HP XNG CO LI G?

Th.S Nguyen Bach

THANG TRAM CUA HP XNG TRONG LCH S
AM NHAC
Ngi Hy Lap Co ai a biet dung hp xng e
hat em cho nhng ong tac trnh dien tren san
khau. au thi Trung co ngi Y dung nhng bai hat
Bnh ca (hay ca khuc Gregorian) e em cho cac ong
tac phung vu ton giao. T o phat trien nen truyen
thong cua mot ban hp xng hat khong nhac em
trong nha th, nen c goi la nhac A cappella. en
cuoi thi Trung co xuat hien mot loai hat hp xng
mi, co nhieu be giai ieu cach nhau nhng khoang
nhat nh (luc nay cha co luat hoa am) goi la hat
theo loi organum. Mot so the loai hp xng pho
bien c viet theo cach nay gom co: clausulae,
conductus va motet. o la nhng hnh thc hp xng
thong tr am nhac thi ky Phuc hng va chu yeu c
trnh dien trong cac nha th Tay Au. en thi Baroque
(1600 - 1750), mot trong nhng nha soan nhac ln au
tien viet cho hp xng la Claudio Monteverdi 1. Cung
vi Heinrich Schuetz2 ong a cho thay am nhac co the
ho tr va tang cng cho cac thong iep cua ca t,
cong viec ma Palestrina a lam nhieu the he
trc. Ca hai nha soan nhac nay eu co khoi lng
sang tac ln cho hp xng. Gan mot the ky sau,
Johann Sebastian Bach a xuat hien nh mot nha soan
nhac u tu vi mot khoi lng o so cac tac pham
hp xng thanh nhac thuoc cac the loai cantata, motet
va passion cung nh cac the loai nhac khac. Ong cung
noi tieng vi cac ban hp xng mang hnh thc
choral, qua o, anh hng rat manh me en viec phat
trien hoa am co ien. Co the noi en luc nay, am
nhac hp xng a bc vao thi hoang kim.
Cac nha soan nhac thi ky Co ien cuoi TK. XVIII
bat au say me vi nhng kha nang dien at mi
cua am nhac giao hng va kh nhac khac, nen phan
1

ong eu quay lng lai vi am nhac hp xng. Haydn

ch tm thay hng thu vi nhac hp xng trong nhng
nam cuoi i e co cac oratorio Cac mua (Seasons),
S Sang the (Creation). Nhac hp xng a khong la
mot ac trng cua am nhac Mozart, con Beethoven ch
viet co hai bo Le va phan hp xng cho Giao hng
so 9, ban giao hng au tien tren the gii co
phan hp xng. Sang Tk. XIX, tren cac san khau the
tuc xuat hien nhieu tac pham hp xng mang e tai
ton giao. T o co nhng tac pham hp xng ln
(vi phan dan nhac) mang noi dung ton giao nhng lai
khong thch hp cho viec bieu dien nha th nh Bo
Le Cau hon (Requiem) cua Berlioz, Bo Bo le Cau
hon c (Ein deutsches Requiem) cua Brahms. Cung co
mot so tac gia phat trien loai nhac hp xng a
cappella theo mot hng mi nh Mendelssohn, Brahms va
Bruckner. en Tk. XX, am nhac hp xng tiep tuc thoai
trao. Trong khi ch mot vai tac gia ln hng vao
nhac hp xng th a so cac nha soan nhac tieu bieu
eu nghieng ve kh nhac. Ngoai tr mot so t tac
pham hp xng noi tieng nh Bo Le Cau Hon
Chien Tranh (War Requiem) cua Benjamin Britten, Cac
motets Giang sinh va bo Le giong Sol trng cua Francis
Poulenc, Carmina Burana cua Carl Off. Rieng tac pham
Carmina Burana a c trnh dien tai Ha Noi nam
thang 10/2003 do dan hp xng Frankfurt cua c thc
hien.
Cung vi s ra i cua nen Tan nhac Viet Nam
t nhng nam 30 cua the ky trc, hp xng hay
chnh xac hn, loai thanh nhac nhieu be (top ca, ong
ca, hp ca,) a co mat. Tuy nhien phai en nhng
the he nhac s au tien cua Viet Nam c i hoc
nhac nc ngoai, am nhac hp xng (ac biet
mien Bac) mi c hnh thanh ung ngha. T o
en nay, am nhac va cac hoat ong hp xng cua
Viet Nam tren ca nc eu khong tranh khoi nhng
luc thang tram. Gan ay nhat, t 16 en 20/3/2011,
a dien ra Lien hoan va Hoi thi hp xng quoc te
Viet Nam lan th nhat c to chc tai thanh pho
Hoi An, do s ket hp gia cac c quan Viet Nam vi
2

to chc Interkultur (CHLB c). Interkultur la mot to

chc noi ket cac dan toc, cac nen van hoa khac
nhau tren the gii thong qua hoat ong bieu dien, thi
tho tai nang ve nghe thuat hp xng. T lien hoan
au tien tai Budapest vao nam 1988 en nay to chc
nay a co khong di 120.000 ban hp xng vi
khoang 4.800.000 hp xng vien thuoc hn 70 quoc gia
tham d, trong o co Viet Nam la mot nc thanh
vien. Nhng trong bang sap hang 1000 ban hp xng
hang au cua ho tuy co mat nhieu ai dien chau A
nh Trung quoc, Han quoc, Nhat, Malaysia, Singapore,
Indonesia, Thai Lan khong co c mot ban hp xng
nao cua Viet Nam. V vay, huy chng vang duy nhat
cua lien hoan Hoi An 2011 ma nc chu nha Viet Nam
co c va la mot khch le ln va la mot suy ngh
can co cho nhng ngi co trach nhiem. Phai chang
hoat ong hp xng khong mang lai li ch g cho ngi
tham gia hoac cho viec phat trien am nhac cua at
nc?
HOAT ONG HP XNG CO LI G?
Co the noi hp xng mang lai cho con ngi
nhieu li ch hn bat c loai hnh hoat ong giai tr hay
phat trien nhan cach nao khac. Co the co nhng
hoat ong (nh oc sach, bi loi, hoc an, thoi ken,
chi an trong dan nhac,) mang lai li ch nay hay li ch
khac trong nhng ieu di ay nhng khong co hoat
ong nao lai mang en cung mot luc cac li ch o
nh hp xng. ay la mot hoat ong giup phat trien
cac gia tr tnh cam, tinh than, the chat, tri thc cho
con ngi mot cach tuyet vi va lau dai ch khong
ch la mot hnh thc th gian, giai tr.
Chung ta co the tap hp xng ma khong can
en mot thiet b hay nhac cu nao bi giong hat la
mot nhac cu tuyet hao a co san trong moi ngi.
Nh mot nhac cong phai cham soc cay an, cay ken
cua mnh nhat la trc buoi hoa nhac, hp xng
vien cung phai biet gn gi sc khoe luc tap cung
nh khi chuan b bieu dien. Ngc lai, v s thanh cong
3

cua nghe thuat ca hat he luy nhieu vao viec ht th

ung cach3 nen sc khoe cua chung ta se c cai
thien nhieu khi ca hat, cach rieng ca hat trong hp
xng.
Hp xng phat trien i song tnh cam cua
chung ta v no co the xac nh nhng ac trng tnh
cam con ngi nhieu va chnh xac hn bat c ngon
ng bang li nao. Thay v nhng bai hoc lch s kho
khan ch nam tren trang giay sach, neu cac hoc sinh
c nghe nhng ban hp xng nh Hoi ngh Dien
hong, Bach ang giang, Song Lo, v.v th tnh cam
yeu que hng, at nc se c hun uc nhieu hn.
V the, hp xng con la mot cong cu rat hieu qua
cho cong tac tuyen truyen, hieu trieu.
Hp xng giup tiep xuc hieu qua vi cac nen
van hoa nhng thi ky khac nhau, nhng ni
khac nhau trong mot at nc va ca tren the gii.
Co the co ngi cha tng en Quy Nhn nhng neu
c nghe ban hp xng Quy Nhn cua Nguyen Thuy
Kha th khong ch thay c hnh anh ve mien at
Thap Cham tuyet ep keo ve ma con cam c ca
nhng net van hoa cua cac dan toc Cham, Bana.
Chung ta co the hieu c nhieu ve ngi My goc
Phi hn khi hat hoac nghe nhng bai hp xng thuoc
loai Negro spiritual4 nh: Down by the riverside, Amazing
Grace, thay v phai tham gia mot khoa hoc hay oc
sach van hoa cua ho.
Hp xng la mot the loai nghe thuat thch hp
vi moi la tuoi, moi gii tnh. Chung ta co hp xng
thieu nhi, ngi ln, ngi gia, nam, n, hon hp, v.v
Hp xng co the rat ong ngi hoac ch gom mot
nhom ngi. Trong lien hoan hp xng quoc te Hoi An
2011, oan hp xng cua trng HSP Nghe thuat TW
tham gia vi 40 thanh vien. Khi trao oi vi phong vien
bao Song Nhac, PGS. TSKH Pham Le Hoa (Hieu tng
cua trng) cho biet: Theo toi, a dang hoa loai hnh
hp xng: hoac toan nam, hoac toan n, hoac cung
co the to chc vi bien che t ngi. oan Hong
Kong chang han, ch co 9 ngi nhng ho dien van
4

rat hay Nh vay, hp xng khong han co toi

gay ton kem nh van thng b gan ghep. Hn na,
hp xng con co the c ap dung cho nhieu trnh
o, t nghiep d en chuyen nghiep. a co nhieu
hp xng nghiep d nhng van co the ganh vac
nhng phan quan trong trong cac buoi trnh dien nhac
hp xng ln.
Hoat ong hp xng cho phep ngi tham gia
c chung phan vi tac gia, tham ch vi cac tac
gia thien tai nh Bach, Mozart, Beethoven e sang tao
tac pham. Trong hoi hoa, ngi hoa s a hoan tat
tac pham cua mnh va ngi xem ch c quyen
thng thc ch khong the tham gia vao viec sang
tao hay tai tao tac pham. Trong am nhac th khac,
Mozart a hoan tat tong pho cua Requiem (1791), Ca
Le Thuan a viet xong Viet Nam, tieng hat t trai
tim (1975) nhng phai co hp xng th cac tac pham
o mi c vang len, mi co c mot cuoc song
that s. Co the noi chnh tng thanh vien cua ban
hp xng a tr thanh cac tac gia cua mot ban
hp xng trong cuoc song mi cua no. Trong nhng
nghien cu gan ay cho biet, hp xng con giup cho
viec phat trien tr thong minh khong ch ni ngi nghe
ma chu yeu la ni ngi bieu dien.
Mot ieu a c nhieu ngi e cap en khi
no ve li ch cua hp xng, o la giup phat trien
ky luat tap the, y thc lam viec theo nhom nhng
van gop phan ren luyen ca nhan. Chung ta khong
thay ca chuc hay hang tram ngi cung nhap xng,
cung cham dt, cung tao am sac to-nho, manh-nhe
ong loat nh the mot giong hat thoi hay sao? Tat ca
eu tuan theo menh lenh cua mot ngi.
VAI TRO CUA CH HUY HP XNG TRONG KHI
BIEU DIEN
That la mot thieu sot ln neu khong nhac en
mot thanh vien ac biet cua ban hp xng, ngi
huan luyen va ieu khien trong buoi dien: ch huy hp
5

xng. Ngi ch huy khong ch la qu tay, mua

nhp, cang khong the la mot vu cong minh hoa cho
hp xng.
Ngi ch huy co nhat thiet phai thuoc li ca
cua ban hp xng khong?
Mot ch huy hp xng co lan noi vi chung
toi li nhan xet ve mot hoc tro cua mnh: Em X co
tien bo trong chuyen mon. Nhng con mot ton ong
la em khong thuoc ca t cua ban hp xng ma mnh
ch huy. Co can va co ung nh the khong? Chang
le mot ch huy ngi c muon ieu khien hp
xng hat Trong Cm lai phai thuoc ca li Viet? Co
nhng ban hp xng noi tieng the gii nhng c
viet li Viet hoan toan khac (tham ch i ngc) vi
nguyen ban, chang le ngi ch Huy cung phai hoc
thuoc ca t khong thch hp o? Ngi ch huy can
thuoc am nhac hn la ca t. Nhng phai hieu noi dung
ca t e dien at chnh xac.
Ngi ch huy co nen hat theo hp xng trong
khi ieu khien khong?
Nhieu ch huy van co thoi quen hat theo hp
xng. Neu ch la thoi quen th khong co g ban cai
them. Nhng hien nay, viec hat theo nay lai la mot
yeu cau ve ky thuat, mot tieu chuan e anh gia
oi vi ngi ch huy th lai la ieu can xem lai. Hat
trong khi ieu khien cho thay chung ta khong vng ve
nhac, ve nhp nen can hat e co iem da. o la
cha ke en yeu to tham my. That kho coi khi nhn
vao mot ch huy hp xng ma mieng luc nao cung
hoat ong. Hn na, khi ch huy mot ban hp xng
nhieu be, chung ta se hat be nao? Nhat la trong cac
tac pham hp xng a am, o giai ieu chnh c
xuat hien tren cac be khac nhau, vao nhng luc
khac nhau th ngi ch huy se hat cai g? Tuy nhien,
trong ky thuat ieu khien chnh thong, khi can thiet
(chang han au cau nhac, nhng cho nhap
xng kho hat, v.v), chung ta c phep hat nhep
mot vai o nhp e nhac nh cac be. Ky thuat nay
goi la mouthing. Khi o, chung ta can tranh phat am ra
thanh tieng nhat la luc co at micro gia ch huy va
6

hp xng. Pierre Monteux5 a noi: ng hat khi ban

ang ch huy. Robert L. Garretson6 a viet: Mac du oi
khi co the hat vi ban hp xng mot vai cho
khi tau, nhng luc nao cung hat theo th nen tranh.
Ngi ch huy phai chu tam nghe e phe bnh va van
dung ky thuat ch huy cua mnh e giup hp xng
dien ta y nhac tot hn7.
Hp xng khong ch la mot nhom ngi cung
hat vi nhau, khong ch la mot loai hnh nghe thuat
ma con la mot hoat ong mang chc nang xa hoi
va giao duc quan trong. Mot thanh vien hp xng se
la mot ban ong oi trung thanh va mot ngi cong
dan tot cho at nc.
TAI LIEU THAM KHAO
1/. e thanh cong trong nghe thuat ca hat,
Nguyen Bach, Nxb Tre, 2000.
2/. Nghe thuat Ch huy hp xng va Dan nhac,
Nguyen Bach, Nxb Thanh Nien, 2010.
3/. Conducting choral music, Robert L. Garretson, Prince Hall,
1998.
4/. The Choral conductors book, Walter Ehret, New York,
1959.

Hp xng l mt nhm ngi cng ht, hay ni cch khc, l mt t chc gm cc ca

s ht chung vi nhau trong cng mt nhm. Theo truyn thng m nhc phng Ty
ngi ta phn bit hai loi hp xng: hp xng ht trong nh th hay trng hc
(choir) v hp xng biu din trong cc nh ht, phng ha nhc (chorus). Tuy nhin
s phn bit ny khng r rng v c nhng hp xng va ht trong nh th, va biu
din cc nh ht. Trong nhc pop, khong t nm 1935 n thp nin 50, M bt
u xut hin tn gi vocal group cho hnh thc mt nhm ngi ht b (c ha m)
7

m cho mt hay nhiu ca s ht chnh, ra i cng lc vi cng ngh thu m do nhu

cu m cho ging ht. Ti Vit Nam, cng theo truyn thng, ban hp xng thng
c gi bng hai tn khc nhau: ca on (danh t gi nhng ban hp xng ht
trong nh th) v hp xng (tn gi chung cho hnh thc mt nhm ngi cng ht).
Ngoi ra, cn ph bin cch gi phn bit theo thi quen: nhm ht, nhm b, tp ca,
hp ca. Trong lun n ny chng ti ngh cch gi thng nht: nhm b1 (mt nhm
ngi lm nhim v ht phn m cho ging n ca hoc tp ca khc), tp ca (mt
nhm ngi ht khng ch giai iu chnh2 m c khi c phn b; nhm ny khng c
ngi ch huy) v hp xng (quy m ln hn tp ca, thng c ngi ch huy).
Trc khi phn tch v mt m nhc hc i vi vic biu din hp xng ti
thnh ph, chng ta cn c ci nhn tng quan v s pht trin ca loi hnh ny t giai
on u c hnh thnh, ph cp trc nm 1975 n nay.
Mc d nh ni u chng, hp xng l mt t chc gm cc ca s ht chung
vi nhau nhng khng phi c tp hp c cc ca s c cht ging tt li l chng ta
c c mt ban hp xng ht hay. Kt qu thng khi ngc li, mt hp xng
gm ton nhng ca s ngi sao li thng a n cht lng km nu khng c
hun luyn ng cch v thi gian. ng cch l pht trin tt nhng yu t gp
phn to nn k thut hp xng. thi gian l thi gian tp dt cc yu t
ny, tng ging ht, c th ha chung vi nhau.
K thut hp xng c chia lm hai nhm: k thut ch huy v k thut biu
din. Trong mc ch gii hn ca lun n ny chng ti ch cp n k thut biu
din hp xng vi cc thnh t nh sau: m thanh hp xng; ho ging v cn
bng b; pht m; m iu v s chun xc v tit tu, cch th hin tc phm, v s
xut hin trn sn khu.
1.2.1. m thanh hp xng
Trong biu din hp xng hin nay ti thnh ph c mt thc t l vn m
thanh hp xng t c xt n. Khng c my ngi ch huy quan tm n m thanh
ca ban hp xng mnh pht ra vang ln th no. Vic nh gi cht lng ca m
thanh hp xng hon ton mang tnh ch quan v may ri. Theo kinh nghim hot
1
2

Nh vocal group ti M. Tp. H Ch Minh c nhng nhm b ni ting nh: Hunh Li, Cadillac.
Nu ch ht giai iu chnh (ht ng m, unisson), nn gi l ng ca.

ng hp xng trong nhiu nm ti thnh ph, chng ti thy rng pht ra c

m thanh hp xng tt, ging ca mi thnh vin cn c nhng phm cht nh: nng
lng cn thit, vang thch hp, tnh uyn chuyn v linh hot, kim sot tt v tnh
ng nht vi cc ging khc. Phi hp nhng phm cht ny s to nn c m
thanh hp xng l tng l: d nghe, va c th vang ln mnh, va vn m v ngn
vang (c kh lc) khi ht nh. Mun t ti nhng phm cht ny, ngoi vic s hu
c nhng ging thin ph, chng ta cn gii quyt hai vn sau y:
1.2.1.1. Tnh lp th ca m thanh hp xng
V k thut ca ht3, mt ging ht n (lnh xng, solo) v mt ging ht trong
hp xng c nhng c im rt tng ng. im khc bit trc tin l cht lng
m thanh c to ra. Chng ta d dng phn bit m thanh c to ra bi mt ging
solo (d tt, vang khe, y n) vi mt ban hp xng (d yu km). Cng mt giai
iu nhc nu c ht bi mt tp th ng ngi vn to nn c hiu qu m nt
hn l do mt ging ht c hun luyn. Nguyn nhn l m thanh hp xng lp y
khng gian (nh khn phng, hi trng,...) chung quanh ngi nghe hn m thanh do
ging n to ra. Chng ti gi l tnh lp th hay tnh bao quanh (surround) ca
m thanh hp xng.
i vi thnh gi, nghe trong khng gian4 l mt kh nng ca thnh gic xc
nh c hng truyn ca m thanh. m t s cm nhn hng ny, chng ti
dng mt h thng trc ta 3 chiu vi 3 mt phng bao quanh u ca ngi nghe
[Hnh 21, Ph lc 1, trang 11].
Theo m thanh hc, nh v trong mt phng ngang, thnh gic ca con ngi
lng nh s sai bit ti thiu v thi gian ca m pht ra (khng qu 0,6ms mili
giy) v v thanh p (p sut ca m thanh) gia hai tai. Kh nng nghe nh hng
ca con ngi b gii hn chnh trong mt phng ngang. Kh nng nghe nh hng
trong mt phng ng l thuc vo m sc ca ngun m. Khi mun nghe r hn,
chng ta thng nghing u mt cht lng nghe. y l mt th thut thay i
v thi gian v thanh p ca ngun m, a ngun m t mt phng ng v gn vi
mt phng ngang d xc nh v tr ngun m hn (tc l d nghe hn). Mt chnh
din gip chng ta xc nh khong cch n ngun m. Vic xc nh ny lun a ra
3

Trong lun n ny, chun xc hn, chng ti dng cch gi k thut/ngh thut ca ht, hc ca ht,...
thay cho k thut, ngh thut thanh nhc, hc thanh nhc,...
4
Nguyn Bch, S tay k thut phng thu (Nxb m nhc, 2002) trang 54 57.

kt qa nh hn thc t v vi nhng khong cch trn 15m th thnh gic con ngi
gn nh khng nhn ra xa ca ngun m.
Trong k thut phng thu (studio), ngi ta dng th thut thu chng track 5
to ra m thanh hp xng (ca ng ngi ht cng mt lc) t nhng ging n l
(thu ring). Th thut ny cn nhm tng tnh lp th ca m thanh.
Do , tnh lp th l yu t cn c xt n i vi m thanh pht ra bi mt
ban hp xng. Trong thc t biu din, kiu sp xp ban hp xng dn hng
ngang (nh t trc n nay) hon ton khng lm tng c tnh lp th cho m
thanh hp xng. Khi dn dng cho hp xng ca mnh, chng ti khng hon ton
theo kiu dn ngang cc b nh truyn thng m thng sp t ban hp xng theo
kiu to hnh sn khu [Hnh 9 - 12, Ph lc 1, trang 5, 6] hay kiu thay i khng
gian din mt cch lu ng (trong lc tc phm c trnh din, [Hnh 13 - 14, Ph
lc 1, trang 7] hay thay i khng gian din mt cch c nh (xin xem thm mc
1.2.6.1. Mt s phng thc trnh din mi, trang 28). Quan st cc hnh t 9 n 12
(Ph lc 1) chng ta thy hp xng khng ch biu din trn sn khu nh thng
thng m c chia thnh 2 nhm: bn trn sn khu v bn di khn gi (to hnh
c nh). hnh 13 14, trong phn u ca tc phm, nhm bn di va ht va di
chuyn ln v tr di chn sn khu. Ti , tc phm tip tc c ht ln v cui
cng nhm bn di di chuyn ln sn khu hp chung vi nhm bn trn v trnh
din bn hp xng cho n lc kt thc.
Cho n nay trong vic luyn tp v biu din hp xng, vn m thanh hp
xng cha c ch trng v thng b coi nh hn vic thuc v din ca t. Ngi
ta c gng gi cho hp xng vin ht r li, ng cao m t ngh ti cht lng
ca m thanh c pht ra. Cht lng m thanh ca hp xng l mt iu khng d
t c v m thanh hp xng l thuc vo cht lng m thanh ca ging ht ni
mi thnh vin. Ngi ch huy hp xng cn bit r ging ca tng ngi ra sao
c nhng cch tp thch hp nhm xy dng v ci thin m thanh hp xng.
1.2.1.2. Ht rung v ht thng
Ht rung (vibrato) l mt trong nhng k thut ca ht. Rung l mt c tnh hon
ton t nhin hoc do kt qu luyn tp m c. N cng l mt yu t c bn gp phn
5

track = ng ting, l mt knh trn thit b (hoc phn mm) trn ting (mixer). Thng thng, mt mixer
c t 2 n 24 track, hay hn na. Xin xem thm Mixer b no ca phng thu (Nguyn Bch, Nxb m
nhc, 2002).

10

to nn sc sng cho ging ht n cng nh m thanh hp xng. Ht thng l kiu

ht khng rung. Ging ht thng t sc sng v d tr nn trng rng, khng hp dn
khi ht f hay ff.
Da vo c tnh trn, c ngi ch trng khng nn dng ging ht thng
trong hp xng tr khi ngi sng tc yu cu khng rung (non vibrato). Tuy nhin
c mt s hp xng thnh cng li dng ging ht thng. Kiu ht ny do F. Melius
Christiansen6 ch trng v p dng cho ban hp xng St. Olaf ni ting th gii
(ca i hc St. Olaf, Minnesota, Hoa K) vo thp nin u ca th k XX. Kiu ht
ny da theo mu ca ting n orgue ng (l loi m thanh khng c rung). Theo
chng ti, ngi ch huy cn c kinh nghim chn rung thch hp cho ban hp
xng ca mnh7. Nu dng k thut rung chm vi bin rng hay ngc li, nu
rung qu nhanh, bin nh nh kiu ht tremolo u kh to c m thanh hp
xng p [Hnh 22, Ph lc 1, trang 11]. Khi din nhng tc phm hin i, vi
nhiu hp m nghch hay chng m, th ging ht thng s hp hn.
1.2.2. Ha ging v Cn bng b
Mt du hiu khc ca ban hp xng c k thut biu din tt l cc ging ha
trn v cc b cn bng vi nhau. Ha ging l s lin kt cc ging khc nhau mt
cch m i, mt m n mc ng nht. Mt khc, cn bng b l s ha hp m
thanh gia cc b ging sao cho khi on nhc vang ln khng khin cho ngi nghe
c cm tng b ny ln t hay i chi vi b kia. C mt s yu t nh hng n
s ha ging v cn bng b nh: cao , nhp th, tit tu v s bin i cng .
Nhiu ban hp xng hin nay thnh ph tuy khng ng ngi nhng khi ht
ln ngi nghe c cm tng nh ang chng kin nhiu ging tranh ginh nhau
ht: Ngi ch huy cha ch n yu t ha ging. Cng c trng hp trong
cng mt tc phm nhng c on hp xng vang ln nh c nhiu ging N hn
Nam, hoc Alto mnh hn Soprano, c on li nghe nh c nhiu Nam hn N hoc
Basso mnh hn Tenor. c bit l khi tc phm hp xng c phn phc iu, cc b
thay nhau din giai iu chnh d b a n kt qa l b giai iu lc r lc m.
l vn cn bng b.
6

(1871 1955), ch huy hp xng ngi M gc Na Uy. ng c coi l ngi tin phong trong vic pht
trin hp xng a cappella hin i.
7
Theo Peter-Michael Fischer (1936), nh m nhc hc, k s m thanh ngi c, gio s ca Nhc vin
Karlsruhe th: tn s rung ca dy thanh qu nm trong khong t 6,5 n 8 Hz v ca honh cch m l di 5
Hz. Khi rung, nu phi hp hai kiu rung ny, ngi ht c th to m thanh rung c tn s t 5 n 6,5 Hz.

11

1.2.2.1. Ha ging
Thng thng trong nhng bui tp dt, b no ngi theo b , theo mt cch
sp xp c t lu nh mt thi quen. Chng ti ngh thnh thong nn thay i
th t cc b; chng hn, cho b Bass nm sau b Soprano v Tenor nm sau Alto thay
v theo l thng l: Tenor sau Soprano v Bass sau Alto. Khi thay i, chng ta th
nhn xt c s khc bit g trong tnh ng nht gia cc b khng? Cch no cho ra
hiu qu m thanh p hn? Cch no gip cc ging ha vi nhau hn? S thay i
cch sp t nh vy c th ko di c bui tp hoc trong na bui tp.
Ngi ch huy phi kim sot c sao cho d tng b ng bao nhiu vn vang
ln nh mt ging s ch khng nh mt m cc ging i chi nhau. Vn
ha ging khng nht thit ch t c vi nhng hp xng vin c hun luyn
k thut ca ht tt m c khi cn do vic cc hp xng vin ht chung vi nhau
lu cha. Tt nhin nu ban hp xng c hun luyn ng, c nhng bi tp hiu
qu th thi gian cho cc ging ha trn c vi nhau s ngn hn. Tuy nhin, i vi
cc bi tp luyn thanh, chng ti ch trng:
* Dng nhng bi tp ngn v khng mt thi gian nhiu cho tng bi tp.
* Cc bi tp phi n gin mi thnh vin u c th nh v ht d dng.
* Cc bi tp phi a n c mt hiu qu r rt no .
Mt nguyn nhn a n cht lng m thanh khng mong mun, l nhng
m bi kh nghe (lm cho ging b khn, th) vang ln do vn hnh b my pht m 8
sai. Nhng m bi ny khng ha trn c vi bt c m thanh no khc. trnh
iu ny khi ht cn hng ging hay a ct m (theo cch ni trong k thut ca ht)
ra phi trc ming. Lc m bi s t hn, nh vy nhng ting khn, th s bin
mt.
Tnh ng nht ca cc ging khng n gin l ch cn vang ln nh mt ging,
theo ngha en. m thanh hp xng cn phi l mt m phc hp phong ph, d
nghe, c hnh thnh t nhiu ging c mu (ging) khc nhau.
1.2.2.2. Cn bng b
Khi mt b vang ln ln t b khc, lc ban hp xng b mt cn bng b.
Nu l ban hp xng ang biu din, ngi ch huy phi dng k thut ch huy
8

Nguyn Bch, thnh cng trong ngh thut ca ht (Nxb TR, 1999), chng 3, trang 33 -35.

12

 iu chnh cho cc b ht cn bng li v ha ging vi nhau hn. Cn trong

bui tp, nn cho ngng ngay ti ch b mt cn bng iu chnh li cho ti
khi hp xng t cn bng cn thit. Sau , yu cu ban hp xng ht li
on nhc c ch mt cn bng . Lm nh vy nhiu ln s to cho hp xng
vin s ch v cn bng b khi ang ht.
i vi mt ban hp xng gm nhiu ging cht lng khc nhau, chng ti
th cch sp xp b xen k nh sau: Chia mi b (S, A ,T, B) thnh nhng nhm nh,
gm 2 loi: nhm ht mnh v nhm ht yu (c nh du * trong s di y).
t nhng nhm mnh v yu ny xen k nhau [nh v d di y]. Kt qu l c
c s cn bng b mong mun.
A1 - A2* - A3 - S1 - S2* - S3
A4 - A5* - A6 - S4 - S5* - S6
B1 - B2* - B3 - T1 - T2* - T3
B4 - B5* - B6 - T4 - T5* - T6
Thay v sp xp nh trong v d trn y, chng ta c th cho nhm ht mnh
ng gia v v phi sau ca c nhm, bao quanh l nhng ging yu hn. Nh vy
s to thnh mt li trung tm cho m thanh hp xng, lm cho cc ging tp trung
v mt mi. Khng c quy lut no c nh cho cch sp xp cc b c. Chnh ngi
ch huy quyt nh v s sp xp i hnh sao cho t c s cn bng b cho ban
hp xng c c im ring m mnh ang hun luyn.
S cn bng b khng ch chu nh hng bi cch sp xp b m cn b chi phi
bi th php sng tc hp xng [xin xem thm chng 2, trang 84, mc 2.4.1. Mt s
vn trong sng tc c lin quan n vic pht m]. Ngoi ra, s lng cc thnh
vin trong mi b ca ban hp xng cng l mt yu t cn lu c cn bng b.
Trong sng tc cho dn nhc, nh son nhc thng a ra yu cu v s lng nhc
c cho mi b (bao nhiu violin, cello, cor hay clarinet, v.v...). Nhng yu cu ny
c ghi r trn tng ph. Trong sng tc hp xng khng c truyn thng . V
vy, ngi ch huy phi da trn nhng yu t c th ca sng tc (thi k m nhc,
th loi m nhc, tm c ging,...) m quyt nh s lng thnh vin cho tng b S,
A, T, B sao cho khi hp xng vang ln s c c s cn bng b.
1.2.3. Pht m
13

Pht m (vi ngha l nh ch) tt l mt thnh t c bn ca ngh thut ht

hp xng. Pht m quan trng nh m iu (ng iu). Nu nh ch khng chnh xc
v ph m v nguyn m c th lm thnh gi kh hiu hoc hiu sai lc. Ph m gip
chng ta bt c cc tit tu cn nguyn m gip kim sot cao . Vi nguyn
m, chng ta cn c th ko di m thanh trong khong thi gian no .
Trong hi thoi hng ngy, ngi ta thng ni khng rch ri lm nhng vn
hiu c nhau nh vo ni dung, ng cnh. Ngi nghe c khi ch bt c mt hai
t trong cu nhng on ra v t b sung vo nhng t b st. Trong ngh thut ca
ht, c bit loi hnh hp xng, s pht m i hi phi r rng hn v ca t cn b
chi phi bi nhiu yu t khc (nh hp m, b i v,...).
Vic pht m khng r cn do dng khu hnh khng ng ( nguyn m) hoc
bt mi hi ht (i vi ph m). Trong ting Vit, ch cn thay i nguyn m (khu
hnh) v du ging (cao ) l c th thay i hon ton ngha ca t. sa cha
khuyt im ny, khi ht nn pht m ra phi trc, dng cng hng hc mi hn
l trong c hng. V, ngi ch huy cn lu : mt nguyn m thng kh ht nt
cao hn l nt thp; cn tp cho hp xng vin ht cho trn vnh r ch; mun ht
r li phi vn ng mi nhiu.
Mt vn khc cn lu trong pht m ting Vit l vic nh ch i vi
nguyn m kp. Khi ngn nhng nguyn m ny, li ca nghe m i, ngi ht pht
m mu t u phch th nht ca nhp ri ngn di vi khu hnh ca mu t (tc
nguyn m) sau cng. [Hnh 23, Ph lc 1, trang 12]
Trong ting Vit c mt s trng hp ngoi l trong vic nh ch i vi
nguyn m kp. in hnh nh:
-ia (pht m thnh ).
V d: Tri cao xanh ngt ka
Hai con hc trng bay v bng lai (Th L)
Do , mt t tn cng bng -ia cn c m vi khu hnh ca .
-ua (pht m thnh u).
V d: c lm vua, thua lm gic (Tc ng)
Nh vy khi t tn cng l -ua, n s c ngn vi khu hnh ca .
-a (pht m thnh ).
Nn ngi ht s ngn t tn cng bng -a bng khu hnh ca .

14

V cn nhng vn khc v vic pht m m chng ta cn lu gi s trong

sng cho ting Vit.
1.2.4. m iu S chun xc v tit tu
Trong lc biu din, iu kinh khng nht cho mt ch huy l cht thy ban hp
xng ca mnh ht lc iu (xung cung) v sai nhp. m iu v tit tu chun xc
l vn nguy him nht l khi ban hp xng ht a cappella v khi tng nt thng
hay ging b din qu i mt cht m khng c phn m nhc. Vic ht lc iu cn
d a n hin tng ht sai nhp. Nu s dng nhc m, ngi ch huy c th gip
cc hp xng vin t iu chnh li s sai lc . m iu v tit tu s c m
bo tt nu ngi ch huy gip cc b xc nh cao trc khi biu din. Lc ,
phi ch ti nhng on khi xng (cc b hay vo khng u mt vi phch
u), phn phch9 hoc phn cu10 i vi mt vi on nhc v ch nhng ch
chuyn ging (xin xem thm mc 2.4.1.2, trang 86).
1.2.4.1. m iu v hin tng ht xung cung
Bng phng php tnh ton khoa hc, Willi Apel11 chng minh v hin tng
ht xung cung tt nhin phi c khi mun ban hp xng ht cc hp m thun tai
trn thang m Zarlino12. T , PGS TS V Nht Thng c nhng nghin cu su
i n kt lun, ...nu hp xng khng n m ht ng vi Intonation
juste....th c mi ln hon thnh mt vng ha m y (I, IV, II, V, I) ging ca bi
li b thp xung 1 comma ng iu v chng ngc nhin khi hp xng khng
n m tp rt cng phu....vy m ging ca bi c thp dn... y, chng ta chng
kin mt nghch l: ht ng th sai, ht sai mi ng!13. Nh vy vic ht xung
cung ca c ban hp xng, c bit khi ht a cappella, khng phi l iu bt thng.
9

Ngi ch huy dng k thut phn phch (subdivision) bng cch nh nhp chia mi phch thnh nhiu phn
nh hn. K thut ny thng c p dng cho mt on nhc c tc qu chm. [Nguyn Bch, Ngh
thut ch huy dn nhc v hp xng (Nxb TR, 2010), chng 3, trang 45].
10
Trong khi ang iu khin dng ca, lc sang mt cu nhc khc, nu mun cho ban hp xng ly hi hoc
ngt cu, chng ta lm mt th iu ngt trc phch bt u cu nhc mi. ng tc ny nhm mc ch lm r
rng, tch bch cc cu nhc. Chng ti gi y l k thut phn cu (phrasing). [Sch dn, trang 82, 83].
11
(1893 1988) nh m nhc hc ngi M gc c, tc gi bin son t in m nhc ni ting The Harvard
Dictionary of Music.
12
Gioseffo Zarlino (1517 - 1590), nh l thuyt m nhc v son nhc thi k Phc hng. S pht trin ca
ng v ging ng hay m iu chun (intonation juste; just intonation) xut pht t vic nhn ra tnh
khng hon ton ca cc qung trong h thng Pythagore [xin xem Thang m nhc Ci lng Ti t (V
Nht Thng, Vin m nhc - Nxb m nhc, 1998), trang 130 131]
13
Sch dn, trang 134 135.

15

V trong mt s tc phm hp xng a cappella, cc tc gi vn son thm phm m

organ hoc piano dng khi tp cho hp xng. y chng ta lu n vic ht
khng ng m iu chun (hay lc ging) ca cc thnh vin so vi ton ban hp
xng. Khi hp xng ht lc ging s ko theo hin tng m thanh vang yu v
khng c cht lng tt c.
Nhn chung, vn ht ng ging, k thut ht a cappella cc ban hp xng
ca Tp. H Ch Minh cn yu. Theo kinh nghim ring, chng ti tng hp cc
nguyn nhn ca vic ban hp xng ht xung cung khc phc.
a). Nguyn nhn v tm sinh l
C th l mt trong nhng trng hp sau:
Hp xng vin kim sot hi km nh: khng lng trc c nhng ch cn
dng nhiu hi, th khng ng cch, phung ph hoc khng hi to p lc cn
thit tc ng ln dy thanh qun.
Vic to m c thc hin khng ng cch, thng do vic co tht cung li,
hm b cng v khi to m khng c cm gic cng hng, thiu tp trung.
Ngi ch huy phn ging sai, khng xc nh ng m vc ging ca thnh vin
hp xng nn sp xp ngi vo b ging khng ph hp.
Tai nghe ca hp xng vin yu v cao .
Cc thnh vin mt mi v tinh thn v th cht, nht l khi ban hp xng phi
tham gia mt chng trnh ln.

b). Nguyn nhn lin quan n mi trng

Phng tp nng qu, thiu thng thong hay vang m km khin cho cc
thnh vin khng nghe tt m thanh ca mnh cng nh ca cc b khc c th t
chnh ging.
Bn cnh , gi tp trong ngy khng thch hp cng tc ng khng nh n
ging ht.
c). Nguyn nhn trong k thut ca ht
16

Nhng nt nhc ko di trn nhiu nhp c th gy ra vic ht xung cung.

Khi ht nhng nt nhc c luyn t di ln ngi ht d b xung cung. Cn
tp cho hp xng vin thi quen ngh rng mnh t n cao nt t trn xung tuy
ang phi ht luyn t di ln. Nu hin tng ht xung cung vn cn, c th cho
hp xng dng nhiu ln ti ch c vn v cao cho n khi t c cao
mong mun.
Nhng on ht nh (p) cng thng hay b xung cung do cc thnh vin khng
ht tch cc . sa li ny, chng ta c th cho ban hp xng ht ln ting ri lp
li nh nhng trong khi vn mang tm l, cm gic nh va ht ln ting trc . Nu
nhng on nhc ny li c tc chm th ging ht cng d b xung cung nu thiu s
kim sot ging.
Mt trng hp khc d gy ra hin tng ht xung cung l ch c nhng nt
lp li. Khi gp nhng nt ny, nn tp cho ngi ht thi quen ngh rng nt sau cao hn
nt trc [V d 1.1, Ph lc 2, trang 13]. Ngoi ra vic ht tch ri ting (staccato) cng
gip trnh lc ging.

d). Nguyn nhn thuc ngn ng m nhc

Trong qu trnh kh lu lm vic vi nhiu ban hp xng chng ti nhn thy
cc qung nhc v tin trnh giai iu nh sau c th gy ra vic ht xung cung:
- Bc IV v bc V trong thang m th ha iu.
- Cc bc chuyn ng hp m theo qung 3, 6, v 7.
- Chuyn ng qung tng trong thang m th ho iu.
- m dn d lm cho ht lc ging, c bit khi n nm cc b bn trong
ca ha m 4 b (Alto, Tenor).
- Nhng giai iu ang chuyn ng xung th t nhin i ln.
- Cc qung lp li theo kiu m tin (sequence) thng mt khong cch
chnh xc khi ht.

17

Do bn cht ca m thanh, nhng tc phm c vit ging th d lm ngi

ht b xung cung hn ging trng. Ngoi ra, du ging ting Vit cng l mt
nguyn nhn gin tip lm cho b lc ging.

1.2.4.2. S chun xc v tit tu v hin tng ht chy nhp

Tit tu ht sc quan trng cho mt ban hp xng c cht lng. Nu c b
no ht chm hn tit tu quy nh mt cht thi cng d b nhn ra. Mt thnh vin
c th ph hng c s biu din ca ban hp xng mc d c tp luyn cng
phu. i vi ngi ch huy, vic chn ng tc v duy tr c tc ny trong
qu trnh din tc phm l mt nhim v quan trng hng u. i vi hp xng
vin, ht tit tu chun xc l yu t c c bit coi trng m bo thnh cng
cho bui din.
C nhng nguyn tc m chng ti theo trnh hin tng ht chy nhp
(nhanh hn hay chm hn tit tu, tc yu cu):
* Trnh ht chm li khi chuyn t ging trng sang ging th. y l mt
khuynh hng ph bin nhng hp xng t c luyn tp.
* nhng on nhc c giai iu i ln phi phng khuynh hng ht nhanh
hn v ngc li, khng ht chm li trong nhng nt nhc chuyn ng xung.
* Khuynh hng thng thng l ht hi chm li trong nhng on p, pp v
chy nhanh nhp trong nhng on f, ff.
* Khng ht vi vng trong nhng on nhc nhanh hay staccato di, v cng
khng ko di l th khi gp nhng on chm hay legato.
* ng ht nhanh hn khi phi din crescendo, v cng khng ht chm li khi
gp decrescendo.
* nhng phch cui ca mt nhp, ngi ht thng c khuynh hng ht vi
vng hn.
* Sau mt on chm dn li (ritardando) v ngh t do (fermata - du mt
ngng), hp xng thng ht chm li hn so vi tc ban u.
18

1.2.5. Cch th hin

Th hin l thut li cu chuyn nm ng sau tc phm hp xng. Khng nn
ch tp trung vo nhng lnh vc k thut hp xng m qun ch n c tnh tnh
cm to nn hn cho ging ht. Mc d ban hp xng c k thut tt nhng
trnh din kh, lnh lo cng khng th no lm khn thnh gi yu thch bui din
c. Mun ting ht c hn, din cm cn phi c k thut din t nhng bin i v
cng , ngh thut khai thc cc yu t to s tng phn.
1.2.5.1. Bin i cng trong din cm m nhc
Xt v mt k thut, cch din cm ng ch nht trong m nhc l crescendo
(tng mnh dn) v decrescendo (gim nh dn). Chng ti gi l nhng du bin
cng. Thc hin cc bin cng c hiu qu chnh l to nn ci hn cho m nhc.
Khi ht nhc ch iu (harmonic) ng cc b lc no cng ht mt cng
cho d trong tng ph c ch nh cc b ht cng mt loi sc thi. Lun lun phi c
mt b ni bt hn cc b cn li mt cht bi l b din tuyn giai iu, b i m,
v.v... iu ny khng mu thun vi nhng b tc cho vn cn bng b c
cp n trn y (mc 1.2.2.2, trang 22).
Nu thy ton b ban hp xng hay mt b no cha din t c sc thi
pp chng hn, chng ta c th ch dng n mt na s lng hp xng vin thc
hin sc thi . Ngc li nu thy mt sc thi cn qu ln, chng ta c th bt
ngi ht on nhc li. y l cch to bin cng thng gp trong m nhc thi
k Baroque.
Khi hp xng ph ha cho lnh xng, c th chng ta ch cn dng mt phn
hp xng thc hin.
nhng nt nhc i ln, ban hp xng thng c khuynh hng din bin
cng thnh crescendo v ngc li, khi i xung thng ht thnh decrescendo.
Trong cc tc phm thng c mt cao tro chnh v nhng cao tro ph. Chng
ta nn lu : cao tro chnh khng phi lc no cng l ht mc ff v c nhng cao
tro nh nhng cn din mc pp.
19

Khi ht t mt nt thp ln cao, hp xng vin cn trnh khuynh hng ht

nhn mnh nhng nt cao mt cch khng cn thit, khng ch ch.
1.2.5.2. Khai thc cc yu t to tng phn
Tng phn l mt c tnh m mn ngh thut no cng cn phi t ti. Trong
m nhc nhng yu t to nn s tng phn nh nhanh chm, mnh nh, vui
bun,...lun c nhng ngi sng tc, biu din lu tm n nhm lm tot ln c
ci hn ca tc phm to c cm xc ni ngi nghe. i vi ngh thut ht
hp xng, chng ta cng khng th coi nh cc yu t to nn s tng phn. Chng
hn, i vi o phch, cch din (1) trong v d sau y rt thng gp v thun theo
thi quen din cm; cch din (2) nn c dng hn v em li tnh ngh thut cho
cch x l v ni bt yu t tng phn. [V d 1.2, Ph lc 2, trang 13]
Nhm nt luyn (trn hai nt) rt thng gp trong sng tc hp xng ting Vit
nh l mt th php din du ging (du hi, ng,...) cho chnh xc. Thng thng
khi din nhng ca t c dt bng loi nhm nt ny, thi quen ca ngi ht l nhn
mnh nt sau cng. Theo chng ti, lm nh vy thiu tnh trau chut ngh thut, t
tng phn v d phung ph hi (th ra nt sau cng tc nt c nhn mnh).
Chng ta nn tp cho hp xng x l ngc li: nhn mnh nt u tin ca nhm v
bung nh trn nhng nt sau . [V d 1.3, Ph lc 2, trang 13]
Ngoi ra, cha c nhiu thnh vin hp xng tp c thi quen chuyn nghip
l nhn tay nhp ca ngi ch huy trong lc biu din hiu c t qua cc th
iu ca ngi ang iu khin. Song song vi thi quen nhn vo sch ht nhiu hn
nhn tay nhp, ngi ht cn thng ch trng vo cc nt nhc hn l nhng k hiu
quy nh s din t (m sc, cng ,) trn tng ph.
Mt im c th pht huy l tm cch cho ban hp xng giao tip vi khn
gi h tham gia mt phn no vo vic th hin tc phm. Nh vy khn gi s
c thm tri nghim vi tc phm v vic biu din ca ban hp xng thnh cng
hn. Trong mt chng trnh ha nhc hp xng mang tn Mu tnh yu c t
chc ti Nhc vin thnh ph H Ch Minh vo hai m 18 v 19/92009 chng ti
x l cho cc hp xng vin ri sn khu xung cc hng gh khn gi cng din
vi h. [Hnh 13, 15 17, Ph lc 1, trang 7 9]

20

1.2.6. Xut hin trn sn khu

Mt ban hp xng c thnh lp d vi mc ch no cng lun nhm ti vic
biu din, xut hin trn sn khu. Do nhng yu t ng gp vo s thnh cng ca
mt bui din lun phi c quan tm ng mc. Bn cnh nhng yu t em li thnh
cng cho mt bui biu din hp xng nh: ni dung ca chng trnh hp dn ngi
xem, x l k thut biu din tt v chnh xc (nh: chn tc thch hp, din t chnh
xc s thay i cng , x l ng du ging ca t,), p ng nhu cu thng thc
ca thnh gi, v.vcn c mt yu t quan trng l xy dng phong cch xut hin, hnh
thc trnh din mi.
1.2.6.1. Mt s phng thc trnh din mi
a). To hnh sn khu
Trong cch trnh din hp xng truyn thng, cc thnh vin ban hp xng c
th c sp xp theo nhiu cch nhng vn theo nguyn tc dn hng ngang nh mt
trong hai s hnh 24 [Ph lc 1, trang 12].
Nhng cch sp xp mi, trc ht, gip to nn nhng hiu qu hnh nh, cu
trc sn khu chuyn ti mt ngh thut no m ngi o din mun a
n khn thnh gi. Trong cc hnh 17, 18 (Ph lc 1, trang 9), hp xng c to
hnh sn khu thay i cu trc trn c s 2 s truyn thng trn y. Vo ch cao
tro ca tc phm, ban hp xng ri khi bc ht pha sau m dng ln trc nhm
to cm gic gn gi vi khn thnh gi, em m nhc n gn vi ngi nghe hn.
Hnh 9 (Ph lc 1, trang 5) cho thy ban hp xng thiu nhi c tch thnh 3 khi
nhng cao khc nhau ng xen ln vo dn nhc. Cch x l ny khng theo s
truyn thng nhng to c tnh lp th (mc 1.2.1.1, trang 17) cho ging ht v em
li hiu qu nhc kh cho ging ngi (dng ging ngi nh mt thnh phn ca dn
nhc). Vic to hnh sn khu khng ch nhm tm ra ci mi thu ht ngi xem m
cn hnh thnh c m thanh hp xng mi p ng nhu cu ca ngi nghe.
b). Thay i khng gian din
Thay i khng gian din l mt cch khai trin m rng ca phng thc to
hnh sn khu trn y.
21

Quan st cc hnh 13 v 14 (Ph lc 1, trang 7) chng ta thy hp xng khng

ch biu din trn sn khu nh thng thng m c chia thnh 2 nhm: bn trn
sn khu v bn di khn gi. Trong phn u ca tc phm, nhm bn di va ht
va di chuyn ln v tr di chn sn khu. Ti , tc phm tip tc c ht ln v
cui cng nhm bn di di chuyn ln sn khu hp chung vi nhm bn trn v
trnh din bn hp xng cho n lc kt thc. y l kiu thay i lu ng khng
gian din (trong lc tc phm c trnh din).
C th thc hin kiu thay i khng gian din mt cch c nh, ngha l ban
hp xng c sp xp cc v tr khng thay i trong sut thi gian tc phm
c trnh din. kt thc chng trnh nhc thnh phng hng nm mang tn
Ting Dng cm ht Piano Sings vo ngy 16/3/2013 va qua ti Nh ht Tp.
H Ch Minh, khi trnh din bn hp xng T th gii mi do chng ti bin son
t ch 1, chng IV, bn giao hng s 9 ca Antonn Dvok, chng ti p
dng phng thc thay i khng gian din theo mt sp xp c nh trong sut lc 2
ban hp xng (ngi ln v thiu nhi) trnh din. Trn sn khu l b Soprano v
Alto cng vi ban hp xng thiu nhi. B Nam ca ban hp xng ngi ln c
b tr trong 4 l 2 bn cnh ni hng gh khn gi, gn sn khu. B Bass trong 2 l
bn di v b Tenor 2 l bn trn. [Hnh 10 12, Ph lc 1].
V mt m thanh hc, m thanh c hai loi: tn s cao v tn s thp. Vi m
thanh cao, s ln dao ng ca sng m trong mt giy s nhiu hn ca m thanh
trm. S lin quan gia bc sng v tc m thanh c biu hin bng cng thc:
= C / F; trong : C tc m thanh (m) v F tn s (Hz). Nh vy bc sng
ca cc tn s trm ln hn bc sng ca cc tn s cao dn n lan ta trn mt
t t b cn tr hn. Khi trnh din trong bui ha nhc ni trn y, chng ti sp xp
b Bass 2 l bn di v b Tenor 2 l bn trn. Trong cch sp xp ban hp
xng theo li truyn thng, ging N (tn s cao) c t bn di ging Nam (tn
s thp). iu c li l bc sng ca 2 loi ging ny ha quyn vo nhau v cho
ra m thanh cn i trong khu vc pha trc ban hp xng, c bit khong v tr
ca ngi ch huy. Nhng cc khu vc bn di khn gi, cng xa sn khu cng
nghe khng r nu khng c khuch m.
S thay i khng gian din mt cch lu ng hoc c nh va gip gii quyt
c vn v m thanh hp xng, va gip chng ta th hin c nhng
22

ring qua vic cho cc b ging xut hin trc khn gi nh th no (nh tng cng
b trm khi b yu hay t ngi, khi cc b din phc iu vi ch xut hin trn
nhiu b khc nhau, v.v...).
c). Hp xng thc hin v o, din xut
Thanh xng kch (oratorio) l mt loi hnh hp xng ln c xem nh mt
trong 4 th loi thanh kh nhc14 c trng ca thi k m nhc Baroque. im khc
nhau c bn gia thanh xng kch so vi nhc kch (opera) l thanh xng kch c
ban hp xng trnh din khng c ng tc i km. Trong opera, ban hp xng va
ht va lm ng tc hoc din xut nh nhm din vin. Trn c s ngh thut , ti
thnh ph xut hin (tuy cha nhiu) mt s bui trnh din hp xng trong ,
ton b ban hp xng va ht va thc hin v o v din xut. Yu t mi y l
v o v din xut ca ban hp xng khng ch ng vai tr ph, thm tht m cn
xuyn sut c tc phm. Hn na, v o khng ch mang tnh minh ha m cn phi
tr thnh mt phng tin h tr cho ca t din t ni dung.
d). a hp xng
Khi nhu cu ca tc phm cn c s lng thnh vin m mt ban hp xng
khng p ng , ngi ta c th ghp hai hay nhiu ban hp xng li. S kt hp
ny ch mang tnh hnh thc, to v honh trng bn ngoi. Kiu trnh din a hp
xng m chng ti cp xut pht t ngh thut ca ngi sng tc.
Khi phi hp xng cho ca khc Thm ngt n Ngi (T Huy), chng ti
kt hp ging lnh xng, hp xng 4 b hn hp v hp xng thiu nhi. Trong
hai phn hp xng c tin hnh giai iu c lp, trao i v tr lc th m nhim
vai tr chnh, lc th gi phn m. Trong v d 1.4 [Ph lc 2, trang 13] l 4 nhp u
ca ca khc hp xng ny:
Trong mc 3-3, chng 3, Bin ca t khc dn ca hp xng Dng chy
(Trn Mnh Hng), tc gi s dng hp xng 4 b cng din vi nhm lnh xng
4 ging (trong cc vai: C con gi, B m, Cu con trai v ng b) [Ph lc 3, trang
518 524]. y l mt kiu trnh din a hp xng ny c thc hin trn sn
khu Nh ht Thnh ph H Ch Minh trong chng Giai iu Ma thu vo ngy
16/8/2013.
14

Cc th loi kia l opera, cantata v passion.

23

Cc phng thc trnh din hp xng trn y c th c p dng ring bit

hoc kt hp vi nhau to nn nhng yu t mi trong hot ng biu din hp
xng v l c s t chc nhng loi hnh hp xng mi mt cch c h thng.
1.2.6.2. Mt s loi hnh hp xng mi
K t nm 2000, trn sn khu ca Nhc vin v Nh ht Thnh ph H Ch
Minh bt u xut hin nhiu on ngh thut n t nhiu nc trn th gii. Ngh s
v ngi dn thnh ph dn dn c tip xc vi cc khuynh hng mi v biu din
m nhc quc t, trong c biu din hp xng. Sau Lin hoan v hi thi hp
xng quc t ln th nht c t chc ti Hi An vo nm 2011, bn cnh nim vui
v kt qu t c l s ng ngng v c qu nhiu loi hp xng khc nhau, mi l
i vi nhng ngi hot ng biu din hp xng Vit Nam c a vo nhiu
hng mc tranh ti. Bt ngun t nhng kinh nghim thc t c nhn v t chc biu
din hp xng nhiu nm ti thnh ph, chng ti mun xut vic t chc mt s
loi hnh hp xng mi hot ng biu din hp xng Vit Nam khng ch sm
ha nhp c vi dng pht trin hin nay trong khu vc v trn th gii m cn c
th tham gia cc cuc thi quc t mt cch phong ph v t tin hn.
a). Hp xng phi truyn thng
Xt v mt sng tc, cng nh i vi nhiu th loi m nhc khc trong nn m
nhc th gii, nhc hp xng phi tri qua giai on th nghim v pht trin
trong sut th k XX. C nh son nhc quay v vi cc th loi c nhng p dng
ngn ng ha m hin i nh trng hp ca Ralph Vaughan William 15 trong sng tc
B l cung Sol th (Mass in G minor) theo phong cch Phc hng. C ngi p
dng kiu ha m, phi kh mi vo nhng bi dn ca nh nh son nhc ngi
Ukraina Mykola Leontovych16 ( ) lm sng tc
ca khc hp xng Bi thnh ca ca nhng qu chung (Carol of the bells) t bi
dn ca Ukraina Bui ti trn ngp n phc ( i). C nhc s li a ra
nhng khi nim hon ton mi l, khng c trc nay trong truyn thng nh
Arnold Schnberg17 qua vic p dng m nhc v m th, cc k thut v h thng ha
m phi truyn thng sng tc nhc hp xng.
15

(1872 - 1958), nh son nhc giao hng v hp xng ngi Anh.

(1877 - 1921)
17
(1874 - 1951), nh son nhc ngi o.
16

24

Trong biu din hp xng, p ng vi nhu cu thng thc ca khn gi v

nhu cu th hin ca ngh s ng i cn c nhng ban hp xng theo cc phong
cch mi l t danh mc biu din n cch trnh din trn sn khu. Chng hn, mt
ban hp xng chuyn biu din cc tc phm hp xng theo phong cch jazz, rock,
gospel, dn tc, Chng ti gi nhng ban hp xng m t phong cch biu din
n danh mc tc phm trnh din u khc vi (hoc khng theo) l thng ca cc
ban hp xng trc y l hp xng phi truyn thng. D nhin, ci mi cn phi
c nghin cu, th nghim.
nhiu nc trn th gii, ban hp xng phi truyn thng l loi hnh khng
cn mi l. Ban hp xng Mosaic Waikato (ca New Zealand) chuyn biu din nhc
hin i ca cc tc gi nh Leonard Cohen, The Beetles, The Finn Brothers,H
gm hn 50 thnh vin chia lm 4 nhm chuyn ht cc tc phm ng i vi ha
m cho 4 b ging. Ban hp xng Choir Remix bt u c thnh lp Surrey
(Anh) vo nm 2008 v mi n nm 2011 mi pht trin theo nh hng phi li
nhng bn nhc pop ca cc thp nin 30, 40 th k trc v nhng bn nhc ng
i quen ni ting thnh hp xng. c phong cch biu din phi truyn thng
trc ht cn c nhng tc phm hp xng khng theo truyn thng. V vy, cc ban
hp xng ny phi c i ng sng tc ring.
Trong hp xng phi truyn thng, ngoi cc sng tc mi thch hp, chng ta
cn phi a vo nhng phng thc biu din, quan nim dn dng sn khu khng
theo quy c, khc vi thi quen tng c trong ngh thut biu din trc y. Vn
l nhng ci mi phi xut pht t yu cu ngh thut trnh din. Claude
Debussy ni: Cc tc phm ngh thut to nn quy lut ch khng phi quy lut
lm nn tc phm.
Quan nim v ngh thut phi truyn thng rt rng v l mt vn m. Nhng
c mt xu hng tiu cc thng xy ra l sa vo vic tm nhng phng thc trnh
din phc tp n qui l. Phc tp qu lun i ngc vi ngh thut.
b). Hp xng dn ca ng i
T nguyn bn, dn ca Vit Nam vn khng c th loi hp xng nhiu b m
ch c ht nhm ng ging. c nhiu tc gi thnh ph da trn giai iu ca cc
bi dn ca vit thnh ca khc hp xng cho nhiu b ging (nh Trng Cm
25

ca Bnh Trang, n c ca Vit Chung, Em yu ln iu dn ca phng theo

bi L bng rng ca Nguyn Bch, v.v). Vo m m mn ca chng trnh
Giai iu ma thu 2013

18

t khc hp xng dn ca Vit Nam Dng chy

c trnh din bi mt ban hp xng 25 ngi gm 4 b ging trn nn ca dn

nhc giao hng. C th ni khi p dng hp xng nhiu b cho dn ca chng ta
mang yu t ng i vo th loi ny. pht trin c loi hnh biu din hp
xng dn ca ng i, trc ht, chng ta cn c nhiu hn na cc sng tc hp
xng khai thc t ngun dn ca Vit Nam phong ph.
Trong 3 lin hoan hp xng quc t Hi An v Hu va qua, on Vit Nam
tham gia ch yu v t ra c th mnh loi hnh hp xng dn ca ng i. R
rng l s phong ph v a dng ca vn ha Vit Nam qua cch kt hp gia ging
ht v ng tc sn khu trong c trang phc nh hng tt n cc bui biu
din hp xng v gy n tng mnh cho ban gim kho cng nh khn thnh gi
[Hnh 7, 8, Ph lc 1, trang 4]. Tuy nhin nhng ng tc sn khu, thm ch c
nhng phn ma (do hp xng m nhim) vn ang dng mc minh ha (c khi
khng ph hp) cho ca t ca bn hp xng. Cn khai thc dn v v a nhng
ng tc biu din tr thnh mt phn ca cc sng tc hp xng trn ch dn ca.
C nh vy, loi hnh hp xng dn ca ng i ca chng ta mi mang nt c o
trong c phn nhc ln phn trnh din.
C n 54 dn tc sng trn t Vit Nam. Vic pht trin ng hng v c t
chc loi hnh hp xng dn ca ng i s y mnh v gii thiu c nt c
o ca hp xng Vit Nam ra th gii. Hot ng ny cn c s bo tr thch ng
ca chnh quyn.
c). Hp xng ti t
Theo cch hiu ph thng cho n nay nc ta, t nghip d vn c dng
gi chung cho 2 thut ng non professional (khng chuyn nghip) v amateur19 (tm
dch l ti t). V cng theo cch hiu , nhng g c gi l nghip d thng
c xem l km cht lng hn, mt ng cp thp hn chuyn nghip. T cch
hiu thin lch (thng gp trong vic s dng ngn ng) nh vy c nhiu ngh
18

Ko di trong 7 m t ngy 16 n 22/8/2013 ti Nh ht Thnh ph H Ch Minh.

c nguyn gc t amare (ting ) ngha l yu mn. Nh vy, amateur cn c hiu l ngi yu mn
(mt ngnh ngh, b mn no ) thay v vn thng c hiu l ngi km cht lng, thiu chuyn
nghip.
19

26

nhn ng tic. Trong lun n ny chng ti s dng thut ng hp xng ti t

(amateur) gi loi hp xng bao gm cc thnh vin l nhng ngi khng sng
bng ngh ca ht (n ca hoc hp xng), h n thun ch l nhng ngi yu thch
hot ng ht tp th.
Trong li gii thiu v tuyn m thm thnh vin cho ban hp xng ng i
Rockit (Canada) ca mnh nhc trng J. Douglas Dodd ni khng p m v loi
hnh hp xng mi: N c dnh cho nhng ai thch biu din qua vic hc hi,
th nghim, pht huy v kt hp nhng quan nim ngh thut tin phong (avant-garde)
vi nhng quan nim biu din nh ht i vi nhng ca khc ng i c son
cho hp xng. Bn khng cn phi bit c nhc. thc s khng phi l vn .
Bn s c gip nghe tc phm ri thc tp nhiu ln nm c tc phm
y20.
Rock Choir l mt ban hp xng c ngun gc t Vng quc Anh, c xem
l ban hp xng ti t ng i v ln nht th gii 21 vi hn 16.000 thnh vin
thng xuyn biu din ti 186 im din khc nhau trong khi Lin hip Anh. [Hnh
19, 20, Ph lc 1, trang 10]. Bo ch ti Anh vo nm 2011 gi Rock Choir l mt
hin tng ca ht cng ng ph khp c nc, mt hin tng quc gia. y l
mt ban hp xng ti t c nhiu kinh nghim ca hot ng hp xng cng ng
i t phong cch truyn thng kinh in n biu din ng i qua vic luyn thanh,
tp dt tp th v hun luyn m nhc trc tip (khng theo trng lp). Cc thnh
vin ban hp xng khng phn bit v tui tc v trnh kinh nghim m nhc.
im chung ca h ch l tnh yu dnh cho loi hnh ht hp xng. H luyn tp
hng tun, s dng nhng bi ht ni ting, quen thuc vi phn phi m cho hp
xng c km theo nhng yu t biu din thch hp ch khng ch thun ty ngi tp
ht. C c mt i ng cc nh ch huy hp xng tt nht ca Anh cng tc vi Rock
Choir. Mi ch huy mang n nt c o v kinh nghim ring ca mnh b sung vo
phong cch v k thut ht hp xng ca ring Rock Choir. Mc d tham gia Rock
Choir ni no trn Vng quc Anh, mi thnh vin u c hun luyn v c c
hi tp dt ging nhau.
Tiu kt chng 1
20
21

Trch pht biu trn trang Web ca ban hp xng Rockit http://www.headliners.ca/featured/rockit-chorus/
Theo sch k lc th gii Guinness 2012.

27

Khi nh gi bui biu din ca mt ban hp xng, c c tnh khch quan

v s thuyt phc chng ta cn da trn nhng tiu ch r rng v k thut biu din
hp xng. Cc tiu ch ny cn c xy dng da trn 6 thnh t ca k thut biu
din l: m thanh hp xng, s ha ging v cn bng b, cch pht m, m iu v
s chun xc v tit tu, cch th hin v s xut hin trn sn khu. Theo chng ti,
ty vo s kt hp ca cc thnh t ny ra sao m vic biu din ca ban hp xng s
to c mc gy n tng khc nhau trn ngi nghe. Khi thng thc mt mn
trnh din hp xng, ngi nghe thng c n tng trc tin n: tnh tng phn
(ban hp xng ht mnh nh th no?, m sc c phn bit khng?,...), s r li
(nhn ra c thng ip ca ca t) v tnh chnh xc ca nhng ln khi xng cng
nh kt thc (cc hp xng vin c ng lot bt u ht mt cu, mt on nhc
khng? c kt thc cng lc khng?,...).
K thut biu din hp xng cn l kt qu ca mt qu trnh luyn tp c
phng php v c thi gian. Cho n nay vi mt ht hp xng trong phng v
nh th kh dy (thng l mi tun hoc mi thng ht mt thnh l), t c ca on
no ch n vic rn luyn cc thnh t ca k thut biu din hp xng. Gi tp
ht a phn din ra nh mt thi quen v ca on khng c thi gian luyn tp
m phi chy theo cho kp cc yu cu ca phng v thnh l. Do vy k thut biu
din hp xng vn cn l mt khi nim xa l vi nhiu ban hp xng tn gio.
Ngoi tr ban hp xng ca Nh ht Giao hng Nhc V Kch Tp. H Ch Minh ra
(l ni c lch tp v chng trnh din kh thng xuyn), cc ban hp xng th tc
khc hu nh ch c quy t khi c chng trnh no cn n v ch ko di trong
mt khong thi gian nht nh. Do , h khng c thi gian cn thit rn luyn
cc thnh t ca k thut biu din hp xng. Hn na, khng phi ngi ch huy
hp xng no cng c nhng kin thc cn thit v k thut biu din hp xng
hun luyn cho ban hp xng ca mnh. H thng tp ht v ch huy da trn
kinh nghim v cm xc c nhn thay v da trn nhng tiu ch ngh thut khch
quan.
hot ng biu din hp xng ti thnh ph pht trin ng hng nh
nhiu nc trn th gii, nhng ngi c trch nhim (v t chc, ngh thut,...) cn
thy rng vic trau di, rn luyn cc thnh t ca k thut biu din cho ban hp
xng l iu cn phi c thc hin nghim tc v c h thng.
28

29

(1567 - 1643) Nha soan nhac ngi Y.

(1585 - 1672) Nha soan nhac ngi c.
3
e thanh cong trong nghe thuat ca hat trang 13-14, 17-19, cua Nguyen Bach,
Nxb Tre, 2000.
4
loai thanh ca cua ngi da en.
5
(1875-1964) nh ch huy dn nhc ngi Php; v sau vo quc tch M.
6
Mt nh ch huy hp xng hin i ngi M.
7
Conducting choral music (an ban th 8), cua Robert L. Garretson, Prince Hall, 1998.
1
2