TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 237

Bir Siyasetnme Olarak Kutadgu Bilig

As a Politicsbooks Kutadgu Bilig

Hasan Hseyin ADALIOLU1
ZET
Kutadgu Bilig, 11. yzyl Karahanllar devri Trk-slam kltr muhitinin ortak bir rn olup slam dnem Trk kltrnn ilk manzum siyasetnmesidir. Kutadgu Biligde, kronolojik olarak kendisinden nce veya sonra yazlm siyasetnmelerden, gerek felsefi malumat
gerekse de temsil slup bakmndan, farkl ve zgn ynler vardr. Bu kymetli eser, slam
Trk edebiyatnn ilk rnlerinden biri olmakla birlikte, yalnzca Trk edebiyat tarihi bakmndan deil, ayn zamanda Trk sosyolojisi, Trk kltr tarihi ve Trk devlet felsefesi asndan da ele alnp incelenmesi gereken nemli bir kaynaktr. Siyasetnmelerin ekserisi ranslam corafyasnda ekillenen Fars siyaset gelenei ile slam prensiplerinin sentezlenmi biimleri olmasna karn Kutadgu Bilig, byk lde Trk devlet ve siyaset geleneini ihtiva
etmektedir. Bu ynden dierlerinden farkl ve zgn bir eserdir. Kutadgu Bilig bize, binlerce
yllk Trk tarihinde, birok corafya, iklim, din, kltr ve uygarlk deiikliklerine ramen,
ana izgileri aa yukar ayn kalan bir toplum ve devlet anlaynn srdn gstermektedir.

ANAHTAR KELMELER
Kutadgu Bilig, siyaset, siyasetnme, devlet felsefesi

ABSTRACT
Kutadgu Bilig, which is the co-production of Turk-Islam milieu in the eleventh century,
Karahanid period, is the first poetical book of government belongs to Turkish-Islamic culture.
There are chronologically, from the aspect of both philosophical information and imaginative
style, different and original writings in Kutadgu Bilig. That precious work, as well as being
the first production of Turkish-Islamic literature, must been exemined not only from the aspect
of Turkish Literature History but also Turkish sociology, Turkish cultural history, and Tur-

Bu makale, 26-27 Ekim 2009da stanbul niversitesi Trkiyat Aratrmalar Merkezi ve Trk
Dil Kurumu ibirlii ile dzenlenen Doumunun 990. Ylnda Yusuf Has Hacib ve Eseri Kutadgu
Bilig adl Uluslararas Sempozyumda sunulmu daha sonra yazar tarafndan ikmal edilerek
yayna hazr hale getirilmitir.
Do. Dr., Eskiehir Osmangazi niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim yesi,
hhadali@ogu.edu.tr

238 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

kish government philosophy. Although most of books of government are a syntheses of Persian
politic tradition and Islamic principles in Persia-Muslim geography, Kutadgu Bilig mostly
includes Turkish government and politic tradition. Thus, it is different and original than the
others. Kutadgu Bilig shows us that a more or less remaining society and state understanding
lives although many changes on geography, climate, religion, culture, and civilization during
the thousand of year Turkish history.

KEY WORDS
Kutadgu Bilig, Politics, Politicsbooks, State Philosophy

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 239

Giri
Balasagunlu Yusuf Has Hacibin yazd Kutadgu Bilig, 11. yzyldan gnmze gelen slam Trk edebiyatnn ilk rnlerinden biridir. Bu kymetli
eser, yalnzca Trk Edebiyat Tarihi bakmndan deil, ayn zamanda Trk sosyolojisi, Trk kltr tarihi ve Trk devlet felsefesi asndan da ele alnp incelenmesi gereken nemli bir kaynaktr. Nitekim imdiye kadar Kutadgu Bilig
zerinde edeb (filolojik ve linguistik), din, siyas ve felsef ynden deerli
aratrmalar yaplmtr.
Kutadgu Bilig, ba tarafna sonradan ilave edilen manzum ve mensur metinlerden de anlalaca zere, bir idare ve siyaset kitabdr. Yusuf Has Hacib bu
eserde, eitli konu ve meseleler hakknda felsefi ve sosyolojik fikir ve dnceler ileri srp tler vermektedir. Bundan baka, toplumu oluturan eitli
snf ve zmrelerin yapsn ve deerini, onlara kar hkmdar tarafndan izlenmesi gereken davran ve tutumlar belirler. Byle olmakla birlikte, Kutadgu
Biligin, eski devirlerde douda benzerlerine ska rastlanan trden, devrin idarecilerine ve devlet adamlarna pratik tavsiyelerde bulunmak ve adaletli bir
ynetim oluturmalarn istemek amacyla ahlaki telkinler veren, devlet iindeki sosyal gruplamalar gz nne seren, tarihin tannm ahsiyetlerinin yaptklarndan rnekler sunan t kitaplar durumundaki siyasetnme (nashtlmlk)lerden farkl ve zgn bir yaps vardr.
Biz bu almamzda, ncelikle Kutadgu Biligin beslendii kaynaklar konusunda aratrmaclarn kanaatlerine yer verdikten sonra, ounluk aratrmaclarn bir tr siyasetname olarak kabul ettii Kutadgu Biligden nce veya sonra
yazlm siyasetnamelerin genel zelliklerini dikkate alarak, onunla benzeen
veya zgn ynlerini tespit etmeye alacaz.
slam dnyasnda Kutadgu Biligden nce veya sonra yazlan birok siyasetnamenin kaynaklarna baktmzda, yabanc kltrlerin tesirini grrz. Abbasilerin iktidara geliinden itibaren Farsa, Hinte ve Yunanca kitaplarn tercme edildiini ve bu yolla ran, Hint ve Yunann felsefe, tp, matematik, astronomi ve gramer gibi tabii ilimlerin yan sra, devlet ve siyaset geleneine ait
bilgi ve tecrbelerin de slam dnyasna intikal ettiini biliyoruz (lken 1935:
19).
Siyasetnamelerin klasik kaynaklar arasnda, ran krallarnn hayat hikyelerini anlatan Hdaynme, yinnme gibi eserlerle, Abbasilerin ilk devirlerinde idarecilik grevi yapan Bermekler ve bnl-Mukaffa gibi Fars kkenli dev-

240 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

let adamlarnn eserleri ve tecrbeleri, Nuirevan, Hsrev Perviz, Behram Gur,

Bzrgmihr gibi idarecilerin, siyasi ahlaka dair hikmetli szleri yer alr. Klasik
kaynaklar arasnda, Hint filozof ve krallarnn siyasi ve ahlaki hikmetleri ile
Sokrates, Eflatun ve Aristo gibi Yunan filozoflarnn, Galen ve Hipokrat gibi
tabiplerin ve bata Byk skender olmak zere Rum krallarnn ve devlet
adamlarnn siyasi tecrbelerini ieren bilgiler ve metinler de bulunmaktadr.
Bununla birlikte Uzakdou in kltrne mensup filozof ve krallarn siyasete
dair kurallar ve uygulamalar ile slam ncesi Arap krallarnn hikyeleri ve
siyasi tecrbeleri de siyasetnmelerin klasik kaynaklar arasnda zikredilmektedir. Birok siyasetname yazar, bu tr eserleri referans aldklarn bizzat ifade
etmektedirler. ran krallarnn, Hint ve Yunan filozoflarnn siyasete dair gelenekleri, slam dnyasnda bnl-Mukaffa, bn Kuteybe, Chiz, Mverd,
Nizmul-mlk, Selib, Turtu, Gazzl, bn Abdir-Rabbih, Zencn, eyzer
gibi birok siyasetnme ve tarih yazar tarafndan kullanlmtr. O devirde
mevcut olan bu bilgiler, Mslman bilginler tarafndan slam anlayla sentezlenerek siyasetname tr eserlerin malzemesini oluturmulardr (Adalolu
2004: 3-4).
I.

Kutadgu Biligin Kaynaklar Hakknda Yorumlar

Giri ksmnda ifade ettiimiz gibi Kutadgu Bilig felsef, ahlak ve siyas tavsiyelerde bulunan bir siyasetnmedir. Karahanl kltr muhitine mensup Trkslam Edebiyatnn bir rnndr. Kutadgu Biligin kaynaklar konusunda aratrmaclar, Trk ve slam kltrnn haricinde farkl ve muhtelif grler ileri
srmlerdir. Bu grler daha ziyade Hint, ran, in ve Yunan tesiri olarak
belirginlemektedir. Yine kitap zerinde aratrma yapanlar, Kutadgu Biligin
ngrd devlet modelinin ne olduu (teokratik, monarik veya demokratik)
konusunda da birbirinden farkl fikirler sylemilerdir (Arslan-1 1987: 20; Doan 2002: 130-145). Bu fikirlerin bazs, yazarn bak asna veya olmasn istedii ideolojik yapya uydurulmak amacyla sylenmi yaktrmalardr. Bu nedenle Kutadgu Biligin kaynaklar ve nerdii devlet modeli konusunda sylenenlerin ksa bir deerlendirmesini yapacaz.
Kutadgu Bilig zerinde ilk kez gnmz harfleriyle alma yapan ve eserin
nce metnini daha sonra da tercmesini yaymlayan Reit Rahmeti Arat, eserin
muhtevas ve etkilendii kltrler zerine bir aratrma yapmay dnm,
ancak, buna mr vefa etmemitir (nalck 2000: 12). Fakat o, bu konuda, Yusuf
Has Hacibin fikirlerini kuvvetlendirmek iin evrenin fikir mahsullerinden
faydalanm olduunu, ifade etmitir (Arat 2007: XXVII). Kutadgu Biligin kaynaklar ve tesir ald kltrler konusunda nce Batl aratrmaclar, Reit

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 241

Rahmeti Aratn almalarndan sonra da yerli aratrmaclar farkl kanaatler

serdetmilerdir.
Kutadgu Bilige tesir eden kltrler dikkate alndnda; ncelikle bu kymetli eserin, mellifin yaad an ve evrenin genel kabul gren anonim
dncelerini yanstt muhakkaktr. Eserde, kutadmak (yani devlet ynetmek) fiilinin kkndeki, Trke en eski siyaset ve kltr terimlerinden biri olan
kut un yer almas ve bu kut anlaynn eserin zn tekil etmesi, kanaatimizi dorulamaktadr. Ayrca Kutadgu Biligde, Trk folkloruna, ataszlerine,
siyaset ve medeniyetine ait kavramlara ve eski Trk byklerinin vecizelerine
ska yer verilmitir (Ercilasun 2003: 771). rnein yazar, t verirken Trk
Buyruk ne der, dinle! veya tken Begi ne der, dinle! gibi ifadeler kullanr.
Eserde, Trk Buyruk, tken Begi, Trk Han, l-kend Begi, Yagma Begi, U
Ordu Han veya Ajun Tutgu, Ajun ilisi, Budun Baks, li Beg, vs. gibi kendilerinden alntlar yaplan ahslar, belli ki Yusuf Has Hacibin yaad Karahanllar devrinin insanlardr.2 Trk olduklar anlalan bu belirsiz yneticilerin,
o devirdeki Trk anlay ve dncesini temsil eden kiiler olduu da muhakkaktr. Yine eserde, Trklerin efsanev atas saylan ve ranllarn Afrasiyab
dedikleri Alp Er Tongadan bir Trk kahraman, erdemli bir insan ve byk
Trk begi rnei olarak bahsedilmesi de, eserin kaynaklarnn ve felsefi muhtevasnn Trk kltr olduunu ortaya koymaktadr (Dilaar 1995: 28-29). Bu
nedenle Kutadgu Biligin temel referans ncelikle Trk devlet ve siyaset anlaydr. Nitekim Kutadgu Biligi Trk hukuk tarihi asndan inceleyen S. Maksudi
Arsal, gnmz Trkesi ile ilk yaymn yapan R. Rahmet Arat, Trk Kltr
tarihi iindeki yerini aratran brahim Kafesolu ve Kutadgu Bilige dayanarak
Karahanl devlet tekilatn inceleyen Reat Gen de bu kanaat tamaktadrlar
(Ercilasun 2003: 772).
Ancak bu durum, Kutadgu Biligde baka kltrlerin tesiri yoktur anlamna
gelmez. Yusuf Has Hacibin eserde geen kendi ifadelerinden veya konuturduu temsili ahslarn ifadelerinden, samimi bir Mslman olduu anlalyor.
Dolays ile biz, Kutadgu Bilige, Trk ve slam kltrnn mezc edildii ilk kltr rndr diyoruz. Kitap, giri ksmndan da anlalaca zere, tamamen

l ve kend Beyi ne diyor dinle! ( KB.216.b) l Erkini (Karluk Kl erkini) ne diyor dinle!
(KB.4752.b.) Bilgili iil Beyi ne diyor dinle! (KB.3491.b.) Bke Yabgusu (Karluk Beyi) ne diyor
dinle! Her trl ie akl eren Yagma Beyi ne diyor dinle! (KB.4947.b.) tken Beyi ok iyi sylemi, szlerin iyisini sana dili ile ulatrm (KB.2682.b.) Hilmi zden, Kutadgu Biligte Ahlak
Kavram ve Tp Etiine Katks, tken Neriyat, stanbul 2007, s. 21; Ahmet B. Ercilasun, agm., s.
772.

242 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

slam eser yazm geleneine uygun kaleme alnmtr ki, nce, Tanr (azze ve
celle)nn medhi ve Peygamber (aleyhis-selam)in medhi ve Drt Sahabe (halife)ye vg gibi konu balklar yer alr. Bu durum eserin, slam bir gaye ile
yazldn ortaya koyduu gibi, Yusufun, slam devir kltrn iyi bildiini
de ortaya koymaktadr. Dolays ile Trk kltrnn yan sra slam kltr
Kutadgu Biligin ikinci nemli kaynadr. A. Bombacinin de ifade ettii gibi,
Yusufun eseri, heyeti umumiyesi itibariyle slam kltrnn olgun bir mahsuldr (Bombaci 1953: 66). Dini unsur ve bilhassa slam zhd ideolojisi eserde
geni bir yer tutmaktadr.
Yusuf eserini yazarken, 11. yzyl Arap ve ran edebiyatnda bol miktarda
mevcut olan herhangi bir siyasetnmeyi veya pendnameyi nnde rnek olarak
kullanm mdr? diye bir soru sorulduunda, muhtemelen byle bir rnekleme
veya kopyalama da sz konusu deildir (Bombaci 1953: 66). Yani Kutadgu Bilig
zgn bir manzum siyasetnmedir.
Bununla birlikte, Kutadgu Biligte ksmi de olsa yabanc kltrlerin tesiri olduu muhakkaktr. Belki de bu tesir, 11. yzyl Trk ve slam dnyasnda yaygnlam ve insanln ortak kltr haline gelmi bilgilerdir. Bu kltrlerden
biri ran (Fars) kltrdr. H nalck, Kutadgu Biligde aklanan hususlar ile
Hint-ran gelenekleri arasnda birok benzerlikler, hatta bazen aynilikler bulunduunu ifade eder (nalck 2000: 12). ran, erken dnemde slamn etkisine
girip Mslmanlam olmakla birlikte, kadim geleneklerinin etkisi slam dnemde de devam etmitir. zellikle ran siyaset geleneinin, slam siyaset gelenei zerinde messir olduu kabul edilmektedir. Ancak, H. nalck, Kutadgu
Bilig zerindeki ran tesirini fazla abartmamak gerektiini, nk Trk ve ran
kanun ve siyasi hkimiyet anlaylar arasnda byk farklar mevcut olduunu
belirtmi, ran devlet geleneinde hkmdarn mutlak otoritesi sz konusu
iken, Kutadgu Biligde yani Trk devlet anlaynda, hkmdarn trden
ayrlmamas, doru kanunlarn uygulanmas ile mmkn olduunu sylemitir. Yani adalet hkmdarn bir balama fiili deil, trnn doru ve tarafsz ekilde uygulanmasdr. Sonu olarak, Kutadgu Biligdeki ynetim anlaynn ve yneticilerde bulunmas gereken niteliklerin ounlukla Trk siyaset
anlayn yanstt muhakkaktr demitir (nalck 2000: 21; Ercilasun 2003:
771). H. nalcktan sonra A. Caferolu da Kutadgu Biligin dil ve konu ynnden Arap ve ran tesiri altnda kaldn syler. Ona gre, ilk slam devreye ait
Trke bir eser olmas bakmndan Kutadgu Bilig, hem konu hem de dilce Arap
ve ran tesiri altnda kalmtr (Caferolu 1984: 56). Bu nedenle dier siyasetnmelerde olduu gibi Kutadgu Biligde de dolayl olarak Fars krallarnn

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 243

efsanevi kahraman tiplerine rastlyoruz. Yusuf Has Hacib Kutadgu Biligde, iyi
ve kt insan konusunu anlatlrken ran krallarnn efsanevi tarihi olan
ehnmeden alntlar yapyor. rnein, Kstah Dahhak neden svld de,
Feridun neden medhe ve ikble kavutu. ifadesi kullanlyor.3 Baka bir yerde,
akl konusunda, Nui-revan akl gzyle dnyay aydnlatt ifadesi geiyor.4
Kutadgu Biligin Trk Kltr tarihi iindeki yerini aratran . Kafesolu ise,
eski Trk hkimiyet anlay ile Hint-ran anlay arasnda ciddi bir mnasebet
ve uzlama mevcut deildir, eserde herhangi bir Hint-ran tesiri aramak ta bounadr, der. Ne ehnme, ne de Kelile ve Dinme ile bir benzerlik arz etmez,
Kabusnme (1082) ile de siyaset grnn ok ayrld noktalar vardr. Kutadgu Bilig ile Kelile ve Dimne veya Kabusnme arasndaki benzerlikler o kadar
umumidir ki, siyaset nazariyesini kaba kuvvete dayandran eski Yunann fikri
mahsullerinden ilham alarak yazlan Machiavellinin kitabnda da bu kadar
benzerliklere tesadf edilebilir, der (Kafesolu 1980: 34-37).
Kutadgu Biligde in, Hint ve Yunan kltrlerinin tesiri konusunda farkl
iddialar ileri srlmtr. Yusuf Has Hacib, Kutadgu Biligin i dinamiini drt
sembol zerine kurgular; Birincisi, Kn-Togd=hkmdar, kincisi, AyTold=kut. ncs, dlmi=akl (uku). Drdncs, Odgurm=akbet,
mnzevi, zahit (nler 2003:180) Kutadgu Bilig, bu drt sembolik ahsn karlkl
(mkalemeli) konumalarndan ibarettir. Kutadgu Biligde dier bir sembolik
anlatm (metafor), hkmdar Kn-Togdnn iktidarnn dayanaklar ve temel
ilevleri anlatlrken tasvir edilen sahnedir. Bu sahnede Kn-Togd bir gn AyToldy huzuruna arr. Kendisi ayakl gm bir krs zerinde oturmaktadr. Elinde byk bir bak tutmakta, solunda ac Hint otu, sanda da eker
durmaktadr. Ay-Told, bunun ne anlama geldiini ve neyi sembolize ettiini
sorar. Sonunda hkmdar bu sembolik sahneyi izah eder. te bu iki girift sembolik anlatmn esin kaynann hangi kltr olduu konusunda aratrmaclar,
farkl fikirler ileri srmler ve farkl kltrleri referans olarak gstermilerdir.
Bazlar bu sembolizmi Hint panteounundaki tanrlarla zdeletirmi5, bazlar
eski Yunan lemindeki ilahlarn tasvirleri ile tetabuk ettiini (Bombaci 1953: 7172) veya Yunan filozoflar Eflatun ve Aristodan mlhem olduunu (Dilaar
1995: 24-28) bazlar ise, in ve Konfyanizmin tesirinin mevcudiyetini ileri
3
4
5

Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig, 1998, b. 241.

Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig, 1998, b. 290. b. 6550.
M. Suat Bergilin Kutadgu Biligdeki Hint etkisi zerine Bilim ve topya Derisinde yazd drt
makale buna rnek gsterilebilir. Bk. Bilim ve topya, Eyll (s. 72-73), 1998. Ocak, (s. 64-65)
Mays ( s. 58-59), Temmuz ( s.54-55) 1999 saylar. Ayrca bk. Saadet aatay, Kutadgu Biligde
gdlmi, Trk Kltr, S. 97-108, 1970-1971, s. 104, 10. (95-111)

244 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

srmlerdir. Biz bunlarn detaylarna girmiyoruz. Ancak, unu sylemekle

yetiniyoruz. Evet, Trkler 10. yzyln ilk yarsnda toplu olarak Mslman olmaya baladklarnda, slamn erken dnemde temasa geip seici olarak bnyesine katt baz kltrlerle tanma frsatn buldular. Bu kltrlere yabanc
deillerdi. rnein, Trkler slamiyeti dorudan Araplardan deil, ranllar
vastasyla almlar ve zellikle Maverannehirdeki ran kltr ile ilikide
bulunmulard. Bunun dnda, in ile iki bin yldr komu idiler ve kltr al
veriinde bulunmulard. Yunan felsefesinin en byk mirass yine slam filozoflar olmu, zellikle Platon ve Aristoteles felsefeleri, bata Farabi ve bn-i
Sina tarafndan temsil edilmitir. Ancak bu temas ve yaknlk, Kutadgu Biligde
bu kltrlerin tesirlerini ispatlamaya yetmemektedir. Kutadgu Biligde ele alnan sosyal hayat, ahlak, bilgi ve zellikle devlet anlay hakkndaki fikirler,
tamamen eski Trk geleneinin tezahrdr. Kutadgu Biligde iyilii telkin
eden szlerin dayana ise, btn dinlerde ve ahlak felsefi sistemlerde rastlanlabilen evrensel ilkelerdir ve kimsenin mal deildir (Ylmaz 2002: 12).
Bu balk altnda son olarak, Kutadgu Biligin ngrd devlet modeli (teokratik, monarik veya demokratik olmas) konusunda unlar syleyebiliriz.
Bu konuda da aratrmaclar farkl fikirler ortaya koymulardr. rnein, M.
Arslan, bugnk llerimiz asndan bakldnda Kutadgu Biligin teokratik
bir model nerdiini syler ki, bunu muhtemelen Yusuf Has Hacibin hkmdara eriat yolunu tut6 tavsiyesini ieren baz beyitlerinden karm olmaldr. Ancak, ona gre, devlet her ne kadar teokratik ise de hkmdar (ilig, beg),
ne bir zorba, ne bir despot, ne de bir Makyevelist prenstir. O, dil kanun yapar,
bata bilginler olmak zere birok danman vardr, halka kar dil ve merhametlidir, halka doru yolu gsteren, erdemleri reten, bilgiyi her eyin stnde tutan bir ahlak semboldr (Arslan 1987: 20). Kutadgu Biligin ngrd
devlet modeli konusunda bir baka aratrmac ise, eserinin demokratik bir
model sunduu ve bunun en nemli niteliinin Laiklik olduu (Doan 2002:
139-142) iddiasnda bulunmaktadr. Yani nceki aratrmacnn tam tersi bir
gr serdetmektedir. Bu durumda, esere hangi bak as ile yaklalrsa ona
uygun bir tanm yaplm olduu ortaya karmaktadr. Biz, Kutadgu Biligin
ngrd devlet modelinin ad ne olursa olsun, adaleti esas alan, adaletin yerine getirilmesi iin kanunun doru uygulanmasn (kni tr) neren, halka
kar himayeci, koruyucu ve merhametli bir devlet modeli nerdiini dnyoruz. Yusuf Has Hacibe gre, halk ve devleti ynetmenin tek amac adalet
olmaldr. Hkmdar, dil kanunlar koyarak halk adaletle ynetmelidir. Ona
6

Yusuf Has Hcib, Kutadgu Bilig, 1998, b. 5552.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 245

gre, lkesinde uzun sre hkm srmek isteyen hkmdar, kanunu eit uygulamal ve halk korumaldr. Hkmdar, rf ve kanunlara uyarsa halk da ona
itaat eder. Bu modeli gnmzde hukuk devleti olarak adlandryoruz. Nitekim eser zerinde detayl bir inceleme yapan A. Dilaar da bu kanaati izhar
ediyor. Dilaar, bu devlet modelini, insan haklarna saygl ve haklar koruyucu
dil bir hukuk dzeni kuran, hukuk kurallarna uygun davranan, btn eylem
ve ilemleri yarg denetimine bal olan devlet olarak tarif ediyor. Kutadgu Biligi de hukuk devleti modelini neren bir yapt olarak gryor (Dilaar 1995:
149).
II. Siyasetnmelerin Genel zellikleri ve Kutadgu Bilig
Bata da ifade ettiimiz gibi, bu ksmda, ounluk aratrmaclarn bir tr
siyasetnme olarak kabul ettii Kutadgu Biligden nce veya sonra yazlm siyasetnmelerin genel zelliklerini dikkate alarak Kutadgu Biligle benzeen veya
zgn ynlerini tespit etmeye alacaz.
Kutadgu Biligin kelime anlam, mutlu olma bilgisi, terim anlam ise siyaset
bilgisidir (Ercilasun 2003: 764). imdiye kadar eserin ad, Trkeye ve Bat dillerine ounlukla Mutluluk veren bilgi eklinde evrilmitir. Ancak, son yllarda Kut szc zerinde yaplan etimolojik ve semantik almalar, bu eviri
eklinin eksik olduunu ortaya koymutur. Kagarl Mahmudun Divn Lgatit-Trkte anlamlandrd ekliyle Kutun, devlet (Atalay (ev.) 1998: 320) yani siyasal iktidar ve egemenlik anlamnda kullanlmas daha isabetlidir. Yani
eserin adn mutluluk veren bilgi anlamndan ziyade, iktidara ulatran bilgi ya da Devlet ynetme bilgisi diye evirmek, eserin muhtevasna daha uygun bir adlandrma olacaktr (Arslan 1987: 32-33; Kafesolu 1980: 32-33)).
Kutadgu Biligi tarihi sre ierisinde ilk okuyandan, eseri istinsah edip n
ksmndaki mensur veya manzum girileri yazan mstensihlere kadar, hatta
gnmzde, eser zerinde aratrma yapanlarn ounun ortak kanaati eserin
bir siyasetnme olduu gereidir. Gemite Kitaba, inlilerin Edebl-mlk
Hkmdarln Adab, Min hkmdarlarnn (bilgelerinin) yinlmemleke Memleketin Aynas, Markllarn, Znetl-mer darecilerin
Ss, veya Pendnme-i mlk, Hkmdarlara tler gibi isimler vermeleri, eserin bir siyasetnme olarak alglandn gstermektedir. Nitekim gnmzde de aratrmaclarn byk ounluu bu eserin bir siyasetnme olduu
ve dier siyasetnmelerle ortak ynlerinin bulunduu kanaatini tamaktadrlar. rnein, Yusuf Has Hacibin Kutadgu Biligi ile Nizaml-mlkn Siyasetnmesini karlatran bir aratrmac, iki eserde alacak derecede benzerlik-

246 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

ler tespit ettiini yazmtr (Uydu 1992: 428)

O halde, siyasetnme nedir? Siyasetnmelerin genel zelikleri nelerdir?
slam literatrde devrin idarecilerine ve devlet adamlarna pratik tavsiyelerde bulunmak ve adaletli bir ynetim oluturmalarn istemek amacyla yazlan siyas ve ahlak ierikli eserlere siyasetnme denilmektedir. Bu tr eserleri,
belirgin zelliklerine gre snflandrdmzda, farkl tarzlarla karlarz. Bunlardan birincisi, Frbnin el-Mednetl-fdlas ile Fsll-meden adl eserlerinde olduu gibi, siyaset ve devlet idaresini, felsef ve idealist adan ele alan
eserlerdir. kincisi, siyaset ve devlet idaresi konusunu, nazar olarak ele alp,
konu zerinde slamn grnn ne olabileceini tespit etmeye ynelik eserlerdir ki bunlar, Mverdnin el-Ahkmus-sultniyyesi, bn Teymiyyenin esSiyset-eriyyesi gibi kamu hukukunu ileyen fkh kitaplardr. ncs,
dnemin sultan vezir ve devlet adamlarna siyaset sanat konusunda pratik yol
gsteren, idar aksaklklar gidermek iin siyas ve ahlak nasihatlar veren eserlerdir. Bu gelenein ilk rneklerini eski Hint ve ran kltr dnyasndaki pendname ve siyasetnme tr eserlerde grmekteyiz. Nizml-mlkn Siyasetnmesi, Keykvusun Kbusnmesi ve Gazzlnin Nashtl-mlku gibi
eserler buna rnek verilebilir. Bu tr eserlerin genel amac, siyas uygulamalarda ideal olan ve emredilenlerle, tatbik edilen politika arasnda, lml bir yol
bulmaktr. Ska rastlanlan bu trn rnekleri her ne kadar ran literatr olsa
da, konular slama tam olarak adapte edilmitir. Drdnc olarak, Osmanl
devletinin duraklama ve gerileme dnemlerinde genellikle padiahn veya vezirlerin istekleri zerine kaleme alnan Islahatnmeleri veya Lyihalar sayabiliriz.7
Kutadgu Biligi yukarda saylan trlerden sultan, vezir ve devlet adamlarna siyaset sanat konusunda pratik yol gsteren, idar aksaklklar gidermek iin
siyas ve ahlaki tler veren eserler ile siyaset ve devlet idaresini, felsef ve
idealist adan ele alan eserler snfna dhil edebiliriz. slup ve muhteva olarak
zgn bir eser olan Kutadgu Biligin, her iki formu da ihtiva ettii kanaatindeyiz.
Siyasetnmeler, esas konu olarak devlet ynetimini ele alan eserler olduundan, daha ziyade ynetim erkini elinde bulunduran hkmdarlar iin yazlmlardr. Siyasetnmelerde, hkmdarlarda bulunmas gereken zellikler ve
7

Ahmet Uur, Osmanl Siyaset-nmeleri, Kltr ve Sanat Yaynlar, Tarihsiz, s. 21-25; Mehmet
Arslan, Osmanl Devlet Ynetimine Ait Siyasetnme zellii Tayan Kk Bir Risale: Gelibolulu linin Hakyikul-Eklim Adl Eseri, Osmanl Edebiyat-Tarih-Kltr Makaleleri, Kitabevi
Yay., stanbul, 2000, s. 419-430; Zencn Sultana tler, Alaeddin Keykubata Sunulan Siyasetnme,
Haz. H. Hseyin Adalolu, Yeditepe Yay., stanbul, 2005, s. 11-12.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 247

saltanatn esaslar belirtilir. Kutadgu Biligin esas, hkmdar (beg) ve onun etrafnda bulunan kiilerle devlet ynetimi; yani ideal devletin, ideal bireylerin, ve
devlet bakannn (Beg) nasl olmas gerektii konusunda yapt konumalardan oluur (Dilaar 1995: 145). Eserde konuturulan drt temel karakterden biri
olan Kntogd (beg) hkmdar temsil etmekte ve eserin bandan sonuna dek
bata vezir olmak zere dier nemli devlet grevlileri ile ahlak, siyaset ve devlet sorunlarn tartmaktadr (nler 2003: 179). Bu adan bakldnda Kutadgu
Bilig ile siyasetnmeler arasnda paralellik olduunu syleyebiliriz.
Siyasetnmelerin tesir ald klasik kaynaklar arasnda Hint, ran, Yunan
ve in kltrlerine ait bilgi ve tecrbeler yer almaktadr. Baz siyasetnme yazarlar bu kltrlerden nakiller yaptklarn bizzat ifade etmilerdir. Yani, siyasetnmeler, slam medeniyetinin erken dnemde temasa getii yabanc kltrlerin tecrbelerinden ve bilgi birikimlerinden yararlanmlar ve bu kltrleri
kaynak olarak zikretmilerdir (Adalolu 2004: 5). Kutadgu Bilig, ad geen kltrlerden herhangi birini aka referans gstermiyor. Ancak, eser zerinde
aratrma yapanlar onda, bata slam kltr olmak zere, Hint, ran, in ve
Yunan tesirleri olduu kanaatini serdediyorlar. Kutadgu Biligde ksm de olsa
yabanc tesirlerin mevcudiyeti hissedilmektedir. Ancak, slam ve onun bnyesinde intikal eden ran kltrnn haricindeki dier kltrlerin tesirini ortaya
karmak pek kolay gzkmemektedir.
Genel olarak siyasetnmeler, konular ilgin hale getirmek iin, hikyeler,
sz gzelletirmek ve anlam kuvvetlendirmek iin tannm airlerden msralar naklederler. Tarihe ml olmu hkmdar, hekim, filozof veya air gibi
nemli ahsiyetlerin szlerinden veya uygulamalarndan temsiller sunarlar.
rnein, Bat dnyasndan Makedonya kral Byk skenderin hayatndan ve
siyasi uygulamalarndan, nl tabipler Galen/Calinus, Hipokrat/Bukrattan ve
antika Yunan filozoflar Sokrates, Platon/Eflatun ve Aristotelesin hikmetli
szlerinden pasajlar sunarlar. Bununla birlikte eski Hint hekimlerinden ve in
filozoflarndan veya krallarndan (fafur) hikmetli szler naklederler. Bazlarnda ran krallarnn davranlar, saray ve idare hayatlar model olarak alnr.
Bu balamda Kutadgu Biligde, yalnzca ran krallar Enirvan, Dahhak ve Feridunun isimleri ile Bat dnyasna ait Byk skenderin ismi gemektedir.8
Bu arada, dier baz siyasetnmelerde9 de zikredildii gibi Trklerin efsanevi
8
9

Yusuf Has Hcib, Kutadgu Bilig, 1998, 241-290-6550, 6548. beyitler.

Gazzl, Nashtl-mlk (Devlet Bakanlarna Nasihatler),Tercme ve zahlar, Osman ekerci,
Sinan Yay., stanbul 1995, s. 53-159; Nizml-Mlk, Siyerul-mlk, Siyasetnme, trc. Nurettin
Bayburtlugil, Dergh Yay., stanbul 1987, s.30.

248 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

atas saylan, ranllarn Afrasiyab dedikleri, Alper Tongann ismi de Kutadgu

Biligde gemektedir.
Siyasetnmeler, konular salam temeller zerine bina etmek dncesiyle konuya
uygun yet ve hadisleri seerler. Daha sonra sahabe veya limlerin, filozoflarn, hekimlerin hikmetli szlerinden alntlar yaparlar. Kutadgu Biligde ayet veya hadisler metin
olarak zikredilmez, fakat baz manzum beyitlerin anlamlarnn Kuran ayetlerinden
veya Hz. Peygamberin szlerinden mlhem olduunu uzman kiiler ifade etmektedirler.
Kutadgu Biligde yalnzca bir yerde Dinle! Tanrdan insanlara haber getiren nebi ne
der ifadesiyle aka Hz. Peygamber(sav)in bir sz nakledilir.10 Bunun dnda ayet
ve hadislerin nakli aka belirtilmemitir. Ancak, mefhum olarak baz beyitlerin
Kurandan veya hadislerden ilham aldn syleyebiliriz (Kara 1998: 14-69).
Siyasetnmeler de btn klasik slam eserlerde olduu gibi Allah hamd,
Peygambere salat ve selamdan sonra takdim edilecek hkmdara vg yaplr.
Kutadgu Bilig tamamen bu klasik gelenee uymaktadr. Eserin banda yer alan
ve sonradan ilave edildii anlalan manzum ve mansur mukaddimeden sonra,
Tanr Azze ve Cellenin Medhini Syler, Peygamber Aleyhis-selamn Medhini Syler, Drt Sahabenin Medhini Syler, Parlak Bahar Mevsimini ve
Byk Bura Hann Medhini Syler balklar altnda giri yaplmtr. Bu
ynden de genel siyasetnmelerle Kutadgu Bilig arasnda benzerlik ve paralellik
mevcuttur.
Siyasetnmeler, genellikle devlet ynetimini ele alan retici, nasihat edici ve yol
gsterici trden eserlerdir. Hkmdarlara, beylere ve dier idarecilere (vezir vs.) klasik
ark tarznda baz teorik teklif ve nerilerde bulunurlar. Esas karakter bakmndan ahlak eserler iinde yer alrlar. Ahlak literatrnn olduu kadar edeb trnn de bir
paras saylrlar. Hkmdarlara, vezirlere ve devlet adamlarna tler verdii iin,
birer nasihatnmedirler.11 Kutadgu Bilig, zellikle 28. blmde Beylie Layk Bir Beyin Nasl Olmas Gerektii konusundaki nasihatlerini syler, ancak bu nasihat verici
slup, dier blmlerde de devam eder. 29. blmde vezir olacak insann nasl olmas
gerektiini anlatr. Beyin yani hkmdarn hangi ahlak meziyetlere sahip olmas gerektiini, vezirde bulunmas gereken meziyetlerin neler olduunu aka izah eder. Beyliin doutan Allahn balamas olduunu, bu nedenle mukaddes olduunu, beylerin akll, bilgili, cmert, z sz doru olmas gerektiini bir pendnme hassasiyetinde uzun uzun anlatr. Vezir asil bir aileden gelmeli, takva sahibi, drst, akll ve bilgi-

10
11

Yusuf Has Hcib, Kutadgu Bilig, 1998, 5651 b.

Zencn Sultana tler, Alaeddin Keykubata Sunulan Siyasetnme, Haz. H. Hseyin Adalolu,
Yeditepe Yay., stanbul 2005, s. 55-56.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 249

li, haya sahibi yumuak huylu, iyi grnml ve vefakar olmaldr der.12 Bu ynden
deerlendirildiinde Kutadgu Bilig tam bir nasihat kitab yani bir pendnmedir.
Pratik gayeler gden siyasetnmeler, siyaset teorisinden ziyade, siyaset sanat ynnden nem arz ederler. Kutadgu Bilig de ise siyaset sanatnn yan sra
devlet felsefesi ve bir siyasi anlay ta ortaya konmaktadr. Mesela, siyasetnmelerde adalet anlay ran devlet geleneinin tesiri ile yle anlalmaktadr. Suun cezasn vermek adalettir. Ama suu affetmek fazilettir. Bu bakmdan affedici olmak, sua ceza vermekten daha faziletli ve stndr. Kutadgu
Biligde ise, yani Trk devlet geleneinde adalet, hkmdarn bir balama fiili
deil, kanunun (kni tr) doru ve tarafsz bir ekilde uygulanmasdr.13 Dolays ile hukukun stnl prensibi esas alnmtr. Kutadgu Biligin zgn
ynlerinden birisi dier siyasetnmelerden farkl bir devlet felsefesi ve siyasi
anlay ortaya koymu olmasdr.
Siyasetnmelerin genel zellii ahlak karakterde olduundan ve ahlakn
kayna da din olduundan, din temalar arlkldr. Allahn sfatlar, inan
esaslar ve ahiret hayat, cennete zendirme ve cehennemden sakndrma gibi
konularda mstakil blmler yer alr. Dnya hayatnn geicilii, ahiretin ebedi
olduu temel inancndan mlhem dnyay yerme, ona rabet etmeme ve ahirete ynelik hazrl tevik etme en fazla vurgulanan tema olarak karmza kar.14 Kutadgu Biligde de Allahn (Tengri) isim ve sfatlar, hem o devirde kullanld biimde meng (ebedi), idi, (sahip, rab), bayat (kadim) gibi, hem de
slam terimler olarak kerim, hlik, bk, rab ska kullanlmaktadr. Keza cennet (umak) ve cehennem (tamu) kavramlar da Yusufun yaad devirdeki
ekliyle kullanlmaktadr. Kutadgu Biligde de dnya hayat yerilip zhd ve takva yaam nerilmektedir. Ancak, hkmdar ile akl temsil eden dlmi ve
kbeti, zhd temsil eden Odgurm arasnda geen mkalemelerde, dlm yani akl, Odgurm yani zhd hkmdara hizmet konusunda ikna
etmeye alyor.
Siyasetnmeler, devlet idaresinde hkmdara yardmc olacak vezir ve dier devlet adamlarnn vasflar hakknda neriler sunarlar. Kutadgu Biligde
dlmi, Beylere vezir olacak insann nasl olmas lazm geldiini syler
bal altnda vezirin nemi ve vezirde bulunmas gereken ahlaki meziyetlerden sz eder.15 Daha sonra hcip, komutan, kapcba, eli, ktip ve hazinedar
12
13
14
15

Yusuf Has Hcib, Kutadgu Bilig, 1998, 146 vd.

Yusuf Has Hcib, Kutadgu Bilig, 1998, 2179; H. nalck, agm., s. 21.
Zencn, age., s. 56.
Yusuf Has Hcib, Kutadgu Bilig, 1998, 2181-22681 b.

250 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

gibi devlet adamlarnda bulunmas gereken ahlaki meziyetleri sralar ki, btn
siyasetnmler devletin bekas ve salkl ilemesi iin bu konulara nem verirler.
Siyasetnmelerde devlet hazinesinin korunmas, vergi toplama ve askeri
konulara nem verilmesine ilikin tavsiyeler yer alr. Ayn zamanda toplumdaki eitli meslek gruplarnn ifti, zanaatkr ve memurlarn korunup denetlenmesi konusunda neriler sunulur. Kutadgu Biligde de bu konularda tavsiyeler sunulmaktadr.16 rnein, Kutadgu Biligde, 58. babda, ilim adamlarna, tabiplere, byclere, rya tabircilerine, mneccimlere, airlere, iftilere, hayvan
yetitiricilerine, ustalara ve fakirlere nasl davranlmas gerektii konusunda
tavsiyelerde bulunulmaktadr.
Kutadgu Biligin en zgn yn, ann ynetim anlayn yanstan bir siyaset kitab olmasdr. Bilindii gibi eski Trklerde hkimiyet anlay, hkmdarda Tanr ba olan baz vasflarn varln kabul eden bir anlaytr. Buna
gre idare etme hakk, hkmdara Tanr tarafndan ilahi bir ltuf olarak balanmtr.17 Bu anlay daha sonra, slam halifesini veya ona tbi hkmdarlar,
Allahn yeryzndeki glgesi (Hitti 1989: 488) olarak telakki eden anlayla
sentezlenerek siyasetnmelerin ana temalarndan birini oluturmutur. te bu
Trk hkimiyet anlaynn zamanmza kadar intikalinde yegne kaynak Kutadgu Bilig olmutur.
Siyasetnmeler, iyi idarenin gerekleebilmesi ve devletin ayakta durabilmesi iin olmazsa olmaz prensipleri drt ana balk altnda sunarlar. Bunlar
Adalet, Meveret, Ehliyet ve Liyakattr. Bu temel prensiplerle ilgili Kutadgu
Biligde onlarca beyite rastlamak mmkndr. Kutadgu Biligde nerilen devlet
modelinin en bariz nitelikleri de bunlardr.
Son olarak, siyasetnmelerin temel amac, yeryznde adaletli bir ynetim
ve iyi bir devlet dzeni oluturmak; niha olarak ta dnya ve ahiret mutluluuna ulamaktr. Kutadgu Biligte de nihai ama, dnya ve ahiret saadetine kavumak iin, siyasi ahlaka uygun, adaletli bir devlet dzeni oluturmaktr.
Sonu
Kutadgu Bilig, 11. yzyl Karahanllar devri Trk-slam kltr muhitinin ortak bir rn olup slam dnem Trk kltrnn ilk manzum siyasetnmesidir. Kutadgu Biligde, kronolojik olarak kendisinden nce veya sonra yazlm
16
17

Zencn, age., s. 69-72.

Yusuf Has Hcib, Kutadgu Bilig, 1998, 1933-1934 b.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 251

siyasetnmelerden, gerek felsefi malumat gerekse de temsili slup bakmndan,

farkl ve zgn ynler vardr. O ada, Arapa veya Farsa yazlm bol miktarda siyasetnme ve pendnme trnde eserler olmasna ramen, bunlarn
hemen hepsi mensur metinlerdir. Yani ona rnek olacak herhangi bir manzum
eser bilinmemektedir. Belki, gerek isim gerekse mevzu bakmndan Kutadgu
Bilige benzeyen Nsr- Hsrevin Saadetnmesinin rnek olma ihtimali sz
konusudur (Bombaci 1953: 66). Ancak bu kk eserin de Yusufa rnek tekil
etmi olabilecei phelidir. Bu nedenle Kutadgu Bilig edeb olarak farkl ve zgn bir yapttr.
Kutadgu Biligin Allegorik yani mkleme ve muhavere eklinde kaleme
alnm olmas da onun farklln gstermektedir. nk slam literatrde
Kutadgu Biligden nce bu slupla yazlan bir siyasetnmeye rastlanmamaktadr
(Bombaci 1953: 67). Bu ynden farkl ve zgn yapttr.
Siyasetnmelerin ekserisi ran-slam corafyasnda ekillenen Fars siyaset
gelenei ile slam prensiplerinin sentezlenmi biimleri olmasna karn Kutadgu Bilig, byk lde Trk devlet ve siyaset geleneini ihtiva etmektedir. Bu
ynden de dierlerinden farkl ve zgn bir eserdir.
Kutadgu Bilig bize, binlerce yllk Trk tarihinde, birok corafya, iklim, din,
kltr ve uygarlk deiikliklerine ramen, ana izgileri aa yukar ayn kalan
bir toplum ve devlet anlaynn srdn gstermektedir. te biz, bu ana
izgileri belli anlay, hkmdarlara, devlet adamlarna ve halka ahlak ve siyaset retmek iin yazlan ve yzyllar boyu hkmdarlarn ve devlet adamlarnn baucu kitaplar olan siyasetnmelerde bulmaktayz. Bata Kutadgu Bilig
olmak zere btn siyasetnmeler, Ortaa Dou halklarnn toplum ve devlet
geleneklerini, zihniyetlerini ve felsefelerini bilmek bakmndan olduu kadar,
siyaset sosyolojisi asndan da nemli belgelerdir.

252 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

KAYNAKLAR

ADALIOLU, Hasan Hseyin (2004), Siyasetnmelerin Klasik Kaynaklar , Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, C. 5, S 2,
Aralk. (1-21)
ARSLAN, Mahmud (1987), Kutadgu-BiligdekiToplum ve Devlet Anlay, stanbul, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yay. No. 3414.
ARSLAN, Mehmet (2000), Osmanl Devlet Ynetimine Ait Siyasetnme
zellii Tayan Kk Bir Risale: Gelibolulu linin HakyikulEklim Adl Eseri, Osmanl Edebiyat-Tarih-Kltr Makaleleri, stanbul,
Kitabevi Yay.
BERGL, M. Suat, Kutadgu Biligdeki Hint Etkisi Bilim ve topya, Eyll (s.
72-73), 1998. Ocak, (s. 64-65) Mays ( s. 58-59), Temmuz ( s. 54-55) 1999
saylar.
BOMBAC, Alessio (1953), Kutadgu Bilig Haknda Baz Mlahazalar, 60.
Doum Yl Mnasebetiyle Fuad Kprl Armaan, stanbul, Dil ve TarihCorafya Fakltesi Neri.
CAFEROLU, Ahmet (1984), Trk Dili Tarihi I-II, stanbul.
AATAY, Saadet (1970-1971), Kutadgu Biligde gdlmi, Trk Kltr, S. 97-108, 1970-1971 (95-111)
DLAAR, Agop (1995), Kutdgu Bilig zerinde almalar, Ankara, TDK
Yay.
DOAN, Nejat (2002), Kutadgu Biligin Devlet Felsefesi, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.12, Bahar. (127-158).
ERCLASUN, Ahmet B. (2003), lk Mslman Trk Devletlerinde Dil ve
Edebiyat, Trkler, C. 5. Ankara, Yeni Trkiye Yay., (759-783).
GAZZL, Nashtl-mlk (Devlet Bakanlarna Nasihatler),Tercme ve
zahlar, Osman ekerci, stanbul 1995, Sinan Yay.
HTT, Philip K. (1989), Siyasi ve Kltrel slam Tarihi I-IV, ev. Salih Tu, C.
I-IV, stanbul, Boazii Yay.
NALCIK, Halil (2000), Kutadgu Biligde Trk ve ran Siyaset Nazariye ve
Gelenekleri Osmanlda Devlet, Hukuk, Adalet, stanbul, Eren Yay.
KAFESOLU, brahim (1980), Kutadgu Bilig ve Kltr Tarihimizdeki Yeri, stanbul, Kltr Bakanl Yay.: 368.

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 253

KARA, Mehmet (1998), Bir Baka Adan Kutadgu Bilig, Ankara, Kltr Bakanl Yay.: 2031.
KAGARLI Mahmud (1998), Divn Lgtit-Trk, eviren Besim Atalay, C.
I, 4. bask, Ankara, TDK Yay.
Nizml-Mlk (1987), Siyerul-mlk, Siyasetnme, terc. Nurettin Bayburtlugil, stanbul, Dergh Yay.
NLER, Zafer (2003), Kutadgu Biligde ktidar Kavram ve Siyaset Anlay, Trkler, C. 4, Ankara, Yeni Trkiye Yay., (179-186)
ZDEN, Hilmi (2007), Kutadgu Biligte Ahlak Kavram ve Tp Etiine Katks,
stanbul, tken Neriyat.
ROSENTHAL, Erwin I. J. (1996), Political Tought in Medieval Islam, ev. Ali
aksu, stanbul, z Yay.
UUR, Ahmet (?), Osmanl Siyaset-nmeleri, Kltr ve Sanat Yay.
UYDU, Mualla (1992), Yusuf Has Hacibin Kutadgu Biligi ile Nizamlmlkn Siyasetnmesinin Karlatrlmas, Trk Kltr, S. 351, yl
XXX, Temmuz. (428-436)
LKEN, Hilmi Z. (1935), Uyan Dneminde Tercmenin Rol, stanbul, lken Yay.
YILMAZ, Gkhan (2002), Yusuf Has Hacib ve Kutadgu Bilig Hakknda n
Bilgi, Kutadgu Bilig, Felsefe-Bilim Aratrmalar Dergisi, S. 1, Ocak. (9-13)
Yusuf Has Hcib (2007), Kutadgu Bilig I, Metin, Reit Rahmeti Arat, 5. Bask,
Ankara, TDK Yay.
Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig (1998), .ev. Reit Rahmeti Arat, Trk 7.
Bask, Ankara, TTK Yay.
Yusuf Has Hcib, Kutadgu Bilig III (1979), Reit Rahmeti Arat, ndeks, Haz.
Kemal Eraslan-Osman F. Sertkaya- Nuri Yce, stanbul, Trk Kltrn Aratrma Enstits.
Zencn Sultana tler, Alaeddin Keykubata Sunulan Siyasetnme, haz. H.
Hseyin Adalolu, stanbul, 2005, Yeditepe Yay.