EVLYA ELEB

SEYAHATNAMESNDEN
SEMELER

Hazrlayan

Atsz

Evliya elebi
(1611 -1682)

RK EDEBYATNDA

en byk seyahatnameyi yazm mellif olarak

hakl bir hret kazanm bulunan seyyah; memur ve asker.
Padiah imam olan Evliya Mehmed Efendi'den dolay Evliya adn
almtr. Evliya elebi'nin babas olan Saray Kuyumcubas Dervi
Mehmed Zll; Evliya Mehmed Efendi'nin yakn dostu idi. Bu sebeple
oluna Evliya adn verdi.
Evliya elebi 25 Mart 1611de, stanbul'da, Unkapan'nda dodu.
Ailesinin kk Ktahyaldr. Fetihten sonra stanbul'da yerlemilerdir. Fakat Ktahya'nn Zereen Mahallesindeki evlerini muhafaza
etmilerdir. Ayrca Bursa, Manisa ve Sandkl'da da mlkleri vard.
Babas, Kuyumcuba Dervi Mehmed Zll 1648 Temmuzunda,
hicr hesapla 117, ems tarihle 114 yanda olarak ld. Demek ki
1534 doumlu idi.
Evliya elebi kendi soy ktn sayarken dedesini "Kara Ahmed",
dedesinin babasn "Demirciolu ehit Kara Mustafa Paa", dedesinin
dedesini "Turhan Bala" olarak gstermektedir. Turhan Bala'nn babas
olarak "Yavuz zbek", yahut "Yavuz Er" veya "Yavuk Er" adnda bir
sancak beinden bahsetmektedir. Bu Yavuz yahut Yavuk Er, stanbul
fethinde bulunmutur. Ganimet malndan kendi payna denle Unkapan'nn i yznde Sarclar Camisi ile 100 dkkn ve bir ev
yaptrm, Evliya elebi bu evde domutur.
Evliya elebi, bu Yavuz Er'in babas olarak Ece Yakub, dedesi olarak da Allahverdi Akay adlarn sayyorsa da bunlar hakikat diye kabul etmeye imkn yoktur. Hele Allahverdi Akay'n babas ve dedesi
olarak gsterilen Mehmed Kirmn ile Hoca Ahmed Yesev tamamiyle
hayal mahsuldr. O zamanki Trk aydnlar arasnda, kendisini ya
Peygamber'e, ya Drt Halife'ye, ya da nl bir eyhe balamak hususundaki modann bir neticesidir. Zaten 1167'de len Ahmed Yesev ile

6 EVLYA ELEB SEYAHATNAMESNDEN SEMELER

1682'de len Evliya elebi'nin arasnda 13-15 ata bulunmas gerekirken bunu 8 ata ile geitirmek de tamamen mantkszdr.
Evliya elebi'nin anas bir Abaza kadndr. Bu kadn, sadrazamla
kadar ykselen Melek Ahmed Paa'nn anasyla ya karde, yahut da
teyze ocuudur. Bu hsmlk sebebiyle Evliya elebi'nin Melek Ahmed
Paa ile aras ok iyi olmutur.
Evliya elebi'nin anas, I. Ahmed anda gen kz olarak saraya getirilmi ve Kuyumcuba Dervi Mehmed Zll ile evlendirilmitir.

Mehmed Zll (1534-1648), Kanun Sultan Sleyman'n birok seferlerinde ve II. Selim andaki Kbrs fethinde (1570-1571) hazr
bulunmu, Padiaha Magusa' nn anahtarlarn takdim etmi, I. Ahmed
anda da (1603-1617) eliyle yapt Kbe'nin altn oluklarn srre
emanetiyle Hicaz'a gtrm ve Sultan Ahmed Camisi'nin tezyinat
ilerinde almtr. Konumas tatl ve air olduu iin hizmet ettii
padiahlarn msahipliine kadar ykselmitir.
Evliya elebi'nin Mahmud adnda bir erkek kardeiyle birka
kzkardei varsa da bunlardan yalnz bir tanesinin, devlete isyan ederek 1632'de idam edilen Balkesirli lyas Paa'nn zevcesi olan naln
adn zikretmitir ki bu Trke isim dikkate deer.
Evliya elebi, ilk renimden sonra Unkapan'ndaki Fil Yokuu'nda,
eyhlislm Hmid Efendi Medresesi'nde Mderris Ahfe Efendi'den 7
yl ders grd. Bu sradaki ders orta (o zamanki tbirle ders eriki),
yani ayn hcrede kald arkada, sonradan Osmanl Tarihi'ne geen
ve "Cinci Hoca" diye tannan Hseyin Efendi idi. Bu medresedeki 7
yllk dersin Evliya elebi'yi, zamanmz tabiriyle, yksek renim
mezunu seviyesine getirmeyecei aikrdr ve zaten Seyahatnamesinden de bu, anlalmaktadr. Evliya elebi, Sdzde Drlkurrs'nda
hafz olmu, babasndan da kuyumculua dair baz eyler renmitir.
Daha sonra Enderun'da tahsiline devam etmitir. Burada Gmba
Mehmed Efendi'den "yaz", Msahip Dervi mer Glen'den "musiki",
Kei Mehmed Efendi'den "Arapa gramer", babasnn dostu olan ve
kendisine "Evliya" adnn verilmesinde mil bulunan Evliya Mehmed
Efendi'den de "tecvid" dersleri ald.
Evliya elebi seyahate kt. stanbul ve evresindeki dolamalarna 1630'da, yani 19 yalarnda iken balamt. Sesi gzeldi ve
ald dersler arasnda en ok musikide ileri gitmiti.
1635'te (yani 24 yalarnda iken) Ayasofya'da IV. Murad'n huzuruna karld ve kendisine Has Kiler'de vazife verildi. Bir gn sarayda
IV. Murad'n huzuruna kabul olunarak besteler okudu ve nkteli ko-

EVLYA ELEB SEYAHATNAMESNDEN SEMELER 7

numasyla Padiahn ok houna gitti. Bu tesir kuvvetli olmu olacak

ki Padiahn kederli zamanlarnda huzura karlarak tatl szleriyle
onun kederini azaltmaya balad.
Sarayda 4 yl kadar kaldktan sonra Padiahn Badat seferinden
(Nisan 1638) biraz nce ra edilerek 40 aka maala Sipahiler zmresine girdi.
Bundan sonra mehur seyahatlerine balad. nce 1640'ta ksa bir
Bursa ve zmit seyahati yapt. Sonra, babasnn oulluu olup Trabzon
valiliine tayin edilen Ketenci mer Paa ile birlikte Trabzon'a gitti.
1641 Nisan'nda Azak kalesinin Rus Kazaklar'ndan geri alnmas
iin Hseyin Paa kumandasnda yaplan sefere katld. K bastrp da
Azak alnamaynca Krm Han Bahadr Kirey Han ile Krm'a dnd.
Onun maiyetinde olarak 1641-1642 kn Bahesaray'da geirdi.
1642 yaznda Aza'n geri aln harektna katld. Han'dan izin
alarak stanbul'a dnerken Karadeniz'de korkun bir frtnaya yakaland. Gemileri batt. Kendi ifadesine gre gn, nce geminin bir
sandal, sonra da byk bir tahta paras stnde lmle peneletikten sonra, bugnk Bulgaristan kylarna kp cann kurtard. Bir
Trk kynde epeyce hasta yattktan sonra, stanbul'a gelerek 4 yl
kadar kald ve bundan sonra Karadeniz'de gemiyle yolculua tvbe
etti.
1645 baharnda Girit seferine kan Yusuf Paa kumandasndaki
ordu ile Hanya'nn fethinde bulundu. Sonra stanbul'a dnd.
1646'da Erzurum Belerbei Defterdarolu Mehmed Paa'ya mezzin ve Erzurum gmrk ktipliine tayin edilmi olarak onunla ve
kalabalk maiyeti ile 12 Eyllde stanbul'dan hareketle Anadolu'nun
birok ehir, kasaba ve kylerinde konaklamak suretiyle Erzurum'a
gitti.
Tebriz Han'nn elisine yoldalk ederek Azerbaycan ve Grcistan'n baz yerlerini grd. Bir takm vazifeler dolaysyla Revan, Gmhane ve Tortum'a giden, snr paalarnn Grcistan seferinde bulunan Evliya elebi 1647-1648 kn Erzurum'da geirdi.

Erzurum Belerbeyi Defterdarolu Mehmed Paa, Kars'a tayin edilip bu vazifeyi kabul etmeyerek stanbul'a hareket edince Evliya elebi
de ona katld.
Defterdarolu Mehmed Paa o srada hkmete kar isyan etmi
bulunan Varvar Ali Paa'y tenkile memur edilenler arasndayd. Fakat
hkmete gvenemedii iin bu emri dinlemedii gibi, dier Anadolu
paalaryla anlamaya alyor, bu sebeple Evliya elebi'yi kurye ola-

8 EVLYA ELEB SEYAHATNAMESNDEN SEMELER

rak kullanyordu. Evliya elebi bu gidi gelilerin birinde yolunu

arp nl Celller'den Kara Haydarolu ile Katrcolu'nun arasna
bile dt.
1648 yaznda stanbul'a geldi. Babas ok yal olarak bu srada lmt. Miras ilerini hallettikten sonra am Belerbeisi Murtaza
Paa'ya kaplanarak 1648 Austos'unda, am'a gitmek zere onunla
yola kt. Ekimde am'a vardlar. Murtaza Paa tarafndan vazifeyle
gnderilmek suretiyle Suriye ve Filistin'in birok yerlerini grd.

Murtaza Paa, Sivas'a tayin edilince onunla birlikte Sivas'a gitti.

Vergi toplamak iin Orta ve Dou Anadolu'nun birok yerlerini gezdi.
Murtaza Paa, Sivas'tan azledilince onunla 14 Temmuz 1650'de stanbul'a dnd.
Bu srada Melek Ahmed Paa sadrazam oldu (5 Austos 1650).
Hsm olduklar iin paa, Evliya elebi'yi kendisine msahip ve mahrem edindi.
21 Austos 1651'de Melek Ahmed Paa byk vezirlikten azlolunup zi Belerbeiliine tayin olununca Evliya elebi de onunla beraber gitti. Rumeli'nin birok yerlerini gezdii bu yolculua 1651 ylnn
Eyll ay ortalarnda balad.

Melek Ahmed Paa, Rumeli Belerbeiliine tayin olununca yine

onunla birlikte Sofya'da bulundu. Paa azlolununca 1653 Temmuz'unda stanbul'a dnd. Bir sre stanbul'un gezinti yerlerinde elendi.
1655 bana kadar stanbul'da kald.
Melek Ahmed Paa, Van Belerbeiliine tayin olununca onunla birlikte giderek Dou Anadolu'nun byk bir blmn grm oldu.
ranllar tarafndan gtrlen koyun srlerinin geriye verilmesini
salamak ve Badat Valisi Murtaza Paa'nn ranllar'a esir dm
olan kardeini kurtarp Badad'a getirmek vazifeleriyle ran'a ve oradan da Badad'a gitti. Buradan Van'a dnd.
Melek Ahmed Paa yine zi Eyaleti'ne vali tayin olununca 26 Temmuz 1655'te stanbul'dan kalkarak onunla birlikte eyalet merkezi Silistire'ye gitti.
26 Mays 1657'de Macar Rakoczi zerine yaplan sefere katld. Bu
srada Krm Han IV. Mehmed Kirey Han'n hizmetine girdi. Gney
Rusya'ya yaplan aknlara ve zi'ye saldran Rus Kazaklar'nn bozgunu ile biten savalara katld. Bu zafer haberini stanbul'a ulatrp
yine vazifesi bana dnd. Eyalette birok yerleri dolat.

EVLYA ELEB SEYAHATNAMESNDEN SEMELER 9

10 Aralk 1657'de stanbul'a dnd. Melek Ahmed Paa'nn zevcesi

Kaya Sultan'n bahesinde ho vakitler geirerek dinlendi.

Melek Ahmed Paa, Bosna Belerbei olunca onunla birlikte yola

ktysa da Byk ekmece'de Sadrazam Kprl Mehmed Paa'nn
adamlar tarafndan yaralanarak tedavi iin stanbul'da bir ay kadar
kald.
1658'de Bursa, anakkale ve Gelibolu yrelerine gidip geldi.
9 Kasm 1659da Budan'n yeni Voyvodas Stefanitza'y memleketine gtrenlerle birlikte Edirne'den kalkarak Romanya'ya doru gitti.
Ya Ovas'nda Eflak Voyvodas Minnea ile yaplan savata bulundu.
Sonra Krm atllaryla birlikte aknlara katlp Edirne'ye dnd.
26 Nisan 1660ta Kse Ali Paa'nn maiyetinde olarak Varad seferine katld. Bu kalenin fetihnamesini Bosna Belerbeisi Melek Ahmed
Paa'ya gtrd. Evliya elebi bu srada Bosna eyaletini dolam ve
aknlarda bulunmu, hatta Venedik topraklarna kadar uzanmtr.

Melek Ahmed Paa yeniden Rumeli Belerbeisi olunca Sofya'ya

gitti. Yine vergi toplamak iin birok yerler dolat.
29 Temmuz 1661'de, Tmvar Ovas'nda, Erdel seferine giden Kse
Ali Paa ordusuna raslayp ona katld. Krm atllaryla birlikte dmanla arpp Erdel'i bir hayli dolat. Belgrad'da klad.
Baharda Arnavutluk'ta vergi topladktan sonra 4 Nisan 1662'de stanbul'a dnd.
10 Mart 1663'te Fazl Ahmed Paa ordusuyla birlikte Alman (Nemse) seferine kt. Bu seferin birok ksmlarna katld. Seferin devam
srasnda Belgrad'dan Hersek'teki Shrab Mehmed Paa'ya mektup
gtrd. Venedik snrndaki hareketlere katld. Macaristan'a dndkten sonra Zrinvar ve Raab savalarnda bulundu. Budin'den Eri'ye
giderek oralar gezdi. Pete'de Kara Mehmed Paa ile bulutu. Vasvar
barndan sonra Viyana'ya eli gnderilen Paa'nn maiyetinde Viyana'ya gitti. 9 Haziran 1665te Viyana'ya girdi. Almanya mparatoru I.
Leopold'dan ald pasaportla evreyi gezindi. Viyana'da bulunduu
srada, vaktiyle, 1647de Erzurum'da katld bir cirit oyununda Seydi
Ahmed Paa'nn att ciritle krlm olan drt diinden n usta bir
diiye tedavi ettirdi.
29 Haziran 1665'te Viyana'dan karak evreyi de gezmek suretiyle
Macaristan'a dnd. Eyalet ve sancaklardaki kaleleri yoklamaya memur edildi. Oradan Erdel, Eflak ve Budan yoluyla Krm'a gitti. 1665
yl iinde ve herhalde gz balarnda, Krm Han IV. Mehmed Kirey
ile Rus Kazaklar arasndaki bir savaa katld.

10 EVLYA ELEB SEYAHATNAMESNDEN SEMELER

Krm'dan kara yolu ile Kafkasya'ya geti. Dastan', Hazar

kylarn ve dil rma azn dolat. Bu srada Terek kalesinde iken
Aza'a gitmekte olan bir Rus elisinin kafilesine katld. Aza'a gelince
Osmanl Ordusu'nun Girid seferine ktn duydu. Kefe zerinden
Bahesaray'a gitti. Adil Kirey'in baz aknlarna katldktan sonra kara
yolu ile (Karadeniz'den gemeye tvbeliydi) 11 Mays 1668'de stanbul'a geldi.
26 Aralk 1668de stanbul'dan karak Edirne, Gmlcine, Selnik,
Tesalya ve Mora'y dolat. Anaboli'den gemiyle Girid'e gitti. Kandiye'nin fethi iin yaplan savalara katld ve fethi grd.
1670 Nisan'nda Girit'ten ayrlarak baz Osmanl kuvvetleriyle birlikte Yunanistan'da, Mayna'daki isyann bastrlmasnda bulundu.
Oradan Arnavutlu'a geerek bu lkenin birok yerlerini dolat. 28
Aralk 1670'te stanbul'a dnd.
Nihayet Hacca gitmeye karar vererek dostlarndan Sil elebi ile
21 Mays 1671 (= 12 Muharrem 1082) de yola kt. Henz grmedii
Sakz, Sisam, stanky, Rodos adalarn; Adana, Mara, Ayntap, Kilis
taraflarn gezdi. am'a urayp am Belerbeisi Hseyin Paa'nn da
katld hac kafilesiyle Hacca gitti.
Hacdan sonra Hseyin Paa'dan ayrlarak Msr haclarna katld.
Onlarla birlikte Msr'a gitti. Msr'da 8-9 yl kald. Msr, Sudan ve Kuzey Habeistan' bu sralarda gezdi.
Evliya elebi'nin ne zaman ld, nerede gml olduu belli deildir. Prof. Cavid Baysun bir takm karinelerle 1682'de lm olacan kabul ediyor.
Evliya elebi evlenmemitir. nce yapl olmasna ramen salam ve
evik olduu, Krm atllaryla yapt aknlardan ve cirit oyunlarna
katlmasndan anlalyor. Sk sk Krm hanlarnn yanna gitmesi ve
soy ktn sayarken ok yukarlarda bir "Allahverdi Akay"dan bahsetmesi Krm'la bir kan ba ihtimalini de akla getiriyor. nk "Akay"
kelimesi tam Krm azyla bir kelimedir ve bizim "aa" (aka) nn
karldr.
Evliya elebi mevki ihtiras gstermemi, fakat seyahat ihtiras byk olmutur. Ufak tefek vazifelerden ald para ile paalarn ve
Krm Han'nn verdii hediyeler ve savalardan elde ettii ganimetler,
bir de mtevellisi olduu ata mlklerinden gelen para kendisine ve
klelerine yetmitir.
Zamanna gre yksek tahsil yapamamsa da grdkleriyle kltrn tamamlamtr. Tahsil eksiklii bilhassa tarih olaylarn an-

EVLYA ELEB SEYAHATNAMESNDEN SEMELER 11

latrken ok ak ve ac ekilde gzkmektedir (Fatih'le Msr Sultan

Kalavun'u ada gstermesi gibi). Bir de muhayyelesi geni olduundan evliyalar, eyhler hakknda verdii bilgiler uydurmalarla doludur.
Hattat, nakka, mziki, air ve biraz da kuyumcudur. airlii kaliteli deildir. Nesri, kendi ann adal nesri olmayp ou zaman sade, tekellfsz bir nesirdir. Hatta bazan o kadar gzel ve orijinaldir ki
Evliya elebi'ye 17. Yzyln Dede Korkud'u denebilir. Btn bunlardan baka bir yn daha vardr. Askerdir. Birok savalara girmitir.
Evliya elebi seyahat gayesini baarabilmek iin herkesle iyi geinmeye mecburdu. Zaten yaratltan huysuz bir adam deildi. Nzik,
gler yzl idi ve herkesin houna giden bir ahsiyeti vard. Fakat
dalkavuk deildi.
Zevk ehli idi. Mesirelerde kalm, meyhaneleri dolamtr. Azna
iki koymadn sylemesi her halde esmay stne sratmamak iin
olmaldr. Ahmed Yesev soyundan geldiini iddia edip din ve tasavvuf
davas gtmesi dolaysyla dinin ve devletin yasaklad ikiyi imemi
grnmek lzumunu duymutur.
Byk seyahatname esas bakmndan corafya bilgisi vermekle beraber tarih, etnografya, folklor, binalar, yollar, kltr ve dil
bakmndan da ok mhimdir. Evliya elebi zamannda mevcut olup da
bugn bulunmayan kyler, kasabalar, camiler, mezarlar hakkndaki
satrlar birinci derecede kaynak deerini tar. Orijinal gzkme gayretiyle baz zorlama ve uydurmalar olduu muhakkaktr. Bazan da,
eskiden yazlm kitaplar okuyarak seyahatnamesine ald bilgileri
kendi grgs mahsul diye gstermesi bu kabildendir. Mesel Viyana'da bulunduu srada mparatordan izin alarak kuzeyde Brandenburg, Danimarka, Hollanda ve batda spanya'ya kadar gittii
hakkndaki satrlarnn hi bir deeri yoktur. Fakat bazan mbala
veya uydurma sanlan satrlarnn doru olduu da muhakkaktr.
imdiye kadar Evliya elebi hakknda yaplan incelemelerin en iyisi
olan ve slm Ansiklopedisinin 1947 ylndaki 33. fasiklnde
yaynlanan merhum Prof. Cavid Baysun'un Evliya elebi maddesinde
onun baz hzl yolculuklarna inanlmamtr. Cavid Baysun, Evliya
elebi'nin Van'dan stanbul'a 13 gnde, Silistire'den stanbul'a 3 gnde
gelmesini imknsz grerek kabul etmemektedir. Halbuki o zamanki
Trk askerlii ve binicilii dnlrse bunlarn doru olduu kabul
edilebilir. Posta tatarlarnn at deitirerek nasl hzl gittikleri
malmdur. yi bir binici olan ve Krm atllarnn yldrm hzna srmeden ayak uyduran Evliya elebi, at deitirmek suretiyle Silisti-

12 EVLYA ELEB SEYAHATNAMESNDEN SEMELER

re'den 3 gnde, Van'dan 13 gnde stanbul'a gelebilir. Nitekim Barbaros Hayreddin Paa da Mudanya'dan Haleb'e atla 10 gnde gitmiti.
Seyahatname mbalal ve hayal taraflarna ramen birok
bakmlardan mhim, cidd incelemelere lyk bir eserdir ve hakikaten
kltrmzn temel kaynaklarndandr. Bu temel kaynaktan ilm
sonular karmak iin uzun ve etrafl almalara ihtiya vardr ki bu
da yllara baldr. Fakat bu almalara balamak iin nce Seyahatname'nin mukayeseli ve ok doru bir basmnn yaplmas arttr.
Bugn hzla gelimekte ve deimekte olan Anadolu ehirlerinde,
birka yl sonra, Evliya elebi'nin bahsettii baz antlardan eser kalmayacaktr. Bunlar kaybolmadan nce yakalayp incelemek, bir heyetin, bir dernein baarabilecei itir. Ben burada yalnz bir iki kelimeye dikkati ekerek Seyahatname'nin ehemmiyetini gstermeye
alacam:
1 Evliya elebi, Krm'dan stanbul'a gelirken gemilerinin batmasn ve denizde geirdii tehlikeli zaman anlatrken yerde "kum"
kelimesini kullanmaktadr (II, 128, 129, 131). Buradaki "kum" kelimesi "dalga" demektir. Bu mn ile "kum" kelimesi malm Trkiye lehesi
szlklerinde yoktur. Dil Kurumu tarafndan yaynlanan ''Tarama Szl" (Ankara, 1969) nn IV. cildinde (s. 2729) "dalga" mns ile gsterilen bu kelimenin kayna Aydnl shak Hocas Ahmed Efendi'nin
"Aksa'l-reb" adl eseridir. Hicr 1120 (=23 Mart 1708-12 Mart 1709)
da len Ahmed Efendi'nin bu eseri, mehur Zemaher'nin Mukaddemet'l-Edeb adl Arapa - Farsa szlnn tercmesidir. 18.
Yzyln banda len mtercimin bu kelimeyi kullanmas, o asrda
Aydn blgesinde kelimenin yaadn gsterebilecei gibi Mukaddemet'l-Edeb'in Dou Trkesine yaplan tercmelerden faydalanan
shak Hocas'nn bu kelimeyi o tercmelerden ald da dnlebilir.
Bu kelimenin ehemmiyeti, "kum" kelimesinin "dalga" mns ile ilk
nce Kagarl Mahmud'da kullanlm olmasndandr. On Birinci
Yzyln ikinci yarsnda yazlan Dvn Lgati't-Trk ile Evliya elebi
arasnda alt asrlk bir zaman bulunmas, edeb Bat Trk metinlerinde kelimeye raslanmay, halk arasnda mill kltr birliinin yaadn gsteren tanklardan biridir. Kelime 13-14. Asrlara ait olup
Dou Trkleri lehelerini tantan bn Mhenn ve Eb Hayyn szlklerinde de vardr.
2 Evliya elebi'de ayn ekildeki dier bir kelime de "Seek" kelimesidir. Kastamonu blgesi Trkleri arasnda "bardak" mns ile kullanlan bu kelime de yine Dvn Lgati't-Trk'te "aatan oyulmu su
kab" olarak tantlmaktadr (Besim Atalay Dizini, 505).

EVLYA ELEB SEYAHATNAMESNDEN SEMELER 13

3 Evliya elebi, ilk Osmanl padiahlarndan "be" diye bahsettii

gibi stanbul kuatmas srasnda Ak emseddin'i Fatih'e "beim" diye
hitap ettirmektedir. Trk geleneklerine gre Osmanl Hanedannn
"han" olmayp "be" olduu malmdur. Hanlk sonradan, byk imparatorluk haline geldikleri zaman taklm bir unvandr. Fatih'le Ak
emseddin'in konumalarn bize anlatan ada bir eser bulunmadna gre Fatih'ten iki asr sonra yaayan Evliya elebi'nin o koca
padiah "be" olarak grmesi, eski annenin Trkler arasnda hl
yaadn gstermesi bakmndan mhimdir.
4 Evliya elebi, "Ouz" kelimesini "saf" mnsnda kullanyor (III,
141). "Trk" kelimesinin "kyl", hatta "kaba kyl" yerinde kullanlmas gibi "Ouz" kelimesi de Anadolu'da gerek Osmanl aydnlar,
gerekse halk tarafndan "sert, kaba" kelimeleriyle ayn mnda kullanlmtr. Moha savann ertesi gn, sava alann gezen Kanun
Sultan Sleyman, otana dnerken kendisini selmlayan byk rtbeli Trk subaylarndan birine (=Koca Alaybei'ne), imdiden sonra ne
tedbir alnmas gerektiini Bykvezir brahim Paa ile sordurunca
Koca Alaybei: "Hnkrm! Domuzun yatanda ocuu olmasn" (yani
toparlanmasna meydan verilmesin) diye cevap vermitir. Bu vakay
anlatan Peev (1, 95-96), Koca Alaybei'nin cevabn "ouzne"
(=ouzcasna) diye sfatlandrmtr ki "tekellfsz, kaba, sert"
mnlarna gelmektedir. Hammer ise Peev'den ald "ouzne" kelimesini "Trkler'in eski sertlii ile" diye tercme etmitir (V, 64). Mehur Frzbd (1329-1414) Kamus'unu Trkeye eviren ve
"Ukyns'l-Basit" adn veren Mtercim sm, bu tercmesinde "Ouz"
kelimesini "elinden i gelmeyen" mnsnda kullanmtr (II, 796).
Tercme, hicr 1220-1225 arasnda (=1 Nisan 1805-25 Ocak 1811)
yaplmtr. Mtercim sm'n "Ouz" kelimesine verdii mn acaba
onun memleketi olan Ayntab'a m aittir, yoksa o srada, yani 19. Asrn
banda Trkiye'nin edeb evreleri bunu bu anlamda kullanyor muydu, bu belli deildir. Ben de 1932'de Bolu'nun bir kynde, yanma
ardm drt yalarnda toraman bir olann gelmemesi zerine
anasnn "o gelmez, uuzdur'' dediini iittim. Kyl kadn "yabani"
yerinde kulland bu kelimeyi "uuz" diye sylyordu.
Evliya elebi baka milletlerin de dikkatini ekmi, zerinde birok
incelemeler yaplm, yazlar ve tenkidler yazlmtr. Bunlarn listesi
Prof. Cavid Baysun'un slm Ansiklopedisi'ndeki makalesinde gsterilmitir. Bu yazlar umumiyetle msbettir. Fakat yukarda da iaret
ettiim gibi, Evliya elebi Seyahatnamesi hakkndaki son ve kesin
hkmn verilmesi iin nce, eserinin karlatrmal ve doru bir
basmnn yaplmas lzmdr.

14 EVLYA ELEB SEYAHATNAMESNDEN SEMELER

Evliya elebi'nin kendilerini ilgilendiren paralarn Almanlar, Bulgarlar, Ermeniler, Farslar, Franszlar, ngilizler, Macarlar, Romenler,
Ruslar, Srplar, Yunanllar kendi dillerine evirmilerdir.
Evliya elebi'den paralar seerken her eyden nce Trk kltr
bakmndan ehemmiyetli ve Trk genleri iin faydal olduuna kanaat
getirdiim paralar aldm ve bu sevimli seyyah hakknda tam bir fikir
vermi olmak iin onun mbalal ve bazan da muhayyel olan blmlerini ihmal etmedim.
Gen okuyuculara kolaylk olmas iin onlarn gle urayabilecei birok noktalarda kk dip notlaryla aklamalar yaptm.
25 Kasm 1970
ATSIZ

Evliya elebi
Seyahatnamesinden
Semeler

SLMANLAR

kendisine itaat erefiyle ereflendiren ve bana dnyay

gezip dolama kolayln veren Tanr'ya krler, eriatn yapsn
kurup peygamberlik temelini salamlatran Muhammed'e selmlar ve dualar olsun. Gkleri yaratan ve her eyin sahibi olan Hak, yeryzn insan
oullar iin gzel bir barnak ve snak edip insanlar btn var edilenlerden daha stn yaratt.
Bundan sonra, yeryznde Tanr'nn glgesi ve dnyann nizam olan,
sultan olu sultan, Gazi Sultan Drdnc Murad Han (1623-1640) (ki Ahmed
Han oludur, o da Mehmed Han oludur, o da nc Murad Han oludur,
o da kinci Selim Han oludur, o da Sleyman Han oludur, o da Birinci
Selim Han oludur, o da kinci Bayazd Han oludur, o da Fatih Sultan kinci Mehmed Han oludur, Allah'n rahmeti hepsine olsun) Hazretlerine hayr
dualar ve vler olsun.
Yazlarmza baladmz yerde yce hizmetiyle eref bulduumuz byk Padiah, Badat Fatihi Sultan Murad Han Gazi, Tanr rahmeti iinde olsun. Onlarn saltanat zamannda, hicretin 1041 tarihinde (=30 Temmuz
1631-18 Temmuz 1632) yaya olarak stanbul ehrinin etrafnda olan ky ve
kasabalar ve nice bin baheleri, balar gezip seyrederek hatrma byk
seyahatler gelirdi. Cihan nasl dolaabilirim diye her an Allah'tan dnyada
vcut sal ve seyahat, ahrette de iman ricasnda bulunurdum. Daima dervilerle dostluk edip dnyadaki yedi iklim, drt bucan tarifini iittike can
ve gnlden seyahat dileyip acaba dnyay gezip mukaddes yerlere, Msr'a,
am'a, Mekke ve Medine'ye varp yaratlmlarn vnc olan Peygamber
Hazretlerinin ravzasna yz srmek mmkn olacak m diye zlp szlrdm.
Bu ben deersiz, yani "Dervi Mehmed Zll olu Evliya", doduum ehir
olan stanbul'da, 1040 yl Muharreminin r gecesi (=19 Austos 1630)
ryada kendimi Yemi skelesi civarnda hell mal ile yaplm "Ah elebi
Camisi"nde grdm. Derhal caminin kaps alp ii silhl askerlerle doldu.
Sabah namaznn snnetini klp duaya getiler. Ben zavall minber dibinde
durup bu aydn ve gzel yzl cemaati hayran hayran seyrettim. Hemen
yanmda durana bakp: "Sultanm! Kimsiniz? Yce adnz ltfediniz" dedim.

18 EVLYA ELEB SEYAHATNAMESNDEN SEMELER

O da: "Aere-i Mbeere'den, kemankelerin piri Sa'd ibni Eb Vakks'm"

diyince elini ptm. "Ya sultanm, bu sa tarafta nura brnm gzel cemaat kimlerdir" dedim. "Onlar btn peygamberlerin ruhlardr. Geri saftakiler evliyalarn ruhlardr. Bunlar Peygamber'in sahabeleri ve yaknlar, Kerbel ehitleridir. Mihrabn sandakiler Ebubekir ve mer, solundakiler
Osman ve Ali, mihrabn nndeki veys'l-Karan'dir. Caminin solunda,
duvar dibindeki esmer adam senin pirin, mezzin Bill-i Habe'dir. Bu ayak
zre cemaati saf saf sraya koyan ksa boylu adam Amr Ayyr-i Zamr'dir.
te bu bayrak ile gelen kzl kanl elbiseli askerler Hamza ile btn ehitlerin ruhlardr" diye camideki cemaati birer birer bana gsterip herhangisine
gzm dediyse elimi gsme basp gz inal ile taze can buldum.
"Ya sultanm, bu cemaatin bu camide toplanmalarnn sebebi nedir" dedim. "Azak taraflarnda Mslman ordularndan Tatar askeri skntda olmakla Hazretin (=Peygamberin) himayesinde olanlar bu stanbul'a gelip
oradan Tatar Han'na yardma gideriz. imdi Peygamber Hazretleri dahi
Hasan, Hseyn ve On ki mamlar ve benden gayr Aere-i Mbeere ile
gelip sabah namaznn snnetini klp kaamet eyle diye iaret buyurur. Sen
dahi yksek sesle tekbir getirip sonra Krs ayetini oku. Sonra Peygamber
Hazretleri mihrapta otururken elini pp efat y Reslallah diyip yardm
rica et" diye Sa'd ibni Eb Vakks bana retti.
Cami kapsndan parlak bir k peyda olduunu grdm. Caminin ii
nur dolunca btn sahbelerle peygamberlerin ve evliyalarn ruhlar ayaa
kalktlar. Peygamber Hazretleri yeil bayra dibinde, yznde nikab, elinde
ass, belinde klc ile sanda Hasan, solunda Hseyn ortaya knca sa
aya ile camiye Bismillah ile girip mbarek yznden rtsn ap "esselm aleyke y mmeti"1 buyurdular. Mecliste hazr olanlar da "ve aleykm'sselm y Reslallah ve y seyyidi'l-mem"2 diye selm aldlar.
Hazret hemen mihraba geip iki rek'at sabah namaz snnetini eda edip
bitirince bana bir korku ve vcuduma bir titreme geldi. Ama Hazretin btn
ekline baktm. Hilye-i Hakan3 de yazld gibi idi. Selmdan sonra bana
bakp mbarek sa elleriyle dizine vurup "kaamet eyle" dediler. Hemen ben
dahi Sa'd ibni Eb Vakks'n rettii zere derhal segh makamnda ikamet
edip tekbir getirdim. Hazret dahi segh makamnda hazin bir sesle Fatihay
okudu. Ryann sonunda Sa'd ibni Eb Vakks'n rettii gibi hizmetimi
tamamladm. Hazret mihraptan ayaa kalkarken Sa'd ibni Eb Vakks elimden tutup Hazretin huzuruna gtrd: "Sadk klarndan ve itiyakl mmetinden Evliya kulun efaatini rica eder" diyip bana da "mbarek elini p"
1
2
3

"Ey mmetim. Sana selm olsun".

"Ey Tanr'nn elisi ve milletlerin efendisi, size selm olsun".
Hicr 1015 (= 9 Mays 1606-27 Nisan 1607) tarihinde lp Edirnekap Camisi haziresinde
gmlen Osmanl airi Hakan Mehmed Be'in Peygamber hakkndaki manzum "Hilye-i
erfe" adl eseri ki iir bakmndan kuvvetli eserdir ve 1007'de (= 4 Austos 1598 - 23
Temmuz 1599) telif edilmitir.

EVLYA ELEB SEYAHATNAMESNDEN SEMELER 19

diyince alayarak mbarek elini kstaha pp heybetinden ararak "efaat

y Reslallah" diyecek yerde "seyahat y Reslallah" demiim. Hazret hemen
glmseyip: "Allah shhat ve selmetle efaatimi, seyahati ve ziyareti kolay
klsn" dediler.
Oradakilerden hepsinin elini pp hepsinin hayr duasn alarak gidiyordum. Peygamber Hazretleri mihraptan "esselm aleykm y ihvan"4 diyip
camiden dar knca btn sahabeler bana hayr dua ettiler ve camiden
kp gittiler. Sa'd Hazretleri hemen belinden sadan karp belime kuatarak tekbir getirdi: "Yr! Ok ve yayla gaz eyle. Tanr seni koruyup esirgesin. Sana mjde olsun: Bu mecliste ne kadar ruhlarla grp ellerini ptnse hepsini ziyaret etmek nasip olacak. Dnya seyyah ve insanlarn mehuru olacaksn. Ama gezip tozduun memleketleri, kaleleri, ehirleri, acayip
ve garip eserleri, her diyarda yaplan gzel eyleri, yiyecek ve ieceklerini,
ehirlerinin boylam ve enlemlerini yazp fevkalde bir eser meydana getir ve
benim silhmla i grp dnya ve ahret olum ol. Doru yolu elden
brakma. Kinden, garezden uzak kal. Tuz, ekmek hakkn gzle. yi dost ol.
Ktlerle arkada olma. yilerden iyilik ren" diye t verip alnmdan
perek Ah elebi Camisi'nden kp gitti.
Ben akna dnp uykudan uyandm. Acaba bu bir rya mdr, gerek
midir, yoksa doru rya mdr diye dnp ferahlk ve gnl akl duydum. Sonra temiz abdest alp sabah namazn kldktan sonra stanbul'dan
Kasmpaa'ya geip tbirci brahim Efendi'ye ryam tbir ettirdim. "Cihan
gezen bir seyyah olup iin hayrla sona varr ve Hazretin efaati ile Cennete
girersin" diye mjdeledi. Oradan Kasmpaa Mevlevihanesi eyhi Abdullah
Dede'ye varp elini perek, ryam ona da tbir ettirdim: "On ki mam'n
elini pmsn. Dnyada himmet sahibi olursun. Aere-i Mbeere'nin
ellerini pmsn; Cennete girersin. Drt Halifenin ellerini pmsn;
dnyada btn padiahlarn sohbetleriyle eref bulup has nedimleri olursun. Mademki Hazreti Peygamber'in yzn grp mbarek elini perek
hayrduasn almsn, iki dnyada saadete erersin. Sa'd ibni Eb Vakks'n
d ile nce bizim stanbulcaz yazmaya himmet edip btn gayretini
sarfeyle" diye yedi cilt muteber tarih ihsan buyurup: "Yr! in rast gelir"
diye hayrdua etti.

"Ey kardeler! Size selm olsun."

20 EVLYA ELEB SEYAHATNAMESNDEN SEMELER

stanbul Kalesinin epeevre Bykl

Dostlarmla stanbul'u dolatmz srada, 1044 ylnda, Drdnc Sultan Murad, Revan seferine gitmiti.5 Koca Bayram Paa, stanbul'da sadaret
kaymakam6 olup merhum babamla Bayram Paa konuurken sz srasnda:
"stanbul'un kurucusu acaba kim ola" diye sorunca merhum babam yle cevap vermi: "Sultanm! stanbul dokuz kere mmur ve dokuz kere harap olmutur. Ama zamanmzdaki gibi haraplk asla grmemitir. Her ne tarafndan olursa olsun dost da, dman da kapsnn, duvarnn yklm yerlerinden araba ile girip karlar. Padiahlarn hasreti olan bu ehrin bu halde
kalmas ve surlarnn kararm bulunmas yakk almaz. Din gayretine ve
Osmanl Hanedan evketine unun onarlmasna himmet buyurun. Zamann padiah inallah muzaffer olarak dnmektedir. ahane nazarlarna ak
inci gibi deer de beenilirse kyamete kadar adnz bk kalr."
Mecliste hazr bulunanlar bunu makl grrler. Derhal stanbul, Eyp,
Galata, skdar mollalar7 toplanp Mimarba, Sekban ve ehremini'ne
fermanlar olunarak stanbul'un 4700 mahallesinin imamlarna tenbih olunur. Kalenin tamiri iin yardm istenir. iler ve ustalar arlarak Padiah
Revan seferinden gelinceye kadar bir yl iinde8 stanbul ve Galata kalelerini
ve btn byk Padiah camilerini tamir edip beyaza boyayarak stanbul'u
bir iri inciye benzetirler.
Bylece stanbul'dan karanlk gitti. Kaymakam Bayram Paa'nn eliyle stanbul kalesinin tamiri tarihi udur:
Du edip dedim trihin ey dni bumebnnn: Zemin durduka dursun bu bin-yi
smn-s9. Sene 1044
O srada Revan fethinin mjdesi gelip10 btn halkn geceleri yry
gecesi, gndzleri bayram gn oldu. Yedi gn, yedi gece Hseyin Baykara
fasllar11 yapld.
5

Drdnc Murad, Revan seferi iin ordusu ile skdar'dan 28 Mart 1635 tarihinde hareket
etmitir.
6
Sadrazam (= Bykvezir) vekili. Sadrazam seferdeyken ona veklet ederdi.
7
Molla "byk dereceli kad" demektir. Kadlarn idar vazifeleri de vard.
8
Drdnc Murad, 1635 ylnn son gnlerinde stanbul'a dnmtr.
9
"Ey dni! Dua edip bu yapnn tarihini syledim: Dnya durduka ge benzeyen bu bina da
dursun" demektir. Buradaki "dni" kelimesinin beyti yazp ebcedle tarih dren airin mahlesi olmas gerekir. Fakat IV. Murad anda bu mahlesi tayan bir aire raslamadm. Belki
de kelime asl mns ile, yani "bilgili adam", "anlayan adam" yerinde kullanlmtr.
10
Revan 8 Austos 1635'te alnm olup haber stanbul'a Austos sonunda ulam olmaldr.
11
Hseyin Baykara, Aksak Temirliler Hanedannn son Horasan kolu padiahlarndan olup
merkez edindii Herat'ta 911'de lmtr. Zaman ilim ve sanat bakmndan ok stn bir
a, Hseyin Baykara da hem air, hem bilgin, hem zevk ehli bir hkmdar olduundan gzel ve seviyeli meclisleri n salm; iirli, mzikli, ikili meclislere Baykara Meclisi demek
Osmanllar'da da det olmutur.

EVLYA ELEB SEYAHATNAMESNDEN SEMELER 21

Saray Burnu'ndan Yedikule'ye kadar deniz kysnda, kalenin temeli nne 20 zir12 geniliinde bir sed yapld. Bylece kaleden darda byk bir
yol oldu. Btn gemiciler o yerden iplere asla asla gemilerini ekerek Saray
Burnu'ndan ieri girerlerdi. Bayram Paa, kalenin iinde ve dnda, kalenin
zerinde veya kaleye bitiik ne kadar eraf ve ileri-gelenlerin evleri varsa
hepsini istimlk edip yktrd. Bu umum yollarla kale epeevre geniledi.
O srada ben stanbul kalesini admla ltm iin beyan edeyim: Yedikule'den dar hendek kenarnca Eyp Kaps'na gelinceye kadar 8810 adm
ve 6 kapdr.
Kk Ayvansaray Kaps'ndan Bahe Kaps'na kadar 6500 adm ve 14
kapdr.
Arpa Ambar dibinde Kireiba Kaps'ndan stanbul'un merkezi olan
Yeni Saray epeevre 16 kapdr. 10 tanesi aktr.
Bu Yeni Saray kalesi Fatih'indir ki evresinin bykl 6500 admdr.
Ahr Kap'dan, yeni yaplm olan dar umum yoldan gitmek zere Yedikule kesine kadar 10.000 adm ve 7 kapdr.
Bu hesap zere nefsi stanbul'un bykl 30.000 admdr ve 1000
admda 10 kule vardr. Hepsi 400 kuledir. Ama kara taraf kat olmakla
onlarn kuleleriyle beraber 1225 kule olur. Kulelerin kimi drtke, kimi
yuvarlak, kimi alt kelidir.
Bayram Paa tamir srasnda zir- mmr13 zere hesap isteyip hepsi
87.000 zir olmak zere hesap edilmitir.
Kostantin zamannda Kurunlu Mahzen'deki tophanede 500 top hazr
bulunurdu. Hl demir kaplar bellidir. Saray Burnu ile Kz Kulesi'nde dahi
yzlerce top tabiye olunmutu ki bu sayede deniz cihetinden ku umak
imknszd.
Galata'dan Yemi skelesi'ne kat zincir ekilip zerine byk bir kpr
yapmlard. Onun iinden geerlerdi. Gerektiinde kpr zlp gemiler
kolaylkla geerdi.
Bir kpr de Balat ile Tersane Bahesi arasna kurulmutu. Bir kpr de
Eyp ile Stlce arasnda idi.
Yanko14 zamannda, Karadeniz Boaz'nda Yuruz Kale eteinde deniz
zerine kat demir zincirler ekilip dman gemileri geemezdi. O zincirin
paralar hl Tersane Mahzeni'nde durur. Ben grdm. Bir halkasnn
kalnl insan beli kadardr15.
Bu ekilde ve bu byklkte olan kalenin 27 kapsnn aralar ka
admdr, onu beyan edelim:
12
13
14

15

Zira, Trke arn'n aa yukar karldr ve yle byle 75 santime tekabl eder.
ncekinin ayn.
Madyan olu Yanko, stanbul'un efsanev kurucusudur. Osmanl tarihlerinde, bilhassa anonim tarihlerde (yni Tevrh-i l-i Osman'larda) bundan uzun uzadya bahsolunur.
Yanko hayal bir ahs olduuna gre Evliya elebi'nin grd zincir paralar herhalde
Bizansllar'n Fatih'e kar kullandklar savunma zincirleri olacak.

22 EVLYA ELEB SEYAHATNAMESNDEN SEMELER

Yedikule Kk deniz kysndadr. Oradan Yedikule Kaps'na kadar

1000 adm, Yedikule'den Silivri'ye 2010 adm, Yeni Kap'ya 1000 adm, Top
Kaps'na 2900 adm, Edirne Kaps'na 1000 adm, Eri Kap'ya 900 admdr.
Bu 6 kap batya ve Edirne cihetine bakar.
Eyb'e 1000 adm, Balat Kaps'na 700 adm, Fanus16 Kaps'na 900 adm,
Petro Kaps'na 600 adm, Yeni Kap'ya 100 adm, Aya Kaps'na 300 adm,
Cibali Kaps'na 400 adm, Un Kapan'na 400 adm, Ayazma Kaps'na 400
adm, Hatab Kaps'na 400 adm, Zindan Kaps'na 300 adm, Balk Pazar
Kaps'na 400 adm, Yeni Cami Kaps'na 300 adm, ehid Kaps'na 300
admdr.
Eyp'ten buraya kadar olan 14 kap kuzeye ak ve deniz kysndadr.
Saray-i Hmayun'un drt tarafnda olan has kaplar unlardr: Kireiba
Kaps, Yal Kaps, Top Kaps, Urak Kap, Balklar Kaps, i Ahr Kaps,
Bayazd Han Kaps, oradan da Padiah Hazretlerinin Bb- Hmayunudur ki
gneye dorudur.
Servi Kaps tebdle mahsustur17. Sultan brahim Kaps, Souk eme
dibindedir. Sokullu Mehmed Paa Kaps, Alay Kk dibindedir. Sleyman
Han Kaps, Makbul brahim Paa iin akt. Bostanclar ve msahiblere
mahsus demir kap.
Ahr Kaps'ndan Dar Ahr Kaps'na kadar 200 adm, oradan atlad'ya 1300 adm, oradan Kum Kap'ya 1200 adm, oradan Langa Kaps'na
1400 adm, oradan Davud Paa Kaps'na 1600 adm, oradan Samatya
Kaps'na 800 adm, oradan Narl Kap'ya 1600 adm, oradan Yedikule'ye
2000 adm.
Bu Yedikule, Vezir Kantur18 yapsdr. Kaps kuzeye dnktr. ki kat
demir byk kaplardr. Bu kaplardan baka t Ahr Kap'ya varncaya kadar
hesap olunan kaplarn yedisi de deniz kysnda olmakla hepsi douya bakar. Bu tarafa lodos rzgr ziyade dokunduundan Bayram Paa'nn yaptrd salam yaplar harap etmekle bu saydmz admlar drt kaleden
admlanarak hesap olunmutur ki brahim Han zamanndadr. 29.810 adm
gelmitir. Ama Bayram Paa zamannda dardan admladmzda tam
30.000 adm gelmiti.

16
17

18

Burasnn imdiki "Fener" olaca ilk basmdaki bir notta kaydedilmitir.

Padiahlarn klk deitirerek (tebdl-i kyafetle) ktklar kap olacak. "Tebdl gezmek"
deyimi son yllara kadar kullanlrd.
Madyan olu Yanko'nun veziri.