TAKIM ELKLER

EL KTABI

Hakan KOAK
Metalurji Yk. Mhendisi

VII. Bask
Eyll 2006

Salam Metal tarafndan

takm elikleri kullanclar iin hazrlanmtr.
Tel: (0212) 671 23 31 (PBX) Faks: 549 59 75 www.saglammetal.com

Yayn No.: 4
Bu kitabn yaym hakk Salam Metal'e aittir.
Kitabn hi bir blm izin alnmadan elektronik, mekanik,
fotokopi vb. yollarla kopya edilip veya deitirilip kullanlamaz.
Grafik, bask : Yonca Ajans - Ofset Matbaaclk Ltd. ti.
Tel: : (0212) 544 82 17

Bu kitab
Hep daha iyi,
Hep daha verimli olan bulmada
ELK GB YRE OLANLARA THAF EDYORUZ ...

indekiler
nsz

...............................................................................................................

Drrenberg Edelstahl

.......................................................................

Salam Metal Sat Program

.................................................

009
011

....................................................

023

....................................................................................

035

Blm - 2 Kalbn Tasarm ve lenmesi

...........................................................................

047

.....................................................................................

055

..........................................................................................................

071

Blm - 4 Plastik Kalp elikleri

Blm - 5 Scak elikleri
Blm - 6 Isl lem

006

.................................................

Blm - 1 Takm elikleri ile lgili Terimler

Blm - 3 Souk elikleri

005

Blm - 7 Bilgi Sayfalar

.............................................................................................

083

7. Baskya nsz
ve insan bir btnn ayrlmaz iki paras... olmadan insan, insan olmadan i
olmuyor. Teknoloji ne kadar gelise de insan faktr hep n planda, nemi hi azalmyor,
hatta artyor da... nsann teknoloji ile bulutuu gnden bu yana, her ey gibi malzeme de
geliiyor. Gelien koullarda insan, teknoloji ve malzemeye hkmederek olaanst iler
baaryor. Hepsi hayatmz daha da kaliteli ve kolay klmak iin...
Bu kadar teknoloji ile i ie olunca yaplan iin kalitesi, mr, salad fayda gibi
deerlendirmeler de belirginlemeye balyor. Malzemeyi doru kullanmak da ite bu
noktada nem kazanyor. Malzemenin doru ve yerinde kullanlmas baary da birlikte
getiriyor. Baarl ilerin arkasnda hep dorular grnmeye balyor.
Biz de Salam Metal olarak iinde bulunduumuz sektre bir nebze olsun hizmet
edebilmek, sektrde alanlara yol gstermek, onlarn baarlarna katkda bulunmak
amac ile bir bilgi kayna hazrlama zorunluluunu kendimizde hissettik ve bu amala bu
kitab hazrlayarak iini doru ve kaliteli yapanlarn saysn arttrmaya altk.
lk basksn 1998 ylnda yaptmz bu kitap olduka youn ilgi grd ve beeni
kazand. Bu bizi daha da cesaretlendirdi. Gelen olumlu tepkiler dorultusunda, son
dnemde sektrn ilgisini kazanan yeni nesil malzemelerin de ilavesini yaparak
gncelliini korumaya altk.
ngilizce, Almanca ve Romence dillerine de evrilmi olan kitabmzn gncellenmi 7.
basks ile sizlere hizmet etmenin gururunu yayoruz. Bir baka gururumuz da 2006 Mays
aynda baslan "Bakr Alamlar El Kitab" dr.
Baka yaynlarda grmek zere ...
7 Eyll 2006
Sayglarmla
Hakan KOAK
Metalurji Yk. Mhendisi

DRRENBERG EDELSTAHL
Drrenberg Edelstahl, Almanya Engelskirchen'de Agger nehri boyunca kurulu drt adet
fabrikadan olumaktadr. 300 yldan bu yana elik retimi yapan irketin fabrikalar :
1- Takm elikleri ve zel Alaml elikler Fabrikas: elik ergitme konusunda son
teknoloji olan DETEM teknolojisi ile retim yapar. rettii ingotlar, Alman elik imalatlar
bata olmak zere bir ok elik imalatsna satabilmektedir. Fabrikann rettii ingotlar hem
Alman piyasasnda hem de uluslararas piyasalarda ok tutulmaktadr.
2- Takm elikleri Dkm Fabrikas: Byk kalplar (rnein otomobil karoseri kalplar)
dkm yolu ile retir. Bu konuda Almanya'nn en nemli imalatsdr.
3- Isl lem ve Yzey Kaplama Fabrikas: Birok ilklere imza atlan tesiste sl ilem vakum
frnlarnda yaplmaktadr.
4- Hassas Dkm Fabrikas: ok kark ekilli paralar dkm yolu ile retir. Dnyaca
bilinen Alman savunma, gda ve otomotiv irketleri bu tesiste zel paralar dktrrler.

Drrenberg Edelstahl - elik ve hizmet bir arada ...

temin eder.

Mays 2006

Blm 1

TAKIM ELKLER LE LGL TERMLER

TAKIM ELKLER LE LGL TERMLER

Mkemmel bir kalbn yapm iin takm elikleri ile ilgili btn ayrntlar bilmek gerekmez.
Fakat baz ok bilinen terimleri nemsememek de, bir toplant srasnda veya bir yaz okurken
insan g durumlarda brakabilir.
zellikle takm eliklerinin seiminden, satn alnmasndan veya bunun ilenmesinden
sorumlu kiiler iin bu terimler ok nemlidir. Bu kiiler srekli olarak teknik kelimelerle dolu bir
baraj ierisindedirler. Reklam veya ilan okurken, satclarla, metalurjistlerle ve dier mhendislerle konuurken, srekli bu terimler karlarna kar.
Kalp, satn almadan sorumlu kiinin, eliin yannda daha bir ok rn de almas
gerektiini bildiinden bunlarn hepsinde bir uzman gibi davranmasn bekleyemez. Dk
fiyatlarn etkisiyle veya mamln ar derecede vlmesi karsnda satn almac kalphaneye
baml olur. Kalp da eliin kullanlmasyla elde edilen tecrbeyi satn almacya bildirmelidir.
Eer kalpnn takm elikleri konusunda yeterli bilgisi yoksa satn almac hem kalphaneyi hem
de retimi rahatlatabilecek yeni gelitirilen eliklerin zelliklerini anlayamayacak veya sadece
ucuz olduu iin baka bir elii alarak bal olduu irketi byk bir skntya sokacaktr.
Aada kalbn tasarmndan, imalinden, sl ileminden, takm eliklerinin seiminden ve
satn alnmasndan sorumlu kiilerin bilmesi gereken terimler sralanmtr.
ALAIM (Alloy) : En az bir tanesi metal olan iki veya daha fazla elementin meydana
getirdii, ayrlamayan bileiktir. rnein demir bir elementtir. Karbon ile bir araya geldiinde
elii oluturur. elik bir alamdr.
ALAIM ELEMENTLER (Alloying Elements) : Metallere baz zellikleri kazandrmak iin
ilave edilen elementlerdir.
Silisyum (Si)

% 0.3'e kadar tm eliklere ilave edilir. Oksijen uzaklatrc etkisi vardr.

Daha yksek oranlarda eliin esnekliini artrr.

Karbon (C)

Sertlii, anma dayanmn artrr, sneklii drr.

Krom (Cr)

eliin sertleebilirliini, anma dayanmn ve scakla mukavemetini artrr.

%13'ten fazla oranlarda korozyon dayanm salar.(Paslanmaz elikler)

Mangan (Mn)

Sertleebilirlii artrr, kkrdn zararl etkisini azaltr. Anma dayanmn artrr.

Molibden (Mo)

Sertleebilirlii, anma dayanmn, scaa mukavemeti (scak i elikleri, yksek hz elikleri

gibi) artrr.

Nikel (Ni)

zellikle dk scaklklarda, eliin tokluunu artrr. Krom ile birlikte korozyon dayanmn artrr.

Wolfram (W)-(Tungsten) Molibden'e benzer etkisi vardr.

Vanadyum (V)

Baz oranlarda tane kltc grevi yaparak elii toklatrr. Daha yksek oranlarda
anma dayanmn artrr.

Kobalt (Co)

eliin scakla mukavemetini artrr. Bu yzden scak i eliklerinde ve

yksek hz eliklerinde kullanlr.
13

elik ierisinde karbon bir alam elementidir. Oranlarnn deimesi eliin zelliklerini
deitirir. Takm eliklerinde zellikleri etkileyen en nemli alam elementleri nceki sayfada
sralanmtr.
Baz elementlerin analiz ierisinde mmkn olduunca az olmas gerekir. Oksijen, hidrojen
ve azot gibi elementler elik ierisinde boluklar ve hatalar olutururlar. Fosfor, kkrt, selen ve
arsenik gibi dier elementler ise eliin iyi zelliklerini azaltrlar. eliin imalat srasnda bu gibi
elementlerin uzaklatrlmasna allr. Yeni imalat teknikleri ile bu ilem gittike
kolaylamaktadr.
ALEVLE SERTLETRME
(Flame Hardening) : Bir
kalbn sert olmas gereken
kenarlarnn veya yzeylerinin
alev tabancas (alamo) ile
belli bir hzda stldktan sonra,
su veya basnl hava ile
sertletirilmesidir. 1.2312 veya
1.2738 gibi plastik kalp
elikleri alevle stmay takiben,
havada soutma ile kendiliinden 52-54 RC sertlik alrlar.

alamo
Scaklk
820 - 900 oC

45 o

r me
leti
t
r
e
S

Yn
2-3 mm

(P

las 1.2
tik 73
Ka 8
lp

RC 52-54
Sertletirilmi
blgenin alt

eli
ANALZ (Analyze) :
i)
eliin bileimi sk sk
kimyasal analiz yaplarak
kontrol edildiinden, analiz
terimi yllardr eliin kimyasal
bileimi anlamyla ayn tutulmutur. Yani bir elik % 1.00 C (karbon) ve % 1.50 Mn (mangan)
ierdiinde, bu eliin analizinin % 1.00 C ve % 1.50 Mn eklinde olduu sylenir. Demir miktar
ounlukla belirtilmez. Bu durumda analizin geri kalan ksmnn demir olduu anlalr. Karbon,
mangan ve demir kimya biliminde elementler olarak bilinir.
Baz elementlerin ok kk miktarlarnn eliin zellikleri zerine byk etkisi vardr. Bu
yzden analizin ok hassas llmesi ve bilinmesi gerekir. Analiz yzde olarak bildirilir.
Karbon % 1.00
Mangan % 1.50
Bu iki elementin ierikleri ok hafif bir ekilde deise bile; bunun da belirtilmesi gerekir.
rnein:
Karbon % 1.02
Mangan % 0.48
BASMA DAYANIMI (Compressive Strength) : Bir malzemenin belli bir basma yk altnda
ekil deitirmeye balad nokta, o malzemenin basma mukavemetidir. Basma deneyi ile
tespit edilir. Ar ykler altnda alan, darbenin sz konusu olmad kalplarda ve
merdanelerde eliin basma dayanmnn mmkn olduunca yksek seilmesi gerekir.

14

BEYNT (Bainit) : Sertletirilmi eliklerde

bulunan bir yap eididir. Krlgan olmas nedeniyle
oluumu istenmez. Olumasn nlemek iin eliin
soutma hz deitirilir.
EKME DAYANIMI (Tensile Strength) : Bir
malzeme her iki ucundan ekme gerilmeleri ile
ekildiinde, kalc ekil deiiminin balad
noktadaki ekme gerilmesi o malzemenin ekme
dayanmdr. ekme deneyi ile tespit edilir. Baz
elikler ekme dayanmlar ile bilinirler. rnein St 37
(ekme dayanm 37 kg/mm), St 52 (ekme dayanm 52 kg/mm).
Aadaki ekilde ekme deneyi srasnda
numune zerinde meydana gelen deiimler
gsterilmektedir. Boyun verme noktasnda numune
ekme gerilmesine dayanamayp herhangi bir
noktadan daralmaya balar. Krlma noktasnda bu
daralma kopma ile sona erer. Her malzemenin ekme
gerilmeleri karsnda seyri farkldr.

55 RC sertlikteki bir elikte

Beynit yapsnn grnm

Ykleyici

ekme
ubuu

ekme dayanmnn takm elii kullancs

asndan nemi udur: ekme kuvvetlerinin olduu
baz kalplarda veya paralarda sadece sertlie bal
olarak gzlem yapmak yanltc olur. Bir malzemenin
analizinin ve sertliinin uygun olmas ekme
dayanmnn da uygun olaca anlamna gelmez.
nk ayn sertlie sahip olup da farkl ekme
dayanmlar olabilen bir ok elik cinsi vardr. Sertlik
deneyinden sonra en ok bavurulmas gereken deney ekme
deneyidir.

ekme deneyi aygt

ekme Dayanm

Boyun Verme Balar

Krlma

Akma Dayanm

Gerilme

EKME DENEY (Tensile Test) :

eliin ekme gerilmelerine kar
dayanmn belirlemek iin yaplan
deneydir. Yalnz ekme dayanmn
deil, ayn zamanda eliin uzama
orann dolaysyla snekliini, akma
dayanmn (eliin, kalc ekil deitirmeye balad noktadaki gerilme), krlma noktas gibi verilerin de
elde edilebildii bir deneydir.

Hareketli kafa

ekil Deiimi

Gerilme - ekil deiimi erisi

15

ELK (Steel): Her trl istenmeyen elementlerden ve bileimlerden arndrlm, % 1.5'den

daha az karbon (C) ieren demir alamdr. Farkl retimlerle, alamlama ile veya uygun sl
ilem sayesinde istenilen niteliklerde elik elde edilebilir. Yksek dayanma sahip olduundan
ve ucuza retilebildiinden imalat teknolojisinde genel kullanma sahip bir malzemedir. Su
verme ile sertletirilebilmesi zellii ok iyi bilinir.
elik ierdii karbon ve alam elementlerine gre 2 ana gruba ayrlr.
Karbon elikleri (Carbon Steels) : naat demirleri, profiller, teller, saclar daha ok St ile
anlrlar. Orta ve yksek karbonlu olanlarda kkrt daha dktr. Rahat ileme, temiz yzey,
belli llerde bulunabilme, sl ileme elverililik, eilme, bklme, derin ekilebilme gibi
zelliklere sahiptir.
Dk Karbonlu elikler
% C 0 - 0.25

Orta Karbonlu elikler

% C 0.25 - 0.55

Yksek Karbonlu elikler

>% C 0.55

Sneklik, ekillendirilebilirlik
Kaynak kabiliyeti
Mekanik dayanm
Anma dayanm

Alaml elikler (Alloyed Steels) : Yksek nitelikli makina imalat ve takm elikleridir.
Dk Karbonlu
% C 0.25

Orta Karbonlu malat ve

Takm elikleri

Sementasyon ile serletirilebilme

Yksek Karbonlu Takm

elikleri

Direk sertletirilebilen elikler

Tokluk
Anma dayanm

DARBE DAYANIMI (Impact Strength) : eliklerin ekme, basma ve burulma ykleri

altndaki davranlar, arpma veya darbe gibi ykler altndaki davranlarndan tamamyle
farkldr. Darbe dayanm, eliklerin darbe ykleri altnda krlmaya kar gsterdikleri direntir.
zod Testi veya Charpy Testi ile llr. Darbe altnda alan eliklerin darbe dayanmnn
yksek olmas istenir.
ELASTSTE (Elasticity) : Artan veya azalan ykler karsnda malzemenin doru orantl
olarak ekil deitirme kabiliyetidir. ekme deneyi ile tespit edilir. rnek olarak, scak i
eliklerinden yaplan kalplarda, srekli sl deiimden dolay meydana gelen gerilmelerin
krlma yaratmamas iin eliin elastisitesinin yksek olmasna dikkat edilir.
GERLM GDERME TAVLAMASI (Stress Relieving) : Kalplarn ilenmesi srasnda
oluan gerilimler, tavlama ilemi ile giderilmezse, bu gerilimler sertletirme esnasnda
arplmalara yol aar. zellikle kark ekilli kalplarda 600 - 650 C' de en az 2 saat sreyle sl
ilem ncesi gerilim giderme tavlamas mutlaka yaplr. Kalp frnda soutulur.
16

GERLME (Stress) : Birim alana den

"ekme" veya "basma" ykdr. eliklerde
genellikle 1 mm ye den yk (kg) olarak ifade
edilir. Birim, Kg/mm dir. ekme deneyinde
uygulanan kuvvetin, numunenin kesitine olan
oran gerilmeyi verir.

Son ileme

n ileme

Scaklk

Isl ilem sonras arplmalarn yaand

scak i ve souk i eliinden yaplan kalplarda
tavsiye edilir. Ayrca, belli bir bask saysna
ulam alminyum enjeksiyon kalplarnn
gerilim giderme tavlamas ile kalpta birikmi
gerilimlerin alnmas kalbn mrn artrr.

Sertletirme

Zaman

GEVREKLK (Brittleness) : Malzemenin kalc bir ekil deiimi almadan nce atlama
veya krlma zelliidir. 1.2080 souk i eliinin ok gevrek bir elik olduu kalplarca iyi
bilinir. Bu sebeple bu elie alternatif olarak daha esnek elikler gelitirilmitir.
NDKSYONLA SERTLETRME (Induction Hardening) :Yzeyin indksiyon ile hzla
stlmasn takiben su verilmesidir.

Sertletirilecek
para

Istc

Trafo

Yksek frekans

KADEMEL SOUTMA (Interrupted Quenching) : Kalbn ostenizasyon scaklnda bir

sre tutulduktan sonra, su verme iin daldrld scak banyodan (150-200 oC) karlp havada
soutulmasdr. Bylelikle kalp ierisindeki s dengelenir ve gerilmeler azaltlr. Bu ilemde
scak banyo olarak tuz banyosu kullanlyorsa, ilem martemperleme olarak adlandrlr.
KALINTI OSTENT (Retained Austenite) : Ostenitin martensite dnmeyen ksmna
kalnt ostenit denir. stenmeyen bir yapdr. elii gevrekletirir. Su verme scakl oda
scaklnn altna drlrse, ostenitten martensite dnm devam eder. Bu ileme sfr alt
ilemi (Sub-Zero Treatment) denir. Kalnt ostenit kesme yapan kalplarda veya ezme
kalplarnda, talama srasnda klcal atlamalar oluturur. Gevrek dklmeler de kalnt
ostenitin habercisidir. Darbe mukavemetini drdnden krlmalara sebep olur.
KARBR (Carbide) : Metaller ve karbondan meydana gelen bileiklerdir. eliin
ierisindeki mevcudiyetleri, eliin anma dayanmn artrr. Cr, Mo, V ve W gibi elementler
elik ierisinde karbr yapc elementlerdir.
17

MALZEME NUMARALARI : Malzeme

numaralar veri ilenmesine elverili olan
malzemeler iin bir dzenleme sistemini
ortaya koyar.
Yedi basamakl malzeme numaralar,
malzeme ana grubu iin say, zel iaretleme
iin drt basamakl cins numaras ve iki ilave
saydan meydana gelmitir.
Malzeme Ana Gruplar : Malzeme ana
gruplar 0 ila 9 tanma say ile gruplandrlr.
Cins numaralar 0 ve 1 ana gruplarna ait cins
numaralarnda, ilk iki basamak cins snfn
tantr. Cins numaralarnn her iki tarafa
genileyen basamaklar, saysal numaralardr.
Cins numaralar nemli lde malzemenin
kimyasal bileimine veya asl kaynana gre
dzenlenir.
Ergime ve dkm cinsi ve ayrca sl ilem
durumu gibi zel karakteristiklerin ifade
edilmesi iin, ekleme saylar ngrlmtr.
Ekleme saylarna ait ayrntl ifadeler,
uluslararas bir malzeme numaralama sistemi
zerinden yaplan ilemlerin sonucuna gre
belirlenmelidir.

Malzeme numaralarnn dzenlenmesi

Malzeme
ana grubu
(1. basamak)

Cins numaras
(2 ila 5 basamakl)

Ekleme saylar
(6. Ve 7.
basamaklar)

Malzeme - ana gruplar

Tanma
Says
0
1
2
3
4 t-8
9

Ana Gruplar
Hamdemir, ferro alamlar, dkme demir
elik ve elik dkm
Demir dndaki ar metaller
Hafif metaller
Metal olmayan malzemeler
Dahili iletme iareti iin serbest say

rnek : St 52-3 Malzeme numaras

Ana grup

Cins snf

Saysal numaras

1.0570
elik

Kalite elii
alamsz

St 52-3 iin
tesbit edilmi

elik dkm dahil btn elikler bu grup kapsamna girer.

eliklerin Gruplandrlmas Ve Kullanlmas :

elik ve elik Dkm in Cins Snflar

Cins
elik Cinsleri
Snflar
Temel ve Kalite elikleri

Cins
elik Cinsleri
Snflar
Temel ve Kalite elikleri

00
01...02
03...07
08...09
90...99

20...28
32...33
34
35
36...39
40...45
47,48
49
50...84
85

Ticari ve temel kalite

Genel yap elikleri
Alamsz kalite elikleri
Alaml kalite elikleri
zel cinsler

Alamsz Yksek Vasfl elikler

10
11
12
15...18

18

zel fiziksel nitelikleri olan elikler

Yap elikleri
Yap elikleri
Takm elikleri

Takm elikleri
Yksek hz elikleri
Anmaya dayankl elikler
Hadde elikleri
zel fiziksel nitelikleri olan demir malzemeler
Paslanmaz elikler
Yksek sya dayankl elikler
Yksek scaklk elikleri
Yap elikleri
Nitrrleme (Azotlu) elikleri

MARTENST (Martensite) : eliin ostenizasyon

scaklndan su verilip, sertletirildiinde i yapsnda
elde edilen yap trlerinden biridir. Hacim merkezli
tetragonal yapl demir ierisinde hapsolmu karbon
atomlarna ar doymu kat ergiyiktir. stenilen bir
yapdr.

2.87

3.57

Demirin atomik yaplar

a - Kbik Hacim Merkezli
b - Kbik Yzey Merkezli

NTRASYON (Nitriding) : alma scaklklar 600 oC'yi gemeyen kalp ve takmlarda

bavurulan, yzeye azot (N) emdirme yoluyla yaplan yzey sertletirme ilemidir. 450 oC
civarnda yapldndan kalp veya takmlarda arplma olmaz.
NORMALZASYON (Normalizing) : eliin dvme veya haddeleme sonrasnda, kabaca
sertletirme scaklna stlmas ve bu scaklkta 10 - 20 dakika tutulmas ve sonra havada
soutulmas ilemidir. Takm elikleri, normalizasyonu yaplm olarak kullancya sevk edilir.
Ancak kullanc tarafndan yanllkla sl ilem grm veya taneleri kabalam eliklerin
tanelerini inceltmek iin de yaplabilir. Karbonlu elikliklere, az alaml eliklere ve nadiren
takm eliklerine uygulanr.
OSTENT (Austenite) : eliin sl ilem grmeden nceki
tavl halinin yapsdr. Su verme ile bu yap martensite dnr.
Yzey merkezli kbik demir kafesi iindeki karbon veya alam
elementlerinin meydana getirdii bir kat ergiyiktir.

Yzey Merkezli Ostenitte siyah atomlar karbon,

beyaz atomlar demir atomlardr.

PERLT (Pearlite) : Ostenitin beynit ile blgenin zerindeki

scaklklarda dnmnden oluan ferrit ve sementit'in lameler
tabakalarndan meydana gelen yapdr. Kt bir ileme kabiliyeti
vardr. Yumuak tavlama ile sementit lamelleri kresel hale gelir
ve ilenmeleri kolaylar.
Perlit genellikle haddeleme
sonrasnda oluan bir yapdr.

SEMENTASYON (Carburizing) : erisinde karbon verici gazlarn veya tuzun olduu

frnda elik yzeyine (C) karbon emdirilmesi ilemidir. Karbrizasyon olarak da anlr.
Yzeysel sertlik kazandran yntemlerden biridir.
19

SERTLETRME - SU VERME (Hardening) : eliin

cinsine bal olarak, belli bir sertletirme scaklnda
yapy ostenite evirip; su, ya veya tuz banyosunda su
vererek daha gergin bir yap olan martensite gemek
sertletirmenin prensibidir. Yapsal deiim neticesinde
karbon atomu hcre ierisinde hapsolduundan sertlik
art olur.

Sertlik HRC

SERTLEEBLRLK (Hardenability) : Btn elik

cinsleri iin fiziksel bir ldr. Bir kesitteki sertlik
derinliini ve yzey sertleebilirliini ifade eder. 50 mm
apl eitli souk i eliklerinin yzeyden merkeze
doru sertlik dalm yandaki ekilde gsterilmitir.

X 210 Cr 12

60

50

100 Cr 6

SERTLK (Hardness) : Metallerin zellikle entik

etkisiyle kalc ekil deiimine kar direncidir. Takm
40
elii kullanclar tarafndan eliin mekanik zelliklerini
belirtmek iin kullanlan ilk ldr. Dier zellikler ile
birlikte deerlendirilmesi gerekir. rnein, iki farkl eliin
C 105 W 1
sertliklerinin 60 RC olmas, ayn mekanik zelliklere sahip
30
olduklar anlamna gelmez. Brinell, Rockwell, Vickers gibi
sertlik lme testleri ile llr. Bu testler arasnda evrim
50
mmkndr. Ancak her sertlik biriminin ayr ayr
uygulama alanlar olduu unutulmamaldr. rnein,
eitli eliklerin
sertleebilirlik erileri
bakr ve alminyum alamlar iin HB veya HV, takm
elikleri iin RC idealdir. Her sertlik leinin bir geerlilik
aral vardr. rnein, 20 RC'nin altnda RC lei geersiz ve anlamszdr.
SNEKLK : Bir metalin yk altnda krlmadan ekil deitirme kabiliyetidir. rnein 1.2379
souk i eliinin sneklii, 1.2738 plastik kalp eliine gre daha dktr.
TANE BYKL (Grain Size) : Metalleri meydana getiren en kk hcre - birim yap
talarnn eitli dzenlerde birleerek meydana getirdikleri tanelerin bykl malzemenin
mekanik zelliklerine dorudan etki eder. ASTM standard ile anlr. ASTM'ye gre tane
bykl 5 olan malzemede in karedeki tane says 16, tane bykl 7 olan malzemede
in karedeki tane says 64'
tr.
Malzemenin tanelerinin
kk olmas, mekanik
zelliklerini artrr. Tanelerin
byk olmas malzemeyi
gevrekletirir, daha krlgan
yapar.

ASTM No. 5

20

ASTM No. 7 1/2

TAVLAMA (Annealing) : Metalik malzemelerin sertliinin drlmesi iin, tavlama

scaklna kadar stlan malzemenin bir sre tutulmasn takiben, uygun bir hzla soutulmas
ilemidir. Bu ilem ile eliin daha iyi ilenebilmesi ve souk ilem grmesi hedeflenir.
nsertletirilmi takm elikleri dndaki elikler yumuak tavlanm olarak kullanma sunulur.
TOKLUK (Toughness) : eliin, ald darbe enerjisini krlmadan absorbe edebilme
kabiliyetidir. entikli darbe deneyi ad verilen, entik alan bir numuneye vurulan darbe ile
lm yaplr. Zor krlan, yani arpma dayanm yksek olan eliin tokluu yksek, kolay
krlan, yani arpma dayanm dk olan eliin tokluu ise dktr. eliin tokluu yksek;
ise snektir, arpma ykleri altnda kolay krlmaz. Tokluu dk elikler ise gevrektir.
UZAMA (Elongation) : Metalik numune her iki ucundan ekildiinde, krlmadan nce uzar.
Uzama oran her elik iin farkldr.
Uzama, orijinal uzunluun yzdesi olarak aadaki gibi ifade edilir. Genellikle % uzama ne
kadar yksek olursa, elik o kadar snektir; kopmakszn ekillendirilebilir. Tek haneli deerlerde kalrsa eliin ekil deitirebilme zellii ok dk olur.
L0

Lf

% uzama=

L f -L 0
L0

X 100

L f Deneyden sonraki uzunluk

L 0 Orjinal uzunluk

YORULMA (Fatigue) : Peryodik yklerin sebep olduu atlak oluumu anlamna gelir.
Yorulma atlamas, genellikle ya yzey dzgnln bozan entik, keskin ke girinti gibi
yzey kusurlarnda ya da i yapda inklzyon, klcal atlak gibi hatalarn ilerlemesi ile balar.
nce bir klcal atlak oluur. Klcal atlak hemen krlmaya yol amaz. Uygulanan her evrim ile
ok yava olarak ilerler. atlak yzeyi bir aa gvdesindeki byme halkalarna benzeyen
iaretler gsterir. Krlma genellikle ok az veya hi deformasyon olmadan, gevrek bir ekilde
oluur. Karbon kaybna uram, ar snm yzeylerin yksek miktarda kalnt ostenit ve iri
tanelerin oluumu sebebiyle yorulmaya kar direnleri azdr. Karbrizasyon yaplm,
nitrasyon olmu, alev veya indiksiyon ile sertletirilmi yzeyler ise, daha yksek yzey
mukavemeti ve basma mukavemeti saladndan, yorulmaya olan direnleri fazladr. Yzeyi
ne kadar dzgn olursa, yorulma dayanm o kadar yksek olur.
ekme dayanm 900 N/mm2 olan eliin, eitli yzey durumuna gre yorulma
dayanmlar:
Ayna gibi parlam yzey ise ekme dayanmnn % 50 si yorulma dayanmdr: 450 N/mm2
Talanm yzeyde bu deer % 12 daha azdr. 450x0.88=396 N/mm2
Haddelenmi ise bu deer % 53 daha azdr. 450x0.47=212 N/mm2
Korozif bir ortamda allyorsa % 73 daha azdr. 450x0.27= 122 N/mm2
21

Blm 2

KALIBIN TASARIMI ve LENMES

TASARIM
Kalp ve takmlarn tasarm, ekonomik olarak retilmesi ve kullanlmas ok nemlidir.
retilecek parann eklinden balayarak, mmkn olduu kadar fazla retime imkan verecek
ekilde bir tasarm yaplmaldr. deal bir takm eliinden yaplm, uygun sl ilemden gemi
bir kalp, tasarm hatal ise sl ilem srasnda bile krlabilir. Zaman kaybn nlemek ve
maliyetleri dk tutmak iin iyi bir tasarm arttr.
Kalb oluturan paralar, alma koullar gz nnde bulundurularak ayr ayr deerlendirilir. Tasarm yaplrken, aadaki sorularn yantlar nemlidir.
Hangi paralar esnek olmaldr ?
Korozyon dayanml olmas gereken paralar hangileridir ?
Parada anma m, yoksa darbe mi n plandadr ?
Keskin keler var m ? Nasl saknabiliriz ?
Kalp Dizaynnda Yksek Performans in Tavsiyeler :
Isl ilem veya kullanm srasndaki krlmalar nlemek iin aadaki tavsiyelere uyunuz.
Kalbn temel dayanm ve destekli olmas iin lleri yeterince byk tutunuz.
Keskin kelerden kannz. Yeterli radys her zaman dnnz.
Kalpta mmkn olduunca ar ve hafif kesitlerden kannz.
Kark kalplar, her zaman kenarlardan balayarak yaplr. Bylelikle sl ilemleri daha
emniyetli olur. Talanmalar ve deiimleri kolay olur.
Delikleri ve plaka kenarlar arasnda yeterli et kalnl braknz.
Gizli, gerilme ykseltici, izlerden kannz. rnein souk damga, kaba ileme izleri.

25

Isl lem Asndan Tasarm : Isl ilem srasnda, gerek eliin ierisindeki yapsal dnmlerden kaynaklanan gerilmeler, gerekse de eliin yzeyi ile merkezi arasndaki scaklk
farkllklar i gerilmeler oluturur. Bu gerilmeler eliin atlama veya krlma riskini artrr. Eer
"gerilim giderme tavlamas" yaplmad ise, bu risk daha da artar. Tasarmc mmkn olduunca
simetrik bir ekil karmaya zen gstermelidir. retilecek parann hacmi arttka, kalpta bir alt
para oluturmann gereklilii zerinde dnlmelidir. Byle bir tasarm anan veya hasar
gren paralarn hzl bir ekilde deitirebilme avantajn ortaya karr.

Yanl: Byk kesit

farkllklar ve
keskin keler

Doru: Uygun kesit

dalm ve radysl
keler

Yanl: Kr delik

Doru: Tm boyda
delik

Doru: ki paral ve
uygun kesit dalm

Yanl: Byk kesit

farkllklar ve
keskin keler

Doru: Uygun kesit

dalm ve radysl
keler

Doru: Di altnda
kama kanal

Yanl: Tek tarafl ve keskin

keli kanal

Doru: Radysl keleri

olan ift tarafta kanal

Yanl: Kesitler ok ince

ve i keler ok keskin

Doru: Daha kaln kesit ve

radysl keler

Yanl: Byk kesit

farkllklar

Doru: ki paral ve
uygun kesit dalm

Yanl: Byk kesit

farkllklar

Yanl: Di dibinde
kama kanal

Tasarm srasnda sl ilem asndan dikkat edilecek ayrntlar

26

LEME
elikler tornalama, frezeleme, planyalama ve talama gibi tala kaldrma yntemleri ile
ilenirken; ileme yzeylerinde kesici ucun srtnmesi ve yksek scaklklara ulalmas
yznden gerilmeler meydana gelir. Kalbn ekline ve ilemenin miktarna bal olarak bu
gerilmelerin miktar deiir. Gerilim giderme tavlamasnn amac bu gerilmeleri yok etmek
iindir.
leme srasnda meydana gelen gerilmeler

Akma
Dayanm

Su verilmi
elikteki i
gerilmeler

1. Meneviten 2. Meneviten
sonraki
sonraki
i gerilmeler i gerilmeler

Andrc Talama

Talal imalattan doan gerilmeler ve

sl ilem srasnda meydana gelen i
gerilmeler malzemenin ekme
dayanmn aarsa, bklme veya ekil
deiiklii halinde arplmalar meydana
gelir.

ekme
Dayanm

Gerilme

Kesme srasnda, mekanik olarak

uygulanan hemen hemen tm kesme
kuvvetleri sya dnr. Bu yzden
mekanik ileme srasnda aa kan s
yaynm ve kesici takmn ucundaki
scaklk ilemede ok nemli etkenlerdir.

eitli ilem kademelerine gre gerilmelerin dalm

Yukarda bahsedilen geleneksel ileme yntemlerinden baka, ska kullanlan yntemler

de vardr. Bunlardan biri erozyon ile ilemedir.
Erozyon ile leme :
Bu yntem, bir elektroddan ark etkisiyle kan kvlcmn, ilenecek olan parann yzeyindeki metali yakarak uzaklatrmasdr. Erozyon ile ekillendirmenin avantaj, ok miktarda
ayn ekil verilecek takm veya kalplarda veya sertletirilmi eliklerin ekillendirilmesinde
ortaya kar.
Ancak erozyon ile ilemenin ekonomik avantajlarnn yansra, para yzeyindeki olumsuz
etkileri de gz nnde bulundurulmaldr. ekilde, erozyon sonras bir eliin yzey kesiti
grlmektedir. Grnd gibi yzeyden balayarak; scakln etkisiyle eitli tabakalar
meydana gelmitir. Bu tabakalarn toplam kalnl 30-50 arasndadr. zellikle stteki beyaz
tabaka ierisinde mevcut mikro
atlaklar ve boluklar takmn
400 600 800 1000 HV
veya kalbn erken krlmasna
ergimi ve
yol aabilir. Akm younluu ve Yeniden
katlam tabaka
dielektrik ortam, yzeydeki geYeniden
rilmelerin ve yeniden sertleen sertlemi tabaka
tabakann derinliine dorudan Yeniden
etki eder. Yzeydeki gerilmeler, menevilenmi tabaka
eliin orjinal menevileme scaklnn 30C altnda yaplan Etkilenmemi ksm
bir gerilim giderme tavlamas ile
azaltlabilir.
Erozyon sonras yzeyde oluan tabakalar ve sertlik deiimleri

27

Erozyonun zararl etkisini azaltmak iin, ilem mmkn olduunca dk akmla

bitirilmelidir.
Yzeydeki zararl tabakalar gaz ta veya ince taneli bir ta ile mutlaka alnmaldr. Aadaki
ekilde, erozyondan km yzeyin ta ile yetersiz alnmasndan kaynaklanan yzey boluklar
grlmektedir. Bunlarn, ou kez eliin yapsndan kaynaklanan boluklar olduu sanlr.
Oysa iyi bir talama ve parlatma ile bu boluklar giderilebilir.

Yeniden katlam ve yzeye yapm paracklar

Isdan etkilenmi tabaka

Ana tabaka

Boluklar (iyi talanmam veya

parlatlmam kraterlerin alt ksmlar)

Boluklar tm yzey boyunca yaylr, fakat parlatlmas g olan blgelerde grlr.

Erozyon elektrodu olarak elektrik iletkenlii yksek olan bakr elektrotlar seilmelidir.
Elektrolitik bakrlar tercih edilmemelidir. nk ierisinde herhangi bir alam elementi
olmadndan, mekanik zellikleri son derece dktr. Oysa Cupromax (zirkonyumlu bakr)
bakr alamnn hem sertlii yksektir, hem de elektrik iletkenlii yeterlidir. ok gzl kalplarda
tecrbeye bal olarak 4, 5, 6 adet elektrolitik bakrdan yaplan elektrodun yapt ii bir,
Cupromax'dan yaplm bir adet elektrot gerekletirebilmektedir.

28

Tel Erozyon le Kesim : Kesme kalplarnda ok kullanlan bir ileme yntemidir.

"Sulu Ktk" olarak isimlendirilen ok sayda zmbann tel erozyon ile karlabilecei
ktklerde, yukardaki ekilde gsterilen kalnt gerilmeler atlak oluumuna neden olur. Bunun
sebebi sertletirmeden sonra ktn iinde ostenitten martensite dnmden kaynaklanan
kalnt gerilmelerin varldr. Tel erozyon ktnn sl ileminde menevilemenin yksek
scaklklarda ve uzun sreler yaplmas gerekir. Bir de ktn ii sertletirme ncesinde
ekilde gsterildii gibi bir kaba kesim ile ii boaltlabilirse bu durumda kalnt gerilmelerin
atlak oluturma eilimi en aza iner.
1.2379 elii tel erozyonda ktk olarak kullanlacaksa, 1050 - 1080
ostenizasyon, 550 - 570 OC'de menevileme (en az 2 defa) yaplmaldr.

C'de

Tel erozyondan sonra

atlama riskini azaltmak
iin neler yapmalyz?
1- 3 defa da kesmeliyiz.
Bu maliyeti arttracaktr
ama yzeydeki atlaklarn
daha kk ve daha az
olmasn salar.
2- Zmparalama veya
parlatma ile. Yzeyde
oluan, zararl beyaz tabakay almalyz, 9 - 6 - 3
(parlatma kademeleri)
3- Gerilim giderme
yapmalyz. rnein 1.2379
elii iin 450 OC'de, PMD
M4 iin 480 OC'de.

Basma
gerilmesi

Sertletirmeden sonra kalnt

gerilmelerin dalm

Kalnt gerilmelerin boaltlmas

sonucu ortaya kan atlak

Sertletirme ncesi kaba kesim

Sertletirme sonras daha az kalnt gerilme

olduundan, atlama riski en aza iner.

Tel erozyon sonras atlak oluumu riskini azaltmann bir yolu

Sre: 2 saat frnda souma veya baka bir kural olarak, menevi scaklklarnn 30 - 40 OC
altnda gerilim giderme scakl tavsiye edilir.
2080, 2436 ve 2842 gibi dk
menevi scaklklar olan elikler, tel
erozyon ktklerinde tercih
edilmemelidir. nk bu eliklerin
menevi scaklklar dktr. Tel
erozyon srasnda oluan sdan
daha ok etkilenirler. atlak
oluumu ve ekil deiimi
ihtimalleri ok yksektir.
Tel erozyonda kartlan
zmbalarn hadde ynne paralel
ynde karlmas ok nemlidir.
29

Talama :
ok iyi bir yzey ve yksek l hassasiyetinin elde edilebildii bir yntemdir. Dikkatsizce
yaplan bir talama ilemi sertletirilmi kalp veya takmn atlamasna veya sertliinin
dmesine sebep olabilir. Talama atlaklar talama ynne dik olarak ortaya kar.
yi bir talama yapmak iin uygun ta seimi yaplmal, yal talar kullanlmamal, soutucu
sv yeterli miktarda ve kalitede olmaldr.
eliin sertlii yksek ise, daha yumuak talar seilmeli ve daha dk basnla talama
yaplmaldr. Bol soutucu sv ile talama yaplsa bile, tan yanl seimi veya yksek basnl
talama, talama atlaklarna yol aabilir. Yzeydeki ar snmadan dolay yumuak bir yzey
de ortaya kabilir. Talama sonunda, yzeyde menevi renkleri veya yanm tabakalar
bulunmamaldr. Yanmay engellemek iin ar basn uygulanmamaldr.
Genel kurallar :
Talanacak tabaka kaln ise : Kuru talamay takiben ya talama tavsiye edilir.
Talanacak tabaka ok hzl bir ekilde alnacaksa : Ak gzeli, kaba taneli talar tercih
edilmelidir.
Daha dzgn bir yzey isteniyorsa : Daha kk taneli fakat daha youn yapda talar
kullanlmaldr.
Geni alanlar talamak iin : Daha yumuak ve daha kaba taneli talar seilmelidir.
Kk alanlar talamak iin : Daha sert ve daha kk taneli talar seilmelidir.
Sertlii dk metalleri talamak iin : Daha sert ve kaba tane talar seilmelidir.
Sert metalleri talamak iin : Daha yumuak ve daha ince taneli talar seilmelidir.
Talamay takiben gerilim giderme menevii yaplmaldr.

30

Talama Hatalarndan Kaynaklanan atlamalar

Hz elii Kesme Kalb : Ta i yzn yemitir.

Souk Sac Silindiri : Ta i yzn yemitir ve i yzeyini

hatvelemitir. Sebep : 1-Yatakta boluk var. 2-Makina dengesizdir.

Tel ekme Yz : Ta temas yzeyinin delik zerinden geerken

kar direncin azalmas nedeni ile tan dalmas artar, scaklk artar
bu da aniden souduundan atlar.

Souk Sac Silindiri : Ta i yzn yemitir ve i yzeyini

hatvelemitir. Sebep 1-Yatakta boluk var. 2-Makina dengesizdir.

Dili ark Ama Tara :

HSS'ten yaplm, hatal talama nedeni ile atlamtr.

Makas Az :
12 kromlu elikten yaplmtr.

31

Sertletirmeden doan gerilim atlaklar :

Nedeni : Ya hzl stlmtr veya
ok hzl soutulmutur.

Verilen sertletirme scaklnn st snrnn

zerinde sertletirilmitir.

Yksek Kromlu Takm elii : atlaklar yannda plaka halinde kabuklar

kalkmtr. Sebep : Talama hatas 1-Ta ok sert olabilir. 2-Paso
ok derin olabilir. 3-Ta kr olabilir. 4-Ta ince taneli olabilir.
5-Soutma maddesi kesintili verilmi (yetersiz hzda) olabilir.

EKR Asil Korund

(Pembe)
EKW Asil Korund
(Beyaz)

8 30

70 220

H L

10 36

80 240

12 46

90 280

14 54 100 320

SC Silisyum Karbr 20
(Siyah)

32

SERTLK

Kaln Orta nce .nce .Yum. Yum.Orta Sert .Sert

HK Yar Asil Korund 16 60 120 400

SCG Silisyum Karbr

(Yeil)

24

150 500
180 600
1200

M Q

J N R

K O S

DOKU

BALAYICI TR

V Seramik

Seyrek doku

NK Normal Korund
(Gri)

TANE RL

Sk doku

AINDIRICI TR

36

Doku Saylar
0 ............................................... 14

NK

Daire Makas : yanl talama nedeni ile

yzeysel atlamalar meydana gelmitir.

B Sentetik Reine
(Bakalit)
MG Magnezit
R Kauuk
BF Sentetik Reine
(Elyaf takviyeli)
RF Kauuk
(Elyaf takviyeli)
E

ellak

S Silikat