1

Krenare Pireva / Dr. Zhilbert Tafa

Njesia e Procesorit - CPU

BAZAT TEKNIKE TE INFORMATIKES 2

Permbajtja

Cka eshte procesori

Si funksionon CPU?

Tipet e Procesoreve?

Specifikacionet e tipeve te procesoreve!

Instalimi i procesoreve

Problemet me CPU

Krenare Pireva / Dr. Zhilbert Tafa

Tipet e Procesoreve CPU-ve

Intel

Pentium IV

Pentium III

Advanced Micro
Devices (AMD)

Pentium MMX

Cyrix

Motorola (Apple)

Sistemi kompjuterik
Processing device
Control
Arithmetic/
unit
logic unit
I/O devices
and storage

Register storage area

Memory

Krenare Pireva / Dr. Zhilbert Tafa

Cka eshte nje CPU?

Truri i kompjuterit

I vendosur me nje CHIP t integrimit t lart (VLSI)

Madhesia e CHIPit eshte sa x inch

E ndertuar nga silikoni

Permbane miliona transistor

Menaxhon shumicn e proceseve n kompjuter

Ligji i Moore cdo 18 muaj dyfishohet nr i transistoreve

Krenare Pireva / Dr. Zhilbert Tafa

Cilat jane komponentet e CPU-ve?

Njesia hyrje/dalje

Njesia e kontrollit

Menaxhon te gjitha aktivitetet brenda procesorit

Nje ose me shume ALU-ja, arithmetic logic units

Menaxhon te dhenat dhe instruksionet qe hyjne dhe dalin nga procesori

Performon te gjitha krahasimet logjike, llogaritjet

Registers

Ruan instruksionet dhe te dhenat qe perdoren me se shpeshti

Krenare Pireva / Dr. Zhilbert Tafa

Komponentat e CPU (1)

Arithmetic-Logic Unit (ALU)- Performon kater

operacione aritmetike perkatesisht kater operacione
logjike

Mbledhjen

Zbritjen

Shumezimin

Pjestimin

Gjithashtu karahason dy variabla per te shiquar se cila

eshte me e vogel/madhe

Krenare Pireva / Dr. Zhilbert Tafa

Komponentat e CPU (2)

Regjistrat

Mbane counter-a, te dhena, instruksione, dhe adresat te cilat ALU eshte duke i procesuar n
momentin e duhur.

Cashe memoriet internale te procesoreve

Memorije e shpejt statike e cila gjendet e integruar n CPU.

Shrben si ndrmjetsues midis proceseve t shpejta t CPU dhe qasjes m t ngadalshme n RAM.

BUSet

Front Side Bus (CPU-Memorija)

Internal (ALU-regjistrat-njesia e kontrollit)

Back-Side Bus (Lidhja e komponentave tjera te CPU ke kesh memorijen)

Control unit kontrollon-orijenton operacionet ne CPU

Krenare Pireva / Dr. Zhilbert Tafa

Komponentat e CPU (3)

9

Prej daljes ne treg te procesorit Pentium ne

1993, standardi ka qene qe procesori te
kete 2 ALU, ne menyre qe te mund te
proceson dy intruksione ne te njejten kohe
Krenare Pireva / Dr. Zhilbert Tafa

Komunikimi i CPU me memorije (1)

Me rastin e eljes apo t ekzekutimit t nj programi, t dhnat s

bashku me komandat e programit transferohen nga memorija
perzistive (p.sh. HDD) n RAM.

Pastaj n mnyr konsekutive mbushen kesh(et).

Nga RAM-i (apo keshi) instrukcionet dhe t dhnat mbi t cilat

operohet n momentin e duhur transferohen n regjistra.

Pr tu referuar (lexuar/shkruar) lokacioneve memorike, CPU prdor

2 lloj regjistrash:

Kopjon nj adres memorike nga nj regjistr n CPU n MAR (Memory

Address Register). N t njjtn koh, CPU i drgon sinjal R/W njsis
memorike pr lexim apo pr memorizim t t dhnave.

Pas ksaj t dhnat prcillen nga CPU kah MDR (Memory Data Register)
ose nga MDR kah CPU.

Numri i biteve t MAR determinon sa adresa t lokacionit mund t

dekodohen. MAR tipike sht 32 ose 64.

T dhnat apo komandat pastaj dekodohen dhe ekzekutohen.

N fund vendosen n RAM.

Krenare Pireva / Dr. Zhilbert Tafa

10

Komunikimi i CPU me memorije (2)

11

Cache memory (SRAM) is used to temporarily hold

data in expectation of what the processor will request
next
Krenare Pireva / Dr. Zhilbert Tafa

Komunikimi i CPU me memorije (3)

P
R
O
C
E
S
S
O
R
Step 1

Processor
requests
data or
instructions
Krenare Pireva / Dr. Zhilbert Tafa

12

Step 3
Transfer to main CPU and
cache

R
Cache

M
Step 2
Go to address in main
memory and read
Next processor request
Look first at cache
Go to memory

13

ka percakton performancat e CPU-se?

Frekuenca e puns klloku, takti punues

Sot zakonisht matet n GHz (2 GHz, 3 GHz, etj.)
Klloku duhet t jet m i ngadalshm se koha e propagimit t sinjalit npr qarqe...

Gjersia e fjals sa sht madhsia e t dhnave t cilat CPU mund ti manipuloj n nj moment t duhur.
Prpara 32 bitshe, sot kryesisht 64 bitshe.

Gjersia e magjistrals numri fizik i telave pr prcjelljen e t dhnave prej dhe kah procesori.

Numri i tranzistorve zakonisht shpreh fuqin e procesorit.

Sa m i madh, aq m tepr operacione paralele mund t kryhen.
(Por, duhet pasur kujdes nxehtsin e liruar pr njsi t siprfaqes dhe vonesn e RC faktorit)

Numri i brthamave.

Pr performanca t CPU-s, rrol t rndsishm luan edhe arkitektura.

Nga arkitektura varet se sa cikle t kllokut jan t nevojshme pr secilin instrukcion t programit.
Nj instrukcion i programit mund t prfshij disa instrukcione t instruction set t CPU-s

Specifikacionet
Shpejtesia e Clock-ut: 1.0 GHz
Shpejtesia e Sistemit/Front Side Bus: 133 MHz
L1 Cache: 16K Instruction + 16K data
L2 Cache: 256 KB

ME RENDESI: Prve performancave t CPU, shpejtsia e kompjuterit varet shum edhe nga
efikasiteti i ipeve (southbridge dhe northbridge) n pllak, nga sasia e kesh memorijes, nga
karakteristikat e DRAM memorijes (frekuenca, vonesa, kapaciteti), nga shpejtsia e HDD/SSD dhe
nga shpejtsia e I/O ipave.

Krenare Pireva / Dr. Zhilbert Tafa

14

Performancat e procesorit n pllak

shtjet te cilat ndikojne ne performancen e procesorit dhe pllakes

Shpejtesia e sistemit te BUS-eve qe procesori e suporton

Frekuenca baze e procesorit

Chipseti

Mundesia e Multiprocesimit

Cache Memorija

Sasia dhe tipi i memorieve DDR, DDR2, DDR3

Konsumimi i fuqise dhe tensioni

Krenare Pireva / Dr. Zhilbert Tafa

15

CPU dhe pllaka

Multiplier

Factori i shumezimit ndaj frekuences se sistemit te BUSit

E cakton frekuencen e procesorit

Frekuenca e sistemit te BUSit multiplier = Frekuenca e

procesorit

Firmware i pllakes ame

Automatikisht detekton shpejtesin e procesorit dhe

pershtat shpejtesin e sistemit te BUS-ave

Krenare Pireva / Dr. Zhilbert Tafa

16

Disa termine

Overclocking

Puna e procesorit mbi nivelin e sugjeruar te shpejtesis nga ana e prodhuesit

Tejkalon frekuencen default

Mund te ndryshoni konfigurimin ne BIOS

Disavantazh

Mund te nxehet me shpejt

Ngel jasht garancionit

32/64 bit procesor

Sasia e te dhenave qe nje procesor mund te proceson ne nje clock cycle gjersia
e regjistrave dhe data bus.

Sasia e memorijes q mund t adresohet.

Krenare Pireva / Dr. Zhilbert Tafa

17

Ciklet e procesorit (1)

Control Unit- Menaxhon kater operacione bazike (machine cycle)

Fetch E merr instruksionin e ardhshem te programit nga memoria e

kompjuterit

Decode dekodon kodin e instruksionit ne menyre qe te gjenerohen te

gjitha sinjalet per te kontrolluar punen e ALU

Execute Performon te gjitha ekzekutimin e kerkesave ne ALU

Write-back (Store) Shkruan (ruan) rezultatin ne regjista/memorie

Krenare Pireva / Dr. Zhilbert Tafa

18

Ciklet e procesorit (2)

Ciklet e makines
Faza

e instruksioneve

Hapi

1: Fetch instruksionet(nga RAM)

Hapi 2: Dekodon instruksionet (ne CU)
Faza

e ekzekutimit

Hapi

3: Ekzekuton instruksionet (ne ALU)

Hapi 4: Ruan rezultatet (ne RAM)
Krenare Pireva / Dr. Zhilbert Tafa

Ciklet e procesorit (3)

19

Processing device
Control unit

ALU

(2) Decode

E-time

I-time

(1) Fetch

Registers

Memory

Krenare Pireva / Dr. Zhilbert Tafa

(3) Execute

(4) Store

20

Cikli dhe tipet e procesimit

Koha e ciklit te makines

Koha qe duhet per te ekzekutuar nje instruksion

Procesimi Serial

Ekzekuton nje instruksion ne nje kohe

Fetch, decode, execute, store

Procesimi Paralel

Shume procesor perdoren ne te njejten kohe

Shembull: serveret ne rrjeta, superkompjuteret etj

Pipelining

Aksioni i instruksionit nuk duhet te perfundon para se instruksioni i radhes te fillon te

ekzekutohet

Fetch Instruksioni 1, fillon dekodimi i Instruksionit 1 dhe fetch i instruksionit te dyte ne te

njejten kohe

Krenare Pireva / Dr. Zhilbert Tafa

21

Shpejtesia e Clock-ut

Shpejtesia e clock-ut

Hertz(Hz)

Shpejtesia e paracaktuar ku nje CPU prodhon nje seri te pulseve elektrike.

Nje cikel ose puls per sekond

Megahertz (MHz)

Miliona te cikleve per sekond

Krenare Pireva / Dr. Zhilbert Tafa

22

Gjatesia e fjales

Gjatesia e fjales

Numri i biteve qe nje procesor mund te proceson ne nje kohe te

caktuar

BIT
Binary

digit - 0 ose 1 qe kombinohen per te formuar nje fjale

Fjala
Cka

Krenare Pireva / Dr. Zhilbert Tafa

nje kompjuter proceson

23

Llojet e procesimit

Tre metoda per te ngritur performancen

Multiprocesimi

Shume procesor

Procesoret kane me shume se nje ALU

Instalimi i me shume se nje procesori ne pllaken ame

Multi-core procesimi

Processor housing e cila permban 2 ose me shume berthama qe operojne ne te

njejten frekuence, te pavarura njera ndaj tjetres

Dual core, triple core, quad core, octo core

Krenare Pireva / Dr. Zhilbert Tafa

24

Arkitektura per multi-core

Krenare Pireva / Dr. Zhilbert Tafa

25

Quad-core processing with L1, L2, and L3 cache

and the memory controller within the processor
housing
Krenare Pireva / Dr. Zhilbert Tafa

Shembull

Krenare Pireva / Dr. Zhilbert Tafa

26

27

Intel
Processors
GT/s Gigatransfers/s
Verzioni Atom
pr low power
Server platformat
Xeon dhe Itanium

Krenare Pireva / Dr. Zhilbert Tafa

28

Krenare Pireva / Dr. Zhilbert Tafa

29

AMD
Processors

Krenare Pireva / Dr. Zhilbert Tafa

30

Desktop vs Mobile CPU dhe hyperthreading

CPU-t mobile e kan mundsin e prdorimit adaptabil t energjis throttling

Kur CPU prdoret p.sh. pr web surf, ai sht n energy saving mode punon m ngadal

Kur prdoret pr loj, ngritet shpejtsia e puns.

Hyperthreading mundson CPU-n q t ekzekutoj

disa threads n t njjtn koh.

Krenare Pireva / Dr. Zhilbert Tafa

31

Multiprocesimi
Ekzistojn disa definicione.
Nj definicion:
Nje sistem i kompjutereve ne te cilen dy ose
me shume CPU punojn paralelisht pr t
kryer nj pun t prbashkt apo pun t
ndryshme n nj sistem t vetm.
Krenare Pireva / Dr. Zhilbert Tafa

32

Multiprocessor Systems

Kerkesa e vazhduar per kompjuter te shpejt

Modeli me memorie te perbashket

Pasimi i mesazheve te multiprocesoret dhe

Mundesit me sisteme te shperndara

Krenare Pireva / Dr. Zhilbert Tafa

Sistemi i ftohjes

Komponentt elektronike lirojn nxehtsi

e cila mund ti dmtoj ato.

Sidomos, me zvoglimin e qarqeve, zhvillohet nxehtsi m e vogl

e prgjithshme por nxehtsi m e madhe pr njsi t siprfaqes.

Pr ket sht i nevojshm sistemi m i mir i ftohjes.

Siperfaqja e procesorit zakonisht mbulohet nga materijali prues i

brinjzuar special pr t pruar sa m shum nxehtsi (heat sink).

Cooler instalohet edhe n pjest tjera sikur:

kartel grafike, HDD, ipset, etj.

Ventilatori bn q nxehtsia e liruar t largohet nga CPU

Ventilatort i dedikohen edhe njsis t procesimit grafik.

Prpara se t instalohet cooleri, vendoset pasta termale, nse

cooleri nuk e ka at t vendosur.

Qllimi i saj sht q t eliminoj zbraztsirat e ajrit midis CPU

dhe coolerit.

Shtresa e pasts duhet t jet e holl sepse prndryshe

pengon prcjelljen e temperaturs n cooler.

Krenare Pireva / Dr. Zhilbert Tafa

33

Perzgjidhe nje processor ne baze te

kerkesave te sistemit
1. Perzgjidh procesorin me te mire qe bazohet ne kerkesat gjenerale te
sistemit si dhe nevojat e shfrytezuesit

Perzgjidhe nje procesor dhe pllakn kompatibile

A prkrah pllaka AMD apo CPU t Intelit?

Cilin socket prdor pllaka?

2. Hapat tjera

Lexoni dokumentacionin e pllakes

Selektoni ftohesin per procesorin perkates

Krenare Pireva / Dr. Zhilbert Tafa

34

35

Socket-at

Jan llojet e prizave ku mund ta montojm nj CPU n pllak.

Zakonisht jan t ndara n ata pr Intel dhe AMD.

P.sh.

Socket 754 (pr AMD)

Socket AM2 (pr AMD)

N figur (lart) , Socket 1366, ose

Socket B, ose Socket LGA1366
(1366 pine = 43x41 21x17 40 pine n kontakte kufitare)
Pr Core7i, Xeon, etj.

N figur (posht) socket FM2 pr

AMD. Ka 904 pine.

Krenare Pireva / Dr. Zhilbert Tafa

36

Shembull: Instalimi i nje procesori (1)

Instalimi i nje Intel procesori ne soketin 1366

1.

Perdorni pertokezimin

2.

kyni kompjuterin nga priza elektrike

3.

Hapeni soketin dhe largojeni kapakun mbrojtes te soketit

4.

Largojeni kapakun mbrojtes te procesorit

5.

Vendoseni procesorin brenda soketit

Vrejte: Soketat e kan n njrn an t shnuar nj form
trekndshi (apo shigjete) q tregon se far pozite duhet t
marr procesori n pllak (Fig)

Krenare Pireva / Dr. Zhilbert Tafa

37

Instalimi i CPU (2)

5.

Verifikoni nqs pin-at jane vendosur ne anen e duhur dhe procesori po flene ne soket

6.

Vendoseni pjesen anesore ne pozicionin e mbylljes

7.

Lyeni me pastn termale dhe vendosni ftohsin.

8.

Kyni kabllon e ftohsit n prizn adekuate n pllak

9.

Shikoni te BIOS-i qe sistemi eshte duke e njohur procesorin pasi qe sistemi te nalet dhe te
ngritet

Video ( http://www.youtube.com/watch?v=5qczGR4KMnY )

Krenare Pireva / Dr. Zhilbert Tafa

38

Problemet me CPU (1)

CPU rrall prishet.

Defektet n lidhje me CPU biejn kryesisht n dy kategori:

Problemi me nxemje t madhe

Rrzimi i sistemit (chatatrophic failure)

Problemi i nxemjes:

Shum ose pak past termale ose pasta termale nuk sht e shtrir n mnyr t barabart

Kabllo i kullerit nuk sht lidh n motherboard ose kulleri nuk punon.

Shtpiza nuk ka ventilim t duhur rasti kur daljet e shtpizs jan t mbushura me pluhur
ndrsa jashta shtpizs sht temperatura e lart (no air condition)

Krenare Pireva / Dr. Zhilbert Tafa

39

Problemet me CPU (2)

Catastrophic failure (simptomet)

Blue Screen of Death

(por i kaltr )

PC ndalet s punuari
(dhe zakonisht dgjohet nj z i shoqruar me ern e komponents s djegur)

Shpesh kjo prishje implikon prishje edhe n pllak.

Krenare Pireva / Dr. Zhilbert Tafa

40

Disa pyetje

far i mundsojn regjistrat CPU-s?

Cili sht funkcioni i external data bus

Pr ruajtjen e prkohshme t komandave t brendshme dhe t dhnave.

T mundsoj rrugn (kanalin) e komunikimit midis CPU dhe RAM

Cila sht njsia kryesore pr matjen e shpejtsis s procesorit?

MHz, GHz

Krenare Pireva / Dr. Zhilbert Tafa