D01777c6s11y2002.pdf 24.02.

2010 11:24:36 Page 10 (1, 2)

E<EV AKADEMDERGSYl: 6 Say: 11 (Bahar 2 0 0 2 ) - - - - - -

.9

DN - MTOLJ LKS
Ali Rafet ZKAN(*)

ZET
Din, insanlk tarihi kadar eski bir kurumdur. Zira o, insanla birlikte balamtr. Mitolojinin tarihini de insanlk tarihi kadar eskilefe gtrmek. mmkndr. nk mitolojiler tamamen insan rndr ve onlar her ttirl insani ihtiyalar karsnda insan d
gcnn bir zm yolu olmutur. nanla alaka/ olan mitolojiler, dinlerin yorumlanmas veya insann somut/atrma ihtiyacndan dolay dinin soyut taraflarnn daha anlalr hale getirme abalarnn neticesinde teek_kl etmitir. Bundan dolay ok eski zamanlardan beridir :nitoloji, dinin insan boyutlu alglan ve aklaycs olmutur. yle
ki, bu jnsant tasavvurlar, bilhassa Yahudi ve Hristiyan kutsal kitaplarnn iine nfuz etmi ve onlarn iinde zengin bir mitolojik malzeme oluturmutur. Kur' an asndan byle bir tahrifat sz konusu olmarnasma karn, halkn slam ' alglamasnda, halk inanlarnda pek ok mitolojik unsur yerini almtr. Gerek gemite ve gerekse gnmzde
din ile mitoloji arasnda sk bir iliki srekli var olagelmitir.
Anahtar Kelime/er: Din, Mitoloji, Ritel,

Mene, Tanr

Relations Between Religion And Mythology

ABSTRACT
Religion is an institution as old as the humanity itself. Indeed, the inception of religions is simultaneous with that of huminity. Mythology can also be traced back to the
emergence of humanity, sine(! mythologies are products of men, providing them with solutions to all kinds of human needs through imagination. Mythologies are related to beliefs, and formed as a consequence of attempts at clarifying the abstract qualities of religions tfue to the man :S need to interpret and concretize religions. Therefore, mythology
has become human devicesfor perceiviig and explaining religions since ancient times.
Indeed, these human imaginations have penetrated into the content of Jewish and Christian holy books andformeda rich mythological material Although such alterations are
not in question with regard to Koran, there are many mythological elements in the popular perception ofIslam and popu/ar beliefs. There were and are close relations between religion and mythology.
Key Words: Religion, Mythology, Ritual, Origin, God.
*) Do. Dr., Atatrk niversitesi ilahiyat Fakltesi retim yesi.
(e-mail: arozkan@atanuni.edu.tr.)

D01777c6s11y2002.pdf 24.02.2010 11:24:36 Page 11 (1, 1)

101 Do. Dr. Ali Rafet ZKAN------EKEV AKADEM DERCS

Din
Din; insanla balam, insanla varln devam ettirmi ve insan var olduka y;aya
cak olan bir kurumdur. nsanlk tarihinde ne kadar gerilere gidilirse gidilsin, dilli inanlardan yoksun bir topluma rastlanlmamaktadr. Dolaysyla dinin tarihi, insanlk tarihi
kadar eskidir. yle ki,. M. Eliade, insan tarihi bir varlk olarak kabul etmekte ve tarihi
olmas hasebiyle onun dini bir varlk olduunu iddia etmektedir!.
Dinin nasl balad hususuna gelince, kutsal kitaplarn verdii bilgilerin dnda, bu
kurumun nasl baladn ortaya koyacak bir belge yoktur. Her ne kadar dinin menei
hakknda sosyolojik, psikolojik, antropolojik, etnolojik vs. perspektifli aklamalar yaplsa da, bilimsel yollarla bunu belirlemek de mmkn deildir. Ancak insann olduu
yerde dinin var olduu bilinen bir gerektir. nk tarih boyunca din, insan hayatinn
her alaruna yaylm ve onun aynlmaz bir vasf olmutur. Bunun iin insan hayat ve insanlk tarihini anlamak, dini anlamakla bir tutulmutur2. ilahi dinler, btn kaiiat ve insan yaratan ve insanlara bu dnyada uymalar gerekeri kurallar yani dinleri verenin Allah olduunu bildirmektedir. Bu inarua gre dinin kk ilarudir. Mitolojiler de kaynan dinden almakla beraber, insani unsurtarla zenginletirilmitir. Bylece mitoloji, dini kltr alannda yerini almtr. Yani mitolojiyi insan retmitir.

Mitoloji
nsann d gcnn bir rn olduu kanaatnden hareketle gerek gemite, gerekse gnilmiizde insanln byk dinleri tarafndan mitolojiler, hayal rn, uydurma, yalan ve yanl eyler olarak dnlm ve bu dnceden hareketle onlara saldnlm,
eletiriimi ve hastnlmaya allmtr. Aslnda bu eletirllerin ana sebebi mitin kendi
doasdr. Oysa karlatrmal dinler tarihi perspektifiyle mtalaa edildiinde btn mitolojilerde, kabul edilmesi imkansz olan pek ok eyin yan sra, ilahi saylabilecek unsurlarn varl da dikkat ekmektedir. Kald ki bir ok bilim adam mitolojiyi "ilfiht yk"3 olarak kabul etmektedir. yleyse, mitolojileri deli samas, uydurma masallar olarak alglamak ve reddetmek yerine onlar, ortaya ktklar dnce ve kltr evreni ierinde anlamaya almak daha insafl bir tutum olacaktr. Konu balmz "Din-Mitoloji ilikisi" eklinde belirledik. nk btn dinlerde mitolojik unsurlarn varl inkar
edilmez bir realitedir. Her mitolojinin de u veya bu ekilde dini uzants bulunmaktadr.
Ksacas buradaki esas amacmz, "mitosun gerek olup olmad" de.il, "onunla ne yaplmak istefulii" sorusunun cevabn aramak eklinde zetlenebilir. nk bilim adamlannn mitoloji ile masal arasnda genellikle yaptklan ay.rm, edebi llite dayanmaktadr. Yaplmak-ta olan bir baka aynn, "mitos" ile "tarihsel gerekler" arasnda olup,
1) Mircae Eliade, Dinin Anlam ve Sosyal Fonksiyonu, ev. Mehmet Aydn, Kltr Bakanl Yaynla
n, Ankara 1990, s. IX.
2) Gilnay TUmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, Ocak Yay., 2. Bask, Ankara 1993, s. 27.
3) Mircae Eliade, Mit/erin zelli/leri, ev. Sema Frat, stanbul 1993, s.13.

D01777c6s11y2002.pdf 24.02.2010 11:24:36 Page 11 (1, 2)

Dhv-AfiTOLOpft~K~----------------------------

herhangi bir eyin inanlmaya deer olmad gibi bir

Bu almada ne edebi lt ne de tarihsellik lt kullanl
mtr. Bunlarn yerine "ilev" lt benimsenmitir. Bu lte gre mitoslar; "ritel
mitoslar", "orijin n:itoslar", "klt mitoslar", "prestij mitoslar" ve "eskatoloji mitoslan" olmak zere be ksma aynlmaktadr4. Bu mitos trlerinin tamarn dorudan dini mitoslar ihtiva etmektedir.
bu

aynn,

11

mitos

nitelii tayan

dneeye dayanmaktadr.

Mitolojinin dini boyutunu incelemeye gemeden nce mitoloji kelimesinin ne olduunu belirlemekte ve snrlarn izmekteyarar vardr. Mitoloji, Yunanca "mythos" ve
"logos" kelimelerinin birleiminden ortaya kan bir terimdir. "Mythos", masal, yk,
efsane anlamna gelirken, "logos" da sz ve bilim anlamna gelmektedir. ki farkl szcn birleiminden oluan mitoloji sz, iki manada kullanlmaktadr: Bunlardan ilki,
gemiten gnmze kadar gelmi olan btn mitleri iine alan ve onlar belli tarzda
aratran bilimsel bir disiplindir. kincisi ise, mitlerin tamamna verilen isimdir5. "Hikaye, aniat" anlamna gelen mitin, ne olduu ve bunun efsane, masal, hikaye, k ssa ve tarihsel gerek olaydan fark, teden beri din bilimcileri, etnologlar, antropologlar, sosyologlar ve benzeri eitli bilim adamlarnn zerinde durduklar bir konu olagelmitir.
Farkl bak asna gre mitosun tanm yaplmakla birlikte genellikle onun btn bilgiillerin kabul edecei ve ayn zamanda uzman olmayanlara da yabanc gelmeyecek bir
mit tanm bulmak gtr. Zaten tm arkaik ve geleneksel topluinlardaki mitlerin btn
tr ve ilevlerini ierebilecek tek bir tanm bulmak imkanszdr. Mit, ok sayda ve bir
birini btnler nitelikteki bak alarna gre ele alnp yoruinlana bilen son derece karmak bir. kltr gerekliidiJ:6. Bu durum mitoslarn alglan, aniatl ve bireysel ve
toplumsal yapdaki fonksiyonu asndan toplumdan topluma farkl tezahrlerin sz konusu olmasndandr.
Eflatun'dan, Fontenelle'den, Selliing ve Bultmann'a kadar felsefeciler ve ilahiyat
lar, mitolojinin bir ok tarifn yapmlardr. Fakat burilarn hepsinin mterek yan, Yunan mitolojisine dayanm olmalardr?. Bu dinler tarihi asndan kabul edilir bir durum
deildir. Zira dnyadaki btn kltrlerin mitolojisi mevcuttur. Ksenophanes ile Theagenes'ten Philon ile Augustinius'a kadar yaplan yoruinlama; mitolojinin, bir toplumun
belleine emanet ettii hikayeler toplamn a)mcalkl konu olarak ele alan bir disiplin
olduu eklindedirll. Aynca mitosun ne olduunu ifade etmeye alan akinlar da kendi
genel temayllerini tanmlarna yanstmlardr: Alman "Doa Mitoloji" ekol, mitosun
doa olaylarnn alegorik anlatm olduunu ifade ederken, "Tarihsel" ekol -zellikle de

s:

4) Mitos TUrleri hakknda geni bilgi iin bkz.

H. Hooke, Ortadou Mito/ojisi Mezopotamya Msr
Filistin Hitit Musevl Hristiyan Mitoslar, ev. Alaeddin enel, imge Kitabevi, Ankara 1993, s. 1015.
5) Bkz. Azra Erhat, Mitoloji Szl, Remzi Kitabevi, 3. Basm, stanbul 1984, s. 5-6, Tmer-Kk,
a.g.e., s. 51-52.
6) Mircae Eliade, Mit/erin zellikleri, s.l2-13.
7) Bkz. Eliade, Dinin Anlam ve Sosyal Fonksiyonu, s. 77.
8) Mito/ojiter Szl, Yneten Yves Bonnefoy, Trke Yayma Hazrlayan Levent Ylmaz, Ankara
2000, II, 795.

D01777c6s11y2002.pdf 24.02.2010 11:24:36 Page 12 (1, 1)

12 i Do. Dr. Ali Rafet ZKAN------EKEV AKADEM DERGS

Andrew Lang-, mitosun tarihsel olaylara ilikin anlarn kutsal anlats olduunu sylemektedir. "Psikanalist" ekol ise, mitosun gndz grlmekte olan dlerden baka bir
ey olmadn iddia etmektedir. Dier yandan Malinowski gibi antropologlar, "onun
toplumsal gereksinimiere ve isteklere dayal, dahas pratik gereksinimiere yardm eden,
dinsel ihtiyalar ve ahlaksal zlemleri derinden doyurmaya ynelik eski bir gerekliin
yeniden anlatlmas "9 olduunu vurgulamaktadr. Mircea Eliade ise, Malinowski'ye paralel olara.lc mitosun, mitolojik zamanda olmu bitmi bir olay anlatmakta olan "kutsal
bir yk" lO olduunu ifade etmektedir.
"
En kapsaml tanm u ekilde yapmak mmkndr: Mit kutsal bir yky anlatr; en
eski zamanda, "balangtaki" masallara zg zamanlarda olup bitmi bir olay anlatr.
Bir baka deyile mit, doa st varlklarn baanlar sayesinde, ister isteksiz olarak btn gereklik, yani kosmoz olsun, isterse onun yalnz bir paras olsun, bir gerekliin
nasl yaama getiini anlatr. Demek ki mit, bir "yaratl"n yksdr. Bir eyin nasl yaratld, nasl var olmaya baladn anlatr! I. Bun:lan dolay mit, -gerek eyle
rin nasl var olduunu anlatt iin- hakiki bir hikaye olarak grlmektedir.
Baz aratrmaclara

gre ise, mitoloji sz konusu kavimlere ait "kutsal tarih" gibi

veya hakikatin tamamn aklayarak elikilerini hakl karmaz.
Aktard sreci destans slupla bir biri ardna sralarken ayn zamanda bir hiyerariyi
de aa vurur. Genel olarak, btn mitlerin herhangi bir eyin nasl var olduunu anlatt syletebilli: Dnya, insan, bir hayvan tr, bir toplumsal kurum, vb. ama dnyann
yaratl her eyden nce geldii iin, kozmogoninin zel bir saygnl vardr. nk
kozmogoni miti, btn yaratl mitlerine kaynaklk grevi grrl2. Bundan dolay mitoloji gerek eylerin nasl var olduunu -akla yatkn olmayan usulde de olsa- anlatt
iin hakiki hikaye olarak grlr. nk mitler, dnyann, insann 'ie yaamn, doas
t bir kkeni ve tarihi olduunu; bu tarihin anlaml deerli ve bret alnacak olaylarla dolu bulunduunu ortaya koyar. Ancak tarihin ilevi, gemi topluluklarn davranlarn
olabildiince dorulukla ortaya karp, kaydetmek eklinde kabul edilmektedir. Buna
mukabil mitosun ilevi ise, sadece bilgi deil eylem, topluluun dorudan doruya varln srdrmesi iin asal nem tayan bir eylem olarak da deerlendirilmektedirl3.
bir

eyi oluturmaz

Mitoslarm zellikleri
Mitosun ne olduuna ilikin tm bu farkl bak

alan

bir tarafa, mitolojinin ilgi ala-

nna giren mitasiarn yapsnda grlen temel zellik dikkati ekmektedir. ncelikle
mitoslar kutsal, metafizik alemi anlamaya ve alglamaya yneliktir. nsanlar mitoslarla

tecrbe

dnyasna

egemen olmakla birlikte onun

dnda alm

kutsallan; tannsal

B. Malinowski, Ilkel Toplum, ev. H. Portakal, Ankara 1998, s. 98-101,103.

lO) Eliade, Mit/erin zellikleri, s.I3; a.nlf., Dinin Anlam ve Sosyal Fonksiyonu, s. 81.
ll) Eliade, Mit/erin zellikleri, s. 13.
12) Mitolojiler Szl, c. 2, s. 783.
13) Bkz. Hooke, a.g.e., s. ll.

varlk-

9)

-41

D01777c6s11y2002.pdf 24.02.2010 11:24:36 Page 12 (1, 2)

Dhv-&Uroopft~K~--------~------------------ .13
lan, varl kabullenilen ruhu, hayalet ve benzeri doast varlklan, metafizik yapda
ki eitli stn deer ve ilkeleri, ilahi alem ya da alemleri alglamaya ynelik temayllerini ifade ederler. rnein S mer mitolojisinde, tanrlar panteonuna ilikin tasavvurlar
ilenmektedir: Tannlann var olulan, nasl ve nerede yaadklan, birbirleriyle ilikileri,
doal alem ve insanlara yaklarnlan, sava ve ban yaantlar ve aralanndaki g dengesinin teekkl teferruatl bir ekilde anlatlmaktadr. te mitoslar tm bu konularda
mezkur halidann anlaylann yanstan kaynak olarak grlebilirl4. Eski Yunan ve Roma mitolojisinde de, benzeri konulann yan sra yan tannsal varlklar g ve kuvvet sahibi kahramanlar, savalar ve ata ruhlan da tasvir edilmekte, bunlara ilikin inan ve
dnceler yer almaktadr. Bu ynyle mitoslar hitap ettii kitleye tannlar ve yan tannsal varlklara ilikin kutsal bir tarih sunmakta, metafizik aleme ilikin srlan ifa edici bir
grev stlenmektedirl5. Nitekim Hristiyanla gre Tann (Baba) hibir ekilde grlemez, ancak o, oul sa vastasyla insanlar arasnda grnr olmuturl6. yle ki Tann,
tpk Yunan mitolojisindeki gibi insanlar arasnda yaam ve onlara kanmtr. Ancak
sa Mesih giderek, Smer Mitolojisindeki hava Tanns Enlil'in, babas gk Tanns
An'dan daha gl_ hale gelii ve Babiliiierin Tanns Marduk'un, babas su Tanns Enki' den daha gl oluu gibi g kazanmtr. Yani Hristiyan inancna gre sa, Babasndan daha gl bir konuma sahip olmuturl7. Hinduizmde de Tann Vinu'nun, karanlk ve ahiakl k dnemlerinde "avataralanyla" yani insan ve hayvan ekline brnerek insaniann arasnda yaad bilinmektedirl8. Bylece Hinduizmde de Tann, ihtiya
durumlannda insanlar arasna kanmakta ve onlann ihtiyalann efsanevl kral "Krina"
suretine brnerek karlamaktadr. Vinu'nun da duruma gre Tann Brahma'dan daha
nemli sayld zamanlar olmaktadrl9. Mitolojilerde tannlann somutlatrlmas, bizce
farkl kltrlerdeki ortak noktay oluturmaktadr. nk somutlatrma, soyut eylere
nazaran daha fazla inanma imkan vermektedir. Szgelimi eski Arap putperestUi buna
rnek olarak gsterilebilir. Kur'an'n ifadesine gre; Allah'n varlna inanan Araplar,
Allah'n onlar iin soyut olmasndan olsa gerek, ona ulatracak "Lat'', "Menat" ve "Uz~
za" gibi somut eliler20 icat etmilerdir.

Kiinin evresini tanimasna, maddi alemi ve gnlk yaantda cereyan eden olayla-

alglayp bunlann

kkeninin, neden ve nasllnn bilinmesine yardrnc olmak, mitos-

14) Bu konuda geni bilgi iin bkz. Samuel Noach Kraner, Smer Mito/ojisi, ev; Hamide Koyukan,
Kabalc Yaynevi, stanhul1999, s. 61-141, 153-173.
15) Eliade, Das Hei/ige und das Profane, Suhrkamp, Frankfurt am Main 1984, s. 95.
16) Bkz. Gnay Tmer- Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 255.
17) Kr. Kraner, a.g.e., s.141.
18) Bkz: Kim Knott, Hinduizmin ABC 'si, ev. Medet Yola!, Kabalc Yaynevi, stanbul 2000, s. 84-86.
19) Tanr Vinu'nun Kral Krina suretine hulul, Mahabharata Destan iinde yer almasna ramen ayn
bir kendi bana ayn bir birim oluturan "Bagavad Gita" da btn ynleriyle anlatlmaktadr. (Bagavat Gita, ev. Sevda alk, imge Kitabevi, Ankara 1995, s. 17-102.)
20) Bkz. Necm, 53/19.

D01777c6s11y2002.pdf 24.02.2010 11:24:36 Page 13 (1, 1)

14 1 Do. Dr. Ali Rafet zKAN.,...- - - - - - E K E V AKADEM DERCS

lann ikinci zellii kabul edilmektedir. Doum, lm, hastalk, iyilik ve ktlk ve benzeri durumlar insann etrafnda yaayan gncel hadiselerdir. Aynca eitli doal olaylar
insann gnlk yaantsnda nemli bir yer tutmaktadr. te insan, kar karya kald
durumlan, doal olaylan ve bunlann sebeplerini mitoslarla ifade etmeye almakta,
bylelikle iinde yaad evreye ilikin bilinmeyenleri iZah etmektedir. Bu erevede
mitoslar, insann tecrbe ettii eitli doal olayiann prototipierinin metafizik alemde
mevcut olduunu ifade ederek metafizik alemle mad~i alem arasnda bir irtibat kurmaktadr. rnein eitli mitasiarda yamurun yamas, tannlar pan teanundaki kavga ve ekimeler nedeniyle sevdii yeryz talnasndan aynlmak zorunda kalan gkyz tannsnn alamasyla; gk grlemesi, imek ve yldnm eitli tannlann fkesiyle; ilkbahar ve sonbahar, tanrlar alemindeki bitki tannsnn ldrulp tekrar diriliiyle; kuraklk
ve bolluk tanrlar alemindeki kavga, ekime, sava ve ban ortamyla ilikili grlmektedir. Ayn ekilde yeryznde insann kar karya kald kavga, fke, intikam, ak, ihtiras, merhamet, sevgi ve benzeri btn nitelikler, tannsal varlklann metafizik alemdeki eitli davranlanyla izah edilmektedir2I. Btn bunlar ilev mitosunun toplum hayatndaki nemini ortaya koymaktadr. Grld zere soyut olgulann mahhaslat
rlmas, onlann kolay anlamlandnlmalann ve anlalmalann da salamaktadr. Bilim
ve teknolojinin gelitii dnemlerde insanlar, yamurun ya, gn grleyii vs. gibi
tabiat olaylannn sebebini daha iyi bilmektedir. Yani gnmzde bu tr mitoslar ilevi
ni kaybetmi d,rumdadr. Ancak sevgi, ak, merhamet, ban, fke gibi niteliklerle ilgili
mitolojik mlahazalar hala nemini korumaktadr. nk bunlar kaynan tanndan almaktadr. Mesela Hristiyan teolojisine gre Tann'nn z sevgidir. Oul sa da bu sevginin bir tezahr olarak insan suretine brnm ve insanln iinde bulunduu asli
su boyunduruunu krmtr22. Yeni Abit'te bu konuda yle denmektedir: " Zira Allah
Dnyay yle sevdi ki, biricik olunu verdi; ta ki, ona iman eden her kii helak olman,
ancak ebedi hayat olsun"23.
Mitasiann nc temel zellii, insann eitli beklentilerine, istek ve arzulanna cevap verniesi, bunlan tatmin edici bir nitelik tamasdr. Bu ynyle mitoslann, bir taraftan insaniann gncel yaantlanndaki davran biimlerini, geleneksel deerlerini, ritellerini ve sosyal yaplai.n hakl gerekelere oturtma grevini stlenirken, dier taraftan kiinin linszlk, ktln son bulmas, mutlak huzur, ban ve refahn salanma
s gibi arzu ve isteklerinin ifade edilmesini salamaktadi. rnein eski Mezopotamya
mitolojisinde, yeni yl festivalinden (Akitu) kurban trenine kadar Asur ve Babillllerin
btn ritellerinin prototipierini bulmak mmkndr24.
21) Bu konuda geni bilgi iin bkz. inasi Gndz, Mitoloji ile Inan Arasnda, Samsun 1998, S. 2629.
22) Seveith-day Adventists Belive ...,A Biblical Exposition of 27 Fundamental Doctrines, Ministenal
Assodation General Conference of Seventh-day Adventists, Review and Herald Association, Hagerstown, Maryland 1998, s. 18.
23) Yeni Ahit, Yuhanna 3. 16.
24) Bkz. Gndz, a.ge., s. 27;Hooke, a.g.e., s. 21-65.

D01777c6s11y2002.pdf 24.02.2010 11:24:36 Page 13 (1, 2)

Dllv-N.dTOLOpft~K~----------------------------

15

imdi

de mitos eitlerini ele almakta yarar vardr. Ancak bu araurmann snrlann

ve ok geni kapsaml olmas sebebiyle, burada btn mitos eitleri yerine, konumuzu rneklemesi ve malesadmza ulatmcan dndmz mene ve ritel otmak zere iki mitos eidini ele almak istiyoruz.
amas

Mene Mitoslar
Mene mitoslan, bir yandan alemin, tannlann ve insaniann meneini ve varoluunu
(kozmogoni, antropogoni ve teogoniyi) konu edinirken dier taraftan bir kii, grup, toplum, gelenek, isim ya da nesnenin meneine ilikin aklama getirmeyi hedefler25.

Biz burada konuyu hem skc ve bktnc bir duruma sokmamak hem de mitoslan
gncelleyebilmek iin sadece mabet, ehir ve rnekaniann meneine temas etmekle snr
lamak istiyoruz. Kken mitosuna gre mabet ve mekanlar da modellerini gksel alemden almaktadrlar. Semavi bir Kuds, kentlerin insanlar tarafndan kurulmadan nce
Tann tarafndan yaraulmtr. Gklerdeki Yerualim tm srail peygamberlerinin esin
kayna olmutur26. Tann RezekieFe Yerualimi gstermek iin onu vecd haline sokup
yksek bir daa gtrr. Gksel Yerualirn'in en gzel tasviri Vahiy Kitab'nda bulunur:"ve kutsal kenti Tann gkten gnderdii, koc~s iin sslenmi bir geline benzeyen
Yeni Kuds' grdm"27. slanrkltrnde de benzeri bir ekilde Kabe'nin, cennetteki
"Beyti'l Ma'mur"un yeryzndeki izdm olduuna inanlmaktadr.
Hindistan'da da ayn teoriyi grrz. Hint kraliyet kentleri, hatta modern kentleri alun ada (in illo tempore) evrenin hakiminin ikamet ettii mitsel semavi kent modeline
gre kurulmutur. Kral da tpk evrenin hakimi gibi; alun a yeniden canlandrmaya,
mkemmel ynetimi o ann gereklii klmaya abalar. Yine Seylan'daki "Sirigaya" saray kalesi, gksel kent "Alakamanda" model alnarak kurulmutur. Demek ki bizleri
evreleyen dnyann, urmanlan dalann, meskun ve ilenmi blgelerin, zerinde yol
culuk yaplan nehirlerin, kentlerin ve tapnaklann birer dnya d arketipleri vardr28.
Vurgulamak istediimiz bizi. evreleyen, insan eliyle medeniletirilmi dnyann ona
model tekil eden dnya st prototp dnda hibir gereklie sahip olmad olgusudur. Gksel modelleri olan sadece kent ve tapnaklar deildir; yerleilen btn blgeler,
oray sulayan rmaklar, ona yiyecek veren topraklar vb. iin de ayn ey geerlidir. Seyhun-Ceyhun, Seyhan-Ceyhan ve Dicle-Frat Innaktan cennetteki arketiplerinin izd
mdrler. Erzirum'da "Dumlu Baba" olarak bilinen ve byk nem veriler ziyaretgah,
Frat Inna'nn doduu yere verilen isirndir. nana gre "Dumlu Baba" isimli ermi
25) Gndz, a.g.e., s. 29.
26) Kitab Mukaddes Eski ve Yeni Ahit (Tevrut ve lncil), brani, Kildani ve Yunani Dillerden Son Tashih Edilmi Tercmedir), Kitab Mukaddes irketi, stanbull991, Eski Ahit, aya 59:11, Hezekiel
60.
27) Yeni Ahit, Vahiy 21 :2.
28) Eliade, Ebedi Dn Mitosu, ev. mit Altu, Ankara 1994, s. 23.

D01777c6s11y2002.pdf 24.02.2010 11:24:36 Page 14 (1, 1)

161 Do. Dr. Ali Rafet ZKAN------EKEV AKADEM DERCS

zat, mritleriyle birlikte Frat'n doduu yere giderler. Hoca, talebelerine suyun yerden
mi kaynadn, yoksa gkten mi dkldn sorar. Mritler de suyun yerden kaynad
n syler. Bunun zerine '~Dumlu Baba", rman cennetten geldiini gstermek iin
su bakracn ge doru tutar ve su doldurur. Oradakilere bu sudan vererek imelerini
salar. Bylece herkes Frat'n Cennet'ten geldiine tanklk eder, ancak "Dumlu Baba"
dahil olmak zere suyu ien herkes orackta lr ve o gn bu gndr buras ziyaret yeri
olur. Yine Krgz mitolojisine gre; Tann dnyay y:attnda lkeleri eitli_milletiere
taksin etmitir. Krgzistan' Krgzlara teklif etmi,.ancak Krgzlar bunu kabul etmemitir. Ancak daha sonra akllar balarna geldiinden temsilcilerini tann huzuruna gndererek, Krgzistan' istediklerini bildirirler. Tann zgn olduunu nk bu topraklar
kendisine ayrdn syler. Israrlar karsnda dayanamayan Tann, kendisi iin ayrd
bu nadide yeri tekrar Krgzlara vennitir. Bylece Krgzlar bu kutsal mekan yurt edinmitir29. Bu ve benzeri anlatlar, bize mekanlarn da Tann katnda kutsal olduunu gstermesi asndan nemlidir.
Portekizliler, keif ve fethettikleri topraklara sa Mesih 'in adyla el koyuyorlard. Habir hakllatrmaya, yeni lkenin kutsallamasna "yeni bir doum"a edeer
di. Ve bu ekilde vaftizci yaratl eylemi tekrarlanyordu. ngiliz denizcilerde yeni fethedilen topraklar kralie adna sahipleniyordu. Yerleim yada Lebensraum olarak kullanm amacyla igal edilen her blge ilk olarak kaosdan kosmoza dntrlr. Yani ayinin etkisiyle onu gerek klan bir biime dntrlr30. Benzeri bir ekilde Osmanl
aklnclar da, yeni yerleri ve lkeleri yaylmaclk iin deil,''ilay kelimetullah" btn
insanla iletmek iin fethettiklerini sylyorlard. Bylece fetih, meru temeller zerine bina edilmekteydi. Mitolojinin gereklii bir yana, insanolunun istek, arzu ve temay! ne bal olarak ekillenmesiyle "misyonerlik" veya "igalcilii" merulatrmayada
hizmet ettii_ grlmektedir.
n dikilii

Ritel Mitoslan
Nil ve Dicle-Frat vadilerinde, tanmsal temellere dayanan olduka gelimi kent uyve Mezopotamya medeniyetlerinden ilkel hayat tarzn yaayan toplurnlara varncaya kadar pek ok toplumda ritel mitoslar grlmektedir. Ayn zamanda bu ritel mitoslar, her toplumda yaamsal bir deer de tamaktadr. nk
ritelin asal bir esi olarak mitos, topluluun varlnn baml olduu koullarn yagarlklarnn yaand Msr

ratlmasna yardmc olduu dnlmektedir31.

Kozmogoniler sayesinde topluluun her yesi, atma ve birle~elerinii, yaratln

belirleyen enerjilerin etkin tanklar olurlar. Her zaman yaplan arkaik
kutlamalarn ortasnda bulunan imge, tm heyecansal younluunu hala duyabildiimiz
bakalamlarn

29) Mustafa Erdem, Krgz Trkleri Sosyal Antropoloji Aratrmalar, Avrasya Stratejik Aratrmalar
Merkezi Yaynlan, Ankara 2000, s. 167-168.
30) E!iade, Ebedi Dn Mitosu, s. 25.
31) Hooke, a.g.e., s. ll.

D01777c6s11y2002.pdf 24.02.2010 11:24:36 Page 14 (1, 2)

Dllv-kfiTOLOpft~KS-----------------------------

17

bir imgedir. Bu imge kurban imgesidir. Bu kurban izledii doal yaamn dorudan en
saf biimde seyredilmesine baldr. Burada lmle doumla ilgili biimler, ykmlar ve
deiimler, rme ve kurum~lar durmadan mbadele edilir. Topluluk dzeyinde kurb~
nn her biimi, doann devingen grnmyle bir balama, yaratln lmszl
nn de koulu olan byk kurban trenine gsterisiz bir katlmdr. Gnmzdeki tccar toplumlarda mal (para) nasl gller aras bir mbadele nesnesiyse, ilk toplumlarda
da insan kurban, tannlarla mbadele nesnesidir. Aktlan her kan, topran verimlilii
iin denmi bir bedeldir, gelecek iin bir umuttur. Ac eken, len ve dirilenTann hakkndaki bu eskia mitaslannn dinsel deneyimde grlen, evrenin normal dzeninde bir
eylerin yanl gittii ve ancak tannsal bir varln lmnn bu durumu dzeltebilecei duygusunun bir kant olabilecek bir uygulama, Hristiyanlkta "Tann Olu" olarak
kabul edilen Hz. sa~nn armhta ektii aclarda ve direniinde32 grlmektedir. nsan
kurbanndan sz alrnken Kur'an'da Hz. brahim'in Hz. smail'i kurban etme kssas
n33, hatrlamakta yarar vardr. Ancak hemen belirtmeliyiz ki, buradaki kurban olay, mitolojik bir eylem deil, bilakis yce bir peygamberin Allah'a verdii sz yerine getirip
getiremeyeceinin bir imtihandr. Kelimenin tam anlamyla Hz. brahim'in Allah tarafn.dan snanmasndan baka bir ey deildir. zel kanl~a verilen deerlere gelince, kadn kan, hayvan kan, kimi ayncalkl bitkilerin kan, insanlarla kendi dndaki gler
arasnda yaplm antlamann genel kaygs iinde yer almaktadr. Bu tannlann da sayg gstermek zorunda olduklan bir antlamadr. nk, eer verilen sz ttlmazsa, insanlar da onlan kendikrallklanndan danatabilirler ve onlanartk hibir ritle'kutlarnayacak, yceltmeyecek l tannlar haline getirebilirler34.
ok eski zamanlardan beri, yllan ve mevsimleri kamusal trenlerle karlamak btn dnyada bir gelenek olmutur. Bununla birlikte bu trenler ne gelii gzel eyler, ne
de vakit geirmek iin yaplan elencelerdir. Tersine her yerde bir birine az ya da ok
uyan bir rnek kalb izler ve kesinlikle ilevsel amaca hizmet eder35.
Evlilik ayinlerinin de ilahi bir modeli vardr ve insaniann evlilii kutsal evlilii (Hierogamie), zellikle gk ve yer arasndaki birlemeyi yeniden retmektedir. "Ben gkyzyn" der koca, "sen de yeryz" Vedalar dneminde bile kan koca gkyz ve yeryzne benzetilmektedir. Gkyz gelinini kucaklar, topra dlleyen yamurunu ya
dnr. Yunanistan'da evlilik ayinleri "HERA" ile gizlice birleen "ZEUS" rneini taklit
etmitir. Burada vurgulamak istediimiz, tm bu evlilik ayinlerinin kozmogonik yaps
dr. Bu rnek bir modeli gkyz ile yeryz arasndaki kutsal elemeyi taklitten ibaret deildir. Esas olan bu kutsal evliliin sonucu, yani kozmik yaratltr. Kozmik mitosun sadece evlilik iin deil, btnln restorasyonunu amalayan her trden model
32)
33)
34)
35)

Matta 27:35; Markos 16:6; Luka 24:7, 20; Resullerin leri 2:23, 5:30.
Bkz. Kur'an, Saffat, 37/101-112.
Mito/oji/er Szl, II, 887.
Theodor H. Gaster, Thespis Eski Yakn Dou 'da Ritel, Mit ve Drarna, ev. Mehmet H. Doan, Kabalc, stanbul 2000, s. 23.

D01777c6s11y2002.pdf 24.02.2010 11:24:36 Page 15 (1, 1)

181 Do. Dr. Ali Rafet ZKAN------EKEV AKADEM VERGS

iin de rnektir. Dnyann yaratl Initasunun saltm, dourganlk, doum, tanmsal
etkinlikler vb. ile balantl olarak tekrarlanmasnn nedeni budur. Mesela "DEMEI'ER"
ilk balann balangcnda yeni srlm -topraklar zerinde "IASON" ile birlikte yatar.
Bu birlemenin anlam aktr: topran verimliliine, tellrik yaratl glerinin ahla
nna katkda bulunu-36. iftler arasmda tarlalarda simgesel birlemeye ilikin eitli
ananelerin srdne ahit oluruz. in de ilk balarda gen iftler ak havaya kar ve
"kozmik yeniden doum" ve "evrensel jilizlenmeyi" hzlandnnak iin otlar zerinde
birleirler. Smerlerde bunun rnei "TAR" ile "TEMMUZ" dur. Tanrlarn bu eylemi
kraln, kraliesi (yani Tanra) ile tapnan zifaf yatann bulunduu gizli bir odasnda
rituel birleme gerekletirerek, bu mitsel kutsal evlilii yeniden retir. laru birleme
yeryznn dourganln saylar. "NNLL" ile "ENLL" birlikte yattklarnda yamur
balar. Bu dourganlk kraln, yeryzndeki iftierin vb. trensel birlemesiyle de sala
ma balanr. Kutsal evliliin her taklit ediliinde, yani her nikah birlemesinde dnya yeniden doar. Almanlarn Hochzeit' Hochgezeit'ten, yani yeni yl bayranundan gelmektedir. Evlilik "yl" yeniden dourur ve bunun sonucunda dourganlk, servet ve mutluluk elde edilir37.
Arkaik toplumlarda hayatn tm ynlerinde din yer alr. Bundan dolay olsa gerek
cinsel edinimin tarm ileriyle bir tutulmasna bir ok kltrde rastlanmaktadr. Satapantha Brahmana'da(VII,2,2) yeryz dii reme organ_ (yoni), tohumdasemen virile ile
benzetirilir. Kadnlarn topraa veya tohumun yetitii tarlaya benzetilmesi Bakra Suresi 223. Ayette de gemektedir: "Kadmlarnz sizin iin bir tarladzr. Nasl isterseniz tarlalarnzza yle yaklan "38. Kollektif orjilerin(enlik) okluunun ritiiel gerekesi, bitkisel byme glerinin canlandrlnasyla alakah oluundandr. Mesela Ewe kabilesi
(Bat Afrika) mensuplarnn arpa bymeye baladnda dzenledii orji (enlik) byledir; enlik kutsal eletirme ile merulatrlmaktadr (gen kzlar puton tannsna sunulur).
Tartma

konusu edilebilecek konulardan biri de Mslmaniann ktlk zamanlannda

ve burada kurbanlar sunularak bereket dualannn yaplmas-
dr. Hz. Peygamber efendimiz, ashabyla birlikte yamur duasna km ve topluca dualar etmitir. Bu uygulama Babil ve S merlerde ok sk uygulanrrutr39. Yamur duasn
daki ana gaye de Tanrnn nzasn ve ltfunu kazanmaya yneliktir. Burada mitolojilerde uluslarn temel kara1.1:eristik kodlannn gizli olduu kanaatimizi de belirtmek istiyoruz. Mesela Yunan mitolojisinde ak, ehvet ve ihtiraslar ne karken, Babil ve Smer
mitlojilerinde verimlilik, mahsuln hasad vb. tarma dayal eler n plana kmakta
dr. Trk mitolojisinde ise daha ziyade kahramanlk, cesaret ve yiitlik karakteri hakim
olmaktadr.

yamur duasna kmalan

36) Bkz. Azra Erhat, Mitoloji Szl, stanbul 1984, S. 92-93.

37) Bkz. Eliade, Ebedi Dn Mitosu, s. 39.
38) Kur'an- Kerim ve Aklamal Meali, Trkiye Diyanet Vakf
39) Bkz.Kramer, a.g.e., s. 106-113.

Yaynlar, Ankara

1993, s. 34.

D01777c6s11y2002.pdf 24.02.2010 11:24:36 Page 15 (1, 2)

Dflv-kdTOLOpft~K~-----------------------------

19

Mitolojilerde bir nesne ya da bir eylem bir arke tipi taklit veya tekrar ettii lde
gereklik kazanmaktadr. Demek ki gereklik, yalnzca tekerrr veya katlma yoluyla kazanlmaktadr. rnek modeli olmayan her ey "anlamsz" yani gereklikten yoksundur.
Bylece insan arketipik ve paradikmatik olma eilimi gstermektedir. Mesela Hristi
yanlktaki "Ekmek-arap Ayini"ndeki ekmein Hz. sa'nn etine, arabnda kanna benzetili,i de mitolojik uzantl bir eylemdir. nk mitolojilerde kann temizleyici zellii
vardr. Hz. sa'nn kan da insanln kurtuluu iin dklecektir. Burada en eski zamanlarda iHihlarn fkesini teskin etmek amacyla icra edilen insan kurbana ve kann temizleyici kuvvetine ima vardr40.
Buraya kadar zikredilenler nda zetle diyebiliriz ki arkaik dnya "dind" eylem diye bir ey bilmez; belirli bir anlam olan her eylem-avlanma, balklk, tarm,
oyunlar, atmalar, cinsellik- u veya bu ekilde kutsal olana katlmaktadr. Din d olan
tek eylem mitsel anlam olmayan, yani rnek modellerden yoksun eylemlerdir. O halde
diyebiliriz ki belirli amaca ynelik her sorumlu eylem arkaik dnya iin bir riteldir.
Ama bu eylemlerin pek ou uzun bir kutsallktan arnma srecinden gemi ve modern
toplumlarda dind nitelik kazanmtr. Mesela her trl dans balangta kutsaldr. Ba
ka bir deyile insan d bir modeli vardr. Ancak gnmzde bu sadece bir elence trne dnmtr.
Paul Tillich'e gre, ilahi dinlerde

imann

sembolleri mcerret bir ekilde ortaya k:

mamaktadr. Bunlar genellikle "tanrlarn hikaye/eri" ierisinde yani mitolojiierde bir

araya getirilmilerdir. Teferruatlca grld zere mitler, iHihl-beeri yzlemeye ili

kin hikayelerde toplanm iman sembolleridir. Mitler, her iman eyleminde her zaman
mevcuttur, nk imann dili semboldr. erisinde ilahi-beeri ilikilerin anlatld btn hikayelerin mitolojik bir yap tad ve demitolijasizyon konusu olduklar dnl
mektedir. Bu "demyhologization" kelimesi, Kutsal Kitap'ta hem Eski hem de Yeni
Abit'in hikayelerinde ve sembollerindeki mitolojik elerin dikkatle aratrmasyla ve
arndnlmasyla alakal olarak kullanlmaktadr41.
Hristiyanlk, tabiat gerei bozulmam her miti inkar etmektedir. nk onun n
kabul, nihai olan nihai olarak tasdik putuluun her eidini reddetmek zerine bina
edilmitir. Kutsal Kitap'ta, doktrinde ve toplu ibadetlerde btn mitolojik eler mitolojik olarak tannmal, fakat onlarn sembolik anlamlar korunmal ve bulunacak bilimsel
karlk:laryla deitirilmelidir. nk senbollerin ve mitlerin kullanm yerine geecek
baka bir ey yoktur. Onlar iman lisandr42.

mann sembolleri dier sembollerle, mesela sanatsal sembollerle deitirilemez ve

onlar bilimsel eletiriyle de ortadan kaldnlamaz. Bilimin ve sanatn olduu gibi,onlarn
40) Bkz. Annamarie Schimmel, Dinler Tarihine Giri, Krkambarlar Yaynlar, stanbul 1999, s. 7.
41) Bkz. Paul Tillich, lmamn Dinamikleri, ev. Fahrullah Terkan-Salih zer, Ankara Okulu Yaynlar,
Ankara 2000, s. 52.
42) Tillich, a.g.e., s. 52.

D01777c6s11y2002.pdf 24.02.2010 11:24:36 Page 16 (1, 1)

201 Do. Dr. Ali Rafet ZKAN------EKEV AKADEM DERCS

da insan zihninde hakiki konumlan vardr. Sembolik karakterleri, onlann hakikatleri ve
gleridir. Sembollerden ve mitlerden daha aa olan hibir ey bizim nihai kaygmz
ifade edemez43.
Sonu olarak ilahi dinlerin, tabii mi te bal olan dinlerden farkl olduunu, ancak ilaht dinlerin de, dier her din gibi zaman zaman mitolojik !isan kullandm sylemek istiyoruz. Bizce bunun ana nedenlerinden birisi, dejenerasyondur. Bunun en canl rnekIerini Eski ve Yeni Abit'te gnnekteyiz. nk Esk! ve Yeni Ahit, bol miktarda mitolojik malzeme iennektedir44. Bir dier neden ise, insaniann somutlatnna ihtiyacndan
kaynaklanyor olmasdr. Bu ikinci grupta dindeki yahut kutsal kitaptaki dejenerasyon
sz konusu deildir. Nitekim Kur'an'da, baz peygamberlerin "dirilme"45nin nasl olduunu tecrbe etmek istedikleri ve "Allah" plak gzle gnnek isteyileri bildirilmektedif46. Btn bunlar, peygamberlerin phesinden kaynaklanmamakta, bilakis yakint bilgilerinin glendirilmesine ve olaylan somutlatrarak daha iyi anlama arzulanna matuftur. Ancak Kur'an'daki bu ve benzeri ifadelerin hi biri, kesinlikle Eski ve Yeni Abitteki gibi ok ak mitolojik ifade ve anlayla alakah deildir. Zira Kur'an'n kesintisiz intika!i47, insan elinin demediiDin ak delilidir. Yani Kur'an'da, asla Eski ve Yeni Ahitteki gibi bir dejenerasyon olmamtr. Zira Kur'an'dan verdiimiz rnekler, insaniann
olay ve olgulan daha iyi kavrama ve anlarnalanna matuf somutlatnnalardr. Ancak s-
lam'n kltrel boyutunda yani halk dini fonnunda mitolojik unsutlar kanlmaz olarak
yerini almtr.
nsan tarafndan retilmi olmasna ramen mitolojiler, byk lde din ile dayan
ma halinde olmutur. Gerek gemite ve gerekse gnmzde dini duygular, mitolojilerIe beslenmitir. Yani mitoloji dinin hizmetinde yorumlayc ve. aklayc bir fonksiyon
cra etmitir. Hatta M. Eliade gre, "yaayan mitoloji" daima bir kl te baldr ve bir dimdavran dorulamaktadr48. Yani din-mitoloji ilikisi kanlmazdr. Bu aratinnada
doru yanl tartmasna girmeden ortaya koymaya altmz ey de bundan baka bir
ey deildir. ster kabul edelim isterse gnnezden gelmeye alalm nerede insan varsa,
orada sorgulama, sembolizm, somutlatnna eilimi vardr.

43) Tllich, s. 54.

44) Eski ve Yeni Ahit'teki mitolojik malzemeler hakknda geni bilgi iin bkz. Hooke, s. 121-142, 197212.
45) Kur'an'da lmden sonra diriliin nasl olacan merak eden iki peygamber lassas anlatlmakta
dr:" ... 'ltimden sonra dirili nasl olacak acaba'dedi. Bunun zerineAllah onu ldrp yz sene
brakt; sonra onu diriltti. Ne kadar kaldm dedi? 'bir gn yahut daha az' dedi. Allah ona: Hayr yz
sene kaldm ...", "brahim Rabbine: Ey Rabbim! ly nasl dirilttiini bana gster, demiti. Rabbi
ona: Yoksa inannadn m? Dedi. brahim: Hayr! nandm, fakat kalbimin mutnain olmas iin grmek istedim dedi...." (Kur'an- Kerim ve Aklamal Meali, Trkiye Diyanet Vakf, Ankara 1993,
Bakrara Suresi 259-260.)
46) A'raf, 7/143
47) Sadk Kl, Mitoloji Kittlb- Mukaddes ve Kur'an- Kerim, Nil Yaylar, zmir 1993, s. 121-204.
48) Eliade, Dinin Anlam ve Sosyal Fonksiyonu, s. 77.