Yznc Yl niversitesi, Eitim Fakltesi Dergisi. Haziran 2008.

Cilt:V, Say:I, 30-45

http://efdergi.yyu.edu.tr

TRKE ETMNDE KELME HAZNESNN NEM

Prof. Dr. Murat ZBAY

Ar. Gr. Deniz MELANLIOLU
Gazi niversitesi Gazi Eitim Fakltesi
Trke Eitimi Blm

ZET
Bireyler aras iletiimde kelimeler, nemli bir ileve sahiptir. Bireyin sahip olduu kelime hazinesi,
onun anlama ve anlatma becerisini etkilemektedir. Bu almada kelime hazinesinin nemi
vurgulanmakta; renciye yeni kelimelerin kazandrlmas srasnda dikkat edilmesi gereken noktalar ve
kelime retim yntemleri zerinde durulmaktadr.
Anahtar Kelimeler: Trke eitimi, kelime hazinesi, kelime retimi, kelime almalar.

IMPORTANCE OF VOCABULARY IN TURKISH EDUCATION

ABSTRACT
Words have an important function in communication. In this study the importance of vocabulary is
emphasized; the points need to be careful during education of student on new words and word training
techniques are being investigated.
Key words: Turkish education, vocabulary, teaching word, vocabulary exercises.

Yznc Yl niversitesi, Eitim Fakltesi Dergisi. Haziran 2008. Cilt:V, Say:I, 30-45
http://efdergi.yyu.edu.tr

GR
Dil, hem zihinsel gelimenin gstergesi hem de anlamann aracdr. Bu tanm,
dilin ocuun bilisel ve sosyal geliiminde ne denli nemli bir yer kapsadn aka
ortaya koymaktadr. Dil ayn zamanda ocuun sosyal beceriler edinmesinin ve bu
becerileri kullanmasnn da arac ve n kouludur. Sosyal becerilerin banda gelen
iletiim, bunu gerekletirecek ara olan dilin de gelimesine baldr.
Dilin zelliklerinden birisi, dnce ile i ie olmasdr. Dnceler dil yardmyla
ortaya konarak bakalarna iletilir. Dncelerin gelimesini salayan temel unsur,
kelimelerdir. Kelime ve kavram zenginlii dnme srecinde aklcla ve dnce
zenginliine iaret eder (Budak, 2000). nsann kelime ve kavram ynnden zengin bir
birikime sahip olmas, dncede de zengin olmasn salar. Bu nedenle Trke
eitiminde kelime retimine ayr bir nem verilmesi gerekmektedir.
Her dil etkinlii nce bireysel sonra da toplumsal zellikler arz eder. Dil,
toplumsal bir kurumdur ancak bireyden bireye farkllk gsteren zellikler tar.
Bireyler arasndaki duyu ve dn ayrlklar bireye zg de bir dilin olduunu kabul
ettirmektedir. Ayn aile ya da snftaki ocuklarn, farkl kelime hazinesine sahip
olmalar, onlarn bireysel zelliklerinden kaynaklanmaktadr.
nsanlarn ilk rendikleri dil, ana dilleridir. Dil gibi karmak bir sistem, birey
tarafndan kendi kendine ve hzla gelitirilmektedir. zbay (2001), okul ncesi
ocuklarnn kelime hazinesinde yer alan kelimelerin hem say hem tr bakmndan
eitliliinin olduka fazla olduunu ifade etmektedir. 6 yandan itibaren ocuun
sahip olduu dil, okulda belli bir program ve plan dorultusunda gelitirilir. ocuun
sahip olduu dilin zenginletirilmesinde kelime retiminin nemi olduka fazladr
denilebilir.
Trke eitiminde temel dil becerilerinin kazandrlmas hedeflenmektedir. Ancak
bu becerilerin kazandrlabilmesi iin ncelikle baz n koul edinim ve renmelere
ihtiya vardr. Bunlardan birisi de kelime bilgisinin gelitirilmesidir (Budak, 2000).
Okullarda kelime retimi, Trke derslerinde sistemli bir ekilde yaplmaktadr.
Trkenin ana dili olarak retiminde ama, dil becerilerini gelitirmektir. Bireylerin bu
becerilerinin gelitirilmesiyle hem anlamalar hem de duygularn ve dncelerini tam
ve doru olarak anlatmalar salanmaktadr (Kavcar, Ouzkan, Sever, 1995). Bu

31

Yznc Yl niversitesi, Eitim Fakltesi Dergisi. Haziran 2008. Cilt:V, Say:I, 30-45
http://efdergi.yyu.edu.tr

beceriler, bir btn olarak ele alnmaldr. Kelime retimi de bu btnn bir parasdr.
nk anlama becerisindeki gelime, kelime hazinesini zenginletirerek rencinin
anlatma becerisini de olumlu ynde etkileyecektir (Sever, 2000). Karatay (2007) bu
noktay, Dil becerilerinin bireye kazandrlmas ve bireyin bu becerileri aktif olarak
kullanabilmesi,

edinilmi

zengin

kelime

hazinesine

baldr.

ifadesi

ile

vurgulamaktadr.

Kelime ve Kelime Hazinesi

Kelime, ifade etmek istediimiz dncelerin, tavrlarn gstergesidir. Akyol
(1997), kelimeyi, tecrbelerin hafzada depolanm ekli olarak tanmlamaktadr. Aksan
(1990), kelime adn verdiimiz iaret, bir kavram, bir de ses yn olan her dilin
kaynam bir dnce ses bileimidir, dildeki baka gelere ilikili bir anlama ve
anlatma birimidir derken Kantemir (1997) kelimenin, anlam tayan ve cmlenin
kurulmasnda etken rol oynayan ses ya da ses topluluu eklinde tanmn yapmaktadr.
Korkmaz (1992), Bir veya birden ok ses beinden oluan, ayn dili konuan kiiler
arasnda zihinde tek bana kullanldnda belli bir kavrama karlk olan somut veya
belli bir duygu veya dnceyi yanstan soyut yahut da somut ve soyut kavramlar
arasnda iliki kuran dil birimi eklinde ifade eder (s. 100). Bu tanma gre kelime hem
bir anlam hem de bir ekil birimidir. Kelime ile kavram arasnda yakn bir iliki
mevcuttur. Kelime, sylendiinde onu karlayan kavram akla gelir. Bunlarn olumas
iin de duygu, dnce, hayal vb. hafzada tasavvurunun bulunmas ve bunu ifade eden
bir kelimenin olmas gerekir (Alperen, 2001).
Kelimeler yalnzca anlatmaya deil, anlamaya da yaramaktadr. Kelimelerin
anlam

bilinmeden

okunanlarn

ya

da

sylenenlerin

anlalmas

imknsz

gzkmektedir. Bir metinde okuyucunun anlamn bilmedii kelime says oksa metnin
anlamnn kavranmas da zorlar.
Kelime bilgisi; derinlik (kelimelerin eitli anlamlarn bilmek), genilik (eitli
konularda kelimeler bilmek), arlk (bir konuda olduka ok kelime bilmek) olmak
zere boyutta tanmlanmaktadr. Bu boyutlar ocuklar bydke ilerleyip geliir
(G, 1978). Akyol (1997), yaplan aratrmalarda kelime bilgisinin derinlik
boyutunun ihmal edildiini ifade etmektedir.

32

Yznc Yl niversitesi, Eitim Fakltesi Dergisi. Haziran 2008. Cilt:V, Say:I, 30-45
http://efdergi.yyu.edu.tr

Bireyin

kendini

ifade

edebilmesinde

ve

iletiimde

bulunduu

kiileri

anlayabilmesinde sahip olduu kelime bilgisinin nemi byktr. Bir kiinin kazand
kelimelerin hepsine kelime hazinesi denir. Korkmaz (1992) kelime hazinesini; Bir dilin
btn kelimeleri; bir kiinin veya bir topluluun sz daarcnda yer alan kelimeler
toplam. eklinde tanmlamaktadr. Bu alanda yaplan almalara bakldnda bu
kavramn; szck daarc, sz daarc, kelime serveti, sz varl vb. isimlerle de
karland grlmektedir. almalar incelendiinde dile getirilen bu kavramlarn,
ayn anlam karlamak iin kullanld sylenebilir. Sralanan bu kavramlar arasnda
sz varlnn anlamnn dierlerinden farkllk tad Aksan (1980)n Sz varl,
temel veya ekirdek kelimeler yannda; yabanc kkenli kelimelerden, deyimlerden,
ataszleri, bilim, sanat ve teknik alanlara ait kavramlardan oluan terimler ile kalp
szlerden meydana gelmektedir. Temel szckler de denilen temel sz varl, bir ulusa
atalarndan kalm olan en eski metinlerde grlen ve insan iin birinci derecede nemli
saylan gelerdir. Bunlar, organ adlar, yiyecek-iecekle, tarm aralaryla, insanlarla
yakn ilikisi bulunan hayvanlarla ilgili adlar, akrabalk adlar ve say gsteren
szcklerdir. tanm ile ortaya kmaktadr. Ancak Trke Szlkte kelime hazinesi
ile sz varl ayn anlamda dnlmektedir (TDK, 2005).
Kelime hazinesi, bireyin renme yaants sonucunda bellekte depolanan birikimi
ifade etmektedir. Bu birikimi en verimli ekilde artrma ve kullanmay salayacak
ortam, Trke dersleridir. Bu derste kelime hazinesini zenginletirme almalar ile
rencinin hem dili iyi kullanmas hem de dnce dnyasn gelitirmesi salanr.
Trke Dersi retim Program (1-5. Snflar)nda bu konu ile ilgili olarak
Okuma srecinde rencinin kelimeleri tanmas olduka nemlidir. Kelime tanma;
rencinin zihinsel szln kullanarak kelimenin anlamn belirlemesi sonucu
gereklemektedir. Kelimenin anlam belirlenirken n bilgiler kullanlmaktadr.
Kelimelerin doru tannmas; cmlelerin, paragraflarn ve giderek btn metnin yanl
anlalmasna neden olmaktadr. Bu nedenle kelime almalarna gereken nem
verilmeli ve rencilerin sz varl gelitirilmelidir. (2005) ifadeleri yer almaktadr.
lkretim ikinci kademe Trke Dersi retim Program (6-8. Snflar)nda bu hususa
Genel Amalar ierisinde yer verilmekte ve rencinin, Okuduu, dinledii ve
izlediinden hareketle sz varln zenginletirerek dil zevki ve bilincine ulamalar;
duygu, dnce ve hayal dnyalarn gelitirmeleri amalanmaktadr. denilmektedir.

33

Yznc Yl niversitesi, Eitim Fakltesi Dergisi. Haziran 2008. Cilt:V, Say:I, 30-45
http://efdergi.yyu.edu.tr

Bu ifadeler Trke eitimi ierisinde kelime hazinesine ne derece nem verildiini

gstermesi bakmndan nemlidir.
Kelime hazinesinin genilii, anlama ve ifade yeteneini de etkilemektedir.
nsanlarn birbirlerini anlamasnda da kelimeler nemli bir ileve sahiptir. Tosunolu
(1999) bu konuda ayn dili kullanan insanlarn ortak kelime hazinelerinin belirlenmesi
gerektiini vurgulamaktadr.
Bireyde kelime hazinesi, aktif ve pasif kelimeler olmak zere iki trl ileyi
gsterir. Aktif kelimelerin says, pasiflere gre daha az olmaktadr. nk insanlar
dinleyerek, okuyarak, grerek deiik konularda binlerce kelimeyi anlamakta ancak
uralar ve ilgileri dorultusundaki kelimeleri seerek kullanmaktadrlar. nsanlarn
anlamak iin zihinsel srelere iledikleri kelimeler pasif, anlatmak iin zihinde
ileyerek yeni yaplar oluturduu kelimeler ise aktif kelime olarak adlandrlabilir.
Kelime retiminde dnlmesi gereken ilk nokta, hangi kelimelerin
retileceidir. Bu sorunun cevab; rencilerin gnlk hayatta karlaabilecekleri
ve asl nemlisi, kendi dncelerini, duygularn, dileklerini ya ve dzeylerine gre
ayrntlar ile incelikleri ile anlatabilmelerinde ie yarayacak, kullanacaklar kelimeler,
kelime gruplar, deyimler, terimler vb. olmaldr. eklinde olabilir. Bunun iin de
rencilerin o ya dzeyine gre kelime hazinelerinin bilinmesi gerekmektedir.
Okullarda hangi ya grubundaki ocua hangi kelimelerin retilecei ve bu kelimelerin
saysnn ne olaca tam olarak tespit edilmemitir. Gnmzde Trke iin belirli
yalardaki ocuklarn kelime hazinesinin ne olduu, bunlarn hangilerinin aktif,
hangilerinin pasif kelime hazinesini kapsad konusunda yaplan alma says olduka
snrldr.
Trke retim Programnda rencilerin kelime hazinelerinin gelitirilmesi
gerektii vurgulanm ancak hangi kelimelerin retilecei ve hangi metotlarn
kullanlacandan bahsedilmemitir.
Demirel, retilecek kelimelerin belirlenmesinde, kullanm skl olan ve
rencilerin ilgi duyduklar alanlara dnk seilmi kelimelerin belirlenmesinin bir
lt kabul edilebileceini ifade etmektedir (1999). Ediger da (2002); ocuun geliim
dzeyi ile uyumlu, renciyi motive edecek, onun ihtiyalarna uygun kelimelerin
retilmesi gerektiini dile getirmektedir.

34

Yznc Yl niversitesi, Eitim Fakltesi Dergisi. Haziran 2008. Cilt:V, Say:I, 30-45
http://efdergi.yyu.edu.tr

renciye ne tr kelimelerin kazandrlmas gerektii konusunda u iki soru yol

gsterici olabilir:
1.renciye kazandrlmak istenen kelime, onun hayat boyu kullanabilecei,
kendisine gerekli olan bir kelime mi, yoksa metnin iyi anlalmas iin anlamna
ihtiya duyulan, canl olmayan bir kelime mi?
2.Ayn kelime rencinin bu konudaki ihtiya nceliklerine ve dil, dnce
geliimine uygun mu? (Cemilolu, 1998)
Kazandrlmak istenen kelimeler yaplan altrmalar ile rencinin zihninde kalc
hle getirilebilir. Bunun iin baz metot ve teknikler kullanlmaldr.

Kelime retiminde Kullanlan Metotlar

Kelime hazinesini gelitirme ile ilgili birok altrma olmasna ramen tm
altrmalarn iki balk altnda topland sylenebilir. Birinci trdeki etkinlikler
kelimenin anlam zerinde odaklanrken ikinci tr etkinlikler kelimenin yaps ve onun
oluturduu balama dayanmaktadr. Kelime retiminde rencilerin dzeyleri, ilgileri
ve ihtiyalar farkl olduu iin snf ierisinde kullanlan kelime retim metotlar
eitlilik gsterebilir.
Kelime retimi ve kelime hazinesini gelitirme, yalnzca szle bakp
kelimelerin anlamlarn alp cmleler yazma deil kelimelerin fikirlerle ilikilendirildii
karmak bir sretir (Akyol, 1997). Aada Demirel (1999, 139), Hameau, (1988, 303)
ve Pehlivann (2003) nerdii kelime hazinesini gelitirme metotlar sralanmaktadr.
Bunlardan rencilerin ilgi ve dzeylerine uygun olan biri veya birka seilip
uygulanabilir:
1.Grsel materyallerden yararlanma,
2.retilecek kelimenin anlamn jest ve mimiklerle aklama,
3.Okuma, yazma, konuma, dinleme ve dil bilgisi almalarndan yararlanma,
4.Szlk defteri oluturma, bunu kullandrma (Burada ama sadece renilen
kelime ve kelimenin anlamn yazp renmek olmamal, tersine sayfa iki veya e
blnp kelime detaylaryla yani anlam, tr ve rnek cmlede kullanm ile

35

Yznc Yl niversitesi, Eitim Fakltesi Dergisi. Haziran 2008. Cilt:V, Say:I, 30-45
http://efdergi.yyu.edu.tr

renilmelidir. Bu balamda kelimelerin konu ve dilbilimsel fonksiyonlarna gre de

yazlp retilebilecei sylenebilir. Sz edilen durum u rnekle aklanmtr.
Konularna gre: Ev, giyecekler, salk ve salk bilgisi, spor ve oyunlar,
alveri, seyahat, trafik, i, politika.
Dilbilimsel fonksiyonlarna gre: Kartlar, e anlamllar, edatlar, balalar,
deyimler, vb. (Aygn, 1999) )
5.Szlk ve yazm klavuzu kullandrma,
6.Gzlem ve yaantlara yer verecek durumlar oluturma,
7.Kelimelerin deiik anlamlarn setirme,
8.Yabanc kelimelerden ayn ekle sona erenleri buldurma,
9.Ayr ayr verilmi kelimelerden birleik kelime oluturma,
10. Baz deyimlerin bal olduklar hikyeleri anlatma,
11. Anlam deitirme,
12. Kelimenin yapsn inceleme,
13. Kelimeleri ilgili olduklar konulara, e, yakn ve kart anlamlarna gre
snflandrma,
14. Szn geliinden bir kelimenin anlamn karabilme,
15. Kelimenin anlamn buldurma,
16. E anlaml kelimeleri bir arada verme,
17. ok anlaml kelimeleri ve onlarn anlamlarn buldurma, birok anlam verilen
kelimeden hangisinin cmledeki anlam karladn setirme,
18. Bir kavramla ilgili deiik kelimeleri tretme, buldurma,
19. Bir kelimenin hangi kelimelerle birlikte kullanlabileceini gsterme,
20. Balant salayan kelimeleri gsterme,
21. Uzun bir kelime verip bunun iinden baka kelimeler karma,
22. Bilinen bir kelimenin ba harfini deitirip yeni kelime oluturma,

36

Yznc Yl niversitesi, Eitim Fakltesi Dergisi. Haziran 2008. Cilt:V, Say:I, 30-45
http://efdergi.yyu.edu.tr

23. Basamak oluturma; bilinen bir kelimeden balayp her kelimenin son
harfinden yeni kelime oluturarak basamaklar tamamlama,
24. Varlklar karlatrarak benzetmelerden yararlanma,
25. Kelime bilmecelerinden yararlanma,
26. Bulmacalar,
27. arklar, iirler.
Yukarda sralanan etkinliklerden yararlanmadan nce bir ihtiya analizi
yaplmal, retilecek kelimeler bu analiz sonucunda belirlenmeli ve uygun etkinlik
seilip uygulanmaldr. rnein e anlaml kelimeleri bir arada verme etkinlii
yaplrken snf dzeyi dikkate alnmaldr. Temur (2006), aratrmasnda 4. ve 5. snf
rencilerinin yazl anlatmlarnda zt anlaml kelimeleri cmlede veya metin
btnl ierisinde anlamda kartlk oluturacak ekilde rahata kullanabildiklerini
tespit etmitir. Ayrca e anlaml kelimelerin kullanmnn, zt anlaml kelimelere gre
daha az olduunu belirtmi ve bu durumu, e anlaml kelime kullanmnn bu snflar
seviyesinde daha st dzey bir dil becerisi gerektirdii eklinde aklamtr. Bu
almada da grld gibi zellikle aratrlan ya seviyesi iin kelime hazinesini
gelitirme etkinliklerinde e anlamdan ok zt anlam ilikisinden yararlanlmaldr.
Yeni retilecek kelimeler sralanan tekniklerden biri ya da birkayla verildikten
sonra her kelimenin bir cmle ierisinde nasl yer aldnn gsterilmesi salanmaldr.
Geleneksel retimde, retilen her kelimenin cmle ierisinde kullanlmas salanr.
etinkaya (2002), altrmalarla desteklenen kelime retim eklinin, geleneksel
retim ekli olan kelimenin anlamn vererek cmle iinde kullanmadan daha iyi
olduunu belirtmektedir.
Kelime almas esnasnda metin-cmle-kelime geni gz nnde tutulmal,
buna gre altrma yaplmaldr (Aygn, 1999). Kelimeler deiik ve eitli anlamlar
tamaktadrlar. Bir kelimenin hangi anlamda kullanld ancak getii metin ve
cmleden anlalabilir. Ediger (2002), retilecek kelimelerin balam ierisinde
verilmesi gerektiini belirtmektedir. Bu nedenle rencinin bilmedii kelimenin,
kullanld cmle ierisinde deerlendirilmesi gerekmektedir.

37

Yznc Yl niversitesi, Eitim Fakltesi Dergisi. Haziran 2008. Cilt:V, Say:I, 30-45
http://efdergi.yyu.edu.tr

Kelime retiminde arm ynnden zengin ve yoruma ak bir yapya sahip

olan edeb metinlerden de faydalanlabilir. Ancak bu teknie, orta dzeyin son
basamanda ve ileri dzeylerde bavurmak daha faydal olur (znl, 1983). Balang
dzeyinde dilin ierik ve nitelik asndan yeterli seviyede olmamas sebebiyle bu
dzeyde edeb metinler ders malzemesi olarak kullanlmamaldr (Senemolu, 1983).
Kelime retiminde, bir dier nemli nokta da ders saatinde retilecek kelime
saysnn belirlenmesidir. 40-50 dakika arasnda olan bir ders saatinde 5-10 kelime
retilmesi uygun grlmektedir. Grubun niteliine ve ilgi alanlarna gre bu say 20
30 kelimeye kadar kabilir. Ancak kelimelerin tam olarak renilmesi iin renci yeni
rendii kelimeleri aktif olarak kullanabilecek durumda olmaldr (Demirel, 1999).
Kelime retiminde kelimeden veya renen kiiden kaynaklanan glklerle
karlalmaktadr.

Kelime

retiminin

gerekleebilmesi

iin

bu

glklerin

giderilmesi gerekmektedir. Bunlar:

1. Kelime retiminde ruh bilimi asndan karlalan glkler
a. retilecek kelimelerin doasndan kaynaklanan glkler,
b. nceden renilmi ve yeni renilecek kelimeler arasndaki etkileim,
c. Ayn srede retilecek kelime kmeleri arasnda etkileim,
d. Srayla retilecek kelime kmeleri arasnda etkileim,
e. retilecek kelimelerin yinelemeli olarak sunulmasnn etkileri.
2. Kelimelerin doasndan kaynaklanan glkler
a. Kelimenin somut veya soyut olmasna,
b. Kelimenin kolay ya da karmak olmasna,
c. Kelimenin szlkte bulunup bulunmamasna bal bir husustur. Buna gre
somut

kelimeler,

soyut

kelimelere

gre

daha

abuk

ve

kolay

renilmektedir (Demirezen, 1983).

3. nceden renilen kelimelerle sonradan renilecek kelimeler arasnda
anlamllk ve tanklk bann olup olmamas da renimi olumlu veya
olumsuz etkilemektedir. Eer nce renilen kelimelerle sonra renilenler
arasnda bir arm sz konusu ise renim sresi azalmaktadr.

38

Yznc Yl niversitesi, Eitim Fakltesi Dergisi. Haziran 2008. Cilt:V, Say:I, 30-45
http://efdergi.yyu.edu.tr

4. renilen kelimeler arasnda etkileim

a. Kelimelerin bir sra dhilinde verilmesinde birinci ve sonuncu srada yer
alan kelimeler, ortadaki kelimelere gre daha kolay ve daha abuk
renilmektedir. rnein be kelimelik bir sralamada 4. kelimenin
renimi zor olmaktadr.
b. retilecek kelimeler e anlamllk, zt anlamllk, yan anlamllk ilikisi
ierisinde sralanabilir.
c. Bir derste retilebilecek kelimelerin says rencilerin says, dzeyleri
ve ya durumuna gre deikenlik gstermektedir.
d. Kelimelerin bir cmle ierisinde verilmesi kelimelerin reniminde etkili
bir yoldur.
e. Kelimeler bilinenden bilinmeyene, kolaydan zora, basitten karmaa,
somuttan soyuta doru yaplan bir sralamaya gre renildiinde daha
kalc olmaktadr.
f. Kelime tekrarnn, telaffuzun gelitirilmesinde ve renilmesi zor
kelimelerin anlalmasnda byk rol vardr (G, 1978).
Trke eitiminde ncelikle ya gruplarna ve amaca gre kelime hazinesinin
tespiti yaplmaldr. Bu tespitte kelimelerin kullanm sklnn da gz nnde tutulmas
gerekmektedir. retime ynelik hazrlanacak szlklerde de bu husus dikkate
alnmaldr. Bu nedenle kelime retiminde dikkat edilmesi gereken baz hususlar
vardr. Bunlar :
1. Szl ve yazl olmak zere dilin eitli boyutlarda kullanlmas iin renci
cesaretlendirilmelidir. Kelimelerin, szl ve yazl anlatm erevesinde
kullanmna ilikin bol bol altrmalar yaplmaldr. Altrmalar seviyeye
uygun olmaldr.
2. Kelime retiminde seviyeye uygun edeb metinlerden yararlanlmaldr.
3. Kelime retiminde ya dikkate alnmaldr. Ya seviyesi, kelimenin soyut ve
somut olmas, ilgi alanlar gibi niteliklerin gz nnde tutulmasn gerektirir.

39

Yznc Yl niversitesi, Eitim Fakltesi Dergisi. Haziran 2008. Cilt:V, Say:I, 30-45
http://efdergi.yyu.edu.tr

4. Bilinenler yardmyla bilinmeyen retilmeli, retime soyut deil de somut

kavramlardan balanmaldr.
5. retilen kelimeler mutlaka belli aralklarla tekrar edilmelidir.
6. Derslerde rencilerin fazla yazmalar, fazla konumalar, fazla okumalar
salanmaldr. nk dil retiminde altrma yapmann nemi byktr.
7. Okuma, dinleme, konuma, yazmadan oluan dil becerileri kelime retimini
destekler nitelikte olmaldr.
8. Derste, konuyla btnlk salayan szlk, kitap, tv, teyp vb. gibi grsel ve
iitsel ara ve gerelerden yararlanlmaldr.
9. Her kelime telaffuzuyla birlikte kavratlmaldr (zn, 1967).
Kelime retiminde gz nne alacak noktalarn yannda Erkan (1999), tek bana
kelime retiminin anlamsz olacan, bu kelimelerin okuma, dinleme, konuma ve
yazma becerileri ile anlam kazanacan ifade etmektedir. Buna bal olarak een
(2007), kelime hazinesini gelitirmenin dil eitiminde ama deil dil becerilerini
gelitirmek iin bir ara olduunu ifade etmektedir. Kelime almalar rencilere
balca u bilgi ve becerileri kazandrmay amalar:
a. Kullanmakta olduu kelimelerin anlamlarn, kullanlarn durulatrmak;
yanl kullanmalar fark edip dzeltebilme yetenei kazandrmak;
b. Yeni kelimeler reterek, kelime daarcklarnn yala doal geliimini
hzlandrmak;
c. Kelimelerin yapllarn tantarak, anlamlarn daha iyi belirleyebilecek
bilgiler vermek;
d. Kelimelerin trevlerini reterek kelime ailesini tantmak;
e. Kelimelerin kartlarn, yakn anlamllarn, karlklarn retmek, anlam
snrlar zerinde bilin kazandrmak;
f. Birleik kelime, deyim, atasz gibi kelime kmelemelerini tantmak,
anlamlarn retmek;
g. Bilmedii kelimelerin anlam ve yapsn renebilmek iin szlk ve baka
kaynaklara bavurma alkanl kazandrmak;

40

Yznc Yl niversitesi, Eitim Fakltesi Dergisi. Haziran 2008. Cilt:V, Say:I, 30-45
http://efdergi.yyu.edu.tr

h. Kelimeleri, deyimleri, terimleri gnlk iliki ve yaratc anlatmnda doru ve

yerinde kullanmay retmek (G, 1978).
Bu amalar dorultusunda kelime almalarnn rencilere kazandracaklar u
ekilde sralanabilir:
1. Okuduklarn ve dinlediklerini doru anlamaya balarlar.
2. Konumalarnda ve yazmalarnda kelimeleri yerinde kullanrlar.
3. Kelimeleri doru telaffuz ederler.
4. Kelimelerin e anlamllarn, kartlarn tanrlar.
5. Kelimelerin yazmna dikkat ederler.
6.

Kelimelerin nasl trediini bilirler.

7. Szlk, yazm klavuzu gibi bavuru kitaplarn kullanmay renirler.

renilecek kelimeler balca okuma paralarndan, yazma devlerinden,
konumalardan, ders programlarndan karlmaldr. Bunlarda kelime, kendi doal
kullanlma ortam iindedir ve anlam snrlar bellidir.
retilecek

kelimelerin

seiminde

retmenlerin

de

bilinli

olmas

beklenmektedir. zbay (2003) aratrmasnn ilgili blmnde Trke retmenlerinin

derslerinde kullandklar retim materyalleri arasnda Trke ders kitaplarnn,
%94,44 gibi yksek bir oranla ilk sray aldn tespit etmitir. Bu durum kelime
retimi asndan olumsuz ekilde deerlendirilebilir. nk ders kitaplarnda ncelik,
kelime geliimine verilir ancak seilen kelimelerin ou gerek hayat yanstmaktan
uzaktr. Kelime retimini salkl olarak gerekletirmenin bir yolu da kelimeleri belli
konulara gre snflamaktr denilebilir. Kelimelerin yalnzca anlamn verip bir baka
kelimeye geilmesi abuk unutulmaya yol aar. Ancak birbiriyle ilikili kelimelerin bir
arada verilmesi kelimelerin renimini kolaylatrmaktadr.
Dnyada ve Trkiyede ana dili eitiminde kullanlan ders kitaplarna; kelime
says, kavram says ve kelime hazinesi asndan bakldnda ilgin sonularla
karlalmaktadr. Trkiyede ana dili eitiminde kullanlan ders ara gerelerinde
rencilere retilen kelime ve kavram says dier lkelere oranla olduka dktr
(Akdoan, 1999). Bu durum Trk rencilerin, kavramsal ynden geliimine yeteri

41

Yznc Yl niversitesi, Eitim Fakltesi Dergisi. Haziran 2008. Cilt:V, Say:I, 30-45
http://efdergi.yyu.edu.tr

kadar nem verilmediini gstermektedir. Kavramsal ynden eksik olan bireyler

kendilerini iyi ifade edememekte hatta anlatlanlar dahi tam anlayamamaktadr. Bu
nedenle Trkenin eitiminde kullanlmak zere hazrlanacak ders kitaplarnda kelime
ve kavram saysnn artrlmas ve kelime ve kavramlarn kazandrlmasna ynelik
etkinliklerin yaplmas ocukta dil geliimini olumlu ynden etkileyecektir.
lkemizde kelime daarcn belirleme almalar az da olsa mevcuttur ama
belirlenen kelimelerin ana dili retim kitaplar hazrlanrken dikkate alnmad gzden
kamamaktadr. Trke ders kitaplarna seilen metinlerin, rencinin seviye ve ilgisine
uygun olmas, gnlk hayatta kullanabilecei kelimelerden olumas gerekir. Ayrca
anlam bilinmeyen kelimelerin dier metinlerde de gemesine dikkat edilmelidir. nk
yeni kelimelerin renilmesi iin uzun bir sre gerekir. lk duyulduunda ksa sreli
bellee alnan kelimeler, uzun sreli bellee aktarlmazlarsa abuk unutulurlar. Tekrar
bu aktarmn salanmasnda nemli bir unsurdur (etinkaya, 2005). Yeni kelimelerin
farkl metinlerde kullanlmasyla kelime tekrarnda doal ortam salanm olur.

SONU
Trke eitiminin her aamasnda yeni kelimelerle karlalmaktadr. Bu
kelimelerin bellekten silinmeden tekrar kullanlmas zaman gerektiren bir sretir. Bu
nedenle yeni kelimeler, rencilere belli bir mantk erevesinde retilmelidir.
Kelimelerin anlamlar zerinde younlalmaldr. rencilere retilmesi hedeflenen
kelimeler belli bir sayda olmaldr. Aksi takdirde bir kelime tam retilmeden dier bir
kelimenin retimine geileceinden rencilere retilmek istenen kelimeler tam
anlam ile kazandrlamaz.
Trke eitiminde, kelime retimine verilen nem olduka azdr (Erkan, 1999).
Kelime tanma ve ayrt etmenin retimi ve bu yolla kelime daarcnn gelitirilmesi,
ilkretim andaki ocuklarn kullandklar kelimelerin derlenmesi ve metinlerin bu
derlenen kelimelerle hazrlanmas gibi almalarn yok denecek kadar az olmas okuma
retimini olumsuz ynde etkilemektedir.
rencilerin kendilerini daha iyi ifade edebilmeleri iin kelime hazinelerinin
zenginletirilmesi salanmaldr. Bu amac gerekletirmek iin u neriler getirilebilir:

42

Yznc Yl niversitesi, Eitim Fakltesi Dergisi. Haziran 2008. Cilt:V, Say:I, 30-45
http://efdergi.yyu.edu.tr

1. Kelime retimine balamadan nce rencilerin ya ve ilgi dzeylerine gre

bir ihtiya analizi yaplmaldr.
2. Trke retim Programnda snf seviyelerine gre hangi kelimelerin hangi
yntemlerle retilecei de belirtilmelidir.
3. Hazrlanan ders kitaplarnda seviyeye uygun kelimelerle oluturulmu metinler
yer almaldr.
4. retilecek kelimeler, balam ierisinde verilmelidir.
5. Kelime

almalar

srasnda

renciye,

szlk

kullanma

alkanl

kazandrlmaldr.
6. Kelime almalarnda rencinin dikkatini ekecek eitli yntem ve
tekniklerden yararlanlmaldr.
7. Kelimelerin retimi srasnda yazm ve telaffuz zerinde de durulmaldr.
8. 2005 Trke retim Programnda sre deerlendirme esastr. Bu nedenle
renciyi retim yl boyunca aktif hle getirecek performans devleri ile
kelime hazinesini gelitirmeye ynelik etkinlikler yaplmaldr.

KAYNAKA
AKDOAN, G. (1999). Ana Dili Eitiminin Kiilik Geliimine Etkisi. Ankara niversitesi,
Sosyal Bilimler Enstits, Doktora Tezi. Ankara.
AKSAN, D. (1990). Her Ynyle Dil. Ankara: TTK Yaynlar.
AKYOL, H. (1997). Kelime retimi. Mill Eitim. 134
ALPEREN, N. (2001). Trke Okuma ve Yazma Eitim Rehberi. Ankara: Alperen
Yaynlar.
AYGN, M. (1999). Yabanc Dil Dersinde Szck retimi ve Szck Daarcn Gelitirme
Teknikleri. Dil Dergisi. S. 78.
BUDAK, Y. (2000). Szck retimi ve Szln levi. Dil Dergisi. S. 92.
CEMLOLU, M. (1998). lkretim Okullarnda Trke retimi. Bursa: Uluda
niversitesi Genlik Vakf Yaynlar.

43

Yznc Yl niversitesi, Eitim Fakltesi Dergisi. Haziran 2008. Cilt:V, Say:I, 30-45
http://efdergi.yyu.edu.tr

EEN, Mehmet A. (2007). Kelime Hazinesinin Gelitirilmesinde Dikkat Edilmesi Gereken

Hususlar. Journal Of Turkish Linguistics. 1 (1). Macedonia.
ETNKAYA, Z. (2005). Basit Tekrar ve Altrmalar Yoluyla Szck retimi. Dil Dergisi.

S.130.
ETNKAYA, Z. (2002). lkretim kinci Kademe Altnc Snfta Ana Diline Ait Szcklerin
renilmesi ve Kavranlmasna likin Bir Aratrma. anakkale On Sekiz Mart
niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Trke Eitimi Ana Bilim Dal, Yksek
Lisans Tezi. anakkale.
DEMREL, . (1999). lkretim Okullarnda Yabanc Dil retimi. stanbul: Mill Eitim
Bakanl Yaynlar.
DEMREZEN, M. (1983). Yabanc Dil retiminde Yabanc Szcklerin Ruhbilimsel
Sorunlar. Trk Dili Dil retim zel Says, S. 379-380.
EDGER, M. (2002). Vocabulary Development and the Curriculum. ERIC, Belge no:
ED473483 (indirilme tarihi: 31.03.2008)
ERKAN, Ahu G. (1999). Drt Temel Dil Becerisi zerine. Dil Dergisi. S. 76.
G, B. (1978). Orta Dereceli Okullarmzda Trke ve Yazn Eitimi. Ankara:

Gl

Yaynevi.
HAMEAU, Marie-A. (1988). Sz Daarc retimi (ev. Ramis Dara). Uluda niversitesi
Eitim Faklteleri Dergisi. 3 (1).
KANTEMR, E. (1997). Yazl ve Szl Anlatm. Ankara: Engin Yaynlar.
KARATAY, H. (2007). Kelime retimi. Gazi niversitesi Gazi Eitim Fakltesi Dergisi. 27
(1).
KAVCAR, C., OUZKAN, F., SEVER, S. (1995). Trke retimi. Ankara: Engin
Yaynlar.
KORKMAZ, Z. (1992). Gramer Terimleri Szl. Ankara: TDK Yaynlar.
MEB. (2005). Trke retim Program (1-5. Snflar). Ankara.
MEB. (2006). Trke retim Program (6-8. Snflar). Ankara
ZBAY, M. (2001). 0-6 Ya Grubu ocuklarndaki Dil Geliiminin Trke retimi Asndan
nemi, Bilig (17).

44

Yznc Yl niversitesi, Eitim Fakltesi Dergisi. Haziran 2008. Cilt:V, Say:I, 30-45
http://efdergi.yyu.edu.tr

ZBAY, M. (2003). retmen Grlerine Gre Ankara Merkez lkretim Okullarnda

Trke retimi. Ankara: Glge Ofset Matbaaclk.
ZNL, . (1983). Yabanc Dil retiminde Yaznsal Metinlerin Yeri ve Kullanlmas.
Trk Dili Dil retim zel Says, S. 379-380.
PEHLVAN, A. (2003). Trke Kitaplarnda Szck Daarcn Gelitirme Sorunu ve zm
Yollar. Atatrk niversitesi Dil Dergisi. S. 122.
SENEMOLU, O. (1983). Yabanc Dil retiminde Dil Dzeyleri Sorunsal. Trk Dili Dil
retim zel Says. S. 379-380.
SEVER, S. (2000). Trke retimi ve Tam renme. Ankara: An Yaynclk.
TEMUR, T. (2006). lkretim 4. ve 5. Snf rencilerinin Yaz Dilindeki Kelime
Hazinelerinin Baz Deikenler Asndan ncelenmesi. Gazi niversitesi Eitim
Bilimleri Enstits. Yaymlanmam Doktora Tezi. Ankara.
TDK. (2005). Trke Szlk. Ankara: TDK Yaynlar.
TOSUNOLU, M. (1999). lkretim Okuluna Balayan rencilerin Okuma Yazmay
renmeden nceki Kelime Serveti zerine Bir Aratrma. Doktora Tezi (Gazi
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaymlanmam). Ankara.

45