ZMR LAHYAT FAKLTES ~ VAKFI YAYlNLARI

TRK HUKUK ve SVASET ADAMI

SEYYT BEY

SEMPOZYUMU
(16 Mays 1997)

ZMR- 1999

"

SEYYD BEY: HAYATI VE ESERLER

Ar.

Gr. Sami ERDEM*

I. SEYYD BEY'N HAYATI

A. II. Merutiyet'ten nce Seyyid Bey

1. Ailesi ve Yetimesi
Mehmed(l) Seyyid Bey 1873(2) ylnda zmir'de dodu. Babas zmir
erafndan olan Mezzinzadeler ailesinden(3) Abdullah Takiyyddin'dir.
(4) Medhal'de yer alan bir ifadesinden Seyyid Bey'in byk dedelerinin
Trkistan' dan. geldiini ve ilirnde hret sahibi kimseler olduklarn
reniyoruz.( 5)
Seyyid Bey'in zmir'de bulunduu yllar ve yetimesi ile ilgili olarak
iyi bir medrese eitimi alm olmas dnda herhangi bir malumata sahip
deiliz.(6) Ancaksz konusu dnemde zmir'in, hareketli bir sosyal ve fikri
ortama sahip bulunduu anlalmaktadr.(?) Medreseden yetimi olmakla
birlikte Seyyid Bey'in de bu ortamdan etkilendii muhakkaktr. Nitekim
kendisi hakknda sonralar yaplan deerlendirmelerde, medrese kl
olmasna ramen onun, "yeni fkirli"(8) bir ilim adam ve hukuku olduu
srarla vurgulanmtr.

2. stanbul Hukuk Mektebi

Seyyid Bey'in ak grl ve yeni fkirli birisi olarak tavsif
edilmesinin nemli sebeplerinden birisi de, kendisinin medrese eitiminden .sonra stanbul Hukuk Mektebi'nde ald modern eitimdir.
Kaynaklarda(9) Seyyid Bey'in Hukuk Mektebi'nde okuduuna dair
yer alan ifadeler onun bu tahsili konusunda detayl bilgi vermemektedir.
Hicri 1321 ylnda yaynlanm olan ve mevcudiyeti bilinen en son maarif
salnamesinde(l O) isimleri zikredilen 1317 ve 1318 yllarnda mezun olmu
talebe arasnda Seyyid Bey yer almamaktadr. Bu itibarla Seyyid Bey'in

12

SamiERDEM

Melcteb-i

Hukuk- ahane'den

mezuniyeti 1319 h./1901 'den sonraki bir

ylda olmaldr.

Osman Ergin, Hukuk Mektebini bitiren "slam genleri arasnda

avukatla heves edenler"in parmakla gsterilecek derecede az olduklarn
kaydeder.(11) Kendisi hakkndaki bir kayttan Seyyid Bey'in de bu aznlk
iinde yer aldn ve avukatl~(12) yaptn gryeruz. Ancak Seyyid
Bey'in hayatndaki pek ok nokta gibi bu hususta da elimizde teferruatl
bilgiler bulunmamaktadr.
Seyyid Bey'in medresede ald geleneksel slami ilimler eitimiyle
beraber Bat'ya ak bu modern okulda kazand formasyon, sahip olduu
ilmi kabiliyede birleince, slam geleneinin hala nemli bir zemin olma
zelliini koruduu bir gei dneminde ltendisine, bir taraftan ayaklarn
kkl bir zemin uzerine basma imkan verirken te yandan bu salam
zeminin, iinde bulunulan modernleme izgisindeki deime projesinin
hizmetine sunulmasn kolaylatracaktr.
3. Darlfnun Hukuk Fakltesi UsUl-i Fkh Mderrislii

Seyyid Bey'in, mezun olduu Hukuk Mektebi'nde UsUl-i fkh

mderrisi olarak grev yapt bilinmektedir. 1908 ylndan itibaren
Darlfnun'a balanarak Hukuk Fakltesi adn alan bu okulda verdii
dersler ve bu derslere ait kitaplatrd notlar, Seyyid Bey'in ilmi adan
kendisini ortaya koyduu temel almalar olmutur. Seyyid Bey'in Hukuk
Fakltesi'ndeki Usul-i fkh mderrislii faslalarla birlikte vefatma kadar
devam etmitir.
B. II.

Merutiyet Dneminde

Seyyid Bey

1. Meclis-i Mebusan ile Ayan Meclisi yelikleri ve ttihat ve

Terakki Frkas indeki almalar

1908

ylnda

II.

Merutiyet'in ilanyla

birlikte Seyyid Bey'in yeni bir

kimliiyle kar karya geliyoruz: Siyaset adaml. Bu yeni kimlik, Seyyid
Bey'in sonraki hayatnda daima baskn olmutur. O kadar ki, "Darlfnun
Usul-i fkh mderrisi Seyyid Bey"den daha ok, "zmir mebusu SeyYid
Bey" olarak tavsif edilegelmitir.
IL Merutiyet dneminde Seyyid Bey'in siyasi hayat 1908
seimlerinde zmir'den milletvekili seilmesiyle balar. Ayn ekilde o, 1912

SEYYD BEY: HAYAT! VE ESERLER- 13

ve 1914 seimlerinde de zmir mebusu olarak Meclis-i Mebusan'da grev

alr.(l3) Ancak nc meclisteki mebusluu iki yl devam eder. Seyyid
Bey, 30 Teriniewel 1332 (13 Kasm 1916) tarihli irade ile Ayan Meclisi'ne
ye olarak atanr.(l4)
1908 nklabn hazrlayanlar arasnda saylan(15) Seyyid Bey'in
siyasi haya~ ttihat ve Terakki Partisi ile i iedir. O, kelimenin tam
anlamyla bir "ttihat"dr. Celal Bayar'n ifadesiyle "Mebusan meclisinde
ttihat ve Terakki Grup'unun szcln yapmti-."(16) Medrese kkenli
olmasnn verdii ilnii nfuzuyla Cemiyet iinde bir tr denge unsuru olmu,
mevcut bizipierin arasn buimada etkin rol stlenmitir. Bu ynyle o bir
"lml ttihat" olarak anlacaktr.(l7)
ttihat ve Terakki iinde aktif bir tavr sergileyen ve lider kadroda yer
alan Seyyid Bey nce 1910 ylnda ttihat ve Terakki Frkas bakan
yardmcs olur.(l8) Ardndan Mays 1911 'de de Frka'nn reisliine
getirilir.(l9)

2. Mdafaa-i Milliye Cemiyett yelii

kinci ile nc Meclis arasndaki dnemde 3 ubat 1913'te Seyyid

Bey baz zevat ile birlikte Mdafaa-i Milliye Cemiyeti'nin zmir ubesini
kurarak ksa bir dnem "reis-i evvel" olarak grev yapmtr.(20)
3. ll. Merutiyet Dnemi Kanuniatrmalar ve Seyyid Bey

Seyyid Bey Meclis yesi ve bir slam Hukuku mderrisi olarak II.
Merutiyet dnemindeki kanuniatrma ve tadil-i kavanin almalarnda
komisyon yesi olarak grev almtr.

-a. Kanun-i Esasi Tadilleri

Meclis-i Mebusan'daki mebusluu srasnda Seyyid Bey, ilk olarak.
1909 ylnda Kanun-i Esas'nin tadili iin grevlendirilen otuz kiilik zel
komisyon iinde ye sfatyla yer almtr.(21)
b. Mecelle Tadilleri ve Medeni Kanun Hazrl

Seyyid Bey, medeni kanunla ilgili almalara aktif olarak katlmtr.

\
.
22 Mays 1916'daMecelle'nin eksikkalm olan ksmlarnn tamamlanmas .
ve mevcut ksmlarndan tadiline ihtiya duyulan maddelerin deitirilmesi
iin gereken kanun tasarlarn hazrlamak zere Osmanl Mebusan

14

SamiERDEM

Meclisi'nce

tekil

edilen, medeni hukuk,, aile huku.ku ve ticaret hukuku

ihziir- kavanin komisyonundan(22) kanun- medeni
komisyonunda Seyyid Bey de ye olarak grev almtr.(23)
alanlarnda alacak

Baz kaynaklarda(24) Seyyid Bey'in Hukuk- Aile Kararnamesi'ni

. tedvin eden komisyonun riyasetinde bulunduu belirtilmekte ise de bunu
teyid edecek bir bilgiye sahip deiliz. Nitekim Hukuk- Aile Kararnamesi'ni
hazrlayan komisyonun bilinen yeleri arasnda Seyyid Bey'in ismine
tesadf edilmemektedir.(25)

4. sHimclk Akm ve Seyyid Bey

Yakn

gemite

yaplan

almalarn

ortaya

koyduu

.zere II.

Mef4tiyet dneminin siyasal ve fikri ortam iinde sl.mclk akmnn ok

nemli bir yeri vardr.(26) slamclarla ilgili olarak yaplan tasniflerde

Seyyid Bey de tabii olarak bu akm iinde yer almaktadr.(27) .

slamclk kavramlatrmas balbana bir yaklam olduundan biz

burada sadece slamcln genel bir tarifine ve Seyyid Bey' in slamc

ta:sniflerindeki yerine iaret etmekle yetineceiz.
smail Kara'nn slamclk iin kuatc olmay hedefleyen geni

ereveli tarifi yledir:

"slamclk, XIX-XX. yzylda, slam' bir btn olarak (inan,

ibadet, ahlak,.felsefe, siyaset, eitim ... )(28) 'yeniden' hayata hakim klmak
ve aklc bir metodla mslmanlar, slam dnyasn bat smrsnden,
ve
mstebit
:Yneticilerden,
esaretten,
taklitten,
zalim
hurafelerden ... kurtarnak; ~edeniletirmek, birletirmek ve kalkndrmak
uru,na yaplan aktivist, modernist ve eklektik ynleri baskn siyasi, fikri ve
ilmi almalarn, araylarn, teklif ve zmlerin btnn ihtiva eden bir
hareket"tir.(29)
slamclar eitli yazarlar tarafndan
edilmilerdir.

Seyyid Bey genellikle

grup iinde mtalaa edilmitir.(30)

modernst

farkl

olarak

kategorilerde tasnif
bir

tanmlanabilecek

Seyyid Bey, slamclarn grlerini ihtiva eden en tannm dergiler

olan Srat- Mstakin ve Sebil 'r-Read dergilerinde herhangi bir yaz
yazmamtr. Trklerin arlkta bulunduu slam Mecmuas'nda ise

SEYYDBEY: HAYATI VEESERLER- 15

yalnzca, sayda yaynlanan "ctihad ve Taklid" balkl bir makalesi

bului:maktadr.

5. Avrupa Seyabati
Birinci Dnya Sava esnasnda muhtemelen 1331 (1916) ylnda.,
Alman mebuslarnn ziyaretine mukabele maksadyla Almanya'ya giden bir
heyet iinde Seyyid Bey de yer alm(31) ve bylece Avrupa'y yakndan
grme imkaqn elde etmitir.
Hseyin Cahit Yaln kendisinin de yer ald bu Almanya seyahati ile
ilgili olarak, Seyyid Bey' in kiilii ve merebi konusunda ilgin noktalar
ieren baz anekdotlar nakletmektedir. (32)
6. Teceddd Frkas Kurucu yelii
1918 ylnda mtareke ortam iinde ttihat ve Terakki Cemiyeti 'nin
yeni bir dnm aray neticesinde tannm ttihatlirca kurulmu olan
Teceddt Frkas'nn(33) kurucular arasnda yer alan Seyyid .Bey, ksa
mrl olan bu partinin idare heyetinde aza olarak grev almtr;(34)
C. Seyyid Bey'in Cumhuriyet ncesi Dnemdeki almaian
1. Milli Mcadele ve Seyyid Bey
Milli Mcadele esnasnda Mustafa Kemal'in kendileriyle ITtibat
kurarak, Anadolu'daki harekete destek ve katlmlarn arad zevat arasnda
Seyyid Bey de bulunmaktadr. Daha sonraki bir tarihte de, Seyyid Bey'in
Temsilciler Kurulu'na yeliinin salanmas giriimine rastlyoruz.(35)
2. Malta Srgn
II. Merutiyet dneminde ttihat ve Terakki'nin liderlerinden ve
Mebusan ve Ayan meclislerinde nfuz sahibi olan birisi olarak Seyyid Bey,
Mondros Mtarekesi'nin ardndan ingilizler'in stanbul'u igali sonrasnda
balatlan srgn furyasndan etkilenenler arasnda yerini almtr.
Malta'ya srlenterin bir ksm mahhas sularta itharn edilirken(36)
Seyyid Bey iin bilinen ak bir sulama szkonusu deildir. yle
anlalyor ki, Seyyid Bey'in, bir yandan mderrislii, dier yandan siyasi
ahsiyeti ile Mtareke sonras ortamda milliyeti hareketler iin bir deer
ifade edebilecek durumda olmas, bu srgn iin mevhum bir gereke tekil

SamiERDEM

16
etmitir.

Seyyid Bey 29 Nisan 1920 gn

gnderilmitir .(3 7)

yalnz

olarak Malta'ya srgne

Yaklak

bir buuk yl sren Malta srgnnn Seyyid Bey iin

olduka verimli getii sylenebilir. Zira Seyyid Bey, Malta'da faal bir
hayat geirmi, zellikle Franszca renme konusunda youn mesai
sarfetmitir. Ayrca muhtelif konularda sk sk "istifade/i konferanslar"
verdii de bilinmektedir.(3~)
Malta'dan kurtulu Ekim 1921 'de gereklemi,(39) srgnden
dndkten sonra Seyyid Bey stanbul'da karnet etmeyerek Ankara'ya
gitmi, bilahare tekrar stanbul'a geerek Ayan Meclisi'nin gasna kadar
burada kalm ve Darlfnun'daki hocalna devam etmitir.(40)
3. Hukuki Konularda Ata~rk'e Danmanlk

Ankara'da bulunduu zamanlarda ve zellikle de Cumhuriyet'in

ilanma takaddm eden dnemde Seyyid Bey, Atatrk'e hukuki konularda
danmanlk yapmtr. Hilafet konusunda Halk Frkas'nn grlerinin dile
getirilinesi ve ilmi/slami adan temeliendirilmesi. konusunda Seyyid Bey
nemli bir rol oynam, Seyyid Bey'in hilafet ve halk hakimiyeti ile ilgili
mhim bir risalesi mellif ismi konulmadan ve de-yletin resmi grn
ifade eden bir belge olarak tab ettirilmitir.

Cumhuriyet'in ilannn bir ka ay ncesinde, 1923 ylnn Temmuz

Atatrk, Cumhuriyet'e zemin tekil edecek bir Tekilat- Esasiye
. projesi zerinde almaktadr. Bu projenin geliimi srecinde henz o.
tarihte Meclis'te olmayan Seyyid Bey' in danma mahiyetindeki katks
konusunda Atatrk'n ok yaknnda bulunmu birisi olan Hasan Rza
Soyak' n anlarnda birtakm bilgiler yer almaktadr.(41)
aynda

4. Medeni Kanun Hazrl

Cumhuriyet'ten nceki devrede Seyyid Bey'i bir kere daha, medeni

kanun hazrlamak zere stanbul'da tekil edilmi olan ihzar- kavanin
komisyonlarnda bakan olarak gryoruz.(42)
Bilindii

Adiiye vekaleti tarafndan tadil-i

kavanin komisyonlar kurulmutur.(43) Alt komisyondan birincisi, Mec~;lle
Vacibat Komisyonu idi. Bu komisyonun bakanlna nce Mecelle arihi
Ali Haydar Efendi atanmken, kendisinin daha sonra istifa etmesi zerine
gibi 1923

yl balarnda

SEYYDBEY: HAYATI VEESEKLER- 17

komisyon yeleri tarafndan Seyyid Bey

seilmitir.(44) Akdedilen 41 ictima sonunda komisyon 21 madde
hazrlamtr.( 45)

komisyon

bakanlna

'

Seyyid Bey, Austos aynda Adiiye vekili oluncaya kadar bu

komisyondaki grevine devam etmi,( 46) Adiiye vekillii dneminde de bu
komisyonlarn almalarn dikkatle izlemitir.(47)

D. Cumhuriyet Dneminde Seyyid Bey

1. ll. Meclis'te

Milletvekillii

ve

Fethi Bey

Kabnesi'nde

Adiiye

Vekillii

Seyyid Bey~ in, hukuki alandaki grlerini Darlfnun atsnn

dna tayarak tatbike koyma imkan bulmas, Cumhuriyet'in hemen
arafesinde oluan kinci Meclis'e zmir'den milletvekili olmasyla
gerekleecektir. Seyyid Bey'in bu meclisteki mebusluu onun Adiiye
vekillii ile zdeleecek ve bundan sonra Adiiye Vekili Seyyid Bey olarak
hret bulacaktr.

Yaplan seimlerin ardndan, Trkiye Byk Millet Meclisi'nin ikinci

1923 'te almtr.( 48) Meclis' in 14 Austos 1923 gnk

toplantsnda mebuslarn katld bir oylama ile Heyet-i Vekile seimi
yaplm ve bu ayiama sonunda Heyet-i Vekile reisliine Fethi Bey, Hariciye
vekilliine smet Paa ve Adiiye vekilliine de Seyyid Bey
seilmilerdir.(49)
devresi ll

Austos

kinci Meclis'in, Fethi Bey bakanlndaki bu ilk kabnesi fazla uzun

Meclis'in daha fazla desteinesahip bir hkmete ihtiya

bulunduu gerekesiyle 27 Ekim 1923'te istifa etmitir.

mrl

olmam,

2. Cumhuriyetin ilan ve . nn Kabnesi'nde Adiiye Vekillii

takip eden 30 Terin-i evvel 1339/1923 gn,
yeni kabine, Cumhurbakan Mustafa Kemal
tarafndan Meclis'in tasvibine sunulmu, Seyyid Bey'in Adiiye vekilliini
koruduu bu yeni kabine ayn gn Meclis'ten gven oyu almtr.( SO)
Cumhuriyet'in

nn

ilann

bakanlndaki

Ancak ikinci kabinenin teekklnden ksa bir mddet sonra 17

evvel'de baz bakanlada ilgili olarak bir "tasfiye" sylentisi ortaya
atlm ve baz gazetelerce bu sylentiler srarla gndemde tutulmutur.
Buna gre kabnede yaplmas beklenen "mhim tasfiye" erevesinde Nafia
Kanun-

18

SamiERDEM

Vekili Muhtar, Adiiye Vekili Seyyid ve Maarif Vekili Safa Beyiere istifa
teklif olunacaktr.( SI) ki aylk bir aradan sonra yeniden bir tasfiye sylentisi
ortaya atlr.
ve aralarnda zellikle Seyyid Bey'in de
kabineden tasfiyesi tartmalar 1924 yl Mart
aynn balarnda, bte grmelerinin ardndan, kabinenin istifa ederek
yeniden teekkl ettirilmesi yoluyla bir sonuca balanacaktr.
1923

bulunduu

yl sonlarnda balayan

birka

bakann

3. Bilaferin Kaldrlmas ve Seyyid Bey

1922 'de saltanatn hilafetten ayrlarak ila edilmesinden sonra hilafet
kurumu zerindeki tartmalar devam etmiti. 1923 yl sonlarnda Aa Han
ve Emir Ali'nin, "hilafet ve imamln mslman milletierin itimat ve
hrmetine layk olan bir mevki e konulmasn ve bylece Trkiye' de kuvvet
ve eref bahedilmesini"(52) istirham eden mektubu, hilafet messesesinin
sistem iindeki yeri konusunda yeni bir tartma zemini oluturdu.
Nihayet Byk Millet Meclisi'nin 25 ubat .1924 tarihli toplantsnda
milletvekili kr Saraolu tarafndan, siyasetle dinin ayrlmas ve
Manisa milletvekili Vasf tarafndan, halifenin tahsisat konularnda verilen
teklifler tartmaya ald.(53)
zmir

Meclis'in 1 Mart'taki yeni toplantsnn al!lda bir konuma yapan

Mustafa Kemal u ana husus,zerinde durdu: "Cumhuriyetin korunmas
ve istikrara kavuturulmas, birle~rilmi bir milli eitim sisteminin
kurulmas ve 'diyanet-i slamiyeyi, asrlardanberi mteamel olduu vehile
bir vasta-i siyaset mevkiinden tenzih ve ila etmek' ihtiyac."(54) Takip eden
2 Mart gn Halk Frkas toplantsnda, Cumhurbakan'nn teklifleri
tartld ve aralarnda hilafetin ila edilmesi hkm de yer alan kanun
teklifleri 3 Mart 1924'te Byk Millet Meclisi'ne sunuldu.
Urfa milletvekili eyh Saffet ve 53 arkada, Meclis'e
ngren bir kanun tasars gtrdler.(SS)

halifeliin

kaldrlmasn

Meclis'in 3 Mart gn yaplan ve hilafetin kaldrlmas teklifiJ?.in

grld otururnun sonunda krsye gelen Adiiye Vekili Seyyid Bey,
saatlerce(56) sren ok uzun bir konuma ile kanun tasarsnn ngrd
hilafetin kaldrlmas kararnn er'! dayanaklarn, tamamen ilmi bir slup
iinde Miiet Meclisi krssnde dile getirdi.

SEYYDBEY: HAYATI VEFSERLERi- 19

Seyyid Bey'iQ, Meclis'teki konumasnda dile getirdii grler,

hilafetin kaldrlmas tartmaianna bal olarak ortaya km deildir.
Seyyid Bey, Meclis krssnde savunduu grlerini bir yl nce bu
konudaki baz tartmalar zerine bir risale olarak kaleme alm ve yukarda
iaret ettiimiz zere bu risale imzasz olarak yaynlanmtr. Seyyid Bey;in
3 Mart 1924 gn hilafetin kaldrlmas ncesinde Meclis krssnde yapt
ve dikkateri zerine toplad konuma ite bu risalenin geni bir zetinden
i}Jarettir.
Bu uzun konumasna Seyyid Bey, hilafetin ka~drlmasnn slam
tarihi etevesinde ok nemli olduunu vurgulayarak balamtr. Ona gre,
Meclis byle nemli bir karar. iin bilincinde olarak almaldr. Bunun iin
tartlmas gereken en hayati nokta ise iin er'! temelleri meselesidir; siyasi
yn Meclis'in iidir.
Seyyid !3ey'in konumasnn tmnde hakim olan ana fikir; hilafetin
"dinf" bir kurum olmayp "dnyevl" ve dolaysyla "siyasf" bir kurum
olduudur. Bunun byle olduunu delillendirmek iin Seyyid Bey, btn
slam tarihini ksaca gzden geirerek nihayetinde bilafeti "hakiki" ve "suri'
olmak zere ikiye ayrm, mevcut ekliyle hilafetin ikinci kategoriye
girdiini ne surmtr.
Seyyid Bey'in konumasnda dikkatleri. eken ve belki de onun
delillerinin tesirini artran en nemli hususlardan bitisi hilafetin, "velayet" ve
"vekalet'' kavramlaryla aklanmas olmutur. Her ne kadar bu kavramsal
yaklam yeni deilse de, gnn artlar icab ihtiva ettii mantk! btnlk
sebebiyle fevkalade ikna edici grlmtr.
Adeta bir fkh ve usul-i fkh dersi takrir eder gibi, en muteber fkh,
usul-i fkh, tefsir ve slam tarihi kaynaklarna ve bunlarn melliflerinin
otoritelerine yaplan atflarn skl, bu konumann hedefledii muhataplar
hakknda fikir verici olduu kadar, geleneksel tartma metotlarnn, modern
bir dnceyi temellendirmede nasl baaryla kullanldnn da bir
rnei dir.
Seyyid Bey'in naslara, fkha ve. slam tarihindeki uygulamalara
dayanan bu ilmi konumasnn Meclis'teki milletvekilleri zerinde meydana
getirdii tesir, konumann seyrinde aka grlmektedir. Seyyid Bey'in
konumas sk sk takdir sesleriyle kesilmi ve konumay srdrmesi tevik
edilmitir.(57)

Bu konumann yapt etkinin nemli bir gstergesi de, daha sonra

hilafet ve laiklik meselesi zerine kaleme alnan eserlerde kendisine yaplan
atflarn younluudur.

Seyyid Bey'in Meclis krssnde yapt bu ilmi konumann,

hilafetin ilas kararnn alnmasnda rahatlatc bir fikri zemin oluturmada
etkili olduu ak olma~la birlikte halifeliin kaldrhnasn, mnhasran bu
konumann bir sonucu ve rn(58) gibi grmek kanaatimizce yanltr.
nk bu konumada dile getirilen grler, yukarda da iaret ettiimiz
zere yeni deildir. Ayrca bu konumann, 1922 'de hilafetin saltanattan
. ayrlmasyla balayan ve Cumhuriyet' le ileri bir noktaya erien bir dnm
srecinin sonunda ve siyasi ,irade tarafndan zaten hedeflenmi bulunan bir
kararn hayata geirilmesi aamasnda yaplm olduu gzden uzak
tutilnamaldr.( 59)
Meclis'in 3 Mart 1924 gnk oturumunda Seyyid Bey'den sonra sz
alan nn'nn konumas da yattrc bir etki yapm(60) ve oylanan
kanun tekliflerinin hepsi kabul edilmitir.
4. ll. nn Kabinesi ve Seyyid Bey'in Tasfiyesi
Meclis'te ayn gn kabul edilen dier baz kanunlar uyarnca er'iye
ve Evkaf vekaletleri ile Erkan- Harbiye-i Umumiye vekaletinin ilgas
sebebiyle smet Paa kabnesi 5 Mart 1924 gn istifa etti.(61)
6 Mart 1924 'te yeniden bavekil tayin edilen smet Paa ayn gn yeni
kabinesini oluturmutur. Bu yeni kabnede eski bakanlarn ou yerlerini
muhafaza etmiler, buna mukabil Seyyid Bey'in .de aralarnda bulunduu bir
ka bakanlk(62) el deitirmitir. Seyyid Bey'in yerine Adiiye vekaletine,
eski kabinede Mbadele imar ve skan Vekili olan zmir mebusu Mustafa
Necati Bey getirilmitir.
Se)'yid Bey'in, bata Mustafa Kemal(63) olmak zete.btn Meclis'in
takdirini kazanan tarihi Meclis konumasndan hemen iki gn sonra
, grevinden alnnas dikkat ekici olmakla birlikte bunu izah etmek g
olmasa gerektir. Bu tasfiyenin ncesindeki gelimelere ksaca bir gQZ
atldnda, aslnda bu kararn ani olmad, aksine, medeni kaun
tartmalar bata olmak zere kendisinin srarla savunduu baz grleri
sebebiyle, Adiiye vekillii grevine getirilmesinden ksa bir mddet sonra
kabnede Seyyid Bey' e kar birhonutsuzluunartarak gelitii grlr.

SEYYDBEY: HAYATI VEESERLER- 21

Tasfiyenin gerekletirilmesi, bylece bir zaman meselesi haline

ve bunun iin en msait orta:n beklenmitir. Baz bakanlklarn
kaldrld 3 Mart kararlarnn ardndan kabnede esasl deiiklik ihtiyac
ortaya knca, Seyyid Bey ismi, hukuk . alannda yaplacak mteakip
deiiklikler konusunda daha etkin olmas
beklenen bir . isimle
deitirilmitir. Bu tasfiyeye zemin. hazrlayan baz gelimeleri ksaca
gzden geirmek yararl olacaktr.
gelmi

5. Tasfiye Sebepleri
a. Medeni Kanun Hazrl ile lgili Gr ve almalan

gorunuyor ki, Seyyid Bey'in Adiiye vekilliinden

en nem!i sebeplerinden biri, onun yeni Trkiye'nin
hukuk sisteminin nasl oluturulacana, adli slahatn nasl olmas
gerektiine ilikin umumi kanaat ve tavrdr. O, yeni devletin ihtiyac olan
kanunlarn, lkenin rf ve adetlerine uygun olarak hazrlanmas gerektiine
inanyordu. Adiiye vekilliine balad gnlerde kendisiyle yaplan bir
mlakatta, ihtiya duyulan yeni kanunlarn yaplmasnda acele edilmemesi
ve titiz davranlmas gerektiini sylyordu. Hatta, bilafetle ilgili olarak
Meclis'te yapt uzun konumasn, bu yndeki kanaatlerini kesin bir dille
ifade ederek bitirmiti.(64)
yle

uzaklatrlmasnn

Cumhuriyet ncesinde kaleme ald Medhal'de ifade ettii zere

Seyyid Bey'e gre hkmet kanun yapma hususunda belli bir mctehidin
kendi zamanndaki artlara gre olumu ictihatlarna bal olmamal,
naslarla sabit ve deimez temel esaslar muhafaza etmekle beraber zamanla
deimesi mmkn olan hususlar zamann gerektirdii artlara uygun olarak
dzenlemelidir. Bunu salamak iin de mctehidlerin hangisinin ilgili
konudaki grn "muamelat- niisa erfak ve maslahat- asra evfak" bulrsa
onu tatbike koymaya yetkisi vardr ve hatta iinde bulunulan ortam itibariyle
bunu yapnaa mecburdur.(65)
Hatta dier bilgi alanlarnda olduu gibi hukuk alannda da hkmetin
medeni hukukundan istifade etmesi mmkndr. Bunun er'i adan bir
sakncas yoktur. Zira bu, hikmetin mslmanlarn yitik mal olduunu ve
onu nerede bulurlarsa almaya ncelikli olarak hak sahibi olduklarn bildiren
hadisin(66) erevesi iindedir. Ancak, alnacak eyin (iktibas edilecek
alkam- hukukiyenin) hikmet olmas, millet ve devlet iin fayda!) ve zaruri
Bat

bulunmas arttr.(67)

22

SamiERDEM

Prensipolarak bmu ortaya koyan Seyyid Bey, fkh ile Bat'nn Roma
hukukuna ve ksmen de yerel rf ve adetlere dayanan hukuku arasnda
yapt mukayesede fkhn, Bat hukukundan daha esasl ve "hukuk- tabiiyei beeriyeye daha mlain:" olduunu belirtmektedir. Ona gre, gerek
anlamda ihtiya bulunroadka alkam- fkhiyenin tamamen terkedilerek
gereksiz yere ve etraflca dnlmeden Avrupa kanunlarnn tercme
edilerek tatlike konulmas hikmet ve basirete aykr bir davran
olacaktr.(68)

Seyyid Bey 1916'da kurulan ihzar- kavanln komisyonlarnn alt

bir dnemde dile getirdii grlerini 1923 'teki kanuniatrma giriimlerinde
de savunmaya devam etmitir. Adiiye vekili sfatyla Seyyid Bey'in medeni
i~anunun hazrtanmas ile ilgili kanaat udur:
"Kanun-

medenimiz ciddi ve uzun mesai neticesinde ileride ikmal

Zaten bu hususta istical etmek doru deildir. Almanlar Alman
.::'n"iH medenisini 30 senede vcuda getirmilerdir. Franszca'ya ancak 15
-;;.nede tercme edebilmilerdir. Alelacele tercme edilmi kanunlarn
k:>biliyet-i tatbikiyele ri olmad bilahare anialp hkmleri sakt oluyor.
Faideli ve lazm olan, kanunlar ancak tatbik kabiliyetini haiz olacak
mahiyette vcuda getirmektir."(69)
n;nacaktr.

Seyyid Bey 3 Mart 1923'te Meclis'te yapt konumann sonunda bu

tekrar dile getirir. Burada vurgulad husus udur: Bir lkenin
kanunlar o lkenin rf ve adetlerine uygun olmaldr. Zira hukuk rf ve adet
demektir ve hukuk kaideleri de bir lkenin rf ve adetlerinden doar ve
onlarn deimesiyle deiir.(70) Bu sebeple baka bir lkenin hukuku
alnrken o hukukun kaynakland rf ve adetleri iyice tetkik etnek,
birbirine uygunluunu aratrmak gerekir. Aksi takdirde aceleyle yaplacak
hukuk iktihaslar beklenen sonucu vermeyecek, aksine telafsi g zorluklar
ve problemler karacaktr.(?!)
grlerini

Bu ekilde, 1924 ylnn balarnda Adiiye vekili sfatyla Seyyid.

Bey' in, 1917 tarihli Aile' Hukuku Kararnamesi' nin baz tadillerle yeniden
kabuln gndeme getirmesi,(72) borlar hukuku alannda da Mecelle'nr:
tadil edilerek yrrle konmas y11de yrttt almalar, siyasi
tercihler asndan kabul edilebilir olmaktan uzakt. Nitekim tasar 1923 ve
1924 yllarnda Me~lis'te bir ok tartmalara yol amtr.(73)

SEYYDBEY: HAYATI VEESERLER- 23

Seyyid Bey'in medeni kanun konusundaki bu grlerinin ve filiyata

akseden giriimlerinin, kendisinin Adiiye vekillii grevinden alnmasnda
ok nemli bir sebep tekil ettii grlmektedir.(74)
b. Cumhurbakannn Meclisi Fesih Yetkisi ile lgili Gr
Cumhurbakanna meclisi ahsi kararyla feshetme hakk verilmesi .

konusundaki tartmalarda Seyyid Bey, bu hakkn tannmasina iddetle kar

km ve bunun yalnzca meclisin te ikisinin tasvibine braklnasn
srarla istemitir. Buna mukabil, Halk Frkas'nn baz kesimleri, ekil
gerekesiyle bu hakkn cumhurbakanna da tannmasm istiyorlard.
Nihayet 3 ubat 1924 tarihli toplantsnda Meclis TekiHl.t- Esasiye
Encmeni, Tekilat- Esasiye Kanunu'nun, fesih hakkn devlet bakanna
veren 25. maddesini kabul etmitir. "Maddenin bu ekilde kabul edileceinin
anlalmas zerine, Adiiye Vekili Seyyid Bey, aksi tezinde srar etmi" buna
mukabil smet Paa, maddenin devlet bakanna fesih hakk vermesi eklinde
kabuln istemitir. Sonuta sz konusu madde, Seyyid Bey'in kar kt
ekliyle, devlet bakanna meclisi fesih hakk tanyarak hazrlanm ve genel
kurula sevkedilmitir.(75)
Cemal Kutay, Seyyid Bey'in, bu meselede smet Paa ve onun
destekleyenlerle ters dmesi neticesinde "istifa" ettiini
sylemektedir.(76)

grn

6. Mebusluktan Ayni ve Darlfnun Mderrislii

Adiiye vekilliinden ayrlmakla beraber Seyyid Bey'in Meclis'teki

grevi milletvekili olarak ksa bir sre daha devam etmitir. Ancak 20 Nisan
1924 tarihinde kabul edilen Tekilat- Esasiye Kanununun 23. maddesi
milletvekillerinin ayn zamanda baka bir memuriyet almalarn
yasaklamtr.(77) Bu kanun gereince, Darlfiinun'daki mderrislik
greviyle mebusluk arasnda tercih yapmak durumunda kalan Seyyid Bey,
mderrislii seerek(78) Darlftinun'daki grevine dnm ve mebusluktan
ayrlmtr.(79)

1924 ylnn ortalarnda stanbul'a, uzun yllar hocalk yapt

Darlftinun'a dnen Seyyid Bey, kurulu halinde olan ilahiyat Fakltesi
reisliine (dekanlk) atanm ve vefatma kadar bu grevi yrtmtr.(80)
ilahiyat Fakltesi'nde Tarih-i fkh dersini okutan Seyyid Bey ayn zamanda

24

SamiERDEM

Hukuk Fakltesi'ndeki derslerine de devam

dersini okutmutur.(81)

etmi

ve burada da usul-i

fkh

7. Vefat ve Defni
Seyyid Bey, gen saylabilecek bir yata, iddetli bir zatrreye(82)
tutularak bir ka gnlk bir hastal mteakip 8 Mart 1925/ 12 aban
1343(83) Pazar gn sabah saat dokuz sularnda(84) Kadky Cevizlik'teki
evinde vefat etti. Vefat ettii zaman 52 yanda idi.(85)
Vefatn takipeden 9 Mart Pazartesi gn, klnan nama.Zdan sonra
byk bir trenle Bayezid Camii'nden alnan Seyyid Bey'in cenazesi, bir
mfrezenin arasnda kalabalk bir cemaatla, "hiicegan ve dedegann tekbir ve
telliileri arasnda saat ikide Sultan Mahmut Trbesi'ne getirilmitir."(86)
Cenaze, Sultan Mahmud Trbesi'nin bahes.inde hazrlanan kabre
defnedilmitir. ( 87)

Seyyid Bey'in vefat ve defn merasimi ile ilgili haberler 9 ve 10 Mart

baz gazetelerde birinci sayfada byk teessr ifadeleriyle yer
almtr.(88) Ayrca vefat mnasebetiyle Bavekil smet Paa, Seyyid Bey'in
ailesine bir telgrafla taziyede bulunmutur.(89)

tarihli

II. SEYYD BEY'N ESERLER

Seyyid Bey, bilinen eserleri itibariyle, kendi ihtisas alan olan fkh
erevesinde eserler vermi bir melliftir. Muasrlaryla karlatrldnda
Seyyid Bey'in velild bir yazar olduunu sylemek zordur.
Usill-i fkha ve fkh tarihine dair olan kitaplar Darlfnun'da
okuttuu derslere ait notlardr. Darlfnun Hukuk Fakltesi Mecmuas'nda
ve sican Mecmuas'nda yaynlanan birer makalesi dnda, hilafetle ilgili bir
risalesi, "hak mefhumu" konusunda Darlfnun'da verdii bir konferansn
ve Ililafetin ilas grmeleri esnasnda Meclis'te yapt konumann
yaynlanm metinleri bulunmaktadr.
Seyyid Bey'in telifatnn beklenenin altnda olmas, onun aktif siyasi
almalarnn, ilmi ynnden daha n planda olmasyla aklanabilir. Gerek
IL Merutiyet dneminde ttihat ve Terakki Frkas iinde stlendii roller
(mebus, frka reislii ve reis yardmcl ve Ayan Meclisi yesi olarak) ve

SEYYD BEY: HAYATI VEESERLER- 25

gerekse Mi:itareke sonras ve Cumhuriyet dnemindeki siyasi

onun ilmi mesaisini etkilemi olmaldr.

almalar

SeY)'id Bey' in eserlerinde dile getirdii, savunduu kimi grler

iinde yaad siyasi ve sosyal muhitin gndeminden izler tamaktadr.
zellikle hliafet, kanuniatrma ve buna bal olarak slam hukukunun
mevcut ~artlarda hayata nasl geirilecei yolundaki grleri, tarihi konum
yannda, Seyyid Bey'in iinde yer ald aktif siyasi faaliyet zemininden
nemli lde etkilenmitir. Eserlerindeki zamansal sra ve ilgilendii
alanlardaki muhteva ve younluk deiimi birlikte deerlendirildiinde bu
husus ak biimde grlmektedir.
Seyyid Bey'in eserlerinde gl bir mantk rgs dikkati eker.
ele alnnda her zaman tahlilci ' bir yaklam n plana
kmaktadr. Kavramlarn lugat ve stdal anlamlarnn sahih olarak "tesbiti,
yanl kullanmlarn tenkidi bu erevede nemli bir yer tutar. karmlarn
gelitirilmesindeki tutarllk, ilgili tenel kaynaklara yaplan atflar ye bu
atflarn yapld eser ve melliflerle ilgili ksa bilgi ve deerlendirmeler
Seyyid Bey'in slubuna ikna edici bir kesinlik kazandrmaktadr. Bunda,
kendisinin medresede ald eitimin rol herhalde mhimdir.
Konularn

Seyyid Bey'_in eserlerini konular itibariyle usul-i fikzh, furu-z fikzh ve

fkh tarihi olmak zere ana balk altnda ele atabiliriz:

A. UsUl-i Fkh Alanndaki Eserleri

Seyyid Bey'in usUl-i fkhla ilgili eserleri umumu itibariyle slamclk
erevesinin modern yaklamlarn yanstr. ctihad kapsnn almas,
taklicl'den uzak durma, mezhep taassubunun krlmas gibi hususlara yaplan
vurgular dikkat ekicidir.
Seyyid Bey' in eserlerinde kendi dneminde gndemde bulunan ve
hareketli tartmalara sebep olan, eitli alanlardaki kanuniatrma
almalarna ok sk atflar bulunmaktadr. Hatta kanuniatrmalarda yeni
meselelere, dnemin artlarna ve gereklerine uygun zmler retilmesi
gerektii dncesinin, Seyyid Bey'in btn telifatnda esasl bir perspektif
oluturduunu sylemek yanl olmaz.(90)
Bu

dn

erevesinde, Seyyid Bey'in, eserlerind~ ictihadn

yaklamyla rf ve masiahat gibi "deime"
mekanizmalara fazlaca yer vermesi, hsn-kubuh

erevesn

geniletme

anlayna

bal

26

SamiERDEM

tartmasna

hukuku ~orumlama ve gelitnnede merkezi bir konum

atfederek tercihini ibaha-i asliye prensibi ynnde yapmas ok anlaml bir
btn oluturmaktadr.

z- itibariyle geleneksel yapy muhafaza etmekle beraber modemst

olarak nitelenebilecek bu yaklam, neticede baz ynleri ihmal edilmi ama
dier baz ynleri ar vurguianm bir usUl-i fkh anlaynn domasna
sebep olmutur. Seyyid Bey'ii usl-i fkh alanndaki yerini byle bir
ereve iine oturtmak mmkn grnmektedir.
Seyyid Bey'in usul-i

fkhla

ilgili olarak kaleme

ald

eserler

unlardr:

1. Us iil-i jikl Dersleri, [I], tabi' ve nairleri: Ahmed Tal'at ve Hac

Mehmed Tahir, Matbaa-i Hukfkiye, Daru'l-Hilafe [stanbul], 1328-1329
[1910-1911], 140 s.
2. Usfil-i Fkl Dersleri, [ll], taqi' ve nairi:
Hukuk Matbaas, stanbul 1330 [1914-1915], 192 s.(91)

Eref Hdrt

[Edip],

3. Usfil-i Fkl, Cz-i Evvel: Medlal, Matbaa-i Amire, stanbul, 1333

[1917], 330 s.
4. Usul-i Fkl Dersleri Mehiilisinden rade, Kaza ve Kader, Ka?er
Dersaadet, 1338 [1922], 324 s.

Matbaas,

5. "ctihad ve Taklid", slam Mecmuas, yl I, sy. 4 (2~ Rebiulahir

1332), s. 8-11, sy. 5 (13 Cumadel-Ula 1332), s. 5-10 ve sy. 7 (Cumadel-ahir
1332), s. 2-5.

6. Konferans: Hak Mefhumunun ve Kuvve-i Meyyidesinin Suret-i

Te[(lkkisi Hakknda slam Felsefe-i Hukukuyla Avrupa Felsefe-i Hukuku
Arasnda Bir Mukayese, Kader Matbaas, stanbul, 1338 [1922], 48 s.

B. Fur'- Fkla Dair Eserleri

Seyyid Bey ilmi mesaisini esas itibariyle usul-i fkh alannda
younlatrm, Darlfnun'da uzun yllar boyunca usUl-i fkh ve teri'
mderrisi olarak grev yapmtr. Bu sebeple furfi- fkh alannda sistematik
bir almas mevcut deildir. Ancak slam Mecmuas'nda yaynlanan bir
makalesi ve hilafet hakknda yazd bir risale ile Meclis'te ayn konuda

SEYYDBEY:

HAYATI VEFSERLER- 27

yapt konumann metni fur1- fkh erevesi iinde deerlendirilebilecek

eserlerdir.

1. "Milk, Mal ve Bey'in Mahiyet-i Hukukiyeleri", Darlfnun

HukukFakltesi Mecmuas, yl I, sy. 2 (Mays 1332), s. 131-141.
2. Hilafet ve Hakimiyet-i Milliye, yy., [Ankara], ts. [1923],78 s.
zerinde mellifinin ismi, bask yeri ve tarihi bulunmayan bu eserin
Seyyid Bey'e ait olduu konusunda g1 iaretler bulunmaktadr. Seyyid
Bey'in, hilafetin kaldrlmas grmeleri esnasnda Trkiye Byk Millet
Meclisi'nde yapt konumann ba tarafndaki bir ifade, bu kitabn Seyyid
Bey' e ait olduu konusunda en mahhas delil durumundadr.
Seyyid Bey'in kendisine ait bu ifadenin yansra eserin, muhtevas
itibariyle de Seyyid Bey'in 1917 ylnda yaynlanm olan Medhal'inde yer
alan bilafetle ilgili blm (s. 106-162) ve 3 Mart 1924 gn Meclis'te
yapt konuma ile umumi bir paralellik arzettii aikardr. Her metnin
slubu ve bu metinlerde kullanlan kavramsal ereve esas itibariyle
ortaktr.(92) Ancak iaret etmek gerekir ki bu metnin ortaya kt
dnemlerin artlarndan dolay birbirinden farkl sonular elde etmeye
ynelik olarak farkl tezleri ilemi olmalar Seyyid Bey'in konuyla ilgili
dncesinin seyrini gsternektedir.
Kitap,
Franszca'ya

a.

nerinden ksa sre sonra Arapa'ya ve daha sonra da

tercme edilerek yaynlanmtr.

Kitabn

Arapa Tercmesi

el-Hilafe ve Sultatu'l-mme, tre: Abdlanl Seni Bey, Matbaat'lHilal, Msr, 1924/h. 1342, 71 s.
Tercmenin ayn adla ikinci
basks, Nasr Hamid Ebu Zeyd'in 53
1
uzun bir takdim yazsyla, Daru'n-Nehr, Kahire 1995'te

sayfalk

yaplmtr.(93)

b.

Kitabn Franszca

Tercmesi

"Califat et Souverainete Nationale", tre.?, Revue du Monde

Musulmane, LIX (1925), s. 5-81.(94)

3. Hilafetin Maliyet-i er'iyesi: Trkiye Byk Millet Meclisi'nin 3

Mart 1340 [1924] Tarihinde Mnakid kinci cimanda Hilafetin

SamiERDEM

28

Ma/iyet~i er'iyesi Hakknda Adiiye Vekili Seyyid Bey Tarafindan rad

Olunan Nutuk, Trkiye Byk Millet Meclisi Mtb., Ankara, ts.[1924], 63 s.

.
Bu kitapk, knyesinden de anlald zere Seyyid Bey'in, 3 Mart
1924 'te bilafetle ilgili grmelerin yapld Meclis oturumunda yapt
konumann metnidir. Meclis'te meydana getirdii etkinin Meclis dna da
tanmas ve bu konumada dile getirilen hususlarn daha geni kitlelere
duyurulmas iin konuma, Meclis tarafndan mstakil olarak bastrlmtr.
Bu konuma metni, Seyyid Bey'in Medhal'den sonra bilinen en
mehur eseridir. Hatta Seyyid Bey'i siyasi ynyle tanyan ve deerlendiren
evrelerce en tannm eseridir. Bu sebeple eitli vesilelerle bu konuma
metninin ksmen ya da tamamen yeniden yaynland grlmektedir.
a. Hi lafetin Mahiyet-i
stanbul, 1969, 62 s.

er 'iyesi,

haz. Suphi

Mente, Mente

Ktb.,

Tesbit edebildiimiz kadaryla metnin yeni harflerle ilk yayn olan bu

almada Seyyid ~ey'in konumas ok kt bir Trke ile ifade edilmitir.
b. eriat Asndan Halifeliin 1yz, bugnk. dile eviren, Hasan
Adnan nelin, Tekirda Halkevi Yay., Ekin Bsm., stanbul, 1970, 67 s.
Okunabilirlik asndan ncekine nisbetle daha dzgn olan bu
metinde de bir takm okuma yanllar mevcuttur.
c. "Hilafetin er'! Mahiyeti", haz. smail Kara, Trkiye 'de slamclk
Dncesi, I, Risale Yay., stanbul, 1987 iinde, s. 179-220.
Konuma

metninin kavramsal rgsnn korunduu bu almada,

metni takip etmeyi kolaylatracak baz noktalarda dil asndan mbalaal
olmayan bir sadeletirme slubu takip edilmi, metnin baz .uzun blmleri
paragraflara ayrlmtr. Asllstlahlar muhafaza edilmi ve fakat aklamaya
muhta grnen yerlerde parantez iinde o stlahiarn Trke karl
verilmitir. Ayrca metinde geen Kur'an ayetlerinin tercmesi verilmi, ait
olduklar sure adlar ve ayet numaralar da parantez iinde belirtilmitir.

C. Fkh Tarihine Dair Eseri

Taril-i Fkl Dersleri, Darlfiinun ilahiyat Fakltesi Talebe Cemiyeti
Neriyatndan, Aded: 7, (Smester 1, furya 11), Darlfiinun Mtb., stanbul,

1340 [1924], 304 s.

SEYYDBEY: HAYATI VEFSERLER- 29

Kapak sayfasmda "Mukarriri: Darlftinun ilahiyat Fakltesi Reisi

Seyyid Bey" ibaresi bulunan v~ el yazsndan teksir edilmi olan eser byk
boydadr. Tesbit edebildiimiz tek nshas stanbul Belediyesi Atatrk
Kitapl, Osman. Ergin Kitaplar, 54 nurnarada kaytldr.(95) Bu nshada
49-56, 289-296 ve 304'ten sonraki sayfalar mevcut deildir. Eser, mellifn
balangta verdii plana gre eksik grnmektedir.
Kitabn dikkate deer bir ksm zmirli smail Hakk'nn /m-i
Hiltij'nn eitli blmlerinden byk lde aynen iktihas edilmitir.
Ancak zmirli'nin sz konusu eserine herhangi bir atf da bulunmamaktadr.
zmirli smail Hakk'nn Darlftinun hhiyat Fakltesi'nde Fkh tarihi dersi,
okutmu olduu{96) da gz nne alnrsa bu durum ilk bakta kitabn
Seyyid Bey'e aidiyeti konusunda bir phe uyandrmaktadr. Ancak daha
nce iaret ettiimiz zere Seyyid Bey de Darlftinun ilahiyat Fakltesi'nde
Fkh tarihi dersi okutmutur. Ayrca elimizdeki eserde, herhangi bir atf
yaplmakszn' seyyid Bey'in kendi kitaplarndan da dorudan ya da zet
eklinde iktihaslar yaplmtr.

elimizdeki kitabn Seyyid Bey'e aidiyeti kesinlik

kazanmaktadr. lm-i Hi/aftan yaplan uzun alntlar, eserin bir ders notu
olmasna balamak mmkn olabilir. Ayrca kitapta, lm-i Hilaf yannda
Hudari'nin Tarfhu't-teri'i'l-sldm ad . eserinden de yine atfta
bulunulmakszn aynen tercme yoluyla hayli iktihas yaplmtr. Dolaysyla
bu dersin yeni ihdas edilmi olmas,(97) bu konuda ksa srede bir ders
"notunun hazrlanmasn gerekli kldndan Seyyid Bey'in byle bir
. derlerneye gittiini dnebiliriz.
Bu bilgiler

nda

'SONU
zmir mebusu (Meclis-i Mebusan ve TBMM), Ayan Mecl_isi yesi,
Darlftinun Hukuk Fakltesi'nde Usul-i fkh, ilahiyat Fakltesi'nde Tarih-i
fkh mderrisi ve bu fakltenin kurulu aamasnda reisi ( dekan) olan
Seyyid Bey, zellikle slam. hukuku alanndaki almalar ve fikirleriyle
dneminin nemli bir temsilcisidir. Bununla beraber, I( Merutiyet
dneminde ttihat ve Terakki iinde. stlendii st dzey grevler ve
Cumhuriyet dneminde yrtt Adiiye vekillii dikkate alndnda
Seyyid Bey'in siyasi ynnn, ilmi ynnden daha n planda olduu gze
arpar.

-
SamiERDEM

30

inde bulunduu aktif siyaset hayat, kendisinin ilmi bakmdan

ortaya koymasn engellemitir. Bu adan dnemindeki

mukayese edildiinde Seyyid Bey'in velud bir yazar
olduu sylenemez. Sayca az olan eserlerinin nemli bir ksm
Darlfiinun'daki ders notlarndan derlenmitir.
verimli

almalar

dier baz ahsiyetlerle

Seyyid Bey, yaplacak kanuniatrmalarda esas olarak fkh iinde

zmler aranmas taraftar olmu, gnn gereklerine elverili hkmterin
oluturulabilmesi iin geleneksel taklid zihniyetinin terkedilerek 'ictihadn
iler hale getirilmesini ve mezhep taassubundan uzak kalnarak farkl
mezhep ve mctehidlere ait grlerin seilip benimsenmesi gereini
savunmutur. Yine bu erevede rf, adet ve masiahat gibi, usUl-i fkhn
kaynaklar teorisinde hassasiyeti bulunan prensipierin iletilmesine byk
nem atfetmi, yeni problemler karsnda iMha- asliye prensibi yoluyla
fkh dairesi iinde zmlere gidilebileceine inanmtr.
-Bu grleri dorultusunda, hilafetin kaldrlmas grmelerinde
Trkiye Byk Millet Meclisi'nde Adiiye vekili sfatyla yapt konumada
hilafetin dini bir kurum olmayp dnyevi ve siyasi bir mesele olduunu ve
artk byle bir mes<eseye ihtiya bulunmadn; onun yerini, milletip.
hakimiyetini (hakimiyet-i milliye) esas kabul eden herhangi bir siyasil
yapnn alabileceini savunmutur.

zetle sylemek gerekirse, Seyyid Bey'in sahip olduu siyasi ve ilmi

kimliklerden her biri dieri iin bir dayanak tekil etmi ve slam hukukuna
yaklamnda iinde bulunduu siyasal ortamn ok nemli tesirleri
olmutur.

DiPNOTLAR

Marmara niversitesi ilahiyat Fakltesi slam Hukuku Anabilim

Dal
lUsfl-i fkha

dair olan mehur Medhal (Usiil-i Fkh, Cz-i Evvel:

Medhal, Matbaa-i Amire, stanbul, 1333) dndaki eserlerinde ve
kendisinden bahseden metinlerde umumiyetle yalnzca Seyyid Bey ismi
gemektedir.

SEYYDBEY: HAYATI VEFSERLER- 31

2Kazm ztrk, Trkiye Byk Millet Meclisi Albm, 23 Nisan

1920-14 Ekim 1973, nder Mtb., Ankara, 1973, s. 91; smail
Kara,Trkiye 'de slamclk Dncesi, I, 2. bsk., Risale Yay., stanbul 1987,
s. 177. Kendisi ile ilgili bibliyografk notlarda umumiyetle Seyyid Bey'in
doum tarihi verilmemektedir. Mesela bkz. brahim Alaattn Gvsa, Trk
Mehurlar Ansiklopedisi, stanbul, [1946], s. 353; Erk, Mehur Trk
Hukukular, s. 325; "Seyit Bey,"Trkiye Ansiklopedisi, ed. M. Ekrem
zmeri-Selam Diner- Sadi Kazanc, AnKara, 1957, V, s. 109,; "Seyyid
Bey,"Meydan Larousse, Meydan Yay., 1973, XI, s. 232; "Seyit Bey,"
Trkiye 1923-1973 Ansiklopedisi, Kaynak Kitaplar, stanbul, 1974, I, s. 14.
Buna karlk Feroz Ahmad- D. A. Rustow, Seyyid Bey'in doum tarihini
1866 olarak vermektedirler ("kinci Merutiyet Dneminde Meclisi er: 19081918", . Ed F. Gneydou Avrupa Aratrmalar Dergisi, sy. 4-5, (197576), s. 271). Kr. Feroz Ahmad, ttihat ve Terakki, tre. Nuran Yavuz, 3. bsk.,
Kaynak Yay., stanbul ts., s. 289-290. Dorusu yukarda verdiimiz 1873
tarihi olmaldr. Nitekim ileride vefat ile ilgili ksmda da dile getireceimiz
zere vefat- esnasnda Seyyid Bey'in 52 yanda olduu bilinmektedir
(kdam, 10 Mart 1341/1925).
3kdam,

10 Mart 134111925.

4ztrk, TBMM Albm, s. 91.

5"( ... ) bn Melek, cedd-i ekber-i acizldir. An-asi Trkistanldr.
Byk pederi, Aydnoullarnn davet-i mahsusas zere Trkistan'dan
Aydn sancana gelmitir. Marunileyh bn Melek, \ elyevm zmir
sancana muzafTire kasabasnda medfundur. Fkh'tan Mecfna'u'l-bahreyn,
hadisten Mearik nam kitaplar zerine de gayet gzel ve mfd erhleri
vardr.
Mearik
erhi
matbudur. Mahdumu da kendisi gibi
mtebahhirindendir. Vefat 885 [m. 1480] 'tedir.:', Medhal, s. 55, n. 1.
6Gvsa, Trk
Hukukular, s. 325.

Mehurlar

Ansiklopedisi, s. 353; Erk,

Mehur

Trk

7Seydiehirli Mahmut Esad Efendi o yllarm zmir'ini yle tavsif

eder:
"Meslek hayatma zmir muhiti ok tesir etmitir. Memuren zmir'e
gittirnde kendimi baka bir muhitte buldum. Orada bir sosyete var. Efkar
m terakki, ticaret m terakki. Burada kendimi bir Avrupa aleminde buldum

32

SamiERDEM

ve daima Avrupa terbiyesi grm zevatla temasta bulunuyordum. Bunlar

fikriine ok vs'at verdi. On bir sene sonra stanbul'a avdet.ettiimde eski
Mahmud Esad olmadm hissediyordurri." Byk Trk Hukukusu
seydiehir/i bn'l-Emin Mahmud Esad Efendi, Ankar.a, 1943, s. 7'den
.aktaran Osmanl Mebusan Meclisi Reisi Halil Mentee 'nin An/ar, ha.Z.
smail Arar, Hrriyet Vakf Yay., stanbul, 1986, ha.Zrlayann girii, s. 4.
8Gvsa, Trk

Mehurlar

Ansiklopedisi, s. 353. Medrese kkenli

olmann olumsuzluklarnn krlmasnda Seyyid Bey'in iinde y~r ald
siyasi sreci n plana karan Hseyin Cahit Yaln u satrlar yazar:
"Siyasi hayatn ibret verici hadiseleri iinde yuvarlandka, Seyit beyin
medrese gr de incelmiti. ok kabiliyedi bir ftrat olacakt ki o
iskolastik terbiye onun mfekkiresini tamamen berbat . etmiye imkan
bulamamt" ("Tandklarm: Seyyid Bey", Yedign, 9 Ey.ll 1936, nr. 183,
s. 16, vurgular bizim).
9kdam,

10 Mart 1341/1925; Erk, Mehur Trk Hukukular, s. 325.

lOSalname-i' Nezaret-i Maarif-i [(mumiye, (1321 sene-i hicriy.esine

mahsus), Matbaa-i Amire, 1321.
1 lOsman Ergin, Trk Maarif Tarihi, III-IV, Eser Mtb., stanbul1977,
s. ll 14.
12Ahmad- Rustow, "!dnci Merutiyet Dneminde Meclisler" s. 271.
13ztrk, TBMM Albm, s. 91; Ahnad- Rustow, "kinci Merutiyet
Dneminde.Meclis1er", s. 271..
14Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklab Tarihi, c. III, ksm 4, c. II,
ksm 4, 2. bsk. (1: 1967), Trk Tarih Kurumu'Yay., Ankara;:'i983, c. III,
ksm 4, s. 325. ztrk, Seyyid Bey'in Ayan Meclisi'ne seilme tarihini
22.10. 1332 olarak vermektedir (TBMM Albm, s. 91).

15Vatan, 10 Mart 1341/1925. Ayrca bkz. 1341 Sene-i Maliy~sine

Mahsus Millf Nevsal, Drdnc sene, Kanaat Ktb., stanbul, 1341/1925, s.
23.
16Celal Bayar, Ben de

Yazdm:

Millf Mcadeleye

stanbul, 1965, III, s. 779, n. I.

17Ahmad, ttihat ve Terakki, s. 289-290.

Gidi,

I, III, VIII,

SEYYDBEY: HAYATI VEESERLER- 33

18Ahmad, ttihat ve Terakki, s. 289-290.

19Ahmad, ttihat ve Terakki, s. 156-157; Sina Akin, Jn Trkler ve
ttihat ve Terakki, Remzi Ktb., stanbul, 1987, s. 184.
20Nazm H. Polat, Mdafaa-i Milliye Cemiyeti, Kltr
Yay., Ankara, 1991, s. 88.

21 Tark Zafer Tunaya, Siyasal Partiler, III, Hrriyet

stanbul1989, s. 379, n. 22.

Bakanl

Vakf

yay.,

22Gotthard Jaschke, Yeni Trkiye 'de slam/k, Bilgi Yay., Ankara,

1972,_ s. 23. Bu komisyonlardan ikincisi olan hukuk- aile komisyonunun
yeleri ve almalar iin bkz. Mehmet Akif Aydn, sliim-Osmanl Aile
Hukuku, Marmara niversitesi ilahiyat Fakltesi Yay., stanbq.l, 1985, s.
163-165; Halil Cin - Ahmet Akgndz, Trk Hukuk Tarihi, I-II, Seluk
niversitesi Hukuk Fakltesi Yay., Konya, 1989, s. 57-58.
230sman ztrk, .Osmanl Hukuk Tarihinde Mecelle, slami limler
Aratrma Vakf Yay., stanbul, 1973, s. 96.

24Tanin, 21

Austos

1339/1923.

25Hukuk- Aile Komisyonu'nun azalarnn listesi iin bkz.Ceride-i

Adiiye XII, sy. 149 s. 66'dan aktaran Aydn, slam-Osmanl Aile Hukuku, s.
163; kr. Cin- Akgndz, Trk Hukuk Tarihi, II, s. 57.

26slamclkla ilgili belli bal almalardan bazlar unlardr: Tark

Zafer Tunaya, slamclk Akm, 2 .. bsk. (1: 1962) Simavi Yay., stanbul,
1991; Hilmi Ziya lken, Trkiye'de ada Dnce Tarihi, I-ll, Seluk
Yay., Konya, 1966; Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklab Tarihi, m, ksm 4
(1963); smail Kara, Trkiye 'de slamclk Dncesi, I-II, (1987);
Mmtaz'er Trkne, Siyasf deoloji Olarak slamcln Douu (1991);
smail Kara, slamclarn Siyasi Grleri,z Yaynclk, stanbul, 1994.

27lken, dier baz slamclar gibi Seyyid Bey'e de kitabnda yer

vermez. Tunaya, Bayur ve Kara, Seyyid Bey'e bir slamc olarak atf
yaparlar.
28Tarifin mul asndan bizce buraya 'hukuk' da ilave edilmelidir.
29Kara, Trkiye'de slamclk Dncesi, I, s. XV. Vurgular Kara'ya
aittir.

34

Sami ERDEM

30slamclarla ilgili olarak yaplan eitli tasnifler iin bkz. Kara,

Trkiye 'de slamclk Dncesi, I, s. XXXVII-XXXVIII. Kr. Bayur, Trk
nklab Tarihi, III, ksm 4,. s. 456-457; Tunaya, "sHimclk Cereyan," s.
632.

31 Yaln,

"Tandklarm:

Seyyid Bey", s. 16.

32Yaln, "Tandklarm:

Seyyid Bey", s. 16.

33Tunaya, Siyasal Partiler, II, s. 92 vd.

34Celal Bayar, Ben de

Yazdm,

I, s. 122, n.l.

35Gazi Mustafa Kemal Atatrk'ten Bize: Sylevleri, Konumalar,

Sylei/eri, Am/ar, Genelge/eri, Yazmalar (1903-1938), Trkeletiren,
M. Sunullah Arsoy, Hrriyet Vakf Yay., stanbul, 1987, s. 358.
36Sulularn

itharn edildikleri sular ve bunlara ilikin snflandrlm

listeler iin bkz. Bilal imir, Malta Srgiinleri, 2. bsk., Bilgi Yay., Ankara
1985, s. 218-220.
37imir, Malta Srgnleri, s. 179, 183. Bilal imir'in ngiliz ariv

belgelerine atfta verdii bilgilerde Seyyid Bey'in ismi Ali Seyyit Bey olarak
gemektedir. Ali isminin bir zhul eseri olarak ilave edilmi olmas veya bu
ismin Seyyid Bey'e ya da babasna ait bir isim olmas akla gelen ihtimaller
arasndadr. Ali Seyyit Bey' in ngiliz kaytlarna gre srgn numaras ise
2794'tr (Malta Siirgnleri, s. 182). Malta srgn ile ilgili olarak Seyyid
Bey'in yalnzca u ifadelerine sahibiz: "Beni Arabyan hannda bir odaya
kapayarak bamda nbet bekleyen mslman Hint askeri idi. Refikarn ve
ocuklarm ziyaretime geldii zaman onlarla benim arama girerek elinde
hanerle nbet bekleyen mslman Hint askeri idi. imizde eyhlislamhk
etmi olan zat da beraber Malta'da esir yaadmz zaman alem-i slam'n
hi bir tarafndan bize dest-i muavenet uzatlmam idi ( ... )" Hilafetin
Mahiyet-i er 'iyesi, TBMM Mtb., Ankara, ts. [1924], s. 31.
38Vatan, 9 Mart 1341/1925.
39imir,

Malta Srgnleri, s. 401-404.

40kdam, 1O Mart 134111925.

Soyak, Atatrk'ten Hatralar, , Yap ve Kredi Bankas

Yay., stanbul, 1973, s. 1,82; HakkNait Ulu, Byk Devrim, Ak Yay.,
41 Hasan

Rza

SEYYDBEY: HAYATI VEESERLER- 35

stanbul, 1973, s. 95; HakkNait Ulu, Halifeliin Sonu, Trkiye Bankas

Kltr Yay., stanbul, 1975, s. 167.

42Adliye vekili olduktim ksa bir sre sonra kendisi ile yaplan
mlakatta Seyyid Bey stanbul'da kurulan kanun- medeni komisyonuna ve
kendisinin daha nce vacibat komisyonun reisliini yapm olduuna iaret
etmektedir. Vatan, 21 Austos 1339/1923.
43Bernard Caporal, "ahval-i ahsiye" ve "ukud ve vacibat"
komisyonlarnn Adiiye Vekili Seyyit Bey tarafndan kurulduunu
sylemektedir ki bu bilgi doru deildir. yle anlalyor ki mellif yanl
olarak, Seyyid Bey'in adiiye vekili olarak bu iki alandaki kanunlatrn:la!arda
savunduu grlerden hareketle bu komisyonlarn tekilini de ona izafe
etmektedir. Bkz. Bemard Caporal, Kemalizm 'de ve Kemalizm Sonrasnda
Trk Kadn, Trkiye Bankas Kltr Yay., Ankara, 1982, s. 353.
Gerekte bu' komisyonlar Seyyid Bey'in selefi olan Rifat Bey zamannda
tekil edilmitir. Bu konuda bkz. Vatan ve Tanin, 21 Austos 1339/1923.
44Bkz. Darlfnm Hukuk Fakltesi Mecmuas, yl 2, sy. 14, s. 316,
321; ztrk, Osmanl Hukuk Tarihinde Mecelle, s. 103-104
45Velidedeolu, Trk Medeni Hukukunun Umumi Esaslar, s. 72-74.
Komisyonun benimsedii temel maddeler iin bkz. "kinci ctima
Zabtnamesi", D. H. F. M., yl 2, sy. 14, s. 328 vd.

46Kaynaklarda komisyon almalaryla ilgili kesin tarihler

bu konuda tam bir tarih vermek mmkn olmamaktadr.
Esasengerek 1916'da gerekse 1923'ten sonra kurulan Mecelle tadil ve ihzar kavanin komisyonlarnn almalar hakknda derli toplu bir alma
bulunmadndan

bulunmamaktadr.

almalarna devam eden bu

bizzat ilgilendii konusunda kendi beyan iin
bkz. Vatan ve Tanin, 21 Austos 1339/1923.

47Seyyid

stanbul'da

Bey'in,

komisyonlarn almalaryla

48kdam, 11 Austos 1339/I923;Vatan,12 Austos 1339/1923.

49Vatan, Tanin ,15

50Vatan, 31

Austos

Terin-i

1339/1923.

evvel 1339/1923.

36

SamiERDEM

51 Tasfiye sylentisini
evve11339/1923.

balatan

haber iin bkz. Vatan 17

Kanun-

52Mektubun tam metni 5 Aralk 1923 tarihli Tanin ve kdam ile 6

Aralk 1923 tarihli Tevhid-i Efkar gazetelerinde yaynlanmtr.
53Jaschke, Yeni Trkiye 'de slamlk, s. 125.
54Bemard Lewis, Yeni Trkiye 'nin Douu, 2. bsk., tre. Metin
Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 1984, s. 263.

Kratl,

55TBMM Zabt Ceridesi, c. 7, s. 28.

56Cemal Kutay, Seyyid Bey'in "Meclis' in yedi saat faslasz dinledii
izahat" ndan sz etmektedir (Trkiye stiklal ve Hrriyet Mcadeleleri
Tarihi, XX, stanbul, 1962, s. 11357).
57Tanin muhabiri, Adiiye Vekili'nin bu nutkunun "mebuslar zerinde
pek ~yk tesir braJa:" olduunu yazmaktadr.(Tanin? 3 Mart 1924).

58Mesela Ergin, Seyyid Bey'i fkh alannda "otorite" olarak tavsif

ettikten sonra "Hilafetle Saltanatn ayrlmasnda bu zatn bu nutkile hareket"
edildiini sylemektedir (Trk Maarif Tarihi, V, s. 1807).
gibi hassas bir konuda Meclis'in oybirliiyle
nemliydi. Seyyid Bey'in
konumas hi olmazsa Meclis'te byle bir havann olumasna hizmet etmi
grnmektedir. Bu konuda bkz. Seil Akgn, Halifeliin Kaldrzlmasve
Laiklik (1924-1928), Turhan Ktb., Ankara, 1986, s. 188.
59Hilafetin

karar

kaldrlmas

almas, alnan kararn sonular asndan

60Yalman, Yakn Tarihte Grdklern ve Geirdiklerim, Yenilik

Bsm., stanbul, 1970, III, s. I 12.
61 Vatan, 6 Mart 1340/1924. Ayrca bkz. Kutay, Trkiye stiklal ve
Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, XX, s. 11366.
62Kabinedeki isim deiiklikleri iin bkz. Mete Tunay, T. C. 'nde
Tek-Parti Ynetimi'nin Kurulmas (1923-1931), 2. bsk., Cem yay., stanbul,
1989, s. 96.
63Sonralar,

3 Mart gn Meclis'te hilafetin ilgas konusunda yaplan

Atatrk, Seyyid Bey'le ilgili u
deerlendirmeyi yapacaktr: "( ... )Merhum Seyyid Bey'in ve smet Paa'nn
ilmi ve mukni hitabeleri her zaman iin mtalaaya ayandr" (Nutuk, Ankara,
konumalar

deerlendirirken

SEYYDBEY: HAYATI VEESERLER- 37

1927, s. 514). Kr. smail Hakk Ulu, Atatrk'n izdii Portreler, nklap
ve Aka, stanbul, 1968, s. 37.

64Hilafe[in Mahiyet-i er'iyesi, s. 59-63.

65Medhal, s. 161. Dikkat edilmelidir ki burada Seyyid Bey,
"hkmet" i "makam- hilafet" olarak kabul etmektedir.
66Bu hadisin shhati ve kaynak deeri konusunda etrafl bir
deerlendirme iin bkz. Mehmet zenel, "Hikmet hadisi zerine bir
inceleme", Divan /mi Aratrmalar, 1996/2, s. 201-206.
67Medhal, s. 161.
68Medhal, s. 161-162. Dikkat etmek gerel~ir ki Seyyid Bey'in bu
grleri, Batc, Trk ve slamc kesimlerin hukukun laiklemesi
etrafdaki tartmaianna zemin tekil eden 1917 tarihli Hukuk- Aile
Karamarnesi'nin hazrland bir dnemde ortaya konmutur. Kararnamenin
hazrlanmasna elik eden ortamn derli toplu bir deerlendirmesi iin bkz.
Aydn, slam- Osmanl Aile Huku_ku, s. 166-180. Ayrca bkz. Abdlkadir
ener, "ctimal UsUl-i Fkh Tartmalar", Ankara niversitesi lahiyat
Fakltesi slam lim/eri Enstits Dergisi, V (1982), s. 235-236.
69Seyyid Bey' in bu grlerini serdettii ve adaha nce
olan mlakat iin bkz. Tanin ve Vatan, 21 Austos 1339/1923.

iaret edilmi

70Hilafetin Mahiyet-i er 'iyesi, s. 60.

71Hilafetin Mahiyet-i er'iyesi, s. 62. Seyyid Bey'in bu konudaki
sonra, Ergin u deerlendirneyi yapar: "M. Meclisj
krssnde bu szleri syleyen Cumhuriyet hkmetinin Adiiye vekilidir ve
stanbul Darlfnununda senelerce slam Hukuku Felsefesi yahut slam
Hukuk Metodolojisio demek olan usul-i fkh dersini okutmutur. Garpta bu
trllere otorite denilir ve herhangi bir meselede bunlarn bu trl re'ylerile
mtalaalaryla hareket edilir. Nitekim bizde de Hilafetle Saltanatn
ayrlmasnda buzatn bir kitap tutan bu nutkile hareket edilmitir. Fakat( ... )
Medeni Kanun hakkndaki mtalaalar kabul edilmemi, svire Medeni
Kanunu tercme edilip Trkiye medeni Kanunu ittihaz olunmutur. Bunun
sebebi Atatrk'n acele bir inklap yapmak istemesi ve komisyonlarn ii
kmamasdr" (TrkMaarifTarihi, V, s. 1807).
grlerini aktardktan

38

SamiERDEM

72Nitekim Seyyid Bey'in bu konudaki fikirleri tartmalara sebep

ve buna bal olarak istifasnn istenecei yolunda sylentiler
yaylmtr. Konuyla ilgili haber iin bkz. Vatan, 7 Kanun- evvel,
1339/1923.
olmu

73Niyazi Berkes, Trkiye 'de ada/ama, Dou-Bati Yay., stanbul,

ts., s 59.
74Kr. Kara, Trkiye 'de slamclk Dncesi, I, s. 77.

75Kutay, Trkiye stik/al ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, XX, s.

1369.

76Kutay, Trkiye stik/al ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, XX, s.

11369.
77Kanunun metni iin bkz. Suna Kili - A. eref Gzbyk, Trk
Anayasa Metinleri, Trkiye Bankas Kltr Yay., Ankara, 985, s. 115.

781341 Sene-i Maliyesine Mahsus Millf Nevsai, s. 23. Bu seimi

Seyyid Bey'in mi yapt, yoksa bir emrivaki ile mi kar karya kald
mehulmzdr. ok titiz olmayan bir ansiklopedide kendisine ayrlari notta
Seyyid Bey'in, ift grevliliin yasaklanmasndan sonra bir seim yapmada
geciktii, bu yzden de Darlfiinun'dan maa ald tarih esas alnarak
milletvekilliinden istifa etmi sayld belirtilmektedir. Bkz. Trkiye 19231973 Ansiklopedisi, I, s. 14. Ancak burada verilen 25 Mart 924 tarihi doru
olamaz. nk ilgili kanun 20 Nisan 1924 tarihlidir. MeteTunayda hilafet
tartmalarnn ardndan Halk Frkasn 'dan istifa edenlerle ilgili bilgi
verirken, Seyyid Bey'in, 1924 Anayasasnn 23. maddesine istinaden 25
Mart 1924'ten itibaren mebusluktan istifa etmi sayldn belirtmekte ama
bunun iin kaynak gsternemektedir (Tek-Parti Ynetimi, s. 102, n. 83).
Kazm ztrk ise Seyyid Bey'in 5. 2. 1340'ta istifa ettiini kaydetmitir
(TBMM Albiim, s. 9). Ancak bu tarih ok getir. Seyyid Bey'in
mebusluktan ayrlmas, 20 Nisan 1924'ten ksa bir sre sonra gereklemi
olmaldr.

79kdam ve Vatan, 10 Mart 134111925. Vatan gazetesi, Seyyid Bey'in

mebusluktan

istifasn

onun "ilme olan merbutiyetine" balamaktadr.

80Seyyid Bey'in ilahiyat Fakltesi'nde reislik yaptn vefat zerine

gazetelerde kendisiyle ilgili olarak kan haberlerden reniyoruz. Bunun

SEYYDBEY:

HAYATI VEFSERLER- 39

dnda sadece Ulu'un Byk Devrim adl kitabnda bu konuda ksa bir

'
kayda rastlyoruz (s. 100). Mehmed Ali Ayni, 1927 ylnda yazd kitabnda
(Darlfnun Tarihi, Yeni mtb., stanbul, 1927, s. 74) ilahiyat Fakltesi
retim kadrosunu veritken henz ilahiyat Fakltesi reisinin seilmediini
sylemektedir. Ancak kendisi herhangi bir tarih vermediinden, bu bilginin,
kitabn yazld sradaki durumu yanstyor olmas kuvvetle muhtemeldir.
Seyyid Bey'i: ilahiyat Fakltesi'nde bir sre reislik (dekanlk) yaptna ve
bu okulda Fkh tarihi dersi okuttuuna dair daha somut bir delil, kendisinin,
Darlfiinun ilahiyat Fakltesi Talebe Cemiyeti neriyat arasnda km olan
Tarih-i Fkh Dersleri, adl eseridir. 1340 tarihli bu kitabn ilk sayfasnda
"Mukarriri: ilahiyat Fakltesi Reisi Seyyid Bey" ibaresi bulunmaktadr.
81kdam ve Vatan, 9 Mart 134111925.

829 Mart 134111925 tarihli Vatan' da yer alan vefat haberinin alt
bal yledir: "Sabk Adiiye vekili iddetli bir zatrreden gn iinde
snp gitti."
s3Seyyid Bey'in doum tarihinde olduu gibi vefat tarihi iin de
ikinci el kaynaklarda farkllk bulunmaktadr. Seyyid Bey'e ayrlan
biyografk notlardan ulaabildiklerimizin byk ounluu 1924 tarihini
vermektedir. Bunun da kayna muhtemelen Alaartin Gvsa'nn Trk
Mehurlar Ansiklopedisi 'nde [1946], verdii ksa not olmaldr. Zaten
Seyyid Bey hakknda aratrma mahsul herhangi bir bibliyografik notun
mevcut olmay, onun hayatyla ilgili olarak fahi derecede yanl bilgilerin
genel bavuru kaynaklarna gemesine sebep olmutur. Seyyid Bey'in vefat
tarihini tam olarak Soyak vermitir (Atatrk'ten Hatralar, I, s. 182, dipnot).
Ayrca Ahmad - Rustow da doru olarak 1925 yln vermilerdir ("kinci
Merutiyet Meclisleri", s. 271; Ahmad, ttihat ve Terakki, s. 289.
84kdam, 9 Mart 134111925.

85Vatan, 9 Mart 1341/1925.

86kdam, 10 Mart 134111925.

87Hasan Basri Erk, 1954 ylnda yaynlanan Mehur Trk

Hukukular (s. 326) adl eserinde Sultan Mahmud Trbesi'nin bahesinde
yapt aratrmada Seyyid Bey'in mezarn bulamadm belirterek, Seyyid
Bey'in isminin kabristann plannda da mevcut olmadn sylemektedir.
Kabristanda yazsz, kime ait olduu mehul baz mezarlarn

40

SamiERDEM
~

mevcudiyetinden hareketle bunlardan birisinin Seyyid Bey'e ait alnas

ihtimalini dile getirmektedir. Sz konusu bahede yaptmz aratrmada biz
de Seyyid Bey'in mezar ile ilgili herhangi bir iarete rastlayamadk. Seyyid
Bey gibi kamuya malolmu bir ahsiyete ait mezarn bu ekilde mehuliyete
terkedilmesi veya sonradan kabrinin belirsiz hale gelmesi zcdr.
889 Mart 1341/1925 gnk kdam, haberi "messif', Vatan ise "elim"
bir kayp olarak verir.
89kdam ve Vatan, 10 Mart 1341/1925.
90Kanunlatrma

hareketlerine gsterilen yaknlk, genel olarak

slamclarn siyasi beklentilerinin bir sonucu olmutur. Onlar bu yolla,
"hrriyet, eitlik, adalet... gibi oka ihlal edilen temel haklarn" garanti
altna alnabilecei yarsaymlard. Bkz. Kara, Trkiye 'de slamclk
Dncesi, I, s. LVII.
91 Tunaya bu kitab yanl olarak "Usul-i
vermektedir (slamc/k Akm, s. 289).

Fkh

Dergisi"

eklinde

92Bu ynde bir deerlendirme iin bkz. Ergin, Trk Maarif Tarihi, V,
. s. 1628-29, n. 8.
93Kitapta, Nasr Harnid Ebu Zeyd'in takjirninden sonra Ali
Abdurrazk'n Kahire Amerikan niversitesi'nde Mart 1932'de verdii ve
daha sonra 1933'te Hadiirat Misr el-Hadise isimli derleme bir eser iinde
yaynlanm olan "ed-Din ve eseruhu fi hadarati Msr el-hadise" isimli ,
konferansn)8 sayfalk metni de yer almaktadr.
94Kitabn iki yldan az bir sre sonra Franszca'ya yaplan bu

tercmesi Batl aratrmaclar iin nemli bir bavuru kayna olmutr. Bu

tercmeyi zikreden baz kaynaklar unlardr: Malcom H. Kerr, Islamic
Reform, University fo California Press, Berkeley and Los Angeles, 1966, s.
164, n. 40; Hamid nayet, ada sliimf Siyasf Dnce, tre. Yusuf Ziya,
Yneli Yay., stanbul, 1988, s. 104-107.
95M. Orhan Durusoy, sta.nbul Belediye Ktphanesi Alfabetik
Kata/ou, III, stanbul, 1954, s. 394. Hasan Basri Erk, Seyyid Bey'in Fkh

Tarihi

adl

baslm

bir eseri

olduunu

sylemektedir

(Mehur

Trk

Hukukular, s. 325). zege .~nda herhangi bir katalogda eserin knyesine

te,sadf edilmemektedir. zege'nin verdii bilgilerle stanbul Belediye

SEYYDBEY:

HAYATI VEESERLER- 41

Ktphanesi'nde mevcut nsha arasndaki uygunlua baklrsa zege,

elimizdeki nshann knyesini vermi olmaldr.
96Bu konuda bkz. Ayni, Darlfnun Tarihi, s. 74; Kara, Trkiye'de
slamclk Dncesi, II, s. 91. zmirli'nin ayrca Fkh "Tarihi adl kk
hacim li bir almas olduu bilinmektedir. Eser 1341/1925 'te stanbul' da
Darlfnun Matbaas'nda baslm olup 32 sayfadr (Ali Bayram - Sadi
enli, Seyjeitin zege Ba Kitaplar Kata/ou, VI, Atatrk . Bsm.
Erzurum, 1989, s. 26).
97Nitekim mellif, kitabn mukaddimesinde bu dersin yeni bir ders
ve bundan dolay da maJzeme asndan eitli zorluklar
bulunduunu dile getirir (Tarih-i Fkh Dersleri, s. 3-5).
olduunu