FETH BENSLAMA slm n PskanaJ/z

FETH BENSLAMA Paris niversite Vllde psikanaliz ve psikopatoloji renimi gr

d. Relais de la Cit Inlemodonarde ve 1990'da kurduu Intersignes dergisinde di
rektrdr. Gnmzn nemli psikanalistlerinden biri olan Benslama, dikkate de
er iki denemenin, La Nuit Brise (Ramsay 1988) ve Une fiction trmblante'm (Editi
on de lAube. 1994) yazandr. Aynca klinik psikanaliik ve ada dnemde Avrupa
ve Islm konulannda birok incelemesi yaymlanmtr.

Fransz Kltr Bakanlgmn katklaryla yaymlanmtr.

La psychanalyse l'preuve de lIslam

2002 Aubier, Paris
letiim Yaynlar 1061 Politika Dizisi 49
ISBN 975-05-0313-9
2004 letiim Yaynclk A. $
1. BASKI 2005, stanbul (1000 adet)
EDTR mer Lainer

KAPAK Suat Aysu

KAPAKTAK KALGRAF Ayna araclyla

birbirine dolanm O ve Onun kaligrafisi

KAPAK FLM 4 Nokta Grafik
DlZGI Nurgl imek
UYGULAMA Haan Deniz
DZELT Serap Yeen
MONTAJ ahin Eyilmez
BASKI ve CILT Sena Ofset

letiim Yaynlar
Binbirdirek Meydan Sokak letiim Han No. 7 Caalolu 34122 stanbul
Tel: 212.516 22 60-61-62 Faks: 212.516 12 58
e-mail: iletisim@iletisim.com.tr web: www.iletisim.com.tr

FETH BENSLAMA

slmn
Psikanalizi
La psychanalyse d Vpreuve de IIsIam
EVREN I k E r g d e n

F rd riq u ee

NDEKLER

Teekkr_....................................................................................... 11
ndeyi.......................................

-....................................13

BRNC KISIM

K k e n S k n t s ............................................................

17

BRNC BLM

h l l..................

.................................................19

KNC BLM

G eri D n v e D olam balar...............................

slm ve Islmlar.....................................................
Psikanalize ilg i ..........
Kken sknts...................... _....................................
Freud'da kkenin karlmas
..........
Kkendeki ama...................
eytan A yetleri.................................................
Dinin etkililii zerine
.....

25
25
-...... 28
-....31
33
34
37
47

NC BLM

F e sih
......
Geri dn ve yorumlama......................................................
Geri dn, teori ve taknlk
.................

50
51
53

DRDNC BLM

r m e k te O lan B ir B e d e n _____________ ____ __

58
Acnn araf...........................................................................
59
Bor..................... ...........................................................-........... 62

BENC BLM

z -B a k lk ........................................
z lm e ve y e n id e n -o lu m a ..............
Anlam bulankl.............

69
_..._... .... 69
77

ALTINCI BLM

M odern K o p u ve K itle le rin m itsizli i............................87

Uygarlkta dnm zerine..................
90
Freud'la birlikte mitsizlik ve tesi
...................................95
slm dnyada kitlelerin mitsizlii zerine..................... .97
Devlet ve benlik.................................................................... 100
YEDNC BLM

Haiye: 11 E y l l'd e n S o n r a ................................................. 105

KNC KISIM

K k e n s e l R e d ..............................................

8RNC BLM

B ab aya S a h ip k m a ve B ab a n n T e rc m e si.................. 113

Freud ve slm
................
113
Babann yaratl, yer ba...
..................................... 118
Tercme olarak baba.................
122
KNC BLM

H acer'e G re T e k v in ..............
127
Bir ba amaz
.................. ..........................
127
Vaat ve ad..............
130
imknszn im kn............................
136
iki ilke arasnda blnme...................
141
Var, yok...........................
144
Kkensel geri ekilme (imtina) zerine..................................147
ki kadn arasnda..........................
150
NC BLM

R ed d in S rd r lm e si...........................................
153
smail'in aktarm............................
154
Aktarlabilir ve aktarlamaz olan..............................
157
Terk edilen kadndan terk etmeye
............................161
Hacer etrafndaki tartm alar.....................................
162

NC KISIM

t e k i K a d n n Y a z g la r ................

167

BRNC BLM

B ir Red E tra fn d a k i V a rsa y m

...............................

169

KNC BLM

Ilt..................................................
...173
Kurucuya hamile kalnm as.........................................
174
Montajn boyutlar ................................................................176
Bir karlatrmann eleri...................................................178
ki kadn arasndann psikanalizi............
180
imknsz karsnda baba................................ ...........
182
Bo ile dolu arasnda
................
........
184
Kurgu olarak anne
...................................
187
NC BLM

189
P e e .................... _..................................................
Peenin gncellii......................
190
Teolojik barts......................................
193
tesini grebilme gc olarak kadn........................
.197
"Tepe gz" etrafndaki saptamalar ve hipotez................... 200
Kadnn gsterm esi..............................................
203
Tersine dn ............................
206
Gncele geri dn.................................................................. 211
DRDNC BLM

B in b ir G ece M a sa lla r'n n S z

.......
216
Melein selamndan gzden dmeye
.....
217
Haz sorunu.........................................................
219
............
224
Karalanma zerine
Sz, haz, lm ............................................
227
stn karalamann ortadan kalkm as
.......................236
DRDNC KISIM

O 'n d a n O 'n a .......................................................................... 241

BRNC BLM

B in b ir G ece M a sa lla r K lin i i

ya da e h ra za d 'n g r e v le ri...............................
Bir tutkunun m izanseni...............
Sultan ve benzeri...................................

245
245
250

Cevder'in hikyesi..............
................
253
ehrazad'n ikinci grevi
................................................... 257
ehrazad, ahriyar ekseni........................... ........................ 261
KNC BLM

K u rb a n E tm e v e Y o ru m
.................................
Kuran'da kurban etme anlats...............
Kurban etme arzusu zerine....................................
Yoksunluk olarak o u l .............

263
265
268
272

NC BLM

H alk o c u k .............................................................................. 273

Kuran'da Musa
................................................................ 273
Bir yaamlar toplam ............................................................... 276
DRDNC BLM

K a rd e K a tli
............................. ...................................279
Cinayet anlats................................................
279
ki k in ............................................ ............................................281
BENC BLM

[Eril] O [Eril] O
......................... -..........................-....... 286
Biim aktarm
.................................................... -........ 287
ikili zerine..................
.................-....292
Sergilenen ve tekil................................
293
zne zerine.............
296
Bireysellik, slm ve psikanaliz................................................297
ALTINCI BLM

B l n e n m k n s z
........................................................ 300
301
Cemaat ve imknsz.................
Bir topluluk (cemaat) alegorisi
....................................... 303
Paylam ve paylam tutkusu................................................ 307
S o n d e y i ..............

313

Teekkr

Bu kitap birok aamadan gem i bir aratrm ann sonucudur.

Philippe Lvynin ynetim inde hazrlanan bir psikanaliz tezi
nin ekirdeini oluturur. J ri yeleri Jacq u es Derrida, Pierre
Fdida, G ilbert Grandguillaume ve Jean-Jacqu es Rassiald. Ya
yma hazrlanan m etin Hachem Foda, Ren Major, Elisabeth
Roudinesco, Nadia Tazi, Chantai Talagrand tarafndan tekrar
okundu. Hepsine m innet ve teekkr borluyum .

ndeyi

Freu d, her yerinde dinin hazr ve nazr olduu eserlerinde

tektanrchk zerine dnrken Islm hesaba katm am t.
Sadece son kitab olan M usa ve T ekta n n clk'la, slm zerine
birka ey belirtm ise de, slm kendi aratrm a alanndan
daima uzak tutm utur. Oysa Freu d da din teorisi, tam am en
d in ! grngnn in celen m esin in tesin d e, insan toplum unun tem eli, yasann douu ve uygarln kronik krizi sorula
rn da peinden getirir, bu sorularla da ilgilidir. Bir yzyl
sonra, bu engin alm a antiyesine Islm n balang kurgu
la rn ve sem b o lik k u ru lu u n u n ig lerin i d ah il ed ersek,
bundan ne sonular kar? slm ! kuruluta sylenen ve yaz
lanlar tektanrc bellekte hangi deiiklikleri ilem e koym u
tur? Yahudiliin ve H ristiyanln kendi perspektiflerinde
zm lenem ez duran bir baka b a b a ve k k en sorusu burada or
taya km akta mdr?
Bu kitap, din kurum larn kurucu nitelikteki bastrmalarn
gn na karm a ve onlarm m etafiziini m etapsikolojiye
tercm e eden Freu dun p rojesin i slm a tam ay, yaymay
nerm ektedir. Kitap, dier iki tektanrc dinin kkeniyle ba
lantl olan ve slm dini iin referans deeri tayan m etin ve
olaylara psikanalitik bir yaklamdan olumaktadr.
13

M odem aratrma evrelerinin epeyce bir sredir uzanda,

oryantalizmin yedeine atlm duran slm , m odem duruma
giriiyle yakndan ilikili bir aciliyet ve gerekliliin etkisi altn
da, kendimizi onunla aklamaya m ecbur ederek gncel dn
ya sahnesine akn etm em i olsayd, bu tr bir aratrm ann ta
hayyl bile edilem eyecei iyi bilinmektedir. slm n m odem
duruma dahil oluu balamak yle dursun, belirleyici bir ev
reye ya da sorunun can alc noktasna oktan gelm itir: slm!
toplum larda geleneksel zneden farkllaan ve b ilin alann
am bir tarihsel hareketlilik iine atlan bir znenin ortaya
kdr bu. Bizim fikir yrtmemizin balangcnda, bu geli
me ve bilekesi olduu kopu ve elikiler yer almaktadr.
Bu nedenle her ne kadar slmn kkenlerinin inas aratrlyorsa da, kitap slm n gncel skntlarnn odanda da
yer almaktadr. Bu denem enin birinci blm slmn ada
krizini, bu krizin douunu ve en sem ptom atik tezahrn
(Islm c hareket) ele alm akladr; sunduum bu yorum genel
olarak politik sosyolojide geerlilik tayan yorumdan farkldr.
slm n on be yldr sren gncellii, gerekten de, binler
ce iaretle, geleneksel zneden kopuu ve zincirinden boan
m uygarlk ykc glerin dorudan bu koputan kaynak
landn gstermektedir. Tanr psiesi insanndan bilind
psiesi insam na geiin dnlm esini gerektiren bir dn
m sreci sz konusudur. Bu kitabn adn dorulayan ey
budur: slm Snavnda P sikan aliz. Bu balk sayesinde, ke
talarm, yllardan beri zerinde durduum ve burada btn
lkl bir bakla bir araya getirdiim o k sayda alm ann
oluturduu bir snamay ve bir grevi adlandrmak istedim.
K ukusuz, tersi nerm e, yani P sik a n a liz Snavnda slm da
yanl olmazd, ama ben psikanalist olarak ve psikanaliz adna
slmn iinde bir maceraya atldm ve slm n gncel ve kkensel baz sorunlarn aydnlatrken, bunlar psiizm ile uy
garlk arasndaki ilikilerle ilgili evrensel psikanaliik bilgiye
vurup deerlendirmeyi amaladm.
Tanr psies inden bilind psies ine gei zerinde dn
m ek, esfeinin tasfiyesi anlam na gelmez -buna karar verecek
14

olan biz deiliz; bu, esleiyle iliki kurm aktan, eski yorumlara
ve bu yorumlarn temelindeki a p riori'lere erimeyi gerektiren
yorumlayc bir iliki kurmaktan ibarettir. Oysa, sem bolik sis
tem ler ve zellikle de din sz konusu olduunda psikanaliz te
mel a p riori'nin gcnn bastrma ilevinden kaynaklandn
kabul eder. nsan yaamn kendi hkm ranlna boyun edi
ren bilindmda bir sreliine ikamet eden ey, bu bastrmadr.
nceden tasarlanmam olmakla birlikte, bu aratrma beni
adm adm ve engellenemez bir biim de kadnn yazgsma, s
lm n sem bolik ve kurumsal yapsn alttan alta destekleyen
bastrm a srelerinde kadnn, diinin ve kadnln yazgsna
yneltti. Dolaysyla, bu denemenin en geni blm olan Kkensel Red balkl ikinci ve teki Kadnn Yazgs balkl
nc blm de bu sorun incelendi. Islmn kkeninde ka
dnlk sorununu ap sergileyerek, bu sorunun szdizim zinci
rini verili bir urakta -b u kitapta Binbir G ece Masallarnn Kli
nii olarak belirlilen urak- katederek bir kaldra iletilm i
olur ve analiz erkek narsisizmi sorunsal ile bunun amazlarm
ve iddetlerini zme teebbsnn prin ceps [balangtaki, kkensel] eklem lenm esi etrafnda dner; ki bu bana tektanrc
kltrn zmsenmesinin kilit noktas gibi gelmektedir. Eril
Odan Eril Oya balkl drdnc blm n konusu budur.
Bu aratrm ann ele ald vehelerin tm nn slma zg
olm am asndan daha normal ne olabilir? Avrupa kltr ile s
lm kltr arasnda ok sayda kesim e noktas vardr; bu
kesim eleri in tersectio szcnn ikili anlam yla, yani hem
buluma olarak hem de kopma olarak anlam ak gerek. Yalnzca
zgl olan ey hedeflenirse farkllatrc zcle dlr, di
er yandan eer tmel olan ey som ut edim selliklerin, baka
lk yansm alarnn snavna tbi tutulm azsa bu kez de soyut
bir tm elciliin talepleriyle snrl kalnr.
P sik an alizin slm dnyasna bireysel d zlem d e, k k
gruplar arasnda ve baz durumlarda zgl kurum lar aracl
yla1 vcut bulmaya balayan aktarm , bu snamada yeni so
1 Gnmzde iki psikanalitik cemiyet vardr: Lbnan Psikanaliz Cemiyeti
(1980) ve Fas Psikanalitik Demei (2001).

15

ru ve sorunlarla karlatka psikanalize ilgi olacaktr; nk

psikanalizin bu yer deitirmesi, onu tarihsel ve antropolojik
bakmdan Avrupah olan odandan ve Amerikal uzantlarn
dan farkl bir alana doru yneltmektedir.
Aynca, slm dnyasnda eletirel znelliin dnm yle
kar karya kalan insanlann psikanalize ilgisi iin de benzer
ey sylenebilir; bu dnm asndan, modern znenin uzun
oluum s recine eliinde ve bu dnm n doal sonucu
olan kltr alm asnda (K u ltu rarbeil) 2 psikanalizin bilgi ve
deneyimi hem bir olaslk hem de bir ans oluturacaktr.
Bu ikili ilgi, bence, Freudun psikanalizin tem el grevlerin
den biri olarak grd m etapsikolojik tercm enin, teorinin
basit bir uygulamas olmamas aksiyomuna dayanr. Freud bu
tercmeyi kkl bir y ap z m olarak dnr, nk bu k o
nuda A ujlsen" -dnyann m itolojik kavranlann bozm ak,
zm ek, datmak- ve U m stezen -bu kavraylar baka hale
sokm ak , balam d e itirtm ek , yer d e itirm ek- terim lerin i
kullanr.3 M ito -teo -lo jik yaplarn m im arisine ynelik bu i
lemler, bu yaplarn grnm ez kaidelerinin neden ibaret oldu
unu anlam ay ve her oluum karsnda, bu oluum un im
knsz ekirdeini kefetm eyi hedefler; psienin d dnyaya
yanss olan hayali kabuk, bu imknsz ekirdein etrafnda dil
araclyla olumutur.
Bu denem e, bu ilgi ve nem ortaklna, bu grev ve beklen
ti ufkuna katkda bulunabilirse amacna ulaacaktr.

2 Freud'un deyimi.
3 Tm bu terimler Psychopathologie de la vie quotidicnne'in (1901) bir blmn
den alnmadr (Franszca tercme S. Janklvitch, Paris, Payot, 1975, s. 276).

16

BRNC

KISIM

Kken Sknts

BRNC BLM

hll

Ne benim ne de kuamn programnda Islmla ilgilenmek var

d. Islm bizimle ilgilenmeye balad iin onunla ilgilenmeye
karar verdim. Smrgeciliin sona ermesi ve ulusal devletin in
asyla birlikte gzlerini aan bu kuak, o dnemde, dinin iinin
bittiini, sitenin rgtlenmesinde bir daha asla sz konusu edil
meyeceini dnyordu. galciye kar ayaklanmada bir sefer
berlik esi olsa da, bize gre din, dnyamzn yzyllar boyun
ca iine srklendii ve igalci Avrupa ordularnn grlt patr
tsyla uyandmz karanln sorumlusuydu. Ey halkm, k
ck bir ocuksun sen aslnda / karanlkta kumla oynayan / ok
eski zamanlardan beri zincire vurduu bir gsn sen karanlk
larn, diyen airin haykr bu felaketlerin nedenini bize kesin
olarak retmemi miydi? Karanlklarn zincire vurmasnn, yal
nzca mezarlann dilini bildiinden canllarn arsna sar bir
yazgnn baskc bekisi olan dinselliin zincire vurmas anlam
na geldiini ise abbiden (1 9 0 9 -1 9 3 4 ) rendik. Bylece, u
iren sapkn ibadethaneden uzaklatrn! diyen fanatik ku
durganla bizim politik cevabmz, ibadethaneyi kendimizden
uzak tutmak oldu. Altml yllarn banda Bugiba1 alelacele bu
1 Habib Burgiba (1903-2000) smrgecilie kar Tunus kurtulu mcadelesini
srdrd. 1956 ylnda devlet bakam olan Burgiba, laiklie ve hukuk karsn

19

grevi balatt: Bin yz yllk byk ilahiyat niversitesi Zituna'y kapatt, oradaki retmenleri datt ve onlar korkun bir
aalanmaya maruz brakarak ortarenime nakletti. Ayn anda,
kadn haklarnda devrime kalkt: erkekle hukuksal ve politik
stat eitlii, bo klmann ve okeliliin ilgas, arafn kanlmas. ocuun medeni halinde deiiklik yaparak, tm haklarla
evlat edinme olana salad ve bylelikle slm nesep hukuku
nu altst etti.2 Ramazan aynda televizyon kameralar karsna
geip halkn salna iki iti.
Byle bir tavrn ne lde cesaret gerektirdii belki bugn
yeterince deerlendirilemez. Burgiba imgesi, din yasalla h
l fazlasyla bulanm olan Arap dnyasnda uzun sre varl
n srdrd. Binlerce beddua ald, bir o kadar da aforozland,
birok imam vaaznda onu lanetledi. Burgiban n tavr ksa s
rede kkl bir ihll olarak deer kazand; m m kn birden
imknszla birletirerek ruhlarda kopu yaratan trden bir ih
ll... Yetmili yllarda ortaya kan lslm c denen hareketler,
bu tavr m utlak dinsizlik m ei olarak kabul ederek, bu tavrn
yok olm asn, silinm esini kendi ortaya klarn n gerekesi
olarak grdler. G erekte Burgibann tavr, kendi k an iin
bir dinin dzenini ve yasaklanm aarak, o dinin buyruklarn
ineyen birinin tavn deildi. Halkn teolojik klelikten kur
tulduunu ilan etm ek ve km lm anm barnda baka bir zama
nn aldn duyurmak iin, deimez yin kurallarnn sap
tad kutsal zamansall herkesin nnde kesintiye uratan
politik bir nerm eydi bu. O ru rehavetinin ortasnda teatral
olarak giderilen bu susuzluk, zgrlk zerine tm sylem
lerden, tm zgrlk vaatlerinden daha anlamlyd. zel bir
da kadn erkek eitliine dayal modern reformlar toplumda gerekletirdi. Bu
sayede Arap dnyasnda esiz bir konuma ykseldi. Uluslararas plandaki g
rleri de gerici deildi. 1965 ylnda srail'in tannmasn ngrerek, IsrailArap atmasna zm nerdi. Dnemin Arap ynetimlerinin ounun, zel
likle de Nasrm dmanln zerine ekti.
2 slam hukuku, Fransa'da tam evlat edinme olarak adlandrlan, ocuun nese
bini deitiren evlat edinme biimini yasaklar, oysa Islm-ncesi Arap yasasn
da ocuun ilk nesebi silinmeden evlat edinilmesi mmknd. Blm II, 2'de araf- greceimiz gibi, bu sorun da ensest sorunu kadar nem tar.

20

nesneyi deil, iinde tm nesnelerin hareket ettii zaman he

deflediinden, Georges Baaillen h k m ran olduunu syle
yebilecei bir ihll edimiydi bu.
Bu ihlli gerekletirm i olan insann ynetim inin kimi yan
laryla anlam azlk iinde olm am za ram en, bu ihllin benim
kuam a tmyle dam gasn vuran bir olay olduu aktr.
Biz bu ihll kararnn, Islmn ve znesinin norm atif sistem i
yerine baka tem ellerin ve yeni bir yasalhm konulm as anla
mna geldiini henz anlayabilecek durumda deildik. Bir ge
lenein kesintiye uramasnn tehlikeli bir dnem balattn,
tutkularn ve glerin zincirlerinden boand uzun bir yol
culuun nn atn henz lem iyorduk.
Bu ihll, m odern dnyann saygszln kefeden yeniyemelerde, bence m odem itenin h er yerde kkrtt ve yayd
en gl arzuyu hemen krkledi: Tekniin ve sylem lerinin
e tk in lik kip lerin in destekledii teki olma arzusu. Bu teki
kimdi? M arxn devrimcisi, Freudun bilind znesi, Saden
liberteni, Segalenin yabancs, Rim baudnun sz sim yacs,
tm elci, dnya yurtta... Ayn anda tm bunlarn hepsiydi; k
rntlar halinde ve izlenim olarak... nk bu kavramlarn ve
bu zel adlarn gnderme yapt m etinleri yanl anlyorduk,
ama bunlarn atomlar soluduumuz havada mevcuttu.
Burgibann tutumunun geni kapsam nn farkna, ok ok
sonra varabildik. slam c arln temsil ettii tehlikenin bi
lincine varmamzla, herkesle olum as zaman alan bu bilinle
alakas y ok tu r bunun; bam za neler g eld iin i dnm eye
balam ak gerekliinde ancak kavrayabildik durumu, oysa o s
rada, ne doas ne de dayanaktan bilinen bir grngyle m
cadele ars her yandan ykseliyordu. Burgiba'nm ihlline
elik eden sylem in, laiklie, insan haklanna ya da Aydnlan
madm byk ilkelerine deil, bizzat slm a dayandn hatr
lyorum ! Burgiba, zetle, aslnda k k apta b ir m cadele
olan sm gecilie kar kutsal sava (cih at) dnem inden b
yk m cadeleye, tefekkr, gerein yeniden kavranm asn,
yorum ve emei gerektiren i aba (itih at) dnem ine gem ek
gerektiini sylyordu. Bir ay sren oru ibadetinin bu aba21

rn 20. yzyl dnyasnn ritm ine aykr olduuna halk ikna

etm ek istiyordu. Ayn terime (c.h.d) iki harf ekleyerek yaplan
bu ilem . Batl deerlere aka referansta bulunarak kopuun
m erulanlm asndan deil, slm slm'n karsna karan
bir i elikinin yaratlmasndan ibaretti; daha dorusu, anla
m sabit, insana bitm i bir anlam atfettii iin ufku olmayan
bir tr slm n karsna, bilinm eyene dnk dnceyi ie
ren, bitm ek bilm eyen i aba talep ettiinden hibir eyin ta
mamlanmad bir baka slm karyordu. Bylece, seksenli
yllarn banda, fanatik taknln ve bunun tem alarnn k
krtt yaygn titreim lerin damgasn tayan k ritik bir tarih
sel ortamda kendi entelektel grevimi dnrken, bu grev
bana sonlu b ir slm ile sonsuz b ir slm arasndaki mesafe d
ncesi ile k esin lik le uram ak gerektii b iim in d e g r n
mekteydi.
Bu iten ykma kalkan politikacnn, zgrlklerin Avru
pa! tarzda kazanlmas ilkesinden esinlenm i olduuna ve Ke
m alist T rkiyen in yzyl bandaki deneyim ini gznnde
bulundurduuna h i kuku yoktu. F ran sz n iv ersitesin d e
eitim grm olduundan, evrenselci bilincin ifade yolunu
iyi biliyordu, ama halktan biri ve durumlar kavrayacak politik
zekya sahip biri olarak, bunu kendi sem bolik gndergelerine
ve diline aktarma gereini anlamt. Bu nedenle ihllini, Av
rupa! sylem in nnga edilm esinden ok, b ir tercme abas
iind e biim len d ird i. O rada burada d iren ile karlasa da,
herkese hitap eden bir dil iinde ifade edilen, dnlebilir bir
gelim enin yolunu am ak iin, szck oyununa bavurarak,
slmn aydnlk tarihinin tm sathna ar yapmaktayd.
Bir m odem ite politikasnn zorunlu koulu ve -Freudun de
yimiyle- art arda gelen kuaklarn psiik yaam nn sreklili
i3 iin gerekli olan tarih-an ve kltr-ar bu tercm e gre
vi, daha sonra, hem dnya kapitalizm inin sah ip sizletirici
m ekanizm alarndan hem de teknik geliim inin hzllndan
3 Sigmund Freud, Totem et Tabou (1912-1913), Franszca'ya tercme M. Weber,
Paris, Gallimard, 1993, s. 314.

22

kaynakl ikili arlk altnda etkisini yitirecektir. Bu dnemde

her ey sanki modern zamanlarda doan halklar, anlalabilir
bir dil araclyla haldeki deneyim lerini yaayamazm; kendi
yresel deyim leri yoluyla anlam l balantlar kuram azlarm
ve kendi dnyalarnn fiziksel dnm lerine katlanmalar ve
Batl denen, tercmansz bir sylem in rselem elerine m a
ruz kalmalar gerekirmi gibi cereyan etti. erde olduu kadar
darda da, kolektivist ya da liberal gevezeliklerle, tm alanlar
da dorudan gerek zerinde i grmeyi bildiini iddia eden
k o rk u n bir u zm anlar sn fn n doduunu, dersler verip
em rettiini, skp attm grdk. O nlarn bilim e ve evrensele
gnderm e yapan tatsz tuzsuz jargonlar, kl yarnlara h e
men erdiren, elle tutulmaz bir hakikate sahip olduu iddiasmdayd. G elim e ad altnda, m odem e gei, dnlem ezin
hkim iyetindeki bir baboluk oldu.
Politik anlamn ve szn toptan tasfiyesine ynelik bu giri
im yirmi yl boyunca srdrldnde, genellem i bir ser
sem lik hali yaratt. Tm yalanlar m m kn oluyordu, lslm c
ifade ve onun ar sunumlar iin alan hazrd. Varolu kayg
larna ve varoluun bedenine seslenen bir vaaz ifadesiyle gelen
bu sunumlar, i elikiden bak, yekpare bir slm koydular
ortaya; slm ile Bat arasndaki kartl kutuplatrdlar ve
baka tr bir dolayszlk, yani politikan n kken sel btnlne
dahil oluun dolayszl araclyla, (istisnai ve tertem izlik,
ikili anlamyla) zn fpropre] yeniden inas projesini iln et
tiler. Balatm ann ve buyurm ann tek b ir ilkede, peygam berk u m cu -y a sa koycu'nun, ardndan da drt halifesinin eli altn
da bir arada bulunduu slm kuruluun altn ana geri d
n vaadiydi bu; cemaatin daha sonra karlaaca i bln
me ve ayaklanmaya (fitne) dmeden nceki, yeryznde ide
al bir adalet olduunun varsayld dnem dir bu.4 lslm c a
rln nedenlerinden biri, dilde bir kagaann douuyla ken
dini gsterir: dil, halk iin zellikle youn tarihsel bir deneyi
4 632 ylnda peygamberin lmnden sonra slm cemaat, byk bir yaylma
ya paralel olarak i savala karlat. Bu konuda bkz. Hichem Dja, La Grandc
Discorde, Paris, Gallimard, 1989.

23

mi -yalnzca dnyann bilim sel ve snai dnm nn deil,

bu iddetli dnm gc ile teki olm a arzusu arasndaki
badamann da sz konusu olduu m odem dnem in deneyi
m ini- tercm e etm eyi baaramaz. O ysa, lsl m c arclk ,
teki olm a arzusunun tersine dnm im gesinden baka bir
ey olmayan bir itki tarafndan harekete g eirilir: Kierkegaardm deyiiyle, K endi olm a istein deki m itsizlik.5 Ama K endi
kim dir? O nun kim lii kkeniyle tanm lanr ve k k en , ayrt
edici izgiler drdlne baldr: B ir din (slm ), bir dil (Arap
a), b ir metin (K uran) ve bunlara ou zaman eklenen -her
hangi bir yerdeki- m illlik.
teki olm a arzusundan, kendi olm a mitsizliine; amz bu
ynde ar basm aktadr ve bu durum un bizi m ahkm ettii
atm ann her bir terimi ise imknsz temsil etmektedir.

5 Sorcn Kierkegaard, Im M aladic a la nort, Franszca tercmesi P.-H. Tisscau, Pa

ris, Roben Laflon, 1984, s. 1207.

24

KNC BLM

Geri Dn ve Dolam balar

Islm ve islmiar
Islm c olgunun bilin cin e o k yava varld. Dorusal bir
ilerlem eye dayal gelecek inancndan vazgem ek, Islm cln geici bir olgu olmadn kabullenm ek ve olup biteni fark
etm eye balam ak iin ok zaman gem esi gerekli. Olaylarn il
gilendirdii insanlarn yayld geni alan da unutmamalyz.
Islm ya da slam clk szcklerinin arkasnda, birok k
taya dalm , o k farkl toplum lara ait, h etero jen kltrel
alanlarda, kim i zaman kendi aralarnda iletiim olmayan bir
m ilyar insann o k b iim li g ereklii yatar. Bu anlam da, s
lm n gerisindeki slm iar'dan sz edilebilirdi; nk dillerin,
geleneklerin ve tarihlerin eitlilii, nem li blgesel ve yerel
zgllkler yaratmt. ster H intli, PakistanlI, Afgan ve Endo
nezyalI bileenleriyle Asya olsun, ister kuzeyde Magrip ve Sahrann gneyindeki kara ktayla A frika ya da T rkiye, Slav
uzantlar ve eski SSCB halklaryla Avrupa olsun veyahut da
ran topraklar ve Arap dnyasyla -ki buras, bu geni bt
nn ancak ufak bir blm dr- Ortadou olsun, slm , her
yerde, silm eye almad, daha ziyade -deimez teolojik ve
hukuksal ekirdei hari- kendisinin dntrlm esine izin
25

vererek uyum salamaya alt kltrler zerine gelip ek

lenmitir.
Bununla birlikte, ilgili jeopolitik ve kltrel uzam n eitli
liine ve enginliine ramen, gelenein ve tutucu yandalar
nn nemli bir blm n zvanadan karacak ve ilerinden
ounu, slam clk, slam c hareketler, k k ten d in cilik ,
slm radikalizm ya da gericilik gibi farkl szcklerle ta
nm lanan eye yneltecek bir atlm her yerde ortaya kacak
tr. Gncel gelimelere ou zaman yapay olarak badama te
landaki yeni bir siyasal slm so sy o lo jisin in etkiled ii bu
balamdaki adlandrm alarn oalm as, durum un aydnlatl
masna katkda bulunm ak bir yana, tersine, benim Islm n an
lalm asn a direni olarak adlandrdm eyi glendirdi. Bu
direni, Bat Avrupa tarihinde evveliyat olan bir antipatinin
gcnden kaynaklanr; lslm ologlarn bilgisi, byk birikim
lerine ramen bu g karsna yetersiz kalmtr. Hatta bu bu
lanklatrm a, son dnem de, gncel olaylann frtnalar iinde
kend ine yeni m otifler bularak iyice artm tr. P sikan alistler
bundan m uaf deillerdir; hatta greceimiz gibi kendi dne
m inde bu etki altnda en fazla kalan Freud olmutur.
B irok boyutun birbirine kart kuralsz bir kullanm dan
beslenm i terim lerin anlamn keyf olarak belirleyen, bylesibir direniin stesinden gelinemez. Basite dilin ktye kulla
nm ya da kt bir tarz olarak tasfiye edilmek istenen bu ad
landrma kargaas iine ald dncenin bulanklyla bir
likte, slmdaki i altst olularn ve Bat" diye adlandrlan
eyle ilikilerindeki kronik krizin ok ciddi bir semptomudur.
Bu blm de o kargaann anlam ykn bir engel sayarak
adm adm ynm z bulmaya alacaz. im dilik, slm
imleyeniyle karlatmzda ayrt etm em iz zorunlu olan drt
veheyi hatrlam am z yeterli olur: 1) nan, dogma, yin ola
rak M slm anlk dini; bu, Kuran m etninin vahiy zelliine ve
peygamberin hadislerine dayanr. 2) Yaam tarzlar, kltrleri,
duyarllk ve gr farkllklar dikkate alndnda eitlilik
gsteren M slm anlar. G nm zdeki k ark lk ta zellikle
iin iine giren iki gc de bu temel elere eklem ek gerek. 3)
26

K kensel arya gndermede bulunarak slm buyruklarn

kat olarak uygulanmasn tleyen ve daima var olm u olan
k kten d inci akm . Kendini zamandan bam sz kabul eden,
edebiyat, mzii, iiri reddeden, devlet aygtn ele geirmeye
alm ayan, tersine devlet karsnda mesafeyi, hatta devletten
aynl tleyen tutucu ve kat slmdr bu. 4 ) slmn yal
nzca bir din deil, ayn zamanda bir ideoloji ve bir ynetim
sistem i de olduunu kabul ederek devleti kendi tekeline al
mak isteyen politik eylem hareketleri. B u nlann projeleri top
lum un tm yle M slm anlatrlm asn ve bir slm devleti
nin kuru lm asn hedefler. Yetm ili yllarda kam usal alanda
kendini dayatm olanlar, az ok radikal, az ok iddete dayal
bu hareketlerdir. Elbette, geleneki, reform cu, laik gibi baka
gler de vardr, ama ilerinden hibiri, lslm c politik m ili
tanlar kadar kitlelerin umutsuzluunu stlenmemitir.
Bu drt vehe iie getiind en, h er seferind e iyice zen
gstererek analiz etm ek gerekir. Ne var ki, bu farkl eleri ay
n k l m c lk kavram iinde eritm ek ancak ayrt etm e yetisini
y itirm ekle m m kndr. Neyse k i, en azndan ou lkede
M slmanlar, din kurum olarak slm ile bu dinin heterojen
insan gereini; kktencilik ile politik m ilitanl birbirine kantrm am ay baarabilmiler, bylelikle m itsizlik ve terrn
topyekn bir zincirinden boanm asn engelleyebilmilerdir.
Elbette Burgibanm dnm ve uygulamalar pek az lke
iin sz konusudur. Ayn ekilde, lslm clk olgusunun sira
yet derecesi ve kapsam da, ekonom ik ve politik fkenin, top
lumsal reform larn, Nietzschenin deyiiyle her halkn plastik
gcnn younluuna bal olarak, durum a ve balama gre
deiiklik gsterir. Ama ayn protestonun M slm anln b
tnnde ortaya km olmasnn nedeni, ayn platformun her
yerde ayn sarsntya maruz kalm olmasdr.
zgrlk vaadiyle aydnland grlen bir dnyann fkey
le paralandna tank olunurken; her geen gn, bir inan
adna ykselen seslerin ve iddet eylem lerinin frtnasn da
beraberinde getirdiinde; sanki cinayet ilem ekle grevlendi
27

rilm iler gibi, T annlar karsnda ezici bir sululuk duygusu

nu ve rknty ifade eden beddualan rahatlkla yadran ka
dn ve erkekler grldnde; yaamsal bir eye dokunuldu
u, zarar verildii, bu p olitik m itsizliin buradan kaynaklan
d, bu m itsizliin ardndan, haykran kitlelerin sokaklara
dklecei ya da ancak zulm ve cinayet iinde durulaca
fikri baskn kar... Bu sarsnty ve ykc etkilerini nasl kav
rayabiliriz?

Psikanalize ilgi
Kendi dram ve hayalknkl paylarn da beraberinde getir
m i olan olaylarn akna kapldmda, psikanalize duydu
um ilgi tep ed en trnaa deiti. Kiisel bir m aceradan, bi
reysel p sik o lo jiyle sn rl b ir aratrm adan daha gen i bir
perspektife getim : D ncem e siyasal bir boyut katm ak zo
runda kaldm , hem de kavramn tem el anlam nda siyasal bir
boyut. D ahas, kltr ve yaratt rahatszlklar zerine, k o
lek tif p sik o loji zerine, din ve toplum un kken leri zerine
Freudun m etinleriyle daha sk ve srekli bir ilikiye girdim.
Olaylar ei benzeri grlm em i bir rseleyicilikte akarken, s
lm 'n gndem den hi inm eyii, srekli olarak bu ynde bir
analiz ve yorum lam a abas gerektiriyordu. Son on ylda yaa
nan nem li krizleri hatrlayalm: Rdi olay, Krfez Sava,
Bosna, Cezayir, kronik ve alkantl Israil-F ilistin atm as;
ve trban olay, fetvalar, entelekt ellerin ld rlm esi, sivil
halkn katled ilm esi gibi, fanatizm in egem en kld tm bu
yldrma ve terr m ant...
Dnyann dnm nn hzland, her birinin kendi ak
iinde hem gerek hem de hayal! olarak bir dierine arpt
iki uygarlk aras bir dnem de, mantklar ve odaklar ok sa
yda olan karlkl bam llk ilikileriyle yeniden gncellik
kazanm tarihsel bir uyumazlk zem ini zerinde slm n bu
gncellii, bana (am a ayn zamanda -C ahiers Intersignes1 yaz1 Ana eksenini psikanalizin izdii, Avrupa ile slm arasnda dnce uzam
olarak Cahiers Intersigncs'i 1990 ylnda kurarken, bu projenin byle bir gn-

28

kurulu yeleriyle birlikte- b iz e de dem eliyim ) bilindnn ve

siyasetin grlm em i bir deneyim ini dayatyordu. Bu duru
mun durmakszn zincirlem e elikiler ve paradokslar yaratt
n sylem ek yetersiz kalr; srekli olarak yer deitirmelere
ve altst olulara ve bazen de kresellem e anda psiik var
ln m utsuzluk ya da aydnln ivasma kaplmas anlamna
gelen k a r a r v erilem ez olan' bir sonuca vardrmak iin eitli
bak alar tahayyl etmeye m ecburduk.
Ayn zamanda, slm gelenek iinde yetim i zneler iin,
bilindna yaklamda slm referansn es geilemez olduu
nu; siyasal militanln ve kktendinci aktivizmin yaratt can
skc gereklik iinde ise bunun asla es geilem eyeceini hem
klinik alanda hem de gndelik yaamda kabul ediyordum. Bu,
daha nce eletirdiim ve am azlarn gzler nne serdiim
k ltrc l kle en ufak bir su ortaklna girildii anlam na
gelm ez. Yalnzca unu fark ediyordum k i, byk ounluk
iin slm znel ve birey-ar yaplarda neden ve sonu olarak
daima mevcuttur. D in karsndaki siyasal m esafe dayanksz,
hatta yanltcdr; nk Avrupada yzyllar ierisinde yaplageldii gibi, dinin serbest kalm a -ve de kukusuz bastrm aolanaklarn ortaya karm olan din-siyaset ayrmndan yok
sundur. Dahas bu snr yokluu, yeni bir snr saptamaya da
yol amyordu. Pierre Legendren deyiiyle, m o d em y om m cu
devrimi gereklem em iti. Dinin geri dn diye bir ey sz
konusu deildi, nk zaten hi uzaklamamt. Daha kts
slm , yapay yollarla uykuya yatrlm biri g ibi srayarak
uyanyor ve uyurgezer haliyle dnyann ehresini uzun uzun
inceliyordu.
G erekten de, sekin bir kesim m odem iteye tamamen girdi
ine inanr ve zgr dncelere dayal planlar kopya eder
ken, m inareler ykseliyor ve glgeleri uzuyordu. M odernle
cellk kazanacam dnmyordum. Bazlar Gmupe dc Rcchcrchcs maghrbincs de 1universite Paris VI! (1978de kuruldu) yesi olan birka psikanalist ve
yazarla birlikte, buras bizim dnce okulumuz oldu. Buralara -birine ya da
ikisine birden- zellikle Zhor Benchemsi, Olivier Douville, KluSlifa Harzallah,
Jean-Michel Hirt, AbdeKvahab Meddeb, Michel Muselli, Okba Natahi, Nadia
Tazi dzenli olarak katldlar.

29

me, m odernin bir im itasyonundan (m im esis deil, im itasyon)

baka bir ey deildi ve bu sayede gzboyayan bir dekor ina
edilmiti.
Bu acmasz ve boucu durum saptamas -nasl bir tan ge
litirilm esi gerektii ilerde grlecektir- bu durum dan ve en
ciddi kozlarndan kaynaklanan en sem p tom atik olaylardan
kukusuz biri olan Rdi olayndan (1 9 8 9 ) yalnzca be yl
nce ortaya km t. Bu tr bir kendine gelm e ve aylma du
rumundan sonular karma gereklilii de ayn anda kendini
dayatt: Entelektel bir projeye girimeyle ilgili teorik ve pra
tik, politik ve psikanalitik sonular; bu projenin katettii yol,
Islm da k k e n ler sorunu zerine bir aratrmaya vard ve bu
aratrmada psikanalizin, klinik ve teorik dzlem de, iine do
duu kltrden baka bir yere aktarm smand.
Psikanalizin aktarm , psikanalizle aklarm ; ite kkenlerin
m itik kaynana tekrar geri dnm tm , oysa corafi ve kl
trel olarak Avrupaya doru yer deitiriim le birlikte bura
dan uzaklatm , bir baka bilgi arzusunun beni ektiini
sanm tm ! Tarihin bu evrim inden hi kurtulam ayacak m
ym? Geri dnen ey karsndaki aknlm dan, beni de ge
riye dndren ey karsndaki aknlm dan kurtulam aya:
cak mym? Aslnda geri dnsz geri dn bu, nk be
nim aratracam slm asla benim m iras aldm slm deil,
bilind soru nsalnd an yola karak yorum lanan bir slm
olacak bu. Bu slm n kamusal alana kna iaret eden, s
lm Etrafnda Psikanaliz2 balyla Mays 1 9 8 7 de Uluslara
ras Felsefe K olejinde dzenlenen kolokyumdu.

2 Bu kolokyum 15 ve 16 Mays 1987de Sainte-Genevieve Dandaki eski kente

yapld. 1986-1989 yllar arasnda yrtlen slm'da Akl ve Akld" balk
l bir programn ynetimi erevesinde yazar Abdelkebir Khatibi tarafndan
dzenlendi. Bu bulumann belgeleri Cahiers mersignes'in ilk saysnda, 1990
ylnda Pariste yaymland.

30

Kken sknts
Ayn zamanda kkenin aktarm da olan bu kkene doru ak
tarmn nedeni nedir? Kiisel gerekeleri hzla geelim ; bir z
nenin ocukluunu belirlem i tarihsel hakikat (Freud, din
deki hakikat paym byle belirtiyordu) dzeninden ayrlmas
iin, bunu u ya da bu biim de yeniden ele geirm esi gerekti
ini belirtm ek benim iin yeterlidir. Dolaysyla tm ama, bu
kkenden gelen hakikati dntrm ektir. Baka deyile, bu
hakikati kabullenm ek ve belirledii edim sellikler alann d
nebilm ek iin onun hayali ve sem bolik douunu tanmaktr.
slm akm larn sylemine dikkat etmeye baladmda, k
kenler [asl, temel] sorununun onlarn saplants ve tutkusu
olduunu ve bir beklenti ufku am ayan, ama slm kurulu
dnem inde cereyan etmi olan eyin aynen tekrarlanaca bir
zamana, balangca geri gtrm e vaadiyle kitleleri de giderek
bu soruna dahil etmeyi baardklarn fark ettim.
K itleleri a s lo la n a b a la m a teebbs kim ilerinde aknlk
ve kuku yaratmt, ama halktan ve orta snflardan birok in
sanda hipnotik bir durum yaratt da belliydi. Bellein ocuk
su bir kullanm na, arkaik olanla ideal olann kamusal alan
byk b ir patrt ve gsterile igal ettii bir anakronizm e im
kn tanyordu. Kflenmi, eski olm a sahiciliin gvencesiymi
gibi, her yerde, bedende, giyimde, varolma ve bir arada bulun
ma tarznda bile iren grlen eyler oalyordu. Dil, ata ya
digr bir eya gibi didik didik edilir hale gelm iti. Kimileri bu
dnem de domu olm alarn bile yanllk olarak gryordu.
"slm 'n afanda yaam insanlara atfedilen sz, tavr ve
davranlar benim sedikleri grlm ekleydi. G ncellik srekli
olarak balangtaki olaylara yaknlatrlyor ve silinerek ze
rine baka eyin yazlm olduu bir parmen gibi alglan
yordu ve o silinen yaz yaanan zamann yzeyine doru ka
rak im diki zaman yutuyordu.
Bu r6al-rem akelerin [gerek-yeniden yapm] glnl
karsnda glm ekten krlabiliriz, ama bu kken tutkusunun
31

lm cl karakteri kendini gzlemciye abucak hatrlatr, n

k bu tutku adaletsizlik, aalanma ve kin duygularn, o d
nemde byyen bir hn dalgasyla birlikte srkler. Bu nok
tada, kkene kavuma istei, im diki zamanlarn rkn inti
kam istenci olmadan ileyemez. Kendi akndan kopm u ol
mann acs iindeki kkenden ayrlm olmaya bir de toplum
sal ve psiik sefalet eklenm itir. Bylece insanlar, kkenden
ayrldklar iin kkenin tkeniine katkda bulunduklarna ve
yaadklar dnem deki felaketlerin ise balangtan uzaklama
suunun hakl cezasndan baka bir ey olmadna ikna edil
meye allr. A ncak gem ite olduklar eyin rfine yen iden
sahip k a r a k varlklarna hakllk kazandracaklardr. Tem iz/z
nosyonunun Franszcada el dememilik ile m nhasr arasn
da, m lkiyet ile tem izlik arasnda, aidiyet ile saflk arasnda
kurulan bir balanty ierm esi anlam ldr nk bu id eoloji
nin vaat ettii kurtulula, sonu olarak defetm ek istedii tehli
keyle balantldr.
K k en e duyulan bu siyasal arzu ile buna elik eden terr ne
ifade eder? Kkense! kavgalara b. geri dn ve bu kavgalar
etrafnda ve onlar adna giriilen bu lm kalm mcadelesi
nedir? im diki zamandan srlme arzusunu, ancak aym nn
dile getirilebilecei, dolaysyla gncel olann nceden olm u '
olann glgesinden baka bir ey olam ayaca sonlanm bir
gem ie indirgenm i bu gelecei nasl yorum lam ak? D eii
min bu geri ekilm esi; m esihiliin sfr noktas, m esihiliin
tersi ya da -belki de- dinin her zaman ayakta tutmaya alt
perspektifinin k deil midir?
Bu durumda, savunmaya altm psikanalitik tavrn, bu
k ritik ortam da, iin e girm i olduum uz ve bugn bile hl
iinde bulunduumuz bu kken sfetsna3 doru ynelm ek-

3 Bu deyimi bana Jacques Derrida'mn bir melni esinledi: Quai, quelle, les sour
ces de Valrie", Marges de la philosophie, Paris, Minuit, 1972. Almanca'da s
knt" ("quai") ve kken" ("quelle") anlamna gelen bu iki terim, Kendi'nin z
bilincinin kaynaklan ayrlk olarak olutuunu ileri sren Hegelden yaplan
bir alntdan karlmtr. Bu konuya tekrar dneceiz.

32

ten baka anlam olamayacan dndm. Elbette bu duru

ma, bir karkln sem ptom atik ifadesi olarak yaklamak ve
bunu tanmlamaya almak m m knd, ama bu ayn zaman
da, balangla yaplan bu kolajdan kaynaklanan, dili ve uy
garl yok etm e tehdidi karsnda hayatta kalma arzusuydu.

Freud'da kkenin karlmas

Ciddi bir tehlikenin ortaya kt bir dnem de (1 9 3 9 ) yazl
m olan Freudun M usa ve T ektan n clk, tam da bu ortamda
benim dncelerim de belirgin bir nem kazand. u son yl
larda dncesizce yapld gibi lslm clk akm n Nasyonal-Sosyalizm le karlatracak deilim . Bu tr benzeim ler
dnceye hizmet etmez ve gem ie -N ietzschenin deyiiyle-'1
sim gesel bir sadakatle imdiki zaman yaamak isteyenlerin
kk kusurlarn yeniden-retir. Bana kalrsa asl zerinde
durulm as gereken ey, daha ziyade, Freudun k ken ey tam 'y h
boaz boaza gelme tarzdr.
Bu kitabn [Musa ve T ek la n ra lk l rkek girii hatrlardadr:
"Bir h alkn , oullarnn en by o la r a k onurlandrd insan
ondan ekip almak [...]. Bu kkenden ekip almay, kkenin
karlm asn gerekletirerek, Musann brani halkna yaban
c olduunu gstermeye alan Freud, son eserinde, m nha
sr/ z / temiz olan'm kendi kendini yaratm asna, kapallna
kart bir yap miras brakr; bu da, uygarln koulu olarak
byk yabancya (M usay byle adland ryord u) ynelik
kk en sel, balangtaki k onu kseverliktir. H ibir d in , h ib ir
kltr, hibir bellek ya da dil topluluu, balangcnda Kendi
olamaz; nce teki ve Yabancyla snanm adan Kendine gele
mez. Bu nedenle, Kendine zg olan, bir bilekedir, bunun da
koulu kkensel bir kendine. zg olm am a / temiz olm a
ma halidir.
4 Friedrich Nietzsche, De l'utilit et des inconvnients de lHistoire pour la vie",
(1 8 7 4 ), Considration inactuelles I et II, tercme P. Rusch, Paris, Gallimard,
1990, s. 106-107.

33

Bylelikle Freud, 1939 ylnda, Avrupada kken ve tem izlik

ideolojisinin hkm srd en karanlk dnem de, kkensel
b irlik yapsn bozuyor, her zaman h eterojen olan ve kken
adna dayatlm ak istenen tmln dnda kalan, oul ve
tekrara dayal bir kken yazs neriyordu. Kkenin heterojenlii, dem ektedir Freud, zamansaldr, corafidir, maddi ve dil
seldir; kendi kim liinin karma karakterinden kaamayan ku
rucu bile byledir, nk, Freuda gre, en azndan iki Musa
vard! lsan Musann yapzmc tavrn aklyor gzken
ey, m uhtem elen sonsuz k ken fikridir; kkenin sonsu zlam as
anlamna gelen sonsuz bir kken fikridir.
E tn ik id eal (deyim Freu d u ndur) karsn d a tek tan rc
kltrn en radikal tavr olan bu tavr, kken leri nedeniyle
tehdit altnda olduu anda bile, Pierre Fdidan in kkenin
ka noktas olarak adlandrd eyi izlem ey i-am ay tercih
eden bir insandan gelmektedir. Yabancnn Yeri5 balkl bu ki
tapla, yazar M usa ve T ektann cl babadan kurtulm ann doruk
noktas olarak grr, bu kurtulu vazgeme, geri ekilm e, ta
rafszn sessizlii olarak tasarlanr ki, kitlenin canavarca geri
dnnn tehdidi altndaki dile yer aan (kken d en k a m a
n oktas) da budur. Freud'un Musa ve T ektanrclk'taki bu tavr
n dnerek, slm daki kkenler sorununa bir ilk yaklam
getirmeye teebbs ettim.

Kkendeki ama
Bu ilk den em enin6 am ac, gerekten de, arln yaymaya
balad kkensel btnlk sunuu karsnda, kuru cu nun
deneyiminin izlerini srmek ve bunun hangi noktada tehlikeli
bir gei olduunu gsterm ekti. Baka bir tektanrcln kefi
yeterli deildi; bu keif, peygamber znenin narsisistik gven
ve kendi kendini bilm e mantna deil, neredeyse hibir e
yin olmad bir silinm eye braklma halinin, belirsizlik ve i
5 Pierre Fdida, Le Site de l'tranger, Paris, PUF 1995.
6 Fethi Benslama, La Nuit brise (Muhammad et l'nonciation islamique), Paris,
Ramsay, 1988.

34

sknts deneyim inin mantna balyd. Dier tektanrc din

ler bakm ndan Fark (Kurann adlardan biridir) billur tablet
lere silinm ez harflerle yazl deildi; m eknn olutuu bir ara
lanmada kendinden gem i Benliin k ve ekiliinin n
snavndan geerek ortaya kyordu.
Peygamberin biyografik anlatlan zerine derinlem esine ilk
incelem elerden itibaren, bu deneyim in, ocuk M uham m edin
yreine boluu yerletiren ilk ekilmenin (im tinanm ) dam
gasn tad grlr. Drt yandayken, nce babasz sonra
da annesiz kalan ve bir st anneye braklan M uham m ed, r
ktc bir hayal grr: Beyazlar giyinm i adam M uham
medin gsn aar, kalbini alr ve oradan kk bir et par
asn ekip karrlar; harfin kenar olarak ocuk vcudunda
bulunaca yerdir oras, nk harf Arapada lam olarak ke
nar (h arf) demektir. Bu ekiliin armaan olarak A(/ath)
hadisesini belirleyen bu ilemdir. A, M uhammedi dinin ve
tin selli in in k k en sel im ley en id ir ( a l-fa th a l-m u h a m m a d i).
Ama teolojik kurumun ve dahas, an lklgn, bu deneyimin
hakikatini unutm a ve bunun anlam n zafere dntrm e
zerinde tem ellendii dorudur, n k ayn im leyen daha
sonra askeri fetih anlam na gelecektir. Bylece eksik tam do
luluk haline gelir.
A ilem i daha sonra bir dizi snamayla srer; fsdmn yasa
ve koullarn salayacak safln srf bu ocuk narsisizminin
kertiind e gelip yerlem i olan Y abanc m eneind en edinir.
M ene, edilgence alnm , kabul edilm i bir ey deildir, dil
iindeki bir balam deiikliinin sonucudur, nk Kuranm
vahyi, kitabn an as1 olarak adlandrlan tekinin ba-kkensel m etninin Arap diline alm lanm as olarak grlr. Melein
(Cebrail) zorlamas ile iletilen slm! m etnin balang buyru
unun o k u !" o lm as, daha n ce y azlm olm asn d an d r,
Levl-i m ahfu z zerinde her ey nceden yazldr. Bu durumda
kken, m stakbel bir m etnin kefine giriilecek yer olan, pey
7 slm'da 'kitabn anas mm-l kitap olarak adlandrlan ey, Ezeli Tann nezdinde Korunan Tablet"tir, tektanrc kitaplar bunun tezahrnden baka bir
ey deildir. z olarak, metnin kaytl olduu ktktr bu.

35

gam berin Kendinden kesilen bir paraya konulm u eski bir

m etnin deifre edilm e ilem inden baka b ir ey olamaz. D e
m ek ki okum ak, lekinin m etninin yaratm iin hazrlamak
anlamna gelir. eriatn ilk ilemi budur. slm da eriat hibir
kkensel gnahtan kurtarmaz, evrensel akla ve hukuka ancak
tli olarak boyun eer; yasann n eylem i, bedeni aralayarak i
farklla ve olaslk alanna am aktr. nsan kalbindeki dav et
siz m isafi* dildir. Bundan kan sonu, insann asla tamamen
insan olmaddr. nsan, kendi trne derinden yabancdr.9
Yabanc deneyim inin ikinci boyutu, tektanrcln nceki
versiyonlaryla ve zellikle de szcn asl anlam nda slm!
balangcn ncesinde Hacer ve sm ailin hikyesi dolaysyla
slmn kkenine dair kehanetin yerald In cildeki blm le
ilikide bulunm aktayd. G erekten de, Tekvin blm nde b
rahim ile Sarahn ocuunun olm ay d ram nn ve ihtiyar
peygamberin soyunu srdrmek iin cariyesi H aceri ham ile
braktnn anlatldn hatrlayalm, lshakn mucizevi ekil
de doum undan sonra, brahim in -H acerden olm a- byk
olu sm ail, babasnn m irasna konm asn diye Sarahn k
krtm asyla an n esiyle b irlik te k ovu lu r (Tekvin 2 1 , 1 2 -1 4 ).
Ama K itab- Mukaddes'in Tanrs, Hacer ile oluna, onlardan
yeni bir m illet yarataca szn nceden verm iti. K itab-
M ukaddes inancna gre sm ail, Yukar L bnan ile A rabis
tann kuzeyindeki on iki Arap kabilesine adn veren ata ola
rak kabul edilir (Tekvin 12, 25 ). slmn kkenleri anlatsnda
nem tayan bu dnemi ikinci blm de inceleyeceiz. nk
kurucusu, Arap tektanrcln, Babann evrak ( u h u f ibrhim)nda nceden bildirildii zere ve ilk tektan n c soy zin ci
8 Tp tekniinin gerekletirdii organ nakli zerine Jean-Luc Nancynin yeni
felsefi metni olmasayd bu szc yazamazdk Untrus, Paris, Galile, 2000.
9 Bu nedenle, hmanizma derken, insann kendi zn insanlnda bulduunu
ileri sren ve onu insanlkla uyum iinde olmaya davet eden felsefe anlamyor
sa eer. slmda temel olarak hmanizma olmad sylenebilir. Niezschcnin
alaya ald, insim insann lsdr ifadesi, Oidipusu kamdan kaynaklanr ki,
bunun da sonu ancak krle varabilir. Levh-i mahfuz: Kur'ana gre insann
ve kinatn kaderinin yazl olduu Allah katnda bulunan levha.

36

rinin byk oul zerinden srm esi gibi Islm , balangcn,

smail araclyla brahimin soyktne eklemleyerek kura
caktr. D em ek ki slm bir Kutsal Kitap vaadidir. Kurucusu
onu okur, hatrlar ve sz yerine getirir.
Aslnda, slmda kken kavram, ilk ksm ile balay arasn
da blnm bulunur. lk ksm , balay nceler ve daima
tekinin belleinde bir al, bir gzerghtr ve dolaysyla bir
okuma balangc olarak uzun sre bekleyebilir. Bu anlamda,
asla balang yoktur. Balama iareti verildiinde, o ilk ksm
yine de etkisini srdrr, onu nceleyen ve sarmalayan balan
gcn tesinde, tarihi bilinsiz bir tarzda iletmeye devam eder.
slmn diline ve eski m etinlerine bu dal, bana nceki ku
an geleneksel yollardan aktaramad ya da tinselletirilm i
ve laikletirilm i, yani teolojik olarak eksik biim de aktard
bir dinsel tarihi daha yakndan tanma frsat verdi. Dolaysy
la, slm sylem dzenini ve bu dzenin kuruluunu alttan
alta destekleyen dili kefetmeye bir koputan yola karak ve
kendi im knlarm la kalktm . Freudun belirttii gibi, bir di
nin kkeninin "kendi iind e, grkem li b ir eye sahip oldu
u10 dorudur; hele ki bu slm gibi, ortaya k (6. yzyl),
E m est Renanm deyiiyle, tarihin gz nnde gereklem i ol
duundan arivi dolu bir dinse, daha da dorudur. Aktarmda
ki bu kopukluktan yola karak alm ak, o malzemenin yoru
m unda zgrlk salar ve sregiden m irasn kiiyi daha da
altrd bastrm ann tm o duyarl blgesi karsnda mesa
feli klar. znel ve politik planda gelenekle iddetli bir krlma
hattna d nebilecek olan kayda deer sonularn yerald
durak buradadr.

eytan Ayetleri
Bu krlm a halt, yalnzca hogrller ile fanatikler, rasyona
listler ile inananlar, bilim mant ile iman mant arasndan
gem ekle kalmaz; geleneksel metinlerde kkenin b ir h a k ik a li10 CHomme Molse, a.g.e., s. 231-232.

37

ni bulduunu dnen bir tavr ile -ki bu, tarihi yntem in iyi
bir sylemiyle silahlanm olarak, rasyonel prosedrlerle ya
plm olabilir- bu ayn metinleri b ir kurgu ya da bir mesel ola
rak kabul eden dier bir tavr arasndan da geer. Kurgusal
olan, doru olm ayan, gerek olmayan olarak, dolaysyla var
lksz olan ya da v a r olm ayan olarak kavradmzda, bu kart
lk sertleir. Bir yanda, kkenin tad anlam -hakikat, var
lk, m utlak- yanstan saydam bir szn kkene dair nerm e
lerde bulunduu ileri srlr. Dier yanda, bu szn yanlt
madan kaynaklanyor olmasndan kuku duyulur; olayn bir
m etinde, bir yazma ve yazarlk alm asnda zorunlu olarak
geiinin bu olayn hakikatine daima leke drd ve olay
doru olsa bile, dil tarafndan sergileniinin onu kurgusallga,
yani gnmzde edebiyat diye adlandrdmz eye srkledi
i hatrlatlr.
Bu atm ann Kuran m etninde batan beri m evcut olduu
nu belirtm ek gerekir; Tanr kelm , insanlar avarelie srk
leyen, amaszca dolaan yalanclar olarak nitelenen airlerle
arasnda herhangi bir iliki olm adn srekli ileri srerek
kendini savu n ur.'1 Baka deyile, la tn sal-d o ru , iirsel-y alan
arasndaki fark, slm balangtan itibaren Kuran kelm n
endielendirir ve onun yasa sylemini iler. 6. yzylda, dn
yann kkeni ve yazgs zerine doru tanrsal kelm toparla
yan ncil ve Tevrat m etni dnem inde deilizdir artk. Geen
zamanda, tektanrc ktphane fazlasyla zenginlem i ve bu
yazlar saysz tartm a ile yanklanm tr. D olaysyla Kuran
anlatm , daha en banda, m etin ii bir sava, hakikatin sz
ile kurgunun deyii arasndaki iddetli b ir alm ay ierir;
eytan A yetleri blm , bu savan en ar tezahrdr.

11 rnein, Sure no 27, 224-226: airler ise; gereklen onlara azgm-sapklar

[Franszca versiyonda en a m -babo, gebe- denmektedir - .n.l uyar. Gr
medin mi; onlar, her bir vadide vehmedip duruyorlar, Ve gerekten onlar, yap
mayacaklar eyleri sylyorlar." Bir sonraki blmde, peygamber karsndaki
sulama aka ifade edilir: 'Hayr dediler. (Bunlar) Karmakark dlerdir;
hayr, onu kendisi uydurmutur; hayr o bir airdir. [...[" (Kuran'dan alntlar,
Kuran- Kcrimin'i Trke Anlam, Hazrlayan Ali Bula, Birim Yaynlan - .n.)

38

Bu blm slmda bilinm ektedir ve kutsal m etinler zerin

de alan ok sayda kaynak tarafndan yorum lanm tr,2 ama
sradan mm inin zihniyetinde bastrlm kalmaya devam et
mektedir. Sz konusu olan nedir? Tanrm n mutlak biriciklii
ni ileri sren bir surenin vahyinin ortasnda, eytan, vahiy
melei Bam elek Cebrailin kim liine brnerek, Islm -ncesi
Arap pantheonundaki kadn tanralar ver. Bunun zerine
peygamber, B R in kendi hkm ranln, birka LAHEnin
araclyla paylatn duyurur! Kukusuz, bu olay peygam
berin, bu tanralara tapan o k an n c dmanlaryla siyasal bir
uzlama peinde olduu dnem de cereyan eder. Dolaysyla,
peygamber eytann, hakiki sz bozm ak iin bu uzlama igvasmdan yararlandn hem en fark edememitir. Peygamber
bu yanlgdan hemen dnm olsa da, yalan, ksa bir srelii
ne, hakikatin bir szym gibi tezahr edebilmitir.
A nlats, kurucu bir hakikatle geerliliini salam deilse
kkene inan olm azd; bu hakikat, v a rlk ile s z arasndaki
uyum ilikisinde yatar. Hakikat, kkensel olarak ortaya konu
lam yor ise aknlk olmaz, kken oluamaz; her ey bir masal,
yanlsama ya da hezeyan halini alr. Oysa, Rdi olay, h a k ik a t
ile kurgu arasndaki bu krk izgide ortaya kar. Yaadmz
a, bu blnm e kaamann trajik sergilenii olmasa idi, k
kenin malzem esine deinen, Mslman lem deki her entelek
telin yaad dehetin, vuku bulm u gerek iddetlerin hi
bir varlk nedeni de olmazd.
Rdi olay patlak verdiinde, yazarn savunm as ve tali
kavgalar, eserin -eytan A yetleri-'3 okunm asn unutturdu. Oy
sa eytan A yetleri, kkene geri dnn edeb plandaki gereklem esiydi; bylelikle kkenin teolojik hakikati darmada
n edilerek, ocuklarn pek sevdii hareketli elerden oluan
oyunlarda olduu gibi keyf olarak bir araya getirilebilen, de
iik elerden oluan malzemelere indirgenm i olmaktayd.
12 Tabart, At-trlhh (5. yzyl), Franszca tercmesi H. Zotenberg: Mohamed sce
au des prophtes, Paris, Sindbad, 1980.
13 Salman Rushdie, Les Versets sataniques, Paris, Christian Bourgois diteur,
1989.

39

Yazar, yalan szn anlk olarak hakikat grnm ald ey

tan Ayetleri blm ne dayanr ve szn bu gaspna bir devam
nerir: Peki ya eytan farkna varlmadan vahyi dikte ettirm e
ye devam etm ise, ya hakikat klk deitirm i b ir yalansa, ya
her ey yalnzca bir kurgudan ibaretse? D olaysyla, rom an,
kkenin hakikatine ktlk fsltlarnn szabilecei ve bir ba
boluk, kafa karkl hikyesi, doru ile yanln, gerek
ile kurgunun zm sz karm halini alabilecei eklindeki
gizli bir varsaymdan yola kar.
Roman, Londra semalarnda infilak eden bir uaktan, roma
nn ba kiileri olan Hint kkenli iki M slm ann dyle
balar. D enilebilir ki; bu d btn bir, Islm n kkenleri
anlatsn, slm n balangcnda yer alan kii ve olaylarn k
lk deitirdii bir mizah ve oyun hikyesi eklinde, peinden
srkler; yine de bu kii ve olaylar, bu gelenekle yetim i her
kesin anlayabilecei ekilde kalr, insanlar, kim likleri, kkene
ilikin szleri, sonsuz srgn ve yanlg iindeki kutsallklar;
her ey dmektedir. Bu roman dikkatli biim de okunduun
da,1'1 gelenekteki B ah ann m etinsel bedeni'nin paraland g
rlr; kasll olarak gerekletirilen bu paralama, lslm clar
geri dnlerinin bounalgyla, yararszlyla yz yze getir
mek gibi aikr bir niyetle yaplr. Kkensel hakikat, kutsallk
ve kurtuluun olduu yerde, artk bir kahkahadan, inansz ve
hedefsiz bir hayalgcnn elindeki ocuka bir oyundan ba
ka bir ey yoktur. mieyenin, dalm kkenden kaynaklanan
diasporadaki yaam tarzndan baka bir ey olm ayan edebi
yatla anlat birliinin dalmas ile sonulanan baba m itinin
bu dn -k i m odern dnyaya girile e yogunlukadrben dikey srgn diye adlandrmay nerdim.
G erisi biliniyor: Kutsalla hakaret sulam as, lm e mah
km edi, Mslman dnyann her tarafnda gsteri ve iddet
olaylar. Yazan buna sadece inancn olduu yerde kfrn de
olaca ek lin d e cevap verdi; oysa, M slm an b ir ortam da
domu olm asna ramen, bu anlatnn hakikat deeri tama14 Bu konuya dair yazdm denemeye gnderme yapmama izin verirseniz: t/ne
fiction troublante, fidilion de lAube, 1994.

40

dm dnmeye ve edebiyat adna, herkese yeni bir anlama

nerm eye hakk vard. Bu anlam ay u szlerle ifade eder:
Belki de onlar [M slm anlar] eytan Ayetlerinin etrafnda
koparlan grlt patrtnn aslnda tek b ir am ac olduunu
kabul edebilirler: slm Tarihi denen bu byk anlat zerin
deki iktidarn kim e ait olduunu bilm ek; oysa bu iktidar her
kese eit lde ait olmaldr. Benim rom anm , bu yetenekte
olmasa da, tarihi yeniden anlatma ynnde nemsiz saylama
yacak bir teebbs tem sil etmektedir. Ben baansz olsam bi
le, bakalar baarm aldr; nk kendi yaam larna egemen
olan bu Tarihi yeniden anlatma gcne, bu Tarihi dnme,
yapzme uratma, onu alaya alma ve zaman deitike onu
da deitirme gcne sahip olmayanlar, gerekten de gsz
dr, nk yeni bir tarzda dnem em ektedirler.15
Salman Rdinin savunduu ey, kkenin zel bir otorite
nin zel alan olm aktan km as iin, kken karsnda adaleli
gerekletiren eylem olarak edebiyattr. K kenin anlats, ortak
ve dokunulm az bir arive em anet edilm i olarak ya da yalnz
ca hakk olann dokunabilecei ekilde kalmamaldr. [...] bu
iktidarn herkese eit lde ait olm as gerektii... cm lesi,
nerilen anlam ann doasn aka belirtm ektedir; bir ser
best kullanm anlamasdr bu [yapzm uygulamak, ala
ya alm ak, deitirm ek], herkes buna kendi paynca katlr.
Bylelikle, balangcn ansnn sakl tutulduu kutsal em anet
sand, tanrsal hukukun yarg yetkisinden karak znelerin
sradan hukukunun yarg yetkisine geer. Kkenin hakikati ta
mam en znel bir hal alr. Bu ap gem eyle birlikte, bir tr
edebiyat hakk oluur.
eytan A yetleri ve yazar etrafnda bu grlt patrtnn kop
tuu yllarda, byle bir am ann, Oidipus figrn youn bi
imde seferber ettiini ve dinselliin gc karsnda zne ve
hakikat sorunuyla ilgili trajik bahse yeniden gncellik kazan
drdn dnyordum. Kader bilm ecesine bizzat kendim i
zin cevap verme im knn onun amansz bekilerinden skp
15 Salman Rdi, Mille jours en ballon, Liberation, 13/2/92.

41

almak, Salman Rdi rneinde, kkeni gelenein sofu beki

sinin elinden almaya denk der. Apolloncu-Sokratesi kendi
m erkezcilik ve kendinin bilin cin e varm ann (n san , kendini
lam ) doruland bilm ecede olduu gibi kendini tanma dav
ranna dayanan Oidipusu zdnm sel tavr, Salman R
di tarafndan nerilen uzlamann varsaymna karlk der.
Bu varsayma gre, her insan yazardr, kendini k noktas
alarak dnyann anlam n yazmak eklindeki tanrsal imtiyaza
herkes sahip olabilir. Baka deyile, kkenin hakikati, bu haki
kate cevap veren znedir ve zne her ey edebiyattr diye ce
vap verir. Bu anlamda Salman Rdi dnyann sahnesinde z
nenin (yazma) zgrl ile fa tu m 'un (hakikatin din yazlar)
gc arasndaki trajik atmann yeni bir versiyonunu oyna
mtr. Bu gerek tiyatroda, Oidipus trajedisinin hibir zellii
eksik kalm am tr; ne yazarn savunucular ile aleyhinde olan
lar arasndaki tartm ann merkezinde yer alan masum sulu
tem as; ne de yazar kendi m ahkum iyetinin nne gtren
nsezi. Salm an Rdi, eytan A yeteri'nin sondan bir nceki
sayfasnda, ba kiisine u artc cm leyi syletir: [...] ve
nihayet yazm olduu dizeler yznden leceini ama kendi
lm cezasn da haksz bulamayacan dnyordu.16
Trajedinin bu yeni versiyonuna Y azar Oidipus ad verilebilir;
ya da O id ip usu ihlldeki b ir baka boyutu belirtm ek iin
Kendini Yazan Oidipus demek daha doru olur. Burada sz ko
nusu olan ey, Freuddan beri okumay rendiimiz ekliyle
bilgi ile arzunun znesi arasndaki iliki deildir yalnzca, da
has yalnzca bilim znesiyle felsefe znesi arasndaki iliki de
deildir. Edebiyattr burada sz konusu edilen; znesi, yazma
edim inin hedefi olarak ben lik yazsTna dayanan edebiyat.
Her eyi kucaklayan bu benlik yazsnn esas hneri, hakikate
bir kurgu yaps vermesinde ve kitabn m utlaklnn ardnda,
hikyede Benlerin hzla oalmasn sahnelem esindedir.
Daha teye gidelim. Salman Rdi, edebiyat znesinin Baba
ile zdelem esinin, ancak hakikatin kurgu yapsna indirgen
i Lfs Versets satcmiqucs, a.g.e., s. 584.

42

mesi halinde salanabileceini gsterir. Yazar be yz altm

be sayfa boyunca kutsalla ynelik h ibir hakaretten sakn
mayarak kken anlatsn para para ederken, birden ba kii
Salahaddin amay lm deindeki babasnn karsna
karr. Son yirm i sayfada rom ann arl, kend isin i aslnda
batan sona oluturan ey, yani baba sorunu, babann cisim sel
miti, mitsel cism i, dahas baba metaforunun edeb yeniden-yazm sorunu yrngesinde evrilen bir dalaverenin aa ka
rlm asna yneliktir. Ayn zamanda, -kin in , tekine ya da te
kinin szne dair iyilie dayal bir bilgiyi inkr etm ekten olu
tuu kabul edilirse- rom anesk yaznn u noktas olan kinci
acm aszlk, baba ve baba im leyenleri iin der ve sevgiye d
nr. unu yazar Rdi: Onlarca yl fke duyduktan sonra
babaya k olm ak, huzur dolu ve gzel bir duyguydu; yeni
den yaam veren, yaam yenileyen bir ey, demek isliyordu
Salahaddin, ama bunu syleyemedi, nk bu ona vampirce
geldi: Sanki kendisi bu yeni yaam em erken, Deiinin [ba
basnn ad budur] bedeninde lm e yer ayor gibidir. Sustu,
ama yine de Salahaddin kendini eskim i ve bir kenara frlatl
m oul benlerine, bu Salahaddinlere, daha dorusu Salah u d d in lere, yaamda farkl tercih ler yap tk a kend isind en
kopm u olan ama grnte, belki de kuantum teorisinin pa
ralel evrenlerinde var olmaya devam eden bu alternatiflere an
be an daha yakn hissediyordu.
znenin, kendi adnm iine harfin geri dnn karla
mas iin yol da ayn anda alr: Keke m r boyunca yalnz
ca bu insan olabilseydi, dileinde bulundu Salahaddin (adnn
Ingilizletirilm em i tam halinin sylenii yirmi yldan beri ilk
kez houna gitm iti). Babasna elveda dem ekten baka bir e
yin elinden gelmedii bir anda ona kavumu olm ak ne kadar
gt.
Oysa, harfin geri dn, zneyi, ahs l baba ile slmn
Kurucu Babas, yani biyografik anlatsn paralara ayrmaktan
geri kalm ad nsan M uham m ed arasnda sem bolik bir e k
lem lem e yapm aya y n eltir: A rtk oyuna son v ereb ilirsin .
Evet, bu yeni bir evrenin balangcna benziyordu, bu evrede
43

dnya dayankl ve gerek olacakt ve bu evrede artk kendi

siyle o kanlm az mezar arasnda bir babann koca silueti ol
mayacakt. Bir ksz yaam, Muhammedinki gibi; herkesinki
gibi. Byl lamba gibi ruhunda parlamaya devam eden, tuhaf
bir ekilde ltl bir lm n aydnlatt bir yaam .
Din hakikatin ku rgu latm lm as, dem ek ki yalnzca kutsall
a kar lgnca bir saygszlkta bulunm akla kalm az, din kl
trden ve babann l vcudundan geen (bu sonuncu medilasyon babann cesedi karsnda yaplr), bu kurgu, varl ba
bann ad tarafndan belirlenen bir zne bilincine alr. nk
bu ksz szc nsan Muhammedin geirdii snav be
lirttii iin slm kuruluun byk im leyenlerinden biridir,
herkesin nce lm babasnn ve annesinin, ardndan da on
larn yerine geen babalarnn lm yle terk edilen M uham med, tanrsal esinin kuruduu bir ilk dnem in ardndan, Tanrnn da onu braktna inanr. Babalarn terk etmesi anlamna
gelen bu kszlk snavndan, slm szc ortaya kacak
ve bu szck terk edilite bile kurtaran ya da terk edilii varl
n kurtuluu yapan Tanr dinini belirtecektir. Ve Islmn Tanrs nn peygambere ksz (al-yatm ) diye hitap ettii hatrla
nrsa, Jacqu es Lacanm peisra giderek, burada, slmdaki B a
bann A dlar'ndan birinin sz konusu olduu kavranabilir.17
K utsalla hakaret edici olarak grlp teh ir ed ilm i ve
peygamberin ahsiyetine saldrd kabul edilen bir rom ann,
yine de, dinin kurucusuyla ve adnn yceliliiyle zdele
mesi tuhaf deil midir? Bu durum, edebiyat denen eyin zne
nin varln din hakikatin dnda iler klmay am alayan bir
dolam batan ibaret olduunu; znenin de varln onu sz
iinde kuran adlandrmaya borlu olduunu yeterince gster
mektedir Yeter ki szn kutsall kll paylalan bir kugu
yaps iinde hakikatin konum unu ykselttiinde edebiyatn
bizatihi kendisi de bir tr din olm asn!
Bylelikle Rdi olay, yol at iddetin ve gezegen apn
z Jacques Lacan, Le Sminaire des Noms du Pire (1963); Omicar?in cld olarak
Excommunication'da bir blm yavmland, 1 9 7 7 ,8 , 110-111.

44

daki grlt patrtnn tesinde, kken skntsn oluturan

eyi de ortaya koyar: Islm da h a k ik a t, dil ve zn ellik arasn d aki
ilik ilerin sarslmas. Yalnzca geleneksel yapnn o k byk
bir altst olu geirdii bir ada deiliz; dahas kurucu metaforlann zm lenir hale getiriliinde yeni dolam balarn ortaya
km a da tank olmaktayz.
Bu altst oluun, bilim in znesi tarafndan deil de, edebi
yatn znesi tarafndan aa karlm as sradan bir ey deil
dir. Rdi olay ncesindeki yllarda, oum uz, dinci glerle
n em li b ir atm an n m eydana g elece in i dnyorduk.
Ama bu atm ann daha ziyade felsefi ya da bilim sel sylem
den kaynaklanacan hayal ediyorduk. 1872 ylnda arkeolog
G. Sm ithin Mezopotamya tabletlerini zm esi ile Tevrat bizzat
Tanrnm yazd en eski kitap olm a ayrcaln kaybettiin
de18 Aydnlanmann ve byk tarihilerin dem istifikasyonlarnn modeliydi aklmzdaki.
slm rneinde ok, beklenm edik yerden, kken hakikatini
hileym i gibi sergileyen edebi kurgudan geldi. Bu durumda,
bunun nedenini sormak gerekir. Yzyllarn hareketsizliiyle
kirelem i slm' teoloji, sonunda, kkenin, anlam l bir ifaya
direnen bir gerek olduuna inandrm myd? Dem ek ki, en
ufak hayal esinti bile bu teolojinin, mahrem kusurunun ani
den ortaya serildiini grerek, kendini hakarete uram bir
konum a yerletirm esine yetm iti. Szn kutsallnn m erke
zindeki bir rahatszlk olasl yaratl srrnn titreen ekir
dei, bu teolojinin inanlrl zerinde bir tehdit halini alr.
eytan A yetleri blm , gerekten de, hakikatin ve hakikat
vahyinin sylemi iinde sapknln balangtan beri yer ald
n gsterm iyor mu? Ama peygamber, kutsalln kesin bi
im de verili olmadna ve ktle kar baklk tamad
na ehadet ediyor olsa bile slmn kuruluu, zaman ieri
sinde kendi hkm ranln dorunun ve iyinin, m utlak an
lamda korunan hkm ranl olarak ina edebilm ek iin, bu
atla doldurm ak istem itir. Bu anlam da. Salm an Rdinin
18 Bu olay aktaran Jean Bouero, Naissance de Dieu, Paris, Gallimard, 1986, s. 21.

45

eytan A yetleri, slm kuruluun en can alc noktasnda bast

rlm olann, im knsz dokunulmazn iaret edildii ama dtaland yerde geri dndr.19
Bununla birlikle, bu imknsz dokunulm azlkn yazyla geri
geliyor olm as, koullar buna izin verdii iindir. Kukusuz,
Salman Rdi bastrlann geri dnn hzlandran edimin
yaratcsdr, ama bavurduu edebiyat eylemi onun kiisel ko
num unu aar. Edebiyatn bu eylemi, geliim i iinde Nietzschenin nl cm lesinde belirttii noktaya erim i olan moderniten in tarihsel srecinden kaynaklanr: P arm enides yle
dedi: Olmayan dnlemez; biz dier utayz ve yle diyo
ruz: D n lebilir olan ey elbette bir kurgu olm aldr.20
Eer bizim modern halimiz, varlk, ancak kurgu olduu iin
d nlebilir fikrine, inancna, id eolojisine varyorsa, o za
man edebiyat, bu sav r.ihai sonularna vardrm akla grevli
deneyimdir ve daha uzun sre de byle olacaktr.21
Tm bu aklamalar, Rdi olay krizinin, slm n 14. yz
yldan beri yeterince tank olduu trden bir kutsalla haka
ret sorunu olmayp kkensel ortak olaylar etkileyerek hakikat
ile znellik arasndaki ilikiler rejim ini altst eden bir uygarlk
dnm ne denk dtn yeterince belirtm ektedir. Sal
man Rdi hem bir edimin eyleyenidir, hem de herhangi bir ki
inin bu edimi yaratma olaslna yol aan tarihsel bir sre
19 Peygamberin konumu ile slm yapnn konumu arasnda nerdiim aynm,
bu yapnn inasna Muhammed dorudan doruya katkda bulunmu olsa bi
le gereklidir. Kuran szn vahyeden nsanm ayn zamanda slm'n kurucu
su olduu, yani Hristiyanlkta hem sann hem de Aziz Pavlus'un dengi oldu
u sylenebilir. Daha dorusu, Islm'n peygamberinde sevi bir ilk evre ile
Pavlusu bir ikinci evre vardr.
20 Bu konuda bkz. Philippe Lacoue-Labarthem yorum ve aklamalar, in Le Su
jet de la philosophie, Paris, Aubier-Flammarion, 1979.
21 Guy Debordun gsteri toplumu" diye adlandrd ey, demek ki, onun sa
vunduu gibi, hakikatle ilikinin zlme nedeni deildir. Her zlme var
sa, bu daha ziyade, varln ve hakikatin kurgusallamasndan kaynaklanr, ge
nellemi gstericilik" de bunun sonucudur -yoksa, tersi deil. Ama hakika
tin ve hakikat restorasyonunun metafizik anlay, Guy Dcbordun metninde
dolat haliyle, bu ynde ilerlemeye imkn tanyor mu? Guy Debord, La So
cit du spectacle ( 1967), Paris, Gallimard, 1992.

46

tarafndan h a rek ete geirilm ektedir. Bu eyleyen etken ya da

edim lenen edici konum u, masum suluyu hatrlatm yor de
ildir.
Bu analizden yola karsak, alm a tavrmz deimi olur:
- E dim de bulunan taraf: Yazarn, yaam nn, zgrce ifade
hakknn koulsuz savunulmas;22 bu yoksa hibir entelekt
el almann mmkn olamayacana kuku yoktur. Zaten,
bir yazarn lme mahkm edilmesi gibi basit bir olay, Ms
lman dnyann hemen hemen her yerinde ve zellikle Ce
zayirde baka yazarlar ldrmenin yolunu amtr.
- Tarihsel sre taraf: Zorunluluk, sorunu yeniden amay
gerektiriyor. Sorunu zme balamak iin, dinsel metinlerin
kurgu olduuna karar vermek yeter mi? Eer Salman Rdi bu
metinlerin hakikatine inanmyorsa, niin bu hakikati ele alma
y, tersine evirmeyi ve datmn nermek istedi? Bir hakika
tin tersine evrilmesi ve hakikat metninin znel paylam yi
ne o hakikat, hatta hakikatin tamamlanmas deil midir? Ha
kikat/kurgu kartl, metafiziin diline ait deil midir? Yu
karda aktardmz Nietzsche cmlesini yorumlarken Philippe
Lacoue-Labarthen yazd tam da budur: Ama kurgunun
kendi kendine ayakta duran bir ey olmad, hakikate refe
rans dnda kurgudan sz edilemeyecei ve ileri srlemeye
cei grlr. Nietzschenin zellikle nsanca, Fazla nsanca'dan
beri srekli yapt gibi kurguya bavurmak, yine de hakikat
dilinden konumak, baka dil olmadn itiraf etmektir.23

Dinin etkililii zerine

Freudun, B ir Yanlsamann Geleceinde, san ki felsefesi diye
adlandrd eyi nasl alaya ald ve bunu teologlarn credo
22 Burada, Salman Rdi'nin lme mahkm edilmesinin ertesinde 16 uba
1989 tarihli U biration e te s in d e yaymlanm bir metindeki tavrma gnder
mede bulunuyorum. Ayrca kr. Nadia Tazi ve Eglal Herera'nn soruturmasna
Arap ve Mslman yz entelektelin kaularak cevap verdii kolektif kitap: Po
ur Rushdic, Paris, La Dcouverte/Carrefour des littratures/Colibri, 1993.
23 A.g.e., s. 14.

47

quia absudumuna (nanyorum , nk sam a) yakn buldu

unu hatrlarz. Ona gre, dinsel doktrinleri basite kugu di
ye kabul etm ek le yetinem eyiz: Bu d o k trin lerin i gcn
oluturann ne olduunu, akl yoluyla bilinm elerine bal ol
mayan etkilerini hangi koullara borlu olduklarn kendim ize
sormamz gerekir.24 Ve, hayali oluumlardaki arzu ve etkililik
(W irklichkeit) sorunsal etrafnda bu i gcn b ir aklamasn
nerm ek gerekir.
Freudun varsaym, dinlerin etkililiinin kaynaklarndan bi
rinin yanlsama glerinde yatt eklindedir. Yanlsama, der,
hata deildir; hezeyana yakn olsa da onun gibi yanl deildir;
gereklikle ille de eliik olm as, hatta gerekleem ez olmas
gerekmez; bir arptm a da deildir. Yanlsama b ir gtr. G er
ek lik nezdindeki h er trl in an lrlk teyidini reddederek,
kendinin gereklem esini hedefleyen, ok eski bir arzuya bal
bir gtr. Bu gcn kkeni, herkesin yaamnn herhangi bir
annda kar karya geldii terk edilm enin ocuksu znt
snde ve mitsizlii nlem ek iin gz kulak olan babaya atfe
dilen gle kyaslanabilir bir koruyucu kuvvet icat ederek bu
zntden korunm a iradesinde yatar. Bu nedenle, yanlsama,
g em iteki g erek b ir tehdide denk d erk en , bu tehdidin
enerjik inkrdr; yle ki yanlsama artk rtlem ez b ir hal
alr. Bu ocuksu korkunun stesinden gelinm esini ve S ch il
leren dizeleriyle, dman yaamla karlam adan k za
man iinde salayacak tek ey, yanlsama bekisinin salveril
m esi ynndeki ar ilerleyen bir almadr. Yanlsama, kke
nini, geri dnn nlem ek istedii yaanm bir m itsizlik
te bulur.
D em ek k i, Freudun dinsiz inanlar, dinsel yanlsam ann
bir g erek etrafnda -ocuksu insan znts gerei etrafn
da- olutuunu ve bu nedenle bunu inkr eden ikincil rasyo
nelletirm eden ziyade bu zntnn tarihsel hakikatine yakn
olduunu kabul etm esini engellemez. Yine de bu gerek kar
snda koruyucu bir ilevi yerine getiren, m itsizlii ortadan
24 Sigmund Freud, LAvcnir d'une illusion (1927), uvres compltes, XVIII, s. 169.

48

kaldrmak isteyen dinsel temsil, hakikatin biim ini deitirir

ve dntrr. Baka deyile, ne hata ne de gerekliin kart,
ne hakikat ne de hakikatin kart olan Freudu yanlsama ka
tegorisi, im kn sz hedefler. kili anlamda: Bir yanda, insann
znts telafisi imknsz temel bir eksiklikten kaynakland
ndan, bu znty ortadan kaldrm ak im knszdr; dier
yandan da, eksikliin zm n vaat ettii ve bu eksikliin
doruuna Tanry oturttuu lde, dinsel cevap olarak, bu
imknszla im knszlk yoluyla verilm i bir cevaptr. Dolay
syla, Freudu yanlsama anlay sayesinde, hakikat/ku rgu kar
tlndan kyor ve yeni bir ilikinin sorunsalna doru iler
liyoruz: im k n sz / im geselin etkililii. Buna kartlk deil iliki
diyoruz. Dinsel oluumlarn etkililii, bu etkililiin im knsz
etrafnda yaratt hayal! dzenlemeye, inanc salayan dzen
lemeye baldr.
Rdi olayndan ve bu olayn nda B ir Yanlsam ann G elece ini yeniden okumadan kardm derslerin ilki udur:
K ken ku rgu lan , hakikat sorunu etrafnda ortaya atlmaz ve bu
soruna kar deildir, bu kurgular im k n sz lk bak asyla
dnm ek gerekir. Islmda kken tahayyl im kn sz nasl
kabul eder, hangi kurgu yaplar etrafnda im kn szn hkm
ranln kabul eder, baba sorunuyla nasl bir iliki srdrr?
Bylelikle bu denemede sonucu bulunacak grev belirlenm i
oluyor. Benim slmdaki kken d olam b acm burada olacak. Bu
terimi tm anlamlaryla anlyorum: uzaklamak ve uzaklatr
mak, yolu deitirmek, tasary deitirm ek, g bir yol izle
mek, vs.

49

NC BLM

Fesih

Kken kurgular sorununu im knszdan yola karak ortaya

koym ak, ayn zamanda, skn tn n ve skn t nedenselliinin
algsn deitirir, lleriki sayfalarda slm ideolojiyi aydnlat
may denerken, arka planda u varsaym olacaktr: Bu ideoloji
nin, gem ile olduu gibi gvence altna alm ak iin Kuran ya
sasna bavurarak restore etm ek istedii ey, geleneksel siste
min karsna m odem dnyann kard im knszln mas
kelenmesidir. Baka deyile kken sknts, ncelikle, hakikat
ile yasa (h a k ik a t ve eriat) arasndaki geleneksel dayanmann
bozulm asnn sem ptom udur; zne, dehete dt ar ger
ek ve ar hazla babaa kalr, bu arl engelleyebilecek e
yi kendi hayal ve sem bolik antik evreninde bulamaz. Dinsel
yanlsam a kalkann restore etm e um uduyla k k e n e bavuru
buradan kaynaklanr. Yine de, bu kalkan ada tarihsel ve bi
limsel dnyann snav karsnda atladndan, bu dnyaya
ait yeni malzemeleri kullanarak kalkan tam ir etm ek, ka p la m a k
gerekir. Grlecei gibi, slm hareketlenm e, iddia edildii gi
bi dinin basite geri dnnn bir bileeni deil, yeni bir ide
olojik bileim dir; daha dorusu, slm bileim , din zld
iin gn na kar ve kendi hakikatini kurtarm ak isteyen
tavryla da bu zlmeyi younlatrr.
50

Bu k k e n e dn fikrinin kayna nedir, slm gelenekteki

hangi topos'a baldr, slm ideolojinin i m antna ne ekil
de dahil olm aktadr? Bu sorular, Rdi olaynn peinden, bizi
slm hareketlerin onaya k ve sylem lerinin tarihsel d
zenlenii zerine bir soruturm aya yneltir. Son u , k olek tif
bir taknln nasl doduunu kefetm eyi salar.

Geri dn ve yorumlama
G elenekte g eri dn kavram , slm herm entiin kalbidir;
buna gre kken, ancak kendi tem sil edim inde kaybolup, st
rtldke bulunan eydir. Bu ilke, h er yorum un genel ilevi
ni oluturur. Bu ereveyi ana hatlaryla ksaca belirtelim . ki
nem li kavram bu ereveyi kesin olarak belirtiyor:
- Tefsir kavram; szck anlamyla aklam ak ve yorumla
mak demektir. Tefsir*in, aa karma anlamna gelen tasfir'in evirmecesi olduunu belirtmek gerek. Tefsire denk d
en yorumlama bilimi, kavramn doumunu, vahiy metninin
anlamn takipilerine kendi aklam ak zorunda kalan pey
gamber dnemine kadar gtrr. Ardndan, ileriki yzyllar
da geleneksel yorumcularn kutlanaca ve zellii, metnin
harfine bal kalm ak, ilk kuak yorum cu larn otoritesine
bavurmak ve kiisel yorumdan vazgemek olan bir yntem
le dzenlenecektir. Kuran metnine aklama getirebilen tm
geleneklerin yazar tarafndan yan yana konduu, kiisiz bir
intihal olarak kendini gsterir. Yazar, ayet ayet, kelime keli
me bu gelenekleri izler, kefiller zincirini belirtmeyi ihmal et
mez ve kiisel grn ancak ender olarak ve ok fazla ihti
yat gstererek ileri srer.
- kinci alan, tevil alandr. Kelime anlamyla ilk olana ge
ri dn anlamna gelen bu terim, szn tesine gitmek iin
erh ve tefsirin snrlarn amaya altndan, y oru m de
mektir. bni Sinadan bu yana mistisizmde ve felsefede geliip
yaylan tevil, nde gelen, aikr anlamn altnda ezoterik bir
anlam varsayarak kozmolojiye, antropolojiye ve Antikag te

51

olojisine bavuran yaratc bir tinsel sretir. Bir yandan, i

sel bir aratrma hareketini ve dier yandan, kendinin bilgisi
ile d dnyann kavranmas birbirine kavutuka alan yeni
ufuklarn ortaya serilmesini ilikiye sokan bir ilerleme olarak
grlen hermentik bir ilem sz konusudur. Byk mistik
teozof lbni Arabide olduu gibi alegorik yorumlama burada
nemli bir rol oynar. Bu eserde, Kurban Etme ve Yorumla
ma (III, 3 ) allbalnda bunun bir rneini inceleyeceiz.

Filozof El Crcani (14. yzyl) Tevilin u tanmm nermitir:

Szcn grnrdeki bir anlamdan varsaymsal bir anlama
gnderilmesidir; tabii eer varsaymsal anlam , tpk T annnm,
yaayan lden ekip kardn sylemesi gibi, Kitapla ve
gelenekle uyum iindeyse bu mmkndr l...].1 Demek ki yo
rum, lsn (ya da lszln) lmden yola karak do
urma ediminde bulan dildeki bir yer deitirme ilemidir. lk
anlama, anlamn balangc olarak lmn ynlendirdii bir an
lama geri dn yaratan ey, bu ilikidir.2 slm dnrleri bu
nedenle kkeni eriilmez olarak tanmlarlar, tpk Lisn adl an
siklopedik szln yazan bn Mandhrun belirttii gibi: Bir
eyin kkenini belirlemek onu bilgi yoluyla ldrmektir, onun
kkenini o zaman [ldnde - .n .j bilmektir.3 Demek ki k
ken, eyin lmdr. Baka deyile, yorumlama, zn lmle
balantlandrlma ilemidir, dolaysyla kurucu edim i, sonsuz
anlamll aarak, sonluluu baskn kartmaktan ibarettir.
slm id eolojiy le b irlik te, bu ilem lerin uzana deriz,
nk bu ideolojinin gerekletirdiini iddia ettii ey, k k en e
eriebilirU ktir, buyurmak istedii ey onun tem sili deil, mev
cudiyetidir.
1 Earf el Crcani Kitab attarifcu, Beyrut, Dar Ai-kulub al-ilmyya, 1988, s. 50-51.
2 Varolu dngs zerine aadaki Kuran blm bunu aka ifade eder:
Oysa l iken sizi O dinini; sonra sizi yine vdrecek, yine dirihecekir ve
sonra Ona dndrleceksiniz." (S. II, 27 [Trkesinde 28 - .n.|).
3 Arapa cmle yledir: 'asala aia: katalahu ilman fa 'arafa aslahu." bn
Mandr, Lisn AVarb. Dar Lisn Al-arab yaynevi, Beyrut, tarih yok, c. I, s. 6869. Hachem Foda, eyi bilgi yoluyla ldrmekin, metafonk olarak onu iciini ciciini karana dek incelemek anlamna gelen bir deyim olduunu belirtir.
eyi ldrmekin kelime anlamyla eyin lm demek olduu da aktr.

52

Geri dn, teori ve taknlk

G erekten de, slm! hareketin tarihi, siyasetbilim sylem inin,
sanki ikincil bir eymi gibi, zerinde durm adan, geerken
deindii bir olguyu g sterir bize. G een yzyln banda
hem M srda (Hassan Al-Benna, 1 9 0 6 -1 9 4 9 ), hem de Afganis
tan'da (Eb Al Mewdd, tarafndan 1 9 0 3 -1 9 7 6 ) slam cln
teorik tem elleri atldnda meydana gelen ve bizim kken in
fe s h i4 olarak adlandrdmz, yepyeni bir olaydr bu. M srl
Seyyid Kutub bu temelleri tekrar ele alm ve bunlar merkez!
dncesi, M slm anlann cahiliye devrine, yani slm kuru
luu nceleyen dnem e ya da kken-ncesine geri dnm ol
duklar fikri olan bir doktrin haline getirmitir.
Seyyid Kutub, bu artc sonuca u akl yrtm e sonucu
varr: ncelikle slm ile slm toplum lar arasnda m antksal
bir ayrm yapar, ardndan bu loplum larn, m odern devleti ve
buna denk den -Bat icad- hukuku benim sediklerinden do
lay, slm yasa (eriat) tarafndan ynetilm ediklerini saptar.
Dolaysyla, grnn tersine, bu toplum lar M slm an de
ildir. slm bir anlamda bunlardan geri ekilm itir, daha do
rusu bu toplum lar slm inkr etmilerdir. Bu durumda, bu
loplum larn durumu ned ir? sorusunun cevab basittir: Bar
barla ve tanr yasasnn bilinm edii dnem e, yani Islm -ncesine5 gerilemilerdir. Ksacas, tersi ynde evrim geirm iler
ve zaman duvarn geerek balangcn berisine dmlerdir.

4 Takip eden aklamalar, Uluslararas Freudular Demeginin inisiyatifiyle Cordoba'da 1992 ylnda gerekleen bulumann ardndan kurulmu olan Cordoba Grubu'nun bir sunumu srasnda belirtilebilmitir. O gnden gnmze, bu
zorlu yllar boyunca, tektannc dinin metinleri etrafnda Yahudiler, Hristiyanlar, Mslmanlar ve laikler arasnda ortak bir alma gerekletirildi,
nemli tartma ve toplantlar yapld. Toplantlara dardan katlan ye olarak,
bu yerin benim iin tad nemi tm kalanlar anarak belirtmek isterim.
zellikle Denise Sainte Far Gamot ve Pierre-Christophe Cathelineaunun gru
bu var etmek iin gsterdikleri abalardan dolay adlarn anmak isterim.
5 Bu tezin zellikle ifade edildii eser Seyyid Kutub, Fl dlilll al-qur'an, Dar Achurq, Beyrut, 1968. Bu konuda Franszca olarak bkz. Olivier Carr. Mystique
et politique. Lectures rvolutionnaires du Coran p ar Sayyid Qutb, Paris. Presses de
la FNSP/Editions du Cerf, 1984.

53

Gerekli eylem, bu ncllerden kartlr: S z d e M slm anlar

yeniden-M slm anlatrm ak" gerekm ekledir. Son u olarak
slm hareketler, M slm anlar kkenden yeniden g eire
rek lfcen-ncesinden karmay kendilerine am a edinirler.
E m irlerin, M slm an kadn ve erkeklere, Bugn [tarih] em ir
[falancanm ] eliy le slm d in in e g ird im ,6 ek lin d e kalem e
alnm belgeler im zalatarak yaptklar ey budur. M slm an
lar bir rpda k k e n dna yerletiren ve Shakespearein H am
le d e k i, T he lim e is out o f jo in l" ifadesine szc szcne
uygun den bu teori, ayrca, Cezayirde olduu gibi, gerilem e
argm ann - onlar, lm leri slm a hizm et eden dnekler,
daha kts M slm an taklitlerid ir- tekrarlayarak, iddete
dayal ar gruplarn hayaszca cinayet ve k atliam larn a da
izin verm ekledir. Dahas, bu kiilerin ldrlm esi onlar kken-ncesine gerilem i olm a ve szde M slm an olm a g
nahlarndan balar. Bylece katliam clar, ldrm ek amacyla
kurbanlarnn zerine eilirken, onlara kurtulu m jdesi verir
ve ileyecekleri cinayet iin onlardan ba talep ederler.
M slm anlar y enid en -M sl m an lattan " bu E m irlerin
tavr, k o lek tif kken anm a sarlm a, yaam dan ve bedenden
r alarak lm em retm enin tadn kardklar balangla
rn kapsnn nnde durma tavn deilse nedir? Bunun, fana
tik duruun, bu duruun yaratt kitlesel taknln ve hatta
terrn kaynana dair kkl bir tanm olduu sylenebilir.
Bir anlamda bu tanm p olitik en sestlik d enebilecek bir ensesi
b iim i g erekletiriyor: Tatm in olm u topluluu kaynam
kkenin btncl ve younlam varlna inan. Bu nedenle,
slm ideoloji rneinde, yalnzca kaynaktan uzaklamay ifa
de ederek metafor ve yorumlama hedefine mahsus bir deyim
olan, ...e geri dn" sz konusu deildir; ama y oru m ortadan
k a ld r ld ld e m m kn olan k k e n e lszce b avu ru
vardr.
M etaforun kkszletirilm esi ve yorum un ykm sreleri
uygarlk iinde srekli olarak ilem ekteyse, neden bunlar, teori
6 Bu tr belgelere dorudan eritik.

54

olarak ina edilm i bir taknlk ierisind en rgtlenm i bir

kille psikopatolojisi biim ini alyorlar? Bu soru nu n cevab el
bette basit olamaz. Ne var ki, slm ideolojiyle ilgili toplumsal
ve p olitik bilim ler sylem inde, bunu alttan alla destekleyen
edim -yani kken in fe s h i- dnlmemitir. Hem teorik hazr
lk srecine hem de arlna uygun den geri dn nos
yonuna bal tem el m ekanizm ann durum u da byledir. Bir
yandan, yorum iinde geri dnn, gem ile b ir iliki kefi
ne girilii kukusuz sylenebilir; bu iliki, ancak bir metaforun metaforu yoluyla kkene ulama iddiasndaki bir ilikidir;
oysa ki abese varm geri dn, kendini zaman aknn ter
sine evrilmesi olarak sunar, bu tersine evrilm e sonunda metaforun kkensel biim in berisine ekildii bir ieri kvrlmaya
varr. Burada geri dn" bir ekili deildir; hayal ilevin
zld, kkeni, bir beden, kolektif bir organ, dipsiz bir poli
tik iskntsna alan az gibi grnr klan, ekilsizlem eye
doru giden bir bzlmedir. Ynelim ini yitirm i bir grup ya da
bir topluluk, bylece, ortakln tinsel yetisini yitirerek gerile
yebilir. K olektif arlk, bu gruba, bir anlamda sem bolik yo
rumlamadan kurtulan ilkel bir beden verir; sanki dpedz be
denlerin ilksel eyinin, birbirlerine eklenm i bedenlerin fizik
sel duyum lanna sahip olm ak iin zorunlu bir ihtiya varm
gibi. Islm clarn bu grngnn eitli tezahrlerini bizzat
kendi zerlerinde herkese grnr klm alarnn ve iz brakc
bir tarz stnden ortak kkenin organik yeniden douuna ta
nklk etm elerinin nedeni budur. Geriye, bu tr durumlara yol
aan tarihsel ve yapsal koullan dnm ek kalyor.
K ken in fes h i, 8 Austos 1164te Alam utta olup bitenle kar
latrlabilir; o gn Ismail iilerinin byk eyhi, Yasann
yrrlkten kaldnldm ilan etti. Christian Jam betnin A lamutun Byk D irilii 1 adl kitabnda m kem m el biim de ak
lad bu olay, ada slm teoride meydana gelenle ayn ma
hiyette midir? ran dalannn doruunda bir eyhin slm n
pozitif yasasna son vererek m ritlerine isel ve tinsel dinin
7 Christian Jambet, La Grande Rsurrection dAlam, Paris, Verdier, 1990.

55

balangcn ilan ettii bir kalede ikam et eden b ir m ezhebin

drt elle sarld ey, slm! ideolojide bu kadar byk lekte
yaanan eyle kyaslanabilir mi?
Bu iki buyruktu, ikisinde de ortak olan yrrlkten kaldrc
grnm ne ramen, aslnda tamamen kart ncllere daya
nr. nk, ii mezhebi rneinde, beklenti ufku artk Yasaya
yer olmayan bir gelecee yerletirildiinden, m esihe bir vaat
sz konusudur -nk isel olarak kendini gerekletirm i in
san daryla atma halinde olamaz; buna karlk, slm ! ha
reketle ve bu hareketin, kkenin m kem m elliine duyduu
inanla birlikle, topik bir gelecek zaman yoktur, herhangi bi
rinin gelip ortaya kaca bir ufuk yoktur, nk olabilecek
eylerin en iyisi olm utur zaten, yce zafer zaten gereklem i
tir. M mkn olan her ey, belirgin bir gem iin iinde verilmi
tir; olu, bu gemii yalnzca paralayabilir. Yeryznden gl
geyi tmyle silen Yasa Gnei, vahyedildiinden beri doruk
noktasnda durmaktadr. Bundan byle, Nihai Yargy bekler
ken olas tek duru melankolidir; tabii eer terre iyice gmlnm ezse... slm hareket daha ziyade m esih iliin tersine
dnmesidir, dnemden mitsizlik olarak m esihilik-kartdr.
Burada bir baka soru nmze kmaktadr: slm sistemde,
bu sistemin kkensel oluumunda, altn a ve selameti balan
gca yerletiren bir ideolojinin ortaya kn en azndan ksmen
aklayacak trde mesihilik-kart temel eler var mdr?
lk bakta buna olumlu yant verilebilir. G erekten de, ku
rucusunun slm , bandan itibaren Yahudiliin ve H risti
yanln lafzna ihanet ederek dntrdkleri b ra h im in ilk
dinine geri dn olarak vaaz ettiini hatrlayalm; Bylece, ba
bann olunu kurban etm ekten vazgemesi edimi etrafnda ev
rensel bir tektan nc uzlamaya arr. M uham m edin kendini
peygamberlerin mhr olarak, yani Ademle balayan bir zin
cirin son halkas olarak duyurmas da buna eklenir. D em ek ki,
kkene dne., tekanrc tarihin kapan elik eder. slm
kendini balangc tekrarlayan son olarak, kkeni sonsuzlatran balang olarak sunar. Zincirin bu ekilde kapanmas mesihiligi im knsz klar.
56

D ier yandan, sann arm ha gerilm ed igini, lm ediini,

T an n nn huzurunda canl durduunu ve adaletin ve barn
nihai egem enliini ina etm ek iin yeryzne geri dn
beklediini ileri sren slm, ayn zamanda, dnyann sonuna
sevi bir anlam verecek kadar m esihilii de m m kn klm ak
tadr, lsac ama elbette Hristiyan deildir.
Demek ki slmda mesihilik hem m mkn hem de deildir.
Bu bak asyla, bu uygarln iindeki krizlerin tarihi, mesih
ilik ile mesihilik-karth arasnda bir salnm ya da uzlamaz
bir mcadele olarak okunabilir. Bu kartln slm dnce
nin ok sayda emasn belirliyor olmas da mmkndr. Be
nim formle ettiim -ama burada hibir ekilde kantlayamayacagm- varsaym, Sufizmin kendini hiperbolik bir zm olarak
sunduudur; melankoli ile midin, sonlu ile sonsuzun, insan
znesini lmsz lm l olarak, tam amlanmam tamam
lanm olarak dnme olana salad zel kiisel deneyim
iinde, bu kartlar, bu zmde bir araya gelmi olur. Bu dene
mede birka rneini vereceimiz, bn-i Arabinin fa r k lla m a
m y ap [imagiral] teorisi8 sayesinde, psiik ve tinsel bir hazr
lk abidesiyle bu varsaym doruk noktasna ular.
Bununla birlikte Islm gelenei bir utan dierine kateden
ayrm izgileri, krlma yerlerini, hatta felaketlerinin baz szdizimsel nerm elerini belirtiyor olsa da, yine de imdiki sar
sntnn boyutunu aklamay ya da anlamay salamaz.

8 Kimi zaman Jung tarafna ekerek de olsa, bu leorinin kapsamm Franszcada

gstermi olduu iin Henry Corbin'e teekkr borluyuz: zellikle ^imagina
tion cratrice dans le soufisme d'lhn Arabl, Paris, Flammarion, 1958. Jacques La
can bu kitab Lthiquc de la psychanalyse zerine seminerinde, saray ak ko
nusunda anar (Kitap VII, 1959-1960), nk Ibni Arabinin teorisi ayn za
manda farkllamam yap dnyasnda tekinin yzne dnk ak teorisidir
de. Jacques Lacann lbni Arabiye geri dnd bir baka vesile de, 1960'ta, Saint-Louis Fakltesinde J.-R Gilson'un daveti zerine verdii bir konferanstr.
Jacques I-acan, bize aktarm olduu daktilo edilmi el yazmasnda, lbni Rid
ile lbni Arabinin Endlste karlama ve diyalog dnemini anmaktadr ve
psikanalist olarak tavrnn filozoftan ok lbni Arabi'den yana olduunu ileri
srmektedir. Cahiers du Collge de Midecine, 12, 1966, s. 459.

57

DRDNC BLM

rmekte Olan Bir Beden

Bizim varsaymmza gre, gelenekteki hakikat ile Yasa arasn

daki dayanmann m odem bozulm asnn sonucu olan, gerek
ve hazzn arl karsnda znenin maruz kald ey, ancak
kendi aknlklarn ve fkelerini dile getirenleri, zellikle y a
san yoldan km as yznden dinin zlm esinin yaralarn
bedenlerinde tayanlar dinlemeksizin nasl llebilir? Arap
dnyasnda yz binlerce baslarak datlan bir m etinde dile
gelen bir kadnn protesto lnn zerinde duracaz. Bu
m etin, ok ucuz ve kolay eriilebilir oluu sayesinde slm
ideolojinin kitleler nezdinde yaylmasna fazlasyla katkda bu
lunan bir literatrn parasdr. Yazarnn kadn olm as, soru
nun zn elbette etkilem ektedir, nk bu gelenekle kadn
bedeni, neredeyse tmyle, hakikati ve Yasay altst eden g
ce baldr.1 Yasan z olarak araf buradan kaynaklanr. Bu
tanklkta bizi zellikle ilgilendiren ey, kltrdeki krizi bir fi
kir ya da tem sil sorunu olarak deil, psikanalizin -temsiliyet"
[rep risen tan ce]- diliyle syleyebileceimiz ekilde, yani beden
sel olanla ilikisi dolaysyla dayatlm olan psiik alm ann

1 Kr. arar balkl alt-blm.

58

bir ilevine temas etmesi anlamnda ortaya koyuyor olmasdr.

Bu bak asnda itkisel ekonom iden ayrlamaz olan uygarl
n bir kazanm yoktur.

Acnn araf
"Tehir diye tercm e edebileceim iz N im et Stknn al-T abrruj2 adl kitab, dosdoru hedefe giden, Kurandaki bir kavra
m ele alm aktadr: Kadnn gsterili giysilerle kendini gster
mesini kmseyen bir terimdir bu. zellikle, belirgin bir bi
im de kendini ne kararak tekinin bakm a meydan oku
ma, kendini fazlasyla gsterm e ve grnm e eylemini yananlam olarak belirtir;3 bu da fallik m stehcenlik alanna agn ya
par. G sterm enin arln, kurald, hatta dehet verici ka
rakterini belirten in am lm azlam a, ca n a v arlam a Im onstration]
szcyle tm bu anlamlar dile getirilebilir.
B urada, en tem el k ozlar b ak m n d an y ete rin c e an lam l
olan, kitabn giri blm nden baz alntlarla yetineceiz. Ki
tap, aalayc ve uyarc bir slupla balyor:
Msrl kadnn, sokaklarda, kamusal yerlerde ve plajlarda v
cudunu ve kadnln utan verici biimde sergileyerek dt
aalanma ve boyun eme dzeyi karsnda ok byk suraplar ektim. Toplumumuzun, erkekler ve kadnlar dahil, bu
zlme karsnda gzlerini yumduunu, hatta bunu kabul ettii
ni, kutladm ve bundan zevk aldn grdm; bu durumun,
onlar, yollarm armaya ve Tannya ve kitabna kar sadakat
sizliin uurumuna srklediinin farknda bile deillerdi. Bu
nun ardnda, bu toplumu yok edecek bir felaket gelecektir. An
cak ktl men etmi, yasaklam olanlar ve bilinsiz olanlar
srklendikleri dten haberdar edenler kurulacakur."

Ardndan yazar, ktl tehir etm eye ynelten teolojik

levie dayanarak ve yasan genellem i k karsnda

2 Nimet Stk, a t-a b m j, ditions Bouslama, Tunus, 1985, s. 53.

3 Burj, baraja fiilinden tretilmi addr, dolama, tur atma anlamna gelir.

59

kendi iinde hissettii aknl aklayarak sylem inin me

ruiyetini dorulamaktadr. Bu iki argmann kesitii noktada,
hakarete uram bir ortak beden taknts belirm ektedir. Bylece Nimet Stk asl hedefini ortaya koymaktadr:
Hayr, beyler! Bu irinli yaray bisturiyle oymalyz, iindeki
cevehati aktmak ve temizlemek iin yaray yakmak amacyla
gerektiinde zor kullanmalyz (...1. Kolera salgn sizin ara
nzda yaylrken hl nasl susabiliyorsunuz? Hastaln kur
banlar oald, bulaclg yayld, evrenizde canl ceseer
dizi dizi sralanyor, siz hibir eyden ekinm ez m isiniz?

Demek ki ortak bedene enfeksiyon bulamtr, hastadr, ce

set gibidir bu beden, bakln ve ayn zamanda da saygnl
n yitirmitir. Bununla birlikle, bu sylem in zgl becerisi,
yalnzca talan edilmi bir p olitik b ed etin gsterilm esine bal
deildir, znenin kendi bedenindeki talan gsterecek olm as
na da baldr. rm ekte olan bir bedende T an n nn tezah
rne herkes adna tank olm ak amacyla ayaa kalkan bir kur
bann szdr bu:
evremde yaylan bu salgndan beni Allah iyiletirdi, vcu
dumdaki ac verici hastala deva buldu, salm ve shhati
mi ruhuma geri verdi |...|.
Bir diimin ekilmesinin ardndan, lam bir ay boyunca
beni uykunun ve yiyecein zevkinden mahrum brakm
olan kesintisiz aclardan dolay strap ektim , nk acnn
saldrlar ne gndz kesildi ne gece.
Tm r yle byd ki, neredeyse yanam patlayacakt;
boynumu, bam sard, gzm kapand. Doktorlar ve cer
rahlar aknlk iindeydi, tp gsz kald, tedavi bulmakta
glk ektiler, iyileme umudu hi yoktu.
Ama ite gnl yce Allahn eli hastal ve acy sildi,
yaray sessiz sedasz ortadan kaldrd ve tmr kovdu. Bu
aknlk verici srpriz karsnda doktorlarn az ak kald.
Alakgnlllkle dediler ki: Tanr gerekten de gl ve
gnl yce, toza dnm kuru kemikleri bile canlandrr o."
60

Yasan p olitik bedeninin din gc, im an yaratma gc, tan

rsal skntnn ve balanmasnn canl tankl kendi iinde
yaratlsn diye kendini sunan znenin bedeninde yatyor. Ne
dem ektedir zne? Bedenim zerine yem in ederim ki Tanr or
da; ten -tenle kaynam ve youn bir halde- ten iindeyken,
bedenim bedenim de deil. Beden yaral, ak , bulam olan
ktlk paralam onu. Beden, b a kk en zarar grm oldu
undan, daha sonra da, ifay ve selameti zerine ekerek, sa
l ve kutsall zerine ekerek kurtulacaktr. Ama yazar burda, Jacqu es Derridamn belirttii gibi4 bakln k ve
sa salim kurtulm u olan m geri dn deneyim i anlam na ge
len dinsel deneyim in bu zne tanklk etm ekle yetinmiyor.
Onun hedefi, bakalarna hitap ederek, daha radikal ve daha
kesin bir baka anlam ortaya karm aktr:
Hastalm srasnda bir hanm ziyaretime geldi ve bana ki
barca yle dedi: Sen ki ibadetini yerine getiren; Tanr'nn evi
ne hac ziyaretine giden mmin bir kadnsn, sen bu eziyeti
hak etmiyorsun. Tannnn seni bu suraplarla cezalandrmas
iin ne gnah iledin? Ben uluyarak cevap verdim: Byle sy
leme, Tanr insanlara asla eziyet etmez, haksz olan insanlar
dr... Ben suluyum, bu cezay hak ediyorum. Dahas, hastalk
ve acyla Tanr'nn cezalandrd bu az, dudaklarna ruj s
ryordu, ktl yasaklamyordu, iyilii tlemiyordu, iyi
ce imi bu yz pudralarla gzelleiyordu; yataa ivilenmi
bu beden zarif giysilerle ssleniyordu. Ve, ateler iinde kavru
lan bu acl ba, Tanr'nn emrettii gibi arafn ardna saklan
myordu, imdi ise onu tmyle bir araf gibi saran ubbi ban
dajla kapl. Ben utancn rtsyle araflanmadmdan Tanr
beni acnn arafyla rtt. Azm ve yzm boyalarla ve
pomatlarla kapladm, Tanr eziyet ve aalamayla tokatlad.

Y asak yolun dan sapm a ve politik bedeninin zlm esinin n i

hai anlam byle aydnlanyor: Sululuun -dolaysyla kurban
olma borcunun- art ve arzusunu eziyet ektirerek ifade eden
4 Jacques Derrida, "Foi et savoir", La Religion, Paris, Seuil, 1996, s. 9-86.

61

in tikam c Tanrnn ortaya k bu. slamc vazda olduu gibi

bu m etin de, K a ran lk Tatr'ya ilikin en i karartc figrn
egem enliini ilan etmeyi hedeflemektedir.5 Bu hem dinin
zlm esinin bir sonucudur hem de bu m etnin son sznde dile
getirilen bir eylem dolaysyla dini restore etmeye alr: C a
nilerden in tikam m z alacaz."
Yine de Karanlk T annnn hkm ranlnn bu ekilde ila
nna, toplum un ada dnm nn sarst dzeni, temsil
ile itki arasndaki dinsel dzeni dzenlem e iradesi elik eder hatta bu h k m ranln tm varlk nedeni buradadr. "A c
araf deyimi bunu aka ifade ediyor: Ahlaki buyruk dze
yinde hie saylm olan ey, bedenin ektii strapla geri d
ner. Beden daima ruhun borlarn der.

Bor
slmda ku tsal ile y asak 'm ayn terimle belirtildiini saplaya
lm: Arapa harm terimi. Bu terim, h . r . m kknn bir b ii
m idir ve utan, ev, e anlamna gelen harm de bu kktendir;
Avrupa dillerindeki harem de buradan trer. Saygnlk (h u r
m a ), araf (hirdm), tabu (m ahrem ), yoksun braklm , sayg
deer, saygn (m ahr m ) terimleri de buradan kaynaklanr. bni
M andhr, L isn adl an sikloped ik szlnde (1 3 . yzyl),
dokunulm as y a s a k olan" tanmn nererek bu ad ekim leri
nin ynn tek bir cm lede toplar.6
Dinde bunun dokunulm az'dan geldii bundan daha iyi sy
lenemez. En azndan anlam bu durumu ifade etm ektedir:
Bir yanda, dokunulm az olan vardr, ki bu temasa girilmemesi
5 Jacques Lacan yle yazmaktadr: [...| Kurban etme, arzularmzn nesnesi
iinde, burada Karanlk Tan adn verdiim bu tekinin arzusunun varlna
tanklk etmeyi deniyor olmamz anlamna gelir," Les Quatres Concepts fon da
mentaux de la psychanalyse, Paris, Seuil, 1973, s. 247. Karanlk Tanr, Thomas
Rmer'in hatrlatt gibi (Dieu obscui; Labor ve Fides, 1998) ncil yorumlama
geleneinde eski bir sorundur.
6 lbn Mandhr, Lisn Al-'arb (13. yzyl), Dar Lisn Al-'arab diteur, Beyrut, ta
rih yok, c. 1, s. 165.

62

gereken bir bedenin hissedilir boyutunu hedefler. Bu, tabudur.

D ier yanda, Islm szcnn an lam larnd an b irin e denk
den z a r a r a uram am anlamnda dokunulmaz/dokunulmam olan vardr. Bu terim, gereklen de, tehlikeden kam ak,
salkl ve shhatli olm ak anlam ndaki s.f.m. kknden ge
lir. Dem ek ki slm szc, tehlikeli yolculuklardan sonra
varln z a r a r grm em i h alini adlandrr. Bylece d oku n ul
maz, baklktan yararlanm olan belirtir. D okunulm azlk
nosyonu, Freudun Totem ve Tabu'da7 ve B ir yanlsamann G eleceinde8 dinsel tem sillerin psiik kaynaklaryla ilgili olarak or
taya kard eyle birleir. znenin yaam sal znts ve
dman dnyann zne zerinde hissedilen tehdit karsnda,
bu tehdit ister dnyaya yanstlm olsun ister dnyadan kay
naklansn, din, koruyucu yanlsam ann kalkann sunar; ama
dokunulm az olann nc byk boyutunun belirttii bir
kart da vardr bunun: Tzsel beden yerine metaforik bir be
den koyarak soyut klnm olandr bu. Baka deyile bu, hisse
dilir olann yerine ancak akl yoluyla kavranabilir olann ko
nulm asn ierir. D okunulm az nosyonunun bu veheleri, bir
tem izliin, bedensel bir arnm ann, tensel b ir g eri ekilm en in
genel gereklilii iinde bir araya gelir. N im et Stknn an bir
biim de de olsa tank olduu ey budur.
Bu ister basit bir mesafe koyma biim inde, isterse de arafa
brnm e ya da -daha radikal olarak- kesip atm a (snnet, ha
cam at etm e, kurban) biim inde olsun, tensel geri ekilme din
kalkanna inandrc ln veren eydir. Damgalanm, kafatas
delinen,9 alan bir bedenin gereinden zelle aralanan ve
kurtarc bir ykm la kaslm vcut yoluyla yanlsam a kendi
alacan geri alr. Bu bedel karlnda beden, meru olarak
var olmay ve -im tinadan dolay btnsel olam ayan- hazzn
yasalln hak eder. Ama koruyucu yanlsam ann ina m eka
nizmas, bedendeki gerek bir kaypla birlem e iinde duruyor
7 S. Freud. Totem et Tabou (1912), uvres compltes, c. XI. Paris, PUF, 1998.
8 A.g.e.
9 Kr. bu konuda: Pierre Ginsy, "Trpan" ve bu metne benim cevabm; her ikisi
de Csure, no 13, Paris, 1998, s. 10-39da yaymland.

63

ise de btn hesab kapatan, bir rpda her eyi dzenleyen

bir kaybn olm ad da aktr. Bu kayp, -b ir defada kayplm dr. D olaysyla, tm sorun k aybedilm i o lan , tekrar
kaybedilecek olarak sonsuza dek srdrmektir. Kayb srdr
mek; ite znenin zarar grmezliine inanc ya da baklk
yanlgsn yaratan budur. zne hl kaybedecek bir eyi oldu
una inand lde, korunduu izlenim i de artar! Baklk,
bedel deyebilme kapasitesidir.
Dnyadaki dinlerin en nemli kavramlarndan birini olu
turan Borun genel temeli budur. Latin Hristiyanlk gelenei
nin religio olarak adlandrd ey, slm da -H int dinlerinde
olduu gibi- B or (dn) adn alr.10 Bor, im tina mecburiyeti
getirir, ama, tersine, im tina yoksa bor da yoktur. yle dene
bilir: Balangta, im tina vardr. Byle bir nerm e, Her eye
Kadir ve Tek O lan balamam olsayd hibir ey olmazd anla
mnda anlalmaldr. Yahudilik gelenei, kendi yaratsna yer
brakm ak iin geri ekilen bir Tanr fikriyle zaten bunu belir
tir. Edim i bir zsm rlam a, kendini feda etm e, yokluk snav
gerektiren yaratc karsndaki borcun kapanmazl buradan
kaynaklanr. ocuk M uhammedin yreindeki tensel im tina
ve alm a (fath ) olay dikkate alndnda, Kuran lafznn o
cuk narsisizm inden alnan pay zerinde tem elleneceinin n
grlmesi yeterince anlalr olur. Dolaysyla okum a, borcun
kabulnden kaynaklanr. Genel olarak M slm an m istikler,
Tanrnn Ben gizli bir hzineydim ve tannm ak istiyordum.
Bunun zerine, yaratklar yarattm ki beni tansnlar, dedii
hcdisi (peygamber kelm ) yorulmak bilmeden yorumladlar.
Bu durumda her yaratk Tannnn aynas konum undadr,11 ta
nn m ak iin h issetti i y ok lu u n so n u cu d u r. H er v arolan ,
onun imgesini tayan dsall yaratmak iin tanrsal im inaya tanklk eden bir yansdr. Tanrnn tannm a tu tkusunu,
10 Hint dnlerinde bor olan insann kendisidir. Kr. Charles Malamoud,
Psychanalyse et Sciences des religions, l'Apport freudicn, Paris, Bordas, 1993,
s. 587-591.
11 Jean-Michel Hirt, Le Miroir du prophtte'de (Grasse, Paris, 1993) Kuran'n m
min iin ayna paradigmasna nasl bal olduunu gstermeyi denedi. Bu yo
rum zneyi Kurann ve Tannnn aynas yapan gelenein tersidir.

64

merhamet duyan bir zneyi ek inde bulmay arzulayan son

suz bir hzn p a lh o suna gnderme yaptrtan ey bu yapdr.
Bu anlamda, her znenin (K ulun) Tanr karsnda bir tan
ma/minnet borcu vardr, her zne bu borcun kendisidir, nk
tanm ak, karsnda hznle i ektiim iz varl kabul etm ek
le eanlamldr. Burada, Nim et Stknn Karanlk Tanrs mdan
o k , bni A rabinin Y ce T an rsm a y a k n z .12 Bu soru nsal
aklayabilm em iz iin, hem bir bo r olan hem de borcu olan
bir vcut yapsn dnmemiz gerekir. nk, zne iin, ba
site sahip olunan ya da yalnzca varlk dzeyinden kaynakla
nan bor yoktur. Birinden dierine srekli olarak geilir, ar
lk ve taknlk vardr, biri dierine boalr.
Tanma borcunda olduu gibi, tz borcunda da, eer geri e
kilme kadir-i mutlak zorlarsa, kendi iinde ve zevkin kendini
yitirdii ve sevin haline geldii dile doru bir boluktan gei
yoluyla dolaymland teki ile kendi arasnda bir mesafe de
ezamanl olarak yaratlm olur. Bu model sermayeyi de kap
sar. Her znenin kendi mallarndan ayrmas gereken aar, ser
mayeyi azalttnda bile anrm a gcne sahiptir! Aar szc
nn Arapadaki anlam ( z e k l) tam da budur. Kayp yoluy
la bu kazan, kendinin bir ksm n kendi dna atm ak deil de
nedir? Saf olmayan ya da lnetli b ir pay (Bataille) bile olsa bu,
borcun denm esi znenin dar ile iletiim ini salar, im tina
yoluyla varlnn genilem esini salar. D olaysyla, durm ak
bilmeyen bir deiim hareketi iinde, b or v e im tina, b or v e g e
n ilem e arasnda bir oyundan sz etm ek daha doru olur.
Tm bu ilemlerin soyutlam ay varsaydn Latince ab-trah ere (ekm ek) kk aka belirtir. L e Robert, dictionnaire histori
que de la langue fran aise, ekerek alma ve koparma fikrinden,
dnce yoluyla bir btnden ekip alm a fikrine ancak ok
12 Kr. bu konuda, Freud'da iki tanr yazs -nsan Musa ve Tektannc Dindc yce
tanr ve Totem ve Tbu'nun mutlak zevk babasndan kaynaklanan tanrs- ayn
eden Franois Balmsin aklayc incelemesi: in Freud et Moise: criture du p i
re I, Toulouse, rs, 1997.

65

sonralar geildiini belirtir.13 Sanki geri ekilm e (im tina) hem

paym alma hem de armaandr: Geri ekilm enin ba, d
nceyi retir. Geri ekilmeyi sunan ya da geri ekilerek veren ve tm inancn temellendii bu edime- soyul [abstract] diyelim.
B or anlam na gelen bu dinin slm! anlam n inceleyelim.
Lisdnda1'1 ele alnd ekliyle dn maddesi tm kaytlara girer
ve kapsad alann boyutlarn gsterir. nce, hesaplanabilir
Bor kayd vardr; d.y.n. kknden, alacak, vekleten y
netm e, dl, karlk, borlu, verecekli, dn veren,
satc szckleri km tr; borlandran-dllendiren'in (dayyn) Tanr olduu batan itibaren bellidir. Yapabilirlik/iktidar
olarak Bor kaydnda, ayn kkten unlar trem itir: Zorla
m ak, m ecbu r etm ek, ykm l klm ak, hizm et etm ek
ve itaat etm ek, boyun em ek. Akla yaknlk olarak Bor
kaydnda d.y.n. kk unu yaratm tr: ta ra f olm ay an ,
yarg (b orlan dran da d enir), yarg, d rstlk, sada
kat, hkm nerm esi szckleri vardr. Ktlk ve hasta
lk olarak Bor kaydnda, u szcklere rastlarz: Zarar gr
m ek", ktle uramak, hasta olm ak.ve lm ek; nk
lm h erkesin borcudur" diye b elirtir Lisd. Dogm a aygt
olarak Bor kaydnda, d.y.n. kk; inan, ibadet, vaiz
szcklerini yaratt. ehir olarak Bor, site, k entli, neza
k et, m eden, ehir ( m adn a; bundan da m edin a tremi
tir) szc klerini yaratm tr. Lisn, her m addede, bir anlam
zin cirin in tm ekim lerinin tem el y n elim in i, herhangi bir
anda, badndrc bir cm le halinde sunar. B orla ilgili ola
rak unu okuruz: M evcut olmayan her ey (ay) dndir. Yi
ne, Hristiyan dnyada din szcyle adlandrlann Arap di
linin evreninde, eyin geri ekildii bir a la c a k la r 15 sistem i ola
13 Le Robert, dictionnaire historique de la langue franaise, Alain Rey'in ynetimin
de, Paris, Dictionnaires le Robert, 1992, c.l, s. 7.
14 13. yzylda, Gney Tunus snrnda bn Mandhrun kaleme ald bu ansik
lopedik szlk, Arap dilinde otorite halini alan bir eserdir. Bu metinde sk sk
ona gnderme yapmaktayz. Din maddesi, a.g.e., c. I, s. 757-759.
15 Fransz dilinde alacak terimi bu adan ilgintir, nk Le Robert cne- kkn
den inanmann eski biimlerinin trediini belirtir ve kredinin iinde, kredi
vermek", gere dolab" da vardr.

66

rak kendini aka sunduu sylenebilir. eyin geri ekilm esi

dinin nedenidir.
Din, eyin smrlanndadr: eyin yokluunu, boluunu ya da
soyutlam asn bir dindarlk ve yasaklar hlesi araclyla d
zenler, emreder, korur. Eer, Freudun dnd gibi din, et
kililii ( W rklich keil) olan bir tahayyl ise, fantazma olmayan
bu tahayyl kategorisini, meseleyi kapamak iin sem bolik ola
na hem en yklenm eden dnmek gerekir.
Burda, das Dingin alttan alta ima ettii hedefe, hazzn d
lanm nesnesi olarak kalmas gereken ana ey olarak psika
nalizin teoriletirdii haliyle rastladmz yeterince aktr; ey
karsndaki mutlak mesafe olarak en temel nsan yasa bura
dan kaynaklanr.16 slmda topluluk ad olan U m m a", anne Um"- szcyle yaknl nedeniyle, topluluun ortaklnn
nasl bir zlem den kaynaklandn gsteriyor olsa da,17 yine
de sesbilim sel bir aklk alglanr (sonekte az ak kalr), bu
aklk tm erim ini, -e doru ynelm ek, nesneyi ya da he
defi beklemeden yaklamak ve nde gitm ek (im am burdan
tremitir) anlamna gelen ortak kkte (a.m .m .) bulur. Demek
ki Bor, topluluk yelerinin ey karsndaki asim ptotik konu
munun bekisi olarak kendini gsterir.
Asim ptot varln nasl srdrr? Yasak hazzn iinin oyul
masyla, temizlenmesiyle, eyin etrafnda ssz bir alann yara
tlmasyla srer. Bundan dolay bu i oyulmas hem znenin
mahrem bir blgesini, hem de onun toplulukla ilikisini olu
turan eyi hedefleyecektir. Bu, narsisizm ile idealler arasnda
ki, deal Ben ile Ben'in ideali arasndaki eksenin dnd yer
16 5. Freud eyi (das Ding), daha Esquisse dune psychologie scientifique"
(1895) de dncesine dahil eder, La Naissance de la psychanalyse, Paris, PUF
1956. Jacques Lacan, Le Sminaire Virde bu sorunsal yeniden ele alacak ve
ona, bitind, haz, dil ve yasa teorisinin kesitii noktada, psikanalizdeki
merkezi sorunlardan biri yapacak byklk ve abart)! verecektir. Lthique de
la psychanalyse, Paris, Seuil, 1986.
17 Adlar, eylere duyulan zlemdir, diyordu bir yerde bni Arab. S. Freud, Mala
ise dans la culture'dc (1929) yazy yokluun dili olarak, zlemi daima sren
anne vcudunun ikamecisi olarak dnr uvres compltes, c. XVIII, s. 272.

67

dir. Bunun istisnas, boluun bir yer olm am as, y e r d, a-top o s olmasdr. G eleneksel dnyada B or (d in ), bu terk edil
m ilik em berinin bekisidir, oysa ki, m odem denen toplumlarda bunu yapmas gerekenin politika oldug varsaylr.
ini oyma ilevi artk srdrlem ediinde, ktcl bir Tann'nn haz noktalan olarak yaayan bu rm e ve dehet nok
talar bedenlerde belirir. rm beden g erein in politik
beden im gelem iyle kartna tanklk etm ek isteyen bu lk-m etin yazar, apse boaltlm aldr, der. Bu bak asyla,
slm! ideoloji, o zamana kadar -yerine baka ey konmayan,
ancak boluklu olarak doldurulan B or yoluyla salanan bu i
oyma ilevinin M slman dnyann eitli yerlerinde grlen
k sem ptom u olarak dnlebilir ve bu id eoloji kendini
d oku n u lm az (b a k ) k la r a k , kayp tazm inat geri bulm ann
mitsiz bir teebbsn oluturur. N im et Stknn m etni, ya
san bozgunu salgnnda topluluun yitirm i olduu sala
ve selam ete yeniden kavumak amacyla rm enin tem izlen
mesi mantna yerletirir kendini.
Oysa, Ja cq u es Derridann deinilen m an ve B ilgi zerine
konferansnda belirttii zere; "yaayan bir organizm a iin,
kendi kendini bak klma sreci kendine zg baklk sa
vunm alarn im ha ederek, zsavunmaya kar kendini koru
maktan ibarettir.18 Islm ! ideolojide bu srecin nasl ilediini
inceleyeceiz.

18 A.g.c., s. 59. Jacques Derrida'nn bu konudaki dncesi karmaktr. Onu bu

rada yorumlamak ya da zetlemek sz konusu olamaz. Bana yle geliyor ki,
slamclk zerine yapm olduum gzlemler, zarar grmemilik" mant
etrafnda, din ile bilim arasndaki ilikiler zerine yazarn felsefi aklamala
ryla rtmekedir.

68

BENC BLM

z-Baklk

slm h areket nedir? Bu sradan soruya yllardr verilen cevap

aikrdr: B ir kktenciliktir. K ktenci ve lslm c terim leri
sylevlerde birbiri yerine kullanlrd. Bugnk durum da b
yk lde hl budur. Siyasetbilim de bu fikre daha en ba
tan itibar etti ve bir uzman gvencesi sundu. T annnn geri
dn kipi zerine neler yazlmad ki! Eski bir sistem i b
tnyle yeniden bulm ak ve onun dogm asn tam anlam yla
uygulamak isteyen bir hareketin sz konusu olduu sanlm ak
tadr; kktenciliin tanm budur.

zlme ve yeniden-oluma
slam clarn ve M slm an toplum larda o k k alabalk olan
genlerin kendini ifade edilerine dikkat edilirse, slm! hare
ketin kktencilii tezi analize dayankl deildir. Elbette, s
lamclar dine (Bor) ok referans yapmakta ve zellikle de ritele geri dn talep etmektedirler. Ama bu referans tek de
ildir, bilim inki gibi baka kaytlara da ska rastlanmaktadr.
Altml yllara kadar mminin am ents Kurana ve gele
nee dayalyd; kelm n desteine m odern bilim in arld
ok ender grlyordu. Kukusuz, peygambere kadar uzanan
69

bir gelen ekte bilgiye h er zaman byk sayg gsterilm itir,

ama burada sz konusu olan ey, tam am en baka trde bir o l
gular toplamdr. Eskiden, bilimin bilgisi, tanrsal hakikat d
zeniyle uygunluk halindeydi, teoloji de bunun uyank bekisiydi. Din ile felsefe arasndaki kartln slm metafiziin
uykusunu -teo lo ji bu m etafizii datm adan ve bu dnyay
birka yzyllk bir narkoza gm m eden n ce- altst etm eye
balam olduu bir dnemde1 yazlm olan lb n i Rdn (12.
yzyl) nl nemli Risalesinin2 konusu da buydu. Oysa, g
nmzde gen bir Islm cyla inanc ve dnya gr hakkn
da tartmaya alldnda, bilim sel ya da szde-bilim sel ar
gman ksa srede ergiyerek fkrr ve teolojik konulara kar
r. rnekler: Kii eer domuz yemiyorsa, bunun nedeni yal
nzca din yasann yasaklam olm as deildir, dom uz etinde
tehlikeli bir kurt (tenya) yetitiini tp kantlam olduu iin
dir. Abdest alma alkanln hakl gsterm ek iin hemen te
m izlik kurallarna bavurulacaktr. Saflk yalnzca tem izlikle
bir yaknlk kurmakla kalmaz, zellikle m ikropsuzlatrmayla
da yakn ilikidedir. Ensest yasann gerekesi, ekinik genle
rin oalm asn nlem ek am acyla, genetiin yasasnda yat
maktadr. Em briyolojideki son keiflerin, ceninin evrimine da
ir Kurann tariflerine noktas noktasna denk dyor olm as,
Kuranm hakikatinin kantdr. Bu tr argm anlar dinin ok
sayda buyruuna dair getirilir. Bu argmanlarda, Kuran alnt
lar ile iie gem i bilimsel referanslara defalarca bavurulur.
Eitim in kitlesellem esi kukusuz bilim e bir otorite sala
mtr, bilim in kitlelerin anlayaca ekilde basitletirilm i ol
mas da bu otoriteye akn bir hakikat deeri vermeyi tam am
lamtr. Ama aslnda slm yneticilerin vaaz ve yazlarnda

1 lbni Rde atfedilen din ile bilim arasnda szde uzlatrma teebbsnn bi
lim karsnda dinin yarglanmasna nasl dntn bir makalede gster
dim. La dcision d'Averros, in Le Colloque de Confue, Ibn Rochd, Maimonide,
Saint Thomas, Paris. Climats, 1994.
2 Avcrros [lbni Rd], Discours dcisif, Franszcaya eviren Marc Geoffroy, Ala
in de Liberamn sunuu, Paris, GF-Flammarion, 1997.

70

da bu sylem karm genelletirilmitir. Bu sylemsel strateji,

ok ucuza u lalabilen grsel-iitsel kitap ve belgelerde bir
patlamaya yol at: Bunlarn yazarlar, yalnzca dinin hakika
tiyle bilim in hakikatinin uygunluuna deil, daha o k , Kurann modernlikle atba giden teknik ve bilim sel icat ve ke
ifleri ngrm e tarzna da tanklk etm eye arlm olan ya da
arldna inanan bilim adamlardr; bunlar kim i zaman ken
di lkelerinde nlenm i kiilerdir. Bu belgeler incelendiinde,
muazzam bir yorum taknlna tank olunur; ve tm takn
lklar gibi, bu da, bir ykm n yol at skntdan kaynaklanr
ve ierde yklm olan darda tahkim at yaparak kapatma te
ebbsdr. Bu grsel-iitsel m alzemelerden birinde grlen
su n u cu n u n tavr bize zerind e d n ece im iz m alzem eyi
sunmaktadr; Kuran ile bilim sel bir eser arasnda karlatrma
yaparken iyice heyecana kaplan sunucu sonunda ik i kitab
kartrr ve Kuran yerine tekini eline alp sallar.3
Bilim ciliin dinsel syleme szm as yaygn bir olgudur; san
ki din, gem iin hakikat dzenini m m inlere garanti etm ekle
yetersiz kalm gibidir. K sacas, Freu d un B ir Y aulsam am n
Geleceindeki saptamas bu kuaa uygulanabilir; bu sapta
maya gre, bu kuak yalnzca inanm akla kalm am akta, inan
kaydnn dndaki argmanlara bavurarak, inanmay bir g
rev h a lin e de getirm ektedir.4 D insel inanca tam ballktan
ok, bir inan kargaasndan sz etm ek daha doru olmaz m?
Bu tr sylemde ulusal ve poplist boyutun durumu da ay
ndr. Islmn teolojik-politik anlay evrenselci ve bir Mslmanla dieri arasndaki her trl etnik, blgesel ya da rksal
aidiyet ayrm yasaklar nitelikte olm asna karlk, slamc ha
reketlerin gl bir ulusal ifadeden ayrldna ender olarak
rastlanr; yle ki ulusal fanatizmin atlm m n dinsel fanatizmi
3 te Hakikat!" grsel-iitsel bam, dition Ramou, Paris, tarih yok. Kapakta u
cmle okunmaktadr: an taklit edilemez iareti, on drt nl bilim ada
myla yaplan bilimsel bir diyalogla kendim gstermektedir. Kuran'n. yzyllar
tesine yansyan, elle tutulur, canl mucizesi, farkl alanlardaki bilimsel olgu
larla bugn aknlk vermektedir." Mslman dnyasnda bu trden binlerce
belge vardr.
4 S. Freud, IlAvenir d'une illusion". uvres compltes, c. XVII, s. 168-169.

71

peinden s rkleyip srklem edii sorusu b ile soru labilir.

G erekten de slam c ideoloji, hem en hem en her yerde ada
tarihe damgasn vurmu olan bu ulusal olan kutsamay (tavran) miras almtr. rnein, M slman lkelerde, sm rge
cilie kar sava srasnda lm savalar niteleyen terim ,
din yasalara uygun szck olan ehiddir, yani Kurann ver
dii statye gre, Tanr'nm yan n d a y aay an kurban'dr. Bu ol
gu, ulusal kurtulu sava srasnda bir buuk m ilyon insann
ld ileri srlen -bu rakam dorulanamamtr- Cezayirde
nemli bir boyut kazanmtr. Bu ehit kitlesine yaplan refe
ra n s, FLN re jim in in s y lem in d e, ik tid a rn m e ru iy e tin in
nem li elerinden biri oldu; bu da, politikann tem elinin e
hitler listesi olduu fikrinin deer grm esine katkda bu lu n
du. rnein Bakan Bumedyen, Cezayir petroln ulusallat
rr ve bunun ardndan da dnemin Fransz hkm etiyle at
rken, petroln ehitlerin kan olduunu ilan etm ekte tered
dt etm edi!5 Politik bedenin bu ulusalc ve dinsel tzdegiimi
sonusuz kalmamtr. Cezayirdeki slam clar kutsaln ulusal
latrlm asn ya da ulusaln kutsallatrlm asn ta ki arlk
yanls hareketlerin kantlayacaklar kurban etm eye dayal uy
gulamalara varncaya kadar tamamen kendi hanelerine yaza
caklard... Politikada genel olarak sanldndan daha fazla- te
oloji olduu kesindir. Ne var ki, lslm c hareketler, slm n
eski teolojik-politik anlaylarn kullanm akla yetinm ek yeri
ne, hi kuku yok ki, din ehidinin h ay aletim si gcn asla
terk etm eden - nk , lm den sonra yaama perspektifinin
herhangi bir insan iin tad cazibeyi bu hareketlerin yne
ticileri bilm ekledir-, ulusal devletin modern politik nosyonla
rn da kendilerine kattlar.
Sz konusu edilen eyin en net ve en dorudan ifadesine
F IS (C e z a y irin Selam eti in slm C ep h e) p rogram nd a
rastlanm aktadr. Daha girite, C ephenin yntem sel zellik
5 Bu ehitler sorunu zerine bkz. u makaleler: Fethi Bcnslama, La cause iden
titaire'-: Yassine Chalb, Les martyrs des uns et des autres"; Ramdanc Babadji,
Le martyr, l'tat et le droit; Khaled Ouadah, Les tmoins", in Cahiers Inter
signes, no 10, Penser lAlgrie", Paris, 1995.

72

leri yle larif edilm ekledir: K o lek tif alm a ve m m etin

iradesini kullanm aya dayal genel aba, C eph enin bilim sel
yntem inin zelliklerinden biridir. Ardndan program, giri
blm nde, politik faaliyetinin eksenini ya da esin kay
naklarn belirtm ektedir. B irincisi eriattr, baka deyile s
lmn teo lo jik yasas. kin cisi, bilim dir: Sorunlar daha iyi
saptam ak am acyla, ertelenm i sorulara salkl bir yaklam
iin y ntem li b ir ekild e bilim in k aynaklarn k u llan m ak .
ncs, M slm an Cezayir h alknn zlem idir. Dem ek
ki, F IS n tem el id eo lo jik kaynann, teo lo ji, bilim , h a lk
olduuna kuku yoktur. Tm program bu nosyon arasn
daki kesim eye dayanm aktadr. Ve, soru n yeterin ce an lal
m adnda, kelim enin tam anlam yla p ro je bu nosyonlar
yeniden ele alm akla ve aada ek sik siz ak tard m sra la
mayla yeniden balam aktadr:
Yntemin eleri:
Politik bilimsel bir plann hazrlanmas iin yntemsel lt
ler unlardr:
1. eriat [slmn teolojik yasas],
2. Bilim,
3. Cezayir halknn gei dnemi ruh hali.6

Dem ek ki lslm c ideoloji genel olarak din diye adlandrlan

eyin snrlar iinde kavranabilir bir grng deildir; hem
teolojiden hem de bilim cilik ve pop lizm 'den oluan bir karma
adr bu. Yalnzca teolojik yasaya (eria t) referans tamamen
slmdir. Dier iki har maddesi, (program cla ve yntem cilige yakn) modern anlamda bilim ve Yunan-Latin bir nos
yon olan halk, slmn geleneksel btncesine (corpus) ya
bancdr. nk slmda birlikte oluun teolojik-p oliik te
melini oluturan halk deil, mmet topluluudur. Bu belge
de mmetin laf arasnda belirtilm i olm as, geleneksel sy
lemde kural olarak olmas gerektii gibi politikann aknl
olarak deil, lm a srecine, yani doann olumsuzlanmas
6 Tribunr d'octobre'un yaymlad program, no 11, 25 Temmuz 1989, Fransada
Crises dergisinin birinci saysnda tekrar yaymland, Paris, Ocak 1994.

73

ve dntrlm esi eserine dahil olm as anlamndadr. K kten

ci bir sylem , lann yasasna baka hkm ranlklar eklemeyi
ve kendi topluluk kavramn olum suzlam ann ve tarihin nce
liinin altna yerletirm eyi kabul eder mi? Din in sonu yanlsa
masn besledikten sonra, imdi de dinin btnsel geri dn
yanlsamasyla m kar karyayz?
T eoloji, b ilim cilik, p op liz m : slam c id eolojinin kazannda
bu elerin oran ne olursa olsun -bir gruptan dierine farkl
lklar kukusuz vardr-, kar karya olduumuz ey, dinin b
tnlne basit bir geri dn sylemi deil, slm tarihinde
grlm em i yeni bir m odem m it, bir keiftir.
slamc ideolojide slm dini (dn) artk nasl oluyor da tek
gnderge deil? u ana kadar ortaya kan eleri dikkate ala
rak bir ilk yorum yapabiliriz. yle gzkyor ki, karma yeni
mit olarak slamc ideoloji ancak dinin p aralan m as srecine
tank olunan toplumlarda mmkndr; dinin eski otoritesini
yeniden kurm ann artk mmkn olamad ve yanma canlan
drclar ve baka destekileri katmann gerekli olduu nokta
da mmkndr. Bir btn oluturan, tutarl bir dnya olutu
ran bir Islm gem ite kalmtr. slam clarn M slman M s
lman" olm adklarm syleyen M slman bir bilginin ifadesi,
yzyl ba kuana dahil, hep ayn kalan bir slm inanc
sarslm bir insann kafa karkln aklar.7 Sert bir hakika
tin itirafdr bu: slm Benliin belirsizlii ve -asla varolmam
hom ojenlik diyemesem de- gem ite olduu haliyle insicamn
eksiklii ana girdik. Benliin belirsizlii, her yerde, modern
kim lik karmaasnn iaretidir. Bilm i olan bir slm vardr.
Bilim in teolojiyle birlikte olm asna arabiliriz. Ama unu
hatrlam ak gerekir ki, Katolik dininin geri ekilm esinden beri,
bilim ci inan Avrupada gzel gnler geirm i ve hl da ge
irmektedir. Bilim de herhangi bir ey gibi dinsel amalarla da
kullanlabilir. Islm c hareketlerin aktif yesi olan birok y
netici ve ideologun tekno-bilim sel alanda altklarn unut
7 Mohamed Talbi, slm et modernit", Nouveaux cahiers du Sud, no 1, 1995, s.
59 vc devam.

74

mamal. Bunlar, kim liklerinin z zerinde hibir deitirici

etkisi olmadn varsayarak Bat tekniine sahip km ann
gerekliliini ilan etm ekte tereddt etm em ektedirler. Teknik,
bir anlamda yanszdr. Dahas, bu tekniin slm ! bir balang
cn yeniden balamasn gerekletirm eyi salayan, szsz ve
anlam sz, katksz gc, kuvveti vereceini dnrler. sl
m sylem , bir eliyle sahip olmamay ilan ettiini teki eliyle
farknda olmadan tevik eder. Bylece, tekniin yanszl ya
nlsamas yoluyla fanatik inan skandalim ve fkesini besler.
slam c ideoloji dem ek ki yalnzca kktenci bir din hareket
deildir. Kukusuz, program nn bir blm dinsel gelenee
aittir ve bu blm n nemi m etnin ve yinin kitaba uygun ol
masna ne lde geri dnm ek gerektiine bal olarak bir ei
limden dierine deiir, ama program n btn tarihsel bir
deiimin, u lu sal-teolojik-bilim cilik olarak adlandrmay ner
diim yeni bir tr kim lik m ilinin rndr. Teoloji, bilim ve
halktan oluan bu h k m ranl b irb irin e balam ak ve
kendinde toplamak isleyen bu m itin totaliter bir mit olduuna
kuku yoktur. Hannah Arendtin totaliter sistem hakknda be
lirttii gibi, zellikle ulusal gelenein ya da ideolojisinin z
gl anlamda tinsel kaynann pek nem i yoktur [...].B Avru
padaki ve baka yerlerdeki dier tarihsel rneklerde grld
gibi, Islmc sylem de, totaliter kille ideolojisinin tm ka
rakteristikleriyle donanm bir ideoloji yaratm olan m odem
krizin slm versiyonudur.
G ruplarn, mezheplerin, halta Afganistandaki Taliban gibi
kktenci ya da banaz hareketlerin eitli yerlerdeki varl,
din gelenek, deneyim ve kurumdan anlalan eyin zn il
gilendiren bu yeni btnlk verisini asla deitirmez.
Bu durum da, bu hareketlere M sl m an lk / Is l m c h h " *
adnn verilm i olmas bu durumun sem ptom atik etkilerinden
biri midir?
Bu son yllara kadar M slm anlk szc Franszcada

Hannah Arend, Le Systme totalitaire, Paris, Seuil, Points", 1972, s. 203.

(*) Franszca'da 'islamisme' szc her iki anlama da gelmektedir - .n.

75

-h e m de 17. yzyldan beri- tpk Yahudilik ve H ristiyanlk

gibi slm dinini belirtiyordu. Aktivizmi ve arlklg bu e
kilde adlandrma deti yaygnlatka, d a r an la m d a slm dini
ni ad la n d ra ca k terim ka lm am tr Geriye slm " szc ka
lr ki, bunun da hem bu inanca ibadet eden halklarn btn
n, hem de uygarl ve dini belirten bir hepsini kapsar kelime
olmaya uygun deildir. Bu durumun, dilde artk Yahudilik ile
Musevilik [jdiite] arasnda, Hristiyanlk ile sevilik arasnda
ayrm yapamyor olmaktan fark yoktur. Yazm konusunda an
laarak, uygarlk belirtilirken byk harfle balansa da (Is
lm ), sonu, ortak bir ismin arptlm asnn rn olan bir
anlatm sapknl karsnda olduumuzdur. rnein bunun
dengi, Hristiyan dinini ne karan baz faist hareketleri H
ristiyanlk" olarak ya da Avrupallk fikrine dayal totaliter bir
ideolojiyi Avrupaclk olarak adlandrmak olur.
ada slm n en nde gelen uzm anlarndan O livier Roy,
yeni eserlerinden birinde, sayfa altndaki bir dipnotta, hem Is
lm dinini hem de slma gnderme yapan ideolojiyi M sl
manlk / Islm clk olarak adlandrmay nerdiinde, bundan
kaynaklanan karklk, bir yandan inan, yinler ve dogmalar
grngs ile dier yandan bu dinden esinlenen politik hare
ketlerin m ilitanl arasnda aynm yapmay olanaksz klm ak
tadr.9 Hem Hristiyan dogmalar ve merasimler, hem de rne
in Opus Dei hareketinin, hatta Hristiyan dem okratlarn H
ristiyanlk diye adlandrlarak benzer bir zdelem eye tbi
tutulmasna izin verilmez.
Demek ki, M slm anlk artk varolmayan, kazazede bir kav
ramdr; Islma hom ojen bir btn gibi, en byk bulanklk
pahasna da olsa, dinin birletirdii bir tm lk olarak davran
maya devam etm e iradesi nedeniyle ykm a srklenm i bir
kavramdr. farkllamann, fikirlerin ve glerin paralanma
ve yeniden birlem e srecinin tarih tarafndan hzlandrld
bir anda bile, Avrupada Islmn kavranmasna direni, bir kav
ramn katline kadar varan, ktlesel ve yekpare bir bakalk fi
9 Olivier Roy, Vers un slam europen, Paris, ditions Esprit, 1999, s. 10.
76

grn dayatarak glenmektedir. Sylem in dzeninde yakn

dnemde grlen byk olay, dem ek ki, M slmanln l
mdr - arlk stn izerek yazalm. u andan itibaren yeni
szcklerle -h l m lik ve din- alm aya; slm dendiinde Islmlar' anlamaya; tarihsel olarak sistem i tamamlanm olan te
olojiden, dinsel tezahrlerden yoksun ama dnyaya almda,
etik ve iirsel baz temel zellikler tayan bir uzanty ayrt et
mek iin slm sonlu ve sonsuz olarak dnmeye balayalm.
Dnyaya alm daki alm" im leyeninin (J .l.h .), elbette ken
dilii kendinden ayran olarak, slm'n balangcndaki, al
ndaki ocukluk deneyiminin byk imleyeni olduunu unut
mayalm. Bu deneyim, kural olarak, kkenin ideal nesnesine
katlm dolaysyla, narsisizmin telafi ediciliine kar durur.
Demek ki, dinin sonu yanlsamasnn ardndan, bir baka ya
nlsama dnemine girdik: Dinsel olann btnyle geri dn
yanlsamas. Oysa, nasl ki din, bir sekin grubunun kendini bir
baka dnyada bulma eklindeki basit arzusuyla bir rpda yok
olmamsa, ayn ekilde, yzyllar nceki haliyle kendi yasasna
gre ve yalnzca kendi hkmran hakikatiyle ynetmek iin ye
niden ortaya km ya da geri gelm i olduu da sylenemez.
Baka bir ey olmutur, ngrlemeyen, siyasebilimin yasalar
na uymayan bir ey; ne yapmak istediini nceden bilen kastl
bir iradenin sonucu olmayan, grlmedik bir karm meydana
gelmitir. Bu ideoloji, sem bolik ve imgesel evrendeki bir dn
mn sonucudur; tpk bulunduklan ortamdaki evrime bal
olarak, hem yeni verileri hem de gem iin mirasn kullanarak
dnmek zorunda kalan canl organizmalarn gerekletirdik
leri dnm gibi... Bu grlmemi bileime hangi zorunluluk
srklemitir? Dinin zlmesinin kayna nedir?

Anlam bulankl
M slmanlk diye adlandrlan eyin nceki analizlerinden yola
kldnda, zlme, ncelikle habersiz bir ykm olarak gr
lr. nk, Kuran yerine dalgnlkla bilim sel eseri gsteren te
levizyon sunucusunun ikame edici tavn, bir z-ykm srecini
77

zetleyen simgesel bir tavrdr. Bu sre, hi kukusuz, sunucu

gibi militanlan ve dolaysyla sylemlerini bekleyen kitleleri fi
kirleriyle besleyen baz bilim adamlarnda daha aka grnr.
te, bilim sel yetenee sahip ve aratrma alannda sorumlu
mevkilerde bulunan biri rnein.10 slam c hareketlerde tan
nan organik bir entelektel deil, ok dk fiyatl kitaplar
son yirmi ylda yaygnlk kazanm olan yzlerce yazardan bi
ri. Bu m etinler genel olarak slm , teknolojik ve bilim sel geli
im e uyumlu olduunu savunmay hedeflem ektedir. Sz ko
nusu durumda yazar dier iki tektannc dini savunduu gibi
ve dind ve sam a dnce, baz zndklarn yaama sayg
duymasn ve onu korum asn engellem ez, demeye kadar var
m aktad r, am a bu n u n m m inlerd e old u u g ibi ah lak i b ir
inan gerei deil, hayvanlarda olduu gibi igdden kay
naklandn belirtir. Be Evrensel D eer ve Drt S p er-bom bau
adl kitabnn am ac, Bat sanayisinin ve kapitalizm in tehdidi
altndaki yaamn ve evrenin korunm asn, bilim ile Kuran'
ortaklatrarak savunmaktr.
Bu ortaklatrm a ise evrecilikle ilgili bilim sel anlaylar ile
Kuranda bulunan doaya dair anlaylar arasnda denklikler
bulm aktan ibarettir. rnein, yazar en bata ekosistem szc
nn Kuran m etninde dengi olduunu gsterm eye al'yor.
Bu yntem e, bu tr literatrde sk rastlanr. ngrm ek, iyi
letirm ekten her zaman daha iyidir balkl alt-blm de, ensest yasayla ilgili Kurandaki blm aktararak ie balyor
yazar: Sizlere anneleriniz, kzlarnz, kz kardeleriniz, halala
rnz, teyzelerinizle, erkek kardelerin kzlaryla, kz kardele
rin kzlaryla, sizi emziren (st) anneleriniz, st kz kardeleri
n iz,12 kadnlarnzn anneleri ve (gerdee) girdiiniz k anlar
10 Yazar Hamza Muhamed El-Hasiminin kim olduu, kapan drtte birinde be
lirtilmitir: Tunus'taki tarmsal aratrma ve yetitirme genel idaresine bal ge
nel aratrma mdrdr. Sorbonne'dan doal bilimler, jeoloji ve mikropaleontoloji dallarnda diploma sahibi olarak Nancy'deki ENEFdc mhendistir.
11 Hamza Muhamed El-Hasimi, Lcs Cirnj Valturs universelles et les quaire supcrbombes, yayncs belli deil, ISBN 9973-17-727, c. 1, Tunus, 1996.
12 slm'da kan kardeler arasndaki ensest yasa st kardei" olarak adlandr
lan ve ayn memeden beslenmi olanlara da uygulanr.

78

nzdan olup koruyuculuunuz altnda bulunan vey kzlar

nzla [...] evlilik haram klnd (Sure 4, ayet 23 Nisa]. u
yorumla devam eder: Gnmzde genetik bilim leri -st an
nelerle ya da st kardelerle evlilik hari- bu yasaklarn doru
temellere dayandn onaylad. G enetik, her insan varlnn,
tpk her canl gibi, hcrelerinde genler ieren krom ozom lar
tadm ortaya kard. DNA zincirine biyo-kim yasal terim
lerle yazlm olan bu genler canl varln tm zelliklerini
kodlandrr [ardndan emalarla desteklenerek, genetik teori
uzun uzadya h atrlatlr]; ve yazar szn balar: On be
yzyl nce bu genetik bilgiler yoktu ve dinin koyduu cinsel
yasaklar sayesinde Yahudi-Hristiyan ve slm toplumlarda ve
bu yasaklarn uyguland baka toplumlarda ok sayda zihin
sel zafiyet ve hastalk nlenebilm itir."
Bu m anevrann am ac nedir? Yasan hakik ati biyolojiyle
ak ian m ak ta ve dorulanm aktadr. Bunu y aparken , yazar,
keyfine gre, Kuran kelm ndaki yasa biyolojik akln kars
na kararak karlatrm aktadr. Kutsal n erm enin bilim sel
bir bilgiye bu tercmesi, ikili sfatla, z -ba ktr: Yasan d il
sel m antn genlerin m ant a d n a p a r a la r ve n edensel refe
ransn y erin i deitirir; nk biyolojik-olan, kelm hakikati
nin varlk nedeni olur. T an n, ensesi yasam, genetik bozuk
luklarn oalmasn engellem ek iin resmen ilan etmitir, bu
operasyonun altnda yatan szce budur. H akiki b ir kktenci
ya da kktendinci byle bir tercmeyi ve bundan kaynaklanan
yorumu reddederdi. G enel olarak kk tenciler tercm elerden
dehete kaplr, nk bunun bedelinin ne olduunu bilirler.
Emile Poulatnm deyiiyle, o n lan n kklen-btn c l " (ittgra!isme],13 dinsel sistem in kat savunmas asndan bir sa
malk deildir. Bir metin tercme edildiinde, ana dilinin sz
yok olur ve anlam, vard dilin yasalar altm a eilir.
Dinin biyolojiye tercme edilme pratiinin genelletirilm e
sinin sonular, yalnzca dinsel im leyenleri bilim sel sylem se
tinin alm a yerletirmek deil, yasan ( inter-dit, [a ra -s z j; PiD mile Poula, Intgrisme, Encyclopdie Universalis, c. 12, 1995, s. 416.

79

erre L egendren saplam asna gre) a r a d a bulunan s z alma

statsnn nedensel sicilini geriye itmektir. Yasan sz, ar
tk zne ile edimi arasndaki aralanm ann, kendinin kendin
den ve bakasndan farkllamasnn nedeni deildir, biyolojik
olarak saptanm bir nedeni kabul etmeye tbi ikincil bir t
haline gelir. Sonunda dinsel im leyenlerin bir tr l dil duru
muna decekleri dnlebilir; ara-sy ley en y a d a a y n a i
levini, yani tem el dolaym olarak anlatm ilevini de kendile
riyle birlikte ke srklerler.
Modern znenin ortaya kna yn veren tarihsel srecin;
kuaktan kuaa aktanld ekliyle, dilin ilevinin gizlenm esi
ne yn veren srecin sekanslanndan biri belki de budur. Ku
kusuz, Avrupa'da modern znenin durumu bu kopua indirge
nemez, nk ayn zamanda zellikle politik dzende bu ilev
yeniden kefedilir. Ama biz burada bir baka balamdayz. Av
rupa'da m odem znenin kefi, yzyllar boyunca cereyan eden
dnmlerin ve ok sayda krizin yol boyu sraland uzun
bir tarihsel hazrlktan kaynaklanr. Rnesanstan beri uygarl
n her alannda dnm gerekletirm ek ok sayda yorum
cunun tekrarlanan abasn gerektirdi; ta ki bilind psikenin
Freud tarafndan aa karld evreye kadar... slmda byle
hibir ey yaanmad. slm tarihsel dnyaya aniden ve serte
girdi; smrgecilie kar mcadele, yorum abasna pek az yer
brakarak bu girii iyice gerginletirildi. Bilim lerin ve teknikle
rin kabul, yaratc bir entegrasyon srecine gre deil, bilgile
ri sanki gkten dmler gibi kaygyla karlayan, pasif ve b
ylenmi bir kiplikte cereyan eni. Her trl eletiri ilevinin
yokluunda, etik ve estetik bakmdan elik eden bir eyin yok
luunda, bu m odernlem enin gerekli kltr alm as (Freudun deyiiyle K ulturarbeit) olmadan yapld sylenebilir.
Bununla birlikte, Avrupaya zg politik keif, kazasz, tra
jik sonulu ykm lar olmadan cereyan etm edi. Halk bilgisiz
brakm ann biyolojicilikten doan m odem bir tr, toplumsal
ve politik yaamn eitli alanlarnda, Nazizmdeki radikal ifa
desine varana dek kendini gsterdi. Zincirinden boanm biyoteknik dehann glerine teslim olm u znelliin arkeoloji
80

sinden geerek, altst edilmi/yamalanm bir dilin ilevini

yeniden kefeden psikanalizin ortaya k gereklilii bile bu
bak asyla dnlebilir. Psiik m etaforun kkne saldr
m, ok kapsaml tarihsel bir iddete kar durmak iin yapl
m bir keiftir bu. nk, anlatm ilevinin bu n edend bra
klm asnn, iinde bilim adna sancl bir m itsizlik, barbarl
n bir biim i yerlemitir. Freud bu sorunu modern uygarlk
ta tedirginliin kaynaklarndan biri olarak grmedi. B ir Yanl
sam ann G elece i'nde bunu bir an hayal meyal fark etm i olsa
da, ab u cak uzaklam tr. Yine de, p sikan alizin icad, etik
kiplii iinde, bu sahiplenm em eye [d ip rop riation ] ve bunun
peinden srkledii kiisel ve kolektif delilie cevaptr.
Dolaysyla bahsettiimiz rnek, dinin (din) ekirdei olan
yasan -ki canlnn ileyiinde sem boln mantn laveden
tutarllnn- onun (dinin) tem ellerini harap eden bir ykmla
kn gsterir.
Artk u soruyu ortaya alabiliriz: D inlerine sayg gsteren ve
kutsayan m m inleri dini datmaya, para para etm eye y
nelten nedir? Daha dorusu, sevgilerini kantlam ak iin hibir
fedakrlktan kanm adklar tutkularnn nesnesin in , kendi
ellerinde bozulmasna yol aan bu g nedir? Bilimsel syle
min dine yaygn ve sistem atik olarak bulam asn nasl akla
yabiliriz? Entelektel niteliklerdeki d ya da insanlarn rasyonalite yeteneklerinin d ynndeki to p ta n a bir cevap
kabul edilebilir deildir, nk bu tem alar popler anlamda
basitletirilm i olsa da, bu sorunlarn tartld ve ayn pra
tiklerin bir baka dzeyde bulunduu bir bilginler evresi de
vardr. B ilim in olduu yerde din g eriler," ek lin d ek i kaba
aklam ayla da yetinem eyiz. n celikle, bizim varsaymmza
gre, din burada geri ekilmiyor, paralanyor; ve zlm e ge
ri ekilm eden daha karmak bir baka grngdr. Dahas,
yeterli olduu kabul edilen bir inancn iine, bu inanc yalan
layaca bilinen bir baka akl, inanl insann nasl dahil etlii
bu ekilde aklanam az. Bu davrantaki bilind m otivas
yonlar, davrann arzu ve riski nedir?
Belirttiim iz eserin giriine geri dnersek, analizi z-ba k-

81

lk m antna doru ynlendirm eye elverili eler buluruz;

z ellik le yazarn erev e iin d e k u llan d K u ran ayetleri
m ontajnda grlr bu. (ema olarak adlandrlan) bu monta
jn hedefi, balang konusunu aklam aktr: Yaamn niin
varolduu sorusunu sorarak, yaama anlam vermeye ve temel
amacn kavramaya alyoruz. Genel olarak insanlar yaama
iki kart anlam verm ilerdir; birin cisi kutsal, akn ve ezeli
anlam , dieri ise dind, sama ve geici anlam . Her iki yn
de slmn kutsal kitab olan Kuranda zikredilm itir.1
Bu em aya bal olarak yazarn yorum u b a sittir: Yazarn
(Kaptan Cousteaudan alnt yaparak) dnya apnda jen o sit"
diye adlandrd ey, Kapitalist Badan yola karak tekniin
geliim inin etkisi altnda dind ya da sama anlam n kutsal
anlam istila etm esinden kaynaklanan yrrlkteki dnyann
im has, tlenen zm bilim i K u ran n kutsal anlam ile
doldurmaktr. Ksacas, yazar izlersek, Islm c ideolojide sap
tadmz bilim ile din arasndaki karm , yaamn an lam n d a
ki bu lan kl a cevap olacaktr. Bu bulanklk nedir?
Bu m etnin nerm elerinin, slamc ideolojiye yol am badnm esi hakknda bizi aydnlatmaya elverili olduunu varsa
yalm. emaya gre en az karmak gzken anlam dan, sama
anlamdan balayalm. u lml dnya deyimi, sz konusu
olann dnya olduunu belirtm ektedir. D nyann sam a bir
14 nerilen montaj udur.
1) Kutsal ve akn anlam:
Tanr'ya tapmak iin

- Ben, cinleri ve insanlar yalnzca bana ibadet

etsinler diye yarattm." (Sure 51, ayet 56).

Snava tbi olmak iin -> O, amel bakmndan hanginizin daha iyi (ve
gzel) olacan denemek iin lm ve hayat
yaratt." (Sure 67, ayet 2).
-> Her nefis lmn tadcdr. Biz sizi, erle de,
hayrla da deneyerek imtihan ediyoruz ve siz
bize dndrleceksiniz." (Sure 21, ayet 35).
2) Sama anlam:

82

Dediler ki: '(Btn olup biten,) Bu dnya ha

yatmzdan bakas deildir, lrz ve diriliriz;
bizi kesintisi olmayan zaman" (dchrin ak)ndan bakas ykma uratmyor. Oysa on
larn bununla ilgili hibir bilgilen yoktur; yal
nzca zannediyorlar." (Sure 45, ayet 24).

anlam vardr. Anlam yokluu deil, akla kart, akln ok g

lkle duyabildii (ab-surdum) bir anlam . D em ek ki dnya an
lama gre anlam szdr ya da anlam sz, dnyann an la m d r,'5
Aktarlan Kuran blm lerinden birine gre (em adaki nc
alnt) ateizm dnyann anlamszl iindeki inantr. Bunun
la birlikte, bu nerm e kutsal anlamdan yola karak yaplm
tr; kutsal anlam dnyaya dinden, daha dorusu le dnya
dan, yani m etafizikten yola karak bir anlam verir.
Dine gre anlamn kayna, insanlarn yaratl erekliliinden
gelir; ki bu ereklilik Tanny a ta p m a k tr. Tanr insanlar, kar
lnda onlardan sevgi grmek iin yaratr. Dem ek ki insanlar,
Mslman m istiklerin Kuran' yorum larken syledikleri gibi,
Tannmn aynas konumundadrlar. Din iin zne, insann, tekinin kurgucu hazz iinde tutulmas demek olan anlamn bu kkensel ynelim ine, bu anlamn anlamna tbidir. lme gelin
ce, bu da anlamn ikincil bir ynelimini oluturur, bu dnyada
ki bireysel elik yolculuu snrlandran snamann ynelimidir
bu; bunun sonunda insan, yaratlm olarak, yaratcsna geri
dner ( bize dndrleceksiniz, der aktarlan blmlerden bi
ri). Bylece sistem, sevgi ve lm iinde Tannya doru ikili ge
ri gnderme ilkesine gre iler. emadaki iki Kuran alntsyla,
kutsal anlam ibaresi altnda ne kanlm ak islenen budur.
Sorun nerede yatmaktadr? Bu kitabn yazannn aknl,
teknik ve bilim nedeniyle, dnyann artk ikili geri gnderme
yapsna uygun b ir ynelim e tbi olm am asndan deil, dnya
nn kendisinin bir anlam kaynana, yani kendi an lam olan b ir
d nyaya (Jean -L u c N ancy) dnm esinden kaynaklanr. Bu
anlam, insan tekiyle kurgucu ilikisinden koparan korkutu
cu olum suzlukta (retim ve tketim = im ha) bir eser pahasna
elde edilir. O zaman, anlam n geri geldii biricik kaynak artk
Tanr olm aktan kar, dnya kendi anlam n retmeye balar,
dahas bu anlam n tanm lanabilir bir var yeri de artk yoktur;
anlam, nereye olduu bilinm eze, hibir yere ve geri dnsz
15 Bu konudaki bak am beslemi olan Jean-Luc Nancy'nin bir kitabnn adt
budur. Le Sens du monde, Paris, Galile, 1993.

83

biim de boalr. Demek ki hem dnyann anlamnda bir fazla

lk vardr, hem de artc sonsuzluk iinde anlam korku veri
ci biim de yok olup gider.
A nlam bu lan kln m etap sikolojik ad an aydnlatm aya
alrsak, bu m etindeki her ey, kendince ve kendi dili iinde,
yalnzca lm le ilikinin deil, lm drtsnn etkililiinin
de tarihsel dnm fikrine ynelir.16 nk, dinsel rgt
lenm ede lm , anlam tek ine ynelterek sem bolik dzen
iinde ierilm i kalrken, dnyann kendi kendinin anlam o l
duu durumda, lm her trl sem bolik etkinin dnda kalr,
hibir ynelim gsterm ez, hibir bakaln hizm etinde deil
dir.17 lrrTn tahripkrl yalnzca yaam ortadan kald r
maktan deil, insann yaratcsnn aynas gibi olduu, gelene
in ortaya att ayrmsal etik niteliklerin kklen sahipsiz k
lnmasndan [d ip ro p ria lio n ] da kaynaklanr. Ksacas, bu dn
yada lm lm deildir, tpk insann artk dnyadan kendi
sininkinden baka yz yanstmamas gibi. O nedenle, bu m et
nin yazar, dier imanl bilim adamlar gibi, olum suzluun z
vanadan km asn salamak ve teolojik ikili geri gnderm e ve
dngsellik yapsn yeniden ina edebilm ek am acyla, kutsal
anlamn iine bilim sel ve teknik anlatm lar yerletirm eye-a
lyor.
Ama bu ilem batan itibaren yenilgiye m ahkm du, nk
din znesindeki inan rselenmesine hkim olmak gibi mitsiz
bir teebbse dayanmaktadr. Tm bu literatrde olduu gibi,
mevcut metinde de -ve genel olarak, bilimi genel denetimden ge
irmek isteyen slm sylem dzeninde de- bilimsel hakikat ay
16 Bu varsaym iki makalede ifade ettik: La dpropriation", Lignes, no 24, 1995
ve Loubli de lhique*, Clc voi, no 7, 1998. Burada, din ve bilim sylemleri
arasndaki bu dnmn elerini belirtmekle yetiniyoruz.
17 lm anlam iindeki etkisinden kurtaran drt sper-bomba yazara gre
unlardr: DPM bombas demografik patlamayla ilgilidir; C bombas, abar
tl tketim bombasdr; SST bombas" cinsellii, AIDS'i ve uyuturucu kulla
nmn bir araya getirir; 1F bombas" gezegen apnda denetlenemeyen bir
imgelem gelitiren yanl-bilgiylc ilgilidir. A.g.e., s. 6.

84

gtyla bir l r yazg sal karlam a gze arpar; zorla ieri girmeye
yol aan bu karlamadan sonra dindarln psiik tutarlln
korum ak arlk mmkn deildir, lslm c evredeki bir fiziki,
birka cmleyle bu konuya yaknlamamz salamaktadr:
Bilim in hakikatinin dinin hakikatini yalanlamadn, onu
gz kamatrc bir kla aydnlaiugm batan beri biliyordum.
nk, Kuranm nceden ngrm ve vaat etmi olduu ha
kikati, bilim, gerein (wqiO iinde, ayrmuda ve imdiki za
manda gsteriyor. Soylu ayetlerde ierilmi olan eyin kantn
veriyor yalnzca bilim. Anlamn gizliliine kyamet gnne ka
dar katlanmak zorunda olan eskilerin zr bizde yok. Bundan
byle bilim sevgisinin Tannya tapnmayla ayn ykseklikte [/
mustaw = dzeyinde! olmas gerekiyor."18

Bu tankla gre, yazgsal karlam a, hakikatin bilim le g

rlm edik bir ilikisinin inasna dahil olabilir, burada sn am a
(anlamtn gizli kalmasna katlanm a) yerini ka n ta brakarak or
tadan kalkar ve tehir de yerini ifann doru dan lna brakr.
Kiiyi, Tanr ya tapnma dzeyinde bir sevgiyi bilim karsnda
hissetm esini salayacak kadar etkileyen ey, gerein iindeki
hafcikat'le byleyici bir temasa gem i olm aktr. im ek h
znda bir tr deneyim, hakikatin plaklyla yaanmtr.
z-baklk mekanizmas burada iyi grlm ektedir: D in
sel sistem de kii, aa km iaretlere gvenm ek zorunda ol
sa da -hakikat, bunlarn ardnda, h er trl kantlam ann beri
sinde gizli kalr-, bilim sel yntem , nedenlerin aklanarak ifa
edilmesiyle iler; hesaplama tarafndan ya da deneysel dze
nek iinde her bavurulduunda kendini kaamaa sapmadan
gsteren bir g er ek lik h ak ik atin i iin iine sokar. Tanrsal ia
retlerin anahtarlarn bu hakikate teslim eden mm inleri ayar
tan ey, yeterince tezahr etm i olan gerekliin bu hakikati
dir. M m inlere gre bilim kutsal yazy g erekletirm itir ya da
hakikati plaklatrmtr.

18 Ahmad Hilal, La Vrit au service de la vrit (al-haq fi khidmati al-haq). Kahi

re, Dar al-islamiyt, tarih bclirilmemi, s. 3.

85

nancn tem ellerinde artk yapsal bir dnm iler: M e

rulatrm a prosedrleri bilim in ayrcalklar altnda dengesini
yitirir, bilim ise dinin hakikatini tasdik eden otoriteye sahip
olur. Ensest yasann geerliliini biyolojik zm de bulmas
bundan kaynaklanr; bilim sylem inin, vahyin srekli olarak
gvencesi olduu bu literatr bundan kaynaklanr. Bilim bu
nu yapabiliyor, nk katksz bir hakikati -ik i a r a d a kalm
s z olm ayan hakikati- retme iktidarna bilim sahiptir. Bura
da, m odern uygarla doru dnm n kknde bulunan
bir inan vardr: znesiz, gerein hakikati karsnda dilin fe
ragati.

86

ALTINCI BLM

M odern Kopu ve Kitlelerin mitsizlii

nceki aklamalar, Mslman dnya leinde geni bir bir

leim in sarsl gibi nem li bir grngy eksiksiz biim de
deerlendirm e ve aklam a iddiasnda deildir. Sz konusu
olan daha ziyade ekim merkezi k k en sknts olarak tanmla
nan baz gerilim, kopu ya da deiim odaklann saptamaktr.
Kken rejim ini lgnca restore etm e teebbsnn ardnda,
aslnda, kkenin kendi egemen m itiyle ilikisinin paralanma
s gizlidir. Tourmenlun, zn sevmeye (m arsizm ) ilikin bir
zarara topluca maruz kalm gibi tm yeryznde binlerce
iniltiyle nlayan eziyet, ac, strap anlam na gelir. ki byk
olayn analizi bu sk n tn n balca o lg u larn aydnlatm ay
salad.
Rudi olay ve kkenin fes h i, bu skntnn tarihsel ve yapsal
kapsamn gsterir. Bir yanda, babann m etinsel bedeninde de
iiklik yapmaya dnk k k ensel m etaforlar ykm a edim i
vardr; bu edim, herkesin metne, kurgusal hakikatine eit ola
rak erim esini salayan edebi bir adalet adna, babann m etin
sel bedeninin paralarn dnya sahnesine frlatmtr. Bu, k
kenin znel paylam olarak, tm anlatnn diasporada yaa
mas olarak edebiyattr. Dier yanda, topluluu balang metaforunun berisine iten tehlikeli bir manevra vardr; bylelikle
87

topluluk, geriye dndrlm olan zaman iinde yolunu a

rm olur. Bu, mm inleri barndrmamakla, onlar islem edik
leri bir inanszlk iine kapatm akla sulanan modern tarihe
kar b ir m isillem e lgnld r. K k en e d n slogan , ne
imdiki zamandan gem ie doru bir harekettir, ne de gem i
zaman imdiki zaman klm aktr; bu slogan, balangn, anak
ronik ve anarik bir gem iin ncesine, yasann sicilinin ba
lant kem erine doru geri dn olarak anlalmaldr. Kkenn cesin d en gelinip kkend e yeniden doulacaktr. E lbette,
Hamlet'in dilinde yle denebilir: slam is ouL o f jo i (slm
rndan km tr).
Bu rndan kn, psikanaliz asndan anlam, p siik netafor'un isabet almas, bu metaforun aynasnn artk ezeli k
ken ekseni etrafnda dnmyor olmas ve bir dizi olayn onu
bir baka zamansallk iine yuvarlamas deilse, nedir? Gilles
Deleuze, Hamlet'i ve Kantn eserini anarak, zam ann ne kken
etrafndaki kozm ik ve gksel hareketin zam an, ne de krsal
dnyann m eteorolojik zaman olduunu; bu zamann ehrin
zaman olduunu, kendinden baka hibir koula tbi olm a
yan zaman olduunu vurgular: Bylece, bitmek bilmeyen dei
imin dzeni olarak katksz zamann dzeni alm olur.'
Salman Rdinin darmadank olmu kkeninden kaynak
lanan dikey srgn nn ehir yerleimlerinin civanna yerle
mi kyl kitlelerinin yatay srgni'yle akt bir gerektir.
Ama Mslman dnya ne bir Hamlet figr tanm tr ne de
bir Kant eseri; ve zamann geiine dair pek az iaret grm
tr. Zaman, adlandrlamayan ve dntlemeyen eyin iinde
dnp durduunda, oluun / evrimin karsna fke, talan l
gnl ve intikam arzusu kar. ehitlerin egemenliidir bu.
Tam da sknty analiz ederken, kendimizi byk kargaaya
yaklam bulduk. Kitleleri byleyen Islmc sylem i dinledi
imizde, bu sylem in, basmakalp fikirlerin tersine, dindarl
n basil bir geri dn olmad gibi, daha ziyade, dinin
zlm esinin ve -m illiyeli-teolojik-h ilim ci yeni bir modern tota1 Gilles Deleuze, Critiquc c dii<[ie, Minuit. Paris, 1993. s. -12-43.

88

ter ideoloji iinde yeniden olum asnn akn bir tezahr

olduu ortaya k t. zlm e ve yeniden birleim dnem in
havasna uygun bir fikirler oyununca deil, beden yaamnn
dzenlenm e sistem iyle belirlenir. ncelediim iz durumda, te
olo jik dzenin gem ite gl biim de biim lendirdii tm
haz dzeninin bozguna uramas szkonusudur.
Bir uygarlk, kendi yaratt drtsel taleplere artk yeterin
ce direni yoksa hastalanabilir. Talep snrlarnn daha elverili
tahsis edildii yeni zneletirm e kipleri yaratlam adgnda, uy
garln iinde maraz ve acmasz glerin ortaya kt gr
lr; ayn zamanda da, ac a ra f rneiyle saptam olduu
muz gibi, Karanlk T annnm hkm ranlnn kurulm as gibi
tepkisel ve drtsel bastrm ann kkten biim lerine doru bir
ar da ortaya kar. Burada, Sululuk duygusu kltrn ge
liim inin en nem li sorunudur2 diyen Freu d un U ygarln
H uzursuzluun d a k i uyarsn aklayan -neredeyse- tipik b ir
rnekle kar karya olduumuz sylenebilir.
Dinin unsurlarna ayrmas ve id eolojik olarak yeniden d
zenlenii, hazzn yannda bir baka bahsi de iinde barndrr:
anlam b u lan kln m ardnda, bakalk, lm ve hakikat alan
nn deiimi sz konusudur. T an n dan T an n ya ynelten bir
kapal devrede anlamn am allm koruyucu ynelim i yeni
den salayan dokunakl teebbs buradan kaynaklanr. Anlam
teki dnyann ynlendiriciliinde deilse, insan Birin aynas
deilse, lm artk oraya gtrm yorsa, o zaman kapal devre
her taraftan delinm itir ve iine her yandan hilik alr". Ge
dikleri tkasn diye bilim m itsizce arlr, ama grnrde te
olojik malzemeyle yeni bir alama imkn tanyaca umulan
bilimsel hakikatin metali, teolojinin hakikat atom unun ekir
deine -dile- saldrarak onu daha da derinlem esine andrr.
Bilimin dinle ayn hedefleri izledii yanlsam as, ancak izin ve
rilmi kabalktan baka bir eye varmayan gerein hakikati
karsnda ad larn tahttan indirilm esi protokol n sevinle
imzalar.
2 A.g.e., s. 6 2 .

89

Uygarlkta dnm zerine

Zamann yeni dzeni, haz ekonom isinde deiiklik, bakalk
ve lm alannn deiimi, yeni bir hakikat rejim inin ortaya
k: Bu analizin iaretlerini btnlkl bir plan iinde yeni
den kavradmzda, uygarlktaki bir dnm neyin o lu
turduunu daha iyi seebiliriz. slm rneinden yola karak,
bu nosyona belirgin bir anlam verebiliriz. D eiim ler bu beyzeylinin elerini (zaman, haz, bakalk, lm , hakikat) et
kilediinde ve insanlarn kendi aralarndaki balan ve dn
yayla ilikilerini yeniden dzenlediinde uygarlkta dnm
grlr; yle ki, yeni dzenlem enin kiisel psiik yaam tara
fndan zm lenebilir olm as iin ve insan topluluunun bilindmda yer edinebilm esi iin bir kltr alm as ( K u llu rarbeit) gereklidir. nsan denen canlnn zneiem e kapasitesi
burada yatm aktadr, bu yoksa dier hayvanlardan h i fark
kalm az; katletm e gc hari. nsann bir zneliini yitirm e
[disu bjectivation ] noktas olduunu, bu noktadan itibaren en
korkun hayvana dntn biliyoruz.
M odem znenin doumuna yol am benzer bir dn
m Avrupa yaam olsa da, bu dnm n yalnzca uzur bir
dnemde cereyan etm ekle kalmadm , zellikle kltrn her
alanndaki eserler tarafndan ynlendirildiini, hatta kimi za
m an ncelendiini hatrlatm tk; bu eserler olup biteni d
nmeyi salayan ya da en azndan, bu olup biteni bireyselkolektif tem sile katan eserlerdir. Bu dnm n geni yzey
leri zerinde -zellikle kltrn ve onun drtsel tem ellerinin
grnmez mimarisi sz konusu olduunda- uzun sre d
nlm edi. P sikanalizin ortaya k n n k k en i, benim Tanr
p sik eiin d en bilitd p sik eiin e gei olarak tanm lamay ner
diim znelliin ve hakikatlerinin kkten dnm n ay
dnlatma ynndeki acil gereklilikte yatar. Bu deiim yalnz
ca temsil dzeyinde grlmez, yalnzca burada kaytl deildir;
byle dnm ek, bedenlerdeki, zellikle de itkisel dzenlem e
lerdeki altst oluu ihmal etmek olur, ki ahlaki ve yasal d
90

zen, verili bir anda hazzn genel ekonom isini de duzenleyebilmitir. Psikanaliz asndan, zne ile k olek tif arasndaki temsiIiy et [r e p r is e n t a c e ) ile v i o lan k lt r a l m a s , d rt sel
amatan ayrlamaz.3
slm dnyann dnm sreci baz yanlaryla Avrupada
yaanan hatrlatsa da, tam am en baka yapdaki tarihsel, top
lumsal ve politik koullarda cereyan eder. K sacas zellik
buna dam gasn vurur: sm rgeci iddetin izini tayan m odem iteye giri tarz;4 deiim srelerinin ba dndrc hz
ve bu srelerin ekonom ik kalknm a id eo lo jisin in eline ge
mesi; imdiki zaman aydnlatan ve gelecei ngren eserlerin
azl. Bu nedenle, lslm c isyan l, kendi dnyalarndaki
deiimin acmasz etkileri altndaki kitlelerin b ir protesto
l olarak grlebilir ve K ulturarbeit'n yokluunda, deiim
dnlemez, sama ve iler acs olmaktadr.
M odern dnm n sk n t ve z n t lerin i en derinden
iitm i Avrupal airlerden biri olan Rainer-M aria R ilkenin Ye
dinci E lejisinin u dizeleri bu durum un trajikli in i ifade et
mekledir:
Dnyann gizemli dnmlerinden nasibini alamayanlar
hep olur.
Ne olmu olan aittir onlara, ne olmas yakn olan.
nk en yakn olan bile uzaktr insanlar iin.

Kitleler iki m isli nasipsizdir: Hem ehir m eknlarnn m it

siz sefaletine dmlerdir, hem de yeni dayatlm nsan du
rum larn tem silinde yoksul, yetersiz haldedirler. znel ip lal
[revocalion su bjeclive 1 ynelik gl sreler grlm edik l
3 Frcudun kltr zerine yazd her ey bu temele dayanr; bu temel olmadan
psikanalizin bu konuda yeni bir ey getirmesi mmkn deildir. Daha yakm
dnemde, Nathalie Zaltzman, Kukurarbeitin bireysel-kolekif temellerinin or
tadan kaldrld Nazi kamplarnn an koullarnda insanlarn imhas ve ha
yatta kalmalan zerine tanklklarla karlatrarak, bu teoriyi yeniden ilerlie
koymu ve katkda bulunmutur. Nathalie Zaltzman, De la gutrison psychanali(tyue, Paris, PUF, 1998.
4 Alice Cherkinin kitab Franz Fanon, Portrait, Paris, Seuil. 2000, bu iddetin
psiik dzlemdeki boyutlann gstermektedir.

91

de aa vurulur. znel iptal derken kastettiim ey, insanlar

kendi dnyalarnn koullarn artk kendi znelliklerinin ha
kikat iaretleri ile, lleriyle kavrayam adklarnda meydana
gelen kitlesel cayma biimleridir. Bundan byle kendi karla
r, yaamlarnn srm esi, cem aatlerinin ortak salaml tehdit
altndadr.
in sanlar ar maddi k tlk kou llarna katlan ab ilseler de,
byle bir cayma iine dtklerinde mitsizlie kaplr, ken
dinden geer, isyan eder ve kimi zaman da sonunda yle bir
gszlk, baarszlk durumuna derler ki, her trl anlam
aktarm n kabul edebilirler. znel o la ra k caym bir insan ol
mann utanc, im diki zaman dnyasnn etrafm dolanma is
teine yol aar; bylece, arkadan d olap, hakikati balatan
cennet olarak kkenin alp almad grlecektir. Bu ema,
dnm n kkrtt kesinti nnde gerileyici bir hareketi
varsaymaktadr elbette. Ne olm u olan aittir onlara, ne olm a
s yakn olan cm lesi, Hlderlinin kopu diye adlandrd e
yi, yani hibir eklem lenm enin, alm aklm hibir trnn ol
mad trajik taknln bo ve balantsz nn anm satan bir
kararszlk bekleyiini ve bir yetki teslim ini belirtir.5
nk en yakn bile uzaktr insanlar iin eklindeki bir
sonraki dize ise, kopuu, insann kendi varlna zg olan
yapan ey karsndaki kkten garipliinden kopuu belirtir
elbette. Ama bu asla bir teselli deildir, nk burada sz k o
nusu olan ey, insani biim in krlganl ve onun tanm ve ka
bulndeki bulanklktr. Ve, Rilke iin bunlar, kitlenin youn
lat yerlerde korkun tehdit altndadr.
Kendi iindeki geleneksel znelem e kiplerini altst eden
ada slm da iddetli bir kopu olduunu sylem ek, zde
leme ve ideallerin temel nem deki sorunsaln am aktr: Bu
sorunsal araclyla, kltr alm asna arda bulunan ve
belirli koullarda yenilgiye uratlabilecek bir sre olarak her
insann insan soyuna aidiyetinin oluum unu psikanaliz asn
dan dnebiliriz.
S Kr. Philippe 1-acoue-Labarthc, L/muafion des modernes, a.g.c., s. 67-68.
92

K linik gzlem asndan olduu kadar dnya sahnesindeki

olaylar asndan da, uygarln ada geliim i, uzun yllar
dan beri, genellem i bir kim lik krizinin yaygnlamasyla al
ba gitm ektedir. Yalnzca slm rneinde deil, aa yukar
her yerde kitleler, kendi z lerin e sa h ip k m a gerekesi altnda
en acmasz hakszlklara varabilen lgnca kim lik talepleriyle
hareket etm ektedirler. Ayn hareket iin d e, tekinin znn
im hasn ilan etm ekte, onun kendisini ve insanln ortadan
kaldrp, onu derisi yzlm hayvan gibi plak ortada brak
makta ya da ilhak etmeyi istem ekte tereddt edilmemektedir.
Kendi znn tehdit edildii duygusunu ve ayn zamanda da
tekini znden yoksun brakm a iradesini - nk teki, top
luluun Kendi ya da Bizinin ayn olm asn engellem ekte
dir- z s zle(lir)m e [dfyropriation ] olarak adlandrmay neri
yorum . z s z le (lir )m e , k lasik l m drts kavram n da
aar gibidir; nk canszlatrmayla yetinm ez, zdelemeler
le, sem bolik soyktklerle, bakalklarla ilgili n itelik leri de
yok etm eyi hedefler. Dolaysyla, zszle(ir)m e, jen o sit kini
ni besleyen birey-ar srelerin kkeninde yatar.6
Faizm szcn her seferinde bu grngye balamak
la yetinm em ek ve bamza gelen eyin aklanm asnda daha
ileriye gitm eyi denem ek isliyorsak, bu noktada, kim lik kinini
ve hazzn ilgilendiren tarihsel bir hakikatin izini aramak ge
rek. Bugn, zellikle M slman dnyas gznne alndn
da, nerm eli bir em a form le etm ek bana mmkn gel
mektedir:
1. Modern dnm, gerekletii her yerde kimliksel kk
salmalarda bir kesintiyi de ister istemez beraberinde getirir.
Bu kesinti tesadfi deil, sistematiktir. nsan znelliinin de
iiminde kapsaml bir evrim srecine denk der ve bu s
re ok uzun bir tarihsel dnem boyunca devam eder; Bat
bile henz bu sreten km deildir. Bu srecin -hem
ereklilik" hem de son" anlamnda- hedefleri hakknda ka
rara varamayz. znellik dzeninde insanln bu boyutlarda
6 Fehi Benslama. La dlpropriation", Lignes, no 24. ubat 1995, s. 34-62.

93

bir dnm le karlap karlam adn da bilm iyoruz;

nk tarihin ve antropolojinin, zne olma" kiplerinin ta
rihselliini oluturmas gerekmektedir. Ama en azndan ke
sin olan b ir ey var: Bu sre, tm insanlk adna yksek
riskli bir sretir, bu kabul edilmedike ve znel ykmlara
srt dnp ekolojik risklerle daha fazla ilgilendike bu risk
daha da anacaktr. Psiik olann inkr, kiisel ve kolektif
psikoz, katliam ve jenosit biiminde ifade bulan bu ykmlar
la balantl belirsiz bir deikendir.
2. Modem zdelemelerdeki kopu hemen meydana gel
diinde, eer buna denk den kltr almas yoksa ve ger
ekletirdii yapzlmeleri byk lde iradedysa, kitle
lerin mitsizliini aa karan, felaket getirici, byk lekli
bir znel caym a srecine dnr. Yaam alanlarnn sefaleti
ve ykmyla birlikle olduu lde bu mitsizlik kukusuz
daha da ykcdr, ama mitsizliin nedenleri bireysel-kolektif
bilind kk salmalarn yitirilmesinde yatar ve yzn ve
simgeyi yitirmekten duyulan kimliksel korkuda ifade bulur.
3. Byle bir mitsizlik, nsan oluumlarn, bireysel ve ko
lektif, arkaik konfigrasyonlara doru gerilem esinde ifade
butur; bylelikle kimlik taknts aka ifade edilmi olur ve
genel olarak simge"yi kolektif tamir arsnda bulunulur
ve bu yzn yitirilmesi srecinden sorumlu grlen teki,
aznlk ya da komu topluluk sulanr. Bundan kaynaklanan
saldrganln hedefi artk tekinin yzn silmektir.

P sikanaliz asnd an , Avrupadaki ve baka yerlerdeki bu

ada sorunlar ele alm akla, Freudun Uygarln Huzursuzlugunda (1 9 3 0 ) geliirden bak alar ve kltr zerine m etin
ler yeterli deildir. Uygarln H u zursuzluuyla ve Huzursuz
luun tesiyle7 dnm ek, Jacques Derrida'nn nerdii gibi,
psiik acm aszln dpedz psikanalizin ii olduu kabul
edilirse, psikanaliz asndan temel bir hedeftir.8 Fransadaki
7 Gbyslain Lvynin kitabinm adindan: Au-del du malaise, Paris, ris, 2000.
8 Jacques Derrida, tal d'me de la psychanalyse. Adresse aux tats gnraux de
la psychanalyse, Paris, Galile, 2000.

94

psikanalitik almalarda bu gerekliliin giderek daha srarc

bir ekilde hesaba katld zaten grlm ektedir.9

Freud'la birlikte mitsizlik ve tesi

Freudun, bizi zellikle burada ilgilendiren sorunu, uygarlkta
dinin yerini ve geleceini iledii B ir Yanlsamann Gelecei
(1 9 2 7 ) zerinde duralm. zellikle dinsel yanlsam a k t
nde karlalan durumu nitelem ek iin Freudun kalem ine
mitsizlik nosyonunun geldiine dikkat ekm ek ilgintir. Ha
yal m uhatabnn (aslnda Papaz Pfisterdir) ani kn son
sayfalarda tekrar okuyalm: Sizin dinsel yanlsamay tm g
cnzle savunm anz gerek. Eer din gzden derse -zaten
yeterince tehdit altnda- o zaman sizin evreniniz de ker; eli
nizden gelen tek ey, her eyden, uygarlktan ve insanln ge
leceinden umudu kesmek olur.10
slm n ada krizini dorudan ilgilendiren noktalarda,
Freudun din karsnda temkinli davrand da kesindir. Dini
hem bir yanlsam a olarak hem de uygarln savunulm asna
katlan bir ey olarak grmeye devam eder, nk din insanla
rn Ben dealini desteklemektedir. Freudun ana tezini hatrla
yalm: insanlar, bastrm a ve yasak araclyla ok sert drtsel
kstlamalar dayatmay baardklar lde ancak kltr varo
labilir. Yasak, insanlar yoksunlatrr; yle ki kltr herkesin
ortak m alyken, ilerinden her biri potansiyel olarak kltr
dman olur. nsanlar kendi yoksunluklarn dnleyici ey
leri elbette baka yerde bulurlar, ama Freudun bak as, bu
rada, m odem kltrn daha fazla kstlam a dayattdr; zel
likle en yoksullar sz konusu olduunda ve yasa dinsel ol
maktan ok rasyonel olarak kavramalarn onlardan talep etti
i lde kstlam alar artar.
9

Ren Majorun inisiyatifiyle toplanan Psikanaliz Meclisleri (8-11 Temmuz

2000, Paris) bu bak asyla, sorunlann ortaya konmay gerektiren lekte yan dnya apnda- onaya atld anlaml itkilerden biri oldu; ve lisabcth
Roudinesco'nun kitabnda (Pourquoi Ia psychanalyse?, Paris, Fayard, 1999) ya
pld gibi, psikanalizin varlk nedeni bile sorguland.

10 S. Freud, a.g.c., s. 78.

95

Freud, m odem kltrn yasa toplumsal olarak kurm ak is

lediini, yani ona nsan ve rasyonel bir kken vennek istedi
ini syler. Freud bu rasyonel tem eli savunur, ama gerek u
dur ki, psikanaliik aratrma, insann, hem genel planda insan
soyu asndan hem de kiisel adan bu yasa ancak tutkusal
tarzda kabul edebildiini gsterir; zellikle bu kabul sayesinde
de din yasaa yaklar. Baka deyile, dinsel tem sillerin bu ka
dar gl olm asnn nedeni, felaket ve znt karsndaki
dinsel yanlsama kalkannn, insani durumun duygusal ve be
densel zelliine daha yakn olmasdr. Dinin etkisi ve dinden
hzla vazgem enin gl buradan kaynaklanr. "D ini zor
kullanarak ve bir rpda ortadan kaldrmay istem ek, elbette
sama bir teebbstr," diye ngrr Freud. Ayn ekilde, in
sann buyurgan ve tutkusal isteklerini tanm ak, onlara ikame
zm ler nerm ek ve onlar snrlandrm ak iin bu istekleri
iine alan yaplar, insann bedensel m itsizliini de stlenm e
dike, rasyonel etkinliklerin mdahil olma gcnn bykl
karsnda dinsel yanlsamann geri ekileceini sanm ak da
bir yanlsama olur.
Bu ihtiyat kaydna ramen, Freud, bilim idealinin insanl
n o c u k lu k hastal olan din id ea lin in y erin e g eece i
inancna da nem verir. Oysa, slm rneiyle b irlikle gayet
iyi grm ekteyiz ki, din km edii ama b ilim sel sylem ve
ideale zg elerle birlikte zlm eye ve yeniden olumaya
balad ld e soru n ok daha karm aklayor. G erekte
bir y a n ls a m a ka rm a s durumuyla kar karyayz: Dindarlk
ve bilim cilik birbirine karp birbirini glendiriyor, kltrclk gibi trev rnler yaratyorlar ve bylece bir znellik
felaketine varlm oluyor; bu felaketin iind e ise, gem i d
nemdeki dinsel kurum znesini zlyor insan, hi olmazsa o
dnem de Tanr, farkllk ve kltrel kim lik k v am lar arasn
da sakl deildi.
Aslnda, Freud'un im a ettiinin tersine, m itsizlik, dinsel
znelliin talihsizliinin sonucu deildir. O da yeni bir duru
m un, k a rm a yam lsam ann k noktasdr. slbenliin obur
luunu gzler nne serdiinde, yapsal aklam ann anahtar
96

n bize veren Freuddur. Bolua katlanam ayan doadan ok

stbenlik, kopular karsnda meteliksiz kalm aktansa, herke
sin srtndan geinm eyi tercih eder. Bu saptama Islm da zne
nin durumu iin geerlidir, ama ayn zamanda Badaki zne
iin de geerlidir; Batdaki baka trl bir dnm yaar, bu
dnm onu, ideal klerine, m itsizliklere ve -rnein
hiper-znellik ile hesap akl iinde znenin zorla dlanmas
arasndaki, ynetici kip ile insancl kip arasndaki, hiper-ekniklik ile byl-etnik fragmanlar arasndaki- yanlsama kar
masna bavuruya bir baka biim de yneltir.

slm dnyada kitlelerin mitsizlii zerine

m itsizlik, bir siyaset bilim kategorisi deildir, bu dilde m it
sizliin izi yoktur. Oysa lslm c harekelin -ve zellikle de a
rlk k anad n n - an lalabilm esi i in , yaadm z k itlese!
mitsizlik ann en gl tan olarak kavranmas gerekir.
sla m cla r M od ernlem enin D m a n la n m , K u rbanlar
m ? balkl bir metinde, slm uzm an Abdelm acid arfi, lslmc hareketin ortaya k koullann analiz etm eye altk
tan sonra, sonu olarak unu yazmaktadr: T m bunlardan
sonra, slam clar sorununu, bu sorunu yaratm olan nedenler
dnda ele alm ak, onlan yasaklamakla ya da hapse ve tevkif
evlerine kapatmakla yetinm ek doru olur mu? O nlar ve tm
toplumu m itsiz zm lerinden kurtarm ak iin, bu m itsizli
in (yas ) nedenlerini azaltma ynnde abalarm z younla
trmamz daha uygun olmaz m ?11
Bu aklam alar tem elinde, yaad o rtam n g erekliinin
gzlemi ile bilgelii birletiren A. Sarfi, m o d em ite ile m odernizm arasnda bir ayrm yapmay nerir. M odem ite, iki yzyl
nce Avrupada icat edilm i ve tm gezegene yaylm bir uy
garlk trdr. M odernizm ise m odernitenin taklididir, krce
sine dolaysyla baarsz bir uygulanmasdr, nk dogmatik
bir biim de, olas uygarlklarn en iyisi diye kabul edilir. Bu
i l Abdel Macid harfi, Les islamistes sont-ils les ennemies de la modernisation
ou ses victmes?, Labint, Sud-Edition, 1994, s. 95.

97

anlamda m odernizm m odernitenin yanlg iindeki id eolojisi

dir. arfinin analizi, slam clarn m odernitenin azda kalan
kt tad olan m odem izm in tepkici rn olduklar tezine
dayanr.
Bu anlay baz noktalarda M ichel F ou cau ltnun aha kar
ayaklanm ran konusundaki dnceleriyle akr. rnein
1 9 7 8 de, m onarinin knden iki yl nce, bir Italyan gaze
tesin e u n lar yazar F ou cau lt: O zam an, ksa sre n cek i
olaylarn, en geri kalm gruplarn ok kaba bir m odernlem e
karsnda geri ekilm esi olm adn; kendisi bir arkaizm olan
bir m odernlem enin btn bir kltr ve btn bir halk tara
fndan reddi olduunu anladm dndm ; ve biraz ilerde
unu ekler: ran rejim inin bugnk skntsyla birlikte, ba
layal yaknda altm yl olacak b ir dnem in, slm lkelerini
Avrupa tarz modernletirm e denem esinin son anlarna da ta
nk oluyoruz: ah, tek varlk nedeniym i gibi hl buna sarl
yor. 2 0 0 0 ylna gz dikip dikmediini bilm iyorum . Ama nl
baknn yirmili yllardan kalma olduunu biliyorum .' 2
arfinin dncesi esas olarak m odernizm in sonucu olan
slm ! m itsizliin soy ktn tanmlamaya yneliktir. Yz
yl banda, sm rgecilikten kurtuluu am alayan m illiyeti
hareketlerin ortaya kndan nceki Islm toplum larnn i
ler acs durumunu hatrlatarak balar. Yoksulluk, salgnlar ve
okuryazar yokluu gibi belalarn damgasn tayan bir dnya.
Kan kaybna urayan, uyuukluk iindeki toplum lar; uyuuk
luu k esin tiy e uratan isyanlar sm rge yn etim i vah ice
bastrr. Yardmsz ve aresiz, bir geim ekonom isinde kendi
ile rin e kapanm to p lu lu k lar, insan to p lu lu k la rn , dinin
kurduu geleneksel dzen ayakta tutabilir yalnzca.
Entelektel ve politik sekinlerin bir blm kendi toplumlarnm uyuuk h alinin , ekon om ik sm r rejim in in ve s12 Michel Foucaul, Le chah a cem ans de retard", Dits et crits, 1954-1988, c.
111, Paris, Gallimard, 1994, s. 679-683 Trkesi: Entelektelin Siyasi levi,
Seme Yazlar 1, ah Yz Yl Ge Kald", eviren: k Ergden, Ayrnt Yayn
lar, 2000.]

98

mrgeciiiin dayatt hak inkrnn bilincindeydi. lerinden

bazlar, smrgeci politikay uygulayabilecek kadro ihtiyacn
karlam ak iin kim i blgelerde m odem retim i yerletirmi
olan sm rgeci eitim sistem inde yetitirilm iti. Sm rgeci
sistem e kar kan ve toplumlarnda reform yapmak isteyen
bu sekinlerdir.
O dnem in kltrnn baskn referans dinsel olduundan,
reform cu sekinler, kendi halklar tarafndan anlalm ak ve
onlar sm rgecilie kar seferber edebilm ek iin, dine bulan
m bir dil kullandlar; ama bu yeni trde bir dildi, ne gelenekselcilere ve tutuculara, ne de halk evrelerine ait bir dil...
Bu evrede, arfinin tanm nn, tarihsel elikilerin geni bir
oyunu araclyla, Ne olmu olan aittir onlara, ne olmas ya
kn o lan hkm nn nasl gerekleebilecein in grld
zdelemelerin m odem kopuunun harcn ortaya karmaya
baladn syleyebilirim. E n bata, sm rgecilikten kurtulu
syleminde dinselliin kullanm tarz gelir: Politikann hizme
tine soktuklar din artk gem iteki din deildir ve politika da
din adam karsnda kendi zerkliini ortaya koyan m odem
anlamdaki politika deildir.
Ama, zellikle bu sekinlerin sm rgeci devletin dorudan
mirass olan ulusal bir devlete vardklar andan itibaren s
re aknlk verici bir srat ve etki gc kazanr. arfi, top
lumsal yaamn her alannda -aile, eitim , otorite, salk, de
mografi, hukuk, vs - gerekletirilen eylerin nasl olup da bir
sonuca varmadm ya da ancak eskinin aktarm n bozarak ve
anlam n yok ederek sonuca vardn, yerletirdii eyin ise
insancl kuruluu stlenem eyen bir m oderniteden baka bir
ey olm adn gsterir. O zaman, kulak verildiinde nihiliz
min ne... nesinin iitilebilecei ikili yadsmann - gemi de
il artl... hen z g elecek d e d e il- k orku n yaps aikr bir bi
im de belirir. arfinin zm burada deild ir; ama byk
vurgu bozukluklaryla [scansions] tarif ettii trde slm ! bir
mitsizlik varsa eer, ancak peinden srkledii kitlesel znel
ca y m a la ra , kopuun boluuna katlanlm az biim de maruz
kalma sonucunda meydana gelm i olabilir bu ; bylece, tepki
99

olarak, balangtaki cennetin tersine dnm esine kadar varan

bir ekilde znellii yeniden ina eden hakikatlere ynelik rndan km bir araytr bu.
Bununla birlikte, modernit ile m odem izm arasndaki ayrm
hangi noktaya kadar geerlidir? Ancak ok byk bir iddet sa
yesinde yrrle konabilmi tarihsel sreleri masum gster
meye izin vermi olmaz myz? Modern devletin ortaya k ve
zdeliklerdeki kopua dorudan mdahale dzenlenebilir mi?

Devlet ve benlik
A taerkillik rneini ele alalm. Ataerkil bam llk sistem inin
gc ve m eruiyeti, soy zinciri kurumu ile iktidar kurum unun
bir olm as postulasndan kaynaklanmaktadr: Bu dem ektir ki,
emreden, doum un mantdr. Baba, atalar araclyla T annmn
aktard iki ilkenin birliini srdren b ir dolaym n ilem esi
ni salar. nk Tanr, balangcn ve buyruun, yaamn ve
iktidarn, doann ve hukukun kkensel kaynamasdr. Bire
yin babayla en tem el ve en dorudan zdelem esi, eski bir
M slman yazarn13 Tannnn d o al p olitika s adn verdii bir
manta uygun olarak bu kay n am ad an geer. rnein gele
neksel sistem de babalk aktarm , doum m ant (aile) ile po
litika (trib) arasndaki ayrmdan etkilenm em itir, nk g
revi bunlar bir arada tutmaktr. Tohum vereni baba ve ef -bir
P atriark yaparak babalk ilevine byk bir belirginlik kazan
dran ataerkilliin temeli buradadr. Freud ataerkillii yalnzca
tohum veren babann eril cinsiyetiyle zdeletirm ese de, Freudun bireysel tarihncesinin babasyla doru dan zdelem e"
adn verdii eyden ataerkiliin nasl destek grd grl
mektedir. Oysa m odem devlet ancak, ailenin mant olan do
um m ant ile kabilenin politik mantn birbirinden ayra
rak ve daha geni bir baka politik m ekn -zellikle de sivil
toplum m ekn- yaratarak kendini oluturabilir.

13 Sz konusu yazar, 10. yzyl filozofu olan Miskavayhr. Bu kitapta da, Eril
O Eril O" balkl alt-blm.

100

Her ne kadar teoride birbirlerinden ayrt etm ek gerekirse de

babalk ilevi zerinde etkisi olan ataerki zayflamas ve ailevi
kom plekslerin'4 deiimini onsuz anlayamayacamz bu ayr
m ann znenin ekillenm esi zerinde dorudan sonulan var
dr. nk Benliin yaps ve onu n idealleri -doum a bal
topluluk ile politik topluluk arasndaki ayrm n olm asna veya
olm am asna gre- farkldr. G erek ten de, ayrlk-olm am as
durumunda, babalk imagosunun aterkil gc, ben lik id ea lin e
toparlayc ve balayc bir kapasite salar; bu da Benliin par
alanma karsnda byk bir direni potansiyeline sahip o l
masn salar. Benlik, bu durumda, uruna devletin aile ile po
litik uzam arasndaki aynm gerekletirdii m odem znede
rastlanan oul zdelemeler karsnda m cadele yrtmeye
ya da azgn direni eylemleri gerekletirm eye ihtiya duymaz.
Bu n ed en le, m o d ern - n cesi zn ellik d zenin d ek i Benliin,
m odem znenin sahip olduu o kahram anca grnm yok
tur ve d aim a g erid e y m i g ib i g z k r; y le k i, z n e n in
benliksizletirilm esinden [demo'isation] sz edilebilir. Her
hangi bir zne Patriarka duyduu sevgiyi ve itaati srekli gs
termeye, ksacas, onu kendi B en lik d eali yerine srekli ta
maya tevik edildii lde bu daha da dorudur; yle ki ciddi
psiik hastalklarn nedeni olan narsistik ekilm e eilimi, bu
gl hile lehine srekli olarak yalanlanr.
Modern znenin, B a b a ef (iki szc kastl olarak ardk
yazyorum) olan Partiark figrnden kurtulm as, zdeleme
nesnelerinin oalmasyla birlikte elbette byk zgrlk me
knlar aar; baba olm ak isteyen efler de dahil olm ak zere ki bu dorudan doruya ef olan bir babayla ayn ey deildirburada herkes iin her ey mmkndr. M odern kitle toplumlarnda artk B a b a e fler olm adndan, ynlar kendi B en lik
dealleri yerine bir ef koyabilirler. Burada geleneksel dnyada
iie gem i olarak -tohum veren baba, sem bolik baba ile usH Jacques Lacann kitabnn adndan esinlenilmitir: Les Complexes fam iliales;
Lacan, Bat'da "babalk imago'sunun toplumsal d" diye adlandrd e
yin nedensel olarak kavranmasnda temel olan devletin yerini ilemez. Jacqu
es Lacan, Les Complexes fam iliaux (1938), Paris, Navarin diteur, 1984.

101

ta/efendi- varlklarn srdren zdelem e glerinin ayrl

ndan sz edilebilir.
Freuda gre, nesne zdelemelerinin lehditkr eitliliine
direni salayan kiisel tarihncesinin babayla d o la y sz zde
lemesi zerine nl blmden sonra gelen saptamay hatrla
yalm: Bunlar [nesne zdelem eleri] stnl ele geirdiin
de, fazla kalabalk, an ve birbirleriyle uyumsuz olduklannda,
patolojik bir sonucun eli kulandadr. Bu durum , ben para
lanmasna kadar gidebilir, tek tek ele alnan zdelem eler bir
birlerine direni gstererek ayrlrlar ve belki de oul kiilik
diye adlandrlan vakalann sim , tek tek ele alnan zdelem e
lerin bilinci-srayla kendi tekeline alm asnda yatmaktadr. Bu
raya kadar varmasa bile, benliin aniden aykrlk gsterdii
eitli zdelem eler arasnda, sonuta lam anlamyla patolo
jik olarak nitelenem eyecek atm alar temas ortaya kar.15
Ksacas, modern devletin evrenselleme mant, srdrd
nesne zdelem elerinin eitliliine ve bu nedenle peini
brakmayan ayrma bal olarak, Kahraman Benlie sahip bir
znenin oraya kyla sk iliki iindedir. Ja m es Jo y ce dan
Salman Rdiye kadar modem edebiyat, oklulam bu Ben
lie tanklk etm ekten baka bir ey yapmaz. Bu durumda" b el
li bir gzerghn sonunda bu Benliin kendini kleletirmesi
ve bir y a n ls a m a karmasnm kendini kullanm asna izin ver
m esinden daha m antkl ne olabilir? Bizim bugnk kltr
mzn badnm esi, daha ziyade, zne Benliinin ayrlma teh
didinden gelir. Tketim , rnein markalar sistem i araclyla
kendi adn syleyen zdeleme nesnelerinin oalm asn te
vik eder.
Fakat bu evrim konusunda Hegel bizi uyarm am myd?
nk Hegelin devlet felsefesi n celikle b ir Benlik felsefesi
dir. Devletin ve Benin tem ellerinin hangi noktaya kadar ayn
olduunu ve modern Benlik birliinin, ancak evreleyen ka
ranlk iinde okluk ve hareket olduu lde dnlebilir
15 S. Freud, Le moi et le a (1923), Franszca tercme C. Baliteau, A. Bloch, J M. Rondeau, uvres compltes, c. XVI, Paris, PUF, s. 275.

102

olduunu grm ek iin In a nm R eal-felsefesi'n e'6 geri dnm ek

yeler.
Devletin, zdelemelerdeki m odem kopuun byk ilem
cisi olm asnda artc h ibir ey yoktur. tien ne Balibarn,
zellikle dnm evrelerindeki kolektif zdeleme kazanmn kapsayan bir sivilleme anlay kuramlatrd L a C rain te
des massesda17 hatrlatt ey tam da budur. yle der Balibar:
Hegelin dncesi, tam olarak, ilksel kim lik ile aidiyetlerin
(aile, klan, din, blge, vs.], dorudan doruya ortadan kaldrl
mak iin deil, kolektif politik kimliin ya da devlete aidiyetin
zel ifadeleri ve araclar olarak yeniden ina edilebilmeleri iin
gcl olarak yok edilmesi gerektiidir. Ve yazar biraz ilerde
ekler: [...] lksel kimliklerin zlm esi, hatta ve zellikle bir
kurtuluun bedeliyse, kendi iinde son derece iddetli bir s
retir, bireyin ve birey iin ballk olarak ileyen aidiyetin par
alanmas ya da bireyin takmndan aynlm asdr.18
slm dnyasnda kitlelerin mitsizliini adlandrmak, postkolonyal sekinlerin elindeki modern devletin (bir Burgiba n is
peten istisnadr), ilksel zdeliklerin eski dzenini bilinsizce
ykmaya ynelik kontrol edilemeyen bir sreci balattn, bu
nun yerine ina taklitlerini koymay amaladn ve gerekle
tirdii tek eyin de bir dizi eklem kopukluundan baka bir ey
olmadn sylemektir. Gelenein kendisiyle dorudan ilikisi
paralanmtr ve kendi bilincinden kopm u ve yoksun kalmur, imha edilmi aktarm kiplerinin yerine yeni bir Kulturarbeit
konmamtr, sonuta ataerkillikten daha acmasz, baskc ve
kletlerin iler acs bir aracl ina edilmitir. Islmc ideoloji,
bu kopuun kitlesel olarak gerekletirdii zn el ca y m a ya y a
nlsam a karm as olarak verilen cevaptr.
Bu durum karsnda p sikan alistin tavr nedir? O , d n
mlerin sertliini ya da bu dnmlere elik eden yoksun
16 Jacques Taminiaux, Naissance de la philosophie hglienne de l'tal; RealphiloSophie yorum ve evirisi, Paris, Payot, 1984.
17 lienne Balibar, La Crainte des masses, Paris, Galile, 1997, s. 60.
18 A.g.e., s. 49.

103

luklar nem siz, ihmal edilebilir eyler olarak grmez. Freud

asla ilerlem e adna bunlar benim sem ez; bunlar daha ziyade
uygarln bana musallat bir tehlike olarak grr. Dolaysyla
eski dzenin her trden restorasyonunu reddeder, ama y iti
m in gerekliliini ve ksrln inkr etm em ekle birlikte, mev
cut durumu da kabul etmez. Bu anlamda, Freudla birlikte Nietzschenin u ifadesine vannz: [...] G eri dnyalara ve sahte
tanrsallklara gtren her dolam bal yolu kendim ize yasak
ettik -ama inkr edemiyor olsak da, bu dnya da katlanlr de
il. [...]19 Geriye dn yok, gncellie boyun em ek yok,
gerein inkr yok, bunlara psikanalistin hazrln destekle
yen olumlu edimi de eklem ek gerekir; A n fkeyi, delilii
iitm ek, m itsizlii adlandrmak, m itsizlik figrlerini analiz
etmek.

19 Nietzsche, Fragments posthumes. uvres compltes, c. 11, Paris, Gallimard,

s. 243.

104

YEDNC BLM

Haiye
11 Eyll'den Sonra

Korkun olan karsnda duyulan aknlk ve 11 Eyll saldr

snn rkn grntlerinin kafalardan km am as, yerini hzla
bu edimin nedenlerini aklamaya ve yeni balayan yzylda bu
olayn nem ini kavramaya dnk dnya leinde devasa bir
foruma brakt. Gerek krp dkm e, dnce ve sylem evre
nine tand. Okunan ve iitilen szler, tarihin sona erdiinin
varsayld bu son yllarn uyuukluundan iyice ayrlyor. Ku
lelerin karanlk toz duman iinde dnyay yeniden okuma ar
zusu gibi bir ey, yuvalarndan frlam gzlerim izin nnde
her yerde kendini gsterdi. ren bugnn daha korkun bir
yarnn habercisinden baka bir ey olam ayacan sezdike
akszllmz artyor. Yine de, kafamza musallat olan ni
in? sorusuna geree uygun bir nedeni acilen salyor gz
ken yorum larn en kestirme yolu tutmas ve daha da ciddisi,
gelecein kindar kim lik millerini beslem esi gibi riskler var.
Suikastlarn hem en ardndan ortaya atlan aklayc bir te
ma, bence bu riske dahil gzkmektedir. Bu tema hzla yank
buldu ve ok sayda medya tarafndan yeryzne yayld. Ar
tk olayn hakikati olarak bu grlm ekte ve gelecekle olacak
larn hedefi durumuna gelmektedir. Aalanma ve Islm m oti
105

fidir bu ; aalanm bir slm n, bu aalam ann yaratcs

olmakla sulanan Amerika Birleik Devletlerinden, hatta Bat
olarak adlandrlan eyden intikam alarak, kurban edici terrle
cevap vermesidir.
Bu m otif, hakiki nedenlerin yer ve yn deitirm i politik
duygulanmlar alanndan kaynaklanan bir hakikat payn da
ierdiinden, kullanm tehlikelidir. Biz M slm anlar aa
ladk, tarznda bir m ea culpa olarak sada solda ifade bulabi
lecek bir hakszlk kabul kisvesi altnda, medeniyetler at
mas projesine resmiyet kazandran ve gelecekteki terre snr
sz kredi aan bir dizi cehennem tuza kurulmaktadr.
ncelikle, suikast planlam, olanlarn slm n ve M sl
manlarn szn dile getirdikleri ve onur ve saygnl yeni
den elde etm e mantn benim sedikleri sonucu karlr. Ayn
yolun srdrlm esini salamann bundan daha kusursuz bir
kandrmacas olabilir mi? Kitlelerin m itsizliiyle bundan da
ha sk balar kurulabilir mi? tekinin aalam asnn; kitlele
ri yerinden eden ve hakarete urayan saygnl yeniden ka
zanmak iin en ar kurban etme m antklarn itkilendiren bir
duygulanm olduunu biliyoruz. rnein ik in ci Dnya Savann nedeni olarak Versailles Anlam asnm aalayclgm
gsterm ek hncn ve kinin merulamasna tarihsel bir haki
kat salaml vennek oluyordu.
Bu gereke, ayn zamanda, slm n ya da M slm anlarn,
hisssedebilen, snayabilen ve ba da eebilen (Latin kilise di
liyle hu m iliore) birleik bir btn olarak ele alnabileceklerini
varsaymaktadr. Oysa, byle bir iddiadan daha aldatc bir ey
olamaz; eer slm bir dinin adysa, onun kltrel, politik ve
nsan gereklii ouldur ve tekdze deildir. Suikasttan bir
ka gn sonraki Kazakistan M slm anlarnn papann ziyareti
vesilesiyle dzenledikleri kabul treni bunu aktel olarak ka
ntlad. yine katlan kalabaln te ikisi M slmanlardan
oluuyordu!2 Sz konusu bu aklam a, geen yzyln banda

1 Kr. rnein Pierre Hassnerin makalesi, Le Monde, 23-24 Eyll 2001.

2 Le Monde, 24 Eyll 2001.

106

slm da alm olan teolojik-politik boluu da dikkate alm

yor, nk, halifeliin kaldrlmasndan beri (1 9 2 4 ), hi kimse
istisnai bir yetki olan sava ilan etm e yetkisine sahip deildir.
Mslmanlara ynelik tm cihat arlar sahtekrlktr. U lu
sal savalardan baka bir ey yoktur artk, bir de papas olm a
yan bir dinin papas olmay dleyen efler... slm n birlii
yoktur, m erkezi yoktur, politik hkm ranl yoktur, tek ba
dakln snrl bir teolojik ve ritel ekirdek oluturur ki bu
da nfuz ettii kltrlerin iinde erir. Katolik kilisesi gibi ke
sin yetkiyi elinde tutan hibir kurum yoktur.
Arap dnyasndaki kitlelerin onlarca yldan beri her dzey
de aalayc bir konuma taham m l ettikleri doru olsa da,
aalamann iglerini Batya ya da Am erika Birleik Devletlerine balamak, bu duruma yol aan m ekanizm alar karsn
da en telekt el b ir ikiyzllk g sterm ek olur. Yalnzca d
glerin etkisiyle kurban haline gelm e, dikkati i nedenlerden
uzaklatrabilen ve hibir ka ihtimali olmadan tm varly
la kendi ykm na perinlenm i olan aalanm kiinin tavr
n niteleyen pasif konum u srdrebilir.
Arap dn yasnn tem el an tro p o lo jik y ap larn etk ilem i
olan derin politik harabenin iaretlerini gncel gelim eler bize
yirmi yl akn sredir her cephede salyor. ktidar yapsna
bal olan uursuz bir sre, enerjisi strap ve perianlk sa
maya devam eden bir patolojiyi besledi. Politikann im hasnn
insanlarn saygnln yok eden bir acm aszlk yaratt, her
insan topluluunun varlnn ilk gerekliine geri dnlmez
se bu bozulm ann nedenleri aydnlatlamaz.
Bu anlamda, Arap dnyas kendi aalanm asnn znesidir.
Esas soru m lu lu k hi tartm asz kendi y neticilerin e der.
Kendi halklarn smrgeci glere kar koymaya, zgrlk
lerini skp almaya ve herkesin saygsn kazanmaya ynelt
mi olan bir politikaclar kuann yerini, birka istisna dn
da, iren zelliklerin bileim iyle nitelenen, tredi bir klik
ald: Bu kliktekiler genellikle ilk e l, y oz la m ve zorbadr.
Kendi halklarna ne ok zarar verdiler, ne o k aldattlar!
Bunlar sayp dkm ekle bitmez. Gn na km kinin ve f
107

kenin lsndedir bu liste. Ve bu kin ve fkenin yakp ykc

olma nedeni, uradklar hakszlklarn toplama kamp ve soy
krm gibi grnr biim ler almamas deildir (bazlar iin al
m tr). Bu ykm oluturan nedir? Arkaik aileyi, baskc dev
leti ve zenginliklerin bunlarn ellerinde toplanm asn bir araya
getiren iktidarn h a z m akinesinin canavarca bayaldr.
Arap dnyasnn zenginlii, szm ona cum huriyetler de da
hil, egem en iki yz ailenin ellerindedir. B unlarn iind e en
nem lisi, bu durum un en paradigm atik hali, tm bir lkeyi
kendi konaklam a yeriyle zdeletirm i olan Suudi ailesidir.
Arabistan, dnyada ad bir aileye aidiyeti belirten tek devlettir.
Bu m akine, otuz yldan beri, kar k, m uhalefeti, yaratcl
, hapishane ve ikenceyle, cinayetlerle, sekinlerin yozlama
ve rm esiyle ve dnyann en vahi kurallarnn dayatlmasyla ortadan kaldrmaya devam etmektedir. Bu eseri yaratan
efendiler, erkek egem enliinin ve cinsel basknn arkaik b i
im lerini srdrd ve iddetlendirdi. ou, kadnlar politik
yaamdan dlad ve kadnlarn kam usal alandaki varlklarna
ancak araflara sarnm olarak, tasmalarla hogr gsteril
mektedir. Aalanma varsa eer, dem ek ki esas olarak bu hay
van gibi adam lann iidir!
Son birk a yldan beri, h alk larn n gsterdii o k byk
sabrn tkendiini hisseden bu adamlar, kendilerine kul kle
olan medya araclyla, kendi ektikleri m itsizliin sorum lu
su olarak ba ham ilerini gstererek, dikkati onun zerine ek
m enin yolunu buldular. Amerika Birleik Devletlerinin ya da
Batnn aalamas temas, onlarn asli sorum luluktan kama
larn salamaktadr. Bu glerin -ki bunlarn su ortakl ol
masayd bu rejim ler ayakta kalamazd- korumalar altndakilerin gya temsil ettikleri halklarn karlarna srf birka olayda
nasl nem verdiklerini gsterm ek iin hibir frsat karm a
dklarn sylem ek gerekir. Himaye gren bu rejim lerin g
szlkleri, geveklik ve boyun em eleri, uluslararas hukukun
zayflklarn ve adaletsizliin yuvalarn srekliletirdi.
Bu adamlarn artan kabal, sergiledikleri zenginliklerinin
lszl, kltrel bir miras gibi gsterm ek istedikleri tarz108

lanm n irkinlii, dnyaya Araplara dair tiksinti verici bir imge

yayd. Amerika Birleik Devletleri nasl ki kendi gcnn ks
tahlndan dolay nefret topluyorsa, bunlarn yaydklar Arap
temsili de, budala bir iktidarszlk ve alngan bir soytarlk kar
m nn irkinlii nedeniyle aalanmay davet etti. Arap-kart rklk, dnyada bu halklara yaplan adaletsizliin besleyen
ve bilincine varlmasn geciktiren malzemeyi elbette buldu.
Petroln tahmin edilemez tarihsel ekillenm elerin kkenine
salad sapknlk ve maniplasyon kapasitesi ne denli vurgu
lansa da yeterince belirtilm i olmaz! Zenginliklere el konul
mas ve rantiye klan ve ailelerin karlarna boyun emi dev
let, bu klan ve aileleri, arkaizm leri iinde dahi kresellemi
pazarn am -liberal nclne itti. Yeni dnya dzenine gre
arkaik olarak ilerde idiler. O nlarn ABDdeki neoliberal kamp
la gl ittifaklar buradan kaynaklanr.
Ve yine -bu petrol faktr y eterin ce vurgulanm adnda
(- .n .) dnyann baka blgelerinden farkl olarak, Avrupayla
nem li bir kltrel ortakl olan -ki bu nedenle ok sayda
dnr Arap-lslm dnyasn Bat alanna dahil eder- Arap
dnyas m odem itesinin niin bu kadar felaket tadn anla
yamayz.
Uygarlklarn lml olduunu biliyorsak da, onlarn m u
kadder narkozlara boyun ediini ama bu narkozlarn yaam a-isteine kaynak olan uyanlara da yol atn yeterince
ifade ediyor muyuz? Avrupa birka yzyl sren bir afak vakti
yaad; bu srede tektanrc ideal ve Yunan bilgisinin alevi s
lm uygarlnca beslendi. Bu uygarlk da 15. yzyl ile 19.
yzyln ilk yars arasnda uzun b ir uyuuklua gm ld.
Arap dnyas, bu andan itibaren bir uyan ve m odem ite arzu
su evresi yaayacaktr; bu evre ilerlem e glerinin sm rgeci
likten kurtulua kadar topluma ideolojik olarak egemen ola
caklar bir Rnesans hareketi olacakt.
Ama, altml yllar boyunca, petrolc rantiye aileler bu uya
nn kendi varlktan iin tehlikeli bir Rnesans biim ini ald
n anlamlard; bylece bu Rnesans durduracak bir darbe
indirmeyi hedefleyen bir plan tezghladlar. Souk Savatan,
109

deiim srecinin elikilerinden, ilericilerin stratejik hatala

rndan yararlanan bu aileler, zgrlk g lerin i yok etm ek,
iin eski m etinlerin yorumlanmasn ertelem ek ve kendi deer
lerini yaymak iin radikal Islm c hareketlerin douunu fi
nanse ettiler. Ve ngrdklerinin tesinde baar kazandlar.
Sol birkez tahrip edildiinde, politik hak davasnn heyecan
duygusu bakmndan en silahl oluumun -Altn a zlemi ile
kark din ideoloji- eline gem esinden baka bir ihtimal yok
dem ektir. Bu id e o lo ji, k itlelerin d lan m asn , m oderniteye
kar gl bir hn haline dntrd. Para ve kutsallk arac
lyla yalan retm ek; banda yine Suudi iktidarnn bulundu
u rantiye ailelerin ideolojik marifeti ite budur. Aydnlanma
slm m reddeden ve banaz bir pritenligi (Vehhabilii) sa
vunan bir komplodan doan bu iktidar slam c hareketler ara
clyla, daima daha fazla vazgei talep eden intikam c bir
Tanrnn m usallat olduu lafz bir din anlay yaymaktadr.
Burada sz konusu olan vazgei, Freuddan beri bildiimiz gi
bi, ancak daha fazla drtsel talep, bask ve kurban etmeyle
dindirme halkas yaratabilir. te yine tarihin dourduu ihti
mal d bir ekillenm e: slmn son derece aznlk dallarndan
biri, neredeyse bir tarikat, petrol zenginliinin verdii im kn
larla ve Amerikal koruyucusunun desteiyle, anormallii eger
men id eoloji haline getirm eyi baarm tr. Talibanlarn icad
Suudi Arabistann sipari ettii bu srecin mantna dahildir.
O lgulara dikkat eden her gzlem ci iin , yaratc ile yarat
arasnda zde farkllk yoktur, yalnzca derece fark vardr.
inceledii yaam alannn iine tarihsel glerin maddiyat
n dahil etm eyen her analiz, yabanc tarafndan hakarete ura
m kolek tif ruhun z, masumiyeti, duygulan hakknda ya
lan bir dnce retmeye mahkmdur. Ksacas, tek nerdii
ey, hncn ezel deirmenidir.

110

KNC

KISIM

Kkensel Red

BRNC BLM

Babaya Sahip kma

ve Babann Tercmesi

Freud ve slm
Freud, insan M usa ve T ektanrc Dinin 1 glkler blm nde
slmn durumunu ele alm akta ve bu konudaki snrl bilgisi
nedeniyle zr dileyerek, konuyu alm asndan hem en uzak
tutmaktadr. Ama, daha nce, ksa bir blm de, slm n kuru
luuna ve yaylma dinam iklerine dair hzl bir yorum getir
mektedir. Szlerinin, zikredilm em i kaynaklardan derlenen ve
Alman oryantalizm inin ok zengin alanndan alnd kuku
suz olan, belirgin bir bilgiye dayandn hem en fark etm ek
gerekir. te, ilgili blm : Yazar, bu tek rnekten [Yahudilik]
bakasn verem edii, konuya ilikin bilgilsi aratrm ay ta
mamlamaya yeterli olmad iin zntsn itiraf etm ek zo
rundadr. Snrl bilgisiyle yalnzca unu eklem ektedir ki, Muhammed dininin kurulu rnei yazara Yahudi dininin kuru
luunun ksaltlm bir tekrar, bir takliti (N achtahm u ng) gibi
grnyor. G erekten de, peygam berin balangtaki niyeti
Yahudilii kendisine ve halkna tam olarak uyarlamak gibi g
zkm ektedir. B iricik ve byk kkensel-B abanm ( U rvater)
1 S. Freud, U1 omme Moise cl la religion monohtiste, Franszcaya tercme C. He
im, Paris, Gallimard, 1986, Marie Moscovici'nin nsz.

113

geri alnm as (W iedergew innung) Araplarda benlik bilincini

son derece ykseltti, bu da byk dnyevi baarlara yol al,
ama yine bu baarlar iinde tkendi. Allah, gem ite Yehovanm kendi halkna kar gsterdii kabulleniten daha fazla
sn kendi seilm i halkna gsterdi. Ama yeni dinin i gelii
mi bir sre sonra devinim ini yitirdi; belki de bunun nedeni
Yahudi rneindeki, din kurucusunun ldrlm esini reten
derinlem enin yokluudur.
Ksa da olsa bu formlasyonlar, slm zerine dnceyi o l
duka telere yneltir. Bir yandan, Freud bu konudaki dn
ceyi, m erkez baba sorunu asndan, kendi din teorisinin ge
nel erevesine dahil eder. Bu dahil edi, ne yeniden-retim ne
de zihinde evirip evirme ( Grbelzyvang) olan tekrar (Wieder
holung) kavram araclyla yaplr. Tekrar grngs psika
nalizdeki iki temel kayda gre dnlm tr: Dil ilkesi, sem
bolik planda ayn imlerin kullanm n varsayar. Aymnm yeni
anlam lar retmeye hizmet etmesi lsnde, tekrarn farkllk
rettii sylenebilir. kinci dzlem, sim geletirilm esi im knsz
bir gerekle karlama dzlemidir. Tekrarn travmaya hkim
olmay hedefledii, sarsnt halidir bu; tekrar travmay psiik
yaama dahil etmede baarszla ve katlanlamaz olayn al
m asna tanklk eder. Demek ki bu, aynnn geri dnyle
y etin en , bouna bir abadr. Bu geri dn, Freu d u lm
drts kavramn ortaya atmaya yneltm itir. Bylece tek
rar, yaratc bir ilerlem eden ya da bu ilerlem enin, yaamsal tu
tuma kar olan zddmdan kaynaklanabilir.
Dier yandan, taklit nosyonunu kullanan Freud, bu dinin
balangcn daha ziyade Hristiyanln ykselii koullar a
sndan ele alan akma kar kan ve slm n kuruluunda Ya
hudiliin etkisi zerinde duran dnem in Avrupa oryantalizmi
tezlerinden birini de tekrar ele almaktadr. slm n taklit oldu
u, yani z olmad eklindeki Avrupa gr, uzun bir ge
mie sahiptir. Bu gr, en radikal savlarnda, bu kkensel tem iz-olm ama / z-olmama halini [im p r o p riettl, dinin kurucu
sunun baka dinlere ait olan eye sahip km a eilim ine ba
lar; bu grn tarihteki ke talan olan hak gasp ve "sah
114

te peygamber temas da buradan kaynaklanr. Tektanrc son

din, ortaya ktnda kendinden ncekilerle almaya girin
ce, kurucunun balang vaaz, ilk inann miras yani bra
himin miras etrafnda odaklad. Buna gre Islm , Yahudilik
ve H ristiyanlk tarafndan arptlm asndan ve unutturulm asndan sonra bu inanca yen id en -sah ip k m a olarak sunulm u
tur. brahim e geri dn, M uhammed dininin yeniden-kurulu sloganyd, son tektannclk olduunu ileri sren bir geri
dnt, bylece kendi kkenini de bu sonla mhrlyordu.
Oysa, greceim iz gibi, k k en sel sa h ip len m e teklanrclktaki
ok eski bir hikyedir. Tekvinde bile ilk peygamberler ailesi
nin iinde, brahim , Sara ve Hacer arasndaki dram dolaysyla
vardr. Burada bizi ilgilendirecek olan ey, tmyle, kkenin
balanmas, paylam, sahiplenilm esi ya da yeniden-sahiplenilm esi sorunudur. T ektanrcln her cep hesind ek i ve her
dnemindeki yazma ve okuma alm alar, u nokta etrafnda
dnmeye devam etmektedir: Kkenin z, zellii ve temizli
i, ilksellii ve bakirelii taknts. Freud, Yahudiliin kuru
cusunun brani halkna yabanc bir M srl olduunu gster
meye kalktnda, insan M usa ve Tektanrc Din'deki kozlarn
dan biri de bu deil midir? Kkende, temiz / z yoktur.
unu da belirtelim ki, slm n kuruluunu, Yahudilie sa
hip km aya indirgeyen Freud, nsan Musada Meyerin Yahudi
kabilelerinin kendi tanrlarn balangta Araplardan dn
almasna ilikin tezini iki kez aktarm aktadr: Yahudi kabilele
ri bu yerde (Arabistanda) Rab Yehovaya tapnmay benim se
diler, o m uhtem elen ortalarndaki kom u Arap kabilesin in
lannsyd. Baka kom u kabileler de m uhtem elen bu tanrya
tapyorlard.2
Sahiplenm e, nim esis v e kkensel tekrar; Freudun slm ko
nusundaki, sem bolik dzenlerin oluum u ve uygarlklarn birbirleriyle ilikisi, bir kkenden dierine ortaya klar eklin
deki nem li sorun konusundaki ara saptam asnn ortaya
kard karm ak sorunsal budur. Musa ve Tektanrc Din, bu
- A.g.c, s. 102, bu fikir s. 142de tekrar ele alnacaktr.

115

bak asyla, hem onaya klarn oulluunu, hem de za

man ve m eknlar arasnda ayn izin yeniden ortaya kn
dnm e ynnde bir giriimdir. K ken in douu v e tek ra r tek
rar o rta y a k; bu sorunun formlasyonu ite byle olabile
cekti. Freudun slm konusundaki nerm esinin son blm
n bu balama yerletirm ek gerekir: Biricik ve byk kkensel-Babam n ( Urvater) geri alnm as, Araplarda benlik bilincini
son derece ykseltti, bu da byk dnyevi baarlara yol at,
ama yine bu baarlar iinde tkendi.
W iedergew innung, elde etme, kazanm a, alm a edimini belir
ten gewimiungdan ve yeniden, b ir k e z d a h a anlam na gelen vvied erden oluur. W iedergewinnung, yeniden-kazanm a, yeniden
alma olgusunu belirtir; yani ama, tekrarlanan bir sahiplenm e
dir, bu da kendinin ya da bir bakasnn olan eydeki bir ke
sintiyi ve bir yeniden balamay varsayar. Bir tekrar ya da ilave
fikirini belirten yen iden zarf, Freudun tekrar kavramnda
-W ied e rh o lu n g - ya da tekrar zorlam as olarak tercme edi
len Wiederholungs^wangda vardr.
slm n kuruluunda kkensel-Babay a y en id en -sah ip k m a
nerm esi, bizi son derece ilgilendirmektedir. Biz bunu bir so
runun z m olarak d eil, slm da baba soru nu nu dier
tektann c dinlerle iliki iinde dnmeye ynelik bir kkrt
ma olarak kabul ediyoruz. Bylece, Freudun tek ve byk
k k en se l-B a b a nn geri aln m as ( W ied erg ew in n u n g ) A raplardadr... eklindeki nerm esini snayarak, Freudla birlikte
bir deney yapmaya yneliriz. Bu W iedergew innung hangi b i
im de m m kn olabilir? Kurucu, n ceki tek ta n n c dinlerin
atklan yolu kendine mal ederek, kkensel-Babaya nasl ye
niden sahip olm aktadr? Snrsz hazzm m iik figr olan k
ken sel-B a baya yeniden sahip km ay tektan n c Yasann Tan
rs ile nasl uzlaurabiliriz? Freud burada toplum un ve tinsel
liin kkeniyle ilgili teziyle elikiye dm olm uyor mu? Is
lm n i dinam iklerini aklam ak iin Totem ve Tabudaki ilkel
baba figrn geri getirm ek bizi bir alternatifle kar karya
brakr: Ya Islm da sem bolik baba yoktur ve bu durumda ba
ar, zam an ve tektan nclk nosyonunun anlam da yok-

116

lur. Burada, slm n hzla evrensel im paratorluk olm asn,

ilkesinin soyutlugunun yksek dzeyde olm asna ve Birin
en yksek sezgisinin bilincinde var olm asna atfeden Hegelin
tezini hatrlam ak gerek.3 Soyutlama ister istem ez eyin geri e
kilm esini ve Tannmn tem siline bal olarak im geselin tem iz
lenm esini gerektirir. Veyahut, k k en sel Bahann ayak direm e
sinin, sem bolik baba figryle b irlikle tinsel sistem lerde s
rekli grlen bir antagonizma dolaysyla, Karanlk Tan n ile
Yce Tanr arasnda kalc bir m cadele dolaysyla, bu sis
tem lerin de h er yerinde m evcut olduu sylenebilir. Bu du
rumda, slm zaten farkl deildir; dolaysyla, iki figrden bi
rinin baskn km asyla b irlikle antagonizm ann son derece
iddetle yayld tarihsel evreleri her defasnda tekrar incele
mek gerekir. 6. yzylla 15. yzyl arasnda, dnya zerinde
evrensel M slm an im paratorluunun hkm ranl, bu dz
lemde hem en ktye hem de en iyiye yer vedi. Freuda gre,
baba cinayetini itiraf etmeye en yakn din olan Hristiyanln
ban d an bu trden olaylar g eti. rn e in K u tsal E n gizisyonun Tanrs ycelikle nitelenm ez. ada slm da C eza
yirdeki GIAnn ya da Talibanlarn Tanrsmn durumu da ay
ndr. Ayrca, Eski Ahit iki figrn varlna ve insan arzusun
da srekli mcadele etm elerine uzun uzun tanklk eder. Birle
kkensel ilikileri iinde tam anlamyla sem bolize edem edik
leri bir im knszla kar karya kalan tektan rc tekrarlarn
tm am ac belki bundan kaynaklanmaktadr.
Freudun slm karsnda yaad gln ve ilksel baba
zm ne son are olarak bavurmasnn b ir baka aklamas
vardr. Bu, Yahudiliin ve Hristiyanln tersine, Islmn, ba
ndan beri babalk mantndan Tann y dlamasdr. Kuran,
gerekten de, sem bolik sfatla bile olsa, Tanrnn babaya refe
ransla tem silinden uzaklamaya zel bir zen gsterir. Tann 'm n b iricik liin i duyururken, tanr kaynakl rem e ya da
tanrsal doum kavramn iddetle m ahkm eder, lh las sure
3 G.W.H Hegel, La Raison dans lhistoire, Paris, 10/18, 1965, s. 293.

117

si (saf, katksz ibadet] denen surede tanrsal doa ak se

ik olarak u szcklerle ifade edilir:
De ki: O Allah, birdir. Allah, Samed'dir (her ey Ona m uh
tatr, daimdir, hibir eye ihtiyac olmayandr). O, dourmamtr ve dourulmamtr. Ve hibir ey Onun dengi de
ildir.

D em ek ki sorun udur: T an n n n baba olm ad bir dinde

baba sorununu nasl dnm ek gerekir? Islmda baba ihtim a
linin aydnlatlmas, bundan byle bizi tektan n c bir tekrarn
aydnlatlmasna yneltecektir; bu tekrar ise, ncellerinin mal
zem elerini dn alm olsa da, Freudcu teoride sem bolikligin ve tinselliin douu olarak kabul edilen eyin merkezinde
bir farkllk yaratr.

Babann yaratl, yer ba

Kkensel-Babaya yeniden-sahip km a slm'da dnlebilir
bir ey olsa bile, bu elbette brahim figrnden geer; tektanrclk brahim i kendi arivinin Balna4 koyar; dolaysyla
biz de onu yarathm -Babas olarak adlandracaz. G ereklen
de, brahim figr olmadan, kkenler sorunsaln dahil edebi
lecei ey olmadan, slmn oluum unun an lalm ayacan
belirtm ek gerek. slmn peygamberi bu y aratlm -B a b a s ara
clyla Tek ve Byk olana eriim olanana alm aktadr.
Kuran m etninin defalarca kantlad gibi, M uham m edin vah
yi temel sem bolik ilev araclyla brahim den kaynakla
nan Yaratla yeniden balanr:
- A dlan drm a y olu y la: Islmn peygamberi slmdan nce
M slm an adnn balanm asn brahim e balar: O
bundan daha nce de, bunda (Kuranda) da sizi mslmanlar olarak isimlendirdi" (sure 22, 7 8). Mslman" (al-musimn) szc burada brahim in kefettii ekliyle lbra4 rnein Andr ChouraquI Tekvin'i Entte olarak tercme eder (Paris, J.-C . Lac
ts, 1992).

118

him'in tek tanrsna tbi olma, onun yasasna boyun eme,

onun niyetine kendini brakma anlamna gelir.

- B ab alk soyu yolu y la: M uham m ed Islm , B ab an z

bra h im in dini" ( 3 2 , 1 3 0 )ni yeniden bulm ak olarak teklanrcln nihai var yeri eklinde tarif eder. Bu n e
denle slmn, bandan beri kendini y aratln -B ab asna geri dn dini olarak belirledii sylenebilir.
- Ritel kayt yoluyla: Islm, tektannc dinin iinde, b
rahimin kurban trenini, her yl anlmas zorunlu bir ritel
haline getiren tek dindir, bu ritel srasnda her aile babas,
vekleten bir ko kurban eder. Bu e, slm 'da b a b a lk
kom pleksi'nin oluumunda temel nem tar, nk oulun
ldrlmesinden vazgemenin sahnelenmesi srekli olarak
yeniden oynanr. Burada, bir anmsamadan ok, oul katlin
den vazgemenin ve ahdin yeniden-edimselletirilmesinden
sz edilebilir.5 Ama bu kurban etme mizanseni, szcn teatral anlamyla ctusu, feragati harlatsa da, ayn zamanda
kkeni artrr, bu nedenle bir vazgeme eklinde kurum
lamtr.

nk, eer y aralln -ba ba s k k en sel-B a b a deilse, Yarat

ln babas da k k en sel-B a b a 'n m ina ettii snrsz hazdan
vazgem e ve tek inin kkten bakalnn kabul zerinde
kurulu tinsel ve sem bolik dzen kadardr. Tevrat m etninin b
rahim in K ken sel Bahann kart idealini ve onun muhayyel
kadir-i m u tlakln ku rm ak iin s n n et ve evlenm enin ta
mamlanmasna kadar giden gzyaartc abasn nasl anlatt
bilinir. Fakat, brahim in, vazgeme ahdini tesis eden koun
oulun yerine kurban edilmesi sahnesi gibi, duygulanm lar
aktarm as k k e n s e l-B a b a dan bu kopm a isten ci deil m idir?
Demek ki, y aratln -B ab asna k k en sel-B a b a musallat olm u
tur, onun zerinde zafer kazanm ak ister. O, y aratln -B ab asnn ba-yazsnn dayanadr.
K sacas, y a r a tl m -B a b a s, baban n y a ra tl 'm , k k e n sel5 Bu noktaya tekrar tekrar dneceim, zellikle Kurban Etme ve Yorum" alt b
lmnde.

119

B a b a 'dan ayrl olarak gsterir. Yaratl halindeki fen gnsie]

bu baba figrnn, babann kavranmas, yazs, aktarm iin
gerekli olduu varsaylabilir. Tevratn bu blm ndeki bra
him le ilgili blm , b a b a soyu ilevini yerine getirir; ki bunun,
zellikle uygarln dnm evrelerinde, dncede ya da
k lt rd e e tk ili old u u ile ri s r len h er m etin i in tem el
nem de bir bahis olduu dnlebilir. Burada, Tevrat m et
ninden Kuran m etnine aktarlan bu ilevi ele alm ak istiyoruz.
Araplar iin, sm ailin B a b a olduu sylenebilir; u anlamda
ki, bu adla birlikte, zgl o la ra k Arap olduu varsaylan bir ey
balar. Bu balang Tekvin anlausnda, m irasn tam amn z
olu lsh ak a ayrm ak isteyen Sarah n arzusu zerine b ra
himin H aceri ve olu smaili le gnderdii dramatik blm
de grlr. ocuk sm ailin susuzluktan lm ek zere olduu
terk edilmenin doruk annda Tanr Hacere, onlar yok olup git
mekten kurtaran bir su kayna gsterir. Vaat o zaman kage
lir: [...] nk ben onu byk bir m illet yapacam. Vaatten
nce smail alayan bir ocuktur, babasnn le terk ettii bir
ouldur, susuzluktan lmek zeredir; fakat,-vaat haykrldgnda, gelecekteki bir milletin Babas olur. Vaat edim i, etkisini yal
nzca yneldii gelecekten almaz, oulun kendisini terk etmi
babasndan ayrld bir kopuun yaand anda meydana- ge
lir. smail yceltilir ve kurtulur ve kendi kaderine itilir. smail,
milletin ogul-babas olarak, bir kken isteinin armaan gibi
vaatten kaynan alarak ortaya kar. Ama bu armaan, ancak
kii lm e ya da mehule terk edilmise vuku bulabilir. Daha
dorusu can ba terk edilmi olmay gerektirir.
B a ve terk edilm e; bu szckler baba ile oulun tektanrc
ontolojisinin tem elinde yer alr, diyalektiklerinin patetik igcdr. Onlarn karlkl olarak birbirlerine aidiyeti, sevgi ile
lm n badamasndan kaynaklanr, nk eer sevgi yoksa
terk etm e de yoktur ve ancak lmde kkten terk etme var
dr.6 Isann: Eliya, Eliya niin beni terk eltin ? l belki
de neden bulmak iin bir ar ya da Babaya ynelik bir si
6 Gzmn nnde Jan-Luc Nancy'nin gzelim sayfalan var, T e ire abandon
n", U m pratif catgorique, Paris, Flammarion, 1983, s. 141-153.

120

temden o k , ltfn acm aszlk iinde ortaya kt bir terk

edilmilik duygusunun gizemi karsnda yrek paralayc bir
lktr.7
E er Yahudilikte oul, baba tarafndan kurban edilm enin
eiine konulm u ise, slm da bu konu , an nenin eliinde
bir gebeliin sona eriinde ise, terk edilm e ve yeniden yerini
alm ann bu m utlak diyalektikletirilm esi A ufhebu ngf m ant
na gre, len ve dirilen sayla birlikte ortaya kar, nk ba
ba ile oulun ortak-aidiyetinin tezahrn tam am lam ak ama
cyla lm engeli almtr.
Neyin var, Hacer? korkm a; nk bulunduu yerden ocu
un sesini Allah iitti. Kalk, ocuu kaldr ve onu kendi elinde
tut, nk onu byk m illet yapacam (2 1 : 1 7 -1 8 ). Tekvinin bu blm , ikili bir yer ban belirtir. Tanrsal ahit,
ocuun lm den kurtulduu l uzam nda bir yer aarken,
vaat, bellein silinm esine kar, zam ann iin e bir yer ngrr;
m illetin-B abas olm a yolu n d aki b ir oulun g n derilm esin e yne
lik bir yerdir bu. Bu vaatten yola karak, Araplarn atasnn
smail olduu eklindeki an, Yahudi ve Hristiyan gelenekle
rinde, daha sonra da M slman geleneinde korunm utu; y
le ki sm ail o u lla n adlandrmas Araplarla eanlam l olur. Su
kaynann ortaya kt varsaylan yeri, Islm anlats M ek
kenin kurulduu yerle zdeletirecektir.
D em ek ki, sesin ac a h d i, slm n kkeninded ir; bu k
ken, tek in in ya da onun yazsnn k k en in d en yaylr. Bu
gnderinin alcs olduuna inanan M uham m ed, o k uzun za
man sonra Islm , terk edilm enin znts iindeki ocuk se
sinde kkensel olarak kendini gsteren bir T an n ya in an bii
minde kurar. Dinin kaynaklarndan biri budur. slm da ba
7 Hcnri Meschonnic bu blmn u tercmesini nerir: "Timnm tanrm b ati ne
ye terk ettin?". "Nryeszcg, terk edilmenin anlamn tamamen deitirir,
nk artk babadan islenen ey bir gereke deil, yazgnn, gidilecek yerin be
lirsizlii zerine bir sorudur. Programme Claudel, Jean n e d'Arc au bchcr. Opera
de Paris-Bastille, Kasim 1992.
Jacques Derrida'ntn yapzmnn merkezinde bu bulunur: Glas, Paris, Gali
lee, 1974.

121

kalama stats sesle, harf-ses'le sm ail - Tann iitir- adnn

bileim inde bulunan harf-ses'le iaretlenir. Baba, tekinin iit
tii Ad tar.
O halde, kkendeki baba ilkesi yaklam nn birok baba fi
gr tasarlamas gerekir; bunlar arasndaki ilikiler ise doru
sal ya da sabit bir tarzda deil, daha ziyade, b a b a y a sa h ip km a-tesi oyunu olarak tasarlanmaldr. Tekanrc soyktn
tepesinde, tiran ve katil k k en sel-B a b a figrnden kurtulm a
kapasitesi sayesinde kendini baba klan brahim yer alr. Vaz
geii ile K ken sel-B ab ann, hayaletini sahneye aran Yarat
ln Baha'sdr o. Fakat brahim , kendisini baba yapacak oul
yokken baba deildir. Tekvin an latsnn tm konusu bra
him i, vaat edilm i ama ok g ecikm i b ir babalk b eklen tisi
iinde gsterir. Oul beklentisi Bahann yaratlnn paras
dr; yle ki, bu yaratl oulun douunu ve ayn zamanda da,
ogulun geliiyle birlikte baba neslinin douunu gsterm ek
iin geni bir dramaturjiye, hayat manevralara ynelir. Tevrat
tanrsnn brahim 'e vaadi, gelecek kuak vaadi olduundan,
Baba, kendi amacyla belirlenir ve bu am acn m illete ilikin ol
duu aktr, nk oul (her iki oul da, sm ail de lshak da)
birer m illetin B abas olurlar.

Tercme olarak baba

Tektanrclkta m illet ve nesep, Babanm yaratln gerekle
tirmek iin sk skya birbirine bal olsa da, ouldan yola
kan bu yaratl, nc bir merci ve bir baka zaman gerekti
rir. 9. yzyl rasyonalist Arap yazar Chiz, bildik sivri diliyle
bunu belirtir: Eer peygamber, sm a il Arapt dem em i olsay
d, o bizim gzm zde ancak Arap-olm ayan olurdu, nk
Arap-olmayan Arap olamaz, Arap da Arap-olmayan olamaz; ve
biliyoruz ki sm ailin Arap-olmayan olduktan sonra Arap o l
mas, yalnzca Peygamber bunu dedii iindir.9
Chiz'in ortaya kard ey, yalnzca sylem enin gcne
9 Jhiz, Rasdil al-Jdhiz, id. Al-Sandbl, Kahire, 1933, s. 292.

122

dayanan - !...] yalnzca peygamber bunu dedii iin -, ArapO lm ayann Arap-O lana -z olm ayann z olana- doru yer
deitirme ilem i eklindeki m illi-o u l-B aban m ina edilme i
lem inin doasdr. Balangtan beri verili doal babalk yok
tur, herhangi bir tzn m aniplasyonu yoktur, kkensel baba
lk, kurucu peygamberin sz edim inin sonucudur,10 sylenm i
bir sz araclyla yer deitirmedir. Bu yer deitirmeyi nasl
nitelem eli? K u ru cu-B aba metaforundan sz etme ynnde bir
eilim olabilir. Ama, aslnda, ilem yalnzca m etaforik deildir,
ayn dil iinde bir geiim deil; daha ziyade, bir baka halka
ve bir baka dile doru bir snr geii gerekletirm ektedir.
Yabancnn y erin i deitiren ve onu sahiplen en b ir syley i terc
m e d e ilse nedir? Demek ki kurucu, nc bir baba olarak,
baka halktan bir baba ile oulun yaratl anlatsn tercme
eden baba olarak mdahale eder. S ahiplen ici b ir tercm e a r a c
lyla kuruluu gerekletirir.
Snneti ve brahim in ahdini M usaya aktaran, M usay bir
M srl yapan Freudun, balangtaki babay tercm e etkisi
dolaysyla yarattn nasl dnmeyiz? Freud kuruluu, ter
cm e o la r a k adlandrmamaktadr. Yine de, fiilen buna yakla
maktadr, nk Musa ve T ektan n clk'm birinci blm nde,11
Musa adnn, ocuk anlamna gelen M sr dilindeki m osenin
lbraniletirilm esi olduunu gsterir. D olaysyla, kurucunun
zel adnn lbranilere zg olmadn ve bir tercm e sonucu
olduunu k an tlam ak isteyerek so ru n u n zn hed ef alr.
Ama bu kantlama, Freudun gznde, m itten m etap sikolojiy e
geiten oluan tercme grevinin dayanak noktas olarak hiz
met edecektir. Bylece, Musann adndaki ocuktan ocuklu
un ruhsal figrne ve kahram ann douu m itinden rom a
nesk olarak nitelenen12 bir yaz araclyla yaklak kkenin
bu tarihsel ekillenm esine varan ailevi romana giden bir dizi
balam de iikliiyle hareket eder. Freuda gre, tarihsel h a k i
10 Okba Nahainin Muhammed'deki smail etkisi" diye adlandrd ey de budur: Ismael ou le retrait de la letre", Intcrsigncs, no 1 ,1 9 9 0 , s. 38.
' 1 1937de Imago debisinde yaymlanan ilk makale buydu.
12 Ahbalk, Tarihsel Roman olmalyd.

123

kat, bir anlam da, yabanc ocuk ya da ailesine yabanclaan

ocuun tayclyla, bir tercmeden dierine dolaan gnderge olur. Kurgu, tm balam d eiikliklerinin yeri olarak
belirir: Burada, M usa ve T ek ta n n a h k tarihsel b ir roman stat
sndedir, ama daha nce, Toton v e Tabu Freud tarafndan bi
limsel bir m it olarak kabul edilm iti. ocu k lu k, yabanc ve
kurgu arasndaki bu iliki, balangtaki ilem olarak tercm e
nin ruhsal statsyle ilgili ilk eklem lenm ed en kaynaklanr.
Psikanalitik, psienin m odem m itini tercm enin m itiyle ba
dak olarak dnm eye bizi sevk eder.
Bununla birlikte, Freud, cesur tavrna ramen, kkenin olu
um srecinde, kurum larn ve sem bolik dzenlerinin dou
unda, tercm e zerine teorik bir dnm e gereklii hisset
mez. Kukusuz, tercm e zerinde dnm esi gerekirken, s
lm bir taklit haline getiren oryantalizm in etno-m erkezci ba
k asnn esiri kalmasnn nedeni budur. Tercmeyi kurulu
olarak dnm e grevi, Yahudiliin kurucusunu kendi halk
na yabanc klm aktan ibaret olan Freudun' son ilem inden
karmamz gereken sonulardan biridir.'3
nk Freudun Musayla birlikte ilem e koyduu ey, l
bir tercmeden kaynaklanyor gibidir. n celikle M usa ve-Tektan n clk'm , dier kkende. Msrl kken iinde yorumu var
dr; sonra, Musa yabanc olduu lde, Museviliin Musa ta
rafndan kuruluu ister istemez M sr dilinden brani diline
tercmeden geer. Bu tercme gereklilii zerinde psikanaliz
niin dnm em itir? Yine de, bu gereklilik gerekliin kendi
sidir, nk, kkende, yabanc olduu srece, onun dil iinde
snanma ilkesi kanlm az olarak tercmedir, kuruluun doal
sonucu halini alan tercm edir.'4
Aslnda, ilk iki tercmeyi gizleyen bir nc tercmedir:
Musay baba katlinin m etapsikolojik dili iinde tercme eden
13 Jacques Ffiliciann durumu budur: L'Orient du psychanalyste ve Pierre Ginsy'nin bir metni (LHarmattan, 1995).
14 Antoine Bermanm tercme zerine ayn adl kitabnn balndan: lprcuve
de ltranger, Paris, Gallimard, 1984.

124

psikanalizin zgl tercmesi. nk Freudda baba katli, m e

tafizii m etapsikolojik dile doru tercme ediinin evrensel i
lemini oluturur, nk dindeki m etafizik, baba katlini inkr
ediyor ve bastryor gibidir. Ama tercm e, kaynak dildeki harf
lerin bedeninin ortadan kaldrlmasna ve tercm e edilen eyin
de hedef dildeki harflerin bedeninde yeniden ortaya kna
ister islem ez bal olduu lde, kendi iinde, bir ldrmeyi
iermez mi? Sahiplenme sreci olarak babann tercm esi, ba
bann, b ir dilden dierine geerken, kkeninde lm esi anlam
na g elir.1s K kend eki olaylardan biri -lm babaya, baka
harflerin bedeninde bir kabir veren tercm e- bu deil midir?
Kkenler, tercme denen bu dil egzogamisi araclyla sonsu
za dek birbirlerinden doarlar.
sm ailin A rap-olm ayandan Arap'a doru b ir sahiplenm e
araclyla B a b a olduunu ileri sren Chiz, babaya oldua g i
bi sahip olm ak, onu balangtan beri ken di iinde n aslsa o h a
liyle tutm ak isteyen dinlerin tersi ynde hareket eder. M uhammedci nesep ve intisap ilem ini, sahiplenici bir tercme anla
mna gelen sylenm i bir sze zm nen dayandrr. Dem ek ki,
sem bolik kurulu dzlem indeki tercme snavn, kurulu iin
gerekli b ir yas oyununda babann balam deitirm e sreci
olarak dnm ek gerekir. Aziz Pavlusun (M usevi adyla Saulun) lbranilere M ektupunda, kendi kkeni olan halka Yu
nanca hitap etm esinin, Hristiyan kurum unun tem ellerini atan
bir tercm e ilem i olarak kavranabileceim sanyorum. Antoine B erm anm , L uth erin In cili A lm ancaya tercm e ederek
kurucu bir ii nasl yaptn gsterdiini hatrlayalm .16 Berman'm tercmenin tarihsel g c diye adlandrd eyin, s
lmn ortaya knda ilediini de grebiliriz. slm n kurucu peygam berinin zaten bu konuda keskin bir bilinci vard,
nk Kuran bu sav tar: Eer biz onu Acem i (Arapa o l
mayan b ir dilde) olan bir Kuran klsaydk, herhalde derlerdi
15 Abdelkebir Khatibinin gzel hikayesi mour bilinguein (Fata Morgana, 1983)
bu ynde bir okumas yaplabilir. Babann iftdilli lmnde terk edilen oul.
6 A.g.e., birinci blmn bal, Lutherya da kurulu olarak iercmedir.

125

ki: Onun ayetleri aklanm al deil miydi? Arap olana, Acemi

(Arapa olmayan bir dil) m i?17
Ama tektanrclk, kendi kavraynn baba kkeni trcmesini, babal ve kkeni, zdeliin ve etzllgn el deme
mi ilik isiy le kurar: (K k en sel-B a b a 'm n ilk-yazya dkl
dayana olan) Y aratdm -B abas, m illi-B ab a (oul) ve Tercm an -B aba (oku r) birbirlerinden kaynaklanr ve karlkl ola
rak birbirlerini ierirler. Kkensel nesebin metafizik inas, sa
trlar boyunca kendinin z olduunu ileri srer: Tekdilli, ke
sin, lekesiz, tekcins. Psikanaliz, K k en sel-B a b a kavram aracl
yla, bu teolojik kkenler dncesinden ancak ksm en ko
pabildi. Oysa, babann slm! versiyonu incelendiinde, ka
nlmaz tercme sorunundan baka, karlalan ey, Hacer fi
gr araclyla tektanrc soyktgnn altst edilm esidir;
satr aralannda beliren Hacer, kkensel babalkta ve bu babal
n l kavrar m da bulanklk yaratr.
Hacer, tekannclm balangcnda, daha dorusu balang
cn anlatsnda peygamber ailesinin tam ortasnda belirir ve ai
lede aresi bulunm az bir yarlmaya yol aar. Kkenler dn
cesi karsnda Hacer figrnn ykc gc, tektanrclk yo
rum larnn ve felsefi ve psikanalitik adan din yorum lam alar
nn uzun gelenei boyunca fark edilm eden kald; nk bu
yoru m lam alar, H acerle ilgili o larak , kadn k sk a n l n n
anekdotik yanlaryla, oluyla birlikte le gnderilm esiyle s
nrl kaldklarndan, efendilerin tinsel safl karsnda, kleli
in zerini svamaya devam ettiler. Oysa, Tekvinde, nsan-B ab a olasl asndan, Hacerin varl bir veri olarak deil bir
yaratl olarak sorgulandnda, Baba olaynn en temel soru
nu ortaya km olur. Ba k rizi o la ra k , h a z z m k m a z yolu
o la ra k k ken . Ama, buna yaklamak iin, bak as deitir
mek ve buraya kadar baskn km olan efendilerin bak a
sndan ayrlarak, tektannclm Yarallm Hacerden yola
karak okunm asna gem ek gerekir.
17 Kuran- Kermin Trke Anlam, hazrlayan Ali Bula, sure 41, ayet 44.

126

KNC BLM

Hacer'e Gre Tekvin

Tevratn arivine doru gidelim , ama bunu bellekle kartr

maktan saknalm ; zellikle de Jacqu es Derrida bu ariv-bellek
ayrmnn kapsamn gsterdiinden beri bunu yapmak zorun
dayz.1 Ayrca, bu ayrma dikkat etm ezsek bu hikyeden s
lma aktarlan eyin ne olduu da anlalamayacaktr.
Tekvin Hacerin hikyesini iki anlatda aktarr. Birincisi, Hacerin kann ve melein buyruu zerine hanm nn yanna
geri dnnn anlatsdr; kincisi, brahim tarafndan, o
luyla birlikle le gnderilm esinin hikyesidir.

Bir ba amaz
ok ileri bir yaa varm olan Sara, brahim e evlat verememi
tir; seksen alt yandaki brahim, Tanrnn vaat etm i olduu
ok sayda evladnn olmasn hl beklemektedir. ocuk do
urmaktan umudunu kesen Sara, hizm etkr Haceri brahim e
sunar, ondan bir ocuk sahibi olsun islem ektedir. Hacer, M
srl bir cariyedir; yorumlara gre balangta Firavunun m al
t Jacques Derrida, ariv kavramn psikanalizle vc zellikle Freud'un Musa vc
Tchtanrclkyla sk iliki iinde tasarlamtr. Jacques Derrida, Mal d'archives,
Paris, Galile, 1995.

127

dr ve yine o Firavun Saray brahim e verirken Haceri de Saraya balamtr.2 G erekten de, M srda kald srada, son
derece gzel olan Saray elinden almak isteyenlerce ldrl
m ekten ekinen brahim , Saray kz kardei olarak tantr ve
Firavuna brakr.3 G erek ba renen Firavun Saray ve cariyesini brahim e geri verir ve brahim de onlarla birlikte Ke
nan lkesine gider.
Konuyu tekrar ele alalm . Bir adam karsn bir bakasna
verm ekte, o da kadn adama geri verm ekte ve bu kadna da
bir kadn vermektedir. Kadn erkeine ocuk veremediinden,
teki adamn verdii cariyeyi kocasna verir ki bu cariye ona
Bann (Yehova) henz verm em i olduu eyi versin diye...
Bu hikyenin-daha banda H acerin, efen d iler ve senyrler
arasndaki ba, kar-ba ve elde tutma zincirinin sonunda,
gelecek kuaklar planlayan bu yal iftin durum una varan
zincirin sonunda bulunuyor olm as arpcdr. Ve cariyeden,
yal peygam bere, yerini alacak kiiyi arm aan etm esi talep
edilir; yoksa ne baba var olacaktr, ne kken ne de bellek. Tektanrc ariv kaydnn ilk kitabna, Tekvine, bu ba am azn,
cariyenin dlyata olmadan kkenin geleceinin almayaca
eklindeki bu yaztn niin yerletirilm i olduunu kendimize
sormamz gerekir.
Tekvin u szleri brahim e hitap eden Sarann azndan ak
tarr: te, Rab beni dourmaktan alkoydu; rica ederim, cariyemin yanma gir, belki ondan ocuklanm olur.4 Haceri bra
him e verirken Saranm kendine bir ocuk verm ek istedii, bir
baka kadndan bir ocuk verm ek istedii aktr. S a ra H a
c e r in on a b ir i ocu k y ap m asn ister. Burada, tm yorum cular
hukuksal b ir yorum a bal kalrlar, buna gre bu uygulama
2 Midrach Rabba (5. yzyl), Franszca'ya tercme B. Maruani, A. Cohen-Arazi,
Paris, Vcrdier, 1987, c. 1, s. 414-417. Louis Pirot ve Albert Clamer, La Sainte
Bible, tercme, yorumsal ve teolojik yorumsal, Paris, Letouzey ve An diteurs,
1953, c. 1, s. 269.
3 Sara, brahimin baba tarafndan vey kardei olur.
4 La Bible de Jrusalem, Gense, 16, Paris, Cerf, 1991 [Kitab Mukaddes, Tekvin,
16, 2]. Andr Chouraqui, brani harfine yakn tercmesinde son cmleyi yle
yazar Belki ondan yaplrm." La Bible, Entte", s. 169.

128

dnem in hukuk detlerine uygun d yordu.11 A m a, belki

ondan ocuklarm olur, cm lesindeki talebin bir baka boyu
tu da anlalabilir; yani, Sara yle dem ektedir: Tanrnn bana
vermediini, teki kadn bana verecektir. Freudun ik i etken
arasnda tercih yaplamayan tam amlayc dizi olarak adlandr
d anlamyla bu tamamlayc anlam , Tekvindeki bu sahneyle
ilgilenmi olanlarn -psikanalistler de dahil- d ikkatini ekm e
di. Oysa bu ek anlam , hanm n cariyeyi teki'nin yerine, ba
alkoyan Bann yerine koyduu durumda, talebin ier
dii km sem enin temel boyutuna alr. Ksacas, Sara, Tanrnm kendine vermediinin eksikliini doldurma hakkn Hacere dn verir.6
Hikyenin devam, bu km sem enin etkilerinden kaynak
lanr. Tevrat, Hacer hamile kaldn grdnde, kendi han
m gznde kld" diye belirtir elbette; Sara, fke ve ks
knlkle, brahim e u hitapla karlk verir: Bana yaplan ha
karetten sen sorum lusun. Ama cariyenin kstahl ve onun
yal peygam berden ham ile k ald n g rm en in k skan l
karsnda Sara, Haceri koyduu yerden rahatsz olur: Yahova
vaadini yerine getirme konusunda kendini hl saknrken, o
kendi cariyesini, babaya kken balayan Kadmm snrsz g
cne ykseltm itir. Tanrnm dourtan gcn tek i kadn'a
aktarmann -ayn zamanda da sugetumken7 teki kadn olm a
nn- bu boyutunu saptamamak, Tekvinin, balangtaki kken
yokluundan, babann oluumu ile ilikili kadn hazz sorunu
na getii viraj atlamak olur. T annm n ocuuna sahip olaca
na dair gvenini yitirm esi, Saray tekinin yerine bir baka
sn koymaya yneltir, bylece brahim i baba yapacak ogulu
koparp alm ak iin dn dlyata olarak Hacerden yararla
nr. Balang anlatsnda, cariyeden yaam talep ede hanm
5 Ve zellikle de Hammurabi yasasna. Buna gre, ksr kadn, kocasnn ocuk
lar olmas iin ona bir sugeum" vermelidir, L. Pirou ve A. Clamer, a.g.e.
6 Bu, Lacan'n ak tanmlarken ayn zamanda da kin ve cehaleti tanmlad ifadey
le neredeyse upaup ayndr; teki'ndc de varln eksik olduunu unutarak bo
luk olan eyi teki'nden alma ars: Jacques Lacan, crits, Paris, Seuil, s, 627.
7 Kr. dipnot 5.

129

niin sahnelenm ekledir? Birleik bir ailenin barnda, tek bir

kken banda bulunm ak, ksacas kusursuz ba, tektanrclm M utlak T an n s iin m m knken, bu ilk kkeni verme
meyi, iki kadn arasndaki bu ak sava, bunun ardndan ge
lecek tm blnmeyi nasl aklam al? Bu kkensel dzenle
menin anlam nedir?

Vaat ve ad
Sarann uyars karsnda brahim Hacerle ilgilenmeyecektir,
ama bu ilk brakm a sonuncu brakm ann da habercisidir:
te, cariyen senin elindedir; gznde iyi olan kendisine yap.
Tevrat m etni, sanki neden-sonu ilikisini gsterm ek ister gi
bi, hemen balar: Ve Sara ona cefa etli ve Hacer onun yann
dan k at. Ama Rabbin melei onu bulur ve emreder: Han
m na dn ve ona itaat et. Andr C houraqui yle tercm e
eder: Efendine dn ve onun eli altnda eza e k . Bylece bo
yun eme gereklilii her yandan gelir, Hacerin hi aresi yok
tur, Ey Sarann cariyesi Hacer, nereden geldin ve nereye gidi
yorsun?" diyen m elein bu ani km asyla ona bunu belirten
Tanrdan bile. Yani, kleliin dnda, Hacer, senin gidecek
yerin, am acn yoktur.

Yine de, m elek ona efendisine dnm esini buyurur buyur

maz, sanki H acerin isyan artk basit bir kararla durdurula
mazm gibi, ka sahnesi, bir vaat, duyuru, ba ve kar-ba sahnesi halini alr, bu da Hacerin konum unu kkten de
itirir. Senin zrriyetini oalttka oaltacam ve oklu
undan saylmayacaktr, diye kehnette bulunur Rab gibi ko
nuan m elek. Burada, Hacerin yalnzca efendilerinin zrriyelinin hizm etindeki bir dlyaa olm adn, bizzat kendisinin,
zrriyeti saylamayacak kadar ok olacak bir kken halini ala
can da anlam ak gerek. Ve bir oul douracaksn ve onun
adn smail koyacaksn, nk Rab sana olan cefay iitti.
Burada unu anlamalyz ki, Hacer yalnzca ektii strap iin
de kabul grm ekle kalmaz, dahas oul da kendi adnda (sma'El: Tanr iitir) bu kabuln kantn tar. Tanr verdi, kabul
130

elti, imzalad. Ahdin izini adda brakm ak istem esi ve sm ailin

Tevrat arivinde tek i kadn'm ahdinin yazs olm as nem siz
ve ilgisiz deildir. Ba ada kaydeden bu adlandrma, ba
bor olarak, unutulmaz bir alacan kant olarak ortaya kar
mak dem ektir. T an n , hesaplamadan, arive saklam adan ver
mez. Ad, ban ve borcun arividir.
Hacer, klelie geri dnm eden nce, onu Tevrattaki dier
kadnlardan ayrt edecek bir edimde bulunacaktr: Tannya bir
ad vermek: Roi.8 G rm e tanrs" anlamna gelen bu ad, smail
adnn bana bir kar-ba gibidir sanki: Sen beni iittin ve
ben de seni grdm; daha dorusu, sen benim oluma ahdin
adn verdin ve ben, Hacer, ben de seni kendi grm enin adyla
aryorum. Zaten, H a cerin gz, zel bir gten yararlanyor
gibidir, nk lde, ocuuyla birlikle kendini de kurtaracak
kayna grecektir gz. Hacer gkyznn en ykseini ve
yeryznn dibindeki akl grmtr.
Spinozann Trait thologico-politiqu ed e , Tanrnn grld
bu sahneyi dnerek Haceri peygamber olarak nitelem i
olmas m uhtem eldir,9 yle ki peygam berce olan ey, Spinozada, im gelem in egemenliindeki dnce kipliini varsayar.
Bununla birlikte, bni Meymun (1 2 . yzyl) Yolunu am n lann R ehberi'nde [Guide des g a rs], uzun bir gelenee gnder
me yaparak, tamamen kart bir sonuca varr ve M srl H acer
kir p e y g a m b e r d e ild i," der. H acer h azrlk l olm ad nd an,
grm esi, takn ve yanltc im gelem den kaynaklanyordu.10
Bildiim kadaryla, Spinoza Hacere saygn zellikler atfeden
tek yazardr, nk, grlecei gibi, bu kadnn kaderi, sanki
reddedilii tektann c bellein tuzaklarnda onu izlemeye de
vam etm ey ecek m i gibi, gzden dm ek, st izilm ek ve
8

Sen, ya Allah, beni gryorsun, diye ard; nk dedi: Burada da m beni

greni grdm?" (Tekvin, 16)

Syle der: Bu ok akl banda adamlar, Heman, Dora, Calchol peygamber

deilken, tersine, eitimsiz, her trl disipline yabanc insanlar, hatta bra
himin cariyesi Hacer gibi kadnlar, peygamber bana sahipli." Spinoza, Tra
ite thologica-politique, tercme Appuhn, Paris, GF-Flammarion, 1965, s. 49.
10 Mose Malmonide, Guide des tgars, Paris, Lagrasse, 1970, s. 323-324.

131

unutulm aktr; oysa tektanncin arivinde ortaya kan yazt

daha az kesindir, nk kukusuz H acer figr, kkenin ve
anlatlnn aadan gelme olasln iin iine katan bir te
mel soruya baldr.
H acer figr, gereklen de, Yahudiliin ve H ristiyanln
yorumsal ve teolojik geleneinde var olmaya devam edecektir;
ama ou zaman knama ve km sem enin damgasn tar.
Hacer, hanm karsndaki tavrndan dolay m ahkm edilir,
hanm nn ektii straplar karsnda merhamet hissedilir, cariyesini maruz brakt kt muam eleler hakl gsterilir. Yo
rumcular, srekli olarak ve kar konulm az biim de, kkende
ki bu pay reddetme gerekelerini edim selletirm eye altlar.
Aziz Pavlusun bunu yaptn ilerde greceiz; bu tavrn, ya
kn dnem deki iki rnei unlardr:
L. Pirot ve A. Clamer, Kutsal Kitap tercme ve yorum larn
da, kt muamele ve Hacerin ka blm hakknda unu
yazarlar: Saranm, cariyesinin bu tavrna katlanam am olma
s anlalr; onun hanmyd, dolaysyla kstah kleye diledi
ini yapm ak ve diledii gibi cezaland rm ak on u n hakkyd

I...!."11
Filo zo f Catherine Chaliez Kadn P ey g am berler [Les M alriarches] adl kitabnda, Saranm tavrnn "pek merhametli olmadn belirttikten sonra, uzun bir aklam a ekler. Ben aklam a
nn u blm n alyorum: Eer strap ekm ek ne kefaret
demek ne de cezaysa, Sara, ksrlyla alay eden kolaylkla
gebe kalma mutluluuna ermi olandan gelen bu acmasz alay
karsnda, bu hakaret karsnda tek laf etm eden niin boyun
esin? Sara, sessizlii korum ak, bu kt niyeti km sem ek,
Hacerin kkrtc zaferine boyun em ektense, onu kovmay
tercih eder, bylece doacak ocukla ilgili tm midinden vaz
geer. M etin onun [Sarann) yalnzlna kanttr. Ne m erha
m et bekler ne szlanma, ama aalanmaya katlanamaz. Istra
bnn lszl, vazgem esine denktir. Sarann gzellii,
zenginlii ve erdemli nnn, dostluktan ok kskanlk k

t
132

A.g.f., s. 270.

krtug aktr; ve her koulda, ona itaat eden brahim dnda

kim se y arasn paylam am aktadr. H acer'in bu n u y aln zca
onun gnahnn kant olarak deil, dahas, olduu eyi hakl
gsterm ek iin de kullanyor gzkmektedir. (...]. Sanki Hacer
gibi kiiler, kendi yaam larnn dorulanm asn koullam ak
iin tekinin strabna ihtiya duyuyor gibidirler.12 Tm bu
aklam a, ve gebe kaldn grnce, kendi hanm gznde
kld,"13 diyen Tevrat m etnindeki tek b ir cm leden esinlen
mitir. D em ek ki cariye efendilerine strap verm itir, onlar
kendisine kt davranmaya, kendi yaamn ve ocuunun ya
am n tehlikeye atarak kovm aya m ecb u r etm itir. Yalnzca
kendisinin maruz kald eyin deil, neredeyse onlar ahlaki
olarak lekelem enin de sorum luluunu tar Hacer.
Hacerin bu ilk knn hikyesi ile ik inci k n n , sma
ille birlikte le gnderilm esinin hikyesi arasnda, Tevratta,
snnet kopuu ve ahit, Ishakm m jdesi ve doum u gelir. Do
laysyla, brahim ailesinin yapsn altst eden ve sanki Ha
cerin reddini hazrlayan olaylardr bunlar. Tanr, sm ail iin
yapt gibi, vaat ve ba edim lerini yine adlara kaydedecektir.
Abram [brahim ], h harfini kazanarak Abralam olurken Sara
da Saral diye adlandrlr an k, iyelik esindeki y nls
n (lb ran icede y o d ) ortadan kaldran ve onun yerine l harfini
koyan bu deiim le birlikte, brahim artk onu Prensesim
(ya da H anm m ) diye deil, Prenses diye aracaktr. Bu
deiimin buyruu, Saraya bir oul m jdesi verilm esinden k
sa sre n ce meydana geldiinden, Tevratn ocuun ba ile
adn kam ulatrlm as arasnda bir dayanma kurm ak isledii
ni dnebiliriz. -m" iyelik ekinin kaldrlm asyla, taycs
na radikal bir sahipsizlik vererek yani zel ad cin s ad klarak
ada belirsizlik katld. Seslenilen, her seslenen karsnda ken
dini tm tbiyet iaretlerinden kurtulm u bulur; zellikle de
bizzat kendini, nk kendini adlandrmas gerektii anda da,
Ben Prensesim im " ya da H anm m m diyemeyecektir. Sa-

12 Caherme Chaliez, Les Matriarchcs, Paris, Cerf, 1985, s. 41.

1 3 A . Chouraqui'nin tercmesine gre, sahibi gznde hafifledi," a.g.e.

133

rahn iy eliksizletirilm esi diye adlandrlabilecek olay budur.

Bylece, adn sahipsizletirilm esi, ocuun geliini duyuracak
olan tekine alm anlam n alr. Sara kendinin hkm ran
deildir, kendine sahip deildir. Adn ars iinde, ba ola
rak kendini sahiplenm em eyi alm tr. Eer durum byleyse,
bu manevra Sarann cariyesinden daha fazla klelem esini ge
rektirir; ada kaytl bu hizm etkrlk, Hacerinkinden daha kk
ten bir kleliktir, nk Sarah iin kendine kapanmas ve tekinin ba birbiriyle balantldr.
Marie Balmary iyelik yitim ini, Sarah'n, adn koym u olan
babasnn ve onu kendi kullanm na alm olan kocasnn iye
liinden kurtulm asnn bir biim i olarak yorumlar. yelik ha
linden tamlayan haline gei, ona, kendine sahip olm ann yo
lunu am olm aldr.1'* G erekte sorun daha karm aktr. Bir
yandan, bu iyelik iaretine ramen, Sarah, hikyenin bandan
son una kadar, sahip olunandan o k sahip olan hanm gibi
davranr; Hacer konusunda Sarahla hem fikir olmadnda bile
ona itaat eden brahim karsnda byle davranr. Dier yan
dan, addaki iyelik, birine basite sahiplenm e iareti olmaktan
uzaktr, nk Prensesim, tbiyet ile hkm ranl, anlam
glendirici ztlk kipinde bir araya getirir ve hem kendinin
efendisi hem de klesi gzken bir kendiye gnderm e yapar.
Daha ziyade, Tekvinin Sarahta bir dnm sreci varsayma
sn ister gzkm ekledir; bu dnm , sahip olm ann kelim e
nin tam an la m y la yitimiyle meydana gelir, yani T an n nm ad
nn -YHW- ilk harfi olan Yodda bulunan narsisistik ve fallik
mutlak erk iaretinin geri ekilm esi ve tetragramn ikinci harfi
olan henin brahim le eil paylam demektir. Bu iareti silm e-iarellem e, ada bu entik atm a, snnetle karlatrlabilir
mi? Adn snneti, her adn canim in zszletirilm esi olduu
nu, dilin ona sahip olmas, teki tarafndan damgalanmas ol
duunu tekrarlar, yeniden yazar, hatrlatr. Demek ki bir sem
b olik hadm etm e ilemi sz konusudur, bu sayede remenin
koulu olarak brahimle bir ortakln iareti yerleir. En azn
14 Marie Balmary, Le Sacrifice intcrdit, Grasset, 1986. Kr. Sarahn ifa Bulmas
blmnn tm.

134

dan brani geleneinin bizi dnmeye zorlad ey budur.s

Mid rach R a b b am n yorum lanndan biri, Yod yitim ini^ Sarahm
lm elletirilm esi olduunu kabul eder. D lleyici bir tm elletirm ed ir b u , n k on a k rallar y aralan v e rim lili i salar:
Halklarn krallar ondan gelecektir. Yalnzca Sarahtan , sonu
cunu karacaktr Abraham, yoksa, ocuklar halkla-n krallar
olm ayacak olan teki kadndan deil.6 Bylece geri ekilm e
bir ba olarak ve yitim de bereket olarak kendini gsterir;
Hacerin ise bunlara hakk yoktur. Sem bolik hadm etmeye ve
tm elletirm eye, yani bundan kaynaklanan ve bundan byle
fa llik h az olarak adlandrlabilecek hazza cariye eriem ez, n
k yoksun brakm ann yerine geen dilsel ve anland bir ile
me dayanan bir haz17 ya da eksiklikten yola kan bir kavra
y18 sz konusudur. Buna karlk, Hacerin herhangi bir akit
(balam a) iin, teki tarafndan ne adnda ne de bedeninde
bir kesinti olm utur; daha ziyade bir dierinin, hanm nn dar
belerine maruz kalr. tekinin deil bir bakasnn sultas al
tndaki bu varlk boyutu, daha sonra, M slm an yorum cular
da, snneti yorumladklarnda asl nem ine kavuacaktr. Ama
henz buraya varmadk. Hacer ve Sara, babann soyktksel
inasnn Tevrata zg mant iinde anneliin iki figrdr.
Ortaya atlan sorun, sem bolik dzende efendi ile kle ilikisi
dir. Babann onaya k, efendi fallik haz yokluunu dn
trmeyi kabul ederken klenin tene hapsoldugu bir ina sre
cinin anlatm olarak cereyan eder.
Tevrat m etni, kken bann ertelenm esini, yaii Tanrnn
ocuk verm ekte gecikm esini, Sarahtn egemen tavryla balan
Midrach Rabbt paylam yle belirtir: Yod harfinin saysal drgeri 10'dur, he
harfininki ise Slir. Yorumcu, Saran kocasnn efendisi oldugur,u da belirtir ve
Tannnn buyruuna uygun olarak brahim ona itaat etmelidir "Sara'nm sana
syledii her eyde onun stn dinle" (21; 12). Bernard Thisde Yorfun fallik
bir karakteri olduunu kabul eder, in Natre et sourire, Paris, Champs-Flammarion, 1983, s. 112.
16 Ag.e., s. 490.
17 Jacques Lacan, La Signification du Phallus, crits, 1966, s. 685-695.
18 S. Freud, Organisation sexaellc infantile", La Vie sexuelle, Paris, PUF, 1969.

13S

ll olarak sunar. Sanki babann kkensel yokluu, tekinin

ban engelleyen belli bir diisel haz rejim inden yola ka
rak yazlr. Bu alm salayan ey, kendine sahip olmann bu
mutlak erk konum undan Sarahm yoksun braklm asdr. Ishak ad, Sarahm al olayn ifade eder, nk brani dilinde
Tann glm sedi anlamna gelen Yhq E lin ksaltlm biim i
sz konu sud u r burada. le k iyle ilik i, b ylece, yoklu ktan
alm a, tutukluluktan genellem i kahkahaya gem i olacak
tr, nk bu ad ayn zamanda, brahim ve Sarah gebelii im
knsz klan bir yaa eritiklerini dnrlerken Yaho onlara
bir oula gebe kalacaklarn duyurduundaki aknlk gl
ne gnderm e yapar.

mknszn imkn
Bylece, vaat gereklem ek zeredir. ok uzun sre, ok ge
vakte dek beklem ek gerekti, yle ki ancak bir mucize gereki
yordu. M ucize, brahim ile Sarahn bir ocuklar olmas iin
Tann'nn im kn sz yapmas demektir. Bu im kn sz Tevrat m et
ni tarafndan bu haliyle sahnelenmitir, lshakn m jdesine b
rahimin tepkisinin anlatld Tekvin blm n tekrar okuya
lm: Ve brahim yz st dt ve gld ve yreinde dedi:
Yz yanda olana bir oul doar m? Ve doksan yanda olan
Sara dourur m u? Allak bullak olmutur, kelim enin tam anla
myla yere dmtr, Tannnn smail'i kastettiini sanr; o za
man Yahova tm mulakl onadan kaldnr: Hayr karn Sara
sana bir oul douracak; ve onun adm ishak koyacaksn...
Tevrat, grld gibi, lshakn m jdesine bal olan bu im
knszn boyutunu aknlk ve donup kalmayla teatralletirir.
Ama imknszn im kn n dan nce, brahim hikyenin Firavunla ve Saray bir krala -Yahonn tehditleri karsnda onu
iade edecek olan- veriiyle ilgili blm yineleyecei zaman
ift, ba ve kar-ban bir baka snavn tanyacaktr. D
ardan evlenmeyi (egzogam i) yeniden tesis etm eyi hedefleyen
bir kurgu, yani bir bakasnn karsn alm a arzusunun mizan
sen i m idir bu? Balam , daha ziyad e, buraya kadar yaplan
136

okum ay srdrme ynndedir. shaka ham ile kalnm asnn

ve doum unun bu blm den hem en sonra meydana geldii,
doa yasalarnn dnda olduu ve yorum cularn lshakm Kral
Abim elekin olu olmadn vurguladklar19 dikkate alnrsa,
bu b l m e, yine de tekinin ocu u na sahip olm a sorunu
musallatm gibi grnr. Her ey yle cereyan eder ki, sanki,
metnin bu nnda, balangtaki bir replie tank oluyoruz gi
bidir, sanki Abraham A bim elek karsnda Sarann H acere
yapt talebe benzer bir ilikiye girmi gibidir.
B ir dierinden tek i'n e; vaadin gerekleecei belirleyici s
rama sanki byledir, nk yaplan yorum larda olduu gibi
Tevratta da, shaka hamile kalnm asna bizzat Tanrnn ken
disi de karr: Ve Rab demi olduu gibi Saray ziyaret etti
(pah u d ) ve Rab Saraya sylemi olduu gibi etti. Ve Sara gebe
kald ve brahim e ihtiyarlnda ... bir oul dourdu [ ...I20
Andr C houraqui, hem ta yaprak yaprak ayrmak" hem de
ziyaret etm ek" anlam na gelen bran ice p a k a d 'm , mucizevi
olarak shaka hamile kalnm asn belirttiini vurgular ve H
ristiyan din yorum unun onu sann bir arketipi olarak gr
dn hatrlatr.21 Tevrat metni dem ek ki Sarann ham ile ka
ln kendi blnm esine, T anrnn oluna sahip olabilm ek
iin, kendine hkimiyet konumundan tekinin haz nesnesine
geie balar gzkmektedir.
Bu noktada duralm. Tevrat m etni, Sarahn babay olduran
ocuu, brahim den deil, burada B a b a olan Tanrdan ald
n dnm eye im kn tanr. O ul, Y arathn-Babasm n z
deildir, ama dorudan doruya K ken sel-B ab a y ierir. Gebe
kalmaya karan Tekvinin Tanrs, Abraham , Yahodan gelen
gerek babal benim seyen, bunun sorum luluunu stlenen
bir baba konum una yerletirir. Tanrnn imknsz ba, bu
babay babaln znden yoksun brakr, onu vekleten baba
yapar. brahim , shak iin baba y erin e g eer, tpk sa iin Jfo-

19 Kr. Midrach Rabba, a.g.e., Blm 52. s. 545-552.

20 Tekvin, 21, 1.
21 A. Chouraqui, a.g.e., s. 211.

137

sephin (Yusuf) konum u gibi. m knszn im kn, babay ger

ekliin iine, gerek babann tem siline gnderir.
Burada, bir yandan, Yahudilik ile H ristiyanln soyktksel konum u ile dier yandan, slm n konum u arasnda bir
ayrm izgisi belirir. Bir yanda, ogula ham ile kaln tanrsal
olduu ya da en azndan kark olduu, T an rnn babala
kart bir oluum vardr; M eryem de olduu gibi Sarahta
da, f a l l i k m u tla k ' o k andran bir oul hazz rejim i vardr.
G erekten de baba figr, burada, kkensel-B aban n idealli
ine, bedenin doal yasalarnn tesinde olan her eye kadir
yaratcnn karakterine brnr. Hacerin soyunda, daha ziya
de, gerek baba olarak brahim in gebe brakm n sade anla
tm boyutu 6z konusudur. Tevrat m etnine bal kalrsak, Ya
hudilik ve H ristiyanlk iin sem bolik baba olan, slm iin
gerek babadr. Tuhaf bir ekilde, bu yan, ne geleneksel yo
rumlama ya da oryantalizm , ne de karlatrm al tektanrclk
in celem eleri ortaya karm tr. Yine de yol at son u lar
nemlidir. rnein, slm da asla Tann B ah a'd an sz edilm e
mesi ve tanrsal olanla babalk arasnda her trl yaknlam a
nn yasaklanm as bu ekilde aydnla kavuur. A llah, ilke
olarak ne Babadr ne de babalarn Tanrsdr, Kurann kendi
cem aat yelerinin Babas olm asn yasaklad, aresiz bir k
sz olan peygamber de dahil, kim senin babas deildir.22 s
lmda T ann ile baba arasndaki bu sreksizliin nedeni ze
rinde dnlm em itir. Oysa, sm aili iiten T a n n nn, onun
neslini devam ettirenlerin insan! cinselliiyle iliki kurm ad
n, fallik hazzn anlam l enerjisi zerinde m dahalede bu
lunm adn anlam aya balyoruz. slm n Tanrs kkensel
22 Kuran'da Tann'mn Muhammed'e ilk hitaplarndan biri, onu ksz olarak ni
telemesidir. Bu, aslnda, nemli bir biyografik eye denk der, nk pey
gamber hem baba hem de anne tarafndan, sonra da onu kabul elmi olan b
ykbabas ve amcas tarafndan ksz braklmt. Kendi eserime gnderme
yapyorum: I.a Nuit briste, Ramsay, coll. Psychanalyse, 1989, s. 172-177. Ce
maatinin babas grnmenin yasaklanmasna gelince, yani tam anlamyla ev
lat edinmenin yasaklanmasna gelince, u ekilde aka ifade edilmitir: Muhammed, sizin erkeklerinizden hibirinin babas deildir; ancak o, Allah'n
Resl ve peygamberlerin sonuncusudur." Kuran- Kerim'in Trke Anlam,
sure 33, 40.

138

bir baba deildir, o imknszadr: Baba d, n c e , H acer'in d ly a ta m a fr la tlm olan , i iten getikten son ra iitilen o-v a rlk
vardr. D em ek ki kelm , vcuda gre kkensel olarak geriden
gelir. slm , Yahudi-Hristiyan baba kavraynn kkensel falliklii ile uyum lu deildir; bu da slm g er ek o la r a k b ra him ci olarak konum lanm aya gtrr. Ama bu, her trl fallu s-m erk ezcili in dnda kald anlam na asla gelm ez. s
lm 'n Ism ailci soyktg, yaamn ve varln fallik hkim i
yetinin doduu ann berisinde olsa da, slm din kurum
aksine, daha ilerde grlecei gibi, fallus-m erkezciliklen ka
amaz. Ne var ki, slm n Tanns ne cinsel iliki yanndadr,
ne de bu ilikinin yokluunun ya da sem bolik bir nesep yo
luyla tinselletirilm esinin taralndadr. O , daha ziyade, iliki
ile ilikisizliin g erisin de bir Tanrdr; h ibir yerde olmayan
lsz geri ekilm esid ir ve bu ek iliten itibaren babann
yeri kendi alm bulur.23 Tanr, baban n k k e n sel g eri e k il
mesidir. Byle bir cmleyi anlam ak belki kolay deildir, ok
sayda yanl anlamaya yol aabilir. Bu alm ann bunun tm
kapsam n kavramay salamas gerekir.
rnein, brahim ile Sarah arasnda ban im knszlna,
kkensel tektannclgn Tanrs im knsz ba yoluyla cevap
verir. Bu ifade, sonulandrc olm akszn, babann kkenini
yazmak iin Kutsal Kitaplaki u zm kavramamz salar.
Ba sorununa adanm olm akla birlikte, tektannclgn k
kensel konjonktr n ele alm ayan bir kitap, zaman zaman,
bu ucun temel nerm esi ynnde yazlm gzkecek kadar
buna yaknlar. Jacqu es Derridann Z am an Vennekinin [Don
ner le temps] daha ilk sayfalanndaki u cm leyi okuyalm:

23 lhlas" [saf iman] denen nemli surenin ileri srd ey budur (sure 112):
De ki: O Allah, birdir.
Allah, Sameddir (her ey O'na muhtatr, daimdir, hibir eye ihtiyac ol
mayandr).
O, dogurmamtr ve dourulmamr.
Ve hibir ey O'nun dengi deildir."

139

Ba, imknszlktr.
mknsz deil, im knszlktr. m knszln figrdr.
Kendini imknszlk olarak duyurur, verir. Buradan balama
mz nerilmitir bize."24

Hacerin gznden yola karak dediimiz bu bak as de

iikli binlerce yldr yorumlanan bir m etne yaklamakta kar
latmz glklerin younluunu, u birka satr zl bi
imde bir araya getiriyor. Bu bak as, bir ksrlk ve iki ka
dn arasndaki kskan rekabetin hikyesi olarak deil, im k n
szln imknnn yazya dkl olarak babann kkensellii
bahsini kefetm e yolunu ayor.
G erekten de, Tekvin, iinde sadece kend ine babalk veril
m em i, bekletilm ekte olan bir baba, dl verenlerin ya itiba
riyle gelim esi im knsz grnen bir kken sel babalk h ik
yesi sunm akla kalm az; dahas, m m kn olduunda im kn
szlk tan dom as gereken b ir hik y ed ir bu. B ab alk , b ra
him in oullarnn ilk doan olan sm aille birlikte balad;
bununla birlikte bu hikyedeki her ey unu sylem eye y
neliktir: M mkn olan vuku buldu, a m a b u ra d a balam y or, v a
at edilen b alan g bu deil. sm ailden gelen k k en , kuku
suz, bir balangtr, ama baya koullarn dayatt p i bir
balangtr. Elim izin altnda, dn dlyatag senaryosunu
karm aklatrm ve efendisi tarafndan ham ile brakldktan
sonra hanm na isyan etm i bir cariye vardr. H acerin ham i
leli i, ca n l v cu du n h i b ir doal y asasn y alan lam az ve
m jd e le n e n o c u k K u tsal K itap m e tn in d e o , ... y a b an
adam olarak tarif edilir, yani, yorum lara gre, yabaneegi
gibi yaayan biri, lde bir gerdir o. Tm bunlar bayadr,
yle grnyor ki nsandir... fazlasyla nsan. D olaysyla,
daha katksz, daha soylu, daha tinsel, yalnzca bir ocuk
ba olm akla kalm ayan, ama im k n sz lk olarak ba olan
bir balangcn m eydana gelm esi iin son n b eklen d i. Sarann ham ilelii, insann gebe kalma yasalaryla eliki i in
de, aniden yaam veren l bedenin m ucizesidir. shak, Tanr
24 Jacques Dcrrida, Donner le temps, Galile, 1991, s. 19.

140

ile insanlar arasndaki gl ortaklnn, baka deyile linin

ocuu olarak birden geliverir.

iki ilke arasnda blnme

Bylece, brahim ailesindeki blnm enin hangi krlm a haltn
da hazrland sezilir. Aile yalnzca iki kadn arasndaki bir
kskanlk dalayla paralanmaz, kkenin iki ilkeye blnm e
siyle de paralanr. Hacerden kaynaklanan bir ilke, tenin ya
da imkn dahilindekinin ba olurken, teki, Sarahtan kay
naklanan ise, tinin ya da im knsz olann ba olur. Aziz
Pavlusun, Galatyallara Mektupunda hatrlatt ey, bu iki il
ke arasndaki kkten farkllktr. Hacer ve Sarahla ilgili bl
m olduu gibi aktaryorum:
Ey eriat altnda olmak isteyenler, bana syleyin, eriati iitmi
yor musunuz? nk, lbrahimin biri cariyeden ve biri hr ka
dndan iki olu vard, diye yazlmur. Fakat cariyeden olan,
bedene gre ve hr kadndan olan, vaade gre domutur. Bu
eylerde remiz vardr; nk bu kadnlar iki ahittirler; kulluk
iin douran biri, Sina damdandr, o Hacerdir. Ve Hacer Arabistanda olan Sina dadr ve imdiki Yerualime muadildir;
nk ocuklan ile beraber kulluk ediyor. Faka yukandaki Yerualim hrdr, bizim anamz odur. nk yazlmtr: Ey dogurmyan ksr, sevin; Ey dourma ars bilmeyen, srr ile ni
da et; nk braklm kadnn oullan, kocas olann oullanndan oktur. Ve biz, ey kardeler, lshak gibi vaad'in ocuklanyz. Fakat o zaman bedene gre domu olan, Ruha gre do
mu olana nasl eza et ise, imdi de byledir. Fakat kitap ne
diyor? Cariyeyi ve onun olunu dar at; nk cariyenin olu
hr kadnn olu ile beraber miras almyacaktr. Bunun iin, ey
kardeler, cariyenin deil, fakat hr kadnn ocuklaryz.25

Demek ki Aziz Pavlus, Tekvindeki brahimin tavrn tekrar

lamay nerir. Bunu, Yahudilik ile domakta olan Hristiyanlk
25 Galatyallara Mektup, 4, 21-31.

141

arasndaki ilikilerin iinde anlamak gerekir. Bu tavr, artk anla

maya balyoruz, kkenin iki kiplii arasndaki uyumazl ileri
srer; bu da ilerinden birininkini, Hacerinkini reddetmeye y
neltir. Reddetmek ne ortadan kaldrmak ne de bastrmaktr; o,
da atmaktr. Blnm e ve reddetme, arivin ncllerinde mey
dana geldii lde, tektanrcln, anneliin iki figrnn cisimletirdii iki ilke arasnda kkensel paralanma anlats ze
rinde kuruldu. Bununla birlikte bu yaklamn, bunu radikalletirmekten baka bir ey yapmam olan Hristiyanla zg ol
madn da vurgulamak gerekir, nk Hacer-lsmail ile Sarahshak arasndaki farkllk, Yahudiliin baz yorumcular tarafn
dan, iki tz arasndaki bir anlay fark olarak kavranm tr;
nk, Hacerin hamile dmesindeki srati aklam ak iin,
kt ot ve iyi ot metaforuna, brtlen ve budaya bavurmu
lardr. te, rnek olarak, Tekvindeki, Ve Hacerin yanma girdi
ve o gebe kald , (Tekvin, 16, 4 ) blm hakknda Mid rach
R abba'nn yorumu: lk ilikisinde ham ile kald. Rabbi Elezar
der ki: Bir kadn ilk ilikisinde asla ham ile kalmaz. [...1 Rabbi
Hanina ben Pazi der ki: Brtlenler sz konusu olduunda,
kim senin apalamaya, hatta tohum atmaya ihtiyac yoktur, bun
lar tek balarna biterler, ykselir ve byrler; buday iin ise,
bitmesi iin ne ok aba ve zahmet gerekir.26

H acerin ve olunun gnderilm esinin ayrntlar, Tekvinde

anld ekliyle, bu okumaya baka eler katar. Bu olay, Ishakm stten kesilme gn meydana gelir, bu vesileyle brahim
byk bir len vermektedir. Bundan sonra cereyan edecekle
rin, anne ile ocuk, Sarah ile olu arasnda ilk aynlk srasnda
cereyan edecek olmas alkasz deildir. Ve Sara M srl Ha
cerin olunun kendi olu shakla oynadn grd [Trke
metinde: gldn grd.; - .n .j Ve brahim e dedi: Bu cariyeyi ve olunu dar at; nk bu cariyenin olu benim o
lumla, shakla, beraber miras olmayacaktr.27 Yorumcularn
b elirttii gibi, oynad szc n n , sh h a j n -yani g l

26 Midrach Rabba, a.g.e., 473.

27 Tekvin, 21.

142

menin- tercmesi olmas, bunun da ayn fiilden kaynaklanan

shak adna imada bulunm as ok anlam ldr.28 Ishakla oyun
oynayan (m shahq) smaile yaplan bu atf hakknda, grld
kadaryla, haham lk geleneinde ve aa dnem Yahudi or
tamnda ok ey yazlmtr; nk alay etm ek ve matrak ge
m ek anlamnda yorumlanm, hatta, rnein Rachide olduu
gibi,29 sm ailin kardeine kar kt m uam ele ve sapkn tavr
larna gnderm e yaparak yorum lanm tr. Grdmz gibi,
Aziz Pavlus bu gelenei tekrarlayarak, bedene gre domu
olan, Ruha gre domu olana ... eza etti, der. M odern yorum
cular, yalnzca Hacerin olunun Sarahn oluyla oynadggldn syleyen branice m etnin anlam n yeniden kur
m ulard.30 O ysa, burada, m iras soru nu n un tesinde, Sarah
iin katlanlmaz olan eyin, olunun ondan ayrld ilk gn,
kardeiyle glme ya da anlay ortakl iinde olduunu anla
mak uygun olmaz m? Ksacas, vaat ocuu ile ten ocuu ara
sndaki olas birbirine karm ann ilk iaretlerinden itibaren
Hacerin reddedilmesi kanlmaz olur. D em ek ki, savunulam az
olan ey -sanki birlikleri tektanrc akl, temel kavramlan olan
baba ve kken iinde tehdit ediyormu gibi- bu ik i kardein, k
kenin bu ik i kipliinin b irlikle varldr.
Tekvine gre brahim Sarahm szlerini sevmedi. Ama Tanr
Sarahdan yana kt ve Haceri gnderme talebini yerine getir
di: ocuktan dolay ve cariyenden dolay gznde kt olma
sn; Sarann sana syledii her eyde onun szn dinle; n
k senin zrriyetin lshakta arlacaktr. Ve cariyenin olunu
da bir millet edeceim, nk o senin zrriyetindir.3 Bylece,
bir yanda brahim adnn shak tarafndan srdrlmesi ya da
Babann Adyla soy zinciri ve dier yanda, rk yoluyla soy zin
ciri olan sm ail vardr. Bylece, Aziz Pavlusun szn ettii iki
ahitle karlalr, bunlar ek bir belirlenim alrlar: Ad ve tin y o
luyla kken ile yaam n tzel ak tarm y olu y la kken.
28 A. Chouraqui, ayrca Pirot ve Clamer, a.g.e.
29 Kr. Midrosh Rabba, s. 563.
30 L. Pirot, A. Clamer, a.g.e., s. 306. A. Chouraqui, a.g.e., s. 213.
31 Tekvin, 21.

143

Bylelikle, olunu om zunda tayan ve yanna biraz da azk

alm olan H acerin gnderilm esi blm gelir. ld e dola
ma, tkeni, susuzluk. B ir alln altna atlan o c u k , ala
malar, ocuun ldn grmeyi kabullenem em e. A c ahit
ve vaat zaman. Kuyuyu gren Hacerin gz. o cu k kurtulur.
Sonra, annesi gibi M srl b ir kadnla evlendii sylentisi. Bu
hikyenin Kutsal Kitaptaki son blm , babalarnn gm lm e
treninde iki oulun bulum asdr. Bu blm hakknd a, Ha
cerin gzyalan ve yakanlar zerine, yabanc kadnn dolam alan ve aknl zerine Yahudi gelenei bize gzel yorum
lar m iras brak m tr. B az yorum cular, b ra h im in Sarah n
lm nden sonra evlendii Keturay (Itrl) H acerin tashihi
olarak grm ek istem ilerdir. teki kadnn bu W ied erg ew in nungu, Hacerin sslenm esi, vlmesi biim ini ald ve bunun
altnda, cariyenin k oku su , grlecei gibi, yzyllar sonra da
yok olmayacaktr.

Var, yok
Tektannc arivdeki baba sorunsalnn bu farkl uraklannn
btnndeki oyunu kim ynetiyor? Bu uraklarn nihai yne
lim leri nedir?
Tekvin, brahim in ailesi iinde yaam bann, yani bizzat
kkenin km azyla alr, o halde balangta, balangcn a
maz vard. Balangta ariv, balang olarak babann yoklu
unu korur. Adam sadktr, uzun sredir beklem ektedir, ama
onu baba yapacak oul yoktur. Ba, vermeye sz verm iti,
ama ban vermez, sanki birinin bir adm atm asn, bekle
nen ba gnderm ek iin bir koulun yerine getirilm esini
bekler gibidir adeta. nerm e aktr: Balangta, dnya baba
verilmi deildir, henz baba yoktur; onun yokluunu olutu
ran ya da onu eksik olarak, dolaysyla gelecekteki olarak orta
ya koyan ey ban elde tutulmasdr. Oulun yokluu ola
rak babann yokluu ile ele alnrz. Oul yoluyla babay ask
ya alm ann bir gereklilii vardr. Ariv iin , baba eksikliini ve
anlatnn geliim ini yazabilm enin tek bir yolu vardr, bu da
144

oulu verm em ektir. B a b a o lm a n n tezahrnn k u ru cu an

lamdaki bu ertelenm esi olm adan bu dzenlem e iin d e, ne ba
ba n e oul, ne kken vardr. Balangta, yalnzca bu engelli
yor vardr. Varolan olm ayandr. K ken, bu noktadan daha ge
riye anlam az. B ir olm ayan var, kkensel imknszn dayand
duvardr, k k en in gereidir. Bu, her babalktan n ce gelen
m utlak bir nvarsaymdr. Tektanrclk, n ce, dnyada baba
nn yokluu olan ya da kkenin kkensel yokluu olan bu im
k n sz* inan biim inde kendini gsterir. Bu eksiklii kuku
suz Tanrnm merham etine balar, ama Tanr o zaman kken
sel olarak eksikliin T ann sdr, bu d em ektir ki: b ir olm ay an
vardr. Gn Babas, yokluun Babas, babann yokluunu ya
da ba yokluunu verir. eitlem eler: O lm ayan vardr, olm a
yan b ir vardr ya da varolan olm ayandr, ayn form ln farkl
vurgulardr. Kken yazsnn snrdr bu. Bu snr her kke
nin radikal bakaln oluturur. teki, -bu szckle yazlan
ve dnlen ey-, b ir olm ayan var basit cm lesinin barndr
d fikirden geer zorunlu olarak. K kensel oluum lar, ister
bireysel olsun ister kolektif, bu snrdan itibaren kendi varlk
larn ortaya koym ak, atm ak, srdrm ek zorundadrlar ve
bu koyuun im knszlndan yola karak ilevlerini yerine
getirm eye mecburdurlar. Bu devam, kken in verilii olarak ad
landrlabilir. Ba deil veri, jdonne] bir oyunun kartlarnn
datlmas anlamnda ( iskam bil oyunu der Littre, veri sz
c hakknda); veri, im knszn etrafndaki kkensel oyun
elerinin btnn oluturur. Bu, b a b a varlnn kutsal me
tinlerdeki, arfchs inin dzenlendii yerdir.
" B aba v e b a b a olm ak" yazarken, ou zam an, a ik r b a b a
ile babann tezahr arasnda psikanalitik dncede ou za
man kabaca toplanm bir eyden kalan kararllkla ayrt et
meyi denem ekleyiz. Aikr baba, sm ail ve lshak m babas b
rahimdir. B aban n tezahr , A bram dan hareketle im knsz
dan doan eydir, b ir olm ayan vardan yola karak baba yi
ninin kdr. Baba olma kkenden beri eksiktir ve tezahr
de daima gelecektedir.
Kutsal Kitap, inkdnszm bu ncllerini ok iyi hazrlanm
145

bir hikyeden yola karak yazar; imknszn veriliinin yatt

rc inas yoluyla bu nclleri yerine getirm eye alr. bra
him in hikyesinin tm kozu buradadr. Kkensel tektanrclm uygulamaya koyduu ey, bir dolam batan kaynaklanr; bu
kukusuz onun kurucu maharetidir, bu da imknsz bir zm
le, lshaka gebe kalmayla, im k n sz a sa h ip k m a ktan ibarettir,
ki bu da fallik zmden baka bir ey deildir, im kn sz, im
gelemden kaynaklanan b ir im kn sz halinde, gerek olarak
zm lem ek; tekiannclgm Tevrattaki icad budur. K ken sel im
kn sz yerine oul bann fallik im gelem ini kurmay ve k
ken sel im k n s tzn oul bayla gizlenm esini desteklem eyi
hedefler, lsh ak , gerekleen vaadin ocuu olarak boluu
doldurur. shakla birlikte, imknsz cisim leir, baba kesin ola
rak kendini belli eder; shakm ardndan, alkoym a sona erer,
kken kapanr. slmn niin baka bir zm nerdiini, b
rahim e gereklikteki baba olarak geri dnm eyi ve Tanry im
knszn tarafnda brakmay niin islediini im di anlyoruz.
Bylece, Tekvin kkensel balangc salam ca koyar, ama
onu bir st-baa indirger, alkoymay b a znn olasl
yapar, oysa sz konusu edilen ey, z ve z-olmayandan deil,
bir kken sz ve anlatm olaslna yol aan k ken sel geri
ek ilm e'd en kaynaklanr. Yok var, sn rn bu aldr, hibir
anlam ya da iaret dzenine ait olmayan, aan snrn al
dr; kkensel geri ekilm e, gelen ve gelecek olan hibir ey ta
rafndan bakasna aktarlamaz, kalr. Saklanma mant dola
ysyla din, ban srekli varln yokluunda bile dorula
mak ister, oysa geri ek ilm e n e varolm adr ne yokolm a, o, hi
bir kkenin kapatamayaca, zaptedemeyecei ya da sahip ola
mayaca imknszdr. tm knsz kendini tutm az; nk her
kkenin kendini adamasn ve kendindan kendine ba yap
ma dngsn gerekletirm esini engeller. Tekvin, babadan,
fallus yoluyla bir kkensel geri ekilm enin hkim klnmas i
lemini bir kutsal ocuk ban yapar:
Yine de, geri ekilm eye bu sahip km a, im knszn bu giz
lenm esi b t nsel deildir, nk Tekvinin yazsnda bunu
okuyabiliriz. M etin, geri ekilm eyi geri eken fallik dn
146

aa karr. Sahiplenm enin stn rtm ez, onun oyununu

grnr klar, kkensel kapalln dondurur. Jacq u es Derridann Ariv H asiahgndaki [Mal darchives] pek muam m al
grnen u cm lesi aklm za geliyor: Ariv, a p riori olarak,
daima kendine kar alr.32 Tevrat'la birlikte tektanncln
tinsel b ir ilerlem e, etik b ir gelim e k ayd ettii sylenebilir.
Eer durum byleyse, bunun nedeni b a b a olm a'ran tekliini,
aknlgn kefetm esi ya da onun ansn daha iyi korum as
deildir; b a b a olm a im knszn gizleniini gsteren, yazdan,
tezahrnn arivlendirilm esinden getii iin byledir, k
kensel geri ekilm enin fallik yn deiikliini aa karr.
D em ek ki yaz, kr bekisi olm as istenen im knszn fallik
cevherine [hyposlase] sadk olm ak yerine, geri ekilm en in su
orta olarak kendini gsterir. Yaz, Kkensel-Baban n fallik
rtsn, bu rty kaldrmak iin tar. Kkenin bekiliini
ona em anet etm ek, gz olan, g z-rt olan b ir rtye onu
em anet etmektir. te bylece tektanrclk, yaznn iki yzl
l araclyla tarihin oyununa girerek kendine kar al
maya balar. Tekvinde babann k k e n sel veriliinin birbirini
izleyen dizisini bu varsaym nda okuyalm. Kendimizi ya
znn bu tersine dnm esinin belirleyici noktasna doru, yani
Hacerin reddi nna doru tayalm.

Kkensel geri ekilme (imtina) zerine

Ban kken sel geri ekilm esi karsnda, hanm , prenses,
yksee konan kadn; teki kadndan, yani kleden, alta k on
mu, dolaysyla kendinin sahibi olm ayan kadndan, strap
iindeki efendilerine bata bulunm asn ve geri ekilm enin
boluunu doldurmasn talep ederek, kendi kendine sahiple
nen hkm ranlk olarak, im tinann tesine geii dener. By
lece, k ken sel imtina bahsi - kkensel hadm etm e nosyonu
yerine nerdiim nosyon- etrafnda, bunun tannm am as, etra
fndan dolalm as, kleyi alet ederek imlinay z o rla m a mesele
32 Jacques Derrida, Mal d'archives, Galile, 1995, s. 27.

147

si etrafnda atm a balar. Beden olarak, dn rahim olarak

Hacere bavuru, canl tekinin arasallatrlm asndan, canl
nn plakl iinde kullanlm asndan kaynaklanr, ama o soyk tksel olarak kabul grm ez. G erek ten d e , diye yazar
Aristoteles, beden, ruhun doutan gelen aracdr; kle, efen
dinin ayrlabilir bir blm ve bir aleti gibidir ve alet, bir an
lamda cansz bir kledir.33 Tekvin aslnda kendine kar, bel
leini ve soyktn korum ak istedii eye kar bir dava
aar. Bu benim gzmde nem li b ir etik davadr, am a tm
kapsamyla kavranm deildir, bunun nedeni, bu hikyenin
yine efendiler asndan ve onlarn boluunu dolduran tinsel
ba asndan dnlm olmasdr. plak beden olarak
canl tekinden alnan a ra sa l h a z diye adlandrabileceim iz
eydir sz konu su olan. Bizim ak n b a k larm z altnd a
meydana gelen tm tezahrler dikkate alndnda, bu dava
nn gncelliini grmemek mmkn mdr? Canl tekinden
alnan arasal haz, yalnzca tekinin fiziksel kuvvetlerini ya da
b iy o lo jik p otansiyellerini kullanm ay h ed eflem ekle kalm az,
yalnzca ekonom ik ya da maddi bir art-deer ortaya karm a
ya almaz -durum bu da olabilir-; bu haz, im knsza sahip
olmaya ve kkensel im tinann boluuna duyulan gl meta
fizik arzuyla desteklenir.
Oysa Tevrat, H acer figr dolaysyla, Sarahn im tinann
zorlanmas arzusuna Hacerin hayr! dediini gsterir. Cariyenin efendiye ba, hi karl yaplan ba, geri dn
sz bir hediye, katksz feda, yani ardndan Hacerin silinm e
si ve kendini unutturmas gereken mutlak ba olamaz. Tektanrclgn yazclar, efendilerinin hizm etindeki bir dlyatana indirgenmi olan Hacerin, efendiye oul verdikten sonra ki bu da smail olacakt-, kendi gelecek kuaklarnn izini b
rakmadan geri ekildii bir hikye yazabilirlerdi. Ama Tekvin,
teki kadnn isyan ve soyktk hakknn tannm as yoluyla,
efendilerin kkene sahip olm asn reddeder; babann ban
iki kadn arasnda paylatrr. Dahas, babann Arkh^s inin bu
33 Aristoteles, thique Eudimc, Rivages poche, 1994, s. 167.

148

blnm esiyle, yalnzca balang ve buyruk ayn ellerde bir

araya gelm i olm akla kalmaz, dahas, buyuran balamaz, baba
nn bantn nceliini vcuduyla dourana brakr. Yaam,
iktid ar ka rsn d aki ilk veritir. Vaade ram en, balangca kimse
buyuramaz. Balang, kendini buyruktan saklar.
Efendilerin im tinay zorlama im knn ellerinden alan, Hacerin bir rpda yok edilm esini engelleyen, kle-yaam a n
delik veren Tevrat, kukusuz Tanrmn elini kken zerinde
tutmaktadr. Balangta mutlak ba yaplamazd nk eer
Ba batan itibaren byle bir bata bulunm u olsayd ne
ban ne de balangcn gereklem i olduunu bilirdik. O
zaman T an n nm bana aldrmayacak insanlar arasnda ku
sursuz ban yaplmasna da izin verilemezdi. Her koulda,
bann ortadan kaybolmas, borcun daimi olarak silinm esi
ni, kkendeki boluun dorudan doldurulm asn gerektirir.
Arivin bize kusursuz bir ba brakmay istem em i olmas,
bunu yapamayacak olmasndandr, yoksa arivlerin ne yeri ne
malzemesi olurdu. Eksik ba Hacerden gelir; o, balangc
ancak baladktan sonra tamamlar. H acet; kken in kendi ka r
sndaki m esafesidir, bir baba arivi olanadr, k k esel paylam
olarak tezahr edi an latsn n ondan h arek etle l retild ii
noktadr. Tanr, dnyada babal tesis etm ek iin Hacer fig
rne ihtiya duymutu. Hacer, beklenen baba meydana gelsin
diye kkeni mahremiyeti iinde gererek hacm in i byten i ya
bancdr. Aann badr (brakm a / aadan-ba); bu ol
madan yukarnn ba olmaz.
Ama kken, kendi amazndan ktnda, yabanc kadn ra
hatsz edici olur ve Efendinin efendilere bann ayrcalkla
rn tehdit eder. O zaman, kkene hkim iyet, yabanc kadna
kar dnlm esini ve onun gn d erilm esini gerektirir. Baba,
tektanrcln arivinde, babalnn iki ilkesini birden k oru
yamaz, birini seer ve tekini brakr. Hacer, im geselletirilm i
imknsza gre soy zincirini korum ak amacyla reddedilen k kerdir. m geselletirilm i im knsz, kkenin metafizik iinde
ki tem elidir. Kkensel tektanrclkta baba kavram , yabanc
kadnn reddedilmesinden ve zn fallik seim inden geer.
149

Burada, Freudun M usa ve T ektann clk'a bizi brakt nok

taya varyoruz; yalnzca, kkendeki yabancnn bu kez yabanc
bir kadn olduu, M srl erkein yerinde de M srl bir kad
nn olduu ortaya kar. Bu farkll, babann ancak kken
den uzaklama kouluyla ortaya kabileceinin anlald bir
analizden kartrz. M usann kendi halkna yabanc kkeniy
le ilgili Freudun nerm esinin, her kkenin kendinden ayrl
n kkenden daha kkensel kld iin , k ken m illiinin
\mylhtme 1 radikal yapzm ne nasl ait olduunu iyi grr
sek, F reudun, b ab ay , ku m cu yu ve y a b a n cy tek b ir fig r iinde
toplam ay sem i olduunu fark edebiliriz. Her kurulutan n
ce gelen kkensel farkllamann gereklem esini salayan ya
bancnn baba olm asn islem ek, kurum olarak kurulu edim i
ni meydana getiren m utlak her eye kadirligi babaya brakm ak
ve bu kuruluu kabul eden n kkensel aralanma deil midir?
D ncede tm glerden yararlanan byle b ir baba ya bir
Tanr olur ya da Totem ve Tabuda belirleyici anlamda ald
belirtilm ek istenen, kendi cinayetinin berisindeki arkaik bir
Baba figr olur. Ksacas, psikanalitik dnce uzam na zarar
vermeden ve im knszn fallik sahiplenilii olarak teolojik ola
na geri dnm eden, kurumun kuruluu k ken sel fa r k llk la a k tam az, aynnn ellerinde olamaz.
Freuddan beri psikanaliz, Yasann ve toplum un kkenleri
zerine tahm inlerinde kadnlara yer verm em ekle sk sk su
lanm tr; hatta, daha kts, Totem ve Tabuda olduu gibi,
onlara erkeklerin aralarnda kapacaklar ganim et stats
atfetm ekle suland. Oysa, tektanrc kurgu analizinin bizim
formle etm em izi salad ey, babann soyktksel inasn
koullayan ey olarak diiliin kkendeki yapsal ilevidir.

ki kadn arasnda
D iiliin kkensel ikiliine dair bu hikyede yalnzca olum
sallk yoklur. Erkein baba olm as iin , h er eye kadir hanm
olan, balangca buyurm ak isteyen fallik kadndan farkl bir
diil kut p olmaldr. Dem ek ki Hacer, balang ile buyruk
150

arasndaki k k en sel ayrm n olu tu u teki kad n 'in addr.

Bu iki ilke ayn kadnn elleri arasnda olduu snece, baba
ka tlan m kalr. Eer k k en m esafe iin d e alm ak zo ru n d ay
sa, bu n un nedeni, im kn szn babay hatl tuttuu fevnmdr.
Babann kkensel kvrm, balangcn ve buyruun k ay n am a
s olarak im knszdr, yaam n hkim iyete boyun eiid ir, b a
yokluunun nedenidir. Baba, ik i ka d n arasn d a'-m farkl
l iin d e bu k ark l n y enilgisi yoluyla k atlan m lk ta n
dorulur, alr.
Aslnda, Hacerin davranyla, tektan nc babaln kendi ev
ii tarihinden kurtulm asn, bizzat ilk peygam berin ailesinin
paralanm as ve o u llan n n oalm as yoluyla, ev ren sel bir
baba yapsna dnm esini izledik ve saptadk. Bu, ku tsal me
tinlerdeki B irin , h ib ir k k en e ind irgen em eyen ilk - y a p s a l
(archi-slructurol) /arkllm ortaya kdr.
Bu yapsal farkll dorudan doruya M usa m itolojisin d e
okuyabiliriz. A nnesi tarafndan N ile terk ed ild ik ten so n ra,
onu bulan ve st anne gibi davranan annesine geri veren bir
baka kadn, (Yahudi-Hristiyan ya da slm versiyonlara gre
Firavunun kars ya da kz kardeidir) bir M srldir. Halknn
kurtanc babas olacak oul, hayatta kalm asn bu mesafeye,
kendi annesine bu yabanclam aya, teki kad n taralndan ev
lat edinilm esine borludur. Annenin dourucu (ya da fallik)
her eye kadirlii iinde var olm asn engelleyen v e ocuun
yalnzca dn verildii st anne ya da evlatlk edinen anne
olm asn salayan ey bu teki hadndr. O , dn b ir annedir,
yani m etaforikletirilm iiir (dilbilgici Du M arsaise gre, m e
tafor, d n alnm k o n u ttu r) , dolaysyla kurgusal anne
olur ve yalnzca dourmasna duyularn tanklk ettii kadn
olmakla kalmaz. Anne kurgusunun olm as iin, dernek ki, te
ki kadn gerekir: Yabanc kadn. Bu anlam da Haoer, Sarann
bir bakasnn ocuunu ekip alm ay denem ek yerine, kurgu
sal anne olabilm esine im kn tand. Bu eler, babann m eta
for tarafnda bulunduu, psikanalizde ou zaman beden yo
luyla dourm a ilevine indirgenen anne sorunsalm n yeniden
deerlendirilmesi gerekliliini bize belirtm ektedir. Anne ancak

151

bu geii onu douruculuktan evlat edinm eye geiren bu kur

gusal yaratm m esafesini gerekletirir ise ilevini tamamlaya
ca varsaymnda bulunabiliriz. Oysa bu m esafe alm a, ancak
tek i kadn'a yapsal yeri verilm i ise m m kndr.
ki kad m arasn da, demek ki, son yirmi yl boyunca tm psikanalitik literatrn dnd gibi, yalnzca fallik haz etra
fndaki rekabete, misillem e ve intikam a indirgenemez. Demek
ki, atkl iki dii figr arasndaki anekdotik ayrmdan onla
rn kken lerin d e olan eye uzanm am z gerekir: R adikal bir
farkllk iinde, kendini dorulayan sahiplenilem ez imknsz;
yani, olm ayan vardr formlyle belirttiim iz bu farklln bi
zatihi kendisi olan imknsz. Bu formln, im knszn birlii
ni belirtm ek amacyla, olumlama ile yadsma arasnda dayan
mann kurulduu bir salnnm ayrmsal harekelini ifadeye a
ltn vurgulamann burada nem i vardr. Kukusuz, baba
nn verilii imfdnszdan yola karak vardr, ama verili olmas
iin, arkhenin ikiye blnm esi gerekir. Bylece, im knszn iki
evresi olur, kartlarn birlii olduu evre (olm ayan vardr), ge
ri ekilen insand birlik ve iki arasn d an n yapsal mesafesi
iinde, nsan olarak babann meydana geldii dier evre.

152

NC BLM

Reddin Srdrlmesi

slm ncesi Araplar, Yahudilerin ve H ristiyanlann Hacer ya

da sm ail kkenlerinden getirm i olduklar bellekle nasl bir
iliki srdrdler? Bu hikye hakknda ne dnyorlard ve
buna nasl gndermede bulunuyorlard? O n be yl nce ya
ym lanan Ren D agom un smail Destan {La Geste dIsmal)1
k ita b n a kadar, bu konu d a hkm s ren g erek li e g re,
Araplar bu soy zincirini her zaman tanmlard; Kurann, s
lm gelenein ve Ortaadaki Arap literatrnn tank oldu
u gibi buna gnderme yapyor ve stleniyorlard. Oysa, Ren
Dagom un aratrmalar bu gerekliin yanlln kesin ola
rak kantlad.
Arap m etinlerinden, zellikle de adbilim sel metinlerden yo
la karak bu yazarn srdrd aratrm ann hedefi, sm aile
ve brahim e referansn slmdan nce de var olup olmadn
ve -Yahudi geleneininin en azndan sadan nce II. bin yl
dan beri ve ardndan da ok sayda Hristiyan yazarn ileri sr
d gibi- Islm -ncesi Araplarn kendilerini onlarn soyun
dan kabul edip etmediklerini bilm ekti.

1 Ren Dagom, La Geste d'fsma!, Cenevre, Librairie Droz, 1981.

153

smail'in aktarm
Dagom un almas, inceledii belge yn, analizinin yntemi
ve kesinlii bakm ndan etkileyicidir. Yazar, gereklen de, en
nem li Arap ecerecilerini inceler, zel adlan sayar, hesaplar,
ecere ve sklk tablolan hazrlar, bunlan srekli olarak baka
kaynaklarla karlatm . te, sonular unlardr: Neredeyse
yalnzca Arap ecere eserlerinin ve en eski Mslman gelene
in titizlikle incelenm esine dayanan bu incelem e, slm ncesi
Arap geleneinde, smail, Hacer, annesi ve hatta brahim kii
liklerinin kk ten ve m utlak yokluu sonucuna kesin olarak
v arm am za y ol a t . Ve b iraz ilerd e u n u e k le m e k te d ir:
[...]A raplann, brahime, onun smail soyu araclyla tensel
ve hatta tinsel bir balln tarihsel ansn korumu olduklar
eklindeki bir teoriye temel tekil edebilecek, Tevratta peygam
berinin ve srgn edilmi olunun hibir uzak ans yoktur.2
Soru: sm aile ve brahim e gnderme ne zamandan itibaren
balamaktadr? Cevap: [...] Bu adlarn kullanm yzdesi, s
lmn balangcndan itibaren artmaktadr. Sonu olarak, bu
adlann kullanm nn Kurann ve slm vazlann etkisi altnda
gerekten gelitiine ve hatta -aadaki tablolarn kantlad
gibi- baladna hakl olarak inanabiliriz.3
rnein, Tekvinde kaydedilmi kkenlerine dair Arap bel
lei, M uham m edle birlikte balamaktadr. C hiz, dem ek ki,
szcn tam anlamyla hakldr: [...] sm ail, yalnzca pey
gamber dedii iin, Arap-olmayan olduktan sonra Arap oldu.
K artlk arp cd r. B ir yanda, der R. D agorn: [...] s
lmdan nce, Kureyliler [peygam berin kabilesi] arasnda, b
rahim, lsm ail ya da shak adlarn tayan kesinlikle tek bir
kii y ok tu r;'1 dier yandan, bu adlarn yalnzca ortaya k
makla kalm ad, Araplar tektanrcln babasna balayan
unutulm az bellein de paras olarak stlenildii Kuran var
dr. Hatta peygamber bile, Kopti M eryemden olan tek oluna
2 Dagom, a.g.e., s. 377.
3 Dagom, a.g.e., s. 47.
4 Dagom, a.g.e., s. 49.

154

(lm oul) o dnem de Arap geleneinde bulunm ayan bra

him adm vermeyi sem itir. Ren Dagorn u sonucu karr:
M ekkeli yurttalarnn atalardan kalm a paganizm inin yerine
koymaya alt dinsel ideal ve Tevratn byk peygamberi
nin inanc ile kendi tektann c anlaylar arasndaki ba fark
etm i olm a onurunu bizzat peygamberin kiiliine brakm ak
gerektii hi tartmasz dorudur.5
Yzyllar boyunca yakn airetlerin Araplarn kkeni ve so
yu hakknd a bir bilgiye, onlar tek tan rcl n ortak atasna
balayan bir bilgiye sahip olmalarm, ama bu bilginin onlarda
en ufak bir iz brakmamasn nasl aklam al? Burada, ... izi
olm ad saptamasna bal kalan, bu yokluun nedenleri ze
rine kendini daha fazla sorgulamayan R. Dagornun aratrma
snn snrlarna varlr - ki Freud bu aratrm ann tarihsel ha
kikati deil, maddi hakikati ierdiini sylerdi. Bu bilgiyi ve
ecereyi benimsem eyi kasll olarak reddetmek midir bu? Yok
sa, daha ziyade, bir unutma m sz konusudur?
Bu kitabn nsznde, Ren D agom un alm asndan Ma
xim e Rodinsonun kard sonulardan biri kafa kartrcdr
ve fazla sorun yaratmaktadr. unu der: Bildiimiz tek ey -ve
Ren Dagornun byk bir ustalkla toplad ve dzenledii
belge yn bunu en krlere bile kantlam aldr-, muhtem elen
Filistin civanndaki Arap-ncesi ya da proto-Arap baz airet
lerde ve herhalde Ben lsrl tarihileri tarafndan gelitirilm i
teoriler ile kutsal metinlere dahil edilen, dnya apnda yayl
m dinlerin, Yahudiliin ve Hristiyanln edindii otoriteyle
gelitirilen, Muhammedin benimseyip ve uzun ekinceler so
nucu geni Mslman cemaate dayatt bu teorilerin yeniden
kabul arasnda bin yl akn bir kopuun bulunduu ynn
dedir."6 Eer Araplar hu ekilde var olmaya balamam olsa
lard kopu ve yeniden benim sem e neye gre olacakt? B in yl
lk ara ne anlama gelir? Bunca zaman boyunca aktarlm am
olan eyi bir adam niin aniden aktarmay baarr? z olm a

5 Dagorn, a.g.e., s. 377.

6 Dagorn, a.g.e., Priajace de Maxime Rodinson, s. XVIII.

155

yan eyin sahiplenilmesini dnebilm ek iin , zel adlarn he

saplanm asnn tesin e gitm ek gerekiyor.
B abam n Wedergewinnungun un old u u n u syleyebiliyorsak
eer, bu elbette F re u d un dndnden fark l bir anlam dadr
ve tek b ir adam n 'S z c n gerek anlam yla- bunu , sah iplen
m eye ve halkna balam as ilem ini girim esi dndrcdr.

M uham m edin yapt ilem i burada tm kapsamyla incele

m ek m m k n d e il. Islm n k u ru lu un u in celem ek kadar
kapsaml bir ey o lu r bu. Ben, bu ilem deki Hacer dmyle
sn rl kalm ak istiy oru m ; h alclk dilinde dendii gibi k a y
tan' dr bu, buradan yola kan ara istasyon, kkesel slm
m etnin dokusunu oluturm ak iin ele alnm tr. Yine de, eski
bir almada ifade etm i olduum varsaym hzla hatrlatmak
islerim ; yani M uham m edin ilem inin kavranhrl, M uham medin vaaznn kkeninde olan okum a buyruunun analizine
baldr. O ku!"; hatrlayalm , M uham m edi zorla vahyi kabule
m ecbur eden melein buyruudur. Ariv ve bellek sz konusu
olduunda, bunun byle balamas, yani balamamas - n k
m etnin yazl olduu varsaylm tr- nem siz deildir. Yazl
olan zaten vard ve okum ak gerekiyordu. O ysa, kelm alan
Bakire M eryem in kine yakn grdm bir duru dikkate-aln
dnda,7 bu buyruktaki okum am n (ka ra'a) eski Arapadaki
anlam m dnm ek bana ilgin geldi: K adn iin erke i tutma,
cenini oluturma ve hareket bittiin de onu d a n atm a ed im i.3
O kum ak, gebe kalm aktr / tasarlam aktr,* tekinin izinin ya
da yazsnn nfuz etm esine izin vermektir. Kitabn anasn
(koru nan tablet; Kuran bunun vahyedilen versiyonlarndan
biridir) tasarlamak, buna gebe kalmak, kkeni, A rkhyi ya da
arivi lekin in ba olarak kabul etm ek, alm ak, dil aracl
yla onu gn na, yeni bir gne karmaktr. Bu, tercme
eden - Baba kiplii midir ki, bunun araclyla yaraln-Babasnn yazsna sahip olur ve onu geri verir? Islmda Tan7

Kr. bu kitaptaki araf' altbalkl blm (III, 3).

Kendi eserime gnderme yapyorum: La Nuit brise, a.g.e., s. 81 ve devam.

(*) Franszcada concevoir fiili bu ikili anlama gelir - .n.

156

n nn bu adn, Kurandaki tm surelerin balad ve ancak

bu ad sylenerek her eye balanan ad hatrlatan ey, ne alm
an n kayddr, ne de yeniden-retim in; harfin dlyatama ka
bul kayddr bu: R ahm an ve rahim olan A lla h n ad y la. Demek
ki, Baba yazs araclyla bir ilkenin tohum lanm as sz konu
sudur; yaamn ve Kuranm daha ilk satrlarndan kaynakla
nan harfin bu iletilm esini burada bulm aktayz.9
M uham m edin Baba Wiedergewinnugunu okum asn oku
mak, Tevrat arivinden ve belleinden m iras kalm baz nem
li sorunlarla nasl kar karya geldiini incelemeyi gerektirir.

Aktarlabilir ve aktarlamaz olan

Bu soru nlann ilki ve en nem lisi udur: B ab ay y en id en sa h ip
len m ek s z konusu olduunda, baban n terk ediini n asl y oru m
la m ak ? Son edimi oulu ve anneyi terk etm ek olana nasl ye
niden sahip klr? Aziz Pavlusun terk edilm i ka d n diye ad
landrd cariye ve isyankr, kle ve adn vermi anne Hacer'i
ne yapmal? brahimin ailesinin iinde meydana gelen eyden
ve bu ailenin nihai blnm esinden sonra, tektanrcl bir aile
tinsellii nasl tretebiliriz? Hacerin gnderilm esi, brahim 'i
ailenin tinsel atksn retmeye -ailenin birlik olduu yerde,
reddi; paylam ve aktarm olduu yerde, m lkszletirm eyi;
zen ve eilim olduu yerde, ocuun terk edilm esini- ynelt
medi mi? Bu atkdan nasl bir etik kar? teki kadna du
yulan kin varken ya da kkenin teki ba reddedilm iken,
baba, anne ve oul arasnda kkensel sevgi olduu nasl ileri
srlebilir?
b ra h im d en , sm ailden ve kard ei sh a k lan a k a sz
eden Arap geleneindeki ilk belge elbette Kuran'dr. Bu m et
nin in celenm esi, 6 2 2 ylnda (vahyin balam asndan be yl
sonra) M edineye srgne kadar, sm aille birlikte soy zinciri
nin nem inin net bir ekilde ortaya km adn gsterir. Pey
9 Yaralan Rabbin adyla oku. O, insan bir alak'lan yaram. Oku, Rabbin en b
yk kerem sahibidir; Ki O, kalemle (yazmay) retendir. nsana bilmediini
retti." (sure 96, 1-5).

157

gam berin M edinedeki Yahudi ve H ristiyanlarla diyalogu ve

karlam as iinde, H icretten (6 2 2 ylnda M edineye gle
balayan M slm an takvim inin b irin ci yl) itibaren bunun
varl ileri srlr.
sm ail Kuranda on iki defa ve brahim de yetm i sekiz vesi
leyle an lm k en , H a cer yoktur. N e H acer (h acer, Arapada,
srgn kadn dem ektir), ne ka, ne gnderilm esi, ne de o
cuun terk edilm esi... Bu kritik blm ieren Tevrat anlats
nn h ibir esi tekrar alnm am tr; tsm al (Ism aelin Arapas) ardnda iiten (sam ) T an rya gnd erm e h ari. Bu
yokluk, dnem in koullaryla ilgili baz gerekelerle aklana
bilir. Arap aristokrasisini, hatta yalnzca ldeki im anl insan
lar cem aatini, onlara ata olarak, yeni dinin Babak yaplmak is
tenen kiinin kovduu bir cariyeyi vererek bir araya getirm ek,
kukusuz g bir iti; blgedeki Yahudi ve Hristiyanlar, Ismaelin saf olm ayan soyunu m uhtem elen hatrlyor olduklarn
dan, bu daha da gt. Asl gereke bu mudur? Ne olursa ol
sun, M uham m edin babaya yeniden sa h ip .k m a s, H acerin
reddediini kurucu metinden silm esi biim inde varln sr
drr. Yine de Kuranda tshakm m jdesinin zikredildii bir
ok blm e rastlanr ve bunlar arasnda, en azndan iki kez,
brahim in kars olarak adlandrlarak Saraha aka gn
dermede bulunulur. M eleklerin m jdesini aktaran 11. sure r
nei aktarlm aya deer:
Kars ayaktayd, bunun zerine gld. Biz ona lshak, Ishakn arkasndan da Yakubu mjdeledik. Vay bana dedi
(kadn). Ben kocam bir kadn iken ve u kocam da bir ih
tiyar iken douracak m ym? G erek len bu , a rtc bir
ey !... Dediler ki: Allahn emrine mi ayorsun? Allahn
rahmeti ve bereketleri sizin zerinizdedir, ey ev halk phe
siz O, vlmeye layk olandr, Mecidtir."10

Bylece Kuran m etni, Sarah var klarak, onun duygusuna

tanklk ederek, onu kutsayarak, onun tarafn tutm aktadr,
10 Kuran, sure 11, 71-76.
158

Hacer ise m ein-d, gnderme d tutulacaktr. Hacer, Kuran

asndan akanlam az olandr.
Buna karlk, -ve bu yeniden sahiplenm enin tem el edim le
rinden biri buradadr- Kuran, Tevrata gre yeni bir blm ek
lemektedir; bu, M ekkedeki tapmak ina edilirken brahim ile
sm ailin birbirin e kavum asdr: brahim , sm aille birlikte
Evin (K abenin) stunlarn ykselttiinde (ikisi yle dua et
m iti): Rabbimiz bizden (bunu) kabul et. phesiz, Sen iiten
ve bilensin.11 Demek ki, yeniden sahiplenm e, ocuun iiti
lip kurtarld yerde, tapman ina edim inde birlem e yoluy
la, baba ile ogulun kavumasnn dzenlenm esinden olumu
tur. O nlarn sevgi gsterisi, bir inadr. Islm da brahim'in Evi
(M ekke) diye adlandrlacak olan eyi ta ta stne koyarak
ina etm ek, Tevrattaki kopan baa ve paralanan aileye cevap
tr. Baba ile oulun birlem esinin, kavum alarnn ve uzlama
larnn tem eli, M uhammedin W iedergewinnung'u tan iinde
bir inadr. Demek ki baba olunu tam am en terk etm ez, kaya
nn sertliinde onu tekrar bulur.
Bir nceki ayette, Tann, babann varln szcn gerek
anlamyla taa kaydettiini hatrlatr: Hani Evi (Kabeyi) in
sanlar iin bir toplanma ve gvenlik yeri klm tk. brahim in
makamn namaz yeri edinin [...] .12 slm da baban n izi gibi
bir eyin gerekletii bu brahim in m akam nosyonu hak
knda, Kuran evirisindeki bir notunda Rgis Blanchre unu
belirtiyor: Bu, tabanda ve tepede ikin ve ortada daralan kut
sal bir tatr, yaklak 6 0 a 9 0 santimdir, zerinde, bir girinti,
brahimin ayann olduu sylenen bir iz grlr. O yuklan
belki de kurbanlarn kannn topland ukurlar olan bu ta,
brahimin, Kbeyi inaya kalktnda, Kbenin teras hizas
na kadar ykselmesini salam olm aldr.13 Bylece, baba ge
ri gelir, k aid esinin zerine kar, oluyla b irlik te ina eder
kendi izini kazr ve kaidesinin tan geri dnnn arivi gi
bi brakr. Benim sile (ken t) olarak tercm e ettiim m akam "
' 1 Kutan, sure 2, 127.
12 Kuran, sure 2, 125 [Franszcada 126 diye belirtilmi; yanllk olmal -k)
*3 l,e Coran, Rgis Blanchira tercmesi, Maisonneuve & Larose, 1980, s. 46.

159

nosyonu da burada ilgintir; ayakta durulan yer anlam na ge

lir, k m a fiilinden trem itir -ayaa kalkm ak, dorulm ak,
ykselm ek, dik durm ak-; yle ki kurucu karlam a, antsal
bir dikilm e olarak belirir. Oysa, baba ve oulun birlikte bu ta
dikm esinde Hacer dlanmtr.
M uham m edin etik zm budur: K utsallk ailede deil
dir ve Isl m d a K u tsal A ile yoktur, k u tsallk , b irlem elerin i,
uzlam alarn, ortaklklarn, kavutuklar sevgilerini antla
tran baba ile oul arasndaki n c terim olan tapnan
inasndadr.
Babann ayn yerde yeniden sahiplenilm esi, yalnzca bu kkensel ekillenm e ve onun etkilerine kaydedilm ekle kalm a
yacak, ritele, hac riteline de yazlacaktr; bu ritel srasn
da olunu ku rban etm ek yerine koyun kurban eden b ra
him in tavr yenilenir. Ama bu kurban yerine getirm eden n
ce, hacca gidenler S a fa ve Merve tepeleri arasnda yedi kez gi
dip gelm ek zorundadrlar. O ysa, Islm - n cesin e ait olduu
k ukusuz olan bu sah n e, olu iin lg n ca su arayan Hacerin taklid i olarak sunulm utur. Hacerin an sn n , szc k
ler araclyla deil, adn anm adan, onun aknlyla z
delem enin bedensel ve sessiz sahnelenm esi yoluyla antrld, slm ritelindeki ve dogm atik b t n nd eki tek n
budur. B ylece, bir yandan, rit, annenin ve olunun felket
nn hatrlatr; ve dier yanyla, baba ile oul arasndaki ba
r yeniden kuran tavr anlr. Annenin aknl ve olunun
lm le burun buruna olm as, ykm n ertelenm esiyle ve k o
yun kurban etm enin sem bolik kurum lam asyla dzenlenir.
Bu dzenlem ede, H acer bulank olarak an m san rken , b ra
him ve olu ak seik hatrlanr.
Babann sahiplenilm esinin tam am lanm as, M uham m ed ile
onu tanmay reddeden Yahudi ve Hristiyanlar arasndaki ili
kiler gerildiinde bir kken pekitirilm esi olarak en u fikrine
vanr; bu glendirme, H anifiler'in dini denen brahim 'in ilk di
nini bulduunu ileri srm ekten ibarettir. M uham m ede gre,
artk ne eski ne yeni metin vardr, ne Kutsal Kitaplarn tamam
lanmas ne de gelecek kitap vardr. Hakiki din vuku bulmutur,
160

lbrahim in k id ir bu, slm ise onun hkm ranln yeniden

kurm ak istemektedir. Baba zlemi, brahim in dini ve babalk
kkenine geri dn doktrini halinde burada rgtlenir.

Terk edilen kadndan terk etmeye

Bununla birlikte, babaya kavum ak ve onu oluyla bartr
mak iin Hacerin slm kurulutan atlm as, peygamberi te
mel bir edime yneltti; bu edim olm asayd, slm bir din ola
mazd. Bu, lla ce rin ve sm ailin hikyesinde terk edilm e trav
masn tm insanla ait ortak ve kkensel, evrensel bir dene
yim olarak kabul etmektir. Islm ad, bu travmay ve bunu
am ann tinsel im knn adlandrr. Bu szckteki boyun e
me anlam ou zaman ne karlm olsa da, buna karlk,
tehlikeden kurtulm a, kurtarlm a, selam lam a ve selam ete ka
vuma olgusu gibi terk edilmeyle ilgili baka nem li anlamlar
da gizlidir. Kukusuz, M uham m edin yaam erisi, ocukluk
blmnde, terk edilme deneyim leriyle ne kadar dolu olduu
nu gsterir. Bu sorunu blmn banda ve baka bir yerde14
de daha zl biim de ele alm olduum uzdan, burada yalnz
ca iki yann gsterm ekle yetineceim.
Terk edilme kukusuz deneyimlerinin oulluuyla anlalr:
kszn terk edilmesi, babo gebenin terki, srgnnki,
evsiz, inansz, esiz, idealsiz, tasarsz olann terk edilm esi;
ama, daha kkl bir anlamda, yaama terk edilmi her insann
terki vardr. Ba olarak yaam, terk edilmeyi varsayar, kelime
nin tam anlamyla, doum ba, yani dnyaya getirme. Elbet
te, annenin ve ocuunun terk edilmesi -ve Muhammed, o
cukluunda, ln ortasndaki bir yolculuk srasnda annesi
ldnde bu hadiseyi yaad-, Tanrmn ahdiyle yerin alm
dolaysyla kurtarlm alar, yaamn kken sel travmas olarak
terk edilmenin kabulndeki tm devinimi destekler.
Bu hikyenin stbelirlenim leri nedeniyle, m uhtem elen s
lmda, aslnda tm dinlerde ortak olan terk edilm e sorunsal14 Bu blmn balan ve La Nui brise, a.g.e., s. 172 ve devam.

161

mn radikalletirilm esi vardr. Isann h a zerindee terk edilm e

sinin ve lm nn ardndan diriliini sahneye lkoyan H risti
yanlkta olduu gibi, selam etin (kurtulm a) donudan doruya
terk edilmeden doduu yerde, bu diyalektik n b e t deiikli
inin, tm spek latif Avrupa dncesinin tank: olduu, kar
t yoluyla lm e hkim olma iradesinin Islm d a grlm edi
ini dndrebilir. slm da lm trajik bir terk, edilm e deil
dir, Tanrnn kendisi anlam na gelen daha so n su z bir terk edilmeye doru gitm ek i in terk edilm edir o. Byile bir nerm e,
iinde bu yerini alm ann yasnn tutulduu b ir terk kavram
anlamna gelir.
Terk edilen H acer ve ocuu, Islm n tinsel d eneyim ini, bi
zim bugn hl sahip olduumuz bilincin tesin d e, kukusuz
belirlem itir.

Hacer etrafndaki tartmalar

slm da babaya sah ip k m an n etkileri e lb e tte kuru cu n un
lm nden sonra devam edecektir. Bu etkilerin baz yanlann
saptamak ilgin olur. M uhammedin ilk ardllarndan itibaren
M slm anlar, Tevrattak i, ama ayn zam anda da Talm ud ve
Midrai geleneklerindeki sm ailin hikyesini daha iyi anlama
ya alacaklardr ve barm baba ile oul efsanesinin kurulu
unu devam ettireceklerdir. Hacerin gizlenm esi, ilk zamanlar
da, devam ed ecekti. B y lece, uzun bir sre b o yu n ca, kendi
adyla deil, sm ailin annesi" olarak tannacaktr. Daha so n
ra, adm adm , ad g r lecektir ama sk lk b ak m n d an Sarahnkini asla am ayacaktr! rnein, slm da nl kadnlar
la ilgili bir saymda, R en Dagom Hacere karlk on sekiz
Sarah sayar! Hacerin ad asla aranan bir nad olmayacaktr.
H acer silinm itir, ama onun klelii M slm anlarn baka
laryla ilikilerinin m erkezinde kalmaya devam eder. rnein,
tarihyazcs Masdi, Bizans im paratoru N icphotreun (8 0 2 8 1 1 ) bir karar aldn belirtir. Bu kararda, [...] kendi tebaas
nn Araplar Sarrazen diye adlandrm asn yasaklar. Sarrazen
ad, Sarahm klesi anlamna geliyordu ve Yunanlar Araplara

162

bu ad, Sarahn cariyesi olan, sm ailin annesi Hacere svgl

bir imayla vermilerdi.15
Ama Hacerin klelii, yalnzca M slmanlar, Yahudiler ve
Hristiyanlar arasnda tartma konusu olm akla kalmaz. Tart
ma slm n, Arap M slm anlar ile shu bi (ayak takm ) l
kapl Arap olmayan M slmanlar olan N abateenler arasnda
grlr. Bu sonuncular, smail ile brahim i kendilerine alm
olan ve Haceri tanmaktan kaman Araplar karsnda, lshak
araclyla brahim den gelen bir soyla vnecekler ve Araplara Iafehndnn oullan, yani kelim enin tam anlamyla pis ko
kulu kadn"n oullan muamelesi yapacaklardr, lbni Kuteybe
bu konuda unlan yazar: [...) Tanrnn her lekeden arndrd
, kt koku lar zerinden atarak gzel koku lar srd,
dostu brahim iin [slm da brah im in lakab Tanr dostudur] e olarak ve smail ve soyundan gelen M uhammed gi
bi iki erdemli adam iin anne olarak kabul ettii Hacer gibi bir
kadna, M slm andan sz etm iyorum am a bir sapknn pis
kokululuk atfetm esine izin verilir m i?16 Demek ki Hacer hl
aile iin d e grlm em ekledir. Ama onu, cariye konum unun
tesinde A na-Ata olarak kabul eden bir savunma da yaygnla
maktadr. te bir dier m ek, Hacer aleyhtarlarna lbni Garsiyanm cevab: [brahim] Haceri sizin annenize [Saral] tercih
ederek, m esajnn temsilcisi olarak seti ve oktan seksen ya
na varm ken kendine onu e ald; bylece ona ilk ocuu ve
ren o oldu, babamz smaili (em anet olarak) o ald, Tanr ha
yr duasn zerinden eksik etm esin.17
n cek i blm , yeni bir durum asndan anlam ldr. Ha
cerin reddi ve sm ailin terk edilm esi artk tamamen silinemez, nk Yahudi ve Hristiyan m etinlerine yaygn olarak
girm itir; bunun zerine reddin ve terk etm enin etkileri azal
tlmaya allr, ta ki bunlan anlk bir ayrlk dzeyine indir
geyene dek; ki burada, ilk peygamber, Saraha boyun eer ama
15 R. Dagom, a.g.t., s. 202.
16 tbn Quayba, Kib al-arab', in Rasflil al-bulag', s. 536.
17 Ak. R. Dagom, o.g.t., s. 229.

163

telafisi im knsz bir eyin yaplm asndan ekin erek, H aceri

korunakl bir yere gtrr. Karlk olarak ise, brahim in so
rumluluu azaltlr ve Saraha ullanlr. teki kadnn kini be
nimsenir, ama Hacerin tarafnda olarak.
Tarihyazcs Tabarnin (9. yzyl) Gnl/derinde Hacerden
sz edii, tm bu eilimi temsil edici niteliktedir. rnein ya
zar, Hacere kar uygulanan ve daha sonra adalet nlem i ola
rak T anrnn buyruuyla g en elletirilen kt m uam eleden,
snnetten Sarah sorum lu tutar. unu der: Sarah fke ve id
detli bir k sk an lk hissetti [sm ailin doum undan so n ra).
Kendine hkim olam ayarak, brahim le tartt ve dalat ve
ona hakaretler eni. Sonra yemin ederek dedi ki: Hacerin v
cudunun herhangi bir yerini keseceim , ya elini, ya ayan, ya
kulan, ya burnunu. Ama dndkten sonra dedi ki: Bu ha
tay ben iledim, Haceri brahim e ben verdim. Bu gen kzn
vcudunun bir yerini kesm ek ya da onu ldrm ek doru ol
m az: E rk e k a ra m a sn e n g e lle m e k i in s n n e t ed eceim
onu.18 Sarahm hatalar birbirine eklenir: Babaya bir oul ver
m ez, yatana kadn koyar^ kadna ikence eder, sakatlar ve
uzaklatrlm asn tevik eder. Dii rekabetinin kkensel sah
nesindeki yerler ters dner: Baba ile oul arasna burnunu so
kan, tektannc patriarkal aileyi blen sapkn kadn imdi Sarahtr. t e k i kadn taknts maske deitirir ama iini yapma
ya devam eder.
Baba ile oulun kavumas, Tabarye gre, bu kozlarn ta
mamen anlam l olduu bir evrede gerekleir. Kars Sarahtan
M ekkedeki olunu ilk kez ziyaret etm e izni alm ay baaran
brahim M ekkeye vardnda smail yoktur ve nce sm ailin
karsyla karlar. smail nerede? Kadn cevap verir: Avda.
brahim sm ailin karsna der ki: Atmdan inem iyorum , yiye
cek bir eyin yok mu? [Sarah brahim e atndan inm em e sz
verdrm ii, kukusuz ayann izi kalmasn diye.] Kadn ona
cevap verir: H ibir eyim yok; buras l. Bunun zerine lbra18 Tabarl De la criation d David, kroniklerden blmler, Franszca tercme M
Znenberg, Sindbad, 1984, s. 144.

154

him , Saraha ettii yemin nedeniyle geri dnm ek ister. Zaten

sm ailin karsn snam ak iin yem ek istem iti; nk yiyece
e h i ih tiyac yoktu. Kadma d er k i: Ben gidiyorum ; kocan
dndnde, ona beni tarif et ve benden yana ona syle ki ka
psnn eiini deitirsin ve u anki eiin yerine b ir bakasn
koysun.19 sm ail'in kars, bu sz kocasna aktarrken, kendi
reddine dair babalk buyruunu aktarm olur. Sonraki kez,
brahim uygun kadn bu lu r ve yere ayak basar. D em ek ki
oulun, babasna kavumak iin , onun tavrn tekrarlam as ve
karsn gndermesi gerekiyordu. Bylece, tek i kadn m reddi
srer; hem de bu reddi tehir eden ya da bu durum un getirdii
yergiden kurtulm ak isterken yeniden reten m eknn ortasn
da... Baba ile oul arasndaki ahdin oluturulm ak istendii her
seferinde, onlan blm eye ve kkenin kendi zerine kapanma
sna elverili Hacer figr sanki yeniden hortlamaktadr.

19 Tabarl, a.g.e., s. 148-149.

165

INC

KISIM

teki K adnn Yazglar

BRNC BLM

Bir Red Etrafndaki Varsaym

Hacer'in slm'n kurucu metinlerinden silinm esi bizi iki ka

nlmaz soruyla kar karya getirm ektedir: Bu durumun sem
bolik dzeninin oluumu zerindeki etkileri nelerdir ve bu o l
gu ile slm toplum lannda kadnn durumu arasnda ne l
de bir iliki vardr?
A ntik dnyada, tinsel kurum lam as iinde kadnn konu
munu m arjinalletiren, kadn yasal iktidar m ercilerinden d
layan, kadn kiiliini kk dren tek dzenin slm d
zen olmad aikrdr. Bu adan bakldnda slm, kadna,
ancak oula gebe kaldnda, daha dorusu kadn, baba bii
mini bedeninde oula doru gtren arac olarak grdnde
sem bolik saygnlk tanyan dier tektan nc dinlerden temelde
farkl deildir. Ama Aia-Annenin, adnn, varlnn kurucu
metinden (K u ran) silinm esi, hem de ayn tarihin tm dier
barol oyuncularna burada yer varken silinm esi, bizi Islm n
kken sel o la ra k Hacer'i in kr ederek in a edildii sonucunu
karmaya yneltir; Hacerin Kutsal Kitap'taki durumundan m i
ras kalm zorlam alar ve gelenek iinde bu redden caymann
iftanlamllklaryla dokunmu atmak teebbsler ne olursa
okun durum budur. Ama balangta silinm i olan ey, bu ka
dar kolaylkla onarlmaz; tersine, dnlm eden kald sre
169

ce, tm tarih boyunca kuruma takntl ve m usallat olmaya de

vam eder. slm n m enei, slm iin d e de yaban c kalm
olan tektanrclgn kkenindeki yabanc kadndr.
Red mekanizm as, y a la n la m a durumunda olduu gibi haki
kate ynelik deildir; in k r trndeki, bir borcu kabul etmeme
ya da yok sayma eylem inden kaynaklanm az; ilk bata kabul
edilmi olan eyi istem em ekten ibaret vazg em e de deildir bu,
ama aidiyeti kabul etmeyen bir sze yol am aktadr.1 Dem ek ki
Hacerin hikyesi, tektanrclgn kkenindeki bir vazgemenin
hikyesidir ve slmn balangcnda ise red halini alr.2
Bu saptama, slm n kltrn gnmze kadar belirlem i
olan, slm n sem bolik imknna dahil olgular km esinin t
mn dnlebilir klar. Bizim varsaym m z, R eferan s3 ma
kam nca vazgeilen, ardndan da reddedilen kadnn hayaleti
nin slm akla srekli musallat olduudur.
Bu blm de, teki kadn n reddinin ve m usallat oluunun
bilind belirlenim lerini tm kapsamyla iinde tayan olu
umlar faslda inceleyeceiz.
A m acm z, bu tek i kadn 'n. hayaletini oul belirm eleri
iinde takip etm ek olduundan, nceki blm de babann ya
ratlyla ilgili tektanrc anlatnn analizinden kardm z
gibi, onun figrn oluturan zellikleri de zl biim de bir
araya getirmemiz ve yeniden kavramamz gerekmektedir.
teki kadn, kendinin tekisi olmadan, Sarahta simgelenen
kkensel farkllk yapsnn teki terimi olmadan, tek bana
1 Red, Frcudun Vfcr/eugmng'unun olas tercmelerinden biridir. Ben burada, bu
kavramn karmakln gsteren Claude Rabant'n bir metninden esinleniyo
rum ve burada dn farkl anlam ayrt ediyorum: yalanlama, red, inkr ve vaz
geme. nkrn tam olarak u anlamn nermektedir: Kendininmi gibi kabul
etmemek, bir eyi sylemediini ya da yapmadn ileri srmek." Claude Rabant, Inventer le rel, Denol, 1992, s. 79 ve devam.
2 Philippe Lvy inkrn soyklkscl istiflemeyle ilgili olduunu zellikle belirtir,
Le Ban du lieu, Y a-t-il une psycliopathologie des banlieues?", rs, 1998.
3 Pierre i.egendren, yasa kaynann miik yerini, genellikte bir ad yoluyla tem
sili klnan yeri belirtmek iin hazrlad kavram. Bu yer, imleyen, imge, amb
lem, vs. hzinesini iinde barndrr. Kr. Unestimable objet de la transmission,
a.g.e., s. 178 ve devam. Ama Referans'm akln temelleri karsndaki ierimlcri
901e conclusion'da (Fayard, 1998) incelendi.

170

kavranamaz. Bu nedenle, tek i k a d n n her zaman iin kadnn

ikizi olduunu hemen syleyebiliriz. Asl kadnn yerini o alr,
onun nne geer, ilk darbede onu annelik oyunundaki hak
larndan yoksun brakr, aile iindeki farkllk ve blnm e s
recini harekete geirir. Geride kalan hanm/metres-kadn yine
de sfatlarn korum aktadr: O , ...nun kansfd r, Kuran'daki de
yimle brahim in k a n srd r, Aziz Pavlusa gre vaadin, tektanrc dinin kitaplarnda m eleklerin m jdesinin kadn
dr ve saygnlnn doruundayken, Tanrnm tohum unu ka
bul eder. Demek ki o Tanrsal A nnedir, kutsanm , tapnlas
klnm kadndr. Bu nedenle, t e k i nin k a d m olarak belirtil
mesi uygun olur.
t e k i kadn, t e k i nin kadmndan farkllat ve uzaklat
lde diidir; ayn zamanda da haz deeri o la r a k d iiliki ya
ratmay salayan da odur. O ncelikle yabanc kadndr, oysa
tekinin kadn ayn aileden, ayn airettendir ve baba olarak
ya da sem bolik kurumun kurucusu olarak gz dikilm i erkek
ten ou zam an daha yksek m ertebededir. Sarah n , b ra
him 'in vey kardei olduunu unutm ayalm . Alt durum daki
teki kadmn annelik stats olm adn hatrlayalm ; ocuk
dourabilir, ama Saygn Anne konum unu elde edemez (Kuran
m etn in d e H acerin yoklu u bu rad an k a y n a k la n r), n k
onun rahmi ya da dl yata dn verilebilir, yani erkekler
arasnda dolama sokulabilir, bu da onu fahieye yakn klar.
Bununla birlikte, teki kadn iktidardan yoksun deildir; tam
tersine. O nun iktidar gizlidir, endie vericidir, hatta artc
dr. ik i para olarak ayrt edilebilen, ama yine de birbirinden
ayrlamayan bir haz trne gnderme yapar:
- B akalk zerine bir bilginin h a z paras: Hacer, Kutsal Kitaptaki Hacer, Tanr y grr ve lmez, onu adlandrr, sonra
topraktaki kurtarc kayna grr (kaynak, Arapa'da gz
dr -ayn). Bunun Kutsal Kitaptaki hibir kadnn sahip ol
mad istisnai bir g olduunu hatrlayalm. Grc g,
khin gc, mistik g; bunlar sayesinde, gn krletirici
nda ya da yerin karanlk derinliinde gizlenen eye eri
171

ir. En yksekten en alaa giden, nfuz etme ile adlandr

may badatran, bakalk zerine bu bilgi nedir?
- teki kadnn Jazzmn ikinci parasn a gelince, bu, bede
ni ierir. Tohumu ele geirmenin ve soyun oalmasnn hazzdr bu. Bu hazz betimlemek iin Aziz Pavlusun hitabn ve
Kutsal Kiap'ta Hacere kar baz yorumlar tekrar okumak
gerekir. Bu haz, elbette kaba yaamn ( brtlen"), grlt
l yaamn ( nk ou terk edilmi kadnn ocuklar ok
tu r"), gezginci ve acl ( tekinin kad n aclar tanm ad),
batan karc dolaysyla sapkn yaamn hazzdr. Asl ka
dna isyan eder, onu uzaklatrr, yerini tam anlamyla igal
edemese de gaspeder, onu sembolik ksrlamay stlenmeye
zorlar. Hanm ile hanmn fallik hazza eriimi arasnda dura
rak, bu hazz arzu oyunuyla karmaklatrr.'1

Bu iki para birbirine baldr ve teki ka d n ' endie verici

ve korkulan bir figr yapan ey, bu paralann ilikisidir, n
k bakalk zerine bu bilgi ile arzunun ve yaamsal gcn
cism i olan bedenin bu hazz arasndaki ba, tm kukular,
tm kayglar onun zerine yneltir. Zekyla kavranabilir olan
ile hissedilir olan arasnda araclk eden bu bilgi nedir?
t e k i kadn , tekinin k a d mn n dayanaklar ile yarrken
ayn zamanda da onu tehdit eder. O, kadndr ve her kadna
ynelik dii tehdittir; en azndan, fallik haz dzeni onu gc
nn iine yerletirerek kurulduundan bu byledir.

4 Bu, Hegclin Tinin Grngbilimi'ndeki emasna yaknlar; bu emaya gre

efendinin hazzn doiaymlayan, kledir. Gerekten de efendi ancak kle arac
lyla eye indirgenir, kle ey karsnda olumsuz olarak davranr ve onu or
tadan kaldrr." Ama ey bamszdr ve ortadan kaldrlamaz, kle de onu an
cak arzu nesnesine dntrebilir. Yine de, iki-kadn arasnda yaps, kkensel
farklln yaps olarak, bu emay aar. Bu konuya geri dneceiz. G.W E Hegel, Phinom inologie de l'csprit, Franszca'ya tercm ej. Hyppolite, Paris, Aubier,
1977, c .I , s. 152.

172

KNC BLM

Ilt

B irok gelenekteki kken anlatlarnda, kurucuya ham ile ka

lnm asyla ilgili blm ler vardr. N ereden gelm ektedir, nasl g ebe
kalnmtr? sorusu zerine m izansenler grlr. Sorunun ce
vab, sklkla, bir tereddt annn sahneleniiyle geliir, ardn
dan da yazg, boyun emeyen tesadf zorlar ve nihayet sonu
elde edilir. Batan verili olmayan, ancak kendi yaratl kurgu
sunun koulu altnda grnm esi gereken baba im kn szn im
knna allm asn salayan b ir alm a m izanseni ihtiyacn
iaret eder.
Bu sorunun slm'daki m izanseni, peygamberin biyografik
anlatsnda iki kadn arasndaki yolun zerine yerletirilm i
tir.1 Bu tercih, bu tercihin olutuu zgl senaryo, tek i k a dra egemen olmaya takntl slm kken tem silinin manev
ralaryla ilgili bilgiler ierir.

1 Bu blm La Nuit brise, a.g.e., s. 18416 ele aldm. teki kadn varsaym kar
snda bak asna yeniden dahil edilen ve geniletilen baz eleri burada
tekrar ele alyorum.

173

Kurucuya hamile kalnmas

M uham m ede gebe kalnm a anlats b iro k yazar tarafndan
nakledilir.2 Buna gre, peygamberin babas Abdullah, babas
n n dedii bir servet karlnda -M ekken in Islm ncesi
lan n lan n a kurban olarak ok sayda devenin ldrlm esiylekurban ed ilm ekten kurtarlm tr. D olaysyla, ken d isin e e
olarak seilm i kadna, yani peygamberin annesi olacak olan
Amineye doru babasyla birlikte yryen kii, kurtarlm b i
ridir. Demek ki burada babann douunun k noktas, oul
ldrm ekten vazgem ekte ve liran, acmasz kkensel-Baba fi
grnn almasmdadr.
Abdullaha cin sel iliki neren kad n n z ik red ilm esi balkl
blm de, biyografi yazar lbni Him yle yazar: [...] [Ab
dullah] Rukiye adl bir kadnn yanndan geti, kadn Varakan n 3 kz kardeiydi ve m abette bulunuyordu. Kadn onun
yzn grdnde dedi ki: Nereye gidiyorsun A bdullah?
Abdullah cevap verdi: Babam la b irlik te gid iyoru m . Kadn
dedi ki: Eer im di benim le yalarsan, kuriarm aln olm u
deve says kadar deve veririm sana. Abdullah dedi: Babamla
birlikteyim ve babama ne kar k abilir ne de yanndan ayr
lab ilirim . Daha son ra, K ureylilerin en yksek m ertebe, ve
soyu nd an olan A m in enin evin e vard ve o n u n la evlendi.
O nunla cinsel olarak birletii ve bylece A m inenin peygam
bere ham ile kald sylenir. Sonra, kendini ona sunm u olan
kadn grm eye tekrar gitti: Dn bana sunduunu bugn n i
in sunm uyorsun? diye sordu ona. Kadn cevap verdi: Sende
dnk k kalm am . Bugn seni arzu lam yorum . Rukiye,

2 Peygaberin temel biyografik kaynaklan olarak kabul edilen bu yazarlar unlardr:

- Muhammad Ibn Ishk, Sirat Ibn Ishl (7. yzyl), birok elyazmasmdan
yola karak hazrlanm, Konya basn yayn evi, Trkiye, 1981.
- Ibn Him, Assayral an-nabav/yya, Dar al-marifa, tarihsiz, Beyrut, 2 cilt.
- Tabari, Tdriltl ar-rusul ra al-mdk, Franszca tercme: Muhammad sceau
des prophttes, Panis, Sindbad, 1980.
3 Gelenee gre Varaka bir Hristiyan okur yazandr, Musa'ya vahyedilen nomos'u Muhammed'de ilk tanyan o oldu.

174

Arap bir peygam ber doacan erkek kardei Varaka sayesin

d e b iliyord u."4
Ayn kaynaklara gre, buna olduka yakn bir baka versi
yonda yle denm ektedir: Abdullah, Amine dnda sahip ol
duu dier bir kadnn evine girdi. Abdullah kil iinde al
m t ve zerinde izleri vard. Kadna yaklat, ama kil izleri
nedeniyle kadn cevap vermekte acele etmedi. Abdullah kt,
ayaa kalkt ve Am ineye doru yneldi. Kendisini arm
olan kadnn nnden tekrar geti, ama reddedildi. Aminenin
evine girdi ve onunla birleti. Am ine M uham m ede o zaman
ham ile kald. Sonra bu kadnn nnden tekrar geti ve ona
dedi: Sen de istiyor m usun? Kadn cevap verdi: Hayr, sen be
nim yanmdan geerken gzlerinde beyaz bir lt vard, seni
o zaman arm tm ve sen reddettin; Aminenin evine girdin,
o seni ele geirdi.
Tabarye gre, bir bilici olan ve yazlara bakarak peygambe
rin doumunun yakn olduunu bilen Rukiye Abdullaha bir
lem e nerdiinde Abdullah kabul eder ve ona der ki: Burada
kal, ben eve gidip babamla konuacam . Evine girdiinde,
Amine onun boynuna sarlr, kendini tutkusuna teslim eder,
Abdullah onunla birleir ve Amine peygambere ham ile kalr.
Daha sonra Rukiyenin yanna vardnda Abdullahn alnn
evreleyen parlaklk kaybolup gitmitir. Abdullahn yznde
lty gremeyen Rukiye, Abdullahn iinde tam olduu
hzinenin bedeninden karlm olduunu anlar. Bir ei oldu
unu ve onunla birletiini renince, G it, artk arzu duymu
yorum , der. Abdullah da ekip gider.5
Bu anlatnn versiyonlarna eklenen ayrntlar ne olursa ol
sun hepsi de, insan olarak peygamberin doumuna yol aan
ilk edimlerin vuku bulduu m ekn, iki kadn arasn d a olu
turma konusunda hemfikirdir. slm anlat, kkenin en radi
kal sorusuna dair senaryoyu bu m ekna bir kadndan dierine
4 lbni lshk'n (a.g.e., s. 23) ve lbni Hihmn (a.g.c., c. 1, s. 164) neredeyse ay
n szcklerle anlatt hikye.
5 TabarI, a.g.c., s. 56.

175

bu git-gel arasna yerletirmeyi sem itir. imdi bu m ontajn

elerini kavramaya alalm.
k noktas, Rukiyenin sorduu ve istikamet belirten, Ne
reye gidiyorsun ? sorusudur. Her yaam yolunun gizemi bu de
il midir, herkes istikameti ve bilgiyi merak etmez mi? Bir an
lamda tm anlat, baba olma yolundaki bir oula sorulan Nere
ye gidiyorsun?" sorusunun sahnelenebilmesi iin geliir. Nere
ye' sorusu, kkenin temelini oluturan ocuun dllenm e yeri
ne gnderme yapar. Ancak, bu anlatnn montajna nclk el
mi olan kurgu, yalnzca buna cevap vermekle kalmaz, zellikle
bu yerin hakikatinin ve yasadnn da sorumluluunu stlenir.

Montajn boyutlar
M ontajn ilk boyutu Abdullahn Rukiyenin sorusuna cevabnda
yatar. Bu cevap soruya teet geer, nk gidilen yere deil, elik
ediyor olmaya gndermede bulunm aktadr; Abdullah babasn
dan ayrlamayacan belirtir hem en. Bu kadnn talebine -ve
sonrasna bakarak deerlendirilirse, Abdullahn arzusuna- eri
mesini engelleyen olarak babaya gndermede bulunulmas, iki
kadn arasm da'nn hedefini, znenin arzusu ile babann tercihi
arasndaki gerilim iinde hemen sabitler. Babasnn buyruuna
bal adamda durarak hikyeyi ksa kesmek mmknd. Ama
baba buyruu oulu durduramadndan hikyede srama var
dr. Gerekten de, tad hazineyi kabul eden kadna teslim
olarak babasnn tercihine boyun eer emez, Abdullah, kabul
edilen kadnda arzusunu tketemediginden, cazibesine kapld
ilk kadn tekrar grmek iin geri dner. Ama aralannda olas
bir uyum yokluu da varln srdrmektedir: Kadn istediin
de adam istemez, adam istediinde kadn istemez. Baba buyru
u, alm az bir engel olm ann tesin d e, arzu zam annda da
uyumsuzluk yaratmaktadr. ki kadn arasnda'nm bu uyumsuz
luun mizansen meknn belirttiine kuku yoktur; peygambe
rin ana rahmine d ile babasnn cinsel arzusu arasmdaki,
bu arzu ile peygamberin babasnn babas tarafndan temsil edi
len sembolik yasa arasmdaki ayrm bu sayede kendini gsterir.
176

kinci boyut, kadnn erkek karsndaki bilgi ve arzusuyla

ilgilidir. Hikyenin birok versiyonunda Rukiye Varakann kz
kardei olarak geer. Varaka da, M uham m eddeki peygamber
lik iaretlerini ilk kez tanm olan bir Hristiyan keiidir. Do
laysyla kadn hem yabanc hem de bilicidir. teki ka d n n
H acer'e zg iki karakteristiidir bunlar ve meru kadn geride
b ra km a ve babann ocuunu kabul etm e arzusu da buna ek
lenir. Arka planda, kabul eden kadn, soylu kadn (Abdullahla
ayn airetten ve en yksek soydan, der an lat), yani kutsal-ocugu alacak olan te k inin kadn vardr. Oysa, yabanc kadn
hikye tarafndan bilicilik yetisine -hem de ne bilicilik! Fallik
aydnlanmann bilicilii!- sahip olarak sunulurken, peygambe
rin babas ise cehalet ve km sem e iinde hareket eder; n
k kendini Rukiyenin arzu nesnesi sanarken yanlmaktadr, o
yalnzca bu arzunun nesnesinin taycsdr. Abdullah, kke
nin kurucusu olacak oulu yaratacak dl iaretini tadn
bilmemektedir. nce, Rukiyenin alglad ve ogulun babann
iinde olduunu im leyen olarak deifre ettii bir k ya da
lt vardr. teki kad n , oulun ltsn alglayabildii iin
onu kendi iine alm ak istem ektedir. Ama bunu babaya sor
mak zorundadr. Babann tohum unu dilediince ele geirebil
mek iin, tekinin bir ey bilm iyor olm asndan istifade eder.
t e k i kadn , k ve beden zerine, ocuun kkenindeki k
bedeni zerine, bunu tayan babann grmedii bir bilgiden
yararlanr. Rukiyenin istedii eyi, yani oulu tadn b il
meyen Abdullah, baka bir eyi reddettiini sanr. Kendini ar
zu nesnesi olarak koyarak tekini reddederken, bu teki de
onun yerine bir ekini koyar. Dolaysyla Abdullah, kendi
sinden istenmeyen eyi reddetmektedir. Yanl anlama doruk
tadr. Bu yanl anlama dolaymmdan geen kurgu, fa llik s a
hiplenm e sorununu sahnelem ektedir. N edir syledii? O nun
yazgsn ve gidecei yeri belirleyen ey ne bilgidir ne fa llu s a
sahip olm a; babann yasasdr. Yasa kurucusunun douundan
nce var olan bu yasadan baka kimse n (tohum un) efen
disi deildir.

177

 nc boyut, iki kadn arasnda alttan alta ileyen rekabe

te indirgenir. G erekten de anlat, Abdullah'n farknda olm a
dan tad ltnn, em anet edilmi olduu kiiyi Peygamber
A nnesi, yani t e k i nin kadn m ertebesine y k seltecek olan
k utsal-ocu ka gndermede bulunduunu vurgulamaktadr.
ki kadn arasndaki rekabet, cinsel nesne olarak erkein etra
fnda dnm edii gibi, tekinin kad m statsne erim e konu
sunda ya da bu rakabetin verdii fallik hazza erim e, yani ku
rucu baba olacak olan oulu dllem enin en stn gcne sa
hip olma konusunda da deildir. Sahne, sorunu zm gibi
dir: Bu gce sahip olan bir kadn ve de sahip olmayan bir ka
dn vardr. Anne olacak bir kadn vardr ve teki y a b a n a kadn
olarak, bo,-an latd a dendii gibi- arzusuz kalacaktr.
Sahnenin yorumu aka grlr: Tekvindeki babann do
uu sahnesinin yeniden oynand bir kurgudur bu; ama bu
kez y en i b ir v erili vardr ve bu, iki kadn arasndaki mesafe
k o ru n u rk en , oyuna daha hkim olduunu ve te k i kadu'
uzaklatrmay baardn iddia eden kkensel bir veritir. Ya
banc kadn ein nne gem em itir ve oul varaca meru
yere ulam tr; tek bir baba ve tek bir oul vardr. Tanrsal ha
zine, tehinin Jansnn bedeninin glgesindedir.

Bir karlatrmann eleri

Bu elere bakldnda, iki kadn arasn d a sahnesinin slm
m ontajnn Musac sahneden farkl olduu grlr. ncelikle,
ortadadaki bahsin ocuu kurtarm ak olm adn saptayalm.
slm kurgu, hayatta kalmadan ziyade arzu ve yasa sorununa
vurgu yapar.
Musann anlatsnda, teki kadnn bilgisiyle ilgili e sz
konusu edilmezken, Muhammedin anlatsnda bu tema mer
kez nemdedir. Yabanc kadn en ykc biim deki iktidarn
yanndadr. nk Firavun lsrailogullarnn erkek ocuklar
nn ldrlm esini istemitir. Ancak, M usann lm den kur
tulm asn salayan, bu kadnn bird enbire fikir deitirerek
Annenin yanm a geiidir. tefeinin kadn v e tek i kad n , hal
178

knn kurtarcs ocuu kurtarm ak iin farknda olmadan su

ortakl yaparlar.
Bu iki sahneyi karlatrdm zda, her gelenein kendi k
kenindeki riski ya da kken eksikliini kafaya taktn sapta
rz. Tevrattaki Tanr, ba geri ekm e tehdidini, soy yokluu
ve oulun ldrlm esi tehdidini Yahudilik zerinde batan
beri srdrr. Oysa Musa iin iki kadn a ra sn d aki mesafe, ya
ni M usac kkene ilikin yapsal farkllk m ekn, kurtarma
kurgusu nun yeri olarak sunulur, yle k i sonund a im hann
kayna (Firavun) kurtuluun kayna olur.
slm iin kkensel redden bu yana sren tak n t, oulu
kendi stne alma tehdidini, pilik ve gayri m eruluk tehdi
dini srekli tayan tek i kadu takntsdr. ki kadn arasdaki uzam da, annenin doutan soyluluunu, teki kadnn
yetenek ve ustaln ve babann oulun tohum unu korum a
sn dzenleyen bir kurguyu tar. teki k a d n 'm eline d
m ekten kurtu labilm ek am acyla oulun babasna itaati, a r
zuyla olan tm balarn koparlm as riskine kadar varr; arzu
varln yine de srdrr, ama bu belli bir i saflkla srer.
Babann sem bolik yasasna itaatin bedeli, burada, tek i k a d
nn hakiki arzusunun bilinm em esi deil m idir? Bu nedenle
slm sahne, iki kadn arasndaki rekabeti zm e balar: s
lm sahnede kadnlardan biri ocua sahip ve dieri sahip
deilken, M usann sahnesinde, ocua sahip olan (anne) o
cuun sahip olm ayana doru (Firavu n un kars) ekip git
m esine izin verir, Firavunun k an s da o n u , ondan yoksun
kalmay kabul etm i olana, yani z annesine st annesi ola
rak geri verir. Bu durumda ocuun kkensel olarak srgn
de olduu, srklenip gitmeye ya da tanrnn ltfuna doru
atld sylenebilir ve kkeni kurtaran ve onu hayatta tutan
da budur, sanki kutsal-ocuk, annesine yabanclaarak, k k e
nin ikiye blnm esini, kendi kendinden ayrlm asn salyor
gibidir, bylelikle lm cl zkurulutan ve kendiyle zde
lem eden k am olur. Bir anlam da Freud M usay halkna
y abanc biri yaparak bu tavr tekrarlar. Yabanc kadnd an
domu olan Islm a gre tam amen tersinedir: K utsal-ocuk,
179

babann tanm lad hedefe doru gitm ek zorundadr, bylece k k en e sahip k lm olur. Her koulda, kken sel kusur
kkene gz kulak olu r ve ayn zamanda da on u tehdit eder:
K keni kendi geleceine aan tehdit araclyla bir gz ku
lak olm adr bu.

ki kadn arasnda'nn psikanalizi

Psikanalitik dnce ik i kadn arasnda'y nasl ele ald?
Hatrlanaca gibi Freud, Musa m itini yorum lam asnn ilk
blmnde, iki aileyi -yksek mertebedeki aileleyle mtevaz
koullarda yaayan-, gerek ailesi ve zellikle de babasna ili
kin ar deer verme ve hayal krkl arasnda gidip gelen bir
ocuun aile romanyla ilikilendirir. Daha sonra da bu yoru
mu, daha ocukken kendisini lm tehlikesine maruz brak
m babasna isyan eden -ve bu tehlikeden kurtulup geri gele
rek babasn ldrm ek istem i- kahram an m itin e doru kayd
rr. Ele aldmz u durumda dipusu bir okum a ne lde
uygun olur? Abdullahn baba ile oul, ogl ile baba arasnda
soyktksel bir gei ya da eklem lenm e durum unda olduu
grlr. O ulun tehlikeye maruz braklm a sekans bu versi
yonda m evcuttur, nk, hikyeye gre, A bdullahn babas,
olunu kurban etm e szn uygulamak ister ama yine de onu
kurtanr; ve hayatn babasna borlu olan Abdullah, babasna
itaat eder, onun yannda yer alr ve onun tercihinin yasasna
boyun eer. Dem ek ki, brahim in dipus-kart em as iin
deyiz: Oul kurban borcu yoluyla babasna balanm tr.7 Ve
kutsal-ocuu teki kadn'a, yani o k eyi gren ve bilen ya
banc kadna vermesini nleyen ey, bu badr.8 Dem ek ki ba
bann yasas iktisadi bir karlkllk yasasndan kaynaklanr;
6 S. Freud, UHommc Mose et la religion monothiste, a.g.e., s. 67-73. Bu yaklam
Oto Rank'n Le Mythe de la naissance du hiro (Paris, Payot, 1983) kitabnda ya
ymlanan Le Roman familial des nvross" (1908-1909) makalesindeki analiz
leri yeniden ele alr.
7 Kr. daha ilerde Kurban ve yorum blm.
8 Sigmund Freud, La Naissance de la psychanalyse, 15/10/1897 tarihli 71 numa
ral mektup, s. 71 ve devam, Paris, PUF 1956.

180

bu yasada oulun kurbanlk borcu, fe k inin kadinnm fallik

alacana alr.
Freu d un oto-an alizind e, belirtilm eyi hak eden b ir epizod
olduunu belirtelim : O nun istisnai bilgiye sahip k adn figr
ile karlat blm dr bu . W ilhelm Fliesse yazdtg b ir m ek
tupta geen bu kadn, Freu d a st annelik yapm olan yal
biridir. Freud ona eitici bir rol atfederek, an nesine gre k o
num landrr. O nu bir byc olarak betim ler ve ken d isin in
cinsellik retm eni" olarak adlandrr. Freud, cin sellik bilgisi
konusunda bu kadndan nem li bir tevik grm m dr? Bu
sahneye inanacak olursak, bilen byc kadn figr, yani
tek i kadn , dem ek k i, b ir anlamda psikanalizin cad n n o
cuksu psiik kkeninde bulunm aktadr.
Ja cq u e s L acanda, ik i kad n arasn d a'y an tran b ir ibare
Fallusun anlam (1 9 5 8 ) balkl m etinde ortaya kar: Eer
erkek gerekten de sevim e talebinin tatm inini, kadnda onun
sahip olmad eyi sevimede veren olarak fallus im leyeninin
kurduu iliki kadaryla buluyor ise, tersine erkein fallus ar
zusu kendi im leyenini, bu fallusu ister bakire ister fahie eit
li sfatlarla im leyebilen 'bir baka kadm a ynelik, k alc, s
rekli ayrm (divergence rmanente) iinde ortaya karacaktr.9
Bu nerm e, mevcut duruma ksm en uygulanabilir, nk bir
baka kadna ynelilik srekli, kalc ayrm , Abdullahn y
znde kutsal-ocua sahip olduunun im leyenini tadn
gsterm ek iin hikyenin kulland eydir. teki kadn im le
yen! okur ve onu m evcut haliyle Abdullah iin Ortaya kanr,
A bdullah ise neye sahip olduunu bilm em ekted ir: D nk
k yok artk sende, der ona kadn. Baka deyile, Abdullah,
byle bir a sahip olduunu tam da yitirdii anda
renm i olur.
Eer baba, bu hikyeye gre, sahip olduunu bilmedii eyi
veren kiiyse, o zaman biz Jacqu es Lacann formlne baz n
9 J . Lacan, La Signification du phallus", crits, s. 695.

181

anslar ekleyebiliriz: Ak belirleyen ey, yalnzca sa h ip olun m a

yan eyin ba10 deil, fa r k n d a olm adan ba'lr. nk ol
mayan eyi vermek, ister alacak bahsi almda olsun isler dolay
l bir mlkn saklanm as bahsi altnda olsun, sorunu mlkiyet
alanna balar. Bu dzeyde, sahip olm ann ik tisad i m ant
iinde kalrz. O ysa, insann verdiini b ilm em esi, ban
mlkiyeti ve ban genel iktisadi denetim i sorununun hem
tesinde hem de berisindedir. F arkn d a olm adan ven n ek, sahip
olma, deer ve karlk terimleriyle dnlem eyecek olan saliplenm e-tesi'nder kaynaklanr. Bu sahiplenm e-tesi, iktisad i
letirilem eyen bir manta aittir, burada ba deerlendirilem ez,
nk ba olduunu bildii varsaylan biri (Rukiye gibi biri)
yoksa eer [...] ba olarak kav ra n a m azktisadiletirilem eyen,
deerlendirilemeyen, kavranamayan ey, im knszdr.

mknsz karsnda baba

Dem ek ki burada da babann yaratlnn iki katm an vardr:
Birincisi kurban etm e iktisadnn katmandr, ki burada fallik
ba, sahip olunmayan eyin ba olarak ak ktne ka
ytldr. Saklanan ey, oulun yaam olur. ldrm ek isteyen
ve ayn zamanda da ldrmekten vazgeen Abdullahn baba
snn tavrnda bunu grrz. Borlu kalan oul, kendi tohu
munu babasnn dedii yere brakr. Bununla birlikte ikinci
katmanda oul-baba, ne sahip olduu eyi ne de verdii eyi
bilen olarak ortaya kar; babann seim ine bal olarak, hakk
olana verendir o! Onun dzeyinde, ba vuku bulmadan nce
ve durumu bildii varsaylan teki kadn sylem eden nce [...]
ban olduunu bilm ek im knszdr. Bilgi olm adka ba
kav ran am az, deerlendirilem ez, iktisad iletirilem ez olan im kn szla karr. Bir nceki blmde nerdiimiz forml yeniden
uygulanr: olm ayan vardr. Bir deike ekleyebiliriz: va; b ilm i
yor. Ama, ba hakknda Rukiyenin bilgisi var olduka, baba
10 Jacques Derrida bu formln Lacana ait olmadn belirtir, onu Heidegger'den
dn alm olmaldr, Heidegger de Plotinden almtr, ama ikisi de kaynak
belirtmez. Fidlit plus dun, Cahier Intersignes, no 13, 1998, s. 237.

182

nn yasas harekete geer. Bu yasa, iktisadi bor yasas olarak,

ancak m lkiyet ve gidecei yer zerinde yasa koyabilir, nk
im knsz onun yarg yetkisind en kaar - im knsz, bir yere
ynlendirilm esi gereken bir nesen in var olduunu bilm ek
zorunda olan bu P ater econ om icu s11 yasasndan nce gelir. K
sacas, imknsz patriarkal yasaya boyun emez.
yle gzkyor ki slmn Tanns, peygamberin en bata az
ok kavrad gibi, bu imknszm tarafnda yer alr. Daha sonra
ise, kurucusu olduu dinsel kurum , bu imknsz ele geirip
onu ailevi babaln ve fallik hazzn hizmetine koyacaktr. Ama,
biraz nce belirtmi olduumuz gibi, Kuran m etni, bu Tannnn
b ab a olmad ynndeki savn izini, ani bir esinle korumutur
(Jacques Berque bunu Parmenidesin ,Sir'indeki Tek Tanrya
yakn bulur): [...] o hem yaratlmam hem de yok edilemezdir
[...] Ayn anda btn, bir, tek para olandr.12
Kurucuya ham ile kalnm as kurgusunda, d e erlen d irilem ez
olan im kn sz, kendini lt yoluyla gsterir. Im k n szm iare
tini gsteren ey, n kendisi deil, k belirirken berabe
rinde getirdii sonulardr. Bu ltnn, tm baoyuncularda
bir blnm eye nasl yol atn inceleyelim . Bu blnm eden
kan so n u , arzularnn nesnesi olarak tasarm lanan eyin,
inkra maruz kalmas ya da gizlenm esidir: O nda var, ama
bilm iyor, sahip olduu eyi artk sahip olm ad n bilm ek
tedir (A bdu llah), Kadn biliyor ama sahip deil (R u hiye),
Kadn, teki kadnn sahip olmad eye sahip (A m ine). Bu
sonuncu ifadede sanki tam sahiplenm e sz konusu gibidir.
Ama bu, fallik sahiplenmeye ve im knszn genel olarak de
netlenebilirliine ynelik bir inan yanlsam asndan baka bir
ey deildir. Aslnda, Amine iin bile bl nm e sz konusu
dur: Oulun tohumu onda olsa da A bdullahn teki kadna
11 nk ekonomi" Yunanca oifeonomosan alnmadr, bu da oikos -ev"- ve nomostan -kural, kullanm, yasa"- olumutur.
12 Le Coran, Franszca tercme J. Berque, Paris, Albin Michel, 1990, s. 705. Yousset Seddik bu sorunu LEn/ance grecque du Coran'da (antropoloji doktora te
zi, EHSS, 1995) yeniden ele ald.

183

duyduu arzuya sahip deildir. Dem ek ki te k in in ka d m , te

ki kadn'm sahip olduu eye sahip deildir, yani ne oul ne
de babayken, ama fallik hazz aan bir ilaveye ynelm i biri
olarak erkein ondan talep etlii bu ilave haz onda yoktur.
D e erlen d irilem ez im k n sz , dem ek ki, lgn n evrensel
bir blnm e meydana getirm e ve bylece sonsuza dek yitiril
mi hazzn bir blm nden herkesi yoksun brakm a etkisidir.
Jacq u es Lacanm varsaym n izlersek, lt rasgele bir im le
yen olamaz, o, bu eksiklik krizini herkese at lde esas
im leyendir.

Bo ile dolu arasnda

Baka psikanalilik almalar, ik i-k a d n -a ra sm d a em asn te
ki kadn'm hazz bak asndan incelem iler ve bir dii zne
nin k en d in i te k i kadnla hayali rekabetten kurtaram ad
takdirde tahrik edebilecei kindar ykm lar vurgulamlardr.
M ich le M o n trelay n aratrm as bu so ru n u aydnlatm aya
katkda bulunm utur.13 Dii kskanlyla ilgili bir syleide,
karsndaki konum acya hitap ederek yle der: [...] arzu
seni ele geirir, bir gvde kalrsn, gvdeden baka bir ey o l
mayan bir gvde ve o anda teki kadnn vcudu -her zaman
sanki k sayor gibi grlen, tekinin, erkein arzusunun
n tayan odur-, bu gvde sen i cezbed er ve sen onun
iinde erim e arzusu duyarsn. [...] O an, kendini yeniden ya
ratmaya alrsn ve bu yeniden yaratma baktan geer, bir
kadnn gvdesinden geer. k olan ey, bir kadnn vcudu
dur -kskanln zaten kr edici olduu sylenir-, bu tam a
men arkaik bir dnem e gnderm ede bulunur. Sana gereken
ey, anne gvdesini yaratmak iin, u an bakasnn zerinde
olan bu a biim vermektir. Sen, bir gvdeden baka bir ey
deilsindir, kskanln ifade edecek lafn yoktur senin, ar
tk ama teki kadnn gvdesi vardr -bu ok gizem li- bu gv
de, senin kendini yeniden yaratman iin atm an gereken ilk
13 Michle Momrelay, COnbre et le nom, Paris, Minui, 1977.

184

adm gibidir [...]. A rtk bir h i olan, k sk a n l n boluu

olan bu tr kr edici aydnla sen o kadnn gvdesinin hat
larn geri verirsin. Ama bu, senin kendi annenin gvdesiyle
yapc ilikiler kurm u olm an gerektirir. A nnenle yaadn
kskanlk deneyim lerinin tam amen tahripkr deil, ksm ol
m asn gerektirir.14
K linik kavrayn, kendi yol yordamyla ilerlerken, kkenler
kurgusunun ifade ettii konu ve hedeflerin aynsna, kim i za
man en ince ayrntsna dek varmasna amamalyz. Bo ve
h i olan, ama ayn zamanda da teki kadnn gvdesiyle bi
im verilm esi gereken ey olarak tekinin arzusu eklinde be
lirtilen k karsnda duralm. Bu k, bou ve doluyu nasl
ortaya karr? Ancak tek i kadn'a ar yoluyla iinden klabilen hilem e duygusuna ( k skanln bolu u ) yol aa
rak; ki bu da ik i-k a d n -a ra sm d a yapsn oluturur. Ksacas,
0/1 ya da 1/0 tipinde ikili bir kipliin ortaya k ,15 -sras
geldiinde teki kadn'n da ykc olmamas kouluyla- n
kkrtt hilik skntsn yattrr. K skanlk hem bu hilik
skntsn hem de teki kadn kutbunu yaratarak bu sknt
dan kurtulm a istencini ierir. Hikyede ltnn yerine getirdi
i ilev budur; nk ona sahip olan bir kadn var" ve ona
sahip olmayan teki kadn (var, yok) eklindeki temel yap
nn iki terimi bu ktan yola karak kendini gsterir; sanki
lt, sem bolik kuruluun kurucusunun meydana gelebilm esi
iin, uzlamaz glerin, kart ama yine de tamamlayc yerle
rin ortaya kt bir tecelli gibidir. Yine de, biri bo dieri dolu
bir yer (dlyata) varsa, 0/1 ikili em asna uygun olarak lt
bo yer dolaysyla grnr olur. Bo yer lty alm az, ama
onu okuyan b a k yaratr. nk teki kadnn gryor olma
s, fallik olarak dolu olmamasna baldr, nk tekinin arzu
14 Michle Monrelay, Entretien avec Madeleine Chapsal". Madeleine Chapsal,
La Jalousie, Paris, Gallimard, Ides, 1977, s. 142-173.
15 znenin yaratl bak asndan, sfrdan nce gelen l'dr. Pierre Legendre
bu ikili fonksiyonda ve boluun yerinde bizzat akln temelini grr. kili, ikil
olmadndan ve -elbette hakl olarak- ncnn izgisi olduundan bu
byledir. Bkz. La 901e conclusion, a.g.e., s. 209 ve devam.

185

sunun eksiklii ya da varln srdrmesi onu bilici ve khin

yapar. Yine de burada bo kavramn kullanrken dikkatli ol
malyz. teki kadn'n boluu (Rukiyenin dlyatag) yoksun
luk boluudur, yoksa ltnn ya da 0/1 arasndaki izginin
belirttii, ikisi arasndaki a r a lk boluu deildir. Aralk bolu
u bir yer deildir, imknszn yer-ddr. M etaforik deildir,
hilik ve kendini duyurmayan aralktr; incelediim iz yapnn
varlnn harekete getii ve mmkn olduu a r a dr. Kuku
suz, tekinin kars'yla olum suzlayc m cadelenin barnda,
bakyla, arzuyla, m etapsikolojik bilgiyle6 bu imknszn yerdn aa karan tek i kadm 'dan yoksunluktan kaynaklanr.
Ama araln boluu, aidiyetlerin, zdeliklerin, zlerin te
sinde, baka bir olum suzluk dzeni ortaya kartr, o ne biri
ne digeridir: d olaysyla, yan szdr.
Babann kkenine dair slm kurgunun Tevrat ve ln cildekinden nasl farkllat gayet iyi grlyor. ki kadn arasn
daki kartlk zerinde daha kesin durarak, imknszn, a ra lk
boluunun, babay bile kurgu sallatrm a im knnn filizlen
dii imlnann bu ortaya km asna daha fazla izin verir. Bu
durum bizi, slm n balangcna dair ortaya kardmz e
ye, yani baba olmayan bir Tannyla ilgili eye gnderm e yapar;
kkensel Bir, bir anlamda, sonsuz bir soyktksel l dr; tm
k k en ler ve bunlara dair im gelem ler s rekli olarak bundan
kaynaklanr. A ydnlatc felsefenin ve M slm an m istiin ok
yanusu, d ibin i... aslnda dipsizliini burada bulur. Ama, bu
fikrin zerinin kkensel inkrdan syrlan tek i kad n a kar
savunma ile ve onun baknn fallik-m erkezli partriarkal telafi
yoluyla nasl rtldn de grmekteyiz. nk, erkek l
tnn taycs olarak belirdiinde, baba g eb e olur, fallik olarak
belirgin olur; oysa anne, teki kadn tarafndan m lkszletirilebildii lde belirsizleeceki: Tabii eer babann babas
(saygn ihtiyar) oulun tohum unu ona doru ynlendirm ek
16 Hacer'lc birlikte, bak ve adlandrma yoluyla bakalk zerine bir bilginin ol
duu hatrlanacaktr. teki kadn, bir anlamda, speklatif bir teorinin, metafi
ziin, bizdcki byc metapsikolojisinin olutuu noktadr.

186

iin orada olm asayd... D em ek k i, g en ellik le anne tarafnda

olan kesin lik y args tersine dnmektedir. Burada, babalk teki
ka d n m duyu (grm e) tankl altna der.

Kurgu olarak anne

Bu tersine dnm eye ramen, daha dorusu bu sayede, mizan
sende, dii zne iin nem siz olm ayan bir sorunsal bulunur.
Anneyi -bir an iin bile olsa- erkein arzusu karsnda bula
nk, pheli klan hikye, annenin bellili i nerm esininin tam
ortasna bir aralk yerletirir ve bu aralk sayesinde kurgu o la
ra k an n e oluturulur. Byle b ir ilem in m m kn olabilm esi
iin , kken verisinin baka bir tahsis alternatifini ve baba yasa
snn yazgy bilm eyen arzunun tesadfn nasl ortadan kal
drdn gsteren bir sekans gerekir. Kurgu uyarnca hamile
kalma, analk kesinliinin tekanlam l uzam n bler.
K sa b ir sre iin , anne az kalsn ann e olam ayacakt. Bir
baka kadnn onun yerini alm asna ramak kalm t. Tesad
fn bu az kalsm iinde, k a tk sz kskan l n bu kesintisi
iinde bir hikye, bir anlat, anlam l bir yap meydana gelir.
D em ek k i, kkenin yalnzca tekinin feansm n dlyalana
sperm fkrtlm as anlam na gelm ediini gsteren, ik isin in
arasnda b ir kurgunun ortaya srlm esini m m kn klan, y a
ni h ikyen in kendisi olmasn y a d a kken in douu kurgusunun
douu olm asn salayan teki kad n dr. Ksacas, bir hikye
zam an balanm olm as iin Rukiyen in Abdullah biraz
alkoym as gerekiyordu, t e k i feadnn cazibesi altndaki bu
ba, kurucunun kkeninin kurum lam as iin geerlidir. Rukiyeden A m ineye, dolaym vard, 0 - D erridann yazsyla)
d ifferace vard, yani sim gesellik tahayylnden baka bir ey
olmayan kurucunun bedenine ham ile kalm ann cereyan ettii
kurgu olarak zamansallk ba vard. zne asndan, kutsal
ln ya da hakikatin bedeni olarak kurucuyu y a p a n ey, bu
kurguya inantr. Kutsallk, ocuun teninde deil, kutsall
ona baheden bu kurgudadr. Bu anlam da, kurgu, Jeutsal-ocufeun kutsallnn anasdr ve bugn edebiy at diye adlandr187

dgmz biim de dahil, her kurgunun erim ek ve yeniden ya

ratmak istedii ey budur.
Ama, bir kadnn bir bakasnn yerine geebilm e olasl
dediimiz zam an, kurgunun m dahale ettirebilm e im knna
sahip olduu bu gerekli o la slk n stats nedir? Daha nce de
grdk, g erek li olaslk, bu yer deitirm enin, bu alternatifin
meydana gelebilecei nsel bir aralanmadan, im knszn im
knnn ortaya kt bir aralamadan kaynaklanr. kisi-a rasm d a zuhur eden bir m ekn deildir nk iki kadn arasnda
onlar tarafndan yaratlm bir aralam a, bir aralk, bir + bir
vardr; nsel aralamann iinden tm kutupluluklaryla, tm
alternatifleriyle, hepsinden ncesi babalk ve anneliin bellili
iyle gelen bu kadnlardr. Her kkenin kkeninde bir aralk,
ba-yapsal bir blnm e vardr; kkensel anlam llk bu bln
menin etrafnda var olma kskanl olarak oluur. Biz bunu
a r a lk boluu diye tanm ladk; kurgu, zaman bann iledii
bu a r a lk sa l b olu kun giysisidir.17 K skanlk kurgusu, boluk
fesfeanldr (talyancadaki gelosiann ilk anlam yla, kadm
gzlerden gizleyen kafes); oradaki gerek hkm ranl gizler.
Kurgular, kendilerini, kzlar olduklar kkenin anneleri ola
rak sunarlar. Apollinairein bir iirindeki idem ler gibi, ken
di kzlarnn kz anneleri olurlar.18 m gesel, evlad olduu'bir
gerein anas mdr?
Ama kken gere i her trl babalk ve analktan kurtulur,
kskanlk olarak sylenebilecek ya da hayal edilebilecek her
eyden uzak durur.

17 Zamansallk olarak bu aralk fikri, Pierre Fdida'mn, ad tam olarak Le Vide

de la mtaphore el le temps de l'intervalle" olan meninde bulunur, LAbscncc,
Paris. Gallimard, 1978. s. 197-238.
18 Claude Lvi-Straussun Apollinairein bu dizeleri hakknda yapt yorumlar
hatrdadr. Claude Lvi-Strauss, Une petite nigme mythico-littraire", Lr
Temps de la rflexion, no L, 1980, 133-141.

188

NC BLM

Pee

Kurucuya hamile kalm ann kkensel sahnesi, kutsalln

n gren ve bu yolundan evirmeye alan yabanc kadn
patriarkal yasann yenilgiye urattn bo yere gsterm itir,
bu kadn slm dzeni kartrmaya devam edecektir. lmeyen
hkmranl kaynandan itibaren grm olan (Hacerin) g
z bu dzene sknt vermeye devam etm ektedir sanki.
Dahas bu gzn arzuya anda bulunan bir bedende bu
lunm as; ite, grm enin gcne, bakn kavrayna eklenen
ve tek i kadn gl bir khin yapan ey budur. Khinin ikili
bir anlam vardr: O las olann tesini grm esi ve kendini gr
meye ve gstermeye ar adamas. Bylece bilginin nfuz edi
ciliiyle batan karm ann cazibesini birletirir.
Bu grnm ezi gren g, Islm tarihinin balangcna gelip
orada cisim leerek, kadnlan sitenin karanlna gm m ek iin
yasay kullanan bir olumsuzlayc eylemi kendine kar billur
latrd. Eylemin bu kadar youn olm as iin tehdidin byk
olmas gerekiyordu. Neydi olup bilen o halde?
Som ut yaamda teki kadnln ille de bir baka kadn olm ad
iyi bilinm ektedir; o, kkenler kurgusunun ya da bilind
lantazmalann sahneye koyduu haliyle, diiliin iki kutbu ara
snda blnm ayn kadn'dr. Mesafe var olduu srece, diil
189

haz, arzu yasas lei zerinde kendi farkhlaurc deerini ko

rur. Belli bir blnm e srp gidebilir ve drlsel ban korun
mu olur. Ama eer mesafe daralr ya da iki konum karrsa, o
zaman karklk ortaya kar, i sknts, hatta lgnlk, zneyi
ya da topluluu ele geirebilir. Ana hatlarn gelitireceimiz bu
ema, Freud'un nemli metinlerinden bazlarn adad sorun
saln merkezinde bulunur: Cinsellik ile uygarlk ilikileri.
Kimi zaman, bir uygarln kuruluunun tem elinde lsz
tler, buyruklar vardr; bunlar, y a s a ak ya da hem cinsini
sevmek m askesi altnda, Freudun kitlelerin p s ik o lo jik sefaleti
diye adlandrd eyin kalc kayna olurlar. Islmda kadn
larn rtnm esi, bilind igler araclyla, bal bulundu
u tm bask ve deersizletirm e ayla b irlikte, elb ette bu
buyruklardan biridir. Freudun b ir baka cm lesi de burada
tm kapsamna kavuur: Ak hayatnn uygarlk tarafndan
evcilletirilm esi, cinsel nesnelerin genel olarak deersizletirilm esini de beraberinde getirir.1
Bizim burada hedeflediimiz ey, dii bedeninin krletirici
tertibat ve slm kurumun bu bedeni ie kapamak iin daha
batan itibaren oluturduu yapdr. teki k a d n n inkrn,
bak am zn sabitlenm e noktas olarak koruyacaz; siste
min tem elindeki bir dizi basklanma bu noktann ekim mer
kezi etrafnda dnmektedir.

Peenin gncellii
slmn modern krizinin boyutlarndan biri zellikle kadnn
site iindeki yeri bahsidir. Kadnn esareti ile ba koparlm
m odem m eknlarda bile pee sorununun ve onun kkensel
zelliklerinin bulac bir ekilde gncellik kazandn gr
mekteyiz. Bu gncellem enin zellikle gsterdii ey, bir kl
trn tem elinde olan bastm n an m nasl olup da kendini kolay
lkla gevemeye terk etmedii ve direniin -kanm a, yer de
itirme, bastrmay ve baskc dzenlem eleri belirleyen gerek
1 Sigmund Freud, Sur le plus gnral des rabaissements de la vie amoureuse"
(1912), Franszca tercmesi J . jplanche, La Vie sexuelle, PUF 1969, s. 63.

190

eleri silik letirm e gibi tm aralarla- nasl rgtlendiidir.

Kadnn geleneksel statsne ve ultram odem durumuna ili
kili tanm larn ayn yerde birlikte varl, m eseleleri radikalle
tiren ek bir karklk demektir, nk politik ve dilsel sistem
lerin tem ellerine dokunan grlm edik atm alara yol aar.
P e e ve ia ret: Bu s zc k lerin frtn al bileim i etrafnda
Fransada balayan tartma on yl boyunca grlm edik bir bo
yut kazand. ncelikle, ok sayda etkin kiiyi uzun bir sre
boyunca seferber etm i, devlet k u ram larna da sirayet eden
ok sayda yazl ve grsel-iitsel retim e yol am , davalara
ve (m ahkem elerin, devlet konseyinin, bakanln) hukuki ka
rarlarnn uygulamaya konm asna neden olm u tartmalarn
kapsamn belirtm ek gerekir. Bu olaylarn arivine geri dnl
dnde, bavurulan sylem alan larn n -h u k u k , politika,,
etik, din, dil- okluu arpcdr. Biraz mesafeyle yaklaldn
da, olgu (baz blgelerdeki liselerde onlu rakamlarla ifade edi
lebilecek gen kz, tm lkede olsa olsa birka yz kii) ile yol
at aklayc, teorik, polem ik tepki arasndaki orantszlk
aniden aikr bir hal alr. P ee ile iaret arasnda, temellere dair
bir tr sem iyolojik antiye derhal alm tr.
E lbette byle bir antiye durup dururken ya da rasgele bir
ey hakknda almaz. M eselenin nem i teraziye bu kadar ok
arlk bindirilm i olmasn emreder. Ama tartmada bunlarn
ifade edilm esini beklersek, zellikle birini bile tanmlamann
imknszl karsnda buluruz kendim izi. Her biri nem ta
yan ve kendi aralarnda iliki kuran neden ve temalardan olu
an tm bir yumak ortaya atlm tr; bu da politik ve kltrel
sistem in tm ilkelerini, deerlerini, hatta kim liini tartmaya
davet etm ek demektir. Eilim bakannn bir ifadesi, tartma
konusu edilen eyi gayet iyi zetlem ektedir: Fransa'nn y
z. Ve bunun tesadfen ortaya atlm bir ifade olm adn
belirtm ek iin unu vurgulam aktadr: Ben inanl biriyim ,
inanl insanlara doal olarak sayg gsteririm . Ama ayn za
manda insan haklarna, Fransaya ve cum huriyete de inand
mz gsterm em iz gerekiyor. Bu biraz gsterili gibi gelse de,
191

moda olmasa da fark etm ez.2 Barts ve Fransann yz:

Dem ek ki her ey sorgulanmaktadr.
Alm olduu yasak kararn, inancm belirterek hakl karma
kaygsndaki bu politikacnn tavr bir yana, cereyan eden tart
mann btn arasnda, bartsnn bu tehditkr glgesinin
kapsamn anlamak mmkndr. Tm bu tartmalarn merke
zinde srekli olarak iki anahtar kavram bulunmaktadr: K kten
cilik ve entegrasyon. Kktencilik, Barts araclyla etkinlik
gsteren ktl belirtirken, ikinci kavram arafn tehlikeye
att iyilii belirtir: Ulusun ortak bedenine dahil olma eklinde
ki politik kugudur bu. Kelimenin tam anlamyla bu szckler,
bir sistem in tutarllna gndermede bulunurken bu sistem de
bir baka sistemin btnl tarafndan tehlikeye atlmaktadr.
Pee niin h er eyi kapsayan sorun olarak, yani M aurice Blanchotnn formlyle, pan ik sorun olarak ortaya kmaktadr?
Tartm ann iaret ve iaretin gsterie dnk nitelii ze
rinde billurlam olmas nem siz deildir. G steriilik, ken
dini gsterm ede a n lk (Littr) anlamna gnderm e yapmakta
dr ve bunun yol at karkla kar koruma grevi Fransz
hukukuna verilmitir. Ama, bilindii gibi, Devlet Konseyi bir
iaretin kendi bana gsterie ynelik olduunu hibir zaman
kabul etmemitir. nk gsterm ek, iaretin zdr ve ar
lk kendi bana iaretten deil, onu gsteren zneden yola
karak belirlenir. Bu, iaret ve gstenne'yle [monstration] ilgili,
elle ilgili -hem selam verebilen hem de ca n av arlk [m onstruosit] yapabilen insann kendisi olan elle ilgili- Batnn sorunsal
n gndeme getirmektedir. m in "gsterm e edim i, kanlm az
olarak anlam sorununa varmaktadr.3
slm gelenekte, (Fatm ann olduu sylenen) elle gzn
kar karya getirilmesi bouna deildir, nk gz asndan
2 Franois Bayrou: dealimizi savunmamza ya da vazgememize bal olarak,
on ya da yirmi yl iinde, Fransann yz, slam'n yeri, Mslman kadnn ye
ri bugnknden farkl olacakur." 10/10/1994 tarihli Libration gazetesindeki
sylei.
3 m ve el hakknda, gsterme ile canavarlk ilikisi hakknda bkz. J. Derrida,
La Main de Heidegger", Psych, Galile, s. 415-451.

192

arln temel olduu dnlrken, sz konusu el, lsz

gze kar durabilen en yetkin etik organn simgesidir. Elin
arl vardr, ama insann z onu snrlandrabilm ektedir,
oysa gz asndan -onu krletiren gerek siperi karsna
karm ak hari- herhangi bir etik m m kn deildir. Tartma
her zaman u soruna gelip dayanmakladr: Bir iaret hangi ei
i geince fazla gsterir olm aktadr? H an, Davud Y ldzfm n,
kippann durumu bu mudur? B arts, ar lde gsteren
bir iaret m idir? Bakanlk kararnn, aka bartsn hedef
liyor gzkm eden, ama bartsn kastederek bulduu
zmn anlam , bal bana peeyi gsterie ynelik din bir
im olarak kabul etm ek olmutur.

Teolojik barts
Bartsn tleyen slm teolojinin bak asnda bar
ts bir iaret deildir. Dii bedenini ksmen ya da tamamen
gizleyen bir eydir, nk bu bedenin cezb etm e ve byleme gc
vardr. Baka deyile, din asndan gsterili olan ey kadn be
deniyken, barts onu rahatszlk yaratc etkilerden yoksun
brakan ve kurtaran bir filtredir. Bylece, bartsn ha ben
zeri din bir iaret gibi ele alan tartma -ki han slmda kar
l Tanr adnn kaligrafisi daha zel olarak da Kurandrbatan itibaren yanl bir ynelim kazanm oldu. Aslnda, bir
mmin iin yalnzca Kuran iaretler (ay et) hazesidir, nk
herkesin zdelemeye davet edildii - Kuran ol!" der peygam
ber kelm - bu metnin temel oluturanlarnn ad budur. Mslm anlar iin dsal zdelik iaretleri, daha ziyade tanrsal
harfin estetikletirilm esinde yatar. Bartsnn asla bu yo
rum ynne dahil edilemeyecei; kadn bedenini genel olarak
denetimden geirm ek iin bu bedene elk o y m a ynndeki te
olojik bir manta dahil olduu asgari bir incelem eyle aka
grlr. D olaysyla eitim bak an n, sonunda bir filozofun
sem iolog sansrc4 diye adlandrd tavr benimsem eye y
1 Jean-Jacques Delfour, Franois Bayrou, censeur smiologue, 20/10/1994 ta
rihli Libration, s. 7.

193

nelten bu kadar uzun bir tartma iinde kaybolm ak iin ille

de iaretler alann aratrmak niin gerekiyordu?
Kukusuz, barts, rnein m istiklerde, sem bol olarak
kavranabilir ya da Arap estetik ve erotiinde bir taklit olduu
grlebilir. Baz slam c hareketlerin barts n, bal o l
duklarn ileri srdkleri slm yasann kat buyruklarna uy
gun olarak dayatm adklarn saptam ak gerek. Bunlar araf
trbanla ya da kadn bedeninin yz hari rtnm esiyle s
nrlandran deiiklikler getirm ektedir. Yz diyoruz, nk
salar ve boyun tamamen rtl olduundan, bu durum bir
maske ya da etten kem ikten bir model karsnda olunduu ve
bunun ardnda da gerek yzn bulunduu eklinde tuhaf bir
izlenim verir. Bu biim iyle barts, slam cl n kam usal
alan fethinin am blem lerinden biri oldu. Bylelikle de rtn
me, gncel politik hedef terim leriyle imleyici b ir stbelirlenime dahil olur. rtnm enin gerek sicili de, slm yasa klli
yatna (eriat) tarih boyunca yaplan gnderm eler dolaysyla
baat kalm aya devam eder.5 Bu dzeyde, eitli yntem lere
bavurarak kadn bedenini gizleme zorunluluu sz konusu
dur; sesin ve m cevher nlam asnn bastrlm asna kadar va
ran sofistike bir gizleme sistem inin m erkezi esi yapan ey
budur. Bu nedenle, tm Arapa szlkler, rtnm eyi belirten
din kural terim i olan h ica p szcne u basit tanm ver
m ekle ie balarlar: Yasak," daha dorusu b ir eyi y a s a k klan
h er b ir ey. Dem ek ki rtnm e, btn olarak kadn bedenini
-ev ii mekna ait ailevi bir kategori hari- baka y a s a k bir e
ye dntren ilemdir.
Abdlvahab Bouhdiba, slm d a C in sellik zerine incelem e
sinde, batan itibaren u k orku n saplam ada bulunur: De
mek ki, araf Mslman kadn kusursuz bir anonim lige ge
irecektir: Mslman kadn olm ak, kim liini gizleyerek yaa
5 Mohamed H. Benkheira, LAmour de la loi (Paris, PUF, 1977) balkl bir dene
mesinde arafa bal teolojik bncenin tmn yeniden tanmlamaya giriir
ve bir kurumun sz konusu olduunu gsterir.
6 lbni Mandurm ansiklopedik szl buna rnektir, List Al'arb, Dar Lisn
Al-arab dit, Beyrut, c. 1, hajaba maddesi, s. 567. Jurjnl'de: "Al-hajh, gndelik
dildeki y a sa k , Le Livrc des dijinilions, Beyrut, 1977, s. 82.

194

maktr. Ve buna em in olm ak iin Arap toplum unun dii mille

tini zorla hapsetmesi yeterlidir. Arap evi, pam uklu ya da ynl
araf rten tatan bir araftan baka bir ey deildir.7
B irin ci blm de Nim et Stk dolaysyla grm olduumuz
gibi, kadnn rtnm esindeki hedef, y asa n p olitik beden idir,
ki ta b arraj kavram yasa tehdit eden eyi, yani kadn ak
seik belirtir: kadn, topluluk iinde a y a k la n m a kkrtan ve
topluluu batan k aran iaretler gsterir. Hem bireysel hem
kolektif, hem ahlaki hem politik deneyim alanlarna hkm e
den fit n e kavram bu iki veheyi bir araya getirir. Batan k arm a -a y a k la n m a , esas olarak, erkeklerin tanr im lerine (a y et)
inancn sarsarak onlan tanrlarndan caydrmak demektir. Er
kek ile Kuran m etni arasndaki ilikiyi bu paralar. Kadn, top
luluktaki ve topluluk yasalarndaki sapmay tem sil eder. Bu
nedenle, peygamberin damad ve ardl im am Ali, kadn "zo
runlu kt l k" olarak kabul eder; bu ktgn gc zellikle
grsel alanda iler: Diilerin sslerine yneltilen baklar eytanm oklardr,8 demiti Ali. m lerle b irlikte, -Eitim Bakamnm da kendi asndan gayet iyi kavrad gibi- in an ca gidi
lir. Islm n, araf dayatarak, diilerin gsterisinden korum ak
istedii ey bu inantr; ama bir baka yakadaki inan.
Bu sistem in nem li kavramlarndan biri, etim olojik olarak
g z oy m a k edim ine bal olan aw radr. Bu terim , sonuta,
genel anlamda m stehcen olan ve kr edilmesi gereken eyi
belirtm ekledir. Kadn bedeni btn o la r a k tabu ilan edilmi o l
duundan, znde bir gz, kapatlm as gereken, klar saan
bir cinsel gz haline gelmi olan ey, kadnn kendisidir. Yine
de her ey gsterm ektedir ki, bu gzn kr edilm esi, tehlikeli
cazibeyi ortadan kaldrmamaktadr; tek yapt ey, onun ha
yaletini karanla itmektir. Onun karanlk klan, tanrsal ia
retlerin iin daha tehditkr olur.
Bu balamda, rtnm e bir iaret deildir, grsel alanda im a
nn ve yasann im lerinde parazit yapan kadn bedenini krle

7 Abdelvvahab Bouhdiba, La Sexualitf m slam, Paris, PUF, 1975, s. 50.

8 Aktaran A. Bouhdiba, a.g.e., s. 145.

195

tiren eydir. Dem ek ki rtnm e, kadn etkisiz klm ak iin te

olojik olarak g zelletirm e ileminden kaynaklanr. Sz konu
su olan ey, hem kadnn g sterilm esin e [m onstration] hem de
uygunsuz ve tehlikeli cazibeleri gsteren olarak / ca n a v ar ola
rak [monstre] kadna son vermek iin bir mdahale m ant
dr. Bu anlam da k adn n k a n tla n m a sn d a n [d m on stration ]
kaynakland sylenebilir; tabii eer olum suzluk ekine [d-],
younluktan ziyade yoksunluk anlam verilirse... Ama, gre
ceimiz gibi, hakikat sorunu sz konusu edildiinde, yoksun
luk ve younluk buluur, nk hakikat m eselesi olmadan r
tnme yle dursun, inan da, yasa da yoktur.
areti, bizzat eyin yerine geen imleyen ve imlenen birlii
olarak gndelik tanmyla kabul edersek, rtnme, daha ziyade
bir settir; bu setin gerisinde kadn grnmez ve iitilmez bir im
lenen olur. Hibir ten parasnn fark edilmesine imkn tanma
yan kat dini biimiyle rtnme, her kadn, kii olarak anonim
ve farkszlam bir kendilie indirger. Kadnlar tmletirir, so
yutlar, onlar tek bir imleyene balar: rtnn altnda kadn var
dr. Sokakta ilerleyen ekilsiz bir bedenin zerindeki karanlk
bir ban hayaletidir; silinen yz ile gzellii ya da irkinlii,
genlii ya da yall, yabancl ya da ainal tar. Dile geti
rilemeyen, belirlenemeyen, tanmsz cazibeyi ve itmeyi birleti
ren gcl kadn. Bylece kadn, kukunun, hata ve speklasyo
nun konusu olur, kartlarn mcadele ettii bir kurgu olur.
Ama, bu hayaletimsi mevcudiyet dolaysyla, ancak hayal edi
lebilecek bu bak dolaysyla, teolojik gzelletirme kendi ege
menliine kar dnm olmaz m? nk, grnmeyen ya da
tasavvur edilen bir bak, Tannnn her eye kadir bilici bak
deilse nedir ki?9 Dii znenin rt altna kapatlmas, onu ka
ranlk glere sahip bir varlk konum una yerletirir, nk bu
imlenen yalnzca ruhsal bir imge deil, kendi gizlenmiliinin
prangas iinde davranan canl ve esrarengiz bir mevcudiyettir.

9 Jacques Lacan, XI. seminerde, uanca ndirgenen ezici bir baktan sz eder:
[...] gren bir bak asla deil, tekinin alannda benim hayal ettiim bir ba
k." Les Qualir Concepts fondramentaux, Paris, Seuil, 1973, s. 79.

196

tesini grebilme gc olarak kadn

Klinik alannda, kadn hastalar, tesadfen rtnm ek zorunda
kalm larsa, ou zaman, tenlerine yapan ya da tepeden tr
naa kateden gl bir gzn esiri olduklar ve ayn zamanda,
tm kiilikleri iinde, grlm eden gren bu gz haline geldik
leri fantazm asn hatrlarlar. T p k G atan C lram baultnun
(1 8 7 2 -1 9 3 4 ) kadnlarn kumalar karsndaki erotik tutkusu
zerine gzlem lerinden yola karak nerdii, ten ei kavram
gibi rtnm e de, bir anlamda, grsel e oluturur. Fasta kald
srada ektii geleneksel giysili yzlerce kadn fotoraf in
celendiinde arpc olan ey, arafl kadnn, bak hem al
lak bullak eden hem de byleyen ekilsiz ve tantanal bir
kendilie d nm esidir.'0 G rsel e, rtnm e yoluyla grl
mezi gren, falc diiyi rterek onu ierden boyunduruk altna
alan ve dardan ek ilsiz h ay alet yapan eydir. Basit bir set o l
mann tesinde rtnm e, szel alandaki y asa n grsel alan
daki trdei olan bir m d a h a le b a k yaratr. a r a f ka d n
arada-grr. D olaym l b a k gibi bir ey bedenini ele geirir ve
grm ek ile grlm ek arasnda, grm e arzusu ile baka sunul
mu olan ey arasnda ayrc bir g oluturur. Bastrma ikili
dir: Kadn tarafnda, gren ve kendini grm eye adayan g
olan fa rk ll n dngsn bozmay hedefler; erkek tarafnda
ise, yalnzca gerek arzu nesnesi olan kadn kapp karm ak
deil, kadn gizlenm i olduundan engellenm i bir fanlazmaya, kzlk zarlar srekli yeniden oluan cen net hu rileri gibi
sonsuz b ir aa km a vaadi tayan idea-bedene dntr
mek de sz konusu olur. Ksacas, araf araclyla kadn bir
sylence, karanlk bir serap halini alr. Erkein bak bu e
kilde korunur.
nk bu hikyede erkek, kadn sayesinde krlemeyi ar
zulayan bir gz olarak ortaya kar. Arap dnyasnda, gz ile
gece arasnda hi durmadan ilan edilen tutku bilinm ekledir!
10 Kr$. Serge Tisseron ve Mounira Khcmirin eseri: G. Cltrambault, Psychiatre et
photographe, Paris, Les Empcheurs de penser en rond, 1990.

197

Bir efsane bunu tm kapsamyla kavramtr. Bu efsane, ak

arklarnda iitilen, dinleyenlerin de sk sk tekrarladklar u
nidaya dayanr: y a ayt, y a ley i, yani ey gz, ey gece. G z
(ayn) bir erkein addr, G ece (leyi) bir kadnn addr. G z,
G e c e 'yi lg n ca sever. Yani ona rastlad an onu y itirir ve
m itsizce onu arar. Ama, onu bulduunda, yeniden kaybede
cektir, nk gz gecenin iinde kendi g ecesin i grem ez.
zetle, erkein gz iin tutku sadece kendi krlemesidir. Ve
karartlmas gereken bir grme gc olarak sunulan kadn da
arzunun karanlk hedefi olarak kendini gsterir. Dem ek ki ka
dn hem gzdr hem de gzn gecesi.
arafa dair yasal buyruklar, lbn Hazm gibi en hogrl
yazarlar tarafndan bile -nl ak risalesi Gvercinin G erdanltnda (1 1 . yzyl)- kadnn bilinmezi gren gcnn snrlan
drlm as anlam nda yorum lanm tr. rnein, gzn yer
den ayrm am ay ve c in se llik te n k o ru n m a y b u yu ran Kurandaki blm andktan sonra yle yazar: E er yce ve
gl Allah, kadnlarn aklarn kalplere nfuz ettirm eyi ba
arm ak iin gzbebeklerini kullanm alarndaki mahareti ve tut
kuyu cezbetm ek iin evirdikleri dalaveredeki incelii bilm i
yor olsayd, bu snrsz, tuhaf ve anlalmas g ifadeyi ku
kusuz ortaya koym azd ( k a f). Bu sn r olm asayd ne o lu r
d u?12 Bu blm deki eler arasnda, kadnn erkee nfuz et
m esini ve onu bylem esini salayan bir tr g z eriliiine sa
hip olduu ynndeki imay dikkate alalm. Kadn, zorla ieri
girmeyi salayan bir tr erotik aygt gibi, g z eder.13
araf giyen liseli kzlardan biri gnlk bir gazeteye, Bir
m m in olarak benim iin bu yalnzca T anr karsn d a bir
edep sorunudur ve bu da benim dinimde nem tar [...],
11 Ayyam Wassef, UCEil et la nuit", Cahiers Intcrsignes, no 6 -7 ,1 9 9 3 , s. 217-224.
12 !bn Hazm C944-1014), Tawq al-hamitma, Dar maktabat al-hayt, Beyrut, 1982,
s. 210.
13 L. Bercher, Collier de la Colombe tercmesinde gzbebekleriyle oynarlar" di
yerek bizim yorumumuzu glendirir. Akt. Bouhdiba, a.g.e., s. 50.
14 Asma Gmati, Pariste 5. snf rencisi, 18/11/1994 tarihli Libration gazetesi.

198

dediinde, Tanr karsn da edep sorununu gzard edemeyiz;

gen kz bizi, onunla birlikte kendim ize de aklamaya zorla
m aktadr: Kadnlarn Tanr karsnda h issettikleri bu utan
duygusu nedir? A knlk k a rsn d a niin erkeklerd en d a h a
fa z la utan duyarlar? Tannnm baknn her eyi grd var
saylm ken, niin bir araf Tanrnm b a k n a are olmaya
yetm ektedir? En yce makamdaki iin dii bedeninde saygsz
ya da m stehcen olan ey nedir?
Bu elerin bazlarna Yahudi ve Hristiyan teolojilerinde de
rastlanr. rnein Aziz Pelrusa gre, kad n m eleklerin davas
(h a k k ) iin ba zerinde tanrsal b ir iste e n z a g sterm ek zo
ru n d ad r M eleklerin kadn ykselten bu hakkn Aziz Pavlus
bir g ve zgfirlk iareti olarak yorum lar.15 Ama ban akta
olm as, m eleklerin hakkna (davasna) nasl zarar verebilir?
Ba rtm ek kadn niin ykseltir? Kadnn banda ne vardr?
Tektanrclk kadna, bann tepesinde, aknlg hi durma
dan ihll eden h ay ali b ir g z atfetmi olm asn?
slm erevesinde kalndnda, H acer rneinde olduu
kadar Rukiye rneinde de, kadnn tepeden bakan bir grn
mezi bilm e gcne sahip olduu saptanacaktr; bu g, Hacerin lmsz Tanry grm esini ve onu bu grnn adyla
anmasn salad gibi, Rukiyenin de kutsallk n algla
masn ve onu ele geirmek istem esini salamtr. Demek ki,
rtnme/pee, tanrsal bakala hayali olarak meydan okuyan
bu in at/kibirli bu gze gerekle verilm i bir cevaptr.
Sergilediimiz -kadn bedeninin grnm ezi bilm e ve ms
tehcen ift yn, kadn gznn erillii, tanrsal imleri tehdit
edii, Tanr karsnda edep ve ban rtlm esi gibi- eler,
tm bu btn, Georges Bataillen tepe gz diye adlandrd
ey zerinden bir geri dn gerektiriyor.

15 Annie Jaubcrt, Les Femmes dans l'&rilure", Revue chretlcnnc, no 219, s. 2-16.

199

"Tepe gz" etrafndaki saptamalar ve hipotez

Beni mevcut sorundan ok uzaklara srkleyecek olan G eor
ges Bataillem Tepe gz olayyla ilgili tm aklam alar bu
rada verecek deilim. Yalnzca birka saptamayla yetineceim.
Georges Bataillem lm nden sonra yaym lanan Tepe G z
D osyas,'6 bu gizemli olaslk etrafndaki hazrlk alm alarna
giri im kn tanmaktadr. Kukusuz bu gz zellikle kadnla
ilgili deildir, btn olarak insan soyunu ilgilendirm ekledir;
yine de, Georges Bataillem anlatlarnda, hem en hem en her
zaman, dehetle birlikte erotikletirilm i bir diiliin sim gesi
dir. Bu fikir onda balangta ihtilal, neredeyse lgnca bir
biim de ortaya km , daha sonra, fantezi analizinin, m itle
rin, an trop olo jik ve anatom o-fizyolojik v erilerin incelenm e
kavanda, rasyonalitenin yollarn dn alm tr. Hipofiz
gz adna kaynaklk eden bu sonuncu boyuttan balayalm.
Om uriliin bitim inde, kafatasnn tepesinde yer alan, em bri
yon halindeki bir gzn karakteristik zelliklerini tayan bir
bezdir sz konusu edilen. Bilim adam lar -bu beze cinsellii
d zenleyici bir ilev atfetm ilerdir ve bu ilev gnm zde
dorulanm tr (D escartes bile ruhun orada bulunduunu be
lirtiyordu); ama burada asl nem tayan ey bu yan deildir.
Georges Bataille hayali boyut zerinde fazlasyla durur ve tepe
gz tam am en p sik o lojik b ir n osyon " olarak ak a kabul
eder.17
Kafatasndan kan bu gzn im geleri zerinde duracak de
iliz. Bunun bilind bir drtyle, m stehcenlik ile iren bir
haya duygusunu, krlem eyi, ama ayn zamanda da kzmay,
erkeklik kabarmasn ve ezamanl olarak da deliksel yang bir
araya getirdiini, bylece tiksinti verici ve korku tu cu siy ah
kar-g ne grnm iinde belirginletiini belirtm em iz ye
16 Georges Bataille, Dossier de l'il pinal, il compltes, c. II. 1970, Paris,
Gallimard, s. 38.
17 Michel Surya, Georges Bataille, la m on l'uvrede, uursuz bir biyografik
menei olan gz fantazmasnn yazarn ve yazlarnn psikanalitik tedavisinde
nasl ilediini gzler nne serdi. Michel Surya, Georges Bataille, la mort <1
l'uvre, Paris, Gallimard, 1970, s. 137-141.

200

terli olur. Bir anlamda tamamlanmadan kalm olan, ama yine

de korku n biim de etkili olan bu varsaymsal gzn ortaya
k, Georges Bataillea gre, hayvan insann kesin olarak di
keylik kazand, dorulduu andr. nsan bir aa gibi dogrulurken kendini oluturan bu gz esas olarak dikleebilir zel
liktedir, dolaysyla erildir (kim i zaman Bataille gz aac da
der); bu gzn arzu nesnesi gnetir, nk , yatay bakla il
gili gzn tersine, bu gz zaten kr olduundan, gn ate
inden ekinm ez. Daha dorusu, im gesel gr gcnn te
melinde bu krlk yatar.
K afatasnn bu edepsizce grsel ereksiyonu nd aki meydan
okuma boyutu buradan kaynaklanr. D ikeylem e, tm zihinsel
faaliyetin topraa kart blgelere, yani ban zerine doru
itilm esin e yol at; bylelikle bu gz, tam aydnlk gnein
karsna olumsuz ve hayaletim si gnein kibrini karm oldu.
Zaten insanlk, bu gzn bal olduu ilevin, yani gn en
ykseine uuun ve insan bedeninin diklem esinin kendi s
nrn grd gksel atee uuunun (lkaru s, Prom etheus, ki
o da kartald) gereklem esini m itlerinde srekli tekrarlayp
durdu,
Tepe g^n birok m otifi, slm klliyatn kadna atfettii
bilinm ezi grme gc ile akyor olsa da, nem li bir e on
larn ayn m antksal kategoriye aidiyetlerini kuvvetlendirm ek
ledir. Biz bunu, erkein arzusunu uyandrm ak iin kendini
tehir ettiinde (Lisn) kadnn gsterdii eyleri belirlen tabarruj kavramnda bulmaktayz. Bu terim b ara j a'dan gelir; b a
raja, kule dikm ek, belirgin ve yksek klm ak anlam na ge
lir. Gz ukuru, kalar arasndaki m esafe, gzn byk
l, canl ak, kule, parlaklk, g ", a gbi sz
c kler bu kkten trer.18 G sterilen eylerin diklem e karakte
ri bundan daha iyi bir araya getirilip, kadnn varsaylan uza
gren diklem esi bundan daha iyi ifade edilebilir mi? Ayn e
kilde, b a r a ja zodyak iaretlerini, gezegenleri, yldzl gk
y z n ve bitkilerin k n ts n da verir; bunlar, Georges
18 Tm bu anlamlar Usdn ansiklopedisinde, baraja" maddesinde belirtilmitir.
a.g.c., c. 1, s. 184-185.

201

Bataillen szn ettii ge doru odaklamay dorulamak

tadr. Bylece rt, kadnn meydan okuduu Tanr ile arzusu
nu kkrtt ve dikilm i gz taknts nedeniyle gcn kor
kuttuu erkek arasnda dikilen kadnn grsel ktl olarak
kabul edilen ey zerine atlm olmaktadr.
slm klliyatta, Prom etheus figr ya da gnee kardan
bakabilen efsanevi kartal figr -insan, gcl bir gzn da
doru knt yapma ilevini bu figrlere yanstm tr- dolay
syla elde edilm i mitsel zgrln yakn rneklerini bulmak
da m mkndr. bni Arabinin kalem inden km a bir yazda
u denmektedir: g zb ebe i g z iin neyse, insan d a Tanr iin
odur.19 A rap ada g zbebe in in k elim e an la m n n gzn
iind eki insan (insdn al-'ayn) olm asndan destek alan Ibni
Arabye gre insan Tannnn grme organ, onun grc z
dr. nsan yalnzca Tanry grm ekle kalm az, o, ayn zaman
da, Tanrnm dnya zerindeki bakdr. Bylece insan, arzu
su ve gcl g z taknts sayesinde kendini -sonunda her eyi
gren mutlan girizgh yapmaya kadar varr! Ama insan g
zn bu mertebeye karan tek mistik bni Arab deildir; ba
ka rnekler de verilebilir. Tanrya seslenen Halla bunlardan
dr: Senin beni grdn gz, benim seni grdm gzdr." Ka
dnn bu yksek m ertebe iin niin bir tehdit oluturduu da,
bu sistem in terim leriyle anlalm aktadr. Kadn erkei Tanrsndan vazgeiriyorsa, gzbebeini gznden ayrm ay da
baarr! Dolaysyla mutlak krlem eyi gerekletirir.
Kadna bann zerinde bir gz atfeden arkaik inancn m en
ei, anneyle iie gem enin ve onun byleyen ve her eyi g
ren gzn iine almann damgasn tayan ocuk bellei ola
bilir. Burada kadn, Tanrnn bak as olarak akn [transcen
dante:] kkenin yksekliini mutlak erkiyle tehdit eden kayna
n (dlyata ya da kadn cinsel organ) izini tayan ilkel bir
19 bn Arabi, Les Gemmes de la sagesse (fus al-hikam), La Sagesse des proph
tes bal altnda Franszca tercmesi T. Burckhardt, Paris, Albin Michel,
1974, s. 27.

202

gz zelliini korur. Yukarda sz geen liseli kza, slm tr

ban Tanr karsndaki edepten dolay tadn syleten ey,
h akikatin tanrsal gz karsnda bilinsiz meydan okuma ve
kibir varsaymdr. Aziz Pavlusun kadnn m eleklerin hakk
iin ban rtmesi gerekliini buyurmasnn nedeni de budur.
Sanki kadn ba akken aaym ya da aaya doru bir e
kim noktas oluturuyormu gibi, bu edim onu ykseltir.

Kadnn gstermesi
slm gelenekte, meleklerin konum unu en yakndan grn
mem ize imkn veren bir sahne vardr.20 Burada Islmn kuru
cu anlatsnda rtnm e ilk kez grlr. M uham m edin tm bi
yografi yazarlarnn aktard bu blm , vahyin balamasndan
nceye, mstakbel peygamberin aklndan kukuya dt ve
bunu eine at, o rktc alm etler dnem ine aittir:
O yl, Muhammed, dadan ayrlarak Haticenin yanna gelir
ve ona der: Ey Hatice, delirmekten korkuyorum. Niin? di
ye sorar Hatice. nk, der Muhammed, kendimde Cinlile
rin iaretlerini fark ediyorum: sokakla yrrken, her tatan
ve her tepeden sesler ktn iitiyorum; ve, geceleyin, r
yamda kocaman bir varlk grnyor, ba ge, ayaklan ye
re deen bir varlk; ben onu tanmyorum, o ise beni yakala
mak iin zerime geliyor. [...] Hace ona der: Bu tr bir ey
grdnde beni uyar. [...1 Bir gn, Haticeyle birlikte evinde
bulunan Muhammed der: Ey Hace, o varlk bana grn
yor, gryorum onu. Hatice Muhammede yaklar, oturur,
onu gsne yaslar ve der: Hl gryor musun? Evet, der
Muhammed. Bunun zerine Hace ban ve salann aar ve
der: imdi gryor musun? Hayr,1 der Muhammed. Hatice
der: Rahat ol, eytan deil, melek o.21

20 Bu sahneyi ilk kez La Nuit brisi'de (Paris, Ramsay, 1989) andm. nemi dik
kate alndnda, burada onu yeni aklamalarla birlikte tekrar ele alyorum.
21 Tabart, Muhamad sccau des prophlles, Paris, sindbad, s. 65-66. Bu sahnenin
ok sayda versiyonu vardr, ama hepsi de bu yapy korur.

203

Bu sah n en in tarihsel g erek li in in pek n em tam ad

aktr. nem li olan, byk anlat iinde kadnn g sterm e ro
lne iaret etm ek onu, grnr ve inandrc klm ak iin kkensel sahnelerin dilini kullanmasdr. Nedir ortaya konulan
ey? lk olarak, slmda hakikatin hikyesinin bir kadnn ar
afn am asyla baladdr. Balangta melein edep duygu
larn incitm ek de var. Bu iki nerm e, tek bir parann, yce
bak tehdit eden kadn bedenini gizleyen teolojik kuma par
asnn n ve arka yzdr. Burada her ey nihai edime ve ka
dn kendini gsterdiinde melein gizlendii nerm esine da
yanm aktadr. nk araf aldnda peygam berin grm e
alanndan kan m elek, bir melek olarak H aticenin arafsz
haline bakamad varsayld iin ortadan kaybolur, eer bir
iblis olsaydv H atice onu caydramazd, nk Haticenin gs
terdii eyle eytan olan eyin ayn doada olduu varsayl
mtr. Bu m elek, Kurann gerek szn aktaran m elek (Bam elek Cebrail) olduundan, kadnn gsterm esinin hakikatin
gsterim i olduu ve ezamanl olarak, ayn edim iinde bu ha
kikate suikast olduu da ortaya kar. Kaan m elek, kadnn
arafn karm asyla gizlenen hakikattir, ama hakikatin bu
gizlenmesi hakikatin dorulanmasdr.
kinci olarak, kadnn durumu, kkensel olarak, inancn te
m eli olan bir grmeme kouluna bal gibidir. Kadn, gr
medii eye inanrken, erkek grdne inanm az. Dolaysy
la, erkein inanm ak iin kadnn dolaym m dan gem esi ge
rekmektedir. Bundan byle g sterm e sah n esi olarak adlandra
camz ey (slm gelenekte bu sahnenin ad y oktu r), ka
nlm az olarak u sonuca gtrr: E rk ek , Tanrya inanm ak
iin bir kadndaki inantan gem ek zorundadr, kadn ise ku
rucunun bile bilgisini hem nceleyen hem de aan hakikate
dair bir bilgiye sahipLir. Kadn bu hakikate kar suikasttan ve
erkek-peygam berin grm e aknl bakm ndan b ir eksikli
inden yola karak bu hakikati dorular. D em ek ki kadn,
tekinin hakikatini kantlamay salayan bir olum suzlua sa
hip g z km ekled ir. H ak ik ati, k en d i o lu m su zlan m asn d an
ayran ey rtnmedir.
204

Grd ey karsnda korkuya kaplan, kendisine musallat

olan eyin doasn deerlendirebilecek durumda olmayan er
kein karsna Hatice, mehul kovan edimsel bir yorum
karr. H aticenin peesini amas, erkein kararsz znelliine
bir karar dahil eden bir harekettir. Kadn ona, tek bana anla
yabilecek durumda olmad tekinin kesinliini verir. teki,
erkein iindedir ama onu tanmaz. Kadn alm asayd, yani
araf olm asayd, erkek k a r a r s z kalm o lacak t, Tann'dan
kuku duyarak yaayacakt. Kadn erkee kesin kararn verdi
i yargy balar. Erkek, taycs olduu hakikaten habersiz
d ir (hadm o lm a). Bu sahnenin barnd rd nerm eler, u
noktalarna vardnldgnda byledir. Teoloji, kadnn rtnmealm asna kurtarc bir stat atfeder, erkek iin tanrsalla z
d elem e im kndr bu; sanki erkek zihnini kurcalayan farkll
kadn bedeninin farkll sayesinde kavrayabilmektedir.
Ama erkein, tekinin gerekliine/inancna kadn aracl
yla eriiyor olm asndaki teolojik yap, erkein narsisizm inin
kadjnkinden daha sorunsall olduu anlam na gelmez mi?
nk kadn, erkein gz kapal dokunduu tekinin ha
kikatini nceden b iliy o rsa erkein kendindeki anlam , iareti
tanyabilmesi iin kadnn ilem inden gem esi ve bylece te
kinin in an cn , gerekliini salam as gerekm ektedir. Kad
nn rt nm esi, erkein narsiste a p ta ll n a kar bir tedbir
olacaktr.
slm tarihyazmna gre H alice, peygambere ilk inanandr.
Demek ki ilk M slman bir kadn olur. Hakikat meleini ko
valayan kadn, ilk inanandr. O nun sayesinde erkek, kendi
Tanrsn olumlar. Bu blm n ardndan, M uhammedin Hati
ceye, M elek siz e selam n iletiyor," dediinin belirtilm esi de
kukusuz bu nedenledir. Ama buradaki konum deiikliini
fark etm em ek mmkn m? Erkein inanm asn salayan ka
dn, erkee inanan kadn oluyor. D em ek ki kadn kar-kkendir ve kkendeki ilk iman'n kaynadr.
rt l , rtsz, yeniden rtl; ite, teolojinin kadn ilem e
sinin safhas bunlardr. Balangta rtl, kkensel hakika
tin gsterilmesi iin rtsz, daha sonra, kkenin bu hakikati
205

ne inan emri dolaysyla yeniden rtnm ; nk kurum la

m hakikat, iinden getii yoklu u rtmeyi yrekten ister.

Tersine dn
slmda rtnme yasann ynsal olarak dayatlmasna adm
adm gtrecek yol aslnda budur. Kendi aklndan kuku duyan
erkekten teolojik akl kurumlauran erkek aklna geite vahiy
inanlmaz biimde kuku verici bir gvensizlie dntrld.
Hakikatin kantlannn temelinde yatan kadna inanma, tehli
keli bir dalavere halini alnca, kadn da ak l ve dini e k s ik (Ha
dis) aldatmacl muazzam (Kuran 12, 28) bir tr varla d
ntrld. Kukusuz, sahne byle bir inan deiikliini zaten
iinde banndnyordu, gsterme bir almayla (arafn almas)
salanmt ve melein kimlii melei kararak dorulanmt.
Ama bu sistem de cad yakmaya niin ihtiya duyulmad da
bylece grlm ektedir -slm tarihinde cad yakm a yoktur-,
nk teolojinin kadna atfettii yalan ve tersine dndrme ye
tenei, tekinin hakikatine bal kalacaktr, bunlar gizemin
iinde kar karya tutan rtnme araclyla bu hakikate tutu
nurlar. Kadnn rtnmesi onun yaklmasn nler mi? slam c
larn kadnlarn rtnmesinden yana bugnk kampanyalarn
daki sloganlardan biri y a a r a f y a cehenn em deil midir?
M uham m eddeki deiimin derinde yatan nedenlerini bura
da ayrntl olarak inceleyecek deiliz. Elbette unu belirtm eli
ki, Haticenin lm nden sonra, ellisine doru, kad n lar, g
ze! koku yu ve duay (Hadis) severek poligam olacaktr. (Erkee
inanan) kadna inanm ak ve kadnlar sevm ek; M uhammedin
geirdii dnm n tm kapsam bu iki nerm e arasnda ka
ytldr. Ksaca, bu nerm elerin peygamberin libidinal ve poli
tik dzeninde bir dnm e denk dtklerini syleyebiliriz.
Bu konuya tekrar dneceiz.22
Teolojik yasak tiyatrosu, rt (perde) indiinde balar. Bir
ka arkn kefedebildiim iz karm ak dzen, ou zam an
22 Bkz. sonraki altblm: Binbir Gece Masallarnn Sz.
206

bedenlerin, yaam ve lm lerinin karanlk dram larndan aln

ma gl yorumlarla desteklenir. slm rneinde senaryo bi
linm ektedir; kadnn anlalmaz klnd ya da zerinin izil
dii blm ler yle n plandadr k i, kadnlarn tanrsallklar
n n in sa n lk la r old u u ; g lerin i in sa n i, fazlasyla in san i
dramlar iindeki kklerinden aldklar grlmez.
Bunlar, slm sitenin kurulu dnem i olan, insan M uhammedin yaamnn son on be ylndaki arzu sorunlarna nok
tas noktasna denk der. Bu basit grnse de her koulda
dorulanabilir, lnsan-peygam berin bir arzu atmasyla kar
lat ya da kendini bir haz am aznda bulduu her seferinde
Tanr, Kuranda yasa deeri tayan bir zm bulur. lk perde
Aye olaydr. Muhammedin gzde kans Aye, bir sefer sra
snda kervandan ayrlr, Safvan denen birini de peine katarak,
lde tm gece boyunca kayp b ir gerdanl aramaya gider.
Aye zinayla sulanr, nk Safvan yakkl bir adamdr ve
aralarnda gem ite bir iliki olduu tanklar tarafndan sy
lenm itir.23 Peygamber sknt veren bir kukuyu aylarca iin
de tar... ama Ayeyi sevmektedir. Ayeyi aklayan ve peygam
beri de kukudan kurtaran ayetler indiinde ( k denen su
re), teolojik perde kim senin gznn yama bakmadan inm e
ye balamtr. Bu durumda rtnn, kadnn bedeni zerine
atlm kuma paras olm akla kalmad, gren tz olan arzu
znesi ile Sitenin politik kuruluu arasnda titizlikle hazrlan
m bir dzenin rgtleyici eli de olduu aktr. rtnm e, ki
iler arasndaki ilikiler, mekn ve zaman iinde hazzn bede
nini gl bir ekilde yaplandracak sistem olarak ortaya
kar. Aye olay vesilesiyle, yine bu k suresinde, zel olan
ile kamusal olan snrlandrlacaktr; abdest alm ak iin soyun
may gerekli klan namaz srasnda (sabah, le, akam )
eve giriler izne tbi olacaktr; kadnlarn sslerini darya"
gsterebilecekleri kiiler akrabalk balarna gre kat biim de
belirtilecektir. Temel yasak ilkesi ortaya km aya balar: r t n
m e b ir y a s a k o la ra k , ensest y asa n a den k dm ekledir.
23 bn Hichm, a.g.e., c. 3, s. 309-316; ve Tabarl, Mohamed sceau des prophtes,
euge., s. 237-242.

207

lk M slm an topluluunda skandala yol aan ikinci olayla

b irlik te bu d urum a k lk k azanr. B ir g n , e v la tlk olu
Zeydin evine izinsiz ve uyarsz giren peygam ber,24 Zeydin
eini hafif giysiler ierisinde bulur. ok gzel olduu sylenen
bu kadnn grnm kafasn kartrr ve hi aklndan k
maz. Peygamberin arzusunu ve Tanrnm niyetini sezen Zeyd
kansm boar, kadn da, arzusundan duyduu korku ve sknt
iinde yaayan peygamberi hemen arr: Ya imdi ne olacak
tr? Bunun zerine Tann yalnzca evlenm elerine izin vermekle
kalmaz, m eleklere bu evlilii kutlatr da. Karkl nlem ek
ve yasal olarak kabul grm ek iin bu kadar yeterlidir. s
lmda tanrsal kutlamaya dair bu tek rnek, yine de peygam
berin son evlilii olacaktr. (Ahzab suresi 33 / 3 7 ) ona teki
nin karsn balarken, ayn anda da baka kadnlar almasn
yasaklar: Senin baka karlar alman [...] onlarn gzelliklerin
den gzlerin kamasa bile helal deildir. (Ahzab suresi 33 /
5 2 ). Ayn zamanda, lslm -ncesi gelenek olan evlat edinm e de
yasaklanr. Zeyd, M uham m edin olu deildir: M uham m ed
sizin erkeklerinizin hibirinin babas deildir (Ahzab suresi
33 / 4 0 ). Bu soyktksel manevra sayesinde peygambere y
neltilebilecek her trl ensesi sulam asn uzaklatran yasa,
bunun zerine, riskin kkenine saldrr ve araf zorunluluu
nu genelletirir: Ey peygamber, karlarna, kzlarna ve m
m inlerin karlarna de ki, zerlerine araf sarnsnlar. Bu on
larn kabul grm elerinin ve asla hakarete uramam alarnn en
basit yolu olacaktr (Ahzab suresi 3 3 / 5 9 ). Kurandan alnma
u iki blm , yap olarak arafn tm hedefini, kozunu zet
lemektedir: G zelliklerin den gzlerin k a m a sa b ile ve zerle
rine a r a f sarnsnlar. Kadnlar erkekleri, ensest yasan ih
ll ettirecek kadar etk iled ik lerin d en , rt n m e m ecbu riyeti
kendi gerekesini, insan arzusundaki arln toplum sal d
zeni maruz brakt ok ciddi tehditte bulur. Bu ifadeyle, ku
kusuz, kadn ile birlikte gzellii ya da gsterdikleri de su
lanm aktadr; ama bir anlamda kendi odana hkim olamayan
24 Tabarl, a.g.e., s. 221-223.
208

erk ek -g zb eb e in in p asif k on u m u n a da iaret etm ekled ir.

Kendisini bastramayan erkek, k a d n lar bastrr." D em ek'ki
erkek, kadn karsnda kendi bakn diyaframlayacak yete
nekte deildir. Kontrol edilemeyen grsel bir delik gibi olan
erkek, diilerin gsterdiklerinin istilasna urar, gsterilen ey
ler onu ele geirir ve onu kendi yasasn unutturacak kadar et
kiler. Teolojik tasarm , kadnn bilinm eyeni grm e gcnn
esiri olm aktan kurtulamayan erkein kkensel gszln
rtbas etm e zorunluluuna baldr.
rtl, rtsz, yeniden rtl; yukarda belirtilen bu saf
ha, erkein baknn an almlayc olduu yerde teolojik akl
oluturan hareketlerdir. Ama bu hareketler, cennetten kovulan
nsanlarn dtkleri dnyann gecesinin de hareketleri deil
midir?
slm n buna getirdii versiyonu zetleyelim : Balangta
ktan bir rt Adem ile Havvann kendi cinsel organlann
grm elerini engelliyordu; Tanrnm em rini ihll edip yasak
meyveyi yediklerinde, ktan rt kalkar ve kendi plaklkla
rn kefederler; o zaman, plakl gizlemek iin giysi giyme
leri gerekir (Araf suresi). hareket -rtm e, alma, tekrar r
tnme- demek ki teolojik tasanm n zamanna denk der:
Kr edici k, gsteren karanlk, grnen nesneyi kr eden set.
Teolojik akln terimlerini izlersek, erkekler ve kadnlar, cen
netten kovulm alarnn ardndan, dnyann gecesinde eitlik
iinde olurlar. Cennetten kovulmalaryla bantl grsel bula
nklklar aynyd ve onlar kendi cinsel organlarnn dayanl
maz seyrine benzer biim de maruz brakyordu. Dem ek ki er
keklerin, kadnlara hayranlktan kurtulm ak iin ilave bir rt
ye bavurmalarn gerektirecek kadar nem li ve bu eitlii bo
zacak trde baka bir ey olmutur. Olup biten neydi?
Bu soruya cevab, baz anlatlarda aktarld ekliyle Havva
ile Adem arasndaki ilk diyalog sahnesinin verdii sylenebilir:
Adem gzlerini atnda, kendi yatt yalan zerinde Hav
vay grd; Kuranda dendii gibi: Biz dedik ki: Ey Adem, sen
ve ein, cennette mekn eyle. Adem Havvaya baktnda a
rd ve ona dedi: Sen kimsin? Havva cevap verdi: Ben senin
209

karnm ; yrein huzur bulsun diye Tanr beni senden ve se

nin iin yaratu. M elekler Ademe dediler: Bu nasl bir ey, ad
ne ve niin onu yaratt? Adem cevap verdi: Havva o .25
Bu anlatda arpc olan ey, Ademin gzlerini atnda Hav
vay tanmamas', ama Tann Ademe tm adlan retmi oldu
undan adnn Havva olduunu biliyordu. Ademin bilgisi de
mek ki adsal dzeydedir ve bakalk olarak diilikle ilgili deil
dir. Buna karlk, adlarn bilgisine sahip olmayan Havva, teki
nin kim olduunu b ilir ve onun sorusuna kim lik terimleriyle
deil, ba ve arzu terimleriyle cevap verir:26 [...]Ben senin kannm; yrein huzur bulsun diye Tanr beni senden ve senin iin
yaratt. Anlatda ifade edilen ey, sanki erkein, cin s olarak
kendinden kaynaklanan (nk Havva Ademden yaratld) so
yun bakaln kkensel olarak bilmedii ve kadnn kimlii
zerine dorudan ve kzgn sorunun ise cevapsz kalddr.
Teolojik sylem, kadn karsnda erkein kafa karkln,
kadnn grme gc karsndaki kafa karkln, kendi varl
nn kimlii karsndaki kkensel kafa kaklndan nce
gelen kadnn bakalk zerine bilgisi karsndaki kafa kark
ln srekli sahnelemektedir.27 Tm bu kafa karklklar ve
bunlara bal olan dzensizlikler, kadnn hakikatle ilikisi etra
fnda billurlar; nk kadn, hakikat snav olarak, hakikat ve
hakikate suikasttr, hakikatin dorulanmas ve ayn anda da ka
dr. Kendi z olmayan kadn, nk onun z, z ile z-olmayan arasnda ayrm gzetebilme gcdr. Tuzan, umarsz
bir zme rtnmeye ynelen teolojik elin zerine kapand
yerin ite buras olduunu dnebiliriz. Peki ya erkeklerin
25 Trikh at-Tabal, a.g.c., s. 127. Franszca, Tabari, a.g.e., c. t ,s . 78-79.
26 Zhor Benemsi ve Okba Naahi'nin doru olarak vurguladklar gibi: Le F
minin et la question du savoir dans la civilisation arabo-islamique". Psycha
nalystes, no 40, 1991, s. 73.
27 Bu kafa karklnn tek grld yer teolojik sylem deildir, felsefi syle
min, rnein, Jacques Derrida'nn (perons, les styles de N ietzsche, Paris,
Champs-Flammarion, 1978) gsterdii gibi Niezschenin syleminin durumu
da budur. Kara kta" zerine nl deyiiyle Frcud'da grld gibi, psikanaliik sylem de bunun dnda kalmamaktadr. Sur la sexualit fminine"
(1931), La Vie sexuelle, Paris, PUF, 1969. La Fminit", Nouvelles con/rences
dintroduction a la psychanalyse, Paris, Gallimard, 1984.

210

hayranlnn nedeni burada, zn bu geri ekilmesinde, kadn

daki hakikatte tam anlamyla karar verilemez gibi grnende
yatyorsa? Ya da erkeklerin arzularnn u noktas, hakikat ile
hakikal-olmayamn ilikiye girdii bu yere sahip olma, kavuma
istei ise? Bu durumda H akikati istemek bir tr ensesi olarak
ortaya kar, nk onu btnyle istemek, hakikatin z gere
i ierdii hakikat-olmayana duyulan istei de zorunlu olarak
kapsar.28 Bu durumda teolojik tasarm erkekleri bu hayranlktan
kurtarmaya, gzbebekleri bym, grnmezin iinde tanr
nn sarmalad, grnrn iinde kadnlarn byledii bu er
kekler iin araclk etmeye talip olur; erkeklere selamete erdirici
bir grev baheder: Hakikat grevi ya da kadnn rtnmesi.

Gncele geri dn
Bylece rtnm e olay baka bir bak asyla grnr. Sorun
artk im terim leriyle deil, bu im lerin gndermede bulunduu
y a s a k terim leriyle ortaya konm aktadr. Yasak, men edici bir
yasaklam aya indirgenem ez, k klerini en k aranlk drtlere
daldrarak, yzeyde hazz yasallk iinde buyuran bir haz yasall kurm ak isteyen bir hakikat dzeneinden kaynaklanr.
G en kzlar kendilerini Tanrnm m dahalesinden arnm bir
siyasetin fethettii b ir m ekn iin d e bu ld uklar ve teo lo jik
buyruklara yeniden can verdikleri andan itibaren biz de bun
lar destekleyen iki yasak ve iki inan arasndaki bir atm a
nn karsnda bulduk kendimizi: Bunlar kadnn ve hakikatin
belli bir durumunda gerekli olan inanlardr. Bu inanlar bu
rada Tanr karsn da edebin i savunan kz ile bunun karsna
F ran sa'n n y iT n , en azndan F ran san n insan h aklar
inancna bal olan belli bir yzn karan bakan temsil et
mekledir. Kz, kadnn gstermesine* / kan tn a inanmaktadr.
28 Martin Heidegger, De lessence de la vrit (1954), Franszca tercme A. de
Waclhens ve W. liemel, Question I, Paris, Gallimard, 1968.
( ) Yazar burada Franszca dmonstration szcnn d (olumsuzlayc ek) ve
monstre (aykr yaratk, canavar)'dan oluuyor olmasn dikkate alyor, ima
ediyor.

211

Bunun anlam , kzn sistem inin bilin altnda kadnn d ik leir

g rsel gce ve g izem li b ilgiye sahip ca n av ar olarak tem sil edil
mesidir. Antik uygarlklarn im gelem inde dii sfen k s figr
olarak rastladmz ey budur; rnein Odipus m iti bunu sah
neler. Arap-Islm kltr, daima eril kahram ann inisiyasyon
yolu zerinde duran, gizemli ve tehlikeli dii sfenkslerle dolu
dur.29 Grdmz gibi, teolojik zm , kadna araf giyme
yasan, hakikatin kkensel bak asna meydan okuyan ba
n (gelenee gre, salann) gsterm esine ynelik yasak ola
rak dayatmaktan ibarettir. Bakan ise, gster-m e-m enin gster
me (gsteri am al im olarak araf) ve yasak olduuna inan
maktadr. B y lelik le bakan , kizm y asa m y asak lam a ktad r. m
ler zerine tartma bu edimi gzard etmektedir. rt, im ler
arasnda bir im yapldnda, dinsel sem iyoloji perdesi ardna
gizlenm i olm aktadr; bylece tekinin yasann y a sa k la n m a s
korkun sorusuyla yzlemekten kanm olunmaktadr.
Bakan, teki kadnn yasan yasaklarken, kendi inancnda
kadnn durumu tam olarak nedir? Kadn, kendi imlerini gs
termeye hakk olan bir canavar mdr? Yoksa, aruk hibir araf
yasan hak etmeyen mutlak anlamda aykn yaratk/canavar
lktan km bir varlk mdr? Bu inanca gre kadn nedir-?
Gnderm e yaplan klliyata, yani insan haklan m etnine geri
dnmek gerekir. Bu haklann metinselliginin, ayn adl bildirge
den daha yaygn olduunu biliyoruz. Ama ilkeler bildirgede di
le getirilmitir ve bu noktada, kadnn bir insan olduu, anthropos olarak ya da trn tipi-tekilligi olarak nsan olduu aktr.
Cinsel farkllk bu metinselliin temel zellii deildir ve aynca
zellikle bu metinselliin ortadan kaldrmak istedii ayrm clk
lardan biridir. Burada nem tayan ey, dier trlerden farkllk
tayan insanlktr. Bu haklarda belirtilen insan, ilke olarak, er
kei ya da kadn deil, onlarn zdeliinin ve farkll n n tekil
kimliini belirtir. Bu dzeyde, kkensel cinsiyetin ayrm geerli
deildir; bunun anlam, temel olarak, bu referans evreninde ha
29 Kr. Anne Hayaleti zerine alblm.

212

kikat sorununun cinsiyet farkllna bal olmaddr. lke ola

rak bu sistem , cinsel farkllk hakikatinin, dinsel hakikat gibi,
zel ve znel bir ey olmasn istemektedir.
rtnm e gsterisinin niin panie yol aan bir sorun olduu
im di anlalmaktadr. Bartl kzlar yalnzca dinsel im leri
giyinmi olarak deil, dier bir sistemle sava halinde olan bir
sistem iin en yksek peyi ortaya srenler olarak grlm ekte
dir: Hakikat-olmayan kipinde bile olsa, hakikat retm e yetene
ini ortaya srmektedirler. M odem ist Balnm ve geleneksel s
lm'n her yerde sava halinde olan m itleri, bylece, ak artr
maya ynelm i olurlar. Bu sava, hl unutam adm z Hal
Seferleri gibi ayn hakikatin iki inanc arasndaki antik atma
deil; kesim eyen iki hakikat arasndaki savatr. Rdi olayyla
birlikte, hakikat sava kurgu dolaym yla, k k en in m etinsel
alan iinde cereyan etm iken, barts ile birlikte kadn etra
fndaki yasan tm dzenei sarslmtr. Gnm z dnyasn
da inancn ve kimliin en nemli atma kozlarnn kurgu ile
kadn olmas tesadf deildir. nk, her ikisiyle birlikte tar
tma konusu edilen ey, bir sistem in, bir kiinin ya da bir top
luluun z snrlanm belirleyen bedenin h a k ik a ti ve h akikatin
bed en idir. Dolaysyla, dnyadaki ilikileri, dnyalar arasndaki
ilikileri dnm ek iin en nemli hayati m otif sz konusudur.
tekinin yasan yasaklama sorunu ite byledir.
D ipsiz soru n. tekini kend in e ve bakasna teki olarak
bakalatran yasak olmakszn teki olmaz. O nun yasan ya
saklam ak, onu teki olarak yasaklam aktr. Bu bak asyla,
Jmrum-suz-latnnann, insan im ha etm e biim lerinden biri
olduuna kuku yoktur. Dnyann bugnk ak iinde, bu
imha tarznn yaylmasnn saysz iareti vardr. Her yerde or
taya kan kim lik hareketleri bunun en kitlesel semptomudur,
yasak sorunu karsnda genellem i kresel bir skntnn -bu
sknty geleneklerin gevemesi gibi ahlak anlamlarda anla
mamak kouluyla- sinyalidir.
Bu sknt hepimizin hukukun evrenselliinin tm insanla
benim setildii ve dnya leinde b ir yasa koyucunun ku
rumlat bir uzun vadenin karsndaymz gibi olmamzdan
213

ileri gelm ektedir. Bu projenin Batda olu u m u n u n , evrensel

bir yasak ve yasaklarn evrensellii topluluuna gre dzen
lenm i bir insanlk fikri etrafnda dolap dnen eitli versi
yonlarnn ayrntlarna burada girecek deiliz. B u proje gn
mzde asker, ekonom ik, politik, bilim sel, nsan sylemlerde
mevcuttur ve gndelik hayatta geerlidir.
Tadklar ya da yol atklar korku ve m itle birlikte bu
sylemleri niteleyen ey, hukukun burada teknik olarak ve ya
sansa dzen olarak dnlmesidir. Dolaysyla bu dnce,
temel sorun olan yasa es geerek, bir h akikat dzeneinin
destekledii (ima ettii) mdahale sz zerinde tem ellenir.30
Tm insanlk iin arabuluculuk edecek evrensel sz ne olabi
lir? Hangi dilde telaffuz edilebilir, yerler arasndaki hangi yer
den yola karak dile getirilebilir? Evrensel yasak linterdit], in
san topluluklarnn tm a r a la n /y a s a ( k ) la n [intersl arasnda
ARA bir konum , mutlak bir diiliin temsil ettii, hibir kim li
i olmayan bir Kadn-dnya varsayar ve herkes iin hakikat ile
hakikat-olm ayan arasnda farkllktan m u af olm ak am acyla
tm kim likleri bozar; dili, tm diller iinde -anadil olan insan
la i iten getikten sonra.bulunm u bir anne!
Dolaysyla tekini yasaklamann rettii klelik ya da ada
letsizlikle m cadele etme nedeni var olsa da, kendi yasaklama
sn cezalandran yasa arada a k la m a k iin y e r yoktur. Ev
rensel m dahil yoktur, nk dilin efendisi yoktur. Yalnzca
mdahale edici szler vardr. Ama m odern Batnm zdeleti
rici m iti, yasaklarn yasaklanm as fikrini retm e, dolaysyla
farkllklarn farkll haline gelm e, sonu olarak trn mut
lak diiliinde bir araya gelm e fikrine sabi denmitir. Batnn
savunduu zg rl k , rad ikal hed efi iin d e, bu zg rl kle
uyum iindeki hakikatin kendi zdeliklerine -kadna- vara
caktan bu yazgya doru yrytr.
Claude Levi-Straussun Hznl T rop iklerin in son sayfalan,
Batnn bu konudaki zdeletirici memlerinin en berrak ifa
desini oluturur kukusuz:
30 Pierre Legendren i.es enfants du rfe, a.g.e.'de vurgulad gibi.

214

Bugn, Hint'i lsl-n zerinden seyrediyorum; ama Muhammed'den nceki, Bjda'nn Hintini. Muhammed ise, ki bana
gre Avrupal'dr ve Avrupal olduu iin de, birbirine ok
yakn dnce ve doktrinlerimiz arasnda, birbirine kavu
maya yazgl olan Dounun ve Baunn ellerini birbirinden
ayran inat biri gibi dorulmaktadr. (...1
Bat, kendi paralanmasnn kaynaklarna uzanmakla u
rayor: Budizm ile H ristiyanlk arasna giren slm bizi
Mslmanlatrrktn, Bat ise -eer slm olmam olsaydbizi daha fazla Hrijtiyanlaracak, hem de bizim Hristiyan
ln berisine uzanmamzdan daha Hristiyan bir ynde bunu
yapacak olan Budizmle yava bir etkileim e kendini brakmakansa Hallarma slma kar durmaya, dolaysyla ona
benzemeye brakt kendini. Bat, kadn kalma ansn o za
man yitirdi.31

Demek ki Bat, kaderi olan kadnla zdelemenin gerek

lemesini engelleyen m idahil'z slm araclyla rastlad. Mitletirici m itolojinin l i paralaycdr; ne kendi u D ous una eriebilen, ne d; kimliin ve farklln zdelik em
berini kapayabilen bir Satya alamaktadr o. Talihsizlik ola
rak, ayartma olarak, kadn kendisinden kopanp atan eril ola
rak teki; Bat'nm antropolojik m iti, kendi rtnmesi olarak
slm byle yaamaktadr. Bu durumda, Batnn kendi pee
sini ama dneminde m yiz?
slmn aslnda kendni kendi kkensel diiliinden kopar
maya alt dnlerse, Claude Levi-Straussun sz, bu
raya kadar slmn kkeninde diilik sorunsalna ayrdmz
tm aklamalar nd bir baka belirginlik edinebilir.

31 Claude Lvi-Strauss, TristesTropiques, Paris, Plon, 1955, s. 472-473.

215

DRDNC BLM

Binbir Gece M asallar'nn Sz

D em ek ki slm ilk k a k ik a t snavm b ir kadn n d izlerin d e ed in

di. G sterm e sahn esi kuaklar boyunca tarihyazclar tarafn
dan, ilk tarihyazcdan1 balayan bir zincire gre aktarlm ve
tekrarland iin: gnm zde slm sylem dzeninde d
nlem eyecek bu aklam ann oke edici bir anlam tam ad
b ir dnem in var olduuna inanm akta glk ekiyoruz. Bu
denem enin en banda bahsettiim iz ve kurgu biim i altnda
kkeni dtalayan kipindeki kkeni ie yaramaz klan bu sfenftnm sem ptom larndan biri kukusuz budur. slm zerine
ya da bir sredir yaygn syleniiyle slm ak l zerine n
san bilim leri alanndaki almalar, kken kurgularnn yarar
sz saylmasna epey katkda bulunm utur. Bu alm alara g
re, gsterm e gibi sahneler, edebiyatn iine yarayan, tarihin
skartalarnn kaydedilmesidir. O nlara gre akl, gerek kav
ram lar m ekanizm asnda, byk teolojik yaplarda yatm akta
dr; bir sistem in z, onun katksz kkensel hakikati orada
gizlidir.

1 Yani 7. yzylda bni shk, u g.e.

216

Melein selamndan gzden dmeye

Yine de, bu ilh im an ya da im ann balangc sahnesi, metafizi
e aidiyetini gizlemeyen ve bir paylama ve iyilem e hadisesi
sunarak, etkilem e gcne sahip olan akln byk biir sahnesi
deil m idir? K urucu, yasann szcsd r, san rild r, korku
iindedir, srekli olarak grnm ez bir varlk tarafndan ziyaret
edilm ekte, eytann kendisini ele geirdiinden kukulanm ak
tadr! Ac iindeki bir ocuk gibidir m elein kantn getirmesi
ve onu d elilik kukusundan kurtarm as iin ! bir kadn onu
kucanda tutmaktadr! Bu sahne, slm da Kurann kkenine
dair tasarm n, erkein akl zerindeki belirsizlii yok etmek
ve b ir melein onu harfin yrngesine yerletirm esine yardm
etm ek iin bir kadn bedenine ihtiya duyduunu kesin olarak
gsterm ekledir. Melein Haticeye selam bu anlamdadr.
Ama, kadnn erkek ile m elek arasnda arac -baka deyile
iki arac arasnda bir dolaym konum unda- olduu bu an ile
adm adm eytann yardm cs, yani aldatm acl muazzam
(K uran, 12, 28) olaca an arasnda; arafn kararak, gr
nn hakikatini dorulayaca an ile m m inlerin grn ka
d nn ayartm alarndan korum ak iin rt nm esi gereken an
arasnda yani kurucunun peygam berlik bilgisinden nce ge
len bir bilgiye sahip gzkt ah ile akl ve iman eksik
(h ad is) olaca dnem arasnda; peygamberi cinlenm e k orku
sundan kurtard an ile ele geirilm esi, sahip olunm as, gze
lim altnda tutulmas gerekecek, dolaysyla itaatini kesin ola
rak rgtlemek gerekecek varlk arasnda, ksacas melein se
lam ile slm da kadnn gzden dm esi arasnda neler olup
bitm itir?
G rece ksa (yaklak yirmi yl) ama kadnn yazgsn g
nmze kadar belirlem i bir zaman dilim inde olup biteni kav
rayabilecek ansa sahip olabilm ek iin, Islm da kadnn gele
ceinin en etin okumasn bu sorunun ufkuna doru ynlen
dirm ek gerekmektedir. Yabanclama mekanizmalar grnd
nden daha karmak olduundan, bu arl, onun, kke
nini ve eitli nedenlerini, kadna ynelik lekeleyici tulum ve
217

sulam alar an, tavizsizce, ok byk bir kesinlikle analiz et

mek gerekir.
Yukarda bahsedilen sahne, kadnn, hem olup biteni doru
lamas hem de kehanetin hakikatini kantlanm as ve snanm a
sndan yani iki anlamnda da hakikate tank olduu bir dne
min varln sanki doruluyor gzkmektedir. Bunun ardn
dan ise, kadnn m askelenm esi, m askesinin drlm esi, h
kim olunm as gereken bir aldatmaca, tuzak, hile ve dzen ha
lini ald bir baka dnem gelm itir (1 2 . Sure, 2 8 deki kayd
szcnn anlam budur).
u ana kadar baskn km olan yaklam , bu altst oluu
toplum sal ve politik k onjonkt r asndan aklam aktan iba
retti. rnein peygamberin elerinin says, kom u airetleri
yattrm ak iin onlarla ittifak kurm ann taktik zorunlulukla
rna balyd. Yine de, dikkatli bir incelem e bu argm ann bu
evliliklerin ou iin geerli olm adn gsterir. Ayrca Uhud
savann son u lan da anlr; yeni topluluk bu savata ok sa
yda erkek yitirince poligami grup iin zoru n lu ", nk ya
amsal olur. Ksacas, kukusuz gzard edilem ez veriler ileri
sren bu tr aklam alar, anlatdaki sahnenin cereyan ettii
dnemde altm larnda olan (M uham m ed ise krkndayd) ve
vefatna kadar tek ei kalm H aticen in l m n d en sonra
peygam berin libidinal dzeninde meydana gelen nem li ve
gizem li deiimi tek bana aklam ay salayamaz. G erekten
de peygamber, byk ballk gsterdii bir anne figrnden
dii kadn figrlerine, kat anlamda m onogam b ir ilikiden,
yalnzca zo runluluk ya da taktik gerei deil, nl hadisin
belirttii gibi - sizin dnyanzdaki ey benim sevgime la
yk klnd: Kadnlar, gzel kokular ve gzlerim e tazelik veren
nam az- arzu ve haz duyarak kendini verdii oul ilikilere
geer. G erekten de yeni bir sitenin kuruluu balamnda ce
reyan eden bu deiim in her bir evresini, hukuksal ve etik n i
telik tek i K uran ay etlerinde izley eb iliriz. Ayn zam anda bu
ayetlerin kklerinin bizzat insan M uham m edin arzusunun en
can alc yerine nasl uzandklarn da grdk. Ama e say
sndaki artta ve iinde bulunduklar tarihsel koullarda, er
218

kek M uham m edin kadn karsndaki haz rejim ini ve kadnn

durum unun aalanm asn aklam aya yeterli gren diyakro
n ik y aklam , p o litik so sy o lo jiy e ind irgenem ez b ir boyutu
uzun sre boyunca gizlemitir.

Haz sorunu
Snamaya tbi tutmak istediimiz varsaym, bu deiimi, ken
di haz dzeni iindeki dii hazzm n gizem i karsnda peygam
berin konum undaki dnme balar. Bu varsaym, teklanrclm peygam berlik zinciri iinde M uham m edin zgl yeri
nin, vahyin alnm as asndan, (K uranda ad en ok anlan
kadn olan) Bakire M eryemin konum uyla arpc ama asla a
a karlm am benzerlikler tad gzlem inden yola kar.
Ayn Cebrail M elek vardr, ayn ele geirilm eye maruz kalnr
ve bir rnekte sz kabul etm i, dier rnekte ise ilahi iareti
alm addedilen bedende ayn katlanm a hali grlr. M er
yemin bakire hamile kalyla ilgili bni Arabi'nin, soluk Ceb
railindi, sz Tanrnm 2 cm lesi, peygam berin youn fizik ac
lar iindeydi diye betim ledii Kuran an latm nn aktarm na
kesin olarak uygulanabilir. Peygamberin okuryazar olmad
(um/m) varsayldgndan, Kutsal h a rf ilem inin bir baka b a
kirelik ilkesine dayand sylenebilir, yle ki peygamber met
ni sanki kendisi bo bir ktm gibi alr. Harf karsndaki bu
cehalet, Hristiyan gelenekte Bakire M eryem konusunda Pierre
Legendren ortaya koyduu eye yakn grlebilir: G elenek
sel m etin yorum lam ann dkm nde biraz daha teye gider
sek, masum saflk/temizlik doktrininin, ayn zamanda bir ce
halet doktrini de olduunu saptarz [...]. Tanrnn annesi cahil
biridir, cahil biri olarak yceltilm itir. Bu bilm em eye, leke ta
nmamaya adyla sanyla Tanrya erime denir.3 Bu durumu
tahm in etmeyen melein alma buyruuna kadar bu byle de
ildir. G erekten de, vahyin balangc olan ve Kurana adm
2 lbn Arabi, fu ( al-lifcom, Beyrut, Dar al-Kitb al-arabt, tarihsiz, s. 139.
3 Pierre l.egendre, l.a Phalla-cieuse, La Jouissance el la Loi, Paris, UGE, 10/18,
1976, s. 9-31.

219

veren okum a (iq ra ) buyruu, Arapada, Lisdnn defalarca b e

lirttii tm anlam yzeyini kapsar; u rnei oradan alyorum:
B ir kadn, e r k e k tarafn dan zaptedildiin de [...] d ly ata cenini
bir a r a y a getirdiinde kraat eder."4 Dolaysyla vahyin alnm a
s kadnsal bir gebeliktir. Okum a, erilden diile doru bir zellik-aktarm yla [transpropriation] ilikilidir. O kum a edim inin
nesnesi, sz-tavrdr ve tpk cenin gibi, biti hareketi olarak
smandan dnyaya konulm ak iin oraya yapabilmitir. Ya
amn C alaq) dlyatama ilk kez yapmas olan kan phts ile
ve kam kalem in tam da ilk ay ette bir arada olm asna ne de
m eli?5 Eer okum a, hareketini harfle gsteren bir gebelikse,
bunu kabul etm ek, iin, demek ki, diil olarak nitelenebilecek
bir konum gerekmektedir.
Erkek M uhammedle birlikte sz kesin olarak vcut bulur.
Harf bedene brnr ve bedenin iindedir; bunun anlam, s
zn alnd ve ses yoluyla ktdr. Ama M uham m edin bu
alc konum una, melein iine ve onunla uratna inanmas,
bir baka deyile, ilahi olan almak iin kadna inanmas gerek
ti. Bu nedenle Muhammed, kendi durumundan henz em in ol
madn gsterm e sahnesinde, Haticeye doru dnerek bana
gelen hakknda ona soru sorarak, onun, kadn olarak, byle bir
durumda ne olduunu nceden bildiini hakl olarak varsayar.
Hatice, b a k a trde bir ilikinin sz konusu olduu cevabn be
deniyle verir. lek iyle ilikisinde kadnsal tasarrufun gizemi
ile dorudan kar karya olan M uhammedin durumunu esas
tan dorulayan gsterm e sahnesinin arka plan budur.
Bylece; bizim fallus" szcyle belirttiim iz ey sem bo
lik denen bir ilev olduundan, bu ilevin etrafnda erkein ve
kadnn arzusu var olm a ve sahip olma terim leriyle yapland
4 Bu cmlc, okuma ile hamile kalma arasndaki benzeim zerine birok rnek
ten biridir, lbn Mandr, Lisn al-arab, Dr Lisn al-'arab, Beyrut, tarihsiz, qara" maddesi, c. 3, s. 42-44.
5 Okumak" fiili zerine kr. La Nuit briste'de (a.g.e.. s. 83-92) yaptmz akla
malar. Ama bu almada, varsaym henz dii hazz etrafnda ifade etmiyonduk.

220

ndan -sahip olan o deildir, o olan da on a sahip deildir-,

dolaysyla bu ilev, her iki taraf asndan da eksiklik ilevi ol
duundan, erkein ve kadnn ayrca paylatklar fallik hazdan farkllatrm ak iin Ja cq u e s L acandan beri psikan alizin
teki h a z ya da ila v e h a z terim leriyle snrlarn imdii eye
yaklam olduk.6 Bundan kaynaklanan k k le n di&imetride,
erkek ve kadn fallik hazz (farkl olarak) paylayor olsa da,
kadnn haz deneyim i, yerletirm e ve bilgiden syrlm , t e k i
denen bir hazdr. Freudu, kadn hakknda "kara kt<adan sz
etm eye ve zmsz kalm olan bu haz bilm ecesin e, kadn
ne ister? sorusunu sormaya ynelten ey budur.
nk, hazla birlikte, arzunun varsayd tekiyi kabul et
m ekle deil, daha ziyade, paylalmas im knsz ve h er zaman
an olan tekil deneyim olarak asl bedene indirgenen eyle
karlarz. Efendinin hazz ile klenin hazz arasndaki eli
kiden yola karak haz nosyonunu konuya dahil edenin Hegel
olduunu hatrlayalm . F elsefi H a z r lk la r d a [P ro p d eu tiq u e
p h ilosop h iqu e] yle der Hegel: Bir eyin benim d e houm a
gittiini sylediimde ya da kendim i hazzm a teslim ettiim
de, bu eyin benim iin deer tadn sylem ekten baka bir
ey yapmam oluyorum. Bu ekilde, tekilerle saduyuya da
yal olas ilikiyi ortadan kaldrm oldu m .7 D em ek ki haz,
saduyuya katlanam az, bu nedenle hazzn yazgs toplum sal
ilikiler zerinde pek ok sonuca yol aar. Hazz zevkle kar
trmak da doru olmaz, nk zevk ve honutsuzluk, bedene
snr dayatan ve zevkin boalmasyla istikrar elde eden dzen
leyici bir sistem den kaynaklanr. Her zaman ar olan, G eor
ges B ataillen deyiiyle t kenm e olan ve bed enin hayatta
kalmas iin yararl olmayan hazzn durumu bu deildir. Ger
ekten de haz, hi iindir. Yine de, yasann yasaklarnn orta
dan kalkt, egemenliin yok olduu en ciddi dzensizlikler
6 Kukusuz, Encore semineri (kitap XX, Scuil, 1975) zellikle bu Sorunu ele alr,
ama, aslnda, haz sorunu buradan itibaren, Nestor Braunstein'in (I.a Jouissance,
Point Hors Ligne, 1992) gsterdii gibi, Jacques Lacan'n eserinin merkezini i
gal eder.
7 G.W.F. Hegel, Philosophie propdculique (1810), Paris, Gonhier-Midialion,
36-39.

221

bu h i ile meydana gelir. Buradan, Jacqu es Lacanm deyiiyle

hazzn arzuya gnl indirdii yere kadar uzun bir yol vardr.
Ama eer erkein ancak peygam berliin saygnlk b elirti
siyle, erm ilikle, tanrsal seim le tanyabilecei bir ilikiye ve
hazza kadn eriebiliyorsa, bu durumda kadnn varl nedir?
Kadnn yalnzca kadn olduu iin yararland eye erim ek
iin erkee linin ya da szn bir ilem i, m elekler ve cinler,
tanr ve eytan gerekiyorsa, ksacas N ietzschenin erkekler
den sz ederken bizim aptallm z dedii lm tinsel ka
der gerekliyse; byle bir tespitin teolojik dzen ve fallik r
gtlenm eye dayal kendi sistem i iin hangi sonular pein
den srklediini hayal edebiliriz. Bu sonular, hakikat zeri
ne, egem enlik zerine, erkek/kadn farkll zerine, g ve
haz modeli olarak ereksiyon zerine sonulardr.
Bu sonulardan bazlar, gsterme sahnesi araclyla kefedilebilir:
- Kadn burada, szn kaynan test edebilecek ve hakiki
olan sz yalan olan szden ayrt edebilecek (olumsuz) bir
g olarak sunulmutur. Hakiki szn kayna erkein d
ndadr, yalan sznse iine iblis girmi ve iblis tarafndan
yabanclatrlmtr. Bu gerek nedeniyle, kadn akl ile akl
d arasnda bir blm gcne ya da bugnk deyile tan
gcne sahip gzkmektedir.
- Kadnn yeri erkek ile melek arasndaki aklktadr, n
k kadn, sanki snrlanm bir aralkta ya da blgede deil
de, kylarn birleme noktasnda taklyormu gibi, araclar
arasnda dolaym ilevini yerine getirir.
- Kadn, bedenden kaynaklanan, dil dzenine tbi olma
yan bir bilgiyi elinde tutar; dahas, kadnn bedeni dilin gizli
kkenini aa karr, nk Cebrail Melek, szn melei,
sahnedeki anlatya gre, Halice ban aar amaz kaar.
- Kadn, melek ile erkek arasndaysa, akl ile akld ara
sndaki snrlar biliyorsa, onun bilgisi allm yollarla edinilemiyorsa, bunun nedeni kadn kimliinin srekli olarak
kimliklerin dna tamasdr. Sonularnn bal bana her
222

biri, teolojik dzenlenme iin bir tehlike oluturur ve teolo

jik egemenlii tehlikeye atar.

im di, bu konunun yneldii varsayma gelelim: lsltrn, ba

langcnda, sz kurucusunun tavr araclyla, t e k i h a z z gi
zem ine yle iddetle maruz kalm tr ki, balang deneyim i
nin akna eviren ve kafa kartran ilk dnem i getiinde,
t e k i h az zn indirgemek, ykp paralam ak, sonra da in kr et
mek iin b ir dizi tlere, em irlere bavurur, bylelik le bir
devlet kuruluuna uygun, fallik, hukuksal ve etik d iz e n d ek i
egem enlie adm adm yerlem eye alr; k sacas, slm n
iindeki tm bu cepheyi kurarak, slm gl bir dij-kart
baraj haline getirir, kkensel oda youn ve merkez biim de
uuruma maruz kaldka bu baraj glenir.
Her bir din, inanc, kurucular araclyla k orku n bir k
kensel deneyim edindikleri herhangi bir uurum blgesine sabitledigi iin varln srdrr ve g kazanr. Bu durumda,
ikinci aamada, bu deneyimi bastracak ve hayal meyal sezilen
uurum u kapatacak biim de davranrlar. slm n kurucusu da
byle davranr. Tektanrclkta Hacerden beri varln srd
ren dii hazzna, ancak onun stn rtm ek ve gstr(m e)m e
/ kantlam a sahnesinde okunur olan kkensel yazsnn st
n izm ek iin yaklar. Dolaysyla, bu karalamay, tm de
sz konusu ykm , uurum ve karalamann rtlm esini hakllatran ve sorunu M uhammedin cinsel davranlarna, eleri
ne, evlilik ilikilerinin politik sosyolojisine indirgeyen tutum
yerine, k uru cu nun kadn hazz b ilm ecesin i Araplarn A naAtalar yoluyla onlarn yazglarna dmleyen zgl tavr ve
deneyim inden hareketle okum ak gerekir.
Dolaysyla, melein selam ndan kadnn etik ve hukuksal
olarak gzden dmesine gtren yolda, slmn teolojik y
netimi yerletike kadtsal hazz n (ta sa n v fu n ) stn k a r a la
yan mekanizm alar izlemek gerekmekledir. Anlat Sahnesinde
ortaya kan boyutu -hakikat, beden, t e k i haz- ilgilendi
ren bu mekanizm alar hzla inceleyelim.

223

Karalanma zerine
Kadn yalanc ve aldatc haline gelecektir. Dahas, hakikati s
nama gcne ve snrlarn bilgisine sahip olduu lde, do
ru ile yanl, akl ile akldn kartrm a ve bunlar tersine
evirmeye muktedirdir. Kadn gerei hayaliletirir ve imgesel
olan gerek klar, sem bolik engelleri kertir, sim geleri g
l nletirir ve ritellerin etkisini hiletirir. M elek ile erkek
arasnda duran kadn, farkllklar birbirine kalacak, grnr
ve grnm ez kim likleri deiime uratacak gle donatlm
tr. D olaysyla, kadna varlklar zlerinden yoksun brakm a
zellii atfedilecektir.
Kadnn bedeni, peygamberinkini nceler gzken bir bilgi
ye ve bu bilginin ifadesinin (sahnedeki m elekle olduu gibi)
kaybediverme gcne sahip olduu lde, en ufak tezah
rnde bile onun stn izm ek, karalamak gerekli olacaktr.
Karalam ak, bu bedeni Site iinde, toplumsal ilikilerde ve k i
mi zaman mahrem yaamda bile uzakta tutan, donuklatran
bir settir; bylece fallik evrenin anlam dolu rgtlenm esine
kadnn ynelttii meydan okm a durur. Kadn bedeninin so
rum suzluk, dili alma ve sahipsiz klm a gc vardr; bu bede
nin krletirilm esi de, hemen hemen tm anatom isine genel
letirilen avvra (k r blm ve m stehcenlik) nosyonu aracl
yla em poze edilecektir.
Ama karalanmann tm arl ile uyguland yer, elbette
kadnn t e k i hazzdr. Bunun temel m ekanizm as, yalanlam a
ile birleen inkrdr, bu ise alan genilem i ama yenilgiye u
rayan bir hkim iyet iradesini kkrtr; bu irade yenilgiye ura
yarak, iddet iinde gerekleir. Kadn, grdmz gibi, cin
sel haz dzenine dahil olmayan bir teki h a z 'la bedensel ili
kide grnr. nkrn nesnesi bu t e k i h a z ve kadnn tm
hazznn eril cinsellik modeli zerinde fallik cinsel hazza in
dirgenmesidir. Bu model, kadn hazz zerine son sz syle
meye yelm ediinden ve inkr teki h a z deneyim ini ortadan
kaldrmay baaramadndan, fallik ve eril cinsellik modelinin
yetersizlii, erkei, tkenm ek bilm eyen dii hazz karsnda
224

alacakl brakarak akna evirir. Bu haz onun g z nd e kad

n n yok edilem ez tatm insizliinin iareti halini alr. Jacq u es
Lacann sem inerinin adna baklrsa, lav e anlam na gelen d a
h a ! , fallik anlay iinde, kadnn baka erkekleri kabul etm e
ye snrsz hazr olmasyla ve doyumsuzluuyla eanlam ldr:
D em ek ki d a h a istiyor! Bylece kadnn teki h a z 'zumn inkr bundan byle stnn karalanm as olarak belirteceim iz in
kr- erkei yattrmak yerine, onun tedirginliini artrm aktan
baka bir ie yaramaz. Daha beteri, erkein inkr nesnesi, bir
canavar gibi grnecek kadar deform e olarak ona geri dner.
Kadnn dipsiz kuyusu olarak gzken ey karsndaki tediginlik, eril rgtlenmeyi kadn zerinde daha fasla denetim
aramaya ve gerek ve hayali aralarla onun hazzna hkim o l
maya yneltecektir. Bekret kemerleri ve bunlar am a anahtar
lar, gerek kilitler ve muskalar buradan kaynaklanr. Ama, k
stlama ne kadar skysa, haz da imknsza o kadar zlem duyar
ve o lde bkmak bilmeden zayf bir nokta arar. Bunu da her
zaman bulur; nk kuruluunun herhangi bir yerinde zayflk
olmayan bir gtlenm e yoktur. Bundan byle, kadn hazz, bu
hazza hkim olmak isteyen erkek iin, bu hkim iyetteki bo
luktan alnan haz olur, daha dorusu erkekteki zayf noktadan
ve belli durumlarda, yenilmi erkekten alman haz olur.
Bakireliin korunm as ve bakirelii bozm a, dii hazzyla bu
ilikinin en kkten kozlarn billurlatrr. nceden belirttii
miz gibi, Freud bakirelik tabusu zerinde durmutur, bunu
bir yanyla kadnn cinsellii karsnda erkekteki hadm edil
me kaygsyla ve dier yandan, kadnlarn evlendiklerinde ba
kire olm alarnn zorunlu olduu toplum larda, kadnlar tahak
km leri alm da tutmak iin cinsel olarak damgalama arzusuy
la aklar.8 Bu aklam alara, kzlk zarnn koca iin korunm a
sna ynelik ok kat gelenek iinde, m utlak haz fantazmasyla
teki Jazz denetlemeyi ngren bir baka yorum eklenebilir.
Erkek, bir kereye mahsus alm a sayesinde kadna kesin ola
rak eriebildiine inanr, sanki, dokunulm am derinlie girer8

S. Freud, Le Tabou de la virginit, a.g.e.

225

ken, el dememi yzeyi kaldrp atarken, kadn tmyle, ge

riye bir ey kalmayacak ekilde tketm eyi baaryorm u gi
bidir. O esiz kayb sahiplenerek, esiz olm ak ister. Bu yzeye
ilk ve son kez sahip olarak, baka girm e olaslklarn ortadan
kaldrmaya alr. Oysa, bu kaybn efendisi olduunu iddia
ederken yapt ey, kadn kzlk zarn korum aktan kurtar
m ak, onu bakalar iin de eriilebilir klm aktan baka bir ey
deildir. M utlak olarak korumaya heves ettii nesne, zerin
deki her trl hkim iyeti zedeleyen bir almayla aar. D olay
sy la b iriciklik, ilk seferde yitirilm i olur. Oysa, greceim iz gibi
bu yitim , snrsz bir tekinin h a z z im geseli yoluyla, teki
haz'za cevap verm eye alan m utlak erkin eril fantazm nn
iddeti ve lgnl iine devrilme noktasdr.
Kadnn stn karalayarak, onun t e k i haz'z zerinde eril
egem enlik kurma hedefi, bu hazz, erkein denetim inden s
rekli k aan, denetlediine ve hkim olduuna em in olmaya
altka daha fazla kaan bir egemenlie tbi klm a isteindendir. Bylece, teolojik dzen, stn karalama mekanizm a
larn yalnzca uygulama dzeyine tam aya alm akla kal
maz, yasal sistem in m erkezindeki bir teori leine de tar;
rtnm e an cinsellem i ahlaki bir gvensizliin geirimsiz
em beriyle dii zneyi kuatan kuku, denetim , dorulam a,
gzden drme rgtlenmesi iinde bu yasa sistem inin m er
kez esidir.
Bununla birlikte, stn karalamay ortadan kaldrm a y
nndeki teebbsler, bizzat slm'da bile var olmutur. Bu te
ebbsler rnein kadnn cinselliksizletirilm esine denk d
en sa ray ak dnem i gibi ya iirsel bir nitelik edindiler; ya da
Ibn i A rab ve B istm gibi ok sayda Su fin in , k en d ilerin i
T an n nn kars olma duruunda bulduklar m istik deneyim
den kaynaklanan, birincisinden daha kalc ezoterik ve alego
rik bir boyut edindiler.9
9

226

Kr. Abdelwahab Meddeb, piphanie et jouissance, Cahiers Intersignes, no

6-7, 1992.

imdi daha genel ve daha popler bir baka urak zerinde

duracaz. Bu, B in bir G ece anlatsnda cisim leen uraktr.

Sz, haz, lm
Bizim varsaymmz ikilidir:
- B inbir G ece M asallar, baan sona kadnn teki Haz'zm m
stnn izilm esinin dram ve bu st izilm esini ortadan
kaldrma teebbs olarak okunabilir.
- Anlatnn al sahnesi, ki bu ayn zamanda geceden ge
ceye yeniden balayan merkezi sahnesidir, gsterme / kant
lama sahnesinin pf noktasn bir baka biimde yeniden ele
alr: teki haz sorunuyla ve bu hazza bal kafa karklnn
mant ile yzleen bir erkek ve bir kadn.

Bu varsaymlardan yola karak, B in bir G ece M asallarnn

balangtaki durumu, teki H azz inkr edilmi kadnn du
rumu olarak, baka deyile cinsellii erkein akln datacak
kadar anarik olan, yalanc, aldatc, tatm insiz kadnn duru
mu olarak okunabilir. Dolaysyla tm sorun, stn karala
may iptal ilem inin lam olarak neyi ierdii ve bunun gster
me / kantlam a sahnesi ile nasl benzediini bilm ek olacaktr.
B ir varm, bir yokmu, bir zam anlar adamn birini deli et
mi bir kadn ile onun akim bana geri getirm i bir baka ka
dn varm. Bu basit aklamaya indirgendiinde, B in bir G ece
M asallar, bir anlamda ikili zem ine sahip bir onarma anlats
dr: Terapi olarak anlat ve anlatnn terapisini aktaran anlat.
Bu ikili zem in, karsnn sadakatsizlii karsnda deliren, daha
dorusu bir sefahat sahnesinde kend ini b ir bakasna veren
karsn gren bir adamn dramyla alr. Bylece, bir kadnn
cinselliiyle bozduu eyi bir bakas sz yoluyla geri verir.
Iki-kad n -arasm d a'm n bir baka versiyonunu -erkein ldr
c cinselliini serbest brakan kadnn cinsel hazz ile ikinci
kadnn tem sil ettii szn kahramanl arasnda- oluturan
bu h ik y en in geliim i byledir. Bylece anlat kntd en
227

m cadeleye doru geliir, hem dram atik hem de epiktir. Ve

ehrazad, ykc haz tarafndan iine atld geceden itibaren
akl aran szn bu epos figrn tem sil eder.
Ama lgna dnen erkek, beyaz bir sultan, kans da kendini
zenci bir kleye teslim etm i olduundan bu durum u bir ka
rakter edinir. Demek ki, sz konusu olan ey yalnzca sadakat
sizliin yaratt kargaa deil, kleye ilikin efendi tasarrufu
kuralszlnn dipsizligidir. B inbir G ece M asallar'm n al y
ks, klesiyle cinsel ilikiye giren hanm efendiyi ve aa
lanm lm cl cinsel gdlerin etkisi altndaki yasann g
vencesi erkek efendiyi bize en plak bir dille anlatm yor mu?
B in bir G ece M a sa llar, kadn efendi kendi zevki iin kleye
bavurmaktan ekinm eyip, bylece egem enliin yreine deli
lii yerletirerek, efendi olarak erkei yaralayan dii hazznn
ykclnn tam bir anlatsn ina eder.
yi ama, egemenlii bozguna uratan kadnn cinsellii kar
snda egemenlii tehlikeye atm ann ve teki kadn araclyla
kurtarma ans vermenin gerekesi ne olabilir? Szle yzyze
gelen hazzm, akn kollarna dtn grm ekte bu srar ne
den? nk B in bir G ece M asallar bir ak tuzadr; tekinin
kars (hanm sultan) lm cl kini harekete geirirken teki
kadn'm aknn tuzadr; ama bu ak, bir ey anlatm ann ya
da akn lm e galip gelmesi ve aralanm haz uurum u zeri
ne akln rtsn atabilmesi iin konum ann yeterli olduu
eklindeki bir duyguya ya da naif bir inanca gtrm em ek kaydyla. Tek ban a sz, hangisi olursa olsun, h ibir deliliin hak
kndan gelemez. Szn tutulabilir olmas gerekir ve byle ola
bilm esi iin, bir arka plan, bir dzenek gereklidir, yoksa kat
ksz yitim olarak her yandan kap gider. Ksacas, aracl
ile bir kadn szne lm farkllatrtan kefin ne olduunu
anlamak nem tar. O h ald e h a z lgnlnn stesinden g elm e
y e alan Binbir Gece M a sa lla n n daki a k dzenei nedir?
Burada anlatnn dehasna gvenm ek gerek. Bu olumlama
niindir? nk uzun bir yorum gelenei, B in bir G ece M asaT
lan'n bir elence, bo vakit eseri olarak, Dounun o pek ho
fantezi ve erotizm ini serbeste aka brakt anlatlar dizisi
228

olarak grerek bu M asallar'm derin sorunlar kavrayn inkr

eder. zellikle giri olarak adlandrlan ve ana m otifini be
lirtm i olduum uz, ou zaman anlatm ann bah an esi, ma
salcnn masala balama usl olarak kabul edilen o masaln
durumu budur.
arka zg bu uzun anekdotuluk gelenei, Arap dnyas
nn byk anlatsn tem elinden okumaya ve sorgulamaya gi
rimi analizler tarafndan birka yldan beri hep kesintiye u
ratlmaktadr. Bunlardan, zellikle anlam l n belirteceiz.
Birincisi, bu konuda bir dnem ece iaret eden Abdelkbir Hatibinin Binnc G ece zerinesidir [De la m ille et troisim e
nuit];10 anlat, arzu ve lm arasndaki eklem lenm eyi ustaca
destekleyen edebi bir okum adr bu. T m yorum u nu, B in bir
G ece M asallar dizisinin ilkesi olarak batan itibaren gsterdii
ey etrafnda dndrr. Bu, u ekilde dile getirilen m utlak bir
kstlam adr: Ya b ir h ik y e anlatrsn y a d a seni ldrrm ."
H atibin in analizi, bu m etni uzun sre egem en o lm u ucuz
yollu erhten bir hamlede kurtararak, m etnin sz ve lm et
rafnda dnen bahsinin apn gsterir. Bu yolu izlediimizde
arzu sorunsalnn, tek bana, delilii ve iddetin arln d
nm eyi salam adn eklem em iz gerekir; son d erece derin
olan haz boyutunu ortaya karm ak iin bunu aklam ak bize
gerekli gelmektedir. Baka deyile, bizim paral tablomuz
undan ibaret olacaktr: Sz, lm , haz.
Psikanalize ak bir baka antropolojik yaklamda, Gilbert
Grandguillaume, Binbir G ece Masallartm giri masaln kskan
lk asndan, bir yanda dipusu baba rekabeti ve dier yanda
da ba kii Sultan ehriyar ile erkek kardei arasndaki tutkuya
dayal karde rekabeti alarndan analiz etmektedir.11 Bu oku
ma, anlatnn merkez bahsi olan, eril znenin bakalk ve cin
10 Abdelkbir Khatibi, De la mille el troisime nuit, Paris, d. Mazarine, 1979.
11 Gilbert Grandguillaume, Jalousie et envie dans Les Mille et Une Nuits", Che
Vuoi, no 6, 1997, s. 53-67. Bu makale, aslnda, birok aratrmacnn katld
bir dnmenin toplamn temsil etmekledir: Gilbert Grandguillaume ve
Franois Villa, Les Mille et Une Nuits: la parole dlivre par le conte ,
Psychanalystes, no 33, 1989. Aynca Jacqueline Guy-Heinemann, Les Nuits
parlent aux hommes de leur destin", Corps crit, no 31, 1989.

229

sellik dramn, ok yakndan ilemektedir. Burada da, nemli ve

anlaml aklamalar, bir metapsikolojik tahayyl yerinin kltr
tarafndan oluturulan bir yap olarak B inbir G ece M asallar'mn
nemini daha iyi deerlendirmeyi salamaktadr. Ama dipusu ifre zm tarz, tutarllna ramen, Binbir G ece M asallan'm n alm niteleyen kken sel kompozisyon karsnda snrl
kalr; bu kompozisyon, bizim varsaymmza gre, gebenin a r
k a ik babas figrnn mizansenidir. Zaten haz sorunu bu d
zeyde, yani anlatnn banda ortaya kmakladr.
nc m etin, Cemaleddin Beneyhin denem esidir: Binbir
G ece y a d a Esir Sz [Les Mille et Une Nuits ou la p a ro le prison
nire].'2 Bu m etnin nem i, zellikle, bu giri anlats konu
sunda ortaya att sorularda yatmaktadr, ama bu sorulara ille
de cevap bulm aya alm am akladr. u bl m leri a ln tlyo
rum: G eceler dizisi, olum ak iin niin bu kurguya gerek
duymaktadr, zellikle bu kurgunun seilm i olm a ihtiyac ne
dendir? [...] Sulu hanm sultanlarn ad bile yoktur. Gzden
rak olm ayacak ekilde dzenlenmi oyunlarda kendilerini k
lelerine niin verdiklerini aklayan hibir ey yoktur. (...) Ya
ni, bir kez daha belirtelim , bir hanm sultann kendini bir k
leye niin teslim ettiini bize belirten hibir ey yoktur. [...]
G erekten de tm bunlarda artc olan udur: B in bir G ece
M asallan'nr girii, kim senin kuku duymad belli olan bir
dram laf dolatrmadan zm e balar ve maskaraya evril
mi hkmdarn ltfunu kazanm akla ykml anlatc [ehrazad], canla bala ona hikyeler anlatmaya koyulur; bunlar,
tm m ant iinde, onun kadnlar karsndaki duygusunu
salam latrm aktan baka bir ie yaram az. [...] B in bir G ece
M asallarn d a arzunun m utluluk verici ve basitletirici grs
yoktur. Burada anlat akn hizm etinde deildir.
ok doru: Anlat akn hizm etinde deildir; tersine. Ama
buraya gelmeden ve bunun nasl mmkn olduunu grm e
den nce, Cemaleddin Beneyhin sorusunu yeniden ele ala
lm: [...] Bir hanm sultan kendini n iin bir kleye verir?
12 Jame! Eddine Bencheikh, Les Mille el Une Nuits, ou la parole prisonnire, Paris,
Gallimard, 1988, s. 25-27.

230

G erekten de, B in bir G ece M asallar kendine niin balang

olarak, anlatnn nedeni olarak bu senaryoyu sem itir?
Sahneye geri dnelim: Sultann biri kardeini ziyaret etmek
iin yolculua kar. Ona gtrm ek istedii hediyeyi unutur
(bir kefin ya da yeni bir bak asnn kkeni her zaman iin
unutkanlktr...) ve geri dner; ve eini sultanlk yatana uzan
m ve mutfak hizmetlerindeki zenci bir kleyle sarma dola"
bulur.'3 Sorunun cevab ak seik ortadadr: Binbir G ece M asal
lar, efendinin yenilgisiyle balasn ve bu yenilgi, kars ile en alt
dzey hizm etkrnn, efendinin gznde hazdan yasaklanm
saylan kiinin cinsel zevkini seyretmesi nedeniyle olsun iste
mitir. D olaysyla, hikyenin banda hazzn efendisi yoktur. Tevkindeki babalk hikyesiyle yaknlk kurmak m m kn olsa da,
burada bir tersine dnmeyle kar karyayzdr: Kle, hanmn
deil efendinin yerine gem itir ve bahis, ocuun ba deil,
im geselin ve metnin badr. mgeselin almas iin, hazza ege
men olduu varsaylan kiiden tm hazzn bu geri ekilm esi ge
rekir. Varolan mutlak hazzn olmaddr. Bin g ece art bir olas
l, yani zamann belirsizlii ve hikyenin zaman, imgesel ba
v ar olduunda deil, imgesel, btnsel hazz imknsz o la
rak sahneye koyduunda balar. Hayaun yaanmas iin, imkn
szn imknn dile getiren bir imgesel ilem olmas gerekir. De
mek ki, imknsz banda bulunan bir im gesel vardr. Var,
y o k formln yeniden ele aldmzda, varm imgesel olma
snn zorunlu olduunu, onun aracl ile geri ekilme gerei
nin (yok) ortaya konulabildiini imdi artk syleyebiliriz. Dola
ysyla bu imgeseli, anlatnn ieriinin im geselinden ayrt et
mek iin zorunlu im gesel olarak adlandrmay neriyoruz. De
mek ki, zorunlu imgesel, her trl tematikletirm enin dnda
duran, im leyenleri ren, dokuyan, birbirine geiren metindir.
Efendinin hazznn bir blmnn geri ekilm esinin bir boluk
brakmas ve bu boluun da zorunlu imgeselin bunu mmkn
klm olan geri ekilmeyi dile getirdii yer olmas, im knszn
ba olarak babann bir dier versiyonudur. Oysa, zorunlu im
13 Les Milles e L/ne Nuits, tercme Jamel Iiddine bencheikh ve Andr Miqucl, Pa
ris, Gallimard, 1988. s. 35.

231

gesel m etni, yine diilin yerinden dile getirilmektedir. Bylece,

iki kadn arasnda, tekin in kars (hanm sultan) ile teki k a
dn (ehrazad) arasnda blnm diilik olarak nceden yakn
lam kkensel yapyla tekrar karlarz.
Bununla birlikte, burada, diininkinden farkl b ir iki aradaln -haz nesnesi olarak hanm sultann kle ile efendisi,
ik i-erk ek -a ra sn d a - yer alnn sz konusu olduu itiraznda
bulunabiliriz. Bu dorudur, bu arad a" , hikyenin anlatsn
birbirine balayan eydir, ama egemenlii olumsuzlayan kle
nin yanszlaunlm asna ya da efendinin m udak erkinin k
ne varan iddetli bir mcadeleye yer verir yalnzca. Ayrca
kle, efendinin kine sahip olarak onun cinsel nesnesini zaten
altst etm em i midir? Bu iki adam arasndaki ilikilerin Hegelin betimledii diyalekl ii bilinm ektedir; bu ilikinin m ek
n, im kn sz bann olaslk koulu olarak ik i-kad n -ara sm d a 'ya zg, geri ekilm en in kkensel aralanm asndan deil,
mcadele alanndan kaynaklanr.
Anlat burada da pisiik zamansalla, narsislik dzenlem e
ye, tekiyle ilikinin btn hallerine ve travmann mantna
dair bir bilgiye sahip gibi gzkr. Deliye dnen ve her gece
bakire bir kadnla evlenip afak vakti onu ldrm eye kalk
an kii,.aldatm a sahnesini ilk kez gzleyen sultan deildir. Bir
baka koul gereklidir ki anlatnn bir sonraki blm nde bu
devreye girecektir. G erekten de cin sel iliki sahnesinin o
kundan sonra, sultan eini ve n ldrr, sonra m elanko
lik bir sersem lik iinde sarayn terk eder ve kom u bir lke
nin sultam olan kardeini grmeye gider. O zam an, kardeinin
k arsnn da kendi kars gibi sefahat lem lerine katldn
kefeder. Bu yazgya tek kendisinin maruz kalm am olduu
nu grm ek onu teselli eder ve m elankoliden kurtulur. Oysa
bir lem srasnda karsnn kendisini siyah b ir kleyle aldatt
n, kardeinin aklam alarndan ve onunla beraber grp
saptadktan sonra, itkilerinin esiri olacak olan, ahriyar adl
bu ikinci sultandr. Dolaysyla her ey deliren sultann bana
gelecek olan ey, grdn ondan nce grdn syleyen
232

kardeinde de nceden grlm gibi cereyan eder. B u ng

r, benin (znenin ) yerine nceden grm olan tekin in bu
anlats, tutkusal dram n yansyc niteliine iaret eder. Pierre
Fdida, analizi yaplan bir kiiyle yaplan ilk grm e ilk g
rm e ile ilgili ksa ve youn bir m etinde, bunu tm kapsa
myla aklam tr: K skan lktan s z etm ek, an laty, ac ek ti
renin ik ili tahayylnden b a k a b ir ey olm ayan r a k ib e d ay an
d rm ak deil m idir?'* diye yazmaktadr. zne, gerekten de,
tpk rakibin onu kadnndan yoksun brakm as gibi, bir hik
yeden bir baka hikyeyle yoksun braklm tr. tekinin tek
rarna kaymaktan baka zm olmayan bir gerek karsna
yerlem i, Beni yok etm ekle tehdit ederek, ona eziyet eden
anlatcnn (kopyann) yaratt boluktur bu.
Ama lm cl fkeden nce, iki karde, balarna geleni an
lama umuduyla, lgnca bir ak aray iinde birlikte dnyay
dolam aya karar vereceklerdir. Bu ik ili dolam a iin d e, dii
sapknlnn kapsam n kefettiklerinde, kadnlardan intikam
alma projesi burdan doacak ve ik inci sultan sultanlna geri
dndnde bunu uygulamaya koyacaktr.
Bylece, lm cl cinsel iddete varmadan nce anlau, travmatik sahne ile zneye bakasnda, kendisiyle ayn olan zde
bir sahneyi neden sonra kefettiren delilik tekrar ve mesafe ara
sna eklenir. Dolaysyla iki erkek kardein birlikle dolamas,
tm onur krc potansiyellerini serbest brakan narsist ik ilik
iinde kini olgunlatrm a zamanndan baka bir ey deildir.
lk sultan arka planna atlp, ilk ksm ilevini yerine getirdi
inde, anlat yalnzca, dii hazz karsnda akln yitiren Sultan
ahriyarm hikyesi haline geldiinde bu ikili narsist boyut da
ha da arpc hale gelir. lemekte olan bir kskanlk mekaniz
mas elbette vardr, zellikle ein cinsel ilikilerinin seyri sra
snda bir nc ahs - kardein mevcudiyetiyle bu saptanabi
lir, ama bu kskanlk, rakip olarak tanm lanabilir biri karsn
da geerli olmaz, nk kle hanm sultanla birlikte ldrl
mtr. Katksz ve bilind bir k ska n lk sz konusudur,
14 Pierre Fdida, Le narrateur mis mort par son rcit", in LAbsmcc, a.g.e., s. 49.
23 3

bu kskanlk, salnma kertesi br yanyla veya kurgusal im

gesiyle birlikte narsist alana eritiinde, zne iin son derece
ykc olup nesnesinin ya da boluu demek olan mutlak haz
yoksunluu haline gelir. Rukiye rneinde grdmz gibi,
fallus bir bakas tarafndan ele geirildiinde bu boluk ortaya
kar. Burada ken eyin, (annesini arzulayan) erkein falliklii" olduu ileri srlebilir. Sanki zenci bundan byle, tm se
vilen imgelerde, hem onunkinde hem tekinde bulunuyorm u
ve sevilmeye deer her kadn onu kendi imgesi zerindeki bu
hogrlem ez karanlk lekeye geri gn deriyorm u gibidir; bu
imgede o artk, seven olarak grlmez, bakn yokluu tara
fndan hiletirilm i olarak grlr. Sultann her gece bir ka
dnla evlenerek onu afakta ldrmesiyle doldurmaya ya da sil
meye alt ey, kendi imgesindeki bu fa llik boluk'tur. Kle
nin hazz burada dayanlmaz bir fa llik geri ekilm eye yol ac
ilev grr, nk efendi iin hadm edilme anlamna gelir.
Hazz ykc olan kadn, st karalanm kadn figrnden
baka bir ey deildir. teki h aczin -erkekleri kabul etm ede s
nrsz tasarruf hakkna sahip, aldatc, her trl denetim i boa
karan kadnn- inkryla retilm i kadnn tm karakteris
tiklerine sahiptir. En iyi rnei gen kz ve iblis hikyesinde
verilir, ik i karde birlikte dolauklarnda karlatklar ilk ay
dnlatc olay budur. Bir iblisin esiri olm u gen bir kz, cinli
eini uyandrmakla tehdit ederek, iki sultan kendisiyle sevi
meye m ecbur eder. Ardndan, onlara, bir kolyeye dizili, farkl
renk ve biim lerde doksan sekiz yzk gsterir: Bu yzkle
rin ne olduunu biliyor m usunuz? diye sorar. Bunlar takan
herkes, bu boynuzlu iblisin burnunun dibinde ve gz nn
de benim le yatt. Benim le yattnza gre siz de yzklerinizi
bana verin. Bu kadn , kendi itirafn a gre, o la s tm denetim leri
b o z m a k ta d r: Bu iblis beni zifaf gecem de kard. Beni bu ek
m ecenin iine kapatt ve ekm eceyi de yedi kilitle kapatt bir
sandn iine koydu. Ve sand da dalgal, alkantl, rzgrl
denizin dibine att: Ama kadn kafaya bir ey taktnda, hibir
ey onu yolundan caydram az. Kstlam a ne kadar katysa,
haz da o lde imknsz hedefler. Kadn burada yalnzca her
234

eye m uktedir ve fallik olarak grnm ekle kalmaz -insanlan

yzk gibi parmana geirm iyor m u?-, dahas, kadnn azami
lde kapatld yerde hazznn hedefi de im knszlk olur.
G en k adnn daha sonra yksek sesle okuduu iir, teki
hazzn fallik cinsel hazza indirgeniini tek bana zetler:
Asla gvenme kadna! Yeminlerini dinleme asla.
ster tatmin olmu olsun ister dknlk iinde, her ey vaji
nasna baldr onun.
Yalanc bir ak taklit eder, oysa hainlik barnr iinde.
Onun hilelerinden korunmak iin Yusufu hatrla.
Havva yznden kovdurtmutur eytan Ademi gklerden.

Bir d gibi, B in bir G ece M asallar, bir anlatdan dierine

uzanrken, bu ayn karalama altndaki kadn figrnn birbi
rini tamamlayan birok yzn sunmaktadr. Halta denebilir
ki B in bir G ec e M asallar, karalanm dii strabnn zl bir
klinik tarifidir.
En patetik hikye, incelik ve kurnazlk bakm ndan klinik
gzleme ok yakn olan hikye, bedeninin alt taraf kans tara
fndan ta haline getirilmi olan sultann hikyesidir. Bu masal,
karalanm kadmn dier iki zelliini aklar. Biri, varlklar z
lerinden yoksun brakma kapasitesidir; nk bu hanm, saray
tebaasn, M slman, Hristiyan ya da Yahudi olmalarna bal
olarak krm z, mavi ve san balklara dntrm tr. kinci
zellik, karalama altndaki kadnn hazzmdaki dehetle ilgilidir;
nk onun tutkusunun nesnesi, onu her trden sadist ve aa
layc muameleye tbi tutan canavar bir Zencidir. Sultan bu
adam yan yanya ldrdnden, kralie sarayn iinde onun
iin kk bir dua yeri ina ettirecek ve buraya "derin hznler
odas15 adn verecektir. Bylece, yaayan-ly, hazznn bu
canavarca nesnesini, einin, gsz, bahtsz sultann grgs ve
bilgisi dahilinde yllar boyu korumu olacaktr.16
15 Arapa'da: bayt al ahzin.
16 Bu blm Jacques Lacan'n dii hazz konusunda yazdklarna denk der:
Iladm etmenin feda ettii ey erkeklik olmasa da. idi edilmi bir k ya da
l bir erkektir (ikisini birin iinde grmek), o, kadn iin rtnn ardna

235

stn karalamann ortadan kalkmas

B in bir G ece M a sa lla r ik i-k a d n -a ra s n d a cereyan ediyor ise;
efendinin gznde sapkn ve h ain olan teki'nin kadmnn
(ideal kadn, hanm efendi) hazz zerinde karalamann etkile
rini kaldracak bu teki k a d m temsil eden ehrazaddr. Bu an
lamda ehrazad, erkein egemenliine dokunduu iin ldr
maya neden olan, karalanm kadn ahsnda tem sil ettii l
de sultan tedavi eder. Kzlk bozmak ve kadnlan ldrm ek;
bu iki davrann burada bir kom pulsiyon (yapmadan edilmezlik ) deeri vardr. E gem enliind en yoksun k ln m erkek,
kendi travmasna hkim olm ak, m utlak erkine kavumak ve
kadnn kendisinden sonra bir bakasndan zevk alma olasl
n ortadan kaldrarak btn kadnlann hazzn m utlak dene
lim altna almay bu yzden islemektedir. D olay sy la tek (e
siz) olan ilk defay koru m ak ister. Farklln ortaya km asn
engelleyebilecek olan ey, yalnzca cinayetlerin tekrardr. Bu
noktada anlat, lm ayrmak, kenara koym ak ve tm kadn
lardan yararlanm a hakkna sahip olan ahriyarn -Freu d un
dndne ok yakn olan- srnn b ab as figrn temsil
etlii bu kkensel sahneden km ak iin ehrazad icat eder.
Bu noktada B inbir G ece M asallar, sadece kaba yararlanmanngerei ne sz yoluyla h a y a l bir ek dahil ederek, kkensel ba
bann m utlak erkinden k iin bir baka senaryo nerir.
E rkek, dii h a z z m stn karalam aktan (dolay) hastadr:
M asaln, ayn m otifi farkl alardan tekrarlayarak hi durm a
dan syledii bir tr tan aka bu olabilir. B in bir G ece M a
sa lla r, kadn hazznn sahibi ve egemeni olm ak isteyen erke
in bu dram atik durum unun ehrazadn azndan tekrar tek
rar sylenm esidir. Ama erkek ister sultan koca ister gl bir
iblis olsun, kendini m utlak iktidardan karan bu h a z z sm rlayamaz, nk haz kendi yuvasn-erkein m utlak hazznn
kusurunda Jacq u es Lacann yazd gibi h az-yoklukta ya da
Georges Bataillea gre egem enlik anlam na gelen H ite bulur.
gizlenir vc tuku ve hayranln oradan dile getirir i...)." Pour un congTts
sur la sexualit fm inine", in crits, a-g.e.

236

K orkutulm u ve kzgn kadn, erkee iblisten daha iblis gr

necektir. Dolaysyla, birini koymaya alacaktr -bir bakas
her zaman iin Hie yedir-, sonra, tutku nesnesinin im has
pahasna, onun izini silmeye bo yere abalayacaktr. Bu has
taln, Hii kskanm a hastalnn kkeni, eril znenin, -m a
saln sk sk sahneledii, kendini annenin fallik arzusu7 iine
kapatlm bulan- teki hazzn im k n sz l n a katlanm a yete
neksizliidir. F alliklik yoluyla im knsza hkim olma teeb
bs buradan kaynaklanr. Yetmi yan am bir kadndan
tanrsal bir biim de bir olan ocuu dourtan Tekvinin zor
lam as hatrlandnda, tektanrcln klasik zm budur.
ehrazad'n dii hazzmn stnn izilm esini ortadan kal
drm ak ve Sultanda m u tlak h a z (im knsz) eksikliini onar
m ak iin girilii ilemi nasl anlam ak gerekir? Erkein elbette
tedavi grm esi gerek, ama ortadan kaldrlm as gereken ey,
kadnn stnn izilmesidir. Biraz nce vurguladmz gibi,
szn delilik ve lm gleri zerinde zafer kazanm as iin
b ir ey anlatm ak yetm ez. Szn ilem sel olabilm esi iin bir
dzenein de gerekli olduunu ileri sryoruz. B ibir G ece
M asllanndaki ak m akinesini oluturan ey nedir?
Psikanaliz bize, delilik ikilinin arasn da" hkm srdn
de, skntlarn sona ermesi iin nc b ir ahs'm gerekli ol
duunu retir. G sterm e sahnesinde de gerekle kii vard:
E rkek, kadn ve melek. Delilik kukusu, ncnn niteliine
dair bir belirsizlikten ileri geliyordu: nc: drt (iblis) d
zenine mi aitti yoksa dil (m elek) dzenine mi? M elek, yasa s
znn tem silcisi olarak ortaya kar. Ama, erkek ahriyar ile
ehrazad arasnda, nc a h s olan kim d i? Baka deyile,
m elek nerededir?
M elek, aikr olann aikr olmaydr. B in bir G ece M asallan nda o abucak davet edilir:
Vezir [ehrazadn babas] olan vezir, ok memnun olan sul17 Bundan byle, eril olan diilden yola karak dnmek gerek," diye ekle
yen Ren Majorun yerinde saptamasndan yola kyoruz. Le Non-lieu de la
femme", Wladimir Granoff ve Franois Perrierin Le Dsir e< le fm inin (Paris,
Aubier, 1991) kitabna nsz, s. 13.

237

lann yanma kadar ona elik etti. Nikhn kylmas istendi

inde ehrazad alamaya balad. Sultan neyin var diye sor
du. Efendim, dedi, veda etmek istediim gen bir kz karde
im var. Sultan onu getirtti. Dunyazad huzura kt, ablas
nn boynuna sarld, sonra da gidip yatan ayak ucuna otur
du. Sultan ayaa kalkt, ehrazadm kzln bozdu. Neden
sonra, kar koca oturdular ve gevezelik etmeye koyuldular.
Bu srada Dunyazad, Tanr akna, abla, uyank gecem izi
enlendirm ek iin bize bir masal anlat, dedi. Ya d a bir baka
versiyona gre: Sevgili ablacm, eer uyumuyorsanz, yalva
rrm , birazdan doacak gn beklerken, bildiiniz gzel
masallardan birini anlatn bana. Seve seve, can gnlden
anlatrm, cevabn verdi ehrazad."

Dunyazad iftin yanndan ayrlmayacaktr, nk bu talep

her gece yeniden gelecektir, ta ki kz kardein yerini sonunda
iftin ocuu alana dek.
Z ifaf odasna kz kardei alm ak tesadfi b ir ey deildir.
ehrazad kendi dzeneini kurmutur. Anlatda yle denir:
Kz kardeini, sultann sarayna vardnda artaca konu
sunda uyarr: Sen geldiinde sultan bana sahip olacaktr. O za
man bana diyeceksin ki: Ablacm, bize olaanst bir hikye
anlat. Anlatya gre ehrazadm oyunu budur: Zifaf odasna
nc ahsla birlikte gelmek!
Ama bu kz kardei nc ahs yapan nedir? Cinsel iliki
nin ve kzlk bozmann iddetinin cereyan ettii yerde, ocu k
su dinlem e srar olan yard m a aran sesi, cinselin en yakn
na hemen yerletirir. Bu iitme, anlatnn, dolaysyla yaamn
hizmetindeki akn yaratt bir eydir, nk anlat lm ya
da geceyi tehir etmektedir. O nto-teolojiye gre bu, varoluun
temeli ve korunmasdr, lbni Arabi, insann cenin halindeyken
iitm e yoluyla kavrayaca o l! buyruunda ilk tanrsal ak
grm yor mu? Tekvin, annesiyle birlikte lde kaybolan s
mail hakknda, Tanr ocuun sesini bulunduu y erd e iitti" di
ye belirtm em i miydi? Ayn zamanda sm ailin adnda da bu
vardr (T an n -iitir); yaam zam ann veren nc ahsn a238

kinlik olana sanki bu ocuksu dinlem e merciinden ortaya

kyor gibidir. Psikanalizin bu metafizik nerm eyi, onun topo
lojisini arzunun ikin lei zerinden tercm e ederek nasl
kendine katt grlm ektedir; nk bilindn dinlem ek,
arzu znesinin kkensel boyutu olarak ocuksu dinlemedir.
Bundan byle, ak tuza ya da lm bir yana brakma d
zenei, B in bir G ece M asallannda cinsel drtnn diktatrl
altnda deil, k z lk z a n ile ku la k z a n arasnda ilemeye balar.
Erkee cinsel olarak verilen kadnn nfuz edilebilir yzeyi
olan k zlk zar ile yalnzca szc klerin deebilecei yzey
olan kz kardein kulak zan arasnda iler. Kz kardei bir ikiz
ya da yardmc figr olarak kabul edersek, ehrazad, deli sul
tanla dorudan doruya yzlem ek yerine, kadnda cinsel ola
rak sahip olunamaz eyi simgelem ek iin, kendinin nfuz edi
lemez tekis ine agn yapmtr ve bunu da cinsel ilikinin ce
reyan ettii yerde yapmtr. Bylece ehrazad, kendinin nfuz
edilemez yann her gece srdrerek, kadna teki h a z zn geri
verir. Dolaysyla, tekiyle konutuu anda aslnda kendi ken
disiyle sylem ektedir; ta ki kulaktaki ocuun (Dunyazad)
yerini iftin gerek ocuu alana dek... Bu ocuk ise, hayatn
kurtarld gne kadar, k z lk z a n ile k u la k z a n arasn d a hazz
Binbir gecenin sz araclyla getiren akn mahsuldr.
A n latn n zeksna gvenirsek, su ltan n d elili in i tedavi
eden ey, B inbir G ece M asalannm ho hikyeleri deil, kad
nn hem nfuz ed ilebilir hem de nfuz ed ilem ez olmasdr; ba
ka deyile kadnn, erkei iine kabul eden ama onu sz iit
menin ocuksu bakirlii karsnda brakan ifte yzn yeni
den bulmasdr. Erkein kendinde som utlatn iddia ettii
mutlak hazzm ya da teki h aczin zorbalndan erkekleri kur
tarmay arzulayan dilin anonim eliyle bir araya getirilm i olan
B in bir G ece M asallarndaki anlatnn, kadn zerindeki karala
may kaldran mucizevi dzenei byledir.
Gsterm e sahnesiyle benzerlik beliginlemektedir. Benzerlik,
Sultan ahriyar ile peygamber arasnda deildir, nk peygam
ber kuku duymakta, ama karsna inanmakta ve neler olduu
239

nu ona sormaktadr. Ardndan, Kurann ilk blm kendisine

geldiinde, fess: yani lm babaya gndermeyle tebli edildi
inde peygamber olduunu kabul edecektir. Hazz, Tanrya,
Mekndan Mnezzehe ykleyen, ondan geldiini kabul eden
m etin buradan kaynaklanr. Benzerlik, daha ziyade, kadnn
t e k i h az ile teki'nin h az zn ayrt etmesindedir. teki haz, b
tnsel hazzm ve bu hazza hkimiyetin yenilgisi olarak im kn szdan kaynaklanrken, kincisi mutla ve im knsz denetleme
iddiasnda olan bir hazdr. Kadn yalnzca birini dierinden ayrt
eden bir bilgiye sahip grnmekle kalmaz, ayn zamanda uzak
tan da olsa paylamay yeniden korumak ve erkee erm ilik ve
sala kavuma yolunu amak iin kendini nerir. Burada ehrazad, gsterm e sahnesindeki Haticenin, yani slma gre, pey
gamberi delilik kukusundan kurtaran t e k i haz'la ilikili kabul
edilen kadnn deitirilmi biimi gibi grnr. ehrazad, m e
lein selamlad kadnn, st karalanma-ncesi kadnn ans
dr, dolaysyla masal bunun ok eski belleidir.
Ne esiz bir metindir Bin B ir G ece M asallar! Bir sorun ortaya
atar, bunu zm ek iin b ir kadn icadeder, kadn bir ocuun
metne dahil edildii bir dzenek icat eder, bu dzenek de, so
runun kkeninde olan kiiye bir ocuk vermesi iin kadna za
man verir. Olaylar olup biterken, m etin, bir anlamda, mutlak
erk sahibi erkein deliliine yol aan balangtaki strap soru
nu etrafnda dolanr. Metin ocuu arac yapar; onun sayesinde
bu delilie ve ayn zamanda da sresine hkim olur. Metindeki
ocuk, ara ve amatr, hikyenin dm ve dmn zl
mesidir. Tek kelimeyle, Binilir G ece M asallar, m etnin ba ile
cinsel ba arasnda ocua dein bir dayanma oluturur.
t e k i kadn'n yazgsnn baz figrlerinin incelenm esi bizi,
dii h az z karsn d a erkein n arsistik delilii olarak kabul etti
imiz, an bir kstlamadan kurtarma deeri tayan bu m et
nin nne getirm ise, o zaman bizim grevimiz eril narsisizmi
ile slm m etin arasndaki ilikileri sorgulamak olacaktr.

240

DRDNC

KISIM

O 'ndan O 'na

Grimm'in Tavan ile Kirpi m asaln d aki

gibi olup bitti h er ey: B en hu rdaym .1
MARTN HEIDEGGER
La Constitution onto-tho-logique
de la mtaphysique, Franszca tercme
A. Prau, Question 1, Paris, Gallimard,
1968, s. 297

1 Yarta tavan yeneceini iddia eden kirpinin kur

nazl, yanm bitecei yere, tavann ayn edemeye
cei diisini gizlice koymaktr. Kendisi ise kouyor
mu gibi yapar ama balang noktasnda durur. Tav
an, hangi uca giderse gitsin, alann sonunda her za
man, Ben hurdaym! diyen bir kirpi bulur.

243

BRNC BLM

B in b ir Gece M asallar Klinii

ya da ehrazad'n Grevleri

Bir tutkunun mizanseni

"Gn dom asn b eklerken , y alv arrm

B in bir G ece M asal-

la n nn orasna burasna serpilm i bulunan ok sayda tekrar

arasnda, 18. yzyl Fransz okur kitlesini en fazla rahatsz et
mi olan, zifaf odasnda, ehrazadn kk kardeinin bu ya
karsnn her gece tekrarlanmasdr. yle ki, tercm an Antoine Galland, orijinal basknn nc kitabna u uyary dahil
edecektir: O kur artk her gece, Sevgili ablacm , eer uyu
muyorsanz, yalvarrm, gn dom asn beklerken [...] ibaresi
ni grmeyecektir. Bu tekrar birok zeki insan oke ettiinden,
onlarn kibarlna halel gelm esin diye bu cm le karld .1
On beinci kitapta yazar daha radikal bir karar alr: Bu m asal
larn ilk iki cildinin okurlar, Dunyazadm okum alarn sk sk
kesintiye uratmas karsnda yorulduklarndan, sonraki cilt
lerde bu kusura are bulunm utur.2
Bylece anlatdaki ocuksu srar, yorucu b ir kesinti olarak
grlecek ve masal anlatmann bah an esi olan ocuk sadece bir
1 Lcs Milles et Une Nuits, tercme A. Galland, Paris, GF-Fiammarion, 1965, c. 1,
s. 225.
2 A.g.e., c. 2, s. 256.

245

satr atlamas olarak kalp, anlatnn kendi douunu atfettii

eyden ayrlm olay rgleri ok daha nem liym iesine m et
nin dna itilm i olacaktr; (oysa) m etin su ltan n ldrc
lgnln durduran sz ondan bu n fasldan retmitir.
O kurlar bu ayrmay, kesip atmay talep etm eye yneltm i
olan ey nedir? Akrabann girdii cinsel ilikinin gzlenmesi
ve tm kadnlardan cinsel olarak yararlandktan sonra baka
erkeklerle birlem elerini engellem ek iin onlar ldren sr
b ab as figrnn arkaik iddetini birletiren bu en -ilkel sahne
de ocuun katlanlm az varl m dr buna yol aan? Bireysel
ve trsel dzlemde Freudu bu iki kkensel sahnenin youn
lam asn iyice savunulamaz klan ey, zne olarak ocuun
varl mdr? Yoksa, basn yayn tekniinin gelim esinden iti
baren tahayyl dzeni kurulduu iin yazl szn, ocuksu laJepin igal ettii yeri gereksiz klmas mdr? Bu bak asn
da, b ah a n e / n-m elin ocuk, sayfann satr aralarnda ve m arj
larndaki sessiz bir bolua indigenir. Bu tem izlik, iki uygarl
n tahayyl alanlarnn tercmesi dolaym nda, bunlar arasn
daki mesafe asndan anlaml mdr?
D u n y a za d ken d in i ta k d im etti, a b la sn n b oy n u n a sa rld ,
so n ra y a ta n a y a k u cun a g id ip y erleti. Sultan a y a a k a lk t,
eh ra z a d n kzln bozdu

Blm n dobral ortadadr,

sanki anlat ocuun varln, cinsellik sahnesinden im gese

lin szne doru deiim in gereklem esini salayan tank ve
aktr olarak olayn iinde olm asn dayatyor gibidir. D olay
syla bu sahnenin igal ettii yer, cinsellem i lm drts
nn serbest braktlm as karsnda anlatnn sa k a lm a ilevi
tahrip edilm eksizin silinem ez. B a h a n e / n-m etin ocuun, l
m b ir k e n a ra b ra k m a srecini ortaya karm ada nem ta
yan e olarak anlatnn nerdii bir terapi dzeneinin, etik
ve teknik b ir dzenein eksenini oluturduu kukusuzdur.
Bu sahnenin yaps, bu yapy oluturan figr, form le etti
i sorun, ksacas B in bir G ece M asallan 'm n klinik konfigrasyonunun btn -ve k linik terim i etim olojik olarak burada
yatan ayak ucunda cereyan eden duruma uygundur-, tari
246

hin, politikann ve toplum un derinlerdeki bir kaydndan kay

nakland lde, Arap im geselinin bu nem li eserinde bu
haliyle belirir. Baka deyile, B inbir G ece M asallar eer hazz
can ice b ir hal alan m onarik erkek figrnn hem tedavisi
hem de bundan kurtuluu ise bu, o figrn kend ini tem el
tehdit olarak dayatmas lsndedir; o tehdide kar km ak
ve ondan kurtulm ak iin yatan ucuna kadar uzanan bir ta
hayyl gerektiren bir tehdittir bu. Bylece B inbir G ece Mu
sallan , teki'n in arzusuyla ilikisi iin d eki eril narsisizmi etra
fnda, slm kurulutaki ve znesinin biim lendirilm i dze
nindeki arln izlerini tar. Bu durumda, G illes Deleuzen
son kitabnda3 klinik ve edebiyat arasnda kurduu ilikiye,
nc bir terim eklenerek l bir tablo oyunu elde edilir:
Edebiyat, klinik ve politika.
slm yapdaki eril narsisizmi zerine bu varsayma, bu so
runun genel olarak fallus-m erkezciliin evrensel yapsnn so
runu olduu ve slm kurgularn tekanrcln ataerkil gele
neinin btnne ait ortak eleri bu dzlemde yeniden ret
m ekten baka bir ey yapmad eklinde itiraz yneltilebilir.
Sk sk karlatmz ve ounlukla (dinlerin) evrensel uzla
masn dolayszca benim sem e sylem inin ileri srd bu iti
raz ksaca tartlmay hak eder.
n celik le, varln evrenselliinin o n to -eo lo jik sorununu
anarken Heideggerin aktard, Hegele ait anekdotu hatrla
mak gerekir: Meyve arzulayan biri, satn alm ak iin bir tacire
gider; tacir ona elma, arm ut, eftali, vs. sunar, ama alc mey
ve istem ekte direnir. Her seferinde meyve alm akta srar eder
ve satlacak meyve olmadn saptar. Heidegger bu durumu
yle yorum lar: varlk an ca k ken disin e zg d am g ay la h er se
fe r in d e yen iden iaretlen iyorsa v arlk olur,"* v e bu varlk ekil
lerinin kendi, tarihsel dayanaklar zerine elma, arm ut gibi s
rala n m ad k larn vurgular. Yalnzca h e r s e fe r in d e farkl bir
damga olm akla kalmaz, dahas, her seferinde farkllk, farkll

3 Gilles Deleuze, Critique cl clinique, Paris, 1993.

4 Heidegger, La Constitution onto-tho-logique de la mtaphysique, o.g.e., s. 301.

247

a hak veren ve hak talep eden bir dil iinde, bir syleyi ara
cl ile kandini gsterm ek iin aba harcam akszm kendini
datmaz.
Georges D evereuxnn, kltrler arasndaki farklln p a to
lo jik olan ey'den kaynakland ynndeki d ncesind en5
yola karak, bu dnceyi, tutkular syleminin temel anlam
na doru ynelteceiz. G erekten de, eer bir arlk, lsz
lk ya da anorm allik zem ininden kaynaklanm yorsa, kltr
akl olarak bir yap olarak nasl dnebiliriz? Ayn zamanda,
amak istedii ak ld lh ile riskli bir snam ay ifade etmiyorsa
bu yapnn bir sz nasl hayal edilir? Btn kuram larda akl,
a y rm , yani bizzat kendi inas srasnda onu titretm i olan
lm ve im knszn sergilenmesini gzden karmaz.
Uygarlklar, doularna damgasn vurmu olan tu tku larla
urarlarken, bu tutkulardan syrlm ak iin hileler dzenle
meyi de srdrrler ve bunu yaparak da kendi bulularnn
kaynaklarn kuruturlar. Kurucu anorm alliklerini tedavi etme
ve bundan zgrleme, yani baklk ve esenlik kazanm a z
lemleri dolaysyla, kkensel arlklarna ve tutkularna n
fuz etm e arzusu demek olan gl bir ermilik/kutsallk arzu
su tarafndan dntrlm eserler retirler ve ayn zamanda
da o tutku ve arlk lar eyin asli yuvas olarak muhafaza
ederler. ster nfuz etm i olsun ister olmasnlar, geii tekrar
larlar, buraya gem eyi, dn ve amay kutsamay ve lanetlemeyi brakmazlar. Bylece, sada solda, tutkularn bu glgesinin km ldadn ve oralarda oradan kendi olaslklarnn
younlatn grme im kn veren yerler aarlar.
Demek ki, B in bir G ece M asallarndaki gibi b ir tutkunun glgesinin m izanseni, a p riori olarak Ham lete de Kral Oidipusa
da ait olmayan bir tr lszln hissedilm esini ve ortaya
k arlm asn am alayan bir edim deeri tar. B ir kltrn
iindeki tutku sahneleri, her zaman iin, lm drts etkisi
nin birlikte byyen temel bir bellee yerletiinin iaretidir;
5 Georges Devcrcux, Essais d'ethnopsychialrie gnrale, Paris, Gallimard, 1970.
Normal ve Anormal makelesinin tm konusu budur.

248

bu lm drts araclyla, unutulm az bir ey, kuaklar ara

snda psiik olarak aktarlabilen, anlam l bir tr rezerv olarak
m etin dolaym yla kayda g eirilebilm itir. D olaysyla, ne o
tutku m otiflerinin zgl yaklam ndan, ne de onlarn biim lendirilebilir glerinden ksnt yaplabilir; nk, bunlar ol
m akszn, insann, iinde yaad politik ve tarihsel aralkta
birey-an olgu olarak bilind alanda ele alnm as, kavranlam az olurdu. Halklarn kullandklar dilin tutkusal logialan n d an 6 yola karak bir m etap siko lojiler co rafy as oluturula
bilir. Bu durum , "etno-p siler (etno-psikiyatri, etnopsikoloji,
vs.) dnem inin sonu olur; yzmz bu sonun ufkuna doru
sabrla dnmekteyiz.
Buraya kadar belirlem eye altm z ey, slm n m eopsik olojik inasna zel bir dikkate deerlik katan, baz nem li
blm lerini analiz etniim iz slm n k k e n s eI diiliginin kar
kldr. Hem eril kimlii deliye dndren, hem de erilin tam
tekine alm asn salayarak onun akl iitm esine im kn ta
nyan bir diiliin dorua ulam elikisi bu inann yakas
na yapmtr. Dier tektanrc dinlere kyasla Islm'da m istikliin ald boyut, kanm zca, eril narsisizm inin kar karya
kald bu kstlamaya karlk verme / bu kstlam ann sorum
luluunu stlenm e teebbsne denk dmektedir. M istiiklik,
teki arzusu olan inzivann bu zne ulama yolu olarak, ken
din de dii araclyla yaplan bir aray m acerasdr. Sufilik,
nefs deneyim ine geni bir saha am tr; burada, fallik teolojik
haz, kendi yan iaretlerini tketir ve O (Tanr, slm da O: huva diye adlandrlr) olma eksikliinin dilsel srgn yeriyle bu
luur, kadna -akla ve imana dair tem el bir kusur olarak yo
rumlanan- bu eksikliin sululuunu atfeden kurumlama bu
noktada olur.7 Dii hazznm katt eksikliin, teolojinin eril
zn esin in yknd O n dan O'na zd elik ilik is in i - O,
6 Bu deyimi Heidegger'in Metafiziin Ono-tco-lojik inaas adl, yukarda be
lirtilmi istisnai metninden alyorum. l.ogia derken, bilimler bilgisinin mant
ndan uzaklamay ve rasyonel kurulu ilikileri btnn belirtmeyi kastet
mekledir.
7 Hadisi bir kez daha hatrlatyorum: Kadnlarda akl ve iman eksiktir."

249

O dur (luva huva), m utlak zdelik formldr- altst ettii

bir gerektir.8
Hem ortaya att sorun asndan, hem de, slm yorumun
baz ayrmlar zerinden, bu blmde bizi megul edecek olan
eril narsisizm inin amaz karsnda ngrd zm asn
dan konuya en iyi giri yapabileceimiz B in bir G ece M asallan ndaki u sahne karsnda tekrar duralm.

Sultan ve benzeri
Hanm sultann bir kleyle cinsel keyif yaadn kefetm ek,
gerekten de, sultan ve benzeri iin dahas su ltan v e sultan
iin, hkm ran m utlak erke serte snr koyan bir anlam yok
luu yapar, m elankoli ile kendini gsteren bir varlk yitim ine
uramalarna ve beraberce dnyada dolap durmay yelem e
lerine yol aar.
D elilie gtren akl bozukluu s reci bylece balam
olur. Bu srecin, Ben ve Ben arasndaki ikili ilikide yatt
aktr; bu da, ayn hikyenin tpatp tekrarlanm as nedeniyle,
Sen, Berisin anlam na gelir. Burada belirtelim ki, Binbir Gece
M asallar Jacqu es Lacann Hegelden yola karak akl hasta
lnn/yabanclamann Veii sorunu etrafnda yapt sapta
maya9 yakndr, nk m u tlak ka zd an im tina olarak belirttii
miz k noktas, sultan v e sultan iin, iddetli bir eksiklik de
neyimi am aktadr ki bu deneyimin terim lerini oluturan ey,
efendi ile klenin konumlardr. Ama bu durumda bir m ca
deleden gerekten sz edebilir miyiz? nk sultan aniden
kendi yerinde kleyi kefeder ve birdenbire, hanm sultann a r
zusunda kendisinin y e r alm ay ab ilece im saptar. G enel anlamda,
sultann olduu yerde klenin olmamas gerekir; oysa, bu zel
yerden ayann kaydrlmasyla sultan ve sultan iin b ir azil s
nav alm olur, efendi narsisizm lerind e um arsz bir yara
almtr. G erekten de, kle yaamn yitirm i olsa da, eyi
8 Bu sorun hakknda bkz. slam'da Bireyselik" albalkl blm.
9 Jacques Lacan, Les Quatre Concepts fondamentaux de la psychanalyse, Paris, Se
uil, 1973, s. 185-208.

250

kazanmtr, nk efendi yalnzca yerinden olm akla ve tekinin arzusunda kendi yokluuyla yz yze gelm ekle kalm a
m, dahas, hanm sultan ldrerek, arzusunun nesnesi olan
bu tekini de ortadan kaldrmtr. D em ek ki efendi, felaketimsi bir iinin b oalm as srecine yuvarlanmtr.
Bununla birlikte, boluk delilie yol amaz. Anlat bunu ga
yet iyi kantlamaktadr, nk ayn durum karsnda sultan
lardan yalnzca biri delirir. Anlatm biim ine bal bir yoksun
braklm a ek koulu gereklidir. Deliren kii, anlatc olan sul
tan d eil, daha sonra bizzat grecei eyi tek in in anlats
(grm esi) araclyla grmeye gtrlen ikinci sultandr. An
latc sultann (Ben) ie att, zneyi deliye eviren kurgusal
el abukluu. te buradadr. K lenin hanm-ultan elinden
aldn saptamadan nce, benzeri (br sultan) henz mey
dana gelm em i olan hakknda bir sz ile onu elinden almtr,
yle ki, olay nnde meydana geldiinde, en, tekinin tekra
rna gerekten ok mem nun olduu iin delirir. Daha sonra,
kadnlar yok etm e tem el deneyim inin igc bu noktada ya
tar, nk bu yok etm e, benzerinin -kleninkinden nce ge
len- bu sahipsizletirici zorla m dahalesine verilen saldrgan
yanttr. Her gece bakire bir kadnla evlenip afakta onu ld
rerek, arzu nesnesinden tekinin (teki sultann ve teki kle
nin) izini silm ek istemektedir. Ama arzu nesnesi oluturuldu
unda ve o da bu nesneye eritiinde, onun dolaym nda orta
ya kan ey, tekidir. Bundan byle, nesnesiz ve katksz bir
arzu ya da nesnesi bo olan bir arzu uygulamaya konulur. E ze
li b ak ire olarak adlandrlabilecek eyden haz alma fantasmas
dr bu, yani katksz imhadan ya da lm den cinsel haz al
maktr. lmknszn bu kylarnda drt yenilgiye urar; tekra
rn ortaya km as bundandr.
Ezeli b a k ire fantazmas, teki erkekle hayal ilikinin erkek
teki saldrganlk etkisidir; kadnda tekinin izini silm e teeb
bsnn ald u biimdir. M slm an yazarlar, Tanrnn se
ilm i kullarn dllendirdii varsaylan ve huri diye adland
rlan cennetteki o m itik kadnlar hayal ederek bu fantazmay
aklamlardr. Bir huriyle her yatldm da, diye yazar Su251

yt, yeniden bakire olduu grlr. Aynca seilm i kulun

kam asla bklm ez. Ereksiyon sonsuzdur.10 Bu cennete ait
vaadin ardnda, cinsiyetlerin haz farkllm ve bakalklarn
iin iine katan eksiklii ortadan kaldran b iricik fa ilik cin selli
e dair kkensel radikal fantazmasnn glgesi grlr.
Demek ki burada mutlak haz fantazmas sz konusudur. Bu
da, Siriinn B abas sahnesinin berisine giden en-kkensel bu
sahnenin ortaya kna kadar varr, nk yalnzca tm ka
dnlara sahip olmay ierm ekle kalm az, cinsel drtnn k
kensel nesnesine doru, yani ensest engeli dolaysyla yerine
ikameler koyarak znenin uzak tutulduu eye kadar geri git
meyi de ierir. O ysa, der Freud, psikanaliz bize unu re
tir: Bir arzu hareketinin kkenindeki nesne, bastrm ann ar
dndan yok olduunda, yerini genellikle sonsuz saydaki ika
me nesneler dizisi alr, ama bunlann hibiri tam anlamyla ye
terli olmaz. te, yetikinlerin ak yaam n sklkla niteleyen
nesne seim indeki kararszl, uyar algn bize aklayan
ey budur.11 Aslnda ahriyar bunun tersidir, Don Ju a n m atkl figrdr; diziyi bir artrarak kkensel nesnenin dehe
tinden kam aktansa, cinayet yoluyla diziyi azaltmaktan yana
dr: H er g ece b ir eksik. B inbir G ece M asallar ad kukusuz bu
radan kaynaklanm tr; biricikten ve kkensel olandan uzakla
arak dizinin yeniden kurulmas anlamna gelir. Ayn ekilde,
kendi arzusunu kurtarmaya alan Don Ju a n m tersine, bura
da bir tr, arzunun son a erm esi arzusu sz konusudur, nk
tekinin el atmad kkensel bir nesne bulm ak hedeflenm ek
tedir. Arzulamak zorunda olmama arzusu, eril arzunun nihai
hedeflerinden biridir, kadnn Ya H ep y a Hiine sahip olmak
isteyen lm drtsnn ifadesidir. lk terim e varmak iin di
zinin iinin boaltlm as, mutlak hazzm pek yaknda olmasnn
dehetini hissettirir, ama yalnzca ykm a varr. Bu nedenle,
B in bir G ece M a sa lla n nn balang masalnda, bu arzuyu yok
10 Aktaran A. Bouhdiba, La Sexualit en slam, a.g.c., s. 96.
11 Sigmund Freud, "Sur le plus gnral des rabaissements de la vie amoureuse.
a.g.c., s. 62.

252

etme arzusunun imknszla karlamas anlamnda en -kken sel bir sahne grmekteyiz. Ama burada, rnein Arap iirinde
rastlayacamz ve bu iirin en incelikli biim inde, Nadia Tazinin aristokratik, elebice, Stoac bir erkeklik12 diye adlan
drd, ldeki erkek sava figrnn hayal ekirdei sz
konusu deil midir? Bu arzunun ucunda ifade bulan niyet bir
ka szckle yle tanmlanabilir: l hedefleyen b ir arzu .13
S onsuz b a k ire fantazmas ya da iddetli l arzusu; B inbir G e
c e M a sa a n ndaki eril hazz sorununda eriebileceim iz ve
ehrazadn kar karya olduu nihai nokta ite budur.
Tahripkr i boaltlm asn durdurmak amacyla ehrazadn
grevinin ne olduu sezilm ektedir: Bolua dil araclyla s
nrlar izerek, imgeselin siperlik ilevini yeniden oluturarak,
kkensel nesneye imknsz erimeyi yeniden dahil etmek.

Cevdet'in hikyesi
B in bir G ece M asallartnda im knszn yeniden dahil edilmesi
n in anlam l rneklerinden biri Cevderin hikyesidir. Gen bir
delikanl toprak altna gml bir hzineyi bulm ak iin Fasl
bir bycnn rehberliinde aramaya kar. Byc ttsler
yaktnr, gizli ifreler ezberletir. Sonunda nehri kurutmay ba
arr; nehrin alm da, bir ukurda hazine bulunm aktadr. Ama
Cevder hzineye varmak iin yedi kap am ak zorundadr...
lk alt kapy aabilm esi iin her seferinde ayn ifreyi tekrar
lamas gerekir. Ve her seferinde, her kapda, kendi lm ne
cesaretle, bocalamadan gs germelidir. ldrlr ve dirilir.
A ncak dirilm esi iin bu deneyime cesaretle dayanmaldr. Ye
dinci ve son kapya vardnda Fasl byc ona yle der:
Kapy alm an geek. Annen aacak ve sana diyecek ki: Ho
geldin olum , gel selam la b en i. Ama sen yle diyeceksin:
12 Nadia Tazi, Le Dsert perptuel, visage de la virilit au Maghreb, Cahiers In
tersignes, no 11-12, La virilit en islam, s. 2 7 -5 7 .1 9 9 8 .
13 Arap iirinde ok nemli bir yer tutan ve kukusuz sava bir yan olmayan
bakire ak (udrite) figr de bu bak asyla analiz edilebilir.

253

Uzak dur ve giysilerini kar. O sana diyecek ki: O lum , ben

senin annenim . Sana st verdiim ve seni eittiim iin senin
zerinde haklarm var. plaklm sana gsterm em i nasl is
teyebilirsin? Sen, G iysilerini kar, yoksa sen i ld rr m ,
karln vereceksin. O srada sa tarafa bak, duvara asl bir
haner greceksin, onu al, knndan kar ve ona, Soyun ! de.
O yine laf dolatrm aya, yalvarmaya alacak, ama acm ak
yok. Her giysisini kardnda, Hepsini karm an gerek, di
yeceksin. Tm giysilerini karana ve karnda rlplak kala
na dek lm le tehdit et onu. O zaman sem bolleri zm , en
gelleri ortadan kaldrm ve kendini korum aya alm olacak
sn . Ve byc vurgular: K orkm a, Jaw dar, nk o cansz
bir hayalettir."
Yeterince ak ifade edilmitir: Cevderin yenmesi gereken an
nesi deil, annenin hayaletidir (abah). Jawdar kendi lm sna
vndan gemeyi baanrken, annesinin hayaleti karsnda ilk se
ferde baarl olamaz, defalarca yinelemesi gerekir: Annesinin
karsna gelen Cevder, en sonuncu ksa donu karmaya onu
asla zorlayamaz. G ereklen de srekli olarak, O lum , yanl
yapyorsun; olum, ta kalplisin; benim onurum u krm ak m
isliyorsun, olum? Bunun haram olduunu bilm iyor m usun?
diyen annesi kafasn bulandrmtr. Bunun zerine Jawdar, bu
haram szc karsnda, plandan cayar ve annesine, Donun
kalsn, der. Sevin iindeki anne haykrr: Aldandn, dvn
on u ! Cevder yle bir dayak yer ki az kalsn lecektir, ukurun
kenarna frlaulr. Bir yl sonra bycyle bu ie yeniden kalk
tnda bu kez z annesini tamamen soymay baarr. Anne ta
mamen plak kaldnda, cansz bir hayalete dnr.
Elde haner enseste meydan okum ak; ite $ehrazada gre
kahramann forml budur ve bu forml, sk sk dendii gibi,
yalnzca annelii ldrmek ya da ana katlini gerekletirm ek
iin deil, cesur bir davranla ensestin im kn sz olduu sonu
cunu karm ak iin de ilem ektedir;14 nk eiin almas,
14 Kr. bu masal zerine Jean-Joseph Goux, Lucien Mls, Georg Gamer, Philip
pe Rfabert ile yaptm tartma (saptamalarndan dolay onlara teekkr
borluyum), in lx s Travaux d dipe, Paris. L1 larmatan, 1997, s. 55-64.

254

ne annenin gerek plaklyla ne de onun hayaletinin plak

lyla yzlem ekte zm lenm ez, lnisiyasyon gzerghnn
ereklilii, eksikliin gereine gre hayaletimsi olann rts
nn bir tr kaldrlmas gibi gzkr; bu aa km a yoluyla,
zne arzusunun, ilk nesnesinden im tinay zmser. O lm ayan
vardr hem bu kkensel geri ekilm eyi, hem de varln srd
ren bir kalntnn kalcln antrr; bize de unu syletir:
O lm ayan kendini geri ekenin ba olarak vardr. Dolaysyla
var, nceden kaybetmi olduumuz eyi sanki srekli kaybet
meye tevik ediliyorm uuz gibi, ayn zamanda yok etmem iz
gereken hortlaa ar deerini alr. H ayalete inanm ak, bir
varn dile getirilmesini destekleyen kalm tya inanmaktr.
O id ip usun trajed isinin ayn konu yu ileyen dier m itler
karsnda anorm allik oluturan bir m it olarak nasl dnle
bileceini ve bu anormalliin, antik dnyann inisiyasyon ritelinden kurtulan (dii sfenksin devrilmesi de buradan kaynak
lanr) ve bu nedenle de kendini insani yasalann kkten ihlli
ne ynelm i bulan znenin anorm allii olduunu gsteren Je an-Joseph G oux'nun F ilo z o f Oidipus [ dipe p h ilo so p h e]15 adl
ok ilgin kitabndaki aklam alar izlersek; ve bu analizlere
kout olarak, Philippe Lacoue-Labarthen Figr Olarak Oidipus16 makalesindeki -Bat geleneinin subjectum dzeni iin
de bu anormallie bavuran, Freudun z-dnm l modern
zneye kavram ve teori deeri verm esini salayacak metafizik
zem ini snrlandran- kesin ereve hatrlanrsa; m odem psi
kolojik yanlsam ann, imknsz y asa n ardna g iz lem ek olduu
varsaym ileri srlebilir; ve Cevder anlatsnn kantlad gi
bi gelenek, imgesel yapsyla bu im knsz belli bir noktaya ka
dar korumay bilmitir.
Freud, anneyle ensesi konusuna ilikin yaklam n LEsquis
se* de kkensel nesnenin umarsz kayb ile dnm iken
O idipusun bilinsiz znenin (A vrupal) zel ad olduunu
15 Jean-Joseph Goux, dipe philosophe, Paris, Aubier, 1990.
16 Philippe Lacoue-Labarthe, dipe comme figure", in Limitation des modernes,
Paris, Galile, 1986.
(*) Frcud'un 1905te yaymlanan Cinsellik Teorisi zerine denemesi kastediliyor.

255

kefetmesiyle birlikle yasan siciline ayrcalk tanm am m

dr? Ensest arzusu varolabilir; hatta varolm as ve yasan bu
olanan im knsz olacan dile getirm esi bile arzulanabilir.
Bu masalda, annesinin yasa yardma arm asna aldandn
da ( yanldn, dvn onu, dedi) Cevderin eii amada nasl
baarsz kald grlm ektedir. Yasan dile g etirilm esi, bu
durumda hayaletin aldatm acasnn su orta olm ak gibidir.
Daha dorusu yasak, hayaletin gerek olduuna inandrabilir,
hayalet ile gerein ayrlm az olduu bu h a y a le tim s i-g e r e k
[spectrtal] o durum ve anda zm getirm ez, nk duygula
nm n kuatt im ge-nerm esi de dahil olm ak zere- gerek
lik iareti tamaz. Dolaysyla, varolmama m ekn ile karla
mas ve sylen m edik b ir tek ... kald"y kefetm esi iin kendi
cm lesinin sonuna kadar gitmesi gereken biri gibi znenin de
eikten gem e arzusunu sonuna kadar gtrm esi ve hazine
olarak boluu bulmas gerekir. Sz, bilinsizlii dokuyan her
dil gibi, h ay a letim si-g erekin tarafmdadr; ama zneyi boluk
karsna, eriilm ez karsna, beklem e ufku karsna yerleti
ren ey, Dunyazadenin gn bekierkenidir, kalntdr, izdir.
S ylen m edik k a la n ey, lm erteler, geciktirir ve bizi im
knszla ya da gerekle mmkn bir ilikiye dahil eder. Francis Pongeun sreen im kn sz diye adlandrd ey budur;
bunun yaam pek g kldn syler bize, ama ayn zaman
da, bu sayede, her eyi syleyebiliriz... ve hibir ey demeye
biliriz; ite bu yzden her gn yeniden balarz...17
Burada hem en bir parantez aalm. G elenein, kendi znesi
nin yaran iin zerine kt im knszn gzetim inin yeniden
bulunm asna m davet ediliyoruz? stnkr onarm teeb
bslerinin bouna olduunu biliyoruz. R estorasyon yanlsa
m asnn nereye gtrdn de lslm c hareket bize gsterdi.
Bilimin buyurduu yeniden olum alar nnde geleneksel im
gelem in am azlar aka ortadadr. rnein, Cevder m asal
nn baz versiyonlar anne hayaletinin yok olup gitm esiyle so
17 Francis Ponge, Mthodes, Paris, Gallimard, Folio", 1961, s. 164-165.

256

na ermez, zne boluun tesindeki bir hzineye eriir, bu da

fallik verim lilik im gelem ini yeniden oluturur ve im knsz da
bollua erim enin basit bir geidi olur. Ishakm evlat edinilm e
siyle deil, Ishaka ham ile kalnm asyla Tekvinin yapt ey
budur. Bu m etinlerdeki sire, bugn zne-yasa ilikisinden
bizim anladmz eye ok yakn olsa da, bu mutlu son serab
benim senem ez. M odem zne iin im knszn hedefini, bolu
un aknl olarak, durak olarak srdrm ek, tem el ama zellikle de hay aletim si-g erekin nfuz ettii teknik ve yneti
min tarz nedeniyle- ok g bir grevdir. Ama edebiyat, a
da sanat ve psikanaliz byk bir u yanclk salamaya ve ge
rekli anlalrlk yollarn amaya alm aktadr; tabii eer m
zelerin zel alanlarna ya da tketim tapnaklarna yerletiril
mi deillerse... Buradan yola karak zneler iin canl gei
dzenekleri icat etmesi gerekenler bizleriz. H ay aletim si-g erek
sorununun, psikanalist olma sorunsalnda temel bir nokta ol
duunu da ben ekleyeyim.

ehrazad'n ikinci grevi

im di, kkensel nesneye ulama im knszlnn sicilin in yansra, ehrazadn ikinci grevini incelem eyi denersek, B in bir
G ece M a sa lla n m n en-ilksel sahnesinde b a h a n e / n-m etin ocu/un yapsal bir ky ilevini nasl oluturduunu kendimize
sorm am z gerekir.
lk o larak , ocu u (sz k on u su durum da onu a ran )
nc bir terim olarak, yani cinsiyetler arasnda hazz snr
layan, eksiklik ve arzunun yanndaki sz araclyla hazz do
uran evrensel im leyen olarak fallusu ortaya karan klasik
yorumu hatrlam ak gerekir. ocuun kzln bozulm as esna
snda sahnede belirii ve tekrarlanan ricas, ilevinin, (18. yz
yl oku rlann pek rahatsz etm i olan) bir kesintiye uratma
olduu konusunda kukuya yer brakmaz. Bu fallusun anlatc
kadnn babasna gnderme yapt ve ehrazadn da kz kar
deiyle, yani babasnn ocuuyla birlikte geldii hem en fark
edilecektir. Arzusunun nesnesinde tekinin izine bile taham257

mul edemeyen bir erkee durumunun bir ikam e kiiden baka

bir ey olm adnn hem en dayatlmas, anlatnn ahane bir
oyunudur. G erekten de, bakirelik tabusu zerine m akalesin
de Freudun saptamasn hatrlarsak: Koca, deyim yerindeyse
her zaman bir vekilden baka bir ey deildir, asla gerek er
kek deildir, kadnn ak kapasitesini ilk belirleyen bir teki
dir ve tipik durumlarda bu teki babadr, koca, olsa olsa kin
cidir.18 Anlatc kadn demek ki daha ileriye gitm itir; o, ba
bann arzusunun daha batan el atm olduu ve kzlk zar
d okunulm am olsa da sultann ge kalm olduunu ifade
eden bakiredir. B ah a n e / n-m etin ocu k, dem ek ki, kkensel
kkenin var olmad anlamna gelir. Genel olarak, ocu k ara
clyla kken in kendini ortadan kaldrdn syleyerek, bura
da HegePin izinden gidebiliriz.19
Bahane: varsaylan neden, b ir niyetin, b ir eylem in g erek saikini g iz lem ek iin y ararla n lan grnrdeki g ereke, der Em ile
Littr. Anlatc kadn uydurmas bundan daha iyi ifade edile
mez, bu uydurma sayesinde m etin kendi ekseni etrafnda d
n er ve sabaha sa km a umudu ve ricas o cu k tarafndan
(anlatc adna/olarak) yaplr. Dolaysyla n-m etin / b ah an e,
m etin-d deildin Francis Pongeun bir derlem esinin bal
na gre, bir ayrma ve kendine geri dndrme oyunu dolaymnda bir n-'n imalattr, metne rahatlk, ihtiyat pay veren i
aralktr. ocuk, m etnin kendinden uzaklamasdr, bu sayede
kendi kendine, gel! der. M etin ocuk tarafndan yatan ayak
ucuna davet edilir. ehrazad, sultana: Beni dinleyin, Efendim,
size bir hikye anlatacam , ya da, Size bir hikye anlatmam
ister m isiniz E fen d im ? demez. Kendisi iin kend isi talepte
bulunmaz. Ben ve sen, ona ve sana arasnda bir ltuf ko
numasnda kendisi yer almaz. E n -ilkel sa h n ed e bir b a k a sahnenin aln tevik etm ek iin kendine ok yakn olan ve
18 S. Freud, a.g.e., s. 75.
19 Jean Hyppolie'in aktard cmle tam olarak udur: Anne baba ocuk iin,
Der sicl au fheben de t/rsprurgdur, kendini ortadan kaldran kkendir."
G.W.F Hegel, Phnomnologie de lesprit, tercme Jean Hyppolite, Paris, Aubi
er, 1941, c. 2, s. 24.

258

kendisiyle ayn cinsel kim likteki bu ocuu seer. Dolaysyla

ocuk, bakasn konuturmaya, im gesellik yoluyla tekinin
szn dahil etmeye yarar. Anlatc kadn nc ahs bylece icat eder. Yalvarma lm kalm sorunu karsnda aracl
iin, kendi yerini almas iin tekine yaplan arnn tersine
dnd noktadr. Y akarm ak [supplier] ile yerini d old u rm ak
[suppler] arasndaki bu kat ilikiyi d ikkate alm ak gerekir,
nk cinsel gerein merkezine imgesel ilaveyi dahil etmeyi
salayan zorunlu bir kvrma (su pplicare, tam anlamyla diz
km ek" dem ektir) olay sz konusudur.
Ayn ekilde, ehrazad kadm katliam nn durdurulm asn da
talep etm ez, anlatr ve anlatt ey, gerek gerekeyi -yaam
kurtarm ak; kendinin ve ayn zamanda da dier kadnlarn ya
am n kurtarm ak- gizlemek iin ne kar. Bu dzenek, sah
nenin o rta y a fconunda olgusal bir ileve sahip deildir. Yaa
m korum ak iin akl onarp eski haline getirm ek olan fo n d a k i
soruna kyasla, ocuk ve im gesellik ne karlr. Bu anlamda
bah an e, iki tasar arasna bir mesafe, bir oyun dahil eder. Sz
konusu oyun, m asaln kendisi deil, ocuun istei ardnda
imgeselin b ir ocuk olarak oynayabilecei v arsay m sal neden
ya da paravan grevi yapt lde m a sal u ydurm a olasldr.
Freudun, Norberti tedavi etm ek iin sylem in ikili bir an
lam edinm esi gerektiini gsterdii L a G radiva d e Jen sen de20
szn ettii eye benzeyen temel bir an lam belirsizliinin ko
ullarn yaratmay salayan ey, n ile arka arasndaki bu kv
rmdr. Birinci anlam, gvenini kazanm ak ve dncesine n
fuz etm ek iin sayklamay izlerken, kincisi sayklam ay bilind hakik atin diliyle yorum lar. Bu konuda Cem aleddin
Beneyhin aknl hatrlardadr: Maskaraya evrilm i h
km rann ltfunu elde etm ekle grevli masal anlatc [$ehraZ ad], ona hikyeler anlatmak iin canla bala abalar, bu hik
yeler, tm mant ierisinde, onun kadnlara ilikin duygula
rn dorulamaktan baka bir ey yapmaz. Dolaysyla anlam
20 Sigmund Freud, Le Dlire et les rtves dans la Gradiva de W Jensen (1907), lercme R Arhcx ve R.-M. Zctlin, Paris, Gallimard, NRI; 1986, s. 233 vc devam.

259

belirsizlii, oyun olarak ikili yoru m /alam im kn verir. Ve o

cuk hikyeyi dinlerken, tahripkr hazzm zincirinden boand
yerde ona doruyu anlatmak iin iin iin e im gesellik girer.
Oyun kavram burada dramatik olarak anlalmaldr, nk
yaam riski sz konusudur. G erekten de ehrazadn, babas
nn kar km asna ramen, -sylendii gibi- kadn kurnazl
yla sultann deliliine kar koymak iin deil, lm n yak
nna oyunu yerletirm ek ve efendiyi o y a la m a k /kesin i sam ak
iin gnlll stlendiini hatrlam alyz. Artk bu oyunun
gam e deil play olduunu sylem ek yeterli deildir; l
mn sn rlarn d a b ir duygu ve dncesini g iz lem e oyununun
sz konusu olduunu hem en vurgulamak gerekir. Oysa cinsel
lik ve lm ile szn ve imgeselin bu oyunu, bizim ancak Bilind adyla andmz byk Oyun olabilir.
Bu oyun, bilindmm ilkel ya da kkensel denen sahne
iinde gizlenm esini gerektirir; bu olm akszn ilkellik ya da
kkensellik, sahne olaslnn kendisine kadar her eyi ele ge
irecektir. Bilind, lm veren ve bakirelii tekinin izi olma
dan korumak isteyen mutlak hazzn efendisinin egemen olduu
karanlk zamanlardan beri bizim iin gren ve anlayan eydir.
Hikye, anlat ya da mit var olduka, gizleme, uydurma ve
oyun da varolacaktr. Ksacas, h ay a tla ka lm a kendi oyununu,
entrikasn gsterdii ve dile getirdii her defasnda, bilind
yaam kurtarmann rgs iinde zaten ora d a dr. Bilind da
ima nceden orad a vardr. Daha dorusu bilind, O" ile var
dr arasndaki yerin iaret ettii, ite odur. O ... sahiptirdeki geili sahiplenme ilikisini aynr; bu demektir ki, aracl ile
o sahiptirin iinde, 0 nun var olmadn, kesinlikle olmad
n belirr. O yalam a, yolu ile ayrmadr ve bu, ay rm a, olumsuzlam ann n cesid ir. O yalam a, b ilin d y erin in alm asdr.
Olumlama ve olumsuzlamadan nce gelen bir almadr bu. O
halde bilind, sahnenin dndaki bir seyircinin bak as
olamaz, sahne olarak almasnn olaslk koulu olarak ierde
bulunur. Mutlak hazzn ldrc sertliinin hkm srd
yerde, ocuksu im gesel b ir ek'le onu ierden aar. Bylece, K260

ken sel F an ta sm a, K k en ler fa n ta sm a s, F an tasm an n K k en le rinde [fan tasm e origin aire, fa n ta sm es des origin es, origin es du
fan tasm e] Jean Laplanche veJean-Baptiste Pontalisin ifade ettii
teorik konum u radikalletirmeyi neriyoruz. Kkensel fantas
ma iinde olan ey yalnzca zne deildir, znenin snd
sahnelenm e ve kkensellik olasln aan oyun olarak bilinddr da.2' Ksacas, srnn imgesel Babasnn ldrl
mesi ancak tamamen imgesel aralarla gerekletirilebilir: Anla
tc kadm, oyalamay beceren b ah an e ocu k uydurm as aracly
la babay ldrr ve bu oyalama srasnda, masal aracl ile ya
am geici olarak dokunulmazlk edinir. Korkun sultann ehrazad kar karya brakt zorlamay zetleyen Abdelkbir
Khatibinin, bir hikye anlat, yoksa seni ldrrm ifadesini
yeniden ele alrsak, ehrazadm, sana bir hikye anlatarak seni
ldryorum cevabn verdii sylenebilir. Pek fark edilmemi
bir olgu olmakla birlikte, Bibir G ece M asallannda anlatc ka
dn konumaya balad andan itibaren sultan tek kelim e et
mez. Hayali bir mezarn iinde lm gibidir.

ehrazad, ahriyar ekseni

Demek ki, B in bir G ece M asalanndaki sahne, diiliin tm de
iik halleriyle birlikte bastrlmas sorunsal ve erkek narsisiz
m inin, am azlarnn-ayn cinsiyetin tekisi zerindeki iddetli
etkileri ile bir arada eksensel bir tarzda bulutuu yerdir. Eksensel; sahnenin, bakalk ilikileri iinde bir ynelim belirtti
i demektir. Burada, erkein teki erkekle (ve kincisiyle) yz
yze gelm esi, eril kim lik ve soyklksel sicili iin, delme/ie
girm e ve baarm kipi altnda bir bavuru zem ini oluturm a
sorunu olmaya gider.22

21 J. ljp lan ch e ve J.-B. Pontalis, Fantasme originaire, fantasm es des origines, origi
nes du fantasm e (1964), Panis, Hachette, 1985.
22 Kr. Bu hazrln birok yann bir araya getiren Monique Schneiderin psika
nalizdeki son almas: Gnalogie du m asadin, Paris, Aubier, 2000. Bu kitap,
nc bu aratrmada kendisinden yararlanabilmeme az imkn verecek kadar
ge ulat eline.

261

Tektanrclm tinsel icatlan, byk lde, k ken sel teki

ile narsistik ayrma-badama ilikileri iinde olan eril zne
nin ve benzerinin imgesi tarafndan esir alnm ann tahrip edici
soru nlarn z m lem ek iin o lu tu rulm u gzkm ektedir.
B irlikte ya da bir i soyktksel iliki iinde ik i e r k e k olduu
anda karklk balar. O zaman farkl iddet senaryolar: Kur
ban etm e (baba ve ou l), benzerin ldrlm esi (kard eler),
kknn kaznmas (ocu k ve soykrm c), bireysellik sapm a
lar (bir, iki, bir), cem aat (kurucu ve m irass) ortaya kar.
lleriki blm de, kendinden nceki tektanrclk kurgular
nn m irass olan slm n iki e r k e k ara sn d a k i ilikinin baz
tem el figrlerini ele al tarzn ele alacaz. E lbette, burada
sunulan durum lar tm olaslklar kapsam am aktadr; bunlar,
zorunlu imgeselin yasaca tantlamaya ve kimi zaman mitsizce
d o la m b a la r nerm eye alt im knszn tezahrnn ekl
tem sillerinden baka bir ey deildir.

262

KNC BLM

Kurban Etme ve Yorum

Tektanrclkta kurban etm enin, iddet sorununa bir yorum ve

bir zm olm as islenir. Ataerkil aile ekillenm esi iinde baba
ile oul arasnda, dzenlenen zel tikel bir sekanstan hareket
le kurumlar. G erekten de bu ekillenm eye, baba ile oulun
karm akankl ve hayal birbirine karm alar sorunu, onla
rn varolularn, geleceklerini, kurtulularn birinin ya da di
erinin ldrlmesi terimleriyle ortaya konacak derecede mu
sallat olmutur.
Tektanrclk, kendi temelini bu iddetin sim gelenm esi ze
rine kurm ak istem i, genel olarak iddetin zm iin bunu
bir model m ertebesine karmtr. Dolaysyla, babann olu
nu ldrm esi ya da oulun ldrlm esine raz olm as gsteri
sinin oynand dramatik bir sahnenin seim i sz konusudur.
Tektannc olmayan baka geleneklerin, tersini, yani oulun
babay ldrmesini ne kardn bilerek; versiyonlardan biri
ni ya da dierini tercih etmenin iddeti, iddet srecini ve z
mnn zellikle belirgin bir noktada cinayet arzusunun - baba
ya da ouldakinin- yorumunu deitirdiini de biliriz.
Tevrat'n lektanncl oulun kurban edilm esini sem i ol
m asna ramen, kurban etme arzusunu babann tarafna basit
e yerletirm ekten yana da deildir. G erekten de baba, irade-

263

sini korkun bir snavla icra eden Tan n nn kuludur. Ulu Tann nn en sevileni yok etme istei ya da Birin biricii yok etme
arzusu. Demek ki, kurban etme arzusunun yeri tekidir. Bu
tekinin ltf sayesinde, babann mutlak itaatinin dlnden
baka bir ey olmayan ikame gerekleir.
Yahudilik ve Islm, kurban etme arzusunun gereklem edi
i, bir ikam e aracnn bulunduu bir zm kararlatrm
gzkrken, bilindii gibi, Hristiyan zm , oulun gerek
len ldrlm esinden yana kkten bir tercihte bulunur.
Hem Yahudiliin hem de Hristiyanln zm n bilebile
cek tarihsel konum da olan slm, oulun kurban edilmesi y
nndeki zm reddedecektir. Kuran sa hakknda unu der:
Oysa onu ldrm ediler ve onu asmadlar. Ama onlara (onun)
b en zeri g ste rild i [b y le b e lir d i] (su re 4 , 1 5 7 ). B y lece
sann yerine bir bakasn (tpatp benzerini) koyan slm ye
ni bir ikam e oluturur.1
slm Tevrattaki ikame zm n yeniden olutursa da, ba
z nem li noktalarda kimi deiiklikler yapar; oul kurban et
menin K u ran a zg yorumundan ya da. versiyonundan sz et
memizi salayan ey de budur.
Bu yorum, Kuran metninin Tevrat lektannclyla soyktk-'
sel eklemlenmelerinin -ki brahimin kurban hikyesi balcalanndan biridir- geni konjonktr iinde yer alr. Her yl kurban
bayramnda, koyun kurban eden brahimin tavrm kutlayan ritel vurgulama bu adan ok nemlidir, nk kurbann ika
me edilmesi anlatsna yeniden gncellik kazandrr ve som ut
latrr. Her yl, her aile babas, bu varsaymsal jesti tekrarlaya
rak, b alan g tak i edim in znelem esin i g erek letirir. Bu,
Mekkeye yaplan hac yolculuunun bitim ine denk der. Kur
ban etmenin bu ailev teatralligi dikkate alnmadan slmda z
ne zerine bir dnce gelitirilmesi m m kn olamaz.
1 Bu noktada, Kuran, vahiy dneminin Yahudi-Hristiyan Arap topluluklarndan
birinin yorumunu benimsemi grnmekledir. Buna gre, Isa'ya benzeyen biri
onun yerine gemitir. Kilisenin tanmad Bamabe ncili bu fikri yeniden ala
rak Isa'nn yerine Yudas' koyar.

264

G receim iz gibi, brahim in davrannn aile uzamnda ye

niden gncellik kazanm as, oul kurban etm enin slm versi
yonu ortaya ktnda zaten mevcuttu.

Kuran'da kurban etme anlats

ncelikle Kurandaki anlatdan yola kalm . Anlat brahim in
u yakaryla balar: A llahm , bana erm iler arasndan bir
oul bala, ve yle devam eder:2
Biz ona uzun mrl bir oul mjdeledik.
ocuk, babasyla birlikle yryecek yaa eritiinde,
Baba dedi ki: Sevgili olum, ryamda seni kurban eder
ken grdm kendimi.
Sen ne dnrsn?
- Babacm, cevabn verdi, sana emredileni yap,
Allahn izniyle, beni sabredenler arasnda bulacaksn.
kisi de boyun edikten ve ocuu, aln yere bakarak yatr
dktan sonra
Biz ona seslendik: Ey brahim, sen ryana inandn!
Aslnda, ak kant bu ite."
yilik yapanlar biz byle dllendiririz.
Olunu, muhteem bir kurban karlnda kurtardk.
Ve onun ansn gelecek kuaklarda srdrdk.
Huzur brahimin zerine olsun.
Onlar bizim hizmetkrlarmz arasndalar.
Biz ona bir mjde verdik:
lshakm doumu, dorular arasnda bir peygamber.

Bu blm bir dizi yorumu beraberinde getirir: Sevgili olum,

ryamda seni kurban ederken grdm kendim i. brahimin azn
dan kan bu cmle, Kuran versiyonunda, Tannnm brahime
olunu kurban etmesini ne istediini ne de dorudan doruya
2 Referans blm Sure 37, ayet 101-112'dir. Burada bizim kendi Kuran eviri
miz sz konusudur ve bu, hem Rgis Blanchrein tercmesinden (Paris, Maisonneuve & Larose, 1980), hem de Denise Masson'un tercmesinden (Paris,
Gallimard, Folio", 1967, c. 2, s. 553-554) esinlenmitir.

265

buyurduunu belirtir. Kurban etme arzusunun yeri, rya olarak

belirlenmitir. brahim rya grr ve ryada olunu kurban et
me arzusunu gerekletirir. Uyandnda, hl grdklerinin et
kisi alndadr (Kuran grmek" fiilini imdiki zamanda kulla
nr) ve ryasnda kendini yaparken grd eyi uygulamak is
ter. Oul ldrme arzusu, Tanrnn emriyle deil, babann (b
rahimin) ryasnda ortaya ktndan, kurban etm e yorumu
nun baka bir kayda yerletirilmi olduuna kuku yoktur.
Sen ne dnrsn? Arapada ar arda gelen iki fiil -u n d hur (bak) m tar (grdne)- Senin fikrin ne? anlamnda
grm ey e b a k eklinde evrilmelidir. Bunun anlam , brahim in
grd rya hakknda olunun fikrini sormasdr. Sanki b
rahim, kendi edimini dayatmak ya da basit bir onay elde etme
ye alm ak yerine, olundan bu ryaya bir anlam bulm asn
talep etm ektedir. Zaten, bu bakm ak fiili Arapaya teo ri
(n aza riy a t) nosyonunu verm itir ve Yunancadaki thdn a'm n
kkeni de budur.
Babacn, cevabn verdi, san a em redileni y a p . Dem ek ki
babann bir em ir aldn dnen ouldur.
Ey brahim , sen r yan a inandn/ Bu cm le artcdr. Tan
r, brahim e dayatm olduu bir gereklilie deil, onun kendi
ryasna inanm olm asna atf yapmakladr.
B iz ona b ir m jde verdik: sh a k n doumu, d oru lar arasn da
bir peygam ber." Baz M slman yorumcular bu blm den, kur
ban edilme sahnesindeki oulun smail olduu sonucunu ka
rrlar, nk lshak m doumu sahnenin sonunda m jdelenmitir ve smail brahimin oullarnn bydr. Aslnda Kuranda oullardan hangisinin, shakn m sm ailin mi kurban
edilm enin hedefi olduunu zm e balayan ak bir gr
yoktur. Yorumcular bu ayn blmde, her iki tavrdan yana ar
gm anlar bulurlar. rnein ilerinden bazlar balangtaki
cm le zerinde durur: Biz ona uzun mrl bir oul m jdele
dik, ve Kuranm lshak mjdelediini sylerler: Biz ona, sa
hillerden bir peygamber olarak Ishak da m jdeledik3 ve bir
3 Kuran, 37, 112.

266

baka blmde: Biz ona [Saraha] lshak, Ishakn arkasndan

da Yakubu m jdeledik.4 shakn mjdesi vardr, nk m uci
zevi yollarla gelen odur. Aslnda, iki oul arasnda tercih yapa
mamay tm gelenek desteklemektedir.
sm aili seenler Peygamber M uham m edin, ben iki kurba
nn soyundan geliyorum (ya da az kalsn kurban edilecek
olan iki kiin in ) diyen bir hadisindeki sze dayanrlar. Taban
gibi yorum cular iki kurbann, Araplarn atas sm ail ile Pey
gam ber M uham m edin babas Abdullah olduunu belirtirler.
B ylelikle slm anlatnn kurban etm eyle ilgili bir baka
blm ne ynelebiliriz. Hem M uham m edin hem de ailesinin
soyktgyle ilgili bu konuya III. Blm de geerken dein
mitik.
G eleneksel tarihyazm, lslm -ncesi dnem de peygamberin
byk b abasn n (o d nem de zaten ku tsal yer o lan ) M ek
kedeki Kabede, hijr (ta, kucak, yrnge anlamna gelen te
rim ) olarak adlandrlan ve putlara kurban verilen bir yerde
yatp uyumay sevdiini anlatr. Burada saysz rya grm,
bu ryalarnda hayaletimsi bir siluet, gizli bir hzineyi toprak
tan karm asn ona em retmiti.
Belirtilen yeri ok uzun sre kazm olduundan, bu tavrn
dine saygszlk olarak deerlendiren kabile yelerinin d
manlna maruz kalmtr. Peygamberin byk babas sonun
da oradan su kartr. Bu su, slm n anlatsna gre, Tannnn
sm aili annesiyle birlikte lmden kurtarm ak iin topuunun
altndan fkrtt su kaynadr. smail, babasyla birlikle ma
bedi ve gelecekteki slm siteyi bu civarlarda kurmutu.
M slman tarihiler, peygamberin byk babasnn kutsal
yerde u kur kazd iin kabilenin dm anlna maruz kald
n, bu duruma kendisiyle birlikte kar duracak tek bir olu
olduundan, eer on oul sahibi olabilirse ocuklarndan biri
ni kurban etme dileinde bulunduunu belirtirler. Dem ek ki
bu baba, kurtarlm ocuun Tevratta belirtilen yerini kefet
tii anda kendi olunu ldrme dileinde bulunm utur; sanki
4 Kuran, 11, 74. [Trkcsinde 71]

267

y e r sorunu, kurban etmedeki oul bahsini ieriyor gibidir. u

nu da belirtm ek nem tar ki, peygam berin byk babas,
Agareenlerin (esk ilerin adlandrm as gre A raplarn) y erin i
yeniden kefetm e ve onlara kaynaklarn yeniden am a em rini
ryasnda alr. Biraz nce Hegelin cm lesinde ortaya kard
mz ocuk ve kaynak atksn aklmzda tutalm.
Yllar sonra, peygam berin byk babasnn g erek ten on
ocuu olduunda, bu dilek akima taklmaya balam ve uy
gulamaya karar verm itir. Ayn kaynaklara gre, tercihi s o
nuncu ocuu ve gzdesi olan Abdullaha yneliktir. Seilm i
ocuu kurban etm e yerine (kaynak ukuruna) doru gt
rrken, kadnlarn -anneler, abla ve teyzeler- kkrtt kabile
yeleri araya girerler. Herkesin kar km as zerine byk
baba, Abdullah ldrm em eye ve tanrlarn fkesini yattr
mak iin bir hayvan kurban etmeye karar verir. Byk baba
yle utan duyar k i, kurtarm alk bedelini tesadf! olarak be
lirlemeyi seer. ok yksek bir fidye olarak yz deve kurban
etm ek zorundadr.
Bylece, slm ! anlatda oulun kurban edilm e bahsi M uhammedin soyktne yeniden gncelletirilerek yerletiri
lir. Bu yeniden gncelletirm e, yeri yeniden am a arzusunun
ortaya kt d araclyla gerekleir. Dolaysyla yeri oy
mak ile oulu kurban etm ek, babalk ryasnda sanki birleiyor gibi gzkr.

Kurban etme arzusu zerine

slmda rya ile kurban etm e arasndaki ilikiyle ilgili bu var
sayma en gzel yorumu getiren, Endlsl m istik lbni Ara
bi'dir (1 2 . yzyl), lbni Arabi bu konuyu, Henry C orbinin y a
ra tn im gelem deyimiyle tercm e ettii im gelem saygnl ya
da im gesel m evcudiyet (had rat a l-h a y l) teorisine dahil etmitir.
Babacm , sana em redileni yap, cevabndan yola kan
lbni Arab, tm kurban etm e sorununu ryann yorum u bah
sine ynelterek yle yazmaktadr:

268

Oysa ocuk, kendi yaratcsnn zdr. brahim bir ryada

kendi olunu kurban ettiini grdnde, aslnda kendi
kendini kurban ettiini grd. Ve kou kurban ederek olu
nu kurtardnda, insan biim inde kendini gstermi olup,
ko biim inde kendini gsterm ekle olan gereklii grd.
Dolaysyla, bylelikle yaratcnn z ocuk biiminde, daha
dorusu ocukla ilikili olarak kendini gstermi oldu.5

Bylece babann, oul araclyla kendi znde acsn ek

tii yoksunluun nesnesi ocuktur. Kukusuz, Ibni Arabinin
yorum u, byk kurbann Benin [Nefsin] kurban edilmesi
olduunu kabul eden Sufizm in kkl geleneinin parasdr.
Ben, nefsdir, yani psiedir, bu da cann hayvans ve lml
yandr, ki bunun tasarm da kurban edilen yumuak bal ko
yundur, nk gnostik kii tanrsallk iinde kendinin yok ol
masna ancak bu ekilde izin verir.
Ama lbni Arabinin zgnl, Ishak zerine hikm etinde,
babann iindeki ocuu ldrme arzusuna dair ryann yoru
mu ve im gelem deki edimin geree doru geii zerine en
yetkin ve en incelikli teorilerden birini gelitirm esindedir.
Bil ki Tanrnn dostu brahim oluna yle der: Hakikaten
bir ryamda seni kurban ettiimi grdm. Oysa rya, bra
him in yorumlamad imgesel mevcudiyetten kaynaklanr.
Aslnda ryada tbrahim in olu biim inde grlen ey bir
kotur. Tann, brahimin dndeki (velim) ocuu, byk
kurban olarak kou vererek kurtarr, ryann tanrsal yoru
mu buydu ama b ra h im b u n u n b ilin c in d e d e ild i (L a
y e s ur) .6

Bu tercm ede lbni Arabiyi bizim dnem im ize doru ek

m e ynnde hibir teebbs yoktur. Her terim , her fikir bu
yazarn im gesel saygnlk ya da im gesel m evcudiyet zeri
ne kendi teorik btnnn parasdr; im gelem de mevcut o l
ma deil, teki arzusu olan yokluun z olarak im gelem in
5 De la sagesse sainte dans le verbe dEnoch", a.g.e., s. 70.
6 bn Arabi, ag.c., s. 87-88.

269

m evcudiyetidir bu. bni Arabi, kendi teorisinde, iki imgesel

kutbu birbirinden ayrt eder. Bir yanda, znenin zel duru
muna bal bir im gesel vardr: Her insan, dnde (vehm),
imgesel yetisi iinde yle bir varlk yaratr ki, bu dn d n
da var olamaz. Bu, genel bir durumdur, diye yazar yine ayn
h ik m e tte. D i er y and an , k ou lsu z b ir im g esel de vard r:
Ama g no stik , tinsel im gelem iyle (him m a), bu yeti dnda
varl olan eyi yaraur, diye belirtir. Bu blnm enin terim le
ri, zneyle badak im gelem (h ay l muttasl) ve zneden ay
rk imgelem ( h a y l m unfasil) olarak adlandrlr. Bu son u n
cu su , ben ce, bizim zorunlu im gelem ' diye adlandrdm z
eydir; bu im gelem , im knsz' im geselletirm ez, onu, geri e
kilm e olarak, var gibi, sylenm eden kalm ey olarak gstergeletirir.
Bu, bni Arabiye gre, brahim in kendi ryasndaki d olunu kurban etm ek"- yorumlayamad ya da yorumlamay
bilmedii bir nceki blmden kaynaklanr. Kurban etme ar
zusunun gerek nesnesi hakknda bilinsiz (bilau u r) olarak
kalm tr. Aslnda, onun kurban etm esi gereken, o cu k olan
k en d isiy d i, yoksa olu deil. Bundan byle, k o u n kurban
edilme sahnesi, imgelem iinde ifade edildiinde, uygun b ii
me dnm e yollarn bulam am olan eyin (Tanr yoluyla)gereklik iinde yeniden ele geirilm esi olur. Uygun biim ne
dir ve balam deiikliinin aralar nereden kaynaklanr?
ibni Arabi aklyor: mgesel mevcudiyet iinde biim lerin
tezahr (tecelli), Tanr'nn herhangi bir biim le neyi istedi
ini anlam ak iin bir baka ilim gerektirir [...]. Tanr bra
him e, Ey brahim , sen ryana inandn, (3 7 , 1 0 4 -1 0 5 ) diye
seslendiinde, ona syledii ey, olunu kurban etm e ryas
nn doru olduuna inanm as deildir, nk brahim ryay
yorum lam am tr, o ryay grnr dzeyde az ok kavram
tr, oysa rya yorum gerektirir [...]. Yorum lam ak, alglanan
biim i bir baka balama oturtm ak anlam na gelir. Eer Tanr
grnr olann doruluuna inand iin b rah im i vm
olsayd , g ere k te n olunu kurban etm esi gerekird i. O ysa,
Tanr katnda nem tayan ey, oul biimi d olay sy la by/s
270

f e d a idi, yoksa oulun kurban edilm esi deil. D em ek ki o

cuk, tanrsal em irle deil, brahim in akimda olan ey sayesin
de kurtarlm tr."7
Baka deyile, lbni Arabi, kurban etm ede koun ikame ola
rak kullanlm asnn, ryadaki im gelerin dz anlamna sk s
kya balla inanm olan brahim deki bir yorum eksikliini
giderdiini sylem ektedir. K u rban i karnesi, o cu k katli halin i
ala b ilec ek olan b ir yorum hatasnn son an d a telafisidir. Demek
ki, kurban etm e yorumun yerine geecektir. Oul araclyla,
daha dorusu oulun ldrlmesi deil kurban edilme biimi
araclyla hedeflenm i olan ey, babann iind eki ocuun
kurban edilmesidir.
Am a eer kurban etm e, ek sik b ir yoru m u n y erin e gelip
onun yerine geiyorsa, yorum ile kurban etm e arasnda bir
denklik olacaktr. Eer durum byleyse, ryadaki kurban et
me yorumlama arzusunu tam am lam ann ryas; gerein iin
den doan yorum arzusu olacaktr. G rm olduumuz gibi,
byle bir yorumlama arzusunun hedefi, babann iindeki o
cuu ldrmektir. Oysa, babann iindeki ocuu ldrme ar
zusu, oulun baba olma arzusudur ya da brahim in babas ol
ma arzusudur ki bu bir amazdr.
Bylece lbni Arabi, bu slm Ortaa adam, slm da kur
ban etm e sanlan eyden nihai sonu lan karm ay bilm itir;
yani kurban etme babann ryasnn ya da babann arzusunun
yorum lanm a eksikliidir. Ibni Rdn ada olan lbni Ara
bide, tm eserinin kantlad gibi, slm tektanncln tin
selliini tenin aa grlm esini srarla isteyen ve babalarn
su lu lu k duygusunu yattrm ak iin oullarn kann talep
eden Karanlk Tanrdan kurtarma teebbs grlr. Dolay
syla brahim i teki arzusuna, imgesel ocua, yani onun bi
linsizliinde yatan bir tanrya gnderir, lslm clarm onun ki
taplarn niin yasakladklar ve bunlar dnein eserleri kabul
ederek niin yaktklar bylece anlalmaktadr.

7 lbn Arabi, ag .e.

271

Yoksunluk olarak oul

Al-Kafav (1 7 . yzyl) K lliyatta yle yazar:
Babay tarif etmek iin ogulu zikretmek gerekir, nk nasl
ki krln grme yoksunluu olduunu sylemek gereki
yorsa, babay da, ogulu ortaya koymadan, baba olarak belirt
mek imknszdr. Tpk oulun babann znden kaynaklan
mas gibi, biri dierinin znden kaynaklansa da, grmeden
sz edebilmek iin gerekten krl anmak gerekir."8

Dolaysyla baba, ancak kendisinin dnyaya gelm e olana

salad bir yoksunlukla belirtilebilen bir zdr. Yazarn d
ncesini izlersek, kr Oidipus sonunda Laiosun olu olur.
Ama Al-Kafavnin Yunan tragedyalarn okum u olm asna pek
ihtimal yoktur. Bu tragedyalar, Yunan felsef ve bilim sel m iras
larndan farkl olarak, Araplar tarafndan tercme edilm em i
tir. slm dnrlerinin Yahudi ve Hristiyan tektan n c mira
sn yeniden ele alm as, Tevrattaki byk m itlerin birok ya
zarda bulunan (tanrsal yollarla aklanan b ir'olg u n u n tama
men nsan yasalarla aklanm as ve ikisinin de birbirini orta
dan kaldrmamas eklindeki) ikili aklam ann bak asyla
yorum lanm as, insan psiizm inin tem elleri zerine incelikli
zmsemelere kukusuz im kn tanmtr.
Oul; kendisini yaratm olan bir zn barndaki yoksun
luun -ki bu yoksunluk olmasayd bu z belirtilem ez, baka
deyile strap iinde kalrd- sonucu olan oul, slm da ocu
a ilikin mecazlardan birinin temel bahsini, kurban etm e so
runu araclyla dile getiren bir form lasyondur. H egelin,
anne baba, o cu k iin kendini ortadan kaldran kkendir,
cm lesine iyice yaklamadk m?

8 Al-Kafaoui (Abl Al-Bak), AI-KuUiydt (17. yzyl), am, 1981, c. 1. s. 15.

272

NC BLM

Halk ocuk

Kuran'da Musa
M usann hikyesi, kukusuz Kurandaki anlatlarn en uzun
ve en zenginidir. Musa ad, slm n kutsal kitabnda hi tart
masz en fazla anlan addr. Tevrat'taki olaylara baka akla
m alar ekleyerek bunlar yeniden ele1 alan yirm i yedi sureye
paylatrlm drt yz ayette bir dizi olaanst olay sz ko
nusu edilm ektedir. Yorum cular M usann tavrn abartarak,
M usann Tanryla konutuu ve Yasay dorudan doruya
ondan ald blm e dayanarak onu T an n nn m uhatab" (ke
lim Allah) sfatyla belirteceklerdir. Tekil b ir olgu da bu tr ay
rca lk la r iy ice artrr: K uran M usann Yasasna F u rkn "
(Fark b lk ) adn verir. Bu, ayn zamanda Kurann byk adla
rndan biridir. Zaten, slm vahyin balangcnda, Varaka adl
bir Hristiyan keiin, M uhammedin peygam berlik tezahrle
rini M usann ald em irle mukayese ettii rivayet edilir.
M ays 1 9 3 9 da M sr'n nl gnlk gazetesi El-Ahram da
Freudun Musa ve T ektan n clk kitab zerine Londra m uhabi
rinin bir yazs ktnda, M usann M srl kk eni etrafnda
Freudun kurduu yapya kar km ak iin niversite evrele
273

rinden gelen o k sayda itiraz ve cevabn nedenini, slm me

tindeki baka hi kim seyle k arlatrlm ayan M usann ne
mi aklar. M srl bu akademisyenlerden biri yle yazmakta
dr: Profesr Freud, bu tuhaf ve m arjinal teziyle bilginler ve
tarihiler arasnda tek ne kan kiidir. Tarih kitaplar ve va
hiy kitaplar, binlerce yldan beri, M usa'nn, M sr saraynda
y etitirilm i olsa da, baba ve ata tarafndan Yahudi olduu
inancn desteklemektedir. Yahudi kardelerini Firavuna kar
savunmak iin kardei Aronla birlikte isyan etm i, sonra da
onlar M srdan karm ak iin balarna gem itir.1
E l-A hram da kan ve Kurandan ve Tevrattan alntlarla bir
likte ifade edilen tm tepkiler bu yndedir; Avrupada dne
min szmona bilim sel ok sayda almasnda grlen Yahu
dilii silmeye m atuf anti-sem it havaya katlm aktan uzak olun
duunun kantd r bu. nk slm da, M usan n , Firavun
zorbalna boyun em i bir halkn, halk ocuu, halkn kur
tarcs olarak destans ve kahram an sim gesine ballk halk
arasnda olduu kadar bilginler arasnda da ok bykt ve
hayati bir nem tamaktayd.
Kdnn rengi nedeniyle sar denen bu edebiyatn pop
ler kitaplar, M usann davrannn bu yanm beligin biim de
ne karrlar. rnein, Ibni Sirn in ya da N bulsnin (1 7 .
yzyl) kitaplar gibi rya tabirleri bu trdendir. M usann r
yada grn esas zorbadan pek yaknda kurtuluun belirtisi
olarak ve/veya ocuun ailesinden ayrl snavnn iareti ola
rak yorum lanm tr. Baka tem alar da kukusuz m evcu ttu r
(konum a bozukluklar, denizden gei), ama ocuk ve kahra
man temalar net biim de ne karlm tr.2
ok sayda anlat Musa hikyesinin baz blm lerini tekrar
tekrar ele alr: Mtevaz bir aile, tehdit altndaki bir ocuu sa
rayl bir aileye terk eder, sonunda ocuk ailesini bask ve y
1 Aktaran Annajar Abdelwahab, Qassas al-anbiy' (Peygamberin Anlatlan), Dar
al-ilm, Kahire, tarihsiz, 156-157.
2 Nbuls Abdclganl, Talir al-anmji ta'bir al-ahln (Rya Yorumlarnda Yaratklann Kokusu), Gde librairie commerciale, Beyrut, tarihsiz, s. 218.

274

kmdan kurtararak iktidar ele geirir. Bir aileden dierine, bir

anneden tekine (anne ile st anne arasnda) geen bu ocuk
simgesi zerinde durulmaya deerdir; yok olm akta olan bir bi
reyin, bir grubun ya da bir halkn kurtuluunu anlatan isyan
anlatlarnda ve bellein, sz konusu durumda tektannclm
tinsel belleinin srdrlm esinde temel bir e haline gelir;
sanki bellek, var kalm ak iin, ait olunmayan aileye, daha k
ts, kendi ailesini tehdit eden aileye balym gibidir.
Arap tarihyazcs Taban (9. yzyl), Musann hikyesini, Firavunun bir ryasn, yldz falclannn, Israiloullarmdan bir
ocuk tarafndan tahtndan edileceinin iareti olarak yorumlamalannm ardndan, Firavunun Yahudileri neredeyse yok ede
ceini hatrlatarak ak tan r; Oysa, Firavun Israiloullanndan
ok sayda ocuu ldrrken, srailliler de lm e maruz kal
yorlard. M srllar gidip Firavunu buldular ve ona dediler ki:
lsrailoullanndan tm erkekler ldrlyor ve onlardan doan
tm ocuklar ldrlyor. Birka yl ierisinde, lsrailoullannn hepsi yokedilm i olacak ve yaptklar zahm etli ileri biz
yapmak zorunda kalacaz ve bu bizim iin g olacak.3
Tabarye gre Firavun bu dilee katliam bir yl erteleyerek
karlk verecektir. Bu dnem srasnda M usaya ham ile kalna
cak, sonra da yeniden balam olan katliamlardan kurtarmak
iin onu Nile alacaklardr.
Bylece, pek yaknlaan yok olu trajedisinde, kurtarc o
cuk figrnn ortaya k, fazlasyla bu naltlm ve boyun
emi halkn silkiniine deil, ktln barndaki sreksiz
lie borludur. k ili sreksizlik: Katliam n anlk kesintisi ve
ocuu bulup koruyan Firavun ailesindeki dii kiilikten (s
lm gelenee gre Asiye Firavunun karsdr) geen sreksiz
lik. Dolaysyla, mutlak ktlk yoktur; bu yokken, trajik an
lat da (bellek) im knsz olacaktr. Ve kurtarc ocuk, bir var
ln, bir h alk n kurtuluunun dou im kn olarak m utlak
ktln bu im knszlndan kaynaklanr.
3 Tabarl, Extrait de la chronique: de la crtation David, Franszca'ya tercme H.
Zocnbcrg, Paris. Sindbad, 1984, s. 250.

275

 teki kadn, korkun zorbann kars (ya da G anlatsna

gre kz kardei) olan Asiye, Musann annesini st anne ola
rak tutarak, annelii iki konum a ayrr: Dnyaya getiren kadn
ile st anne. Ara terim olarak kz karde sayesindeki bu ay
rm,4 ocuk iin kurtarc olur.

Bir yaamlar toplam

Ama Musa konusunda slmn bize aktard en gzel ve en
derin m etin, yine, byk Sufi bni Arabinin (1 2 . yzyl) m et
nidir. Fus a l-h ik a m da, Musann yce szn e ilikin bl
m e yle balar: Erkek ocuklarn ldrlm esinin tinsel anla
m , bu niyetle ldrlen her ocuun yaam nn M usaya ak
dr; nk bu ocuklardan her biri Musa olduu varsaylarak
ldrlm tr; oysa, kozm ik dzende bilgisizlik yoktur, yle
ki yaamn, yani bu kurbanlardan her birinin yaamsal ruhu
zorunlu olarak Musaya geri dnmelidir. Bu, saf, asl yaamn,
bencil igdlerce kirletilm em i ruhuydu. Dolaysyla Musa,
ruhsal yapsyla, Musay yok etm e niyetiyle" ldrlm olan
larn yaamnn toplamyd. Bu yzden, ldrlen her bir o
cuun ruhsal eilim inde nceden belirlenm i her ey Musada
bulunuyordu, bu da ondan nce kim seye verilm em i tanrsal
temsil, bir l tu f dem ektir.5
Ibni Arabin in Musa simgesini yalnzca ocuk yanyla deil,
bir toplam olarak grerek, yani, ac ektirilmi ocukluun bir
toplanma yeri olarak grd, ldrlm ocuk cem aati gibi
yorumlad aktr. Seilm ilik ilkesi ve halk yok olmaktan
kurtaran isyanc g burada yatmaktadr. ocua dair olan,
4 Kurana gre, Musann kz kardei, iinde Musann bulunduu sandn Nil
zerindeki hareketlerini izler ve gzler, ardndan Firavunun karsna Musann
annesini st anne olarak almasn tler. (Musann annesi, Musann] kz
kardeine der ki: izle onu. O da kimse fark etmesin diye bir kenarda durup iz
ler" (20. 39). 1...] (Kz kardei] den Sizin adnza onun bakmn stlenecek
ve ona kendini vakfedecek bir aile syleyeyim mi size?"
5 Ibn Arabi, Les Gemmes de la sagessc (fus al-hikam), La Sagesse des prophetes bal altndaki Franszca tercmeyi yapan T. Burckhard, Paris, Albin
Michel, 1974, s. 163. Bizim tercmemiz biraz farkldr.

276

l o cu k larn bu unu tu lm az potansiyelid ir, baka deyile

Musada kurucu bir g bulan, belleksiz kalm olan eyin g
cdr bu.
te, lbni Arabi, birka paragraf daha ilerde, ocua dair po
tansiyelin gcn byle aklam aktadr:

nk ocuk,

yetikinin iinde hareket eder. Kk ocuun yetikinin iin

de zgl olarak nasl davrandn grm yor musun? Onunla
oynam ak, gevezelik etm ek ve ocuksu zeksyla onun kars
na km ak iin kendi konum unu terk ettiini grmyor mu
sun? nk yetikin farknda olmadan (bi-l uur = bilinsiz)
ocuun tahakkm altndadr. Hi i sknts duymasn diye
onunla ilgilenir, onu eitir, korur, insanlatrr. Tm bunlar,
ocuun yer (makam) gc sayesinde, yetikinin iindeki o
cuun eylem ine borludur; nk ocuk, daha yeni ekillen
dii dikkate alndnda Tanryla daha yakn b ir iliki iinde
dir, yetikin ise uzaklamtr.6
rnein lbni Arabiye gre tek bana M usa, bir yanyla, is
yanc b ir g halinde bir araya gelm i kendi halkndan ld
rlm ocuklarn halkdr; ocua dair potansiyellik olarak
bu g, dier yanyla, tanrsallkla gncel ballk ilikisine sa
hiptir. Ksacas M usa, tanr ile ocuu birletiren o cu k tu r;
(tanrsal) szn, bir yandan tekine dolaym land yerdir.
lb n i Arabi M usayla ilgili hikm etini yle sonulandrm ak
tadr: T an n nm ate biim inde grnm esindeki bilgelik [Tanrnm Musayla konutuu, alev alev yanan allk blm ] u
dur ki, M usa atei ararken T an n ona arzusunun [talebinin]
nesnesi iinde grnmtr; nk eer Tann ona onun arzu
ladndan baka biim de kendini gsterm i olsayd, zel bir
nesneye sabitlenm i olduundan, bundan caym olacakt ve
Tanr da ondan uzaklam olurdu. Ama M usa seilm iti ve
Tanrya yaknd. Tanr birini kendine yaklatrrsa, ona fark
ettirm ed en, arzusunun [talebinin] nesnesi iind e grnr.
lbni Arabi, arzunun tekinin arzusu olduunu bize kendi s
lubunda sylemektedir.
6 A.g.e., tercme bize aittir.

277

Ne ilk ne de son defadr ki; bni Arabinin m istik grnm l

kendi imgelem teorisi, psiik srelerin kavranabilirlik yolunu
kim i zaman psikanalizin yolunu hatrlatacak biim de am akta
dr yine. Ama burada nem tayan ey, bni Arabinin, Musa
konusunda, Freudu yanklan olan bir ocukluk dncesine
temas ettiini grmektir. Yani, ok eski dnemlerden beri, fark
l bilgi ve uygarlk alanlarnda kim ki Musa figrn sorgula
m, onun tarih-an yapsnn sm m sorm u, hep ayn cevab
almtr: tekinin arzusu olarak, zorbaya kar isyann hetero
je n gc olarak ocukluun ortadan ka ld m lam a zh iBurada da, hayatta kalm ann bir yolu olarak, kadnn ocu
u zorbann konutuna sokm as m otifine rastlyor olm am z bir
tesadf mdr? T pk ahriyarm yanndaki Dunyazad gibi Firavunun yanndaki Musa da, ocuksulugun tehlikenin gbe
ine yerletirilm esini belirtir. bni Arabinin Musa figr ze
rine yrtt dnm eyi s rd rerek, fantazm a rezervuar
olan bilind ile zorunlu imgeselin ilevi olan, yani ocuksu
g ya da potansiyellik olan bilind arasndaki farkll be
lirtebiliriz. Zorunlu im gesel, im knsz im knsz olarak ina
eden im knsz atladr.
Ne var ki, M usac canlanm ann, yaam n kkeninden s k
lp alnm asndan beslendiini, bylece bizi lm drtsn
den kaynaklanan bir yaratl muam m asnn karsna koydu
unu syleyen bni Arabidir.7
A m a, y k m tem sil eden teki erkei ld rm ek iin bu
lm potansiyelini cisim letirm e grevi niin erile dm ekte
dir? lm e kar lm m? [Eril] O ya kar [Eril] O mu? Bu
edimin yapzm nn eiinde miyiz?

7 Burada Ren Majorun dncesine gnderme yapyorum: Au commencement

La vie la m on, Paris, Galile, 1999.

278

DRDNC BLM

Karde Katli

Kuranda ve slm gelenekte anld ekliyle H abilin Kabil

tarafndan ld r lm esi zerin e k esin tisiz b ir d nm enin
elerini burada yeniden ele almak istiyorum . Karde katli en
g sim geletirilebilir ey olduu iin yeterince dnlm e
mi kansnda olduum ilk cinayetle ilgili bu balang dram
zerinde ou zaman fazlasyla durmuumdur.
Kuran, 5. surede,1 Kabilin H abili ldrm esini insan iddeti
nin kurucu cinayeti olarak kabul eder. ki kardei bir diyalog
ortam na yerletirir. Bu diyalogda iddet ile sz, yasa ve so
rum luluk bahsi etrafnda ele alnr; bu da cin ayet eylem i'nt, ga
rip bir atm a yapsndan kaynaklanan nem li bir olay olarak
yaklamamz salar.

Cinayet anlats
O nlara Adem'in iki olunun hikyesin i h a k ik a te uygun a n la t.
Habil ve Kabil asla adlaryla anlmayacaktr. demin iki olu
olarak, iki oul ve iki karde olarak, biri ve dieri olarak adsz
olarak belirtilirler.
1 Burada Kuranm Rgis Blachrc tercmesine gnderme yapyorum (Paris, G.R
Maisonneuve & Larose, 1980, aye 27-32.

279

Onlarn her biri Allaha bir hurban sunmutu, birininfei habu!

edildi, tek in in k i reddedildi. M slman yorum cular bu kurba
nn kkeninde bir alm a olduunu sylem ekledir: nsanln
balangcnda Havva dzenli olarak, biri olan biri kz, ikiz
douruyordu. Habil ve Kabil, ikiz bir kz kardele birlikte do
mu ilk erkek ocuklardr. dem, Habile Kabilin kz kardei
ni ve K abile de H abilin kz kardeini verm eye karar verdi.
Dolaysyla, minimal bir egzogami ilkesinin, androjin birliin
ayrlm asna dayal tem el b ir ensesi yasann kurulm as sz
konusudur.2 O ysa, bu yorum culara gre, Kabil deitokuu
reddeder ve kendi kz kardeini kendine saklamak isler. Habil
ise baba yasasna uyulm asn ister. dem onlara T an n ya kur
ban sunarak T annnn hakem liine bavurmalarn nerir. Ha
bilin kurban kabul edilirken Kabilinki reddedilir. Habil bir
kuzu sunm utu, Kabil ise ot. Bu srada dem Tanr tarafndan
M ekkede (daha o zam and an!) hacca arlr. C inayet onun
yokluunda ilenecektir. Baba demin Tannnn evine arl
m olmas onun lm olduu anlamna gelebilir.
M etin yle devam etmektedir: Dedi k i:'Sen i ldreceim.
Cevap verdi: Tanr ancak d indarlarn sunularn kabul eder.
Elbette ki, sen eer beni ldrm ek iin elini benim zerim e
srersen, ben seni ldrm ek iin senin zerine srm eyeceim ;
ben dnyalarn efendisi T an n dan ekiniyorum . Bu diyalog
da, ikisinden biri tekine onu ldrmek istediini belirtir, oy
sa dieri cevap verir: Sen beni ldrebilirsin, b en buna kar
durmak iin hibir ey yapmayacam.
Ardndan, Habil olduu varsaylan konuur: Bana kar i
lediin suun gnahn karm an (itiraf etm en i), ikim izin g
nahm yklenm en i, ceh en n em likler arasnda olm an istiyo
rum . Bu cevapta arpc olan ey, Habilin sanki oktan lm
gibi konum asdr. K abilin onu ldrm e arzusu, yine szel
olarak, Habilde kendini gsterir. Habil szde lr, yani yasa
2 Plaonun len'de hayal ettii temel ifti haurlar. Aynca, yeryzndeki ok sa
yda mitte de buna rastlanr. rnein, Dogonarda. Kr. Genevive Calame-Griaule, La Parole chez les Oogons, Paris, Gallimard, NRp 1965, s. 9-t ve devam.

280

sznn cinayet ngrs gibi olduunu gsterm ek iin te

kinin arzusunu nceler. Habil lm nn tesinden konuur,
yle ki cinayet bu yasa sznn gelecei olarak kabul edilir.
Ksacas, Kabilin cinayet arzusuna Habil bu cinayetin, onun
tarafndan, yasann zafer kazanm as ve K abilin cehennem e
gitm esi iin gerekletii arzusuyla cevap verir.

iki kin
Demek ki sz konusu olan ey, bir yandan Kabilin kin i ve te
yanda Habilin masumiyeti deildir; H abilde K abili ediminin
nihai sonucuna doru iten korkutucu bir irade de vardr. C i
nayeti d estekler, hatta onu n celer bile, b ylece K abile en
yksek ceza olarak cehennem der. Habil bir anlamda unu
demektedir: Sen beni ldrmek istediine gre ben zaten l
mm dem ektir ve lm olduumu varsaydm bu nokta
da, senin cehennem e gitm en iin kendim i sana ldrteceini.
Sorum luluk kim dedir? ldrm e arzusunu ifade edende mi,
yoksa tekinin ezel! bir cezaya arptrlp cehennem e gitmesi
iin cinayetin gerekletirilm esine kendini teslim edende mi?
Habil kendi lm olasln destekler, bylece Kabil sulu ve
lan etli olur. H abil K abilin sorum luluunu kendi yaam yla
demeye hazrdr.
Bu noktada durum felaket gzkr, nk ktlk yalnzca
deitoku yasasn reddedende deil, yasaya sarlarak, Ka
bilin ldrm e arzusunu destekleyen ve nceden grd ci
nayet arzusuna cevap verdii bir noktadan yola kp bu cina
yeti ortaya koyandadr da. Yasa nesnesinin zaten lm oldu
u ya da en azndan, kendi lm araclyla bu yasann zafer
kazanmas iin cinayeti kabul etm i gibi olduu varsaylr.
D ahas, Habil olduu varsaylan k ii, ik im izin gnahn
yklenm eni istiyorum dediinde, cinayet ngrs sayesin
de, Kabile ait olmayan bir ey Kabilin srtna yklm olur.
K abilin suu nu n nerede olduu grlm ekledir: Kendi ikizi
olan kz kardeini kendine saklamak istem ek, onunla ift ola
rak birlem i kalmak, yani cinsiyet farkllnn ve bakaln
281

kkensel kopuunu inkr etm ek. Ama H abilin gnah, Ka

bil'in kz kardeini arzulam olm ak, bu arzu iin lm eyi arzu
lam olm ak deilse nedir? Aslnda, H abilin Kabilin srtna
ykt ey, yalnzca degitoku yasasn reddetm esi, onu l
drme arzusu duymas deildir; kendi gnahlarn da ona yk
maktadr. yle ki, Habilin buradaki hedefi, kendinin ldrl
mesi yoluyla gnahlarndan kurtulm aktr; bylelikle saf, ta
mamen masum olacaktr, nk katil karde, kendi edimiyle,
onun zerindeki her eyi alacaktr. Bence bu noktada atma,
cinayet arzusundan daha korkun bir kine varmaktadr.
Kardeinin ldrlmesi ona ruhu tarafndan telkin edildi
inden (ta w w a at lahu nafsuhu) kardeini ldrd ve kaybe
denler arasnda buldu kend ini. Rgis Blachrein tercm esi
burada sorunludur. Telkin etm ek tam anlamyla doru bir
ifade deildir, ruh da yle. Tawwa", itaat etm ek, raz o l
m ak, boyun em ek anlamna gelir, na/s ise tinsel ve lm
sz ilke olarak ruh anlamna deil, rmeye ve lm e maruz
kalabilecek yaamsal soluk olan psy ch anlamna gelir, lbni Si
na ya da lbni Rdn De anima's ruh kitab (k it b ar-rh) de
il, p sych kitabdr ( kitb an -nafs). Baka deyile Kabil kendi
ruhuna deil, psydis inin drtsel glerine boyun emitir.
Cesedi nasl ortadan kaldracan bilmiyordu, bunun ze
rine Tanr bir karga gnderdi, karga da, kardeinin cesedini
nasl gmm esi gerektiini ona gsterm ek iin topra eeledi.
Vay benim halime! diye haykrd, bu karga kadar bile olam yo
rum , kardeim i gm em iyorum ! Ve vicdan azabnn yakasn
brakmad kiilerden biri oldu. M etnin, vicdan azab eki
len n cesedin gm lm e sahnesiyle ayn zamana yerletirdii
ne dikkat edelim; bylece Kabil edim ine geri dner ve sulu
luunu kabul eder.
Bu cinayetin m etni yle biter: Bu cinayet nedeniyle lsrailogullan iin u hkm bildiriyoruz: her kim ki cinayet ile
memi bir kiiyi ldrr, tm insanlar ldrm gibi kabul
edilir; ve kim ki bir kiiyi diriltir, tm insanlar diriltm i gibi
olur. Bu blm e gre, hepimiz lyz ve bu lm den yola
karak yayoruz. Kabilin cinayeti btnseldir, mutlaktr. Hepi
282

mizi Kabil ldrmtr, hepimiz Habilizdir, yasann tezahr

etmesi iin cinayeti ngrmeye ynelen yasa sznn 'yerini
tu an larz biz. Bu sorum luluun ilkesi udur: Szn yasay
grnr klmas iin bizim l olduumuz varsaylr. nsanl
n ahlaki durumu, bu ilk cinayetten beri kurbanlk'lr.
slm daki bu temel kurucu cinayet m etninin yorumu byledir. im di, bu yorumun ana m antksal eklem lenm elerini ye
niden belirtm eye alalm. Balangta, Baba-dem ensesti ya
saklayan bir yasa ilan eder. Bu yasan anneyi kapsamad,
ikizler arasndaki evlilii yasaklad fark edilecektir. Biz buna
ikiz ensesti yasa diyeceiz. Bu yasa m inim al bir degitokuu
gerekli klar, kililer arasnda egzogamik evliliin birincil ilke
olm asn gerektirir. Kabil bunu reddetm ekte, blnm eyi ve
tekini kaybetm eyi reddetm ekte, ikiz iftin narsistik tamlg
iinde kalm ak istemektedir. Kabilin degitokuu reddetmesi,
sem bolik denen bu yasann reddidir, yani syn- ekinin belirttii
gibi, ayran ve bititiren yasann reddidir. Kardelerin lm cl
d m anln balatm ak iin bu yeterli m idir? Henz deil.
nem tayan bir baka olgu m eydana gelir: dem , yasaya
uyulm asn zellikle ister gzkm em ektedir. Bu yasay kesin
olarak ilan etm itir ama sanki yasann uygulanmasn talep et
m iyor gibidir, nk bu baba, atm a halind eki iki olunu
kendi babas olan Tanrya yollar. O nlar Tanrya, nc a
hs karsnda ba yar gibi ok zel bir usulle yollam akta
dr. iddet, arzu ve yasa diyalektiinin bu kt ynlendirilm e
sinden kaynaklanmaktadr. Hi kuku yok ki dem, kopu ve
m esafe koyma (synin) mantna dayanan yasann yasasn
devreden karm ve onun yerine, t e k i ni tatmin etme'ye al
an bir kurban sunma ve ba m antn geirmitir. Bu te
ki, vejetaryen deil etil olan bir nc ahstr.
Daha sonra neler olup bitm ektedir? Kabilin kendi kz kar
deini vermeyi reddetmesiyle Tann nn almay reddetmesi a
kr. Belki de Kabil -Hegelin ayrmn yeniden ele alrsak- i
eklerin dinindendi ve obanlarn ya da hayvanlarn dininin
gereini anlamyordu; hayvanlarn dini araclyla, [iekle
rin dininin] ken di d ve d n celerin e d alm bireysellliinin
283

gszl, kendisi iin y k c-v arh k'a geer, der Hegel.3 Ama
ie yarayan eyin Habilin cmertlii olduu ima edilm i olur.
B irok yorum cu H abilin sunduu koyunu n, brahim kendi
olunu kurban etm ek islediinde, T annnm sm ailin (ya da
shak n ) yerine gnderdii koyun olduunu ileri srerler.
Kurbann soykt ve cinayetin tannsal dzeni; karde kat
ledilmesi ogulun kurtarlm asn salamtr, daha dorusu Habilin lm ba ogulun ldrlm esini engellem i olmaldr.
Burada sanki yasann, doru yasann lden yana olan yasa
olduu, yani yasa dile getiren szn ve babann yasas oldu
u syleniyor gibidir. Ama bu yine de, olunun kendi teki
siyle narsistik i ieliini, tekinin tatm in edilmesi sreciyle
dzenleyeceine inanan bir babadr; daha sonra bu oul, baba
sn n yannda b ir y olcu lu kta uzaklap gider. Bu hikyenin
gerekten iyi bir sonucu var mdr: Arzu, yasayla uyum iin
deyse lm e gtrr (H abil); yasayla uyumu bozduunda, ci
nayete gtrr (K abil). O halde birinin ldrlm esi ile teki
nin suu arasnda her iki tarafta da her an kazanan kimdir?
Ama iyi kalpli oul, kendini bu yasann, babann ne doru
olarak yorumlayabilmeyi ne de savunabilmeyi baard bu ya
sann szcs olm ak iin, nam evcut ya. da l babayla (dem
babasnn -Tanrnn- yanndadr) zdelem emi midir? Habil
eer babann vekiliyse, bu, onun yerine ldrld anlamna
gelir. Oullarn terk etm i olan, onlan kendi yasasnn eksik
yorumuyla donanm dnyaya terk etm i olan bir babann ye
rini tutmak iin Habil kurban edilmi olur.
zdelem e ve ikam e, bu durumda bir baka m ant iin
iine katar. teki ogulun narsisizmi karsnda teslim olmayan
ideal b a b a y temsil etm esi iin, kusurlu babann yerine ogulun
gem esi mantdr bu. Karde, kendi kardei karsnda a d a le
ti salayan ideal b a b a olur; bu da, o rktc masum kurban
durumuna yol aar.
3 Kendi'nin Kendisiz temsili olan iekler dininin masumiyeti, mcadeleye gi
ren, hayvanlar dininin sululuuna katlan yaamn ciddiyetine geer; dn
ceye dalm bireyin skuneti ve gszl ykc kendi-iin-varlk'a geer."
G.WH Hegel, Phtnomtnologic dc l'esprit, a.g.e., c. 2, s. 216.

284

O halde bu eler bizi, gelenein nem li kabul ettii kurucu

cinayet yorumu karsnda net bir snr ekm eye yneltir. Bu
yoruma gre, vermeyi reddeden kskan ve kinci bir kardein,
cm ert, yumuak kurban edilen masum kuzu gibi kendini l
drlmeye brakan kardei katletmesidir bu. Bu cinayetin yo
rumlanmasnda sk rastlanan ve bu bak asna uygun psikanalitik tavr, Kabili ideal zdelik birliinin blnm esini redde
den ve h em cin sin i, erkek kard eini, k en d in i y an stc tekinden -ya da tekini kendinden- yoksun brakan bir kymc
olarak grerek kendi diilini kendine saklam ak isteyen narsi
sizmin temel kininin temsilcisi olarak kabul eder. Ksacas ci
nayet, paranoyak bir kskanlk srecine dahil edilir.
Oysa, slm! m etnin bize aktard (kardeler aras) kap mann yaps, slm gelenek de dahil olm ak zere, gelenein
okum asndan farkl bir okuma yapmamz salar. deal B enin
manugyla akan Kabilin narsistik mant kukusuz aikr
dr, ama cinayetin olaylar zinciri solo olarak ileyen bu tek d
zenekle yatmamaktadr; bir baka m antkla, babaya vekalet et
me ve ideal babayla zdeleme matyla kar karya gelinen
bir durum vardr ki bu da yasann melankolik tavrndan oluur.
Bu tavrda zne ldr ve aklanm ak iin , yasann katksz
tekisi olm ak iin ehit olmay arzulamaktadr. Burada bir ba
ka narsisizm, kendi tatminini cinsellikte deil Kabil gibi lm
de bulan Ben ld ea linin narsisizmi sz konusu deil midir?
Bu durumda, adaleti koruyann narsisizm i, ancak sua ei
lim li olan narsistik edime kkrtm ada tam am layc olabilir.
D alam yapsnda, farkszlamann ve hayal deal Benin temel
kini karsnda bir baka kin, nlenmesi pek kolay olan nl
sem boliin ideal kini vardr. Bizim gncelliimize geri dner
sek, kardeler arasndaki bu dala yapsnn varln srdrd
n grrz. Baka deyile, A dem in iki olunun hiky esin i
h a k ik a te uygun ola ra k anlat o n la ra , diyen bu m etnin ilk cm
lesindeki zaman henz gelmemitir. Bu zaman acaba gelecek
midir? Oullarn, kendi dalalar iinde, im knsza gre dzen
lenm i yasann karsna kacaklar zamana geilecek midir?

285

BENC BLM

[Eril] O [Eril] O

F ilo z o f M iskaw ayh (1 0 . y zy l) etik k ita b n d a y le der:

nk m arangoz, cevahirci ve tm zanaatkarlar, kendi ruhsallklan iinde kendi sanatlarnn yasalarn ve tem el ilkele
rini bilirler yalnzca. M arangoz, kapnn ve yatan biim ini
bilir; cevahirci yzn ve genel olarak tacn b iim in i bilir.
Ruhsallklarnda olan eyin bireysel g er ek lem esin e ish kh s)
gelince, bunlar bu yasalardan yola karak retirler, ama b i
reysellikleri (a l - a s h k h s ) bilem ezler, nk bunlarn says
sonsuzdur. nk her kap ve her yzk istenen boyutta, ih
tiyaca ve m addenin durum una gre im al edilm itir. B eceri
[sanat] yalnzca tem el ilkelerin bilinm esini garanti eder.1 Bu
bl m , h er birey in tekil olarak (fa rd n Ja r d in ) tavrlarn
iyilik ve ktlk asndan ngrm enin niin im knsz oldu
unu yazar aklam aya alrken araya girer. rnek k u k u
suz nesnelere yneliktir, ama kullanlan tm terim ler Arap
ada insanla ilgili sz daarnn parasdr. Aslnda, ok ge
lim i bir bireysellik teorisini iinde barndrm aktadr. Nedir
sylenen?
1 Abou Ali lbn Miskawayh (944-1020), Thadib Al-A)lq wa talhJr al-'a'rq. Ter
cme Trait d'thique, Mohamed Arkoun, d. Institut franais de Damas, Sam,
1969. Bu blm tarafmdan evrilmitir.

286

- Bireysellik, madde iinde kendini gsteren evrensel bir bi

im in gereklem esidir. Birey, b ir evrensel figrnden baka
bir ey deildir.
- Bu gereklem e, iki evrenselin karlam asnda yatm akta
dr: M addenin zdelii (tahta, altn) ile biim sel becerilerin
evrensellii (yasalar ve temel ilkeler). Birey bylece doa ile
kltr arasndaki ba olur; pk anne ile baba arasndaki o
cuk gibi bu ikisinin badamasnn meyvesi olur.
Zm ni olarak, bu teori biim lerin ortaya k metafiziine
ar yapar; buna gre, kltr bireyselliklerin Babasdr, ilevi
de kendi biim ini insan malzem esine aktarmaktr. Anne-Doa,
toplanm a yeri ve iz-tayc olarak, bu m alzem eye yer verir,
onu biim lendirir, ekilleri iinde grnr klar ve dnyaya
yerletirir. Platondaki K h ra m iti, bu dourma anlaynn ay
nsn politik bir teoriye balayarak kullanr.2

Biim aktarm
M iskawayh, risalesinin sonuna doru, m erkezine zel trde
bir sevgiyi yerletirdii ve site kurucusu olan, ns3 olarak ad
landrlan kendi sevgi tipoloj isini ortaya koymaya kalktn
da, baba-ogul sevgisini u terim lerle anarak ie balar: Baba
nn oluna olan sevgisi ile oulun babaya olan sevgisi arasn
da bir anlamda belli bir farkllk olsa da tem elde ortak n o kta
lar vardr. Temel derken burada anladm ey, babann o
lunda bir baka kendini (hu w a hu w a) gryor olmasdr. K en
di (el-l sa ti) insani biim ini ( s ratahu el-in sn iy a) olunun
birey selliind e (a h si) doal b iim d e y eniden retti in i ve
kendi zn onun kinin iine g erekten aktarm olduunu
(n a k a la ) dnr.4
B ylece baba sevgisi, olunda yeniden k iileen babann
nsan biim inin aktarlm a sevgisi olur. M iskaw ayhn ifadele
2 Platon, Tim^e, 49c-53c.
3 Kr. 'uns hakknda Hachen Foda'nn makalesi, En compagnie", Cahier Intersigncs no 13, 1998, s. 15-39.
4 Miskavvayh, a.g.e., 224.

287

rinde o k ihtiyal olduu fark edilecektir; olaylarn bu ek il

de cereyan ettiini ileri srm ez; g ren , d n en babadr.
Daha sonra, babann bu dncelerini, onlarn aslnda d o al
b ir p o litik a n n 5 tanrsal ynetim ine uygun olduunu syle
yerek destekleyecektir. Bu aklam alardaki an ah tar kavram
lardan biri, balangta b ir b a k a k e n d i deyim iyle tercm e
edilen hu w a huvva'dr. Bu felsefi b ir kavram dr ve F ra n sz
cadaki dengi z d e terim idir.6 Ne var k i z d e burada ayn
szcn tekrarlanm asyla sylenm ektedir: o o. Bu ik ilem e
nin nedenini daha ilerde greceiz. D olaysyla anlam a en sa
dk tercm e yledir: B a b a olunun ken d in e z d e olduunu
grr.
z d e 1e am alanan nedir? Burada sz konusu edilen ey, s
lmda T annnm temel nitelem elerinden biridir. G ereklen de
Tanr huvva huvva olarak adlandrlr; kelim esi kelim esine O O,
ya da O Odu r anlam na gelir. G enellikle Arap kaligrafisinde
z d ein aynadaki huvva olarak temsil edildiini grrz.

O'nun Kaligrafisi (huvva)

5 Siysa tabtyya.
6 Cemil Saliba, Al-muj am al-falsfl (Arap Felsefe Szl), Dar al-Kib, Beyrut,
1972, c .U , 527.

288

Ayna araclyla birbirine dolanm O ve O'nun Kaligrafisi

mutlak zdeliin temsili.

Huwa, ayn zamanda, Arapada var olm ak fiilinin yerini tu

tan zne ile yklem arasndaki bir ilikiyi iade eden hkm fi
ilini ve olmayan belirten nc tekil ahs zamirim belirtir.
Tm ile Benveniste, D ilbilim sel levleri inde Var O lm ak ve S a
hip O lm ak adl incelemesinde bu olguyu belirtir ve Arapada
ki u cmleyi aktarr: Tanr o canl (=dr).7 H uw a huw a ikili
terim inin, aynada iie getii ve cam inin en iyi yerinde dur
duu, hatta kim i zaman merkez duvan ssledii, imamn ba
nn tam zerinde, namaz klan mm inlerin karsnda bulun
duu ok sayda rneimiz vardr. Mutlak hkm ranlk, bu e
kilde, bu iie gem i yazyla temsil edilmitir; bu, Tannya z
g Kendinin Kendini sevmesidir; ki buna insann hakk olma
d gibi, dahas, Tm tekinin eriilmez figr olarak da b
yk sayg gsterm esi gerekir. Ama bu olgu iyice incelendiin
de, fmvamn ikilenm esi iie gem e halini aldnda ayna orta
dan kalkm olur, nk kural olarak ayna karklktan ayrr.

7 mile Benveniste, Pmbltmes de linguis(iqut g&ntralc 1, Paris, Gallimard, 1966,

s. 190.

289

lb n i A rabi, S e th in S z zerine h ik m etinde bu konuda

nem li bir yorumda bulunur. Burada zelle unu belirtir ki,
ayna seyredildiinde, insan aynada kendi im gesini ezamanl
olarak gremez, kendi imgesini grdnde ise aynay seyre
demez. Kh kiinin kendi imgesi Kendi ile ayna arasna girer,
kh da ayna Kendi ile kendi imgesi arasna girer gibidir. Bura
da kendimizi Heisenbergin ek sik lik ilkesiyle kar karya bu
luruz. nsan kimliin ilkesi, ikiye blnm olur. Bununla b ir
likte, oul aracl y la baba, im kn szla zd elem e im kn gibi
b ir eyle kar k a ry a bulur kendini, lbni Arabi, ayn hikm ette
bu sorunun, tinsel bilgi alanndaki en yksek sorun olduu
nu belirtir.8
Arap filozoflar, bir baka yolla da olsa, zdelii, birlii ve
Varl, esas olarak ikilemeden yola karak dndler, lbni
Sinann tavr budur: H uw a huwa, bir konumda bir olan iki
nin birliidir.9 Farabye gre de: Huwa fiuwanm anlam biri
ciklik ve varlktr.10 lbni Rde gre ise: H uw a huwa [...],
sen, insanlk iindeki bensin demeye benzer.11
rnein Miskawayh, Tanrnn doal politikas derken, in
sann ikinci elden gerekletirdii bir benzerin kopyas ilemi
ni k astetm ekted ir: nsana ocuun yaratlm asnda yardm
eden O dur [Tanr]; insan, kendi insan biim inin ocua akta
rmnda ve varolu kazanmasnda [ex isten cia lio n ] ikincil ne
den yapar. ncelikle babann nsan (el-insn) haline geldiini
belirtm ek gerek; bu, oula (y ele d ) ocuun en genel anlam n
da yananlam vermeye ynelir.12 Ama en nem li olgu, Tann'nn
bu yardm nn ieriinde yatan eyin, lnsan-Babann ocuk8

bn Arabi, Les Gemmes de la sagesse (fus al-hikam), a.g.e., s. 4-49.

lbni Sina, Mtaphysique de laNajat, Librarie arabe. Kahire, 1975,s. 365.

10 Akt. Cemil Saliba, Dictionnaire philosophique arabe, a.g.e., c. II, 527.

11 Ibni RCd, Tafastr m ba'da at-tabVa (Metafizik Yorumu), Libraine arabe, Kahi
re, 1969.
12 Veledin olas iki anlam vardr; bir genel anlam, yaratlm olan', yan ocuk"
ve bir de, dourucu ya da baba olabilecek Valid karsnda ojul" anlam. Bi
rinci eviri srasnda oul ve babay kabul ederek Muhammed Arkunu takp
etlik, ama yaratlm olan" ve dogurucu 'yu benimsemek de rmkndr.

290

oul dolaymyla Tanrt'nn kimliini taklit edebilecek olmas

dr. nsan-Baba, kendi ocuk-oulu dolaymyla bir hu w a hu
w a olur; tpk Tanrmn kendi kendine huwa huwa olmas gibi.
Bylece, ocuk-ogul araclyla nsan-Baba, Tanryla zde
lem i olur. Baka deyile, lnsan-Babann Tann kim liini mo
deline girii, ocuk-oul araclyla gerekleir. Ve her insan
bir ocuk (olan ya da kz ocuu; veled szcnn genel an
lam budur) olduundan, her bireysellik k endi dourucusu
(babas) asndan, kendini tanrsal kim likle zdeletiren bu
eyi temsil etmitir. Tanr/insan ilikisi ocuk sayesinde ikili
nin ikili oyunu haline gelir, nk bir ocuk-oul dourduu
andan itibaren, ocuk-oul -Freudu kavram kullanrsakdenklemin iki tarafn benzer klan -birci izgi (einziger Zug)dolaym haline g elirk en T anrnn huw a huw asi in san -B abann huwa huwas tarafndan ikiye katlanr.
Bu nokta, Freudun ilk zdelemeler konusundaki dn
celerini hatrlatm yor deildir. B en lik ve alt benlik'le unu yaz
maktadr: Bu bizi, benin idealine gtrmektedir, nk bire
yin ilk ve en anlaml zdelemesi bunun ardnda gizlidir: K i
isel tarihncesinin babasyla zdeleme. Bu zdeleme n
celikle bir nesne yatrmnn baars ya da k olarak grl
mez, dorudan ve dolayszdr ve her trl nesne yatrmndan
nce gelir.13 Bu cm le elbette, kiisel tarihncesinin b a b astmn
somut baba olmadn belirtmektedir. Sayfa altndaki bir not
ta Freud, u terimlerle bu konuya geri dnm ektedir: Belki de,
anne babayla demek daha ihtiyatl olur, nk baba ve anne
cinsiyet farkllnn, penis eksikliinin kesin bilgisine sahip
olmadan nce kendilerine farkl deerler atfedilmi olarak d
nlm ezler. Bu saptamay, Arap geleneinde, soyktksel
olarak annenin baba gibi kabul edilm esi ve iki ebeveynin
iki baba (ebeveyn) ifadesiyle bir araya getirilmesi de destek
lemektedir. G erekten de metafiziin sistem inde ilk konum u
maddi yanndan olan bir biim aklanm sz konusu olduun
da anne b ab a haline gelir.
13 S. Freud, Le Moi cl le a (.1925), Franszca lercme C. Baliiau, A. Bloch, J.M. Rondeau, uvres compltes, XVI, Paris, PU!; s. 275.

291

Islmda bireysellik zerine bu m etafizik m lahazalar u iki

geici saptamaya gtrr:
- Kendilerine zg noktadan yola kan ve |Hristiyanlktan]
baka aralar kullanan slm dnrleri, bireyletirici ya da
bireyci bir din olmakla nlenmi Hristiyanlkla insan bireysel
liinin Tanryla ilikisini ieren ayn uzam arnlamalardr.
- Bu metafizik, (oul ya da kz) her lnsan, dourucusu
iin, Tannyla zdeleme esi yapmtr; dourucu da, bir
nceki seferde kendi dourucusu iin bu ayn eydi. Tm
insanlk, birbirleri iin, soyktksel olarak birci izgiler zin
ciri olarak olumutur. Soy zinciri, soyun alt yesinin st
yesi iin bir iz izici olduu bu sistemdir, bu zdelik tanr
sal zdelik modelini hedefliyorsa nsan ancak tnsanla z
deleir.

Bu noktadan itibaren n e kan soru udur: Bat Avrupa

toplum larm da olduu gibi, bu T an n yla zdelem e sistem i
eer kesintiye urarsa ne olur? nsan kendini neyle zdeleti
rir? Kendi kendisiyle mi? Bu kendi kendisi ne anlam a gelir
ve bunun sonulan nelerdir? Bu Avrupa geleneinde T annnm
bu ilevsizliinin T a n n nn nam evcut olduu b ir Tm tekin in yen id en k efin i gerekli k ld n a h i k u k u y oktu r. .
Ama, bir namevcudun nam evcudiyetligiyle zdelem ek sz
konusu olduunda narsisizm e ne olur?

kili zerine
nsan birey selliin in znde bulunan ik ici sistem , slm n
toplumsal alannda da aklam asn bulur. M iskawayh, toplu
mun temeli olan nsleri sevginin nedeni olarak zikrettiinde,
Arapada tr olarak nsan't belirten ve insten tretilen insan
szcn hatrlatr. Szlklere baklrsa bu szck hem ai
na, yakn, mahrem olan, hem de grlen anlamna gelir; yle
ki, ins gzbebeini belirtir.14 lbni Arabinin demle ilgili hik14 Kr. Hachem Foda'nndaha nce belirtilen makalesi.

292

m etinde, lnsann insan olarak adlandrld, nk g z b eb e

i g z iin neyse, insan d a Tanr iin odur" dediini hatrlaya
lm .'5 Lisd'6 (1 3 . yzyl) adl byk ansiklopedik szlkte in
sana verilen gren grnrlk anlam , ainalk kadar geri
d nldr ve hatta kim i zaman iki yn stste biner, /ns
(in san ) ile cin arasndaki kartla eriildiinde -cin tanm ge
rei grnm ez ve tuhaf bir varlk olduundan- durum budur.
Bu grnr ainalk ya da bu aina grnrlk, insan adnda
ikiye blnm olur; nk 'insan szc ins + n 'dan olu
m utur; n, ikilie iaret eder.
Belki de, daha basit olarak, lnsanm ikili bir tr olduu, da
ha dorusu z ikilem e olan ve tem el bilinirlii ikilik olan bir
tr olduunu sylememiz gerekir. Kuran da bunu sylem ekte
dir: O (Tanr), insandan iki cinsi, erkei ve kadn yaratt.17
Yine k k en sel o larak, cin slerin kaynakland an d ro jin tr
olan Insa vardr. Ama cinsel farkllk ikilie son vermez, n
k, erkek ve kadn ifti sz konusu olduunda, her biri srayla
bir ift olur: O [Tanr] erkek ve kadn, iki ifti (zevceyn) ya
ratt.' 8 Demek ki elerden oluan bir ift sz konusudur, er
kek ifti (zev) ve kadn ifti (z ev ce ). Biraz n ce incelenen
drt terim li denklem (huwa Jnva ve huvva hu w a) sanki yeni
den olumaktadr. nsann var olduu yerde ikilik vardr ve iki
insann olduu yerde drtlk vardr.

Sergilenen ve tekil
Zanaatkar rneinde, Miskawayh, bireylem e" iin la sh kh s
ve b irey sellik iin de sah s terim lerin i kullanm aktadr. Bu
iki szck, ahs olarak bireysellie tm term inolojisin i ver
m i olan s.h kknden trem ektedir. Bu kkten alan
tem el anlam yn unlardr: Ereksiyon (dik duru, d ikeylik),
g rn r klm ak ve gzlerin alm as, bak n sabitlenm esi.
15 lbn Arabi, a.g.e., s. 27.
16 lbn Mandur, Lisn Al-arb, a.g.e., c. I, s. 114.
17 Kuran, 75, 39.
18 Kuran, 5 3 ,4 5 .

293

Bireyi bir eye m aruz varlk yapan ey olarak bireyselliin

ayrt edilm esi sorununun burada tartm a konusu edildii ai
krdr. Arap gelen eind e ahs'n zellik lerin i o lu tu ran
yan vardr:
- 'ird: Birini bakalarnn dikkatine maruz brakan ey. E r
dem, saygnlk, eref, kiisel saygnlk, insan varlnn say
gnlk ekirdeini oluturan ve hurm a diye adlandrlan bi
reysel bir kutsallk.
- Hesab: nem tayan ey. ahsn edinilmi ya da miras
kalm kiisel deerini, toplumsal m evkisini, kaynaklarn
temsil eder.
- Neseb: Soy zinciri. Soyktksel takvim dzenlemesi, soy,
kaltm sal, ailevi ya da klan aidiyeti araclyla varolula
kaydedilme.

slmda kiilerin haklan, kiiyi aklayan, sergileyen eyler

olarak yaamn, mallarn ve erefin dokunulm azln iln ede
rek bireysellii bu ayrt edici oluturan etrafnda rgtler.
Bireyselliin m utlak farkllk olarak kavrand'dzlem i ele
almak iin, M iskawayhn fik rin eim d i geri dnm em iz yeterlidir. Buna gre, tekil o la r a k h er bireyin davranlarn ngr
m ek imknszdr. Bu vesileyle/erd szcn kullanr. Bu, s
lm filozof ve m istiklerinin bireysellik dncesindeki m erke
z b ir kavramdr. M uhtem elen, bni Sinadaki bu kavram ter
cme eden Ortaa Latin yazarlar, daha sonra felsefi bir kav
ram olan individualitas nosyonuna bavurmulardr.19 Tam ola
rak sz konusu edilen nedir?
Curcan, (1 5 . yzyl) ferd i yle tanmlamaktadr: Tek b ir e
y i ieren, baka hibir ey olm ayan .20 Demek ki, hibir bakal
n ikin olarak kapsamad bir bireysellik sz konusudur. Bu
kavramn snrlarn belirlem ek iin, dilbilimsel ve felsefi sz
lkler, sanki fe r d tekin (vvatr) eanlamlsym gibi ift sayyla
(s h a f ) kartln belirtirler. Ama bu kavram bni Arabiyle bir-

19 J. Saliba, a.g e., c. 2 ,9 1 3 9 .

20 El Curcan (AchariD, Kitb al-ari/M (Tanmlar Kitab), Beyrut, 1977, s. 166.
294

likie tekillik olarak varln yaratl teorisi halini alr. Ferd' te

kil olarak tercme etmeye bizi ynelten ey budur.
lbni Arabi ne demektedir? Tekil olann, -eer bir eyin teki
liyse- ancak iftten aynm dolaysyla tekilletiini sylem ek
tedir. Bu ayrm , bitirildie benzerlik yoluyla elde edilm itir.
Dolaysyla tekilliin meydana gelm esi iin ikinin olm as ve
B irin ortaya konmas gerekir. Demek ki ilk tekillik ten yola
karak meydana gelir. lk tekil tr, nk Bir tekil deil
dir. ki'ye tekillii retme im knm veren B irdir. Tekillik dr
dnc srada gelir. Her retim ve yaratm yaps, ancak l
yapdan trer (2 ve 1) ve retilmi ve yaratlm olan her ey,
tekillik olarak, ancak ten kaynaklanarak meydana gelebilir,
lb ni Arabi unu syler: E rkek ile dii, eer aralarnda iftle
me edimi yoksa reyemezler. Bu edim tekillem edir.21 Demek
ki cinsel iliki, ayrmakladr. C insel iliki yoktur" ifadesi, bel
li b ir bilm em e ya da geri ekilen i unutm a iin e dm ve
hazz n iindeki farkllkta geri ekilen ve ayran eyi ya da bir
vat; yobu bilm eyen ya da unutan amz iin Jacqu es Lacann
yeniden uydurduu ok esk i bir hikyedir. Ama durum he
men hem en her zaman byle deil midir? lbni Arabinin tekil
lik teorisi, nceden grdmzden farkl olarak, Birle zde
leme yoluyla ileyen, iftten k teorisidir, lbni Arabi, l
teorisini desteklem ek iin Kurandan bir alntya bavurur. C e
ninin oluum srecinde cann, geliim in nc evresinin so
nundan itibaren flenm i olduunu gsterir. D em ek ki can,
tekillem e ilkesiyle ya da diffdran ceh akr. Bu yaklam , u
surede grld gibi tekillii, can ve sorumluluu birbirine
balayan Kurandaki bak asna zaten uygundur: Her can
yalnzca kendinden sorumludur. Kim se bir dierinin ykn
tayamaz.22
Buraya kadar dzlem ya da dzey katetik. Bunlardan yo
la karak Islmda bireysellik sorunu ele alnabilir:
21 Bu aklamalar Suad Alhaklm kayda deer biimde zetlemitir, Lexique du
soufisme, Dandra, Beyrut, 1981, s. 873-875.
22 Kuran, 6, 164.

295

1) Bireyselliin Tm tekine, mutlak zdelie ve nsanm

Tanr'yla zdelemesine ya da Tanr karsnda, dourucusu
iin bir'ci izgisi olan ocua indirgendii dzlem.
2) Kiisel bir bireysellik anlamnda toplumsallk iinde
tehlikeye atld dzlem. Bu dzlem, birinci dzlemle birlik
le, ikili bir sistem tarafndan ynetiliyor gibidir.
3) Bireyselliin mutlak farklla indirgendii ve tekil kav
ramnn l bir sisteme dahil olduu dzlem.

zne zerine
Son olarak, slmda bireyselliin drdnc dzlemini in cele
yelim: z n e dzlemi. ncelikle, Ortaan tm kltrnden
kaynaklanan ve a l-m a w h denen felsefi zne vardr. Avru
padaki zn e nosyonu yla, yani varsaylan [suppos], alta
konmula [le pos sous], Latince suppositum ve Yunanca h ypokeim en on h tpatp ayn anlamdadr. Dier yandan, lam anla
myla teolojik zne vardr, ama bu da birincisiyle ilikidedir,
nk tekine tbiyet her zaman vardr, ama bu zneyi ast,
kle, ba. em i veya tapnm a yoluyla Tanrya bal olarak
aka tanmlar. A bd terim inin anlam da budur.
Filozof Curcan (1 5 . yzyl), allm zllyle, tbiyetin
(ubudiya) u tanm n n erir- Ykm llklere sadakat, ya
saklardan kanm a, varlkla yetinme yokluk karsnda tevek
kl.23 Bu drt ballktan her biri de srayla bir tanm n konu
su olurlar. Bunlar, tapn m a (ib d a ya da klt) ilkesiyle belirle
nen bir badakla itaat ederler. Yazar tap n m a'y yle ta
nmlar: Tannsm gz nnde bulundurarak, kendinden te
olana tutkuyla ykml olan kiinin edim i.
Bu tabiyeti tanm layan drt ball incelersek, -bedensel
cezalar da dahil olm ak zere teolojik hukukun cezalarna raz
olmay varsayan yasaklarn korunm as bir yana braklrsatm dierleri m odem bir zne iin kabul edilebilir zdeyiler
23 Curcant, a.g.e., s. 146.
296

olabilir. zne kavramnn gnmz Avrupa dncesinde, bu

dnyann iind en getii tm alkantlara ram en varln
srdrmesi bir tesadf mdr? Kukusuz, znellik eletirisini
ve kavram n i dnm lerini gz ard ediyor deiliz. Ama
bakalkla tbiyet ilikisi bir rpda geitirilem ez. rnein
yurttalk gibi bulular, tbi olm ann g ve izgilerini yerin
den edebilir, deitirebilir, hatta altst edebilir.24
Ayrca, lbni Sinann daha nce nerm i olduu felsefi zne
(al-m aw d h ) tan m n da h atrlay ab iliriz: zn e, olu rken
kendine bal kalan ve iine gelenleri kapsayandr.25 zneyi
hll nosyonuna, yani gelen eye, zuhur ed en , yer alan,
yerleen ve yer edinen eye balayarak, zneyi gelen olarak
dnm em izi nerm ektedir lbni Sina.26

Bireysellik, slm ve psikanaliz

Bu mlahazalar, bireysellik sorunsalnn slm 'da son derece
gelim i bir ekilde nasl zmsendiini ve bugn tank oldu
umuz indirgem ecilie ya da kaba muam elelere izin vermeyen
bir karm aklktan kaynaklandn sezm emizi salamaktadr.
Bu tr yorum lar ya ideolojik bir tarafllktan (buna gre, m o
dern Batnm liberal bireycilii uygarln gerekletirdii e
yin zirvesi olarak grlm ekte ve bunun insanlk iin bir olu
m odeli olmas um ulabilm ektedir) ya da kltrel bir zclkten kaynaklanr. Bu zclk ile kim ileri bireyin bulunduu or
tama slm entegrasyonunu idealletirir, kim ilerinde ise, tersi
ne, slm bireyin topluluk iinde eridii gl bir sistem e in
dirgemeye varr. u son yllarda, psikanalistlerin ve psikiyatr
larn, M slm an psikanalize tbi tutulam az olarak ya da
analize tbi tutulabilecek bireysellik zellikleri tayabilecek
24 Burada tienne Balibar'n almalarna, zellikle bu belirgin noktaya temas
eden bir dnceye gnderme yapyorum: Sujtions et librations, Cahiers
Intersignes, no 8/9, 1994, s. 79-90.
25 lbni Sina, R isalafl al-hudd. ditions du Caire, tarihsiz, s. 83.
26 Aprs le sujet qui vient [Gelen zneden Sonra], Jean-I.uc Nancynin yneti
mindeki Confrontations dergisindeki iyi bir makale derlemesinin adyd (Paris,
Aubier, 1989).

297

kadar grubundan farkllamam biri olarak gsterm e ynn

de gr belirttiklerini grm e im knmz oldu. C ehalet ve d
ncesizlik sralam asnda kim seye ayrcalk tanm am ak iin
kim senin adn vermeyeceim. Psikanalizin varl ve yaylma
s, ancak Bat toplum lannda ortaya kan ve bireysellii en ta
mamlanm bir bireyin egemenliine balandndan, M sl
man lkelerde psikanalizin gelecei zerine tartmalar doru
drst geliem em i, yanl yaklamlardan yola klm tr.
Az nce ne srlen dnceler, slm n son derece gl
bir bireysellik boyutu tadn, byk bir kavramsal zengin
lik sergilediini gsterm ektedir. Kltrel gereklie uygun ol
masayd bu boyut geliem ezdi. slm elb ette bir bireysellik
kltrdr, ama esas olarak Tanryla zdelem enin yneti
mindedir. Herhangi bir kltrde psikanalizin yeri sorusunu
doru sorm ak, sistem in dzenleniinde Tanryla zdelem e
nin psikanalizin dnce ve pratiinin temel ilkelerine aykr
olup olm adm , daha dorusu, byle bir sistem de eitilm i
olmann psikanaliz deneyim ine girmeyi yasaklayp yasaklama
dn sormay gerektirir. Ama sorunun akla uygun ifadesi ger
ekten de bu mudur?
Tarihi Elisabeth Roudinesco, psikanalizin dnyada yerle
m esinin kou llarna yaklam nda, slm konusunda sk sk
ileri srlen zihniyetler ya da halklarn psikolojisi zerine
speklasyonlardan kopan bir dnce nerdi. Verili bir lke
ya da kltrel alan iine psikanalizin dahil edilm esini destek
leyen etken ortaya kard:
- eytaniletirme veya kutsallatrma kavramlar altnda ele
alnan delilik zerine bilimsel bir bak uygulayan younla
trlm bir psikiyatrik bilginin varl.
- Psikanalizin genel entelektel alana, zellikle edebiyat ve
felsefe araclyla nfuz etmesi.
- Diktatrlk ynetimleri sz konusu olsa bile bir hukuk
devletinin varl (totaliter rejimlerin durumu byle deildir).27
27 filisabeh Roudinesco, C tn ialogie, Paris, l-ayard, 1994, s. 82-85.
298

Geleneksel zne yapsnda psikanalize engel oluturan eye

geri dnelim . Aadaki saptamalar, yukarda anlan koul
dan gem ektedir:
G eleneksel zne ('a b d ), bir hukuk znesinin (tanrsal hu
kuk da bir keyfilik deil bir hukuktur) tm ayrcalklarna sa
hip olsa bile, leolojik-p olitik rgtlenm eye tbi kalr; bu r
gtlenm e bireyselliin Tanryla insani zdelemesi ile politik
uzam arasndaki denklii hedefler. P sieyi de siteyi de ayn
yaklamla ynetm ek ister. Oysa, psikanalizin hitap etm ek is
tedii modern zne, doutan bal olunan topluluk ile politik
topluluk arasndaki ayrmn sivil bir devrim araclyla mey
dana geldii ve gl bir devlet aygtnn n beti devrald
toplum larda grlr. U nutm ayalm ki, geleneksel dnyada,
ataerkil yap babay hem bir P ater fam tiice, hem de politik bir
ef yapar, nk grupsal uzam ile siten in ki neredeyse iie
gem itir. Burada iktidar soy zinciri ynetir. M odem dnya
nn iinde ortaya kan ayrmda, nc ahs konumundaki
devletin gvencesindeki zgrlk uzam lar, psikanalizin ger
ek ortam olan sivil bir toplumun (devlet ile aile arasnda, der
Hegel) ortaya kn salad. Ayrca psikanalizin Batya ait
bir keif olm asnn nedeni, yaamak, haz alm ak ve lm ek iin
daha lam ya da daha yetkin bir insan bireyselliini Batnn ya
ratm olm as deildir; bunun nedeni, m odem Batnn, politi
ka ve aile uzam lann yeni bir tarzda paralam olm asdr ve
unutm ayalm ki, psikanalizin ykseliini gerekli klm olan
yabanclam zne tipini biim lendirm i olan da Batdr.28

28 Bu sorunu almaya baladm iki makaleye gnderme yapmama izin veril

sin. l.a Dpropriation", Lignrs, no 24, 1995, s. 34-83. LOubli de l'thique",
Che VUoi, no 10, 1998, s. 121-143.

299

ALTINCI BLM

Blnen mknsz

Bir topluluk, topluluk olabilme imknm nasl tahayyl eder?

Daha dorusu, ayn insanlann ortakla almasn salayan ey
nedir sorusuna topluluk nasl cevap verir? N iin topluluk?"
sorusunu sormuyoruz. Bu, bouna bir sorudur, nk cevab
uzun sreden beri bilinm ekledir: Her varln tem elinde bir
yetersizlik ilkesi vardr, diye yazar Geoges Bataille.1 unu da
ekleyelim ki, belli bir biyolojik sylem hari hibir yerde bu ye
tersizlik bir ihtiya dzenleniine indirgenmemitir. Bir toplu
luk iin topluluun ortakl nedir?2 Sorun, daha ziyade, Freudun kitlenin libidinal yapsnn bilmecesi3 diye adlandrd
eyden kaynaklanr. Bu bilmece, halklarn kendi kkenleri ko
nusundaki tutkulu sylemlerinin en kzgn noktasna dokunur.
O rtaklk (commun): Sorunu zm ek iin, bir gibi [com m e
1 Bu alnty veren Maurice Blanchotdur (La Communaut inavouable, Minuit,
1983, s. 15). Ama bu cmlenin balamm dorulamak istemi olan Michel Surya, bunun yanl olduunu fark etmitir, insan yaamnn temelinde bir yeter
sizlik ilkesi vardr," demektedir Georges Bataille, uvres compltes, V, s. 97. Yi
ne de cmleyi Maurice Blanchotnun aktard haliyle koruyorum.
2 Tm bu aklamalar boyunca Jean-Luc Nancy'nin La Communaut dsuvre
(Paris, Ch. Bourgois, 1985) eserini dikkate aldm.
3 Sigmund Freud, Psychologie des masses et analyse du moi", (1921), uvres
compltes, Paris, PUF XVI, s. 53.

300

un] diye yazmak yeterli deildir, nk o zaman sorgulamay,

gibiyi saran ve birletiren iktidar zerine yneltm ek gerekir.
Bir araya getirm ek, bir yerde birarada tutmak iin sarm ak, bir
letirm ek, szm ak, ayn yere doru srklem ek; -Kanta gre,
bulgulayc dzenleyici, ya da kurgu, belki sanr olan- sanki
tek ilerle ayn izgi -Freu d un adlandrd gibi bir'ci iz g i
(ein zig er Zug)- iin bir zn geri ekilm esin i kabul eden herkes
onu kurban ediyordu: izgi, geri ekilm edir, diye yazar J a c
ques Derrida.'1 G erekten de b irci izgi zorunlu olarak bir sil
m e, bizzat kendi izinin gerekletii yerde kendini tekine b
rndrm e olacaktr. Tanr, mistik bir gelenee gre, kendi ya
ratsna yer am ak iin ksm en geri ekilm ek zorundadr ve
Ondan kalan bolukta, kendi yaratsyla, yani O O ile ortakl
n izgisini kendi eseriyle meydana getirir. yle k i, kendisi
ile topluluunun izgisinin, ayn zamanda kim liinin aralan
mas olduu sylenebilir.

Cemaat ve imknsz
B irlik ie lik 'in tem elindeki iz g i-g eri e k ilm e y i, ben ce Freud,
kitle iind eki birey iin im k n sz nosyonunun y o k olduu5
nokta olarak net biim de belirtm ektedir. Bu ibarenin ardn
dan, bir kitlenin libidinal ina form l olarak adlandrd ey
gelm ektedir: Belirli sayda birey ayn kiiyi, rehberi, efi, eleba
n kendi Ben d ea lin in yerine koymaktadr. Buna bir baka
ifade de eklenebilir; znenin kolektif zdelemelere alm y
la ilgili psikanalilik teorinin ifadesi: id ea l Benden Ben idealine
yol alm as. Habil ile Kabil'in birlikteliinin im knszl bu
rada kendini gsterm ektedir. ki kiilik minim al bir toplulu
un im knszlndan, tektanrcln kurucu cinayetinin do
m u o lm as, b t n kardelik to p lu lu k larn n hangi yenilgi
zerinde kurulduklarn gstermektedir.
Freud, kendi form ln ne srm eden nce, kim i zaman
4 Jacques Derrida, Le retrait de la mtaphore, Psychi, inventions de Vautre, Pa
ris, Galile, 1987, s. 63-93.
5 A.g.c., s. 14.

301

olduu gibi, nerdii teoriletirm e zerindeki kukulann bil

d irm ekted ir -sz konu su durum da, k itlelerin p sik o lo jisin i
aklam ak iin hipnoz ve ak modeli iin iindedir. nce unu
yazarak balar: Ama b ir yandan unu da diyebiliriz ki, hipnolik iliki -eer bu ifadeye izin varsa- ikili kitlesel bir oluum
dur. Hipnoz, kitlesel oluum la karlatrm a yapmak iin iyi
bir konu deildir, nk daha ziyade onunla zdetir. Ve de
vam ederek, birka satr ilerde unu syler: H ipnoz bizim
iin, hep ayn ekilde, bir kitlenin libidinal oluum srrn zer; tabii eer kitlenin kendisi u ana kadar verilmi rasyonel
aklam alardan -dorudan doruya cinsel eilim leri dlayan
ak durumu- kurtulacak ekilde davranmyorsa. Kitlede, anla
lm am olduunu, m istik [altn ben iziyorum ] olduunu
kabul etm em iz gereken ok fazla ey vardr. Ar gl bir
varlkla gsz, perian haldeki6 bir varlk ilikisinden kay
naklanan bir felce urama eklenm i olur; hipnozla hayvanla
rn korkusu arasndaki geii salayan budur.7
Freudun bu m etninde grlen glk, bireysel psikolojiye
balanan anlaylar kolektif psikolojiye yaymas deildir; bu
sorun onun iin zlmtr, nk teki, Benin iinde he
men m evcuttur; ama bu glk, daha ziyade, ik i a r a d a -zel
likle ak durumunda- olan eyi oklua aktarmasndadr. ki
a r a d a modelinde, kitlede olup bitene benzeyen, ama ayn za
manda olduu haliyle baka modellere aktarlm as g bir ey
vardr. Bir yanyla, kitleyi oluturan say nedeniyle bu aikr
dr, dier yanyla bu dorudan cinsel eilim leri ortadan kal
drr. W ilhelm R eichn en iyi kitaplarndan biri olan F aizm in
K ille Psifeolojisin i8 bu sorundan yola karak yazd; cinsel
drtlerin hedeflerinden sapt, sadiste dnm geirdii
ve ierdeki yabanc figrlerine yansd varsaymnda bulun
duu bilinmektedir.
Biraz nce ortaya konulan elere bal olarak bu soruna uy
6 evirmenlerin kulland yardmsz" yerine perian halde"yi neriyorum.
7 A.g.e.
8 Wilhelm Reich, La Psychologie de masse du fascism e, Paris, Pelite Bibliothque
Payot, 1972.

302

gun bir ifade bulmaya alrsak, o zaman, iki a r a d a ak modeli

nin baka modellere aktarmnn sorunsall grndn sy
leyebiliriz, nk topluluun ortakl cinsel deildir. k i ara d a
ak ilikisinde cinsellik, iki eksikliin fiziksel ilikiye sokulm a
sndan oluuyorsa eer, topluluun birlikteliinde eksik olan
ey tam da budur. Cinsel varlklar olarak ak ilikisindeki birey
lerin bedensel olarak yararlandklar bu eksiklik ilikisi birlikte
oluta eksiktir. Topluluun birliktelii, eksiklii hissedilen / ek
sikliinden haz alnan bir bedene sahip deildir. En korkun
kitlesel iddetlere yol am olan byk kolektif lgnlklarn,
topluluun birlikteliini bedenselletirdiini ve cinselletirdi
ini, bylelikle de, ou zaman dii ya da diilemi bir beden
olarak temsil edilen bu bedeni arndrmaya kkrttn belirte
lim. O halde, an bir delilik' olmadan yaamas iin topluluu
etkilemi olmas gereken eksikliin doas nedir?

Bir topluluk (cemaat) alegorisi

Aadaki blm de, ortaya kardmz tm sorunlar apraz
kesen kitlenin libidinal oluumu alegorisini analiz etmeyi neri
yorum . slm da teolojik-politik topluluk (m m et) kavramn
kastl olarak bir kenara braktm . Bu konuda geni bir litera
tr m evcuttur;9 ayrca, bu szcn an ne szcnn do
duu kke bal olm asndan destek alan, p sik o lo jiletirici,
epeyce yapt da vardr. Bunlar, slmda sem bolikliin yeter
sizlii zerine rkla yakn etno-m erkezci aklam alara yol
amtr. Oysa, topluluun bir im kn ve bir zorunluluu var
sa eer, bunun nedeni anne bedeninin eksiklii ve bedenin bu
kken sel eksikliinin, hibir toplulukta yokluk sorununu z
myor olmasdr.
Arapada rivayet (ayia) szcnn doduu kk ze
rine bir szlk aratrmas srasnda, anlam bana uzun sre
nce okum u olduum gizemli bir hikyeyi hatrlatan bir dizi
szckle karlatm.
9 Bu konuda bkz. Salim Daccachem bir incelemesi, 1-a Notion dlim m a dans le
Coran", ytnnaies de plilosophie, c. 3, Tunus, 1982, s. 1-38.

303

Mit karakteristiklerine sahip bir hikye bu. Srrn kkensel

bahsinin, sm n ifasnn, yaylmasnn bir m izanseni; rivayeti
topluluun tem elinde mahrem snam a olarak ortaya koyan bir
hikye. Daha dorusu, esrarn gizi ya da bir esrann havasnn
insanlar nasl bir araya getirdii ve onlar kendilerinin dn
daki topluluk iinde nasl bld sz konusu edilmektedir.
Aadaki hikyeyi anlatan, Trkiyede, Konyada 12. yz
ylda yaam Sufi ve air Rm d ir:10
Peygamber Muhammed, damad Aliye srlar ifa etmi ve
onlan bakalarna aktarmasn yasaklamt. Krk gn boyun
ca Ali kendine hkim olmaya abalad. Sonra, kendini tuta
mayarak, le git, ban bir kuyu deliine soktu ve bu sr
lar anlatmaya balad. Azndan bir damla tkrk kuyu
nun iine dt. Ksa sre sonra, bu kuyudan bir saz bitti ve
gn getike byd. Bir oban saz kesti, delikler at ve
hayvanlarn otlatrken onu almaya balad. obann ney
almas nlendi, ok sayda insan hayranlk iinde onu din
lemeye geldi. Develer bile onun etrafnda ember oluyordu.
Azdan aza yaylan bu hikye peygamberin kulana kadar
ulat ve oban getirtip almas iin ona rica elti. oban al
maya baladnda, hazr bulunan herkes kendinden geti.
Bu ezgiler, dedi peygamber, benim Ali'ye gizlice aktard
m srlarn yorumudur.

Sylenti (rivayet) szc gem iyor olmasna ramen bu hi

kyenin neresinde dedikodu ierilm ektedir? Rivayet ( a y ia )
szcn vermi olan Arapa kk, ncelikle, b ir s i m h a lk a
y a y m a k ve ifa etm ek anlam na gelmektedir. Anlam dedikodu
retmek ve yaymak olan byle bir fiil Franszcaya nasl aktar10 Celaleddin-i Rm Sufizmin byk ustalanndandr. El mevliviye" adl, mzik
ve -dnen derviler" denen nl kozmik dans- ieren bir yol/tarikat yaramur. Rmi'nin eseri temel szcketrafnda eklemlenir: Ak. sr, sz. Ku
kusuz bu nedenle, psiik hastalklarn tedavisinde, hastay boylu boyunca ya
trmak, elini tutmak ve onun szlerin seilmi szckler etrafnda ona ar
mda bulunmaktan ibaret bir yntemi uygulamaya koymutur. Kr. fiva de
Vtray-Meyrovitch, Rmi le smtfismt, Paris, Seuil, 1977.

304

lir? Ben, kurallara uygun olarak ve kabul grecei dncesiy

le, uydurma bir szck neriyorum: nm orer.^
Beni Rminin hikyesine gtrm olan ey, byk E ncyc
lop d ie lexicale du L isn d a (13. yzyl) n m orer fiilinden tre
mi bir dizi ada rastlamam oldu. Bunlar u anlama geliyordu:
oban n fledii neyin sesi, hay v an lan top la m ak iin obann ne
yinin a n s , oban develeri ney sesiyle top la r Ney sesi (siy ),
dorudan doruya rivayet olarak adlandrlm am tr elbette.
bare ok daha kesindir ve hikyenin nem li kesitlerden birini
olduu gibi alr: nsanlarn, hatta develerin toplanm asna yol
aan oban neyinin sesi. Hikyenin sonunda g iz lice anlatlan
srlan n yorumu olarak belirtilecek olan ey bu sestir. [Fran
szcada] Son yerine voix diyorum, nk kullanlan Arap
a terim (saw t), son yerine de kullanlabilir olsa da daha ok
voix anlam na gelir.
Aslnda, Rmnin metniyle szlk metni, m itik sahne ile eti
m oloji arasndaki akmalarn ok sayda olduu grlecektir.
yle ki hikyenin dile sz verip vermediini; ve topluluk alego
risinin ya da kitlenin libidinal oluum s m nn, bastrlamaz bir
bylenme imkn aarak, gstergebilimsel olanla anlambilimsel olann kesitii yer olup olmadn kendimize sorabiliriz.
Rum orer fiilinden yola karak yaratlm bir baka szck
dizisinde, L e Lisn u anlamlar belirtir: Toplanm a a n s, sr,
k a la b a lk olutu rm ak, sry nne katp gtm ek, toplayp y
m ak, vs. Demek ki, bir aryla bir arada tutulmas gereken bi
reylerin badak btnnn yaratlm asdr sz edilen. Te
rimlerden biri u anlama gelir: en b a tak iy le en sondakin i b ir
letirm ek iin arm ak.
Hikyenin de bu toplanma arsn aka sahneye koydu
u hatrlanacaktr: Kalabalklar dinlem eye geliyordu, deve
ler daire oluturuyordu, dinleyenler. Bu rumorernin zel
l i Arapa terimlere ve onlarn transkripsiyonlarna sistematik bavun yoluyla
bu aklamay arlatrmamak iin, rumorer fiilinden ya da trevlerinden bi
rinden sz etmekle yetineceim. Arapa bilen okur, bni Mandura (Lisan
Al'arb, Dar Lisn Al-arab, Beyrut, c. 2, saya'a maddesi, s. 393-395) bakabilir.
Franszca bu etimoloji iin bkz.: A. De B. Kazimrski, Dictionnaire arabe-fran
ais, Maisonneuve et Cie, aris, 1860, c. 1.

305

liklerinden biri, dem ek ki, kalabal ekm ek, birim leri b ir a r a

y a getirm ek, kitle olmaya yneltmektir.
Le L isn , ayn rumorer'den tremi olarak, rum orant olarak
adlandrlabilecek insan trn belirten szckleri de sayar.
Bunlar sr tutam ayan ya da tutm ay baaram ayan kiilerd ir
(mishy')\ srr ifa ederler ve her tarafa yayarlar. Hikye akta
rlan srlar o k nem li kabul eden -peygam berin dam adAliyi tesadfen belirtiyor olabilir. Ali bu srlar korum ak iin
krk gn (slm da kurala uygun yas dnem i) aba sarf eder ve
srlan ancak lde kulaksz olduu varsaylan bir kuyunun di
bine ifa eder. oban da srr ak ederken bunu istemeden ya
par ve dile getirdii eyler esrardaki srlann yorum udur yal
nzca. Azn dn verir, nefes onundur, ama yorum lar enst
rm anndr. Bu durum da, kim kim in enstrm andr? Ve bu
sylenti (rivayet) enstrm an nedir?
Szlk, ru m orer fiilinde bir baka anlam ekseni daha ayrt
eder. Bu eksen, ok sayda ad ve edim gstermektedir ki bunla
rn anlam udur: B ir ana taana k a d a r doldurm ak" (shi'tuh u ), b ir ey in d n d a o la n , snrn tesin e g id e n , a n
(an). Bu anlamda, rumorant tr insanlar, yani sr tutamayan
lar, eksiklikten deil arlktan dolay byledirler. Arapada
mistik anlamda vecd ifadesi olan szck sathtr ve tam olarak,
tam a anlamna gelir. Bylece rum orer bir vecd koulu da ierir.
Anlatda iki kez geen ey de budur: Kuyuda Ali vecd halin
de taarken ve neyden geen esrann yorum larn dinleyen ka
labalk vecd halindeyken. Dahas, ney de tamadan (tkrk)
kaynaklanan tohum un boy vermesi olarak gsterilmitir. Riva
yet (sylenti) aygt / enstrm an, dem ek ki, tamadan do
mu ve bu aygt da sras geldiinde dourmutur.
Bylece hikyedeki sahne tm bir n m oration sistem ini tem
sil ediyor gibidir: Ses, toplanma ars, taan ve tam insan
lar, tama. Tersine, sahnede sergilenen eyin dilin im leyenleri
tarafndan nceden adlandrlm olduu da sylenebilir. Bu
durumda, szckler ile tem siller arasnda sk skya blm le
re ayrlm olan, rumorer'deki bu ey nedir?

306

im di, sylenti m itinin topluluun ve birlikteliin kkensel

miti boyutuna eritii noktaya doru, yani ikili anlamyla -o r
tak o la r a k sa h ip olm ak ve blm ek anlamyla- anlalan payla
ma doru ynelm em iz gerekiyor.
G erekle bu, Snnilerle iiler arasnda Islm iind eki b
lnmedir. Bilindii gibi bu ayrm, ikili bir sorun olan politik
m eruiyet ve m etinlerin yorumlanmas sorunundan kaynakla
nan byk atm alarn ve i savalarn kaynadr. iiler, pey
gamberin damad Alinin, yalnzca akrabalndan dolay deil,
birinden dierine esrar ve sr aktarm dolaysyla da peygam
berin halefi olm as gerektiini kabul ederler. Onlara gre Ali,
grevi peygamber M uhammedin drak vahyine irek anlam
verm ek olan ba imam statsndedir. Biri, slm topluluun
etrafnda kurulm u olduu vahyi toplayansa, dieri de bu vah
yin vahyi olacaktr. Rm nin hikyesindeki tutumu da budur.
Oysa, iizm ve ii" terimi, bu ayn rum orer fiilinden gelir.
Szlkte, bir dizi szcn merkezinde durur ve bu szck
ler, katlm ak, birini izlem ek, bir insann etrafnda insan
larn toplanm as, m rit ve yandalardan biri olm ak, taraf
tutm ak, vs. anlam na gelir. Ksacas rumorer, srrn, aktarm
nn ve bir insan etrafnda paylamnn m ezhebe zg etkisini
ierir.

Paylam ve paylam tutkusu

Dolaysyla, kurucu ile halefi arasndaki sr paylamndan yo
la kan anlat sahnesi, gven verme ve meru olarak tanma
sahnesi olarak okunabilir hale gelir. Bu bir aktarm sahnesidir;
ve sahnenin kvrmlar arasnda topluluun blnm esi (para
lanma) ierilm itir, ama ayn zamanda, sonunda, bir vecd hali
iinde ney (n y) havasyla toplanm bu insanlara varr.
Kendisine bir esrann em anet edildii bir adam burdaki srr
b ir bakasyla paylar, o da bu srr ldeki bir delikte ifa
eder, bir ncs farkna varmadan bunun yorum unu retir
ve vecd halindeki insanlar topluluu, b ir esra rd a ki srrn s y
lentisi olan bu yoru m etrafnda kurulur.
307

Eer Rumorernin kapsam meruiyet ve iktidarm bir baka

syla paylam ak isteyen b ir insann p olitik sorununa sk ca
bal gzkyor ise; bu tm dier insanlar srdan dlanm
olduklar kadardr: G erekten de onlar yalnzca ezgiyi (y o
rum ) alglarlar ve onlar bir araya getiren ey de budur. Dem ek
ki onlar paylalamaz olann bir paylam etrafnda bir araya
gelmilerdir. Bu, paylam n im kn sz olmas lsnde b ir p a y
lam topluluudur. Sylenti, insanlar cezbeden bu yaylmaya;
insanlar kendilerinin dna kararak bir araya getiren bir es
rarn havasna katlr. Vecd halinin, kiinin kendi dnda bir
davrana sahip olm asn ifade eden temel bir v ar olm a koulu
na karlk dt kabul edilirse, mit basite unu sylem ek
tedir: B ir esra r havas, var olan lar birletirir.
Paylalamaz olan paylam ak, dolaysyla paylam -olm ayan paylam ak; -bu szc klere szlkte aynen rastlyoruzbunlar da rumorerden alnm a szcklerdir: Bir blm pay
lamadan brakm ak ( sahm un shdiu/i), paylam am ak, henz
paylalmam olan, hak sahipleri arasnda henz ortak olan,
paylam henz yaplmam olduundan bir eye bir bakasy
la ortak sahip olan kiinin durumu, vs. D em ek ki, ru m orer b
lnmez iyelii ierir, yani alp saklayam adan ve tek bana
kendi iin sahip olam adan h erkesin pay hakk bulunan bir
mal ierir. Paylalmas im knsz bir mal paylamak; rivayet
yoluyla bir araya gelm i her insan topluluunun ve cem aatin
koulu budur.
Sylentinin nesnesinin ne olduu burada sezilm eye bala
nr. Lisn ansiklopedisinin yazan lbni Mandr zl bir cm
leyle bize bunu belirtm ekledir: B ir eryi rivayet etm ek, insann
kendi tutkusu iinde kaybolm asdr.12 Burada kullanlan biim ,
daha ziyade, bir nedenin (bir eyin) ar tarafnda, yayld
savrulduu yerde bulunm a sylenti iinde olm aktr ( tash ay a a f ) . Sz konusu eyin im kn sz p ay lam , yani topluluun
birlikteli i olduu anlalacaktr. Bu nedenle, bir esrann ezgisi,
insan topluluu iinde, kendileri dnda bir arada duran in
12 wa tashayaa f i ash-shay'i: istahlahafi haw aihi.

308

sanlar cezbet.nektedir. Eski anlamyla, m ite gre sylenti budur. mknszn y ay lm a s o la ra k sylenti.
Sylentinin m ilik sznn bu b t nlkl yorum unu, iki
farkl bak asyla yeniden kavramaya alalm :
B irinci b a k as: nsan -kutsal bile olsa-, topluluun kuru
lu srrn sakl tutamaz, aktarmak zorundadr. Ama kurucu
nun srrn , m iras da tayamaz. Ritel yas dnem inin sonuncfa, sanki sr l kurucuymu ya da lnn (hl canl ola
bilir ama srn aktararak zaten lm olm uyor m u?) yutulmu
parasym gibi, m iras onu tkrr ve gmer. ldeki bir
kuyuda, yani btn kulaklarn dnda ve btn iitmelerden
korunm u olarak ondan kurtulmaya bouna urar, sr beliriverir. Sylenti aleti, burada ney biim inde geri gelir. O halde
bu sylenti enstrm ann, tekrarlan an olarak adlandralm. Bu
kesite kadar, m itin ele ald sorun, iki kiinin srr, iki kii
arasndaki dayanlmaz sr sorunudur.
Ama, tekrarlan an geri dndnde ve obana nfuz ettiin
de im kn sz paylam , yani insan topluluunun zaman balar.
nsanlar srdan kopukturlar ve koparlm olduklar iin de,
onun yorumu etrafnda, ona duyduklar tutku iinde kendile
rini kaybetm eye hazr halde toplanrlar. Oysa yorum , srrn
tekrarnn sesidir. Sylenti tekrarlan an n bu sestir. Tekrann sesi,
insan topluluu iinde kendilerinden gem i olarak bir araya
gelen insanlar cezbeder. Psifeanali/ b ir an lam d a sylenti, et
rafn d a topluluun kurulduu kken sel bastrlmn sesidir N e
yin syledii ezgi, insanlar byleyen ey, srryla birlikte l
m kurucunun kkensel blgesine, tekrarlanann geldii bl
geye ait sestir.
Tekrarlanan, Arapada halife, hkm ran, politik ef anla
mna gelen obann (r i) elleri arasndadr. H km ran, ken
dilerinden g em i insanlarn akn etm esini tahrik eden tamann rn olan tekrann sesini alarak onlar cemaati teki
le arr. S y len ti top lu lu u n tu tk u su old uu g ibi kendi
znde de politik gtr. O, sestir; sm n tekrarn kullananlar
ne srra ne de tekrarlanana nfuz eden ama onu dinlem enin
309

hazz iinde birlikte duranlara, bu ses araclyla hitap eder

ler. Sylenti, tekrarlanann sesi araclyla yrtlen iktidar
oyunudur.
M il sznn bu politik yorumu bizi tekrarlanann bilm ece
sine geri dnmeye tevik eder. Saklanm bir srrn ortaya k
mas sz konusudur. Hikye bizi, bu srrn lnn srr olabi
leceini ya da lnn, yasn sonuyla (krk gn) birlikte geri
gelen sr olabileceini dnm eye yneltir. Sr, topluluun
akn etm esinin enstrm an olan lkrkten famann bu t
znden doar. Fslty alr ve insanlar kendi kendilerine hay
ran klan ezgiyi retir. O sestir... O halde, bu lnn-sm tekrarlan an -fsll-ses-en str m an-, dil deilse nedir? nsanlar top
lanmaya aran bo bir gvde (kam ) iinde canlanm ola
rak geri gelir. Yaama geri dnm dil yoluyla, alnan bu es
rar havas kendilerinden geerek topluluk iinde bir araya gel
mi, insanlar cezbetmektedir.
kin ci b a k as: Sylenm esi imknsz bir ey, sylenm eden
sylenm itir; bunu bir dii sfenks tarz iinde tercm e edelim:
Bir kuyunun iine pskren insan ne yapmaktadr, kendi t
znden bir damlay oraya brakmaktadr, bu da tohum olm ak
ta, bundan da ses veren bir dal boy vermektedir.
Muamma, Oidipusularn sonuncusuna direnmez. Sonuncu
Oidipusu, burada ve baka yerde, bu sylenm esi im knszla
ulamak yerine onu insan topluluunu kurma ilevi iinde, s
nrlandrmaya alandr. nsan seviir, elbette, ama cinsel ili
ki yoktur. Bu gerektir de. Bir alegoriydi bu: allos agoreuein,
sz konusu olan eyi baka trl ifade etmekledir. Bir erkek,
tekinin tohum unun srrn bir bakasna aktarr, o da topra
dlleyip, insanlar bir araya getiren, byleyen bu fa llik ay
gt yaratr. D em ek ki kurucunun m irassna aktard aktr,
onu o yapm tr, a m a y ap m ad a n yapm tr, bakalarna yaymak,
onlar cezbetm ek ve birbirine balamak iin.
C insel iliki olmadan ak, yaplrken sylenen ey, allos a g o
reuein, dolaysyla yaplm ayan ey, im knszd r ya da sa n k i,
m gibidir, basit forml olan O lm ayan vardrm daha kabaca
syledii eydir, yani sylentinin sonucunu aramamaktr. Sy
310

lenti, im k n sz n yaylm as olarak aktr. nsanlar kendilerin

den geiren, yani vecd haline (m istik, der Freud) getirendir,
sylentinin fallustan yola karak duyurduu ey insanlarn
im knszla iliki iinde hissettikleri aktr. N edir iittikleri?
Elbette sm n ierii deil; bu ierik onlara verilmez, ama ezgi
yi, sesi, mzii iitirler, dolaysyla im lenen yoktur. C insel ili
k i gibi t e k i nin s im da, topluluu oluturan a k iinde eksiktir.
Ksacas, bu dem ektir ki, topluluun ortakl daima im kn
s z d r ve ancak bu im knsz yok olduunda ya da baz koul
larda im geselletiinde insanlar topluluk halinde olmaya son
verirler. O zaman cinselliin bir tr cisim lem esine, ortak ola
nn cinsellem esine, bedeni oluturan nlenenlere teslim olur
lar. Bu durumda, dilin kendisi de yok olur, nk dil im kns
zn dolam b a larm tar, bunlardan yola karak insanlar ken
dilerine sz verebilir ve insanlar susabilir.

311

Sondeyi

slm n ada krizinden yola kan bu kiap, ncelikle, yay

gn psikan alitik yntem i uygarlk olgu larna uygulayan bir
yaklam la bu krizin tem ellerini aydnlatmaya alt. Bunun
karakteristik zellii, insanlarn sylem lerinin tankl aracl
yla, tarih yapma kipliklerini sorgulamaktr. Bu yntem , in
sanlarn deneyim ini drtsel glerle, sulu lu k duygusuyla,
kurum lam balarn paralanmas tehdidiyle srekli bir yz
letirm e iine yerletirmeyi salar. Byle bir deneyim e ne ta
mam en ne de kesin olarak hkim olabiliriz ve bu deneyimi
akl sn rlan iinde tutmaya alan dilin kendisi de baarsz
kalr. Yapsal bir gszlktr bu, kukusuz; Sofoklesin Atigonedeki dizesine gre, insan kendi yolunu uurum lann or
tasnda aan varlk yapan ey bu gszlktr; ama ayn za
manda lgnln ve ykmn talan edici enerjilerini serbest b
rakan kyametvari gszlklerin ortaya kt durum lar da
vardr.
Yaklak yirmi yldan beri slmda olup biten ey bu kon
jon kt rd en ; slmn tarihini kesintiye uratan ve onun iinde
bir baka tarih im kn aan b ir k o p tan kaynaklanr. Zaten
kriz nosyonu, m odem etkinlik ve gerekliklerin gdledii,
bilinm ez ve dnlemez olana doru bu hzl gidii tanm la
313

maya elverili deildir. Kitleler bu gidiat, kefareti dendii

lde katlanlacak byk ksm yla, bilinmeyen ve istenen bir
yanl, slm n temel yasasnn ihlli olarak yaamakta; bu ha
ta ve ihllin ncelikle, ne m odem i birliktelik iin tercm e et
mesini ne de onun lszl lsnde politik ve yorumsal
imknlarn uygulamaya koym asn bilen elitlere ait olduunu
dnmektedir. D em ek ki m odernite, m odernin taklidinden
baka bir ey deildi. Kitle sap k n l n d an baka bir ad ola
mayacak bir anlama iinde halklarn antrem andr bu: M o
dem anlaytan doduu varsaylan ama aslnda grlm em i
vahilikle bir talan olan, yapaylklarn hilelerin rts altnda
soyktksel m eruiyetin yitirildii, kurucu referanslarla z
delem eden uzaklalan bir oyun. M odem gerei gizleyen
bir tuzaa, feti-m odem iteye zorla girme neriiydi bu.
Bu durum un sonucu, yoksun insanlar znel azil s rele
rine frlatp atm ak oldu. B unu nla kastetm ek istediim ey,
g ereklik artk znelliin l tleriy le kavranam adgnda ve
bundan dolay insan kendini plakl iinde tehir ediliyor,
varlnn direnii iinde tehdit ediliyor gibi olduunda insan
beninin toptan devreden karlm as kipinin olumasdr. ^4sfimellt" bu duruma are bulm ak amacyla zdelem enin en
arkaik ham m addesine bavuran zdeletirici bir m itsizlikle
devinm ektedir. K kendeki rtye ar bundan k ayn aklan
maktadr.
k lm elh sylem inin, gerek ile sem bolik yaplar arasnda,
daima ereti olan ilikinin derin dzensizliinin nasl bir am laycs olduunu gsteren yntem im iz, gncel sahneye ege
m en olan p o litik so sy o lo jin in yaklam nda dnlm eden
kalm sorunlar ortaya koydu. Bu sosyolojinin kukusuz ih
mal edilebilir kabul ettii iin pek az dikkat ettii elerden
b iri, fsjfliMclg zd eletirici m itinin yan ekirdei olan
k k en s k n t s d r . K k enin hem sicile ilik in g iz lilik leri
iinde tehdit altnda olduu, hem de kurtulu iin gereken yer
olarak grnd Islm! ideolojinin btnn ynelen bu s
kntdr. Bu geri dn, gelenein metaforik geri dn deil
dir; gerein iinde hayaletimsi olan eyi ortaya karan, yasa
314

nn zaferini, yorumun tahribinde salayan, ehidin bedeni et

rafnda topluluun birliini dzenleyen bir geri dn.
slm bu ideolojiden aklanamaz. Oluumu boyunca geirdii
byk deiimlere ait kimi dzenlemelerle slmn tarihinde ge
ri dnlerle karlarz. 12. ve 13. yzyl arasnda teolojinin,
felsefenin zgrlemesini ksteklemesini ve onu kendi yrnge
alanna hapsetmesini salam olan konjonktr de buydu. D isco
urs d c is if* gibi bir metinde bni Rdn patetik mcadelesinin
tanklk ettii ey budur. Dosoyevskinin, bamza gelen ey
bize benzer" forml geerlidir, burada.
" h l m c h k kukusuz slm zetlem ez, dahas bir yazg da
deild ir, am a onu basit bir sapm a olarak redd etm em iz de
m m kn deildir. Kopuun ykc etkilerinin analizinin yine
de zc bir srece hizmet etmemesi gerekir; bylesi, slm z
vanadan karan ada tarihsel ve m addi gleri gizlem ek
olur. Shakespeare'in Hamlefteki deyiini amlayarak slam is
out o f jo in t demeyi nerm itim . nk, slm uygarln iin
den Islm clkm grltl bir davurumu olduu ebedi k
ken zam annn gizli ve hoyrat kn syleyen veya ngren
gvenilir hibir ey gelm i deildir. Kltr alm as, bu kk
szl pek az dnmektedir. Burada psikanalistin grevini
belirleyen ey, bu apak ihlldir.
slm k ken i F reudu y ap z m diline tercm e etmek; bu k i
tabn nem li blm nde uralan proje budur. Tercme et
m ek, uygulamak ya da eklem ek deildir, am a, bir gelenein
iinde, o gelenee ramen dnlen eye eriebilecek bir yol
am ak amacyla bu gelenei kendi dilinin ve im gelerinin rg
s iinde, anlam l bir yer deitirme sayesinde yana, yeniden
okum aktr. Oysa, psikanalitik yapzm , bu yaklam n ve
rim liliinin, sem bolik bir rgtlenm enin tem elini alttan des
tekleyen bastrma mantnn kavraniabilirliiyle koullanm
olduunu kabul eder.
1

Burada bu metinle ilgili yorumuma gnderme yapyorum: La Dcision

dAverros. Le Colloque de Cordoue, Paris, Climats, 1994, s. 65-74.

(*) Ibu-u Rdn eriatle felsefeyi badatrmaya alt Fas, u l-m akala adl
eseri.

315

Bu aratrm ada, dii b a k a lk slm daki tek a n n c tekrara

zg bastrm ann m erkez damar olarak tanm lanm tr. lk
tektanrc yazltaki (Tekvin) Hacer figrnden itibaren d
zenlem elerin seyrini izleyen, yeni dinin kuruluunda Hacerin
bir kenara braklm asnn getirdii etkileri izleyen, yapnn h
kimiyetini nce gzden drp sonra da tehdit eden dii h azZinm baskc zincirlenilerini analiz eden yapzm sreci,
Islm ! kuruluta anlam n gizli yerlerini amay salad.
Bu yerlerden biri, babann slm bilm ecesinin Tan n yla ili
kisi olm adn ieren yerdir. Bu yol, g ereklen de, slm n
sem bolik inasn dnm edeki en kesin sonu ca gtrc ve slm bu temel noktada dier iki dinden ayrldndan- tektann c alann varsaylan sreklilii asndan kukusuz en keskin
sorunu ortaya koymay salad.
Grdmz gibi sorun, Tanrnn baba olmad ve baba
temsiline, ilevine ya da metaforuna hibir biim de yaknlatrlamayaca eklindeki K uranm radikal nerm esinden yola
karak oluur. slmda, babalktan yola karak T annya var
ma yasa elbette vardr. slm , insan, kendisi ile Tanr arasn
daki soyktksel bir lle kar karya brakr. Almas im
knsz bir l; ama alamaz olduu iin deil, tede, imknsz
olduu iin. Oysa Yahudilik ve Hristiyanlk asndan m ene
ini kavram olduumuz bu itiraz, Tanr-Baba ilikisini, zne
zerindeki etkilerinden yola karak, sem boliklik, ideallik ve
tinsellik alanlaryla ilikili yaplarn m erkezinde kabul eden
psikanalizin iine de fa c t o tanr. slm itiraz, bu adan zaten
byk bir karmaa yaayan psikanalizin teorik karm aklna
nasl dahil edilebilir? Belki de Tanr-Baba teorisini soyktksel
lden yola karak dnm em iz gerekir! lde yaama kou
lu, insanlar gezginlie zorlar, yalnz olm ak zorunda brakr,
bir deri bir kem ik kalma pahasna da olsa snabilecekleri va
halar gzden karmamaya zorlar. Baka deyile, Tanr ile Ba
ba arasndaki l, politik olann kurumlat yerdir. Psikana
liz iin ynlendirici sorulardan biri bu olabilir: Tanr ile baba
arasndaki uzam, yalnzca cinayet, sim gesellik, ad, boluk, vs.
terimleriyle deil -tm bu kiplikler zaten tartmasz biimde

316

akla yatkndr-, daha kesin olarak, p olitik olann inasnn ger

ekletii kuraklk asndan dnmek. nk lde insanla
rn b an a m u sallat olan teh d it, ya n ih iliz m in h i b ir ey
yokudur ya da totaliter serabn iirmesidir.
Artk son s zleri, h i kukusuz ln m odern dnr
olan N ietzscheye, iki alnt araclyla brakm ak uygun olur:
B irin cisi, gnm zde slm da olup biten eyler ynnde
konum aktadr:
Bir yanlsama ykldnda hemen bir hakikatin domadn,
cehaletin yeni bir parasnn doduunu, bo uzammzda
genilemeye, lmzn bymesine yol augn biliyoruz.

kincisi, bu snam ann sonucu olarak bizim yeteneimizden

sz etm ektedir:
Kkenlerin izini srdm. Arlk tm yceltm eleri yabanc
buluyorum. Etrafmdaki her ey bana yabanc, her ey yal
nzlk halini ald. Ama benim iimdeki ey, byk sayg du
yabilecek ey, gizlice ortaya kt. O zaman, glgesine yerle
tiim aa, gelecek aac bymeye balad.2

2 Nietzsche, CHuvres complies, XII, 11. Blm, s. 81.

317

letiim'den

slm Toplumlar Tarihi

Hazreti Muhammedden 19. Yzyla
CLT 1
Ira M. Lapidus
EVREN

Yasin Aktay

783 SAYFA

slm Felsefesi Tarihi

Balangtan bni Rdn lmne
CLT 1
Henri Corbin
EVREN

Hseyin Hatemi
490 SAYFA

slm Felsefesi Tarihi

bni Rdn lmnden Gnmze
CLT 2
Henri Corbin
EVREN

Ahmet Arslan

199 SAYFA

slmlar ve Moderniteler
Aziz al-Azmeh
EVREN

Elin Gen

278 SAYFA

letiim'den

Islmla Bir Yaam

Nasr Hamid Ebu Zeyd
EVREN

Celdet Moralgil
216 SAYFA

Modern Dnyada
Mslmanlar
Abdurrafman Arslan
352 SAYFA

slm Dncesinin
Siyasal Ufku
Zerrin Kurtolu
296 SAYFA

slmn Ekonomik Yzleri

Timur Kuran
EVREN Y asem in T ezg id en
304 SAYFA