SAYI 39 2012

OSMANLI ARATIRMALARI
T H E JOU R NA L OF OT TOM A N S T U DI E S

Other Places:
Ottomans traveling, seeing, writing, drawing the world
A special double issue [39-40] of the
Journal of Ottoman Studies / Osmanl Aratrmalar
Essays in honor of

omas D. Goodrich
Part I

Misafir Editrler / Guest Editors

Gottfried Hagen & Baki Tezcan

Evliy elebi Seyahatnmesi'nin

Topkap Saray Ktphanesi'ne ntikali Meselesi
Uur Demir*

e Question of the Transfer of Evliya elebis Seyahatnme (Book of Travels) to

the Topkap Palace Library
Abstract Although so many important studies have been carried out about the Seyahatnme (Book of Travels) of Evliya Celebi until now, they havent been benefited from
Turkish archives during these studies sufficiently. Correspondingly, it is clear that lots
of problems can not be clarified without using these sources. In this study, on the basis
of estates, new findings have been established about how and when authors edition of
Seyahatnme passed to Topkap Palace Library. Besides with the help of these estates it
has been revealed that Morali Besir Aga who was one of the chief harem eunuchs possessed the authors edition and they were transported to the Palace by confiscation
Keywords: Seyahatnme (Book of Travels) of Evliya elebi, Hac Beir Aa, Moral
Beir Aa, estates records

Evliy elebi Seyahatnmesi yazmalar hakknda ilk modern aratrmalar Joseph von Hammer (. 1856) tarafndan balatlm ve mellif 1814de kaleme
ald bir tantm yazsyla eseri, dnya ilim lemine duyurmutur1. Hammerin
Seyahatnmeden seerek ngilizce olarak yaynlad mntehabattan sonra ise esere olan ilgi ve yazmalar hakkndaki aratrmalar giderek artmtr2. Seyahatnme
hakknda Trke literatrdeki ilk derli toplu deerlendirmeleri ise Necip sm
*
1

Marmara niversitesi.
Hammerin 1814de kaleme ald makalenin Trke evirisi iin bk.Trke Bir Seyahatnmenin
lgin Bulunuu, ev. Nuran Tezcan, Evliy elebi Konumalar/Yazlar, haz. M. Sabri Koz, stanbul 2011, s. 268-274. Hammer, bu tantm yazdnda Seyahatnmenin yalnzca ilk drt
cildine sahiptir.

Evliy Efendi, Narrative of Travels in Europe, Asia and Africa in The Seventeenth Century, trs.
Ritter Joseph von Hammer, London 1834; bu kitab hakknda bk. Nuran Tezcan, Evliya elebi

Osmanl Aratrmalar / The Journal of Ottoman Studies, XXXIX (2012), 205-216

205

E V L Y E L E B S E Y H AT N M E S N N
TO P K A P I S A R AY I K T P H A N E S N E N T K A L M E S E L E S

ile Ahmed Mithat Efendi kaleme almtr3. Trk Tarih Encmeninin (=TTE)
yayna hazrlad Seyahatnme, eserin yazmalar hakkndaki aratrmalara dair
bir dnm noktas olmutur4. Seyahatnmenin yedinci ve sekizinci kitaplarn
ihtiva eden bu neir, Dankoff un ifadesiyle Kreutel ncesi dnemin ulat en
mkemmel noktadr5.
Seyahatnme yazmalar hakkndaki modern almalar iin asl milad ise R.F.
Kreutelin almalar olmutur. Kreutel, mellif nshalarn tespit etmi ve neirlerde bugn Topkap Saray Ktphanesinde bulunan bu nshalarn esas alnmas gerektiini ortaya koymutur6. Kreutelden sonra eserin yazmalar hakkndaki
en nemli almay Pierre A. McKay kaleme almtr7. McKay, Seyahatnmenin
mellifinin Msrda vefat etmesi nedeniyle eserinin de burada kaldn, 1715de
Kahireye gelen kitap merakls Hac Beir Aann (. 1746) eserin varlndan
Evliy elebiyi tanyan Emrl-Hc zbek Bey vastasyla haberdar olduunu,
Seyahatnmesinin Hammer-Purgstall Tarafndan Bilim Dnyasna Tantlmas Hakknda,
Evliy elebi Konumalar/Yazlar, stanbul 2011, s. 250-274.
3

Bu iki yazar kdam Gazetesinin nere hazrlad Evliy elebi Seyahatnmesi iin mellif ve eseri hakknda tantm yazlar kaleme almlardr (bk. Evliy elebi Seyahatnmesi, mellifi: Evliy
elebi Mehmed Zll ibn Derv, I, stanbul 1314/1896). lk basks 1843de yaplan Mntehabat-
Evliy elebi adl neir, Seyahatnmeye ilm bir alakann uyanmasn salayamamtr (bk. Uur
Demir, Evliy elebi Seyahatnmesinin Osmanl Dnemi Basklar, yaynlanmak zere TTK
Belletene verilmitir) ancak halk arasnda byk ilgi grmtr. Tereke kaytlarn inceleyen
smail E. Ernsal da bu tespiti destekleyici verilere ulamtr (bk. Osmanlda Evliy elebiyi
Kim Ne Zaman Okumaya Balad, yaynlanmam Evliy elebi Sempozyumu, rdn 2011).

Kilisli Rfatn editrlnde yayna hazrlanan bu neirde Seyahatnmenin Pertev Paa

Ktphanesindeki nshas esas alnm, bununla birlikte stanbuldaki dier nshalar da kullanlmtr. Bu nerin mukaddimesinde yedinci ve sekizinci ciltlerin yazmalar hakknda nemli
bilgiler de verilmitir (bk. Evliy elebi Seyahatnmesi, VII, stanbul 1928, s. A-YB).

Robert Dankoff, u Rasad Ykalm m? Evliy elebi ve Filoloji, Evliy elebi Konumalar/
Yazlar, stanbul 2011, s. 129.

Neues zur Evliya elebi, Forschun, Der Islam, XLVIII (1971), s. 269-279. Mellif nshalar:
Topkap Saray Ktphanesi (= TSMK), Badat, nr. 304 (1. ve 2. kitaplar bir arada); Badat, nr.
305 (3. ve 4. kitaplar bir arada); Badat, nr. 307 (5. kitap); Revan, nr. 1457 (6. kitap); Badat, nr.
308 (7. ve 8. kitaplar bir arada). Saraydaki Seyahatnme yazmalar hakknda katalog bilgileri iin
bk. Topkap Saray Mzesi Ktphanesi Trke Yazmalar Katalou, I, haz. Fehmi Edhem Karatay,
stanbul 1961, s. 454457; Osmanl Corafya Literatr Tarihi, I, haz. Ekmeleddin hsanoluRamazan een-M. Serdar Bekar-Glcan Gndz-A. Hamdi Furat, stanbul 2000, s. 103-105.

The Manuscripts of the Seyahatname of Evliya elebi, Part I: The Archetype, Der Islam, LII
(1975), s. 278298. Kreutel, asl nshalarn Evliy elebinin kaleminden ktn ileri srm,
McKay ise ana metnin Evliynn gzetiminde kaleme alndn, derkenarlarn da mellif hatt
olduunu iddia etmitir. Fahir z de bu nshalarn ve derkenarlarn mellif hatt olmadn ancak Evliy elebinin gzetiminde kaleme alnm olmas gerektiini yazmtr (Evliya elebi
ve Seyahatnamesi, Boazii niversitesi Dergisi, 7 (1979), s. 68-69).

206

UUR DEMR

eserin en azndan 1719-1720ye kadar zbek Beyin olu olduu tahmin edilen
brahim elebi Bilbsnin8 elinde bulunduunu, brahim Bilbsnin 1742de
Seyahatnmeyi Hac Beir Aaya hediye ettiini ve Seyahatnmenin bylece
stanbula geldiini tespit etmitir9. McKayn bu tespitlerinden sonra gnmze
kadar Evliy elebi Seyahatnmesi yazmalar hakknda, son nokta koyulmuasna
yeni bir ey yazlmam, sonraki almalar birbirinin tekrar olmaktan veya ele
alnan konularla ilgili Seyahatnmedeki pasajlarn aynen aktarlmasndan teye
geilememitir10. Buna ramen hl Seyahatnme yazmalarna dair cevaplandrlmas veya cevap verilmesine ramen yeniden gzden geirilmesi gereken birok
problem bulunmaktadr. Bunun bizce en nemli nedeni, bugne kadar yaplan
almalarda daha ok Seyahatnmenin kullanlmas ve ariv kaytlarnn ihmal
edilmi olmasdr. Biz bu yazmzda Babakanlk Osmanl Arivi ve Topkap Saray Mzesi Arivindeki belgelerden hareketle Evliy elebi Seyahatnmesinin
asl nshalarnn Saray Ktphanesine nasl intikal ettiklerini cevaplandrmaya
alacaz.
8

McKay bu kelimeyi Bilbeys olarak okumutur ancak bizce bunun Bilbisli anlamnda Bilbs
eklinde okunmas daha dorudur.

McKay, eserin 1719-1720ye kadar brahim elebi Bilbs bin zbek Beyin elinde bulunduunu, asl nsha olarak kabul edilen yazmalardaki mhr ve imzalardan hareketle tespit etmitir. Seyahatnmenin Hac Beir Aaya brahim Bilbs tarafndan 1742de hediye edildiini ve
bylece eserin stanbula geldiini ise brhim b. Baltac-zde el-Hc Muhammed b. Halil
tarafndan H. 1162/M. 1748-1749da istinsah edilen Seyahatnmedeki bir aklamaya istinaden
ileri srmektedir. Baltaczdenin aklamas u ekildedir: Fihrist-i Trh-i Seyyh Evliy elebi Trk: Shib-i Trhin asl- mevlidi Unkapannn i yzlerinde olup bin senesinden bin
seksene gelinceye Girid alnmasnda dahi bile olup ve krk iki senesine bu dnyy get gzr
edp grdigi eyleri yazup trih misill be cild kadar eyleyp lkin Msrda kalmala bin yz
elli be senesinde Msrdan Kzlaraas el-Hac Beir Aa Hazretlerine hediye gelp ve Galata
Saraynda her bir deme birer cz virp birin yazdrup ve Rakm Efendi dahi Moraya giden
Silahdar Paa hazretlerine vesle-i sevk edp kulunuz dahi be cildi ki iki yz krk drt cz
kadar olup bi-inyetullahi tel kulunuzun sekiz ayda yazup ve sekiz yz guru kadar ake olup
ve sonra evvel cildi sn ve slis cildi kulunuza virp bu kadar intihb eyleyp yazdk. Drdnc cildi yazalm derken Silahdar Paa hazretleri Moraya gidp yazamadk lkin pek tuhfe
trh olup ama gayr trhler gibi nizmla degildir. Eyce baklsa pek nzik vaka-nvis eydir
ve stanbulda Rakm Efendiden gayr bilr olmamak gerek. Geen yaz almak murd eylediler
ve seksan guru virdiler. Kulunuz yzer guru istedim virmedim ve bu yazu ile bu kadar yazuyu
bi-fazlullahi tel elli gn kadar zemnda yazlur inahhur-Rahman yle malm- devlet ola
(stanbul niversitesi Ktphanesi, Eski Eserler Blm, Trke Yazmalar (=, TY), nr. 4141).
Baltaczde, bu aklama ile Seyahatnme ve mellifi hakknda ilk biyografik bilgileri de vermi
olmaktadr. Bu kayt McKay tarafndan ngilizceye de tercme edilmitir (The Manuscripts of
the Seyahatname of Evliya elebi, s. 279-280, 293).

10 Burada Yap Kredi Yaynlar tarafndan yaymlanan almay ayr bir kategoride tuttuumuzu
ifade etmek isteriz.

207

E V L Y E L E B S E Y H AT N M E S N N
TO P K A P I S A R AY I K T P H A N E S N E N T K A L M E S E L E S

Evliy elebi Seyahatnmesi Merakls Bir Hmi: Hac Beir Aa

Bugn Evliy elebi Seyahatnmesinin asl nshalarna ve tam takm bir kopyasna sahipsek bu, hi phesiz Drssade Aas Hac Beir Aann bu esere gsterdii ilgi sayesinde olmutur11. Aa, on kitap hlindeki mellif nshas
Seyahatnmeyi 1742de brahim Bilbsden hediye alm ve vakit kaybetmeden
eseri, ekil ve muhteva bakmndan asl nshasna sadk kalacak ekilde 1742
1743 tarihleri arasnda iki takm olarak istinsah ettirmitir12.
Mellif nshalar, istinsah ettirildikten sonra artc bir ekilde aann
elinden kmtr. Bu nshalarn Hac Beir Aann elinden neden ve ne zaman ktklar, bir sre neden ortadan kaybolduklar ve Topkap Sarayna
nasl intikl ettikleri bugne kadar yaplan almalarda tam olarak tespit
edilememiti. McKay, Hac Beir Aann Seyahatnmenin asl nshalarn
elinden karmasnn artc bir durum olduunu, 1745e gelindiinde aann elinde yalnzca birinci (1. ve 2. kitap) ve beinci cildin (7. ve 8. kitaplar)
bulunduunu tespit etmitir. McKay ayrca aann 1746da vefatyla mellif
nshalarnn uzun bir sre ortadan kaybolduunu, I. Mahmud dneminde
Saray Ktphanesine ilk olarak beinci cildin alndn ileri srmtr. Dier
ciltlerin ise III. Mustafa ve I. Abdlhamid dnemlerinde saraya alnd tahmin edilmektedir13. lk defa tarafmzdan burada kullanlan Hac Beir Aa ile
halefi Moral Beir Aann (. 1752) tereke kaytlar14, asl nshalarn Topkap
Sarayna nakledilmelerine dair McKayn tespitlerini byk oranda deitirmekte, birok bilinmeyen hususu aydnlatmakta ve yeni sorularn sorulmasna
vesile olmaktadr.

11 Necip sm, Hac Beir Aann Seyahatnmeye zel bir ilgi gsterdiinin 1920lerde dahi Harem halk arasnda konuulduunu aktarmtr (Evliya elebi Seyahatnamesi, Tarih-i Osman
Encmeni Mecmuas, VII-VIII, stanbul 1928, Yeni Seri 1/2, s. 74).
12 Hac Beir Aa tarafndan 17421743 tarihleri arasnda istinsah ettirilen ve on cildi de ihtiva eden
Seyahatnme nshalar iin bk. Sleymaniye Ktphanesi, Pertev Paa nr. 458462 (tam takm);
Sleymaniye Ktphanesi, Hac Beir Aa, nr. 448452 (IX. Cilt eksik). Bu nshalarda asl metin hem ekil hem de muhteva bakmndan aynen takip edilmeye allm fakat asl nshadaki
derkenarlar bu istinsahlarda metne alndndan sayfa saylarnda deiiklikler olmutur (bk. F.
z, Evliya elebi ve Seyahatnamesi, s. 68. Ayrca bk. Dankoff, Seyahatnmenin 9. Cildinin
Yayna Hazrlanmas ile lgili Dnceler, XI-XII).
13 The Manuscripts of the Seyahatname of Evliya elebi, s. 293295.
14 Moral Beir Aann terekesindeki ok deerli bir hatla levhalara Reat Ekrem Kou bir cmle
ile temas etmi fakat kitaplardan bahsetmemitir ( Beir Aa (Hfz, Hattat), stanbul Ansiklopedisi, V, 2600)

208

UUR DEMR

Hac Beir Aann Terekesi ve Evliy elebi Seyahatnmesi

Hac Beir Aa, yirmi dokuz yl drssade aal yaptktan sonra 13
Cemziyelevvel 1159/3 Haziran 1746da stanbulda vefat etmi15, vefatndan
hemen sonra da mallar msadere16 edilmitir. Msadere edilenlerin birksm
Harem-i Hmyna teslim edilirken birksm da hediye olarak datlmtr. Terekesinde Karaaadaki hazine odalarnda muhafaza edilen yedi Mushaf- erf,
dua kitab ve farkl konulara dair otuz adet yazma17; Topkap Sarayndaki odasnda bulunan yirmi adet mecmua ve risale, alt adet duanme ile dier konulara
dair elliye yakn yazma ve basma eser de yer almaktayd18.
Msadere edilen kitaplarna baklrsa Hac Beir Aann hadis, kelm, fkh,
tefsr gibi din ilimler ile edebiyat, tarih ve tbba ilgi duyduu anlalmaktadr19.
Aann koleksiyonunda yeralan tarih kitaplar unlardr: Kss- Enbiy, muhtelif
siyer kitaplar, Telhis-i Trih, Trih-i Mntehab, mellif hatt Cihnnm, Trih-i
dris-i Bidlis, Tabaktl-Memlik.
Hac Beir Aann msadere edilen kitaplar arasnda Evliy elebi Seyahatnmesine dair bir kayt ise bulunmamaktadr. Bu, Seyahatnme
15 Abdlkadir zcan, Beir Aa, Hc, DA, V, 555.
16 Msadere sistemi ve tereke defterlerinin genel bir tantm iin bk. mer Ltfi Barkan, Edirne Askeri Kassamna Ait Tereke Defterleri (1545-1659) I, Trk Tarih Kurumu (TTK), Belgeler,
III/5-6 (Ankara 1968); Said ztrk, Askeri Kassama Ait Onyedinci Asr stanbul Tereke Defterleri
(Sosyo-Ekonomik Tahlil), stanbul 1995.
17 Mteveff Drs-sade aas el-Hc Beir Aann Karaaada hazne odalarnda zuhr
eden..., Topkap Saray Mzesi Arivi Defterleri (=TSMA.d), nr. 23, vr. 33b.
18 Mteveff-y mmileyhin Sary- Ceddde olan eys olmak zere alnan (TSMA. d, nr. 23,
vr. 36a-38a).
19 Hac Beir Aann terekesine gre aa vefat ettiinde zel koleksiyonunda daha ok din ilimlere dair eserler bulunmaktayd. Bunun yannda 4 adet tp kitab, 1 adet brahim Mteferrika tarafndan kaleme alnan Usll-hikem [F Nizml-mem], 1 adet Takprzde Ahmed
Efendinin Mevztul-ulm adl eseri, if ve dua kitaplar ile divanlar da yeralmaktayd. Terekesindeki corafyaya dair kitaplarn varl aann bu ilme de ilgi duyduunun bir gstergesi
olsa gerektir. Beir Aann msadere edilen kitaplarnn birksm I. Mahmud tarafndan kurulan Topkap Sarayndaki Revan Odasndaki ktphaneye vakfedilmi, birksm da satlmtr.
Hangi eserlerin sata sunulduu hangilerinin ise Revan Ktphanesine kaydedildikleri tereke
defterinde tarihleri ile birlikte belirtilmitir (TSMA. d, nr. 23, vr. 36b; ayrca bk. TSMA.d, nr.
2644, vr. 2a-3a). Beir Aann msadere edilen dier mallar iin ayrca bk. TSMA.d, nr. 6882.
Aann zel koleksiyonunda brahim Mteferrika Matbaasnda baslan kitaplardan yalnzca
Vankulu Lugatinin bulunmas ise ilgintir. Benzeri bir durum air Nedimin muhallefatnda
da tespit edilmitir (bk. smail E. Ernsal, ir Nedimin Muhalleft, The Archival Sources of
Turkish Literary History, Turkish Sources LXXXV, Published at the Reportment of Near Eastern
Languages and Civilizations Harvard University, 2008, s. 284285).

209

E V L Y E L E B S E Y H AT N M E S N N
TO P K A P I S A R AY I K T P H A N E S N E N T K A L M E S E L E S

yazmalarnn tarihi hakknda ilgin ve bir o kadar da nemli bir durumdur. nk daha nce yaplan aratrmalarda Beir Aa 1746da vefat ettiinde elinde
Seyahatnmenin sadece yedinci ve sekizinci kitaplar ihtiva eden beinci cildinin
bulunduu, aann vefatndan sonra ise bu cildin I. Mahmud tarafndan kendi
vakfna devredildii ileri srlmtr20. Aaya ait tereke kaytlar, bu tespitlere
phe ile yaklalmas gerektiini, vefat ettiinde aann elinde Seyahatnmenin
hibir cildinin bulunmadn ve asl nsha kabul edilen yazmalar daha nceki bir tarihte elinden bir ekilde kardn ortaya koymaktadr. Bu kaytlar,
Seyahatnmenin asl nshalarnn bundan sonraki serencm hakknda daha baka bir veri ihtiva etmemektedir. Bu nedenle asl nshalarn Hac Beir Aann
elinden ne zaman ve neden ktklar, kimin koleksiyonuna getikleri ve aa vefat
ettiinde asl nshalarn ka cildinin salam olduu gibi sorular da bugne kadar
cevaplandrlamamtr. Fakat Hac Beir Aann halefi Moral Beir Aann tereke kaytlar bu sorulara nemli cevaplar ihtiva etmektedir.
Evliy elebi Seyahatnmesinin Bilinmeyen Sahibi: Moral Beir Aa
Moral Maktl Beir Aa (. 1752), Hac Beir Aann 1746da vefat zerine
drssade aas olmu ve 1752ye kadar alt yl bu grevde kalmtr. Haziran
1752de muhaliflerinin gayretleriyle nce azledilmi daha sonra da Kzkulesinde
katledilmi21 ve idamndan hemen sonra halefi bir Aa22 nezretinde btn
20 MacKay, The Manuscripts of the Seyahatname of Evliya elebi, s. 294.
21 Moral Beir Aann devlet ilerindeki nfzu, buna duyulan tepkiler, aann azli, idam ve
adamlarnn tasfiyesi hakknda bk. Babakanlk Osmanl Arivi (= BOA), Mhimme Defterleri
(=MD), nr. 155, s. 4, 268 (hkm 985), 269 (hkm 987), 270-271 (hkm 990-998), 272 (hkm 1004), 276 (hkm 1009), 277 (hkm 1010), 278 (hkm 1021), 280-281 (hkm 1023);
Ahmed Resm Efendi, Hamletl-Kber, haz. Ahmet Nezih Turan, stanbul 2000, s. 6974;
Zeyneb Aybicin, Ahmed Resm Efendinin Hamletl-Kbers ve Mstakim-zde Zeyli (62
sayfa belge ile birlikte), TTK Belgeler, XXII/26 (Ankara 2002), s. 218223. Ahmed Resm, bu
eseri birka farkl dnemde yeniden kaleme alm ve sonraki nshalarda eklemeler yapmtr.
zellikle Moral Beir Aa hakknda ilk telifte yazdklarn, sonraki teliflerinde tamamen deitirmitir. Ayrca bk. emdn-zde Fndkll Sleyman Efendi Mrit-Tevrih, I, haz. Mnir
Aktepe, stanbul 1976, s. 163-170; smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin Saray Tekilat,
Ankara 1988, s. 177; Abdlkadir zcan, Beir Aa, Moral, DA, V, 555556.
22 Baz kaynaklarda Moral Beir Aann halefi olarak nc Beir Aa gsterilmekteyse de
bu doru deildir. Ahmed Resm, Hamletl-Kberda doru olarak Beir Aadan sonra bir Aann drssade aas olduunu kaydetmesine ramen eseri yayna hazrlayan Ahmet
Nezih Turan, dipnotla bunun sehven yazldn belirtmi, esere yazd giri blmnde de
birka defa Moral Beir Aann halefinin nc Beir Aa olduunu yazmtr (bk. 21, 23,
74). Turan, kaynak olarak da Mrit-Tevrihi gstermitir fakat Mrit-Tevrihte Moral Beir
Aadan sonra yerine hnkr hazinedr olan bir Aann getirildii kaydedilmitir (I, 167).

210

UUR DEMR

malvarl da msadere edilmitir23.

Moral, alt yllk drssade aal dneminde daha ok siyas olaylar zerindeki nfzu ile ele alnmtr ancak aann bir kitap merakls olduu, drt
bine yakn zel bir koleksiyona sahip bulunduu ve tarihe zel bir ilgi duyduu
pek ifade edilmemitir24. Yalnzca Ahmed Resm, aay ve adamlarn eletirmek
zere kaleme ald blmde u nemli bilgileri vermitir: Aa hazretleri gicelerde gy dersle itigl etmein Aa efendimiz if okuyurlar. Eyce erh bulamadlar dey bir sz karrlar. Her kimin smiasna vsl olursa elbette ehr-i
if tedrk kaydna der. Birka gnden sonra Aa efendimiz Vassf yhd
Dvn- evket ve Hassf mtlaa ideyorlar dey bir Vassf ve evket frtnas
zuhr ider. Sahhflar biribirine girer. Harbeneden mster kitblar irsl ve bu
nsha aa hazretlerinin pesenddesidir. sl ihds makble geer dey on guruluk kitb yz gurua alnup deste deste mahalline vsl olur. Ve aa efendimiz
selkas hsn-i hatta dd dey ceste ceste ktat eyh ve Hfz Osman Mushaf
ve Dede murakkaalar ve Emr Efendi Enm ve Erikapulu Delili dorulup,
karalama getrmek ayp olur. Getrenler yz karal eylemi gibi ehresine arparlar. Bu kayda dmeyen kitb bir tarafdan mumcolu mumlayup ve nice
sahteciler eyhe takld kaydna dp, hner arz ve hediye ihzr eylemenleri
muheze ile tercm zr iderler idi25.
Vefat ettiinde zel koleksiyonundaki 3.25226 adet kitap dahi Moral Beir
Aann okumaya ilgisini ortaya koymaktadr. Kitaplarn byk bir ksm yazmayd ve bunlarn bazlar mellif hatt veya tek nsha eserlerdi. Aann terekesinde basma kitaplar da bulunmaktayd ve bunlar arasnda Mushaf- erif de
Ayn yanl bilginin tekrar edildii dier kaynaklar iin bk. Mehmed Sreyya, Sicill-i Osmn,
II, stanbul 1311, s. 20; A. zcan, Beir Aa, Moral, V, 556. bir Aa, Moral Beir Aann
azlinden sonra drssade aas olmu, 3 sene 3 ay sonra azledilmi, ardndan mallar msadere edilmi ve Msra srlmtr (bk. Ahmed Resm Efendinin Hamletl-Kbers ve
Mstakim-zde Zeyli, s. 223224. Msadere edilen mallarnn bir listesi iin bk. TSMA.d, nr.
23, vr. 132a).
23 Moral Beir Aann muhallefat iin bk. TSMA. d, nr. 2217; TSMA. d, nr. 23, vr. 89b-101a;
BOA, Bamuhasebe Kalemi Muhalleft Halifesi Defterleri (=D.BM. MHF), nr. 13698, vr. 8b,
19a; BOA, D.BM. MHF, nr. 12602; BOA, D.BM. MHF, nr. 12604; BOA, D.BM. MHF, nr.
12605. Ayrca bk. Mrit-Tevrih, I, 168170.
24 Aann hattatlna, limleri himaye etmesine ve okuluuna temas edilmesine ramen kitap
merakna deinilmemitir (bk. Mehmed Sreyya, Sicill-i Osmn, II, 20; Kou, Beir Aa
(Hfz, Hattat), stanbul Ansiklopedisi, V, 25992600; A. zcan, Beir Aa, Moral, V, 556).
25 Z. Aybicin, Ahmed Resm Efendinin Hamletl-Kbers ve Mstakim-zde Zeyli, s. 221.
Ayrca bk. Ahmed Resm Efendi, Hamletl-Kber, haz. Ahmet Nezih Turan, s. 72.
26 TSMA. d, nr. 23, vr. 90b; TSMA. d, nr. 10524/2, vr. 1b.

211

E V L Y E L E B S E Y H AT N M E S N N
TO P K A P I S A R AY I K T P H A N E S N E N T K A L M E S E L E S

vard27. Kendisi de hattat olan aann terekesinde Hfz Osman, Mustafa Dede,
Dervi Ali gibi mehur hattatlarn muhtelif hatlar, birer adet Hazret-i Osman
ve Hazret-i Ali hatt Mushaf- erf28 ile birer adet ncil ve Tevrt tercmesi de
yeralmaktayd29.

27 Aann terekesinde bulunan basma kitaplar unlardr: Vankulu, Trh-i Msr, Mecmua, Mushaf-
erf.
28 III. Mustafa dnemine ait bir mfredat defterinde de (TSMA. d, nr. 25, vr. 1b) Hazret-i Osman
ile Hazret-i Alinin hattyla Mushaf- erif kaydedilmitir. Hazret-i Osmana atfedilen Mushaf-
erifin Topkap Saray Mzesi Ktphanesindeki nshas neredilmitir (bk. Hz. Osmana zafe Edilen Mushaf- erif: Topkap Saray Mzesi Nshas, yay. haz. Tayyar Altkula, stanbul
2007). Bu defterde ayrca mm- Caferin hattyla Kurandan baz sureler ve Hazret-i Hseyin
bin Ali bin Eb Talibin hattyla bir Kelm- erf de kaydedilmitir.
29 TSMA.d, nr. 2217. Moral Beir Aann terekesinin kaydedildii bu defterde eserler hakknda
nemli bilgiler verilmitir. rnein muteber ve mellif hatt olanlar B hatt- eklinde
kaydedilmitir. Yine bu defterde eserlerin basma olup olmadklar da belirtilmitir. Bu tr defterlerin kullanlmas birok adan nem arz etmektedir. Yazmalarn mellif hatlarnn tayininde bunlardan istifade edilebilir. Mesela Hac Beir Aann muhallefatnn kaydedildii baka
bir defterde (TSMA.d, nr. 23, vr. 36b) Cihnnmnn mellif hatt olduu ve msadere edildikten sonra Topkap Saraynda hangi blme alnd u ekilde kaydedilmitir: Cihnnm,
b-hatt- Ktib eleb cild 1, Revan Odasna, f M sene 1160 (Bu kayt ilk defa smail E. Ernsal tarafndan kullanlmtr: bk. Osmanl Vakf Ktphaneleri, Ankara 2008, s. 213). Hac Beir
Aann muhallefatnn kaydedildii baka bir defterde de Cihannm ile ilgili ayn kayt vardr
(bk. TSMA.d, nr. 2644, vr. 2b). Cihnnmnn ikinci telifi olan nshasnn Hac Beir Aadan
nce eyhlislm Damadzde Ahmed Efendinin zel koleksiyonunda olduu ve bu mellif
nshasnn brahim Mteferrikaya matbaada basmas iin emaneten verdii bilindiine gre
(bk. Fikret Sarcaolu, Cihnnm ve Ebbekir b. Behrm ed-Dmek-brahim Mteferrika,
Prof. Dr. Bekir Ktkolu Armaan, stanbul 1991, s. 138; Fikret Sarcaolu, Ktib elebinin
Otobiyografileri, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, Prof. Dr. smet Mirolu
Hatra Says, say: 37 (stanbul 2001-2002), s. 297-319; Orhan aik Gkyay, Cihnnm, DA,
VII, 542) eserin Damadzdenin Ekim 1733te vefatndan (bk. Mehmet pirli, Damadzde
Ahmed Efendi, DA, VIII, 450) sonra bir ekilde Hac Beir Aaya intikal ettii anlalmaktadr. Hac Beir Aann vefatndan sonra ise Topkap Saray Ktphanesine alnmtr ve hl
burada muhafaza edilmektedir (bk. TSK, Revan nr. 1624/1). Bugn mellif hattnn nerede
olduu bilinmeyen Gelibolulu Mustafa lnin Knhl-ahbr adl eseri hakknda da Moral
Beir Aann terekesinde nemli bir bilgi bulunmaktadr. Defterdeki kayda gre lnin mellif hatt Knhl-ahbr Beir Aann zel koleksiyonunda yer almakta olup, ldkten sonra
msadere edilerek Topkap Sarayna intikal etmitir (TSMA.d, nr. 2217, vr. 12b, B hatt-
l, Knhl-ahbr, cild-i evvel, cild 1). Muhallefatlarda brahim Mteferrika Matbaas basklar hakknda da nemli veriler bulmak mmkndr. Matbaa basklarnn sadece stanbulda
deil imparatorluun birok yerine yayld anlalmaktadr. rnein Sayda valilerinden Pr
Mustafa Paann Silahor Halil Bey tarafndan msadere edilen kitaplar arasnda Mteferrika
Matbaasnda baslan kitaplar da bulunmaktayd (bk. TSMA. d, nr. 23, vr. 80b-81a). Sadece
erkeklerin deil kadnlarn muhallefatlarnda da Mteferrika Matbaasnda baslan kitaplara
rastlanmaktadr. rnein Moral Beir Aann ldrlmesinden sonra tasfiye edilenler arasn-

212

UUR DEMR

Moral Beir Aann kitaplar farkl alan ve konularla ilgiliydi30. Bunlarn nemli
bir blmn de tarih kitaplar oluturmaktayd ve Beir Aann kitaplnda en
fazla bulunan yazma-basma tarih kitaplar unlard31: Takvimt-tevrih, Cmittevrih, Trh-i Selnik, Hoc Saadeddin Trhi, bn Keml [Trhi], Cihnnm,
Timur-nme, Trh-i Timur, hnme, Naim, Rid, elebizde Trhi, Trh-i
bni Haldn Mukaddime, Ftht- Medine-i Mnevveriye, Trh-i Mekke, Musavver hnme, Fetihnme-i Badad, Trhl-hulef, Mecmua-i Kemalpaa-zde,
Fetihnme-i hmyn, Trh-i Safeviyye, Trh-i Fezleke, Knhl-ahbr, Trih-i
Taber, Trh-i Hocazde, Trh-i Cenb, Trih-i Mneccimba, Trh-i Sultn
Sleyman, Trh-i Peuylu, Trh-i Solakzde, Trh-i Ravztl-ebrr, Trh-i Ayn,
Trh-i l-i Osman, Trh-i Hezrfen Hseyin Efendi, Trh-i Hallikn ve Tercmesi,
Hadkatl-Vzer, Trh-i Budin, Mntehab- Trh-i Hukem, Trh-i Mehmed
Paa, Trh-i Msr-am, Trh-i Ndiriye, Trh-i Sultn Murad Han, Trh-i
elebi, Trh-i Drr-i Yetm, Trh-i Yemn, Trh-i Het Bihit, Trh-i lem-ray Abbasi, Trh-i Vekyi, Trh-i Nin, Trh-i Ramazan Efendi, Trh-i Necb,
Trh-i Yakb, Trh-i Hamdullah, Trh-i Vassf, Zafernme-i Ali, Trh-i Altparmak, Trh-i Mirhond, skendernme, Tenkh-i Tevrih-i Mlk, Kmilt-trh32.
Moral Beir Aann koleksiyonunda bulunan tarih kitaplarndan biri de farkl adlarla kaydedilmi olan33 Evliy elebi Seyahatnmesiydi. Aann terekesinde
yeralan Seyahatnme ile ilgili kaytlar u ekildedir: Kitb- Seyyh34; Cild-i Sn
da yeralan usta kadnn Topkap Sarayndaki odasnda basma Naim Trihinin de yeralmas
ilgintir (bk. TSMA.d, nr. 23, vr. 106b).
30 Konumuzla ilgili olmad iin burada Moral Beir Aann kitaplarnn tamam ele alnmamtr.
31 Muhallefat defterinde kitaplar daha ok bilinen ksa ve mehur isimleri ile kaydedilmilerdir.
32 TSMA.d, nr. 2217, vr. 3b-13a.
33 Bugn Topkap Saray Ktphanesinde muhafaza edilen asl nsha Seyahatnmeler u ekilde adlandrlmlardr: Seyahatnme (TSMK, Badad, nr. 304, 1. ve 2.kitaplar bir arada);
3. ve 4. Kitaplarn bir arada bulunduu ikinci cilde sonradan Seyahatnme ad verilmitir
(TSMK, Badad, nr. 305); Trh-i Seyyh, (TSMK, nr. Badad, nr. 307, 5. Kitap); Trh-i
Seyyh, (TSMK, Badad, nr. 308, 7. ve 8. ciltler bir arada). Sadrazam Kethdas Dervi
Mustafa Efendinin Eyll-Ekim 1757de msadere edilen ve Endern Hazinesine teslim
edilmi olan kitaplar arasnda da Trh-i Seyyh adl bir ciltlik eser kaydedilmitir (bk.
TSMA.d, nr. 23, vr. 141a; TSMA.d, nr. 2402/46, vr. 2a). Bu eserin Mteferrika Matbaasnda
baslan Trih-i Seyyh olmad tereke kaydnda basma olduuna dair bir aklamann bulunmamasndan anlalmaktadr. Daha sonraki tarihlerde de Evliya elebi Seyahatnmesi
Seyyh Trhi olarak adlandrlmtr (bk. Ahmed Vsf Efendi, Mehsinl-sr ve HakiklAhbr, haz. Mcteba lgrel, Ankara 1994, s. XL seyyh tarihi shibi Evliy elebi gibi
kezzbdan rivyet ile ).
34 TSMA.d, nr. 2217, vr. 6a.

213

E V L Y E L E B S E Y H AT N M E S N N
TO P K A P I S A R AY I K T P H A N E S N E N T K A L M E S E L E S

min Trihs-Seyyh, cild 135; Seyahatnme, cild 136; Trh-i Seyahatnme,

cild 137; Cild-i Slis ve Rbi Trih-i Seyyh, cild 138. Bu kaytlarda eserin
mellifi hakknda bir bilgi verilmemitir. Ayrca ikinci ve nc kaytlardaki
kitabn, Seyahatnmenin kanc cildi olduu da belirtilmemitir, ancak asl nshalarn adlarna gre baz tahminlerde bulunmak mmkndr. nk Topkap
Sarayndaki asl nshalardan yalnzca birinci ve ikinci kitaplar ihtiva eden cilt
Seyahatnme ad ile kaydedilmitir39. Buna gre Moral Beir Aann terekesindeki Seyahatnme ve Trh-i Seyahatnme olarak isimlendirilen yazmalardan
birinin asl nshalarn birinci cildi olmas kuvvetle muhtemeldir.
Cild-i Sn min Trihs-Seyyh eklinde kaydedilen cilt ise asl nshann
nc ve drdnc kitaplarn ihtiva eden ikinci cilt olsa gerektir. Cild-i Slis
ve Rbi Trih-i Seyyh eklinde yazlan cildin yedinci ve sekizinci kitaplar ihtiva eden beinci cilt olmas kuvvetle muhtemeldir. nk Saray Ktphanesinde
bulunan Seyahatnmenin yedi ve sekizinci kitaplarn ihtiva eden cildin kapanda da el-cilds-slis ver-rbi Trh-i Seyyh kayd yeralmaktadr40.
Moral Beir Aann terekesi Evliy elebi Seyahatnmesi yazmalar hakknda
birok bilinmeyeni ortaya karmaktadr. ncelikle Hac Beir Aann vefatndan nce ortadan kaybolduu belirtilen41 Seyahatnmenin asl nshalarnn Moral Beir Aaya intikal ettii kesinlik kazanmaktadr. Fakat burada yeni bir soru
ile karlamaktayz: Moral Beir Aa, selefi Hac Beir Aadan bu yazmalar
35 TSMA.d, nr. 2217, vr. 7a.
36 TSMA.d, nr. 2217, vr. 9a.
37 TSMA.d, nr. 2217, vr. 10b.
38 Seyahatnmenin bu cildi Moral Beir Aann Topkap Saraynda Harem-i Hmyndaki
fevkan odasnda yer almaktayd (bk. TSMA.d, nr. 2217, vr. 11b, 12b). Trh-i Seyyhn brahim Mteferrika Matbaasnda 1729da baslan Trh-i Seyyh der Beyn-i Zuhr-i Avniyn ve
Sebeb-i ndihm-i Bin-i Devlet-i hn-i Safeviyn olma ihtimali de akla gelmektedir. Fakat
muhallefat defterinde basma eserler zellikle belirtilmitir ve Trh-i Seyyhda basma olduuna
dair bir aklama bulunmamaktadr. Bu nedenle Moral Beir Aann muhallefatndaki Trh-i
Seyyh Mteferrika Matbaasnda baslan Trh-i Seyyh deildir. Mteferrika Matbaasnda
baslan Trh-i Seyyh iin bk. Orlin Sabev, brahim Mteferrika ya da lk Osmanl Matbaa
Serveni (1726-1746), stanbul 2006, s. 108-109, 190-192; Mteferrika: Basmac brahim Efendi
ve Mteferrika Matbaas, haz. Fikret Sarcaolu-Cokun Ylmaz, s. 206207.
39 TSMK, Badad, nr. 304. nc ve drdnc kitaplar ihtiva eden ikinci cilt ise daha sonraki
bir tarihte Cild-i Slis min Seyahatnme eklinde adlandrlmtr (TSMK, Badat, nr. 305)
40 TSMK, Badat, nr. 305. Yedinci ve sekizinci kitaplar ihtiva eden beinci cildin neden cild-i
slis ver-rbi eklinde kaydedildiine dair bk. McKay, The Manuscripts of the Seyahatname of Evliya elebi, s. 295.
41 McKay, The Manuscripts of the Seyahatname of Evliya elebi, s. S. 294-295.

214

UUR DEMR

ne zaman ve nasl almtr? Hac Beir Aann terekesindeki kitaplar arasnda

Seyahatnmeye rastlanmamas bunun Hac Beir Aann vefatndan nceki bir
tarihte olduu ihtimalini kuvvetlendirmektedir.
Moral Beir Aann en azndan 1752de vefat ettiinde Seyahatnmenin
sadece ilk sekiz kitab ihtiva eden be cildine sahip olduu terekesi sayesinde
kesinlik kazanmaktadr. Buna ramen son iki cildi muhtev altnc ve yedinci
ciltlerin ise bu tarihte nerede bulunduklar, ortadan kaybolup kaybolmadklar ise hl cevaplandrlmay beklemektedir42. Moralnn terekesi asl nshalarn
msadere edilerek Topkap Saray Ktphanesine nakledildiklerini de kesin olarak ortaya koymaktadr43. Buna ramen sonraki kaytlar Seyahatnmenin zaman
iinde Saray Ktphanesinde farkl tasniflere datldn ve bunlarn da sonradan yer deitirdiini gstermektedir. rnein I. Mahmud ve III. Osman tarafndan Revan Odasna vakfedilen kitaplarn listesinin hazrland bir mfredt
defterinde Seyahatnme, el-cildl-evvel Trh-i Seyyh, be hatt- Arab, satr 35
eklinde kaydedilmitir44. Bu kayda gre Seyahatnmenin birinci cildi Revan
Odasndaki koleksiyona vakfedilmitir. Fakat bugn bu koleksiyonda Evliy
elebi Seyahatnmesinin birinci cildi bulunmamaktadr45. Bu da Seyahatnme
yazmalarnn farkl zamanlarda deiik koleksiyonlara nakledildiinin bir gstergesidir.
III. Mustafa dneminde hazrlanan ve Endern- Hmyn hazinelerinde
bulunan kitaplarn da kaydedildii baka bir mfredat defterinde Evliy elebi
Seyahatnmesinin yalnzca bir cildinin kaydedilmi olmas46 Moral Beir Aann
terekesinden alnan asl nshalarn Saraya nakledildikten sonra bir ekilde daldn ortaya koymaktadr. III. Selim dnemine gelindiinde ise Seyahatnmenin
be cildinin Badat Kkndeki koleksiyonda muhafaza edildii 26 Ocak 1811
42 McKay (bk. The Manuscripts of the Seyahatname of Evliya elebi, s. 293295) ve Robert
Dankoff (bk. u Rasad Ykalm m? Evliy elebi ve Filoloji, s. 137), Hac Beir Aann eline
getiinde Seyahatnmenin IX ve X. kitaplarnn ypranm olabileceklerinin sylenebileceini
ileri srmlerdir.
43 TSMA.d, 23, vr. 90bdeki u kayt asl nshalarn Saray Ktphanesine alndklarn gstermektedir: Kitb ve resil ktat 3252, teslm-i Kitphne, F S sene 168. 3252 adet kitap ve
risalenin tek tek isimleri verilmemitir. Bu kitaplarn isimleri ise TSMA.d, nr. 2217de tek tek
belirtilmitir ancak bu ikinci defterde de kitaplarn msadere edildikten sonra ne yapldklarna
dair bir bilgi verilmemitir.
44 TSMA.d, nr. 500/1, vr. 12a. Mfredat defterinin ilk varanda u kayt bulunmaktadr: Revan Odasnn sa tarafnda vki merhm ve magfr Sultn Mahmud ve Sultn Osman Han
hazretlerinin vakf- hmyn eyledikleri memhrlu keteb-i nefsenin defteridir.
45 Topkap Saray Mzesi Ktphanesi Trke Yazmalar Katalou, I, 454456.
46 TSMA.d, nr. 25, vr. 6b (Trh-i Seyyh, cild bir, bu dahi minhu).

215

E V L Y E L E B S E Y H AT N M E S N N
TO P K A P I S A R AY I K T P H A N E S N E N T K A L M E S E L E S

tarihli mfredat defterinden anlalmaktadr. Bu defterde Seyahatnme, Trh-i

Seyyh, b hatt- nesh, mestur muhtelif, cilt 5 eklinde kaydedilmitir47.
Sonu
Evliy elebi Seyahatnmesi yazmalarnn ayr bir uzmanlk alan gerektirdii
aktr. Seyahatnme yazmalarna dair bugne kadar yaplan aratrmalarda yalnzca yazmalar kullanlm, ariv kaynaklar ise ihmal edilmitir. Buna mukabil
ariv kaynaklar, yazmalar hakknda bilinmeyen birok hususu aydnlatacak veya
daha nceki tespitleri kontrol edebilecek veriler ihtiva etmektedir. zellikle muhallefat ve mfredat defterleri sayesinde Hac Beir Aa vefat ettiinde zel koleksiyonunda Seyahatnme nshalarna sahip olmad, asl nshalar vefatndan
nce bir ekilde elinden karm olduu; halefi Moral Beir Aann asl nshalarn be cildine sahip olduu ve bunlarn vefatndan hemen sonra Topkap Saray
Ktphanesine alndklar; daha sonraki dnemlerde ise Seyahatnmenin tekrar
dald ve ancak III. Selim dneminden itibaren bugnk koleksiyonlarnda bir
araya getirildii ortaya kmtr.

Evliya elebi Seyahatnmesinin Topkap Saray Ktphanesine ntikali Meselesi

zet Evliya elebi Seyahatnmesine dair bugne kadar birok nemli aratrma
yaplm ancak bu almalarda Osmanl arivlerindeki belgelerden yeterince istifade
edilmemitir. Buna mukabil Seyahatnme ile ilgili birok hususun bu belgeler kullanlmadan aydnlatlamayaca aktr. Bu almada, tereke defterlerine dayanlarak
Seyahatnmenin mellif nshalarnn Topkap Saray Ktphanesine nasl ve ne zaman intikal ettiklerine dair yeni tespitlerde bulunulmutur. Ayrca drssade aalarndan Moral Beir Aann da vefatna kadar Seyahatnmenin mellif nshalarna
sahip olduu ve bu nshalarn ancak aann vefatndan sonra msadere edilerek saraya alndklar da tereke defterlerine istinaden ortaya konmutur.
Anahtar kelimeler: Evliya elebi Seyahatnmesi, Hac Beir Aa, Moral Beir Aa,
tereke defterleri.

47 TSMA.d, nr. 9581, vr. 48b.

216