendirane materije iz otpadne vode. Na taj nain, biolokim metodama
obrade uklanja se preko 90 % organske materije i suspendiranih estica.

Mnoge vrste mikroorganizama su aktivne u razgradnji organske materije vrei tako

stabilizaciju organskog otpada. Ovi mikroorganizmi se mogu podijeliti na aerobne,
anaerobne i fakultativne. Aerobni mikroorganizmi trebaju molekularni oksigen za svoje
procese metabolizma. Anaerobni organizmi ive bez prisustva oksigena i crpe energiju
iz organske materije. Fakultativni organizmi mogu djelovati u prisustvu kao i u odsustvu
oksigena. Veina mikroorganizama u procesima za bioloku obradu otpadnih voda je
fakultativnog tipa.
Mikroorganizmi koji uestvuju u biolokim procesima preiavanja otpadnih voda su:
-

bakterije,

protozoe i rotatorije,

gljive,

alge.

U ureajima i postrojenjima za preiavanje otpadnih voda mikroorganizmi se mogu

nalaziti suspendirani u vodi kao to je tzv. aktivni mulj, ili privreni na neke vrste
nosae u obliku filma od bioloke sluzi.
Aktivni mulj je graen od bakterija, gljiva, protozoa, rotifera i ponekad nematoda.
Bakterije su najvanija grupa mikroorganizama, iz razloga to su one odgovorne za
stabilizaciju organske materije i formiranje flokula.
Gljive su obino slabo zastupljene u aktivnom mulju, ali su ipak pronaene pod
odreenim uslovima, kao to su niska pH vrijednost, neuobiajene organske
komponente,

visok

nivo

ugljikohidratnog

otpada.

Uglavnom

su

zastupljene

filamentozne forme gljiva koje pospjeuju formiranje flokula.

Protozoe ne uestvuju direktno u stabilizaciji organske materije prilikom biolokog
preiavanja otpadnih voda metodom aktivnog mulja. Razlog tome je to to su
organske koncentracije previe male da bi podrale razvoj ivotinja. Ali, protozoe se
mogu hraniti bakterijama koje su zastupljene u aktivnom mulju. Ovo znai da e
Ciliatae biti primarno zastupljene protozoe u aktivnom mulju. Sa visokim procentom

slobodno plivajuih bakterija slobodno plivajue cilijatne protozoe e dominirati.

Kako se populacija bakterija reducira, slobodno plivajue Ciliatae daju prednost
sesilnim cilijatama.
Rotifere su esto zastupljene u aktivnom mulju. One mogu razloiti vee fragmente
flokula aktivnog mulja nego to to mogu protozoe, a samim tim i preivjeti nakon to
slobodno plivajue bakterije budu pojedene od strane protozoa. Rotifere predstavljaju
indikatore izuzetno stabilnog biolokog sistema (McKinney, 1962).
Shodno vrstama mikroorganizama koji uestvuju u procesu, u preiavanju otpadnih
voda biolokim metodama koriste se:
1. aerobni procesi biolokog preiavanja i
2. anaerobni procesi biolokog preiavanja.
Aerobni procesi preiavanja
Danas se u obradi otpadnih voda najee koriste aerobni procesi i to:
-

postupak aktivnog mulja

bioloka filtracija

bio-diskovi

aerobne / fakultativne lagune

Kada se organska materija uklanja iz otopine putem aerobnih mikroorganizama,

deavaju se dva osnovna fenomena:
-

mikroorganizmi troe kisik za potrebnu energiju i za sintezu novih elija,

dolazi do progresivne autooksidacije u elijama biomase.

Procesi oksidacije i redukcije pomou mikroorganizama omoguuju takoe, oksidaciju

eljeza, mangana i sumpornih spojeva, kao i oksidaciju i redukciju nitrogenih spojeva.
Razgradnja azotnih spojeva u biolokom procesu se odvija bakteriolokom oksidacijom
(nitrifikacijom) pri emu od organskih spojeva nitrogena i amonijaka nastaju nitriti koji
prelaze u nitrate. Kada se u vodi u kojoj je izvrena nitrifikacija znatno smanji sadraj

otopljenog oksigena, poinje redukcija nitrata u nitrite, odnosno denitrifikacija. U toku

denitrifikacije anaerobni heterotrofni mikroorganizmi daju potrebnu energiju za
redukciju nitrata u nitrite i nitrogen.
Bioloki postupci su osjetljivi na sastav vode koja se preiava, na koliinu supstrata
(hrane), sadraj rastvorenog oksigena, temperaturu, koncentraciju hidrogen iona i
prisustvo toksinih materija.
Proces aktivnog mulja
Ideja

mogunosti

preiavanja

otpadnih

voda

aeracijom

prisustvu

mikroorganizama javila se jo krajem XIX stoljea u Engleskoj. Prvi rezultati meutim,

nisu bili zadovoljavajui sve do 1912. godine kada je Amerikanac Clarke na
eksperimentalnom postrojenju u Massachussetts-u postigao znatno smanjenje organskog
zagaenja kada je otpadnu vodu aerirao u prisustvu mikroorganizama.
Andern i Lockett su u Manchester-u u Engleskoj 1914. godine prvi primjenili bioloku
kulturu koju su poslije taloenja ponovo vraali u proces i to se smatra poetkom
razvoja procesa preiavanja otpadnih voda metodom aktivnog mulja.
Prva velika postrojenja su izgraena u Americi i Engleskoj u periodu od 1916.- 1926.
godine i to u Houston-u, Milwaukes-u, Indianopolis-u i Manchester-u.
Proces sa aktivnim muljem je danas najei nain preiavanja otpadnih voda naselja
kao i industrijskih otpadnih voda zagaenih organskim materijama.
Pod procesom aktivnog mulja podrazumijeva se uklanjanje organskog zagaenja iz
otpadne vode pomou aerobnih mikroorganizama. Mikroorganizmi, uglavnom bakterije,
protozoe i metozoe nalaze se na elatinoznim pahuljicama mulja u bazenu za aeraciju,
gdje se uz pomo oksigena u procesu metabolizma mikroorganizama obezbjeuje
razgradnja supstrata (organskog zagaenja). U osnovi, mikroorganizmi oksidiraju
otopljenu i suspendiranu organsku materiju u ugljik dioksid i vodu u prisustvu kisika.
Dio organske materije se sintetie u nove elije ili se koristi za rast postojeih elija;
ostatak se sastoji od otpada i vika mulja (slika 2.2.).

10

O2
kisik
CO2

Mikroorganizmi
(aktivni mulj)

Produkti razgradnje
(preiena voda)

Organska materija
(zagaenje u vodi)

Novi mikroorganizmi
(viak mulja)

Slika 2.2.

Princip aerobne bioloke obrade otpadne vode

Tehnoloki, proces ukljuuje primarni tretman otpadne vode i aeraciju mjeavine

aktivnog mulja i otpadne vode u aeracionom bazenu nakon ega se u sekundarnom
taloniku vri taloenje mikroorganizama (odvajanje vrste od tene faze), kako je
prikazano na slici 2.3. Vei dio mulja se vraa u proces u aeracioni bazen, a dio se
izdvaja iz sistema i vodi na obradu odnosno odlae na odgovarajui nain. Bistra
preiena voda se isputa u prijemnik, ili po potrebi vodi na dodatnu obradu
(dezinfekciju, filtriranje i sl).
Fizika struktura i hemijski sastav - Aktivni mulj je po izgledu slian pahuljicama
eljezo hidroksida. Njegova boja u zavisnosti od karakteristika otpadnih voda, moe biti
tamno smea, sivo-mrka, tamno mrka ili ak crna.

11

Talonik
(odvaja mulja od vode)
Otpadna
voda

AERACIONI
BAZEN
Zrak ili
isti O2
Recirkulacija mulja

Slika 2.3.

Preiena
voda

Viak mulja

Proces aktivnog mulja

Ekosistem aktivnog mulja je sloen ivi sistem i potrebno je obezbjediti povoljne

ekoloke uslove (abiotike i biotike ) za rast i razvoj mikrobne populacije aktivnog
mulja. Najvaniji faktori u procesu preiavanja su: povoljna temperatura, neutralna
pH - vrijednost, sadraj kisika, prisustvo nutrijenata, odsustvo toksinih materija,
intenzitet mijeanja, stvaranje pahuljica i dr.
Tokom svoje dugogodinje primjene standardni proces preiavanja sa aktivnim
muljem je doivio brojne modifikacije u cilju postizanja vee efikasnosti i
ekonominosti, tako da je postao fleksibilan i primjenljiv za gotovo sve vrste otpadnih
voda koje sadre organsko zagaenje a redovno se sree u preiavanju gradskih
otpadnih voda za naselja iznad 2000 stanovnika.
-

Fiziko - hemijski procesi obrade

Fiziko-hemijskim metodama i procesima se iz otpadne vode uklanjaju polutanti koji

se ne mogu ukloniti samo fizikim niti biolokim procesima kao to su fine
suspendirane materije, teko razgradljivi i toksini organski spojevi, nutrijenti (azot i
fosfor), teki metali i neorganske soli. Uklanjanje ovih polutanata spada i u tzv.

12

napredne ili dodatne procese preiavanja otpadnih voda a esto se koriste kao zasebni
procesi preiavanja za specifine industrijske otpadne vode.
Fiziko-hemijskim postupcima se iz otpadne vode mogu izvlaiti korisne komponente
kao to su teki i plemeniti metali kod preiavanja otpadnih tokova iz galvanizacija,
prevlaenja metala i plastike i sl.
U praksi preiavanja otpadnih voda najee se koriste:
-

koagulacija/flokulacija,

neutralizacija,

oksidacija,

adsorpcija,

jonska izmjena,

uklanjanje tekih metala,

stripovanje zrakom,

filtracija na aktivnom mediju.

Takoe, koristi se i:

reversna osmoza,

elektrodijaliza,

uparavanje i dr.

2.1.2. Obrada i odlaganje mulja

U procesima preiavanja otpadnih voda nastaju odreene koliine taloga ili mulja koji
sadri znatnu koliinu organske materije i veliki postotak vode. Kako su ovi muljevi
podloni daljem razlaganju i sadre patogene mikroorganizme i klice, potrebno je
uiniti ih nekodljivim po okolinu te smanjiti zapreminu prije koritenja ili konanog
odlaganja. U tom cilju, vri se obrada muljeva koja u zavisnosti od sheme obrade i
konane dispozicije moe iznositi i do 30 % od ukupnih trokova za preiavanje
otpadne vode. Zato je veoma vano pravilno projektovati i eksploatisati sistem obrade i
odlaganja mulja. Obraeni mulj se moe spaljivati, odlagati na deponiju ili uslovno
koristiti kao ubrivo.

13

Vrste i karakteristike mulja

Koliine i karakteristike nastalog mulja zavise od karaktera ulazne vode, tipa
postrojenja za preiavanje, stepena preiavanja i koliine vode.
Muljevi se mogu svrstati u tri grupe:
-

Primarni mulj koji nastaje kod primarnog taloenja vode. Sadraj suhe materije u
ovom mulju iznosi 3-7 %.

Sekundarni ili viak aktivnog mulja koji nastaje pri biolokom preiavanju
otpadnih voda razmnoavanjem mikroorganizama. Sadri 0,5-2 % suhe materije
u emu je preko 50 % organska materija.

Tercijarni mulj koji nastaje pri dodatnoj obradi vode kao to je hemijska
precipitacija ili filtracija. Karakteristike ovog mulja zavise od primijenjenog
procesa tretmana vode.

Osnovni sastojci u mulju su:

-

organska materija,

nutrijenti (N,P),

mikroorganizmi ( bakterije, virusi, protozoe, patogeni i dr.),

metali,

toksine organske materije.

Metode obrade mulja

Obrada otpadnog mulja ima dva osnovna cilja:
-

Smanjenje zapremine koje se ostvaruje u nekoliko faza i

Smanjenje sklonosti ka truhljenju i raspadanju koje se ostvaruje stabilizacijom

mulja.

Ova dva cilja se ostvaruju primjenom odgovarajue kombinacije faza obrade. Osnovni
procesi i operacije koji se primjenjuju pri obradi otpadnih muljeva su brojni i raznovrsni
i mogu se svrstati u slijedee grupe obrade:
-

stabilizacija mulja,

14

smanjenje sadraja vode u mulju,

spaljivanje mulja.

Uklanjanje vode iz mulja putem filtracije je dosta oteano. Ovo se moe poboljati
dodatkom koagulanata, ali ekonomika procesa trai da se iznau alternativna rjeenja za
uklanjanje vode iz mulja. Zato se kod razmatranja naina tretmana mulja moraju
posmatrati i koliine i karakteristike mulja u smislu njegovog uguivanja i uklanjanja
vode.
Odlaganje mulja
Krajnja dispozicija mulja obino se odnosi na odlaganje na zemljite, u more ili
spaljivanje. Kad se posmatra spaljivanje, toplotna vrijednost mulja i koncentrisanje
putem uklanjanja vode utiu na ekonomiku procesa.
Metode odlaganja mulja mogu biti:
-

odlaganje na zemljite ili deponije,

odlaganje u mora i okeane.

2.2.

GIKIL kao proizvodni sistem

Produkcija koksa u GIKIL-u, bivem Koksno-hemijskom kombinatu Boris Kidri

datira od 1952. godine sa prekidom u ratnom i poratnom periodu. Od 2004. godine u
GIKIL-u je u eksploataciji V-koksna baterija; prve tri su naputene, a reaktiviranje IVkoksne baterije, koja je identina sa V-baterijom, predmet je ozbiljnih poslovnih analiza.
Do rata Koksno-hemijski kombinat je imao sve atribute sloenog Koksno-hemijskog
kompleksa jer se pored produkcije koksa, kao finalnog proizvoda, vrila separacija
koksnog gasa, kao nusproizvoda, na komponente koje su koritene kao sirovinska
osnova za proizvodnju azotnih ubriva i anhidrida maleinske kiseline i komponente
koje su kao roba prelazile granicu Koksno-hemijskog kompleksa (slika 2.1.).

15

Slika 2. 1.

Globalna struktura Koksno-hemijskog kompleksa

Naputanjem sinteze amonijaka, zbog fizike dotrajalosti pogona, i supstitucijom

benzena sa butanom, u sintezi anhidrida maleinske kiseline, izgubljena su obiljeja
kompleksa budui da produkcija azotnih ubriva i malein anhidrida nemaju nikakvu
organsku vezu sa produkcijom koksa (slika 2.2.).

2.3.

Uzimanje i koritenje vode u GIKL-u

Konceptualna shema ulaznih tokova vode u GIKL u prikazana je na slici 2.3.

Najvei protok ima tok industrijske vode. Ovaj tok predstavlja tok dekarbonizirane vode
koja se priprema obradom vode iz vjetake akumulacije Modrac. Priprema
industrijske vode izvodi se u pogonu filter stanice koja je u organizacijskoj strukturi
GIKIL-a, ali se fiziki nalazi van proizvodnih pogona.

16

Slika 2.2.

Slika 2.3.

Aktuelna procesna struktura GIKIL-a

Konceptualna shema ulaznih tokova vode u GIKIL

U filter stanici se vri priprema i sanitarne vode koja se koristi za potrebe GIKIL-a i
snabdjevanje grada Lukavca.
S kamenim ugljem, kao sirovinom, dospijeva voda kao vlaga uglja i voda koja e nastati
kao jedan od produkata visokotemperaturnih pirolitikih reakcija.

17

Industrijska voda se u proizvodnim pogonima GIKIL-a koristi kao:

procesna voda,
rashladna voda i
voda za generiranje vodene pare.
Uzimanje i koritenje industrijske vode kao i nastajanje otpadnih voda prezentirano je
preko slijedeih proizvodnih cjelina:

priprema vode na filter stanici;

priprema uglja i koksovanje;
kondenzacija isparljivih komponenata koksnog gasa;
frakcionisanje katrana;
produkcija amonijum sulfata;
produkcija azotnih ubriva;
produkcija malein anhidrida
produkcija toplinske i elektrine energije;
produkcija eksploziva i
bioloki tretman otpadnih voda.

2.3.1. Filter stanica

Filter stanica predstavlja podsistem, sloenog sistema GIKIL-a, ija je funkcija vezana
za pripremu:
a) industrijske i
b) sanitarne vode za GIKIL i grad Lukavac.
Blok shema procesne strukture filter stanice predstavljena je na slici 2.4.

18

Slika 2.4.

Blok shema filter stanice

Filter stanicu poje tri toka povrinske vode:

-

tok iz akumulacionog jezera Modrac (I),

rezervni tok iz rijeke Spree (II) i

tok bunarske vode (III).

U filter stanici se odvijaju slijedei procesi:

-

procesi u kojima se vri ukrupnjavanje finodisperznih suspendiranih i koloidnih

estica, prisutnih u vodi, u aglomerate koji imaju zadovoljavajue separabilne

osobine;
procesi sa hemijskom reakcijom u kojima se u vodi otopljene soli kalcijuma i

magnezijuma transformiraju, uz dodatak reaktiva, u netopive spojeve;

procesi sedimentacije vrste faze iz reakcijske mase;
procesi filtriranja bistrog toka iz reaktora;
procesi bakterioloke pripreme sanitarne vode.

Mjesta generisanja otpadnih tokova

19

U podsistemu pripreme dekarbonizirane vode generiu se slijedei otpadni tokovi (slika

2.5.):

Slika 2.5.

Mjesta generisanja otpadnih tokova u filter stanici

1 tok iz talonika; 2 tok sa mjesta uzorkovanja; 3 tok od propiranja filtera;

4 tok od pripreme reaktiva; 5 tok od propiranja suda za reaktive;
6 tok od pripreme otopine koagulanta 7 tok od hlaenja pumpi.

Tok nastao kao rezultat fiziko hemijskih procesa u reaktoru taloniku i

predstavlja sistem vrsto teno. Tok ima diskontinuirani karakter i iz reaktora
se izvodi kad se u njemu postigne zahtjevani sadraj vrste faze. Uestalost

20

izvoenja toka je funkcija mutnoe sirove vode i u prosjeku se izvodi dva puta
dnevno uz vrijeme trajanja isputanja od 150 s.
-

Efikasnost procesa sedimentacije dispergiranih estica, u reaktoru taloniku, se

prati mjerenjem distribucije vrste faze po visini reaktora. Ovo se izvodi
uzorkovanjem sadraja reakta po visini/dubini reakcione mase, kontinuiranim
izvoenjem toka preko pet prikljuaka.

Bistri tok vode iz reaktora se, u pjeanim filterima, oslobaa poneenih vrstih
estica. Filterska masa se diskontinuirano oslobaa od zadranih neistoa
pranjem sa dekarboniziranom vodom. Pranje se izvodi jedan puta u smjeni i
prosjeno vrijeme pranja filtera je 90 min. Otpadni tok se sa filtera izvodi dok ne
postane potpuno bistar.

Otpadne vode od pripreme reaktiva. Ovo su diskontinuirani tokovi koji potiu od

propiranja bazena za pripremu reaktiva, krenog mlijeka i flokulanta (aluminijum
sulfata). Propiranje bazena se izvodi prosjeno jedan put u smjeni i traje trideset
minuta.

Otpadni tok od hlaenja pumpi. Tok je kontinuiran. Na osnovu dugogodinje

eksploatacije postrojenja, za prosjeni kapacitet od 550 m /h dekarbonizirane
3

vode, utvrene su slijedee vrijednosti protoka otpadnih tokova:

1. otpadni tok od odmuljenja reaktora - talonika 25 m /dan;
3

2. otpadni tok od uzorkovanja 85 m /dan;

3

3. otpadni tok od pranja pjeanih filtera 350 m /dan ;

3

4. otpadni tok od pripreme reaktiva i koagulanata 5.0 m /dan; i

3

5. otpadni tok od hlaenja pumpi 8.5 m /dan.

3

Sumarni otpadni tok se preko zajednikog kanala K N, u koliini 473.5 m /dan,

3

odvodi u rijeku Jalu. Otpadni tok se ne podvrgava nikakvom tretmanu.

2.3.2. Pogon kondenzacije

21

Koksovanje je visok temperaturni pirolitiki proces u kome se, iz kamenog uglja,

producira koks, kao finalni produkt, i koksni gas kao sporedni produkt.
Pojednostavljena procesna struktura podsistema koksovanja predstavljena je na slici 2.6.

Slika 2.6.
Legenda:

Globalna procesna struktura procesa koksovanja

1 -- Tok ugljene mjeavine; 2 Tok suhog koksa; 3 Tok finalnog proizvoda (koks);
4 Tok koksnog gasa; 5 Tok vode za gaenje koksa; 6 Tok generisane vodene pare.

Ulaz vode u podsistem koksovanja:

22

Voda u podsistemu koksovanja ulazi preko slijedeih tokova:

-

tok vlane mjeavine ugljeva za koksovanja, kao vlaga iz uglja i

voda za hlaenje/gaenje koksne mase.

Iz podsistema koksovanja voda izlazi preko tokova:

-

koksnog gasa; voda kao vlaga iz mjeavine ugljeva i voda nastala kao produkt
pirolitikih reakcija (pirogena vlaga) i

finalnog produkta; voda kao vlaga u koksu.

Iz globalne procesne strukture, podsitema koksovanja, proizilazi da je koksni gas, kao

sporedni produkt koksovanja, nosilac vodene pare koja e, u procesu kondenzacije,
producirati otpadne tokove. U osnovi otpadni tok koji se producira u podsistemu
tretmana koksnog gasa predstavlja sumu toka vodene pare, fiziki prisutne u toku
koksnog gasa, vode koja se kao tehnika voda i vodena para moraju uvoditi u procesima
tretmana koksnog gasa.
Koksni gas kao procesni tok koji producira otpadne vode
Koksni gas kao viekomponentni gasnoparni system
Koksni gas predstavlja viekomponentni sistem u iji sastav ulaze komponente koje se
izdvajaju pri ambijentalnim uslovima:
vodena para;
katranske pare;
benzenski ugljikovodici;
amonijak;
sumporvodik i
komponente tzv. suhog koksnog gasa: vodik, metan, ugljik dioksid, ugljik
monoksid, azot, kisik, CnHm, azotni oksidi itd.
Parametri toka koksnog gasa su, u osnovi, funkcija sastava mjeavine koksujueg uglja i
uslova voenja procesa u koksnoj bareriji. Naime, razliite vrste koksujuih ugljeva

23

produciraju razliit prinos koksnog gasa (tabela 2.1.), a voenje procesa koksovanja, za
istu sirovinu, pri razliitim temperaturama takoe daje razliit prinos koksnog gasa
(tabela 2.2.).

Tabela 2.1.

Prinos hemijskih produkata koksovanja, za koksovanje u jednakim

uslovima, u zavisnosti od marke uglja

Marka
Koks

uglja
I
II
III
IV
V

Tabela 2.2.

97,35
87,60
82,40
77,70
72,00

Gas
18,00
0,00
10,85
12,00
16,00

Prinos produkata koksovanja, %

Katran
Pirog. vlaga
6,10
1,90
3,00
4,10
4,30

6,20
1,10
2,80
5,00
5,80

Sirovi
benzol
1,65
0,30
0,80
1,00
1,45

Fenoli
0,70
0,10
0,15
0,20
0,45

Prinos produkata koksovanja u zavisnosti od temprature reima

Produkti
koksovanja
Koksni gas
Sir. benzol
Katran
Amonijak i

500
5,00
0,38
7,54
4,81

Prinos produkata koksovanja (mas; %) za razliite temperature C

600
700
800
900
1000
8,80
0,46
8,40
5,76

12,4
0,51
7,30
6,70

13,00
0,69
6,82
6,10

14,10
0,83
5,99

5,80

16,20
0,94
5,00
4,86

1100
17,80
0,77
3,60
4,01

pirogena vlaga

Iz podataka, koji su svedeni u tabelama 2.1. i 2.2., sasvim eksplicitno proizilazi direktna
zavisnost koliine producirane otpadne vode od vrste upotrebljenog uglja za koksovanje
i tehnolokog reima voenja procesa koksovanja.
Tok koksnog gasa, koji naputa koksnu bateriju, podvrgava se parcijalnoj separaciji.
Ona podrazumjeva izdvajanje iz koksnog gasa:
katrana,
amonijaka i
benzenskih ugljikovodika.

24

Koksni gas koji naputa procese parcijalne separacije koristi se kao energent u samoj
koksnoj bateriji i za generisanje toplinske i elektrine energije.
Globalna procesna struktura separacije koksnog gasa predstavljena je na slici 2.7.

Slika 2.7.

Globalna procesna strktura podsistema kondenzacije

komponenata koksnog gasa

Procesi parcijalne sepracije koksnog gasa, sa stanovita produciranja i koritenja

vode/vodene pare, imaju slijedea obiljeja:
1. Koksni gas, kao viekomponentni gasno-parni sistem, ima relativno visoku
temperature (t 700C) i u cilju njegovog jednostavnijeg transporta tok se
podvrgava hlaenju. Hlaenjem toka dolazi do otekuivanja praktino ukupne
koliine prisutnih katranskih para i glavnine prisutne vode u koksnom gasu.
Ovaj dvofazni teni sistem predstavlja smjeu katrana i nadkatranske vode. U
procesu kondenzacije u vodi se iz koksnog gasa otapaju: amonijak, fenoli,
rodanidi, tiocijaniti, cijanidi, sumporvodik, ugljik dioksid itd. Nadkatranska
voda u osnovi se smatra amonijanofenolnom otpadnom vodom.
2. Koksni gas na izlazu iz podsistema kondezacije katrana ima temperature 2030C, zasien je vodenom parom i upuuje se u podsistem amonijanih ispiraa.
U navedene procesne jedince uvodi se svjea, dekarbonizirana voda, koja u

25

direktnom kontaktu sa koksnim gasom otapa amonijak. Pored amonijaka u

ispiraima se iz koksnog gasa izdvaja izvjesna koliina sumpor vodika i ugljik
dioksida. Teni tok koji naputa amonijane ispirae predstavlja tzv. obogaenu
amonijanu vodu koja se zajedno sa tokom nadkatranske amonijane vode
upuuje na predtretman produkciju amonijum sulfata.
3. Tok koksnog gasa, koji naputa ispirae amonijaka, i dalje je zasien vodenom
parom i usmjerava se u benzolske ispirae. U njima, u direktnom kontaktu
ispirnog ulja i koksnog gasa, dolazi do apsorpcije benzenskih ugljikovodika.
Izdvajanje sirovih benzenskih ugljikovodika, iz isparnog ulja, izvodi se
direktnim uvoenjem vodene pare. Kondenzat vodene pare predstavlja tok
otpadne vode (separatorna voda).
Koksni gas koji naputa podsistem kondenzacije zasien je vodenom parom koja e,
preko toka dimnih plinova kao produkata izgaranja koksnog plina, dospjeti u atmosferu.
Prema mjestu generisanja otpadnih voda i uvoenja vode u proces, za podsistem
kondenzacije se ima slijedee:
-

Otpadna voda koja se generie u procesu hlaenja koksnog gasa. Sav otpadni tok
predstavlja vodu koja je nastala kondenzacijom iz toka koksnog gasa. U osnovi to
je amonijano-fenolni otpadni tok koji se, u daljem procesu, tretira u odnosu na
navedene komponente. U procesu hlaenja koksnog gasa voda se ne uvodi u
proces.

Otpadna voda koj se generie u procesu izdvajanja amonijaka iz koksnog gasa.

Izdvajanje amonijaka podrazumjeva uvoenje u proces svjee vode, a kao
produkt se javlja otpadna voda koja je po sastavu slina otpadnom toku nastalom
u procesu kondenzacije.

Otpadna voda koja se generie u procesu izdvajanja benzenskih ugljikovodika iz

koksnog gasa. Ova voda u osnovi predstaljva kondenzovanu vodenu paru koj se
uvodi u proces pri regeneraciji ispirnog ulja u proces apsorpcije.

Otpadna voda koja se genrie u procesu skladitenja sirovog katrana. Sirovi

katran nakon kondenzacije iz koksnog gasa i separacije od nadkatranske vode u
bistraima prebacuje se u prihvatne rezervoare na skladite

katrana. U

rezervoarima se odrava povieni temperaturni reim (t 70C) i u njima se

26

izvode mehaniki raslojene vodene faze (odvodnjavanje rezervoara). Ova voda

je, po svom sastavu, identina nadkatranskoj vodi. Odvodnjeni katran se do 2008.
godine preraivao u posebnom pogonu za frakcionu destilaciju u slijedee
proizvode: antracensko ulje, teko ulje, srednje ulje, fenolno ulje i lahko ulje.
Zbog rigoroznih zahtjeva vezanih za zatitu okolia i same dotrajalosti opreme
prestalo se sa destilacijom i sirovi katran se prodaje na tritu kao poluproizvod.
Jedini otpadni tok od nekadanjeg pogona katrana je otpadni tok od
odvodnjavanja rezervoara skladita sirovog katrana. Sadraj vode u sirovom
katranu je 5.0 mas.%, a odvodnjavanjem se sadraj vode smanjuje na 2.0%.
Funkcionalna procesna struktura podsistema kondenzacije predstavljena je na slici 2.8.
2.3.3. Postrojenja za produkciju amonijum sulfata
Potrojenje za produkciju amonijum sulfata predstavlja proizvodni podsistem u kome se
izvodi predtretman generisanih otpadnih voda pri hlaenju i kondenzaciji hemijskih
komponenti iz koksnog gasa. U postrojenju se izvodi deamoniziranje otpadne vode, u
direktnom kontaktu generisanih amonijanih para, sa sumpornom kiselinom.
Pojednostavljena procesna struktura produkcije amonijum sulfata predstavljena je na
slici 2.9.

27

Slika 2.8.

Procesna struktura podsistema izdvajanja hemijskih

komponenata koksnog gasa

Slika 2.9.

Globalna procesna struktura produkcije amonijum sulfata

28

Tok amonijane otpadne vode napaj vrh destilacijske kolone u kojoj dolazi do
koncentrisanja parnog toka, koji naputa kolonu, u odnosu na amonijak. U skladu s
navedenim teni tok koji se kree niz kolonu osiromauje se u odnosu na sadraj
amonijaka i kao tzv. deaminizirana voda naputa procesnu jedinicu. Ovaj tok predstavlja
deaminiziranu fenolnu otpadnu vodu koja se upuuje u postrojenje za bioloki tretman.
Generisane amonijano - vodene pare, u saturatoru, barbotiraju kroz vodenu otopinu
sumporne kiseline pri emu, u rezultatu hemijske reakcije amonijaka i sumporne
kiseline, nastaje amonijum sulfat kao kristalni produkt. Nastala suspenzija kristala, u
matinoj otopini, vodi se na centrifugu u kojoj se separira na tok vlanih kristala i tok
matine otopine koji se vraa u saturator. Tok vlanih kristala se, sa centrifuge, vodi u
sunicu i kao osueni tok predstavlja robu koja se plasira na tritu.
Sa stanovita bilansa vode podsistem produkcije amonijum kristala karakteriziraju
slijedei tokovi:
-

tok amonijane otpadne vode;

tok vodene otopine natrijum hidroksida koji se u kolonu uvodi u cilju razlaganja
soli vezanog amonijaka;

tok vodene pare, kao energenta, koji direktno kontaktira sa tokom otpadne vode u
destilacijskoj koloni;

tok sekundarne vodene pare koja naputa saturator;

tok vode, koji kao vlaga u osuenom amonijum sulfatu, naputa sunicu.

Sa stanovita bilansa vode odnosno produkcije otpadnih voda baznu procesnu jedinicu
predstavlja destilacijska kolona. Naime, u destilacijskoj koloni se generie
deamonizirana fenolna otpadna voda, koja se vodi na bioloki tretman i tok amonijano
- vodene pare.
Voda iz toka amonijano - vodene pare, nakon reakcije u saturatoru, naputa sistem kao
tok vodene pare koji se odvodi u atmosferu.
Kapacitet pogona amonijum sulfata nije bio mjerljiv s kapacitetom V-koksne baterije u
kojoj se produciraju otpadne vode. Naime, ovaj pogon je imao kapacitet od 25 m /h
3

29

otpadne vode i izgraen je za utiliziranje amonijaka iz I, II i III-koksne baterije. Stari

saturatori su 2006. godine zamijenjeni novim prokromskim saturatorima, a instalirana je
i nova sunica sa centrifugom, tako da sada sistem amonijum sulfata ima kapacitet od
50 m /h otpadne vode i zadovoljava potrebe za preradu svih voda koje produkuje V3

koksna baterija (38 m3/h).

Odvoenje otpadnih voda iz pogona sirovog benzola
Otpadni tokovi generirani pri separaciji benzenskih ugljikovodika se uvode u ciklus
nadkatranske amonijane vode. Ovim se postiglo da ukupan hemijski trakt izdvajanja
komponenata iz koksnog gasa naputa samo jedan otpadni tok (slika 2.10.).

Slika 2.10.

Odvoenje otpadnih voda iz sistema hlaenja i izdvajanja hemijskih

komponenata iz koksnog gasa

30

Svi otpadni tokovi, koji produciraju kompozitni otpadni tok, pripadaju klasi
amonijano-fenolnih otpadnih tokova. Hemijski sastav navedenih otpadnih tokova u
2007. Godini prikazan je u tabeli 2.4.

Tabela 2.4.

Sastav amonijanih otpadnih voda

Komponenta
(g/l)
Ukupni NH3
Slobodni NH3
Vezani NH3
Cijanidi
Rodanidi
Fenoli
H2S

Nadkatranska

Otpadna voda
Obogaena

7,00-8,80
4,10-5,40
2,90-3,40
0,02-0,042
0,166-0,285
0,910-1,243
2,60-2,70

8,74-9,74
6,94-7,67
1,80-2,07
0,002-0,0026
0,23-0,305
0,445-0,882
2,80-3,10

Separatorska iz
sirovog benzola
2,01-5,20
4,85-4,91
0,16-0,29
0,265-0,397
0,32-0,335
0,051-0,059
2,10-2,20

2.3.4. Produkcija anhidrida maleinske kiseline

Do 2005. godine produkcija malein anhidrida, u GIKIL-u, bazira se na benzenu kao
osnovnoj sirovini. Reinovacijom procesnog sistema malein anhidrida benzen je
supstituiran sa n-butanom tako da malein anhidrid vie nema nikakvu organsku vezu sa
procesom izdvajanja hemijskih produkata koksovanja.
Rezultat osnovne katalitike reakcije oksidacije n-butana pored baznog produkta malein
anhidrida je i voda:
C4H10 + 3.5O2 C4H2O3 + 4H2O
Pored osnovne protiu i sekundarne reakcije destrukcije n-butana:
C4H10 + 4.5O2 4CO + 5H2O
C4H10 + 6.5O2 4CO2 + 5H2O
Male koliine butana se oksidiraju do siretne odnosno akrilne kiseline

31

C4H10 + 2.5O2 2CH3COOH + H2O

3C4H10 + 7.5O2 4CH2=CHCO2H + 7H2O
Globalna procesna struktura sinteze malein anhidrida predstavljena je na slici 2.11.

Slika 2.11.

Globalna procesna struktura produkcije anhidrida maleinske kiseline

I-katalitiki reaktor; II-sistem hladnjaka; III-separator; IV-apsorpciona kolona; V-destilacijska kolona;

VI-separator tenih faza vode i ksilola; VII-pastilacija

Separacija procesnog toka produkata izvodi se u skladu sa slijedeom procesnom

putanjom. Efluent iz reaktora se hladi u sistemu hladnjaka, na temperaturi 60-62 C, pri
emu se obezbjeuje kondenzacija malein anhidrida. U ovim uslovima se kao otekueni
tok pojavljuje tok sirovog malein anhidrida koji sadri 99.38% malein ahidrida, a
ostatak je voda. Nakon izdvajanja tene od gasne faze gasni tok iz separatora se upuuje
u apsorpcionu kolonu u kojoj se u direktnom kontaktu, sa tokom procesne vode, izvodi
apsorpcija malein anhidrida pri emu se producira maleinska kiselina. Pored malein
anhidrida u apsorpcionoj koloni se, iz gasnog toka, izdvaja i odreena koliina prisutne
siretne i akrilne kiseline.

32

Teni tokovi separatora i apsorpcione kolone, se mijeaju i kao mijeani tok

usmjeravaju u destilacijsku kolonu u kojoj se izvodi separacija. Destilacijski podsistem,
u produkciji malein anhidrida, funkcionira diskontinuirano. Proces separacije
podrazumiejva dva arna destilacijska procesa u kojima se najprije, pomou ksilola
kao pomone komponente, azeotropno predestilira voda a potom se izvodi, u novom
destilacijskom ciklusu, izdvajanje ksilola i vode, iz produkta dna kolone produciranog u
prvoj ari.
Tok preienog malein anhidrida se upuuje na finalnu operaciju pastiliranja a voda se
kao recirkulacioni tok vraa u apsorpcionu kolonu.
Gasno parni tok, koji naputa apsorpcionu kolonu u kojoj se producira maleinska
kiselina, predstavlja tok preko koga se iz sistema izvodi sva voda nastala uslijed
proticanja hemijskih reakcija. Ovaj tok sadri, sem malein anhidrida, sve komponente
koje su prisutne u procesnom toku produkata reaktorskog podsistema.
Ukupno nastala koliina vode, uslijed provoenja hemijskih reakcija oksidacije nbutana, i voda koju sa sobom unese, kao vodenu paru, tok zraka biva iz procesa
izvedena preko toka gasnoparne smjese. Ovaj tok je zasien vodenom parom, pri
barometarskom pritisku i temperaturi 44 C, i ima slijedei sastav (mol.%) : N 2 -74.95;
CO 1.06; O2 - 14.11; CO2 0.77; n-C4H10 0.19; H2O 9.12; siretna kiselina 0.02 i
akrilna kiselina 0.02.
U procesu katalitike oksidacije n-butana, kao sporedni produkti nastaju siretna i
akrilna kiselina, i budui da je uspostavljen recirkulacioni krug procesne vode, za
apsorpciju malein anhidrida i ostalih organskih produkata iz reaktorskog gasa, to se u
cilju izvoenja navedenih produkata iz sistema vri pranje postrojenja.
Kako je proces destilacije arni to se, nakon dvije do tri are, vri pranje
destilacijskog sistema sa demineraliziranom vodom. Proces pranja se izvodi na toplo i
njegove osnovne karakteristike su slijedee: prosjeno vrijeme trajanja are je 40 sati
destilacijski sistem se zapunjava sa 50 m3 vode po ari za 8000 sati pogonskog
vremena postrojenja, za godinu, ima se dvije stotine ari.

33

Za pranje destilacijskog sistema nakon prosjeno 2.5 ari, ima se potronja

demineralizirane vode od 500 kg/h.
Za sluaj projektnih veliina za koliine produciranih sporednih spojeva, siretne i
akrilne kiseline, od 22.5 odnosno 18.5 kg/h i s obzirom na injenicu da preko gasno
parnog toka procesni sistem napusti 19.2 osnosno 15.5 kg/h siretne i akrilne kiseline
ima se slijedei sadraj organskih kiselina u otpadnom toku od pranja destilacijskog
sistema od 1.3%.:
Otpadni tok se, nakon pranja, prihvata u jamu otpadne vode iz koje se preko
kolekcionog kanala odvodi u rijeku Spreu.
Pri podizanju, postrojenje malein anhidrida, je kompletirano i sa podsistemom za
tretman otpadnih voda. Meutim, pe za spaljivanje otpadnih voda, nikad se nije mogla
uvesti u normalnu eksploataciju tako da je, po izgradnji postrojenja, vrlo brzo
naputena.
Prema tome, otpadne vode sa prosjenim protokom 0.5 m /h i 1.3 % organskih supstanci
3

direktno se isputaju u vodotok.

2.3.5. Produkcija azotnih ubriva
Nakon poslijeratne revitalizacije produkcije ubriva procesna ema je umnogome
pojednostavljena budui da je sinteza amonijaka izostavljena iz pogona. Tako, u
aktuelnu procesnu strukturu, ne ulaze podsistemi za frakcioniranje vazduha, pranje
koksnog gasa, frakcioniranje koksnog gasa, sinteza amonijaka i likvefakcija amonijaka.
Produkcija amonijum nitrata se zasniva na uvoznom amonijaku koji se, u odreenoj
koliini, prevodi u azotnu kiselinu a ostatak se sa produciranom azotnom kiselinom,
transformira u amonijum nitrat. U skladu sa navedenim u azotari su u eksploataciji
slijedei pogoni:
-

proizvodnja azotne kiseline;

34

proizvodnja krenog amonijum nitrata ;

proizvodnja krenjakog praha i

proizvodnja demineralizirane vode.

Produkcija azotne kiseline

Azotna kiselina je jedna od sirovina u produkciji krenog amonijum nitrata i sintetizira
se

procesu

oksidacije

amonijaka

apsorpcije,

nastalih

azotnih

oksida,

demineraliziranom vodom. U procesu proizvodnje azotne kiseline ne produkuju se

otpadne vode.
Tok demineralizirane vode, kojom se vri apsorpcija azotnih oksida i vri produkcija
53.0% kiseline, pojavie se kao otpadni tok u produkciji krenog amonijum nitrata.
Ovaj tok demi vode dolazi iz energane.
Produkcija krenog amonijum nitrata
Amonijum nitrat se producira u rezultatu reakcije gasovitog amonijaka i vodene otopine
azotne kiseline:
NH3 + HNO3 NH4NO3
Globalna procesna struktura produkcije krenog amonijum nitrata predstavljena je na
slici 2.13.

35

Slika 2.13.

Globalna procesna struktura produkcije krenog amonijum nitrata

I reaktor ; II podsistem isparavanja ; III sunica ; IV mokri cikloni ; V mjea

U procesu su prisutna dva toka otpadne vode:

- otpadna voda nastala kondenzacijom vodene pare generisane u procesu koncentriranja
(to je voda koja je u sistem ula preko toka vodene otopine azotne kiseline) i
- tok vode koja se koristi, u mokrim ciklonima, za izdvajanje finih estica amonijum
nitrata iz toka izraenog zraka. Oba toka su kontinuirana.
Otpadni tok sa mokrih ciklona se preko, zemljanih talonika bijelog mora, odvodi u
rijeku Spreu.

36

Pogon za pripremu krenjakog praha

U pogonu pripreme krenjakog praha otpadna voda se generie uslijed hlaenja
kompresora, drobilica i leaja mlinova. Ovaj tok predstavlja praktino tok
dekarbonizirane vode sa procijenjenom potronjom od 3.5 m /h.
3

Tok otpadne vode, u ekscesnim sluajevima, moe biti oneien mazivim uljem i
sadravati suspendirane materije. Za ovaj tok se moe uzeti da je uslovno ist. Tok se
preko kolektorskog kanala isputa u rijeku Spreu.
2.3.6. Produkcija energije
U energani GIKIL-a u eksploataciji su dva kotla, za generisanje pare, u kojima se kao
energent koristi koksni gas.
Pored produkcije vodene pare i elektirne energije u djelokrug rada energane spada i
eksploatacija sistema za hlaenje industrijske rashladne vode u krunom roku. Tako se
moe rei da pri proizvodnji energije i pripremi industrijskih voda nastaju slijedee
otpadne vode:
-

otpadna voda iz rashladnih sistema uslijed odsoljavanja vode iz krunog toka;

otpadna voda nastala pri regeneraciji jonoizmjenjivakih filtera;

otpadne vode od odsoljavanja parnih kotlova i

otpadne vode od odmuljivanja gasovoda.

Sistem rashladne vode sa krunim tokom u GIKIL-u je izveden kao decentralizirani

sistem koji se sastoji od etiri zasebna podsistema:
-

rashladni sistem Koksare;

rashladni sistem Azotare;

rashladni sistem malein anhidrida i

rashladni sistem energane.

Zajedniko za sva etiri rashladna sistema je to da to nisu zatvoreni sistemi. Naime,

prilikom hlaenja vode u rashladnim tornjevima dio vode ispari a dio se istovremeno

37

izgubi iznoenjem kapljica vode u struji izlaznog zraka. Uslijed gubitaka isparavnjem i
mehanikih gubitaka dolazi do koncentriranja otopljenih soli u rashladnoj vodi.
Sadraj otopljenih soli ne smije prei odreenu granicu jer u suprotnom dolazi do
nastajanja depozita na ogrijevnim povrinama sa kojima kontaktira rashladna voda.
Zbog navedenog se iz sistema sa krunim tokom stalno ili povremeno isputa odreena
koliina vode; vri se odsoljavanje sistema u cilju odravanja soli u vodi unutar
dozvoljenih limita.
Pri produkciji demineralizirane vode, koja se izvodi prevoenjem dekarbonizirane vode
preko jonoizmjenjivakih filtera, nastaju otpadne vode vezane za regeneraciju
jonoizmjenjivakih masa. Otpadni tok je diskontinuiran i nastaje u procesu regeneracije
koji se izvodi jedanput, u 24 sata, po jonoizmjenjivakoj liniji. Regeneracija traje 2-3
sata.
Osnovni parametri otpadnog toka iz regeneracije jonoizmjenjivakih masa predstavljeni
su u tabeli 2.7.

Tabela 2.7.

Osnovni parametri otpadnog toka od regeneracije jonoizmjenjivakih

filtera
Parametar

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.

Vrijednost

Temperatura C
Ukupna potronja vode u m3
pH
Ukupne suspendirane materije, mg/l
Ukupne otopljene materije, mg/l
Sulfati, mg/l
Hloridi
p-alkalitet
m-alkalitet

23,0
170
10,1
0,0
1693
509
582
2,2
3,4

Ako se uzme vrijeme pranja jonoizmjenjivakih masa od 3 sata onda je prosjean

protok generisanih otpadnih voda 102.5 m u odnosu na sat radnog ciklusa, odnosno
3

14.6 m3/h kontinuiranog otpadnog toka.

38

Otpadni tok od regeneracije katijonskih i anijonskih izmjenjivakih masa se, preko

neutralizacionog bazena, kolektorskim kanalom odvodi u rijeku Spreu.
Koliina otpadne vode iz hemijske pripreme vode Energane iznosi 13.0 m /h.
3

Za otpadne vode energane se moe zakljuno rei da su to vode koje su obavile jedan ili
vie ciklusa hlaenja i koje se mogu smatrati istim.
Zagaene vode, ali u relativno malim koliinama, nastaju u kondenzacionim loncima
gasovoda koksnog gasa. Koliine ovih voda je nemogue izmjeriti jer su kondenzacioni
lonci rasporeeni na izuzetno dugoj trasi. Iako su ove vode zagaene one, zbog istine da
u vrlo malom odjelu uestvuju u otpadnim vodama, ne predstavljaju teret u zagaenju.
Naime, vie od 90% otpadnog toka otpada na vode od odmuljivanja rashladnog sistema.
Parametri otpadnih tokova GIKIL-a, koji se preko kolektorskih kanala, uvode u rijeku
Spreu, prestavljeni su na slici 2.14.
Slika 2.14.

2.4.

Parametri otpadnih tokova koji se isputaju u rijeku Sprecu

Otpadni tokovi otpadnih voda u GIKL-u

Pri kompleksu GIKIL-a, u Filter stanici koja je locirana u neposrednoj blizini

Akumulacije Modrac vri se priprema industrijske vode za tehnoloke potrebe kao i
vode za pie za potrebe samog kompleksa i naselja Lukavac.
U Filter stanicu, kao sirova voda, dovodi se voda direktno iz Akumulacije Modrac ili se
voda zahvata internim zahvatom iz rijeke Spree.
U Filter satnici, nakon tretiranja postupcima: dekarbonizacije, sedimentacije, filtracije i
dezinfekcije, voda kao preiena poslije mijeanja sa dijelom podzemnih voda
(bunarskih voda) transportira se prema kompleksu GIKL-a i naselju Lukavac.
2.4.1. Otpadne vode iz filter stanice

39

U Filter satnici, pri postojeem tretmanu sirove vode do kvaliteta tehnoloke vode i
vode za pie, otpadne vode nastaju uglavnom u postupcima:
-

odmuljivanja talonika,

pranja pjeanih filtera i

pripreme reaktiva.

Otpadne vode u procesu pripreme vode nastaju povremeno, s tim da najvee koliine
otpadnih voda nastaju u postupku pranja pjeanih filtera, koje se u normalnim uvjetima
rada vri do 10 puta dnevno sa koliinom vode oko 30 m3/po jednom pranju. Ukupne
koliine otpadnih voda koje nastaju na Filterr stanici u prosjeku iznose oko 0,0042 m /s.
3

2.4.2. Otpadne vode iz energane i hemijske pripreme vode

U Pogonu energane i hemijske pripreme vode (HPV) u procesu proizvodnje pare i
elektrine energije, nastaju slijedee otpadne vode:
-

u rashladnim sistemima,

pri regeneraciji jonoizmjenjivakih filtera,

kod odsoljavanja parnih kotlova i

otpadne vode od odmuljivanja plinovoda.

Ove otpadne vode, sistemom kanalizacije, odvode se prema glavnom kolektoru odnosno
prema rijeci Sprei.
2.4.3. Otpadne vode iz pogona amonijum sulfata
U Pogonu amonijum sulfata, gdje se dovode amonijane otpadne vode sa Pogona
kondenzacije, u postupku proizvodnje amonijum sulfata (uz pomo: otopine NaOH,
vodene pare i sumporne kiseline) nastaju najzagaenije otpadne vode u kompleksu
GIKIL-a sa koje sadri znaajne koliine prije svega fenola i amonijaka ali i drugih
zagaujuih materija. Ove otpadne vode, zbog prezagaenosti organskim materijama
(fenolima), odvode se na Postrojenje za preiavanje otpadnih voda procesom bioloke
razgradnje.

40

2.4.4. Otpadne vode iz pogona kondenzacije

U Pogonu kondenzacije, postupcima parcijalne separacije, iz koksnog plina izdvaja se:
katran, amonijak i benzenski ugljovodonici, gdje nastaju slijedee otpadne vode:
-

u postupku hlaenja kosksnog plina (nadkatranska voda),

u postupku izdvajanja amonijaka iz koksnog plina (amonijano-fenolna voda) i

u postupku izdvajanja benzenskih ugljovodonika.

Sve ove otpadne vode, sa jaim zagaenjem od amonijaka, fenola i benzenskih

ugljovodonika, odvode se jednim tokom prema Pogonu amonijum sulfata. Pri ovom
Pogonu, kao posljedica od hlaenja, curenja i rasipanja, nastaju otpadne vode neto
manje zagaene koje se uputaju u kanalizacioni sistem i odvode se prema glavnom
kolektoru odnosno prema rijeci Sprei.
U procesu skladitenja

sirovog katrana otpadne vode nastaju odvodnjavanjem

rezervoara sirovog katrana.

Zbog visokog sadraja toksinih materija (benzena, fenola, rodanida, toulena,
amonijaka i dr.) ove otpadne vode se ne isputaju u sistem kanalizacije nego se vraaju
u proces primarne kondenzacije gdje se spajaju sa nadkatranskim amonijanim vodama.
2.4.5. Otpadane vode iz pogona anhidrida maleinske kiseline
U Pogonu anhidrida maleinske kiseline, zbog uinjenih izmjena u tehnolokom procesu
(umjesto benzena kao osnovne sirovine uveden je n-butan), zvanino ne nastaju otpadne
vode.
Jedino kao posljedica pranja postrojenja, posebno destilacionog sistema, nastaju manje
koliine otpadnih voda koje se sistemom kanalizacije odvode u glavni kolektor otpadnih
voda, odnosno u rijeku Spreu.
2.4.6. Otpadne vode na ulazu u postrojenje za bioloki tretman voda

41

U cilju smanjenja ukupnog tereta zagaenja otpadnih koje nastaju GIKIL-u, jo iz

ranijeg razdoblja postoji i u funkciji je Postrojenje za preiavanje otpadnih voda
procesom bioloke razgradnje, namijenjeno za preiavanje amonijano-fenolnih
otpadnih voda, kapaciteta 50 m3/h.
Na postrojenje se dovode amonijano-fenolne vode iz Pogona amonijum sulfata, koje su
veim dijelom u procesu proizvodnje amonijum sulfata osloboene sadraja amonijaka.
2.4.7. Otpadne vode na izlazu iz postrojenje za bioloki tretman voda
Preiavanjem amonijano-fenolnih voda na Postrojenju, procesom bioloke
razgradnje uz pomo adaptiranih mikroorganizama za razgradnju fenola, prema
rezultatima ispitivanja preienih otpadnih voda postiu se znaajni efekti.
Poslije preiavanja amonijano-fenolnih voda na Postrojenju, preiene otpadne
vode imaju daleko bolje karakteristike. Preiene amonijano-fenolne otpadne vode
kanalizacionim sistemom isputaju se u glavni kolektor, odnosno u rijeku Spreu.
2.4.8. Otpadne vode iz pogona azotnih ubriva
U sadanjem Pogonu azotnih ubriva za proizvodnju amonijum nitrata, umjesto
amonijaka dobivenog sintezom iz koksnog plina koristi uvezeni amonijak, to se
znaajno odrazilo na nastajanje otpadnih voda.
U sadanjem procesu proizvodnje otpadne vode nastaju iskljuivo u procesu
proizvodnje krenog amonijum nitrata, i to:
-

kao otpadni tok kondenzata,

kao otpadni tok sa mokrih ciklona i

kao tok iz postupka regeneracije jonoizmjenjivakih filtera.

42

Sva tri otpadna toka se, poslije predtratmana otpadnog toka sa mokrih ciklona u cilju
izdvajanja suspendiranih materija, sistemom kanalizacije isputaju u glavni kolektor i
odvode u rijeku Spreu.
2.4.9. Sanitarno-fekalne i povrinske vode
U sklopu obavljenih ispitivanja u GIKIL-u na otpadnim vodama nisu obavljena
ispitivanja sanitarno-fekalnih i povrinskih voda koje nastaju pri ovom kompleksu.
Obzirom, da se ove vode prikupljaju postojeim kanalizacionim sistemima i isputaju u
glavni kolektor u koje se isputaju i sve tehnoloke otpadne vode, za iste je neophodno
naznaiti osnovne podatke.
Prema raspoloivim podacima za ove vode mogu se dati slijedei podaci:
(1) za sanitarno-fekalne otpadne vode imaju se slijedei podaci:
-

u kompleksu GIKIL-a zaposleno je 1.200 radnika,

u postojeem restoranu priprema se oko 1.200 obroka dnevno,

kupatila koristi oko 400 radnika,

potronja vode za sanitarne potrebe, prema dobivenim podacima, u prosjeku je

oko 60 litara po radniku na dan.

Prema naznaenim podacima proizilazi da pri kompleksu GIKIL-a nastaju

sanitarnofekalne vode;
-

u koliini od 0,0008 m /s i

sa organskim zagaenjem, izraeno preko BPK5, oko 300 do 500 mg O2/l.

Sanitarno-fekalne vode nastaju u vie mokrih vorova u krugu kompleksa GIKIL-a, i

bez preiavanja preko vie ispusta isputaju se u glavni kolektor otpadnih voda.
(2) Za povrinske vode imaju se slijedei podaci:
-

Ukupna povrina kruga GIKIL-a, prema dobivenim podacima, iznosi oko

250.000 m , od ega je manji dio asfaltiran-betoniran a vei dio je zatravnjen ili
2

pokriven tucanikom,

43

U vrijeme padavina na veem dijelu povrine kruga nastaju povrinske vode

koje, zbog veliine kompleksa i karakteristika proizvodnih procesa, mogu nastati
u veim koliinama i mogu biti zagaene sa raznim zagaujuim materijama.

I ove otpadne vode, bez predtretmana, postojeom kanalizacijom za povrinske vode

uputaju se u glavni kolektor otpadnih voda.
2.4.10.

Zbirne otpadne vode iz GIKIL-a na ispustu u rijeku Spreu

Prema datim konstatacijama u glavni kolektor otpadnih voda (obodni kanal) uputaju se
slijedei otpadni tokovi otpadnih voda:
-

potok Hrvati,

otpadne vode iz Pogona katrana (vode od hlaenja),

otpadne vode iz Energane i HPV-a,

otpadne vode iz Pogona kondenzacije (dio otpadnih voda),

otpadane vode iz Pogona anhidrida maleinske kiseline,

otpadne vode iz Postrojenja za bioloki tretman otpadnih voda,

otpadne vode iz Pogona azotnih ubriva i

sanitarno-fekalne i povrinske vode.

2.5.

Tehnoloki

postupak

preiavanja

amonijano-fenolnih

otpadnih voda

Amonijano-fenolna voda nastala kao rezultat proizvodnje amonijum sulfata postaje

praktino otpadna voda iz koje je nemogue ekonomski opravdanim tehnolokim
postupkom izdvojiti bilo kakav poluproizvod ili proizvod. Kao takva amonijanofenolna tpadna voda se odvodi na postrojenje za bioloko preiavanje amonijanofenolnih otpadnih voda (slike 2.1. i 2.2.) kapaciteta 50 m3/h.
Postrojenje je projektovala i izgradila Zapadnonjemaka firma Didier Engineering iz
Essena 1976. godine.

44

Otpadna voda koja dolazi na postrojenje za bioloko preiavanje amonijano-fenolnih

otpadnih voda sadri oko 120 komponenti. Naroito su visoke koncentracije fenola,
amonijaka, rodanida i cijanida.
Maksimalna koncentracija komponenti koje ulaze u sastav otpadne vode koja ulazi u
postrojenje za bioloko preiavanje amonijano-fenolnih otpadnih voda iznosi:
-

Ukupni amonijak

150 mg/l

Fenoli

1500 mg/l

Cijanidi

20 mg/l

Rodanidi

300 mg/l

H2S

20 mg/l

Amonijano-fenolna otpadna voda ukoliko zadovolji gore navedene kriterije prolazi

kroz kolektor i ulazi u izmjenjiva toplote gdje se hladi na temperaturu od 65-70C.
Izmjenjiva toplote pripada tipu cijevnih izmjenjivaa gdje voda sa Hamon hladnjaka ili
svjea tehnika voda prolazi kroz snop cijevi, a kroz plat prolazi otpadna voda, koja se
na taj nain hladi na raun grijanja svjee vode koja se cjevovodom transportuje ponovo
na Hamon hladnjak.
Poslije izmjenjivaa otpadna voda prolazi kroz dva filtera kapaciteta 25 m 3 ispunjenih
koksom. Protiui preko ovog punila voda se oslobaa materija koje su nepoeljne u
sistemu kao to su: razna ulja, smole, katran, a takoe smanjuje se i sadraj
suspendovanih estica.

45

Slika 2.1.

Blok shema postrojenja za bioloko preiavanje amonijano fenolnih

otpadnih voda

46

Slika 2.2.

Situaciona shema postrojenja za bioloko preiavanje amonijanofenolnih otpadnih voda

Tako pripremljena voda se usmjerava u rezervoar R-400 zapremine 400m 3, gdje se vri
egalizacije vode i samim tim sprijeavaju udari na sistem. Poslije rezervoara R-400
otpadna voda se uputa u bazen za predozraivanje.
Bazen za predozraivanje je kapaciteta 50 m3. Bazen se sastoji od ulazne, ventilacione i
flotacione komore iji je zadatak da homogenizira sastav vode, te da obogati otpadnu
vodu kisikom.
U ulaznoj komori se vri doziranje hemikalija kao to su: NaOH, magnezijum-sulfat,
fosforna kiselina, i aluminij sulfat. U ventilacionoj komori se pospjeuje mijeanje
hemikalija, te obogaivanje otpadne vode s kisikom. U flotacionoj komori vri se
izdvajanje estica ulja i katrana.

47

Iz predozraivaa otpadna voda dolazi u prvi aeracioni bazen (BB1), duine 30 m, irine
10 m i dubine 5,85 m, zapremine 1800 m3.
Aeracija u aeracionom bazenu BB1 se vri uz pomo dva mehanikih aeratora
kapaciteta 87,5 kg O2/h. Regulacija unoenja kisika se vri prema potrebi ili promjenom
smjera rada aeratora.
Nakon prolazka kroz prvi aeracioni bazen, voda odlazi na taloenje u primarni talonik
zapremine 275m3, prenika 13 m,dubine 7,8 m. Dio istaloenog mulja se pomou tzv.
mamutskih pumpi vraa u aeracini bazen BB1.
Voda iz primarnog talonika ulazi u drugi aeracioni bazen (BB2), istih dimenzija kao i
aeracioni bazen BB1. Aeracija u aeracionom bazenu BB2 se vri uz pomo dva
mehanika aeratora kapaciteta 62,5 kg O2/h.
Iz aeracionog bazena BB2 voda odlazi u sekundarni talonik zapremine 590 m 3, 15,5 m
prenika i 10 m dubine. Nakon sekundarnog talonika preiena otpadna voda se
isputa u kolektor otpadnih voda GIKL d.o.o. Lukavac. Dio istaloenog mulja u
sekundarnom taloniku se pomou tzv. mamutskih pumpi vraa u aeracini bazen BB2.
Problem odlaganja vika mulja iz sistema je projektno rijeen odvoenjem mulja
cjevovodom na toranj za gaenje koksa.
Projektovane vrijednosti pojedinih komponenti koje ulaze u sastav vode koja se isputa
iz postrojenja za preiavanje amonijano-fenolnih otpadnih voda su slijedee:
-

Ukupni amonijak

15 mg/l

Fenoli

3 mg/l

Cijanidi

1 mg/l

Rodanidi

10 mg/l

H2S

3 mg/l

48