Emine Ylmaz, uvalar ve uvaa, Trkler, c. 20, 110-118, Yeni Trkiye yay.

, Ankara
2002.

UVALAR ve UVAA

UVALAR
Milat sralarnda baz Trk boylarnn (bu Trk boylar, Hunlar, Bulgarlar,
Peenekler, Hazarlar olarak anlmaktadr) Orta Asyadan batya g ederek bir sre
Kuzey Kafkasyada yaadktan sonra Dou Avrupaya gemi olduklar ve
uvalarn atalarnn da bu gebe topluluklar iinde yer ald biliniyor. Adlaryla
ilk kez 482 ylnda karlatmz Bulgarlar1, (Bizans kaytlarnda Onogur Trkleri),
Dou Avrupada dank boylar halinde yaam, deiik zamanlarda farkl devletler
kurmulardr.
Orta Volga ve Ural blgesinin yerli halklar Fin-Ugor topluluklaryd. Fakat
milat sralarndan balayarak, bu blgeye Bat Sibirya ve Gney Urallardan pek ok
Trk topluluu gelmiti.2 2-4. yzyllar arasnda Volga-olman blgesinde bulunan
Hunlar, Volga ve Ural blgesinde grlen ilk Trklerdi.3 Bu dnemde, Fin-Ugor
topluluklarnn bir blmnn de Trklemi olduklar dnlyor.4 Bulgarlarn
atalar saylan Onogurlar da milat sralarnda Bat Sibiryay igal etmi ve Orta
Volga blgesine kadar yaylmlardr. Onogurlar, daha sonra byk Hun kitlesi iine
karp onlarn bir paras olmulardr.
Attila ynetiminde bulunan bu byk Hun kitlesi, Attilann 453 ylnda
lmnden sonra dalmaya balamt. Attilann olu rnek, Hun boylarn bir sre
daha bir arada tutmay baarmt. Bizans tarihileri tarafndan 463 ylnda
Karadenizin kuzeyinde, Tuna Irmann kollar ile Volga Irma arasndaki
bozkrlara yerlemi olarak gsterilen aragur, Ugor ve Onogur adl Hun boylar da
rneke bal boylardan birkayd. rnekin boylar zerindeki egemenlii uzun
srmedi. mparatorluk hzla dald. Bu imparatorluk iinde yer alan iki byk Trk
boyu, Kutrigur ve Utigurlar, Azak Denizine yakn bir blgeye g ettiler.
Karmak anlamna gelen bulga- eyleminden tredii kabul edilen Bulgar ad bu
iki boyun ortak addr. Onogur adyla da anlan bu iki Trk topluluu, bugn yalnz
uvalar tarafndan konuulan Bat Trkesinin (Bat Hunca) ilk konuucularydlar.
Utigur ve Kutrigurlarn Bizans Devleti ile ilikileri srasnda, Bizansllarn onlara
misyonerler gnderdikleri ve ncili de Onogur-Bulgar diline evirdikleri biliniyor.5
Ancak ne bu eviri ne de bu dile ilikin baka bir yazl belge bugne ulamtr.
1

A. N. Kurat 1949b: 796; T. Tekin 1987: 1.

A. N. Kurat 1949a: 781.
3
A. N. Kurat 1949a: 781.
4
A. N. Kurat 1949a: 782.
5
T. Tekin 1987: 2.
2

Bizans Devletinin, kendi snrlarn korumak amacyla Utigur ve Kutrigurlar

srekli savatrmas nedeniyle, 6. yzyln sonunda Kutrigurlar Azak Denizinin
batsna, Utigurlar da dousuna, Kuban boylarna g ettiler. 555 yllarnda Utigur
Bulgarlar Kuzey Kafkasyaya yakn bir yerde bulunuyorlard. Bu srada Orta
Asyadaki II. Dou Trk Kaanlnn basksndan kaan Mool asll Avarlar,
552de Volgay geip Avrupa ilerine girdiler ve 567de bugnk Macaristan
topraklarn kendilerine merkez edinerek buralardaki topluluklar egemenlikleri altna
aldlar. Kutrigur ve Utigurlarn ayr ynlere g etmelerinin nedeninin Avarlar
olabilecei de ne srlmektedir.
Kutrigur ve Utigurlar bundan sonra ayr corafyalarda ayr devletler kurarak
varlklarn srdrmler, Kutrigurlar Tuna Bulgarlar, Utigurlar ise Volga Bulgarlar
olarak tannmlardr.
Asparuh dneminde de Hazar basksyla karlaan Kutrigurlar, Don-Dnyeper
arasndaki yurtlarndan kp, Bizanstan aldklar izinle Tuna blgesine
yerlemilerdir. Bizans Devleti, 679da Asparuh ynetiminde Tunay geerek
Dobrucay igal eden Kutrigurlarla bar imzalamak zorunda kald ve Tuna Bulgar
Devleti de resmen tannm oldu. Asparuhun olu Tervel zamannda Bizansla olan
ilikiler artmtr. Tervelden sonra srasyla Tvirem Han (718-721), Sevar (721-736),
Kormisog (737-754), Sovineh (754-760), Tele (760-763), Savinos (763-765),
Umor (Mays 765-Haziran 765) baa gemi, Telerig (770) zamannda i
karklklar ortaya kmtr. Kardam (777-803) i karkla son vermi, Krum Han
(803-814) dneminde de Tuna Bulgar Devleti en parlak yllarn yaamtr. 813te
stanbulu almak amacyla kuatan Krum Han, ani lm nedeniyle bunu
gerekletirememitir. Krum Hann olu Omurtag (814-831) zamannda da lke
ekonomi ve kltr asndan ok ilerlemitir. Malamr (831-836)dan sonra ynetime
geen Boris (852-890) zamannda Hristiyanlk Bulgar devletinin resmi dini olarak
kabul edilmi (864), Yunan papazlar halk vaftiz etmeye balamlardr. Bulgar
kilisesi Bizanstan bamsz olarak bir ba papazn ynetiminde kalm, Bizans ve
Bulgar devletleri arasnda otuz yllk bir bar anlamas imzalanmtr. Borisin olu
Simeon (893-927) zamannda Balkanlarda Bulgar egemenlii kurulmu fakat
Bulgarlar da tmyle Slavlap Hristiyanlamlardr. Bu arada Bulgar Trkesi de
Gney Slavcas tarafndan smrlm, unutulmutur. Simeondan sonra lke ikiye
ayrlm, Bizans imparatoru Yoannis zamannda Bulgaristan bir Bizans eyaleti
durumuna getirilmitir. 1018de Bulgaristan tmyle Bizans ynetimi altna girmi,
Tuna Bulgar Devleti ortadan kalkmtr. Tuna Bulgarlarndan kalm olan Bulgarca
yazl belgeler unlardr:
1. Tuna Bulgar Hanlar listesi (Umor dnemi, 765).
2. Rahip Tudor Doksovun 907 ylnda skenderiyeli Aziz Athanasiusun
vaazlarnn evirisine dt bir cmlelik not.

3. Nagy-Szent-Mikls hazinesindeki lk Bulgarca yaztlar.

4. lk Bulgarca yaztlardaki Trke szck ve deyimler.
5. Bizans kaynaklarndaki Bulgar Trkesi etnik adlar.
6. Eski Kilise Slavcasndaki lk Bulgarca dn szckler (T. Tekin 1987: 12).
Kutrigur ve Utigurlarn ayrlmalarndan sonra, Utigurlarn Azak Denizinin
dousuna, Kuban boylarna yerletikleri belirtilmiti (6. yzyl sonu)6. Kuban
Bulgarlarnn Orta Volga blgesine geli nedenlerinin de Avar basks olduu
dnlyor. Kuban Bulgarlar Orta Volga blgesine geldiklerinde, burada
Hunlardan kalma topluluklardan Trklemi Fin-Ugorlar ve yerli Fin-Ugor
halklaryla karlatlar. Bu srada Orta Asyada kurulmu bulunan II. Dou Trk
Kaanlnn bat snrlar Volgaya dayanm olduu iin, Volga Bulgarlar da bu
kaanla bamlydlar.
Volga Bulgarlarnn 7.-9. yzyllar arasndaki durumlar hakknda ok az
bilgimiz var. Yalnz Kutrigurlar (Tuna Bulgarlar) gibi onlarn da bir sre Hazar
egemenliinde yaadklar biliniyor. Yine bu yzyllarda Volga Bulgarlarnn slam
lkeleri ile ticaret ilikilerinin olduu ve bu ilikilerin randan Harezme kadar
uzand da biliniyor (Kurat 1949a: 782). Topraklar tarma uygun olduu iin
iftilikte de ok ileri idiler. slam lkeleri ile olan ticaret ilikileri sonucunda
slamiyet Bulgarlar arasnda yaylmaya balamt. 9. yzyln sonunda, Volga
Bulgarlar, camileri, okullar olan, tccar ve ifti bir topluluk olarak grlyor. Yine
bu yzyln sonunda, Badat halifesinin Bulgar hkmdar Almua (920-921)
gnderdii eli heyetinde bni Fadlan da vard (Kurat 1949a: 783). Fadlan, lkesine
dndkten sonra Volga Bulgarlar ile ilgili an ve izlenimlerini anlatan bir kitap
yazmtr (Kurat 1949a: 783). Bu dnemde de Volga Bulgarlar Hazar egemenliinde
idiler ve merkezleri Volgaya 6.5 kilometre uzaklktaki Bulgar ehriydi. Bulgar ehri
ile slam lkeleri arasndaki iliki 11. ve 12. yzyllarda da srmtr.
Rus-Bulgar ilikisi ilk kez 985 ylnda Ruslara ait bir kaytla belgelenmitir
(Kurat 1949a: 789). Bu kaytta Kiev knezi Vladimirin Bulgarlar zerine yry
anlatlmtr. Sonra bar yaplm, 1006da Ruslar ve Bulgarlar arasnda bir ticaret
anlamas imzalanmtr (Kurat 1949a: 789).

Bugnk Macarcada yz kadar Bulgarca dn szcn Kuban Bulgarcasndan alnd

dnlyor (T. Tekin 1987b: 11). Bulgarlarn (Utigur) ve Macarlarn atalarnn ne zaman ve nerede
bir arada yaadklarna dair uzun sren bir tartma vardr. Gombocza gre (1912: 194-208) bu iliki
7.-8. yzyllar arasnda Volga-Kama blgesinde gereklemitir. Gombocz daha sonra 5.-7. yzyllar
arasnda Kuban Irma ile Azak Denizi arasnda ortaya kan bir iliki tasarlamtr (Rna-Tas 1982a:
141).

Cengizin ordular 1220-1221de Bat Trkistan istila ettiklerinde, Subutay ve

Cebe ynetimindeki iki Mool tmeni Kafkaslar geip 1223 Hazirannda Kpaklar
ve Ruslar yendikten sonra asl Mool glerine katlmak iin Hazar Denizinin
kuzeyinde ilerlerken Bulgarlar tarafndan pusuya drlerek ldrlmlerdi. 1236
ilkyaznda, Batu Han ynetimindeki Mool-Trk ordusu Bulgarlar zerine yrmeye
balad ve 1237 gznde Volga Bulgar Devletini ele geirdi. Merkez Bulgar ehri
yaklp ykld. Fakat Altnordu kurulduktan sonra da Bulgar Hanl varln
srdrd. Bulgar ehri onarlp canlandysa da eski nemini kazanamad. nk
Altnordu Devletinin merkezi olarak kurulan Saray ehri giderek nemli bir ticaret
merkezi haline geldi. Ayn zamanda, kuzeye kaan Bulgar halknn Kazan ehrini ve
Ulug Muhammed Hann da 1437de Kazan Hanln kurmasyla Bulgar ehri
nemini bsbtn yitirmitir. Yine de Bulgar ehri 14. yzyl ortalarndan sonra bile
varln korumutur.
14. yzylda Altnordu sarslmaya balam ve yava yava kk paralara
ayrlmtr. 15. yzylda kurulan Kazan Hanl bugnk uvaistan da iine
almaktayd. Kazan Hanlnn 1552de Rus ar Korkun van tarafndan
yklndan sonra, blge Rus egemenliine gemitir. uva adna da ilk kez bu
yzyln ilk yarsnda yazlm olan Rus kaynaklarnda rastlanmtr.
Ruslara hara demek zorunda kalan uvalar, yava yava ellerindeki tm
topraklar yitirdiler. ok yoksul kyller, geleneksel olarak srdrdkleri iftilii
brakarak ii olarak almaya veya Volga zerinde tamaclk yapmaya baladlar.
Bazlar i ararken blgeden ayrld, bir blm Trkiyeye g etti.7
1650de uvaistan, Moskova hkmeti ile birlemi grnmektedir. uva
blgesi 17. yzylda Simbirsk ve Kazan eyaletleri arasnda paylalmtr.8
9. yzyldan balayarak slamiyetle tanan ve Altnordu egemenlii
altndayken ou mslman olan uvalar, daha sonralar youn Rus etkisiyle
Hrstiyanl kabul etmeye baladlar ve Tatarlarn tersine olarak uvalarn ou
vaftiz oldu. Ruslar bu amala ncili uvaaya evirmeye almlar, misyonerlere
uvaa retmek amacyla da uvaa gramerler hazrlamlardr. lk uvaa
gramer 1769da hazrlanmtr. Hemen ardndan dinsel metinler uvaaya
evrilmitir. Kazan niversitesi, Dou Dilleri Fakltesi dil aratrmalarna nclk
yapmtr. Bu nclkle, 19. yzylda ve 20. yzyln balarnda bir dizi alma
hazrlanmtr. 1836da V. P. Vishnevskiyin gramer ve szl yaymlanmtr.
20. yzyl balarnda, bu blgede bir dizi hkmet kart gelimeler vard.
1917 Martnda eboksarda bir Sovyet gc oluturuldu ve 1918 Maysnda btn
7
8

Sh. Akiner 1983: 71.

J. R. Krueger 1961: 8-10.

uvaistana yayld. Sivil sava boyunca, kart grler burada srekli atma
halindeydi. Sonunda Bolevikler kontrol kazand ve 24 haziran 1920de Sovyet
Sosyalist Cumhuriyetler Birlii iinde uva zerk Blgesi oluturuldu. 21 Nisan
1925te uva zerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyetine (uva ASSR) deitirildi.9
1990da Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra ise uva Cumhuriyeti adn
alarak Rusya Federasyonuna katld.
UVASTAN
uvaistan, Moskovann 600 km. dousunda, Orta Volgada, Volga dizi
denilen blgenin esas olarak sa tarafna yerlemitir. Kuzey ve kuzeybatsnda Mari
Cumhuriyeti, dousunda Tatar Cumhuriyeti ve gneybatsnda Mordvin Cumhuriyeti
yer alr.
Yzlm 18.300 kilometrekaredir. Bakenti, Rusa syleniiyle eboksar,
uvaa syleniiyle upakardr. eboksarnn nfusu 1979 saymna gre
308.000dir. Dokuz ehri ve alt yerleim birimi vardr. uvaistann toplam nfusu
1979 saymna gre 1.298.611dir. Yine 1979 saymna gre, bu nfusun 887.738ini
uvalar, 37.573n Tatarlar, 338.150sini Ruslar, 35.150sini de dier topluluklar
oluturmaktadr.
uvalarn toplam says ise 1979 saymna gre 1.751.366dr. Bu nfusun
887.738i uvaistanda, 147.088i Tataristanda, 122.344 Bakurdistanda,
532.677si Rusya Federasyonu iinde (Tataristan ve Bakurdistanda yaayanlar bu
sayya dahil deildir), 61.519u ise eski Sovyetler Birliinin eitli blgelerinde
yaamaktadr.10
UVAANIN YER
uvaa, Trk Dilleri arasnda, bir taraftan Moolcaya dier taraftan da FinUgor dillerine olan yaknl ile zel bir yer tutar. Bu nedenle, bir Trk dili
olduunun kantlanmas uzun tartmalardan sonra gereklemitir. Daha 1828de
Klaprothun, Comparasion de la Langue des Tchouvaches Avec les Idioms Turks
adl yaptnda ve Schottun 1841de De lingua Tschuwaschorum adl doktora tezinde,
uvaann bir Trk dili olduunu sylemelerine karn (Poppe 1924b: 775-776),
Radloff (1882: 90) uvaay Trkelemi bir Fin-Ugor dili saymtr. O,
uvaann aama aama Trkeletiini dnmtr. yle ki;
1. aama: Trke szckler ok bozuk alnmtr; Genel T. a >uv. : Genel
T. arn karn >uv. hrm.
9

Sh. Akiner 1983: 71.

Sh. Akiner 1983: 72-73.

10

2. aama: uvaa yava yava Trke sesleri doru olarak almaya balamtr;
Genel T. a >uv. u: Genel T. arnda karde >uv. hurnta.
3. aama: uvaa btnyle Trkelemitir. Trke szler aynen alnmtr;
Genel T. a = uv. a. uv. karntk diyafram; pencere<Tat. karntk (eski
adrlarda pencereler karn derisinden yaplmaktayd).
Bu grte olan yalnzca Radloff deildi. Levesque ve Castrn (Poppe 1924b:
776) de uvalarn Trklemi Fin-Ugor olduklarna inanmlard.
uvaa ve uvaann yeri sorunu 20. yzyln banda da ok tartlmtr.
Amarin (1898: 19) ve V. Grnbech (1902), uvaa biimleri lk Trke biimlerle
karlatrmlar, uvaann, eski biimlerden ok uzaklam olmakla birlikte baz
eskicil zellikler de tadn belirtmilerdir.
uvaann Moolca ile olan ilikisi de yine bu dnemde tartlan konulardan
biridir. Nmeth nce Trke-Moolca soy akrabaln reddetmiken (1912: 549576), daha sonra (1913-14: 244) tersine bir yol izleyerek iki dil arasnda soy
akrabal olduunu kabul etmi, uvaann yerini de yle belirlemitir: uvaa,
bir taraftan Trke, bir taraftan Moolca zellikler tar ve bu bazen ayn szckte
ortaya kar. Nmeth, uvaa ve Moolca arasndaki ortak zelliklerin her iki dil
arasnda karlkl bir etkileim ile doduunu dnmtr. Gerekte Moollar ve
uvalarn hibir zaman ortak bir corafya ve tarihleri olmamtr.
Gombocz (1912: 188), uvaa ve Moolcann ortak bir yol izlediklerini ve
uvaann Mool ve Trk dilleri arasnda bir balant oluturduunu sylemitir.
uvaann yeri konusunda en ayrntl almalar Ramstedt ve rencisi
Poppe tarafndan yaplmtr. Ramstedt, uvaann yeri ile ilgili nl makalesinde
(1922: 3-34) uvaay ilk kez bir Trk dili ve Moolca ile dorudan akraba
saymtr. Btn Trk dillerini bir ana aza, uvaay ise ayr bir aza
gtrmtr.
Ramstedt, Genel Trke z/ = uvaa r/l denkliklerinde, r ve l fonemlerinin
birincil olduunu ve Moolcada da ayn durumda r ve l bulunduunu belirlemitir.
Ramstedtin konuyla ilgili grleri yle zetlenebilir: Genel Trke z ve ,
uvaada olduu gibi Moolca ve Manu-Tunguzcada da ayn szcklerde r ve l
fonemlerine denk gelir. uvaa bir Trk dilidir, fakat, Manu-Tunguzca ve
Moolca kesinlikle deil. Bu nedenle Trke z foneminden uvaa, ManuTunguzca, Moolca rye veya Trke foneminden uvaa, Manu-Tunguzca,
Moolca lye bir gei dnlemez. Bu dillerde birbirinden bamsz bir Rotasizm
veya Lambdasizm de gereklemi olamaz (l922: 26, 28).

Ramstedt, dier pek ok Altayca denklii ve bu arada Moolca sz ba n-, -,

d-, c-, y- fonemlerinin de uvaada y-ye denk geldiini ilk kez ortaya koyan
aratrmac olmutur.
Ramstedtten sonra uvaann yeri konusu rencisi Poppe tarafndan
tartlmtr. Poppenin (1924b: 775-777, 1974: 136) Ramstedtten ayrld noktalar
vardr. O, uvaann Trk dilleriyle ortak eskicil zellikler tamakla birlikte
bamsz olarak gelimi bir Trk dili olduunu, Altay dil ailesinin nc bir yesi
olarak Bulgar dalnn ses dizgesini tadn ve Bulgarca-Trke ana diline gittiini
ne srmtr. Ana Trke bir z ve dili, Ana uvaa da bir r ve l dili olarak
ayrlmtr. uvaa, temel biimler asndan Genel veya Ana Trkeden daha
eskidir ve zellikle de biim bilgisel zellikler ve szck daarc asndan bu
eskilik daha dikkat ekicidir.
UVAA
uvalarn atalar olan Bulgar Trklerinin, Orta Asya Trk topluluundan
ayrlp batya doru g eden ilk Trk boylar iinde olmalar nedeniyle (bu gn
milat sralarnda gerekletii dnlyor) uvaa, Trk dilleri iinde en eskicil
olandr ve tek bana Bat Trkesini temsil eder.
uvaa, bir r/l dili olan lk Trke dneminde Trk dil birliinden ayrld
iin, yine bir r/l dili olan Ana uvaaya, buna karlk, dier btn Trk dilleri bir
z/ dili olan Ana Trkeye giderler. Bu ses dizilerinden r ve lnin z ve den eski
olduu, Eski uvaadan Macarcaya gemi szckler ile Mool, Munu-Tunguz ve
Kore dillerinde z ve yerine r ve l bulunmasndan anlalmaktadr. r.: uv. ur ilk
yaz, ilkbahar <Ana uv. *yr < lk. T. *yr = Ana T. yz, Orta T.. yz, Trkm.
yz, Yak. ss, Hala. yz = Mo. niray taze <nray = Even. nelke ilkyaz =
Manu. arun yeil = Ko. nyerim yaz <*ar-m = Mac. nyr [r] yaz; Eski
uv. *klek >Macar. klyk [klk] kurt yavrusu = Trkm. kek deve yavrusu
= Mo. glige kurt yavrusu.
uvaa, hem Mool-Manu-Tunguz, hem Trk, hem de Fin-Ugor dilleriyle
ortak zellikler tar. Bu nedenle uvaann bir Trk dili olduu uzun
tartmalardan sonra kantlanabilmitir. Daha geen yzyln ortalarnda V. Radloff
uvaay aama aama Trkelemi bir Fin-Ugor dili saymt. Bu tartma 20.
yzyln banda da srmtr. Gy. Nmeth uvaa ve Moolca arasnda soy
akrabal olduunu dnm, Z. Gombocz uvaa ve Moolcann ortak bir yol
izlediklerini ve uvaann Mool ve Trk dilleri arasnda bir kpr oluturduunu
ne srmtr.
uvaann bir r/l (sz ii ve sonu) dili olduu yukarda belirtilmiti.
uvaann en belirleyici sesbilgisel zellii olan bu durumla ilgili rnekler de

yukarda verilmiti. uvaa sesbilgisinin dikkat ekici dier zellikleri unlardr:

Ana Trkeden gelien Trk dillerinde y, z, t seslerine deimi veya d olarak
korunmu olan sz ii ve sonu d sesinin rye deimi olmas (uv. hrh znt,
kayg <*adu = Eski T. adu, T. kayg; uv. yar- gndermek <*id- = Eski
T. d-); i sesinden nce t nin ye, s nin ye deimesi (uv. r diri, canl
<*trig = Eski T. tirig, T. diri; uv. na sinek <*sek = Orta T. siek, T.
sinek); sz ba y- sesinin -ye deimesi (uv. ul yol <*yol = Eski T. yol, T.
yol), sesinin her durumda ye deimesi (uv. u- amak <*a- = Eski T., T.
a-, uv. vi <*), ak e sesinin byk bir ounlukla a, kapal sesinin de
byk bir ounlukla i, olmas (uv. tar- kamak <*ter- = Eski T. tez- >*ter-,
uv. pillk 5 <*bl = Ana T.. b , Eski T. b , T. be); ilk ses durumundaki
dudak nllerinden nce ounlukla v- tremesi (uv. var z, <*r = Genel T.
z, uv. vs- umak <*u- = Eski T., T. u-); birincil uzun nllerin kuralsz
gelimelere neden olmas (uv. kvapa gbek <*kpek = Trkm. gbek, T. gbek,
uv. ul ta <*tial < tl = Trkm. d, uv. tul d <*tal = Eski T. ta, T. d,
uv. ur sazlk, bataklk <*siar <*sr (>Mac. sr [r] amur) = Trkm. szl
saz olan yer, T. saz saz, bataklk bitkisi).

UVA ALFABES
A a

ye

yo

ts

e-

yu

ya

SES BLGS
NLLER
uvaa nllerin belirleyici zellikleri, birincil uzunluklarn neden olduu
zel gsterimler ve *e/* seslerinin byk bir ounlukla ayrt edilebilmeleridir. Bu
nedenle Ana uvaa iin on sekiz nlnn varl kabul edilmitir.
Ana uv.
uv. *: Ana uvaa * nls, ilk hecede, *a ile birlikte uvaada
genel olarak u, , seslerine deimitir. Bu farkl gsterimler, bir sonraki u, , l, r, y
seslerinin etkisiyle, iki ayr *a sesi varsaymyla ve vurgu ile aklanmaya
allmtr. a>u deiimi daha ok dn szcklerde grlyor. Ancak a nlsne
karlk u ve sesleri hem yerli, hem de alnma szcklerde grlr. Bir gr de
*nn uya, *ann ise ya deitiidir. Bu durumdaki szckler, dier Trk
dillerindeki uzunluklara denk gelmiyor. uvaada*, a>u deiiminin uzun
srd, erken dnemde ortaya kan u sesinin birincil u nls gibi ilem grerek
ya deitii anlalyor.
Ana uv. *
uv. u, y, ; *r temiz >r, *s yarar >us, * akl,
* >uv.
bellek >n.
Ana uv. * nlsnn neden olduu zel gsterimler:

y- tremesi, ndamaksllama: *- aclamak, ekimek >*ia- >*ya>*yei- >*y-.

v- tremesi: *- ackmak >- >v-.
t- >-: *tl ta >*tial >*al >ul.
s- >-: *sr sar >*siar >*ar >ur, ur beyaz.
> >y-: *l- kalmak >*l- >*l- >*ial- >*yal->yul-.
Sz sonunda nl tremesi: *s sa >sv.

Ana uv. *a: lk hecede ounlukla u, daha az olarak da , seslerine

deimitir: *bar- varmak >pur-, *tol- dolmak >tul-, *ara kara >hura, *apkapmak >hp-, *aml kam >hml.

*ann ndamaksllat rnekler de vardr: *ya yeni >n, *sa sa

>, *bar bar >piver.
Ana uvaa*a nls korunmu veya sesine deimitir: *aran kazan
>huran, ka kaymak >hyma, *pa kapak >hup.
lk hece dndaki *a sesi ndamaksllamaya uram szcklerde i, , e olarak
grnr: *buday buday >pri, *saa saak >s , *ual gne >hvel.
Ana uv. *
*: Yalnz ilk hecede bulunabilen * nls, uvaada ounlukla i,
seslerine, ok az durumda da *, *e nlleri gibi a sesine deimitir: *ki iki
>VB eki >ikk, *r erken >ir, *y- yemek >i-, *kir ikiz >ykr, *lik eik
>alk, *n genilik >an, *k gece >ka.
Ana uvaa * nlsnn neden olduu zel gsterimler:

y- tremesi: *l lke >yal.

seslileme: *yt- yedekte gtrmek >avt-.
Sz sonunda nl tremesi: *y yen >an.
Ana uv. *:
*: Yalnz ilk hecede bulunur. * nls gibi zel gsterimlere neden
olmamtr. ounlukla i, seslerine deimitir: *id- iitmek >itle-, ilt-, *yr
yer >ir, *ygirmi yirmi >irm, *yt- yetimek, kafi gelmek >it-.
Ana uv. *
*: Yalnz ilk hecede bulunabilen Ana uvaa * nls uvaada
dzenli olarak a nlsne deimitir: *tk izme >at, *br beze, gudde >par,
*kkir- geirmek >kakr-, *kb- azda inemek >*kb-le- >kav-le-.
Ana uvaa * nlsnn neden olduu zel gsterimler:

y- tremesi: *ek yanak >yanah ene.

Ana uv. *e: Ana uvaa *e sesi, ilk hecede ve ilk hece dnda, korunduu
bir ka durum dnda a nlsne deimitir: *ek- ekmek >ak-, *elig el >al,
egir- eirmek >avr-, *seb- sevmek >sav-, *elgek elek >Chuv. ala, *kelekonumak >kala-, *eek iek >eke, *le- paylamak >vale-.

Ana uv. *
*: Yalnz ilk hecede bulunabilen Ana uvaa * nls byk bir
ounlukla ndamaksllaarak i, seslerine deimi, az sayda rnekte , olmutur.
uvaada zel gsterime neden olmayan * nls ok azdr: *pan ban
>pan, sl- imek >-.
Ana uvaa * nlsnn neden olduu zel gsterimler:

y- tremesi: *d- gndermek >*yd- >*yr- >yar-, *n kn >*yini >yn,

*r eyer >*ynr >*yinir >ynr, *bt bit >pyt.
ndamaksllama: *r kz >hr, *tn soluk, nefes >m, n kn >yn,
*du kutsal >yrh.
Sz sonunda nl tremesi: *t kpek >yt, *r ark, trk >yur.
Ana uv. *: lk hecede ve ilk hece dnda ounlukla ndamaksllaarak , i
seslerine deimitir: *trak trnak >rne, l k >hl, s- ksmak >hs-,
*b bin >pin, *r kr >hr, *kad kayn aac >hurn, *balk balk >pul,

* ac >y.
lk hece dnda vurgu etkisiyle * >a deiimi de grlr: *ar az >var.
lk hece dnda * yitimi de grlr: *ur- kurumak >hr-, *tal kmak
>tuh-, *l kl >h.
Ana uv. *
*: ounlukla , i seslerine deimitir: * i >, *trig diri
>r, *tn dizgin >n.

* foneminin artdamaksllamas da ok yaygndr: *k cilt hastal >yh,

*ree zengi >yrana, *tl~*sl di >l, *sd- iemek >r-.
Ana uvaa * nlsnn neden olduu zel gsterimler:

y- tremesi: *k i >yke, *n in, yuva >yn, *r iz >yr.

Sz sonunda nl tremesi: * k i >yke, *n in, yuva >yn, *br bir
>prre, pr.
Bir rnekte * >a: *trek direk >arak.
Ana uv.*i: * fonemi gibi ounlukla , i fonemleriyle gsterilir: *tilblmek >l-, *titre- titremek >re-, *iek inek >ne, *bil- bilmek >pl-, *iimek >.

*i foneminin artdamaksllamas da ok yaygndr: *siek sinek >na, *sipir

sprge >pr, *siir sinir >nr, *sik kemik >m, *sil- silmek >l-,
*sirke sirke, bit sirkesi >rka.
lk hece dndaki *i fonemi ounlukla ve uvaadaki dzenli e>a
deiimine bal olarak ile gsterilmektedir: yti yedi >i, *sekir sekiz
>sakr, *elig el >al, *elik eik >alk.
lk hece dnda *i foneminin dt de grlmektedir: *teri deri >tir,

*ali- kamak >h-.

Ana uv. *
* : lk hecede, ilk ses veya ikinci ses durumunda oluuna gre farkl
gsterimleri vardr. lk ses durumunda, dier dudak nlleri gibi kendinden nce bir
v- sesi tretmitir ve bu durum nl niceliinden bamszdr: r- ekin bimek
>vr-, *n on >vunn, vun, vun; *yun oyun >vy, tu odun >vut, *t
ate >vut.
kinci ses durumunda, >u, y, : *b boyun >my, *bl- olmak >pul-,

*yl yol >ul, *sra- sormak, aramak >ra-.

Ana uvaa * nlsnn neden olduu zel gsterimler:

s- >- deiimi: *sra- sormak, aramak >*siura- >*ura- >ra-, *t-~*s>*siun- >n-.
ndamaksllama: *yr- yrmek >re-.
Ana uv. *o: lk hecede, ilk ses durumunda v- tremesi ile birlikte veya , , u
fonemleriyle, ikinci ses durumda ise , u fonemleriyle gsterilir: *orta orta >vta,
*otur otuz >vtr, *ot ot >vut, *o- onmak, iyi olmak >-, *ok ok >uh,
*oul oul >vl, *our konur >hmr, *od- koymak >hur-.
lk ses durumunda bazen *o >: *olur- oturmak >lar-.
Ana uv. *:
* : Birincil foneminin uzunluu uvaaya ok iyi yansmtr.
Hem ilk hem de ikinci ses durumunda artdamaksllaarak av, va (~>va) beklerine
deimitir: *s- esmek >*ys- >*ys- >avs-, *t- tmek >*yt- >*yt>avt-, *r z, i, orta >*yr >*yr >*var >var, *t d, safra >*yt >*yt
>*vat >vat, *kpek gbek >*kybek >*kybe >kvapa, *kk gk, mavi
>*kyk >*kyk >kvak, *kr kz >*kyr >*kyr >kvar, *trt drt >*tyrt
>*tyrt >tvat.

Az sayda szckte * fonemi ile gsterilir: *kl gl >kl, *bl- blmek

>pl-.
Ana uv.*: lk hecede, ilk ses durumunda v- tremesi ile birlikte, ikinci ses
durumunda u, , , fonemleriyle gsterilir: *l- lmek >vil-, *rt- rtmek >vit-,

*ren- renmek >vren-, *p p >p, p, *kk kk >kk, *kkr

gs >kkr, *kl gnl >kml, *tk- dkmek >tk-, *kr- grmek >kurAna uv. *
*: lk hecede, ilk ses durumunda y- veya v- tremeleriyle birlikte
bulunur: * >y- (~-, -): *n un >*iun >*yun >*yunuk >nh, *d- uyumak
>*yr- >*yuvr- >*yuwur- >vr-, *ya yuva >*yuya >yva.

*- >v-, v-, vu-: *rul- tartmak, dvmek >vr-, * >v, *lulumak >vula-.

*- fonemi ilk hecede, ikinci ses durumunda , fonemlerine veya va beine

deimitir: *y yn >m, *sb su >v, *tr tuz >tuyr >tuyur >tuvur >tvar.
Ana uvaa * nlsnn neden olduu zel gsterimler:

*s- >-: *sub su >siuw >v.

Ana uv. *u: lk hecede, ilk ses durumunda v, v beklerine, ikinci ses
durumunda , nllerine deimitir: *ura uzak >vrah, *u- umak >v-,

*ula kulak >hlha, *bura >pra nohut, faslye, *bur buz >pr, *ual
gne >hvel, *bulut bulut >plt.
Bir rnekte *u- >: *ub- ufalamak >va-n- ufalanmak, va-t- ufaltmak.
lk hece dnda *u fonemi u, , nlleriyle karlanr: *burau buza
>pru, *our konur >hmr, *bulut bulut >plt.
Ana uv. *: lk hecede, ilk ses durumunda vi, v, va beklerine, ikinci ses
durumunda nlsne deimitir: * >vi, *r- rmek >vr-, *lg pay,
hisse >val, val, *yr 100 >r, *tl rya >tlk, *tp dip >tp.
Ana uv.*: lk hecede, ilk ses durumunda vi, v beklerine, ikinci ses
durumunda ve ilk hece dnda , e nllerine deimitir: *r st >vir, *tyakmak >vt-, *yrek yrek >re, *kl kl >kl, *yrg yzk >r, *kl
gnl >kml, *lr- ldrmek >vler-.

* foneminin artdamaksllamasna da rastlanr: *s sng >sn bcek

inesi, *tk izme >at.
NSZLER
uvaa nszlerin en belirleyici zellii lk Trke sz ii ve sz sonu l ve r
seslerinin korunmu olmasdr. uvaa, bu zelliiyle dier Altay dillerine
(Moolca, Manu-Tunguzca, Korece) yaklar ve tek bana Bat Trkesini temsil
eder. Bu iki ses, uvaa dndaki Trk dillerinde (Dou Trkesi) srasyla ve z
seslerine deimitir:
lk Trke l: *tl ta >uv. ul, Moolca ilaun, Genel Trke ta; lk T.
l ya, gzya >. ul, Moolca nilbusun, Genel T. ya.
lk Trke r: *sr saz >uv. ur amur, bataklk, Moolca siroa, Genel
T. saz; *r yaz >uv. ur, Moolca niray taze, Genel T. yaz, *semir semiz
>uv. samr, Genel T. semiz.
Ana uv. *d: uvaa sesbilgisinin belirleyici zelliklerinden biri de Ana
uvaa sz ii ve sz sonu *d sesinin rden nce bulunduu durumlar dnda rye
deimi olmasdr. Bilindii gibi bu ses dier Trk dillerinde d, t, z, y olarak
grlmektedir: *hada ayak >ura, *ad kayn aac >hurn, *adu kayg
>hrh. Ancak *d-r emas iinde *d sesi yye deimitir: *adr- ayrmak >uyr-,
*adr aygr >yr, *sdr- syrmak >syr-.

*d nsz sz sonunda, grnen gemi zaman eki ncesinde, bazen ekin t

nszne benzeme yoluyla; sz iinde ve ek banda da r, l, n nszlerinden sonra
tye deimitir: *id- iitmek >ilt-, iltle-; *undur kunduz >hntr, *kindik
gbek >kntk, *yol-da yol-da >ul-ta, *r-da kr-da >hir-te.
Ana uv. *b*b-, **-b-: Sz banda bulunduu durumda tmszleerek p- olmu,
sz ii ve sz sonunda vye deimitir: *b be >pilk, *br var >pur, *brvermek >par-, *b bin >pin, *eb-le-n- evlenmek >avlan-, *seb- sevmek
>sav-, *ebir- evirmek >avr-.
Ana uv. **-, **--, **-: Her durumda olmutur: *p p >p, *pan
ban >pan, * >vii, a- amak >u-, *ke- gemek >ka-, *kgmek >ku-.
Ana uv. *--, **-, **-g-, *g*g-: nlleraras durumda vye deitikleri snrl
sayda rnek dnda her durumda dmlerdir:

*, *g >v: *s sa >sv, *oul oul >vl, *bar bar >pver, *tegirevirmek >tavr-.
*, *g >: *aran kazan >huran, *gren- renmek >vren-, *elig elli
>all, *ar temiz >r, *erig asker >ar, *sar sar >ur, ur beyaz.
Bzlme: *kdeg gveyi >kr, *boar boaz >pr, *burau buza

>pru, *ygirmi yirmi >irm.

Ana uv. **-, **--, **-: Sz banda genellikle h-ye deimitir. Ancak az
sayda rnekte - dm ve uzun nlden tr yerinde y- tremitir:

*- >h-: *l k >hl, *r kz >hr, *kar kaz >hur, *at kat >ht.

*- > >y-: *r kar >yur, *n >yun, *n kn >yn, *r- barmak
>yhr-, *nat kanat >*nat >*yunat >*unat.

*- >: *aysda nerede >ta, *aysdan nereden >tan.

* nsz sz ii, nlleraras durumda korunmu veya -hh- ikiz nszne
deimitir: *tour dokuz >tr >thhr, *sar reine >sur.
Sz ii, nsz yan durumda hye deimitir: *ula kulak >hlha, bulanbulanmak >plhan-, *yuma yumak >mha.

* nsz sz sonu durumda dm veya hye deimitir. Dt

durumlarda Ana Altayca iin birincil nsz tasarlanabilir: *bura burak
>pra, *bors porsuk >*purs >pur. Fakat; *ba- bakmak >ph-, *du kutsal
>yrh, *- akmak >yuh-.
Ana uv. *k*k-, **-k-, **-k: Sz ba ve sz iinde korunmu, sz sonunda *nsz gibi baz szcklerde dmtr. Sz iinde -kk- ikiz nsz ile de gsterilir:
*kele- konumak >kala-, *kpek gbek >kvapa, *kml gm >kml,
*kkir- geirmek >kakr-, *eke abla >akka, *sekir sekiz >sakr, *elik eik
>alk, *kk gk >kvak, *tk izme >at, *iek >ne, *siek sinek >na.
Ana uv. **-m-, **-m: Her durumda korunmutur: *kml gm >kml,
*semir semiz >samr, kem kim >kam, em- emmek >m-.
Ana uv. **-n-, **-n: Sz ii durumda korunmutur: *undur kunduz >hntr,
*nt- yemin etmek >nth-.

Sz sonu durumda korunmu veya -mye deimitir: *kn gn >kun, *n

kan >yun, *n on >vunn, vun, *arn karn >hrm, *btn btn >ptm,
*urun uzun >vrm, *tn soluk, yaam >m.
Ana uv. *--, **- : Her durumda n veya m fonemine deimitir: *iir
akam >ner, *siek sinek >na, *b bin >pin, *y yen >an, *our
koyu kahverengi >hmr, *kl gnl >kml, *sk kemik >m, *y
yn >sm, *to souk >tm.
Ana uv. **--, **-: Ya birincil n fonemi gibi ilem grerek n veya m olmu ya
da birincil y fonemi gibi ilem grerek y (sz sonunda ~) veya v olmutur: *a
kaymak >hyma, *t amur >tm, *k- yanmak, yakmak >k-, kvekimek, mayalanmak (st iin), *b boyun >my, * koyun, kucak >h,
hm, hv; *ual gne >hvel.
Ana uv. **-p-, **-p: Her durumda korunmutur: *kpek gbek >kvapa,
*pn sinek >pn, *par- kabarmak >hpar-, *tp temel, asl >tp, *apkapmak >hp-.
Ana uv. **-s-, **-s-, **-s: Her durumda korunmu, ancak birincil ve ikincil , i
sesleri nnde ye deimitir: *ses ses >sas, *kes- kesmek >kas-, *basbasmak >bus-.

*siek sinek >na, *siir sinir >nr, *sr sar >*siar >ur, *sr
saz >*siar >ur amur, bataklk, *bors porsuk >*purs >pur, *ama-si
annesi >*am-.
Ana uv. *t*t-, **-t-, **-t: Her durumda korunmu, ancak birincil ve ikincil , i
nlleri nnde ye deimitir: *te denk >tan, *tap- tepmek >tup-, *topra
>tpra, *tk izme >at, *kntr gndz >kntr, otur otuz >vtr, ot ot >ut.

*trig diri >r, *tn soluk, yaam >m, *til- dilmek >l-, *yti yedi
>i.

*t- nsz birka rnekte s zerinden ye deimitir: *tl di >*sl >l,

*to- donmak >*so- >n-.
Ana uv. *y*y-, **-y-, **-y: Sz banda bulunduu durumda ye deimitir:

*y- yemek >i-,*ylan ylan >ilen, *yr ilkyaz >ur.

*y fonemi sz ii durumda, birincil dudak nlleri yannda -v-ye deimi,
dier durumlarda (ikincil dudak nlleri yannda da) korunmutur:

*-y-=-y-: kyik vahi hayvan >kayk, *ayr kum >hyr, *byan zengin
>puyan, *yyn yayn bal >uyn, *taya destek, dayak >tuya.

*-y- >-v- : *kye gve >kve, *koyu koyu >yv.

KAYNAKA
Aalto, P., 1969, Uralisch and Altaisch, UAJb 41: 323-334.
Adamovic, M., 1989 Fragen der tschuwaschischen Lautgeschichte, CAJ 33:
161-192.
Akiner, Sh., 1983, Islamic Peoples of the Soviet Union, Kegan Paul
International, London, Boston, Melbourne and Henley.
Amarin, N. I., 1898, Materialy dlya issledovaniya uvaskogo yazyka, Kazan.
Benzing, J., 1940, Tschuwaschische Forschungen (II), ZDMG 94: 391-398.
_____, 1954, Tschuwaschische Forschungen (V), ZDMG Neue Folge 104:
386-390.
_____, 1959, Das Tschuwaschische, PhTF I: 695-751.
uvalar, 1964, Trk Ansiklopedisi 12: 161-162.
uva zerk Sosyalist Cumhuriyeti, 1964, Trk Ansiklopedisi 12: 155-161.
Gombocz, Z., 1912, Die bulgarisch-trkischen Lehnwrter in der ungarischen
Sprache, MSFOu 30, Helsinki.
Grnbech, V., 1902, Die langen Vokale der Wurzelsilbe, KSz 4: 229-240.
Krueger, J. R., 1961, Chuvash Manual, Bloomington.
Kurat, A. N., 1949a, Bulgar (Volga Bulgarlar), slam Ansiklopedisi 2: 781796.
_____, 1949b, Bulgaristan (Tuna Bulgarlar), slam Ansiklopedisi 2: 796803.
Nmeth, Gy., 1912, Die trkisch-mongolische Hypothese, ZDMG 66: 549577.
_____, 1913-14, ber den Ursprung des Wortes aman und einige
Bemerkungen zur trkisch-mongolischen Lautgeschichte, KSz 14 (1-3): 240-249.

Poppe, N., 1924a, Trkisch-tschuwasische vergleichende Studien, Islamica I:

409-427.
_____, 1924b, Die tschuwasischen Lautgezetze, AM 1: 775-782.
_____, 1926-32, Die tschuwasische Sprache in ihrem Verheltnis zu den
Trksprachen, KCsA II: 65-83.
Radloff V., 1882, Phonetik der nrdlichen Trksprachen, Leipzig.
_____, 1974, Zur Stellung des Tschuwaschischen, CAJ 18: 135-147.
Ramstedt, G. J., 1922, Zur frage nach der stellung des tschuwaschischen,
JSFOu 38 (3): 3-34.
Rna-Tas, A., 1978, An Introduction to the Chuvash Language, Budapest.
_____, 1892a, The Periodization and Sources of Chuvash Linguistics
History, Chuvash Studies: 113-170, Wiesbaden.
_____ (ed.), 1982b, Studies in Chuvash Etimology, Studia Uralo-Altaica 17,
Szeged.
_____ (ed.) 1982c, Chuvash Studies, Asiatische Forschungen, Wiesbaden.
_____, 1986, Language and History, Szeged.
Tekin, T., 1987, Tuna Bulgarlar ve Dilleri, TDK 530, Ankara.
____, 1988, Volga Bulgar Kitabeleri ve Volga Bulgarcas, TDK 531, Ankara.