LEMSEL YKSELTELER

DERS NOTLARI

Hazrlayan: r. Gr. Bora Dken

NDEKLER
Sayfa
NDEKLER........................................................................................................... 2
1. OPAMPIN TANITILMASI ................................................................................. 2
1.1 Opamp Sembol ve Terminalleri ....................................................................... 3
1.2 Opamp'larn zellikleri ...................................................................................... 4
1.3 OPAMPlarn Elektriksel Modelleri................................................................... 6
1.4 OPAMP'larn Beslenmeleri ................................................................................ 6
1.5 Opamp'larn k Gerilim ve Akmlar ............................................................. 7
1.6 Opamp'n Ak evrim almas ...................................................................... 8
1.7 Opamp'larn Kapal evrim almas ............................................................ 10
1.8 LM741 ve LM747 OPAMP Entegredevreleri .................................................. 10
1.9 OPAMPn Offset Geriliminin Sfrlanmas ..................................................... 12
2. KULLANIM ALANLARI ................................................................................... 13
2.1 Tersleyen Ykselte (Inverting Amplifier) ...................................................... 13
2.2 Terslemeyen Ykselte (Noninverting Amplifier) ........................................... 15
2.3 Gerilim zleyici (Voltage Follower) ................................................................. 18
2.4 Toplayc Ykselte (Summing Amplifier) ...................................................... 19
2.5 Fark Ykselteci (Difference Amplifier) ........................................................... 21
2.6 Karlatrc (Comparator) ............................................................................... 25
2.7 Integral (Integrator) Devresi ............................................................................. 27
2.8 Trev (Differentiator) Devresi ......................................................................... 30
2.9 Dorultucu Olarak Kullanlmas ...................................................................... 32
2.9.1 Yarm dalga dorultucu ............................................................................. 32
2.9.2 Tam dalga dorultucu................................................................................ 35
2.10 Logaritmik Ykselte ..................................................................................... 36
2.11 Gerilim Reglatr ......................................................................................... 37
2.12 Alak Geiren Filtre Devresi .......................................................................... 38
2.13 Yksek Geiren Filtre Devresi ....................................................................... 39
2.14 Bant Geiren Filtre Devresi ............................................................................ 40

1. OPAMPIN TANITILMASI
Operasyonel (ilemsel) ykselteler, ksaca OPAMP olarak bilinir ve bu adla
tanmlanrlar.

Elektronik

endstrisinde

retilen

ilk

tmdevre

(Integrated

circuits=ICs) bir OPAMPtr. 1963 ylnda Fairchild firmas tarafndan A702 kodu
ile retilip tketime sunulmutur. Sonraki yllarda birok firma tarafndan farkl tip
kodlarda OPAMPlar retilip kullanma sunulmutur. Gnmzde; sre kontrol,

haberleme, bilgisayar, g ve iaret kaynaklar, gsterge dzenleri, test ve l

sistemleri v.b gibi birok alanda kullanlmaktadr.
1.1 Opamp Sembol ve Terminalleri
Standart bir OPAMP; iki adet giri terminali, bir adet k terminaline sahiptir.
Opamp giri terminalleri ilevlerinden tr, eviren (giri) ve evirmeyen (+giri)
olarak adlandrlmtr. Kimi kaynaklarda OPAMP giri terminalleri; ters eviren
(inverting) ve ters evirmeyen (noninverting) giri olarak da adlandrlmaktadr.
Standart OPAMP sembol ekil1.1de verilmitir. ekil1.2de ise standart bir
OPAMP sembol besleme kaynaklar ile birlikte verilmitir.

ekil 1.1 : Opamp Sembol

ekil 1.2 : Opamp Sembol ve Besleme Balantlar

Gnmzde pek ok tmdevre reticisi farkl tip ve zelliklere sahip OPAMP
retimi gerekletirmektedir. ekil1.3de baz OPAMPlarn tipik klf grntleri
verilmitir.

ekil 1.3 : Baz OPAMPlarn tipik grnmleri

Elektronik piyasasnda ok eitli amalar iin retilmi binlerce tip OPAMP vardr.
retici firmalar rettikleri her bir OPAMP tipini tantmak iin bir kod kullanrlar.
ekil1.4de genelde pek ok reticinin uyduu kodlama sistemi iki ayr tmdevre ile
birlikte gsterilmitir. Kodlama genellikle 3 gruba ayrlarak yaplr.

ekil 1.4 : Tmdevrelerde kodlama sistemi

Baz reticiler farkl kodlama sistemleri kullanabilmektedir. Bu durumda retici
firmann kataloglarna baklmaldr. Pek ok retici firmann uyduu kodlama
sisteminin genel zellikleri izelge1.1de ayrntl olarak verilmitir.

zellikler
1. Grup

2. Grup

3. Grup

rnekler

ki veya harften meydana

gelen bir ksaltma kullanlr. Bu
grup, retici firmay belirler.

LM: National, NE:Fairchild,

MC:Motorola; SE: Signetics, SN: Texas Ins.
AD: Analog Dv. CD: Haris v.b gibi

3den 7ye kadar eitli rakam ve

harflerden oluabilir. Son harf
tmdevrenin kullanm alann ve
alma scakln belirler.

C: Ticari, alma aral: 0 C - 70 C

0
0
I: Endstri, alma aral: -25 C - 85 C
0
0
M: Askeri, alma aral: -25 C - 125 C

Son grup 1 veya 2 harften

meydana gelir. Paket tipini ve
klf materyalini gsterir.

C: Seramik klf
P: Plastik klf
D, J: Cift sral soket (DIP)

izelge 1.1 : Tmdevrelerde kodlama sistemi

1.2 Opamp'larn zellikleri
Opamplar, elektronik devre tasarmnn temel yap talarndandr. Gnmzde
hemen her trl devre ve cihaz tasarmnda sklkla kullanlmaktadr. Opamp bu
denli ilevsel klan ise zellikleridir. deal bir OPAMPda olmas gereken zellikler
ekil1.5de ayrntl olarak gsterilmitir.
Pratikte ise aada belirtilen ideal OPAMP zelliklerine ulamak mmkn deildir.
retim tekniklerinin ve kullanlan malzemelerin oluturduklar bir takm kstlamalar

vardr. Gnmzde ideal zelliklere yaklaan pek ok tip OPAMP gelitirilmitir.

izelge1.1de ideal OPAMP ile genel amal bir OPAMPn (LM741) zellikleri
karlatrmal olarak verilmitir.

ekil 1.5 : deal OPAMP zellikleri

zellik

deal Opamp

Gerek Opamp (LM741)

Giri Direnci; Ri (Input Impedance)

Sonsuz

Yksek (1M)

k Direnci; Ro (Output Impedance)

Sfr

Dk (<500)

Ak evrim Gerilim Kazanc; (OpenLoop Gain)

Sonsuz

ok Byk (104)

Ak evrim Bant Genilii; BW

Sonsuz

Etkin Kutup (10-100Hz)

Ortak Mod Zayflatma Oran; CMRR

Sonsuz

Yksek (70dB)

Giri Kutuplama akmlar (Input Bias

Current)

Sfr

Dk (<0.5A)

Ofset gerilim ve akmlar; VO, IO (Input

Offset Voltage and Current)

Sfr

Dk (<10mV,<0.2nA)

Scaklkla Karakteristiklerinin deiimi

Deimez

Az (5V/0C, 0.1nA/0C)

Giri Gerilimleri; V1=V2 ise

V0=0

V00 olabilir.

Besleme Gerilimi

5V..15V

Maksimum k Akm

20mA

izelge 1.2 : deal OPAMP ile gerek bir OPAMPn zelliklerinin karlatrlmas

1.3 OPAMPlarn Elektriksel Modelleri

ekil 1.6 : OPAMPn elektriksel modeli

1.4 OPAMP'larn Beslenmeleri

Opamplar genelde simetrik besleme gerilimine gereksinim duyarlar. Bu durum
ekil1.6 ve ekil1.7 zerinde gsterilmitir. Pratikte pek ok OPAMP 5V ile 18V
arasnda gerilim ile beslenirler. Ayrca 0V-30V arasnda tek bir besleme gerilimi
altnda alan OPAMPlar olduu gibi zel besleme gerilimlerine gereksinim duyan
OPAMPlar da vardr. Herhangi bir OPAMPn gereksinim duyduu besleme gerilimi
kataloglardan belirlenebilir.

ekil 1.7 : Besleme gerilimi balants

ekil 1.8 : Besleme geriliminin sembolik balant

1.5 Opamp'larn k Gerilim ve Akmlar
Opampta bir k terminali bulunur. Bu terminalden ekilebilecek akm miktar ise
snrldr. retici firmalar; her bir OPAMP tipi iin maksimum k akmlarn
kataloglarnda verirler. Bu deer ounlukla birka 10mA mertebesindedir.
ekil1.8de 741 tipi bir OPAMPn k terminali ile birlikte, giri ve besleme
terminalleri pin numaralar ile verilmitir.

ekil 1.9 : 741 tipi bir OPAMPn giri ve k terminalleri

Operasyonel ykselteler alabilemek iin her zaman bir besleme gerilimine
gereksinim duyarlar. Besleme gerilimi uygulanan bir OPAMP, giri ularna
uygulanan gerilime ve ilevine bal olarak k gerilimi retir. Bir OPAMPn
kndan alnabilecek maksimum k gerilimi, besleme geriliminden birka volt
daha kktr. Bu durum OPAMPn iyapsndan ve enerji tketiminden
kaynaklanr. Opamp knda elde edilen iaretin maksimum deerlerine doyum
(saturation) gerilimi denir. Vdoyma olarak ifade edilir. rnein besleme gerilimi
12V olan bir OPAMPta doyum gerilimleri yaklak olarak negatif iaretler iin 2V,
pozitif iaretler iin ise 1V daha azdr. Yani OPAMP kndan pozitif deerler iin
maksimum +11V, negatif deerler iin ise maksimum -10V civarnda bir gerilim
alnabilir. retici firmalar, bu deerleri kataloglarnda belirtirler.
1.6 Opamp'n Ak evrim almas
Opamp devresinde geribesleme kullanlmyorsa, yani Opampn k terminali
herhangi bir ekilde giri terminaline balanmamsa Opamp ak evrim altnda
alyordur. Bir Opampn ak evrim gerilim kazanc teorik olarak sonsuzdur.
Pratikte ise olduka yksek bir deerdir. Opampn k gerilimi V0
V0 V+ V-).KA
ifadesi ile hesaplanr. Formlde kullanlan "KA" Opamp'n ak evrim kazancn,
"V+" Opamp'n "+" giri ucuna uygulanan gerilimi, "V-" ise "-" giri ucuna
uygulanan gerilimleri ifade etmektedir. Bu durumda Opampn eviren (V-) ve
evirmeyen (V+) girilerine uygulanan iaretler; V+> V- ise Opamp'n k +Vdoyma

deerini alacaktr. V+< V- ise k gerilimi " -Vdoyma" deerini alacaktr. Yukarda
anlatlan tm durumlar ekil1.9 ve ekil1.10 zerinde ayrntl olarak gsterilmitir.

ekil 1.10 : Opampn k iaretinin polaritesinin belirlenmesi (V+ > V-)

ekil 1.11 : Opampn k iaretinin polaritesinin belirlenmesi (V+ < V-)

OPAMP'larn ak evrim almasnn ok fazla uygulamas yoktur. Hemen
doymaya giderler. Doymaya girmi olan bir OPAMP'n davran kestirilemez.
OPAMP'larn doymadan kma ve normal almaya dnme zamanlar belli deildir.

1.7 Opamp'larn Kapal evrim almas

ekil 1.12 : OPAMP'larn kapal evrim almas

OPAMP'larn ok byk olan ak evrim kazanlarn kontrol edebilmek amacyla
genelde negatif geri besleme (ekil1.11) uygulanr. Bu duruma OPAMP'n kapal
evrim almas denir. Negatif geri beslemenin sonucu olarak OPAMPn (+) ve (-)
giri ular arasndaki potansiyel fark 0V olur.
1.8 LM741 ve LM747 OPAMP Entegredevreleri

Pin No.
1- Offset sfrlama

10

2- OPAMP 'n tesleyen giri ucu

3- OPAMP 'n terslemeyen giri ucu
4- (-) V, negatif besleme voltaj
5- Offset sfrlama
6- OPAMP k
7- (+) V, pozitif besleme voltaj
8- Bo u

Pin No.
1- OPAMP I 'in tersleyen giri ucu
2- OPAMP I 'in terslemeyen giri ucu
3- OPAMP I 'in offset sfrlama ucu
4- (-) V, negatif besleme voltaj (ki OPAMP iin ortak)
5- OPAMP II 'nin offset sfrlama ucu
6- OPAMP II 'nin terslemeyen giri ucu
7- OPAMP II 'nin tersleyen giri ucu
8- OPAMP II 'nin offset sfrlama ucu
9- OPAMP II 'nin+V besleme voltaj girii
10- OPAMP II 'nin k
11- Bo u
12 OPAMP I 'nin k
13- OPAMP I 'nin +V besleme voltaj
14- OPAMP I 'nin offset sfrlama ucu

11

1.9 OPAMPn Offset Geriliminin Sfrlanmas

ekil 1.13 : Offset Gerilimi

OPAMP'larn tersleyen ve terslemeyen giri ular ksa devre edildiinde k
geriliminin sfr volt olmas gerekir. ekil 1.12'de grld gibi entegre ierisinde
bulunan giri transistrlerinin karakteristiine bal olarak, giri ular ksa devre
edilse bile kta bir miktar offset gerilimi oluabilir. stenmeyen bu k gerilimini
sfrlamak iin 741'in 1 ve 5 ular arasna bir potansiyometrenin d ular balanr.
potansiyometrenin orta ucu simetrik beslemenin eksi ucuna balanr. Potansiyometre
ayarlanarak istenmeyen k gerilimi sfrlanr.

ekil 1.14 : OPAMP Offset Geriliminin Sfrlanmas

12

2. KULLANIM ALANLARI
2.1 Tersleyen Ykselte (Inverting Amplifier)

ekil 2.1 : Faz eviren Ykselte

Geri beslemenin sonucu olarak OPAMPn (+) ve (-) giri ular arasndaki gerilim
fark 0V olduundan dolay x noktasndaki gerilim 0Vtur. (Vx = 0).
OPAMP'n giri empedans ok yksek olduundan (+) ve (-) giri ularndan akan
akm pratikte nano amper seviyesindedir. deal bir OPAMP'ta (+) ve (-) giri
ularndan akm akmad kabul edilir.
Bu devrede R1 direnci giri, Rf direnci ise geri besleme (feedback) direncidir. Girie
AC veya DC sinyal uygulansa dahi bu ykselte, giriine uygulanan sinyallerin
seviyesine ykseltir, iddetlendirir. OPAMP'a harici direnler baland iin, bu
ykselte; ak evrim kazancndan bamsz bir kapal evrim kazancna sahiptir.
Kapal evrim kazanc harici olarak balanan bu direnlerin deerine baldr.
Kirchhoff 'un akmlar kanununa gre bir dm noktasna gelen akmlarn toplam,
giden akma eit olduu iin Ii = If 'dir. Dolaysyla R1 'den akan akm Rf 'den de
akacaktr.
Ii = (Vi - Vx) / R1 (Vx = 0 Volt olduundan) Ii = Vi / R1 olur.
If = (Vx - Vo) / Rf (Vx = 0 Volt olduundan) If = - (Vo / Rf) olur.
Ii ve If akmlar birbirine eit olduundan; Ii = If
(Vi / R1) = -(Vo / Rf) =>

(Vo / Vi) = -(Rf / R1) =>

13

Vo = -(Rf / R1). Vi

olur. k voltajnn, giri voltajna oran ykseltecin gerilim kazancn verecei

iin;
Kv = -(Rf / R1) elde edilir.
Formldeki (-) iareti giri ile k arasnda 180 faz fark olduunu gsterir. R f ve
R1 direnleri ile ykseltecin kazanc ayarlanabilir.
Kv = -(Rf / R1) formlne gre eer Rf = R1 olarak seilirse kazanc -l 'e eit olur.
Bu gibi durumlarda, ykselte giriine uygulanan sinyali ykseltmeden sadece
polaritesini deitirerek ka aktarr.
Soru: Aadaki devrede OPAMPn V0 k gerilimini, Kv kazancn, RL
direncinden akan IL akmn ve OPAMPn kndan akan I0 akmn
hesaplaynz?

Cevap: V0=5V , Kv=-10, IL=2.27mA, I0=2.32mA

Soru: Aadaki devrede OPAMPn k gerilimi hesaplaynz?

14

Cevap: 12.5V
Soru: Aadaki devrede OPAMPn k geriliminin tepe deerini hesaplaynz ve
eklini iziniz?

Cevap: 3V
2.2 Terslemeyen Ykselte (Noninverting Amplifier)

ekil 2.2 : Terslemeyen ykselte ve edeer devresi

ekil2.2de grld gibi giri sinyali, OPAMP'n faz evirmeyen (+) giriine
uygulanmtr. Dolaysyla k sinyali ile giri sinyali arasnda faz fark bulunmaz.
Geri beslemenin sonucu olarak OPAMPn (+) ve (-) giri ular arasndaki gerilim
fark 0V tur. ekil2.2'de grld Vin gerilimi, R1 zerinden den gerilime
eittir.
Vin = [R1 / (R1 + Rf)].Vo

15

Bu formlde Vo / (R1 + Rf) eitlii R1 ve Rf direnlerinden geen akm temsil eder.

Bu deer ile R1 'i arparsak R1 zerinde den gerilimi, dolaysyla giri gerilim
deeri bulunur.
Vi = [R1 / (R1 + Rf)].Vo eitliinden;
Vo / Vi = (R1 + Rf) / R1

=>

Vo / Vi = 1 + (Rf / R1)

Kv = 1 + (Rf / R1) olarak bulunur.

Soru: Aadaki devrenin k gerilimi hesaplaynz?

Cevap: 6.4V
Soru: Aadaki devrede OPAMPn k gerilimi -4.88Vdur. R direncinin
deerini hesaplaynz?

Cevap: 2.5k

16

Soru: Aadaki devrede OPAMPn V0 k gerilimini, Kv kazancn, RL

direncinden akan IL akmn ve OPAMPn kndan akan I0 akmn
hesaplaynz?

Cevap: V0=12V , Kv=6, IL=3.63mA, I0=4.63mA

Soru: Aadaki devrenin k gerilimini ve giri direncini hesaplaynz?
(OPAMPlar art eksi 12V ile beslenmektedirler. Devrenin giriindeki gerilim
kayna 1V DC deerindedir.)

Soru: Aadaki devrenin k gerilimini ve giri direncini hesaplaynz?

(OPAMP'lar art eksi 12V ile beslenmektedirler. Devrenin giriindeki gerilim
kayna 4V DC deerindedir.)

17

2.3 Gerilim zleyici (Voltage Follower)

ekil 2.3 : Gerilim zleyici

Gerilim izleyici devre, gerilim kazancnn 1 ve giri ve k iaretlerinin ayn
fazda olduu bir ykseltetir. Bu devrenin giri empedans ok byk, k
empedans olduka dk olduu iin tampon devre olarak kullanlr.
Kv = 1 ve Vi=V0
Soru: Aadaki devrenin k gerilimini ve giri direncini hesaplaynz?
(OPAMPlar art eksi 12V ile beslenmektedirler. Devrenin giriindeki gerilim
kayna 1V DC deerindedir.)

18

Soru: Aadaki devrenin ka gerilimini ve giri direncini hesaplaynz?

(OPAMPlar art eksi 12V ile beslenmektedirler. Devrenin giriindeki gerilim
kayna 1V DC deerindedir.)

2.4 Toplayc Ykselte (Summing Amplifier)

ekil 2.4 : Toplayc Ykselte Devresi

ekil2.4de grld gibi devre, tersleyen (inverting) ykselte gibi almaktadr.
Rf geri besleme direncinden geen akma If, R1 direncinden geen akma I1, R2
direncinden geen akma I2 dersek;
If = I1 + I2 olur.

19

I1 = (V1 - Vx) / R1
I2 = (V2 - Vx) / R2
If = (Vx - Vo) / Rf
(Vx = 0 olduu iin)
I1 = V1 / R1
I2 = V2 / R2
If = Vo / Rf
I1 + I2 = If

=>

(V1 / R1) + (V2 / R2) = - (Vo / Rf)

Vo = -[(Rf / R1).V1 + (Rf / R2).V2] olur.

Soru: Aadaki devrenin k gerilimini hesaplaynz? (OPAMP art eksi 12V ile
beslenmektedirler. Devrenin giriindeki gerilim kaynaklar V1=3V, V2=-5V, V3=1V
DC deerlerindedir.)

20

2.5 Fark Ykselteci (Difference Amplifier)

ekil 2.5 : Fark Ykselte Devresi

Devrenin (+) ve (-) girilerine uygulanan sinyallerin farkn alr, karma ilemini
yapar. Sperpozisyon teoremi ile bu devrenin analizi gerekletirilebilir.
*"Vi2" kayna devre d braklrsa OPAMP'n "+" giri ucu topraklanm olur ve
tersleyen ykselte olarak alr;
Tersleyen ykselte k: Vo1 = -(Rf / R1).Vi1 olur.
* Vi1" kayna devre d braklrsa devre ekil2.6'daki gibi olur.

ekil 2.6 : Fark ykseltecinin terslemeyen ykselte gibi almas

Vx = I.R3 => I = Vi2 / (R2 + R3)

21

Vx = [R3 / (R2 + R3)] . Vi2 olacaktr.

OPAMP, giriindeki Vx gerilimini, voltaj kazanc kadar ykseltecektir. OPAMP'n,
faz evirmeyen ykselte durumundaki k voltaj deeri;
Vo2 = [1 + (Rf / R1)].Vx
Vo2 = [1 + (Rf / R1)].[R3 / (R2 + R3)].Vi2 olur.
* Superpozisyon teoremine gre yaplan bu iki analiz birletirilir ve devrenin k
gerilimi;
Vo = Vo1 + Vo2 = - (Rf / R1).Vi1 + [1+(Rf / R1)].[R3 / (R2 + R3)].Vi2 olarak hesaplanr.
Eer, fark ykseltecinin diren deerleri R1 = R2 = R3 = Rf olarak seilirse;
Vo = -(Rf / Rf).Vi1 + [1 + (Rf / Rf)].[Rf / (Rf + Rf)].Vi2
Vo= -Vi1 + (1 + 1) (1/2).Vi2
Vo = -Vi1 + 2.(1/2).Vi2
Vo = Vi2 - Vi1 olur.

Soru: Aadaki devrenin k gerilimini hesaplaynz? (OPAMP art eksi 12V ile
beslenmektedirler. Devrenin giriindeki gerilim kaynaklar V1=5V, V2=3V DC
deerlerindedir.)

Soru: Aadaki devrenin k gerilimini hesaplaynz? (OPAMP art eksi 12V ile
beslenmektedirler. Devrenin giriindeki gerilim kaynaklar V1=3V, V2=5V DC
deerlerindedir.)

22

Soru: Aadaki devrenin k gerilimini hesaplaynz? (OPAMP art eksi 12V ile
beslenmektedirler. Devrenin giriindeki gerilim kaynaklar V1=2V, V2=5V DC
deerindedir.)

Soru: Aadaki devrenin k gerilimini hesaplaynz?

(OPAMPlar art eksi 12V ile beslenmektedirler. Devrenin giriindeki gerilim
kaynaklar V1=1V, V2=2V, V3=-2V DC deerindedir.)

23

Soru: Aadaki devrenin k gerilimini hesaplaynz?

(OPAMPlar art eksi 14V ile beslenmektedirler. Devrenin giriindeki gerilim
kaynaklar V1=9V, V2=-2V, V3=3V, V4=0V DC deerindedir.)
O1
R1

V1=9V

R7

10k

2k
R2
2k

R4
+14V

2k
R8
2k

V3=3V

2k

R32

4k
R31

4k
O2

2k

R12

R34

V4=0 V

R14

R5

O4

R10

R15

2k
O3

10k

6
2

R16
10k

4
1
5

V2= -2V

2k

10k
R33
10k

R3

V4=9V 10k

-14V
R11
2k

24

741

Vout=?

2.6 Karlatrc (Comparator)

ekil 2.7 : Karlatrc Devre

ekil2.7 'deki devre (-) giri ucuna uygulanan Vref (referans voltaj) sinyaliyle (+}
uca uygulanan Vi sinyalini karlatrr. ki sinyal arasndaki fark ok kk olsa dahi
OPAMPn ak evrim kazanc (>200.000) ile arplarak ka aktarlr.
Bu devrede;
Vi

>

Vref

olursa,

ktan

yaklak

+V

deeri

alnr.

(Vo

+V)

Vi

<

Vref

olursa,

ktan

yaklak

-V

deeri

alnr.

(Vo

-V)

ekil 2.8 : TTL Devreyi Sren Karlatnc Devre

Karlatrc devre, bir TTL devreyi srecek ise ekil2.7'deki devreye bir diyot
eklenir ve ekil2.8deki devre elde edilir.
ekil2.8'deki devreye gre;
Vi > Vref olduunda, Vo = +5V (diyot yaltmda olduu iin)
Vi < Vref olduunda, Vo = -0.6V (Silisyum diyot iletimde olduu iin) elde edilir.

25

ekil 2.9 : Zener Diyotlu Karlatrc Devresi

ekil2.9 'daki devrede, OPAMPn k (+) iken zener diyot ters ynde
kutuplanaca iin Vo = +3 Volt olur. OPAMPn k (-) olduunda, zener diyot
iletim ynnde kutuplanr ve normal bir diyot gibi alr. OPAMP k bu durumda
-0.6V olur.
Soru: Tepe deeri 1V, frekans 1Hz olan bir sinzoidal bir iareti deeri 5V ve -5V
arasnda deien, frekans 1Hz olan bir kare dalga iarete dntren devreyi
tasarlaynz?
Not: Kullanacanz opamplar art eksi on volt ile beslenmektedir ve ideal
alnacaktr.
Cevap:

26

2.7 Integral (Integrator) Devresi

ekil 2.10 : Integral Alan Devre

Integratr devre, girii uygulanan sinyalin integralini alarak ka aktarr.
Matematiksel anlamda integral, bir erinin altnda kalan alana kar gelir. Integratr
devrenin giriine kare dalga uygulandn devrenin kndan gen dalga elde
edilir. Kare dalgann integrali gen dalgadr.
ekil2.10'deki devrede, x noktasndaki gerilim 0V olduuna (Vx = 0) gre;
I1 = (Vi - Vx) / R1 = Vi / R1
olarak yazlabilir. "x" noktasndaki akmlar iin dm denklemini yazarsak;
If - I1 =0 => If = I1 => If = Vi / R1
=
olarak bulunur.
k eitliinin formlnden anlald gibi, giri iaretinin integralini alr ve ka
aktarr. OPAMP devresindeki, giri ofset geriliminin OPAMP'n doyuma gtrmesini
engellemek iin ekil2.11'deki gibi geri besleme kondansatrne paralel bir Rf
direnci balanr. Bu paralel Rf direncini eklenerek zellikle dk frekanslarda ok
yksek olan gerilim kazanc azaltlr.

27

ekil 2.11 : Kazancn frekansla deiimi

ekil 2.12 : ntegratr Devre

ekil 2.13 : ntegratr Devre

Giri palorma akmlarnn eit olmayndan dolay meydana gelebilecek ofset
gerilimini ve bu gerilimin etkilerini gidermek amacyla ekil2.12'deki gibi

28

OPAMP'n evirmeyen giriiyle ase arasna R2 gibi bir diren balanr. R2 direncinin
deeri,
R2 = R1 // Rf olarak bulunur.
ntegral alc bir devrenin, giriine uygulanan iaretin integaralini alabilmesi iin yani
devrenin integratr olarak alabilmesi iin;
1. fgiri >= fc = 1 / 2 RfCf olmaldr. (Girie uygulanan sinyalin frekans, fc kritik
frekanstan byk veya eit olmaldr).
2. Devrenin zaman sabitesi (T = R1.Cf) ile girie uygulanan sinyalin periyodu
birbirine eit veya yakn bir deerde olmaldr.
Eer devrede bu artlardan birisi veya ikisi salanmyorsa devre giriine uygulanan
sinyalin integralini alamaz, tersleyen (faz eviren, inverting) ykselte olarak alr.
Bu haliyle devrenin kazanc -Rf / R1 olur.
Soru: Aadaki ekildeki devrenin giriinde frekans 1kHz olan ve deeri "0" ile
"1V" arasnda deien bir kare dalga uygulanmaktadr. Opamp art eksi ondrt volt
ile beslenmektedir. k iaretinin grafiini iziniz?

29

2.8 Trev (Differentiator) Devresi

ekil 2.14 : Trev Alan Devre

Trev alan devre, giriine uygulanan sinyalin trevini alarak ka aktaran bir
devredir. Trev alan devrenin giriine gen dalga uygulandnda kndan kare
dalga, kare dalga uygulandnda ise kndan sivriltilmi dalga elde edilir. O halde,
elektronikte gen dalgann trevi kare dalga, kare dalgann trevi ise sivriltilmi
dalgadr. Integral alma ileminin tersi trev alma olduu iin, ekil2.10'deki devrede
grld gibi integratr devredeki diren ile kondansatrn yeri deitirilerek
ekil2.13'teki gibi bir trev alc devre gerekletirilir.
OPAMP devresinin eviren ve evirmeyen girileri ayn gerilim seviyesinde
olduklarndan x noktasndaki gerilim 0V civarndadr. Buna gre C1 kondansatr
zerinden akan akm;
I1 = C1. (dVi / dt) 'dir.
Vx = 0 Volt olduu ve If = I1 olduundan
Vo = -Rf. If 'dir.
Vo = - Rf. C1. (dVi / dt) 'olur.
Devrenin k formlnden anlald gibi trevleyici devre giriine uygulanan Vi
iaretinin trevini alp (dVi / dt), Rf.C1 sabitiyle arparak kna aktarr. Formldeki
(-) iareti, devrenin faz eviren ykselte yapsnda olduunu, girile k arasnda
180 faz fark bulunduunu belirtir.

30

ekil 2.15 : Frekans ile kazancn deimesi

ekil2.13 'deki devre pratik uygulamalarda kullanmaya elverili deildir.
ekil2.14de grld gibi C1 kondansatr, yksek frekansl giri sinyallerinde
ksa devre zellii gstererek, zerindeki gerilim dm en az seviyede olur ve
ykseltecin kazanc artar. Yksek frekansl giri sinyallerinde k iareti maximum
seviyeye ular. Vi giri sinyalinde grlt mevcut ise devre grltnn yksek
frekans blmn olduu gibi ykseltir. Bu istenmeyen durumu engellemek iin
ekil2.14'de grld gibi girie R1 direnci eklenir. Bylece, devre kazancna
yksek frekanslarda "Rf / R1" oran gibi bir snr getirilmitir.
Trev alc devrenin, giriine uygulanan iaretin trevini alabilmesi,

ekil 2.16 : Pratikte kullanlan devre

1. fgiri <= fc = (1 / 2 R1C1) olmaldr. (Girie uygulanan sinyalin frekans, fc
kritik frekanstan kk veya eit olmaldr.)
2. Devrenin zaman sabitesi (T = Rf.C1) ile girie uygulanan sinyalin periyodu
birbirine eit veya yakn bir deerde olmaldr.

31

Eer, devrede bu artlardan birisi veya ikisi salanmyorsa, devre giriine uygulanan
sinyalin trevini alamaz, tersleyen (faz eviren, inverting) ykselte olarak alr ve
devrenin kazanc -Rf / R1 olur.
Soru: Aadaki devrenin giriine deeri 0V ile 1V aras deien bir kare dalga
uygulanmaktadr. aretin 0Vdan 1Va ykselme sresi ve dme sreleri 1mikro
saniyedir. Bu devrenin k iaretinin (Vout) zamanla deiimini iziniz? (OPAMP
art eksi 14V ile beslenmektedir.)

Soru: a) Aadaki devrenin f=1591Hz frekansnn altnda ve stnde nasl

altn ayr ayr anlatnz?
b) Eer bu devrenin giriine frekans 2.106 Hz ve tepe deeri 0.5V olan bir
sinzoidal bir iaret uygulanrsa VIKI da ki iaretin eklini iziniz.

2.9 Dorultucu Olarak Kullanlmas

2.9.1 Yarm dalga dorultucu
Bilindii gibi dorultma ilemini yapan eleman diyotdur. Pratikte kullanlan
germanyum diyotun iletime geme voltaj yani eik gerilimi 0.2V, Silisyum diyotun
ise 0.6V civarndadr. Dolaysyla, genlii 0.6V civarnda veya daha kk iaretler
diyot ile dorultulamazlar. Bu sakncalar ortadan kaldrmak ve hassas bir ekil de
yarm dalga dorultma ilemini gerekletirmek iin ekil2.15'deki gibi OPAMP'l
hassas yarm dalga dorultucu kullanlr.

32

ekil 2.17 : Hassas Yarm Dalga Dorultucu

eki2.15'deki devrede ilk alma annda diyotlar kesimdedir. Ve
Vi > V+ => Vx = -V

Vi< V- => Vx = +V olur.

"Vi" giri sinyalinin pozitif alternansnda "x" noktasndaki potansiyel sfr volttan
kk (Vx< 0) olur. Bylece D1 'in anoduna eksi gerilimde olduu iin yaltmda, D2
'nin katoduna eksi gerilim geldii iin iletimdedir. D2 iletime geince ktan girie
negatif geri besleme olur. OPAMP'n eviren eviren girii yaklak "0V" olduundan
(+ u topraa bal) "x" noktasnda "-0.6" Volt grlr. "Vi" kaynandan kn
btn akm hi bir diren ile karlamad iin "D2" diyotu zerinden akar. "R2"
direncinin olduu koldan akm akmad iin "V0" k gerilimi ise OPAMP'n
eviren girii ile ayn gerilimdedir.
Giri iareti "0V" seviyelerine geldii zaman diyotlar her ikisi birden kesime
giderler. "Vi" giri sinyalinin negatif alternansnda "x" noktasndaki potansiyel sfr
volttan byk (Vx> 0) olur.
(Vx = +V) Bylece D1 iletken, D2 yaltkandr. D1 diyotunun iletken olmasyla R2
direnci zerinde devrenin giriine geri besleme yaplr. Kazan "R2 / R1" kadardr.
OPAMP, faz eviren ykselte gibi alr ve kta girile ters fazda bir sinyal elde
edilir.
Devre, giriine uygulanan sinyalin sadece negatif alternans geirmekte ve fazn ters
evirerek kta pozitif yarm alternanslar meydana getirmektedir. OPAMP
kullanlan dorultucular ile girie uygulanan mikrovolt (V) seviyesindeki sinyalleri
dorultmak mmkndr
rnein, OPAMP'n ak evrim kazanc 100.000, giriine uygulanan AC iri
sinyali voltaj 6V ise OPAMP'n k voltaj Vo = 6V . 105 = 0.6 Volt 'tur.

33

Bylelikle OPAMP ile gerekletirilen hassas yarm dalga dorultucu ile 6V 'luk
bir AC sinyali dorultmak mmkndr. Normal bir yarm dalga dorultucu
devresinde byle kk bir sinyali dorultmak hibir zaman mmkn deildir.
Soru: Aadaki ekilde "V1" giri gerilimi frekans 1kHz, tepe deeri 1V olan
sinzoidal bir iarettir. OPAMP'lar art eksi 14V ile beslenmekte ve zener diyotun
(D3) gerilimi 10V'tur. "V0" k geriliminin eklini iziniz?

Soru: Aadaki devrede Besleme1 gerilimi 1V DC, Besleme3 gerilimi 0V

DCdir. Besleme2 gerilimi ise tepe deeri 1V, frekans 1Hz olan bir sinzoidal bir
iarettir. Opamplar art eksi 14V ile beslenmektedir.
a) Aadaki devrede Besleme1 geriliminden grlen giri direncini hesaplaynz?
(10 Puan)
b) Aadaki devrede V1 , V2, VIKI k iaretlerinin ekillerini iziniz?
(20 Puan)

34

2.9.2 Tam dalga dorultucu

ekil 2.18 : Hassas Tam Dalga Dorultucu

Soru: Aadaki ekilde "V1" giri gerilimi frekans 1kHz, tepe deeri 1V olan
sinzoidal bir iaret, "V2" gerilimi ise 3V deerinde DC iarettir. "V0" k
geriliminin eklini iziniz?

35

2.10 Logaritmik Ykselte

ekil 2.19 : Logaritmik Ykselte

ekil2.18'teki logaritmik ykselte eviren eviren ykselte yapsndadr. Geri
besleme eleman olarak bir transistr kullanlmaktadr. Burada, transistrn beyzemiter ekleminden faydalanlarak logaritma ilemi yaplmaktadr. Ykseltme
ileminin logaritmik olmas, transistrn beyz-emiter ekleminden ileri gelmektedir.
Logaritmik ykselte devresinde;
Vo = VBE = (60 mV) . log(Ic / Io) olmaktadr.
Io deeri sabit olup, oda scaklnda 10-13 Amper deerindedir. Logaritmik
ykseltete, Vi giri gerilimindeki ve dolaysyla Ic akmndaki dorusal deimeler,
kta ve B-E ekleminde logaritmik bir arta neden olmaktadr. Formldeki
logaritma 10 tabanl logaritmadr. Vi gerilimindeki 10 kat art kollektr akmnda da
10 katlk bir arta neden olur. log 10 = 1 olduundan kta da 10 katlk bir arta
neden olur. Vi giri gerilimi 100 kat arttrldnda, kta 60 x 2 = 120 mV 'luk bir
arta sebep olacaktr.

36

2.11 Gerilim Reglatr

ekil 2.20 : OPAMP'l Gerilim Reglatr

ekil2.19'deki devreye, regle edilecek gerilim, Vi olarak OPAMP'n "+V" ucuna
uygulanr. "-V" ucu ise aseye irtibatlandrlr. Vi gerilimi devreye uygulandnda
Vo iareti pozitiflemeye balar. Vo< VZD olduu srece, zener diyot kesimdedir. Vo>
VZD olunca zener diyot iletime geer ve krlma gerilimine eit bir gerilim x
noktasnda oluur. (Vref = VZD) Bylece OPAMP'n pozitif giriine sabit Vref sinyali
gelmektedir. Bu srada OPAMP faz evirmeyen ykselte olarak altndan;
Vo = Vref [1+(R2 + R1)] olur.
Zener diyot, Vi giri sinyalini regle ettiinden zener diyotdan geen akm olduka
kararldr. Bu durum, k voltajnn kararl olmasna neden olur. R1 ve R2 diren
deerleri ile Vo gerilimini ayarlamak mmkndr. RS1 ve RS2 direnleri devre giriini
korumak iin kullanlr.

37

2.12 Alak Geiren Filtre Devresi

ekil 2.21 : Alak Geiren Filtre Devresi

ekil 2.22 : Kazancn frekansla deimesi

Kazancn 3dB dt frekans filtrenin kesim frekansdr.

Filtrenin kesim frekans

38

Bu karmak saysnn her iki tarafnn da genlii alnrsa ve

iler dlar arpm yaplp her iki tarafnda karesi alnrsa

alak geiren filtrenin kesim frekans bulunur.

Soru: V1 kayna frekans 1MHz tepe deeri 5V olan sinzoidal bir iaret
retmektedir. V2 kayna 5V DC deerinde gerilim retmektedir. V0 kndaki
iaretin

zamanla

deiimini

iziniz?

(OPAMPlar

art

beslenmektedirler.)

Cevap:
2.13 Yksek Geiren Filtre Devresi

ekil 2.23 : Yksek Geiren Filtre Devresi

39

eksi

14V

ile

Kazancn 3dB dt frekans filtrenin kesim frekansdr.

Filtrenin kesim frekans

2.14 Bant Geiren Filtre Devresi

Bant geiren filtre devresi yapmann bir yolu yksek geiren filtre ile alak geiren
filtre devrelerini kaskat balamaktr. ekil2.24'de bu ekilde tasarlanm bir bant
geiren filtre grlmektedir.

ekil 2.24 : Bant Geiren Filtre Devresi

40

Soru: Aadaki filtre devresinin hangi frekanslar arasnda iletimde olduunu

hesaplaynz?

41