1thomas Calculus 11ed (TR) Single

THOMAS
CALCULUS
O
George B.Thomas, Jr.

Massachusetts Institute of Technology
Maurice D.Weir
Naval Postgraduate School
Joel Hass
University of California, Davis
Frank R. Giordano
Naval Postgraduate School
eviren: Recep Korkmaz
Yayn No
: 2150
Teknik Dizisi :
134
11. Baskdan eviri 1. Bask - Austos 2009 - STANBUL
ISBN 978 - 605 - 377 - 068 - 8
Authorized translation from the English language edition, entitled THOMAS CALCULUS, 11th Edition by
THOMAS, GEORGE B.; WEIR, MAURICE D.; HASS, JOEL; GIORDANO, FRANK R., published by
Pearson Education, Inc, publishing as Addison-Wesley, Copyright 2005
TURKISH language edition published by BETA BASIM YAYIM DAITIM A.S. Copyright 2009
All rights reserved. No part of this book may be reproduced or transmitted in any form or by any means,
electronic or mechanical, including photocopying, recording or by any information storage retrieval system,
without permission from Pearson Education, Inc.
Copyright 2009 Bu kitabn Trkiyedeki yayn haklar BETA Basm Yaym Datm A..ye aittir. Her hakk
sakldr. Hibir blm ve paragraf ksmen veya tamamen ya da zet halinde, fotokopi, faksimile, taranarak,
internet ortamnda elektronik posta ile herhangi bir ekilde oaltlamaz, datlamaz. Normal ly aan
iktibaslar yaplamaz. Normal ve kanun iktibaslarda kaynak gsterilmesi zorunludur.
Dizgi
: Beta Basm A..
Sayfa Dzenleme : Glgonca arpk
Bask - Cilt
: Kahraman Neriyat Ofset San. Tic. Ltd. ti. (Sertifika No: 12084)
Yzyl Mah. Matbaaclar Cad. Atahan No: 34 K: 4
Baclar/stanbul (0-212) 629 00 01
Beta BASIM YAYIM DAITIM A..

Himaye-i Etfal Sokak Talas Han No. 13-15
Caalolu - STANBUL
Tel : (0-212) 511 54 32 - 519 01 77
Fax: (0-212) 511 36 50
www.betayayincilik.com
NDEKLER
nsz
ix
nbilgiler
1
1.1
1.2
1.3
1.4
1.5
1.6
1.7
Limitler ve Sreklilik
2.1
2.2
2.3
2.4
2.5
2.6
2.7
Reel Saylar ve Reel Doru

1
Dorular, emberler ve Paraboller
9
Fonksiyonlar ve Grafikleri
19
Fonksiyonlar Tanmlamak; Matematik Modeller
28
Fonksiyonlar Birletirmek; Grafikleri Kaydrmak ve leklemek
Trigonometrik Fonksiyonlar
48
Hesap Makinesi ve Bilgisayarla Grafik izmek
59
TEKRAR SORULARI
68
PROBLEMLER 69
EK VE LER ALITIRMALAR 71
Deiim Oranlar ve Limitler

73
Limit Kurallarn Kullanarak Limitler Hesaplamak
Bir Limitin Kesin Tanm 91
Tek Tarafl Limitler ve Sonsuzda Limitler
102
Sonsuz Limitler ve Dikey Asimptotlar
115
Sreklilik
124
Teetler ve Trevler
134
141
TEKRAR SORULARI
PROBLEMLER 142
Trev
38
73
84
147
3.1
3.2
Bir Fonksiyon Olarak Trev

147
Trev Alma Kurallar
159
iii
iv
indekiler
3.3
3.4
3.5
3.6
3.7
3.8
Fonksiyonlarn Ekstremum Deerleri

244
Ortalama Deer Teoremi
255
Monon Fonksiyonlar ve Birinci Trev Testi 262
Konkavlk ve Eri izimi
267
Uygulamal Optimizasyon Problemleri 278
Belirsiz ekiller ve LHpital Kural
292
Newton Yntemi
299
Ters Trevler 307
TEKRAR SORULARI
318
PROBLEMLER 318
325
ntegrasyon
5.1
5.2
5.3
5.4
5.5
5.6
244
Trev Uygulamalar
4.1
4.2
4.3
4.4
4.5
4.6
4.7
4.8
Bir Deiim Oran Olarak Trev

171
Trigonometrik Fonksiyonlarn Trevleri 183
Zincir Kural ve Parametrik Denklemler 190
Kapal Tretme
205
likili Oranlar
213
Lineerizasyon ve Diferansiyeller
221
235
TEKRAR SORULARI
PROBLEMLER 235
Sonlu Toplamlarla Tahminde Bulunmak

325
Toplam Notasyonu ve Sonlu Toplamlarn Limitleri
335
Belirli ntegral
343
Analizin Temel Teoremi 356
Belirsiz ntegraller ve Dnm Kural
368
Deiken Dnm ve Eriler Arasndaki Alan
376
TEKRAR SORULARI
387
PROBLEMLER 388
396
Belirli ntegrallerin Uygulamalar

6.1
6.2
6.3
6.4
6.5
6.6
6.7
Dilimleyerek Hacim Bulmak ve Bir Eksen Etrafnda Dnme

Silindirik Kabuklarla Hacim Bulmak
409
Dzlem Erilerin Uzunluklar
416
Momentler ve Ktle Merkezleri
424
Dnel Yzey Alanlar ve Pappus Teoremleri
436
447
Akkan Basnlar ve Kuvvetleri
456
396
indekiler
TEKRAR SORULARI 461

PROBLEMLER 461
EK VE LER ALITIRMALAR
466
Ters Fonksiyonlar ve Trevleri

466
Doal Logaritmalar
476
stel Fonksiyon 486
a x ve loga x
495
stel Byme ve Bozunma 502
Bal Byme Oranlar
511
Ters Trigonometrik Fonksiyonlar
517
Hiperbolik Fonksiyonlar 535
TEKRAR SORULARI
546
PROBLEMLER 547
553
ntegrasyon Teknikleri
8.1
8.2
8.3
8.4
8.5
8.6
8.7
8.8
464
Transandant Fonksiyonlar
7.1
7.2
7.3
7.4
7.5
7.6
7.7
7.8
Temel ntegrasyon Formlleri

553
Ksmi ntegrasyon 561
Rasyonel Fonksiyonlarn Ksmi Kesirlerle ntegrasyonu
Trigonometrik ntegraller 581
Trigonometrik Dnmler
586
Integral Tablolar ve Bilgisayar Cebir Sistemleri
593
Saysal ntegrasyon
603
Genelletirilmi ntegraller
619
633
TEKRAR SORULARI
PROBLEMLER 634
570
Integrasyonun Dier Uygulamalar

9.1
9.2
9.3
9.4
9.5
Eim Alanlar ve Ayrlabilir Diferansiyel Denklemler 642

Birinci Mertebe Lineer Diferansiyel Denklemler 650
Euler Yntemi
659
Otonom Diferansiyel Denklemlerin Grafik zmleri
665
Birinci Mertebe Diferansiyel Denklemlerin Uygulamalar
673
682
TEKRAR SORULARI
PROBLEMLER 682
642
vi
indekiler
10
10.1
10.2
10.3
10.4
10.5
10.6
10.7
10.8
11
Konik Kesitler ve Kuadratik Denklemler 685

Konik Kesitleri Dmerkezliklerine Gre Snflandrmak
Kuadratik Denklemler ve Dnmeler
702
Konikler ve Parametrik Denklemler; Sikloid 709
Kutupsal Koordinatlar
714
Kutupsal Koordinatlarda Grafik izmek
719
Kutupsal Koordinatlarda Alanlar ve Uzunluklar 725
Kutupsal Koordinatlarda Konik Kesitler 732
739
TEKRAR SORULARI
PROBLEMLER 739
Konik Kesitler ve Kutupsal Koordinatlar

11.1
11.2
11.3
11.4
11.5
11.6
11.7
11.8
11.9
11.10
11.11
12
685
Konik Kesitler ve Kutupsal Koordinatler
746
Diziler
747
Sonsuz Seriler 761
ntegral Testi
772
Karlatrma Testleri 777
Oran ve Kk Testleri
781
Alterne Seriler, Mutlak ve Koullu Yaknsaklk
787
Kuvvet Serileri
794
Taylor ve Maclaurin Serileri
805
Taylor Serisinin Yaknsakl; Hata Tahmini
811
Kuvvet Serilerinin Uygulamalar
822
Fourier Serileri
833
TEKRAR SORULARI 839
PROBLEMLER 840
Vectrler ve Uzayda Geometri

12.1
12.2
12.3
12.4
12.5
12.6
697
Boyutlu Koordinat Sistemleri

848
Vektrler
853
Nokta arpm (Skaler arpm) 862
Vektrel arpm
873
Uzayda Dorular ve Dzlemler
880
Silindirler ve Kuadrik Yzeyler
889
TEKRAR SORULARI
899
PROBLEMLER 900
848
indekiler
13
14
Vektr Fonksiyonlar 906

At Hareketini Modellemek
920
Yay Uzunluu ve Birim Teet Vektr T
931
Erilik ve Birim Normal Vektr N 936
Burulma ve Birim Binormal Vektr B 943
Gezegen Hareketi ve Uydular
950
TEKRAR SORULARI 959
PROBLEMLER 960
965
Ksmi Trevler
14.1
14.2
14.3
14.4
14.5
14.6
14.7
14.8
14.9
14.10
15
906
Vektr-Deerli Fonksiyonlar ve Uzayda Hareket

13.1
13.2
13.3
13.4
13.5
13.6
vii
ok Deikenli Fonksiyonlar
965
Yksek Boyutlarda Limitler ve Sreklilik
976
Ksmi Trevler
984
Zincir Kural
996
Dorultu Trevleri ve Gradiyent Vektrler
1005
Teet Dzlemler ve Diferansiyeller
1015
Ekstremum Deerler ve Eyer Noktalar 1027
Lagrange arpanlar 1038
Kstlanm Deikenlerle Ksmi Trevler
1049
ki Deiken in Taylor Forml
1054
TEKRAR SORULARI 1059
PROBLEMLER 1060
1067
Katl ntegraller
15.1
15.2
15.3
15.4
15.5
15.6
15.7
ki Katl ntegraller
1067
Alan, Momentler ve Ktle Merkezleri
1081
Kutupsal Formda ki Katl ntegraller
1092
Kartezyen Koordinatlarda Katl ntegraller
1098
Boyutta Ktle ve Momentler
1109
Silindirik ve Kresel Koordinatlarda katl ntegraller
ok Katl ntegrallerde Deiken Dnm
1128
TEKRAR SORULARI
1137
PROBLEMLER 1138
1114
viii
indekiler
16
Vektr Alanlarnda ntegrasyon

16.1
16.2
16.3
16.4
16.5
16.6
16.7
16.8
Erisel ntegraller 1143

Vektr Alanlar, , Dolam ve Ak
1149
Yoldan Bamszlk, Potansiyel Fonksiyonlar ve Korunmal Alanlar
Dzlemde Green Teoremi
1169
Yzey Alan ve Yzey ntegralleri 1182
Parametrize Yzeyler
1192
Stokes Teoremi
1201
Diverjans Teoremi ve Bir Birletirilmi Teori
1211
1222
TEKRAR SORULARI
PROBLEMLER 1223
1143
1160
EK-1
Ekler
A.1
A.2
A.3
A.4
A.5
A.6
A.7
A.8
A.9
Matematik ndksiyon
EK-1
Limit Teoremlerinin spatlar
EK-4
Sk Karlalan Limitler
EK-7
Reel Saylarn Teorisi
EK-9
Kompleks Saylar EK-12
Vectrel arpm in Dalma Kurallar
EK-22
Kark Trev Teoremi ve Artma Teoremi EK-23
Bir Paralelkenarn Bir Dzlem zerine zdmnn Alan EK-28
Temel Cebir, Geometri, ve Trigonometri Formlleri EK-29
Cevaplar
C-1
ndeks
-1
Ksa Bir ntegral Tablosu
T-1
Krediler
K-1
nsz
GR Thomas Calculusun 11.basmnn hazrlanmasnda nceki basmlarn tarzn ve

gcn yakalamaya altk. Amacmz, birok kullancmz ve eletirmenimizi dikkatlice
dinleyerek Thomas Calculusun klasik basmlarnn en iyi zelliklerini tekrar ziyeret etmek oldu. Aklmzdaki bu yksek standartlarla, altrmalar yeniden kurduk ve baz zor
konular aydnlattk. George Thomasn szleri ile Kitab, olabilecei kadar ak ve kesin olarak yazmaya altk. Ek olarak, daha mantkl ve standart mfredat program ile
ayn hizada olmas iin ierii yeniden yaplandrdk. Geriye bakmakla, mhendisler ve
bilim adamlar iin kullanl ve ekici bir calculus metni hazrlamakta bize yardmc olacak ok ey rendik.
On birinci basmda metin, renciye sadece calculusun yntemlerini ve uygulamalarn deil ayrca bir matematiksel dnme yolu da tantr. Altrmalardan rneklere kavramlar gelitiren ve teoriyi okunabilir bir lisanla aa karan anlatma, bu kitap matematiksel fikirleri dnme ve iletme hakkndadr. Calculus, matematiin anahtar
rneklerinden bir ounu ierir ve fiziksel ve matematiksel konular hakknda doru ve
mantkl bir yolla nasl dnleceinin gerek balanglarn iaret eder
Materyale hakim olmalar ve gcn kullanmak iin gerekli matematiksel olgunlua
ulamalar iin rencilere yardm etmeyi deniyoruz. Derin bir bilgiden gelen kavraylar
gayrete deerdir. Bu kitab tamamlayan rencilerin , bilimde ve mhendislikte bir ok
uygulamaya calculus kavramlarn uygulamak iin ihtiya duyulan, matematiksel lisan konusunda olduka bilgi edinmi olmalar gerekir. Ayrca, diferansiyel denklemler, lineer cebir ve ileri analiz derslerine iyi bir ekilde hazrlanm olmalar gerekir.
Onbirinci Basmdaki Deiiklikler

ALITIRMALAR Altrmalar ve rnekler calculus renmede ok nemli bir rol oynarlar.
Thomas Calculusun nceki basmlarnda yer alan ve o basmlarn muazzam gcn olutan altrmalardan bir ounu bu yeni basma dahil ettik. Her blmde, hesaplamal problemlerden uygulamal ve teorik problemlere ilerleyen altrmalar konulara gre dzenledik ve grupladk. Bu dzenleme rencilere, calculus yntemlerini kullanma becerilerini
gelitirme ve deerlendirmelerini derinletirmenin yannda calculus uygulamalarn ve
mantkl matematiksel yaplarn anlamalar frsatn verir.
ZEN zen seviyesi, nceki basmlarla karlatrldnda batan sona daha tutarldr.
kisi arasndaki fark ortaya koymak iin hem biimsel ve hem de biimsel olmayan tartmalar verdik. Ayrca, kesin tanmlar ve rencilerin anlayabilecei ispatlar dahil ettik.
Metin, materiyalin gayri resmi olarak anlalabilecei ekilde dzenlenmitir. Bu, ret-
ix
nsz
mene nemli derecede bir esneklik salar. rnein, kapal ve snrl bir aralkta srekli
olan bir fonksiyonun bu aralkta bir maksimumunun bulunduunu ispat etmediimiz halde
bu teoremi ok dikkatli bir ekilde ifade ettik ve takip eden eitli sonular ispat etmek
iin bunu kullandk. Bundan baka, limitlerle ilgili blm, akla ve kesinlie kar byk bir dikkatle nemli lde yeniden dzenlenmitir. nceki basmlarda olduu gibi limit kavram yine bir eriye zerindeki bir noktada teet olan dorunun eimini elde etme
fikri ile motive edilmektedir.
ERK Bu basmn hazrl srasnda, Thomas Calculusun nceki basmlarnn kullanclar ve eletirmenlerimizin nerilerine ve yorumlarna nemli lde dikkat sarf ettik.
Bu, baz blmlerde byk revizyonlara ve deiikliklere yol at.
nbilgiler Blm 1i, temel fonksiyonlarn ksa bir incelemesi olarak tekrar yazdk. Bir ok eitimcinin bu blm atlamay seebilecek olmasna ramen, blm
renciye kolay bir referans ve inceleme olana sunar, notasyonu standart hale getirir ve altyap materyali olarak nelerin kabul edildiine iaret eder. Ayrca birok rencinin, bir hesap makinesine veya bilgisayara bir fonksiyonun grafiini vermesi
konusunda tam olarak gvenmedeki tuzaklar gibi, grmemi olabilecei baz yardmc materyal ierir.
Limitler Blm 2de ierilenler, limitlerin epsilon-delta tanmlar, birok teoremin
ispat, sonsuzda limitler ve sonsuz limitlerdir (ve bunlarn bir grafiin asimptotlar
ile ilikileri).
Ters trevler Trev ve nemli uygulamalarn, btnl salayan ters trev kavram ile sonulanan Blm3 ve Blm 4te verdik.
ntegrasyon eitli sonlu toplam rneklerini tarttktan sonra Blm 5te, erinin
altndaki alan, geleneksel erevesi iinde belirli integrali tanttk. Trevleri ve ters trevleri birbirine balayan Analizin Temel Teoremini iledikten sonra, integrasyon iin
Deiken Dnmnn yannda belirsiz integrali tanttk. Bunlar, belirli integralin
uygulamalar hakkndaki allm blm takip eder.
ntegrasyon Teknikleri ntegrasyonun, saysal integrasyonu da ieren temel teknikleri Blm 8de verilmektedir. Bunlar, bir integral olarak doal logaitmay ve
onun tersi olarak stel fonksiyonu tanmladmz transandant fonksiyonlarn tantmn takip etmektedirler.
Diferansiyel denklemler Temel diferansiyel denklemlerin zmleri hakkndaki
materiyalin nemli ksm, imdi tek bir blmde, Blm 9da dzenlenmitir. Bu dzenleme, bu konularn kavranmas asndan eitimcilere nemli lde esneklik
salar.
Konikler Birok kullancnn istei zerine, konik kesitler hakkndaki Blm 10
tamamen yenilendi. Bu blm ayrca, parabollerin, hiperbollerin ve sicloidlerin parametrizasyonlarn vererek parametrik denklemler hakkndaki materyali tamamlar.
Seriler Blm 11de, dokuzuncu basmda gzken, serilerin yaknsaklk testlerinin daha btn bir geliimini yeniden dzenledik. Ayrca, blmn sonuna (atlanabilecek olan) Fourier serilerini tantan ksa bir blm ekledik.
Vektrler Temel cebirsel ve geometrik fikirlerin tekrarndan kanmak iin, iki ve
boyutlu vektrlerin ilenmesini tek bir blmde Blm 12de birletirdik. Bu tantm, dzlemde ve uzayda vektr-deerli fonksiyonlar hakkndaki bir blm takip
etti.
Reel saylar Calculusa uyglanmasndan dolay Reel saylar teorisi hakknda ksa
ve yeni bir ek yazdk
nsz
xi
SANAT ekillerin ve resimlerin calculus renmede kritik bileenler olduklarn fark ettik. Bu nedenle kitaptaki btn ekillere yeni bir bak ele aldk. Var olan ekilleri dzenlerken ve yenilerini olutururken, ekillerin resmettii, ilikilendirildikleri kavramlarn
berrakln gelitirmeye altk. Bu, zellikle derinlii, katmanlar ve dndrmeleri daha
iyi belirtmeyi baarabildiimiz -boyutlu grafiklerde ok aktr (aadaki ekillere bakn). Ayrca, renklerin tutarl ve pedagojik bir kullanmn salamay denedik ve tamamlanm paralarn dzeltilmesine kendini adam bir ekip bir araya getirdik.
y
EKL 6.11, sayfa 402

(a) blgesinin y-ekseni etrafnda
dndrlmesi ile retilen cismin
hacminin bulunmas
4
x 2y
y
1
R(y) 2y
2
(a)
y
x 2y
2 , y
y
y
1
R(y) 2y
0
2
(b)
(x, R(x))
EKL 6.13, sayfa 403

Burada retilen dnel
cismin dik-kesiteri
diskler deil
pullardr.
(x, r(x))
0
y R(x)
0
a
y r(x)
x
b
0
x
x
x
x
Pullar
Blm
N BLGLER
GR Bu blm analize balamak iin bilmeniz gereken temel konular tekrar eder. Bu
konular reel say sistemi, dzlemde kartezyen koordinatlar, dz izgiler, paraboller, emberler, fonksiyonlar ve trigonometridir.
1.1

Bu blmde reel saylarn, eitsizliklerin, aralklarn ve mutlak deerlerin tekrar yaplmaktadr.
Reel Saylar
Analizin byk bir blm reel say sisteminin zellikleri zerine kurulmutur. Reel saylar, ondalk say olarak ifade edilebilen saylardr; rnein
-
3
= -0.75000
4
1
= 0.33333
3
22 = 1.4142
Saylarn sonlarndaki nokta ondalk basamak dizisinin sonsuza kadar devam ettiini gsterir. Her ondalk alm bir reel sayy temsil eder, baz saylarn iki temsili olsa dahi. rnein .999 ve 1.000 sonsuz ondalk almlar 1 reel saysn temsil ederler.
Benzer ifade ondalk alm .999 eklinde olan her say iin geerlidir.
Reel saylar goemetrik olarak reel doru diye adlandrlan bir say dorusunun zerindeki noktalar eklinde gsterilebilirler.
2
1 3
4
1
3
1 2
3p
sembol ya reel say sistemini ya da buna edeer olarak reel say dorusunu ifade eder.
Reel say sisteminin zellikleri kategoride incelenir: cebirsel, sralanma ve tamlk
zellikleri. Cebirsel zellikler reel saylarn, bilinen aritmetik kurallar altnda baka reel
saylar retecek ekilde toplanabileceini, kartlabileceini, arplabileceini ve (sfr ile
olmamak zere) blnebileceini syler. Asla 0 ile blemezsiniz.
Blm 1: n Bilgiler
Reel saylarn sralanma zellikleri Ek 4 te verilmitir. Aadaki kullanl kurallar

onlardan elde edilebilir, Q sembol gerektirir anlamndadr.
Eitsizlik Kurallar
a, b ve c reel saylar ise,
5.
a 6 b Q a + c 6 b + c
a 6 b Q a - c 6 b - c
ve c 7 0 Q ac 6 bc
a 6 b and
ve c 6 0 Q bc 6 ac
a 6 b and
zel durum: a 6 b Q -b 6 -a
1
a 7 0 Q a 7 0
6.
a ve bnin her ikisi de pozitif veya negatifse a 6 b Q
1.
2.
3.
4.
1
1
6 a
b
Bir eitsizliin bir say ile arpm kurallarna dikkat edin. Bir pozitif say ile arpmak eitsizlii korur; bir negatif say ile arpmak eitsizlii tersine evirir. Ayrca, ayn iaretli
saylar iin ters almak eitsizlii tersine evirir. rnein 2 6 5 dir fakat -2 7 -5 ve
1@2 1@5 dir.
Reel say sisteminin tamlk zelliini tam olarak tanmlamak daha derin ve daha zordur. Ancak, zellik, limit kavram iin gereklidir (Blm 2). Kabaca, hibir boluk veya
delik kalmayacak ekilde, reel say dorusunu tamamlamaya yetecek kadar reel say
bulunduunu syler. Reel say sisteminin tamlk zellii olmasayd analiz teoremlerinin
ou geersiz olurdu. Bu konu daha ileri seviyede derslerin konusudur, fakat Ek 4, nelerin
ierildii ve reel saylarn nasl kurulduu hakknda ip ular vermektedir.
Reel saylarn zel alt kmesini ayryoruz.
1.
2.
3.
Doal saylar, yani 1, 2, 3, 4,

Tamsaylar, yani 0, ;1, ;2, ;3,
Rasyonel saylar, yani m ve n tamsay ve n 0 olmak zere m@n gibi bir kesir eklinde yazlabilen saylar; rnein,
1
,
3
4
-4
4
=
=
,
9
9
-9
200 ve
, and
13
57 =
57
.
1
Rasyonel saylar esas olarak ondalk almlar ya

(a) sonlanan (sonsuz bir sfr dizisiyle son bulan), rnein
3
= 0.75000 = 0.75 veyaor
4
(b) tekrarlanan (srekli olarak tekrarlanan bir say dizisiyle biten),rnein
23
= 2.090909 = 2.09
11
stteki izgi
tekrarlanan
basamaklar gsterir.
eklinde olan saylardr.

Sonlanan bir ondalk alm, sondaki sfrlar tekrar ettiinden, tekrarlanan ondalklarn bir zel halidir.
1.1
Rasyonel saylar kmesi reel saylarn tm cebirsel ve sralanma zelliklerine sahiptir, ancak tamlk zellii yoktur. rnein, karesi iki olan bir rasyonel say yoktur; yani
rasyonel doruda 22 nin bulunmas gereken yerde bir boluk vardr.
Rasyonel olmayan reel saylara irrasyonel saylar denir. Ondalk almlarnn ke3
5, ve log10 3.
silmeyen ve tekrarlanmayan olmalaryla belirlenirler; rnein p, 22, 2
Her ondalk alm bir reel sayy temsil ettiinden u ak olmaldr, sonsuz tane irrasyonel say vardr. Reel doru zerindeki herhangi bir noktaya yeterince yakn, hem rasyonel
hemde irrasyonel saylar bulunur.
Kme gsterimi, reel saylarn zel bir alt kmesini belirlemede ok kullanldr. Bir
kme bir nesneler topluluudur, ve bu nesneler kmenin elemanlar dr. S bir kme ise,
a H S gsterimi a, Snin bir elemandr anlamndadr ve a x S gsterimi a, Snin bir
eleman deildir anlamndadr. S ve T kmeler ise, S T bunlarn birleimi dir veya S
ye ya da T ye (veya herikisine) ait btn elemanlardan oluur. S T kesiimi hem S ye ve
hem de Tye ait btn elemanlardan oluur. Bo kme eleman bulundurmayan kme
dir. rnein, rasyonel saylar ve irrasyonel saylarn kesiimi bo kmedir.
Baz kmeler, elemanlar parantezler iinde listelenerek tanmlanabilir. Mesela, 6dan
kk doal saylar (veya pozitif tam saylar ) kmesi A
A = 51, 2, 3, 4, 56.
eklinde gsterilebilir. Btn tamsaylar kmesi
50, ;1, ;2, ;3, 6.
eklinde yazlr.
Bir kmeyi tanmlamann baka bir yolu, kmenin btn elemanlarn reten bir
kural parantezler iine almaktr. rnein,
A = 5x x bir
is an
integer and
tamsaydr
ve 0 6 x 6 66
kmesi 6dan kk pozitif tam saylar kmesidir.
Aralklar
inde en azndan iki say varsa ve elemanlarndan herhangi ikisinin arasnda bulunan
btn reel saylar ieriyorsa, reel dorunun bir alt kmesi aralk adn alr. rnein,
x 6 eklindeki btn xlerin kmesi bir aralktr, 2 x 5 eklindeki btn xlerin
olduu gibi. inde sfr olmadndan; sfrdan farkl btn reel saylarn kmesi bir aralk
deildir, kmede (rnein) 1 ile 1 arasndaki btn reel saylar bulunmamaktadr.
Geometrik olarak, aralklar reel dorunun yansra, reel doru zerindeki nlara ve
doru paralarna karlk gelirler. Doru paralarna karlk gelen say aralklarna sonlu
aralklar, nlara kar gelenlere ise sonsuz aralklar denir.
Sonlu aralklar, iki u noktalarn da ieriyorlarsa kapal, tek u noktalarn ieriyorlarsa yar-ak, iki u noktalarn da iermiyorlarsa ak olarak adlandrlrlar. U noktalarna snr noktalar da denir, bunlar araln snrlarn olutururlar. Araln dier noktalar ise i noktalar dr, birlikte araln iini olutururlar. Sonsuz aralklar, sonlu bir u
nokta ieriyorlarsa kapaldrlar, aksi halde aktrlar. Btn reel doru , hem ak hem
kapal olan sonsuz bir aralktr.
Eitsizliklerin zm
xin bir eitsizliini salayan aralk veya aralklar bulma ilemine eitsizlii zme denir.
Blm 1: n Bilgiler
TABLO 1.1 Aralk eitleri
Sonlu:
Sonsuz:
Notasyon
Aklama
Tip
(a, b)
5x a 6 x 6 b6
Ak
[a, b]
5x a x b6
Kapal
[a, b)
5x a x 6 b6
Yar-ak
(a, b]
5x a 6 x b6
Yar-ak
sa, q d
5x x 7 a6
Ak
[a, q d
5x x a6
Kapal
s - q , bd
5x x 6 b6
Ak
s - q , b]
5x x b6
Kapal
(btn reel
saylar kmesi)
s - q, q d
RNEK 1
(a)
x
11
5
Aadaki eitsizlikleri zn ve zm kmelerini reel doruda gsterin.

(b) -
x
6 2x + 1
3
(c)
6
5
x - 1
2x - 1 6 x + 3
2x 6 x + 4
x 6 4
ki tarafa da 1 ekleyin.
ki taraftan da x karn.
zm kmesi s - q , 4d araldr (ekil 1.1a).
(b)
0
zm
(a)
3
7
Hem ak
hem kapal
(a) 2x - 1 6 x + 3
Resim
(c)
EKL 1.1 rnek 1 deki eitsizliklerin

zm kmeleri
(b)
x
6 2x + 1
3
-x 6 6x + 3
0 6 7x + 3
-3 6 7x
-
3
6 x
7
ki taraf da 3 ile arpn.

ki tarafa da x ekleyin.
ki taraftan da 3 karn.
7 ile bln
1.1
zm kmesi s -3>7, q d araldr (ekil 1.1b).

(c) 6@(x 1) 5 eitsizlii ancak x 1 iin geerli olabilir, nk teki trl 6@(x 1)
tanmsz veya negatiftir. Dolaysyla, iki taraf da (x 1) ile arparsak eitsizlik korunacaktr.
6
5
x - 1
6 5x - 5
11 5x
ki taraf da (x 1) ile arpn
11
x.
5
11
veya x
5
ki tarafa da 5 ekleyin.
zm kmesi (1, 11@5] yar-ak araldr (ekil 1.1c).
Mutlak Deer
Bir x saysnn u x u ile gsterilen mutlak deeri
x = e
x,
-x,
x 0
x 6 0.
forml ile tanmlanr.
RNEK 2
Mutlak Deerleri Bulmak

3 = 3,
5 5
5
3
0
4 1 1 4 3
1
EKL 1.2 Mutlak deerin zellikleri

aada verilmitir (Altrmalarda bu
zellikleri ispat etmeniz istenmektedir).
0 = 0,
-5 = -s -5d = 5,
- a = a
Geometrik olarak xin mutlak deeri, reel say dorusu zerinde xten 0a olan
uzaklktr. Uzaklklar daima pozitif veya 0 olduklarndan, her x reel says iin u x u 0
olduunu grrz. Ancak ve yalnz x = 0 ise u x u = 0 dr. Ayrca,
u x y u= reel doru zerinde x ve y arasndaki uzaklk
dr (ekil 1.2 ).
2a sembol daima ann negatif olmayan karekkn belirttii iin, u x u in baka bir
tanm da
x = 2x 2 .
2a 2 = a . olduunu unutmayn. a 0 olduunu kesin olarak bilmeden sakn 2a 2 = a
yazmayn.
Mutlak deerin zellikleri aada verilmitir (Altrmalarda bu zellikleri ispat etmeniz istenmektedir).
Mutlak Deerin zellikleri
1.
-a = a
Bir say ve onun ters iaretlisinin mutlak deerleri

ayndr.
2.
ab = a b
Bir arpmn mutlak deeri mutlak deerlerin

arpmdr.
a
a
` ` =
b
b
a + b a + b
Bir blmn mutlak deeri mutlak deerlerin

blmdr.
3.
4.
gen eitsizlii. ki saynn toplamnn mutlak

deeri, mutlak deerlerinin toplamndan kk
veya ona eittir.
Blm 1: n Bilgiler
u a u u a u olduuna dikkat edin. rnein, u 3 u = 3dr oysa u 3 u = 3dr. a ve b nin

iaretleri farklysa u a + b u mutlak deeri u a u + u b u den kktr. Dier btn durumlarda u a + b u ve u a u + u b u eittir u 3 + 5 u gibi ifadelerde mutlak deer izgileri parantezler gibidir: mutlak deeri almadan nce iini hesaplarz.
a
a
a
RNEK 3
a
gen Eitsizliini Aklamak

-3 + 5 = 2 = 2 6 -3 + 5 = 8
3 + 5 = 8 = 3 + 5
-3 - 5 = -8 = 8 = -3 + -5
x
EKL 1.3 uxu a ifadesi xin a ile a

arasnda olmas demektir.
u x u a eitsizlii, xin sfra olan uzakln pozitif a saysndan daha kk olduunu syler. Dolaysyla ekil 1.3 te grlecei gibi x says, a ile a arasnda bulunmak zorundadr.
Aadaki ifadelerin hepsi mutlak deer tanmnn sonulardr ve mutlak deer bulunduran denklemleri veya eitsizlikleri zerken olduka faydaldrlar.
Aralklar ve Mutlak Deerler

a herhangi bir pozitif say ise,
5.
6.
7.
8.
9.
| x | = a ancak ve ancak
| x | a ancak ve ancak
x = a ise
a x a ise
x a veya x a ise
a x a ise
x a veya x a ise
3 sembol, matematikiler tarafndan ancak ve ancak veya gerekir ve gerektirir anlamnda sklkla kullanlr. Ayn zamanda ifade eder ve ifade edilir anlamndadr.
RNEK 4
Mutlak Deerli bir Denklemi zmek
u 2x 3 u = 7 denklemini zn.
zm
zellik 5 ten, 2x 3 = 7 dir, u halde iki olaslk vardr:

2x 3 = 7
2x 3 = 7
2x = 10
x=5
u2x 3u = 7nin zmleri x = 5 ve x = 2dir.
RNEK 5
Mutlak Deer eren Bir Eitsizlii zmek
2
` 5 - x ` 6 1. eitsizliini zn.
2x = 4
x = 2
Mutlak deersiz
edeer denklemler
Her zamanki gibi zn.
1.1
zm
2
2
` 5 - x ` 6 1 3 -1 6 5 - x 6 1
zellik 6
2
3 -6 6 - x 6 -4
5 karn
1
33 7 x 7 2
1
ile arpn
2
1
1
6 x 6 .
3
2
terslerini aln.
Eitsizlikler hakkndaki deiik kurallarn burada nasl kullanldna dikkat edin. Bir
negatif say ile arpmak eitsizlii tersine evirir. Her iki taraf da pozitif olan bir eitsizlikte iki tarafn terslerini almak da ayndr. Asl eitsizlik ancak ve ancak
(1@3) x (1@2) ise salanr. zm kmesi (1@3, 1@2) ak araldr.
RNEK 6 Eitsizlikleri zn ve zm kmesini reel doruda gsterin.

(a) u2x 3u 1
x
1
(b) u2x 3u 1
zm
u2x 3u 1
1 2x 3 1
2 2x 4
1x2
(a)
(a)
x
1
2
(b)
EKL 1.4 zm kmesi (a) [1, 2] ve (b)

s - q , 1] [2, q d rnek 6.
zellik 8
3 ekleyin
2 ile bln
zm kmesi [1, 2] kapal araldr (ekil 1.4a).

(b)
2x 3 1
x -
u2x 3u 1
veya
2x 3 1
3
1
2
2
veya
or
x2
veya
x -
3
1
2
2
x1
zellik 9
2 ile bln
3
. ekleyin
2
zm kmesi s - q , 1] [2, q d (ekil 1.4b).
ALITIRMALAR 1.1
Ondalk Gsterimler
1. Tekrarlanan basamaklarn zerine bir izgi koyarak, 1@9u tekrarlanan bir ondalk olarak yazn. 2@9, 3@9, 8@9 ve 9@9un ondalk
gsterimleri nedir?
2. Tekrarlanan basamaklarn zerine bir izgi koyarak, 1@11i
tekrarlanan bir ondalk olarak yazn. 2@11, 3@11, 9@11 ve
11@11in ondalk gsterimleri nedir?
Eitsizlikler
3. 2 x 6 ise, x hakknda aada verilen eitsizliklerin hangileri
doru, hangileri yanltr?
a. 0 6 x 6 4
x
c. 1 6 6 3
2
6
e. 1 6 x 6 3
b. 0 6 x - 2 6 4
1
1
1
6 x 6
d.
6
2
g. -6 6 -x 6 2
h. -6 6 -x 6 -2
f. x - 4 6 2
Blm 1: n Bilgiler
4. 1 y 5 1 ise, y hakknda aada sylenenlerden hangileri

dorudur?
a. 4 6 y 6 6
b. -6 6 y 6 -4
c. y 7 4
d. y 6 6
y
f. 2 6 6 3
2
e. 0 6 y - 4 6 2
1
1
1
6 y 6
g.
6
4
kinci Dereceden Eitsizlikler

3542 altrmalarndaki eitsizlikleri zn. zm kmelerini
aralklar veya aralklarn birleimi olarak ifade edin ve izin. Uygun
durumlarda 2a 2 = a sonucunu kullann.
35. x 2 6 2
38.
h. y - 5 6 1
1
1
6 x2 6
9
4
41. x 2 - x 6 0
36. 4 x 2
37. 4 6 x 2 6 9
39. sx - 1d2 6 4
40. sx + 3d2 6 2
42. x 2 - x - 2 0
512 altrmalarnda, eitsizlikleri zp zm kmelerini izin.
Teori ve rnekler
5. -2x 7 4
6. 8 - 3x 5
7. 5x - 3 7 - 3x
8. 3s2 - xd 7 2s3 + xd
7
1
9. 2x - 7x +
2
6
4
1
11. sx - 2d 6 sx - 6d
5
3
6 - x
3x - 4
6
10.
4
2
x + 5
12 + 3x
12. 2
4
43. | a | = a gibi bir tuzaa dmeyin. Hangi a reel saylar
iin bu eitlik dorudur? Hangileri iin yanltr?

44. | x 1| = 1 x denklemini zn.
45. gen eitsizliinin bir ispat gen eitliinin aadaki ispatndaki numaralanm admlar aklayacak nedenleri syleyin.
a + b 2 = sa + bd2
= a 2 + 2ab + b 2
Mutlak Deer
1318 altrmalarndaki denklemleri zn.
(1)
a2 + 2 a b + b2
13. y = 3
14. y - 3 = 7
15. 2t + 5 = 4
16. 1 - t = 1
9
17. 8 - 3s =
2
18. `
s
- 1` = 1
2
(2)
= a2 + 2a b + b2
= s a + b d2
a + b a + b
(3)
(4)
19-34 altrmalarndaki eitsizlikleri, zm kmelerini aralklar

veya aralklarn birleimi olarak ifade ederek zn. Ayrca, her
zm kmesini reel doruda gsterin.
46. Her a ve b says iin ab = a b olduunu gsterin.

47. x 3 ve x 1@2 ise, x hakknda ne syleyebilirsiniz?
19. x 6 2
22. t + 2 6 1
20. x 2
23. 3y - 7 6 4
21. t - 1 3
24. 2y + 5 6 1
25. `
26. `
1
1
27. ` 3 - x ` 6
2
49. (x) = 2x + 1 ve d 7 0 herhangi bir pozitif say olsun.

u x 1 u dnn u (x) (1) u 2d y gerektiini gsteriniz. Burada (a) notasyonu 2x + 1 ifadesinin x = a iin deeridir. Bu
fonksiyon notasyonu Blm 1.3te aklanmaktadr.
50. (x) = 2x + 3 ve 0 herhangi bir pozitif say olsun.

| x 0 | < iken | (x) (0) | < olduunu gsteriniz. Burada
2
(a) notasyonu 2x + 3 ifadesinin x = a iin deeridir. (Blm
1.3e bakn)
z
- 1` 1
5
3
z - 1` 2
2
2
28. ` x - 4 ` 6 3
29. 2s 4
1
30. s + 3
2
31. 1 - x 7 1
32. 2 - 3x 7 5
33. `
34. `
3r
2
- 1` 7
5
5
r + 1
` 1
2
48. u x u + u y u 1 eitsizliini izin.
51. Herhangi bir a says iin u a u = u a u olduunu ispat edin.

52. a herhangi bir pozitif say olsun ancak ve yalnz x a veya
x a iin | x | | a | olduunu ispat edin.
53. a. b sfrdan farkl herhangi bir reel say ise u 1@b u = 1@u b u
olduunu ispat edin.
b. herhangi a 0, b 0 reel saylar iin a = a
b
b
pat edin.
olduunu is-
54. Matematik ndksiyon yntemini kullanarak (Bak Ek 1) herhangi

bir a says ve herhangi bir pozitif n tamsays iin | an | = | a |n
olduunu ispat edin.
1.2
1.2
Bu blmde, dzlemde koordinatlar, dorular, uzaklk, emberler ve paraboller tekrarlanacaktr. Ayrca, artm kavram da tartlacaktr.
P(a, b)
b
Pozitif y-ekseni
3
2
Orijin
1
Negatif y-ekseni
a3
Pozitif x-ekseni
2
3
EKL 1.5 Dzlemde Kartezyen

koordinatlar, orijinde dik kesien iki eksene
oturtulmutur.
y
(1, 3)
3
kinci drtte
bir blge
(, )
(2, 1)
2
Birinci drtte
bir blge
(, )
1
(0, 0)
1
Negatif x-ekseni
(2, 1)
(1, 0)
(2, 1)
1
nc drtte
bir blge
(, )
2
Drdnc drtte
bir blge
(, )
(1, 2)
EKL 1.6 xy-koordinat veya Kartezyen

dzlem de iaretlenmi noktalar. Eksenler
zerindeki btn noktalarn koordinat
iftleri vardr fakat genellikle tek bir reel
say ile gsterilirler, ( bylece x-ekseni
zerindeki noktas (1, 0) ile 1
iaretlenmitir). Drtte bir blgelerin
koordinat iaret modellerine dikkat edin.
Dzlemde Kartezyen Koordinatlar

nceki blmde doru zerindeki noktalar, koordinatlar dediimiz reel saylar ile belirledik. Dzlemdeki noktalar, sral reel say ikilileri ile belirtilebilir. Balarken, 0 noktalarnda kesien birbirine dik iki koordinat dorusu izeriz. Bu dorulara dzlemde koordinat
eksenleri denir. Yatay x-ekseninde, saylar x ile gsterilir ve saa doru artarlar. Dikey
yekseninde ise, saylar y ile gsterilir ve yukar doru artarlar (ekil 1.5). Bylece yukarya ve saa ynleri pozitif ynlerdir, buna karlk aaya ve sola ynleri negatif ynlerdir. Koordinat sisteminin orijini O, ayn zamanda 0 ile de gsterilir, dzlemde x ve ynin her ikisinin de sfr olduu noktadr.
P dzleme herhangi bir nokta ise, tam olarak bir sral reel say ikilisiyle u ekilde konumlandrlabilir. P den iki koordinat eksenine dik dorular izilir. Bu dorular eksenleri
ve koordinatl noktalarda keserler (ekil 1.5). (a, b) sral ikilisi P noktas ile elenir ve
bu ikiliye Pnin koordinat ifti denir. Birinci say a Pnin xkoordinat (veya apsisi)
dr; ikinci say b Pnin y koordinat (veya ordinat ) dr. yekseni zerindeki her noktann xkoordinat 0 dr. xekseni zerindeki her noktann ykoordinat 0 dr. Orijin (0, 0)
noktasdr.
Bir (a, b) sral ikilisi ile balayarak, ilemi tersine evirebiliriz ve dzlemde bu ikiliye kar gelen bir P noktasna ularz. ou kez Pyi sral ikili ile tanmlar ve P(a, b)
yazarz. Bazen (a, b) noktas olarak da adlandrrz ve (a, b)nin reel doru zerinde bir
ak aral deil de dzlemde bir noktay gsterdii szn geliinden anlalacaktr. ekil
1.6 da koordinatlar ile iaretlenmi birka nokta gsterilmitir.
Bu koordinat sistemine dik koordinat sistemi veya Kartezyen koordinat sistemi
denir (16.yy Fransz matematiki Ren Descartesden sonra). Bu koordinat veya
Kartezyen dzlemin koordinat eksenleri, dzlemi drtte bir (quadrant) denen, ekil 1.6
gsterildii gibi saat ynnn tersine numaralanan, drt blgeye ayrr.
x ve y deikenlerine bal bir denklemin veya bir eitsizliin grafii, koordinatlar
denklemi veya eitsizlii salayan dzlemdeki btn P(x, y) noktalarnn kmesidir. Koordinat dzleminde veri izerken veya deikenlerinin birimleri farkl olan formllerin
grafiklerini izerken, iki eksen zerinde ayn lei kullanmak zorunda deiliz. rnein,
bir roket motoru iin zaman- itme iziyorsak, zaman ekseninde 1 snyi gsteren iareti, orijinden, itme ekseninde 1 lbyi gsteren iaretle ayn uzakla koymak iin bir neden yoktur.
Genellikle deikenleri fiziksel byklkler temsil etmeyen fonksiyonlarn grafiklerini izerken, geometrilerini ve trigonometrilerini incelemek iin dzlemde ekiller izerken, eksenler zerindeki lei ayn almaya alrz. Bylece, bir dikey uzaklk birimi
ile yatay uzaklk birimi ayn gzkr. Bir lmc haritasnda veya lekli izimde
olduu gibi, ayn uzunlukta olduu kabul edilen doru paralar yleymi gibi gzkecektir ve e olduu kabul edilen alar e gzkecektir.
Bilgisayar ekranlar ve hesap makinesi ekranlar ayr bir sorundur. Makine ile retilen
grafiklerde dikey ve yatay lekler genellikle farkldr ve buna bal olarak uzaklklarda,
eimlerde ve alarda bozukluklar vardr. emberler elips gibi, dikdrtgenler kare gibi,
dik alar dar a veya geni a gibi, vs. grnebilir. Bu ekran ve bozukluklar Blm 1.7
de geni ayrntlar ile tartyoruz.
10
Blm 1: n Bilgiler
Artmlar ve Dorular
C(5, 6)
6
Bir parack dzlemde bir noktadan dierine hareket ederken, koordinatlarndaki

net deiikliklere artm denir. Balang noktasnn koordinatlar biti
noktasnnkilerden kartlarak hesaplanrlar. x, x1 den x2 ye deiirse x teki artm
B(2, 5)
5
4
y 5,
x 0
x = x2 x1
RNEK 1 A (4, 3) noktasndan B(2, 5) noktasna gidilirken x- ve y-koordinatlarndaki
artmlar
y 8
D(5, 1)
x = 2 4 = 2,
y = 5 (3) = 8
dir. C(5, 6)dan D(5, 1)e koordinat artmlar
x = 5 5 = 0,
2
3
(2, 3)
y = 1 6 = 5
dir. Baknz ekil 1.7.

Dzlemde P1(x1, y1) ve P2(x2, y2) noktalar verilmise, x = x2 x1 ve y = y2 y1
artrmlarna srasyla P1 ve P2 arasndaki ilerleme ve ykselme denir. Byle iki nokta
daima, bu noktalardan geen tek bir doru belirler. Doruya P1P2 dorusu ad verilir.
Dzlemde dikey olmayan herhangi bir dorunun, doru zerinde seilen her
P1(x1, y1) ve P2(x2, y2) noktas iin geerli olan bir zellii
A(4, 3)
x 2
EKL 1.7 Koordinat artmlar pozitif,

negatif veya sfr olabilir (rnek 1).
y y
m = ykselme = y = 2 1
ilerleme
x x2 x 1
orannn ayn olmasdr (ekil 1.8). Bunun nedeni, benzer genlerde karlkl kenarlarn
oranlarnn ayn olmasdr.
TARHSEL BYOGRAF*
Ren Descartes
(15961650)
y
P2
TANIM
Eim
y y
m = ykselme = y = 2 1
ilerleme
x x2 x 1
P2 (x2, y2)
y
(ykselme)
sabitine dikey olmayan P1P2 dorusunun eimi denir.
P1 (x1, y1)
x
(ilerleme)
P1
x
0
Q(x2, y1)
Q
x
EKL 1.8 P1 QP2 ve P1 QP2 genleri

benzerdir dolaysyla kenarlarnn oran,
doru zerindeki herhangi iki nokta iin
ayndr. Bu ortak deer dorunun eimidir.
Eim bir dorunun ynn (yukar, aa) ve dikliini belirler. Eimi pozitif olan bir
doru saa doru yukar kar, eimi negatif olan bir doruysa saa doru aa iner
(ekil 1.9). Eimin mutlak deeri ne kadar byk olursa, ykselme veya alalma o kadar
hzl olur. Dikey bir dorunun eimi tanmszdr. Dikey bir doru iin x ilerlemesi sfr
olduundan, m eim orann hesaplayamayz.
Bir dorunun yn ve diklii bir ayla da llebilir. x ekseninden geen bir dorunun
eim as, x ekseninden doruya saat ynnn tersine olan en kk adr (ekil 1.10).
Yatay dorunun eim as 0 dir. Dikey dorunun eim as ise 90 dir. f bir dorunun
eim asysa, 0 f 180 dir.
Tarihi portreler ve Calculusun temel eleri ve konular hakknda daha fazla bilgi iin
www.aw-bc.com/thomas sayfasn ziyaret ediniz.
1.2
y
L2
m = tan f
P4(3, 6)
P1(0, 5)
Dorularn denklemleri basittir. x-eksenindeki a noktasndan geen dikey doru zerindeki btn noktalarn x koordinatlar adr. Yani, x = a dikey dorunun denklemidir.
Ayn ekilde, y = b de y-eksenini b noktasnda kesen yatay dorunun denklemidir. (ekil
1.12 ye baknz).
Eimini ve zerindeki bir P1(x1, y1) noktasnn koordinatlarn biliyorsak, dikey olmayan bir L dorusunun denklemini yazabiliriz. P(x, y) L zerindeki herhangi bir baka
noktaysa P1 ve P noktalarn
4
3
P2(4, 2)
2
1
0
1
11
Dikey olmayan bir dorunun eimi m ile dorunun eim as f arasndaki iliki
ekil 1.11de gsterilmektedir:
L1
6
y - y1
m = x - x1
P3(0, 2)
EKL 1.9
L1in eimi
y
6 - s -2d
8
m =
= .
=
3 - 0
3
x
dir. Yani, x 3 birim arttka, y 8 birim artar.
L2in eimi ise
y
-3
2 - 5
=
.
m =
=
4 - 0
4
x
dir. Yani, x 4 birim arttka, y 3 birim
azalr.
bu
bu deil
y y1 = m(x x1)
denklemi (x1, y1) noktasndan geen ve eimi m olan dorunun nokta-eim

denklemi dir.
zm
(2, 3) noktasndan geen ve eimi 3@2 olan dorunun denklemini yazn.

Nokta-eim denkleminde x1 = 2, y1 = 3 ve m = 3@2 yerletirir ve
bu deil
y = 3 EKL 1.10 Eim alar x-ekseninden saat

ynnn tersine llr.
veya y = y1 + m(x x1)
y = y1 + m(x x1)
RNEK 2
bu
x
eimini hesaplamak iin kullanabiliriz, dolaysyla
3
Ax - 2B,
2
veya
or
y = -
3
x + 6.
2
elde ederiz. x = 0 iin y = 6 dr. Dolaysyla doru y-eksenini y = 6 da keser.
RNEK 3
ki noktadan geen bir dorunun denklemi
(2, 1) ve (3, 4) noktalarndan geen dorunun denklemini yazn.
y
P2
zm
Dorunun eimi
y
P1
m =
-5
-1 - 4
= 1.
=
-5
-2 - 3
x
dir. Bu eimle birlikte nokta-eim denkleminde verilen iki noktadan birini kullanabiliriz:
y
m
tan f
x
sx1 , y1 d s2, 1d ile
sx1 , y1 d s3, 4d ile
y = -1 + 1 # sx - s -2dd
y = -1 + x + 2
y = x + 1
y = 4 + 1 # sx - 3d
y = 4 + x - 3
y = x + 1
EKL 1.11 Dikey olmayan bir dorunun

eimi, eim asnn tanjant dr.
Ayn sonu
Her iki ekilde de dorunun denklemi y = x +1dir (ekil 13).
12
Blm 1: n Bilgiler
Dikey olmayan bir dorunun y-eksenini kestii noktann y koordinatna dorunun

y-kesim noktas denir. Ayn ekilde, x-kesim noktas da yatay olmayan bir dorunun
x-ekseninden getii noktann x koordinatdr (ekil 1.14). Eimi m ve y-kesim noktas b
olan bir doru (0, b) noktasndan geer ve denklemi
y
Bu doru boyunca,
x=2
6
5
y = b + m(x 0) veya, daha basit olarak, y = mx + b
Bu doru boyunca,
y=3
4
3
dir.
(2, 3)
2
1
1
y = mx + b
EKL 1.12 (2, 3) ten geen dikey ve yatay

dorularn standart denklemleri x = 2 ve
y = 3 tr.
denklemine eimi m ve y-keseni b olan dorunun eim-kesim noktas denklemi

denir.
Denklemi y = mx eklinde olan dorularn y-kesim noktalar 0dr ve dolaysyla orijinden

geerler.
Ax + By = C
denklemine, x ve ynin genel lineer denklemi denir, nk grafii her zaman bir doruyu
temsil eder ve her dorunun denklemi (eimi tanml olmayan dorular da dahil) bu ekildedir.
y
4
(A ve Bnin ikisi birlikte 0 olmamak zere)
(3, 4)
yx1
RNEK 4
Eimi ve y-kesimini bulmak
8x + 5y = 20 dorusunun eimini ve y-kesim noktasn bulun.

2
0
1
(2, 1)
zm
Eim-kesim noktas ekline sokmak iin denklemi yye gre zelim:

8x + 5y = 20
5y = -8x + 20
EKL 1.13 rnek 3 teki doru.
y = -
8
x + 4.
5
Eim m = 8@5 dir. y-kesim noktas b = 4tr.
Paralel ve Dik Dorular

y
Paralel dorularn eim alar ayndr. Yani eimleri ayndr (dikey birer doru deillerse).
Tersine, eimleri ayn olan dorularn eim alar ayndr ve dolaysyla paraleldirler.
Dikey olmayan L1 ve L2 dorular birbirine dikse, m1 ve m2 eimleri m1m2 = 1
eitliini salar, yani her eim dierinin arpmaya gre negatif tersidir:
b
L
1
m1 = - m2 ,
0
1
m2 = - m1 .
EKL 1.14 L dorusunun x-kesimi a ve

y-kesimi b dir.
Bunu grmek iin, ekil 1.15teki benzer genleri inceleyerek m1 = a@h ve m2 = h@a
olduuna dikkat edin. Dolaysyla, m1m2 = (a@h) (h@a) = 1 dir.
1.2
y
Dzlemde Uzaklk ve emberler
L1
L2
13
Dzlemdeki noktalar arasndaki uzaklk, Pisagor formlnden gelen bir formlle hesaplanr (ekil 1.16).
y Uzaklk
m2 eimi
x2 x12 y2 y12
(x2 x1)2 (y2 y1)2dir.
d
f2
y2
EKL 1.15 ADC geni CDB

genine benzerdir. Dolaysyla f1 ayn
zamanda CDB geninin st asdr.
CDB geninin kenarlarndan
tan f1 = a@h olduu grlr.
P(x1, y1)
y1
f1
f1
h
x2 x1
x1
Q(x2, y2)
m1 eimi
y2 y1
C(x2, y1)
x2
EKL 1.16 P(x1, y1) ve Q(x2, y2), arasndaki

uzakl hesaplamak iin, PCQ genine
Pisagor Teoremini uygulayn.
Dzlemdeki Noktalarn Arasndaki Uzaklk Forml

P(x1, y1) ve Q(x2, y2) arasndaki uzaklk aadaki gibidir:
d = 2sxd2 + syd2 = 2sx2 - x1 d2 + s y2 - y1 d2 .
RNEK 5
Uzaklk Hesaplamak
(a) P(1, 2) ile Q(3, 4) arasndaki uzaklk

2s3 - s -1dd2 + s4 - 2d2 = 2s4d2 + s2d2 = 220 = 24 # 5 = 225 .
(b) Orijinden P(x, y) noktasna olan uzaklk
2sx - 0d2 + s y - 0d2 = 2x 2 + y 2 .

P(x, y)
Tanm olarak; a yarapl bir ember, bir C(h, k) merkezine uzaklklar a olan btn
P(x, y) noktalarnn kmesidir (ekil 1.17). Uzaklk formlnden, ancak ve yalnz
2sx - hd2 + s y - kd2 = a,

C(h, k)
ise, P noktas ember zerindedir. Dolaysyla

(x h)2 (y k)2 a2
0
EKL 1.17 xy-dzleminde merkezi

(h, k)da olan a yarapl bir ember.
(x h)2 + (y k)2 = a2
(1)
dir.
(1) denklemi (h, k) merkezli ve a yarapl bir emberin standart denklemidir. Yarap
ve merkezi orijinde olan birim ember in denklemi
x2 + y2 = 1dir.
14
Blm 1: n Bilgiler
RNEK 6
(a) Merkezi (3, 4)te olan 2 yarapl emberin standart denklemi
(x 3)2 + (y 4)2 = 22 = 4
tr.
(x 1)2 + (y + 5)2 = 3
(b)
emberinde, h = 1, k = 5 ve a = 3 tr. Merkezi (h, k) = (1, 5) noktasdr ve yarap

a = 3 tr.
Bir emberin denklemi standart eklinde deilse, emberin merkezini ve yarapn
denklemi nce standart ekle sokarak bulabiliriz. Bunu yapmak iin gereken cebirsel ynteme kareyi tamamlama denir (Ek 9 a bakn).
RNEK 7
Bir emberin Merkezini ve Yarapn Bulmak
Aadaki emberin merkezini ve yarapn bulun.

x2 + y2 + 4x 6y 3 = 0
zm
x ve ynin karelerini tamamlayarak denklemi standart ekline dndrrz:
x + y2 + 4x 6y 3 = 0
Verilen denklemle balayn.
(x2 + 4x) + (y2 6y) = 3
Terimleri bir araya getirin. Sabiti

sa tarafa geirin.
-6
4
ax 2 + 4x + a b b + ay 2 - 6y + a b b =
2
2
D: (x h) 2 (y k) 2 a 2
zeri: (x h) 2 (y k) 2 a 2
-6
4
3 + a b + a b
2
2
k
sx 2 + 4x + 4d + s y 2 - 6y + 9d = 3 + 4 + 9
(h, k)
xin katsaysnn yarsnn karesini

denklemin iki tarafnda da ekleyin
Aynsn y iin yapn. Sol taraftaki
parantez iindeki ifadeler artk
tam karelerdir.
Her kareyi karesi alnm lineer
almlar olarak yazn.
sx + 2d2 + s y - 3d2 = 16
Merkez (2, 3) ve yarap a = 4 tr.
2
: (x h) (y k) a
(x h)2 + (y k)2 a2
0
EKL 1.18 (x h)2 + (y k)2 = a2

emberinin ii ve d
eitsizliini salayan noktalar, merkezi (h, k) ve yarap a olan emberin ii denilen blgeyi olutururlar (ekil 1.18). emberin d
(x h)2 + (y k)2 a2
Paraboller
Genel parabollerin geometrik tanm ve zellikleri blm 10.1 de incelenmektedir. Burada parabollere y = ax2 + bx + c eklindeki eitliklerin grafikleri olarak bakacaz.
1.2
y
RNEK 8
15
y = x 2 Parabol
x2
(2, 4)
y
(2, 4)
y = x2 eitliini gz nne aln. Koordinatlar bu eitlii salayan baz noktalar

3 9
s0, 0d, s1, 1d, a , b, s -1, 1d, s2, 4d, ve (2, 4)tr. Bu noktalar (ve eitlii salayan
2 4
btn dierleri) parabol denen dzgn bir eri oluturur (ekil 1.19).
3 , 9
2 4
(1, 1)
(1, 1)
1
0
y = ax2
eklindeki bir denklemin grafii, ekseni (simetri ekseni) y-ekseni olan bir paraboldr.
Paraboln tepe noktas (parabol ve eksenin kesitii nokta) orijinde bulunur. a 0 ise
parabol yukar, a 0 ise aa doru alr. u a u deeri ne kadar bykse, parabol o kadar
dar olur (ekil 1.20 ).
Genel olarak y = ax2 + bx + c eitliinin grafii, y = x2 parabolnn grafiinin
kaydrlm ve uyarlanm eklidir. Grafiklerin kaydrlmasn ve uyarlanmasn daha detayl olarak Blm 1.5 te inceleyeceiz.
EKL 1.19 y = x2 parabol

(rnek 8)
y = ax2 + bx + c, a 0n Grafii
y = ax2 + bx + c, a 0 denkleminin grafii bir paraboldr. a 0
ise parabol yukar, a 0 ise aa doru alr. Ekseni
y
y = 2x 2
b
x =
2a
ekseni
y=
x
2
y=
(2)
dorudur. Paraboln tepe noktas eksen ve paraboln kesitii noktadr. Tepe

noktasnn x-koordinat x = b@2adr; y-koordinat ise parabol denkleminde
x = b@2a konularak elde edilir.
x2
10
1
4 3 2
Orijinde
tepe
noktas
Simetri
1
2
y = x
6
y = x 2
EKL 1.20 y = ax2 parabolnn ald

yn belirlerken a says bir l
faktrdr. a sfra yaklatka parabol
geniler, | a | bydke parabol daralr.
a = 0 ise y = bx + c doru denklemini elde ettiimize dikkat edin. (2) denklemi ile
verilen eksen, kareye tamamlama veya Blm 4.1 de incelenen bir teknikle bulunabilir.
RNEK 9
y = zm
Bir parabol izmek
1 2
x - x + 4. denkleminin grafiini izin.
2
Denklem, y = ax2 + bx + c ile karlatrlrsa
1
a = - ,
2
b = -1,
c = 4.
olduu grlr. a 0 olduundan parabol aaya doru alr. (2) denkleminden, eksen
x = dikey dorusudur.
s -1d
b
= = -1.
2a
2s -1>2d
16
Blm 1: n Bilgiler
Ke 1, 9 dir
2
y = -
y-kesim noktas
simetrik nokta
Kesim noktas y 4
Eksen: x 1
(2, 4)
x = 1 iin
3 2
(0, 4)
1
y 2 x2 x 4
1 2
x - x + 4 = 0
2
x 2 + 2x - 8 = 0
sx - 2dsx + 4d = 0
x = 2,
x = -4
Kesim noktalar
x 4 ve x 2de
EKL 1.21
dir. Tepe noktas (1, 9@2) dir.

x-kesim noktalar y = 0 olduu yerdedir:
9
1
s -1d2 - s -1d + 4 = .
2
2
Baz noktalar iaretler, ekseni (silik olarak) izer ve alma ynn kullanarak grafii
tamamlarz (ekil 1.21).
rnek 9 daki parabol.
ALITIRMALAR 1.2
18. 1@2 eimiyle (2, 3) noktasndan geer.
Artmlar ve Uzaklk
lk drt altrmada, bir parack koordinat dzleminde Adan Bye ilerlemektedir. Paracn koordinatlarndaki x ve y artmlarn ve
Adan Bye olan uzakl bulun.
1. As -3, 2d,
Bs -1, -2d
3. As -3.2, -2d, Bs -8.1, -2d
2. As -1, -2d,
Bs -3, 2d
4. As 22, 4d, Bs0, 1.5d
19. (3, 4) ve (2,5) noktalarndan geer.

20. (8, 0) ve (1, 3) noktalarndan geer.
21. Eimi 5@4 ve y-kesim noktas 6dr.
22. Eimi 1@2 ve y-kesim noktas 3tr.
23. 0 eimle (12, 9) noktasndan geer.
24. Eimi yoktur ve (1@3, 4) noktasndan geer.
58 altrmalarndaki eitliklerin grafiklerini tanmlayn.
25. y-kesim noktas 4 ve x-kesim noktas 1dir.
5. x2 + y2 = 1
6. x2 + y2 = 2
26. y-kesim noktas 6 ve x-kesim noktas 2dir.
7. x2 + y2 3
8. x2 + y2 = 0
27. (5, 1) noktasndan geer ve 2x + 5y = 15 dorusuna paraleldir.

28.
Eimler, Dorular ve Kesim Noktalar

912 altrmalarindaki noktalar iaretleyin ve (varsa) eimlerini bulun. Ayrca AB dorusuna dik dorularn ortak eimlerini bulun.
9. A(1, 2), B(2, 1)
11. A(2, 3), B(1, 3)
10. A(2, 1), B(2, 2)

12. A(2, 0), B(2, 2)
1316 altrmalarnda, verilen noktalardan geen (a) dik doru ve (b)

yatay doru iin bir denklem yazn.
13. s -1, 4>3d
15. A 0, - 22 B
14.
A 22, -1.3 B
16. s -p, 0d
1730 altrmalarnda tanmlanan dorunun denklemini yazn.

17. 1 eimiyle (1, 1) noktasndan geer.
A - 22, 2 B noktasndan geer ve 22x + 5y = 23 dorusuna

paraleldir.
29. (4, 10) noktasndan geer ve 6x 3y = 5 dorusuna diktir.

30. (0, 1) noktasndan geer ve 8x 13y = 13 dorusuna diktir.
3134 altrmalarnda, dorunun x- ve y-kesim noktalarn bulun ve
bu bilgiyi kullanarak doruyu izin.
31. 3x + 4y = 12
32. x + 2y = -4
33. 22x - 23y = 26
34. 1.5x - y = -3
35. Ax + By = C1 ve Bx Ay = C2 (A 0, B 0) dorular arasndaki

ilikinin bir zellii var mdr? Cevabnzn nedenlerini aklayn.
36. Ax + By = C1 ve Ax + By = C2 (A 0, B 0) dorular arasndaki
ilikinin bir zellii var mdr? Cevabnzn nedenlerini aklayn.
1.2
17
Artmlar ve Hareket
67. x 2 + y 2 + 6y 6 0,
37. Bir parack A(2, 3) noktasndan harekete balar ve koordinatlar

x = 5 ve y = 6 artmlaryla deiir. Paracn yeni konumunu
bulunuz.
38. Bir parack A(6, 0) noktasndan harekete balar ve koordinatlar
x = 6 ve y = 0 artmlaryla deiir. Paracn yeni konumunu
bulunuz.
39. A(x, y)den B(3, 3)ye giderken, bir paracn koordinatlar
x = 5 ve y = 6 olarak deiir. x ve yyi bulun.
40. Bir parack A(1, 0) noktasndan balayarak orijin etrafnda saat
ynnn tersine bir ember izer ve A(1, 0)a geri dner. Koordinatlarndaki net deiiklik nedir?
68. x 2 + y 2 - 4x + 2y 7 4, x 7 2
69. Merkezi (-2, 1) ve yarap 6 olan emberin iinde bulunan noktalar tanmlayan bir eitsizlik yazn.
70. Merkezi (-4, 2) ve yarap 4 olan emberin dnda bulunan noktalar tanmlayan bir eitsizlik yazn.
71. Merkezi (0, 0) ve yarap 2 olan emberin iinde veya stnde
bulunan ve (1, 0)dan geen dikey dorunun stnde veya
sanda kalan noktalar tanmlayan bir eitsizlik ifti yazn.
72. Merkezi (0, 0) ve yarap 2 olan emberin dnda ve merkezi
(1, 3) olan ve orijinden geen emberin iinde kalan noktalar
tanmlayan bir eitsizlik ifti yazn.
emberler
4146 altrmalarnda verilen C(h, k) merkezli ve a yarapl emberin denklemini bulun. emberi xy-dzleminde izin ve merkezini grafiinizde belirtin. Ayrca, varsa emberin x ve y kesim noktalarn
koordinat ikilileriyle birlikte gsterin.
41. Cs0, 2d,
43. Cs -1, 5d,
a = 2
42. Cs -3, 0d,
a = 210
45. C A - 23, -2 B ,
44. Cs1, 1d,
a = 2
46. Cs3, 1>2d,
y 7 -3
Kesien Dorular, emberler ve Paraboller

7380 altrmalarnda, iki denklemi izin ve grafiklerin kesitikleri
noktalar bulun.
73. y = 2x,
x2 + y2 = 1
a = 3
74. x + y = 1,
sx - 1d2 + y 2 = 1
a = 22
75. y - x = 1,
y = x2
a = 5
76. x + y = 0,
y = -sx - 1d2
47-52 altrmalarnda denklemleri verilmi olan emberleri izin.

Merkezlerini ve varsa x ve y kesim noktalarn koordinat ikilileriyle
birlikte belirtin.
77. y = -x 2,
y = 2x 2 - 1
1 2
x ,
4
y = sx - 1d2
47. x 2 + y 2 + 4x - 4y + 4 = 0
78. y =
79. x 2 + y 2 = 1,
sx - 1d2 + y 2 = 1
80. x 2 + y 2 = 1,
x2 + y = 1
49. x + y - 3y - 4 = 0
Uygulamalar
50. x 2 + y 2 - 4x - s9>4d = 0
81. Yaltm ekildeki eimleri lerek, derece@ft olarak (a) al duvardaki, (b) fiberglas yaltmdaki ve (c) tahta kaplamadaki scaklk
deiimlerini bulunuz.
48. x + y - 8x + 4y + 16 = 0
51. x 2 + y 2 - 4x + 4y = 0
52. x 2 + y 2 + 2x = 3
Paraboller
80
5360 altrmalarndaki parabolleri izin. Her birinde tepe noktasn,

ekseni ve kesim noktasn belirtin.
70
53. y = x 2 - 2x - 3
54. y = x 2 + 4x + 3
60
55. y = -x 2 + 4x
56. y = -x 2 + 4x - 5
57. y = -x 2 - 6x - 5
58. y = 2x 2 - x + 3
1
59. y = x 2 + x + 4
2
1
60. y = - x 2 + 2x + 4
4
Kaplama
ki kaplama
arasnda
fiberglas
Is (F)
50 Oda
iindeki
hava
40 72F
Eitsizlikler
30
6168 altrmalarndaki eitsizlikler ve eitsizlik iftleriyle tanmlanan blgeleri aklayn.
20
Al duvar
Kenar
Dardaki
hava 0F
61. x + y 7 7
10
62. x 2 + y 2 6 5
63. sx - 1d2 + y 2 4
64. x 2 + sy - 2d2 4
2
65. x + y 7 1,
x + y 6 4
66. x 2 + y 2 4,
sx + 2d2 + y 2 4
2
3
4
5
Duvar iindeki uzaklk (in)
Altrma 81 ve 82 deki duvarda scaklk deiimleri.
18
Blm 1: n Bilgiler
82. Yaltm Altrma 81deki ekle gre, malzemelerden hangisi

en iyi, hangisi en kt yaltkandr? Aklayn.
83. Su alt basnc Su altndaki bir dalg tarafndan hissedilen p
basnc dalgcn derinlii dye, p = kd + 1 (k bir sabit) eklinde
bir denklemle baldr. Yzeyde basn 1 atmosferdir. 100 metredeki basn ise 10.94 atmosfer civarndadr. 50 metredeki basnc
bulun.
84. Yansyan k Bir k demeti ikinci blgeden x + y = 1 dorusu
boyunca gelir ve x ekseninden yansr (ekle baknz). Geli as
yansma asna eittir. Yansyan n izledii dorunun denklemini yaznz.
88. Keleri A(0, 0), B A 1, 23 B , ve C(2, 0) noktalarnda olan genin ekenar olduunu gsterin.
89. A(2, 1), B(1,3) ve C(3, 2) noktalarnn bir karenin keleri
olduunu gsterin ve drdnc keyi bulun.
90. Aada gsterilen dikdrtgenin kenarlar eksenlere paraleldir.
Uzunluu geniliinin katdr ve evresi 56 birimdir. A, B ve C
noktalarnn koordinatlarn bulunuz.
y
D(9, 2)
xy1
1
Geli
as
B
Yansma
as
91. farkl paralelkenarn keleri (1, 1), (2, 0) ve (2, 3) noktalarndadr. Bunlar izin ve herbirinin drdnc kesini bulun.
x
Altrma 84deki k demetinin yolu.

Geli ve yansma alar dikey eksene
gre llrler.
92. Orijin evresinde saat ynnn tersine 90lik bir dnme, ekilde
gsterildii gibi (2, 0) noktasn (0, 2) noktasna ve (0, 3) noktasn (3, 0) noktasna gtrr. Aadaki noktalar bu dnme
altnda hangi noktaya giderler?
a. (4, 1)
b. s -2, -3d
c. s2, -5d
d. (x, 0)
e. (0, y)
f. (x, y)
g. (10, 3) noktasna gelen nokta hangisidir?

85. Fahrenheit ve Santigrad FC dzleminde, Fahrenheit ve santigrad scaklklar arasndaki ilikiyi veren
C =
5
sF - 32d
9
denklemini izin. Ayn garfik zerinde C = F dorusunu belirtin.

Santigrad len termometrenin Fahrenheit len bir termometreyle ayn saysal deeri gsterdii bir scaklk var mdr? Varsa, bu
scakl bulun.
86. Washington Cog Tren Yolu naat mhendisleri bir yol
yatann eimini ykseldii veya alald mesafenin yatayda
ald mesafeye oran olarak lerler. Genellikle yzde olarak
yazlan bu orana da yol yatann mertebesi derler. Bir ky
boyunca, ticari tren yollarnn mertebesi genellikle %2den azdr.
Dalarda ise %4e kadar kabilir. Otoyollarn mertebesi genellikle %5ten azdr.
New Hampshiredaki Washington Cog Tren Yolu nun en dik
ksmnn mertebesi bir istisna olarak %37.1dir. Yolun bu
ksmnda, vagonun nndeki koltuklar arkasndakilerden 14 ft
daha yksektir. n ve arka koltuklarn arasndaki uzaklk nedir?
Teori ve rnekler
87. Kenarlarnn uzunluklarn hesaplayarak, keleri A(1, 2), B(5, 5)
ve C(4, 2) noktalarnda bulunan genin ikizkenar olduunu
fakat ekenar olmadn gsteriniz.
(0, 3)
(0, 2)
(4, 1)
x
(3, 0)
(2, 0)
(2, 3)
(2, 5)
93. Hangi k deeri iin 2x + ky = 3 dorusu 4x + y = 1 dorusuna diktir? Hangi k deeri iin bu dorular paraleldir?
94. (1, 2) noktasndan ve x + 2y = 3 ve 2x 3y = 1 dorularnn
kesiim noktasndan geen doruyu bulun.
95. Bir doru parasnn orta noktas Koordinatlar
a
x1 + x2 y1 + y2
,
b
2
2
olan noktann P(x1, y1) noktasn Q(x2, y2) noktasna balayan

doru parasnn orta noktas olduunu gsterin.
1.3
96. Bir noktadan bir doruya olan uzaklk Bir P(x0, y0) noktasndan
bir L: Ax +By = C dorusuna olan uzakl aadaki admlar izleyerek bulabiliriz (Blm 12.5te daha hzl bir yntem verilmektedir):
19
Bu admlar kullanarak, aadaki her durum iin Pden Lye olan

uzakl bulun.
a. Ps2, 1d,
L: y = x + 2
b. Ps4, 6d,
L : 4x + 3y = 12
1. Pden geen ve Lye dik olan M dorusunun denklemini bulun
c. Psa, bd,
L : x = -1
2. M ve L dorularnn kesitikleri Q noktasnn koordinatlarn

bulun.
d. Psx0 , y0 d,
L : Ax + By = C
3. P ve Q arasndaki uzakl bulun.
1.3
Fonksiyonlar, analizde ele alnan temel elerdir nk onlar gerek dnyay matematiksel terimlerle tanmlamann anahtardr. Bu blmde fonksiyon kavram, fonksiyonlarn
grafikleri ve gsterimleri tekrarlanmaktadr.
Fonksiyonlar; Tanm ve Deer Kmeleri

Suyun kaynad scaklk deniz seviyesinden ykseklie baldr (ykseldike kaynama
noktas der). Bir yatrma denen faiz, yatrmn ne kadar sreyle tutulduuna baldr.
Bir emberin alan emberin yarapna baldr. Doru bir yolda, bir balang noktasndan hareket eden bir cismin kat ettii yol, cismin hzna baldr.
Her durumda, y olarak adlandrabileceimiz bir deiken bykln deeri, x olarak
adlandrabileceimiz baka bir deiken bykln deerine baldr. ynin deeri xin
deeriyle kesin olarak belirlenebildiinden dolay, yye xin bir fonksiyonu deriz. y deeri
genellikle, x deikeninden nasl hesaplanacan syleyen bir kural veya bir formlle verilir. rnein, A = pr2 denklemi, r yarapndan, bir emberin A alann hesaplayan bir kuraldr.
Analizde, herhangi bir forml olmayan, belirlenmemi bir fonksiyona bavurmak
isteyebiliriz. y, xin bir fonksiyonudur demenin sembolik yolu
y = (x)
(y, te xe eittir)
yazmaktr.
Bu gsterimde, sembol fonksiyonu temsil etmektedir. Bamsz deiken ad verilen
harfi nin girdi deerini ve baml deiken x ise nin xteki deerine karlk gelen,
kt deerini gstermektedir.
TANIM
Fonksiyon
Bir D kmesinden bir Y kmesine bir fonksiyon, Ddeki her x elemanna Yde
tek bir (x) eleman karlk getiren bir kuraldr.
Girdi
(Tanm)
kt
(Deer)
EKL1.22 Bir fonksiyonun makine

diyagram
f(x)
Btn olas girdi deerlerinin kmesi Dye fonksiyonunun tanm kmesi denir. x, D
zerinde deiirken btn (x) deerlerinin kmesine fonksiyonun deer kmesi denir.
Deer kmesi Ydeki her eleman iermeyebilir.
Bir fonksiyonun tanm ve deer kmeleri nesnelerden oluan herhangi kmeler olabilirler. Ancak, analizde bunlar ou kez reel say kmeleridir (1316 Blmlerde birok
deiken dahil edilecektir).
Bir fonksiyonu, tanm kmesinden bir x deeri verdiimizde deer kmesinde bir
(x) kts oluturan bir makine gibi dnn (ekil 1.22). Bir hesap makinesinin ilem
20
Blm 1: n Bilgiler
x
a
D = tanm kmesi
f (a)
f (x)
Y = deer kmesini
ieren kme
EKL 1.23 Bir D kmesinden bir Y

kmesine bir fonksiyon Ddeki her
elemana Ydeki tek bir eleman eler.
tular, bir fonksiyonun bir makine olarak rneini verir. rnein, bir hesap makinesi zerindeki 2x tuu, negatif olmayan bir x deeri girip 2x tuuna bastnzda bir kt deeri verir (karekk). Ekranda gzken kt deer genellikle xin karekknn bir ondalk
yaklam dr. Bir x 0 says girerseniz, hesap makinesi bir hata bildirecektir nk:
x 0 fonksiyonun tanm kmesinde deildir ve bir girdi olarak kabul edilemez. Bir hesap
makinesi zerindeki 2x tuu, sadece ondalk ktlarla snrlanm olduundan ve sadece
sonlu sayda girdisi bulunduundan, sxd = 2x ile tanml tam matematiksel fonksiyonu ile ayn deildir.
Bir fonksiyon bir ok diyagram olarak da resmedilebilir (ekil 1.23). Her ok, D tanm
kmesinin her elemann Y kmesinde birtek elemana balar. ekil 1.23 te oklar, (a) nn
a ile, (x)in x ile vs. elendiini gsterir.
Bir fonksiyonun tanm kmesi konu gerei kstlanabilir. rnein, A = pp2 ile verilen alan fonksiyonunun tanm kmesi, r yarapnn sadece pozitif olmasna izin verir. Bir
y = (x) fonksiyonunu bir formlle tanmlyorsak ve tanm kmesi aka belirtilmemise
veya konu gerei kstlanmamsa, tanm kmesi, formln reel y-deerleri verecei en
byk x-deerleri kmesi olarak kabul edilir ve doal tanm kmesi adn alr. Tanm kmesinin bir ekilde kstlanmasn istiyorsak bunu belirtmemiz gerekir. y = x2 fonksiyonunun tanm aral btn reel say kmesidir. Tanm kmesini, rnein, pozitif x deerlerine kstlamak istiyorsak, y = x2, x 0 yazmamz gerekir.
Bir formln uyguland bir tanm kmesini deitirmek genellikle deer kmesini
de deitirir. y = x2 fonksiyonun deer kmesi [0, q )dur. y = x2, x 2 fonksiyonunun deer aral ise, 2ye eit veya ondan byk saylarn karelerini alarak elde edilen btn saylarn kmesidir. Kme notasyonu ile, deer kmesi {x2 |x 2} veya {y | y 4} veya
[4, q )dur.
Bir fonksiyonun deer kmesi reel saylardan oluuyorsa fonksiyona reel-deerli denir. Bir reel deikenin reel deerli fonksiyonu olan birok fonksiyonun tanm ve deer
kmeleri, aralklar veya aralklarn birleimidir. Aralklar ak, kapal, yar ak, sonlu veya sonsuz olabilirler.
RNEK 1
Tanm ve Deer Kmelerini Belirlemek
Verilen fonksiyonlarn tanm ve deer kmelerini salayn.

Fonksiyon
y
y
y
y
y
=
=
=
=
=
x2
1/x
2x
24 - x
21 - x 2
Tanm aral (x)
Deer aral (y)
s - q, q d
s - q , 0d s0, q d
[0, q d
s - q , 4]
[-1, 1]
[0, q d
s - q , 0d s0, q d
[0, q d
[0, q d
[0, 1]
y = x2 forml her x reel says iin reel bir y-deeri verir, dolaysyla tanm
kmesi ( q , q ) dur. y = x2 nin deer kmesi [0, q ) dur nk herhangi bir reel saynn
karesi negatif olmayan bir saydr ve negatif olmayan her y says kendi karekknn karesidir, y 0 iin y = ( y )2 dir.
zm
y = 1@x forml x = 0 harici her x iin reel bir y-deeri verir. Hi bir sayy sfr ile blemeyiz. y = 1@x in deer kmesi, yani 0 hari btn reel saylarn arpmaya gre terslerinin
kmesi, y = 1@(1@y) olduundan, sfrdan farkl btn reel saylar kmesidir.
1.3
21
y = 2x forml ancak x 0 ise reel bir y-deeri verir. Negatif olmayan her say bir
baka saynn karekk olduu iin (yani, kendi karesinin karekkdr), y = 2xin
deer kmesi [0, q d
y = 24 - x,te ise, 4 x negatif olamaz. Yani, 4 x 0 veya x 4 olmaldr. Forml, x 4 iin reel y- deerleri verir. 24 - x in deer kmesi [0, q d, yani btn
negatif olmayan saylar kmesidir.
y = 21 - x 2 forml [1, 1] kapal aralndaki her x iin reel bir y-deeri verir.
Bu araln dnda, 1 x2 negatiftir ve karekk reel bir say deildir. 1 x2nin ve
karekknn deerleri 0 ile 1 arasnda deiir. 21 - x 2 nin deer kmesi [0, 1] dir.
Fonksiyonlarn Grafikleri
Bir fonksiyonu gz nnde canlandrmann bir baka yolu fonksiyonun grafiidir. Tanm
kmesi D olan bir fonksiyon ise grafii, Kartezyen dzlemde koordinatlar iin girdikt iftleri olan noktalardan oluur. Kme notasyonu ile grafik
5sx, sxdd x H D6.
kmesidir.
(x) = x + 2 fonksiyonunun grafii, koordinatlar y = x + 2 eitliini salayan (x, y)
noktalarnn kmesidir. Grafii, ekil 1.24te izilmitir.
Bir fonksiyonunun grafii, onun davran hakknda kullanl bir resimdir. (x, y)
grafik zerinde bir nokta ise y = (x) deeri x-noktasnda grafiin yksekliidir. Ykseklik, (x)in iaretine bal olarak pozitif veya negatif olabilir (ekil 1.25).
f(1)
f(2)
x
yx2
2
f(x)
2
(x, y)
2
y = x2
-2
-1
0
1
4
1
0
1
3
2
9
4
(x) = x + 2in grafii

y = x + 2 denklemini salayan (x, y)
noktalarnn kmesidir.
EKL 1.24
RNEK 2
EKL 1.25 (x, y) noktas in grafii

zerinde ise y = (x) deeri x noktasnda
grafiin yksekliidir (veya (x) negatif ise
x noktasnn altndaki ykseklik).
Bir Grafik izmek
[2, 2] aralnda y = x2 fonksiyonunun grafiini izin

zm
1.
Fonksiyon kuraln, yani bu durumda y = x2 eitliini salayan xy-ikililerinin bir

tablosunu yapn.
22
Blm 1: n Bilgiler
2.
Koordinatlar tabloda grlen (x, y)

noktalarn iaretleyin. Hesaplama
bakmndan kolaylk iin kesirler
kullann
3.
aretlenmi noktalarda dzgn bir

eri geirin. Eriyi denklemiyle
adlandrn.
y
(2, 4)
y
(2, 4)
3
3 , 9
2 4
2
(1, 1)
y x2
3
2
(1, 1)
1
x
y = x2 grafiinin aadaki erilerden biri gibi grnmediini nereden biliyoruz?
Bilgisayarlar ve grafik izen hesap

makineleri grafikleri bu ekilde izerler
- iaretlenmi noktalar bir araya
getirerek - ve ayn soru akla gelir.
y x2?
y x2?
Bu soruyu cevaplamak iin daha fazla nokta iaretleyebiliriz. Ancak bunlar nasl
birletireceiz? Temel soru hala karmzdadr: aretlediimiz noktalar arasndaki
grafiin neye benzediini kesin olarak nasl bileceiz? Sorunun cevab, Blm 4te
grlecei gibi, analizde yatmaktadr. Orada iaretlenen noktalar arasndaki erinin
eklini bulmak iin trev kullanacaz. O zamana kadar, noktalar iaretlemek ve onlar elimizden geldii kadar iyi birletirmekle yetineceiz.
RNEK 3
p
350
300
250
200
150
100
50
0
Bir Fonksiyonu Grafiinden Hesaplamak
ekil 1.26. da bir meyve sinei nfusunun p grafii verilmitir.

(a) 20 ve 45 gn sonraki nfuslar bulunuz.
(b) 0 t 50 zaman aralnda nfus fonksiyonunun deer kmesi (yaklak olarak)
nedir?
zm
10
20
30
40
Zaman (gn)
50
EKL 1.26 Bir meyve sinei nfusunun

zamana kar grafii (rnek 3).
(a) ekil 1.26 dan (20, 100) noktasnn grafik zerinde olduunu grrz, dolaysyla, 20
de p nfus deeri p(20) =100 dr. Benzer ekilde p(45) yaklak olarak 340 tr.
(b) 0 t 50 aralnda nfus fonksiyonunun deer kmesi yaklak olarak [0, 345]
dr. Ayrca unu gzleyebiliyoruz, zaman ilerledike nfus giderek p = 350 deerine yaklar gibi gzkmektedir.
1.3
23
Bir Fonksiyonu Saysal Olarak Temsil Etmek

Bir fonksiyonun, cebirsel olarak bir formlle (alan fonksiyonu) ve grsel olarak bir grafikle ( rnekler 2 ve 3 ) nasl temsil edilebildiini grdk. Bir fonksiyonu temsil etmenin
bir baka yolu, bir deerler tablosundan saysal gsterimdir. Saysal gsterimler daha ok
mhendisler ve uygulamal konularda alan bilim adamlar tarafndan kullanlr. Bir grafik, uygun bir deerler tablosundan rnek 2 de gsterilen yntem kullanlarak, muhtemelen bir bilgisayar yardmyla, elde edilebilir. Sadece tablo noktalarnn grafiine dankizim denir.
RNEK 4
Tablo Deerleri ile Tanmlanm Bir Fonksiyon
Mzik notalar, hava iinde kaydedilebilir basn dalgalardr. Tablo 1.2 deki veriler bir
akor borusu tarafndan retilen bir mzik notasnn, saniye olarak zamana kar kaydedilmi basn kaymasn vermektedir. Tablo, zaman zerinde basn fonksiyonunun bir gsterimini vermektedir. nce dank bir grafik izer ve sonra tablodaki (t, p) veri noktalarn birletirirsek ekil 1.27 de gsterilen grafii elde ederiz.
p (basn)
TABLO 1.2 Akor Borusu Verileri
Zaman
Basn
Zaman
Basn
0.00091
0.00108
0.00125
0.00144
0.00162
0.00180
0.00198
0.00216
0.00234
0.00253
0.00271
0.00289
0.00307
0.00325
0.00344
-0.080
0.200
0.480
0.693
0.816
0.844
0.771
0.603
0.368
0.099
-0.141
-0.309
-0.348
-0.248
-0.041
0.00362
0.00379
0.00398
0.00416
0.00435
0.00453
0.00471
0.00489
0.00507
0.00525
0.00543
0.00562
0.00579
0.00598
0.217
0.480
0.681
0.810
0.827
0.749
0.581
0.346
0.077
-0.164
-0.320
-0.354
-0.248
-0.035
1.0
0.8
0.6
0.4
0.2
0.2
0.4
0.6
Veri
0.001 0.002 0.003 0.004 0.005 0.006 0.007
t (sn)
EKL 1.27 aretlenen noktalardan geen dzgn bir doru

Tablo 1.2 ile temsil edilen basn fonksiyonunun bir grafiini
verir.
Dikey Doru Testi

izdiiniz her eri bir fonksiyonun grafii deildir. Bir fonksiyonu tanm aralndaki
her x iin tek bir (x) deerinden bakasn alamaz, dolaysyla hibir dik doru bir
fonksiyonun grafiini bir kereden fazla kesemez. Yani bir ember bir fonksiyonun grafii
olamaz, nk baz dik dorular emberi iki kere keser (ekil 1.28a). a bir fonksiyonunun tanm kmesinde ise, x = a dikey dorusu nin grafiini tek bir (a, (a)) noktasnda
kesecektir.
Halbuki ekil 1.28adaki ember xin iki fonksiyonunun grafiini iermektedir;
sxd = 21 - x 2 fonksiyonu ile tanml st yarember ve gsxd = - 21 - x 2 fonksiyonu ile tanml alt yarember (ekiller 1.28b ve 1.28c).
24
Blm 1: n Bilgiler
y
1
1
(b) y 1 x2
(a) x2 y2 1
(c) y 1 x2
EKL 1.28 (a) ember bir fonksiyonunun grafii deildir; dik doru testini salamaz. (b) st yarember bir sxd = 21 - x 2 . fonksiyonun
grafiidir. (c) alt yarember bir gsxd = - 21 - x 2 . fonksiyonun grafiidir.
y
3
y x
Paral Olarak Tanmlanan Fonksiyonlar
y x
Bazen bir fonksiyon tanm aralnn farkl blgeleri iin deiik formllerle verilebilir.
Bunlardan biri grafii ekil 1.29da verilen mutlak deer fonksiyonu dur:
yx
x = e
1
3 2
x,
-x,
x 0
x 6 0,
Aada bu tip fonksiyonlara birka rnek verilmektedir.

EKL 1.29 Mutlak deer
fonksiyonunun tanm kmesi
s - q , q d ve deer kmesi [0, q d .
RNEK 5
Paral Olarak Tanml Fonksiyonlarn Grafiklerini izmek

sxd =
y f(x)
2
1
y1
y x2
1
EKL 1.30 Burada gsterilen

y = (x) fonksiyonunu izmek
iin, tanm aralndaki farkl
ksmlara deiik formller
uygularz (rnek 5).
x 6 0
0 x 1
x 7 1
fonksiyonu btn reel doru zerinde tanmldr, ancak deerleri xin konumuna bal
olan farkl formllerle bulunur. nin deerleri: x 0 iken y = x ile, 0 x 1 iken
y = x2 ile ve x 1 iken y = 1 ile verilir. Halbuki fonksiyon, tanm kmesi btn reel saylar
kmesi olan sadece bir fonksiyondur. (ekil 1.30).
y
y x
-x,
x 2,
1,
RNEK 6
En Byk Tamsay Fonksiyonu
Herhangi bir x saysndaki deeri xten kk veya xe eit en byk tamsay olan fonksiyona en byk tamsay fonksiyonu veya tamsay taban fonksiyonu denir. [ x ] veya baz kitaplarda [ x ] veya [[ x ]] ile gsterilir. ekil 1.31de grafii grlmektedir.
:2.4; = 2,
:2; = 2,
:1.9; = 1,
:0.2; = 0,
:0; = 0,
: -0.3; = -1
: -1.2; = -2,
: -2; = -2.
1.3
y
yx
y x
2 1
25
EKL 1.31 En byk tamsay

fonksiyonu y = x in grafi
y = x dorusunda veya dorunun
altnda bulunur ve bylece x iin bir
tamsay taban oluturur (rnek 6).
2
1
RNEK 7
y
y x
3
2
y x
1
2
Herhangi bir x saysndaki deeri xten byk veya xe eit en kk tamsay olan fonksiyona en kk tamsay fonksiyonu veya tamsay tavan fonksiyonu denir. x ile gsterilir. ekil 1.32de grafii grlmektedir. Bu fonksiyon, xin pozitif deerleri iin rnein, bir saat iin $1 alan bir park yerinde x saat kalmann ederini gsteriyor olabilir.
RNEK 8
x
1
2
En Kk Tamsay Fonksiyonu
Paral Olarak Tanml Fonksiyonlar in Formller Yazmak
ekil 1.33 te, grafii iki doru parasndan oluan y = (x) fonksiyonu iin bir forml
yaznz.
zm
(0, 0)dan (1, 1)e ve (1, 0)dan (2, 1)e olan doru paralar iin formller bulur
ve bunlar rnek 5 teki gibi birletiririz.
EKL 1.32 En kk tamsay

fonksiyonu y = x in grafi
(0, 0)dan (1, 1)e olan doru paras: (0, 0) ve (1, 1) den geen dorunun eimi
m = (1 0)@(1 0) = 1 dir ve y-kesim noktas b = 0 dr. Eim-kesim noktas denklemi
y = x dorusunda veya dorunun

stnde bulunur ve bylece x iin
bir tamsay tavan oluturur.
(rnek 7).
y = x dir. (0, 0)dan (1, 1)e olan ve (0, 0) noktasn ieren fakat (1, 1) noktasn iermeyen
doru paras, 0 x 1 yar-ak aralna kstlanm y = x fonksiyonunun grafii dir,
yani fonksiyon
y = x,
dir.
(1, 0)dan (2, 1)e olan doru paras: (1, 0) ve (2, 1) den geen dorunun eimi
m = (1 0)@(2 1) = 1 dir ve (1, 0) noktasndan geer. Doruya kar gelen nokta-eim
y
y f(x)
(1, 1)
0x1
denklemi
(2, 1)
y = 0 + 1 (x 1) veya y = x 1
EKL 1.33 Soldaki doru paras

(0, 0) noktasn ierir fakat (1, 1)
noktasn iermez. Sadaki doru
paras ise her iki u noktasn da
ierir (rnek 8).
dir. (1, 0)dan (2, 1)e olan ve her iki u noktasn da ieren doru paras, 1 x 2 kapal aralna kstlanm y = x 1 fonksiyonunun grafii dir, yani fonksiyon
y = x 1,
Paral forml
Grafiin iki paras iin elde edilen formller birletirilerek

sxd = e
elde edilir.
1x2
x,
x - 1,
0 x 6 1
1 x 2.
26
Blm 1: n Bilgiler
ALITIRMALAR 1.3
Fonksiyonlar
16 altrmalarnda her fonksiyonun tanm ve deer kmelerini bulunuz.
2. sxd = 1 - 2x
1. sxd = 1 + x 2
3. F std =
4. F std =
2t
5. g szd = 24 - z 2
6. g szd =
24 - z 2
b.
13. Bir kbn kenar uzunluunu kegen uzunluu olan dnin bir
fonksiyonu olarak ifade edin. Sonra kbn alann ve hacmini
kegen uzunluunun bir fonksiyonu olarak yazn.
14. Birinci blgedeki bir P noktas sxd = 2x . fonksiyonunun
grafii zerindedir. Pnin koordinatlarn, Pyi orijine balayan
dorunun eiminin fonksiyonu olarak yazn.
1 + 2t
1
7 ve 8 altrmalarnda verilen grafiklerden hangileri xin bir fonksiyonunun grafiidir, hangileri deildir? Cevabnz aklayn.
7. a.
12. Bir karenin kenar uzunluunu kegen uzunluu olan dnin bir
fonksiyonu olarak ifade edin. Daha sonra karenin alann kegen
uzunluunun bir fonksiyonu olarak yazn.
Fonksiyonlar ve Grafikler
15-20 altrmalarndaki fonksiyonlarn tanm kmelerini bulun ve
grafiklerini izin.
15. sxd = 5 - 2x
16. sxd = 1 - 2x - x 2
17. g sxd = 2 x
18. g sxd = 2 -x
19. F std = t> t

x
8. a.
a. y = x
b. y 2 = x 2
22. Aadaki denklemlerin grafiklerini izin ve neden xin fonksiyonlarnn grafikleri olmadklarn aklayn.
b.
20. G std = 1> t

21. Aadaki denklemlerin grafiklerini izin ve neden xin fonksiyonlarnn grafikleri olmadklarn aklayn.
a. x + y = 1
b. x + y = 1
Paral Olarak Tanmlanan Fonksiyonlar

2326 altrmalarndaki fonksiyonlarn grafiklerini izin.
0
9. y = 2s1>xd - 1 . fonksiyonunu gz nne aln.

a. x negatif olabilir mi?
b. x = 0 olabilir mi?
c. x , 1den byk olabilir mi?
d. Fonksiyonun tanm kmesi nedir?
10. y = 22 - 1x . fonksiyonunu gz nne aln.
a. x negatif olabilir mi?
b. 2x 2den byk olabilir mi?
c. Fonksiyonun tanm kmesi nedir?
23. sxd = e
x,
2 - x,
0 x 1
1 6 x 2
24. g sxd = e
1 - x,
2 - x,
0 x 1
1 6 x 2
25. F sxd = e
3 - x,
2x ,
x 1
x 7 1
26. G sxd = e
1>x ,
x,
x 6 0
0 x
27. izilmi olan grafiklerin formllerini bulun.

a.
1
(1, 1)
2
Fonksiyonlarn Formllerini Bulma

11. Ekenar bir genin alann ve evresini, genin kenar uzunluu
olan xin bir fonksiyonu olarak ifade edin.
b.
x
0
1.3
28. a.
b.
y
2
Teori ve rnekler
37. Kenarlar 14 ve 22 in olan bir kartonun kelerinden eit kareler
kesip, kenarlar katlayarak ak bir dikdrtgen kutu yapmay planlyorsunuz. Kutunun hacmi Vyi xin bir fonksiyonu olarak ifade
edin.
(2, 1)
2
1
1
x
2
(2, 1)
22
x
14
x
x
x
29. a.
b.
(1, 1) (1, 1)
1
38. Aada verilen ekil hipotens 2 birim uzunluunda bir ikizkenar dik genin iine yerletirilmi bir dikdrtgeni gstermektedir.
2
x
27
(2, 1)
x
1
(1, 1) (3, 1)
a. Pnin y koordinatn x cinsinden ifade edin (e, AB dorusu

iin bir denklem yazarak balayabilirsiniz).
b. Dikdrtgenin alann x cinsinden ifade edin.
y
30. a.
b.
(T, 1)
B
A
0
T
2
T
2
T 3T 2T
2
P(x, ?)
A
1
T 31. a. (x) = x@2 ve g(x) = 1 + (4@x) fonksiyonlarn grafiklerini

x
4
birlikte izin ve
7 1 + x . eitsizliini salayan x deer2
lerini bulunuz.
b. (a) da bulduklarnz cebirsel olarak dorulayn.
T 32. a. (x) = 3@(x 1) ve g(x) = 2@(x + 1) fonksiyonlarn grafiklerini
3
2
birlikte izin ve
6
. eitsizliini salayan x
x - 1
x + 1
deerlerini bulunuz.
39. Bir Koni Problemi (a) da gsterildii gibi yarap 4 in olan

dairesel bir kat paras ile balaynz. Yay uzunluu x olan bir
dilim kesip atnz. Geriye kalan parann kenarlarn, (b) de gsterildii gibi yarap r ve ykseklii h olan bir koni elde etmek
iin birletiriniz.
b. (a) da bulduklarnz cebirsel olarak dorulayn.
En Byk ve En Kk Tamsay Fonksiyonlar

33. xin hangi deerleri iin
a. :x; = 0 ?
4 in.
b. < x = = 0 ?
34. Hangi reel x saylar :x; = < x = ?eitliini salar?
35. Btn reel xler iin < -x = = - :x; salanr m? Nedenini

aklaynz.
4 in.
h
r
x
(a)
(b)
36.
:x;,
sxd = e
<x=,
a. Koninin taban evresinin neden 8p x olduunu aklaynz.

x 0
x 6 0
fonksiyonunun grafiini izin. (x)e neden xin tamsay ksm denir?
b. r yarapn xin bir fonksiyonu olarak ifade ediniz.

c. h yksekliini xin bir fonksiyonu olarak ifade ediniz.
d. Koninin V hacmini xin bir fonksiyonu olarak ifade ediniz.
28
Blm 1: n Bilgiler
gittiini kabul edin. Kablonun deme maliyetini x uzakl
cinsinden veren bir C(x) fonksiyonu yazn.
40. Endstriyel Maliyet Dayton Enerji ve Ik ti.nin Miami

Nehri zerinde nehrin 800 ft geni olduu bir noktada bir Enerji
letmesi vardr. Nehrin kar kysnda 2 mil aadaki ehrin bir
yerine yeni bir kablo demenin maliyeti, nehir boyunca foot
(ayak) bana $180, ky boyunca foot bana $100 dr.
b. En ucuz maliyetli Q noktasnn yerinin P den uzakl 2000 ft

den daha m az veya 2000 ft den daha m fazla olduunu belirlemek iin bir deerler tablosu oluturun.
41. Bir erinin grafiinin x-eksenine gre simetrik olmas iin gerek
ve yeter art (x, y) noktas grafik zerinde ise (x, y) noktasnn
da grafik zerinde olmasdr. x-eksenine gre simetrik olan bir
erinin neden bir fonksiyonun (y = 0 fonksiyonu dnda ) grafii
olmadn aklayn .
2 mil
P
Dayton
800 ft
42. Bir sihirbazlk hilesi una benzeyen bir sihirbazlk hilesi duymu olabilirsiniz: Herhangi bir say sein. 5 ekleyin. kiyle arpn. 6 karn. kiye bln. 2 karn. imdi bana sonucu syleyin,
ben de size setiiniz sayy syliyeyim. Bir say sein ve bunu
deneyin.
Enerji ve Ik
(lekli deil)
a. Kablonun tesisten, kar kenarda tesisin tam karsndaki P

noktasndan x ft uzaklktaki bir Q noktasna dorudan
1.4
Setiiniz sayy x olarak alp, sonucunuzu bir (x) forml

haline getirecek ekilde admlar izlerseniz, bunun nasl yapldn anlayabilirsiniz.

Analizde ska karlalan birka nemli fonksiyon tipi vardr. Burada onlar tanmlayp
ksaca zetleyeceiz.
Lineer Fonksiyonlar m ve b sabitler olmak zere (x) = mx + b eklindeki bir fonksiyona lineer fonksiyon denir. ekil 1.34 te b = 0 iin (x) = mx dorularndan bazlar grlmektedir, yani bu dorular orijinden geerler. m = 0 eimi iin sonu sabit foksiyondur (ekil
1.35 ).
y
m 3
m2
y 3x
y 2x
m 1
m1
yx
y x
0
1
y x
2
m
1
2
x
y3
2
1
0
EKL 1.34 y = mx dorularnn eimleri m

dir ve hepsi orijinden geerler.
EKL 1.35 Bir sabit fonksiyonun

eimi m = 0 dr.
1.4
29
Kuvvet Fonksiyonlar Bir a sabiti iin (x) = xa eklindeki bir fonksiyona kuvvet fonksiyonu denir. Dikkate alnmas gereken birka nemli durum vardr.
(a) a = n, bir pozitif tam say.
n = 1, 2, 3, 4, 5 iin (x) = xnin grafikleri ekil 1.36 da gsterilmektedir. Bu fonksiyonlar
xin btn reel deerleri iin tanmldr. n kuvveti bydke erilerin (1, 1) aralnda
x-eksenine doru yasslatna, ayrca u x u 1 iin daha dik ykseldiine dikkat edin.
Her eri (1.1) noktasndan ve orijinden geer.
y
yx
1
1
1
0
y x2
0
1
y x3
1
1
y x4
1
1
y x5
1
x
EKL 1.36 n = 1, 2, 3, 4, 5 iin (x) = xnin grafikleri

x
iin tanmldr.
(b) a = 1 veya a = 2.
(x) = x1 = 1@x ve g(x) = x2 = 1@x2 fonksiyonlarnn grafikleri ekil 1.37 de gsterilmitir. Her iki fonksiyonda her x 0 iin tanmldr (asla sfr ile blemezsiniz). y = 1@xin
grafii, orijinden uzaklatka eksenlere yaklaan xy = 1 hiperboldr. y = 1@x2nin grafii de koordinat eksenlerine yaklar.
y
y
1
y x
y
1
x2
1
0
Tanm Kmesi: x 0
Deer Kmesi: y 0
(a)
1
0
x
1
Tanm Kmesi: x 0
Deer Kmesi: y 0
(b)
EKL 1.37 (a) a = 1 ve (b) a = 2 iin (x) = xa fonsiyonlarnn

grafikleri.
(c) a =
1 1 3
2
ve
, , , and
.
2 3 2
3
3
sxd = x 1>2 = 2x ve gsxd = x 1>3 = 2
x fonksiyonlar srasyla karekk ve kpkk
fonksiyonlardr. Karekk fonksiyonunun tanm kmesi [0, q ) dur, fakat kpkk fonksiyonu btn reel xler iin tanmldr. Grafikleri, ekil 1.38 de y = x3@2 ve y = x2@3n grafikleri ile birlikte verilmitir (x3@2 = (x1@2)3 ve x2@3 = (x1@3)2 olduunu hatrlayn).
30
Blm 1: n Bilgiler
y
y
y x
3
y x
1
1
0
1
Tanm Kmesi: 0 x
Deer Kmesi: 0 y
Tanm Kmesi:
x
Deer Kmesi:
y
y
y
y x 32
y x 23
1
Tanm Kmesi: 0 x
Deer Kmesi: 0 y
EKL 1.38
a =
0
1
Tanm Kmesi:
x
Deer Kmesi: 0 y
1 1 3
2
, , , ve . iin (x) = xa fonksiyonlarnn grafikleri.
2 3 2
3
Polinomlar n, negatif olmayan bir tam say ve a0, a1, a2, ... , an saylar (polinomun katsaylar denir) reel sabitler olmak zere
p(x) = anxn + an1xn1 + + a1x + a0
ile tanml p fonksiyonuna polinom denir. Btn polinomlarn tanm kmeleri
( q , q ) dur. lk katsay an 0 ve n 0 ise nye polinomun derecesi denir. m 0 ile lineer fonksiyonlar 1. dereceden polinomlardr. Genellikle p(x) = ax2 + bx + c eklinde
yazlan 2. derece polinomlara quadratik fonksiyonlar denir. Benzer ekilde 3. dereceden
p(x) = ax3 + bx2 + cx + d polinomlar kbik fonksiyonlar dr. ekil 1.39 da polinomun grafikleri grlmektedir. Polinomlarn grafiklerinin nasl izildiini Blm 4te
reneceksiniz.
3
2
y x x 2x 1
3
2
3
y
y
y
9x2
y (x 2)4(x 1)3(x 1)
11x 1
16
8
10
16
12
(a)
EKL 1.39
14x3
2
1
y
8x4
Polinom fonksiyon grafii.
(b)
(c)
1.4
31
Rasyonel Fonksiyonlar Bir rasyonel fonksiyon iki polinomun blm veya orandr:
p ve q polinomlar olmak zere sxd =
psxd
qsxd
Bir rasyonel fonksiyonun tanm kmesi, q(x) 0 koulunu salayan btn x reel
saylarnn kmesidir. rnein,
sxd =
2x 2 - 3
7x + 4
fonksiyonu, tanm kmesi {x u x 4@7) olan bir rasyonel fonksiyondur. Grafii, ekil
1.40a da dier iki rasyonel fonksiyon grafikleri ekil 1.40b ve ekil 1.40c ile birlikte
gsterilmitir.
y
8
y
y
5x + 8x 3
y
3x 2 + 2
2
2
2x 2 3
y
7x 4
y
6
4
5
dorusu
3
10
y = 11x3 + 2
2x 1
2
x
LEKL DEL
6
8
(a)
(b)
(c)
EKL 1.40 rasyonel fonksiyon grafii.
Cebirsel Fonksiyonlar Bir cebirsel fonksiyon, polinomlardan, cebirsel ilemler kullanlarak

(toplama, karma, arpma, blme ve kk alma), polinomlardan elde edilen bir fonksiyondur. Rasyonel fonksiyonlar cebirsel fonksiyonlarn bir zel halidir. ekil 1.41 de cebirsel fonksiyonun grafikleri grlmektedir.
Trigonometrik Fonksiyonlar Trigonometrik fonksiyonlar Blm 1.6 da
sins ve cosins fonksiyonlarnn grafikleri ekil 1.42 de gsterilmitir.
inceleyeceiz.
stel Fonksiyonlar Taban a 0 pozitif bir sabit ve a 1 olmak zere (x) = ax eklindeki
fonksiyonlara stel fonksiyonlar denir. Btn stel fonksiyonlarn tanm kmeleri
s - q , q d ve deer kmeleri (0, q ) dur. Dolaysyla, bir stel fonksiyon hibir zaman 0
deerini almaz. Baz stel fonksiyon grafikleri ekil 1.43 te gsterilmitir. stel fonksiyonlarn analizi Blm 7 de yaplmaktadr.
Logaritmik Fonksiyonlar Bunlar, a 1 pozitif bir sabit olmak zere (x) = loga x eklindeki
fonksiyonlardr. stel fonksiyonlarn ters fonksiyonlardrlar ve bu fonksiyonlar Blm 7
32
Blm 1: n Bilgiler
y
4
y x(1 x)2/5
y x1/3(x 4)
y 3 (x2 1)2/3
4
y
2
1
1 0
1
5
7
(b)
(a)
EKL 1.41
(c)
cebirsel fonksiyon grafii.
1
0
p
2
3p
p
2p
(b) f(x) = cos x
(a) f(x) = sin x
EKL 1.42
5p
2
0 p
1
3p
2
Sins ve cosins fonksiyonlarnn grafikleri.
y
y 10x
y 10x
12
12
10
10
8
y 3x
6
4
y 3x
2
1 0.5
0
0.5
1
(a) y 2x, y 3x, y 10x
EKL 1.43
6
4
y 2x
y 2x
x
1 0.5
0
0.5
1
(b) y 2x, y 3x, y 10x
stel fonksiyonlarnn grafikleri.
de incelenmektedir. ekil 1.44 te deiik tabanl drt logaritmik fonksiyon grafii

grlmektedir. Her birinde tanm kmesi s0, q d ve deer kmesi ( q , q ) dur.
Transandant Fonksiyonlar Bunlar cebirsel olmayan fonksiyonlardr. Trigonometrik, ters
trigonometrik, stel ve logaritmik fonksiyonlar ve (Blm 7 de incelenen hiperbolik
fonksiyonlar gibi) birok baka fonksiyon ierirler. Transandant fonksiyona bir rnek bir
1.4
y
33
catenary dir. Grafii bir kablo eklini alr, iki destek arasnda asl ve kendi arlyla
serbeste sarkan bir telefon hatt veya TV kablosu gibi (ekil 1.45).
y log2x
y log3x
RNEK 1
x
y log5x
y log10x
Fonksiyonlar Tanmak
Aada verilen her fonksiyonu incelediimiz fonksiyon tiplerinden biri olarak tanmlayn.
unu unutmayn, baz fonksiyonlar birden fazla kategoriye girebilir. rnein, (x) = x2
hem bir kuvvet fonksiyonu ve hem de ikinci dereceden bir polinomdur.
(a) sxd = 1 + x -
EKL 1.44 Drt logaritmik fonksiyon

grafii.
(d) ystd = sin Qt -
1 5
x
2
(b) gsxd = 7x
(c) hszd = z 7
p
4R
zm
(a) sxd = 1 + x -
1 5
x
2
5. dereceden bir polinomdur.
(b) g (x) = 7x taban 7 olan bir stel fonksiyondur. x deikeninin kuvvet olduuna dikkat
edin.
(c) h (z) = z7 bir kuvvet fonksiyonudur. (Taban z deikenidir)
1
EKL 1.45 Catenary veya sarkan kablo

grafii (Catena Latincede zincir
demektir)
p
(d) ystd = sin Qt - R bir trigonometrik fonksiyondur.
4
Artan ve Azalan Fonksiyonlar

Soldan saa doru hareket edildiinde bir fonksiyonun grafii trmanyorsa veya ykseliyorsa fonksiyon artan dr deriz. Soldan saa doru hareket edildiinde grafik aaya
iniyorsa veya alalyorsa fonksiyon azalan dr deriz. Artan fonksiyonlarn ve azalan
fonksiyonarn formel tanmlarn blm 4.3 te veriyoruz. O blmde, bir fonksiyonun artan olduu aralklarn ve azalan olduu aralklarn nasl bulunduunu reneceksiniz.
Aada ekil 1.36, 1.37 ve 1.38. den rnekler verilmitir.
Fonksiyon
y
y
y
y
y
y
=
=
=
=
=
=
x2
x3
1>x
1>x 2
2x
x 2>3
Artt yer
Azald yer
0 x 6 q
-q 6 x 6 q
Hibiryer
-q 6 x 6 0
0 x 6 q
0 x 6 q
-q 6 x 0
Hibiryer
- q 6 x 6 0 ve 0 6 x 6 q
0 6 x 6 q
Hibiryer
-q 6 x 0
ift Fonksiyonlar ve Tek Fonksiyonlar: Simetri

ift ve tek fonksiyonlarn grafiklerinin karakteristik simetri zellikleri vardr.
34
Blm 1: n Bilgiler
TANIMLAR ift Fonksiyonlar, Tek Fonksiyonlar

Bir y = (x) fonksiyonu tanm kmesindeki her x iin
(x) = (x) ise ift fonksiyon
(x) = (x) ise tek fonksiyon
dur.
y
y x2
(x, y)
(x, y)
0
(a)
y
y x3
(x, y)
ift ve tek isimleri xin kuvvetlerinden gelmektedir. y = x2 veya y = x4 te olduu gibi

y xin bir ift kuvveti ise bir ift fonksiyondur (nk (x)2 = x2 ve (x)4 = x4 tr). y = x
veya y = x3 te olduu gibi y xin bir tek kuvveti ise bir tek fonksiyondur (nk
(x)1 = x ve (x)3 = x3 tr).
Bir ift fonksiyonun grafii y-eksenine gre simetriktir. (x) = (x) olduundan
ancak ve yalnz (x, y) noktas grafik zerinde ise (x, y) noktas da grafik zerindedir
(ekil 1.46a). y-ekseninden bir yansma grafii deitirmeden brakr.
Bir tek fonksiyonun grafii orijine gre simetriktir. (x) = (x) olduundan ancak ve yalnz (x, y) noktas grafik zerinde ise (x, y) noktas da grafik zerindedir
(ekil 1.46b). Edeer olarak, orijin etrafnda 180 lik bir dnme grafii deitirmeden
brakrsa grafik orijine gre simetriktir. una dikkat edin, tanmlar x ve xin herikisinin
de nin tanm kmesinde olmasn gerektirir.
RNEK 2
0
ift ve Tek Fonksiyonlar Tanmak
(x) = x2
(x) = x2 + 1
ift fonksiyon: her x iin (x)2 = x2; y-eksenine gre simetri.

ift fonksiyon: her x iin (x)2 + 1 = x2 + 1 ; y-eksenine gre
simetri (ekil 1.47a).
(x, y)
(b)
y
y x2 1
EKL 1.46 (a) da y = x2nin (bir ift

fonksiyon) grafii y-eksenine gre
simetriktir. (b) de y = x3n (bir tek
fonksiyon) grafii orijine gre simetriktir
yx1
y x2
yx
1
0
(a)
1
x
(b)
EKL 1.47 (a) y = x2 fonksiyonuna 1 sabit terimini eklediimizde elde

edilen y = x2 + 1 fonksiyonu hala bir ift fonksiyondur ve grafii hala
y-eksenine gre simetriktir. (b) y = x fonksiyonuna 1 sabit terimini
eklediimizde elde edilen y = x + 1 artk bir tek fonksiyon deildir.
Orijine gre simetri kaybolmutur (ekil 2).
1.4
(x) = x
(x) = x + 1
35
Tek fonksiyon: her x iin (x) = x; orijine gre simetri.

Tek deil: (x) = x + 1, fakat (x) = x 1. kisi eit deil.
ift deil: her x 0 iin (x) + 1 x + 1 (ekil 1.47b).
Matematik Modeller
Dnyamz daha iyi anlamamza yardmc olmas iin, zel bir olay ounlukla matematiksel olarak tanmlarz (rnein, bir fonksiyon veya bir eitlik yardmyla). Byle bir matematiksel model gerek-dnya olayn idealize etmektir ve nadiren tam olarak doru bir
gsterimdir. Her modelin snrlamalar olmasna ramen, iyi bir model deerli sonular ve
kararlar salayabilir. ekil 1.48 de rneklendii gibi, bir model sonulara ulamamz salar.
Gerek-dnya
verisi
Basitletirme
Analiz
Salama
Tercihler/
Aklamalar
Model
Yorum
Matematiksel
sonular
EKL 1.48 Modelleme ileminde bir ak, gerekdnya verisinin bir incelemesi ile balar.
ou modeller gereklii basitletirir ve gerek-dnya davranna ancak

yaklaabilir. Bir basitletirme bants orantl olmaktr.
TANIM
Orantl Olmak
y ve x deikenlerinden biri dierinin daima bir sabit kat ise orantl drlar (birbirileri ile); yani, sfrdan farkl bir k sabiti iin
y = kx
ise
Tanm unu sylemektedir, ynin xe bal grafii orijinden geen bir dorudur. Bu
grafiksel gzlem, verilen bir veri kmesinin makul bir oranty kabul edip etmediini test
etmekte kullanldr. Orant makul ise bir deikenin dierine gre grafii orijinden
geen bir doruya yaklamaldr.
RNEK 3
Keplerin nc Kanunu
17.yy balarnda alman astronom Johannes Kepler tarafndan ortaya atlan mehur bir
orant, Keplerin nc kanunu (Periyotlar Kanunu) dur. Kepler unu ileri srmtr;
Bir gezegenin gne etrafndaki yrngesini bir defa kat etme periyodu gn olarak T ve
gezegenin gnee ortalama uzakl R ise T ile Rnin 3@2 inci kuvveti orantldr. Yani, bir
k sabiti iin
T = k R3@2
dir.
Blm 1: n Bilgiler
Keplerin kanununu Tablo 1.3 te 1993 World Almanac tan alnan verilerle karlatralm.
TABLO 1.3 Yrnge periyotlar ve gezegenlerin gnee ortalama uzaklklar
Gezegen
T
Periyot (gn)
R Ortalama uzaklk
(milyon mil)
Merkr
Vens
Dnya
Mars
Jupiter
Satrn
Urans
Neptn
Pluto
88.0
224.7
365.3
687.0
4,331.8
10,760.0
30,684.0
60,188.3
90,466.8
36
67.25
93
141.75
483.80
887.97
1,764.50
2,791.05
3,653.90
Bu rnekteki grafik izme prensibi sizler iin yeni olabilir. Tnin R3@2ye bal
grafiini izmek iin nce Tablo 1.3 teki her deer iin R3@2 deerini hesaplarz. rnein,
3653.903@2 220,869.1 ve 363@2 = 216. Yatay eksen R3@2 yi temsil eder (R deerlerini
deil) ve ekil 1.49 daki koordinat sisteminde (R3/2, T) ikililerini iaretleriz. Sral ikililerin bu ekilde iaretlenmesi periyodun ortalama uzakln kuvvetine gre grafiini verir.
ekildeki iaretli noktalarn, orijinden kan, yaklak olarak bir doru zerinde bulunduunu gzleriz. Bu doru zerinde bulunan iki nokta seerek, orant sabiti olan eimi
kolayca tahmin edebiliriz (gn @ mil 104).
eim =
k k==slope
=
90, 466.8 - 88
L 0.410
220,869.1 - 216
Keplerin nc kanununun bir modelini T = 0.410 R3@2 olarak kestirebiliriz (setiimiz

birimlere bal olarak). u konuda dikkatli olmamz gerekir; bu Keplerin nc kanununun bir ispat deildir.
T
Periyot (Gn)
36
90,000
60,000
30,000
0
80,000
160,000
240,000
(Mil 10 4 )
EKL 1.49 Keplerin nc kanununun orant olarak

grafii: T = 0.410R3@2 (rnek 3).
R 3/2
1.4
37
Baz rneklere sadece bakarak bir teoremi ispat edemeyiz veya gerekleyemeyiz.
Bununla birlikte ekil 1.49 Keplerin nc kanununun anlaml olduu hissini vermektedir.
rnek 3 te olduu gibi, orantl olma kavram, iki deiken arasnda var olduu ileri
srlen bir bantnn makul olup olmadn test etmenin bir yoludur. Ayn zamanda,
tamamyla, derlenmi bir veri tablosundan elde edilen deneysel bir modelin temelini
hazrlar.
ALITIRMALAR 1.4
b. y = 5x
6. a. y = 5x
Fonksiyonlar Tanmak
1 4 altrmalarnda, her fonksiyonu bir sabit fonksiyon, lineer fonksiyon, kuvvet fonksiyonu, polinom (derecesini belirtin), rasyonel
fonksiyon, cebirsel fonksiyon, trigonometrik fonksiyon, stel fonksiyon veya logaritmik fonksiyon olarak tanmlayn. Baz fonksiyonlarn
birden fazla kategoriye girebileceini hatrlayn.
y
g
5
b. gsxd = 2
x
1. a. sxd = 7 - 3x
x2 - 1
x2 + 1
2. a. Fstd = t 4 - t
d. rsxd = 8x
c. hsxd =
b. Gstd = 5t
c. Hszd = 2z 3 + 1
3. a. y =
c. y = x5
3 7
z
d. Rszd = 2
3 + 2x
x - 1
b. y = x 5>2 - 2x + 1
c. y = tan px
d. y = log7 x
1
4. a. y = log5 a t b
b. szd =
z5
2z + 1
t
p
d. w = 5 cos a + b
2
6
c. gsxd = 21>x
5 ve 6 altrmalarnda, her denklemi grafii ile eleyin. Bir grafik

aygt kullanmayn ve cevabnzn nedenini aklayn.
5. a. y = x4
b. y = x7
c. y = x10
7. y = -x 3
8. y = -
1
9. y = - x
1
x2
1
x
12. y = 2 -x
10. y =
13. y = x 3>8
718 altrmalarndaki fonksiyonlarn grafiklerini izin. Grafiklerin,

varsa, hangi simetrileri vardr? Fonksiyonun artan olduu aralklar ve
azalan olduu aralklar belirleyin.
11. y = 2 x
14. y = -42x
15. y = -x 3>2
16. y = s -xd3>2
17. y = s -xd2>3
18. y = -x 2>3
ift ve Tek Fonksiyonlar

1930 altrmalarnda, fonksiyonun ift, tek veya ne ift ne tek olup
olmadn syleyin. Cevabnzn nedenini aklayn.
20. sxd = x -5
19. sxd = 3
21. sxd = x 2 + 1
3
23. gsxd = x + x
22. sxd = x 2 + x
24. gsxd = x 4 + 3x 2 - 1
38
Blm 1: n Bilgiler
x
x2 - 1
25. gsxd =
1
x2 - 1
26. gsxd =
27. hstd =
1
t - 1
28. hstd = t 3
29. hstd = 2t + 1
34. Ekim 2002, astronomlar, geici olarak Quaoar adn verdikleri,

Neptnden tede gne etrafnda embersel bir yrnge izen
kayalk, buzul bir mini-gezegen kevettiler. Yeni gezegen
Dnyadan yaklak 4 milyar mil uzakta, gne sisteminin, Kuiper
Belt olarak bilinin bir d kuanda bulunmaktadr. Keplerin
nc kanununu kullanarak, Quaoarun gne etrafndaki
yrngesini tam olarak bir defa katetmesi iin geen T zamann
tahmin ediniz.
30. hstd = 2 t + 1
Orant
31 ve 32 altrmalarnda, verilen data kmelerinin, ifade edilen orant
varsaymna uygun olup olmadn deerlendirin. ncelemenize uygun bir grafik izin ve orant varsaym anlaml gzkyorsa orant
sabitini tahmin edin.
31. a. y, x ile orantl
y
5.9
12.1
17.9
23.9
29.9
36.2
41.8
48.2
T 35. Yay Uzamas Bir yayn eitli yklere kar tepkisi, bir damperli
kamyon, hizmet arac veya yol koullarna tercih edilen ynde
tepki gsteren lks bir otomobil tasarlamak iin model olarak
kullanlacaktr. Yayn y uzamasn in olarak, yayn zerindeki
sarm says xin bir fonksiyonu olarak lecek bir deney yaptk.
b. y, x1/2 ile orantl

y
3.5
12
15
32. a. y, 3 ile orantl

y
15
45
135
405
1215
3645
10,935
x (sarm
says)
y (uzama
in)
0.875
1.721
2.641
3.531
4.391
x (sarm
says)
10
y (uzama
in)
5.241
6.120
6.992
7.869
8.741
a. y uzamasnn, x sarm saysyla orantl olduu hipotezinin anlaml olup olmadn test etmek iin bir izim yapnz.
b. y, ln x ile orantl
b. (a) da elde edilen grafikten orant sabitini tahmin ediniz.
4.8
5.3
6.5
8.0
10.5
14.4
15.0
2.0
5.0
6.0
9.0
14.0
35.0
120.0
150.0
c. 13 sarml bir yayn uzamasn nceden syleyiniz.

36. Ponderosa amlar Tabloda, x bir am aacnn omuz
hizasndan llen evresini in olarak gstermektedir; y, sonuta
elde edilen kerestenin hacmini bf board foot (1 bf = 144 in
kp) olarak gstermektedir.
T 33. Aada verilen tablo, srcnn frene basmak iin harekete

getikten frene basana kadar geen sre iinde ve frene bastktan
sonra aracn kat ettii mesafeyi gstermektedir. Mesafeler (feet
olarak) aracn hzna baldr (mil@saat). Verilen orant
varsaymlarnn uygunluunu test edin ve orant sabitlerini tahmin
edin.
x (in) 17
19
20
23
25
28
32
38
39
41
y (bf)
25
32
57
71
113
123
252
259
294
19
u iki modeli formle ve test edin; kullanlabilir kereste hacmi

(a) evrenin karesi ile ve (b) evrenin kb ile orantldr. Bir
model dierine gre daha iyi bir aklama salar m?
a. reaksiyon mesafesi hzla orantldr.

b. fren mesafesi hzn karesi ile orantldr.
Hz (mil@sa)
20
25
30
35
40
45
50
55
60
65
70
75
80
Reaksiyon
mesafesi (ft)
22
28
33
39
44
50
55
61
66
72
77
83
88
Fren
mesafesi (ft)
20
28
41
53
72
93
118
149
182
221
266
318
376
1.5

Bu blmde yeni fonksiyonlar oluturmak iin fonksiyonlar birletirmenin veya dntrmenin temel yollarn greceiz.
1.5
39
Toplamlar, Farklar, arpmlar ve Blmler

Yeni fonksiyonlar retmek iin, fonksiyonlar da saylar gibi toplanabilir, karlabilir,
arplabilir ve blnebilir (paydann sfr olduu yerler dnda ). ve g fonksiyonlar ise,
hem nin ve hem de gnin tanm kmesindeki her x iin (yani x D () D(g) iin), we
define functions + g, g ve g fonksiyonlarn u formllerle tanmlarz.
( + g)(x) = (x) + g(x)
( g)(x) = (x) g(x)
(g)(x) = (x)g(x)
una dikkat edin; birinci eitliin sol tarafndaki + iaretinin fonksiyonlarn toplama
ilemini gstermektedir oysa eitliin sa tarafndaki + iareti ise (x) ve g(x) reel
saylarnn toplam anlamndadr.
Ayrca D () D(g) nin g(x) 0 olan herhangi bir noktasnda @g fonksiyonunu u
formlle tanmlayabiliriz.
sxd
a g bsxd =
gsxd
(g(x) gsxd
0) Z 0d.
swhere
Fonksiyonlar ayn zamanda sabitlerle arplabilirler: c bir reel say ise nin tanm
kmesindeki her x iin c fonksiyonu
(c)(x) = c(x)
ile tanmlanr.
RNEK 1
Fonksiyonlar Cebirsel olarak Birletirmek

sxd = 2x
and
ve
g sxd = 21 - x,
Formlleri ile tanmlanan fonksiyonlarn tanm kmeleri D() = [0, q ) ve D(g) = ( q , 1]

dir. Bu tanm kmelerinin ortak noktalar
[0, q d s - q , 1] = [0, 1].
dir.
Aadaki tablo bu iki fonksiyonun eitli cebirsel kombinasyonlarnn formllerini ve
tanm kmelerini zetlemektedir. Ayrca g arpm fonksiyonu iin g yazyoruz.
Fonksiyon
Forml
Tanm Kmesi
+ g
- g
g -
#g
s + gdsxd = 2x + 21 - x
s - gdsxd = 2x - 21 - x
sg - dsxd = 21 - x - 2x
s # gdsxd = sxdgsxd = 2xs1 - xd
sxd
x
g sxd = gsxd = A 1 - x
g
gsxd
1 - x
sxd =
=
sxd
A x
[0, 1] = Dsd Dsgd

[0, 1]
[0, 1]
[0, 1]
>g
g>
[0, 1) (x = 1 hari)
(0, 1] (x = 0 hari)
+ g fonksiyonunun grafii ve g nin grafiklerinden ekil 1.50 deki gibi her

x D ( ) D(g) iin kar gelen y-koordinatlar (x) ve g(x) toplanarak elde edilir.
rnek 1 deki + g ve g nin grafikleri ekil 1.51 de gsterilmitir.
40
Blm 1: n Bilgiler
y
yfg
g(x) 1 x
8
y (f g)(x)
y g(x)
4
2
g(a)
y f(x)
EKL 1.50
1
2
f(a) g(a)
yfg
f(a)
0
f(x) x
ki fonksiyonun grafik toplam
1
5
2
5
3
5
4
5
EKL 1.51 + g fonksiyonunun tanm kmesi

ve g, fonksiyonlarnn tanm kmelerinin kesiimi,
x-ekseni zerinde bu iki tanm kmesinin rtt
[0, 1] araldr. Bu aralk ayn zamanda g
fonksiyonunun tanm kmesidir ( rnek 1 ).
Bileke Fonksiyonlar
Fonksiyonlar birletirmenin bir baka yolu bileke dir.
TANIM
Fonksiyonlarn Bilekesi
ve g fonksiyonlarnn g ( bileke g) bileke fonksiyonu
( g) (x) = (g(x))
ile tanmlanr.
gnin tanm kmesi, gnin tanm kmesindeki, g(x)in nin tanm kmesinde olmasn salayan, xlerden oluur.
Tanm, g nin deer kmesi nin tanm kmesi iinde ise g nin oluturulabileceini
sylemektedir. ( g)(x)i bulmak iin nce g(x)i ve sonra da (g(x))i bulun. ekil 1.52
g yi bir makine diyagram olarak resmetmekte, ekil 1.53 de bilekeyi bir ok diyagram
olarak gstermektedir.
fg
f(g(x))
x
g
x
g(x)
EKL 1.52 Bir fonksiyonun x teki deeri dier

fonksiyonun tanm kmesinde yer alyorsa iki
fonksiyonun bilekesi oluturulabilir. Bileke
g ile belirtilir.
f(g(x))
g(x)
EKL 1.53
g iin ok diyagram.
1.5
RNEK 2
41
Bir Fonksiyonu Bileke Olarak Grmek
y = 21 - x 2 fonksiyonu, nce 1 x2 yi hesaplamak sonra da sonucun karekkn almak olarak dnlebilir. y fonksiyonu g(x) = 1 x2 ve sxd = 2x bilekesidir.
1 x2nin negatif olamayacana dikkat edin. Bilekenin tanm kmesi [1, 1] dir.
g bileke fonksiyonunu bulmak in (tanml olduunda) sray deitiririz, nce
(x)i sonra g((x)) hesaplarz. g nin tanm kmesi, nin tanm kmesindeki, (x)in
gnin tanm kmesinde olmasn salayan, xlerin kmesidir. g ve g fonksiyonlar
genelde olduka farkldrlar.
RNEK 3
Bileke iin Forml Bulmak
sxd = 2x ve g(x) = x + 1 ise

(a) ( g) (x) (b) (g ) (x)
fonksiyonlarn bulunuz.
(c) ( ) (x)
(d) (g g) (x)
zm
Bileke
Tanm Kmesi
(a) s gdsxd = sg sxdd = 2g sxd = 2x + 1

(b) sg dsxd = g ssxdd = sxd + 1 = 2x + 1
[-1, q d
[0, q d
(c) s dsxd = ssxdd = 2sxd = 21x = x 1>4

(d) sg gdsxd = g sg sxdd = g sxd + 1 = sx + 1d + 1 = x + 2
[0, q d
s - q, q d
gnin tanm kmesinin neden [1, ) olduunu grmek iin, g(x) = x + 1in her x in
tanml olduunu fakat yalnzca x + 1 0, yani x 1 iken nin tanm kmesinde bulunduuna dikkat edin.
Bir Fonksiyonun Grafiini Kaydrmak

Bir y = (x) fonksiyonunun grafiini yukar kaydrmak iin, y = (x) formlnn sa
tarafna pozitif bir sabit ekleyin
Bir y = (x) fonksiyonunun grafiini aa kaydrmak iin, y = (x) formlnn sa
tarafna negatif bir sabit ekleyin.
y = (x)in grafiini sola kaydrmak iin, xe pozitif bir sabit ekleyin. y = (x)in
grafiini saa kaydrmak iin, xe negatif bir sabit ekleyin.
Kaydrma Formlleri
Dikey Kaydrma
y = (x) + k
k 0 ise nin grafiini k birim yukar kaydrr,

k 0 ise | k | birim aa kaydrr.
Yatay Kaydrma
y = (x + h)
h 0 ise nin grafiini h birim sola kaydrr.

h 0 ise grafii | h | birim saa kaydrr.
42
Blm 1: n Bilgiler
y
y x2 2
y x2 1
y x2
y x2 2
2
1 birim
1
0
1
RNEK 4
Bir Grafii Kaydrmak

2
(a) y = x + 1 elde etmek iin y = x2 formlnn sa tarafna 1 eklemek grafii 1 birim

yukar kaydrr (ekil 1.54).
(b) y = x2 2 elde iin y = x2 formlnn sa tarafna 2 eklemek grafii 2 birim aa
kaydrr (ekil 1.54).
(c) y = (x + 3)2 elde etmek iin y = x2 formlnde xe 3 eklemek grafii 3 birim sola
kaydrr (ekil 1.55).
(d) y = | x | te xe 2 eklemek ve sonra sonuca 1 eklemek y = u x 2 u 1i verir ve
grafii 2 birim saa ve 1 birim aa kaydrr (ekil 1.56).
2 birim
EKL 1.54 (x) = x2yi yukar

(veya aa) kaydrmak iin, in
formlne pozitif (veya negatif) bir
sabit ekleriz (Altrma 4a ve 4b).
xe pozitif bir
sabit ekleyin
xe negatif bir
sabit ekleyin
y
4
y (x + 3) 2
y x2
y x 2 1
y (x 2) 2
1
1
3
4
1
EKL 1.55 y = x2 nin grafiini sola kaydrmak

iin xe pozitif bir sabit ekleriz. Grafiini saa
kaydrmak iin xe negatif bir sabit ekleriz
(rnek 4c).
EKL 1.56 y = | x |in grafiini

2 birim saa ve 1 birim aa
kaydrmak (rnek 4d).
Bir Fonksiyonun Grafiini leklemek ve Yanstmak

Bir y = (x) fonksiyonunun grafiini leklemek, onu dikey veya yatay olarak esnetmek
veya sktrmaktr. Bu, fonksiyonunu veya bamsz x deikenini uygun bir c sabiti
ile arpmakla yaplr. Koordinat eksenlerinin bir tarafndan dier tarafna yanstmalar
c = 1 olduu zel hallerdir.
Dikey ve Yatay lekleme ve Yanstma Formlleri

c 1 iin
y = c(x)
nin grafiini bir c arpan kadar dikey olarak uzatr.
1
y = c sxd
nin grafiini bir c arpan kadar dikey olarak sktrr.
y = (cx)
y = (x@c)
nin grafiini bir c arpan kadar yatay olarak sktrr.

nin grafiini bir c arpan kadar yatay olarak uzatr.
c = 1 iin
y = (x)
y = (x)
nin grafiini x-ekseninin dier tarafna yanstr.

nin grafiini y-ekseninin dier tarafna yanstr.
1.5
RNEK 5
43
Bir Grafii leklemek ve Yanstmak
(a) Dikey: y = 3 x elde etmek iin y = x in sa tarafn 3 ile arpmak, grafii dikey
olarak 3 arpan kadar uzatr, oysa 1@3 ile arpmak grafii 3 arpan kadar sktrr.
(ekil 1.57).
(b) Yatay: y = 23x in grafii, y = 2x in grafiinin 3 arpan kadar sktrlmdr
ve
y = 2x>3 yatay olarak 3 arpan kadar uzatlmasdr (ekil 1.58).
y = 23x = 232x olduuna dikkat edin, dolaysyla, bir yatay sktrma farkl bir
lekleme arpan ile bir dikey uzatmaya kar gelebilir. Benzer ekilde, bir yatay
uzatma farkl bir lekleme arpan ile bir dikey sktrmaya kar gelebilir.
(c) Yansma: y = - 2xin grafii, y = 2x x-ekseninin dier tarafna bir yansmasdr, ve y = 2 -x, y-ekseninin dier tarafna bir yansmadr (ekil 1.59).
y
y
y 3x
5
3
2
y 3 x
3
y x
sktrma
uzatma
1
y 3 x
uzatma
sktrma
1
1
y x
EKL 1.57 y = 1x grafiinin dikey

olarak 3 kat uzatlmas ve sktrlmas
(rnek 5a).
y x
y x3
y x
EKL 1.58 y = 1x grafiinin yatay olarak 3

kat uzatlmas ve sktrlmas (rnek 5b).
RNEK 6
y x
EKL 1.59 y = 1x grafiinin

eksenlerin dier taraflarna yanstlmas
(rnek 5c).
lekleme ve Yanstmalar Birletirmek
(x) = x4 4x3 + 10 fonksiyonu veriliyor (ekil 1.60a),

(a) grafii yatay olarak 2 kat sktran ve sonra da y-ekseninin dier tarafna yanstan
(ekil 1.60b)
(b) grafii dikey olarak 2 kat sktran ve sonra da x-ekseninin dier tarafna yanstan
(ekil 1.60c)
y
20
f(x)
4x3
y 16x4 32x3 10
x4
10
20
10
10
1
0
10
y 12x4 2x3 5
10
1
0
10
10
20
20
(a)
(b)
(c)
EKL 1.60 (a) nin orijinal grafii. (b) (a) daki y = (x)in yatay olarak 2 kat sktrlmas ve ardndan y-ekseninin dier tarafna
yanstlmas. (c) (a)daki y = (x)in dikey olarak 2 kat sktrlmas ve ardndan x-ekseninin dier tarafna yanstlmas (rnek 6).
44
Blm 1: n Bilgiler
zm
(a) Aranan forml, nin denkleminin sa tarafnda x yerine 2x yazmakla elde edilir
y = (2x) = (2x)4 4(2x)3 + 10
= 16x4 + 32x3 + 10
(b) Forml
y = -
1
1
sxd = - x 4 + 2x 3 - 5.
2
2
Elipsler
Merkezi orijinde olan r yarapl bir emberin standart denkleminde x yerine cx yazmakla
c2x2 + y2 = r2
(1)
elde edilir.
0 c 1 ise (1) denkleminin grafii, emberi yatay olarak uzatr; c 1 ise ember
yatay olarak sktrlr. Her iki durumda da (1) denkleminin grafii bir elipstir (ekil
1.61).
una dikkat edin, ekil 1.61deki grafiklerin nn de y-kesim noktalar daima r
ve r dir. ekil 1.61b de, (r@c, 0) noktalarn birletiren doru parasna elipsin asal ekseni denir; (0, r) noktalarn birletiren doru paras yedek ekseni dir. ekil 1.61c de
elipsin eksenleri ters evrilmitir: (0, r) noktalarn birletiren doru paras asal eksen,
(r@c, 0) noktalarn birletiren doru paras yedek eksen dir. Her iki durumda da daha
uzun olan doru paras asal eksendir.
y
r
y
x2 y2 r2
r
r
r
c
c 2x 2
y2
r
c
0
r
(a) ember
EKL 1.61
c 2x 2 y 2 r 2
r2
cr
r
c
r
(b) elips, 0 c 1
(c) elips, c 1
Bir emberi yatay olarak uzatmak veya sktrmak elips grafikleri retir.
(1) denkleminin her iki tarafn r2 ile blersek

y2
x2
+
= 1.
a2
b2
(2)
elde edilir. Burada a = r@c ve b = r dir. a b ise asal eksen yataydr; a b ise asal eksen dikeydir. (2) denklemi ile verilen merkezi orijindir ( ekil 1.62 ).
1.5
45
EKL 1.62 Elips grafii

y2
x2
+ 2 = 1, a 7 b , asal eksen yataydr.
2
a
b
Asal eksen
Merkez
Denklem (2) de x yerine x h ve y yerine y k yazmakla

s y - kd2
sx - hd2
+
= 1.
a2
b2
(3)
elde edilir.
(3) denklemi merkezi (h, k) da olan bir elipsin standart denklemidir. Elipslerin
geometrik tanm ve zellikleri Blm 10.1 de incelenmektedir.
ALITIRMALAR 1.5
Toplamlar, Farklar, arpmlar ve Blmler
Altrma 1 ve 2 de , g, + g ve gnin tanm ve deer kmelerini
bulunuz.
1. sxd = x,
g sxd = 2x - 1
2. sxd = 2x + 1,
g sxd = 2x - 1
Altrma 3 ve 4 te , g, @g ve g@nin tanm ve deer kmelerini bulunuz.
7. u(x) = 4x 5, y(x) = x2 ve (x) = 1@x ise aadakilerin formllerini bulunuz.

a. u(y((x)))
b. u((y(x)))
c. (y(u((x)))
d. y((u (x)))
e. (u(y(x)))
f. (y(u(x)))
8. sxd = 2x, g sxd = x>4 , ve h(x) = 4x 8 ise aadakilerin formllerini bulunuz.
3. sxd = 2,
g sxd = x 2 + 1
a. h(g((x)))
b. h((g(x)))
4. sxd = 1,
g sxd = 1 + 2x
c. g(h((x)))
d. g((h(x)))
e. (g(h (x)))
f. (h(g (x)))
5. (x) = x + 5 ve g(x) = x2 3 ise aadakileri bulunuz.
sxd = x - 3, g sxd = 2x , hsxd = x 3 , ve j(x) = 2x olsun.

Altrma 9 ve 10 daki her fonksiyonu, , g , h ve j fonksiyonlarndan
birini veya daha fazlasn ieren bir bileke olarak ifade ediniz.
a. (g(0))
b. g((0))
c. (g(x))
d. g((x))
e. ((5))
f. g(g (2))
c. y = x 1>4
d. y = 4x
g. ((x))
h. g(g (x))
e. y = 2sx - 3d3
f. y = s2x - 6d3
6. (x) = x 1 ve g(x) = 1@(x + 1) ise aadakileri bulunuz.
9. a. y = 2x - 3
10. a. y = 2x - 3
b. y = 22x
b. y = x 3>2
a. (g(1@2))
b. g ((1@2))
c. y = x 9
d. y = x - 6
c. (g(x))
d. g((x))
e. y = 22x - 3
f. y = 2x 3 - 3
e. ((2))
f. g(g (2))
g. ((x))
h. g(g (x))
46
Blm 1: n Bilgiler
16. Aadaki ekil y = x2nin grafiini iki yeni konuma kaydrlm
olarak gstermektedir. Yeni grafikler iin denklemler yaznz.
11. Aadaki tabloyu tamamlayn

g(x)
(x)
a. x - 7
2x
y
Konum (a)
3x
b. x + 2
2x - 5
x
x - 1
1
1 + x
c.
d.
( g)(x)
x
x - 1
e.
y x2
2x 2 - 5
3
1
f. x
Konum (b)
12. Aadaki tabloyu tamamlayn

g(x)
(x)
( g)(x)
a.
1
x - 1
b.
x - 1
x
x
x + 1
c.
2x
d.
2x
17. (a)-(d)deki denklemlere ekildeki grafiklerden hangilerinin

karlk geldiini bulun..
a. y = (x 1)2 4
b. y = (x 2)2 + 2
c. y = (x + 2)2 + 2
d. y = (x + 3)2 2
y
Konum 2
Konum 1
Altrma 13 ve 14 te, (a) g ve g birer forml bulunuz,

(b) tanm kmelerini ve (c) deer kmelerini bulunuz.
13. (x) = 2x + 1,
2
14. (x) = x ,
1
g (x) = x
(2, 2)
Konum 3
g (x) = 1 - 2x
4 3 2 1 0
Grafikleri Kaydrmak
15. Aadaki ekil y = x2nin grafiini iki yeni konuma kaydrlm
olarak gstermektedir. Yeni grafikler iin denklemler yaznz.
1 2 3
Konum 4
(3, 2)
y
7
(2, 2)
(1, 4)
4
18. Aadaki ekil y = x2nin grafiini drt yeni konuma kaydrlm

olarak gstermektedir. Her yeni grafik iin bir denklem yaznz.
y
(1, 4)
Konum (a)
y x 2
(2, 3)
Konum (b)
(b)
(a)
(2, 0)
(4, 1)
(c)
(d)
1.5
19-28 altrmalarnda verilen denklemlerin hangi ynde ka birim
kaydrlacaklar sylenmektedir. Kaydrlm grafiin denklemini
yazn. Orijinal ve kaydrlm grafikleri denklemleriyle isimlendirerek
birlikte izin.
47
50. Aadaki ekil tanm aral [-4, 0], deer aral [-3, 0] olan g(t)
fonksiyonu bulunmaktadr. Verilen fonksiyonlarn tanm ve deer
aralklarn bulun ve grafiklerini izin.
y
19. x2 + y2 = 49 Aa 3, sola 2
20. x2 + y2 = 25 Yukar 3, aa 4
21. y = x3 Sola 1, aa 1
22. y = x2/3 Saa 1, aa 1

y g(t)
23. y = x Sola 0.81
24. y = x Saa 3
25. y = 2x 7 Yukar 7
26. y =
1
sx + 1d + 5
2
Aa
Down 5,
5, saa
right11
27. y = 1@x Yukar 1, saa 1

2
28. y = 1@x Sola 2, aa 1

2948 altrmalarndaki fonksiyonlarn grafiklerini iziniz.
29. y = 2x + 4
30. y = 29 - x
31. y = x - 2
33. y = 1 + 2x - 1
32. y = 1 - x - 1
34. y = 1 - 2x
35. y = sx + 1d2>3
36. y = sx - 8d2>3
37. y = 1 - x
2>3
38. y + 4 = x
2>3
3
x - 1 - 1
39. y = 2
40. y = sx + 2d3>2 + 1
1
41. y =
x - 2
1
42. y = x - 2
1
43. y = x + 2
1
44. y =
x + 2
45. y =
1
sx - 1d2
46. y =
c. g(t) + 3
d. 1 g(t)
e. g(t + 2)
f. g(t 2)
g. g(1 t)
h. g(t 4)
Dikey ve Yatay lekleme

5160 altrmalar verilen fonksiyonlarn grafiklerinin ne oranda ve
hangi ynde uzatlacan veya sktrlacan sylemektedir. Uzatlm veya sktrlm grafik iin bir denklem yaznz.
olarak
3 kat uzatlm
stretched
vertically
by a factor of 3
51. y = x 2 - 1, dikey
2
yatay
olarak
2
kat
sktrlm
52. y = x - 1, compressed horizontally by a factor of 2
1
, dikey
compressed
by a factor of 2
olarak 2vertically
kat sktrlm
x2
1
, yatay
stretched
horizontally
by a factor of 3
olarak
3 kat uzatlm
x2
olarak 4horizontally
kat sktrlm
compressed
by a factor of 4
55. y = 2x + 1, yatay
54. y = 1 +
1
- 1
x2
56. y = 2x + 1,
1
1
+ 1
48. y =
x2
sx + 1d2
49. Aadaki ekil tanm aral [0, 2], deer aral [0, 1] olan (x)
fonksiyonunu gstermektedir. Verilmi fonksiyonlarn tanm ve
deer aralklarn bulun ve grafiklerini izin.
dikey olarak
3 kat uzatlm
stretched
vertically
by a factor of 3
olarak
2 kat uzatlm
stretched
horizontally
by a factor of 2
57. y = 24 - x 2, yatay
2 dikey olarak 3 kat sktrlm
58. y = 24 - x , compressed vertically by a factor of 3
olarak 3horizontally
kat sktrlm
compressed
by a factor of 3
59. y = 1 - x 3, yatay
3 yatay olarak 2 kat uzatlm
60. y = 1 - x , stretched horizontally by a factor of 2
Grafik izmek
b. g(t)
53. y = 1 +
47. y =
a. g(t)
6168 altrmalarndaki fonksiyonlarn grafiklerini, noktalar iaretlemekle deil, ekil 1.361.38 de grafii verilen standart fonksiyonlardan biri ile balayp uygun dnmleri uygulamakla izin.
y f(x)
a. sxd + 2
b. sxd - 1
c. 2(x)
d. -sxd
e. sx + 2d
f. sx - 1d
g. s -xd
h. -sx + 1d + 1
x
2
61. y = - 22x + 1
62. y =
63. y = sx - 1d3 + 2
64. y = s1 - xd3 + 2
65. y =
1
- 1
2x
3
x
67. y = - 2
1 -
2
+ 1
x2
68. y = s -2xd2>3
66. y =
69. y = x 2 - 1 . fonksiyonunun grafiini iziniz.

70. y = 2 x . fonksiyonunun grafiini iziniz.
48
Blm 1: n Bilgiler
Elipsler
ift ve Tek Fonksiyonlar
7176 altrmalarnda elips formlleri verilmektedir. Her denklemi

standart forma getirin ve elipsi izin.
79. nin bir ift fonksiyon ve gnin bir tek fonksiyon olduunu ve
her ikisinin de btn reel doru . zerinde tanml olduunu
varsayn. Aadakilerden hangileri (tanml olduklar yerlerde)
ifttir? tektir?
71. 9x 2 + 25y 2 = 225

2
72. 16x 2 + 7y 2 = 112
74. sx + 1d2 + 2y 2 = 4
73. 3x + s y - 2d = 3
75. 3sx - 1d2 + 2s y + 2d2 = 6
2
77. 4 birim sola ve 3 birim yukarya kaydrlm olan

(x2@16) + (y2@9) = 1 elipsi iin bir denklem yaznz. Elipsi iziniz
ve merkezi ile asal eksenini belirtiniz.
78. 3 birim saa ve 2 birim aaya kaydrlm olan
(x2@4) + (y2@25) = 1 elipsi iin bir denklem yaznz. Elipsi iziniz
ve merkezi ile asal eksenini belirtiniz.
s
B
1
C
ar
A
r
be
A'
Bi
ry
c. g >
d. =
e. g = g g
f. g
g. g
h.
i. g g
80. Bir fonksiyon hem ift ve hem de tek olabilir mi? Cevabnz
aklayn.
T 81. (rnek 1 in devam) sxd = 2x ve g sxd = 21 - x fonksiyonlarnn grafiklerini (a) toplamlarnn, (b) arpmlarnn, (c) her iki
farklarn, (d) her iki oranlarnn grafikleri ile birlikte iziniz.
2
T 82. (x) = x 7 ve g(x) = x olsun. ve g grafiklerini g ve g
grafikleri ile birlikte izin.
B'
ri m
b. >g
3
1
76. 6 ax + b + 9 ay - b = 54
2
2
1.6
a. g
e m
a pl e m be
EKL 1.63 ABC asnn radyan ls,

merkezi C de olan birim ember
zerindeki AB dairesel yaynn u
uzunluudur. u deeri baka herhangi bir
emberden de s@r oran olarak bulunabilir.
Bylece, u radyan olarak lldnde,
s = ru deeri r yarapl bir ember
zerinde yay uzunluudur.
Bu blmde radyan l, trigonometrik fonksiyonlar, periyodiklik ve temel trigonometrik

eitlikler incelenmektedir. Trigonometrik fonksiyonlar periyodik, veya tekrarl, olmalar
ve bundan dolay, doal olarak ortaya kan birok periyodik sreci modellemeleri sebebiyle nemlidirler.
Radyan l
Denizcilik ve astronomide, alar derece ile llr, ancak analizde daha ilerideki
hesaplamalar kolaylatraca iin radyan olarak adlandrlan birimleri kullanmak daha
iyidir.
Birim emberin merkezindeki ACB asnn radyan ls (ekil 1.63) ACB asnn
birim emberden kestii yayn uzunluuna eittir. ekil 1.63 te, kar gelen u as radyan
olarak lldnde, r yarapl bir emberden kesilen yay uzunluu nun s = ru olduu
gsterilmektedir.
emberin evresi 2p ve bir emberin bir tam deviri 360 olduundan, radyan ile
derece arasndaki bant
p radyan = 180
rnein, 45 nin radyan ls
Dnm Formlleri
( 0.02) radyan
1 derece =
180
ile arpn
Dereceden radyana:
180
180
( 57) derece
1 radyan =
180
ile arpn
Radyandan dereceye :
45 #
p
p
= rad,
180
4
ve p@6 radyan
p # 180
= 30.
6 p
ekil 1.64 te bir genin alar her iki l biriminde grlmektedir.
xy-dzlemindeki bir ann kesi orijindeyse ve balang n pozitif x-ekseni zerindeyse, a standart konumundadr denir (ekil 1.65). Pozitif x-ekseninden saat
ynnn tersine doru llen alar pozitif, saat ynne doru llen alar negatiftir.
1.6
Derece
Radyan
p
4
45
2
45
49
2
p
4
90
1
p
2
1
y
y
Biti n
p
6
30
3
60
90
1
Balang n
x
3
2
p
3
Pozitif
l
Balang n
Biti n
p
2
Negatif
l
EKL 1.64 Bir genin alar, derece ve

radyan cinsinden.
EKL 1.65
xy-dzleminde standart konumda alar.
Alar saat ynnn tersine dnmeleri tanmlamakta kullanldklarnda, lmlerimiz

2p radyann veya 360nin ok dna kabilirler. Ayn ekilde saat ynnde dnmelerin
de her byklkte negatif lleri olabilir (ekil 1.66).
3p
x
x
9p
4
y
5p
2
x
3p
4
EKL 1.66 Sfrdan farkl radyan lleri pozitif

veya negatif olabilir ve 2pnin ok dna kabilirler.
50
Blm 1: n Bilgiler
hipotens
A Uyumu: Radyan Kullann

u andan itibaren bu kitapta llen btn alar, derece veya baka bir birim
ak olarak belirtilmedike, radyan olarak alnacaktr. p@3 asndan bahsederken, p@3 derece deil, p@3 radyan (60) anlalacaktr. Analiz yaparken, hesap
makinenizin modunu radyana ayarlayn.
kar
u
komu
sin u
kar
hipotens
csc u
hipotens
kar
cos u
komu
hipotens
sec u
hipotens
komu
kar
tan u
komu
Alt Temel Trigonometrik Fonksiyon

Byk olaslkla bir dar ann trigonometrik fonksiyonlarn bir dik genin kenarlar
cinsinden tanmlamay biliyorsunuzdur (ekil 1.67). Bu tanm geni ve negatif alara
geniletmek iin, nce ay r yarapl bir ember iinde standart konumuna yerletirerek,
trigonometrik fonksiyonlar ann biti nnn emberi kestii P(x, y) noktasnn koordinatlar cinsinden tanmlayacaz (ekil 1.68).
y
r
sins: sin u = r
kosekant: csc u = y
x
r
cosins: cos u = r
sekant: sec u = x
y
x
tanjant: tan u = x
kotanjant: cot u = y
komu
cot u
kar
EKL 1.67 Bir dar ann

trigonometrik oranlar.
Bu geniletilmi tanmlar a dar olduunda dik-gen tanmlaryla uyumaktadrlar

(ekil 1.69).
Ayrca, blm tanml olduunda, aadaki tanmlar not edin.
P(x, y)
r
u
0
sin u
cos u
1
sec u =
cos u
p
1
=
4
22
p
1
cos =
4
22
p
tan = 1
4
sin
P(x, y)
y kar
x
komu
sin
p
1
=
6
2
sin
23
p
=
3
2
cos
23
p
=
6
2
cos
p
1
=
3
2
tan
p
1
=
6
23
tan
p
= 23
3
olduunu grrz.
Temel trigonometrik fonksiyonlarn ne zaman pozitif veya negatif olduklarn hatrlamann bir yolu BSTK (Btn Snf Tahtaya Kalkar) kuraldr (ekil 1.70). rnein, ekil
1.71 deki genden
23
2p
2p
2p
1
=
,
cos
= - ,
tan
= - 23.
3
2
3
2
3
Benzer bir yntem kullanarak Tablo 1.4 te gsterilen sin u , cos u ve tan u deerlerini
elde ederiz.
sin
EKL 1.69 Dar a iin yeni ve eski

tanmlar uyuur.
cot u =
Grebileceiniz gibi, x = 0 ise tan u ve sec u tanml deildirler. Yani, unn deeri
p@2, 3p@2, ise tanmszdrlar. Ayn ekilde, cot u ve csc u da y = 0 olan u deerleri, yani u = 0, p, 2p, iin tanml deillerdir.
Baz alar iin bu trigonometrik oranlarn tam deerleri ekil 1.64 teki genlerden
bulunabilir.
EKL 1.68 Genel bir u asnn

trigonometrik fonksiyonlar x, y ve
r cinsinden tanmlanr.
hipotens
r
1
tan u
1
csc u =
sin u
tan u =
1.6
51
cos 2 p , sin 2 p 1 , 3
3
3 2 2
y
y
P
S
sin pos
B
all pos
3
2
x
T
tan pos
2p
3
x
1
2
K
cos pos
EKL 1.71 2p@3 radyann sins ve

kosinsnn hesapland gen.
Kenar uzunluklar, dik genlerin
geometrisinden gelmektedir.
ekil 1.70 BSTK kural, Btn

Snf Tahtaya Kalkar
cmlesinden hatrlanabilir. Herbir
blgede hangi fonksiyonlarn
pozitif olduunu syler.
Hesap makineleri ve bilgisayarlar ounlukla, a ister radyan ister derece olarak verilsin, bir ann trigonometrik oranlarn kolaylkla verirler.
TABLO 1.4 Seilmi baz u deerleri iin sin u, cos u ve tan u deerleri
Derece
180
u (radyan)
-p
135
3p
4
90
p
2
45
p
4
0
0
30
p
6
45
p
4
60
p
3
90
p
2
120
2p
3
135
3p
4
150
5p
6
22
2
1
2
- 22
2
-1
sin u
- 22
2
-1
- 22
2
1
2
22
2
23
2
23
2
cos u
-1
- 22
2
22
2
23
2
22
2
1
2
tan u
-1
23
3
23
RNEK 1
1
2
- 23
180
270
3p
2
360
-1
- 23
2
-1
- 23
3
2p
Trigonometrik Fonksiyon Deerlerini Bulmak
tan u = 3@2 ve 0 u p@2 ise u nn dier be trigonometrik fonksiyonunu bulunuz.

zm tan u = 3@2 den ekil 1.72 deki ykseklii 3 (kar) ve taban 2 (komu) olan geni
izeriz. Pisagor Teoremi hipotens uzunluunu verir 24 + 9 = 213. genden dier
be trigonometrik fonksiyonun deerlerini yazarz:
cos u =
2
,
213
sin u =
3
213
sec u =
213
,
2
csc u =
213
,
3
cot u =
2
3
52
Blm 1: n Bilgiler
y
Trigonometrik Fonksiyonlarn Periyodiklii ve Grafikleri

u lsnde bir a ile u + 2p lsnde bir a standart konumdaysalar, biti nlar
akr. Dolaysyla iki ann da trigonometrik deerleri ayndr:
13
cos su + 2pd = cos u

secsu + 2pd = sec u
3
0
u
2
sinsu + 2pd = sin u

cscsu + 2pd = csc u
tansu + 2pd = tan u

cotsu + 2pd = cot u
Benzer olarak, cos (u 2p) = cos u , sin (u 2p) = sin u vs. Bu tekrar etme davrann,
alt temel trigonometrik fonksiyon periyodiktir eklinde tanmlarz.
EKL 1.72 rnek 1 deki trigonometrik

fonksiyonlarn hesapland gen.
TANIM
Periyodik Fonksiyon
Her x deeri iin, (x + p) = (x) olacak ekilde bir p deeri bulunabiliyorsa,
(x) fonksiyonu periyodiktir. Byle en kk p deerine nin periyodu denir.
Trigonometrik fonksiyonlar koordinat dzleminde izerken, genellikle bamsz deikeni u yerine x ile belirtiriz. ekil 1.73e bakn.
y
y
y
y sin x
y cos x
p
2
p
2
3p
2
x
2p
y = sec x
1
3 p p p 0
2
2
p p 3p
2
2
p
2
p
2
3p
2
x
2p
y sinx
Tanm kmesi: x
Deer kmesi: 1 y 1
Periyot:
2p
(b)
y
y = csc x
Tanm kmesi: x
Deer kmesi: 1 y 1
Periyot:
2p
(a)
y
y tan x
Tanm kmesi: x p , 3 p , . . .
2
2
Deer kmesi: y 1 ve y 1
Periyot:
2p
(d)
p
2
0 p p 3p
2
2
Tanm kmesi: x p , 3p , . .
2
2
Deer kmesi: y
Periyot:
p
(c)
y
y = cot x
1
p p 0
2
3p
2
1
p
2
p 3p 2p
2
Tanm kmesi: x 0, p, 2 p, . . .

Deer kmesi: y 1 ve y 1
2p
Periyot:
(e)
p p 0
2
p
2
p 3p 2 p
2
Tanm kmesi: x 0, p, 2 p, .

Deer kmesi: y
Periyot:
p
(f)
EKL 1.73 Radyan l kullanarak (a) kosins, (b) sins, (c) tanjant, (d) sekant, (e) cosekant ve (f) kotanjant
grafikleri. Glgeli blmler her bir fonksiyonun periyodunu belirtmektedir.
1.6
Trigonometrik Fonksiyonlarn Periyodu

Periyot p:
tan (x + p) = tan x
cot (x + p) = cot x
p:
Periyot 2p
sin (x + 2p) = sin x

cos (x + 2p) = cos x
sec (x + 2p) = sec x
csc (x + 2p) = csc x
53
ekil 1.73ten grdmz gibi, tanjant ve kotanjant fonksiyonlarnn periyodu

p = pdir. Dier drt fonksiyonun periyodu ise 2pdir. Periyodik fonksiyonlarn nemi bilimde incelenen davranlarn ounun yaklak olarak periyodik olmalarndan kaynaklanmaktadr.
leri analizden bir teorem unu syler: matematiksel modellemede kullanmak
istediimiz her periyodik fonksiyon sins ve kosinslerin cebirsel bir kombinasyonu
olarak yazlabilir. Bunun nasl yapldn Blm 11.11 de greceiz.
ekil 1.73teki grafiklerdeki simetriler, kosins ve sekant fonksiyonlarnn ift, dier
drt fonksiyonun tek olduunu gstermektedir.
ift
Tek
cos (x) = cos x
sin (x) = sin x
sec (x) = sec x
tan (x) = tan x

csc (x) = csc x
cot (x) = cot x
y
P(cos u, sin u)
Bantlar
x2 y2 1
sin u
cos u
x
1
Dzlemdeki herhangi bir P(x, y) noktasnn koordinatlar, noktann orijinden uzakl ve

OP nnn pozitif x-ekseni ile yapt a cinsinden ifade edilebilir (ekil 1.69).
x@r = cos u ve y@r = sin u olduundan
x = r cos u,
y = r sin u
bantlar vardr.
r =1 olduunda ekil 1.74 teki referans dik gene, aadaki eitlii elde etmek iin
Pisagor teoremini uygulayabiliriz.
cos2 u + sin2 u = 1
EKL 1.74 Genel bir u asnn

referans geni
(1)
Her u deeri iin doru olan bu denklem, trigonometride en fazla kullanlan zdeliktir.
Bu denklemi srasyla cos2 u ve sin2 u ile blmek u bantlar verir:
1 + tan2 u = sec2 u
1 + cot2 u = csc2 u
Aadaki formller her A ve B as iin salanr (Altrma 53 ve 54).
Toplama Formlleri
cos (A + B) = cos A cos B sin A sin B
sin (A + B) = sin A cos B + cos A sin B
(2)
54
Blm 1: n Bilgiler
cos (A B) ve sin (A B) iin de benzer formller bulunmaktadr (Altrma 35 ve

36). Bu kitapta ihtiya duyacanz tm trigonometrik bantlar (1) ve (2) denklemlerinden tremitir. rnein, a toplam formllerinde hem A hem de B yerine u yazarsak
u bantlar elde ederiz,
ift -A Formlleri
cos 2u = cos2 u sin2 u
cos 2u = 2 sin u cos u
cos2 u + sin2 u = 1,
(3)
cos2 u sin2 u = cos 2u
ki denklemi toplayarak 2 cos2 u = 1 + cos 2u ve ikinci denklemi birinciden kartarak

2 sin2 u = 1 cos 2u elde ederiz. Buradan, integral hesapta kullanl olan aadaki denklemleri elde ederiz.
Yarm-A Formlleri
cos2 u =
1 + cos 2u
2
(4)
sin2 u =
1 - cos 2u
2
(5)
Kosins Kural
a, b ve c bir ABC geninin kenarlar ve uda cnin karsndaki aysa
c2 = a2 + b2 2 ab cos u
(6)
denklemi elde edilir. Bu denkleme kosins kural denir.

ekil 1.75teki gibi, koordinat eksenlerinin orijinini C de alr ve pozitif x-eksenini genin kenarlarndan birine yerletirirsek, bu kuraln neden doru olduunu grebiliriz.
Ann koordinatlar (b, 0), Bninkiler (a cos u, a sin u) dr. Dolaysyla, A ile B arasndaki
uzakln karesi
y
B(a cos u, a sin u)
c 2 = sa cos u - bd2 + sa sin ud2

c
= a 2scos2 u + sin2 ud + b 2 - 2ab cos u

('')''*
1
A(b, 0)
ekil 1.75 A ile B arasndaki uzakln

karesi kosins kuraln verir.
= a2 + b2 2ab cos u
olur.
Kosins kural Pisagor teoremini genelletirir. u = p@2 ise, cos u = 0 ve c2 = a2 + b2
olur.
1.6
55
Trigonometrik Grafiklerin Dnm

Kaydrma, uzatma, sktrma ve yanstma kurallar trigonometrik fonksiyonlara uygulanr. Aadaki diyagram size, parametrelerin kontroln hatrlatacaktr.
Dikey uzatma veya sktrma:
x-ekseninin dier tarafna
yanstma, negatif ise
Dikey kaydrma
y = af (b(x + c)) + d
Yatay kaydrma
Yatay uzatma veya sktrma:

y-ekseninin dier tarafna yanstma,
negatif ise
RNEK 2
Alaskadaki Scakl Modelleme
Trans-Alaska boru hattnn yapmclar boru hattndaki scak petroln ssnn alttaki
srekli olarak donmu bulunan topra eritmesini engellemek iin yaltc yastklar kullanmlardr. Yastklara ekil verebilmek iin, yl iindeki hava scakl deiimlerini
hesaba katmalar gerekmitir. Deiimler,
sxd = A sin c
2p
sx - Cd d + D,
B
eklinde genel bir sins fonksiyonu veya sinzoid ile temsil edilmitir. Burada | A |
genlii, u B u periyodu, C yatay kaymay ve D dikey kaymay gstermektedir. (ekil 1.76)
y
D +A
Yatay
kaydrma
(C)
y = A sin 2p (x C) D
B
Genlik (A)
Bu eksen y = D
dorusudur
D A
Dikey
kaydrma (D)
Bu uzaklk (B)
periyodudur .
x
EKL 1.76 Pozitif A, B, C ve D iin y = A sin [(2p@B)(x c)] + D genel

sins erisi (rnek 2).
ekil 1.77 byle bir fonksiyonun scaklk verilerini temsil etmekte nasl kullanlacan gstermektedir. ekildeki veri noktalar 1941den 1970e kadar Ulusal Hava Servisinden alnan verilere dayanan Fairbanks, Alaska iin ortalama hava scaklklardr. Verilere uydurulan sins fonksiyonu, Fahrenheit cinsinden scaklk ve x yln bandan
itibaren geen gn says olmak zere
sxd = 37 sin c
2p
sx - 101d d + 25,
365
56
Blm 1: n Bilgiler
ile verilmektedir. Bir hesap makinesi veya bilgisayar zerinde sinzoidal yaklam
seenei ile elde edilen uyum, sonraki blmde tartacaz, verinin gidiatn yakalamak
iin olduka iyidir.
Scaklk (F)
60
40
20
0
20
Ocak
ubat
Mart Nisan Mays Haziran TemmuzAustos Eyll
Ekim Kasm Aralk
Ocak ubat
Mart
EKL 1.77 Fairbanks, Alaska, iin normal ortalama hava scaklklar veri noktalar olarak
iaretlenmitir (lacivert). Sinus yaklam fonksiyonu (kahverengi)
(x) = 37 sin [(2p@365)(x 101)] + 25
ALITIRMALAR 1.6
Radyan, Derece ve Dairesel Yaylar
1. 10 m yarapl bir emberde, (a) 4p@5 radyanlk, (b) 110lik bir
merkez aya karlk gelen yayn uzunluu ne kadardr?
2. 8 yarapl bir emberdeki merkez a 10p uzunluunda bir yaya
karlk gelmektedir? Ay radyan ve derece cinsinden bulun.
3. 12 in apl bir emberin evresinde bir yay iaretleyip, yayn ularndan emberin merkezine dorular izerek 80lik bir a elde
etmek istiyorsunuz. Bir inin onda biri hassasiyetle yayn uzunluu ne olmaldr?
4. 1 m apnda bir tekerlei yer seviyesinin 30 cm yukarsna dndrrseniz, tekerlek hangi ayla dner? Cevabnz radyan (1@10 hassasiyetle) ve derece (1 derecelik hassasiyetle) cinsinden veriniz.
Trigonometrik Fonksiyonlar Hesaplamak

5. Aada verilen fonksiyon deerleri tablosunu doldurun. Verilen
bir ada fonksiyon tanml deilse, TNSZ yazn. Tablo veya
hesap makinesi kullanmayn.
U
sin u
cos u
tan u
cot u
sec u
csc u
P
P
P@3
2P
P@2
6. Aada verilen fonksiyon deerleri tablosunu doldurun. Verilen

bir ada fonksiyon tanml deilse, TNSZ yazn. Tablo veya
hesap makinesi kullanmayn.
U
3P@2
P@3
P@6
P@4
5P@6
sin u
cos u
tan u
cot u
sec u
csc u
7-12 altrmalarnda sin x, cos x ve tan xten biri verilmitir. x belirtilen aralktaysa, dier ikisini bulunuz.
7. sin x =
3
,
5
p
x c , pd
2
9. cos x =
1
,
3
x c-
5
p
, 0 d 10. cos x = - ,
2
13
11. tan x =
1
,
2
x cp,
3p
d
2
P@4
3P
8. tan x = 2,
1
12. sin x = - ,
2
x c0,
p
d
2
p
x c , pd
2
x cp,
3p
d
2
Trigonometrik Fonksiyonlar izmek

13-22 altrmalarndaki fonksiyonlar izin. Her fonksiyonun periyodu nedir?
13. sin 2x
14. sin (x@2)
1.6
15. cos px
17. -sin
39. cos sp + xd
40. sin s2p - xd
18. -cos 2px
3p
41. sin a
- xb
2
42. cos a
16. cos
px
3
px
2
3p
+ xb
2
19. cos ax -
p
b
2
20. sin ax +
p
b
2
43. sin
7p
p
p
nin deerini sin a + b . hesaplayarak bulun.
12
4
3
21. sin ax -
p
b + 1
4
22. cos ax +
p
b - 1
4
44. cos
11p
p
2p
nin deerini cos a +
b . hesaplayarak bulun.
12
4
3
45. cos
p
. nin deerini bulun.
12
46. sin
5p
. nin deerini bulun.
12
23-26 altrmalarndaki fonksiyonlar ts-dzleminde (t yatay, s dikey

eksen) izin. Her fonksiyonun periyodu nedir? Grafiklerin simetrileri
nelerdir?
23. s = cot 2t
24. s = -tan pt
25. s = sec a
t
26. s = csc a b
2
pt
b
2
T 27. a. 3p@2 x 3p@2 iin y = cos x ve y = sec x fonksiyonlarn

birlikte izin. cos xin iaretlerine ve deerlerine gre sec xin
davrann aklayn.
b. p x 2p iin y = sin x ve y = csc x fonksiyonlarn birlikte izin. sin xin iaretlerine ve deerlerine gre csc xin
davrann aklayn.
T 28. 7 x 7 iin y = tan x ve y = cot x fonksiyonlarn birlikte
izin. tan xin iaretlerine ve deerlerine gre cot xin davrann
aklayn.
29. y = sin x ve y = sin x fonksiyonlarn birlikte izin. sin x in
deer ve tanm kmeleri nedir?
57
ift A Formllerini Kullanma

47-50 altrmalarndaki fonksiyonlarn deerlerini bulun.
47. cos2
p
8
48. cos2
p
12
49. sin2
p
12
50. sin2
p
8
Teori ve rnekler
ki ann toplamnn tanjantnn
51. Tanjant toplama forml

standart toplam
tan A + tan B
.
1 - tan A tan B
tansA + Bd =
30. y = sin x ve y = sin x fonksiyonlarn birlikte izin. sin x in

deer ve tanm kmeleri nedir?
52. (Altrma 51in devam) tan (A B) iin bir forml tretin.
Ek Trigonometrik Bantlar
53. Aadaki ekildeki gene kosins kuraln uygulayarak

cos (A B) iin bir forml tretin.
olarak verilir. Forml kartn.
31-36 altrmalarndaki bantlar tretmek iin a toplama formllerini kullann.

31. cos ax -
p
b = sin x
2
32. cos ax +
p
b = -sin x
2
33. sin ax +
p
b = cos x
2
34. sin ax -
p
b = -cos x
2
y
1
A
1
35. cos (A B) = cos A cos B + sin A sin B (Altrma 53 farkl bir

tretme tantmaktadr )
B
1
36. sin (A B) = sin A cos B cos A sin B

37. cos (A B) = cos A cos B + sin A sin B bantsnda B = A
alrsanz ne olur? Bu sonu daha nceden bildiiniz bir eyle
uyuuyor mu?
38. A toplama formllerinde B = 2p alrsanz ne olur? Sonular
daha nceden bildiiniz bir eylerle uyuuyor mu?
A Toplama Formllerini Kullanma

39-42 altrmalarnda, verilen bykl sinx ve cosx cinsinden ifade
edin.
54. a. sin (A + B) iin toplama formln elde etmek zere

p
sin u = cos a - u b denklemine cos (A B) formln
2
uygulayn.
b. Altrma 35 teki cos (A B) formlnde B yerine B yazarak
cos (A + B) iin forml tretin.
58
Blm 1: n Bilgiler
55. Bir genin iki kenar a = 2, b = 3 ve bir as C = 60dir.

c kenarnn uzunluunu bulunuz.
65. Fairbanks, Alaskadaki scaklk Genel bir

sxd = 37 sin a
56. Bir genin iki kenar a = 2, b = 3 ve bir as C = 40dir. c kenarnn uzunluunu bulun
57. Sins kural a, b ve c bir gendeki A, B ve C alarnn
karlarndaki kenarlarsa, sins kural
sin C
sin A
sin B
a = b = c .
olacan syler. Verilen ekilleri ve sin (p u) = sin u bantsn kullanarak bu kural karn.
A
b
C
2p
sx - 101db + 25 .
365
sins fonksiyonunun (a) genliini, (b) periyodunu, (c) yatay kaymasn ve (d) dikey kaymasn bulun.
66. Fairbanks, Alaskadaki scaklk Altrma 65teki denklemi kullanarak, aadaki sorularda ekil 1.77de gsterilen Fairbanks,
Alaskadaki scaklk hakknda sorulanlara yaklak cevaplar bulun. Bir yln 365 gn olduunu varsayn.
a. Grlen en dk ve en yksek ortalama gnlk scaklk
nedir?
b. Grlen en dk ve en yksek gnlk ortalama scaklklarn
ortalamas nedir? Bu ortalama neden fonksiyonun dikey kaymasdr?
BLGSAYARLI NCELEMELER
58. Bir genin iki kenar a = 2, b = 3 ve bir as C = 60dir

(Altrma 55teki gibi). Sins kuraln kullanarak B asnn
sinsn bulun.
67-70 altrmalarnda, grafik olarak A, B, C ve D sabitlerinin deerlerlerini deitirerek, genel

sxd = A sin a
59. Bir genin bir kenar c = 2 ve iki as A = p@4 ve B = p@3tr.

Ann karsndaki a kenarnn uzunluunu bulun.
60. sin x x yaklam x radyan olarak lldnde, xin kk
saysal deerleri iin, sin x x olduunu bilmek yararldr.
T
Blm 3.8de, bu yaklamn neden doru olduunu greceiz.
u x u 0.1 ise, yaklamn hatas 5000de 1den azdr.
a. Grafik izicinizi radyan moduna ayarlarayarak, y = sin x ve
y = x grafiklerini orijin yaknnda birlikte izin. x orijine
yaklatka ne gzlyorsunuz?
b. Grafik izicinizi derece moduna ayarlayarak, y = sin x ve y = x
grafiklerini orijin etrafnda yine beraber izin. Grntnn
radyan modunda elde edilenden fark nedir?
c. abuk bir radyan mod kontrol Hesap makineniz radyan
modunda m? xin orijine yakn bir deerinde, rnein
x = 0.1de, sin xi hesaplayn. sin x x ise, hesap makineniz
radyan modunda, yoksa deildir. Deneyin.
sins erisini inceleyeceksiniz. Altrmalardaki admlar iin bir BCS

veya bilgisayar grafik program kullann.
67. Periyod B
A = 3, C = D = 0 aln.
a. B = 1, 3, 2p, 5p deerleri iin 4p x 4p aralnda (x)

fonksiyonunu izin. Periyod arttka genel sins fonksiyonuna
ne olduunu aklayn.
b. Bnin negatif deerlerlerinde grafie ne olur? B = 3 ve
B = 2p iin deneyin.
68. Yatay kayma C A = 3, B = 6 ve D = 0 aln.
a. C = 0, 1 ve 2 deerleri iin 4p x 4p aralnda (x)i izin. C pozitif olarak artarken genel sins fonksiyonuna ne olduunu aklayn.
b. Cnin negatif deerlerinde grafie ne olur?
c. Grafiin yatay bir kayma gstermemesi iin Cye verilebilecek en kk deer nedir? Cevabnz izerek gsterin.
Genel Sins Erileri

sxd = A sin a
2p
sx - Cdb + D
B
69. Dikey kayma D A = 3, B = 6 ve C = 0 aln.
2p
sx - Cdb + D,
B
iin, 6164 altrmalarndaki sins fonksiyonlarnda A, B, C ve Dyi

bulun ve grafiklerini izin (ekil 1.76 ya bakn).
61. y = 2 sin sx + pd - 1
1
1
62. y = sin spx - pd +
2
2
p
1
2
63. y = - p sin a tb + p
2
2pt
L
sin
64. y =
,
L
2p
L 7 0
a. D = 0, 1 ve 3 deerleri iin 4p x 4p aralnda (x) i

izin. D pozitif olarak artarken genel sins fonksiyonuna ne
olduunu aklayn.
b. Dnin negatif deerlerinde grafie ne olur?
70. Genellikle A
B = 6, C = D = 0 aln.
a. A pozitif olarak artarken genel sins fonksiyonuna ne olduunu aklayn. Cevabnz A = 1, 5 ve 9 iin (x)i izerek gsterin.
b. Ann negatif deerlerinde grafie ne olur?
1.7
1.7
59

Grafik izen bir hesap makinesi veya grafik izim program olan bir bilgisayar, ok karmak fonksiyonlarn grafiklerini byk bir dorulukla izmemizi salar. Aksi halde bu fonksiyonlarn bir ou kolaylkla izilemez. Bununla birlikte, bu gibi aralar grafik izmek
maksatl kullanrken dikkatli olmak gerekir. Bu blmde bu konulara yneliyoruz. Blm
4 te, bir fonksiyonun grafiinin btn nemli zelliklerini doru olarak grdmze emin
olmamzda, analizin nasl yardmc olduunu greceiz.
Grafik ereveleri
Grafik izim arac olarak grafik izen bir hesap makinesi veya bilgisayar kullanldnda,
dikdrtgen bir ekranda veya grnt erevesinde, grafiin bir blm gsterilir. Ana
ereve ou kez grafiin tam olmayan veya yanltc bir resmini verir. Her iki eksende de
birimler veya ller ayn olduunda kare ereve terimini kullanrz. Bu, grnt
erevesinin kendisinin ekil olarak kare olmas demek deildir (genellikle dikdrtgendir), x-biriminin y-birimine eit olmas demektir.
Bir grafik ana ekranda gsterildiinde, grafii ekrana uydurmak iin x-birimleri
y-birimlerinden farkl olabilir. Ekrandaki grnt erevesi, bamsz ve bal deikenlerin minimum ve maksimum deerleri belirtilerek ayarlanr. Yani, bir a x b aral
ve bir c y d deer aral belirlenir. Makine, a ile b arasnda eit aralklarla belirli
sayda x deerleri seer. x iin bir ilk deerle balayarak, grafii izilen fonksiyonun tanm
kmesinde yer alyorsa ve (x), [c, d] deer kmesinde yer alyorsa (x, (x)) noktas
iaretlenir. x, nin tanm kmesinin dnda ise veya (x) belirlenen [c, d] deer aralnn
dnda ise bu durumda makine (x, (x)) noktasn iaretleyemediinden bir sonraki xdeerine geer.
Makine bu yolla ok fazla sayda (x, (x)) noktas iaretler ve iaretlenen her nokta ile
komu nokta arasnda, elle de yapabileceimiz gibi, ksa bir doru paras izerek grafii
temsil eden eriye yaklar. Genellikle, komu noktalar birbirlerine o kadar yakndrlar ki
temsili grafik dzgn bir eri grnmndedir. Bu ilem srasnda baz eyler ters gidebilir. Aadaki rneklerde en ok karlalan problemler gsterilmektedir.
RNEK 1
Bir Grnt erevesi Semek

3
(x) = x 7x2 + 28 fonksiyonunun grafiini, aadaki her bir ekran veya grnt
erevesi iinde izin.

(a) [10, 10]a [10, 10]
(b) [4, 4]a [50, 10]
(c) [4, 10]a [60, 60]
zm
(a) ereve iin, x-deerleri araln ve y-deerleri araln belirlemek iin a = 10,
b = 10, c = 10 ve d = 10 seeriz. Sonu grafik ekil 1.78a da gsterilmitir.
erevenin, grafiin alt blmn kestii ve x-deerleri aralnn ok geni olduu
gzkmektedir. Bir sonraki ereveyi deneyelim.
(b) imdi grafiin daha ok zelliini gryoruz (ekil 1.78b), fakat st ksm kayptr
ve x = 4 ten daha sa grmeliyiz. Bir sonraki ereve yardmc olacaktr.
(c) ekil 1.78c grafii yeni grnt erevesi iinde gstermektedir. Bu erevede
grafiin daha btn bir resmini elde ettiimize ve bunun 3. dereceden bir polinom
grafiine uygun olduuna dikkat edin. yi bir grnt erevesi semek bir denemeyanlma srecidir ve baz sorunlar zmeyi gerektirebilir.
60
Blm 1: n Bilgiler
10
10
60
4
10
4
4
10
10
50
(a)
(b)
10
60
(c)
EKL 1.78 Farkl grnt erevelerinde (x) = x3 7x2 + 28in grafii (rnek 1).
RNEK 2
Kare ereve
Bir grafik grntlendiinde ekil 1.78b ve 1.78c.de olduu gibi x-birimi y-biriminden
farkl olabilir. Sonu, resimde yanltc olabilecek bir bozulmadr.
Bir eksendeki birimleri, dierindeki lee uydurmak iin, sktrarak veya uzatarak
grnt erevesi doru grafii veren kare ereve yaplabilir. ou sistemin iinde ekran kare yapacak fonksiyonlar bulunmaktadr. Sizinki kare deilse, baz hesaplamalar yaparak ekran boyutunuzu elle kare haline getirmeniz veya gerek izimi nceden biliyor olmanz gerekir.
ekil 1.79a da birbirine dik y = x ve y -x + 322, dorular ile y = 29 - x 2 ,
yarm emberinin grafikleri, kare olmayan [6, 6]ya [6, 8]lik bir grnt ekrannda
grlmektedir. Bozulmaya dikkat edin. Dorular dikmi gibi gzkmemekte, yarm ember ekil olarak elips gibi gzkmektedir.
ekil 1.79b de ayn fonksiyonlarn grafikleri, x-birimleri y-birimleri ile ayn olacak
ekilde leklenmi bir kare ekranda gzkmektedir. Her iki ekilde de [6, 6]ya
[4, 4]lk ekranndaki x-ekseninin ayn olduuna, fakat ekil 1.79b de ekran kare yapmak iin x-eksenindeki leklemenin sktrlm olduuna dikkat edin.
ekil 1.79c, [3, 3]e [0, 4]lk bir ekranda geniletilmi bir grnty kare iinde
vermektedir.
8
3
6
(a)
4
(b)
3
0
(c)
EKL 1.79 Birbirine dik y = x ve y = -x + 322 , dorular ve y = 29 - x 2 , yarm emberinin grafikleri

(a) kare olmayan ekranda, (b) ve (c) kare ekranda (rnek 2).
Bir rasyonel fonksiyonun paydas, grnt ekranndaki baz x-deerlerinde sfr oluyorsa hesap makinesi veya bilgisayar grafik program ekrann stnden altna dikeye yakn bir doru paras izer. te bir rnek.
1.7
RNEK 3
y =
61
Bir Rasyonel Fonksiyonun Grafii
1
. fonksiyonunun grafiini iziniz.
2 - x
zm ekil 1.80a grafii [10, 10]a [10, 10] luk bir kare ereve iinde gstermektedir. x = 2 de neredeyse dikey olan doru parasna dikkat edin. O, aslnda grafiin bir
paras deildir ve x = 2 fonksiyonun tanm kmesinde deildir. Bu doru parasn, deneme-yanlma yoluyla grnt erevesini daha kk olan ve daha iyi bir grafik veren
[6, 6]ya [4, 4]lk bir ereveye deitirerek ortadan kaldrabiliriz (ekil 1.80b).
4
10
10
10
10
(a)
EKL 1.80
y =
4
(b)
1
fonksiyonunun grafii (rnek 3).
2 - x
Bazen bir trigonometrik fonksiyonun grafii ok hzl salnr. Bir hesap makinesi veya
bilgisayar program grafiin noktalarn iaretleyip onlar birletirirken, maksimum ve minimum noktalarnn bir ou kaybolur. Neticede grafik ok yanltcdr.
RNEK 4
Hzla Salnan bir Fonksiyonun Grafii
(x) = sin 100x fonksiyonunun grafiini izin.

zm
ekil 1.81a nin grafiini [12, 12]ye [1, 1]lik bir grnt erevesi iinde
gstermektedir. Sins erisinin 1 ile 1 arasnda periyodik olarak salnmas gerektiinden
grafiin ok tuhaf gzktn gryoruz. Bu davran ekil 1.81a. da sergilenmedi. Daha kk, rnein [6, 6]ya [1, 1]lik bir grnt erevesi ile deneme yapabiliriz fakat
grafik daha iyi deildir (ekil 1.81b). Zorluk uradadr; (x) = sin 100x fonksiyonunun periyodu ok kktr (2p@100 0.063). ok daha kk [0.1, 0.1]e [1, 1]lik grnt
erevesini seersek ekil 1.81c de gsterilen grafii elde ederiz. Bu grafik bir sins erisinin beklenen salnmlarn gsterir.
1
12
12
1
(a)
1
(b)
0.1
0.1
1
(c)
EKL 1.81 grnt erevesinde (x) = sin 100x fonksiyonunun grafikleri. Periyot 2p@100 0.063 olduundan,
hzla salnan bu fonksiyonun gerek grnn en iyi (c) deki kk ereve gsterir (rnek 4).
62
Blm 1: n Bilgiler
RNEK 5
Hzla Salnan Baka Bir Fonksiyon
y = cos x +
1
sin 50x. fonksiyonunun grafiini izin.
50
zm
[6, 6]ya [1, 1]lik grnt erevesinde, grafik daha ok zerinde kk, keskin oynamalar olan kosins fonksiyonu gibi gzkmektedir (ekil 1.82a). ereveyi
nemli lde klttmzde, [0.6, 0.6]ya [0.8, 1.02]lik erevede daha iyi bir grn elde ederiz (ekil 1.82b). imdi, kosins erisinin greceli olarak daha byk deerlerine eklenmi, ikinci terim 1@50 sin 50xin kk fakat hzl salnmlarn gryoruz.
1.02
0.6
EKL 1.82
0.6
0.8
(b)
1
(a)
(a) da grafii izilmi olan y = cos x +
1
sin 50x fonksiyonun
50
(b) de yakn grntsn gryoruz. cos x terimi, kosins erisi boyunca

1
hzl salnmlar reten ikinci terim
sin 50x ,e gre baskndr (rnek 5).
50
RNEK 6
1@3
y=x
Kesirli Bir Tek Kuvvet Grafii
fonksiyonunun grafiini izin.
Grafik izim aygtlarnn ou ekil 1.83adaki grafii gsterir. ekil 1.38 deki
3
x grafii ile karlatrdmzda, x 0 iin sol kolun olmadn grrz.
y = x 1>3 = 2
Grafiklerin farkl olmalarnn nedeni, ou hesap makinesi veya bilgisayar programnn
zm
2
(a)
2
(b)
x # 1>3
x
x
fonksiyonunun grafiini her iki kolu da elde ederek izdik. (rnek 6 ya baknz)
EKL 1.83
y = x1@3nin grafii, sol kol eksik (a). (b) de sxd =
1.7
63
x1@3 e(1@3)ln x olarak hesaplamasdr. (stel ve logaritmik fonksiyonlar Blm 7 de incelenmektedir.) Logaritma fonksiyonu xin negatif deerlerinde tanml olmadndan,
hesaplama aygt yalnzca x 0 olduu sa kolu retebilir.
Her iki kolu da gsteren tam resmi elde etmek iin
sxd =
x # 1>3
x .
x
fonksiyonunun grafiini izebiliriz. Bu fonksiyon, x = 0 hari (01@3 = 0 olmasna ramen,

burada tanmszdr ) x1@3e eittir. ekil 1.83b de nin grafii gsterilmitir.
Deneysel Modelleme: Toplanm Verilerin Eilimini Yakalamak

Blm 1.4, rnek 3 te, Keplerin bir gezegenin yrngesinin periyodu, gezegenin
gnee olan ortalama uzaklnn 3@2 kuvveti ile orantldr hipotezinin makul olup olmadn gerekledik. Bir bal deiken ile bir bamsz deiken arasndaki bir ilikiyi
hipotezletiremezsek, veri noktalar toplamalyz ve bunlara uyan ve iaretli noktalarn
eilimini yakalayan bir eri bulmaya almalyz. Veri noktalarna uyan bir eri bulma
ilemine yaklam analizi ve eriye bir yaklam erisi denir. Bir bilgisayar veya grafik
izen hesap makinesi, eri ile veri noktalar arasndaki dikey uzaklklarn kareleri
toplamn minimize eden zel bir eri bularak, yaklam erisini bulur. Bu en kk
kareler yntemi Blm 14.7 altrmalar iinde incelenmektedir.
Birok kullanl yaklam erisi tipi vardr: dorular, kuvvet, polinom, stel, logaritmik ve sinzoidal eriler gibi. ou bilgisayar veya grafik izen hesap makinesinin,
eitli yaklam erileri uyduran yaklam analizi zellii vardr. Aadaki rnek, Tablo
1.5teki verileri lineer (dorusal) bir denkleme uydurmak iin, grafik izen bir hesap
makinesinin lineer yaklam zelliinin kullanlmasn gstermektedir.
RNEK 7
TABLO 1.5 Bir A.B.D. posta
pulunun fiyat
Yl x
Fiyat y
1968
1971
1974
1975
1977
1981
1981
1985
1987
1991
1995
1998
2002
0.06
0.08
0.10
0.13
0.15
0.18
0.20
0.22
0.25
0.29
0.32
0.33
0.37
Bir Yaklam Dorusu Uydurmak
Tablo 1.5teki verilerle balayarak, posta pulu fiyat iin zamann bir fonksiyonu olarak bir
model kurun. Modelin anlaml olduunu saladktan sonra 2010 ylndaki fiyat tahmin
etmekte kullann.
zm
Bir pulun fiyat iin 1968 den itibaren bir model kuruyoruz. 1981de, birincisi
sent ikincisi iki sent olan iki art vardr. 1981 yln listedeki dier yllarla karlatrlabilir klmak iin, bunlar be sentlik tek bir art olarak, Tablo 1.6daki datay vermek zere
birletiriyoruz. ekil 1.84a, Tablo 1.6 iin data izimini vermektedir.
TABLO 1.6 Bir A.B.D. posta pulunun 1968 den itibaren fiyat
x
y
0
6
3
8
6
10
7
13
9
15
13
20
17
22
19
25
23
29
27
32
30
33
34
37
Data izimi olduka dorusal olduundan, dorusal bir model ararz. Datay bir hesap
makinesine (veya bilgisayar programna) girdikten sonra lineer yaklam zelliini
seerek yaklam dorusunun
y = 0.94x + 6.10
olduunu buluruz.
Blm 1: n Bilgiler
Pullarn fiyatlar (sent)
y
60
50
40
30
20
10
0
10 20 30 40 50 60
1968 den sonra yl
(b)
(a)
EKL 1.84 (a) Tablo 1.6 daki (x, y) datasnn izimi. (b) Yaklam dorusunun,
2010daki pul fiyatn tahmin etmede kullanlmas (rnek 7).
ekil 1.84b doruyu ve data izimini birlikte gstermektedir. Uyum dikkate deer lde
iyidir, dolaysyla model kabul edilebilir gzkmektedir.
Yaklam dorusundan hesaplayarak 2010 (x = 42) da bir pulun fiyatnn
y = 0.94(42) + 6.10 46 sent
olaca sonucuna ularz.
ngr, ekil 1.84bdeki yaklam dorusu zerinde kahverengi nokta olarak iaretlenmitir.
RNEK 8
Nfus Tahmini in bir Eri Bulmak
Bir balk iftliinde, gelecekteki alabalk veya kedibal nfusunu tahmin etmek isteyebiliriz. ekil 1.85te bir besin iindeki maya hcreleri topluluunun (biomass olarak
llen) bir zaman iinde (saat olarak llen) bymesi hakknda R. Pearl tarafndan
toplanan datann izimi grlmektedir.
y
Biomass
64
300
250
200
150
100
50
0
3
4
Zaman
EKL 1.85 Bir maya kltrnn geen zamana

gre biomass bykl (rnek 8).
(Data from R. Pearl, The Growth of Population, Quart. Rev.
Biol., Vol. 2 (1927), pp. 532548.)
Noktalarn izimi, yukar doru erilme eilimiyle olduka dzgn gzkmektedir.

Bu eilimi bir polinom (rnein, y = ax2 + bx + c kuadratii ile), bir kuvvet erisi
(y = axb) veya bir stel eri (y = aebx) uydurmakla yakalamay deneyebiliriz. ekil 1.86
bir kuadratik model uydurmak iin bir hesap makinesinin kullanlmas sonucunu gstermektedir.
1.7
250
Biomass
65
y = 6.10x2 9.28x + 16.43 kuadratik modelinin toplanan dataya olduka iyi uyduu
gzkmektedir (ekil 1.86). Bu modeli kullanarak 17 saat sonraki nfusu y(17) = 1622.65
olarak tahmin ederiz. Kuadratik modelimizin iyi bir model olup olmadn grmek iin
Pearl datasn biraz daha inceleyelim.
ekil 1.87 de btn Pearl datasn gsterdik. imdi, y(17) = 1622.65 tahmininin gzlenen 659.6 nfusunu ok fazla atn gryorsunuz. Kuadratik model daha doru bir
deeri neden tahmin edememitir?
200
150
100
50
0
4 5
Zaman
x
y
2000
EKL 1.86 Pearl datasna bir kuadratik

uydurmak y = 6.10x2 9.28x + 16.43
denklemini ve y(17) = 1622.65 tahmini
verir (rnek 8).
1800
1600
Maya Nfusu
1400
1200
Gzlenen
Tahmin edilen
1000
800
600
400
200
0
EKL 1.87
4.5
9
Zaman (saat)
13.5
18
Pearl datasnn geri kalan (rnek 8).
Problem, deneysel modeli kurmak iin kullanlan datann snrlar dndaki deerlerde tahminde bulunmakta yatar (Bizim modelimizi oluturan datann snrlar 0 x 7
idi). Byle ekstrapolasyon , zellikle seilen model, temel oluturan bir rasyonel neri ile
desteklenmediinde tehlikelidir. Bizim maya rneimizde, nfus artn belirleyen
fonksiyonun neden kuadratik olmasn bekledik? Neden bir stel fonksiyon deil? Bu durum karsnda, gelecekteki deerleri nasl tahmin ederiz? ounlukla analiz yardm edebilir. Blm 9 da nfus artn modellemede analizi kullanacaz.
Yaklam Analizi
Yaklam analizinin drt adm vardr:
1. Datay izin.
2. Bir yaklam denklemi bulun. Bir doru iin y = mx + b formunda, bir kuadratik iin y = ax2 + bx + c formundadr.
2. Uyumu grmek iin, yaklamn denkleminin grafiini data grafii stne
izin.
4. Uyum tatmin edici ise tabloda olmayan x deerleri iin y deerlerini tahmin
etmede yaklam denklemini kullann.
66
Blm 1: n Bilgiler
ALITIRMALAR 1.7
Bir Grnt erevesi Semek
14 altrmalarnda, verilen grnt erevelerinden hangilerinin, belirtilen fonksiyon grafiini en uygun gsterdiini tespit etmek iin
grafik izen bir hesap makinesi veya bilgisayar kullann.
4
31. x2 + 2x = 4 + 4y y2 denklemi ile tanmlanan emberin alt

yarsnn grafiini izin.
32. y 2 - 16x 2 = 1 . hiperbolnn st kolunu izin.
33. sxd = - tan 2x . fonksiyonunun drt periyodunu izin.
1. sxd = x - 7x + 6x
34. sxd = 3 cot
a. [1, 1]ye [1, 1]
b. [-2, 2]ye [-5, 5]
c. [-10, 10]ye [-10, 10]
d. [-5, 5]ye [-25, 15]
x
+ 1 . fonksiyonunun iki periyodunu izin.
2
35. sxd = sin 2x + cos 3x . fonksiyonunun grafiini izin.

36. sxd = sin3 x . fonksiyonunun grafiini izin.
2. sxd = x - 4x - 4x + 16
a. [-1, 1]ye [-5, 5]
b. [-3, 3]ye [-10, 10]
c. [-5, 5]ye [-10, 20]
d. [-20, 20]ye [-100, 100]
3. sxd = 5 + 12x - x 3
a. [-1, 1]ye [-1, 1]
b. [-5, 5]ye [-10, 10]
c. [-4, 4]ye [-20, 20]
d. [-4, 5]ye [-15, 25]
4. sxd = 25 + 4x - x 2
Nokta Modunda izim

Bir grafik izim arac kullanrken yanl birletirmelerden kanmann
bir baka yolu, sadece noktalar izen nokta modunu kullanmaktr.
Grafik aracnzda bu zellik varsa 37 40 altrmalarndaki fonksiyonlar izmek iin onu kullann.
37. y =
a. [-2, 2]ye [-2, 2]
b. [-2, 6]ye [-1, 4]
c. [-3, 7]ye [0, 10]
d. [-10, 10]ye [-10, 10]
1
x - 3
39. y = x:x;
1
38. y = sin x
x3 - 1
40. y = 2
x - 1
Yaklam Analizi
Bir Grnt erevesi Belirlemek
530 altrmalarnda verilen fonksiyon iin uygun bir grnt erevesi belirleyin ve bunu grafii gstermek iin kullann.
x2
x3
- 2x + 1
3
2
5. sxd = x 4 - 4x 3 + 15
6. sxd =
7. sxd = x 5 - 5x 4 + 10
8. sxd = 4x 3 - x 4
9. sxd = x29 - x 2
11. y = 2x - 3x 2>3
13. y = 5x
2>5
- 2x
15. y = x 2 - 1
17. y =
x + 3
x + 2
x2 + 2
x2 + 1
x - 1
21. sxd = 2
x - x - 6
19. sxd =
6x 2 - 15x + 6
4x 2 - 10x
25. y = sin 250x
23. sxd =
27. y = cos a
29. y = x +
x
b
50
1
sin 30x
10
10. sxd = x 2s6 - x 3 d

12. y = x 1>3sx 2 - 8d
14. y = x 2>3s5 - xd
16. y = x 2 - x
18. y = 1 -
1
x + 3
x2 - 1
x2 + 1
8
22. sxd = 2
x - 9
20. sxd =
24. sxd =
x2 - 3
x - 2
26. y = 3 cos 60x

28. y =
x
1
sin a b
10
10
30. y = x 2 +
1
cos 100x
50
T 41. Tablo 1.7, inaat iilerinin yllk ortalama tazminatlarn gstermektedir.
TABLO 1.7 naat iilerinin ortalama yllk tazminat-
lar
Yl
Yllk Tazminat
(dolar)
1980
1985
1988
1990
1992
1995
1999
2002
22,033
27,581
30,466
32,836
34,815
37,996
42,236
45,413
Kaynak: A.B.D Ekonomik Analiz Brosu
a. Data iin bir lineer yaklam denklemi bulunuz.

b. Yaklam dorusunun eimini bulunuz. Eim neyi temsil
eder?
1.7
c. Lineer yaklam denkleminin grafiini datann nokta izimi

zerine yerletirin.
TABLO 1.9 Vasta durma mesafesi
d. Yaklam denklemini, inaat iilerinin 2010 daki yllk ortalama tazminatlarn tahminde kullann.
Hz (mil/sa)
T 42. Mevcut tek-aile evlerinin medyan fiyat 1970 den beri srekli
olarak artmtr. Oysa, Tablo 1.8 deki data lkenin eitli blgelerinde farkllklar olduunu gstermektedir.
a. Kuzeydoudaki ev fiyatlar iin bir lineer yaklam denklemi
bulunuz.
b. Yaklam dorusunun eimi neyi temsil eder?
c. Orta-batdaki ev fiyatlar iin bir lineer yaklam denklemi bulunuz.
d. Medyan fiyat nerede daha hzl artar, Kuzeydouda m veya
Orta-batda m?
TABLO 1.8 Tek-aile evlerinin medyan fiyat
Yl
1970
1975
1980
1985
1990
1995
2000
Kuzeydou
(Dolar)
Orta-Bat
(Dolar)
25,200
39,300
60,800
88,900
141,200
197,100
264,700
20,100
30,100
51,900
58,900
74,000
88,300
97,000
Kaynak: Ulusal Emlaklar Birlii
Tablo 1.9 bir otomobilin toplam

T 43. Vasta durma mesafesi
durma mesafesini hznn bir fonksiyonu olarak gstermektedir.
a. Tablo 1.9 daki data iin kuadratik yaklam denklemi bulunuz.
b. Kuadratik yaklam denkleminin grafiini datann nokta izimi zerine yerletirin.
c. 72 ve 85 mil@sa hzlar iin ortalama toplam durma
mesafelerini tahmin etmede kuadratik yaklam denklemin
grafiini kullann. Cebirsel olarak dorulayn.
d. imdi, 72 ve 85 mil@sa hzlar iin ortalama toplam durma
mesafelerini tahmin etmede lineer yaklam kullann.
Yaklam dorusunu datann nokta izimi zerine yerletirin.
Hangisi daha iyi uyumu verir, buradaki dorumu yoksa (b)
deki grafik mi?
20
25
30
35
40
45
50
55
60
65
70
75
80
67
Ortalama toplam durma mesafesi (ft)

42
56
73.5
91.5
116
142.5
173
209.5
248
292.5
343
401
464
Kaynak: A.B.D Kamu Yollar Brosu
T 44. Stern dalgalar Bir gemiyi rotasna dik alarla takip eden
stern dalgalarnn gzlemi unu ortaya karmtr: bu dalgalarn
tepeleri arasndaki mesafe (bunlarn dalga boylar) geminin
hzyla artmaktadr. Tablo 1.10 dalga boyu ile geminin hz
arasndaki banty gstermektedir.
TABLO 1.10 Dalga boyu
Dalga boyu (m)

0.20
0.65
1.13
2.55
4.00
5.75
7.80
10.20
12.90
16.00
18.40
Hz (km/h)
1.8
3.6
5.4
7.2
9.0
10.8
12.6
14.4
16.2
18.0
19.8
68
Blm 1: n Bilgiler
a. Tablo 1.10 daki data iin x dalga boyu ve y geminin hz olmak zere bir y = axb kuvvet yaklam denklemi bulunuz.
b. Kuvvet yaklam denkleminin grafiini datann nokta izimi
zerine yerletirin.
Blm 1
c. Kuvvet yaklam denkleminin grafiini, dalga boyu 11m iken

geminin hzn tahmin etmek iin kullann. Cebirsel olarak
dorulayn.
d. imdi, dalga boyu 11m iken hz tahmin etmek iin lineer
yaklam kullann. Yaklam dorusunu datann nokta izimi
zerine yerletirin. Hangisi daha iyi uyumu verir, buradaki
dorumu yoksa (b) deki grafik mi?
Tekrar Sorular
1. Reel saylar nasl gsterilirler? Reel saylar sisteminin zelliklerini karakterize eden temel kategoriler nelerdir? Reel saylarn balca alt kmeleri nelerdir?
2. Rasyonel saylar, ondalk almlarla nasl tanmlanrlar? rrasyonel saylar nelerdir? rnek veriniz.
3. Reel saylarn sralanma zellikleri nelerdir? Bunlar denklem
zmede nasl kullanlrlar?
4. Bir saynn mutlak deeri nedir? rnekler veriniz. | a |, | ab |,
| a@b | ve | a + b |nin | a | ve | b | ile ilikileri nedir?
5. Mutlak deerler aralklar veya aralklarn birleimlerini tanmlamakta nasl kullanlrlar? rnek verin.
6. Kartezyen koordinat sistemini kullanarak dzlemdeki noktalar
nasl tanmlarz? x ve y deikenlerine bal bir denklemin grafii
nedir?
7. Bir doru zerindeki iki noktann koordinatlarn biliyorsanz, bu
dorunun denklemini nasl yazarsnz? Ya dorunun eimini ve
doru zerindeki noktalardan birini? Ya da dorunun eimini ve
y-kesim noktasn? rnek verin.
8. Koordinat eksenlerine dik dorularn standart denklemleri nedir?
9. Aralarnda dik dorularn eimleri arasnda nasl bir iliki vardr?
Ya dorular paralelse? rnek verin.
10. Dikey olmayan bir dorunun eimi ile eim as arasndaki iliki
nedir?
11. Koordinat dzleminde iki nokta arasndaki uzakl nasl bulursunuz?
12. Merkezi (h, k) ve yarap a olan bir emberin standart denklemi
nedir? Birim ember ve denklemi nedir?
13. x2 + y2 + 4x 6y + 12 = 0 emberinin grafiini izmek iin atacanz admlar aklayn.
14. Koordinat sisteminde merkezi (h, k) ve yarap a olan emberin
iindeki noktalar hangi eitsizlik tanmlar? Ya emberin iindeki
ve zerindeki noktalar? emberin dndaki noktalar? Ya da
emberin dndaki ve zerindeki noktalar?
15. a, b ve c sabitler ve a 0 ise, y = ax2 + bx + c fonksiyonunun
grafii hakknda ne syleyebilirsiniz? zel olarak, y = 2x2 + 4x
erisini nasl izersiniz?
16. Fonksiyon nedir? Tanm kmesi nedir? Ya deerler kmesi? Bir

fonksiyon iin ok diyagram nedir? rnek verin.
17. Reel deikenli bir reel-deerli fonksiyonunun grafii nedir?
Dikey doru testi nedir?
18. Paral tanml fonksiyon nedir? rnek verin.
19. Analizde sk karlalan nemli fonksiyon tipleri nelerdir? Her
tipte bir rnek verin.
20. Grafii bakmndan, artan fonksiyon ne anlama gelir? Ya azalan
fonksiyon? Her birine rnek verin.
21. ift fonksiyon nedir? Ya tek fonksiyon? Byle fonksiyonlarn ne
gibi simetri zellikleri vardr? Bunlardan nasl yararlanabiliriz?
Ne tek ne ift olan bir fonksiyona rnek verin.
22. y, x ile orantldr demek ne demektir? Ya x3/2 ile? Orantl olmann geometrik aklamas nedir? Bu aklama ileri srlen bir
orantll test etmek iin nasl kullanlabilir?
23. ve g reel deerli iki fonksiyonsa, + g, g, g ve @gnin
tanm aralklar ve gninkilere nasl baldr?
24. Bir fonksiyonun bir dieriyle bilekesini almak ne zaman mmkndr? Bilekelere ve deiik noktalardaki deerlerine rnekler
verin. Fonksiyonlarn bilekesinin hangi srada alndnn bir
nemi var mdr?
25. Grafiini k 0 kadar yukar veya aa, yahut saa veya sola
kaydrmak iin y = (x) fonksiyonunu nasl deitirirsiniz? rnek
verin.
26. Grafiini c 1 kat sktrmak veya uzatmak iin y = (x)
fonksiyonunu nasl deitirirsiniz? Ya grafii bir koordinat ekseninin dier tarafna yanstmak iin? rnek verin.
27. Merkezi (h, k) olan bir elipsin standart denklemi nedir? Asal ekseni nedir? Yedek ekseni nedir? rnekler verin.
28. Radyan l nedir? Radyandan dereceye nasl geersiniz? Ya
dereceden radyana?
29. Alt temel trigonometrik fonksiyonu izin. Bu grafiklerin simetrileri nelerdir?
30. Periyodik bir fonksiyon nedir? rnek verin. Alt temel
trigonometrik fonksiyonun periyotlar nedir?
Blm 1
31. sin2 u + cos2 u = 1 ve cos(A + B) ile sin(A + B)nin formlleri
kullanlarak, baka trigonometrik bantlarn nasl retilebileceini gsterin.
32. (x) = A sin ((2p@B)(x C)) + D genel sins fonksiyonunun forml, grafiini kaydrma, uzatma, sktrma ve yanstma ile nasl
Blm 1
69
baldr? rnekler verin. Genel sins erisini izin ve A, B, C ve

D sabitlerini tanmlayn.
33. Hesap makinesi veya bilgisayar grafik program ile grafik izerken ortaya kan sorun syleyin. rnekler verin.
Problemler
16. (3, 6) ve (1, 2)den geen
Eitsizlikler
14 altrmalarnda eitsizlikleri zn ve zm kmelerini reel
doru zerinde gsterin.
1. 7 + 2x 3
3.
Tekrar Sorular
1
1
sx - 1d 6 sx - 2d
5
4
2. -3x 6 10
4.
x - 3
4 + x
2
3
18. (3, 3) ve (2, 5) ten geen

19. eimi 3 ve y-kesimi 3 olan
20. (3, 1) den geen ve 2x y = 2 dorusuna paralel olan
21. (4, 12) den geen ve 4x + 3y = 12 dorusuna paralel olan
22. (2, 3) ten geen ve 3x 5y = 1 dorusuna dik olan
Mutlak Deer
58 Altrmalarndaki denklemleri veya eitsizlikleri zn.
5. x + 1 = 7
6. y - 3 6 4
7. ` 1 -
8. `
3
x
` 7
2
2
17. (0, 2) den geen yatay doru
2x + 7
` 5
3
Koordinatlar
9. Bir parack dzlemde A(2, 5) noktasndan y-eksenine y
3xe eit olacak ekilde ilerliyor. Paracn yeni koordinatlar
nedir?
10. a. A(8, 1), B(2, 10), C(4,6), D(2, 3) ve E(14@3, 6) noktalarn
izin.
b. AB, BC, CD, DA, CE ve BD dorularnn eimini bulun.
c. A, B, C, D ve E noktalarndan herhangi drd bir paralelkenar
oluturur mu?
d. Be noktann herhangi ayn doru stnde midir? Nereden
biliyorsunuz?
e. Bu be nokta tarafndan belirlenen dorularn hangileri orijinden geer?
11. A(6, 4), B(4, 3) ve C(2, 3) noktalar bir ekenar gen oluturur mu? Peki ya bir dik gen? Aklayn.
12. y = 3x + 1 dorusu zerinde bulunan ve (0, 0) ile (3, 4) dan eit
uzaklkta olan noktann koordinatlarn bulun.
23. (1, 2) den geen ve (1@2)x + (1@3)y = 1 dorusuna dik olan

24. x-kesimi 3 ve y-kesimi -5 olan
25. Bir emberin alann ve evresini emberin yarapnn fonksiyonu olarak ifade edin. Sonra alan evrenin bir fonksiyonu olarak
yazn.
26. Bir emberin alann ve evresini emberin yarapnn fonksiyonu olarak ifade edin. Sonra alan evrenin bir fonksiyonu olarak
yazn.
27. Birinci drtte bir blgedeki bir P noktas y = x2 parabolnn zerindedir. Pnin koordinatlarn Pyi orijine balayan dorunun
eim asnn bir fonksiyonu olarak yazn.
28. Yerden ykselen bir scak hava balonu kalk noktasndan 500 ft
uzaa yerletirilmi bir taraycyla izleniyor. Balonun yksekliini taraycyla balon arasndaki dorunun yerle yapt ann
fonksiyonu olarak ifade edin.
2932 altrmalarnda, verilen fonksiyonun grafiinin y-eksenine
gre, orijine gre simetrik olup olmadn veya her iki simetrininde
bulunmadn belirleyin.
29. y = x1@5
2
31. y = x 2x 1
30. y = x2@5
2
32. y = ex
Dorular
3340 altrmalarnda, verilen fonksiyonun ift, tek olup olmadn

veya her ikisinin de olmadn belirleyin.
1324 altrmalarnda, belirtilen doru iin bir denklem yazn.
33. y = x 2 + 1
34. y = x 5 - x 3 - x
13. (1, 7)dan geen ve eimi 3 olan
35. y = 1 - cos x
36. y = sec x tan x
14. (1, 2) den geen ve eimi 1@2 olan

15. (0, 3) ten geen dikey doru
x + 1
x 3 - 2x
39. y = x + cos x
37. y =
38. y = 1 - sin x
40. y = 2x 4 - 1
70
Blm 1: n Bilgiler
4150 Altrmalarnda, (a) tanm ve (b) deer kmelerini bulun.

42. y = -2 + 21 - x
41. y = x - 2
43. y = 216 - x 2
45. y = 2e
-x
Mutlak deerli bilekeler 6568 altrmalarnda, g1 ve g2 yi birlikte izin. Sonra, g1 fonksiyonu uyguladktan sonra mutlak deer almak grafii nasl etkiler aklaynz.
44. y = 32 - x + 1
46. y = tan s2x - pd
- 3
48. y = x 2>5
65. x
49. y = ln sx - 3d + 1
3
50. y = -1 + 2
2 - x
66. 2x
-4 x 0
0 6 x 4
-x - 2,
52. y = x,
-x + 2,
54.
73. y = 2 cos ax -
(2, 5)
75. a. c = 2 ve B = p@3 ise a ve b yi bulunuz.

b. b = 2 ve B = p@3 ise a ve c yi bulunuz.
55 ve 56 altrmalarnda,
a. s gds -1d .
b. sg ds2d .
c. s dsxd .
d. sg gdsxd .
76. a. ay A ve c cinsinden ifade ediniz.

b. ay A ve b cinsinden ifade ediniz.
77. a. ay B ve b cinsinden ifade ediniz.
b. cyi A ve a cinsinden ifade ediniz.
2x + 2
78. a. sin Ay a ve c cinsinden ifade ediniz.
3
g sxd = 2
x + 1
b. sin Ay b ve c cinsinden ifade ediniz.

79. Bir direin ykseklii Dikey bir direin T tepesinden yerdeki
B ve C noktalarna iki tel geriliyor. C noktas direin dibine B
den 10 metre daha yakndr. BT teli yatayla 35 lik bir a ve CT
teli yatayla 50 lik bir a yapyorsa direin ykseklii ne kadardr?
57 ve 58 altrmalarnda, (a) g ve g iin birer forml yaznz

ve her birinin (b) tanm kmesini (c) deer kmesini bulunuz.
g sxd = 2x + 2
57. sxd = 2 - x 2,
58. sxd = 2x,
g sxd = 21 - x
Mutlak deerli bilekeler 5964 Altrmalarnda, 1 ve 2 yi birlikte izin. Sonra, 1 fonksiyonu uygulamadan nce mutlak deer
fonksiyonunu uygulamak grafii nasl etkiler aklaynz.
1sxd
59. x
60. x
80. Bir su balonunun ykseklii Aralarndaki uzaklk 2 km olan

A ve B noktalarndaki gzlemciler ayn anda bir su balonunun
ykseklik asn srasyla 40 ve 70 olarak lyorlar. Balon, A
ve B arasndaki doru parasnn bir noktasnn dikey olarak zerinde ise balonun yksekliini bulunuz.
2sxd 1s x d
x
x 3
p
b . grafiini iziniz.
4
7578 altrmalarnda, C as dik ve A, B ve C alarnn karlarndaki kenarlar sras ile a, b ve c olan bir ABC dik geni veriliyor.
56. sxd = 2 - x,
p
b . grafiini iziniz.
3
74. y = 1 + sin ax +
bilekelerini bulunuz.
1
55. sxd = x ,
g sxd =
70. y = sin
71. y = sin px
x
2
px
72. y = cos
2
69. y = cos 2x
y
5
2
x + x
6972 altrmalarnda, verilen fonksiyonun grafiini izin. Fonksiyonun periyodu nedir?
-2 x -1
-1 6 x 1
1 6 x 2
2x
4 - x2
Trigonometri
53 ve 54 altrmalarnda, fonksiyon iin bir paral forml yaznz.

53.
68. x 2 + x
51 ve 52 altrmalarnda, (a) tanm ve (b) deer kmelerini bulun.

2-x,
2x,
67. 4 - x
Paral Tanml Fonksiyonlar

51. y = e
g2sxd g1sxd
x3
g1sxd
47. y = 2 sin s3x + pd - 1
81. a. (x) = sin x + cos (x@2) fonksiyonunu iziniz.

b. Fonksiyonun periyodu ne olarak gzkyor?
61. x 2
x 2
1
62. x
1
x
63. 2x
2 x
b. nin tanm ve deer kmeleri nelerdir?
64. sin x
sin x
c. periyodik midir? Cevabnz aklaynz.
c. (b) de bulduklarnz cebirsel olarak dorulayn.

T
82. a. (x) = sin (1@x) fonksiyonunu iziniz.
Blm 1
Blm 1
Ek ve leri Altrmalar
71
12. a = 2, b = 3, C = p@4 ise cyi bulun.
1. nin grafii veriliyor. Her bir fonksiyonun grafiini iziniz.
13. a = 2, b = 3, c = 4 ise sin Byi bulun.
a. y = (x)
b. y = (x)
14. a = 2, b = 4, c = 5 ise sin Cyi bulun.
c. y = 2(x + 1) + 1
d. y = 3(x 2) 2
Tretmeler ve spatlar
15. Aadaki bantlar ispatlayn.
1
x
2. [3, 3] te tanml bir fonksiyonun grafiinin bir paras verilmitir. Fonksiyonun

a. ift
a.
1 - cos x
sin x
=
1 + cos x
sin x
b.
1 - cos x
x
= tan2
1 + cos x
2
16. Kosins kuralnn aada szsz olarak yaplan ispatn

aklayn. (Kaynak: Proof without Words: The Law of Cosines,
Sidney H. Kung, Mathematics Magazine, Vol. 63, No.5, Dec.
1990, sayfa 342.)
2a cos u b
ac
b. tek
olduunu varsayarak grafii tamamlaynz.
(3, 2)
1
0
1
(1, 1)
17. ABC geninin alannn (1@2)ab sin C = (1@2)bc sin A = (1@2)ca

sin B ile verildiini gsterin.
C
3. g = g olacak ekilde iki ve g fonksiyonu var mdr?

Cevabnzn nedenini aklayn.
4. Aadaki zellii salayan iki ve g fonksiyonu var mdr?
ve gnin grafikleri dorular deil, ancak gnin grafii bir
dorudur. Cevabnzn nedenini aklayn.
5. (x) tek bir fonksiyonsa, g(x) = (x) 2 hakknda ne sylenebilir?
Ya iftse? Cevabnzn nedenini aklayn.
6. g(x), xin butn deerleri iin tanml bir tek fonksiyonsa, g(0)
hakknda bir ey sylenebilir mi? Cevabnzn nedenini aklayn.
7. | x | + | y | = 1 + x denklemini izin.
8. y + | y | = x + | x | denklemini izin.
Trigonometri
9-14 altrmalarnda, ABC kenarlar a, b ve c ve karlarndaki alar
srasyla A, B ve C olan herhangi bir gendir.
9. a = 23, A = p>3, B = p>4 . ise, byi bulun.
10. a = 4, b = 3, A = p@4 ise, sin Byi bulun.
11. a = 2, b = 2, c = 3 ise cos Ay bulun.
18. ABC geninin alannn

2sss - adss - bdss - cd ile verildiini gsterin.
Burada s = (a + b + c)@2 genin evresinin yarsdr.
19. Eitsizliklerin zellikleri a ve b iki reel sayysa, (ancak ve yalnz)
b a pozitifse a bden kktr deriz ve a < b yazarz. Bu tanm
kullanarak aada verilen eitsizlik zelliklerini ispatlayn.
a,b ve c reel saylarsa,
1. a 6 b Q a + c 6 b + c
2. a 6 b Q a - c 6 b - c
3. a 6 b ve c 7 0 Q ac 6 bc
4. a 6 b ve c 6 0 Q bc 6 ac
(zel durum: a 6 b Q -b 6 -a)
72
Blm 1: n Bilgiler
1
5. a 7 0 Q a 7 0
26. Aadaki durumlarda y = a(x + b)3 + c grafiine ne olur?
1
1
6. 0 6 a 6 b Q
6 a
b
1
1
7. a 6 b 6 0 Q
6 a
b
20. Aadaki eitsizliklerin btn a ve b reel saylar iin doru
olduunu gsterin.
a. Ancak ve yalnz a2 b2 ise | a | | b |
b. | a b | || a | | b ||
gen eitsizliinin genelletirilmesi Matematiksel tmevarmla
aadaki eitsizliklerin herhangi n tane a1, a2, ... , an reel says iin
geerli olduunu ispatlayn. (Matematiksel tmevarm Ek 1de ele
alnmaktadr.)
21. a1 + a2 + + an a1 + a2 + + an
a. b ve c sabit kalrken a deiir.

b. b deiir (a ve c sabit, a 0)?
c. c deiir (a ve b sabit, a 0)?
27. y = mx + 2 grafiinin x-keseninin 1@2den byk olduu btn
eimlerini bulun.
Geometri
28. Bir nesnenin ktle merkezi orijinden geen bir doru zerinde sabit bir n hzyla ilerlemektedir. Aadaki ekil koordinat sistemini ve hareket dorusunu gstermektedir. Noktalar 1 saniye aralkl konumlar belirtmektedir. ekildeki A1, A2, . . . , A5 alanlar
neden ayndr? Keplerin eit alanlar kanunundaki gibi (Blm
13.6e bakn), nesnenin ktle merkezini orijine balayan doru
eit zamanda eit alanlar taramaktadr.
y
22. a1 + a2 + + an a1 - a2 - - an
23. hem tek hem de iftse, nin tanm aralndaki her x iin
(x) = 0 olduunu gsterin.
(x) = E(x) + O(x)

Burada E ift, O ise tek bir fonksiyondur (pucu:
E(x) = ((x) + (x))@2 aln. E(x) = E(x) olduunu gsterin,
dolaysyla E iftir. Sonra O(x) = (x) E(x) olduunu gsterin)
b. Teklik yi bir tek ve bir ift fonksiyonun toplam olarak
yazmann tek bir yolu olduunu gsterin. (pucu: Bir yol (a)
kknda verilendir. Ayrca, (x) = E1(x) + O1(x) ise (burada E1
ift, O1 tektir), E E1 = O1 O olduunu gsterin. Sonra
Altrma 23 kullanarak, E = E1, O = O1 olduunu gsterin.)
t5
Kilometre
24. a. Tek-ift ayrmlar , tanm aral orijin etrafnda simetrik,

yani x tanm aralndaysa xin de tanm aralnda bulunduu bir fonksiyon olsun. nin bir tek ve bir ift fonksiyonun
toplam olduunu gsterin:
t6
10
t
A5
A4
t
A3
t2
A2
t1
A1
0
10
Kilometre
15
29. a. Aadaki ekildeki genin AB kenarnn orta noktas Pyi

orijine balayan dorunun eimini bulun (a, b 0).
y
B(0, b)
Grafik Aratrmalar - Parametrelerin Etkisi

25. Aadaki durumlarda y = ax2 + bx + c grafiine ne olur?
a. b ve c sabit kalrken a deiir.

b. b deiir (a ve c sabit, a 0)?
c. c deiir (a ve b sabit, a 0)?
b. OP ne zaman ABye diktir?
BLM 1
Teknoloji Uygulama Projeleri
Mathematica ya Bir Bak

Web sitesindeki Mathematica modullerini tamamlamak iin Mathematica ya bir bak yeterlidir.
Mathematica/Maple Module
Modeling Change:Yaylar, Sr Gvenlii, Radyoaktivite, Aalar, Balklar ve Memeliler.
Matematik modeller kurun ve yorumlayn, bunlar analiz edin ve gelitirin ve bunlar kullanarak tercihler yapn.
A(a, 0)
Blm
LMT VE SREKLLK
GR Limit kavram, analizi cebir ve trigonometriden ayran ana fikirdir. Bir eriye teet
bulmak veya bir nesnenin hzn bulmada temeldir.
Bu blmde nce sezgisel, sonra da matematiksel olarak limiti gelitireceiz. Limiti
bir fonksiyonunun nasl deitiini tanmlamak iin kullanrz. Baz fonksiyonlar srekli
olarak deiir; xteki kk deiiklikler (x)te de kk deiikliklere neden olur. Baz
fonksiyonlarn deerleri kesikli veya ok hzl deiiyor olabilir. Limit kavram bu davranlar ayrt etmek iin kesin bir yol verir. Ayrca, fonksiyon grafiklerinin teet dorularn
bulmakta da limiti kullanrz Bu geometrik uygulama bizi hemen bir fonksiyonun trevi
kavramna gtrr. Blm 3te derinlemesine inceleyeceimiz trev bir fonksiyonun deerlerinin nasl deitiini belirler.
2.1

Bu blmde ortalama ve anlk deiim oranlarn tantyoruz. Bu da bizi bu blmn ana
fikrine, limit fikrine gtrecektir.
Ortalama ve Anlk Hz
Hareket eden bir cismin bir zaman aralndaki ortalama hz katedilen mesafenin geen
zamana blnmesi ile bulunur. l birimi, uzunluk@birim zaman dr: kilometre@saat,
feet@saniye veya eldeki probleme ne uyuyorsa.
RNEK 1
Bir Ortalama Hz Bulmak
Bir ta yksek bir uurumun tepesinden serbest dmeye braklr.

(a) ilk 2 saniyedeki,
(b) birinci ve ikinci saniyeler arasndaki 1 saniyelik aralktaki ortalama hz nedir?
zm
Bu problemin zmnde 16. yy sonlarnda Galileo tarafndan kefedilen u
gerei kullanrz: dnya yzeyine yakn yerlerde durgun (hareketsiz) durumdan yere
doru serbest dmeye braklan bir kat cisim, geen zamann karesi ile orantl bir yol
katedecektir (Cismi yavalatacak hava direncinin ihmal edildii ve cisme etkiyen tek
73
74
Blm 2: Limit ve Sreklilik
TARIHSEL BIYOGRAFI*
Galileo Galilei
(15641642)
kuvvetin yer ekimi ivmesi olduu kabul ediliyor. Bu tip harekete serbest dme deriz). t
saniyede dlen mesafe feet olarak y ise Galileo kanunu
y = 16t2
dir. Burada 16 orant sabitidir.
Verilen bir zaman aralnda tan ortalama hz, konumdaki deiiklik ynin zaman
aral tye blmdr.
y
16s2d2 - 16s0d2
ft
=
= 32 sec
sn
2 - 0
t
(a) lk 2 saniyede:
(b) lk saniyeden ikinci saniyeye
y
16s2d2 - 16s1d2
ft
=
= 48 sec
sn
2 - 1
t
imdiki rnek, dmekte olan bir cismin ortalama hzna gittike ksalan zaman
aralklarnda baktmzda neler olduunu incelemektedir.
RNEK 2
Bir Anlk Hz Bulmak
Dmekte olan bir tan t = 1 sn. ve t = 2 sn. zamanlarndaki hzn bulun.

zm
Uzunluu t = h olan [t0, t0 + h] zaman aralnda tan ortalama hzn

y
16st0 + hd2 - 16t0 2
.
=
h
t
(1)
olarak hesaplayabiliriz.
Bu forml, h = 0 alarak t0 = 0 anndaki anlk hz hesaplamakta kullanamayz, nk 0
ile blme yapamayz. Ancak, t0 = 1 ve t0 = 2 zamanlarnda balayan ve giderek ksalan zaman aralklarndaki ortalama hzlar hesaplamada kullanabiliriz. Bunu yaptmz zaman,
karmza belirli bir kalp kar (Tablo 2.1).
TABLO 2.1 Ksa zaman aralklarnda ortalama hzlar
2
y 16 (t 0 + h ) 16t 0
=
t
h
2
Ortalama hz:
Zaman aralnn
uzunluu
h
t0 1de balayan
h zaman aralnda
ortalama hz
t0 2de balayan
h zaman aralnda
ortalama hz
1
0.1
0.01
0.001
0.0001
48
33.6
32.16
32.016
32.0016
80
65.6
64.16
64.016
64.0016
t0 = 1 annda balayan aralklardaki ortalama hz, araln uzunluu azaldka 32 gibi

bir snr deere yaklayor gibidir. Bu da t0 = 1 annda tan 32 ft@sn hzla dtne iaret
etmektedir. Bunu cebirsel olarak dorulayalm.
Calculusun tarihsel figrleri, esas elemanlarn geliimleri ve konular hakknda daha fazlasn renmek
iin www.aw-bc.com@thomas ziyaret edin.
2.1
75
Yukardaki (1) denkleminde t0 = 1 alr ve pay ap ksaltmalar yaparsak

y
16s1 + 2h + h 2 d - 16
16s1 + hd2 - 16s1d2
=
=
h
h
t
2
32h + 16h
= 32 + 16h.
=
h
buluruz.
hnin 0dan farkl deerleri iin iki taraftaki ifadeler zdetir ve ortalama hz
32 + 16h ft@sn dir. imdi, h 0a yaklarken ortalama hzn neden 32 + 16(0) = 32 ft@sn
gibi bir snr deerinin var olduunu grebliriz.
Ayn ekilde (1) denkleminde t0 = 2 almak, hnin 0dan farkl deerleri iin
y
= 64 + 16h
t
verir. h gittike 0a yaklatnda t0 = 2 s deki ortalama hzn snr deeri 64 ft@sn dir.
Ortalama Deiim Oranlar ve Kiriler

Herhangi bir y = (x) fonksiyonu verilmise, ynin [x1, x2] aralnda xe bal ortalama
deiimini ydeki deiim deeri y = (x2) (x1)i deiimin olutuu araln uzunluu
x = x2 x1 = hye blerek hesaplarz.
TANIM
Bir Aralk zerinde Ortalama Deiim Oran
y = f(x)in [x1, x2] aralnda xe bal ortalama deiiminin oran
y
sx2 d - sx1 d
sx1 + hd - sx1 d
=
,
=
x2 - x1
h
x
Geometrik olarak, [x1, x2] aralnda nin ortalama deiim oran P(x1, (x1)) ile
Q(x2, (x2)) noktalarndan geen dorunun eimidir (ekil 2.1). Geometride, bir erinin
iki noktasn birletiren doruya erinin kirii denir. Yani, nin x1den x2ye ortalama
deiim oran PQ kiriinin eimiyle ayndr.
Deney yapan biyologlar ounlukla kontroll laboratuvar ortamnda topluluklarn
byme hzn bilmek isterler.
y f (x)
Q(x 2, f (x 2 ))
RNEK 3
Kiri
x h
0
x1
x2
Bir Laboratuvar Topluluunun Ortalama Byme Oran
ekil 2.2, 50 gnlk bir deneyde bir meyve sinei (Drosophila) topluluunun nasl
bydn gstermektedir. Sinek says belirli aralklarla saylm, bulunan deerler zamana kar iaretlenmi ve noktalar dzgn bir eriyle birletirilmitir (ekil 2.2 de mavi
renkli). 23. gnden 45. gne ortalama byme orann bulun.
y
p(x1, f(x1))
h Z 0.
EKL 2.1 y = (x) grafiinin bir kirii.

Eimi y@x, nin [x1, x2]
aralndaki ortalama deiim
orandr.
zm
23. gnde 150, 45. gnde 340 sinek vardr. Yani, 45 23 = 22 gnde sinek says
340 150 = 190 artmtr. Topluluun 23. gnden 45. gne kadar ortalama deiim oran
Ortalama deiim oran:
p 340 150 190

=
=
8.6 sinek@gn
t
45 23
22

p
350
Q(45, 340)
300
Sinek says
p = 190
250
200
P(23, 150)
150
p
8.6 sinek/gn
t
t = 22
100
50
0
10
20
30
Zaman (gn)
40
50
EKL 2.2 Kontroll bir deneyde bir meyve sinei topluluunun

bymesi. 22 gnde ortalama deiim oran, kiriin p@t
eimidir.
olarak bulunur. Bu ortalama, ekil 2.2deki grafiin P ve Q noktalarndan geen kiriin

eimidir.
rnek 3te hesaplanan 23. gnden 45. gne kadarki ortalama deiim oran 23. gnde
topluluun ne kadar hzl deitiini belirtmez. Bunun iin, sz konusu gn iindeki zaman aralklarn incelememiz gerekir.
RNEK 4
23. Gndeki Byme Oran
rnek 3teki topluluktaki sinek saysnn 23. gndeki byme hz nasldr?

zm
Bu soruyu yantlamak iin, 23. gnden balayarak gittike klen zaman
aralklarndaki deiim orann inceleriz. Geometrik olarak, bu oranlar eri zerinde
giderek Pye yaklaan bir Q noktalar dizisi iin Pden Qya giden kirilerin eimlerini
hesaplayarak buluruz (ekil 2.3).
Q
(45, 340)
(40, 330)
(35, 310)
(30, 265)
EKL 2.3
PQnun eimi = p@t

(sinek@gn)
340
45
330
40
310
35
265
30
150
23
150
23
150
23
150
23
L 8.6
L 10.6
B(35, 350)
350
Q(45, 340)
300
Sinek says
76
250
200
150
P(23, 150)
100
L 13.3
50
L 16.4
10
20
30
A(14, 0) Zaman (gn)
40
Meyve sinei grafiindeki P noktasndan geen drt kiriin konumlar ve eimleri (rnek 4).
50
2.1
77
Tablodaki deerler Qnun t koordinat 45ten 30a derken kiri eimlerinin 8.6dan
16.4e ykseldiini gstermektedir ve t 23e giderken bu eimlerin biraz daha artmasn
bekleriz. Geometrik olarak, kiriler P etrafnda dnmekte ve ekildeki erinin Pden
getii ynde giden krmz doruya yaklamaktadr. leride bu dorunun Pdeki erinin
teeti olduunu greceiz. Bu doru (14, 0) ve (35, 350) noktalarndan getii iin, eimi
350 - 0
sinek@gn (yaklak olarak)
= 16.7 flies>day
35 - 14
bulunur. 23. gnde, topluluk 16.7 sinek@gn gibi bir hzla artmaktadr.
rnek 2deki tan t = 1 ve t = 2 anlarndaki d oranlarna ve rnek 4 teki topluluun t = 23 gnndeki deiim oranna anlk deiim oranlar denir. rneklerin belirttii
gibi, anlk oranlar ortalama oranlarn snr deerleri olarak buluruz. rnek 4te, nfus erisinin 23. gndeki teetinin kirilerin bir snr konumu olduunu grdk. Yakndan ilikili olan anlk oran ve teetler bir ok baka olayda da karmza kar. Bu ikisinden yapc
bir ekilde bahsetmek ve aralarndaki balanty daha iyi anlamak iin, sreci snr deerleri veya bundan sonra kullanacamz adyla limitler yardmyla incelememiz gerekir.
Fonksiyon Deerlerinin Limitleri

rneklerimiz limitin kavramn akla getirmitir. Yeterince ilerleyene kadar kesin tanm erteleyerek u gayr resmi tanmla balayalm.
(x), x0 civarnda ak bir aralkta tanml olsun (x0da tanml olmayabilir). x0a yeterince yakn btn x iin (x) L deerine keyfi derecede (istediimiz lde Lye yakn)
yaklayorsa, x x0a yaklarken, L limitine yaklayor deriz ve x x0a yaklarken
(x)in limiti L dir diye okunan
lim sxd = L,
x:x0
yazarz. Aslnda tanm unu syler: x x0a yakn iken (x0n her iki tarafnda ) (x) deerleri L saysna yakndr.
Bu tanm gayr resmidir, nk keyfi derecede yakn ve yeterince yakn gibi terimler ak deildir; anlamlar duruma gre deiir. Piston yapan bir iiye gre yakn, bir
inin bir ka binde biri anlamna gelebilirken, uzak galaksileri inceleyen bir astronom iin
birka k yl uzaklkta anlamna gelebilir. Yine de, bu tanm belirli baz fonksiyonlarn
limitini bulmamz salayacak kadar aktr. Ancak limit teoremlerini ispatlamaya koyulduumuzda, Blm 2.3teki daha ak tanma gerek duyacaz.
RNEK 5
Bir Fonksiyonun Bir Nokta Civarndaki Davran

sxd =
x2 - 1
x - 1
fonksiyonu x = 1 civarnda nasl davranr?

zm Verilen forml, x = 1 hari btn x reel saylar iin yi tanml klar. (0 ile blemeyiz). Herhangi bir x 1 deeri iin, pay arpanlarna ayrp, ortak arpan sadeletirerek forml basitletirebiliriz:
sxd =
sx - 1dsx + 1d
= x + 1,
x - 1
xfor
1
x Z 1.
78
Bylece nin grafii bir noktas, yani (1, 2), kartlm olan y = x + 1 dorusu olur. Bu
kartlm nokta ekil 2.4te bir boluk olarak gsterilmektedir. (1) tanml olmad
halde xi 1e yeterince yakn seerek, (x)in deerini 2ye istediimiz kadar yakn bulabileceimiz aktr (Tablo 2.2).
2
2
y f(x) x 1
x 1
TABLO 2.2 x 1e yaklatka, (x) = (x2 1) / (x 1) 2ye o kadar yaklar.

x
2
yx1
1
EKL 2.4 nin grafii, nin

tanmsz olduu x = 1 dnda,
y = x + 1 dorusuyla zdetir
(rnek 5).
x2 1
x 1,
x1
xin 1in altnda ve stndeki

deerleri
(x)
0.9
1.1
0.99
1.01
0.999
1.001
0.999999
1.000001
1.9
2.1
1.99
2.01
1.999
2.001
1.999999
2.000001
x1
x 1e yaklarken (x) 2 limitine yaklar deriz ve bunu

lim sxd = 2,
x:1
veya
or
x2 - 1
= 2.
x:1 x - 1
lim
olarak yazarz.
Limit Deeri Fonksiyonun x0da Nasl Tanmlandna Bal Deildir.
RNEK 6
ekil 2.5teki fonksiyonu x = 1de tanmsz olduu halde, x 1 iken limiti 2dir.
2 g(1) olduu halde, x 1 iken, g fonksiyonunun limiti 2dir. h fonksiyonu, x 1 iken
2
(a) f(x) x 1
x 1
x2 1 , x 1

(b) g(x) x 1
1,
x1
(c) h(x) x 1
EKL 2.5 x 1e yaklarken (x), g(x) ve h(x) fonksiyonlarnn hepsinin limiti 2 dir.
Halbuki, x = 1 de yalnz h(x)in deeri limiti ile ayndr (rnek 6).
2.1
79
limiti x = 1deki deerine eit olan tek fonksiyondur. h iin, limx1 h(x) = h(1) dir. Limitin
ve fonksiyon deerinin bu ekilde eitlii zel bir durumdur ve Blm 2.6da buna
dneceiz.
y
y=x
x0
Bazen limxx (x) (x0) hesaplanarak bulunabilir. rnein, (x), (x0)n tanml
0
olduu polinomlarn ve trigonometrik fonksiyonlarn cebirsel bir kombinasyonuysa, bu
geerlidir (Blm 2.2 ve 2.6te bunun hakknda daha ok ey syleyeceiz).
x
x0
RNEK 7
(x0) Hesaplayarak Limit Bulmak
(a) lim s4d = 4
(a) Birim fonksiyon
x:2
(b)
lim s4d = 4
x: -13
(c) lim x = 3
x:3
(d) lim s5x - 3d = 10 - 3 = 7
y=k
x:2
(e)
x0
3x + 4
-6 + 4
2
= =
x
+
5
-2
+
5
3
x: -2
lim
RNEK 8
Birim ve Sabit Fonksiyonlarn Her Noktada Limitleri Vardr
(a) birim fonksiyon (x) = x ise, x0n herhangi bir deeri iin (ekil 2.6a)
(b) Sabit fonksiyon
lim sxd = lim x = x0 .
x:x0
EKL 2.6 rnek 8deki fonksiyonlar
x:x0
(b) sabit fonksiyon (x) = k ise, (k sabit deerli fonksiyon) x0n herhangi bir deeri
iin (ekil 2.6b)
lim sxd = lim k = k .
x:x0
x:x0
rnein,
lim x = 3
x:3
lim s4d = lim s4d = 4.
and
ve
x: -7
x:2
tr. Bu sonular Blm 2.3 rnek 3te ispat edeceiz.

Limitin var olmad birka durum ekil 2.7de gsterilmekte ve bir sonraki rnekte
incelenmektedir.
y
y
0, x 0
y=
1, x 0
1, x0
yx
0, x 0
y
1
x0
0,
y
sin 1 , x 0
x
1
(a) Birim basamak fonksiyonu U(x)
(b) g(x)
EKL 2.7 x 0a yaklarken bu fonksiyonlardan hi birinin limiti yoktur (rnek 9).
(c) f (x)
80
RNEK 9
Bir Fonksiyonun Tanm Kmesindeki Bir Noktada Limiti Olmayabilir.
x 0 iken aadaki fonksiyonlarn davranlarn inceleyin.

(a) Usxd = e
0,
1,
x 6 0
x 0
(b) gsxd = L
1
x,
x Z 0
0,
x = 0
(c) sxd =
0,
x 0
1
sin x ,
x 7 0
zm
(a) Srar: Birim basamak fonksiyonu U(x)in x 0 iken limiti yoktur, nk deerleri
x = 0da srama yapar. xin sfra yakn negatif deerleri iin U(x) = 0dr. xin sfra
yakn pozitif deerleri iinse U(x) = 1dir. x 0 iken, U(x)in yaklat tek bir L
deeri yoktur (ekil 2.7a).
(b) ok byr: x 0 iken g(x)in limiti yoktur, nk x 0 iken gnin deerleri mutlak
deer olarak ok byr ve herhangi bir reel sayya yaklamaz (ekil 2.7b)
(c) ok fazla salnr: x 0 iken (x)in limiti yoktur, nk fonksiyonun deerleri 0
ieren btn ak aralklarda 1 ile +1 arasnda salnr. x 0 iken, deerleri herhangi
bir saynn yaknnda kalmaz (ekil 2.7c).
Limitleri Tahmin Etmek in Hesap Makinesi ve Bilgisayar Kullanmak

Tablo 2.1 ve Tablo 2.2, x x0a yaklatka bir limiti numerik olarak tahmin etmede bir hesap makinesi veya bilgisayar kullanmn gstermektedir. Bu prosedr rnek 7 deki gibi
fonksiyonlarn limitleri iin de baarl olabilir (bunlar srekli fonksiyonlardr ve Blm
2.6 da inceleneceklerdir). Ancak, hesap makineleri veya bilgisayarlar, bir noktada tanml
olmayan veya limiti olmayan fonksiyonlar iin yanl deerler verebilir veya yanl izlenimlere yol aabilir. Bir fonksiyonun bir nokta civarndaki davran hakknda, bir hesap
makinesinin veya bir bilgisayarn ne zaman garip veya mulak bilgiler verdiini bilmemizde diferansiyel hesap bize yardmc olacaktr (Blm 4.4 ve 4.6ya bakn). imdilik,
bir limit deerini tahmin etmek iin hesaplama aralar kullandmzda gizli tuzaklarn
ortaya kabilecei konusunda basite dikkatli olmamz gerekir. te bir rnek.
RNEK 10
Bir Limiti Tahmin Etmek
2x + 100 - 10
. limitini tahmin edin.
x2
2
lim
x:0
Tablo 2.3 te x = 0a yakn baz deerler iin fonksiyonun deerleri listelenmitir.

x, 1, 0.5, 0.10 ve 0.01 deerleri ile 0a yaklarken fonksiyon 0.05 deerine yaklayor gibi gzkmektedir.
zm
xin 0.0005, 0.0001, 0.00001 ve 0.000001 gibi daha kk deerlerini alrsak

fonksiyon 0 deerine yaklayor gibi gzkr.
u halde cevap nedir? 0.05 veya 0 m yoksa baka bir deer mi? Hesap makinesi veya
bilgisayar deerleri mulaktr. Fakat, sonraki blmde tantlan limit teoremleri doru li-
2.1
TABLO 2.3 x = 0 civarnda (x)
81
2x 2 + 100 - 10
nin bilgisayar deerleri
x2
(x)
;1
;0.5
;0.1
;0.01
0.049876
0.049969
0.05e yaklar?
t approaches
0.05?
0.049999
0.050000
;0.0005
;0.0001
;0.00001
;0.000001
0.080000
0.000000
0a yaklar?0?
t approaches
0.000000
0.000000
mit deerinin olduunu dorulayacaktr. Bu gibi problemler, birka gzlem yaparak elde
edebileceimiz sonular zerine gelitirilen matematiksel muhakemenin gcn gsterir.
Her iki yaklamn doa gerekleri karsnda avantajlar ve dezavantajlar vardr.
ALITIRMALAR 2.1
3. Grafii izilen y = (x) fonksiyonu iin aadaki ifadelerden
hangileri doru, hangileri yanltr?
Grafiklerden Limitler
1. Grafii izilen g(x) fonksiyonu iin, aadaki limitleri bulun
veya neden bulunmadklarn aklayn.
a. lim g sxd
b. lim g sxd
x: 1
c. lim g sxd
x: 2
x:3
a. lim sxd vardr.

x:0
b. lim sxd = 0 .
x:0
c. lim sxd = 1 .
x:0
d. lim sxd = 1 .
x:1
y g(x)
e. lim sxd = 0 .
x:1
f. (1, 1)deki her x0 iin lim sxd vardr.

x:x0
2. Grafii izilen (t) fonksiyonu iin, aadaki limitleri bulun

veya neden bulunmadklarn aklayn.
a. lim std
t: -2
b. lim std
c. lim std
t: -1
t:0
y f(x)
s
1
s f(t)
1
1
4. Grafii izilen y = (x) fonksiyonu iin aadaki ifadelerden

hangileri doru, hangileri yanltr?
a. lim sxd yoktur.
x:2
b. lim sxd = 2 .
x:2
82

13. G(x) = (x + 6)@(x2 + 4x 12) olsun.
c. lim sxd yoktur.

x: 1
a. x = 5.9, 5.99, 5.999,... noktalarnda Gnin deerlerinin bir

tablosunu yapn. Sonra limx6 G(x)i tahmin edin. Gyi
x = 6.1, 6.01, 6.001, ... gibi deerlerde hesaplarsanz ne
bulursunuz?
d. (1, 1) deki her x0 iin lim sxd vardr.

x: x0
e. (1, 3) teki her x0 iin lim sxd vardr.

x: x0
y f(x)
1
1
1
2
Limitlerin Varl
5 ve 6 altrmalarnda limitlerin neden olmadn aklayn.
x
1
6. lim
x: 1 x - 1
x
7. Bir (x) fonksiyonu x = x0 hari btn reel x deerlerinde tanml
olsun. limxx0 (x)in varl hakknda bir ey sylenebilir mi?
Yantnz aklayn.
5. lim
x: 0
8. Bir (x) fonksiyonu [1, 1] aralndaki btn x deerlerinde

tanml olsun. limx0 (x)in varl hakknda bir ey sylenebilir
mi? Yantnz aklayn.
9. limx1 (x) = 5 ise x = 1de tanml olmak zorunda mdr?
Tanmlysa, (1) = 5 midir? x = 1de nin deerleri hakknda
herhangi bir sonuca varabilir miyiz? Aklayn.
10. (1) = 5 ise, limx1 (x) var olmak zorunda mdr? Varsa,
limx1 (x) = 5 olmak zorunda mdr? limx1 (x) hakknda herhangi bir sonuca varabilir miyiz?
Limitleri Tahmin Etme

T 1120 altrmalarnda grafik izin bir hesap makinesi faydal olabilir.
11. (x) = (x2 9)@(x + 3) olsun.
a. x = 3.1, 3.01, 3.001 ve hesap makinenizin izin verdii
uzunluktaki noktalarda nin deerlerinin bir tablosunu yapn.
Sonra limx3 (x)i tahmin edin. Bunun yerine yi x = 2.9,
2.99, 2.999, ... gibi deerlerde hesaplarsanz ne bulursunuz?
b. (a)da bulduklarnz yi x0 = 3 civarnda izerek ve x3
iken grafikteki y deerlerini bulmak iin ZOOM ve TRACE
kullanarak dorulayn.
c. limx3 (x)i cebirsel olarak bulun.
12. g sxd = sx 2 - 2d> A x - 22 B . olsun.
a. x = 1.4, 1.41, 1.414 ve 2 nin artan ondalkl deerleriyle

gnin bir tablosunu yapn. limx2 g(x)i tahmin edin.
b. (a)daki sonularnz gyi x0 = 2 civarnda izerek ve

x 2 iken grafikteki y deerlerini bulmak iin ZOOM ve
TRACE kullanarak dorulaynz.
c.
limx2 g(x)i cebirsel olarak bulun.
b. (a)da bulduklarnz Gyi izerek ve x 6 iken grafikteki ydeerlerini bulmak iin ZOOM ve TRACE kullanarak
dorulayn.
c. limx6 G(x)i cebirsel olarak bulun.
14. h(x) = (x2 2x 3)@(x2 4x + 3) olsun.
a. x = 2.9, 2.99, 2.999, noktalarnda
hnin
deerlerinin
limx3h(x)i tahmin edin. hyi x = 3.1, 3.01, 3.001, deerlerde hesaplarsanz ne bulursunuz?
b. (a)da bulduklarnz hyi x0 = 3 civarnda izerek ve x 3
iken grafikteki y deerlerini bulmak iin ZOOM ve TRACE
c. limx3 h(x) cebirsel olarak bulun.
15. sxd = sx 2 - 1d>s x - 1d . olsun.
a. x0 = 1e alttan ve stten yaklaan x deerleri iin nin deerlerinin bir tablosunu yapn. Sonra limx1 (x)i tahmin edin.
b. (a)da bulduklarnz yi x0 = 1 civarnda izerek ve x 1
iken grafikteki y-deerlerini bulmak iin ZOOM ve TRACE
c. limx1 (x) cebirsel olarak bulun.
16. Fsxd = sx 2 + 3x + 2d>s2 - x d . olsun.
a. x0 = 2ye alttan ve stten yaklaan x deerleri iin Fnin
deerlerinin bir tablosunu yapn. Sonra limx2 F(x)i tahmin
edin.
b. (a)da bulduklarnz Fyi x0 = 2 civarnda izerek ve x 2
iken grafikteki y-deerlerini bulmak iin ZOOM ve TRACE
c. limx2 F(x) cebirsel olarak bulun.
17. g(u) = (sinu)@u olsun.
a. u0 = 0a alttan ve stten yaklaan u deerleri iin gnin deerlerinin bir tablosunu yapn. Sonra limu0 g(u) y tahmin edin.
b. (a)da bulduklarnz gyi u0 = 0 civarnda izerek dorulayn.
18. G(t) = (1 cos t)@t2 olsun.
a. t0 = 0a alttan ve stten yaklaan t deerleri iin Gnin deerlerinin bir tablosunu yapn. Sonra limx0 G(t)yi tahmin edin.
b. (a)da bulduklarnz Gyi t0 = 0 civarnda izerek dorulayn.
19. (x) = x1@(1x) olsun.
a. x0 = 1e alttan ve stten yaklaan x deerleri iin deerlerinin bir tablosunu yapn. x 1 iken nin bir limiti var
mdr? Varsa nedir? Yoksa, neden yoktur?
b. (a)da bulduklarnz yi x0 = 1 civarnda izerek dorulayn.
2.1
20. (x) = (3x 1)@(x) olsun.
a. x0 = 0a alttan ve stten yaklaan x deerleri iin deerlerinin bir tablosunu yapn. x 0 iken nin bir limiti var
mdr? Varsa nedir? Yoksa, neden yoktur?
b. (a)da bulduklarnz yi x0 = 0 civarnda izerek dorulayn.
Yerine Koyarak Limit Bulma

2128 altrmalarnda deerleri yerine koyarak limitleri bulun. Eer
mmknse bir hesap makinesi veya bir graik programyla yantlarnz dorulayn.
23.
36. ekilde, ay yzeyine 80 m mesafedeki bir indirme modlnden

den bir nesnenin zamana kar dlen mesafe (m) grafii
grlmektedir.
a. PQ1, PQ2, PQ3 ve PQ4 kirilerinin eimlerini, srasyla ekil
2.3 teki gibi bir tablo dzenleyerek tahmin edin.
b. Yzeye arptnda nesnenin hz nedir?
y
x: 0
lim s3x - 1d
80
-1
s3x - 1d
24. lim
x: 1>3
x: 1
3x 2
2x
- 1
x: -1
cos x
28. lim
x: p 1 - p
25. lim 3xs2x - 1d
26. lim
x: -1
27.
b. t = 20 s annda Cobrann hzn bulun.
Dlen mesafe (m)
x: 2
lim x sin x
x: p>2
Ortalama Deiim Oranlar
Q4
Q2
40
20
0
Q3
60
2934 altrmalarnda verilen aralk veya aralklarda fonksiyonun ortalama deiim orann bulun.
Q1
5
Geen zaman (saniye)
10
T 37. Kk bir firmann ilk be ylndaki yllk kr tablosu aada

verilmektedir:
29. sxd = x 3 + 1 ;
b. [-1, 1]
a. [2, 3]
83
a. PQ1, PQ2, PQ3 ve PQ4 kirilerinin eimlerini, srasyla ekil

2.3 teki gibi bir tablo dzenleyerek tahmin edin. Eimlerin uygun birimi nedir?
22. lim 2x
21. lim 2x
30. g sxd = x ;
Yl
1000$ olarak kr
a. [-1, 1] b. [-2, 0]
1990
1991
1992
1993
1994
31. hstd = cot t ;

a. [p>4, 3p>4] b. [p>6, p>2]
32. g std = 2 + cos t ;
a. [0, p] b. [-p, p]
33. Rsud = 24u + 1;
[0, 2]
34. Psud = u3 - 4 u2 + 5u;
a. Krlar temsil eden noktalar yln fonksiyonu olarak iaretleyin ve olabildiince dzgn bir eriyle birletirin.
[1, 2]
35. Bir Ford Mustang Cobrann Hz Aadaki ekilde hareketsizken ivmelenen bir 1994 Ford Mustang Cobrann zamankonum grafii grlmektedir.
s
Q4
Mesafe (m)
Q2
b. Gerekirse tablonuzu genileterek, x = 1de F(x)in deiim

orann bulmaya aln.
300
200
T 39. x 0 .iin g sxd = 2x olsun.

a. [1, 2], [1, 1.5] ve [1, 1 + h] aralklarnda g(x)in xe gre ortalama deiim orann bulun.
Q1
100
0
5
10
15
20
Geen zaman (saniye)
c. Grafiinizi kullanarak, 1992de krn hangi oranda deitiini

bulun.
a. Tablonuzdaki her x 1 iin [1, x] aralnda F(x)in ortalama

deiim orann bulun.
Q3
500
b. 1992 ve 1994 arasndaki ortalama kr art oran nedir?
T 38. x = 1.2, x = 11@10, x = 101@100, x = 1001@1000, x = 10001@10000

ve x = 1 noktalarnda F(x) = (x + 2)@(x 2) fonksiyonunun deerlerinin tablosunu yapn.
650
600
400
6
27
62
111
174
b. hnin sfra yaklaan deerlerinde, rnein h = 0.1, 0.01,
84

0.001, 0.0001, 0.00001 ve 0.000001 iin, [1, 1 + h] aralnda
g(x)in xe gre ortalama deiim oranlarnn bir tablosunu
yapn.
d. T ikiye yaklarken, 2den Tye kadar olan aralkta nin tye

gre ortalama deiim orannn limitini hesaplayn. T = 2
almadan nce biraz hesap yapmanz gerekecektir.
c. Tablonuz g(x)in x = 1deki xe gre deiim oran hakknda ne

syler?
BLGSAYARLI NCELEMELER
d. h sfra yaklarken, [1, 1 + h] aralnda g(x)in xe gre

ortalama deiim orannn limitini hesaplayn.
41-46 altrmalarnda, aadaki admlar iin BCS kullann.
T 40. t 0 iin, (t) = 1@t olsun.

a. (i) t = 2den t = 3e, (ii) t = 2den t = Tye kadar olan
aralklarda nin tye gre ortalama deiim orann bulun.
b. Tnin ikiye yaklaan deerlerinde, rnein T = 2.1, 2.01,
2.001, 2.0001, 2.00001 ve 2.000001 iin, [2, T] aralnda
f(t)nin tye gre ortalama deiim oranlarnn bir tablosunu
yapn.
c. Tablonuz (t)nin t = 2deki tye gre deiim oran hakknda
ne syler?
2.2
TARHSEL DENEME*
Limitler
Limitlerin Grafiksel Tahminleri

a. Yaklalan x0 noktas yaknnda fonksiyonu izin.
b. iziminizden fonksiyonun limitini tahmin edin.
41. lim
x 4 - 16
x - 2
42. lim
43. lim
21 + x - 1
x
44. lim
45. lim
1 - cos x
x sin x
x:2
x: -1
x 3 - x 2 - 5x - 3
sx + 1d2
x:0
x:0
x2 - 9
2x 2 + 7 - 4
2x 2
46. lim
x:0 3 - 3 cos x
x:3
Limitleri Hesaplamak Limit Kurallarn Kullanmak

Blm 2.1 de limit deerlerini tahmin emek iin grafikler ve hesap makineleri kullandk.
Bu blm limitlerin hesaplanmalaryla ilgili teoremleri vermektedir. lk geen
blmdeki rnek 8in sonularn kullanarak polinomlarn, rasyonel fonksiyonlarn ve
kuvvetlerin limitlerini bulmamz salar. Drdncs ise daha ilerideki hesaplar iin
hazrlk yapar.
Limit Kurallar
Aadaki teorem, limitlerini bildiimiz fonksiyonlarn matematiksel kombinasyonlar
olan fonksiyonlarn limitlerinin nasl hesaplanacan syler.
TANIM 1
Limit Kurallar
L, M, c ve k reel saylar ve
lim sxd = L
x:c
1. Toplama Kural:
and
ve
lim gsxd = M,
x:c
then
ise
lim ssxd + gsxdd = L + M
x:c
ki fonksiyonun toplamnn limiti limitlerinin toplamdr.

2. Fark Kural:
lim ssxd - gsxdd = L - M
x:c
ki fonksiyonun farklarnn limiti limitlerinin farkdr.

3. arpm Kural:
lim ssxd # gsxdd = L # M
x:c
ki fonksiyonun arpmnn limiti limitlerinin arpmdr.
Calculusun tarihsel figrleri, esas elemanlarn geliimleri ve konular hakknda daha fazlasn renmek
iin www.aw-bc.com@thomas ziyaret edin.
2.2
85
lim sk # sxdd = k # L
4. Sabitle arpm Kural:
x:c
Bir fonksiyonun bir sabit katnn limiti fonksiyonun limitinin sabit katdr.
sxd
L
5. Blm Kural:
lim
= , M Z 0
M
x:c gsxd
ki fonksiyonun blmnn limiti, blenin limitinin sfr olmamas kouluyla,
limitlerinin blmdr.
6. Kuvvet Kural: r ve s ortak arpan bulunmayan iki tamsay s 0 ve ise
Lr@snin bir reel say olmas kouluyla,
lim ssxddr>s = L r>s
x:c
dir. (s ift ise L 0 olduunu varsayyoruz)

Bir fonksiyonun herhangi bir rasyonel kuvvetinin limiti, bir reel say olmas
kouluyla, limitin o kuvvetidir.
Teorem 1 deki zelliklerin doru olduuna kendimizi ikna etmemiz kolaydr (bu
sezgisel iddialar ispat iermese de). Limitin gayri resmi tanmndan, x cye yeterince
yakn ise (x) + g(x)in L + Mye; (x) g(x)in L Mye; (x)g (x)in LMye; k(x)in
kLye ve M 0 ise (x)@g(x)in L@Mye yakn olmalar anlamldr. Limitin kesin tanmna
dayanarak, toplam kuraln Blm 2.3 te ispat ediyoruz. 25 kurallar Ek 2 de ispat
edilmitir. Kural 6 ise daha ileri dzeyde kitaplarda ispat edilmektedir.
Aada, polinom fonksiyonlarn ve rasyonel fonksiyonlarn limitlerinin bulunmasnda Teorem 1in nasl kullanlabileceini gsteren baz rnekler verilmitir.
RNEK 1
Limit Kurallarn Kullanmak
Aadaki limitleri bulmak iin limx:c k = k ve limx:c x = c gzlemlerini (Blm 2.1,

rnek 8) ve limit zelliklerini kullann.
(a) lim sx 3 + 4x 2 - 3d
x:c
x4 + x2 - 1
x:c
x2 + 5
(b) lim
(c) lim 24x 2 - 3

x: -2
zm
(a) lim sx 3 + 4x 2 - 3d = lim x 3 + lim 4x 2 - lim 3

x:c
x:c
x:c
x:c
= c 3 + 4c 2 - 3
4
x4 + x2 - 1
=
x:c
x2 + 5
(b) lim
Toplam ve Fark Kurallar

arpm ve Sabit Kat Kurallar
lim sx + x - 1d
x:c
Blm Kural
lim sx 2 + 5d
x:c
lim x 4 + lim x 2 - lim 1
x:c
x:c
x:c
lim x 2 + lim 5
x:c
c4 + c2 - 1
=
c2 + 5
Toplam ve Fark Kurallar
x:c
Kuvvet veya arpm Kurallar
86
(c)
lim 24x 2 - 3 = 2 lim s4x 2 - 3d
x: -2
x: -2
r@s = 1@2 ile Kuvvet Kural
= 2 lim 4x 2 - lim 3
Fark Kural
= 24s -2d2 - 3
= 216 - 3
= 213
arpm ve Sabit Kat Kurallar
x: -2
x: -2
Teorem 1in iki sonucu polinomlarn ve rasyonel fonksiyonlarn limitlerini bulma iini
daha da basitletirmektedir. Bir polinom fonksiyonun x cye yaklarken limitini hesaplamak iin fonksiyonun formlnde x yerine basite c yazn. Bir rasyonel fonksiyonun x
cye yaklarken (paydann sr olmad bir c) limitini hesaplamak iin fonksiyonun
formlnde x yerine basite c yazn (rnek 1.a ve 1.b ye bakn).
TANIM 2
Polinomlarn Limitleri Deer Yerine Koyma le Bulunabilir
Psxd = an x n + an - 1 x n - 1 + + a0 , ise
lim Psxd = Pscd = an c n + an - 1 c n - 1 + + a 0 .
x:c
olur.
TANIM 3 Blenin Limiti Sfr Deilse, Rasyonel Fonksiyonlarn

Limitleri Deer Yerine Konularak Bulunabilir
P(x) ve Q(x) iki polinom ve Qscd Z 0, ise
lim
x:c
Psxd
Pscd
=
.
Qsxd
Qscd
olur.
RNEK 2
Bir Rasyonel Fonksiyonun Limiti

s -1d3 + 4s -1d2 - 3
0
x 3 + 4x 2 - 3
=
= = 0
6
x: -1
x2 + 5
s -1d2 + 5
lim
Bu sonu, c = 1 ile rnek 1 deki ikinci limite benzerdir. Burada bir admda
hesaplanmtr.
Sfr Payday Cebirsel Olarak Elemek

Ortak arpanlar Belirlemek
Q(x) bir polinom ve Q(c) = 0 ise
Q(x)in bir arpannn (x c) olduu
gsterilebilir. Bylece, xin bir rasyonel
fonksiyonunun pay ve paydas bir c
iin sfr ise (x c) ortak arpanlardr.
Teorem 3 sadece c limit noktasnda paydas sfr olmayan rasyonel fonksiyonlara uygulanr. Payda sfr ise pay ve paydadaki ortak arpanlar ksaltmakla c noktasnda paydas
sfr olmayan bir kesir elde edilebilir. Byle olursa sadeletirilmi kesirde yerine yazma
ile limiti bulabiliriz.
RNEK 3
Bir Ortak arpan Ksaltmak

x2 + x - 2
.
x:1
x2 - x
lim
limitini hesaplaynz.
2.2
y
Payday sfr yaptndan x = 1 yazamayz. x = 1 de payn da sfr olup olmadn

grmek iin pay inceleriz. Pay sfrdr, u halde payda ile ortak (x 1) arpan vardr.
(x 1)leri ksaltmak x 1 iin deerleri orijinali ile ayn olan daha basit bir kesir verir.
sx - 1dsx + 2d
x2 + x - 2
x + 2
=
= x ,
2
xsx - 1d
x - x
87
zm
2
x2
y x
x2 x
(1, 3)
ifxxZ1 1.
Daha basit olan kesri kullanarak x 1 iin limiti yerine yazma ile buluruz:
x2 + x - 2
x + 2
1 + 2
= 3.
= lim x =
2
1
x:1
x:1
x - x
lim
(a)
ekil 2.8a baknz.
y
yx2
x
(1, 3)
RNEK 4
Bir Ortak arpan Oluturmak ve Ksaltmak

lim
x:0
2x 2 + 100 - 10
.
x2
limitini hesaplaynz.
2
(b)
EKL 2.8 sxd = sx 2 + x - 2d>sx 2 - xd

grafii (a) da ile g sxd = sx + 2d>x
grafii (b) de f nin tanmsz olduu x = 1
dnda ayndr. x 1 iken her iki
fonksiyonun limiti ayndr (rnek 3).
zm
Bu, nceki blmde rnek 10 da ele aldmz limittir. x = 0 yazamayz, ayrca
pay ve paydann hemen grlen bir ortak arpan yoktur. Pay ve payday
2x 2 + 100 + 10 (karekkten sonraki iareti deitirerek elde edilen) ifadesi ile arparak
bir ortak arpan oluturabiliriz. Basit bir hesap pay rasyonel hale getirir:
2x 2 + 100 - 10
2x 2 + 100 - 10 # 2x 2 + 100 + 10
=
x2
x2
2x 2 + 100 + 10
x 2 + 100 - 100
=
2
x A 2x 2 + 100 + 10 B
x2
x A 2x + 100 + 10 B
1
=
.
2
2x + 100 + 10
=
Ortak arpan x2
x 0 iin x2yi ksaltn
Bu nedenle,
lim
x:0
2x 2 + 100 - 10
1
= lim
2
2
x:0
x
2x + 100 + 10
1
=
20 2 + 100 + 10
1
=
= 0.05.
20
x 0da payda
sfr deidir;
yerine yazn
Bu hesap, nceki blmde rnek 10daki belirsiz bilgisayar sonularna karlk doru
cevab verir.
Sandvi Teoremi
Aadaki teorem ilerideki blmlerde eitli limitleri hesaplamamz salayacaktr. smi
Sandvi Teoremidir, nk deerleri, c noktasndaki limitleri ayn ve L olan baka iki g
ve h fonksiyonunun deerleri arasna sktrlm bulunan fonksiyonundan bahsetmek-
88
tedir. Deerleri Lye yaklaan iki fonksiyonun deerleri arasnda skm olduundan,
nin deerleri de Lye yaklamaldr (ekil 2.9). spatn Ek 2de bulabilirsiniz.
y
h
f
L
g
x
TEOREM 4
Sandvi Teoremi
cyi ieren bir ak aralktaki btn xler iin, belki x = c hari olabilir,
gsxd sxd hsxd olduunu varsayalm. Ayrca
lim gsxd = lim hsxd = L.
x:c
EKL 2.9 g ve h fonksiyonlarnn

grafikleri arasna sktrlm f
fonksiyonunun grafii.
y
RNEK 5
Sandvi Teoremini Uygulamak
Her x 0 iin
y u(x)
olduunu kabul edelim. Bu durumda limxc (x) = L olur.
2
y1 x
2
1 -
2
y1 x
4
x:c
x2
x2
usxd 1 +
4
2
veriliyor. limx0 u(x)i bulun, u ne kadar karmak olursa olsun.

zm
lim s1 - sx 2>4dd = 1
and
ve
x:0
EKL 2.10 Grafii y = 1 + (x2@2) ve

y = 1 (x2@4) erileri arasndaki blgede
bulunan bir u(x) fonksiyonun x 0 iken
limiti 1dir. (rnek 5)
for all x Z 0,
lim s1 + sx 2>2dd = 1,
x:0
olduundan, Sandvi Teoreminden limx0 u(x) = 1 bulunur (ekil 2.10).
RNEK 6
Sandvi Teoreminin Baka Uygulamalar
(a) (ekil 2.11aya baknz) sin unn tanmndan (Ek B3e baknz) her u iin
- u sin u u olduu grlr. Ayrca, limu:0 s - u d = limu:0 u = 0, olduundan
lim sin u = 0 .
u:0
elde ederiz.
y
y
1
y u
2
y sin u
p
1
y u
y u
1
u
y 1 cos u
1
(b)
(a)
EKL 2.11 Sandvi Teoremi (a) limu:0 sin u = 0 ve (b) limu:0 s1 - cos ud = 0
olduunu dorular (rnek 6).
2.2
89
(b) (ekil 2.11bye baknz). cos unn tanmndan, her u iin 0 1 - cos u u
olduu grlr ve limu:0 s1 - cos ud = 0 veya
lim cos u = 1 .
u:0
dir.
(c) Herhangi bir (x) fonksiyonu iin, limx:c sxd = 0, ise limx:c sxd = 0.dr.
Dnce: - sxd sxd sxd ve x c iken - sxd ve sxd in limitleri 0
dr.
Limitlerin bir baka nemli zellii aadaki teoremde veriliyor. Sonraki blmde
bir ispat verilmektedir.
TEOREM 5
cyi ieren bir ak aralktaki btn xler iin (cnin kendisi hari
olabilir) (x) g(x) ise ve x cye yaklarken ve gnin her ikisinin de limitleri
varsa
lim sxd lim gsxd.
x:c
x:c
dir.
Teorem 5 te kk veya eittir eitsizliini kesin kk eitsizlii ile
deitirmekle elde edilen iddia yanltr. ekil 2.11a her
u 0 iin
- u 6 sin u 6 u , olduunu fakat u 0 limitinde eitliin salandn gstermektedir.
ALITIRMALAR 2.2
Limit Hesaplamalar
1936 altrmalarnda limitleri bulunuz.
118 altrmalarnda limitleri bulunuz.
19. lim
3. lim s -x + 5x - 2d
4. lim sx 3 - 2x 2 + 4x + 8d
x - 5
x 2 - 25
x 2 + 3x - 10
21. lim
x + 5
x: -5
5. lim 8st - 5dst - 7d
6. lim 3ss2s - 1d
23. lim
x + 3
7. lim
x: 2 x + 6
4
8. lim
x: 5 x - 7
1. lim s2x + 5d
x: -7
x: 2
t:6
2. lim s10 - 3xd

x: 12
x: -2
s: 2>3
y
9. lim
5
- y
y: -5
10. lim
y: 2
11. lim 3s2x - 1d2

x: -1
4>3
x: -4
1>3
14. lim s2z - 8d
15. lim
h:0
17. lim
h:0
23h + 1 + 1
23h + 1 - 1
h
-2x - 4
x 3 + 2x 2
26. lim
y + 2
12. lim sx + 3d1984
x: -3
24. lim
x: -2
y 2 + 5y + 6
x + 3
x 2 + 4x + 3
x 2 - 7x + 10
22. lim
x - 2
x:2
20. lim
t2 + t - 2
t: 1
t2 - 1
25. lim
13. lim s5 - yd
y: -3
x:5
27. lim
u:1
u4 - 1
u3 - 1
2x - 3
29. lim
x:9 x - 9
t 2 + 3t + 2
t2 - t - 2
5y 3 + 8y 2
t: -1
y:0
3y 4 - 16y 2
y3 - 8
y4 - 16
28. lim
y: 2
30. lim
x:4
4x - x 2
2 - 2x
z: 0
16. lim
h :0
18. lim
h :0
25h + 4 + 2
25h + 4 - 2
h
31. lim
x:1
x - 1
2x + 3 - 2
2x + 12 - 4
x - 2
32. lim
x: -1
33. lim
x:2
34. lim
x: -2
2x 2 + 8 - 3
x + 1
x + 2
2x + 5 - 3
2
90

2 - 2x 2 - 5
x + 3
x: -3
35. lim
42. limx2 p(x) = 4, limx2 r(x) = 0 ve limx2 s(x) = 3 olduunu

varsayn. Aadaki limitleri bulun.
4 - x
36. lim
5 - 2x 2 + 9
x: 4
a. lim spsxd + r sxd + ssxdd

x: -2
Limit Kurallarn Kullanmak
b.
37. limx0 (x) = 1 ve limx0 g(x) = 5 olduunu varsayn. Teorem

1in, aadaki ilemlerde (a), (b) ve (c) admlarn
gerekletirmek iin kullanlan, kurallarn belirtin.
lim s2sxd - g sxdd
2sxd - g sxd
x: 0
lim
=
(a)
2>3
x:0 ssxd + 7d
lim ssxd + 7d2>3
lim psxd # r sxd # ssxd
x: -2
c. lim s -4psxd + 5r sxdd>ssxd

x: -2
Ortalama Deiim Oranlarnn Limitleri

Kiriler, teetler ve anlk hzlarla olan ilikileri yznden,
x: 0
lim 2sxd - lim g sxd
x: 0
x: 0
A lim A sxd + 7 B B 2>3
lim
(b)
2 lim sxd - lim g sxd

x: 0
x: 0
A lim (x) + lim 7 B

x: 0
(c)
2>3
47. sxd = 2x,
7
4
s1 + 7d
43. sxd = x 2,
38. limx1 h(x) = 5, limx1 p(x) = 1 ve limx1 r(x) = 2 olduunu

varsayn. Teorem 1in, aadaki ilemlerde (a), (b) ve (c)
admlarn gerekletirmek iin kullanlan, kurallarn belirtin.
lim 25hsxd
25hsxd
x: 1
(a)
=
lim
lim spsxds4 - rsxddd
x:1 psxds4 - rsxdd
x: 1
A lim p(x) B A lim A 4 - r(x) B B

x: 1
A lim p(x) B A lim 4 - lim r (x) B

x: 1
x: 1
(b)
b. lim 2sxdg sxd
c. lim ssxd + 3g sxdd
d. lim
x: c
40. limx4 (x) = 0 ve limx4 g(x) = 3 olduunu varsayn. Aadaki

limitleri hesaplayn.
b. lim xsxd
c. lim sg sxdd2
d. lim
x: 4
x: 4
x: 4
x: 4
g sxd
sxd - 1
41. limxb (x) = 7 ve limxb g(x) = 3 olduunu varsayn. Aadaki

a. lim ssxd + g sxdd
b. lim sxd # g sxd
c. lim 4g sxd
d. lim sxd>g sxd
x: b
x: b
x: b
x: b
x:0
x sin x
?
2 - 2 cos x
hakknda ne syler? Yantnz aklayn.
x: 1
sxd
sxd - g sxd
a. lim sg sxd + 3d
lim
(c)
x: c
x: c
x sin x
x2
6
6 1
6
2 - 2 cos x
eitsizliklerinin geerli olduu ispatlanabilir. Bu size
39. limxc (x) = 5 ve limxc g(x) = 2 olduunu varsayn. Aadaki

x: c
x = 0
51. a. Sfra yakn btn x deerleri iin

1 -
2s5ds5d
5
=
2
s1ds4 - 2d
a. lim sxdg sxd
x = -2
50. Her x iin 2 - x 2 g sxd 2 cos x ise limx0 g(x)i bulun.
x: 1
x: 1
46. sxd = 1>x,
48. sxd = 23x + 1,
x = 7
49. 1 x 1 iin 25 - 2x 2 sxd 25 - x 2 ise

limx0 (x)i bulun.
25 lim hsxd
=
x = 2
x = -2
Sandvi Teoremini Kullanmak
2 lim 5hsxd
x: 1
44. sxd = x 2,
x = 1
45. sxd = 3x - 4,
x: 0
s2ds1d - s -5d
=
2>3
sx + hd - sxd
h
eklindeki limitlerle analizde ok sk karlalr. 4348 altrmalarnda verilen x deerleri ve fonksiyonlar iin bu limiti hesaplayn.
x: 0
h:0
b. 2 x 2 iin y = 1 (x2@6), y = (x sin x)@(2 2 cos x) ve

y = 1 grafiklerini birlikte izin. x 0 iken grafiklerin davrann aklayn.
52. a. Sfra yakn tm x deerleri iin

1 - cos x
x2
1
1
6
6
2
24
2
x2
eitsizliklerinin doru olduunu dnn (Blm 11.9da
bunun geerli olduunu greceksiniz). Bu size
lim
x:0
1 - cos x
?
x2
hakknda ne syler? Yantnz aklayn.

b. 2 x 2 iin y = (1@2) (x2@24) y = (1 cos x)@x2 ve
y = 1@2 grafiklerini birlikte izin. x 0 iken grafiklerin
davrann aklayn.
2.3
Teori ve rnekler
a. lim sxd
53. [1, 1]deki btn xler iin x (x) x ve x 1 ve x 1

iin x2 (x) x4 ise, hangi c noktalarnda otomatik olarak
limxc (x) limitini bulabilirsiniz? Bu noktalardaki limitin deeri
hakknda ne syleyebilirsiniz?
4
54. Her x 2 iin g sxd sxd hsxd ve

lim g sxd = lim hsxd = -5 .
x: 2
x: 2
olduunu varsayn, , g ve hnin x = 2deki deerleri iin bir ey

syleyebilir miyiz? (2) = olabilir mi? limx2 (x) = 0 olabilir
mi? Yantnz aklayn.
sxd - 5
= 1 , ise, lim sxd . i bulun.
55. lim
x: 4 x - 2
x: 4
56. lim
x: -2
sxd
x2
2.3
x: -2
b.
Bir Limitin Kesin Tanm
lim
x: -2
91
sxd
x i bulun.
sxd - 5
= 3 , ise, lim sxd .i bulun.
x:2 x - 2
x:2
sxd - 5
b. lim
= 4 , ise, lim sxd .i bulun.
x:2 x - 2
x:2
sxd
58. lim 2 = 1 , ise
x:0 x
sxd
a. lim sxd
b. lim x i bulun.
x:0
x:0
57. a. lim
T 59. a. Orijine gerektii kadar yaklaarak, g sxd = x sin s1>xd

grafiini izip, limx0 g(x) limitini tahmin edin.
b. (a)daki yantnz bir ispatla dorulayn.
2
3
T 60. a. Orijine gerektii kadar yaklaarak, hsxd = x cos s1>x d
grafiini izip, limx:0 hsxd , limitini tahmin edin.
= 1 , ise
b. (a)daki yantnz bir ispatla dorulayn.

Gayri resmi tanmla sezgisel olarak almak suretiyle limit kavram hakknda biraz fikir
sahibi olduumuzu dnerek dikkatimizi limitin kesin tanmna eviriyoruz. Gayr resmi
tanmdaki yeterince yakn gibi terimleri herhangi zel bir rnee uygulanabilecek zel
koullarla deitireceiz. Bir kesin tanmla nceki blmde verilen limit zelliklerini kesin
bir ekilde ispat edebileceiz ve analiz almada baka nemli limitleri saptayabileceiz.
x x0 iken (x)in limitinin Lye eit olduunu gstermek iin x x0a yeterince yakn
tutularak (x) ile L arasndaki araln setiimiz kadar kk yaplabileceini gstermemiz gerekir. Bunun, (x) ile L arasndaki araln lsn belirlediimizde ne gerektireceine bakalm.
RNEK 1
y = 2x 1 fonksiyonunu x0 = 4 yaknnda ele alalm. Sezgisel olarak, x 4e yakn iken

ynin 7ye yakn olduu aktr, u halde, limx:4 s2x - 1d = 7. Halbuki, y = 2x 1in
y0 = 7den, rnein, 2 birimden daha az fark etmesi iin x deeri x0 = 4e ne kadar yakn
olmaldr?
y
y = 2x 1
st snr:
y=9
Bize sorulan u: xin hangi deerleri iin u y 7 u 2 olur? Yant bulmak iin
nce u y 7 uyi x cinsinden amalyz.
zm
y - 7 = s2x - 1d - 7 = 2x - 8 .
Alt snr:
y=5
3 4 5
Bunu
salamak
iin
Bir Lineer Fonksiyon
Buraya
kstla
EKL 2.12 xi x0 = 4n 1 birim

yaknnda tutmak yyi y0 = 7nin 2 birim
yaknnda tutar (rnek 1).
Soru artk u hale gelir: Hangi x deerleri u 2x 8 u 2 eitsizliini salar?

Bulmak iin, eitsizlii zeriz:
2x - 8 6 2
-2 6 2x - 8 6 2
6 6 2x 6 10
3 6 x 6 5
-1 6 x - 4 6 1.
xi x0=4n 1 birim yaknnda tutmak yyi y0=7nin 2 birim yaknnda tutar (ekil 2.12).
92
nceki rnekte bir fonksiyonun (x) ktsnn bir L limit deeri civarnda belirlenmi
bir aralkta kaldndan emin olmak iin xin belirli bir x0 deerine ne kadar yakn olmas
gerektii belirledik. x x0 iken (x)in limitinin gerekten L olduunu gstermek iin xi
x0a yeterince yakn tutmakla (x) ile L arasndaki araln, ne kadar kk olursa olsun,
belirlenmi herhangi bir hatadan daha kk yaplabildiini gstermeliyiz.
L 1
10
f (x)
L
L
f(x) burada kalr
Limitin Tanm
1
10
buradaki her
x x0 iin
d
x0 d
d
x
x0
x0 d
x (x0 deerini almadan) x0a yaklarken bir (x) fonksiyonunun deerlerini izlediimizi
varsayalm. Elbette, x x0n d kadar yaknndayken (x) Lnin bir birimin onda biri kadar
yaknndadr diyebilmeyi istiyoruz (ekil 2.13). Fakat bu kadar da yeterli deildir, nk x
x0a yaklamaya devam ettike, (x)i Lye yaklamadan L 1@10 ile L + 1@10 aralnda
salnmaktan ne alkoyacaktr?
Hatann 1@100 veya 1@1000 veya 1@10,000den fazla olmamas istenebilir. Her defasnda, x0 etrafnda, xi o aralk iinde tutmann yeni bir hata deeri tanmlayaca bir daral buluruz. Ve her defasnda, (x)in son anda Lden kama olasl vardr.
Aadaki ekiller problemi gstermektedir. Bunu bir pheci ile bir bilim adam
arasndaki kavgaya benzetebilirsiniz. pheci, limitin bulunmayacan, veya varlndan
kuku duyulabileceini ispatlamak iin -deerleri ile meydan okur ve bilim adam da her
meydan okumay x0 etrafnda bir d-aralyla yantlar.
Bu sonsuz gibi grnen meydan okuma ve yant dizisini nasl durdurabiliriz? Meydan
okuyann retebilecei her hata deeri iin, (x)i Lden o hata kadar uzak bir aralk
iinde bulunduracak ekilde xi x0a yeterince yakn tutacak bir d uzakl
bulabileceimizi, hesaplayabileceimizi veya yaratabileceimizi ispat ederek (ekil 2.14).
Bu bizi limitin kesin tanmna gtrr.
EKL 2.13 xi sx0 - d, x0 + dd aral

iinde tutmakla f(x)i
1
1
aL ,L +
b ? aralnn iinde
10
10
tutacak ekilde bir d 0 nasl
tanmlamalyz?
y
L
f(x)
f (x) burada kalr
TANIM Bir Fonksiyonun Limiti

f(x), x0 civarnda (x0da tanml olmayabilir) bir ak aralkta tanml olsun.
Her 0 saysna karlk,
L
0 u x x0 u d eitsizliini salayan btn xler iin | (x) L | <
buradaki her
x x0 iin
d
x
0
x0 d
olacak ekilde bir d 0 says bulunabilirse, x x0a yaklarken, (x) L limitine

yaklayor der ve
d
x0
x0 d
lim sxd = L,
x:x0
yazarz.
EKL 2.14
ilikisi.
Limit tanmnda d ile nun
Tanm hakknda dnmenin bir yolu, yakn bir hata dahilinde bir jeneratr mili
yaptmz varsaymaktr. L apna ulamay deneyebiliriz, ama hibir ey mkemmel olmadndan L ile L + arasnda bir (x) apyla yetinmek zorunda kalabiliriz. d, milin
apndaki bu hassasl garantilemek iin xin kontrol ayarnda ne kadar hassas olmamz
gerektiinin lsdr. Hata pay deitike dy yeniden ayarlamak zorunda olduumuza
dikkat edin. Yani, kontrol aralnzn ne kadar olmas gerektiini syleyen d deeri hata
pay nun deerine baldr.
Tanm Test Eden rnekler

Limitin esas tanm bir fonksiyonun limitinin nasl bulunacan sylemek yerine,
dnlen bir limitin doru olup olmadn anlamamz salar. Aadaki rnekler belirli
2.3
y
L
y f (x)
y f (x)
1
10
L
x
x0
x 0 d 1/10
x 0 d1/10
Yant
x x 0 d 1/10 (bir say)
L
y
y f (x)
y f (x)
1
L
1000
1
L
1000
1
1000
L
Yant:
x x0
d 1/1000
y f (x)
y f (x)
1
100,000
1
L
100,000
1
L
100,000
1
L
100,000
x0
Yeni Meydan okuma:
1

100,000
x0
Yeni Meydan okuma:

1
1000
1
1000
x0
L
Yeni Meydan okuma:

1
f (x) L 100
L
x
x0
x 0 d 1/100
x 0 d 1/100
Yant:
x x 0 d 1/100
x0
Meydan okuma
1
f(x) L 10
1
100
L
1
L
100
1
100
L
1
L
100
1
10
x0
y f(x)
L
93
y f (x)
1
L
10
L
L
1
10
y f (x)
x0
Yant:
x x 0 d1/100,000
x0
Yeni Meydan okuma:

...
fonksiyonlar iin bu tanmn nasl kullanlacan gstermektedir (lk iki rnek Blm
2.1deki 7 ve 8 rneklerinin baz ksmlarna karlk gelir). Ancak, tanmn asl amac bu
gibi hesaplamalar yapmak deil, belirli limitlerin hesaplanmasn kolaylatracak genel
teoremlerin ispatn salamaktr.
94

y
RNEK 2
y 5x 3
Tanm Test Etmek

lim s5x - 3d = 2.
2
x:1
olduunu gsterin.
2
zm
Limit tanmnda x0 = 1, (x) = 5x 3 ve L = 2 koyun. Verilen herhangi bir 0
iin, x 1ve d 0 ve xin x0 = 1e uzakl ddan kk ise, yani
2
0 6 x - 1 6 d,
0
1

1 1
5
5
ise (x)in L = 2ye uzakl dan kktr, yani

sxd - 2 6 P.
ifadesinin doru olaca uygun bir d bulmalyz.
dy -eitsizliinden geriye doru giderek buluruz:
s5x - 3d - 2 = 5x - 5 6 P
5x - 1 6 P
x - 1 6 P>5.
3
LEKL DEL
EKL 2.15 f (x) = 5x 3 ise,

0 6 x - 1 6 P>5 olmas
sxd - 2 6 P olmasn garantiler
(rnek 2).
Bylece, d
= @5 alabiliriz (ekil 2.15). 0 u x 1 u d = @5 ise,

s5x - 3d - 2 = 5x - 5 = 5 x - 1 6 5sP>5d = P,
dur ve bu limx1(5x 3) = 2 olduunu ispatlar.

0 u x 1 u d olmasnn u 5x 5 u olmasn gerektirdii tek deer d = @5 deeri deildir. Daha kk herhangi bir d da olur. Tanm en iyi pozitif d sormuyor, ie
yarayacak bir tane soruyor.
RNEK 3
y
spatlayn:
yx
(a) lim x = x0
x0
(b) lim k = k
x:x0
x0 d
x0
x0 d
x:x0
(k sabit).
zm
(a) 0 verilmi olsun.

0 u x x0 u d
x0
Birim ve Sabit Fonksiyonlarn Limitleri
x0 d x0 x0 d
EKL 2.16 f (x) = x fonksiyonu iin d

iken 0 6 x - x0 6 d olmasnn
sxd - x0 6 P olmasn garantilediini
grrz (rnek 3a).
eitsizliini salayan her x iin | x x0| <
eitsizliinin saland bir d 0 bulmalyz. a eit veya daha kk bir d iin bu

salanr (ekil 2.16). Bu da limxx0 x = x0 olduunu ispatlar.
(b) 0 verilmi olsun.
0 u x x0 u d
eitsizliini salayan her x iin | k k| <
eitsizliinin saland bir d 0 bulmalyz. k k = 0 olduundan herhangi bir pozitif sayy d olarak kullanabiliriz (ekil 2.17). Bu da limxx0 k = k olduunu ispatlar.
Verilen Epsilonlar in Deltalar Cebirsel Olarak Bulma

rnek 2 ve 3te, sxd - L nin dan kk olduu x deerleri aral x0 etrafnda
simetrikti ve dy araln uzunluunun yars olarak alabildik. Byle bir simetri, genelde
2.3
y
k
k
k
95
olduu gibi, bulunmadnda, dy x0dan araln en yakn u noktasna olan uzaklk

olarak alrz.
yk
RNEK 4
Deltay Cebirsel Olarak Bulmak
limx:5 2x - 1 = 2, limiti iin, = 1 olduunda ie yarayacak bir d 0 deeri bulun.

Yani, d 0 eitsizliini salayan her x iin
0
x0 d x0 x0 d
EKL 2.17 (x) = k fonksiyonu iin,

herhagi bir pozitif iin
sxd - k 6 Pun saladn grrz
(rnek 3b).
0 6 x - 5 6 d
2x - 1 - 2 6 1.
gerektirmesi salanacak ekilde bir d 0 deeri bulun.

Aratrmamz, aada verildii gibi iki admda gerekletiririz.
zm
1.
x0 = 5i ieren ve ierdii her x x0 iin eitsizliin saland bir aralk bulmak

zere 2x - 1 - 2 6 1 eitsizliini zn.
2x - 1 - 2 6 1
-1 6 2x - 1 - 2 6 1
1 6 2x - 1 6 3
1 6 x - 1 6 9
2 6 x 6 10
2.
Eitsizlik (2, 10) ak aralndaki her x iin geerli olduundan dolay bu aralktaki
her x 5 iin geerlidir (ekil 2.19a baknz).
Merkezi x0 = 5 olan ve 5 d x 5 + d araln (2, 10) aral iine yerletiren bir
d 0 deeri bulun. 5ten (2, 10) ak aralnn en yakn u noktasna olan uzaklk
3tr (ekil 2.18). d = 3 veya daha kk herhangi bir pozitif say alrsak,
0 u x 5 u d eitsizlii otomatik olarak xi, 2x - 1 - 2 6 1 olacak ekilde, 2 ile 10 arasna yerletirecektir (ekil 2.19).
0 6 x - 5 6 3
2x - 1 - 2 6 1.
y
Y x 1
3
1
3
2
3
5
10
x
0
10
LEKL DEL
EKL 2.18 x0 = 5 civarndaki 3

yarapl bir ak aralk (2, 10) ak
aralnn iinde kalacaktr.
EKL 2.19
aralklar.
rnek 4teki fonksiyon ve
96
Verilen, f, L, x0 ve P>0 Deerleri in Dnn Cebirsel Bulunuu

iken
Q
0 6 x - x0 6 d
sxd - L 6 P
eitsizliinin geerli olmasn salayacak bir d 7 0 saysnn bulunmas iki

admda gerekleir.
1. x0 ieren ve ierdii her x x0 iin eitsizliin saland bir (a, b) ak
aral bulmak zere sxd - L 6 P eitsizliini zn.
2. Merkezi x0da olan sx0 - d, x0 + dd ak araln (a, b) aral iine
yerletirecek bir d 0 deeri bulun. Bu -aralndaki her x x0 iin
sxd - L 6 P eitsizlii salanacaktr.
RNEK 5
Deltay Cebirsel Olarak Bulmak

sxd = e
x 2,
1,
x Z 2
x = 2.
ise, limx:2 sxd = 4 olduunu ispat edin.

zm Amacmz 0 verildiinde, 0 u x 2 u d
| (x) 4 |
y
y x2
olacak ekilde bir d 0 bulunduunu gstermektir.
4
1.
x0 = 2yi ieren ve ierdii her x x0 iin eitsizliin saland bir ak aralk bulmak zere sxd - 4 6 P eitsizliini zn.
x x0 = 2 iin, (x) = x2 ve zlecek eitsizlik u x2 4 u dur.
(2, 4)
x2 - 4 6 P
-P 6 x 2 - 4 6 P
4 - P 6 x2 6 4 + P
24 - P 6 x 6 24 + P
24 - P 6 x 6 24 + P.
4
(2, 1)
0
eitsizliini salayan her x iin
4
x
4
EKL 2.20 rnek 5 teki fonksiyon iin

x = 2yi ieren ve u (x) 4 u un
saland bir aralk
4 varsaym; aaya bakn

x0 = 2 etrafnda eitsizlii zen
bir ak aralk.
u (x) 4 u eitsizlii A 24 - P, 24 + P B ak aralndaki her x 2 iin geerlidir (ekil 2.20).

s2 - d, 2 + dd simetrik araln A 24 - P, 24 + P B . aral iin yerletirecek bir
d 0 deeri bulun.
dy x0 = 2den A 24 - P, 24 + P B .aralnn en yakn u noktasna uzaklk olarak
aln. Baka bir deyile, d = min E 2 - 24 - P, 24 + P - 2 F , yani 2 - 24 - P
2.
ve 24 + P - 2. deerinin en k olarak kabul edin. Eer dnn deeri bu veya bundan kk bir pozitif sayysa, 0 6 x - 2 6 d eitsizlii otomatik olarak xi,
u (x) 4 u olacak ekilde, 24 - P ile 24 + P arasna yerletirecektir.

0 u x 2 u d eitsizliini salayan her x iin
| (x) 4 | <
olur. Bylece ispat tamamlanr.
2.3
97
4 olduunu varsaymak neden dorudur? nk, x, 0 u x 2 u d eitsizliinin

u (x) 4 u 4 anlamna gelecei bir d deeri bulurken, daha byk deerleri iin
de geerli olacak bir d deeri bulduk.
Son olarak, d = min E 2 - 24 - P, 24 + P - 2 F . seerken kazandmz zgrl ele alalm. Hangisinin en kk olduunu dnmek iin hi zaman harcamadk. Sadece dnn kn temsil ettiini kabul edip, ispatmz tamamladk.
Tanm Kullanarak Teorem spatlama

Genelde, limitin esas tanmn deminki rneklerde olduu gibi belirli limitlerin doru
olduunu gstermekte kullanmayz. Bunun yerine limit hakkndaki genel teoremlere,
zellikle de Blm 2.2dekilere bavururuz. Tanm bu teoremleri ispatlamakta kullanlr
(EK 2). Bir rnek olarak, Teorem 1in 1. blmn, Toplama Kuraln ispatlayalm.
RNEK 6
Bir Toplamn Limiti Kuralnn spat
limxc (x) = L ve limxc g (x) = M veriliyor.

lim ssxd + gsxdd = L + M.
x:c
olduunu ispatlayn.
zm
0 verilmi olsun.
0 u x c u d eitsizliini salayan her x iin | (x) + g(x) (L + M) | < olacak

ekilde bir d says bulmak istiyoruz. Terimleri bir araya getirerek
sxd + gsxd - sL + Md = ssxd - Ld + sgsxd - Md
sxd - L + gsxd - M .
gen eitsizlii:
a + b a + b
buluruz. limxc (x) = L olduundan,

0 u x c u d1 eitsizliini salayan her x iin | (x) L | < @2
olacak ekilde bir d1 0 saysda bulunabilir. Ayn ekilde, limxc g(x) = M olduundan
0 u x c u d2 eitsizliini salayan her x iin | g(x) M | < @2
olacak ekilde bir d2 0 says da bulunabilir. d = min {d1, d2}, yani d1 ve d2nin en
k olsun. 0 u x c u d ise u x c u d1 ve dolaysyla | (x) L | < @2 olur ve
0 u x c u d ise u x c u d2 ve | g(x) M | < @2 olacaktr. Buradan,
P
P
sxd + gsxd - sL + Md 6 2 + 2 = P.
bulunur. Bu da limxc ((x) + g(x)) = L + M olduunu gsterir.
Blm 2.2 deki Teorem 5i de ispat edelim
RNEK 7
limxc (x) = L ve limxc g(x) = M ve cyi ieren bir ak aralktaki btn

xler (cnin kendisi hari olabilir) iin (x) g(x) olduu veriliyor. L M olduunu ispat edin.
zm
eliki yntemi ile ispat kullanacaz. L M olduunu kabul edelim. Teorem 1
deki farkn limiti zelliine gre,
lim s gsxd - sxdd = M - L.
x:c
dir. Bu nedenle, her 0 iin, 0 < | x c | < d olduka
98
u (g(x) (x)) (M L) u
olacak ekilde bir d 0 vardr.
Kabulmze gre L M 0 olduundan zel olarak = L M alrz ve 0 u x c u d
olduka u (g(x) (x)) (M L) u L M olacak ekilde bir d 0 vardr. Herhangi bir a
iin a | a | olduundan
0 | x c | d olduka u (g(x) (x)) (M L) u L M
bulunur ve ksaltmalar yaplarak
g(x) (x) olduka 0 u x c u d
elde edilir. Fakat bu, (x) g(x) olmas ile eliir. Bylece, L M eitsizlii yanl olmaldr. Bu yzden L M dir.
ALITIRMALAR 2.3
Bir Nokta Etrafna Aralk Yerletirme
9.
1-6 altrmalarnda, x-ekseninde x0 noktasn da ieren (a, b) araln

izin. Sonra, 0 u x x0 u d eitsizliini salayan her x iin
a x b olacak ekilde bir d 0 deeri bulun.
1. a = 1,
b = 7,
x0 = 5
2. a = 1,
b = 7,
x0 = 2
3. a = -7>2,
b = -1>2,
x0 = -3
4. a = -7>2,
b = -1>2,
x0 = -3>2
5. a = 4>9,
b = 4>7,
6. a = 2.7591,
y
5
4
1
3
4
10.
y
f (x) x
x0 1
L1
1 y x
4
f (x)
x0
L

2 x 1
3
4
0.2
y 2 x 1
4.2
4
3.8
x0 = 1>2
b = 3.2391,
x0 = 3
9
16
25
16
Deltalar Grafikten Bulma

714 altrmalarnda, 0 u x x0 u d eitsizliini salayan her x
iin | (x) L | < olmasn salayacak d 0 bulmak iin grafikleri kullann.
7.
1 0
2.61 3 3.41
LEKL DEL
11.
12.
8.
y
y2x4
f (x)
x0
L

6.2
6
5.8
2x4
5
6
0.2
f (x) 4 x 2
f (x) x 2
x0 2
L4
1
y 3 x 3
2
x0 1
L3
0.25
y 4 x2
y
7.65
7.5
7.35
5
4.9
f (x) 3 x 3
2
x0 3
L 7.5
0.15
x2
3.25
3
2.75
4
3
5.1
LEKL DEL
0
3.1
2.9
LEKL DEL
3
x
5
LEKL DEL
5 1 3
2
2
LEKL DEL
2.3
13.
14.
2
x
x0 1
L2
0.5
f(x)
31-36 altrmalarnda bir (x) fonksiyonu, bir x0 noktas ve bir pozitif

says verilmektedir. L = lim sxd.i ve 0 < | x x0 | < d eit-
1
f (x) x
x0 1
2
L2
0.01
2.01
y 2
x
x:x0
sizliini salayan her x iin | (x) L | olmasn salayacak bir

d 0 says bulun.
31. sxd = 3 - 2 x,
x0 = 3,
32. sxd = -3x - 2,
P = 0.02
x0 = -1,
P = 0.03
2.5
1.99
y x1
1.5
33. sxd =
x - 4
,
x - 2
34. sxd =
x 2 + 6x + 5
,
x + 5
x0 = 2,
35. sxd = 21 - 5x,

36. sxd = 4>x,
P = 0.05
x0 = -5,
P = 0.05
x0 = -3,
x0 = 2,
P = 0.5
P = 0.4
3750 altrmalarndaki limitleri ispatlayn.

16
9
1 16
25
1
1
1
2
2.01
1.99
37. lim s9 - xd = 5
38. lim s3x - 7d = 2
39. lim 2x - 5 = 2
40. lim 24 - x = 2
x:4
Deltalar Cebirsel Olarak Bulma

1530 altrmalarnn her birinde bir (x) fonksiyonu ile L, x0 ve 0
saylar verilmektedir. Her bir durumda, x0 civarnda | (x) L |
eitsizliinin saland bir ak aralk bulun. Sonra 0 | x x0 | d
eitsizliini salayan her x noktasnda | (x) L| eitsizliinin
geerli olaca bir d 0 says bulun.
16. sxd = 2x - 2,
x0 = 4,
L = -6,
17. sxd = 2x + 1,
18. sxd = 2x,
L = 1,
L = 1>2,
19. sxd = 219 - x,

20. sxd = 2x - 7,
21. sxd = 1>x,
L = 3,
L = 4,
L = 1>4,
x0 = -2,
P = 0.1
x0 = 1>4,
P = 0.1
x0 = 10,
41. lim sxd = 1 , if

sxd = e
x0 = 4,
L = 3,
x0 = 23,
L = 4,
x0 = -2,
24. sxd = 1>x,

2
25. sxd = x - 5,
26. sxd = 120>x,
L = -1,
L = 11,
L = 5,
x0 = -1,
x0 = 4,
x0 = 24,
lim
x: 23
x Z -2
x = -2
45. lim
1
1
=
3
x2
x2 - 9
= -6
x + 3
46. lim
x:1
4 - 2x,
sxd = e
6x - 4,
sxd = e
2x,
x>2,
x2 - 1
= 2
x - 1
x 6 1
x 1
x 6 0
x 0
x:0
P = 0.5
P = 0.1
P = 1
P = 1
L = 2m,
x0 = 2,
28. sxd = mx,

P = c 7 0
m 7 0,
L = 3m,
x0 = 3,
m 7 0,
x 2,
1,
1
49. lim x sin x = 0
P = 0.1
m 7 0,
30. sxd = mx + b,
P = 0.05
44.
x:0
P = 0.05
x Z 1
x = 1
1
43. lim x = 1
x:1
x:1
P = 1
27. sxd = mx,
m 7 0,
29. sxd = mx + b,
x0 = 1>2,
P = c 7 0
x: -2
x: -3
P = 1
x0 = 23,
23. sxd = x ,
P = 0.02
x0 = 0,
22. sxd = x ,
P = 0.01
x:0
x 2,
sxd = e
2,
x:1
L = 5,
x:3
x:9
LEKL DEL
15. sxd = x + 1,
99
Limit zerine Biraz Daha Altrma

y
P = 0.03
L = sm>2d + b,
L = m + b,
x0 = 1,
1
2p
1
p
y x sin 1x
1
2p
1
p
100
1
50. lim x 2 sin x = 0
Inn hedef deer I0 = 5in 0.1 A civarnda olmas iin R hangi

aralkta olmaldr?
x: 0

V

y x2
p2
0 | x x0 | d eitsizliini salayan her x iin | (x) L| olacak ekilde bir d 0 bulunamayacan gsteren bir 0 bularak
limxx0 (x) L olduunu ispatlayabiliriz. Bunu, setiimiz na
karlk her d 0 iin
2
p
x x0 iken Ne Zaman L says (x)in Limiti Deildir?
y x2 sin 1x
1
0 6 x - x0 6 d
ve
and
sxd - L P .
olacak ekilde bir x-deeri bulunduunu gstererek yaparz.

1
y
x2
y
y f (x)
L
Teori ve rnekler
51. lim g sxd = k . demenin ne anlama geldiini aklayn.
x: 0
52. spatlayn; lim sxd = L ve lim sh + cd = L .

x: c
h :0
L
53. Limitler hakknda yanl bir ifade rnek vererek aadaki

ifadenin yanl olduunu gsterin.
x x0a yaklarken (x) Lye yaklayorsa, (x)in
yaklarkenki limiti L saysdr.
f (x)
x0a
0 x0 d
rneinizdeki fonksiyonun limitinin x x0 iken neden L olmadn aklayn.

54. Limitler hakknda yanl bir ifade daha
aadaki ifadenin yanl olduunu gsterin.
57.
Let sxd = e
x,
x 6 1
olsun.
x + 1, x 7 1.
rneinizdeki fonksiyonun limitinin x x0 iken neden L olmadn aklayn.

2
T 55. Motor silindiri yapma Kesit alan 9 in lik bir motor silindiri
yapmadan nce, yarap x0 = 3.385 in olan ideal bir silindirin
apndan ne kadar sapma yapabileceinizi ve istenen 9 in2lik
alann 0.01 in2 civarnda bir alan elde edebileceinizi bilmek
zorundasnzdr. Bunu bulmak iin, A = psx>2d2 kabul edin ve
| A 9| 0.01 olabilmesi iin xi hangi aralkta tutmanz
gerektiini bulun. Hangi aral bulursunuz?
56. Eletriksel diren imal etme ekilde gsterilen elektrik devreleri gibi devreler iin Ohm Kanunu V = RI olduunu syler.
Bu denklemde V sabit bir gerilim, I amper olarak akm ve R de
ohm olarak direntir. Firmanzdan Vnin 120 volt, Inn da
5 0.1 A olaca bir devreye diren hazrlamas istenmi olsun.
x0 d
0 x x 0 d ve f (x) L
olacak ekilde bir x deeri
rnek vererek
Verilen bir 0 iin, | (x) L | olacak ekilde bir x bulunuyorsa, L says (x)in x x0a yaklarkenki limitidir.
x0
y
yx1
2
y f(x)
1
1
yx
2.3
a. = 1@2 olsun. Hibir d 0n aadaki koulu salamayacan gsterin:
0 | x 1 | d eitsizliini salayan her x iin | (x) 2| 1@2
60. a. Aadaki grafik iin limx1 g(x) 2 olduunu gsterin.

b. limx : -1 g sxd var mdr? Varsa limitin deeri nedir? Yoksa,
neden yoktur?
Yani, her d 0 iin,
0 | x x0 | d ve | (x) 2| 1@2
olacak ekilde bir x deeri olduunu gsterin.
Bu limx1 (x) 2 olduunu gsterecektir.

b. limx1 (x) 1 olduunu gsterin.
y g(x)
c. limx1 (x) 1.5 olduunu gsterin.

x 2, x 6 2
Let hsxd = 3, x = 2 olsun.
58.
2, x 7 2.
y h(x)
101
BLGSAYAR ALITIRMALARI
6166 altrmalarnda deltalar grafik yntemlerle bulmaya alacaksnz. Aadaki admlar iin BCS kullann.
3
y2
a. yaklalan x0 noktas civarnda y = (x) fonksiyonunu izin.

b. L limitinin deerini tahmin edin ve tahmininizin doru olup
olmadn grmek iin limiti analitik olarak bulun.
y x2
c. = 0.2 deerini kullanarak. y1 = L ve y2 = L + dorularn x0

civarnda fonksiyonuyla birlikte izin.
d. (c) kkndaki grafikten
unlar gsterin.
0 ux x0 u d
a. lim hsxd Z 4
eitsizliini salayan her x iin

u(x) L u
x: 2
b. lim hsxd Z 3
olacak ekilde bir d 0 deeri bulun. Tahmininizi , y1, ve y2yi

0 ux x0 u d aralnda beraber izerek kontrol edin. Gr
aral olarak x0 2d x x0 + 2d ve L 2 y L + 2 aralnn dna tayorsa, d deerini ok byk semisinizdir. Daha
kk bir deerle yeniden deneyin.
x: 2
c. lim hsxd Z 2
x: 2
59. Aada grafii verilen fonksiyon iin, neden

a. lim sxd Z 4
x: 3
b. lim sxd Z 4.8
e. = 0.1, 0.05 ve 0.001 iin (c) ve (d) klarn tekrarlayn.
x: 3
c. lim sxd Z 3
x: 3
olduunu aklayn.
61. sxd =
x 4 - 81
,
x - 3
62. sxd =
5x 3 + 9x 2
,
2x 5 + 3x 2
63. sxd =
sin 2x
,
3x
64. sxd =
xs1 - cos xd
,
x - sin x
65. sxd =
3
2
x - 1
,
x - 1
66. sxd =
3x 2 - s7x + 1d2x + 5
,
x - 1
4.8
4
y f(x)
x0 = 3
x0 = 0
x0 = 0
x0 = 0
x0 = 1
x0 = 1
102
2.4

Bu blmde limit kavramn, x x0a sadece soldan (x x0) veya sadece sadan (x x0)
yaklarkenki limitler olan tek taral limitlere geniletiyoruz. Ayrca, x q iken belirli rasyonel fonksiyonlar ve dier bazlarnn grafiklerini analiz ediyoruz.
y
y x
x
1
Tek Tarafl Limitler

x
EKL 2.21
limitler
Orijinde farkl sa ve sol tarafl
x cye yaklarken bir L limitinin olabilmesi iin, bir fonksiyonunun ann iki taranda
da tanml olmas ve x cye herhangi bir taraftan yaklarken (x) deerlerinin de Lye
yaklamas gerekir. Bu yzden, normal limitlere bazen iki tarafl limitler de denir.
nin bir c noktasnda iki-tarafl bir limitinin olmamas halinde bir tek-tarafl limiti,
yani yaklamn sadece tek tarafl olmas durumunda bir limiti bulunabilir. Yaklam
sadan ise limit bir sadan limit dir. Soldan ise soldan limit.
(x) = x@uxu fonksiyonunun (ekil 2.21) limiti, x sfra sadan yaklarken 1, soldan
yaklarken 1dir. Bu tek tarafl limit deerleri ayn olmadndan x sfra yaklarken
(x)in yaklat tek bir deer yoktur. Dolaysyla, (x)in 0 da bir limiti (iki tarafl) yoktur.
Sezgisel olarak , (x) fonksiyonu c b olmak zere bir (c, b) aralnda tanmlanm
ise ve x cye bu araln iinde kalarak yaklayorken (x) Lye olduka yaknlayorsa,
nin cde sadan bir L limiti vardr deriz ve
lim sxd = L.
x:c +
yazarz.
x c+ sembol, sadece xin cden daha byk deerlerini gz nne aldmz anlamndadr.
Benzer ekilde, (x) fonksiyonu a c olmak zere bir (a, c) aralnda tanmlanm
ise ve x cye bu araln iinde kalarak yaklayorken (x) Mye olduka yaknlayorsa,
nin cde soldan bir M limiti vardr deriz ve
lim sxd = M.
x:c -
yazarz.
x c sembol, sadece xin cden daha kk deerlerini gz nne aldmz anlamndadr.
Bu resmi olmayan tanmlar ekil 2.22de gsterilmitir. ekil 2.21deki (x) = x @ | x |
fonksiyonu iin
lim sxd = 1
x:0 +
and
ve
lim sxd = -1. dir.
x:0 -
f(x)
L
0
(a) lim f(x) L

xc
EKL 2.22
f(x)
(a) x cye yaklarken sadan limit.
0
(b)
lim f(x) M
xc
(b) x cye yaklarken soldan limit.
2.4
y
RNEK 1
Bir Yarm ember in Tek Tarafl Limitler
lim 24 - x 2 = 0
x: -2 +
and
ve
lim 24 - x 2 = 0.
x:2 -
Fonksiyonun x = 2de soldan bir limiti veya x = 2de sadan bir limiti yoktur. 2 veya 2de
iki tarafl bir limiti bulunmamaktadr.
Tek tarafl limitlerde Blm 2.2 Teorem 1de verilen limit zelliklerinin hepsi bulunur. ki fonksiyonun toplamnn sadan limiti fonksiyonlarn sadan limitlerinin
toplamdr gibi. Sandvi Teoremi ve Teorem 5 gibi, polinom ve rasyonel fonksiyonlarn
limitleriyle ilgili teoremler de tek tarafl limitler iin geerlidir.
lim 24 - x 2 = 0 ve
EKL 2.23
103
sxd = 24 - x 2 fonksiyonunun tanm aral [2, 2]dir ve grafii ekil 2.23teki yarm
emberdir. Limitleri u ekildedir:
y 4 x2
x: 2 -
lim 24 - x 2 = 0 (rnek 1).
x: - 2 +
Tek tarafl ve iki tarafl limitler arasndaki balant aadaki gibidir:
TEOREM 6
x cye yaklarken bir (x) fonksiyonunun, ancak ve yalnz o noktada
sadan ve soldan limitleri varsa ve bu limitler eitse, bir limiti vardr
lim sxd = L
x:c
RNEK 2
y f(x)
x = 0da :
x = 1de :
1
EKL 2.24 rnek 2deki fonksiyonun

grafii.
and
ve
lim sxd = L.
x:c +
ekil 2.24te Grafikleri izilen Fonksiyonlarn Limitleri.
lim sxd = L
x:c -
x = 2de :
x = 3te :
x = 4te :
limx:0+ sxd = 1,
limx:0- sxd ve limx:0 sxd yoktur. Fonksiyon x 0n solunda
tanml deildir.
s1d = 1, olduu halde limx:1- sxd = 0 dr.
limx:1+ sxd = 1,
limx:1 sxd yoktur. Sadan ve soldan limitler eit deildir.
limx:2- sxd = 1,
limx:2+ sxd = 1,
s2d = 2. olduu halde limx:2 sxd = 1dir.
limx:3- sxd = limx:3+ sxd = limx:3 sxd = s3d = 2.
s4d Z 1, olduu halde limx:4- sxd = 1dir.
limx:4+ sxd ve limx:4 sxd yoktur. Fonksiyon x = 4n sanda
tanml deildir.
[0, 4]teki dier btn c noktalarnda (x)in limiti (c)dir.
Tek Tarafl Limitlerin Tam Tanm

Blm 2.3teki iki tarafl limitin esas tanm tek tarafl limitlere gre dzenlenebilir.
104

y
Sadan Limit, Soldan Limit

TANIMLAR
Her 0 saysna karlk
iken
Q
x0 6 x 6 x0 + d
L
olacak ekilde bir d 0 says bulunabilirse, (x)in x0da sadan bir L limiti vardr der ve
f(x)
f(x) buradadr.
sxd - L 6 P.
lim sxd = L
x:x0 +
(ekil 2.25e bakn)
yazarz.
Her 0 saysna karlk
L
buradaki her
x x 0 iin
x0 - d 6 x 6 x0
d
x
0
x0 d
x0
Q
iken
olacak ekilde bir d 0 says bulunabilirse, (x)in x0da soldan bir L limiti vardr der ve
lim sxd = L
x:x0 -
EKL 2.25
aralklar.
sxd - L 6 P.
(ekil 2.26ya bakn)
yazarz.
Sadan limit tanm ile ilgili
RNEK 3
Delta Bulmak in Tanm Uygulamak
lim 2x = 0.
x:0 +
olduunu ispat edin.

L
zm
0 verilmi olsun. Burada x0 = 0 ve L = 0dr, dolaysyla
0 x d eitsizliini salayan her x iin | x 0 |
f(x)
f(x) buradadr.
olacak ekilde veya

0 6 x 6 d
L
d
2
EKL 2.26
aralklar
x0 d
2x 6 P.
gerektirmesi salanacak ekilde bir d 0 bulmak istiyoruz.

Her iki tarafn karesini alarak
buradaki her
x x 0 iin
iken
Q
buluruz. d = seersek
0xd
0 6 x 6 d = P2
x0
ise
iken
Q
x 2
2x 6 P,
veya
Soldan limit tanm ile ilgili
iken
Q
2x - 0 6 P.
gerektirmesi salanr.
Tanma gre bu, limx:0+ 2x = 0 olduunu gsterir (ekil 2.27).
0 6 x 6 P2
imdiye kadar incelenen rneklerde, ele alnan her noktada bir tr limit vard.
Genelde bunun byle olmas gerekmez.
f(x) x

RNEK 4
f(x)
L0
d 2
EKL 2.27 rnek 3teki lim+ 1x = 0

x: 0
ok Fazla Salnan Bir Fonksiyon
y = sin (1@x)in x iki taraftan da sfra yaklarken bir limitinin olmadn gsterin (ekil
2.28).
x sfra yaklarken, arpmaya gre tersi, 1@x, snrszca byr ve sin(1@x)in
deerleri 1 ile 1 arasnda gidip gelir. x sfra yaklarken fonksiyon deerlerinin giderek
zm
2.4
105
y
1
y sin 1x
1
EKL 2.28 y = sin(1@x) fonksiyonunun x sfra yaklarken

sadan veya soldan limiti yoktur (rnek 4).
yaklatklar tek bir L says yoktur. xi sadece pozitif veya negatif deerlerle de snrlasak,
bu durum geerlidir. x = 0da fonksiyonun sadan veya soldan bir limiti yoktur.
(sin U)/U eren Limitler

(sin u)@u hakkndaki temel gerek udur: radyan lde u 0 iken limiti 1 dir. Bunu
ekil 2.29 da grebilir ve Sandvi Teoremi yardmyla cebirsel olarak dorulayabiliriz.
Bu limitin nemini, trigonometrik fonksiyonlarn anlk deiim oranlarnn incelendii
Blm 3.4te greceksiniz.
y
1
3 p
2 p
y
sin u (radyan)
u
2p
3p
y
LEKL DEL
EKL 2.29
(u) = (sin u)@unn grafii.
TEOREM 7
tan u
sin u
lde)
= 1 ( radyan
su in radiansd
u:0 u
lim
sin u
u
cos u
A(1, 0)
Q
1
EKL 2.30 Teorem 7nin ispatndaki ekil

TA@OA = tan u fakat OA = 1 olduundan
TA = tan udr.
(1)
spat Plan, sadan ve soldan limitlerin her ikisinin de 1 olduunu gstermektir. Bunun
sonunda iki tarafl limitin de 1 olduunu syleyebiliriz.
Sadan limitin 1 olduunu gstermek iin unn p@2den kk pozitif deerleri ile
balyoruz (ekil 2.30).
Alan OAP OAP daire diliminin alan alan OAT
olduuna dikkat edin.
106
(2) denklemi radyan lnn k

noktasdr: yalnzca u radyan olarak
llrse OAP daire diliminin alan
u@2dir.
Bu alanlar uya bal olarak u ekilde ifade edebiliriz:

Alan OAP = 1 taban ykseklik = 1 (1) (sin u) = 1 sin u
2
2
2
u
OAP daire diliminin alan = 1 r2u = 1 (1 ) 2 u =
2
2
2
1
1
Alan OAT = taban ykseklik = (1) (tan u) = 1 tan u
2
2
2
(2)
Bylece,
1
1
1
sin u 6 u 6 tan u.
2
2
2
dr.
0 u p@2 olduundan, pozitif olan (1@2) sin u says ile her taraf da blersek bu son
eitsizlik doru kalmaya devam eder:
1 6
u
1
6
.
cos u
sin u
1 7
sin u
7 cos u.
u
arpmaya gre terslerini alrsak
buluruz. limu:0+ cos u = 1 olduundan (Blm 2.2 rnek 6b), Sandvi Teoremine gre
lim
u:0 +
sin u
= 1.
u
bulunur.
sin u ve u fonksiyonlarnn her ikisi de tek fonksiyonlar (Blm 1.4). Bu nedenle,
(u) = (sin u)@u fonksiyonu, grafii y-eksenine gre simetrik olan bir ift fonksiyondur
(ekil 2.29a bakn). Bu simetri, 0 da soldan limitin var olduunu ve sadan limitle ayn
olduunu gsterir:
sin u
sin u
lim
= 1 = lim+
,
u
u:0 - u
u:0
u halde Teorem 6ya gre limu:0 ssin ud>u = 1 dir.
RNEK 5
lim
u: 0
sin u
= 1 limitini kullanarak
u
cos h - 1
sin 2x
2
= 0 ve (b) lim
= .
5
h
x:0 5x
olduunu gsterin.
(a) lim
h:0
zm
(a) cos h = 1 2 sin2 (h@2) yarm a formln kullanarak

2 sin2 sh>2d
cos h - 1
= lim h
h
h:0
h:0
sin u
sin u
= - lim
u:0 u
lim
= -s1ds0d = 0.
u = h@2 olsun
2.4
107
(b) (1) denklemi orijinal fonksiyona uygulanamaz. Paydada 5xe deil bir 2xe
ihtiyacmz vardr. Pay ve payday 2@5 ile arparak bunu olutururuz:
s2>5d # sin 2x
sin 2x
= lim
x:0 5x
x:0 s2>5d # 5x
lim
y
4
sin 2x
2
lim
5 x:0 2x
2
2
s1d =
5
5
3
y 1x
imdi, u 2x ile (1)

denklemi uygulanr.
1
1 0
1
EKL 2.31
y = 1@xin grafii
x : iken Sonlu Limitler

Sonsuzluk iin kullanlan s q d sembol bir reel say gstermez. q semboln bir
fonksiyonun tanm kmesindeki veya deer kmesindeki deerler her sonlu snr
atndaki davrann tanmlamak iin kullanrz. rnein, (x) = 1@x fonksiyonu her
x Z 0 iin tanmldr (ekil 2.31). x pozitif olarak giderek byrken, 1@x giderek klr.
x negatif iken bykl giderek artarken, 1@x yine giderek klr. Bu gzlemleri,
x : ; q iken (x) = 1@xin limiti 0 dr veya (x) = 1@xin sonsuzda ve negati sonsuzda
limiti 0 dr diyerek zetleriz. Aada kesin tanm verilmektedir.
TANIMLAR x veya x iken Limitler

1. Her 0 saysna karlk,
x > M eitsizliini salayan btn xler iin | (x) L | <
olacak ekilde bir M says bulunabilirse x sonsuza giderken (x) fonksiyonunun limiti L dir deriz ve
lim sxd = L
x: q
yazarz.
2. Her 0 saysna karlk,
x > N eitsizliini salayan btn xler iin | (x) L | <
olacak ekilde bir N says bulunabilirse x eksi sonsuza giderken (x) fonksiyonunun limiti L dir deriz ve
lim sxd = L
x: - q
yazarz.
Sezgisel olarak, x pozitif ynde orijinden giderek uzaklarken, (x) istenilen lde Lye
yaklayorsa limx: q sxd = L dir. Benzer ekilde, x negatif ynde orijinden giderek
uzaklarken, (x) istenilen lde Lye yaklayorsa limx:- q sxd = L dir. x : ; q
iken limit hesaplama stratejisi, Blm 2.2 deki sonlu limitlerdekine benzerdir. Orada nce
y = k sabit ve y = x birim fonksiyonlarn limitlerini bulduk. Sonra bu sonular, cebirsel
kombinasyonlarla ilgili bir teorem uygulayarak, dier fonksiyonlara genilettik. Burada
da, balang fonksiyonlarnn y = k ve y = x yerine y = k ve y =1@x olmas dnda, ayn
eyi yapacaz.
108
y
y 1
x
y
x: ; q
dir.
M 1

Pozitif says ne
olursa olsun, grafik
x = 1/ da bu
banda girer ve
burada kalr.
EKL 2.32 rnek 6daki tartmann

arkasndaki geometri.
lim
x: ; q
1
x = 0.
(3)
kinciyi burada ispatlayacak ve birincisini Altrma 71 ve 72ye brakacaz.
RNEK 6
0
ve
and
lim k = k
y

N 1
Esas tanm uygulayarak gereklenmesi gereken temel eyler:
Pozitif says ne
x = 1/ da bu banda
girer ve burada kalr.
1
sxd = x iin Sonsuzda Limit
unlar gsterin
1
(a) lim x = 0
x: q
(b)
lim
x: - q
1
x = 0.
zm
(a) 0 verilmi olsun.

x 7 M
olduka
Q
1
1
` x - 0 ` = ` x ` 6 P.
olacak ekilde bir M says bulmamz gerekmektedir. M = 1@ veya daha byk herhangi bir pozitif say iin bu nerme geerlidir (ekil 2.32). Bu da, lim x(1@x) = 0
(b) 0 verilmi olsun.
x 6 N
olduka
Q
1
1
` x - 0 ` = ` x ` 6 P.
olacak ekilde bir N says bulmamz gerekmektedir. N = 1@ veya 1@ dan daha
kk herhangi bir negatif say iin bu nerme geerlidir (ekil 2.32). Bu da,
lim x(1@x) = 0 olduunu ispatlar.
Sonsuzda limitlerin sonlu limitlere benzer zellikleri vardr.
TEOREM 8
x : Durumunda Limit Kurallar
L, M ve k reel saylar ve
lim sxd = L
x: ; q
1. Toplama Kural:
2. Fark Kural:
3. arpm Kural:
4. Sabitle arpm Kural:
5. Blm Kural:
and
ve
lim gsxd = M, isethen

ise
x: ; q
x: ; q
x: ; q
x: ; q
x: ; q
sxd
L
= ,
M
x: ; q gsxd
lim
M Z 0
6. Kuvvet Kural: r ve s ortak arpan bulunmayan tamsaylar ve s 0 ise

L r>s nin bir reel say olmas kouluyla
lim ssxddr>s = L r>s
x: ; q
dir. (s ift ise L 0 olduunu varsayyoruz .)

Bu zellikler Blm 2.2deki Teorem 1 ile ayndr ve bunlar ayn ekilde kullanrz.
2.4
RNEK 7
Toplama Kural
= 5 + 0 = 5
lim
x: - q
p23
=
x2
=
Bilinen limitler
1 1
lim p23 # x # x
x: - q
1
lim p23 # lim x
x: - q
x: - q
1
lim x
x: - q
= p23 # 0 # 0 = 0
y
y
y 5 dorusu
3
10
Bilinen limitler
x q iken bir rasyonel fonksiyonun limitini belirlemek iin, pay ve payday paydadaki
en byk x kuvvetiyle bleriz. Bundan sonra ne olaca polinomlarn derecesine baldr.
RNEK 8
Pay ve payda ayn derecede

5 + s8>xd - s3>x 2 d
5x 2 + 8x - 3
=
lim
x: q
x: q
3x 2 + 2
3 + s2>x 2 d
lim
5 + 0 - 0
5
=
3 + 0
3
=
2
LEKL DEL
RNEK 9
11x + 2
=
x: - q 2x 3 - 1
lim
=
y
y
6
lim
s11>x 2 d + s2>x 3 d
x: - q
2 - s1>x 3 d
0 + 0
= 0
2 - 0
Pay ve payday x 3 ile

bln.
ekil 2.34e bakn.
Yatay Asimptotlar
ekil 2.33'e bakn
Payn derecesinin paydann derecesinden byk olmas durumuna ait bir rnei bundan sonraki blmde vereceiz (Blm 2.5 Altrma 8).
11x 2
2x3 1
Pay ve payday x 2 ile

bln.
Payn derecesi paydann derecesinden kk

grafii. | x | arttka grafik y = 5@3
dorusuna yaklar.
arpma Kural
Rasyonel Fonksiyonlarn Sonsuzdaki Limitleri
5 x2 8 x 3
3 x2 2
109
Teorem 8i Kullanma
1
1
(a) lim a5 + x b = lim 5 + lim x
x: q
x: q
x: q
(b)
Bir fonksiyonun grafii ile belirli bir doru arasndaki uzaklk, grafik zerindeki bir nokta
orijinden ok fazla uzaklatnda, sfra yaklayorsa, grafik doruya asimptotik olarak
yaklayor ve doru grafiin bir asimptotudur deriz.
(x) = 1@xe bakarak (ekil 2.31e bakn )
2
4
6
8
1
lim x = 0
x: q
olduundan sa tarafta
1
lim x = 0.
x: - q
ve (x) = 1@x olduundan sol tarafta, x-ekseni erinin asimptotu dur.

grafii. | x | arttka, grafik x-eksenine
yaklar.
x-ekseni (x) = 1@xin grafiinin bir yatay asimptotudur deriz.
110
TANIM
Yatay Asimptot
lim sxd = b
or
veya
x: q
lim sxd = b.
x: - q
ise, y = b dorusu y = (x) fonksiyonunun grafiinin bir yatay asimptotudur.

5x 2 + 8x - 3
3x 2 + 2
sxd =
lim f(x) = 5
x
3
(rnek 8)
5
ve lim f(x) =
olduundan y = 5@3 dorusu, grafii ekil 2.33te izilen
x
3
lim f(x) = 5
3
RNEK 10
5
ve lim f(x) =
x
3
Yeni Bir Deikene Dnm
lim sin s1>xd. limitini bulun.
x: q
Yeni deiken t = 1@xi tanmlayalm. rnek 6dan x : q iken t : 0 + olduunu

biliyoruz (ekil 2.31e bakn ). Bu nedenle,
zm
1
lim sin x = lim+ sin t = 0.
t:0
x: q
dr. Benzer ekilde, x q

davrann aratrabiliriz.
iken (x)i inceleyerek x 0 iken y = (1@x)in
Sandvi Teoremine Tekrar Bir Bak

Sandvi Teoremi x iken ki limitler iin de geerlidir.
RNEK 11
Bir Eri Yatay Asimptotunu Kesebilir
Sandvi Teoremini kullanarak

y
y = 2 +
y 2 sinx x
erisinin yatay asimptotunu bulun.
zm
x iken ki davranlarla ilgileniyoruz.

sin x
1
0 ` x ` `x`
1
3p 2p p
sin x
x .
2p
3p
EKL 2.35 Bir eri, asimptotlarndan

birini sonsuz defa kesebilir (rnek 11).
ve limx u 1@x u = 0 olduu iin, Sandvi Teoremine gre limx:; q ssin xd>x = 0 olur.
Dolaysyla,
lim a2 +
x: ; q
sin x
x b = 2 + 0 = 2,
2.4
111
olur ve y = 2 dorusu erinin hem sadan hem de soldan asimptotudur (ekil 2.35).
Bu rnek, bir einin yatay asimptotlarndan birini bir ok defa kesebileceini
gsterir.
Eik Asimptotlar
Rasyonel bir fonksiyonun paynn derecesi paydasnn derecesinden bir fazla ise, grafiinin bir eik asimptotu vardr. yi bir lineer fonksiyon ile x q iken sfra giden bir
kalann toplam olarak yazmak iin pay paydaya blerek asimptot iin bir denklem buluruz. te bir rnek.
RNEK 12
Bir Eik Asimptot Bulmak

sxd =
2x 2 - 3
7x + 4
fonksiyonunun ekil 2.36 daki grafii iin eik asimptot bulunuz.

zm
Uzun bir blme ilemiyle

sxd =
y
2x2 3
7x 4
2x 2 - 3
7x + 4
8
-115
2
= a x b +
7
49
49s7x + 4d
lineer fonksiyon g(x)
kalan
('')''*
('')''*
linear function gsxd
remainder
buluruz. x q iken, bykl ve gnin grafikleri arasndaki dikey uzakl veren

kalan, sfra gider ve
gsxd =
8
2
x 7
49
eimli dorusu nin grafiinin bir asimptotu olur (ekil 2.36). y = g(x) dorusu hem
sadan hem de soldan asimptottur. Gelecek blmde, x paydann sfr olduu 4@7ye
yaklarken (x)in mutlak deerce snrsz arttn greceksiniz (ekil 2.36).
EKL 2.36 rnek 12deki fonksiyonun bir

eik asimptotu vardr.
ALITIRMALAR 2.4
a.
Limitleri Grafikten Bulma

1. Aada grafii verilen y = (x) fonksiyonu hakknda sylenenlerden hangileri doru, hangileri yanltr?
y f(x)
e. lim sxd exists

vardr.
f. lim sxd = 0
g. lim sxd = 1
h. lim sxd = 1
i. lim sxd = 0
j. lim- sxd = 2
x:0
x:1
k.
0
x:0
d. lim- sxd = lim+ sxd
x:0
b. lim- sxd = 0
c. lim- sxd = 1
x:0
lim sxd = 1
x: -1 +
lim - sxd yoktur.

does
not exist .
yoktur.
x: -1
x:0
x:0
x:0
x:1
x:2
l. lim+ sxd = 0
x:2
112
2. Aada grafii verilen y = (x) fonksiyonu hakknda sylenenlerden hangileri doru, hangileri yanltr?
b. limx2 (x) var mdr, varsa nedir? Yoksa, neden yoktur?

c. limx1 (x) ve limx1+ (x)i bulun.
y
y f(x)
d. limx2 (x) var mdr, varsa nedir? Yoksa, neden yoktur?

5. sxd =
2
1
a. limx2+ (x), limx2 (x)ve (2)yi bulun.
0,
x 0
1
sin x ,
x 7 0.
olsun.
a.
b. lim sxd yoktur.
lim + sxd = 1
x: -1
x: 2
c. lim sxd = 2
d. lim- sxd = 2
e. lim+ sxd = 1
f. lim sxd yoktur.
x: 2
x: 1
x: 1
x: 1
x: 0
g. lim+ sxd = lim- sxd
x0
0,
y 1
sin x , x 0
x: 0
h. (1, 1) aralndaki her c noktasnda lim sxd

x: c
i. (1.3) aralndaki her c noktasnda lim sxd

x: c
j.
lim - sxd = 0
x: -1
3 - x,
3. sxd = x
+ 1,
2
k. lim+ sxd yoktur.

x: 3
x 6 2
olsun.
a. limx:0+ sxd var mdr, varsa nedir? Yoksa, neden yoktur?
x 7 2.
b. limx:0- sxd var mdr, varsa nedir? Yoksa, neden yoktur?

y
c. limx:0 sxd var mdr, varsa nedir? Yoksa, neden yoktur?

6. g sxd = 2x sins1>xd . olsun.
y3x
3
x
2
y
y
y x
1
0
a. limx2+ (x) ve limx2 (x)i bulun.
y x sin 1x
b. limx2 (x) var mdr, varsa nedir? Yoksa, neden yoktur?

c. limx4 (x) ve limx4+ (x)i bulun.
1
2p
d. limx4 (x) var mdr, varsa nedir? Yoksa, neden yoktur?
4. sxd = d
3 - x,
2,
x 6 2
x = 2 olsun.
x
,
2
x 7 2.
1
p
2
p
y
1
y3x
y x
a. limx:0+ g sxd var mdr, varsa nedir? Yoksa, neden yoktur?
y x
2
2
b. limx:0- g sxd var mdr, varsa nedir? Yoksa, neden yoktur?

c. limx:0 g sxd var mdr, varsa nedir? Yoksa, neden yoktur?
2.4
7. a. sxd = e
x 3,
0,
lim
b. limx1 (x) ve limx1+ (x)i bulun.
2136 altrmalarndaki limitleri bulun.
c. limx1 (x) var mdr, varsa nedir? Yoksa, neden yoktur?
sin 22u
21. lim
22. lim
sin kt
t
(k constantd
bir sabit)
sk
b. limx1+ (x) ve limx1 (x)i bulun.
22u
sin 3y
23. lim
y:0 4y
c. limx1 (x) var mdr, varsa nedir? Yoksa, neden yoktur?
25. lim
tan 2x
x
26. lim
27. lim
x csc 2x
cos 5x
28. lim 6x 2scot xdscsc 2xd
x Z 1
in grafiini izin.
x = 1.
u :0
x:0
9 ve 10 altrmalarnda verilen fonksiyonlarn grafiklerini izin ve

aadaki sorular yantlayn.
x:0
a. nin tanm ve deer aralklar nelerdir?

b. Eer varsa limx:c sxd hangi c noktalarnda vardr?
21 - x 2, 0 x 6 1
1 x 6 2
9. sxd = 1,
2,
x = 2
31. lim
t: 0
tan 3x
sin 8x
36. lim
x + 2
x + 2
b.
43. lim
x: q
45.
lim sx + 3d
x: -2 -
x + 2
x + 2
22x sx - 1d
22x sx - 1d
b. limx: 1
x: 1
x - 1
x - 1
Altrma 19 ve 20deki limitleri bulmak iin en byk tamsay
fonksiyonu y = :x; y = in grafiini kullann Blm 1.3 ekil 1.31.
:u;
:u;
19. a. lim+
b. limu
u
u :3
u: 3
t:4
38. sxd = p -
1
2 + s1>xd
-5 + s7>xd
2
3 - s1>x d
40. g sxd =
b. lim-st - : t; d
lim
sin 2x
x
3 - s2>xd
42. hsxd =
4 +
t: - q
2 - t + sin t
t + cos t
44.
lim
u: -q
46. lim
r: q
2
x2
1
8 - s5>x 2 d
18. a. lim+
20. a. lim+st - : t; d
sin 3y cot 5y
y cot 4y
y:0
2
37. sxd = x - 3
x - 1
12. lim+
x: 1 A x + 2
26 - 25h 2 + 11h + 6
h
lim sx + 3d
sin 5x
sin 4x
x:0
3742 altrmalarnda verilen her fonksiyonun (a) x iken ve (b)

x iken limitini bulun. (Yantnz bir grafik program veya bilgisayar kullanarak dorulayabilirsiniz.)
2h 2 + 4h + 5 - 25
h
x: -2 +
sin ssin hd
sin h
h:0
35. lim
41. hsxd =
17. a.
32. lim
34. lim
x + 6 3 - x
1
ba x ba
b
14. lim- a
7
x: 1 x + 1
h:0
x 2 - x + sin x
2x
x:0
30. lim
sin u
sin 2u
39. g sxd =
16. lim-
2t
tan t
x:0
33. lim
2x + 5
x
b
ba 2
13. lim + a
x: -2 x + 1
x + x
h:0
t: 0
h
sin 3h
x : ken Limit Hesaplama
15. lim+
h:0
sin s1 - cos td
1 - cos t
x:0
Tek Tarafl Limitleri Cebirsel Olarak Bulma

x + 2
11. lim x: -0.5 A x + 1
24. lim-
x + x cos x
x:0 sin x cos x
u :0
-1 x 6 0,veya
or 0 6 x 1
x = 0
x 6 -1, veya
or x 7 1
t: 0
29. lim
c. Hangi noktalarda sadece soldan-limit vardr?

d. Hangi noktalarda sadece sadan-limit vardr?
x,
10. sxd = 1,
0,
113
sin U
1 i kullanmak
U:0 U
x Z 1
in grafiini izin.
x = 1.
1 - x 2,
8. a. sxd = e
2,
A 22>x 2 B
cos u
3u
r + sin r
2r + 7 - 5 sin r
Rasyonel Fonksiyonlarn Limitleri

4756 altrmalarnda her rasyonel fonksiyonun (a) x iken ve
(b) x iken limitini bulun.
47. sxd =
2x + 3
5x + 7
48. sxd =
2x 3 + 7
x - x2 + x + 7
49. sxd =
x + 1
x2 + 3
50. sxd =
3x + 7
x2 - 2
51. hsxd =
7x 3
x - 3x 2 + 6x
52. g sxd =
1
x 3 - 4x + 1
t: 4
114
53. g sxd =
10x 5 + x 4 + 31
x6
71 ve 72 Altrmalarndaki limitleri dorulamak iin x : ; q limitin kesin tanmn kullann.
9x 4 + x
2x + 5x 2 - x + 6
71. sxd = k ,sabit fonksiyon ise lim sxd = k . dr.
54. hsxd =
x: q
72. sxd = k ,sabit fonksiyon ise
55. hsxd =
-2x - 2x + 3
3x 3 + 3x 2 - 5x
56. hsxd =
-x 4
4
3
x - 7x + 7x 2 + 9
Tek Tarafl Limitlerin Kesin Tanm

73. 0 verilmise, yle bir I = (5,5 + d), d 0 aral bulun ki, x
I nn iindeyse, 2x - 5 6 P .olsun. Hangi limit dorulanmaktadr ve deeri nedir?
Tamsay Olmayan veya Negatif Kuvvetlerin Limitleri

Rasyonel fonksiyonlarn limitlerini belirlemekte kullandmz yntemleri xin tamsay olmayan veya negatif kuvvetlerini ieren oranlar
iin de kullanabiliriz. Pay ve payday paydadaki en byk x kuvveti ile
bln ve ilemlere devam edin. 5762 altrmalarndaki limitleri bulun.
57. lim
x: q
2 2x + x -1
3x - 7
5
59.
lim
3
2
x - 2x
61. lim
x: q
3
2
x + 2x
2x 5>3 - x 1>3 + 7
x: - q
x 8>5 + 3x + 2x
lim sxd = k . dr.
x: - q
58. lim
2 + 2x
2 - 2x
x -1 + x -4
60. lim -2
x: q x
- x -3
x: q
62.
lim
x: - q
3
2
x - 5x + 3
2x + x 2>3 - 4
74. 0 verilmise, yle bir I = (4 d, 4), d 0 aral bulun ki, x

Inn iindeyse, 24 - x 6 P . olsun. Hangi limit dorulanmaktadr ve deeri nedir?
Sadan ve soldan-limitlerin tanmlarn kullanarak 75 ve 76 altrmalarndaki ifadeleri ispatlayn.
x
x - 2
76. lim+
= -1
= 1
x:2 x - 2
x
77. En byk tam say fonksiyonu (a) limx400+ x ve (b)
75. limx:0
limx400 x i bulun ve limit tanmlarn kullanarak bulduklarnz dorulayn. (c) (a) ve (b)de bulduklarnza dayanarak
limx400 x hakknda bir ey syleyebilir misiniz? Yantnz
aklayn.
x 2 sin s1>xd, x 6 0
olsun.
2x,
x 7 0.
Theori ve rnekler
78. Tek tarafl limitler sxd = e
63. nin tanm aralnn iinde bir noktada limxa+ (x) ve

limxa (x)i biliyorsanz, bu limxa (x)i de biliyorsunuz demek midir? Yantnzn nedenlerini aklayn.
(a) limx0+ (x) ve (b) limx0 (x)i bulun ve limit tanmlarn kullanarak bulduklarnz dorulayn. (c) (a) ve (b)de bulduklarnza dayanarak limx0 (x) iin bir ey syleyebilir misiniz? Yantnz aklayn.
64. limxc (x)in var olduunu biliyorsanz, limxc+ (x)i hesaplayarak deerini bulabilir misiniz? Yantnzn nedenlerini
aklayn.
Grafik Aratrmalar - Sonsuzdaki Limitleri Grmek
65. nin xin bir tek fonksiyonu olduunu varsayn. limx0+ (x) = 3
olduunu bilmeniz size limx0 (x) hakknda bir ey syler mi?
Yantnzn nedenini aklayn.
66. nin xin bir ift fonksiyonu olduunu varsayn. limx2 (x) = 7
olduunu bilmeniz size limx2 (x) veya limx2+ (x) hakknda
bir ey syler mi? Yantnzn nedenini aklayn.
67. (x)
ve
g(x)in
xin
polinomlar
olduklarn
ve
limx
((x)@g(x)) = 2 olduunu varsayn. limx
((x)@g(x))
hakknda bir ey syleyebilir misiniz? Yantnzn nedenini
aklayn.
68. (x) ve g (x)in xin polinomlar olduklarn varsayn. g(x) hi bir
zaman sfr olmuyorsa (x)@g(x)in grafiinin bir asimptotu olabilir mi? Yantnzn nedenini aklayn.
69. Verilen bir rasyonel fonksiyonun grafiinin ka tane yatay
asimptotu olabilir? Yantnzn nedenini aklayn.
70. lim A 2x 2 + x - 2x 2 - x B . limitini bulun.
x: q
Bazen, bir deiken dnm yapmak tandk olmayan bir ifadeyi

limitini bulmay bildiimiz bir ifadeye dntrebilir.
rnein,
1
lim sin x = lim+ sin u
u = 1@x dnm yapn
x: q
u :0
= 0.
Bu, sonsuzdaki limitleri grmek iin yaratc bir yol nerir.
Prosedr aklayn ve bunu 7984 altrmalarndaki limitleri belirlemek iin kullann.
79.
1
lim x sin x
x: ; q
cos s1>xd
1 + s1>xd
3x + 4
81. lim
x: ; q 2x - 5
1>x
1
82. lim a x b
x: q
80.
83.
lim
x: - q
1
2
lim a3 + x b acos x b
x: ; q
84. lim a
x: q
3
1
1
- cos x b a1 + sin x b
x2
2.5
2.5
115

Bu blmde limit kavramn, limit teriminin ncekiler gibi olmayan biraz farkl olarak
tamamen yeni bir kullanm, sonsuz limitlere geniletiyoruz. Sonsuz limitler, deerleri
pozitif veya negatif keyfi olarak byyen fonksiyonlarn davranlarn tanmlamada, kullanl semboller ve lisan salar. xin saysal olarak byk deerleri iin, dikey asimptotlar
ve baskn terimleri kullanarak, son blmden rasyonel fonksiyonlarn grafiklerinin analizine devam ediyoruz.
y
xi 0a yeterince
yakn alarak
istediiniz kadar
yukar kabilirsiniz.
B ne kadar yukarda
daha yukarya kar.
y 1x
x0
xi 0a yeterince
yakn alarak
istediiniz kadar
aaya inebilirsiniz.
x
B ne kadar
aada olursa
olsun, grafik
daha aaya iner.
EKL 2.37 Tek tarafl sonsuz limitler:

1
1
lim
= q
and
lim
= -q
ve
x: 0 + x
x: 0 - x
Sonsuz Limitler
(x) = 1@x fonksiyonuna yeniden bakalm. x 0+ iken nin deerleri, her pozitif reel
sayya ulap aacak ekilde, snrsz artar. Yani, ne kadar byk olursa olsun herhangi bir
B pozitif reel says verilmise, nin deerleri bymeye devam eder ve Byi aar (ekil
2.37). Dolaysyla, x 0+ iken, nin bir limiti yoktur. Buna ramen, nin davrann
x : 0 + , iken (x) q a yaklayor diyerek tanmlamak uygundur. Bunu
1
lim sxd = lim+ x = q .
x:0
x:0 +
olarak yazarz. Bunu yazarken limitin var olduunu sylemiyoruz. Bir q reel says
olduunu da sylemiyoruz, nk byle bir say yok. Bunun yerine, limx:0+ s1>xdin bulunmadn, nk x 0+ iken 1@xin pozitif ynde ok fazla arttn sylyoruz.
x 0 iken (x) = 1@xin deerleri negatif ynde ok fazla artar. Herhangi bir negatif
-B says verilmise, nin deerleri eninde sonunda Bnin altnda kalr (ekil 2.37a
bakn). Bunu
1
lim sxd = lim- x = - q .
x:0
x:0 -
olarak yazarz. Yine, limitin var olduunu veya q saysna eit olduunu sylemiyoruz.
Bir q reel says yoktur. x 0 iken deerleri negatiynde ok azla byd iin
limiti olmayan bir fonksiyonun davrann tanmlyoruz.
y
1
x1
RNEK 1
lim
x:1 +
Tek tarafl sonsuz limitler
1
x - 1
ve
lim
x:1 -
1
. limitlerini bulun.
x - 1
y = 1@(x 1)in grafii y = 1@x grafiinin saa doru bir birim kaydrlm
halidir (ekil 2.38). Dolaysyla, y = 1@(x 1) 1 civarnda aynen y = 1@xin 0 civarnda
davrand gibi davranr:
Geometrik zm
EKL 2.38
x = 1 civarnda, y = 1@(x 1)
fonksiyonu, y = 1@x fonksiyonunun x = 0
civarnda davrand gibi davranr. Grafii,
y = 1@x grafiinin saa doru bir birim
kaydrlm halidir (rnek 1).
lim
x:1 +
1
= q
x - 1
ve
and
lim
x:1 -
1
= -q.
x - 1
Analitik zm
x 1 says ve arpmaya gre tersini dnn. x 1+ iken, (x 1) 0+ ve
1@(x 1) , x 1 iken, (x 1) 0 ve 1@(x 1) .
116

y
B ne kadar
yukarda olursa
olsun, grafik daha
yukarya kar
f (x) 12
x
RNEK 2
ki tarafl sonsuz limitler
(a) sxd =
1
nearxx==0 0,
nin
civarnda ve
x2
(b) gsxd =
1
nearxx==3-3.
nin
civarndaki
sx + 3d2
davranlarn aklayn.
x 0
zm
(a) x sfra iki taraftan da yaklarken, 1@x2nin deerleri pozitiftir ve ok fazla byrler
(ekil 2.39a):
(a)
g(x)
1
(x 3) 2
lim sxd = lim
x:0
x:0
(b) g(x) = 1@(x + 3)2nin grafii (x) = 1@x2 grafiinin sola doru 3 birim kaydrlm eklidir (ekil 2.39b). Dolaysyla, g fonksiyonu 3 civarnda aynen nin 0 civarnda
davrand gibi davranr.
5
4
3
lim gsxd = lim
x: -3
1
5
1
= q.
x2
(b)
EKL 2.39 rnek 2deki fonksiyonlarn

grafikleri. (a) x 0 iken (x) sonsuza
yaklar. (b) x 3 iken g(x) sonsuza
yaklar.
x: -3
1
= q.
sx + 3d2
y = 1@x fonksiyonu, x 0 iken tutarl bir davran gstermez. x 0+ ise

1@x q dur, ancak x 0 ise 1@x q olur. limx0 (1@x) iin syleyebileceimiz tek
ey varolmaddr. y = 1@x2 fonksiyonu farkldr. x sfra iki taraftan da yaklarken deerleri sonsuza gider, bu yzden imx0 (1@x2) = q olduunu syleyebiliriz.
RNEK 3
Rasyonel fonksiyonlar paydalarnn sfrlarnn civarnda farkl davranabilirler.
(a) lim
sx - 2d2
sx - 2d2
x - 2
=
lim
= 0
= lim
x:2 sx - 2dsx + 2d
x:2 x + 2
x2 - 4
(b) lim
x - 2
x - 2
1
1
= lim
=
= lim
4
x:2 sx - 2dsx + 2d
x:2 x + 2
x2 - 4
x:2
x:2
(c)
lim
x:2 +
(d) limx:2
x - 3
x - 3
= lim+
= -q
2
sx
2dsx + 2d
x:2
x - 4
x 2 civarnda olmak zere,

deerler x > 2 iin negatiftir.
x - 3
x - 3
= lim= q
x:2 sx - 2dsx + 2d
x2 - 4
x 2 civarnda olmak zere,

x < 2 iin deerler pozitiftir.
x - 3
x - 3
= lim
does
not exist.
yoktur.
x:2 sx - 2dsx + 2d
x2 - 4
-sx - 2d
2 - x
-1
= lim
= lim
= -q
(f) lim
x:2 sx - 2d3
x:2 sx - 2d3
x:2 sx - 2d2
(e) lim
x:2
(c) ve (d)ye bakn.
(a) ve (b) klarnda, x = 2de paydadaki sfrn etkisi payn da orada sfr olmas nedeniyle sadeleir. Bylece sonlu bir limit bulunur. Ayn ey, sadeletirmenin paydada hala
bir sfr brakt (f) kknda geerli deildir.
Sonsuz Limitlerin Kesin Tanm

Sonsuz limitlerin tanmlar, x0a yeterince yakn btn xler iin (x)in sonlu bir L
saysna keyfi olarak yakn olmasn gerektirmek yerine, (x)in orijinden keyfi olarak
2.5
y
117
uzak olmasn gerektirir. Bu deiiklik dnda, kullanlan dil daha nce grdklerimizle
ayndr. ekil 2.40 ve 2.41 bu tanmlar aklamakadr.
y f(x)
TANIM
Limit Olarak Sonsuz ve Negatif Sonsuz
1. Her pozitif B reel saysna karlk
0 6 x - x0 6 d
x0 d
x0
iken
B 7 B.
Q f (x)sxd
olacak ekilde bir d 0 says bulunabiliyorsa, x

(x) sonsuza yaklayor der ve
lim sxd = q ,
x
x0 d
x0a yaklarken
x:x0
yazarz.
2. Her negatif B reel saysna karlk
0 6 x - x0 6 d
EKL 2.40 x0 d < x < x0 + d iin (x)in

grafii y = B dorusunun st tarafnda
kalr.
iken
Qf(x)
< sxd
B
f (x)
B6 -B.
olacak ekilde bir d 0 says bulunabilirse, x x0a yaklarken

(x) eksi sonsuza yaklayor der ve
lim sxd = - q ,
x0 d
x0
x:x0
x0 d
yazarz.
x0daki tek tarafl sonsuz limitlerin kesin tanmlar da benzerdir ve altrmalarda verilmektedir.
RNEK 4
lim
y f(x)
x:0
Sonsuz Limitlerin Tanmn Kullanarak
1
= q . olduunu ispat edin.
x2
zm
B 0 verilsin,
0 6 x - 0 6 d
EKL 2.41 x0 d < x < x0 + d iin (x)in

grafii y = B dorusunun st tarafnda
kalr.
implies
iken
1
7 B.
x2
olacak ekilde bir d 0 says bulmak istiyoruz.

imdi,
Ancak ve yalnz x2
1
1
1
. ise 2 7 B dir. if and only if x 2
veya buna denk olarak x 6
B
x
2B
Bylece, d = 1> 2B (veya daha kk bir pozitif say) seersek

implies
x 6 d olmasnn
1
1
7 2 B. yi gerektirdiini grrz.
x2
d
Bu nedenle, tanma gre

lim
x:0
dir.
1
= q.
x2
118

y
Dikey Asimptotlar
y = 1@x fonksiyonunun grafiinin stndeki bir nokta ile y-ekseni arasndaki uzaklk,
nokta grafik zerinde dikey olarak orijinden uzaklatka, sfra yaklar (ekil 2.42). Bu
davran meydana gelir nk
Dikey asimptot
Yatay asimptot
y 1x
1
lim x = q
1
0
Yatay
Asimptot
y0
dir. x = 0 dorusunun (y-ekseni), y = 1@xin grafiinin bir dikey asimptotu olduunu syleriz. Paydann x = 0 da sfr olduuna ve fonksiyonun burada tanml olmadna dikkat
edin.
TANIM
Dikey Asimptot
lim sxd = ; q
x:a +
EKL 2.42 Koordinat eksenleri y = 1@x

hiperbolnn her iki kolunun
asimptotlardr.
RNEK 5
Aadaki erinin asimptotlarn bulun.

y
y =
x3
x2
1
1
x2
zm
x + 3
.
x + 2
x : ; q iken ve paydann sfr olduu x 2deki davranla ilgileniyoruz.
Rasyonel fonksiyonu (x + 3) (x + 2)ye blerek elde edilecek kalanl bir rasyonel

fonksiyon olarak yazarsak, asimptotlar daha kolay bulunur:
2
1
5 4 3 2 1 0
1
lim sxd = ; q .
x:a -
Asimtot Bulmak
6
4
Yatay
asimptot,
y=1
or
veya
ise, x = a dorusu y = (x) fonksiyonunun bir dikey asimptotudur.
x:0 -
Dikey asimptot
x0
Dikey
asimptot,
x = 2
1
lim x = - q .
ve
and
x:0 +
1
x + 2 x + 3
x + 2
1
2
3
4
EKL 2.43 y = 1 ve x = 2 dorular

y = (x + 3)/(x + 2) erisinin asimptotlardr
(rnek 5).
Bu yyi yeniden yazmamz salar:

y = 1 +
1
.
x + 2
Bundan, sorudaki erinin y = 1@x erisinin 1 birim yukar ve 2 birim sola kaydrlm hali
olduu anlalr (ekil 2.43). Asimptotlar, koordinat eksenleri yerine, artk y = 1 ve x = 2
dorulardr.
RNEK 6
Asimptotlar ki Tarafl Olmak Zorunda Deildirler
Aadaki erinin yatay ve dikey asimptotlarn bulun.

sxd = -
8
.
x2 - 4
zm
x : ; q ve paydann sfr olduu x = 2 iken ki davranlarla ilgileniyoruz.
nin bir ift fonksiyon olduuna ve dolaysyla grafiinin y-eksenine gre simetrik
(a) x : ; q iken davran. limx: q sxd = 0, olduu iin, y = 0 dorusu grafiin sa

taraftan bir asimptotudur. Simetriden dolay, ayn zamanda soldan da asimptottur
2.5
(ekil 2.44). Erinin, x-eksenine yalnz negatif taraftan (veya attan) yaklatna dikkat
edin.
Dikey
asimptot
x = 2
8
7
6
5
4
3
2
1
4 3 2 1 0
y 28
x 4
(b) x 2 iken davran.
Dikey asimptot,
x=2
lim sxd = - q
and
ve
x:2 +
nin baka her noktada sonlu bir limiti olduu iin, baka asimptotu yoktur.
RNEK 7
Sonsuz Sayda Asimptotu Olan Eriler

1
y = sec x = cos x
EKL 2.44 y = -8>sx 2 - 4d nin

grafii.
.
Erinin x-eksenine yanlz bir taraftan
yaklatna dikkat edin. Asimptotlar iki
tarafl olmak zorunda deildirler
(rnek 6).
lim sxd = q ,
x:2 -
olduu iin x = 2 dorusu hem soldan hem de sadan bir asimptottur. Simetri
dolaysyla, ayns x = 2 iin de geerlidir.
Yatay
asimptot, y = 0
1 2 3 4
119
ve
and
sin x
y = tan x = cos x
erilerinin grafiklerinin ikisinin de cos x = 0 olduu p@2nin tek-tamsay katlarnda dikey

asimptotlar vardr (ekil 2.45).
y
y sec x
y tan x
0
3p p p
2
2
p
2
3p
2
0
3p p p 1
2
2
p
2
3p
2
EKL 2.45 sec x ve tan x fonksiyonlarnn grafiklerinin sonsuz sayda dikey

asimptotlar vardr (rnek 7).
y = csc x =
1
sin x
ve
and
y = cot x =
cos x
sin x
erilerinin ikisinin de sin x = 0 olduu pnin tamsay katlarnda dikey asimptotlar vardr
(ekil 2.46).
y csc x
1
p
p 0
2
EKL 2.46
y cot x
p
2
3p 2p
2
p 0
2
csc x ve cot x fonksiyonlarnn grafikleri (rnek 7).
p
2
3p 2p
2
120
RNEK 8
Paynn Derecesi Paydasnn Derecesinden Byk Olan Bir

Rasyonel Fonksiyon
Aadaki fonksiyonun asimptotlarn bulun.

2
x
y x 3 1 1
2x 4 2
2x 4
x iken eri ile doru

arasndaki dik uzaklk
sfra gider.
sxd =
x : ; q ve paydann sfr olduu x 2 iken ki davranlarla ilgileniyoruz.

nce (x 3) (2x 4)'e bleriz:
zm
x
+ 1
2
5
4
3
Eik
asimptot
x2
y
x
1
2
2x - 4 x 2 - 3
x 2 - 2x
2x - 3
2x - 4
1
1
1 0
1
2
3
Dikey
asimptot
x2
EKL 2.47 sxd = sx 2 - 3d>s2x - 4d

fonksiyonunun grafiinin bir dikey
asimptotu ve bir yatay asimptotu vardr
(rnek 8).
x2 - 3
.
2x - 4
Bu bize
sxd =
x2 - 3
x
1
= + 1 +
.
2x - 4
2
2x
- 4
123
14243
lineer
linear
kalan
remainder
olduunu syler. limx:2+ sxd = q ve limx:2- sxd = - q , olduu iin x = 2 dorusu

iki tarafl bir asimptottur. x : ; q iken, kalan 0a yaklar ve (x) (x@2) + 1 olur.
y = (x@2) + 1 dorusu hem sadan hem de soldan bir eik asimptottur (ekil 2.47).
rnek 8 de una dikkat edin, bir rasyonel fonksiyonun paynn derecesi paydasnn derecesinden byk ise, u x u byrken limit, pay ve paydasnn iaretlerine bal olarak, + q
veya q dur.
Baskn Terimler
rnek 8deki
sxd =
x2 - 3
2x - 4
fonksiyonu hakknda abucak yapabileceimiz btn gzlemlerden muhtemelen en yararls

sxd =
x
1
+ 1 +
.
2
2x - 4
olduudur. Bu bize derhal

sxd L
x
+ 1
2
Byk xler iin
sxd L
1
2x - 4
2ye yakn xler iin
olduunu syler. nin nasl davrandn bilmek istiyorsak, bu ekilde bulabiliriz. x

saysal olarak byk olduunda, y = (x@2) + 1 gibi davranr ve 1@(2x 4)n nin
2.5
121
toplam deerine katks nemsizdir. x 2ye yakn olduundaysa, 1@(2x 4) gibi davranr,
yani baskn katk 1@(2x 4)den gelir.
x saysal olarak byk olduunda (x@2) + 1 baskn kar ve x 2 civarndayken
1@(2x 4) baskn kar deriz. Bunlar gibi baskn terimler bir fonksiyonun davrann kestirmenin anahtardr. te bir baka rnek.
RNEK 9
Byk lek zerinde Ayn Gibi Gzken ki Grafik
sxd = 3x 4 - 2x 3 + 3x 2 - 5x + 6 ve g(x) = 3x4 olsun. xin saysal olarak kk deerlerinde ve g olduka farkl olsalar da, ok byk | x | deerlerinde neredeyse ayn
olduklarn gsterin.
zm
ve gnin grafikleri orijin yaknnda olduka farkl davranrlar (ekil 2.48a),
fakat byk lekte neredeyse ayn gibi gzkrler (ekil 2.48b).
20
500,000
15
300,000
10
f(x)
5
2
100,000
g(x)
1
20
10
10
20
100,000
(a)
(b)
EKL 2.48 f ve gnin grafikleri, (a) kk | x | deerlerinde farkldrlar ve byk

| x | deerlerinde neredeyse ayndrlar (rnek 9).
Grafik olarak g ile temsil edilen, deki 3x4 teriminin, xin saysal olarak byk deerleri iin polinomuna baskn olduunu, x : ; q iken iki fonksiyonun oranlarn inceleyerek test edebiliriz.
sxd
=
x: ; q gsxd
lim
3x 4 - 2x 3 + 3x 2 - 5x + 6
x: ; q
3x 4
lim
lim a1 -
x: ; q
5
1
2
2
+ 2 + 4b
3
3x
x
3x
x
= 1,
olduunu ve dolaysyla byk | x | deerlerinde ve gnin neredeyse ayn olduklarn buluruz.
122
ALITIRMALAR 2.5
x 2 - 3x + 2
as
x 3 - 2x 2
a. x : 0 +
c. x : 2-
Sonsuz Limitler
21. lim

5
2. limx: 0 2x
1
1. lim+
x: 0 3x
3. limx: 2
5.
3
x - 2
lim
x: -8 +
7. lim
x: 7
2x
x + 8
4
sx - 7d2
9. a. lim+
x: 0
10. a. lim+
x: 0
11. lim
x: 0
4. lim+
x: 3
6.
x: 0
3x
2x + 10
-1
x 2sx + 1d
b. limx: 0
b. lim-
x 1>5
4
x 2>5
lim
x: -5 -
8. lim
2
3x 1>3
1
x - 3
x: 0
12. lim
x: 0
2
3x 1>3
2
x 1>5
1
x 2>3

13.
15.
lim
x: sp>2d
tan x
-
lim- s1 + csc ud
u: 0
14.
lim
x: s-p>2d
sec x
+
16. lim s2 - cot ud

u: 0
e. x 0 iken ki limit hakknda bir ey sylenebilir mi?

22. lim
x 2 - 3x + 2
as
x 3 - 4x
a. x : 2+
c. x : 0 -
1722 altrmalarndaki limitleri verilen durumlarda bulun.

1
as
x2 - 4
a. x : 2+
b. x : 2-
c. x : -2+
d. x : -2-
b. x : -2+
d. x : 1+
e. x 0 iken ki limit hakknda bir ey sylenebilir mi?

2326 altrmalarndaki limitleri verilen durumlarda bulun.
23. lim a2 -
3
b as
t 1>3
a. t : 0 +
b. t : 0 -
24. lim a
1
+ 7b as
t 3>5
a. t : 0 +
1
2
+
b as
x 2>3
sx - 1d2>3
a. x : 0 +
c. x : 1+
b. t : 0 -
25. lim a
26. lim a
Ek Hesaplamalar
b. x : 2+
d. x : 2
b. x : 0 d. x : 1-
1
1
b as
x 1>3
sx - 1d4>3
a. x : 0 +
c. x : 1+
b. x : 0 d. x : 1-
17. lim
x
as
x2 - 1
a. x : 1+
18. lim
c. x : -1
19. lim a
d. x : -1-
a. x : 0 +
b. x : 0 -
c. x : 22
d. x : -1
20. lim
2738 altrmalarndaki rasyonel fonksiyonlarn grafiklerini izin.

Asimptot ve baskn terimlerin grafikleri ve denklemlerini de ekleyin.
27. y =
1
x - 1
28. y =
1
x + 1
29. y =
1
2x + 4
30. y =
-3
x - 3
31. y =
x + 3
x + 2
32. y =
2x
x + 1
33. y =
x2
x - 1
34. y =
x2 + 1
x - 1
35. y =
x2 - 4
x - 1
36. y =
x2 - 1
2x + 4
37. y =
x2 - 1
x
38. y =
x3 + 1
x2
b. x : 1-
x2
1
- x b as
2
3
Rasyonel Fonksiyonlarn Grafiklerini izmek
x - 1
as
2x + 4
a. x : -2+
b. x : -2-
c. x : 1+
d. x : 0 -
2.5
3942 altrmalarnda, verilen koullar salayan bir y = (x) fonksiyonunun grafiini izin. Forml gerekmemektedir sadece koordinat eksenlerine isim verin ve uygun bir grafik izin (Yantlar tek deildir, dolaysyla grafikleriniz cevaplar blmndekilerle ayn olmayabilir).
39. s0d = 0, s1d = 2, s -1d = -2, lim sxd = -1, ve
x: - q
lim sxd = 1
x: q
40. s0d = 0, lim sxd = 0, lim+ sxd = 2, ve

x: 0
lim sxd = -2
x: 0 -
41. s0d = 0, lim sxd = 0, lim- sxd = lim + sxd = q ,

x: ; q
x: 1
x: -1
ve lim - sxd = - q
lim+ sxd = - q , and
x: 1
x: -1
42. s2d = 1, s -1d = 0, lim sxd = 0, lim+ sxd = q ,

x: q
x: - q
4346 altrmalarnda, verilen koullar salayan bir fonksiyon bulun

ve grafiini izin (Yantlar tek deildir. Koullar salayan herhangi
bir fonksiyon kabul edilebilir. Yardmc olacaksa paral olarak
tanmlanm fonksiyonlar kullanabilirsiniz).
43. lim sxd = 0, lim- sxd = q , and
ve lim+ sxd = q
x: ; q
45.
x: 2
x: 2
lim g sxd = 0, lim- g sxd = - q , and

ve lim+ g sxd = q
x: ; q
x: 3
x: 3
lim hsxd = -1, lim hsxd = 1, lim- hsxd = -1, ve
x: - q
x: q
x: 0
lim+ hsxd = 1
x: 0
46.
ve lim+ k sxd = - q
lim k sxd = 1, lim- k sxd = q , and
x: ; q
x: 1
x: 1
4750 altrmalarndaki limitleri ispatlamak iin tanmlar kullann.
49. lim
x: 3
1
= q
48. lim
x: 0 x
-2
= -q
sx - 3d2
50. lim
x: -5
1
= q
sx + 5d2
Tek Tarafl Sonsuz Limitlerin Esas Tanm

51. Aada sadan sonsuz-limit tanm bulunmaktadr.
Pozitif her B reel saysna karlk,
x0 < x < x0 + d iken f(x) > B

olmasn salayan bir d > 0 says bulunabilirse, x x0a
sadan yaklarken (x) sonsuza gider deriz ve
lim
x: x0 +
yazarz.
lim sxd = - q
x:x0 +
c. lim - sxd = - q
x:x0
Altrma 51daki esas tanmlar kullanarak 5256 altrmalarndaki

ifadeleri ispatlayn.
1
52. lim+ x = q
x:0
1
53. lim- x = - q
x:0
54. lim-
1
= -q
x - 2
55. lim+
1
= q
x - 2
56. lim-
1
= q
1 - x2
x:2
x:1
Terimlerin Grafiklerini izmek

5760 altrmalarndaki fonksiyonlardan her biri iki terimin toplam
veya fark olarak verilmektedir. nce terimlerin grafiini izin (ayn
eksen takmnda). Sonra bu grafikleri rehber olarak kullanarak,
fonksiyonun grafiini izin.
p
1
57. y = sec x + x , - 6 x 6
2
p
1
58. y = sec x - 2 , - 6 x 6
2
x
59. y = tan x +
Sonsuz Limitlerin Esas Tanm

-1
47. lim 2 = - q
x: 0 x
b.
lim sxd = q
x:x0 -
x:2
Fonksiyon Yaratmak
44.
a.
x: 0
ve lim sxd = 1
lim- sxd = - q , and
x: 0
123
Tanm aadaki durumlar kapsayacak ekilde deitirin.
Deerler ve Limitlerden Grafik Yaratmak
x: ; q
sxd = q ,
1
,
x2
1
60. y = x - tan x,
p
2
p
2
p
p
6 x 6
2
2
p
p
6 x 6
2
2
Grafikleri Formllerle Karlatrma

6164 altrmalarndaki erileri izin ve erinin formlyle grdkleriniz arasndaki ilikiyi aklayn.
61. y =
62. y =
x
24 - x 2
-1
24 - x 2
1
63. y = x 2>3 + 1>3
x
64. y = sin a
p
b
x2 + 1
124
2.6
Sreklilik
y
Dlen mesafe (m)
80
Q4
Q3
60
Q2
40
Q1
20
0
5
Geen zaman (sn)
10
EKL 2.49 Serbest den bir cismin, izilen

deneysel Q1 , Q2 , Q3 , veri noktalarn
kesiksiz bir eri ile birletirmek.
Laboratuvarda retilen veya doadan toplanan fonksiyon deerlerini iaretlerken, iaretlenen noktalar genellikle, lm yapmadmz zamanlarda fonksiyonun deerlerinin neler
olabileceini gstermek amacyla, kesiksiz bir eriyle birletiririz (ekil 2.49). Bunu yaparken, srekli bir onksiyonla, yani deerleri verilerle srekli olarak deien ve aradaki
deerleri almadan bir deerden dierine atlamayan bir fonksiyonla altmz varsayarz. Srekli bir fonksiyonun, x bir c ye yaklarkenki limiti basite fonksiyonun c deki
deeri hesaplanarak bulunabilir. (Bunun, polinomlar iin doru olduunu Blm 2.2 de
grdk.)
Tanm kmesi zerinde grafii, kalemi kaldrmadan tek bir srekli hareketle izilebilen
herhangi bir y = (x) fonksiyonu srekli bir fonksiyona bir rnektir. Bu blmde bir
fonksiyonun srekli olmasnn ne anlama geldiini daha kesin olarak inceleyeceiz.
Ayrca, srekli fonksiyonlarn zelliklerini alacaz ve Blm 1.2 de gsterilen
fonksiyon tiplerinin bir ounun srekli olduklarn greceiz.
Bir Noktada Sreklilik

Sreklilii anlamak iin, Blm 2.4 rnek 2 de limitlerini incelediimiz ekil 2.50 deki
gibi bir fonksiyonu gz nne almamz gerekir.
RNEK 1
ekil 2.50 deki fonksiyonunun srekli olduu noktalar ve sreksiz olduu noktalar bulun.
y f(x)
Sreklilii Aratrmak
fonksiyonu [0, 4] tanm kmesi iinde, x = 1, x = 2 ve x = 4 dndaki her noktada sreklidir. Bu noktalarda grafikte kopukluklar vardr. Tanm kmesi iindeki her noktada nin limiti ile nin deeri arasndaki ilikiyi dnn.
zm
nin srekli olduu noktalar:

EKL 2.50 Fonksiyon, [0, 4] zerinde
x = 1, x = 2 ve x = 4 dndaki noktalarda
sreklidir (rnek 1)
x = 0da
x = 3de
0 c 4, c 1, 2de,
lim sxd = s0d.
x:0 +
lim sxd = s3d.
x:3
lim sxd = scd.
x:c
nin sreksiz olduu noktalar:

Sadan
sreklilik
ki-tarafl
sreklilik
x = 1de,
Soldan
sreklilik
x = 4te,
y f (x)
a
EKL 2.51 a, b, ve c noktalarnda

sreklilik.
x = 2de,
c 0, c 4te,
lim sxd yoktur.
x:1
lim sxd = 1, fakat 1 Z s2d.
x:2
lim sxd = 1,fakat 1 Z s4d.
x:4 -
bu noktalar nin tanm kmesinde deildir.
Bir fonksiyonun tanm kmesinde bir noktadaki sreklilii tanmlamak iin, bir i
noktadaki (iki-tarafl limit gerektiren ) ve bir u noktadaki (tek tarafl bir limit gerektiren)
sreklilii tanmlamamz gerekir (ekil 2.51).
2.6
Sreklilik
125
Bir Noktada Srekli

TANIM
nokta :
lim sxd = scd.
x:c
ise, y = (x) fonksiyonu tanm kmesinin c i noktasnda sreklidir.

U nokta:
lim sxd = sad
x:a +
or
veya
lim sxd = sbd,
x:b -
respectively.
ise, y = (x) fonksiyonu tanm kmesinin srasyla, a sol u noktasnda sreklidir veya b sa u noktasnda sreklidir.
y
2
y 4 x2
EKL 2.52 Tanm kmesinin

her noktasnda srekli olan
bir fonksiyon (rnek 2).
y
1
y U(x)
Bir fonksiyonu bir c noktasnda srekli deilse, fonksiyonu cde sreksizdir ve c

noktas nin bir sreksizlik noktasdr deriz. cnin fonksiyonunun tanm kmesinde
olmas gerekmediine dikkat edin.
Bir fonksiyonu iin, limxc+ (x) = (c) ise, fonksiyon tanm aralnn x = c noktasnda sadan-srekli, limxc (x) = (c) ise, fonksiyon c noktasnda soldan sreklidir.
Yani bir fonksiyon, a noktasnda sadan srekliyse, tanm kmesinin sol u noktas ada
srekli, b noktasnda soldan srekliyse, b sa u noktasnda sreklidir. Tanm aralnn bir
c i noktasnda srekli olabilmesi iin, cde hem sadan hem de soldan srekli olmas
gerekir (ekil 2.51).
RNEK 2
sxd = 24 - x 2 fonksiyonu [2, 2] tanm aralnn her noktasnda sreklidir (ekil

2.52). Bu, nin sadan srekli olduu x = 2 ve soldan srekli olduu x = 2 noktalarn da
ierir.
RNEK 3
x
Tanm Kmesinin Tamamnda Srekli Bir Fonksiyon
Birim Adm Fonksiyonunun Sramal Sreksizlii Vardr
ekil 2.53te gsterilen U(x) basamak fonksiyonu x = 0da sadan srekli, ancak o
noktada soldan srekli veya srekli deildir. x = 0da sramal sreksizlii vardr.
Sreklilii bir test eklinde zetleyebiliriz.
EKL 2.53 Orijinde

sadan srekli fakat
soldan srekli olmayan bir
fonksiyon. Burada bir
sramal sreksizlii
vardr (rnek 3).
Sreklilik Testi
Bir (x) fonksiyonu asadaki koulu da salyorsa, x = c noktasnda sreklidir:
1.
2.
3.
(c) vardr
limx:c sxd vardr
limx:c sxd = scd
(c nin tanm kmesindedir)

(x c iken nin limiti vardr)
(limit fonksiyon deerine eittir)
Tek tarafl sreklilik ve bir u noktada sreklilik iin, testin 2. ve 3. ksmlarndaki limitler
uygun tek tarafl limitlerle deitirilmelidir.
126

y
RNEK 4
Blm 1de tantlan y = :x; veya y = int x, fonksiyonunun grafii ekil 2.54te
izilmitir. Her tamsayda sreksizdir nk herhangi bir n tamsaysnda limit yoktur:
y int x
veya
y x
ve
and
lim int x = n - 1
x:n -
2
1
1
En Byk Tamsay Fonksiyonu
lim int x = n
x:n +
dir, dolaysyla x n iken soldan ve sadan limitler eit deildir. int n = n olduundan en
byk tamsay fonksiyonu her tamsayda sadan sreklidir (fakat soldan srekli deildir).
En byk tamsay fonksiyonu, tamsaylardan farkl her reel sayda sreklidir. rnein,
lim int x = 1 = int 1.5
x1.5
dir. Genel olarak, n bir tamsay olmak zere n 1 c n ise

lim int x = n 1 = int c
x c
EKL 2.54 En byk tamsay

fonksiyonu, tamsay olmayan her
noktada sreklidir. Her tamsay sadan
srekli fakat soldan srekli deildir
(rnek 4).
dir.
ekil 2.55 sreksizlik tiplerinin bir kataloudur. ekil 2.55adaki fonksiyon x = 0 da
sreklidir. ekil 2.55bdeki fonksiyon iin (0) = 1 olsayd fonksiyon srekli olurdu. ekil
2.55cdeki fonksiyon iin (0) = 2 yerine (0) = 1 olsayd fonksiyon srekli olurdu. ekil
2.55b ve ekil 2.55cdeki sreksizlikler kaldrlabilir sreksizliklerdir. Her fonksiyonun
x 0 iken bir limiti vardr ve (0) bu limite eit olarak tanmlamakla sreksizlii kaldrabiliriz.
ekil 2.55dden ye kadar olan sreksizlikler daha ciddidir: limx0 (x) bulunmamaktadr ve yi 0 da deitirerek durumu gelitirmenin bir yolu yoktur. ekil 2.55d deki
birim adm fonksiyonunun bir sramal sreksizlii vardr: tek tarafl limitler vardr fakat deerleri farkldr. ekil 2.55edeki (x) = 1@x2 fonksiyonunun bir sonsuz sreksizlii
vardr. ekil 2.55fdeki fonksiyonun bir salnan sreksizlii vardr: fonksiyon ok fazla
salnmaktadr, dolaysyla x 0 iken limiti yoktur.
y
y
y f(x)
1
y f(x)
1
(b)
(c)
y
y
y f(x) 12
x
1
0
y f(x)
1
(a)
y f(x)
(d)
y sin 2p
x
x
1
(e)
EKL 2.55
(f)
(a) daki fonksiyon x = 0 da sreklidir; (b) den (f) ye kadar olanlar deildirler.
2.6
y
127
Srekli Fonksiyonlar
y 1x
Sreklilik
Bir fonksiyon, ancak ve yalnz bir araln her noktasnda srekli ise bu aralk zerinde
sreklidir. rnein, ekil 2.52 de izilen yarm ember fonksiyonu, tanm kmesi olan
[2, 2] aralnn her noktasnda sreklidir. Tanm kmesinin her noktasnda srekli olan
bir fonksiyon srekli fonksiyondur. Bir srekli fonksiyon her aralkta srekli olmak
zorunda deildir. rnein, y = 1@x fonksiyonu [1, 1] zerinde srekli deildir (ekil
2.56), fakat ( q , 0) (0, q ) tanm kmesi zerinde sreklidir.
RNEK 5
EKL 2.56 y = 1@x fonksiyonu x = 0

dndaki her deerde sreklidir. x = 0 da
bir sreksizlik noktas vardr.
(rnek 5).
Srekli Fonksiyonlar Belirlemek
(a) y = 1@x fonksiyonu (ekil 2.56), tanm kmesinin her noktasnda srekli
olduundan, srekli bir fonksiyondur. x = 0 da bir sreksizlik noktas vardr, ancak,
orada tanml deildir;
(b) Blm 2.3 rnek 3e gre (x) = x birim fonksiyonu ve sabit fonksiyonlar her yerde
sreklidirler.
Srekli fonksiyonlarn cebirsel kombinasyonlar tanml olduklar her yerde sreklidirler.
TEOREM 9
Srekli Fonksiyonlarn zellikleri
ve g fonksiyonlar x = c de srekli ise, aadaki kombinasyonlar da x = c de
sreklidir.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Toplamlar:
Farklar:
arpmlar:
Sabite arpm:
Blmler:
Kuvvetler:
+ g
- g
#g
k herhangi bir k iin
>g , gscd Z 0 olmak kouluyla
f r>s , r ve s tam saylar olmak zere, cyi ieren bir
ak aralkta tanml olmas kouluyla.
Teorem 9daki sonularn ou Blm 2.2 Teorem 1 deki limit kurallaryla kolayca
ispatlanr. rnein, toplam kural iin
lim s + gdsxd = lim ssxd + gsxdd
x:c
x:c
= lim sxd + lim gsxd,
Toplam kural, Teorem 1
= scd + gscd
= s + gdscd.
ve gnin c deki sreklilii
x:c
x:c
Bu, + gnin srekli olduunu gsterir.
RNEK 6
Polinomlar ve Rasyonel Fonksiyonlar Sreklidirler
(a) Her Psxd = an x n + an - 1x n - 1 + + a0 polinomu sreklidir nk: Blm 2.2

Teorem 2ye lim Psxd = Pscd.
x:c
128
(b) P(x) ve Q(x) polinomlar ise Teorem 9daki Blm Kuralna gre P(x) @ Q(x) rasyonel
fonksiyonu tanml olduu her yerde sreklidir (Q(c) 0).
RNEK 7
Mutlak Deer Fonksiyonunun Sreklilii
sxd = x fonksiyonu xin her deerinde sreklidir. x 0 ise, (x) = x bir polinomdur.
x 0 ise, (x) = x baka bir polinomdur. Son olarak, orijinde limx:0 x = 0 = 0 .
olur.
Blm 2.2 rnek 6ya gre y = sin x ve y = cos x fonksiyonlar x = 0 da sreklidirler.
Aslnda, her iki fonksiyon da her yerde sreklidir (bkz. Altrma 62). Buna gre, Teorem
9dan, alt trigonometrik fonksiyonun hepsinin, tanml olduklar her yerde srekli olduklar sonucu kar. rnein, y = tan x fonksiyonu c (p@2, p@2) c (p@2, 3p@2) c
zerinde sreklidir.
Bilekeler
Srekli fonksiyonlarn btn bilekeleri sreklidir. Fikir udur: (x) x = c de srekli ise
ve g(x) x = (c) de srekli ise, g f x = c de sreklidir (ekil 2.57). Bu durumda x c
iken limit g((c)) dir.
g f
c de sreklidir
g
f
c de
sreklidir
f (c)
EKL 2.57
f (c) de
sreklidir
g( f (c))
Srekli fonksiyonlarn bilekeleri sreklidir.
Srekli Fonksiyonlarn Bilekesi

TEOREM 10
f cde srekli ise ve g de f(c)de srekli ise, g f bilekesi cde sreklidir.
Sezgisel olarak, Teorem 10 anlamldr nk x cye yakn ise (x) te (c)ye yakndr
ve g (c)de srekli olduundan g((x)) g((c))ye yakndr sonucu kar.
Bilekelerin sreklilii herhangi sonlu sayda fonksiyon iin geerlidir. Tek istenen,
her fonksiyonun uyguland noktada srekli olmasdr. Teorem 10un ispat iin Ek 2deki
Altrma 6ya bakn.
RNEK 8
Teorem 9 ve 10 u uygulamak
Aadaki fonksiyonlarn kendi tanm aralklarnda srekli olduklarn gsterin.

x 2>3
1 + x4
(a) y = 2x 2 - 2x - 5
(b) y =
(c) y = `
(d) y = `
x - 2
`
x2 - 2
x sin x
`
x2 + 2
2.6
y
zm
0.4
0.3
0.2
0.1
2p
129
Sreklilik
2p
EKL 2.58 y = sx sin xd>sx 2 + 2d

fonksiyonunun srekliliini
dndrmektedir (rnek 8d).
(a) Karekk fonksiyonu zerinde sreklidir nk [0, q d srekli birim (x) = x fonksiyonunun bir rasyonel kuvvetidir (Teorem 9 Blm 6). Verilen fonksiyon
(x) = x2 2x 5 da polinomu ile gstd = 2t. karekk fonksiyonunun bilekesidir.
(b) Pay, birim fonksiyonun bir rasyonel kuvvetidir; payda heryerde pozitif bir polinomdur. Bu nedenle, blm sreklidir.
(c) sx - 2d>sx 2 - 2d oran her x Z ; 22, iin sreklidir ve verilen fonksiyon bu oranla srekli olan mutlak deer fonksiyonunun bilekesidir (rnek 7).
(d) Sins fonksiyonu her yerde srekli olduundan (Altrma 62), paydaki terimi x sin x
srekli fonksiyonlarn arpmdr ve paydadaki x2 + 2 terimi her yerde pozitif olan bir
polinomdur. Verilen fonksiyon, srekli fonksiyonlarn bir oran ile srekli olan mutlak
deer fonksiyonunun bilekesidir (ekil 2.58).
Bir Noktaya Srekli Genilemeler

y = ssin xd>x fonksiyonu x = 0 dndaki her noktada sreklidir. Bu anlamda y = 1@x
fonksiyonu gibidir. Fakat, x 0 iken y = ssin xd>xin sonlu bir limiti var olduundan
(Teorem 7) bu anlamda y = 1@xten farkldr. Bu nedenle, fonksiyonun tanm kmesi,
geniletilmi fonksiyon x = 0 da srekli olacak biimde, x = 0 noktasn ierecek ekilde
geniletilebilir.
Fsxd = L
sin x
x ,
x Z 0
1,
x = 0.
fonksiyonu F(x) da sreklidir x = 0 nk

lim
x:0
sin x
x = Fs0d
dr (ekil 2.59).
(0, 1)
p , 2
2 p
p
2
(0, 1)
f(x)
p , 2
2 p
p , 2
2 p
p
2
0
(a)
p
2
F(x)
p , 2
2 p
p
2
(b)
EKL 2.59 -p>2 x p>2 iin sxd = ssin xd>xin grafii (0, 1) noktasn iermez
nk fonksiyon x = 0 da tanml deildir. (b) yeni F(x) fonksiyonunu F(0) = 1 ve baka her
yerde F(x) = f(x) olacak ekilde tanmlayarak grafikteki sreksizlii kaldrabiliriz. una
dikkat edin, Fs0d = lim sxd .
x:0
130
Daha genel olarak, bir fonksiyonun (bir rasyonel fonksiyon gibi ) tanml olmad bir
noktada bile limiti olabilir. (c) tanml deil, fakat limx:c sxd = L varsa,
Fsxd = e
sxd,
L,
xifnin
tanm
aralysa
x is in
the domain
of f
xif=xc = c.
kuralyla yeni bir fonksiyon tanmlayabiliriz. F fonksiyonu x = cde sreklidir. F(x)

fonksiyonuna nin cye srekli genilemesi denir. rasyonel fonksiyonlar iin, srekli
genilemeler genellikle ortak arpanlar sadeletirilerek bulunur.
RNEK 9
Bir Srekli Genileme

sxd =
x2 + x - 6
x2 - 4
fonksiyonunun x = 2ye srekli bir genilemesi olduunu gsterin ve bu genilemeyi bulun.

y
2
y
x2 x 6
x2 4
zm
sxd =
1
1
(2) tanml olmad halde, x 2 ise
sx - 2dsx + 3d
x2 + x - 6
x + 3
.
=
=
2
x + 2
sx
2dsx
+
2d
x - 4
buluruz.
(a)
y
5
4
1
Fsxd =
x 3
y
x2
fonksiyonu x 2 iin (x)e eittir, fakat ayn zamanda x = 2de sreklidir ve deeri
5@4tr. Yani F fonksiyonu nin x = 2ye srekli genilemesidir ve
1
0
x + 3
x + 2
(b)
EKL 2.60 (a) (x)in grafii ve

(b) F(x)in srekli genilemesi
grafii (rnek 9).
x2 + x - 6
5
= lim sxd = .
2
4
x:2
x:2
x - 4
lim
bulunur. nin grafii ekil 2.60ta verilmektedir. F srekli genilemesinin grafii bunun
aynsdr, fakat (2, 5@4)te delii yoktur. Aslnda F fonksiyonu x = 2deki sreksizlik noktas kaldrlm fonksiyonudur.
Srekli Fonksiyonlar iin Ara Deer Teoremi

Aralklarda srekli olan fonksiyonlarn matematikte ve uygulamalarnda zel bir yer tutmalarn salayan zellikleri vardr. Bunlardan biri Ara Deer zelliidir. Bir fonksiyon,
ald iki deer arsndaki btn deerleri alyorsa fonksiyonun Ara Deer zellii vardr
denir.
TEOREM 11 Srekli Fonksiyonlar iin Ara Deer Teoremi

[a, b] kapal aralnda srekli olan bir (x) fonksiyonu (a) ile (b) arasndaki
her deeri alr. Baka bir deyile, y0 (a) ile (b) arasnda herhangi bir deer
ise, [a, b] aralndaki bir c iin (c) = y0 dr.
2.6
Sreklilik
131
y
y f(x)
f(b)
y0
f(a)
Geometrik olarak, Ara Deer Teoremi unu sylemektedir: y-eksenini (a) ile (b)
saylar arasnda kesen herhangi bir y = y0 yatay dorusu y = (x) erisini [a, b] aral zerinde en az bir defa kesecektir.
Ara Deer Teoreminin ispat reel say sisteminin btnlk zelliine dayanmaktadr
ve daha ileri seviyedeki kitaplarda bulunabilir.
nin aralk zerindeki sreklilii Teorem 11 iin gereklidir. ekil 2.61deki
fonksiyonda olduu gibi, fonksiyonu araln tek bir noktasnda bile sreksizse, teoremin
sonucu dorulanmayabilir.
y
3
Grafikler in Bir Sonu: Birletirilebilirlik Bir aralk zerinde srekli bir fonksiyonun
grafiinin, aralk boyunca kesikli olamamasnn nedeni Teorem 11dir. Grafik, sin xin
grafii gibi birleik, kesiksiz, tek bir eri olacaktr. En byk tamsay fonksiyonu gibi
(ekil 2.54) sramalar veya 1@x gibi (ekil 2.56) ayr kollar olmayacaktr.
2
1
EKL 2.61
sxd = e
2x - 2, 1 x 6 2
3,
2 x 4
fonksiyonu (1) = 0 ve (4) = 3
arasndaki her deeri almaz; 2 ile 3
arasndaki hibir deeri almaz.
Kk Bulma in Bir Sonu (x) = 0 denkleminin zmne fonksiyonunun bir kk veya

sfr deriz. Ara Deer Teoremi bize unu syler, srekliyse nin zerinde iaret
deitirdii herhangi bir aralk fonksiyonun bir sfrn ierir.
zel olarak, bir bilgisayar ekrannda bir srekli fonksiyonun grafiinin yatay ekseni
getiini grdmzde bunun atlayarak geme olmadn biliriz. Orada fonksiyon deerinin sfr olduu bir nokta gerekten vardr. Bu sonu, grafiklerini izebildiimiz herhangi srekli fonksiyonlarn sfrlarn tahmin etme ilemine gtrr:
1.
2.
Sfrlarnn kabaca nerede olduunu grmek iin fonksiyonun grafiini geni bir
aralkta izin.
Sonra, x-koordinat deerini tahmin etmek iin her sfra yaklan.
Grafik izer hesap makinenizde veya bilgisayarnzda bu ilem zerine pratik yapabilirsiniz. ekil 2.62de x3 x 1 = 0 denkleminin grafik zmndeki tipik admlar
grlmektedir.
132

5
1
1
1.6
1
(a)
(b)
0.02
0.003
1.320
1.330
1.3240
0.02
1.3248
0.003
(c)
(d)
EKL 2.62 f(x) = x3 x 1 fonksiyonunun bir sfrna yaknlamak. Kk x = 1.3247

yaknndadr.
ALITIRMALAR 2.6
5-10 Altrmalar aadaki ekilde grafii izilen
Grafiklerden Sreklilik
1-4 altrmalarnda, verilen grafiin [1, 3] aralnda srekli olup olmadn syleyin. Deilse, nerede ve neden deildir?
1.
2.
y
y
y f(x)
y g(x)
3.
y h(x)
x
x
1
x
x
6 0
6 1
6 2
6 3
y f(x)
(1, 2)
2
y 2x
y 2x 4
1
(1, 1)
6
=
6
6
fonksiyonu hakkndadr.
4.
-1
0
x
1
2
x 2 - 1,
2x,
sxd = e 1,
-2x + 4,
0,
y k(x)
y x2 1
5-10 Altrmalarndaki grafik
2.6
5. a.
b.
c.
d.
(1) var mdr?

limx: -1+ sxd var mdr?
33. lim cos a
limx:-1+ sxd = s -1d ? midir?

x = 1de srekli midir?
34.
6. a.
b.
c.
d.
(1) var mdr?

limx:1 sxd var mdr?
limx:1 sxd = s1d ? midir?
x = 1de srekli midir?
t: 0
p
219 - 3 sec 2t
Sreklilik
133
lim 2csc2 x + 513 tan x
x:p>6
Srekli Genilemeler
35. g sxd = sx 2 - 9d>sx - 3dn x = 3te srekli olmasn salayacak g(3) deerini bulun.
7. a. x = 2de tanml mdr? (nin tanmna bakn.)
36. hstd = st 2 + 3t - 10d>st - 2dnin t = 2de srekli olmasn

salayacak h(2) deerini bulun.
8. Hangi x deerlerinde sreklidir?
37. ssd = ss 3 - 1d>ss 2 - 1din s = 1de srekli olmasn salayacak (1) deerini bulun.
9. Genilemi fonksiyonun x = 2de srekli olmas iin (2)ye

hangi deer verilmelidir?
38. g sxd = sx 2 - 16d> sx 2 - 3x - 4dn x = 4te srekli olmasn

salayacak g(4) deerini bulun.
b. x = 2de srekli midir?
10. Sreksizlii ortadan kaldrmak iin (1)in yeni deeri ne olmaldr?
39. ann hangi deeri iin

sxd = e
Sreklilik Testini Uygulamak

Aadaki altrmalarda fonksiyonlar hangi noktalarda srekli
deildirler? Hangi noktalarda, mmknse, sreksizlikler kaldrlabilir,
hangilerinde kaldrlamaz? Aklayn.
11. Blm 2.4, Altrma 1
1
13. y =
- 3x
x - 2
15. y =
x + 1
x 2 - 4x + 3
17. y = x - 1 + sin x
19. y =
cos x
x
21. y = csc 2x
x tan x
x2 + 1
25. y = 22x + 3
1
+ 4
14. y =
sx + 2d2
16. y =
x + 3
x 2 - 3x - 10
18. y =
x2
1
2
x + 1
x 6 3
x 3
her x deerinde sreklidir?

40. bnin hangi deeri iin
g sxd = e
12. Blm 2.4, Altrma 2
13-28 altrmalarndaki fonksiyonlar hangi noktalarda sreklidir?
x 2 - 1,
2ax,
x,
bx 2,
x 6 -2
x -2
her x deerinde sreklidir?

T 4144 altrmalarnda, orijinde srekli bir genilemesi olup olmadn grmek iin fonksiyonunu izin. Varsa, x = 0daki genileme
fonksiyonunun deerini bulun. Fonksiyonun srekli bir genilemesi
yok gibiyse, orijinde sadan veya soldan srekli olacak bir genileme
bulunabilir mi? Bulunabilirse, genileme fonksiyonunun deer(ler)inin ne olmasn beklersiniz?
x + 2
20. y = cos x
41. sxd =
10 x - 1
x
42. sxd =
px
2
43. sxd =
sin x
x
44. sxd = s1 + 2xd1>x
22. y = tan
2x 4 + 1
1 + sin2 x
4
26. y = 23x - 1
23. y =
24. y =
27. y = s2x - 1d1>3
28. y = s2 - xd1>5
10 x - 1
x
Theori ve rnekler
45. Srekli bir y = (x) fonksiyonunun x = 0da negatif, x = 1de pozitif olduu biliniyor. x = 0 ile x =1 arasnda, (x) = 0 denkleminin
neden en az bir zm vardr? izerek gsterin.
Bileke Fonksiyonlar
46. cos x = xin neden en az bir zm olduunu aklayn.
29-34 altrmalarndaki limitleri bulun. Fonksiyonlar yaklalan noktalarda srekli midirler?
47. Bir kbiin kkleri x 3 - 15x + 1 = 0 denkleminin [4, 4]

aralnda zmnn olduunu gsterin.
29. lim sin sx - sin xd
48. Bir fonksiyon deer F(x) = (x a)2 (x b)2 + x fonksiyonunun

xin baz deerleri iin (a + b)/2 deerlerini aldn gsterin.
49. Bir denklemi zmek (x) = x3 8x + 10 ise, (c)nin (a) p; (b)
- 23 ; (c) 5.000.000 deerlerine eit olduu c deerleri bulunduunu gsterin.
x: p
30. lim sin a

t:0
p
cos stan tdb
2
31. lim sec sy sec2 y - tan2 y - 1d

y: 1
32. lim tan a

x: 0
p
cos ssin x 1>3 db
4
134

58. Bir lastik band germek Bir lastik band bir taraftan saa, dier
taraftan sola doru gererken, banttaki bir noktann yeniden eski
konumuna gelecei doru mudur? Yantnz aklayn.
50. Aadaki be ifadenin neden ayn bilgiyi gerektirdiklerini

aklayn.
a. (x) = x3 3x 1in kklerini bulun.
59. Sabit nokta teoremi

Bir fonksiyonunun [0, 1] kapal
aralnda srekli olduunu ve [0, 1]deki her x iin
0 sxd 1 olduunu varsayn. [0, 1] aralnda, (c) = c olacak ekilde bir c says bulunmas gerektiini gsterin (cye nin
sabit noktas denir).
b. y = x3 erisinin y = 3x + 1 dorusunu kestii noktalarn x

koordinatlarn bulun.
c. x3 3x = 1 olan btn x deerlerini bulun.
d. y = x3 3x erisinin y = 1 dorusunu kestii noktalarn x
60. Srekli fonksiyonlarn iaret koruma zellii fonksiyonu

(a, b) aralnda tanmlanm olsun ve nin srekli olduu bir c
deeri iin (c) 0 olsun. c civarnda nin (c) ile ayn iaretli
olduu bir sc - d, c + dd aral bulunduunu gsterin. Bu
sonucun ne kadar nemli olduuna dikkat edin. fonksiyonu
(a, b)de tanml olduu halde, c dndaki bir noktada srekli olmas gerekmemektedir. Bu ve (c) 0 olmas yi btn aralk
iinde (pozitif veya negatif) sfrdan farkl yapmaya yeterlidir.
e. x3 3x 1 = 0 denklemini zn.
51. Kaldrlabilir sreksizlik x = 2 noktasnda kaldrlabilir bir sreksizlii bulunan ve bunun dnda her yerde srekli olan bir (x)
fonksiyonu bulun. nin x = 2de sreksiz olduunu nasl anladnz ve sreksizliin neden kaldrlabileceini aklayn.
52. Kaldrlamaz sreksizlik x = 1 noktasnda kaldrlamaz bir
sreksizlii olan ve bunun dnda her yerde srekli olan bir (x)
fonksiyonu bulun. nin x = 1de sreksiz olduunu nasl anladnz ve sreksizliin neden kaldrlamayacan aklayn.
61. Ancak ve yalnz

lim sc + hd = scd .
h:0
53. Her noktada sreksiz olan bir fonksiyon
ise nin c de srekli olduunu gsterin.
a. Bo olmayan her reel say aralnn hem rasyonel hem de irrasyonel saylar ierdii bilgisini kullanarak,
ise
1, xif rasyonel
x is rational
sxd = e
ise
0, xif irrasyonel
x is irrational
62. (x) = sin x ve g(x) = cos xin her x = c noktasnda srekli olduklarn ispatlamak iin Altrma 61i ve
sin sh + cd = sin h cos c + cos h sin c ,
fonksiyonunun her noktada sreksiz olduunu gsterin.
cos sh + cd = cos h cos c - sin h sin c
b. herhangi bir noktada sadan veya soldan srekli midir?

54. (x) ve g(x) fonksiyonlar 0 x 1 aralnda srekliyse,
(x)@g(x) [0, 1]in herhangi bir noktasnda sreksiz olabilir mi?
Yantnzn nedenini aklayn.
55. h(x) = (x) g(x) arpm fonksiyonu x = 0da srekliyse, (x) ve
g(x) de x = 0da srekli olmak zorunda mdr? Yantnzn nedeninin aklayn.
zdeliklerini kullann
T
Denklemleri Grafik Yntemlerle zme

63-70 altrmalarndaki denklemleri zmek iin grafik izen hesap
makinesi veya bir grafik program kullann.
63. x 3 - 3x - 1 = 0
56. Srekli fonksiyonlarn sreksiz bilekesi x = 0da bilekeleri

g sreksiz, fakat kendileri srekli olan ve g fonksiyonlarna
bir rnek verin. Bu Teorem 10la eliir mi? Yantnz aklayn.
64. 2x 3 - 2x 2 - 2x + 1 = 0
57. Daima sfrdan farkl srekli fonksiyonlar Bir aralkta sfr

deeri almayan srekli bir fonksiyonun bu aralk zerinde iaret
deitirmeyecei doru mudur? Yantnz aklayn.
66. x x = 2
65. x(x 1)2 = 1 (tek kk)

67. 2x + 21 + x = 4
68. x3 15x + 1 = 0 ( kk)
69. cos x = x (tek kk) Radyan mod kullanmaya dikkat edin.
70. 2 sin x = x ( kk) Radyan mod kullanmaya dikkat edin.
2.7
Teetler ve Trevler
Bu blmde, Blm 2.1de balanan kiri ve teet tartmasna devam edilmektedir. Erilerin teetlerini bulmak iin kirilerin eimlerinin limitlerini hesaplyoruz.
Bir Erinin Teeti Nedir?

emberler iin teet kavram aktr. Bir L dorusu emberin bir P noktasndan Pdeki
yarapa dik olarak geiyorsa, L embere Pde teettir (ekil 2.63). Byle bir doru embere sadece dokunur. Fakat bir L dorusunun baka bir C erisine bir P noktasnda teet
2.7
P
L
O
EKL 2.63 L dorusu, Pden OP

yarapna dik olarak geerse
embere teettir.
135
Teet ve Trevler
embere sadece dokunur. Fakat bir L dorusunun baka bir C erisine bir P noktasnda
teet olmas ne demektir? emberin geometrisinden genelletirerek, bunun aadakilerden biri anlamna geldiini syleyebiliriz.
1.
2.
3.
L dorusu Pden, P ile Cnin merkezini birletiren doruya dik olarak geer.
L dorusu Cnin tek bir noktasndan, yani Pden geer.
L dorusu Pden geer ve Cnin sadece bir tarafnda bulunur.
Bu ifadeler, C bir emberse geerliyken, daha genel eriler iin hibiri tutarl olarak
almaz. ou erinin bir merkezi yoktur ve teet olarak adlandrmak istediimiz bir
doru Cyi baka noktalarda kesebilir veya teet noktasnda Cyi kesebilir (ekil 2.64).
C
L
C
P
P
P
L dorusu C ile yalnz

Pde buluur fakat Cye
teet deildir.
EKL 2.64
TARHSEL BYOGRAF
Pierre de Fermat
(16011665)
L dorusu Cye Pde

teettir Cyi Pde geerek
Cnin iki tarafndadr.
L dorusu Cye Pde

teettir fakat C ile birka
noktada buluur.
Teet dorular hakknda sylenenlerin dorulanmamas
Genel erilerde teet kavramn tanmlamak iin, Pden ve eri zerinde giderek Pye
yaklaan Q noktalarndan geen kirileri de gz nne alan dinamik bir yaklama gerek
vardr (ekil 2.65). Bu yaklam yledir:
1.
2.
3.
Hesaplayabildiklerimizle, yani PQ kiriinin eimiyle ie balarz.

Q eri zerinde Pye yaklarken kiri eiminin limitine bakarz.
Limit varsa, bunu erinin P noktasndaki eimi olarak alr ve erinin P noktasndaki
teetini Pden bu eimle geen doru olarak tanmlarz.
Bu yaklam Blm 2.1 deki serbest den ta ve meyve sinei rneklerinde yapm
olduumuz eydir.
Kiriler
Teet
P
Q
Teet
Kiriler
EKL 2.65 Teet kavramna dinamik yaklam. Erinin P noktasndaki teeti, eimi Q P
ikenki kiri eimlerinin limiti olan, Pden geen dorudur.
136
RNEK 1
Bir Parabole Teet Doru
y = x parabolnn P(2, 4) noktasndaki eimini bulun. Paraboln bu noktadaki teetinin

denklemini yazn.
P(2, 4) ve yaknndaki Qs2 + h, s2 + hd2 d noktalarndan geen bir kirile ie
balarz. PQ kiriinin eimi iin bir ifade bulur ve Q eri zerinde Pye yaklarken ne
olduuna bakarz.
zm
Kiri eimi
Secant
slope =
y
s2 + hd2 - 22
h 2 + 4h + 4 - 4
=
=
h
h
x
=
h 2 + 4h
= h + 4.
h
h 0 ise, Q Pnin st sa tarafnda bulunur (ekil 2.66). h 0 ise, Q Pnin sol tarafnda
bulunur (gsterilmemitir). Her iki durumda da, Q eri zerinde Pye yaklarken, h sfra
ve kiri eimi 4e yaklar:
lim sh + 4d = 4.
h:0
Paraboln P noktasndaki eimini 4 olarak alrz.

Paraboln Pdeki teeti, Pden 4 eimiyle geen dorudur:
y = 4 + 4sx - 2d
y = 4x - 4.
y
y x2
Nokta-eim denklemi
Kiri eimi
(2 h) 2 4
h4
h
Q(2 h, (2 h) 2 )
Teet eimi = 4
y (2 h)2 4
P(2, 4)
x h
0
2 h
LEKL DEL
EKL 2.66
y = x2 parabolnn P(2, 4) noktasndaki eimini bulunmas (rnek 1).
Bir Fonksiyonun Grafiinin Teetini Bulma

Bir eriye teet bulma problemi, onyedinci yzyl balarnn balca matematik problemi
idi. Optikte, bir k nnn erisel bir mercee girdii ay teet belirliyordu. Mekanikte, hareket eden bir cismin, yolu boyunca her noktadaki ynn teet belirliyordu. Geometride, iki erinin kesim noktasndaki teetleri erilerin hangi a ile kesitiklerini belirliyordu. Herhangi bir y = (x) erisinin P(x0, (x0)) noktasndaki teetini bulmak iin,
ayn dinamik yntemi kullanrz. Pden ve bir Q(x0 + h, (x0 + h)) noktasndan geen kiriin eimini hesaplarz ve h 0 iken eimin limitini buluruz (ekil 2.67). Limit varsa, buna erinin Pdeki eimi deriz ve Pdeki teeti Pden bu eimle geen doru olarak
tanmlarz.
2.7
Teet ve Trevler
137
TANIMLAR
Eim, Teet Doru
y = (x) erisinin P(x0, (x0)) noktasndaki eimi
y f(x)
Q(x0 h, f(x0 h))
sx0 + hd - sx0 d
h
h:0
f(x0 h) f(x0)
m = lim
(limitin olmas kouluyla)
saysdr. Erinin Pdeki teeti ise, Pden bu eimle geen dorudur.
P(x0, f(x0))
h
0
x0
x0 h
EKL 2.67 P deki teet dorunun eimi

sx0 + hd - sx0 d
lim
. dir.
h
h:0
Her yeni tanm yaptmzda, istediimiz sonucu verip vermediini grmek iin bunu
bildiimiz eyler zerinde denemek yararldr. rnek 2, eimin bu yeni tanmnn, dikey olmayan dorulara uygulandnda Blm 1.2deki eski tanmla uyutuunu gstermektedir.
RNEK 2
Tanm Test Etmek
y = mx + b dorusunun herhangi bir (x0, mx0 + b) noktasndaki teetinin kendisi olduunu

gsterin.
zm
1.
(x) = mx + b yazar ve yapacaklarmz adma bleriz.

(x0) ve (x0 + h) bulun.
sx0 d = mx0 + b
sx0 + hd = msx0 + hd + b = mx0 + mh + b
2.
lim ssx0 + hd - sx0 dd>h. eimini bulun.
h:0
sx0 + hd - sx0 d
smx0 + mh + bd - smx0 + bd
= lim
h
h
h:0
h:0
lim
= lim
h:0
3.
mh
= m
h
Nokta-eim denklemini kullanarak teeti bulun. (x, mx0 + b) noktasndaki teet u

ekildedir:
y = smx0 + bd + msx - x0 d
y = mx0 + b + mx - mx0
y = mx + b.
rnek 2 deki admlar zetleyelim.
y = f (x) erisinin (x0, y0) noktasndaki teetinin bulunmas

1. (x0) ve (x0 + h) hesaplayn.
2. Eimi hesaplayn
sx0 + hd - sx0 d
.
h
h:0
m = lim
3. Limit varsa, teeti
y = y0 + msx - x0 d.
olarak bulun.
138
RNEK 3
y = 1>x, x Z 0 n eimi ve teeti
(a) y = 1@x erisinin x = a 0daki eimini bulun.

(b) Eim nerede 1@4 olur?
(c) a deitike, (a, 1@a)) noktasnda erinin teetine ne olur?
zm
(a) Burada, (x) = 1@xtir. (a, 1@a)daki eim ise

1
1
- a
a + h
sa + hd - sad
lim
= lim
h
h:0
h:0
h
a
sa + hd
1
= lim
h
asa + hd
h:0
= lim
-h
hasa + hd
= lim
-1
1
= - 2.
asa + hd
a
h:0
h:0
olarak bulunur. h = 0 yazp limiti hesaplayabileceimiz son adma gelene kadar her
satrn banda limh:0 yazmak zorunda olduumuza dikkat edin. a says pozitif
veya negatif olabilir fakat sfr olamaz.
(b) x = a olduu noktada y = 1@xyin eimi 1@a2dir.
-
1
1
= - .
4
a2
ise, eim 1@4 olacaktr. Bu denklem a2 = 4, yani a = 2 veya a = 2ye denktir.

(2, 1@2) ve (2, 1@2) noktalarnda erinin eimi 1@4tr (ekil 2.68).
(c) a 0 ise -1>a 2 eimi her zaman negatiftir. a 0+ iken, eim - q a yaklar ve
teet giderek dikleir (ekil 2.69). a 0 iken de bunu grrz. a orijinden
uzaklatka, eim 0ye yaklar ve teet yatay hale gelir.
y
y
y 1x
1
y x
eim 1
4
eim 1
a2
1
2, 2
x
1
2 , 2
eim 1
4
EKL 2.68 y = 1@xn eimi 1@4 olan iki

teeti (rnek 3)
EKL 2.69 Orijine doru dikleen

teetler, teet noktas uzaklatka
daha dz hale gelir.
2.7
Teet ve Trevler
139
Deiim Oranlar: Bir Noktada Trev

sx0 + hd - sx0 d
h
ifadesine f nin x0da h artmyla fark blm ad verilir. Fark blmnn h sfra
yaklarken bir limiti varsa, bu limite f nin x0daki trevi denir. Fark blmn bir kiriin
eimi olarak yorumlarsak, trev x = x0 noktasnda erinin ve teetinin eimini verir. Fark
blmn, Blm 2.1de yaptmz gibi, ortalama bir deiim oran olarak yorumlarsak,
trev x = x0 noktasnda fonksiyonun xe gre deiim orann verir. Trev, analizde kullanlan en nemli iki matematiksel aratan biridir. Trevi Blm 3de daha yakndan inceleyeceiz. Dier nemli ara integraldir ve onun incelemesini Blm 5 te balatyoruz
RNEK 4
Anlk hz (Blm 2.1deki rnek 1 ve 2nin devam)
Blm 2.1deki rnek 1 ve 2de, dnya yzeyi yaknnda, durgun halden balayp serbest
den bir tan hzn inceledik. lk t saniye iinde tan y = 16t2 ft dtn bulduk ve
tan t = 1 anndaki hzn tahmin etmek iin giderek azalan aralklarda bir dizi ortalama
hz dizisi kullandk. Bu anda tan hz tam olarak neydi?
zm
(t) = 16t2 olsun. Tan t = 1 ve t = 1 + h saniye aralndaki ortalama hz

s1 + hd - s1d
16s1 + hd2 - 16s1d2
16sh 2 + 2hd
=
=
= 16sh + 2d.
h
h
h
idi. Tan t = 1 anndaki hz ise

lim 16sh + 2d = 16s0 + 2d = 32 ft>sec.
ft@sn
h:0
olur. Bu da balangtaki 32 ft@snlik tahminimizi dorular.
zet
Erilerin eimlerini, bir eriye teet olan dorular, bir fonksiyonun deiim orann, fark
blmnn limitini ve bir fonksiyonun bir noktadaki trevini tartyorduk. Bu fikirlerin
hepsi aada zetlenen ayn eye gtrr:
1.
2.
3.
4.
5.
y = (x)in x = x0daki eimi

y = (x) erisinin x = x0daki teetinin eimi
(x)in x = x0daki xe gre deiim oran
in x = x0daki trevi
sx0 + hd - sx0 d
Fark blmnn limiti, lim
h
h:0
140
ALITIRMALAR 2.7
1922 altrmalarnda, erinin verilen noktadaki eimini bulun.
Eimler ve Teetler
14 altrmalarnda, blmeleri ve keleri kullanarak P1 ve P2 noktalarnda (y-birim bana x-birim olarak) erinin eimini kabaca bulun.
Grafikler basmda kaym olabileceklerinden, sonularnz kitabn
arkasndakilerden farkl olabilir.
y
1.
2.
y
P2
P1 1
P1
0
P2
31.
1
0
7. y = 2 2x,
9. y = x 3,
s -1, 3d
s1, 2d
s -2, -8d
6. y = sx - 1d2 + 1,
x 2 sin s1>xd, x Z 0
0,
x = 0
fonksiyonunun grafiinin orijinde bir teeti var mdr? Yantnz
aklayn.
sxd = e
510 altrmalarnda, verilen noktada erinin teet denklemini bulun.

Eriyi ve teetini birlikte izin.
5. y = 4 - x 2,
26. Eimi 1@4 olan ve y = x erisine teet olan dorunun denklemini yazn.
Teetleri Bulma
P2
P1
24. g sxd = x 3 - 3x
30. Topun deien hacmi Yarap r = 2 olduunda bir topun

hacminin sV = s4>3dpr 3 d yarapna gre deiim oran nedir?
3
P1
Belirtilen Eimde Teetler
29. Bir roketin hz Yarap r = 3 olduunda bir emberin alannn

sA = pr 2 d yarapna gre deiim oran nedir?
x = 0
28. Bir roketin hz Frlatldktan t saniye sonra, bir roketin ykseklii 3t2 ft dir. 10 sn. sonra roketin ykselme hz nedir?
4.
x - 1
,
x + 1
22. y =
27. Bir kuleden den cisim 100m yksekliinde bir kulenin tepesinden bir cisim braklyor. Cismin t saniye sonra yerden ykseklii 100 4.9t2 metredir. Brakldktan 2 sn. sonra d hz
nedir?
3.
x = 2
Deiim Oranlar
x = 3
20. y = 1 - x 2,
25. Eimleri 1 olan ve y = 1@(x 1) erisine teet olan btn dorularn denklemlerini bulun.
1
1
1
,
x - 1
23. sxd = x 2 + 4x - 1
1
2
21. y =
x = -1
23 ve 24 altrmalarndaki fonksiyonlarn grafiklerinin hangi noktalarnda yatay teet bulunur?
P2
19. y = 5x 2,
32.
g sxd = e
s1, 1d
8. y =
1
,
x2
s -1, 1d
10. y =
1
,
x3
1
a-2, - b
8
x sin s1>xd,
0,
x Z 0
x = 0
fonksiyonunun grafiinin orijinde bir teeti var mdr? Yantnz

aklayn.
Dikey Teetler
1118 altrmalarnda, verilen noktada fonksiyonun grafiinin

eimini bulun. O noktadaki teetin denklemini yazn.
lim h:0 ssx0 + hd - sx0 dd>h = q veya - q ise, y = (x)

erisinin x = x0 noktasnda dikey bir teeti vardr deriz.
11. sxd = x 2 + 1,
s2, 5d
12. sxd = x - 2x 2,
x = 0da dikey teet: (ekle baknz)
x
,
x - 2
s3, 3d
14. g sxd =
13. g sxd =
15. hstd = t 3,
s2, 8d
17. sxd = 2x,
s4, 2d
s1, -1d
8
, s2, 2d
x2
16. hstd = t 3 + 3t, s1, 4d
18. sxd = 2x + 1,
s8, 3d
s0 + hd - s0d
h 1>3 - 0
= lim
h
h
h:0
h:0
lim
= lim
h:0
1
= q
h 2>3
Blm 2
Tekrar Sorular
141
34.
Usxd = e
y f (x) x 13
x 6 0
x 0
fonksiyonunun grafiinin (0, 1) noktasnda dikey bir teeti var

mdr? Yantnz aklayn.
0,
1,
a. 3544 altrmalarndaki erileri izin. Grafiklerin nerelerde

dikey teetleri vardr?
b. (a)daki sonularnz limit hesaplamalaryla dorulayn. Ama
nce altrma 33 ve 34deki aklamalar okuyun.
ORJNDE DKEY TEET
35. y = x 2>5
36. y = x 4>5
1>5
38. y = x 3>5
37. y = x
x = 0da dikey teet yok: (aadaki ekle baknz)
g s0 + hd - g s0d
h 2>3 - 0
lim
= lim
h
h
h:0
h :0
= lim
h :0
41. y = x
2>3
43. y = e
1
h
39. y = 4x 2>5 - 2x
1>3
40. y = x 5>3 - 5x 2>3

1>3
42. y = x 1>3 + sx - 1d1>3
- sx - 1d
- 2 x , x 0
2x,
x 7 0
44. y = 2 4 - x
BLGSAYAR ARATIRMALARI
nk limit sadan q , soldan ise - q dur.
Kirileri ve Teetleri izmek
4548 altrmalarndaki fonksiyonlar iin aada verilen admlar

gerekletirmek iin bir BCS kullann.
y g(x) x 2 3
a. (x0 1@2) x (x0 + 3) aralnda y = (x) fonksiyonunu izin.

b. x0sabit tutularak, x0 daki
x
0
ORJNDE DKEY TEET YOK
qshd =
sx0 + hd - sx0 d
h
farklar oran h adm byklnn bir fonksiyonu haline gelir.

Bu fonksiyonu BCSnizin alma alanna girin.
33.
sxd =
-1, x 6 0
0, x = 0
1, x 7 0
fonksiyonunun grafiinin orijinde dikey bir teeti var mdr?

Yantnz aklayn.
c. h 0 iken q limitini bulun.

d. h = 3, 2 ve 1 iin y = sx0 d + q # sx - x0 d kirilerini tanmlayn. (a)da verilen aralkta yi ve teeti ile birlikte izin.
5
45. sxd = x 3 + 2x, x0 = 0 46. sxd = x + x , x0 = 1
47. sxd = x + sin s2xd, x0 = p>2
48. sxd = cos x + 4 sin s2xd,
Blm 2
x0 = p
Tekrar Sorular
1. g(t) fonksiyonunun t = adan t = bye kadar olan aralktaki ortalama deiim oran nedir?
5. Limit bulunmadnda ne gibi fonksiyon davranlar grlebilir?

rnekler veriniz.
2. g(t) fonksiyonunun t = t0daki deiim orann bulmak iin hangi

limit hesaplanmaldr?
6. Limit hesaplamak iin hangi teoremler vardr? Teoremlerin nasl

kullanldna rnek verin.
3. lim sxd = L ? limitinin gayri resmi veya sezgisel tanm nedir?
7. Tek tarafl limitlerle limitlerin ilikisi nedir? Bu iliki bazen bir

limiti hesaplamada veya bir limitin var olmadn ispatlamada
nasl kullanlr? rnek verin.
x: x0
Tanm neden gayri resmi dir? rnekler veriniz.

4. x x0a yaklarken bir (x) fonksiyonunun limitinin varl ve deeri x = cde ne olduuna bal mdr? Aklayn ve rnek verin.
142
8. limu0 ((sinu)@u) deeri nedir? unn radyan veya derece olarak

llmesine bal mdr? Aklaynz.
19. Hangi koullar altnda bir fonksiyonu x = c noktasnda srekli

olacak ekilde geniletebilirsiniz? rnek verin.
9. limx:x0 sxd = L tam olarak ne demektir? Limitin esas tanmnda

verilen bir , L, x0 ve P 7 0 iin bir d 7 0 deeri bulduunuz bir
rnek verin.
20. Bir fonksiyonun bir aralkta srekli olmas ne demektir?
10. Aadaki ifadelerin esas tanmlarn verin.

b. limx:2+ sxd = 5
a. limx:2- sxd = 5
c. limx:2 sxd = q
d. limx:2 sxd = - q
11. limx: q sxd = L ve limx:- q sxd = L tam olarak ne demektir?

rnekler veriniz.
12. limx:; q k (k bir sabit) ve limx
(1@x) nedir? Bu sonular
dier fonksiyonlara nasl geniletirsiniz? rnekler veriniz.
13. x
iken bir rasyonel fonksiyonun limitini nasl bulursunuz?
rnekler veriniz.
21. Bir fonksiyonun srekli olmas ne anlama gelir? Tanm kmesinin

tamamnda srekli olmayan bir fonksiyonun, tanm kmesi iindeki belirli aralklarda srekli olabileceini gsteren rnekler verin.
22. Sreksizliin balca tipleri nelerdir? Her birine bir rnek veriniz.
Kaldrlabilir sreksizlik nedir? Bir rnek veriniz.
23. Bir fonksiyonun Ara Deer zelliini salamas ne anlama gelir?
Bir fonksiyonun, bir aralk zerinde bu zellii salanmasn,
hangi koullar garanti eder?
24. Genellikle kaleminizi kattan kaldrmadan grafiini izebildiiniz bir fonksiyonun srekli olduu sylenir. Bu neden dorudur?
14. Yatay, dikey ve eik asimptotlar nelerdir? rnekler veriniz.
25. Bir dorunun bir C erisine P noktasnda teet olmas ne demektir?
15. Bir fonksiyonun, tanm aralnn bir i noktasnda srekli olabilmesi iin hangi koullar salanmaldr? Bir u noktasnda?
26. Aadaki formln nemi nedir?
16. Bir fonksiyonun grafiine bakmak fonksiyonun nerede srekli

olduunu anlamanzda size nasl yardmc olur?
17. Bir fonksiyonun bir noktada sadan veya soldan srekli olmas ne
anlama gelir? Sreklilik ve tek tarafl sreklilik arasndaki iliki
nedir?
18. Polinomlar, rasyonel fonksiyonlar, trigonometrik fonksiyonlar,
fonksiyonlarn rasyonel kuvvetleri ve cebirsel kombinasyonlar,
bileke fonksiyonlar ve fonksiyonlarn mutlak deerlerinin
sreklilii hakknda ne sylenebilir?
Blm 2
lim
h:0
sx + hd - sxd
?
h
27. y = (x) erisinin, zerindeki bir (x0, y0) noktasndaki teetini

nasl bulursunuz?
28. y = (x) erisinin x = x0daki eimi, fonksiyonun x = x0daki xe
gre deiim oranna nasl baldr? nin x0daki trevine?
Problemler
2. Altrma 1dekileri aadaki fonksiyon iin tekrarlayn.
Limitler ve Sreklilik
0,
1>x,
sxd = d
0,
1,
1.
1,
-x,
sxd = e 1,
-x,
1,
x -1
-1 6 x 6 0
x = 0
0 6 x 6 1
x 1.
fonksiyonunun grafiini izin. x = 1, 0, 1 noktalarnn her

birindeki limitleri, tek tarafl limitleri, sreklilii ve tek tarafl
sreklilii detayl olarak tartn. Sreksizliklerden herhangi biri
kaldrlabilir mi? Aklayn.
x
0
x
x
6
=
7
-1
x 6 1
1
1.
3. (t) ve g (t)nin her t iin tanml olduklarn limtt0 (t) = 7 ve

limtt0 g(t) = 0 olduunu varsayn. Aadaki fonksiyonlarn
t t0 iin limitlerini bulun.
a. 3(t)
c. std # g std
e. cos (g (t))
g. std + g std
b. sstdd2
std
d.
g std - 7
f. std
h. 1>(t)
143
Blm 2 Problemler
4. (x) ve g(x)in tm x deerleri iin tanmlandn
limx:0 sxd = 1>2 ve limx:0 g sxd = 22 . olduunu varsayn.
Aadaki fonksiyonlarn x 0 iin limitlerini bulun.
a. -g sxd
b. g sxd # sxd
c. sxd + g sxd
d. 1>(x)
sxd # cos x
f.
x - 1
e. x + sxd
Problem 5 ve 6da, verilen ifadeler doruysa limx:0 g sxdin almas

gereken deerleri bulun.
4 - g sxd
5. lim a
6. lim ax lim g sxdb = 2
b = 1
x
x: 0
x: -4
x: 0
7. Aadaki fonksiyonlar hangi aralklarda sreklidir?

a. sxd = x 1>3
b. g sxd = x 3>4
c. hsxd = x -2>3
d. ksxd = x -1>6
8. Aadaki fonksiyonlar hangi aralklarda sreklidir?

a. sxd = tan x
b. g sxd = csc x
cos x
c. hsxd = x - p
d. ksxd =
sin x
x
Limit Bulmak
916 altrmalarnda limitleri bulun veya niye olmadn aklayn.
x 2 - 4x + 4
x + 5x 2 - 14x
a. x 0 iken
9. lim
1 - 2x
x: 1 1 - x
sx + hd2 - x 2
h
h:0
1
1
2 + x
2
15. lim
x
x: 0
b. x 1 iken
x2 - a2
x: a x 4 - a 4
sx + hd2 - x 2
14. lim
h
x: 0
s2 + xd3 - 8
x
x: 0
16. lim
1720 altrmalarnda x belirtilen deere yaklarken g(x)in limitini

bulun.
1>3
17. lim+ s4g sxdd

x: 0
= 2
3x 2 + 1
= q
g sxd
18.
lim
x: 25
20. lim
x: -2
1
= 2
x + g sxd
5 - x2
2g sxd
= 0
Sonsuzda Limitler
2130 altrmalarnda limitleri bulun.
21. lim
x: q
29. lim
x: q
x + sin x + 22x
x + sin x
2x + 3
5x + 7
22.
lim
x: - q
2x 2 + 3
5x 2 + 7
30. lim
x: q
x 2>3 + x -1
x 2>3 + cos2 x
Srekli Genilemeler
31. sxd = xsx 2 - 1d> x 2 - 1 x = 1 veya 1de srekli olacak ekilde geniletilebilir mi? Yantnz aklayn. (Fonksiyonu izin grafiini ilgin bulacaksnz.)
32. (x) = sin 1@x fonksiyonunun x = 0a srekli genilemesinin neden bulunmadn aklayn.
T 3336 problemlerinde, verilen a noktasna bir srekli genilemesi
olup olmadn grmek amacyla fonksiyonu izin. Varsa, geniletilmi fonksiyonun adaki deerini grafikten bulun. Fonksiyonun srekli
bir genilemesi yok gibiyse, sadan veya soldan srekli olacak ekilde geniletilebilir mi? Geniletilebilirse, geniletilmi fonksiyonun
deeri ne olmaldr?
x - 1
4
x - 2x
35. hstd = s1 + t d1>t,
12. lim
13. lim
x: 1
x: - q
33. sxd =
b. x 2 iken
11. lim
19. lim
lim
x2 + x
x + 2x 4 + x 3
a. x 0 iken
10. lim
x 2 - 4x + 8
1
24. lim 2
x: q x - 7x + 1
3x 3
x 2 - 7x
x4 + x3
25. lim
26. lim
x: - q x + 1
x: q 12x 3 + 128
(sIf
Biryou
grafik
varsa,
grafii the function
haveiziciniz
a grapher,
try graphing
sin x
27. lim
5
5
fonksiyonu
iin
izmeyi deneyin)
x: q :x;
for -5 x 5.d
( BirsIfgrafik
iziciniz
varsa,
sonsuzdaki
you have a grapher, try graphing limiti
cos u - 1 grmek iin (x) = x(cos 1@x) 1)i orijin
sxd = xscos s1>xd - 1d near the origin to
28. lim
u
u: q
yaknnda izmeyi deneyin)
see the limit at infinity.d
23.
a = 1
34. g sud =
a = 0 36. k sxd =
5 cos u
,
4u - 2p
x
,
1 - 2 x
a = p>2
a = 0
Kkler
3
T 37. (x) = x x 1 olsun.
a. nin 1 ile 2 arasnda bir sfr olduunu gsterin.
b. (x) = 0 denklemini grafik olarak en fazla 108 hatayla zn.
c. (b)deki zmn tam deerinin
269 1>3
269 1>3
1
1
+
b
b
+ a 2
18
2
18
olduu gsterilebilir. Bu tam sonucu karn ve (b)deki
deerle karlatrn.
a
3
T 38. (u) = u 2u + 2
a. nin 2 ile 0 arasnda bir sfr olduunu gsterin.
b. (u) = 0 denklemini grafik olarak en fazla 104 hatayla zn.
c. (b)deki zmn tam deerinin

1>3
1>3
19
19
- 1b
- a
+ 1b
A 27
A 27
olduu gsterilebilir. Bu tam sonucu karn ve (b)deki
deerle karlatrn.
a
144
Blm 2
T
Ek - leri Altrmalar
1. 00a deer vermek s kurallar, a sfrdan farkl bir sayysa,

a0 = 1 olacan syler. Ayrca, n pozitif bir sayysa, 0n = 0
olacan da belirtirler.
Bu kurallar 00 da kapsayacak ekilde geniletirsek, akl
kartrc bir sonula karlarz. lk kural 00 = 1 verirken, ikincisi 00 = 0 verecektir.
Burada doru veya yanl bir soruyla uramyoruz.
Grld gibi iki kural da geersizdir, dolaysyla bir eliki
yoktur. Aslnda, bakalarn ikna edebilirsek, 00 istediimiz
deere sahip olacak ekilde tanmlayabiliriz.
00n deerinin ne olmasn isterdiniz? Aada karar vermenize yardmc olabilecek iki rnek vardr. (Baka bir rnek iin
Altrma 4e bakn.)
a. x = 0.1, 0.01, 0.001 ve hesap makinenize sacak kadar deer
iin xxi hesaplayn. Her seferinde elde ettiiniz deeri yazn.
Ne gibi bir kalp gryorsunuz?
b. 0 x 1 iin, y = xx fonksiyonunu izin. x 0 iin
fonksiyon tanml olmad halde, grafik sadan y-eksenine
yaklaacaktr. Hangi y-deerine yaklamaktadr? Daha iyi
grebilmek iin yakndan bakn. Ne dnyorsunuz?
2. 00n 0 veya 1den farkl bir ey olmasn istemeniz iin bir neden x pozitif deerlere doru artarken, 1@x ve 1@(ln x) saylarnn
ikisi de sfra yaklar. x artarken
1
sxd = a x b
1>sln xd
saysna ne olur? Bunu bulmann iki yolu aada gsterilmektedir.

a. x = 10, 100, 1000 ve hesap makinenizin izin verecei deerlerde yi hesaplayn. Ne gibi bir kalp gryorsunuz?
b. Orijini ieren erevelerde dahil olmak zere, yi deiik
erevelerde izin. Ne gryorsunuz? Grafik boyunca y
deerlerini okuyun. Ne buluyorsunuz? Blm 6da neler olup
bittii anlatlacaktr.
3. Lorentz ksalmas Grelik teorisinde bir cismin, mesela bir
roketin, boyu bir gzlemciye, roketin gzlemciye gre hzna
balym gibi grnr. Gzlemci roketin boyunu hareketsizken
L0 olarak lmse, y hznda iken roketin boyu
L = L0 1 -
k oran y ft 3dak.
Belirli bir tank iin

y = 2x>2 olduunu varsayn.
Neredeyse sabit bir ak hz elde etmek iin arada bir tanka bir
hortumla su ekliyorsunuz. Ak hzn
a. y0 = 1 ft3@dak hznn 0.2 ft3@dak civarnda,
b. y0 = 1 ft3@dak hznn 0.1 ft3@dak civarnda tutmak iin, su
yksekliini nasl ayarlamalsnz?
5. Hassas bir alette sl genleme Bildiiniz gibi, ou metaller
stldklarnda genleir, soutulduklarnda ise bzlrler. Bir laboratuvar aletinin boyutlar bazen o kadar nemlidir ki, yapld
yer ve kullanld laboratuvardaki scakln deimemesi
gerekir. 70Fta 10 cm geniliindeki bir alminyum ubuk yakn
bir t scaklnda
y = 10 + (t 70) 104
santimetre geniliinde olacaktr. Genilii 10 cmden en fazla
0.0005 cm farkl olabilecek bir yerekimi dalgas dedektryle
altnz varsayn. Bu hata paynn almamas iin, scakl
t0 = 70Ftan en fazla ne kadar farkl olabilir?
6. Bir l kabndaki izgiler Tipik bir 1 litrelik lm kabnn ii
6 cm yarapl bir dik silindirdir (ekle baknz). Bu nedenle kaba
konan suyun hacmi, dolu ksmn h yksekliinin bir fonksiyonu
olacaktr:
V = p62h = 36ph
1 litre suyun (1000 cm3) hacmini en fazla %1lik bir hata yaparak
(10 cm3) lmek iin hyi ne kadar hassas lmeliyiz?
y2
.
c2
gibi grnecektir. Bu denklem Lorentz ksaltma formldr. Burada, 3 108 m@sn n vakumdaki hzdr. y artarken Lye ne
olur? Neden soldan limite ihtiya vardr?
4. Bir su tanknn akn kontrol etme Toricelli kanunu
aadaki gibi bir tanktan su aktrsanz, suyun y ak hznn bir
sabit kere suyun x derinliinin karekk olduunu syler. Buradaki sabit k musluunun byklne ve ekline baldr.
izgiler
yaklak
1 mm
kalnlkta
(a)
Blm 2
145
18. Dirichlet cetvel fonksiyonu x rasyonel bir sayysa, x iki tamsaynn blm, m@n, olarak tek bir ekilde yazlabilir. Burada
n 0 ve m ile nnin tek ortak arpanlar birdir (Byle bir kesire
sadeletirilemez deriz. rnein, 6@4n sadeletrilemez hali
3@2dir). (x) [0, 1] aralnda
r 6 cm
sxd = e
Svnn hacmi
V 36ph
Ek - leri Altrmalar
sadeletirilemez
bir kesirin lowest terms
1>n, xif=xm=@nm>n
is a rational number
xifirrasyonel
0,
x is irrational.
ile tanmlansn. rnein s0d = s1d = 1, s1>2d = 1>2,

s1>3d = s2>3d = 1>3, s1>4d = s3>4d = 1>4 , ....
(b)
(a) 1 litrelik bir l kab, (b) 6 cm yarapl bir dik silindir eklinde
modellenmesi
Limitin Kesin Tanm

710 altrmalarnda, fonksiyonun x0 noktasnda srekli olduunu
gstermek iin limitin esas tanmn kullann.
7. sxd = x 2 - 7,
x0 = 1
9. hsxd = 22x - 3,
8. g sxd = 1>s2xd,
x0 = 2 10. Fsxd = 29 - x,
x0 = 1>4
x0 = 5
11. Limitlerin teklii Bir fonksiyonun bir noktada farkl limitleri

olamayacan gsterin. Yani, limxx0 (x) = L1 ve
limxx0 (x) = L2 ise, L1 = L2 olmaldr.
x: c
ise, aadakileri bulun.

b. limx:0- sx 3 - xd
c. limx:0+ sx 2 - x 4 d
d. limx:0- sx 2 - x 4 d
c. nin grafiini izin. Sizce ye neden cetvel fonksiyonu

denilmektedir?
19. Zt noktalar Dnyann ekvatorunda her zaman scaklklar ayn
olan bir ift zt (bir apn iki ucunda olan) nokta bulunduuna
inanmak iin bir neden var m? Aklayn.
20. lim ssxd + g sxdd = 3 ve lim ssxd - g sxdd = -1 , ise,
x:c
x:c
lim sxdg sxd . limitini bulun.
21. Neredeyse lineer olan ikinci derece bir denklemin kkleri a

bir sabit olmak zere, ax2 + 2x 1 = 0 denkleminin, a 1 ve a
0 ise, biri pozitif, dieri negatif iki kk vardr:
13. Tek tarafl limitler limx0+ (x) = A ve limx0 (x) = B

a. limx:0+ sx 3 - xd
b. nin [0, 1] aralndaki her irrasyonel sayda srekli olduunu

gsterin. (pucu: verilmi pozitif bir sayysa, [0, 1]de
(r) olacak ekilde sonlu sayda r rasyonel says
bulunacan gsterin.)
x:c
12. Limitin Sabitle arpm Kuraln ispat edin:

lim ksxd = k lim sxd herhangi
for any
birconstant
k iin. k .
x: c
a. nin [0, 1] aralndaki her rasyonel sayda sreksiz olduunu

gsterin..
r+sad =
-1 + 21 + a
,
a
r-sad =
-1 - 21 + a
.
a
a. a 0 ve a 1+ iken r+sadya ne olur?
14. Limitler ve sreklilik Aadaki ifadelerden hangileri doru,

hangileri yanltr? Doruysa, nedenini syleyin; yanlsa kart
bir rnek (yani yanlln ispatlayan bir rnek) verin.
b. a 0 ve a 1+ iken r-sadya ne olur?

c. r+sad ve r-sady ann bir fonksiyonu olarak izip
sonularnz dorulayn. Grdklerinizi aklayn.
d. Daha fazla bilgi iin, (x) = ax2 + 2x 1i a = 1, 0.5, 0.2, 0.1
ve 0.05 deerlerinde st ste izin.
a. limx:a sxd var, fakat limx:a g sxd yoksa,

limx:assxd + g sxdd yoktur.
b. limx:a sxd ve limx:a g sxd limitlerinin ikisi de yoksa,
limx:a ssxd + g sxdd yoktur.
22. Bir denklemin kkleri x + 2 cos x = 0 denkleminin en az bir

zmnn olduunu gsterin.
c. xte srekliyse, u ude sreklidir.
23. Snrl fonksiyonlar Bir D kmesindeki btn x deerleri iin

(x) N olacak ekilde bir N says varsa, reel deerli fonksiyonu Dde stten snrldr. Varsa, N says nin Ddeki st snr adn alr ve stten N ile snrlanmtr denir. Benzer ekilde, D kmesindeki btn x deerleri iin (x) M olacak ekilde bir M
says varsa, fonksiyonu Dde alttan snrldr deriz. Varsa, M says nin Ddeki alt snr adn alr ve alttan M ile snrlanmtr
denir. Hem alttan hem de stten snrlysa, fonksiyonu snrldr.
a. Ancak ve yalnz Ddeki btn x deerleri iin sxd B olacak ekilde bir B says varsa, fonksiyonunun Dde snrl
olacan gsterin.
b. nin stten N ile snrl olduunu varsayn. limxx0 (x) = L
ise L N olduunu gsterin.
c. nin alttan M ile snrl olduunu varsayn. limxx0 (x) = L
ise, L M olduunu gsterin.
d. u u ada srekliyse, de sreklidir.

15 ve 16 altrmalarnda, limitin esas tanmn kullanarak fonksiyonun verilen x noktasna srekli bir genilemesi olduunu ispatlayn.
15. sxd =
x2 - 1
,
x + 1
x = -1
16. g sxd =
x 2 - 2x - 3
,
2x - 6
x = 3
17. Sadece tek noktada srekli bir fonksiyon

x,
x, x rasyonel
if x is rational
olsun.
sxd = e
0, x irrasyonel
if x is irrational.
a. x = 0da nin srekli olduunu gsterin.
b. Bo olmayan her reel say ak aralnn hem rasyonel hem de
irrasyonel saylar ierdiini kullanarak xin sfrdan farkl bir
deerinde nin srekli olmadn gsterin.
146
24. Max 5a, b6 ve min 5a, b6

a - b
a + b
a. max 5a, b6 =
+
2
2
ifadesinin a b ise aya, b a ise bye eit olacan gsterin. Yani, baka bir deyile, max{a, b} a ve b saylarnn
byk olann verir.
b. ki saynn kk olann veren min{a, b} iin de benzer bir
ifade verin.
sin x 2
sin x 2
x2
lim x = 1 # 0 = 0 .
= lim
x
2
x:0
x:0 x
x:0
b. lim
sin sx 2 - x - 2d
sin sx 2 - x - 2d
= lim
x + 1
x: -1
x: -1 sx 2 - x - 2d
c. lim
sx 2 - x - 2d
sx + 1dsx - 2d
= 1 # lim
= -3 .
x + 1
x + 1
x: -1
x: -1
lim
sin A 1 - 2x B
d. lim
sin U
eren Genelletirilmi Limitler
U
limu:0 ssin ud>u = 1 forml genelletirilebilir. limx:c sxd = 0 ve
(x) noktasn ieren bir ak aralkta (cnin kendisi hari olabilir)
x = c daima sfrdan farkl ise
sin sxd
lim
= 1.
x: c sxd
dir.
Aada baz rnekler verilmitir.

sin x 2
= 1.
a. lim
x: 0 x 2
Blm 2
x - 1
x:1
1 # lim
x:1
sin A 1 - 2x B 1 - 2x
=
x - 1
x:1
1 - 2x
= lim
A 1 - 2x B A 1 + 2x B
sx - 1d A 1 + 2x B
= lim
x:1

25. lim
sin s1 - cos xd
x
27. lim
sin ssin xd
x
x:0
x:0
sin sx 2 - 4d
x - 2
x:2
29. lim
1 - x
sx - 1d A 1 + 2x B
26. lim+
1
=- .
2
sin x
sin 2x
sin sx 2 + xd
28. lim
x
x:0
x:0
30. lim
x:9
sin A 2x - 3 B
x - 9
Mathematica-Maple Modul
Limite gelin
Blm I
Blm II (Sfrn sfrnc kuvveti: Ne Anlama Gelir? )
Blm III (Tek Tarafl Limitler)
Grafik ve saysal aratrmalarla limit kavramn gznzde canlandrn ve yorumlayn.
Blm IV (Bir Kuvvet Bir Fark Ne Yapar )
xin eitli kuvvetlerinde limitlerin ne kadar hassas olabileceklerini grn.
Mathematica-Maple Modul
Sonsuza Gitmek
Blm I x : q veya x : - q iken fonksiyonlarn davranlarn kefetmek)
Bu modl, x : q veya x : - q iken bir fonksiyonun davrann kefetmek iin drt rnek sunar.
Blm II (Byme Oranlar)
Srekli olmad halde srekliymi gibi gzken grafikleri gzleyin. Srpriz olarak grebileceiniz baz sonular elde etmek iin srekliliin
birka karm kefedilmitir.
Blm
TREV
GR Blm 2de, bir erinin bir noktadaki eimini kiri eimlerinin limiti olarak
tanmladk. Trev adn alan bu limit bir fonksiyonun deime hzn ler ve analizdeki
en nemli fikirlerden biridir. Trevler hz ve ivme hesaplamada, bir hastaln yaylma
orann tahmin etmede, verimlilii maksimize edecek ekilde retim seviyesini belirlemede, silindirik bir kutunun ideal boyutlarn bulmada, tarih ncesi bir sanat eserinin
yan belirlemede ve bir ok baka uygulamalar iin kullanlr. Bu blmde, trevleri
hesaplamay kolaylatracak yntemler gelitireceiz ve trevlerin karmak fonksiyonlara
yaklamda nasl kullanlacan reneceiz.
3.1
Fonksiyon Olarak Trev

Blm 2in sonunda, bir y = (x) erisinin x = x0 noktasndaki eimini
TARIHSEL DENEME
sx0 + hd - sx0 d
.
h
h:0
lim
Trev
olarak tanmlamtk. Eer varsa, bu limite nin x0daki trevi demitik. Bu blmde
trevi nin tanm aralndaki her nokta gze alnarak den tretilmi bir fonksiyon
olarak inceleyeceiz.
TANIM
Trev Fonksiyonu
Bir (x) fonksiyonunun x deikenine gre trevi, xteki deeri
sx + hd - sxd
,
h
h:0
sxd = lim
olan (limitin bulunmas kouluyla) fonksiyonudur .
147
148
Blm 3: Trev
y f (x)
Kiri eimi
f (z) f (x)
zx
Q(z, f(z))
f (z) f (x)
P(x, f(x))
Bamsz deiken xe gre trev aldmz belirtmek iin, tanmda basite yerine
(x) notasyonunu kullanrz. nin tanm kmesi, nin tanm kmesinde limitin var
olduu noktalarn kmesi, nin tanm kmesiyle ayn veya daha kk olabilir. Belirli bir
x iin varsa, nin xte bir trevi vardr (trevlenebilir) deriz. nin tanm kmesinin her
noktas iin varsa ye trevlenebilir deriz.
Eer z = x + h yazarsak h = z x olur ve ancak ve yalnz z x ise h 0 dr. Bu nedenle, trevin bir edeer tanm aadaki gibidir (bkz. ekil 3.1).
h z x
x
fnin xteki trevi

f(x h) f (x)
f(x) lim
h
h0
lim
zx
Trev in Alternatif Bir Forml

sxd = lim
z:x
f(z) f(x)
zx
EKL 3.1 Bir fonksiyonunun trevi iin

fark orann yazma ekli ilgilendiimiz
noktalar nasl iaretlediimize baldr.
szd - sxd
z - x .
Tanm Kullanarak Trev Hesaplama

Bir trevi hesaplama ilemine trev alma denir. Trev almann y = (x) fonksiyonuna
uygulanan bir ilem olduunu vurgulamak iin (x) trevini gstermenin bir baka yolu
olan
d
sxd
dx
notasyonunu kullanrz. Blm 2.7 rnek 2 ve 3 ilemin y = mx + b ve y = 1@xe uygulanmasn gsterir. rnek 2
d
smx + bd = m.
dx
olduunu gsterir. rnein,
3
d 3
a x - 4b = .
2
dx 2
rnek 3de ise,
d 1
1
a b = - 2.
dx x
x
olduunu grdk. Aada iki rnek daha bulunmaktadr.
RNEK 1
Tanm Uygulamak
sxd =
x
. fonksiyonun trevini aln.
x - 1
zm
Elimizde sxd =
x
x - 1
3.1
149
ve
sx + hd =
sx + hd
, so
sx + hd - 1
bulunmaktadr, dolaysyla
sx + hd - sxd
h
h:0
sxd = lim
= lim
x
x + h
x - 1
x + h - 1
h
sx
+
hdsx
- 1d - xsx + h - 1d
1
= lim #
sx + h - 1dsx - 1d
h:0 h
h:0
= lim
-h
1 #
h sx + h - 1dsx - 1d
= lim
-1
-1
.
=
sx + h - 1dsx - 1d
sx - 1d2
h:0
h:0
RNEK 2
a
c
ad - cb
- =
b
d
bd
Karekk Fonksiyonunun Trevi
(a) x > 0 iin y = 1xin trevini bulunuz.

(b) y = 1x erisinin x = 4teki teetini bulunuz.
zm
1xin x 0 iin trevine ok ihtiya

duyacaksnz.
(a) y hesaplamak iin edeer formu kullanrz:
d
1
1x =
.
dx
2 1x
sxd = lim
z:x
= lim
z:x
= lim
z:x
= lim
z:x
y 1x1
4
(4, 2)
szd - sxd
z - x
1z - 1x
z - x
1z - 1x
A 1z - 1x B A 1z + 1x B
1
1
=
.
1z + 1x
21x
(b) x = 4te erinin eimi

s4d =
y x
1
1
= .
4
224
tr. Teet, ( 4, 2) noktasndan 1@4 eimiyle geen dorudur (ekil 3.2):

0
EKL 3.2 y = 1x erisi ve (4, 2)deki

teeti. Teetin eimi, x = 4teki trev
hesaplanarak bulunur (rnek 2).
y = 2 +
y =
1
sx - 4d
4
1
x + 1.
4
y = 1xin x = 0daki trevini rnek 6 da ele alacaz.
150
Blm 3: Trev
Gsterim
Bamsz deikenin x ve bal deikenin y olduu bir y = (x) fonksiyonunun trevini
gstermenin bir ok yolu vardr. Baz yaygn alternatif gsterimler unlardr:
sxd = y =
dy
d
d
=
=
sxd = Dsdsxd = Dx sxd.
dx
dx
dx
d>dx ve D sembolleri trev almann bir ilem olduunu belirtirler ve trev alma operatrleri olarak adlandrlrlar. dy@dxi ynin xe gre trevi olarak, d@dx ve (d@dx)(x)i
de nin xe gre trevi olarak okuruz. s gsterimleri y ve Newtonun trev iin
kulland gsterimlerden gelir. d@dx gsterimleri Leibnizin kullandklaryla ayndr.
dy@dx sembol bir oran olarak grlmemelidir (Blm 3.8 de diferansiyel kavram tantlana kadar).
D() notasyonunu, trev fonksiyonu yerine fonksiyonunun tanm kmesi (domain) ile kartrmama konusunda dikkatli olun. Farkllk ierikten anlalmaldr.
Bir trevin belirli bir x = a saysndaki deerini belirtmek iin u notasyonlar kullanrz:
sad =
dy
df
d
`
=
`
=
sxd `
.
dx x = a
dx x = a
dx
x=a
rnein. rnek 2b de unlar yazabilirdik

s4d =
d
1
1
1
1x `
=
`
=
= .
4
dx
21x x = 4
x=4
224
Bazen bir ifadeyi hesaplamak iin di izgi | yerine keli parantez ] kullanrz.
Trevin Grafiini izmek

Eimleri nin grafiinden tahmin ederek, ounlukla y = (x)in trevinin makul bir izimini yapabiliriz. Yani, xy-dzleminde (x, (x)) noktalarn iaretler ve dzgn bir eri ile
onlar birletiririz. Bu eri y = (x)i temsil eder.
RNEK 3
Bir Trevin Grafiini izmek
ekil 3.3adaki y = (x) fonksiyonunun trevini izin.

Sk aralklarla grafiine teetler izer ve teetlerin eimlerinden (x)in bu
noktalardaki deerlerini buluruz. Bunlara karlk gelen (x, (x)) iftlerini iaretler ve
bunlar ekil 3.3bde yapld gibi dzgn bir eriyle birletiririz.
zm
y = (x) grafiinden neler renebiliriz? lk bakta unlar grlebilir:

1.
2.
3.
nin deiim orannn pozitif, negatif veya sfr olduu yerler;

Herhangi bir x deerindeki byme orannn kabaca bykl ve bu bykln
(x)in byklyle ilikisi;
Deiim orannn kendisinin artp artmad.
RNEK 4
Kan ekeri Konsantrasyonu
23 Nisan 1988de, insan gcyle alan Daedalus ua Yunanistann gney dousunda,

Ege Denizindeki Girit adasndan Santorini adasna 119 kmlik rekor bir uu yapt.
3.1
151
Eim 0
y f (x)
Eim 1
10
Eim 4
3
Eim 0
Eim 8 2 y-birim/x-birim
8 y-birim
4 x-birim
10
15
(a)
Eim
4
3
y f '(x)
E'
1
A'
D'
1
2
5
C'
10
15
B'
Dikey koordinat 1
(b)
EKL 3.3 (a)daki y = (x) grafiinin eimlerini iaretleyerek (b)deki y = (x)in

grafiini izdik. Mesela, Bnin dikey koordinat Bdeki eimdir. in grafii nin
eiminin x ile nasl deitiinin grsel bir kayddr.
Uutan nceki 6 saatlik dayankllk testlerinde, aratrmaclar pilot adaylarnn kan ekeri konsantrasyonlarn lt. Atlet pilotlardan birinin konsantrasyon grafii, konsantrasyon
miligram@desilitre ve zaman saat olmak zere, ekil 3.4ada grlmektedir.
Grafik veri noktalarn birletiren doru paralarndan yaplmtr. Her parann sabit
eimi lmler arasndaki konsantrasyonun trevini verir. Her parann eimini
hesapladk ve trevi ekil 3.4bde bir basamak fonksiyonu olarak izdik. rnein, ilk saat
iin izimi yaparken, konsantrasyonun 79 mg@dLden 93 mg@dLye arttn gzlemledik.
Net artma y = 93 79 = 14 mg@dLdir. Bunu t = 1 saat ile blerek, ortalama deiim
orann buluruz:
y
14
14 mg>dL
mg/dL/saatte
=
= 14
per hour.
1
t
Konsantrayonun bir kesinin bulunduu ve eiminin olmad t = 1, 2, , 5 zamanlarnda konsantrasyonun deiim oran hakknda bir tahminde bulunamadmza dikkat
edin. Trev basamak fonksiyonu bu zamanlarda tanml deildir.
152
Blm 3: Trev
Atina
110
YUNANSTAN
TRKYE
e
Eg
100
zi
ni
De
Konsantrasyon, mg/dL
90
SANTORINI
80
0
3
4
Zaman (sa)
RODOS
Girit Denizi
Heraklion
AKDENZ
(a)
GRT
50
100 150
km
23 Nisan 1988de Daedalusun uu rotas

15
Konsantrasyonun deiim oran,
mg/dL
sa
EKL 3.4 (a) 6 saatlik uu ncesi dayankllk testi srasnda bir Daedalus pilotunun
kanndaki eker konsantrasyonu. (b) Pilotun kan ekeri konsantrasyonunun trevinin
grafii testin farkl aralklarnda konsantrasyonun ne kadar hzl artp dtn
gstermektedir.
10
5
0
Bir Aralkta Trevlenebilirlik; Tek Tarafl Trevler
Bir y = (x) fonksiyonunun (sonlu veya sonsuz) bir ak araln her noktasnda bir trevi
varsa, (x)e bu aralkta trevlenebilir denir. Bir [a, b] kapal aralnn ii (a, b) ak
aralnda trevlenebilirse ve u noktalarnda
10
Zaman (sa)
(b)
lim+
sa + hd - sad
h
ada sadan trev
lim-
sb + hd - sbd
h
bde soldan trev
h:0
h:0
Eim =
f(a h) f(a)
lim
h
h 0
limitleri varsa, [a, b] kapal aralnda trevlenebilirdir (ekil 3.5).

Bir fonksiyonun tanm aralnn herhangi bir noktasnda sadan ve soldan trevler
tanmlanabilir. Tek tarafl ve iki tarafl limitler arasndaki iliki bu trevler iin de geerlidir. Blm 2.4teki Teorem 6 dolaysyla, bir fonksiyonun, ancak ve yalnz bir noktada
sadan ve soldan trevleri varsa ve bu tek trafl trevlerler eitse o noktada trevi olabilir.
Eim =
f (b h) f (b)
lim
h
h 0
y = x Fonksiyonu Orijinde Trevlenebilir Deildir
RNEK 5
y = x fonksiyonunun s - q , 0d ve s0, q d aralklarnda trevlenebilir olduunu, fakat

x = 0da trevinin bulunmadn gsterin.
y f (x)
zm
Orijinin sanda,
d
d
d
sxd =
sxd =
s1 # xd = 1.
dx
dx
dx
ah
h 0
bh
h 0
EKL 3.5 U noktalardaki trevler tek

tarafl limitlerdir.
d
smx + bd = m , x = x
dx
ve solunda
d
d
d
sxd =
s -xd =
s -1 # xd = -1
dx
dx
dx
x = -x
3.1
153
bulunur (ekil 3.6). Orijinde trev olamaz, nk tek tarafl trevler bu noktada farkldr:
0 + h - 0
h
= lim+
h
h:0
h:0 h
h
h > 0 ise, | h | = h
= lim+
h:0 h
= lim+1 = 1
y x
y' 1
| x |in sadan
Right-hand0da
derivative
of x attrevi
zero = lim+
y' 1
x
0
x 0 da y' tanml deildir:
sadan-trev soldan-trev
h:0
0 + h - 0
h
= limh
h:0
h:0 h
-h
h < 0 ise, | h | = h
= limh:0 h
= lim- - 1 = -1.
| x |in soldan
Left-hand0da
derivative
of x attrevi
zero = lim-
EKL 3.6 y = x fonksiyonu,

grafiinde bir kenin bulunduu
orijinde trevlenemez.
h:0
RNEK 6
y = 1x , x = 0da Trevlenebilir Deildir
rnek 2de x 0 iin,

d
1
1x =
.
dx
21x
bulduk. x = 0da trevin varln incelemek iin tanm uygularz:
lim
h:0 +
20 + h - 20
1
= q.
= lim+
h
h:0 1h
Sadan limit sonlu olmadndan, x = 0da trev yoktur. Orijini y = 1xin grafii zerindeki A h, 1h B noktasna birletiren kirilerin eimleri q a yaklar. Grafiin orijinde
bir dikey teeti vardr.
Ne Zaman Bir Fonksiyonun Bir Noktada Trevi Yoktur?

Bir fonksiyonun grafiindeki P(x0, (x0))dan ve yaknndaki bir Q noktasndan geen kirilerin eimleri, Q Pye yaklarken bir limite gidiyorsa, fonksiyonun x0 noktasnda trevi
vardr. Q Pye giderken, kiriler bir limit konuma ulamadklarnda veya dikey olduklarnda, trev bulunmaz. Bylece, trevlenebilirlik bir fonksiyonunun grafii zerinde dzgnlk koulu dur. Grafii dzgn olan bir fonksiyonun ise birka sebepten dolay bir
noktada trevi bulunmayabilir, grafiinde aadaki durumlar bulunuyorsa trevi yoktur:
1.
Bir ke, tek tarafl

trevler farkldr.
2. Bir sivri u, PQ kiriinin eimi

bir taraftan q a, dier taraftan
- q a yaklar.
P
Q
Q
Q
Q
154
Blm 3: Trev
3.
bir dikey teet, PQ kiriinin eimi iki taraftan da q a veya iki taraftan da - q a
yaklar (Burada - q a yaklamaktadr).
Q
Q
4.
Bir sreksizlik.
Q
Q
Q
Q
Trevlenebilir Fonksiyonlar Sreklidir

Bir fonksiyon, trevinin bulunduu her noktada sreklidir.
Trevlenebilirlik Sreklilii Gerektirir

TEOREM 1
nin x = cde bir trevi varsa, fonksiyonu x = cde sreklidir.
spat (c)nin var olduu verilmitir, limxc (x) = (c) veya buna edeer olarak
limh0 (c + h) = (c) olduunu gstermemiz gerekir. h 0 ise,
sc + hd = scd + ssc + hd - scdd
sc + hd - scd
# h.
= scd +
h
yazlabilir.
3.1
155
imdi, h 0 iken limit alalm. Blm 2.2deki Teorem 1den,

sc + hd - scd
h
h:0
lim sc + hd = lim scd + lim
h:0
h:0
# lim h
h :0
= scd + scd # 0
= scd + 0
= scd.
bulunur.
Tek tarafl limitlerdeki ifadelerin benzerleri, nin x = cde bir taraftan (sadan veya
soldan) trevi varsa, nin x = cde o taraftan srekli olduunu gsterir.
Sayfa 154teki Teorem 1 unu syler: bir fonksiyonun bir noktada sreksizlii varsa
(rnein sramal bir sreksizlik) fonksiyon o noktada trevlenebilir olamaz. En byk
tam say fonksiyonu y = x her tamsaysnda x = n trevsizdir (Blm 2.6, rnek 4).
DKKAT Teorem 1in tersi yanltr. rnek 5te grdmz gibi, bir fonksiyonun srekli
olduu bir noktada trevinin olmas gerekmez.
Trevlerin Ara Deer zellii
y U(x)
lk olarak, Fransz matematiki Jean Gaston Darboux (1842-1917) tarafndan, 1875 ylnda ispat edilen aadaki teoremden grlebilecei gibi, her fonksiyon bir baka fonksiyonun trevi olamaz.
x
TEOREM 2
a ve b, nin trevli olduu bir aralkta iki noktaysa, , (a) ile (b) arasndaki
her deeri alr.
EKL 3.7 Birim basamak

fonksiyonunun ara deer zellii
yoktur ve reel doruda bir
fonksiyonun trevi olamaz.
(spatlamayacamz) Teorem 2, bir aralkta ara deer zelliine sahip olmayan bir fonksiyonun, o aralkta baka bir fonksiyonun trevi olamayacan syler. rnein ekil 3.7
deki birim adm fonksiyonu, reel doru zerindeki hibir reel-deerli fonksiyonun trevi
olamaz. Blm 5 te her srekli fonksiyonun, baka bir fonksiyonun trevi olduunu greceiz.
Blm 4.4te, iki defa trevlenebilir bir fonksiyonun grafiinde, erilme davrannn deitii bir noktada, neler olduunu incelemek iin Teorem 2ye bavuracaz.
ALITIRMALAR 3.1
1 - z
;
2z
Trev Fonksiyonlarn ve Deerlerini Bulma
4. k szd =
Tanm kullanarak, 16 altrmalarndaki fonksiyonlarn trevlerini

bulun. Sonra istenilen trev deerlerini bulun.
5. psud = 23u ;
1. sxd = 4 - x 2;
s -3d, s0d, s1d
2. Fsxd = sx - 1d2 + 1;
3. g std =
1
;
t2
Fs -1d, Fs0d, Fs2d
gs -1d, gs2d, g A 23 B
ks -1d, ks1d, k A 22 B
ps1d, ps3d, ps2>3d
6. r ssd = 22s + 1 ;
rs0d, rs1d, rs1>2d
712 altrmalarnda istenilen trevleri bulun.

7. y = 2x3 ise
dy
dx
s3
2
8. + 1
ise
dr
ds
156
9. s =
Blm 3: Trev
t
2t + 1
1
10. = t
t
ise
11. p =
ds
dt
d
ise
y'
y'
dp
dq
ise
2730 altrmalarnda verilen grafikleri (a)(d) ekillerinde izilmi

olan trev grafikleriyle eletirin.
dt
q+1
12. z =
Grafikler
dz
dw
ise
3w 2
0
x
Eimler ve Teetler
1316 altrmalarnda, fonksiyonlarn trevini aln ve bamsz deikenin verilen deerinde teetin eimini bulun.
(a)
(b)
y'
y'
9
13. sxd = x + x ,
14. k sxd =
1
,
2 + x
15. s = t 3 - t 2,
x = -3
x = 2
t = -1
3
16. y = sx + 1d ,
x = -2
(c)
1718 altrmalarnda, fonksiyonlarn trevlerini aln. Sonra fonksiyonun grafii zerinde belirtilen noktadaki teetin denklemini bulun.
17. y = sxd =
8
2x - 2
27.
28.
sx, yd = s6, 4d
18. w = g szd = 1 + 24 - z,
(d)
y f2(x)
y f1(x)
sz, wd = s3, 2d
1922 altrmalarnda, trevlerin deerini bulun.

ds
19. s = 1 3t 2 ise
dt t = 1
20. y = 1 1
x
2
21. r =
4 u
ise
22. w = z + z
ise
ise
dy
dx x = 3
dr
du u = 0
29.
2326 altrmalarndaki fonksiyonlarn trevlerini bulmak iin

szd - sxd
z - x
1
x + 2
24. sxd =
1
sx - 1d2
25. g sxd =
x
x - 1
26. g sxd = 1 + 1x
31. a. ekildeki grafik u uca eklenmi doru paralarndan olumaktadr. [4, 6] aralnn hangi noktalarnda tanml deildir? Yantnz aklayn.
y
formln kullann.
23. sxd =
y f4(x)
x
Trevler in Alternatif Forml Kullanmak
z: x
y f3(x)
dw
dz z = 4
sxd = lim
30.
(6, 2)
(0, 2)
y f(x)
(4, 0)
(1, 2)
(4, 2)
3.1
b. nin trevini izin. Grafiin bir basamak fonksiyonu
gstermesi gerekir.
p
350
32. Bir fonksiyonu trevinden bulmak
300
a. [2, 5] kapal aralnda fonksiyonunu izmek iin aadaki

bilgileri kullann.
250
i) nin grafii u uca eklenmi doru paralarndan

olumaktadr.
ii) Grafik (2, 3) noktasndan balamaktadr.
iii) nin trevi ekilde verilen basamak fonksiyonudur.
200
150
100
50
y'
y' f '(x)
10
20
30
40
50
Zaman (gnler)
1
2
157
b. Topluluk hangi gnlerde en hzl, hangilerinde en yava

artmaktadr?
Tek Tarafl Trevler
b. (a) kkn grafiin (2, 3) yerine (2, 0)da baladn

varsayarak tekrarlayn.
33. Ekonomide byme ekildeki grafikte 1983-1988 yllar
arasndaki U.S. byk ulusal retimin (GNP) ortalama yllk
yzde deiimi y = (t) verilmektedir. dy@dtyi izin (tanml
olduu yerlerde). (Kaynak: Statistical Abstracts of the United
States, 110. bask, U.S. Ticaret Odas, s.427)
3538 altrmalarndaki fonksiyonlarn P noktasnda trevi olmadn gstermek iin sadan ve soldan trevleri karlatrn.
35.
36.
y f(x)
y 2x
y f(x)
yx
y2 2
P(1, 2)
yx
7%
6
4
37.
38.
1985
1986
1987
1988
1
34. Meyve Sinekleri (Blm 2.1, rnek 3n Devam) Kapal ortamlarda retilen topluluklar, balangta az yeleri varken yava
bir ekilde, reyen bireyler arttka ve kaynaklar yeterli olduu
srece daha hzl, en son olarak da evrenin kaldrma kapasitesine
ulanca yeniden yava bir ekilde byrler.
a. rnek 3teki grafik yntemi kullanarak, Blm 2.1de verilen
meyve sinei topluluunun trevinin grafiini izin.
Topluluun grafii burada yeniden verilmitir.
y f(x)
P(1, 1)
y 2x 1
1984
y f(x)
2
1
0
1983
P(0, 0)
P(1, 1)
y x
1
yx
y 1x
x
Bir Aralk zerinde Trevlenebilirlik ve Sreklilik

3944 altrmalarndaki her ekil, bir fonksiyonun bir D kapal
aralndaki grafiini gstermektedir. Tanm aralnn hangi
noktalarnda fonksiyon
a. trevlenebilir?
b. sreklidir, fakat trevlenemez?
c. ne sreklidir, ne de trevlenebilir?
158
Blm 3: Trev
51. Bir Parabole Teet y = 2x 2 - 13x + 5 parabolnn eimi 1
olan bir teeti var mdr? Varsa, teet iin bir denklem ve deme
noktasn bulun. Yoksa, neden yoktur?
52. y 1xe Teet y = 1x erisinin herhangi bir teeti x eksenini
x = 1 noktasnda keser mi? Kesiyorsa, teet iin bir denklem ve
deme noktasn bulun. Kesmiyorsa, neden kesmez?
53. En byk tam say s - q , q d aralnda trevlenebilir herhangi bir fonksiyonun trevi y = | x| (bkz. ekil 2.55) olabilir mi?
Yantnz aklayn.
54. y = | x|in Trevi (x) = | x| fonksiyonunun trevinin grafiini izin. Sonra y = (| x| 0)@(x 0) = | x|@xi izin. Ne gryorsunuz?
55. nin Trevi Bir (x) fonksiyonunun x = x0 noktasnda trevlenebilir olduunu bilmek fonksiyonunun x = x0da trevlenebilirlii hakknda bir ey syler mi? Aklayn.
56. Katlarn Trevi Bir g(t) fonksiyonunun t = 7 noktasnda trevlenebilir olduunu bilmek 3g fonksiyonunun t = 7de trevlenebilirlii hakknda bir ey syler mi? Aklayn.
57. Bir blmn limiti g(t) ve h(t) fonksiyonlarnn tnin btn
deerlerinde tanml olduklarn ve g(0) = h(0) = 0 olduunu
varsayn. limt:0 sg stdd>shstdd var olabilir mi? Varsa, sfra eit olmak zorunda mdr? Aklayn.
58. a. (x), 1 x 1 aralnda sxd x 2 koulunu salayan
bir fonksiyon olsun. nin x = 0da trevlenebilir olduunu gsterin ve (0) bulun.
Yantlarnz aklayn.
39.
40.
y f(x)
D: 3 x 2
0 1
41.
y f(x)
D: 2 x 3
42.
y
y
y f(x)
D: 3 x 3
y f(x)
D: 2 x 3
3
1
3 2 1 0
1
43.
b. x = 0da
44.
y
y
y f(x)
D: 1 x 2
y f(x)
D: 3 x 3
3 2 1 0
1 2
sxd = L
1
x 2 sin x ,
x Z 0
0,
x = 0
fonksiyonunun trevlenebileceini gsterin ve (0) bulun.
59. 0 x 2 olan bir erevede y = 1> A 21x B fonksiyonunu izin.
T
Yine ayn ekranda, h = 1, 0.5, 0.1 iin
1x + h - 1x
h
fonksiyonunu izin. Sonra h = 1, 0.5, 0.1i deneyin. Neler
olduunu aklayn.
y =
Theori ve rnekler
4548 altrmalarnda,
a. Verilen y = (x) fonksiyonunun (x) trevini bulun.
b. y = (x) ile y = (x)i farkl koordinat eksenleri kullanarak

yanyana izin ve aadaki sorular yantlayn.
y =
c. Hangi x deerlerinde, varsa, pozitif? Sfr? Negatiftir?

d. Hangi x deer aralklarnda, varsa, x-arttka y = (x) fonksiyonu
da artar, veya x-azaldka azalr? Bunun (c) kknda bulduklarnzla ilikisi nedir? (Bu ilikiyi Blm 4te daha yakndan inceleyeceiz.)
45. y = -x 2
47. y = x 3>3
46. y = -1>x
48. y = x 4>4
49. y = x3 erisinin negatif bir eimi var mdr? Varsa, nerede bulunur? Yantnz aklayn.
50. y = 2 1x erisinin yatay bir teeti var mdr? Varsa, nerede bulunur? Yantnz aklayn.
60. 2 x 2, 0 y 3 olan bir erevede y = 3x2 fonksiyonunu

izin. Yine ayn ekranda, h = 2, 1, 0.2 iin
sx + hd3 - x 3
h
fonksiyonunu izin. Sonra h = 2, 1, 0.2yi deneyin. Neler olduunu aklayn.

T
61. Weierstrassn hibir yerde trevlenemeyen srekli fonksiyonu (x) = g nq= 0 s2>3dn cos s9npxd Weierstrass fonksiyonunun ilk
sekiz teriminin toplam yledir:
g sxd = cos spxd + s2>3d1 cos s9pxd + s2>3d2 cos s92pxd
+ s2>3d3 cos s93pxd + + s2>3d7 cos s97pxd .
Bu toplam izin. yice yaknlatrn. Bu grafik ne kadar girintili
kntldr? Grafiin baktnz ksmnn dzgn grnecei bir
ereve belirleyin.
3.2
a. Fonksiyonun genel davrann grmek iin y = (x)i izin.

b. Herhangi bir h adm bykl iin herhangi bir x noktasnda q
farklar orann tanmlayn.
c. h 0 iin limitini aln. Bu hangi forml verir?
d. x = x0 aln ve y = (x) fonksiyonu ile bu noktadaki teetini birlikte
izin.
159
f. (c)de bulduunuz forml izin. Deerlerinin pozitif, negatif

veya sfr olmasnn anlam nedir? Bunlar (a) kkndaki
grafiinizle uyuuyor mu? Yantnz aklayn.
6267 altrmalarndaki fonksiyonlara aadaki admlar uygulamak
iin bir BCS kullann.
Trev Kurallar
62. sxd = x 3 + x 2 - x,
63. sxd = x
1>3
+ x
2>3
x0 = 1
x0 = 1
4x
, x0 = 2
x2 + 1
66. sxd = sin 2x, x0 = p>2
64. sxd =
x - 1
, x0 = -1
3x 2 + 1
67. sxd = x 2 cos x, x0 = p>4
65. sxd =
e. (c)de elde edilen formle x0dan byk ve kk deiik deerler

verin. Ortaya kan saylar grafiinize bir anlam katyor mu?
3.2
Trev Kurallar
Bu blm, fonksiyon eitlerinden ok byk bir blmnn trevlerini almamz
salayan birka kural tantmaktadr. Bu kurallar burada ispat etmekle, her seferinde
tanm uygulamadan fonksiyonlarn trevlerini alabileceiz.
Kuvvetler, Katlar, Toplamlar ve Farklar

Trev almann birinci kural sabit her fonksiyonun trevinin sfr olduudur.
KURAL 1
Bir Sabit Fonksiyonun Trevi
sabit fonksiyon (x) = c ise,
d
d
=
scd = 0.
dx
dx
olur.
RNEK 1
nin deeri sabit ve (x) = 8 ise,
df
d
=
s8d = 0.
dx
dx
y
c
(x h, c)
(x, c)
yc
dr. Benzer ekilde,

d
p
a- b = 0
2
dx
h
0
xh
EKL 3.8 sd>dxdscd = 0 kural sabit

fonksiyonlarn deerlerinin asla
deimediini ve yatay bir dorunun
eiminin her noktada sfr olduunu
sylemenin baka bir yoludur.
ve
and
d
a23b = 0.
dx
dr.
Kural 1in spat Trev tanmn, sonular sabit c deeri olan (x) = c fonksiyonuna uygularz (ekil 3.8). Her x deerinde
sx + hd - sxd
c - c
= lim
= lim 0 = 0.
h
h
h:0
h:0
h:0
sxd = lim
olduunu buluruz.
160
Blm 3: Trev
kinci kural n pozitif bir tamsay ise, xnnin trevinin nasl alacan syler.
KURAL 2
Pozitif Tamsaylar in Kuvvet Kural
n pozitif bir tamsay ise,
d n
x = nx n - 1 .
dx
olur.
Kuvvet kuraln uygulamak iin, orijinal s (n)den 1 karr ve sonucu n ile arparz.
RNEK 2 Kural 2yi Yorumlama
TARHSEL BYOGRAF
x2
x3
x4
2x
3x 2
4x 3
Kural 2nin Birinci spat
Richard Courant
(18881972)
z n - x n = sz - xdsz n - 1 + z n - 2 x + + zx n - 2 + x n - 1 d
forml, sa taraf arplarak salanabilir. Bylece, trev tanmnn alternatif formundan
szd - sxd
zn - xn
= lim z - x
z
x
z:x
z:x
sxd = lim
= lim sz n - 1 + z n - 2x + + zx n - 2 + x n - 1 d
z:x
= nx n - 1
bulunur.
Kural 2nin kinci spat (x) = xn ise, (x + h) = (x + h)n olur. n pozitif bir tamsay olduundan, Binom Teoremine gre (x + h)n yi aarak
sx + hd - sxd
sx + hdn - x n
= lim
h
h
h:0
h:0
sxd = lim
= lim
cx n + nx n - 1h +
h:0
nx n - 1h +
= lim
h:0
= lim cnx n - 1 +
h:0
nsn - 1d n - 2 2
x h +
+ nxh n - 1 + h n d - x n
2
h
nsn - 1d n - 2 2
x h +
+ nxh n - 1 + h n
2
h
nsn - 1d n - 2
x h + + nxh n - 2 + h n - 1 d
2
= nx n - 1
buluruz.
nc kural, trevlenebilir bir fonksiyon bir sabitle arpldnda trevinin de ayn
sabitle arplacan syler.
3.2
Trev Kurallar
161
Sabitle arpm Kural

KURAL 3
u xin trevlenebilir bir fonksiyonu ve c bir sabit ise,
d
du
scud = c .
dx
dx
olur.
zel olarak, n pozitif bir tamsay ise,

d
scx n d = cnx n - 1 .
dx
olur.
y
y 3x 2
Eim 3(2 x)
6x
Slope 6(1) 6
(1, 3)
yx
Eim 2 x
Slope 2(1) 2
(1, 1)
(a)
d
s3x 2 d = 3 # 2x = 6x
dx
RNEK 3
EKL 3.9 y = x2 ve y = 3x2 grafikleri.

y-koordinatlarn le arpmak eimi
katna karr (rnek 3).
trev forml y = x2 grafiini her y koordinatn 3 ile arparak yeniden leklersek, her
noktada eimi 3 ile arpacamz syler (ekil 3.9).
(b) Yararl bir zel durum
Trevlenebilir bir fonksiyonun negatifinin trevi fonksiyonun trevinin negatifidir.
Kural 3te c = 1 alrsak
d
d
d
du
s -ud =
s -1 # ud = -1 #
sud = - .
dx
dx
dx
dx
elde ederiz.
Kural 3n spat
cusx + hd - cusxd
d
cu = lim
dx
h
h:0
= c lim
h:0
= c
usx + hd - usxd
h
du
dx
(x) = cu(x) ile trev

tanm
Limit zellii
u trevlenebilir
Bir sonraki kural, iki trevlenebilir fonksiyonun toplamnn trevinin, trevlerinin

toplam olduunu syler.
Fonksiyonlar u ve Y ile gsterme
Bir trev alma formlne ihtiya
duyduumuzda altmz
fonksiyonlar byk olaslkla ve g
gibi harflerle temsil edileceklerdir.
Forml uygulamak istediimizde, ayn
harfleri farkl ekilde kullanmay
istemeyiz. Bundan kanmak iin, trev
alma kurallarndaki fonksiyonlar
muhtemelen kullanlmayan u ve n gibi
harflerle gsteririz.
KURAL 4
Trev Toplama Kural
u ve xin trevlenebilir fonksiyonlar ise, toplamlar u + her ikisinin de
trevlenebildii her noktada trevlenebilirdir. Bu ekildeki noktalarda
du
dy
d
su + yd =
+
.
dx
dx
dx
olur.
162
Blm 3: Trev
RNEK 4
Bir Toplamn Trevi

y = x 4 + 12x
dy
d 4
d
=
sx d +
s12xd
dx
dx
dx
= 4x 3 + 12
Kural 4n spat Trev tanmn (x) = u(x) + y(x)e uygularz.

[usx + hd + ysx + hd] - [usxd + ysxd]
d
[usxd + ysxd] = lim
dx
h
h:0
= lim c
h:0
= lim
h:0
usx + hd - usxd
ysx + hd - ysxd
+
d
h
h
usx + hd - usxd
ysx + hd - ysxd
du
dy
+ lim
=
+
.
h
h
dx
dx
h:0
Toplam kuraln sabitle arpm kuralyla birletirirsek, trevlenebilen fonksiyonlarn

farknn trevinin, trevlerinin fark olduunu syleyen fark kuraln elde ederiz:
d
d
du
dy
du
dy
su - yd =
[u + s -1dy] =
+ s -1d
=
dx
dx
dx
dx
dx
dx
Toplam kural ayrca, toplamda sonlu sayda fonksiyon bulunmas artyla, iki
fonksiyondan fazla fonksiyonun toplam iin de geerlidir. u1 , u2 , , un xte
trevlenebiliyorsa, u1 + u2 + + un , de trevlenebilirdir ve u sonucu buluruz:
dun
du1
du2
d
su + u2 + + un d =
+
+ +
.
dx 1
dx
dx
dx
RNEK 5
Bir Polinomun Trevi

y = x3 +
4 2
x - 5x + 1
3
dy
d 4 2
d
d
d 3
x +
a x b s5xd +
s1d
=
dx
dx
dx 3
dx
dx
= 3x 2 +
4#
2x - 5 + 0
3
= 3x 2 +
8
x - 5
3
rnek 5deki polinomun trevini aldmz gibi, herhangi bir polinomun trevini
terim terim alabileceimize dikkat edin.
kiden Fazla Fonksiyonun Toplam in Toplam Kuralnn spat
dun
du1
du2
d
su + u2 + + un d =
+
+ +
dx 1
dx
dx
dx
ifadesini matematiksel indksiyonla ispatlayacaz (Bkz. Ek l). fade, demin ispatland
gibi, n = 2 iin dorudur. Bu indksiyonla ispatn ilk admdr.
3.2
Trev Kurallar
163
Adm 2, ifadenin herhangi bir pozitif n = k, k n0 = 2 says iin doruysa, n = k + 1

iin de doru olacan gstermektir. Bu yzden,
duk
du1
du2
d
su1 + u2 + + uk d =
+
+ +
.
dx
dx
dx
dx
(1)
olduunu varsayn. Bu durumda,

d
(u1 + u2 + + uk + uk + 1)
dx (++++)++++*
()*
Bu toplamla tanmlanan Bu fonksiyona
fonksiyona u deyin.
y deyin.
duk + 1
d
su1 + u2 + + uk d +
dx
dx
d
su + yd iin Kural 4
dx
duk
duk + 1
du1
du2
+
+ +
+
.
dx
dx
dx
dx
(1) denklemi
olur.
Bu admlarn tamamlanmasyla, matematiksel indksiyon prensibi toplam kuraln her
n 2 tamsays iin dorulamtr.
RNEK 6
y
Yatay Teetleri Bulma

2
y = x 2x + 2 erisinin yatay teeti var mdr? Varsa, nerededir?
y x4 2x2 2
zm
Varsa, yatay teetler dy>dx eiminin sfr olduu noktalarda bulunur. u halde,
dy
d 4
=
sx - 2x 2 + 2d = 4x 3 - 4x.
dx
dx
(0, 2)
(1, 1)
dir.
(1, 1)
imdi, xiin
x
EKL 3.10 y = x 4 - 2x 2 + 2 erisi ve

yatay teetleri (rnek 6).
dy
denklemini
zn.
= 0 for
x:
dx
4x 3 - 4x = 0
4xsx 2 - 1d = 0
x = 0, 1, -1.
y = x4 2x2 + 2 erisinin x = 0.1 ve 1de yatay teetleri vardr. Eri zerinde bunlara
karlk gelen noktalar (0, 2), (1, 1) ve (1, 1) noktalardr. ekil 3.10a bakn.
arpma ve Blmeler
ki fonksiyonun toplamnn trevi trevlerinin toplamna eitken, iki fonksiyonun arpmlarnn trevi trevlerinin arpmna eit deildir. rnein,
d (x) d (x) = 1 1 = 1 iken d (x x) = d (x 2) = 2x
dx
dx
dx
dx
bulunur. ki fonksiyonun arpmnn trevi imdi aklayacamz gibi iki arpmn toplamna eittir.
KURAL 5
ARPIM KURALI
u ve y xte trevlenebilirlerse, arpmlar uy de trevlenebilir ve
d
dy
du
+ y .
suyd = u
dx
dx
dx
olur.
164
Blm 3: Trev
uy arpmnn trevi u kere ynin trevi art y kere unun trevidir. sl gsterimle,
(uy) = uy + yu yazlr. Fonksiyon notasyonu ile
arpm Kuralnn Gsterimi

u(x) ve y(x) pozitif ve x artarken
artyorlarsa ve h 0 ise,
d
[sxdgsxd] = sxdgsxd + gsxdsxd.
dx
y(x h)
yazlabilir.
u(x) y
y
u y
RNEK 7
arpm Kuraln Kullanma
y(x)
u(x)y(x)
1
1
y = x ax 2 + x b .
y(x) u
fonksiyonunun trevini bulun.

0
u(x)
zm
u
u(x h)
resimdeki toplam renkli alan

usx + hdysx + hd - usxdysxd
= usx + hd y + ysx + hd
u - uy .
dir. Bu denklemin iki tarafn da h ile
blersek,
h
u
y
+ ysx + hd
= usx + hd
h
h
y
- u
.
h
buluruz.
h : 0 + , iken
d 1 2
1
1
1
1
1
c ax + x b d = x a2x - 2 b + ax 2 + x b a- 2 b
dx x
x
x
= 2 -
1
1
- 1 - 3
3
x
x
= 1 -
2
.
x3
dy
du ve
d
ve
suyd = u
+ y , and
dx
dx
dx
d 1
1
a b = - 2 by
dx x
x
Blm 2.7, rnek 3
Kural 5in spat

d
suyd = lim
dx
h
h:0
Bu kesri u ve ynin trevlerinin farklar orann ieren bir hale dntrmek iin kesrin st
tarafna u(x + h)y(x) ekler ve karrz:
usx + hdysx + hd - usx + hdysxd + usx + hdysxd - usxdysxd
d
suyd = lim
dx
h
h:0
= lim cusx + hd
dy
y
:0#
= 0,
h
dx
elde ederiz ve bylece geriye
u #
h:0
ysx + hd - ysxd
usx + hd - usxd
+ ysxd
d
h
h
ysx + hd - ysxd
usx + hd - usxd
+ ysxd # lim
.
h
h
h:0
h:0
= lim usx + hd # lim
d
dy
du
suyd = u
+ y .
dx
dx
dx
kalr.
u = 1@x ve y = x2 + (1@x) ile arpm kuraln uygularz:
h:0
h sfra yaklarken, u(x + h) u(x)e yaklar, nk u, xte trevlenebildii iin, xte sreklidir. ki kesir de dy@dx ve du@dxin xteki deerlerine yaklar. Ksacas,
d
dy
du
suyd = u
+ y .
dx
dx
dx
bulunur.
Aadaki rnekte, elimizde sadece saysal deerler vardr.
RNEK 8
Saysal Deerlerden Trev
y = uy, u ve y fonksiyonlarnn arpm olsun.

us2d = 3,
ise, y(2)yi bulun.
us2d = -4,
ys2d = 1,
zm
y = suyd = uy + yu ,
eklinde yazlm olan arpm kuralndan
ve
and
ys2d = 2.
3.2
Trev Kurallar
165
ys2d = us2dys2d + ys2dus2d

= s3ds2d + s1ds -4d = 6 - 4 = 2.
buluruz.
RNEK 9
Bir arpmn Trevini ki Yolla Bulma
y = (x2 + 1)(x3 + 3) fonksiyonunun trevini bulun.

zm
(a) arpm kuralnda, u = x 2 + 1 ve y = x 3 + 3, alrsak,

d
dx
C A x 2 + 1 B A x 3 + 3 B D = sx 2 + 1ds3x 2 d + sx 3 + 3ds2xd
= 3x 4 + 3x 2 + 2x 4 + 6x
= 5x 4 + 3x 2 + 6x.
(b) Bu zel arpmn trevi ayrca, ynin orijinal ifadesindeki arpmlar yapp ortaya
kan polinomun trevini almakla da bulunabilir (belki daha da iyi olur):
y = sx 2 + 1dsx 3 + 3d = x 5 + x 3 + 3x 2 + 3
dy
= 5x 4 + 3x 2 + 6x.
dx
Bu ilk sonucumuzla uyumludur.
ki trevlenebilir fonksiyonun arpmnn trevi trevlerinin arpmlar olmad gibi, iki
fonksiyonun blmnn trevi de trevlerinin blm deildir. Bunun yerine olan ey
udur:
Blm Kural
KURAL 6
u ve y xte trevlenebilir ve y(x) 0 ise, u@y blm xte trevlenebilir
ve sonu
d u
a b =
dx y
du
dy
- u
dx
dx
.
y2
olur.
Fonksiyon notasyonu ile:

gsxdsxd - sxdgsxd
d sxd
c
d =
.
dx gsxd
g 2sxd
RNEK 10
Fark Kuraln Kullanma

y =
fonksiyonunun trevini bulun.
t2 - 1
.
t2 + 1
166
Blm 3: Trev
zm
u = t2 1 ve y = t2 + 1 alarak blm kuraln uygularz:

dy
st 2 + 1d # 2t - st 2 - 1d # 2t
=
dt
st 2 + 1d2
=
2t 3 + 2t - 2t 3 + 2t
st 2 + 1d2
4t
.
st + 1d2
ysdu>dtd - usdy>dtd
d u
a b =
dt y
y2
Kural 6nn spat

usxd
usx + hd
ysx + hd
ysxd
d u
a b = lim
dx y
h
h:0
= lim
h:0
ysxdusx + hd - usxdysx + hd
hysx + hdysxd
Son kesri u ve ynin trevlerinin farklar orann ieren bir kesre evirmek iin, kesrin st
tarafna y(x)u(x) ekler ve kartrz. Bu durumda
ysxdusx + hd - ysxdusxd + ysxdusxd - usxdysx + hd
d u
a b = lim
dx y
hysx + hdysxd
h:0
ysxd
= lim
h:0
usx + hd - usxd
ysx + hd - ysxd
- usxd
h
h
.
ysx + hdysxd
buluruz. Blnen ve blenin limitini alarak, blm kuraln elde ederiz.
xin Negatif Tamsaylar Kuvvetleri

Negatif tamsaylar iin kuvvet kural pozitif tamsaylarnkiyle ayndr.
KURAL 7
Negatif Tamsaylar in Kuvvet Kural
n negatif tam bir tamsay ise ve x 0 ise
d n
sx d = nx n - 1 .
dx
olur.
RNEK 11
(a)
d 1
d -1
1
a b =
sx d = s -1dx -2 = - 2
dx x
dx
x
(b)
d 4
d
12
a b = 4 sx -3 d = 4s -3dx -4 = - 4
dx x 3
dx
x
Blm 2.7, rnek 3 ile uyuur
3.2
Trev Kurallar
167
Kural 7nin spat spat blm kuraln kullanr. n negatif bir tamsay ise, m pozitif bir tamsay olmak zere n = m olur. Yani, xn = xm = 1@xm olur ve
d n
d 1
sx d =
a b
dx
dx x m
xm #
=
y x 2x
0 - mx m - 1
x 2m
= -mx -m - 1
= nx n - 1 .
=
4
3
u = 1 ve y = xm ile blm kural
m > 0 olduundan,
d m
m 7 0,
sx d = mx m - 1
dx
m = n olduu iin
(1, 3)
RNEK 12
Bir Eriye Teet
y x 4
d
d
A 1 B - 1 # dx A x m B
dx
sx m d2
2
y = x + x
x
EKL 3.11 rnek 12 deki

y = x + (2@x) erisinin (1,3)teki teeti.
Erinin nc drtte bir blgede burada
grlmeyen bir paras vardr. Bunun gibi
fonksiyonlarn grafiklerini izmeyi Blm
4te greceiz.
erisinin (1, 3) noktasndaki teetinin denklemini bulun (ekil 3.11).

zm
Erinin eimi
dy
d
d 1
2
1
sxd + 2
a b = 1 + 2 a- 2 b = 1 - 2 .
=
dx
dx
dx x
x
x
olur. x = 1deki eim ise

dy
2
`
= c1 - 2 d
= 1 - 2 = -1.
dx x = 1
x x=1
olarak bulunur. (1, 3) noktasndan 1 eimi ile geen doru
y - 3 = s -1dsx - 1d
y = -x + 1 + 3
y = -x + 4.
Nokta-eim denklemi
dorusudur.
Bir trev alma problemini zerken hangi kurallarn seilecei ne kadar i yapmanz
gerektiine baldr. Aada bir rnek verilmektedir.
RNEK 13
Hangi Kuraln Kullanlacan Seme

y =
sx - 1dsx 2 - 2xd
,
x4
fonksiyonunun trevini almak iin blm kuraln kullanmak yerine kesrin st tarafn
an ve x4 ile bln:
y =
sx - 1dsx 2 - 2xd
x 3 - 3x 2 + 2x
=
= x -1 - 3x -2 + 2x -3 .
4
x
x4
168
Blm 3: Trev
imdi de toplam ve kuvvet kurallarn kullann:

dy
= -x -2 - 3s -2dx -3 + 2s -3dx -4
dx
6
6
1
= - 2 + 3 - 4.
x
x
x
kinci ve Daha Yksek Mertebe Trevler

y = (x) trevlenebilir bir fonksiyon ise (x) trevi de bir fonksiyondur. de
trevlenebilirse, xin yeni bir fonksiyonunu, y elde etmek iin nn trevini alabiliriz. Bylece = ()olur. fonksiyonuna nin ikinci trevi denir. Notasyonla
sxd =
d 2y
dx
dy
d dy
a b =
= y = D 2sdsxd = D x2 sxd.
dx dx
dx
D2 sembol, trev alma ileminin iki defa uyguland anlamndadr.

y = x6 ise, y = 6x5dir ve
y =
dy
d
=
A 6x 5 B = 30x 4 .
dx
dx
olur. Bylece, D 2 A x 6 B = 30x 4 . dir.

y trevlenebilirse, trevi y = dy>dx = d 3y>dx 3, ynin xe gre nc trevidir.
Verilen isimler, tahmin edebileceiniz gibi, herhangi bir pozitif n says iin,
Trev Sembolleri Nasl Okunur
y ss
y
y iki ss
y
d 2y
d kare y bl dx kare
dx 2
y y ss
y snd y ss n
d ny
d ss n y bl dx ss n
dx n
D n D ss n
y snd =
d ny
d sn - 1d
y
=
= D ny
dx
dx n
ynin xe gre n.inci trevi olacak ekilde devam eder.

kinci Trevi, y = (x)in grafiinin her noktasndaki teetinin eiminin deiim oran olarak yorumlayabiliriz. Bir sonraki blmde ikinci trev bize unu gsterecektir: deme noktas hareket ettirilirken, eri teetten yukarya doru mu yoksa aaya doru mu
erilmektedir. Bir sonraki alt blmde ikinci ve nc trevleri, bir doru zerinde hareket bakmndan yorumlayacaz
RNEK 14
Yksek Mertebe Trevleri Bulma
y = x - 3x 2 + 2nin ilk drt trevi:

Birinci trev:
kinci trev:
nc trev:
Drdnc trev:
y = 3x 2 - 6x
y = 6x - 6
y = 6
y s4d = 0.
Fonksiyonun, beinci ve daha yksek trevleri sfr olmak zere, her mertebeden trevi
vardr.
3.2
Trev Kurallar
169
ALITIRMALAR 3.2
Trev Hesaplamalar
112 altrmalarnda, birinci ve ikinci trevleri bulun.
1. y = -x 2 + 3
3
3. s = 5t - 3t
4. w = 3z 7 - 7z 3 + 21z 2
3
4x
- x
3
7. w = 3z
-2
6. y =
1
- z
x
x
x
+
+
3
2
4
4
8. s = -2t + 2
t
10. y = 4 - 2x - x -3
-1
9. y = 6x 2 - 10x - 5x -2
5
1
11. r = 2 2s
3s
12
1
4
- 3 + 4
12. r =
u
u
u
1316 altrmalarnda, y trevini (a) arpm kuraln uygulayarak,

(b) trevinin alnmas daha kolay terimler elde etmek iin arpanlar
aarak bulun.
2
13. y = s3 - x dsx - x + 1d 14. y = sx - 1dsx + x + 1d

1
1
1
15. y = sx 2 + 1d ax + 5 + x b 16. y = ax + x b ax - x + 1b
1728 altrmalarndaki fonksiyonlarn trevlerini bulun.
17. y =
2x + 5
3x - 2
18. z =
x2 - 4
x + 0.5
2x + 1
x2 - 1
21. y = s1 - tds1 + t 2 d-1
t2 - 1
t + t - 2
22. w = s2x - 7d-1sx + 5d
1s - 1
23. ssd =
1s + 1
5x + 1
24. u =
2 1x
19. g sxd =
1 + x - 4 1x
x
20. std =
26. r = 2 a
+ 2ub
2u
sx + 1dsx + 2d
1
27. y = 2
28. y =
2
sx - 1dsx - 2d
sx - 1dsx + x + 1d
25. y =
29 ve 30 altrmalarndaki fonksiyonlarn her mertebelerden trevlerini bulun.

29. y =
3
x4
- x2 - x
2
2
30. y =
33. r =
q2 + 3
sq - 1d3 + sq + 1d3
32. s =
su - 1dsu 2 + u + 1d
u3
1 + 3z
bs3 - zd
3z
34. u =
Saysal Deerleri Kullanma

39. u ve ynin xin x = 0da trevlenebilir fonksiyonlar olduunu ve
us0d = 5,
ys0d = -1,
us0d = -3,
ys0d = 2 .
olduunu varsayn. Aadaki trevlerin x = 0daki deerlerini bulun.

a.
d
suyd
dx
b.
d u
a b
dx y
c.
d y
a b
dx u
d.
t + 5t - 1
t2
sx 2 + xdsx 2 - x + 1d
x4
36. w = sz + 1dsz - 1dsz 2 + 1d
d
s7y - 2ud
dx
40. u ve ynin xin trevlenebilir fonksiyonlar olduunu ve

us1d = 2,
ys1d = 5,
us1d = 0,
ys1d = -1 .
olduunu varsayn. Aadaki trevlerin x = 1deki deerlerini bulun.

a.
d
suyd
dx
b.
d u
a b
dx y
c.
d y
a b
dx u
d.
d
s7y - 2ud
dx
Eimler ve Teetler
41. a. Bir eriye normal y = x3 4x + 1 erisinin (2, 1) noktasndaki
teetine dik dorunun denklemini bulun.
b. En kk eim Bu erinin en dk eimi nedir? Bu eim
hangi noktadadr?
c. stenilen eimde teet Erinin eiminin 8 olduu noktalarda
bulunan teetlerin denklemlerini bulun.
42. a. Yatay teetler y = x3 3x 2 erisinin yatay teetlerinin
denklemini bulun. Bu teetlere teet noktasnda dik olan
dorularn denklemlerini de yazn.
b. En kk eim Bu eri zerindeki en dk eim nedir?
Eri zerindeki hangi noktada bu eim vardr? Bu noktadaki
teete dik olan dorunun denklemini yazn.
43. (Aada izilmi olan) Newtonun Ylannn orijindeki ve (1, 2)
noktasndaki teetlerini bulun.
y
x + 7
x
35. w = a
38. p =
x5
120
3138 altrmalarndaki fonksiyonlarn birinci ve ikinci trevlerini

bulun.
31. y =
q2 + 3 q4 - 1
b
ba
12q
q3
2. y = x 2 + x + 8
5. y =
37. p = a
y
4x
x2 1
(1, 2)
2
1
0
1 2 3 4
170
Blm 3: Trev
44. (Aada izilmi olan) Agnesinin Cadsnn (2, 1) noktasndaki

teetini bulun.
y
y
2
1
0
52. arpmaya gre ters kural

a. arpmaya gre ters kural y(x) fonksiyonunun trevlenebildii ve sfrdan farkl olduu bir noktada
8
x2 4
d 1
1 dy
a b = - 2
.
dx y
y dx
olduunu syler. arpmaya gre ters kuralnn blme kuralnn zel bir hali olduunu gsterin.
(2, 1)
1 2 3
45. Birim fonksiyona kuadratik bir teet y = ax2 + bx + c erisi

(1, 2) noktasndan geer ve y = x dorusuna orijinde teettir. a, b
ve cyi bulun.
b. arpmaya gre ters kural ile arpma kuralnn birlikte blme

kuraln verdiini gsterin.
53. arpm kuralnn genelletirilmesi arpm kural xin iki
trevlenebilir fonksiyonunun uy arpmnn trevinin
46. Ortak teeti bulunan kuadratikler y = x2 + ax + b ve

y = cx x2 erilerinin (1, 0) noktasnda ortak bir teetleri vardr.
a, b ve cyi bulun.
47. a. y = x3 x erisine (1, 0) noktasnda teet olan erinin denklemini bulun.
T b. Eriyi ve teetini birlikte izin. Teet eriyi baka bir noktada
da kesmektedir. Bu noktann koordinatlarn bulun
T
c. kinci kesiim noktas iin bulduunuz koordinatlar eri ve

teet denklemlerini birlikte zerek kontrol edin (SOLVER
tuu).
48. a. y = x3 6x2 + 5x erisine orijinde teet olan erinin denklemini bulun.

T b. Eriyi ve teetini birlikte izin. Teet eriyi baka bir noktada
da kesmektedir. Bu noktann koordinatlarn bulun.
T
c. kinci kesiim noktas iin bulduunuz koordinatlar eri ve

teet denklemlerini birlikte zerek kontrol edin (SOLVER
tuu).
Teori ve rnekler
d
dy
du
suyd = u
+ y
dx
dx
dx
olduunu syler.
a. xin trevlenebilir fonksiyonunun uyw arpmnn trevinin
forml nedir?
b. xin trevlenebilir drt fonksiyonunun u1 u2 u3 u4 arpmnn
forml nedir?
c. xin trevlenebilir sonlu n tane fonksiyonunun u1 u2 u3 un
arpmnn forml nedir?
54. Rasyonel kuvvetler
a. x 3>2yi x # x 1>2 eklinde yazarak ve arpm kuraln kullanarak
d 3>2
A x B yi hesaplayn.
dx
Kural. Cevabnz xin bir rasyonel kuvvetinin bir rasyonel
kat olarak ifade ediniz. (b) ve (c)yi de benzer yntemle
zn.
b.
d 5>2
sx d . yi bulun.
dx
c.
d 7>2
sx d . yi bulun.
dx
49. n. dereceden genel bir polinom an 0 olmak zere

Psxd = an x n + an - 1 x n - 1 + + a2 x 2 + a1 x + a0
eklindedir. P(x)i bulun.
50. Vcudun ilaca tepkisi
Vcudun bir ila dozuna tepkisi bazen
C
M
R = M2 a - b ,
2
3
d. (a), (b) ve (c)deki cevaplarnzda ne gibi bir yap gryorsunuz? Rasyonel kuvvetler Blm 3.6nn konularndan biridir.
55. Silindir Basnc Bir silindir iindeki gaz sabit bir T scaklnda
tutuluyorsa, P basnc V hacmine
P =
eklinde bir denklemle tanmlanabilir. Burada C pozitif bir sabit

ve M de kanda bulunan ila miktardr. Tepki kan basncnda bir
deiimse, R milimetre civa olarak llr. Tepki atete bir
deiiklikse, R derece olarak llr,
dR@dMyi bulun. Mnin bir fonksiyonu olan bu treve
vcudun ilaca duyarll denilir. Blm 4.5te vcudun en duyarl olduu ila miktarnn nasl bulunduunu greceiz.
51. arpm kuralmdaki y fonksiyonunun sabit bir c deeri olduunu
varsayalm. Bu durumda arpm kural ne verir? Bunun sabitle
arpm kuralyla ilikisi nedir?
an 2
nRT
- 2,
V - nb
V
eklinde bir formlle baldr. Burada, a, b, n ve R birer sabittir.

dP@dVyi bulun. (ekle baknz)
3.3
171
56. Sipari iin en iyi miktar Envanter ynetiminin formllerinden biri mallarn ortalama haftalk sipariinin, demesinin ve
depolanmasnn maliyetinin
hq
km
Asqd = q + cm +
,
2
olduunu syler. Burada q elinizdekiler azaldnda smarladnz eylerin (ayakkablar, radyolar, sprgeler, veya her ne olursa)
miktar, k bir sipari vermenin maliyeti (ayns, her ne kadar sklkta sipari verirseniz verin), c bir maln maliyeti (bir sabit), m
her hafta satlan mal says (bir sabit) ve h de mal bana haftalk
depolama maliyetidir (yer, sigorta, imkanlar ve gvenlik gibi eyleri de ieren bir sabit). dA@dq ve d2A@dq2yi bulun.
3.3

Blm 2.1 de ortalama ve anlk deiim oranlarnn incelemesine baladk. Bu blmde,
trevlerin, evremizdeki dnyada deien baz eylerin oranlarn modellemede
kullanld uygulamalar aratrmaya devam ediyoruz. Bir doru boyunca hareketin incelenmesini tekrar hatrlayp baka uygulamalar inceleyeceiz.
Deiimi, zamana gre deiim olarak dnmek doaldr, ancak baka deikenler
de ayn ekilde incelenebilir. rnein, bir doktor bir ilacn miktarndaki deiikliklerin
vcudun ilaca tepkisini nasl etkilediini bilmek isteyebilir. Bir ekonomist, elik retim
maliyetinin, retilen miktar ton saysna bal olarak nasl deitiini aratrmak isteyebilir.
Anlk Deiim Oranlar

ssx + hd - sxdd>h fark blmn, nin xten x + hye kadar olan aralk zerindeki
ortalama deiim oran olarak yorumlarsak, bu blmn h 0 iken limitini, nin xteki
deiim oran olarak yorumlayabiliriz.
TANIM
Anlk Deiim Oran
nin x0da xe gre anlk deiim oran
sx0 d = lim
h:0
sx0 + hd - sx0 d
,
h
trevidir (limitin var olmas kouluyla).

Bylece, anlk oranlar ortalama oranlarn limitleridir.
x zaman temsil etmese bile anlk kelimesini kullanmak alkanlk halini almtr. Ancak bu kelime genellikle ihmal edilir. Deiim oran derken, anlk deiim orann kastedeceiz.
172
Blm 3: Trev
RNEK 1
Bir emberin Alan apa Bal Olarak Nasl Deiir
Bir emberin alan A, apa u formlle baldr:

A =
p 2
D .
4
ap 10 m olduunda, alan apa gre ne hzla deiir?

zm
apa bal olarak alann (anlk) deiim oran

dA
p
pD
.
= # 2D =
4
2
dD
dir. D = 10 m olduunda, alan (p@2)10 = 5p m2@m hzyla deimektedir.

t ve daha sonraki bir
s
s (t)
t = t zamanndaki
konumu
s s f (t t)
EKL 3.12 Bir koordinat dorusunda

hareket eden bir cismin bir t ve daha
sonraki bir t + t zamanndaki konumu.
Bir Doru zerinde Hareket - Yer Deitirme, Hz, Srat, vme ve ekme
s
Bir cismin bir koordinat dorusu (mesela bir s-ekseni) boyunca hareket ettiini ve bu
doru zerindeki konumunu, s, zamann, t, bir fonksiyonu olarak bildiimizi varsayalm:
s = (t)
Cismin t ile t + t arasndaki zaman aralnda yer deitirmesi (ekil 3.12)
s = (t + t) (t)
ve cismin bu zaman aralndaki ortalama hz
yay =
yer
deitirme s
st + td - std
displacement
=
=
.
travelzaman
time
gidi
t
t
dir.
Cismin tam t anndaki hzn bulmak iin, tden t + tye olan aralk zerindeki ortalama hzn, t sfra giderken limitini alrz. Bu limit nin tye gre trevidir.
TANIM
Hz
Hz (Anlk hz) konumun zamana gre trevidir. Bir cismin t anndaki
konumu s = (t) ise, cismin t anndaki hz
ystd =
RNEK 2
st + td - std
ds
= lim
.
dt
t
t:0
Bir Yar Otomobilinin Hzn Bulmak
ekil 3.13te bir 1996 model Riley&Scott Mk III Olds WSC yar otomobilinin konumzaman grafii grlmektedir. PQ kiriinin eimi t = 2 ile t = 5 sn arasndaki 3 snlik
aralktaki ortalama hzdr, yani burada 100 ft@sn veya 68 mil@sa.
P deki teetin eimi ise t = 2 snde hz gstergesinin okuduu deer, yan 57 ft@sn
veya 39 mil@satir. Gsterilen periyotta, her saniye sresince ivme yaklak olarak sabit ve
3.3
173
s
800
700
Uzaklk (ft)
600
500
Kiri eimi,
t = 2den t = 5e
aral iin
ortalama hz dr.
400
300
200
100
Teetin eimi,
t = 2 sde hz
gstergesinin
okuduu (anlk
hz) dr.
3
4
5
6
Geen zaman (sn)
EKL 3.13 rnek 2 iin zaman-konum grafii.

P deki teetin eimi t = 2 sn.deki anlk hzdr.
28.5 ft@sndir, bu da, g yerekimi ivmesi olmak zere yaklak 0.89g dir. Yar otomobilinin en yksek hz tahminen 190 mil@satir. (Kaynak: Road and Track, Mart 1997).
Bir cismin hz, cismin ne kadar hzl hareket ettiini gstermesinin yan sra
hareketin ynn de gstermektedir. Cisim ileriye doru hareket ederken (s artar), hz
pozitiftir; cisim geriye doru hareket ederken (s azalr), hz negatiftir (ekil 3.14)
s
s f (t)
s f (t)
ds
0
dt
ds
0
dt
0
s artar: pozitif
eim hareket
ileriye
0
s azalr: negatif
eim hareket
geriye
EKL 3.14 Bir doru boyunca s = (t) hareketi iin y = ds@dt, s artarken
pozitif, s azalrken negatiftir.
Bir arkadan evine gidip dnerken 30 mil@sa ile gidiyorsak, hz gstergesi giderken
30 mil@sa gsterirken, dnerken, evden uzaklmz azald halde, 30 mil@sa gstermeyecektir. Hz gstergesi her zaman hzn mutlak deeri olan srati gsterir. Srat ynden bamsz olarak ileri gitme orann ler.
174
Blm 3: Trev
Srat
TANIM
Srat hzn mutlak deeridir.
Srat = ystd = ` ds `
Speed
dt
RNEK 3
Yatay Hareket
ekil 3.15te, bir koodinat dorusu boyunca ilerleyen bir paracn hz y = (t)
grlmektedir. Parack ilk 3 saniye boyunca ileri doru, sonraki 2 saniye boyunca geri
doru hareket etmekte, bir saniye durmakta ve yine ileri doru hareket etmektedir.
Parack en yksek srate t = 4 annda, geriye doru giderken ular.
LERYE GDER
TEKRAR
LER
( y 0)
( y 0)
y f (t)
Sabit
Srat
artar
( y sabit)
Srat
azalr
Srat
artar
Durur
( y 0)
t (sn)
En byk
srat
Srat
artar
Srat
azalr
GERYE GDER
( y 0)
EKL 3.15
TARHSEL BYOGRAF
Bernard Bolzano
(17811848)
rnek 3 iin hz grafii.
Bir cismin hznn deiim oranna cismin ivmesi denir. vme, bir cismin ne kadar
abuk srat kazandn veya kaybettiini ler.
vmedeki ani bir deiime ekme denir. Bir otomobil veya bir otobsteki yolculuk
sarsntl olduunda bu, ilgili ivmelerin mutlaka byk olmasndan deil ivmedeki
deiimlerin ani olmasndadr.
3.3
175
TANIMLAR
vme, Silkinme
vme hzn zamana gre trevidir. Bir cismin t anndaki konumu s = (t) ise, cismin t anndaki ivmesi u ekildedir:
dy
d 2s
= 2.
dt
dt
Silkinme ivmenin zamana gre trevidir:
astd =
jstd =
da
d 3s
= 3.
dt
dt
Dnya yzeyine yakn yerlerde btn cisimler ayn sabit ivmeyle derler.
Galileonun serbest dme ile ilgili deneyi (Blm 2.1, rnek 1), s mesafe ve g de
dnyann yerekiminden doan ivme olmak zere, bizi
s =
1 2
gt ,
2
denklemine gtrr. Bu denklem hava tepkisinin bulunmad vakumda geerlidir, ancak

kaya veya elik aletler gibi youn, ar cisimlerin, havann tepkisinin onlar yavalatmaya
balamad dnn ilk birka saniyesini de ok iyi modeller.
s = s1>2dgt 2 denklemindeki gnin deeri t ve syi lmekte kullanlan birimlere
baldr. t saniye (standart birim) iken, deniz seviyesindeki lmle tanmlanan gnin
deeri, ngiliz birimiyle yaklak olarak 32@sn2 (fit bl saniye kare) ve metrik birimle
g = 9.8 m@sn2 (metre bl saniye kare) dir. (Bu yerekimi sabitleri Dnyann arlk
merkezinden uzakla baldr ve rnein Everest tepesinde birazck daha azdr.)
Sabit olan yerekimi ivmesinin (g = 32 m@sn2) silkinmesi sfrdr:
j =
t (saniye)
s (metre)
t0
t1
5
10
15
t2
20
25
30
35
40
t3
45
EKL 3.16 Serbest den bir bilge

(rnek 4)
d
sgd = 0.
dt
Bir cisim serbest dme srasnda sarslmaz.
RNEK 4
Serbest Dmenin Modellenmesi
ekil 3.16da t = 0 sn annda dmeye balayan ar bir bilyenin serbest dmesi

grlmektedir.
(a) lk 2 sn iinde bilye ka metre der?
(b) Bu andaki hz, srati ve ivmesi nedir?
zm
(a) Metrik serbest dme denklemi s = 4.9 t2dir. lk 2 sn boyunca bilye

s(2) = 4.9(2)2 = 19.6 m
der.
(b) Herhangi bir t zamannda, hz yer deitirmenin trevidir:
ystd = sstd =
d
s4.9t 2 d = 9.8t.
dt
176
Blm 3: Trev
t = 2 sa annda, hz aa doru (artan s ynnde)

y(2) = 19.6 m@sn
s
y=0
smaks
dir. t = 2 sa anndaki srat ise:
Ykseklik (ft)
Srat = u y(2) u = 19.6 m@sn

dir. herhangi bir t anndaki ivme
t?
256
a(t) = y(t) = s(t) = 9.8 m@sn2

dir. t = 2 sade, ivme 9.8 m@sn2dir.
RNEK 5
Bir dinamit patlamas ar bir kayay 160 ft@sn (yaklak 109 mil@sa) hzla yukar doru
frlatr (ekil 3.17a). t saniye sonra kaya 160t - 16t2 ykseklie ular.
s0
(a)
s, y
400
s 160 t 16 t 2
160
(a) Kaya ne kadar yksee kar?

(b) Kaya yukar karken ve aa inerken yerden 256 ft yukarda olduunda kayann hz
ve srati nedir?
(c) Kayann (patlamadan sonraki) herhangi bir t zamanndaki ivmesi nedir?
(d) Kaya yere ne zaman arpar?
zm
0
160
Dikey Hareketin Modellenmesi
y=
10
ds
= 160 32 t
dt
(b)
EKL 3.17 (a) rnek 5teki kaya. (b) s ve

ynin, zamann fonksiyonu olarak
grafikleri; y = ds@dt = 0 olduunda s
maksimumdur. snin grafii kayann
izledii yol deildir: yksekliin zamana
kar izilmesidir. Burada bir doru olarak
izilen eim, kayann hzn verir.
(a) Setiimiz koordinat sisteminde, s yerden yukar doru ykseklii lmektedir, bu

yzden hz yukarya doru pozitif, aaya doru ise negatif olur. Tan en yksek
noktaya ulat an uu srasnda hzn 0 olduu tek andr. Dolaysyla, maksimum
ykseklii bulmak iin btn yapmamz gereken ne zaman y = 0 olduunu bulmak ve
bu zamanda syi hesaplamaktr:
Herhangi bir t annda hz
y =
ds
d
sn.
s160t - 16t 2 d = 160 - 32t ft>sec.
=
dt
dt
olarak bulunur.
160 32t = 0 veya t = 5 san.
olduunda hz sfrdr. t = 5 snde kayann ykseklii
smaks = s(5) = 160(5) 16(5)2 = 800 400 = 400 ft
olur. ekil 3.17bye bakn.
(b) Kayann yukar karken ve aa inerken yerden 256 ft ykseklikteyken hzn bulmak iin
s(t) = 160t 16t2 = 256
olmasn salayacak iki t deerini bulmamz gerekir. Bu denklemi zmek iin,
16t 2 - 160t + 256 = 0
16st 2 - 10t + 16d = 0
st - 2dst - 8d = 0
yazar ve
t = 2 sn,
buluruz.
t = 8 sn
3.3
y (dolar)
177
bulunmaktadr. Bu zamanlarda kayann hz
Eim
marjinal maliyet
xh
x
(ton/hafta)
y(2) = 160 32(2) = 160 64 = 96 ft@sn.

y(8) = 160 32(8) = 160 256 = 96 ft@sn.
y c (x)
olur. Her iki zamanda da kayann srati 96 ft@sndir. y(2) 0 olduundan t = 2 sn de

kaya yukarya doru hareket eder (s artar); y(8) 0 olduu iin de t = 8 sn de kaya
aaya doru hareket eder (s azalr)
(c) Patlamadan sonraki uuunun herhangi bir annda, kayann ivmesi sabit ve
EKL 3.18 Haftalk elik retimi: c(x),

haftada x ton retimin maliyetidir. lave h
ton retimin maliyeti c(x + h) c(x) dir.
a =
d
dy
=
s160 - 32td = -32 ft>sec
ft@sn22 .
dt
dt
dir. vme her zaman aaya dorudur. Ta yukar karken yavalamakta, aa inerken ise hzlanmaktadr.
(d) Kaya yere snin 0 olduu pozitif bir t zamannda arpar. 160t 16t2 = 0 denklemi
arpanlarna ayrlrsa 16t(10 t) = 0 elde edilir, dolaysyla zmleri t = 0 ve t = 10
olur. t = 0da patlama olmu ve kaya yukar frlamtr. Yere ise 10 sn. sonra
varmtr.
Ekonomide Trevler
Mhendisler hz ve ivme gibi terimleri hareketi tanmlayan fonksiyonlarn trevlerini belirtmek iin kullanrlar. Ekonomistlerin de deiim oranlar ve trevler iin zel kelimeleri
vardr. Bunlara marjinaller derler.
Bir retim ileminde, retim maliyeti c(x) retilen birim miktar xin bir fonksiyonudur. Marjinal retim maliyeti ise maliyetin (c) retim seviyesine (x) gre deiim oran,
dolaysyla dc@dxtir.
rnein, c(x) bir haftada x ton elik retmek iin gereken dolar miktar olsun. x + h
birim retmek daha pahal olacaktr ve h ile blnm maliyet fark bir haftada ton bana
maliyetteki ortalama arttr:
toneach
fazla
csx + hd - csxd retilen
average her
costhof
ofeliin
the additional
= ortalama
maliyeti
h tons of steel produced.
h
y
y c(x)
x 1
c
Bu orann h 0 iken limiti, haftalk retim x ton iken bir haftada daha fazla elik
retmenin marjinal maliyetidir (ekil 3.18):
csx + hd - csxd
dc
= lim
= marjinal
marginalretim
cost ofmaliyeti
production.
dx
h
h:0
dc
dx
Bazen, marjinal retim maliyeti fazladan bir birim retmenin maliyeti olarak da tanmlanr:
csx + 1d - csxd
c
=
,
1
x
x1
EKL 3.19 Marjinal maliyet dc>dx

retimin x = 1 birim artmasyla
oluacak c maliyetidir.
Bu da yaklak olarak dc@dxin xteki deeridir. Bu yaklam, cnin grafii x yaknlarnda

ok hzl deimiyorsa, kabul edilebilirdir. Bu durumda fark blm, limitine yani
dc@dxe yakn olacaktr, bu da x = 1 ise teetteki ykselmedir (ekil 3.19). Yaklam,
byk x deerlerinde daha iyi sonu verir.
178
Blm 3: Trev
Ekonomistler, toplam maliyet fonksiyonunu genellikle

csxd = ax 3 + bx 2 + gx + d
eklinde bir kbik polinomla temsil ederler. Burada d kira, snma, ekipman ve ynetim
giderleri gibi sabit maliyetleri temsil eder. Dier terimler hammadde, vergiler ve iilik
gibi deiken maliyetleri temsil ederler. Sabit maliyetler retilen birim saysndan
bamszdrlar oysa deiken maliyetler retim miktarna baldrlar. Bir kbik polinom,
ilgili nicelik aralnda maliyet davrann yakalamaya yetecek kadar karmaktr.
RNEK 6
Marjinal Maliyet ve Marjinal Kar
8 ile 30 arasnda radyatr retilirken x radyatr retmenin maliyetinin

csxd = x 3 - 6x 2 + 15x
dolar olduunu ve x radyatr satlmasndan elde edilen gelirin
rsxd = x 3 - 3x 2 + 12x
dolar olduunu varsayn. Dkkannz normal olarak gnde 10 radyatr retmektedir.
Gnde bir radyatr daha retmek maliyette ne kadar fark edecektir ve gnde 11 radyatr
satmakla gelirdeki tahmini art ne olacaktr?
zm
Normalde gnde 10 radyatr retilirken, bir radyatr daha fazla retmenin
maliyeti c(10) civarndadr:
csxd =
d 3
A x - 6x 2 + 15x B = 3x 2 - 12x + 15
dx
cs10d = 3s100d - 12s10d + 15 = 195.

Ek masraf 195$ civarnda olacaktr. Marjinal gelir
rsxd =
d 3
A x - 3x 2 + 12x B = 3x 2 - 6x + 12.
dx
dir. Marjinal gelir fonksiyonu da fazladan bir birim satldnda elde edilecek geliri belirtmektedir. Gnde 10 radyatr satarken satnz 11 radyatre karrsanz, gelirinizin
rs10d = 3s100d - 6s10d + 12 = $252
kadar artmasn bekleyebilirsiniz.
RNEK 7
Marjinal Vergi Oran
Marjinal oranlarn diline biraz almak iin, marjinal vergi oranlarn ele alalm. Marjinal
gelir vergisi orannz %28 ise ve geliriniz 1000$ artarsa, gelir vergisi olarak fazladan bir
280$ vergi vermek zorunda kalacanz dnebilirsiniz. Bu toplam gelirinizin %28ini
vergi olarak vereceiniz anlamna gelmez. Sadece u andaki I gelir dzeyinizde, gelire
gre T vergisindeki art orannn dT@dI = 0.28 olacan syler. Kazandnz fazladan her
dolar iin 0.28$ vergi vereceksinizdir. Elbette, kazancnz daha fazla artarsa, vergi diliminiz deiebilir ve marjinal orannz artabilir.
3.3
179
Deiiklie duyarllk
xteki kk bir deiim bir fonksiyonun deerinde byk bir deiime yol atnda,
fonksiyonun xteki deiime kar duyarl olduunu syleriz. (x) trevi bu duyarlln
lsdr.
RNEK 8
Genetik Data ve Deiiklie Duyarllk
Bezelyeler ve baka bitkilerle uraan Avusturyal kei Gregor Johann Mendel (18221884) melezlemenin ilk bilimsel aklamalarn ortaya koymutur.
Dikkatlice yaplm kaytlar, p (0 ile 1 arasnda bir say) bezelyelerdeki dzgn
kabuk geninin (baskn gen) skl ve (1 p) de bezelyelerdeki kvrk kabuk geninin
(ekinik gen) sklysa, dzgn kabuklu bezelyelerin topluluktaki orannn
y = 2p(1 p) + p2 = 2p p2
olduunu gstermitir. ekil 3.20adaki y p grafii ynin deerinin, pdeki bir
deiiklie, pnin kk deerleri iin, pnin byk deerleri iin olduundan daha fazla
duyarl olduunu gstermektedir. Gerekten de, bu, p 0 civarndayken dy@dpnin 2ye, p 1
civarndayken de 0a yakn olduunu gsteren ekil 3.20bdeki trev grafiiyle daha iyi
vurgulanmaktadr.
dy /dp
2
y
dy
2 2p
dp
1
y 2p p2
0
(a)
(b)
EKL 3.20 (a) Dzgn bezelyelerin orann belirleyen

y = 2p p2 grafii (b) dy@dp grafii (rnek 8).
Genetik iin anlam udur: Olduka ekinik bir topluluk iine biraz daha baskn gen
eklemek (kvrk kabuklu bezelye sklnn az olduu yerde), olduka baskn bir topluluktaki benzer arta gre, sonraki jenerasyonlarda dramatik etkilere neden olacaktr
ALITIRMALAR 3.3
Bir Koordinat Dorusu zerinde Hareket
16 altrmalarnda, a t b aralnda, s metre ve t saniye olmak
zere bir koordinat dorusunda ilerleyen bir cismin s = (t) konumu
verilmektedir.
a. Verilen zaman aralnda, cismin yer deitirmesini ve ortalama
hzn bulun.
b. Zaman aralnn u noktalarnda cismin sratini ve ivmesini

bulun.
c. Aralk boyunca hangi zamanlarda cisim yn deitirir (eer
deitirirse)?
1. s = t 2 - 3t + 2,
0 t 2
180
Blm 3: Trev
2. s = 6t - t 2,
3
0 t 6
2
3. s = -t + 3t - 3t,
4. s = st >4d - t + t ,
4
5. s =
25
5
- t,
t2
25
6. s =
,
t + 5
0 t 3
0 t 3
1 t 5
13. Pisa Kulesinden serbest dme Galileo, Pisa Kulesinin tepesinden, yerden 179 ft ykseklikten bir top gllesini braksayd
dten saniye sonra gllenin yerden ykseklii s = 179 16t2
olacakt.
a. t annda gllenin hz, srati ve ivmesi ne olurdu?
b. Topun yere arpmas ne kadar srerdi?
-4 t 0
c. Yere arpma annda topun hz ne olurdu?
b. Cisim ne zaman ileriye, ne zaman geriye doru gitmektedir?
14. Galileonun serbest dme forml Galileo serbest dme srasnda bir cismin hzn veren bir forml, gittike dikleen kalaslardan aa toplar yuvarlayarak, kalas dik olduunda ve top
serbest dtnde topun davrann ngrecek bir limit forml
arayarak gelitirmitir; ekildeki (a) ksmna bakn. Kalastaki herhangi ada, hareketin t anndaki topun hznn tnin sabit bir kat
olduunu grmtr. Yani hz, y = kt eklinde bir formlle verilmektedir. k sabitinin deeri kalasn eim asna baldr.
Modern gsterimle - eklin (b) ksm -, mesafe metre ve zaman saniye olmak zere, Galileonun deneyerek bulduu, herhangi bir ada yuvarlanmann t annda topun hznn
c. Cismin ivmesi ne zaman artmakta, ne zaman azalmaktadr?
y = 9.8(sin u)t m@sn
7. Partikl hareketi t annda, s ekseninde ilerleyen bir cismin

konumu s = t3 6t2 + 9t m olarak verilmektedir.
a. Hz her sfr olduunda cismin ivmesini bulun.
b. vmenin her sfr oluunda cismin sratini bulun.
c. Cismin t = 0 ile t = 2 arasnda ald toplam yolu bulun.
8. Partikl hareketi t 0 , annda, s ekseni boyunca ilerleyen bir
cismin hz y = t 2 - 4t + 3 .
a. Hz her sfr olduunda cismin ivmesini bulun.
olduudur.
Serbest Dme Uygulamalar

Serbest dme
pozisyon
9. Mars ve Jpiterde serbest dme Mars ve Jpiterin yzeylerinde serbest dme denklemleri (s metre ve t saniye olmak
zere) Marsta s = 1.86t2 ve Jupiterde s = 11.44t2dir. Her iki
gezegende, serbest dmeye braklan bir cismin 27.8 m@sn
(yaklak 100 km@sa) hza ulamas iin ne kadar zaman geecektir?
10. Ayn yzeyinde dikey hareket Ayn yzeyinde dikey olarak
yukar doru 24 m@sn (yaklak 86 km@sa) ilk hzyla atlan bir
ta t saniyede s = 24t 0.8t2 yksekliine ulamaktadr.
a. Tan t anndaki hzn ve ivmesini bulun. (Buradaki ivme ayn
yerekimi ivmesidir.)
b. Tan en yksek noktaya kmas ne kadar srer?
c. Ta ne kadar yksee kar?
d. Tan maksimum yksekliinin yarsna kmas ne kadar
srer?
e. Ta havada ne kadar kalr?
11. Ufak havasz bir gezegendeki gyi bulmak Ufak havasz bir
gezegendeki aratrmaclar 15 m@sn ilk hzyla yerden dikey
olarak yukar doru bir elik bilye atmak
iin bir yayl tabanca kullanmlardr. Gezegenin yzeyindeki yerekimi ivmesi
gs m@sn2 olduu iin, aratrmaclar bilyenin t saniye sonra
s = 15t (1@2)gst2 ykseklie kmasn beklemektedirler. elik
bilye frlatldktan 20 sn sonra maksimum yksekliine
ulamtr. gsnin deeri nedir?
12. Hzl giden mermi Ayn yzeyinden dik yukar doru frlatlan
45 kalibrelik bir mermi t saniye sonra s = 832t 2.6t2 ft ykseklie ulaacaktr. Dnyada ise, hava yokken, t saniye sonra ykseklii s = 832t 16t2 ft olacaktr. ki durumda da, mermi ne
kadar havada kalacaktr? Mermi ne kadar yksee kacaktr?
(a)
(b)
a. Serbest dme srasnda topun hz denklemi nedir?

b. (a) kknda bulduklarnz kullanarak, dnyann yzeyi
yaknnda serbest den bir cisme etkiyen sabit ivmeyi ne
olarak bulursunuz?
Grafiklerden Hareket Hakknda Sonuca Varma

15. Aadaki ekil, bir koordinat dorusu boyunca ilerleyen bir cismin y = ds@dt = (t) m@sn hzn gstermektedir.
y (m/sn)
y = (t)
3
0
8 10
t (sn)
a. Cisim ne zaman yn deitirir?

b. Cisim (yaklak olarak) ne zaman sabit bir sratle ilerlemektedir?
c. 0 t 10 aralnda cismin srat grafiini izin.
d. Tanml olduunda, ivmeyi izin.
3.3
16. Bir P parac, aada verilen eklin (a) ksmnda gsterilen
say dorusu zerinde hareket etmektedir. Ksm (b) Pnin konumunu t zamannn bir fonksiyonu olarak gstermektedir.
P
181
g. vme ne zaman sabittir? Bu anda deeri nedir (en yakn

tamsay olarak)?
18. Aadaki ekilde bir koordinat dorusu boyunca ilerleyen bir
paracn y = std hz grafii grlmektedir.
s (cm)
0
(a)
y f(t)
s (cm)
0
s f (t)
2
0
t (sn)
t (sn)
2
(6, 4)
1 2 3 4 5 6 7 8 9
a. Parack ne zaman ileriye veya geriye doru gider? Ne zaman

hzlanr veya yavalar?
b. Paracn ivmesi nerede pozitif, negatif veya sfrdr?
(b)
c. Parack ne zaman en yksek srate ular?

d. Parack ne zaman bir andan fazla hareketsiz kalr?
a. P ne zaman saa doru, sola doru ilerlemekte veya durmaktadr?

b. Paracn hzn ve sratini (tanmlysalar) izin.
17. Bir roket frlatmak Bir roket modeli frlatldnda, itici motor
roketi yukar doru ivmelendirecek ekile birka saniye yanar.
Yanmadan sonra, roket bir sre yukar doru gider ve dmeye
balar. Ufak bir patlayc yk sayesinde, roket dmeye
baladktan sonra bir parat alr. Parat, yere dtnde
roketin paralanmasn engeller.
Aadaki ekilde bir roket modelinin uuunun hz verileri
grlmektedir.
a. Motor durduunda roketin hz nedir?
b. Motor ka saniye yanmtr?
200
150
Hz (ft / sn)
100
50
0
5 0
100
0
4
6
8
10
12
Frlatmadan sonraki zaman (sn)
c. Roket en yksek noktasna ne zaman ular? O zamanki hz

nedir?
d. Parat ne zaman almtr? O anda roketin d hz nedir?
e. Parat almadan nce roket ne kadar sre dmtr?
f. Roketin en yksek ivmesi nedir?
19. Den iki top Aadaki ekilde ok parlamal fotoraf serbest

den iki topu gstermektedir. Dikey cetveller santimetre olarak
iaretlenmitir. s = 490t2 (s santimetre ve t saniye olarak serbest
dme denklemi) eitliini kullanarak aadaki sorular yantlayn.
182
Blm 3: Trev
a. Toplarn ilk 160 cmyi dmeleri ne kadar srmtr? Bu sre
iinde ortalama hzlar nedir?
y
A
b. 160 cm snrna geldiklerinde toplar hangi hzla der? O

andaki ivmeleri nedir?
c. In parlama hz (saniyede parlama) nedir?
20. Hareket haline bir kamyon Aadaki ekil bir otoyolda giden
bir kamyonun s konumunu gstermektedir. Kamyon t = 0da yola
kar ve 15 saat sonra t = 15te geri dner.
a. Blm 3.1, rnek 3te tanmlanan yntemi kullanarak

0 t 15 iin kamyonun y = ds@dt hzn izin. Ayn ilemi
hz erisine uygulayarak, dy@dt ivme grafiini izin.
b. (a). s = 15t2 t3 olduunu varsayn. ds@dt ve d2s@dt2
grafiklerini izerek (a) kkndakilerle karlatrn.
EKL 3.22
Altrma 22 iin grafikler.
Konum, s (km)
500
400
Ekonomi
300
23. Marjinal maliyet x amar makinesi retmenin maliyetinin

dolar olarak c(x) = 2000 + 100x 0.1x2 olduunu varsayn.
200
a. lk 100 amar makinesini retmenin ortalama makine bana

maliyetini bulun.
100
0
b. 100 amar makinesi retildiindeki marjinal maliyeti bulun.

5
10
Geen zaman, t (sa)
15
21. ekil 3.21deki grafikler bir koordinat dorusu zerinde hareket

eden bir cismin s konumunu, y = ds@dt hzn ve a = d 2s>dt 2
ivmesini t zamannn fonksiyonlar olarak gstermektedir. Hangi
grafik hangisidir? Yantnz aklayn.
c. 100 amar makinesi retildiindeki marjinal maliyetin,

yaklak olarak, 100 makine retildikten sonra retilecek olan
bir makinenin retilmesinin maliyetine eit olduunu, ikinci
maliyeti dorudan hesaplayarak bulun.
24. Marjinal gelir x tane amar makinesinin satlmasndan elde
edilen gelirin
1
rsxd = 20,000 a1 - x b
dolar olduunu varsayn.
a. 100 amar makinesi retildiindeki marjinal geliri bulun.
b. retimin haftada 100 amar makinesinden 101 amar

makinesine kartlmasyla oluacak gelirdeki artmay tahmin
etmek iin rsxd fonksiyonunu kullann.
c. x q iken rsxdin limitini bulun. Bu sayy nasl yorumlarsnz?

0
Ek Uygulamalar
25. Bakteri nfusu Bakterilerin yetitii besleyici bir svya bir
bakteri eklendiinde, bakteri topluluu bir sre bymeye devam
etmi, sonra da durmu ve azalmaya balamtr. Topluluun t
(saat) anndaki bykl b = 106 + 104t 103t2 dir.
EKL 3.21 Altrma 21 iin grafikler.

22. ekil 3.22deki grafikler bir koordinat dorusu zerinde ilerleyen
bir cismin s konumunu, y = ds>dt , hzn ve a = d 2s>dt 2
ivmesini t zamannn fonksiyonlar olarak gstermektedir. Hangi
grafik hangisidir? Yantnz aklayn.
a. t = 0 saat
b. t = 5 saat
c. t = 10 saat
lerindeki byme oranlarn bulun.
3.4
26. Bir tank boaltmak Boaltlmaya balandktan t dakika sonra
bir tanktaki su miktar (galon olarak) Q(t) = 200(30 t)2
dakikann sonunda su hangi hzla dar akmaktadr? lk 10 dakika
boyunca suyun ortalama ak oran nedir?
T 27. Bir tank boaltmak Altndaki musluu aarak bir depoyu
boaltmak 12 saat srmektedir. Musluk aldktan t saat sonra depodaki svnn y ykseklii u formlle verilir:
y = 6 a1 -
183
Trigonometrik Fonksiyonlarn Trevleri
T 3134 altrmalarnda s-ekseninde ilerleyen bir cismin s = (t) konumu t zamannn bir fonksiyonu olarak verilmektedir. yi, hz
fonksiyonu y(t) = ds@dt = (t) ve a(t) = d2s@dt2 = (t) ile birlikte
izin. y ile ann deer ve iaretlerine bal olarak cismin davrann
aklayn. Aklamanzda aadaki bilgilere de yer verin.
a. Cisim ne zaman durmaktadr?
b. Ne zaman sola (aa) veya saa (yukar) gitmektedir?
t
b m.
12
c. Ne zaman yn deitirir?
d. Ne zaman hzlanr ve yavalar?
a. t zamannda deponun boalma oran dy@dt (m@h)yi (m@sa)

bulun.
e. Ne zaman en hzl hareket eder (en yksek)? En yava?

f. Ne zaman eksen orijininden en uzaktadr?
b. Depodaki sv seviyesi ne zaman en hzl, ne zaman en yava

dmektedir? Bu zamanlardaki dy@dt deerleri nelerdir?
31. s = 200t 16t2, 0 t 12.5 (Dnya yzeyinden dik yukar

doru 200 ft@sn ilk hzla atlan ar bir cisim)
c. y ve dy@dt grafiklerini beraber izin ve ynin dy@dtnin deer

ve iaretlerine bal olarak davrann aklayn.
32. s = t 2 - 3t + 2,
28. Bir balonu iirmek Kresel bir balonun hacmi, V = (4@3)pr3,

yarapla deiir.
3
a. r = 2 ft olduunda hacmin yarapa gre deiim oran (ft @ft)

nedir?
b. Yarap 2ftten 2.2 fte deitiinde hacim yaklak olarak ne
kadar deiir?
29. Bir uan kalk Bir uan kalktan nce pistte ald mesafe
D = (10@9)t2 ile verilir. Burada D balangtan itibaren metre olarak
llen mesafe ve t saniye olarak frenlerin boalmasndan itibaren
geen zamandr. Uak hz 200 km@sa olduunda havalanacaksa,
havalanmas ne kadar srer ve bu srede ne kadar yol alr?
30. Volkanik lav akntlar Hawaii adasndaki Kasm 1959 Kilauea
Iki patlamas krater duvar zerinde akntlar halinde balamsa
da, hareket daha sonra kraterin tabannda tek bir kanalda
toplanm ve buradaki tek bir noktadan havaya 1900 ft ykseklikte lav frlatmtr (bir dnya rekoru). Lavn k hz ft@sn ve
mil@sa olarak nedir? (pucu: y0 bir lav paracnn k hz ise, t
saniye sonra ykseklii s = y0t 16t2 ft olacaktr. ds@dt = 0
olduu zaman bularak ie balayn. Hava tepkisini ihmal edin).
3.4
0 t 5
33. s = t - 6t + 7t,
0 t 4
34. s = 4 - 7t + 6t 2 - t 3,
0 t 4
35. Safkan Yar Bir yar at 10-furlongluk bir yar komaktadr.

(1 furlong 220 yarda 201 metredir, bu altrmada birimler
olarak furlong ve saniye kullanlacaktr). Yarn bandan
itibaren, yar at her furlong (F) iaretini getiinde bir kahya,
tabloda gsterildii gibi geen zaman (t) kaydetmektedir.
F
10
20
33
46
59
73
86
100
112
124
135
a. Yar at yar ne kadar zamanda bitirir?

b. lk 5 furlongta atn ortalama srati nedir?
c. 3. furlong iaretini geerken atn yaklak srati nedir?
d. At, yarn hangi blmnde en hzl koar?
e. At, yarn hangi blmnde en abuk hzlanr?

Hakknda bilgi edinmek istediimiz bir ok olay yaklak olarak periyodiktir (elektromanyetik alanlar, kalp atlar, gel-gitler, hava). Sinslerin ve kosinslerin trevleri periyodik deiiklikleri tanmlamada anahtar rol oynarlar. Bu blm alt temel trigonometrik
fonksiyonun trevlerinin nasl alnacan gstermektedir.
Sins Fonksiyonunun Trevi

x, radyan olarak llmek zere (x) = sin x fonksiyonunun trevini almak iin, Blm
2.4te rnek 5a ve Teorem 7deki limitleri, sins iin a toplama zdelii ile birletiririz:
sin (x + h) = sin x cos h + cos x sin h
184
Blm 3: Trev
sxd = sin x, ise

sx + hd - sxd
h
h:0
sin sx + hd - sin x
= lim
h
h:0
ssin x cos h + cos x sin hd - sin x
= lim
h
h:0
sin x scos h - 1d + cos x sin h
= lim
h
h:0
sxd = lim
= lim asin x #
h:0
Trev tanm
Sins a toplama zdelii
cos h - 1
sin h
b + lim acos x #
b
h
h
h:0
cos h - 1
sin h
+ cos x # lim
h
h:0 h
= sin x # 0 + cos x # 1
= cos x.
= sin x # lim
h:0
Blm 2.4, rnek 5(a) ve

Teorem 7
Sins foksiyonunun trevi kosins fonksiyonudur:

d
ssin xd = cos x.
dx
RNEK 1
Sins eren Trevler
(a) y = x 2 - sin x:
dy
d
= 2x A sin x B
dx
dx
Farkl kural
= 2x - cos x.
(b) y = x 2 sin x:
dy
d
= x2
A sin x B + 2x sin x
dx
dx
arpma kural
= x 2 cos x + 2x sin x.
(c) y =
sin x
x :
d
x#
A sin x B - sin x # 1
dy
dx
=
dx
x2
x cos x - sin x
=
.
x2
Kosins Fonksiyonunun Trevi

Kosins iin
cos sx + hd = cos x cos h - sin x sin h,
a toplama formlnn yardmyla,
Blme kural
3.4
cossx + hd - cos x
d
scos xd = lim
dx
h
h:0
y
scos x cos h - sin x sin hd - cos x

h
h:0
y cos x
y'
cos xscos h - 1d - sin x sin h

= lim
h
h:0
y' sin x
0
1
= lim cos x #
cos h - 1
sin h
- lim sin x #
h
h
h:0
= cos x # lim
cos h - 1
sin h
- sin x # lim
h
h:0 h
h:0
Trev tanm
= lim
0
1
185
h:0
= cos x # 0 - sin x # 1
= -sin x.
EKL 3.23 y = cos x erisinin teetlerinin

eimleri olarak y = sin x erisi.
Kosins a toplama
zdelii
Blm 2.4, rnek 5(a)

ve Teorem 7
Kosins foksiyonunun trevi sins fonksiyonunun negatifidir:

d
scos xd = -sin x
dx
ekil 3.23te bu sonucu grmenin baka bir yolu gsterilmektir.
RNEK 2
Cosins eren Trevler
(a) y = 5x + cos x:
dy
d
d
=
s5xd +
A cos x B
dx
dx
dx
Toplama kural
= 5 - sin x.
(b) y = sin x cos x:
dy
d
d
= sin x
A cos x B + cos x dx A sin x B
dx
dx
arpm kural
= sin xs -sin xd + cos xscos xd

= cos2 x - sin2 x.
(c) y =
cos x
:
1 - sin x
d
d
A 1 - sin x B dx A cos x B - cos x dx A 1 - sin x B
dy
=
dx
s1 - sin xd2
s1 - sin xds -sin xd - cos xs0 - cos xd
s1 - sin xd2
1 - sin x
=
s1 - sin xd2
1
=
.
1 - sin x
Blme kural
sin2 x + cos2 x = 1
186
Blm 3: Trev
Basit Harmonik Hareket

Bir yayn ucunda serbeste aa ve yukar doru salnan bir cismin hareketi basit harmonik harekete bir rnektir. Aadaki rnekte srtnme veya esneklik gibi hareketi
yavalatacak kuvvetlerin bulunmad bir durum tanmlanmaktadr.
RNEK 3
Duraan
konum
Bir yaya asl bir cisim (ekil 3.24) balang konumundan 5 birim uzatlr ve t = 0 zamannda salnmaya braklr. t zaman sonraki konumu
t 0 konumu
s = 5 cos t
ile verilir. t anndaki hz ve ivmesi nedir?
zm
EKL 3.24 Dikey bir yaya asl bir cisim

duraan konumundan yukar-aa
salnyor. Bu hareket trigonomerik
fonksiyonlarla tanmlanr (rnek 3).
s = 5 cos t
ds
d
y =
=
s5 cos td = -5 sin t
Hz:
dt
dt
dy
d
a =
=
s -5 sin td = -5 cos t.
vme:
dt
dt
Bu denklemlerden unlar reniriz:
Konum:
s, y
y 5 sin t
1.
s 5 cos t
2.
0
p
2
3p
2
Yayn Hareketi
2p
5p
2
3.
EKL 3.25 rnek 3teki cismin konum ve

hz grafikleri.
4.
Zaman iinde, cisim s-ekseninde s = 5 ile s = 5 arasnda gidip gelir. Hareketin

genlii 5tir. Hareketin periyodu ise, cos tnin periyodu olan 2pdir.
y = -5 sin t hz fonksiyonu en byk deerini, 5, ekil 3.25teki grafiklerde grld gibi, cos t = 0 olduunda alr. Dolaysyla cismin srati, y = 5 sin t , her cos t = 0
olduunda, yani s = 0 iken (balang konumunda), en byktr. sin t = 0 olduunda,
cismin srati sfrdr. Bu durum, s = 5 cos t = 5 iken, yani hareket aralnn u noktalarnda gerekleir.
vmenin deeri, daima konumun deerinin tam zdd dr. Cisim balang konumundan yukarda ise yerekimi cismi aaya eker; Cisim balang konumundan
aada ise yay cismi aaya eker.
vme, a = 5 cos t, sadece cos t = 0 olduu ve yerekimi kuvveti ile yay kuvvetinin
birbirini dengeledii balang konumunda sfrdr. Cisim baka bir yerdeyse, iki
kuvvet eit deildir dolaysyla ivme sfrdan farkl dr. vmenin bykl, orijinden
en uzak noktalarda, yani cos t = 1 olduunda en byktr.
RNEK 4
Silkinme
rnek 3teki basit harmonik hareketin silkinmesi

j =
da
d
s -5 cos td = 5 sin t.
=
dt
dt
dir. En byk deerini, yer deitirmenin extremlerinde deil, ivmenin yn ve iaret

deitirdii balang konumunda, sin t = 1 olduunda alr.
Dier Temel Trigonometrik Fonksiyonlarn Trevleri

sinx ve cosx xin trevlenebilir fonksiyonlar olduklar iin, bunlarla ilikili
sin x
tan x = cos x ,
cot x =
cos x
,
sin x
1
sec x = cos x ,
ve
and
csc x =
1
sin x
3.4
187
fonksiyonlar da tanml olduklar btn x deerlerinde trevlenebilirdirler. Blm

kuralyla bulunan trevleri aadaki formllerle verilir. Kotanjant ve kosekant fonksiyonlarnn trev formllerindeki eksi iaretine dikkat edin.
Dier Trigonometrik Fonksiyonlarn Trevleri

d
stan xd = sec2 x
dx
d
ssec xd = sec x tan x
dx
d
scot xd = -csc2 x
dx
d
scsc xd = -csc x cot x
dx
Bunlarn nasl hesaplandn grmek iin, tanjat fonksiyonunun trevini

kartacaz. Dierlerinin kartlmas Altrma 50ye braklmtr.
RNEK 5
d(tan x)> dxi bulun.
zm
d sin x
d
A tan x B = dx a cos x b =
dx
cos x
d
d
A sin x B - sin x dx A cos x B
dx
cos2 x
Blme kural
cos x cos x - sin x s -sin xd

cos2 x
cos2 x + sin2 x
=
cos2 x
1
=
= sec2 x
cos2 x
RNEK 6
y = sec x ise y n bulun.
zm
y = sec x
y = sec x tan x
y =
d
ssec x tan xd
dx
= sec x
d
d
A tan x B + tan x dx A sec x B
dx
= sec xssec2 xd + tan xssec x tan xd

= sec3 x + sec x tan2 x
arpm kural
188
Blm 3: Trev
Trigonometrik fonksiyonlarn, tanm kmelerinin tamamnda trevlenebilir olmalar,

tanm kmelerinin her noktasnda srekliliklerinin bir baka ispatdr (Blm 3.1, Teorem
1). Dolaysyla, trigonometrik fonksiyonlarn cebirsel kombinasyonlarnn ve bilekelerinin limitlerini dorudan yerine yazma ile hesaplayabiliriz.
RNEK 7
Bir trigonometrik limit bulma

lim
x:0
22 + sec x
22 + sec 0
22 + 1
23
=
=
=
= - 23
-1
cossp - tan xd
cossp - tan 0d
cossp - 0d
ALITIRMALAR 3.4
26. a. y = 2 sin x
Trevler
(4)
ise y
112 altrmalarnda dy@dxi bulun.

1. y = -10x + 3 cos x
3
2. y = x + 5 sin x
3. y = csc x - 4 1x + 7
4. y = x 2 cot x -
1
x2
5. y = ssec x + tan xdssec x - tan xd

cot x
1 + cot x
10. y =
28. y = tan x,
cos x
x
x + cos x
29. y = sec x,
14. s = t 2 - sec t + 1
sin t
1 - cos t
1720 altrmalarnda dr@duy bulun.

2
-p>2 6 x 6 p>2
T 3134 altrmalarndaki fonksiyonlarn grafiklerinin 0 x 2p

aralnda yatay teetleri var mdr? Varsa, nerede bulunur? Yoksa, neden yoktur? Bulduklarnz bir grafik programnda izerek kontrol
edebilirsiniz.
31. y = x + sin x
17. r = 4 - u sin u
18. r = u sin u + cos u
32. y = 2x + sin x
19. r = sec u csc u
20. r = s1 + sec ud sin u
33. y = x - cot x
34. y = x + 2 cos x
2124 altrmalarnda dp@dqyu bulun.

21. p = 5 +
23. p =
1
cot q
sin q + cos q
cos q
25. a. y = csc x
ise yn bulun.
b. y = sec x
22. p = s1 + csc qd cos q

24. p =
-3p>2 x 2p
x = -p>3, 3p>2
1316 altrmalarnda, ds@dtyi bulun.
16. s =
-p>2 6 x 6 p>2
x = -p>3, 0, p>3
30. y = 1 + cos x,
12. y = x 2 cos x - 2x sin x - 2 cos x
1 + csc t
1 - csc t
-3p>2 x 2p
x = -p>3, p>4
11. y = x sin x + 2x cos x - 2 sin x
15. s =
2730 altrmalarnda, verilen aralklarda erileri, verilen x deerlerindeki teetleriyle birlikte izin. Her eriyi ve teetini denklemiyle
isimlendirin.
cos x
1 + sin x
13. s = tan t - t
Teetler
x = -p, 0, 3p>2
8. y =
4
1
9. y = cos x +
tan x
b. y = 9 cos x
= d y@dx bulun.
27. y = sin x,
6. y = ssin x + cos xd sec x

7. y =
tan q
1 + tan q
35. y = tan x, p@2 x p@2 erisinde, teetin y = 2x dorusuna

paralel olduu btn noktalar bulun. Eriyi ve teet(ler)ini denklemleriyle isimlendirerek birlikte izin.
36. y = cot x, 0 x p erisinde, teetin y = x dorusuna paralel
olduu btn noktalar bulun. Eriyi ve teet(ler)ini denklemleriyle isimlendirerek birlikte izin.
3.4
37 ve 38 altrmalarnda, erinin (a) P noktasndaki teetinin, (b) Q
noktasndaki yatay teetinin denklemlerini bulun.
37.
g sxd = e
x + b, x 6 0
cos x, x 0
fonksiyonunu x = 0da srekli yapacak bir b deeri var mdr?

Yantnz aklayn.
y
Q
p
P , 2
2
189
48.
38.
49. d999@dx999(cos x)i bulun.

50. Aadakilerin xe gre trevlerinin formllerini karn.
a. sec x.
p
P , 4
4
p 2
2
y 4 cot x 2csc x
1
x
Q
p1
4
y 1 2 csc x cot x
Trigonometrik Limitler
1
1
39. lim sin a x - b
2
x: 2
40.
lim
x: - p>6
x: 0
42. lim sin a

x: 0
T 53. Ortalanm farklar oran Ortalanm farklar oran

sx + hd - sx - hd
2h
saysal hesaplamalarda (x)e yaklam iin kullanlr, nk (1)
h 0 iken, limiti, (x) varsa, (x)i verir, (2) verilen bir h
deeri iin, Fermatnn
p
b - 1d
4 sec x
p + tan x
b
tan x - 2 sec x
sx + hd - sxd
.
h
sin t
43. lim tan a1 - t b
t:0
farklar oranndan daha iyi bir yaklaklk salar.

Aadaki ekle bakn.
pu
b
44. lim cos a
sin u
u :0
Basit Harmonik Hareket
45 ve 46 altrmalarndaki denklemler bir koordinat dorusu zerinde

hareket eden bir cismin s = (t) konum fonksiyonlardr (s metre, t
saniye). Cismin t = p@4 sndeki hzn, sratini, ivmesini ve silkinmesini bulun.
45. s = 2 - 2 sin t
c. cot x.
T 52. y = sin xi p x 2p aralnda izin. Ayn ekranda,

h = 1, 0.5, 0.3 ve 0.1 iin
cos sx + hd - cos x
y =
h
fonksiyonunu izin. Baka bir ereve aarak, h = 1, 0.5,
0.3 deneyin. h 0+ ve h 0 iken ne olur? Burada gsterilmek istenen olay nedir?
21 + cos sp csc xd
41. lim sec ccos x + p tan a
b. csc x.
aralnda izin. Ayn ekranda,

T 51. y = (cos x)i p x 2p
h = 1, 0.5, 0.3 ve 0.1 iin
sin sx + hd - sin x
y =
h
fonksiyonunu izin. Baka bir ereve aarak, h = 1,0.5, 0.3
deneyin. h 0+ ve h 0 iken ne olur? Burada gsterilmek istenen olay nedir?
Eim f '(x)
Eim
46. s = sin t + cos t
f(x h) f(x)
h
Teori ve rnekler
Eim
47.
f (x h) f (x h)
2h
y f (x)
2
sin 3x
,
x2
sxd = L
c,
x Z 0
x = 0
fonksiyonunu x = 0da srekli yapacak bir c deeri var mdr? Yantnz aklayn.
h
0
xh
h
x
xh
190
Blm 3: Trev
a. (x) = sin xin ortalanm farklar orannn (x) = cos xe ne
hzla yaknsadn grmek iin, y = cos x ve
y =
sin sx + hd - sin sx - hd
2h
fonksiyonlarn, h = 1, 0.5 ve 0.3 deerleri iin [-p, 2p]

aralnda beraber izin. Sonularnz Altrma 51de
bulduklarnzla karlatrn.
b. (x) = cos xin ortalanm farklar orannn (x) = sin xe ne
hzla yaknsadn grmek iin, y = sin x ve
y =
cos sx + hd - cos sx - hd
2h
fonksiyonlarn, h = 1, 0.5 ve 0.3 deerleri iin [p, 2p]

aralnda beraber izin. Sonularnz Altrma 52de
bulduklarnzla karlatrn.
54. Ortalanm farklar oranlar hakknda bir uyar
53n devam)
T 56. Kotanjant fonksiyonunun grafii zerinde eimler y = cot x

ve trevini 0 x p aralnda birlikte izin. Kotanjant fonksiyonunun grafiinin en byk veya en kk bir eimi var mdr?
Eim hi pozitif olur mu? Yantlarnz aklayn.
T 57. (sin kx) / xi aratrmak y = ssin xd>x , y = ssin 2xd>x , ve
y = ssin 4xd>x grafiklerini 2 x 2 aralnda birlikte izin.
Her bir grafik y eksenini nerede keser gibi grnmektedir? Grafikler eksenle gerekten de kesiirler mi? y = ssin 5xd>x ve
y = ssin s -3xdd>x grafiklerinin x 0 iken nasl davranmalarn
beklersiniz? Neden? Peki ya farkl k deerleri iin y = ssin kxd>x
grafii nasl davranr? Yantnz aklayn.
T 58. Radyan ve derece: derece modunda trevler x radyan yerine
derece olarak llrse, sin x ve cos xin trevlerine ne olur?
Aadaki admlar izleyerek bulun.
(Altrma
sx + hd - sx - hd
2h
farklar orannn, nin xte trevi olmadnda, h 0 iken bir
limiti bulunabilir. Bir deneme olarak, sxd = x aln ve
0 + h - 0 - h
.
2h
h :0
lim
limitini hesaplayn. Greceiniz gibi, sxd = x fonksiyonunun

x = 0da trevi olmamasna ramen, limit vardr. Moral: Bir ortalanm farklar oran kullanmadan nce trevin varlndan emin
olun.
T 55. Tanjant fonksiyonunun grafii zerinde eimler y = tan x ve
trevini (p@2, p@2) aralnda birlikte izin. Tanjant fonksiyonunun grafiinin en byk veya en kk bir eimi var mdr? Eim
hi negatif olur mu? Yantlarnz aklayn.
3.5
a. Grafik programnz derece moduna ayarlayarak,

sin h
shd =
h
fonksiyonunu izin ve limh0 (h)yi tahmin edin. Tahmininizi p@180 ile karlatrn. Limitin p@180 olmas iin bir neden var mdr?
b. Grafik programnz yine derece modunda olmak zere,
cos h - 1
lim
.
h
h:0
limitini hesaplayn.
c. sin xin trevinin kartlna geri dnn ve buradaki admlar
derece modunda limitler alarak tekrarlayn. Trev iin nasl bir
forml bulursunuz?
d. cos xin trevini derece modunda limitler alarak bulun. Trev
iin nasl bir forml bulursunuz?
e. Derece modundaki formllerin dezavantaj daha yksek
mertebe trevler alrken iyice belirginleir. sin x ve cos xin
ikinci ve nc mertebe derece modundaki trevleri nedir?
Zincir Kural ve Parametrik Denklemler

y = (u) = sin u ve u = g(x) = x2 4 fonksiyonlarnn trevlerini nasl alacamz biliyoruz, fakat F(x) = (g(x)) = sin(x2 4) gibi bir bilekenin trevini nasl alrz? Yani,
F(x) = gnin trevini nasl buluruz? Cevap, iki trevlenebilir fonksiyonun bilekesinin
trevinin, iki fonksiyonun da uygun noktalarda alnm trevlerinin arpm olduunu syleyen zincir kuraldr. Zincir kural byk olaslkla matematikte en sk kullanlan trev alma yntemidir. Bu blm, kural ve nasl kullanlacan tanmlamaktadr. Daha sonra kural, dzlemde erileri ve teetlerini baka yolla tanmlamak iin kullanacaz.
3.5
191
Bir Bileke Fonksiyonun Trevi

rneklerle balyoruz.
RNEK 1
Trevleri likilendirmek
3
1
1
x = s3xd fonksiyonu y = u ve u = 3x fonksiyonlarnn bilekesidir. Bu
2
2
2
fonksiyonun trevlerinin arasndaki iliki nedir?
y =
zm
2
C: y dn
dy
3
= ,
2
dx
B: u dn
olduunu biliyoruz.
A: x dn
buluruz.
EKL 3.26 A dilisi x kere dnerken, B
dilisi u kere, C dilisi ise y kere dner.
evrelerini karlatrarak veya dilerini
sayarak, y = u@2 ( Bnin her bir dn iin,
C yarm dn yapar ), u = 3x (Ann her bir
dn iin, B defa dner), yani y = 3x@2
olduunu grrz. Dolaysyla
dy@dx = 3@2 = (1@2)(3) = (dy@du)(du@dx) olur.
dy
1
= ,
2
du
veand
du
= 3.
dx
3
1
= # 3, olduundan,
2
2
dy
dy du
# .
=
dx
du dx
dy
dy du
# ?
=
dx
du dx
olmas bir tesadf mdr? Trevi bir deiim oran olarak dnrsek, imdiye kadar
rendiklerimiz bu ilikinin mantkl olduunu gsterir. y = (u) ve u = g(x) iin, y unun
yars kadar hzl deiiyor ve u da xin kat kadar hzl deiiyorsa, ynin xin 3@2 kat
hzl deimesini bekleriz. Bu oklu bir dili sisteminin etkisiyle ayndr (ekil 3.26).
RNEK 2
y = 9x 4 + 6x 2 + 1 = s3x 2 + 1d2
y = u2 ve u = 3x2 + 1 fonksiyonlarnn bilekesidir. Trevleri hesaplarsak,
dy du
# = 2u # 6x
du dx
= 2s3x 2 + 1d # 6x
= 36x 3 + 12x.
olduunu grrz. Trevleri ak formlden hesaplarsak
dy
d
=
A 9x 4 + 6x 2 + 1 B
dx
dx
= 36x 3 + 12x.
elde ederiz. Bir kere daha
dy du
# = dy .
du dx
dx
ile karlarz.
(g(x)) bileke fonksiyonunun xteki trevi nin g(x)teki trevi arp gnin xteki
trevidir. Buna zincir kural denir (ekil 3.27).
192
Blm 3: Trev
Bileke f g
xteki deime oran
f '(g(x)) g'(x) tir.
xteki deime
oran g'(x)tir.
g(x)teki deime
oran f '(g(x)) tir.
u g(x)
y = f (u) = f (g(x))
EKL 3.27 Deiim oranlar arplr: g nin xteki trevi nin g(x)
noktasndaki trevi arp gnin xteki trevidir.
TEOREM 3
Zincir Kural
(u) u = g(x) noktasnda trevlenebiliyorsa ve g(x) de xte trevlene biliyorsa,
s gdsxd = sgsxdd bileke fonksiyonu da xde trevlenebilir ve bu trev
s gdsxd = sgsxdd # gsxd.
olur. Leibnitz gsterimiyle, y = (u) ve u = g(x) ise, bu
dy
dy du
# ,
=
dx
du dx
olarak yazlr. Burada dy@du u = g(x)te hesaplanmaktadr.
Zincir Kuralnn Sezgisel spat:

xteki x deiimine karlk udaki deime u olsun, yani
u = gsx + xd - gsxd
olsun. Buna karlk ydeki deime
y = su + ud - sud.
olur.
y
y u
#
=
x
u x
(1)
yazmak ve x 0 iken limit almak ilgin olabilir:

dy
y
= lim
dx
x:0 x
y u
#
= lim
u
x
x:0
y
# lim u
= lim
u
x:0
x:0 x
y
# lim u
= lim
u
u:0
x:0 x
dy du
.
=
du dx
(g srekli olduundan x : 0
iin u : 0 olduuna dikkat
edin)
3.5
193
Bu akl yrtmedeki tek prz u olabilir: (1) denkleminde u = 0 olabilir (u 0 olduu

halde) ve phesiz ki 0 ile blemeyiz. spat, bu przn stesinden gelmek iin farkl bir
yaklam gerektirmektedir ve Blm 3.8 de tam ispat vereceiz.
RNEK 3
Zincir Kuraln Uygulamak
x-ekseni zerinde hareket eden bir cismin her t 0 zamanndaki konumu

x(t) = cos(t2 + 1) ile veriliyor. Cismin hzn, tnin bir fonksiyonu olarak bulun.
zm
Hzn dx@dt olduunu biliyoruz. Bu arada, x bir bileke fonksiyondur: x = cos (u)
ve u = t2 + 1.
dx
= -sin sud
du
x = cossud
du
= 2t.
dt
u = t2 + 1
buluruz. Zincir kuralna gre,

dx
dx # du
=
dt
du dt
= -sinsud # 2t
= -sinst 2 + 1d # 2t
= -2t sin st 2 + 1d.
dx
uda hesaplanr.
du
bulunur. rnek 3te grdmz gibi, Leibniz notasyonundaki zorluk, trevlerin tam
olarak nerede hesaplandn belirtmemesindedir.
-D Kural
Bazen zincir kuraln u ekilde dnmek yararl olabilir: y = (g(x)) ise
dy
= sgsxdd # gsxd.
dx
dir. Yani, d fonksiyon nin trevini aln ve i fonksiyon g(x)e dokunmayn; sonra
da i fonksiyon g(x)in treviyle arpn.
RNEK 4
Dtan e Trev Almak
sin (x2 + x)in xe gre trevini aln.

zm
d
sin (x 2 + x) = cos (x 2 + x) # (2x + 1)
dx
(+)+*
(+)+* (+)+*
inside
i
i
ayn derivative
iin treviof
inside
braklm
left alone the inside
Zincir Kuralnn st ste Kullanlmas

Bazen bir trevi bulabilmek iin zincir kuraln iki veya daha fazla defa kullanmamz
gerekebilir. Aada buna bir rnek verilmektedir.
194
Blm 3: Trev
TARHSEL BYOGRAF
RNEK 5
Johann Bernoulli
(16671748)
g(t) = tan (5 sin 2t) fonksiyonunun trevini bulun.
Halkal Bir Zincir
zm Burada una dikkat edin, teet 5 sin 2tnin fonksiyonudur. Oysa sins fonksiyonu, kendisi de tnin bir fonksiyonu olan 2tnin fonksiyonudur. Bu nedenle Zincir Kuralndan
gstd =
d
A tan A 5 - sin 2t B B
dt
d
A 5 - sin 2t B
dt
d
= sec2 s5 - sin 2td # a0 - cos 2t # A 2t B b
dt
= sec2 s5 - sin 2td #
u = 5 - sin 2t olmak
zere tan unun trevi
u = 2t olmak zere
5 - sin unun trevi
= sec2 s5 - sin 2td # s -cos 2td # 2

= -2scos 2td sec2 s5 - sin 2td.
elde edilir.
Zincir Kural ve Bir Fonksiyonun Kuvveti

, unun trevlenebilir bir fonksiyonu ve u da xin trevlenebilir bir fonksiyonu ise,
dy
dy du
#
=
dx
du dx
zincir kuralnda y = (u) yazmak
d
du
sud = sud .
dx
dx
formlne gtrr.
Nasl altna dair bir rnek aadadr: n bir tamsayysa, pozitif veya negatif, ve
(u) = un ise, Kuvvet Kural ( 2 ve 7 Kurallar) (u) = nun1 olduunu syler. u , xin
trevlenebilir bir fonksiyonu ise bunu, Zincir Kuraln Kuvvet Zincir Kuralna geniletmek iin kullanabiliriz:
d n
du
u = nu n - 1 .
dx
dx
RNEK 6
(a)
d
A u n B = nu n - 1
du
Kuvvet Zincir Kuraln Uygulamak
d
d
s5x 3 - x 4 d7 = 7s5x 3 - x 4 d6
A 5x 3 - x 4 B
dx
dx
u = 5x 3 - x 4, n = 7
ile Kuvvet Zincir Kural
= 7s5x 3 - x 4 d6s5 # 3x 2 - 4x 3 d
= 7s5x 3 - x 4 d6s15x 2 - 4x 3 d
(b)
d
d
1
a
b = s3x - 2d-1
dx 3x - 2
dx
= -1s3x - 2d-2
d
s3x - 2d
dx
= -1s3x - 2d-2s3d
3
= s3x - 2d2
(b) kknda trevi blme kuralyla da bulabilirdik.
u = 3x - 2, n = -1 ile
Kuvvet Zincir Kural
3.5
sinn xin anlam (sin x)n, n 1.
RNEK 7
195
Teet Eimlerini Bulmak

5
(a) y = sin x erisine x = p@3 noktasnda teet olan dorunun eimini bulunuz.
(b) y = 1@(1 2x)3 erisine teet olan her dorunun eiminin pozitif olduunu gsterin.
zm
(a)
dy
d
= 5 sin4 x #
sin x
dx
dx
u = sin x, n = 5 ile Kuvvet Zincir Kural
= 5 sin4 x cos x
Teet dorusunun eimi
4
dy
23
45
1
`
= 5a
b a b =
.
2
2
32
dx x = p>3
(b)
dy
d
s1 - 2xd-3
=
dx
dx
= -3s1 - 2xd-4 #
d
s1 - 2xd
dx
u = (1 2x), n = 3 Kuvvet Zincir Kural
= -3s1 - 2xd-4 # s -2d

=
6
s1 - 2xd4
Eri zerindeki her (x, y) noktasnda, x 1@2 dir ve teet dorunun eimi, pozitif iki
saynn oran olan
dy
6
,
=
dx
s1 - 2xd4
tr.
RNEK 8
Radyan ve derece
sin x ve cos xin trev formllerinin xin derece deil, radyan olarak lld varsaym
altnda karldn unutmamak ok nemlidir. Zincir kural bu ikisi arasndaki fark anlamaya daha iyi yardmc olur. 180 = p radyan olduu iin, x = px@180 radyan olur.
Zincir kuraln kullanarak,
d
d
px
px
p
p
sin sxd =
sin a
b =
cos a
b =
cossxd.
180
180
180
180
dx
dx
buluruz. ekil 3.28e bakn. Ayn ekilde, cos(x)nin trevi (p@180)sin(x) olur.
Daha ilk trevde rahatsz edici grnen p@180 faktr st ste trev almayla daha da
belirginleecekir. Bir bakta radyan l kullanmann neden daha ekici olduu
anlalmaktadr.
Parametrik Denklemler
Bir eriyi, eri zerindeki bir P(x, y) noktasnn y-koordinatn xin bir fonksiyonu olarak
ifade etmekle tanmlamak yerine, bazen her iki koordinat da bir nc deiken t
cinsinden ifade etmek daha uygundur. ekil 3.29 da bir cismin, bir ift denklem x = (t),
y = g(t), ile tanml yolu grlmektedir. Hareket incelemesinde t genellikle zaman gs-
196
Blm 3: Trev
y sin(x) sin px
180
y
1
y sin x
180
EKL 3.28 sin xin salnmasna karn sin (xo) sadece @180 defa fazla salnr. Maksimum
eimi, x = 0 da @180dir (rnek 8).
terir. Bu gibi denklemler, herhangi bir t annda paracn (x, y) = (t), g(t)) konumunu
verdikleri iin bir kartezyen formlden daha iyidirler.
t annda paracn
konumu
( f(t), g(t))
TANIM
Parametrik Eri
x ve y, bir t deerleri aralnda
x = (t),
fonksiyonlar olarak verilmise, bu denklemlerle tanmlanan (x, y) = ((t), g(t))

noktalarnn kmesi bir parametrik eridir. Denklemler, erinin parametrik
denklemleridir.
EKL 3.29 xy-dzleminde ilerleyen bir

paracn izledii yol her zaman xin
veya ynin bir fonksiyonun grafii
deildir.
t deikeni erinin bir parametresi ve tanm kmesi I, parametre araldr. I kapal bir
aralksa, a t b, ((a), g(a)) noktas erinin balang noktas ve ((b), g(b)) noktas erinin biti noktasdr. Dzlemdeki bir eri iin parametrik denklemleri ve parametre araln verirsek, eriyi parametrize ettiimizi syleriz. Denklemler ve aralk erinin
parametrizasyonunu verir.
y
t p
2
y = g(t)
x2 y2 1
P(cos t, sin t)
RNEK 9
Bir ember zerinde Saat Ynnn Tersine Hareket
Aadaki parametrik erilerin grafiklerini izin

t
tp
0
t0
(1, 0)
(a) x = cos t,
(b) x = a cos t,
y = sin t,
y = a sin t,
0 t 2p.
0 t 2p.
zm
t 3p
2
EKL 3.30 x = cos t, y = sin t denklemleri

x2 + y2 = 1 emberi zerindeki hareketi
tanmlarlar. Ok artan t ynn
gstermektedir (rnek 9).
(a) x2 + y2 = cos2 t + sin2 t = 1 olduundan, parametrik eri x2 + y2 = 1 emberi zerinde

dir. t 0dan 2pye artarken (x, y) = (cos t, sin t) noktas (1, 0)dan balar ve saat
ynnn tersine olarak btn emberi izer (ekil 3.30).
(b) x = a cos t, y = a sin t, 0 t 2p iin x 2 + y 2 = a 2 cos2 t + a 2 sin2 t = a 2 dir.
. Parametrizasyon, (a, 0) balayp x2 + y2 = a2 emberini saat ynnn tersine bir defa kat
eden ve t = 2pde (a, 0) noktasna dnen hareketi tanmlar.
3.5
y
RNEK 10
y x2, x 0
197
Bir Parabol Boyunca Hareket
xy-dzleminde ilerleyen bir paracn P(x, y) konumu

x = 1t,
P(t, t)
t1
t 0.
denklemleri ve parametre aralyla verilmektedir. Paracn izledii yolu belirleyin ve

hareketi tanmlayn.
(1, 1)
0 Harekete balar
t0
y = t,
EKL 3.31 x = 1t ve y = t denklemleri

ve t 0 aral, y = x2 parabolnn sa
kolunda ilerleyen bir paracn
hareketini tanmlar (rnek 10).
zlenen yolu x = 1t ve y = t denklemleri arasnda tyi yok ederek bulmaya

alrz. ansmz varsa, bu x ile y arasnda tanmlanabilir bir cebirsel bant verecektir.
Bu ekilde
zm
y = t =
A 1t B 2 = x 2 .
buluruz. Bu, paracn konum koordinatlarnn y = x2 denklemini saladn gsterir,

dolaysyla parack y = x2 parabol boyunca hareket eder.
Ancak paracn izledii yolun tm y = x2 parabol olduunu dnmek bir
hatadrbu yol paraboln sadece yarsdr. Paracn x koordinat hibir zaman negatif
deildir. Parack t = 0 iken (0, 0)dan harekete balar ve t arttka birinci drtte bir
blgede ykselir (ekil 3.31). Parametre aral [0, q d dur ve bir biti noktas yoktur.
RNEK 11
Bir Doru Parasn Parametrelemek
U noktalar (2, 1) ve (3, 5) olan doru parasnn bir parametrizasyonunu bulun.

zm
(2, 1) noktasn kullanarak

x = 2 + at,
y = 1 + bt
parametrik denklemlerini olutururuz. Her iki denklemi tye gre zer ve eitlersek
y - 1
x + 2
a = b .
elde ederiz. Bu eitlikten, denklemlerin bir doruyu temsil ettiklerini grrz. Bu doru,
t = 0 iken (2, 1) den geer. t = 1 iken doru (3, 5) noktasndan geecek ekilde a ve b
deerlerini belirleriz.
3 = -2 + a
5 = 1 + b
Q
Q
a = 5
b = 4
t = 1 iin x = 3
t = 1 iin y = 5
Bu nedenle,
x = -2 + 5t,
y = 1 + 4t,
0 t 1
denklemleri, balang noktas (2, 1) ve biti noktas (3, 5) olan doru parasnn bir parametrizasyonudur.
Parametrize Erilerin Eimleri

ve g fonksiyonlar t de trevlenebiliyorsa, parametrize x = (t), y = g(t) erisi de tde
trevlenebilirdir. ynin de xin srekli bir fonksiyonu olduu trevlenebilir parametrize
bir erinin zerindeki bir noktada dy@dt, dx@dt ve dy@dx trevleri Zincir Kuralna gre
baldrlar:
dy dx
dy
# .
=
dt
dx dt
dx@dt 0 ise, denklemin iki tarafn da dx@dt ile blerek, dy@dxi zebiliriz.
198
Blm 3: Trev
dy/dx in Parametrik Forml

Her trev varsa ve dx@dt 0 ise
dy>dt
dy
=
.
dx
dx>dt
(2)
dir.
RNEK 12
Parametre ile Tretmek
x = 2t + 3 ve y = t2 1 ise dy@dxin t = 6daki deerini bulun.

zm
(2) denklemi dy@dxi tnin bir fonksiyonu olarak verir.

dy>dt
dy
x - 3
2t
=
=
= t =
.
2
2
dx
dx>dt
t = 6 iin dy@dx = 6 olur. una dikkat edin, dy@dx trevini xin bir fonksiyonu olarak da
bulabiliriz.
RNEK 13
x2>a2 + y2>b2 = 1 Elipsi Boyunca Hareket
t anndaki konumu P(x, y)

x = a cos t,
0 t 2p
y = b sin t,
ile verilen bir paracn hareketini tanmlayn. t = p@4 olduu A a> 22, b> 22 B ,
noktasnda eriye teet olan doruyu bulun (a ve b sabitlerinin her ikisi de pozitiftir).
zm
x
cos t = a ,
sin t =
y
.
b
denklemlerinden tyi yok ederek, paracn konumu iin bir Kartezyen denklem buluruz.
Bunu cos2 t + sin2 t = 1 bantsn kullanarak yaparz. Bu bant
2
y2
x2
+ 2 = 1.
2
a
b
y
x
a a b + a b = 1,
b
or
veya
verir. Paracn (x, y) koordinatlar (x2@a2) = (y2@b2) = 1 denklemini salar, dolaysyla

parack bu elips zerinde hareket eder. t = 0 iken paracn koordinatlar
x = a cos (0) = a,
y = b sin (0) = 0
olur, dolaysyla hareket (a, 0)da balar. t artarken, parack ykselir ve saat ynnn tersine sola doru hareket eder. Elipsi bir kere dolaarak t = 2p iken balang noktas
(a, 0)a dner.
t = p@4 iin elipse teet olan dorunun eimi
dy>dt
dy
`
=
`
dx t = p>4
dx>dt t = p>4
=
b cos t
`
-a sin t t = p>4
b> 22
=
dir.
-a> 22
b
= -a.
Denklem (2)
3.5
199
Teet doru
y -
b
22
b
= - a ax -
y =
b
22
a
22
b
- a ax -
a
22
veya
b
y = - a x + 22b.
Parametrik denklemler yyi xin iki kere trevlenebilir bir fonksiyonu olarak
tanmlyorsa, d2y@dx2yi tnin bir fonksiyonu olarak hesaplamak iin Denklem (2) yi
dy@dx = yye uygulayabiliriz:
d 2y
dx
dy>dt
d
s yd =
.
dx
dx>dt
(2) denkleminde y yerine y yazlm.
d 2y/dx2 in Parametrik Forml

x = (t), y = g(t) denklemleri yyi xin iki kere trevlenebilir bir fonksiyonu
olarak tanmlyorsa, dx@dt 0 olan her noktada
d 2y
dx
dy>dt
.
dx>dt
(3)
Parametrize Bir Eri in d 2y>dx2yi Bulmak
RNEK 14
x = t t2 ve y = t t3 ise d2y@dx2yi bulun.

d 2y>dx 2yi t cinsinden bulmak
1. y = dy@dxi t cinsinden ifade edin.
2. dy@dtyi bulun.
3. dy@dtyi dx@dt ile bln.
zm
1.
y = dy@dxi t cinsinden ifade edin:

y =
dy>dt
dy
1 - 3t 2
=
=
1 - 2t
dx
dx>dt
2.
ynn tye gre trevini aln:
3.
dy
2 - 6t + 6t 2
d 1 - 3t 2
b =
a
=
dt
dt 1 - 2t
s1 - 2td2
dy@dtyi dx@dt ile bln.
d 2y
dx 2
RNEK 15
Blm Kural
dy>dt
s2 - 6t + 6t 2 d>s1 - 2td2
2 - 6t + 6t 2
=
=
1 - 2t
dx>dt
s1 - 2td3
Denklem (3)
Acil Yardm in Erzak Atmak
Bir Kzlha hava arac, bir felaket blgesine acil yardm iin yiyecek ve ila atmaktadr.
Hava arac, erza 700 ft uzunluundaki ak bir alann hemen kenarnn zerinde
brakrsa ve kargo
x = 120 t
ve
y = 16t2 + 500,
t0
200
y
Blm 3: Trev
Brakma annda hava aracnn konumu
500
Atlan kargonun yolu
yolunu izlerse kargo alan iine der mi? x ve y koordinatlar feet olarak ve t parametresi
(brakma dan itibaren) saniye olarak llmektedir. Den kargonun yolu iin bir
Kartezyen denklem bulun (ekil 3.32) ve yere arpt anda alalmasnn ilerlemesine
orann bulun.
zm
Ak alan
? 700
EKL 3.32 rnek 15teki atlan erzak

kargosunun izledii yol
Kargo, y = 0 iken yere arpar ve bu da tnin

-16t 2 + 500 = 0
y = 0 koyun
525
500
sn
=
sec.
n
2
A 16
t =
t 0
annda grlr. Braklma annda x-koordinat x = 0 dr. Kargonun yere arpmas annda
x-koordinat
x = 120t = 120 a
525
b = 30025 ft.
2
dir. 30025 L 670.8 6 700, olduundan kargo alan iine der.

Parametrik denklemler arasnda t parametresini yok ederek kargonun yolu iin bir
kartezyen denklem buluruz:
y = -16t 2 + 500
= -16 a
= -
x
b + 500
120
1 2
x + 500.
900
ynin parametrik denklemi

x = 120 t eitliinden
tyi yerine yazn.
Bir parabol
Kargo yere arptnda alalmasnn ilerlemesine oran

dy>dt
dy
`
=
`
dx t = 525>2
dx>dt t = 525>2
=
Denklem (2)
-32t
`
120 t = 525>2
= -
225
L -1.49.
3
dir. Bylece, kargo yere arpt anda 1 foot (ayak = 30.4 cm) ilerlemesine karlk 1.5 feet
alalyordu.
TEKNOLOJ KULLANMAK
Dikey Bir Doru zerindeki Hareketin Simlasyonu
xstd = c,
x (t) = 2
y (t) = 160 t 16 t 2
ve
x (t) = t
y (t) = 160 t 16 t 2
nokta modunda
ystd = std
Parametrik denklemleri x = c dorusu zerindeki noktalar aydnlatacaktr. (t), hareket

etmekte olan bir cismin t anndaki yksekliini gsteriyorsa, x(t), y(t)) = (c, (t))yi
izmek asl hareketi simle edecektir. Bunu, Blm 3.3, rnek 5teki kaya iin, x(t) = 2
ve rnein, y(t) = 160t 16t2 ile nokta modunda t adm iin deneyin. Noktalar
arasndaki boluk deiiyor? Tepeye ulaldnda, grafik izici neden stop etmi gibi
gzkyor? (0 t 5 ve 5 t 10 iin ayr izimler deneyin.)
kinci bir deney iin,
x(t) = t ve y(t) = 160t 16t2
3.5
201
parametrik denklemlerini, hareketin dikey simlasyonu ile birlikte yine nokta modunda
izin. Btn ilgin davran gsterecek bir ereve ls semek iin, rnek 5teki
hesaplamalardan, kayann davran hakkndaki bildiklerinizi kullann.
Standart Parametrizasyonlar ve Trev Kurallar

EMBER
x2 + y2 = a2 :
ELPS
x = a cos t
y = a sin t
0 t 2p
FONKSYON
y2
x2
+ 2 = 1:
2
a
b
x = a cos t
y = b sin t
0 t 2p
TREVLER
y = sxd :
x = t
y =
y = std
dy>dt
dy
,
=
dx
dx>dt
d 2y
dx
dy>dt
dx>dt
ALITIRMALAR 3.5
Trev Hesaplamalar
18 altrmalarnda, y = (u) ve u = g(x) verilmitir.
(g(x))g(x)i bulun.
u = s1>2dx 4
1. y = 6u - 9,
2. y = 2u 3,
dy@dx =
u = 8x - 1
3. y = sin u,
u = 3x + 1
4. y = cos u,
u = -x>3
5. y = cos u,
u = sin x
6. y = sin u,
u = x - cos x
7. y = tan u,
u = 10x - 5
8. y = -sec u,
u = x 2 + 7x
918 altrmalarnda, fonksiyonu y = (u) ve u = g(x) eklinde yazn.

dy@dxi xin bir fonksiyonu olarak bulun.
9. y = s2x + 1d5
11. y = a1 -
x
b
7
10. y = s4 - 3xd9
12. y = a
-7
x2
1
13. y = a + x - x b
8
x
- 1b
2
-10
x
1
b
14. y = a +
5
5x
15. y = sec stan xd
1
16. y = cot ap - x b
17. y = sin3 x
18. y = 5 cos-4 x
1938 altrmalarndaki fonksiyonlarn trevlerini bulun.

19. p = 23 - t
4
4
sin 3t +
cos 5t
21. s =
5p
3p
20. q = 22r - r 2
22. s = sin a
3pt
3pt
b + cos a
b
2
2
23. r = scsc u + cot ud-1
24. r = -ssec u + tan ud-1
25. y = x 2 sin4 x + x cos-2 x
x
1
26. y = x sin-5 x - cos3 x
3
27. y =
1
1
s3x - 2d7 + a4 b
21
2x 2
1 2
a + 1b
8 x
28. y = s5 - 2xd-3 +
-1
29. y = s4x + 3d4sx + 1d-3
30. y = s2x - 5d-1sx 2 - 5xd6
31. hsxd = x tan A 21x B + 7
1
32. k sxd = x 2 sec a x b
33. sud = a
sin u
b
1 + cos u
34. g std = a
1 + cos t
b
sin t
35. r = sin su2 d cos s2ud
1
36. r = sec2u tan a b
u
37. q = sin a
sin t
38. q = cot a t b
t
2t + 1
-1
3948 altrmalarnda dy@dtyi bulun.

39. y = sin2 spt - 2d
40. y = sec2 pt
41. y = s1 + cos 2td
42. y = s1 + cot st>2dd-2
-4
202
Blm 3: Trev
t
44. y = cos a5 sin a b b
3
43. y = sin scos s2t - 5dd

45. y = a1 + tan4 a
t
bb
12
47. y = 21 + cos st 2 d
Aadaki kombinasyonlarn verilen x deerlerinde xe gre

trevlerini bulun.
1
A 1 + cos2 A 7t B B 3
6
46. y =
48. y = 4 sin A 21 + 1t B
a. 5sxd - g sxd, x = 1
sxd
, x = 1
c.
g sxd + 1
b. sxdg 3sxd,
e. g ssxdd,
f. sx 11 + sxdd-2,
x = 0
g. sx + g sxdd,
kinci Trevler
1
49. y = a1 + x b
x = 1
x = 0
62. y = x2 + 7x 5 ve dx@dt = 1@3 ise, x = 1 iken dy@dt yi bulun.
50. y = A 1 - 1x B -1
1
51. y = cot s3x - 1d
9
x = 0
61. s = cos u ve du@dt = 5 ise, u =3p@2 iken ds@dt yi bulun.
4952 altrmalarnda y n bulun.

3
d. sg sxdd,
x = 0
Bileke Seimi
x
52. y = 9 tan a b
3
Trevlerin Saysal Deerlerini Bulma
Bir fonksiyonu bir bileke olarak farkl ekillerde yazabiliyorsanz, ne

olur? Her seferinde ayn trevi bulabilir misiniz? Zincir kural byle
olduunu syler. Bunu 63 ve 64 altrmalarndaki fonksiyonlarla
deneyin.
5358 altrmalarnda, verilen x deerinde s gd nn deerini bulun.
63. y = x ise yyi aadaki bilekeler olarak kabul edip, zincir

kuraln kullanarak dy@dxi bulun.
53. sud = u 5 + 1,
u = g sxd = 1x,
1
54. sud = 1 - u ,
1
u = g sxd =
,
1 - x
55. sud = cot
pu
,
10
u = g sxd = 51x,
x = 1
a. y = (u@5) + 7 ve u = 5x 35
b. y = 1 + (1@u) ve u = 1/(x 1)
x = -1
64. y = x3@2 ise yyi aadaki bilekeler olarak kabul edip, zincir
kuraln kullanarak dy@dxi bulun.
x = 1
a. y = u 3
1
, u = g sxd = px, x = 1>4
56. sud = u +
cos2 u
2u
, u = g sxd = 10x 2 + x + 1, x = 0
57. sud = 2
u + 1
2
u - 1
1
b , u = g sxd = 2 - 1, x = -1
58. sud = a
u + 1
x
b. y = 1u
(x)
g (x)
(x)
g(x)
2
3
8
3
2
-4
1>3
2p
-3
5
c. sxd # g sxd,
x = 3
d. sxd>g sxd,
x = 3
x = 2
e. sg sxdd,
x = 2
f. 2sxd,
g. 1>g 2sxd,
x = 3
h. 2f 2sxd + g 2sxd,
x = 2
x = 2
60. ile g fonksiyonlar ve trevlerinin x = 0 ve x = 1deki deerleri

aada verilmitir.
x
(x)
g (x)
(x)
g(x)
0
1
1
3
1
-4
5
-1>3
1>3
-8>3
b. Bir tanjant erisi zerinde eimler Bu erinin 2 x 2

aralnda alabilecei en kk eim deeri nedir? Yantnz
aklayn.
66. Sins erisi zerinde eimler
a. y = sin 2x ve y = -sin sx>2d erilerinin orijindeki teetlerinin denklemlerini bulun. Teetlerin birbiriyle ilikisinde bir
zellik var mdr? Yantnz aklayn.
b. sxd + g sxd,
x = 2
u = x3 .
65. a. y = 2 tan (px@4) erisinin x = 1deki teetini bulun.
Aadaki kombinasyonlarn verilen x deerlerinde xe gre

trevlerini bulun.
a. 2sxd,
and
ve
u = 1x
Teet ve Eimler
59. ile g fonksiyonlar ve trevlerinin x = 2 ve x = 3teki deerleri

aada verilmitir.
x
ve
and
b. y = sin mx ve y = -sin sx>md (m 0 bir sabit) erilerinin

orijindeki teetleri hakknda bir ey sylenebilir mi? Yantnz
aklayn.
c. Verilen bir m iin, y = sin mx ve y = -sin sx>md erilerinin
teetlerinin eimlerinin alabilecei en byk deerler nedir?
Yantnz aklayn.
d. y = sin x fonksiyonu [0, 2p] , aralnda bir periyot,
y = sin 2x fonksiyonu iki periyot, y = sin sx>2d fonksiyonu
ise yarm periyot tamamlar. y = sin mx fonksiyonunun
[0, 2p] aralnda tamamlad periyot saysyla, bu erinin
orijindeki teetinin eimi arasnda bir iliki var mdr? Yantnz aklayn.
Parametrik Denklemlerden Kartezyen Denklemleri Bulmak

6778 altrmalar, xy dzleminde ilerleyen bir paracn parametrik denklemlerini ve parametre aralklarn vermektedir.
Paracn izledii yolu bir Kartezyen denklem bularak belirleyin.
3.5
Kartezyen denklemin grafiini izin. (Grafikler kullanlan denkleme
gre deiecektir). Grafiin, paracn kat ettii parasn ve hareket
ynn belirtin.
0 t p
y = sin 2t,
68. x = cos sp - td,

69. x = 4 cos t,
y = sin sp - td,
y = 2 sin t,
0 t p
0 t 2p
y = 5 cos t, 0 t 2p
y = 9t 2, - q 6 t 6 q
72. x = - 1t,
y = t,
y = 4t - 7,
74. x = 3 - 3t,
y = 2t,
75. x = t,
78. x = -sec t,
-q 6 t 6 q
t 0
-p>2 6 t 6 p>2
y = tan t,
y = tan t,
-p>2 6 t 6 p>2
Parametrik Denklemleri Belirlemek

2
79. (a, 0) noktasndan balayan ve x + y = a emberini izen bir

paracn hareketinin parametrik denklemlerini ve parametre
araln bulun.
a. saat ynnde bir kere
b. saat ynnn tersine bir kere
c. saat ynnde iki kere
d. saat ynnn tersine iki kere
(Bunu yapmann bir ok yolu vardr, dolaysyla yantlarnz

kitabn arkasndakilerle ayn olmayabilir.)
80. (a, 0) noktasndan balayan ve sx 2>a 2 d + sy 2>b 2 d = 1 elipsini

izen bir paracn hareketinin parametrik denklemlerini ve
parametre araln bulun.
a. saat ynnde bir kere
b. saat ynnn tersine bir kere
c. saat ynnde iki kere
d. saat ynnn tersine iki kere
Altrma 79da olduu gibi, bir ok doru yant vardr.)

8186 altrmalarnda, eri iin bir parametrizasyon bulun.
81. U noktalar (1, 3) ve (4, 1) olan doru paras
91. x = 2t + 3,
y = t ,
92. x = t - sin t,
y = 1 - cos t,
93. x = cos t,
85. Balang noktas (2, 3) olan ve s -1, -1d noktasndan geen n

(yarm doru)
86. Balang noktas s -1, 2d olan ve (0, 0) noktasndan geen n
(yarm doru)
Parametrize Erilerin Teetleri

8794 altrmalarnda verilen t deerinin tanmlad noktada eriye
teet dorunun denklemini bulun. Ayrca, bu noktada d 2y>dx 2 nin
deerini de bulun.
y = 23 cos t,
t = p>2
y = tan t,
t = -p>4
ile verildiini varsayn. Ann deeri hareketin genlii ve b de frekanstr (saniyede pistonun aa yukar hareket etme says). Frekansn iki katna karlmasnn hz, ivme ve silkinme zerindeki
etkisi ne olur? (Sonucu bulduunuzda, bir aleti ok hzl altrdnzda aletin neden bozulduunu anlayacaksnz.)
96. Fairbanks, Alaskada scaklklar ekil 3.33teki grafik tipik bir
365 gnlk yl boyunca Fairbanks, Alaskadaki ortalama Fahrenheit scakl gstermektedir. x gnndeki scakla
y = 37 sin c
2p
sx - 101d d + 25 .
365
denklemiyle bir yaklam yaplabilir.
a. Scaklk hangi gnde en hzl artmaktadr?
b. En hzl art srasnda, scaklk gnde ortalama ka derece
artmaktadr?
y
60
40
20
0
......
..
t = p>4
t = 2p>3
.
..
.. ..
...
....
....
...... ..... ........

.. .
...
.
....
.
.
....
..
...
...
...
...
...
...
..
.
...
....
........
.......
.
....
....
20
ca
u k
ba
M t
a
N rt
isa
M n
a
H ys
az
Te ira
m n
A mu
u z
sto
Ey s
l
Ek l
i
K m
as
A m
ra
l
O k
ca
u k
ba
M t
ar
t
84. y = x 2 + 2x parabolnn sol yars
88. x = cos t,
y = 1 + sin t,
t = p>3
83. x - 1 = y 2 parabolnn alt yars
y = 2 sin t,
t = -1
95. Bir aleti ok hzl altrmak Bir pistonun aa yukar hareket

ettiini ve t anndaki konumunun, A ve b pozitif olmak zere
82. U noktalar (1, 3) ve (3, 2) olan doru paras
87. x = 2 cos t,
t = 3
s = A cos (2pbt)
-1 t 0
y = 1t,
77. x = sec2 t - 1,
0 t 1
y = 21 - t 2,
76. x = 2t + 1,
t = 1>4
y = 23t,
Teori, rnekler ve Uygulamalar
t 0
73. x = 2t - 5,
94. x = sec2 t - 1,
70. x = 4 sin t,
71. x = 3t,
90. x = - 2t + 1,
Scaklk (F)
67. x = cos 2t,
y = 1t,
89. x = t,
203
EKL 3.33 Fairbanks, Alaska da hava scaklklar normal

ortalamas, veri noktalar olarak izilmi ve sins yaklam
fonksiyonu (Altrma 96).
97. Parack hareketi Bir koordinat dorusu zerinde ilerleyen bir
cismin konumu, s metre ve t saniye olmak zere, s = 21 + 4t ,
ile verilmektedir. t = 6 snde hz ve ivmeyi bulun.
98. Sabit ivme Den bir cismin hznn, balang konumundan s
metre dtkten sonra y = ks (k bir sabit) m@sn olduunu
varsayn. Cismin ivmesinin sabit olduunu gsterin.
204
Blm 3: Trev
99. Den meteor Dnyann atmosferine giren ar bir meteorun

hz, dnyann merkezinden s km uzaktayken s ile ters
orantldr. Meteorun ivmesinin s2 ile ters orantl olduunu gsterin.
100. Parack ivmesi Bir parack x ekseninde dx@dt = (x) hzyla
ilerlemektedir. Paracn ivmesinin (x)(x) olduunu gsterin.
107 ve 108 altrmalarndaki erilere Papyon erileri denmektedir.

Her bir durumda, birinci drtte bir blge iinde, erinin yatay
teetinin bulunduu noktay ve orijindeki iki teetin denklemlerini
bulun.
T 107.
108.
y
101. Scaklk ve bir sarkacn periyodu Kk genlikli salnmlar

(ksa sallanmalar) iin, basit bir sarkacn periyodu T ile boyu L
arasndaki ilikinin
L
T = 2p g ,
A
ile verildiini syleyebiliriz. Burada g salnmn bulunduu yerdeki
sabit yerekimi ivmesidir. gyi santimetre bl saniye kare olarak
lersek, Lyi santimetre ve Tyi saniye olarak lmemiz gerekir.
Sarka metalden yaplmsa, uzunluu, Lye orantl olarak, artacak veya azalacak ekilde scaklkla deiir. Forml, u scaklk ve
k oran sabiti olmak zere
dL
= kL .
du
ile verilir. Bunu doru varsayarak, periyodun scakla gre
deiim orannn kT@2 olduunu gsterin.
102. Zincir Kural (x) = x2 ve g(x) = u xu olduunu varsayn. Bu
durumda (g g)(x) = u xu2 = x2 ve (g )(x) = u x2 u = x2 bileke
fonksiyonlarnn ikisi de (gnin x = 0da trevlenememesine
ramen) x = 0da trevlenebilir. Bu zincir kuralyla eliir mi?
Aklayn.
103. Teetler u = g(x)in x = 1de ve y = (u)nun u = g(1)de
trevlenebildiini varsayn. y = (g(x)) grafiinin x = 1de yatay
bir teeti varsa, gnin grafiinin x = 1deki teeti veya nin
grafiinin u = g(1)deki teeti hakknda bir ey syleyebilir
miyiz? Yantnz aklayn.
104. u = g(x)in x = 5te, y = (u)nun u = g(5)te trevlenebildiklerini ve ( g) (5)in negatif olduunu varsayn. g(5) ve
(g(5)) hakknda bir ey sylenebilir mi?
T 105. sin 2xin trevi y = 2 cos 2x fonksiyonunu 2 x 3.5
aralnda izin. Ayn ekranda, h = 1.0, 0.5 ve 0.2 iin
y =
sin 2sx + hd - sin 2x

h
fonksiyonunu izin. Negatif deerler de alarak baka h deerlerini de deneyin. h 0 iken ne olduunu gryorsunuz? Bu
davran aklayn.
cos ssx + hd2 d - cos sx 2 d

h
fonksiyonunu izin. Negatif deerler de alarak baka h deerlerini
de deneyin. h 0 iken ne olduunu gryorsunuz? Bu davran
aklayn.
x sin 2t
y sin 3t
Zincir Kuraln kullanarak, 109 ve 110 altrmalarndaki xn fonksiyonlar iin sd>dxdx n = nx n - 1 kuvvet kuralnn geerli olduunu gsterin.
109. x 1>4 = 2 1x
110. x 3>4 = 2x1x
Trigonometrik Polinomlar
111. ekil 3.34te grld gibi,
s = std = 0.78540 - 0.63662 cos 2t - 0.07074 cos 6t
-0.02546 cos 10t - 0.01299 cos 14t
trigonometrik polinomu [p, p] aralnda s = g(t) testere dii
fonksiyonuna ok iyi bir yaklamdr. nin trevinin, dg@dtnin
tanml olduu noktalarda gnin trevine yaklam ne kadar iyi
dir? Yant iin, aadaki admlar izleyin.
a. [p, p] aralnda dg@dtyi (tanml olduunda) izin.
b. d@dtyi bulun.
c. d@dtyi izin. d@dtnin dg@dtye en iyi ve en kt
yaklamlar nerededir? Trigonometrik polinomlarla yaplan
yaklamlar s ve salnm teorilerinde nemlidirler, fakat bir
sonraki altrmada greceimiz gibi, bunlara fazla
gvenemeyiz.
112. (Altrma 111in devam) Altrma 111de, bir g(t) testere dii
fonksiyonuna [p, p] aralnda yaklamda kullanlan bir (t)
trigonometrik polinomunun, testere dii fonksiyonunun trevine
benzeyen bir trevi olduunu grdk. Ancak, bir trigonometrik
s
p
2
T 106. cos (x )nin trevi y = 2x sin (x ) fonksiyonunu 2 x 3

aralnda izin. Ayn ekranda, h = 1.0, 0.7 ve 0.3 iin
y =
x sin t
y sin 2t
s g(t)
s f(t)
EKL 3.34 Bir testere dii fonksiyonunun

bir trigonometrik polinom yaklam
(Altrma 111).
3.6
fonksiyon bir fonksiyonu, trevi o fonksiyonun trevine yaklaklk gstermeyecek bir ekilde temsil edebilir. rnek olarak,
ekil 3.35teki s = k(t) basamak fonksiyonunu temsil etmek zere
s = hstd = 1.2732 sin 2t + 0.4244 sin 6t + 0.25465 sin 10t
+ 0.18189 sin 14t + 0.14147 sin 18t
Parametrize Eriler
113116 altrmalarnda aadaki admlar gerekletirmek iin bir
BCS kullann.
a. Verilen t deerleri aralnda eriyi izin
c. Erinin, verilen t0 deerinin belirttii noktasndaki teeti iin
bir denklem bulun. Eriyi ve teeti birlikte bir grafikte izin
a. [-p, p] . aralnda dk@dtyi (tanml olduunda) izin.

113. x =
b. dh@dtyi bulun.
c. dh@dtyi izip dk@dtye yaklamnn ne kadar kt olduuna
bakn. Grdklerinizi aklayn.
1 3
t ,
3
y =
116. x = e t cos t,
s k(t)
1 2
t ,
2
0 t 1,
114. x = 2t 3 - 16t 2 + 25t + 5,

t0 = 3>2
115. x = t - cos t,
y = t 2 + t - 3,
y = 1 + sin t,
y = e t sin t,
t0 = 1>2
-p t p,
0 t p,
0 t 6,
t0 = p>4
t0 = p>2
s h(t)
1
p
2
205
b. t0 noktasnda dy@dx ve d2y@dx2yi bulun.
polinomu kullanlmtr. Ancak hnin trevinin knin treviyle

ilikisi yoktur.
Kapal Trev Alma
p
2
EKL 3.35 Bir basamak fonksiyonunun bir

trigonometrik polinom yaklam
(Altrma 112).
3.6
Kapal Trev Alma
y
y1 25 x2
imdiye kadar ilgilendiimiz fonksiyonlarn bir ou, yyi x deikeni cinsinden aka
ifade eden y = (x) eklindeki bir denklemle tanmlanmt. Bu ekilde tanmlanan
fonksiyonlarn trevlerini almak iin kurallar rendik. Blm 3.5te ayrca, bir eri
x = x(t) ve y = y(x) denklemleriyle parametrik olarak tanmlandnda dy@dx trevinin
nasl bulunacan rendik. nc bir durum
x2 + y2 25 = 0 ,
(3, 4)
y2 25 x2
Eim xy 3
4
EKL 3.36 ember iki fonksiyonun

grafiklerini birletirir. y2 grafii alt yar
emberdir ve (3, 4) noktasndan geer.
y2 x = 0
veya
x3 + y3 9xy = 0
eklinde denklemlerle karlatmzda ortaya kar (bkz. ekil 3.37 ve 3.38). bu denklemler x ve y deikenleri arasnda kapal bir bant tanmlarlar. Baz durumlarda byle
bir denklemden yyi xin ak bir fonksiyonu olarak (veya belki birka fonksiyon) zebiliriz. Bir F(x, y) = 0 denklemini bildiimiz ekilde trevini alabilmek iin y = (x) haline
sokamadmzda, kapal trev alma yntemiyle dy@dxi yine de bulabiliriz. Bu, denklemin her iki tarafnn da xe gre trevini almaktan ve sonra sonu denklemi yye gre
zmekten ibarettir. Bu blmde bu yntem anlatlmakta ve bu yntem kullanlarak kuvvet kural, tm rasyonel sleri kapsayacak ekilde geniletilmektedir. Bu blmdeki rneklerde ve altrmalarda verilen denklemlerin, daima yyi xin trevlenebilir bir fonksiyonu olarak tanmladklar kabul edilmektedir.
Kapal Olarak Tanml Fonksiyonlar

Bir rnekle balyoruz
206
y
Blm 3: Trev
RNEK 1
y2 x
Eim 1 1
2y1
2x
Kapal Olarak Trev Alma
y1 x
P(x, x)
y = x ise dy@dxi bulun.

y2 = x denklemi xin trevlenebilir ve aslnda bulabileceimiz iki fonksiyonunu
tanmlar, yani y1 = 1x ve y2 = - 1x (ekil 3.37). kisinin de x 0 iin trevlerinin
nasl alnacan biliyoruz:
zm
dy1
1
=
dx
21x
Q(x, x)
y2 x
Eim = 1 = 1
2y2
2x
EKL 3.37 y2 x = 0, veya genelde

yazld ekliyle y2 = x denklemi x 0
aralnda xin trevlenebilir iki
fonksiyonunu tanmlar. rnek 1de, y2 = x
denklemini yye gre zmeden bu
fonksiyonlarn trevlerinin nasl
alnacan gstermektedir.
and
ve
Ama sadece y2 = x denkleminin yyi x 0 iin xin bir veya daha fazla trevlenebilir
fonksiyonu olarak tanmladn bildiimizi varsayalm (ak olarak bilmesek de). Hala
dy@dxi bulabilir miyiz?
Yant evettir. dy@dxi bulmak iin, y = (x)e xin trevlenebilir bir fonksiyonuymu
gibi davranarak, y2 = x denkleminin iki tarafnn da xe gre trevini alrz:
y2 = x
dy
2y
= 1
dx
dy
1
=
.
2y
dx
Bu tek forml, y1 = 1x ve y2 = - 1x: ak

olduumuz trevleri vermektedir:
y f1(x)
(x0, y1)
dy1
1
1
=
=
2y1
dx
21x
A
x3 y3 9xy 0
y f2(x)
(x0, y2)
x0
(x0, y3)
RNEK 2
x
y f3(x)
EKL 3.38 x + y 9xy = 0 erisi xin tek

bir fonksiyonunun grafii deildir. Ancak,
eri xin fonksiyonlarnn grafikleri olan
ayr yaylara blnebilir. Folyum olarak
adlandrlan bu zel erinin gemii
1638de Descartese kadar uzanr.
dy2
1
= .
dx
21x
and
ve
Zincir kural
d 2
Ay B =
dx
dy
d
C A x B D 2 = 2sxdsxd = 2y dx .
dx
verir.
zmlerinin ikisi iin de bulmu
dy2
1
1
1
=
=
= .
2y2
dx
21x
2 A - 1x B
Bir emberin Bir Noktadaki Eimi
x + y = 25 emberinin (3, 4) noktasndaki eimini bulun.

zm
ember xin tek bir fonksiyonunun grafii deildir. ki trevlenebilir fonksiyonun, y1 = 225 - x 2 ve y2 = - 225 - x 2 fonksiyonlarnn grafiklerinin birleimidir
(ekil 3.36). (3, 4) noktas y2nin grafiinde bulunmaktadr, dolaysyla eimi aka hesaplayarak bulabiliriz:
dy2
-6
3
-2x
`
= `
= = .
2 x=3
4
dx x = 3
2 225 - x
2225 - 9
Ancak, verilen ember denkleminin xe gre kapal olarak trevini alrsak, problemi daha
kolay zebiliriz:
d 2
d
d
A x B + dx A y 2 B = dx A 25 B
dx
dy
2x + 2y
= 0
dx
dy
x
= -y.
dx
x
s3, -4d noktasndaki eim - y `
= s3, -4d
3
3
= . tr.
-4
4
3.6
207
Kapal Trev Alma
Sadece x ekseninin altndaki noktalarda geerli olan dy2@dx formlnn aksine,

dy@dx = x@y formlnn emberin eiminin bulunduu her yerde geerli olduuna dikkat
edin. Ayrca, trevin sadece bamsz deiken xi deil, x ve y deikenlerinin ikisini de
ierdiine dikkat edin.
Kapal olarak tanmlanm baka fonksiyonlarn trevlerini hesaplamak iin, rnek 1
ve 2deki gibi ilerleriz: yye xin trevlenebilir kapal bir fonksiyonu gibi davranr ve bilinen
kurallar uygulayarak tanmlayc denklemin iki tarafnn da trevini alrz.
y
RNEK 3
y2 x2 sin xy
Kapal Olarak Trev Alma
y = x + sin xy ise dy@dxi bulun (ekil 3.39).

zm
y 2 = x 2 + sin xy
4
d 2
d
d
A y B = dx A x 2 B + dx A sin xy B
dx
2y
xe
gre
2y
dy
d
= 2x + scos xyd A xy B
dx
dx
yye xin bir fonksiyonu

gibi davrann ve zincir
kuraln kullann.
2y
dy
dy
= 2x + scos xyd ay + x b
dx
dx
xyye bir arp gibi davrann
EKL 3.39 rnek 3teki

y2 + x2 + sin xynin denklemi.
rnek, kapal olarak tanmlanm bu eri
zerinde eimlerin nasl bulunacan
gstermektedir.
ki tarafnda
trevini aln
dy
dy
- scos xyd ax b = 2x + scos xydy
dx
dx
s2y - x cos xyd
dy@dx li terimleri bir araya toplayn...
dy
= 2x + y cos xy
dx
ve dy@dxi ortak paranteze aln.
dy
2x + y cos xy
=
2y - x cos xy
dx
Blerek dy@dxi bulun..
dy@dx formlnn, kapal olarak tanmlanm erinin eiminin tanml olduu her yere
geerli olduuna dikkat edin. Ayrca, trevin sadece bamsz deiken xi deil, x ve y
deikenlerinin ikisini de ierdiine tekrar dikkat edin.
k n
Normal
doru
Teet
Mercein
yzey
erisi
A
Giri noktas
P
Kapal Trev Alma

1. yye xin trevlenebilir bir fonksiyonu gibi davranarak, denklemin iki
tarafnn da xe gre trevini aln.
2. dy/dxli terimleri eitliin bir tarafnda toplayn.
3. dy/dxi zn
Mercekler, Teetler ve Normal Dorular

EKL 3.40 Bir k nnn, mercein
yzeyinden geerken krlmasn gsteren
mercek profili.
Bir mercee girerken n nasl yn deitirdiini tanmlayan yasada, nemli alar

n mercee giri noktasnda mercein yzeyine dik olan doruyla yapt alardr
(ekil 3.40taki A ve B alar). Bu doruya giri noktasnda yzeyin normali ad verilir.
ekil 3.40taki gibi bir mercein yandan grnnde, normal, erinin n giri noktasndaki teetine dik olan dorudur.
208
Blm 3: Trev
y
RNEK 4
t
e
Te
(2, 4) noktasnn x3 + y3 9xy = 0 erisi zerinde olduunu gsterin. Sonra, erinin buradaki teetini ve normalini bulun (ekil 3.41).
4
y3
al
rm
No oru
D
x3
9 xy 0
Descartes Folyumunun Teeti ve Normali
EKL 3.41 rnek 4, Descartes folyumunun

(2, 4)teki teetinin ve normalinin
denklemlerinin nasl bulunacan
gstermektedir.
zm
(2, 4) noktas erinin zerindedir nk koordinatlar erinin denklemini salar:
23 + 43 - 9s2ds4d = 8 + 64 - 72 = 0.
Erinin (2, 4)teki eimini bulmak iin, nce kapal trev kullanarak dy@dxin formln buluruz:
x 3 + y 3 - 9xy
d 3
d
d
A x B + dx A y 3 B - dx A 9xy B
dx
dy
dy
dx
3x 2 + 3y 2
- 9 ax
+ y b
dx
dx
dx
dy
s3y 2 - 9xd
+ 3x 2 - 9y
dx
dy
3sy 2 - 3xd
dx
dy
dx
= 0
d
=
A0B
dx
ki tarafnda xe gre
trevini aln
xyyi bir arpm ve yye
xin bir fonksiyonu gibi
davrann.
= 0
= 0
= 9y - 3x 2
3y - x 2
=
y 2 - 3x
dy>dxi zn.
Sonra (x, y) = (2,4) noktasnda trevi hesaplarz:

dy
3y - x 2
3s4d - 22
8
4
`
= 2
`
= 2
=
= .
5
10
dx s2, 4d
y - 3x s2, 4d
4 - 3s2d
(2, 4) noktasndaki teet, (2, 4) noktasndan 4@5 eimiyle geen dorudur:
y = 4 +
y =
4
x - 2B
5A
4
12
x +
.
5
5
Erinin (2, 4) noktasndaki normali ise burada teete dik olan doru, (2, 4) noktasndan
5@4 eimiyle geen dorudur:
5
sx - 2d
4
5
13
y = - x +
.
4
2
y = 4 -
Kuadratik forml, y 2 - 2xy + 3x 2 = 0 eklindeki ikinci derece bir denklemden yyi

x cinsinden zmemizi salar. nc dereceden bir denklemin kkn veren,
kuadratik forml gibi bir forml vardr fakat ok daha karmaktr. Eer bu forml
x3 + y3 = 9xy denkleminden yyi x cinsinden zmek iin kullanlsayd, denklem
tarafndan tanmlanan fonksiyon
y = sxd =
x3
x3
x6
x6
+
- 27x 3 + 3 - 27x 3
C 2
C 2
B4
B4
3
3.6
Kapal Trev Alma
209
ve
y =
x6
x6
x3
x3
1
c-sxd ; 2 -3 a 3 +
- 27x 3 - 3 - 27x 3 b d.
2
C 2
C 2
B4
B4
olurdu. rnek 4te kapal trev almak, dy@dxi yukardaki formllerden herhangi birinden
dorudan doruya hesaplamaktan ok daha kolaydr. Daha yksek dereceden denklemlerin tanmlad eriler zerinde eim bulmak genellikle kapal trev alma gerektirir.
Yksek Mertebe Trevler

Kapal trev alma daha yksek mertebeden trevler almak iin de kullanlabilir. Aada
bir rnek verilmitir.
RNEK 5
3
Bir kinci Mertebe Trevi Kapal Olarak Bulmak

2
2x 3y = 8 ise d2y@dx2yi bulun.

zm
Balang olarak, denklemin iki tarafnn da xe gre trevini alarak,
y = dy@dxi buluruz:
d
d
A 2x 3 - 3y 2 B = dx s8d
dx
yye xin bir fonksiyonu

gibi davrann.
6x 2 - 6yy = 0
x 2 - yy = 0
x2
y = y ,
y00 y Z 0
ywhen
y y zn
imdi yn bulmak iin Blm Kuraln uygularz.

y =
2xy - x 2y
d x2
2x
x2
ay b =
= y - 2 # y
2
dx
y
y
Son olarak yn x ve y cinsinden yazabilmek iin y = x 2>yyi yerine yazarz.

2x
x2 x2
2x
x4
y = y - 2 a y b = y - 3 ,
y
y
y 0 0y Z 0
ywhen
Trevlenebilir Fonksiyonlarn Rasyonel Kuvvetleri

d n
x = nx n - 1
dx
kuvvet kuralnn n bir tamsay olduunda geerli olduunu biliyoruz. imdi bunun her
rasyonel n says iin de doru olduunu gstereceiz.
TEOREM 4
Rasyonel sler in Kuvvet Kural
p@q bir rasyonel sayysa, xp@q, x(p@q)1in tanm kmesinin her i noktasnda
trevlenebilir.
p
d p>q
x
= q x sp>qd - 1 .
dx
210
Blm 3: Trev
RNEK 6
Rasyonel s Kuraln Kullanmak
(a)
d 1>2
A x B = 12 x -1>2 = 1
dx
21x
x 0 iin
(b)
d 2>3
A x B = 23 x -1>3
dx
x 0 iin
(c)
d -4>3
A x B = - 34 x -7>3
dx
x 0 iin
q
Teorem 4n spat p ve q, q 0 olmak zere iki tamsay olsun ve y = 2x p =x p>q .

olduunu varsayn. Bu durumda
yq = xp
olur. p ve qnun ikisi de tamsay olduu iin (ki tamsaylar iin kuvvet kuraln
ispatlamtk), denklemin iki tarafnn da xe gre kapal trevini alabiliriz:
qy q - 1
dy
= px p - 1 .
dx
y 0 ise, denklemin iki tarafn da qyq 1 ile blp, dy@dxi bulabiliriz:

dy
px p - 1
=
dx
qy q - 1
p
xp-1
= q # p>q q - 1
sx d
p xp-1
= q # p - p>q
x
p
= q # x s p - 1d - s p - p>qd
y = x p>q
p
p
q sq - 1d = p - q
Bir s kural
p
= q # x s p>qd - 1,
bylece kural ispatlanr.
Kuvvet Kuralnn sfrdan farkl herhangi bir reel s iin ispatland Blm 7 de,
Teorem 4n ispatnda kullanlan trevlenebilirlik varsaymn kaldrabileceiz (Bkz.
Blm 7.3).
Teorem 4n sonucunu Zincir Kural ile birletirince Kuvvet Zincir Kuralnn unun
rasyonel kuvvetlerine bir genilemesini elde ederiz: p@q bir rasyonel sayysa ve u xin
trevlenebilen bir fonksiyonu ise up@q xin trevlenebilen bir fonksiyonudur ve
p
d p>q
du
u
= q u s p>qd - 1
,
dx
dx
dir. ((p@q) 1 iin u 0 olmas kouluyla). Bu kstlama zorunludur, zira takip eden
rnekte de grlecei gibi, 0 up@qnun tanm kmesinde olabilir fakat u(p@q)1in tanm
kmesinde bulunmayabilir.
3.6
RNEK 7
Kapal Trev Alma
211
Rasyonel Kuvvet ve Zincir Kurallarn Kullanmak
[-1, 1]de tanml fonksiyon

$++%++&
(a)
d
A 1 - x 2 B 1>4 = 41 A 1 - x 2 B -3>4(-2x)
dx
=
u = 1 - x 2 ile Kuvvet Zinciri Kural
-x
2 A 1 - x 2 B 3>4
(+++)+++*
yalnz (1,
1) deonly
tanml
derivative
defined
on strev
-1, 1d
(b)
d
d
1
scos xd-1>5 = - scos xd-6>5 scos xd
5
dx
dx
= =
1
scos xd-6>5 s -sin xd
5
1
ssin xdscos xd-6>5
5
ALITIRMALAR 3.6
Rasyonel Kuvvetlerin Trevleri
3336 altrmalarnda dr>duy bulun.
33. u1>2 + r 1>2 = 1
1. y = x 9>4
2. y = x -3>5
3
2x
3. y = 2
4. y = 25x
35. sin sr ud =
5. y = 7 2x + 6
6. y = -22x - 1
7. y = s2x + 5d
-1>2
8. y = s1 - 6xd2>3
1>2
10. y = xsx 2 + 1d-1>2
9. y = xsx + 1d
1118 altrmalarndaki fonksiyonlarn ilk trevlerini bulun.
34. r - 2 2u =
1
2
3 2>3
4
u + u3>4
2
3
36. cos r + cot u = r u
kinci Mertebe Trevler

3742 altrmalarnda, nce dy@dxi, sonra da d2y@dx2yi bulmak iin
kapal trev aln.
11. s = 2t 2
12. r = 2u-3
37. x 2 + y 2 = 1
13. y = sin [s2t + 5d-2>3]
14. z = cos [s1 - 6td2>3]
39. y = x + 2x
40. y 2 - 2x = 1 - 2y
15. sxd = 21 - 1x
16. gsxd = 2s2x -1>2 + 1d-1>3
41. 2 1y = x - y
42. xy + y 2 = 1
3
1 + cos s2ud
17. hsud = 2
18. ksud = ssin su + 5dd5>4
38. x 2>3 + y 2>3 = 1
43. x + y = 16 ise, (2, 2) noktasnda d2y@dx2nin deerini bulun.

44. xy + y2 = 1 ise, (0, 1) noktasnda d2y@dx2nin deerini bulun.
Kapal Trev Alma

1932 altrmalarnda dy@dxi bulmak iin kapal trev aln.
2
20. x + y = 18xy
19. x y + xy = 6
2
21. 2xy + y = x + y
2
23. x sx - yd = x - y
x - 1
x + 1
22. x - xy + y = 1
2
24. s3xy + 7d = 6y
x - y
26. x 2 =
x + y
Eimler, Teetler ve Normaller

45 ve 46 altrmalarnda verilen noktalarda eimi bulun.
45. y2 + x2 = y4 2x
(2, 1) ve (2, 1) de
46. (x2 + y2)2 = (x y)2
(1, 0) ve (1, 1) de
27. x = tan y
28. xy = cot sxyd
4756 altrmalarnda verilen noktann erinin zerinde olduunu

dorulayn ve verilen noktada erinin (a) teetini ve (b) normalini bulun.
29. x + tan sxyd = 0
30. x + sin y = xy
47. x 2 + xy - y 2 = 1,
25. y 2 =
1
31. y sin a y b = 1 - xy
1
32. y 2 cos a y b = 2x + 2y
48. x 2 + y 2 = 25,
49. x 2y 2 = 9,
s2, 3d
s3, -4d
s -1, 3d
212
Blm 3: Trev
50. y 2 - 2x - 4y - 1 = 0,
2
51. 6x + 3xy + 2y + 17y - 6 = 0,
A 23, 2 B
52. x - 23xy + 2y = 5,
2
54. x sin 2y = y cos 2x,
sp>4, p>2d
55. y = 2 sin spx - yd,
s1, 0d
s -1, 0d
y4 4y2 x4 9x2
s1, p>2d
53. 2xy + p sin y = 2p,
61. eytan erisi (Gabriel Cramer [Cramer Kuralnn Crameri],

1750) y4 4y2 = x4 9x2 denklemiyle verilen eytan erisinin belirtilen drt noktadaki eimlerini bulun.
s -2, 1d
56. x cos y - sin y = 0,
(3, 2)
s0, pd
57. Paralel teetler Paralel teetler x2 + xy + y2 = 7 erisinin x-eksenini kestii iki noktay bulun ve bu noktalardaki teetlerin paralel olduklarn gsterin. Teetlerin ortak eimi nedir?
58. Koordinat eksenlerine paralel teetler x2 + xy + y2 = 7
erisinin teetinin (a) x-eksenine paralel olduu ve (b) y-eksenine
paralel olduu noktalar bulun. kinci durumda dy@dx tanml
deildir, fakat dx@dy tanmldr. Bu noktalarda dx@dynin deeri
nedir?
59. Sekiz erisi Aada gsterilen iki noktada y4 = y2 x2 erisinin
eimini bulun.
(3, 2)
(3, 2)
(3, 2)
62. Descartesin folyumu (Bkz. ekil 3.38)

a. x3 + y3 9xy = 0 denklemiyle verilen Descartesin folyumunun (4, 2) ve (2, 4) noktalarndaki eimini bulun.
b. Folyumun orijinden baka hangi noktada yatay bir teeti
vardr?
c. ekil 3.38de gsterilen ve folyumun dikey bir teetinin

bulunduu A noktasnn koordinatlarn bulun.
3 , 3
4
2
Kapal Olarak Tanmlanan Parametrizasyonlar
3 , 1
4 2
y4 y2 x2
6366 altrmalarndaki denklemlerin x ve yyi kapal olarak,

x = (t), y = g(t) trevlenebilir fonksiyonlar olarak tanmladklarn varsayarak, x = (t), y = g(t) erisinin verilen t deerindeki
eimini bulun.
63. x 2 - 2tx + 2t 2 = 4,
64. x = 25 - 1t,
y st - 1d = 1t,
65. x + 2x 3>2 = t 2 + t,
66. x sin t + 2x = t,
2y 3 - 3t 2 = 4,
t = 2
t = 4
y2t + 1 + 2t1y = 4,
t sin t - 2t = y,
t = 0
t = p
Teori ve rnekler
60. Dioclesin sarmak erisi (M.. 200 civarnda) Dioclesin
sarmak erisi olarak adlandrlan y2(2 x) = x3 erisinin
(1, 1)deki teet ve normalinin denklemlerini bulun.
y
y2(2 x) x3
67. (x) = x1@3 ise, aadakilerden hangisi doru olabilir?

3 2>3
x
- 3
2
1
c. sxd = - x -4>3
3
a. sxd =
9 5>3
x
- 7
10
3
d. sxd = x 2>3 + 6
2
b. sxd =
68. y2 = x3 ve 2x2 + 3y2 = 5 erilerinin (1, 1) noktalarnn teetlerinin

bir zellikleri var mdr? Yantnz aklayn.
(1, 1)
y2 x3
2x2 3y2 5
(1, 1)
x
0
(1, 1)
3.7
69. Normalini kesme x2 + 2xy 3y2 = 0 erisinin (1, 1) noktasndaki
normali eriyi baka hangi noktada keser?
y
x y2
(a, 0)
213
grafiklerini de ekleyin. x4 + 4y2 = 1 grafiine bakarak trev

grafiklerinin genel davrann tahmin edebilir miydiniz?
Trev grafiklerine bakarak x4 + 4y2 = 1 grafiinin genel
davrann tahmin edebilir miydiniz? Yantnz aklayn.
70. Bir doruya paralel normal xy + 2x y = 0 erisininin

2x + y = 0 dorusuna paralel olan normallerini bulun.
71. Bir parabole normal x = y2 parabolndeki (a, 0) noktasndan
aada verilen normali izmek mmknse, ann 1@2den
byk olmas gerektiini gsterin. Normallerden biri x-eksenidir.
Dier iki normalin dik olmas iin a ne olmaldr?
likili Oranlar
76. a. (x 2)2 + y2 = 4 ise, dy@dxi iki yoldan bulun: (1) yyi zp,
kan fonksiyonlarn xe gre trevlerini alarak ve (2) kapal
trev alarak. ki durumda da ayn sonucu buluyor musunuz?
b. (x 2)2 + y2 = 4 denkleminden yyi zn ve kan
fonksiyonlar birlikte izerek (x 2)2 + y2 = 4 denkleminin
tam bir grafiini oluturun. eklinize bu fonksiyonlarn
birinci trevlerinin grafiklerini de ekleyin. (x 2)2 + y2 = 4
grafiine bakarak trev grafiklerinin genel davrann tahmin
edebilir miydiniz? Trev grafiklerine bakarak (x 2)2 + y2 = 4
grafiinin genel davrann tahmin edebilir miydiniz?
Yantnz aklayn.
7784 altrmalarndaki admlar iin bir BCS kullann.
a. Denklemi BCSnin kapal izim programyla izin. Verilen P
noktasnn denklemi doruladn kontrol edin.
b. Kapal trev almay kullanarak dy@dx trevi iin bir forml
bulun ve bunu verilen P noktasnda hesaplayn.
72. rnek 6(b) ve rnek 7(a)daki trevlerin tanm kmeleri zerindeki kstlamalarn altnda yatan geometri nedir?
T 73 ve 74 altrmalarnda hem (yye xin bir fonksiyonuymu gibi
davranarak) dy@dxi hem de (xe ynin bir fonksiyonuymu gibi davranarak) dx@dyyi bulun. dy@dx ve dx@dy arasnda ne gibi bir iliki var
gibidir? Bu iklikiyi grafikler cinsinden geometrik olarak aklaynz.
73. xy 3 + x 2y = 6
74. x 3 + y 2 = sin2 y
75. a. x4 + 4y2 = 1 ise, dy@dx i iki yoldan bulun: (1) yyi zp,
kan fonksiyonlarn trevlerini her zamanki gibi alarak ve (2)
kapal trev alarak. ki durumda da ayn sonucu buluyor
musunuz?
b. x4 + 4y2 = 1 denkleminden yyi zn ve kan fonksiyonlar
birlikte izerek x4 + 4y2 = 1 denkleminin tam bir grafiini
oluturun. eklinize bu fonksiyonlarn birinci trevlerinin
3.7
c. (b) kknda bulduunuz eimi kullanarak, erinin Pdeki

teetinin denklemini bulun. Kapal eriyi ve teeti tek bir
grafikte izin.
77. x 3 - xy + y 3 = 7,
5
Ps2, 1d
4
78. x + y x + yx + y = 4,
79. y 2 + y =
2 + x
,
1 - x
Ps1, 1d
Ps0, 1d
80. y 3 + cos xy = x 2, Ps1, 0d

y
p
81. x + tan a x b = 2, P a1, b
4
82. xy 3 + tan (x + yd = 1,
83. 2y 2 + sxyd1>3 = x 2 + 2,
84. x21 + 2y + y = x 2,
p
P a , 0b
4
Ps1, 1d
P s1, 0d
likili Oranlar
Bu blmde, baz deikenlerin deiim oranlarnn sorulduu problemlere bakacaz.
Her durumda oran, deitii bilinen baka bir deikenin (belki birka deikenin)
deiim oranndan hesaplanmas gereken bir trevdir. Bunu bulmak iin, ilgili deikenleri birbirine balayan bir denklem yazar ve aradmz oran bildiimiz oranlara balayan
bir denklem elde etmek iin trevini alrz. Deiimini lebildiiniz baz oranlardan kolayca elde edemediiniz bir oran bulma problemine ilikili oranlar problemi denir.
214
Blm 3: Trev
likili Oranlar Denklemleri

Kresel bir balon iine hava pompaladmz varsayn. Balonun hem hacmi ve hem de
yarap zamanla artar. Belirli bir anda balonun hacmi V ve yarap r ise
V =
4 3
pr .
3
olur. Zincir Kuraln kullanarak, likili oranlar denklemi bulmak iin trev alrz:
dV
dV dr
dr
=
= 4pr 2 .
dt
dr dt
dt
Dolaysyla, verilen belirli bir zaman annda balonun yarapn ve hacmin dV@dt art orann biliyorsak, son denklemden dr@dtyi zebilir ve verilen anda yarapn ne kadar hzl arttn bulabiliriz. Hacmin art orannn dorudan lmnn, yarapn art orannn
dorudan lmnden daha kolay olduuna dikkat edin. likili oranlar denklemi dr@dtyi
dV@dtden hesaplamamz salar.
Aadaki rnekte gsterildii gibi, ou zaman, bir ilikili oranlar problemindeki deikenleri ilikilendirmenin anahtar, deikenler arasndaki geometrik ilikileri gsteren
bir ekil izmektir.
RNEK 1
Bir Tanktan Dar Sv Pompalamak
Dikey bir depolama tanknn iindeki sv seviyesi, svy 3000 L@dak hzla pompalarsak
ne hzla decektir?
dh ?

dt
h
dV 3000 L/dak

dt
EKL 3.42 Bir silindirik tank iindeki sv

hacminin deiim oran, tank iindeki sv
seviyesinin deiim oranna baldr
(rnek 1).
zm
Bir ksm dolu dik bir silindir tank izer ve yarapn r, svnn yksekliini ise h
ile belirtiriz (ekil 3.42). Svnn hacmini ise V ile gsteririz.
Zaman getike, yarap sabit kalr, fakat V ve h deiir. V ve hy zamann
trevlenebilir fonksiyonlar olarak kabul eder ve zaman t ile gsteririz. Bize
dV
= -3000.
dt
Svy dar 3000 L/dak hzla

pompalarz. Oran negatiftir, nk
hacim azalmaktadr.
olduu verilmitir ve bulmamz istenen

dh
.
dt
Sv seviyesi ne hzla decektir?
dir. dh@dtyi bulmak iin nce hyi Vye balayan bir denklem yazarz. Denklem V, r ve h
iin seilen birimlere baldr. V litre ve r ile h metre ise, silindirin hacmi iin uygun denklem
V = 1000pr 2h
olacaktr, nk bir metrekpte 1000 litre bulunur.
V ve h tnin trevlenebilir fonksiyonlar olduklar iin, V = 1000pr 2h denkleminin
iki tarafnn da tye gre trevini alarak, dh@dtyi dV@dt ile ilikilendiren bir denklem bulabiliriz:
dV
dh
.
= 1000pr 2
dt
dt
r bir sabittir.
Bilinen dV@dt = 3000 deerini yerine koyar ve dh@dtyi zeriz:

-3000
3
dh
=
= - 2.
dt
1000pr 2
pr
3.7
215
likili Oranlar
Sv seviyesi 3@(pr2) m@dak. hzla decektir.

dh@dt = 3@pr2 denklemi sv seviyesinin d orannn tankn yarapna nasl bal
olduunu gstermektedir. r kkse, dh@dt byk olacaktr; r bykse, dh@dt kk olur.
r = 1 m:
dh
3
= < 0.95 m@dak = 95 m@dak
dt
p
r = 10 m:
dh
3
= < 0.0095 m@dak = 0.95 m@dak
dt
100p
likili Oranlar Problemlerini zme Stratejisi

1. Bir resim izin ve deikenlerle sabitleri isimlendirin. tyi zaman iin kullann. Btn deikenlerin zamann fonksiyonu olduklarn varsayn.
2. Saysal bilgileri yazn (setiiniz sembolleri kullanarak).
3. Neyi bulmak istediinizi yazn (genellikle bir trev olarak ifade edilen bir
orandr).
4. Deikenleri birbirine balayan bir denklem yazn. Bilmek istediiniz oran
bildiiniz oranlarla birletirecek tek bir denklem yazmak iin iki veya daha
fazla denklemi birletirmeniz gerekebilir.
5. tye gre trev aln. Bilmek istediiniz oran deerini bildiiniz oran ve
deikenler cinsinden ifade edin.
6. Hesaplayn. Bilinen deerleri kullanarak bilinmeyen oran bulun.
RNEK 2
Yerden yukar doru ykselen bir scak hava balonu kalk noktasndan 500 ft uzaktaki bir
tarayc ile izlenmektedir. Taraycnn balonla yapt a p@4 olduu anda, a 0.14
rad@dak. hzyla artmaktadr. Balon o anda ne hzla ykselmektedir?
Balon
u p/4 iken
du
0.14 rad/dak
dt
u p/4 iken
y dy
?
dt
u
Tarayc
Ykselen Bir Balon
500 ft
EKL 3.43 Balon yksekliinin deiim

oran telemetrenin yer ile yapt ann
deiim oranna baldr (rnek 2).
Soruyu alt admda yantlarz.

1. Bir resim izin ve sabitlerle deikenleri isimlendirin (ekil 3.43). Resimdeki
deikenler
u = taraycnn yer ile yapt a (radyan),
y = balonun feet olarak ykseklii
dir. t zaman temsil eder ve u ile ynin tnin trevlenebilir fonksiyonlar olduunu varsayarz.
Resimdeki tek sabit taraycnn kalk noktasna olan uzakldr (500 ft). Buna zel
bir sembol atamann gerei yoktur.
2. Dier saysal bilgileri yazn.
zm
=
3.
iken
du
rad@dak.
= 0.14 rad>min
dt
when
Neyi bulmamz gerektiini yazn. u = p@4 iken dy@dtyi istiyoruz.
u =
p
4
216
Blm 3: Trev
4.
y ve u deikenlerini ilikilendiren bir denklem yazn..

y
= tan u
500
5.
veya
or
y = 500 tan u
Zincir kuraln kullanarak tye gre trev aln. Sonu (aradmz) dy@dtnin
(bildiimiz) du@dt ile ilikisinin nasl olduunu gsterir.
dy
du
= 500 (sn2u)
dt
dt
6.
u = p@4 ve du@dt = 0.14 deerlerini yerine koyup dy@dtyi bulun.

dy
= 500 A 22 B 2s0.14d = 140
dt
sec
sn
p
= 22
4
Sz konusu anda, balon 140 ft@dak hzyla ykselmektedir.

y
RNEK 3
x 0.8, y 0.6
iken durum
y
dy
60
dt
0
ds
20
dt
dx
?
dt
EKL 3.44 Arabann hz, polis ekibinin

hzna ve aralarndaki uzakln deiim
oranna baldr ( rnek 3).
Otoyolda Takip
Kuzeyden dik al bir kesiime yaklaan bir polis ekibi fazla hz yaparak keyi dnen ve
douya doru giden bir arabay izlemektedir. Ekip kesiimin 0.6 mil kuzeyinde ve araba
0.8 mil dousundayken, polis radarla kendileri ile araba arasndaki mesafenin 20 mil@saat
ile artmakta olduunu tespit eder. Ekip lm annda 60 mil@saat ile ilerliyorsa, arabann
hz nedir?
zm
Pozitif x-eksenini douya giden otoyol ve pozitif y eksenini de gneye giden
otoyol olarak seip, koordinat dzleminde arabay ve ekibi izeriz (ekil 3.44). tyi zaman belirtmesi iin seer ve
x = t zamannda arabann konumu,

y = t zamannda ekibin konumu,
s = t zamannda ekip ile araba arasndaki mesafe
olarak tanmlarz. x, y ve snin tnin trevlenebilir fonksiyonlar olduklarn varsayarz.
mil,
x = 0.8 mi,
dy
ds
= -60 mil/saat
mph,
= 20 mil/saat
mph.
dt
dt
y = 0.6 mil,
mi,
iken dx@dtyi bulmak istiyoruz (dy@dt negatiftir, nk y azalmaktadr).

s2 = x2 + y2
Uzaklk denkleminin trevini alrz (s = 2x 2 + y 2 denklemi de kullanlabilirdi).
2s
dy
ds
dx
= 2x
+ 2y
dt
dt
dt
dy
ds
dx
1
= s ax
+ y b
dt
dt
dt
=
1
2x + y
2
elde ederiz.
ax
dy
dx
+ y b.
dt
dt
3.7
likili Oranlar
217
Son olarak, x = 0.8, y = 0.6, dy@dt = 60, ds@dt = 20 deerlerini kullann ve dx@dtyi bulun.
20 =
1
2s0.8d + s0.6d
2
a0.8
dx
+ A 0.6 B A -60 B b
dt
202s0.8d2 + s0.6d2 + s0.6ds60d

dx
=
= 70
0.8
dt
Sz konusu anda, arabann hz 70 mil@saattir.
RNEK 4
dV
9 ft3/dak
dt
Konik bir tanka 9 ft3@dak hzla su akmaktadr. Tankn ucu yere doru bakmaktadr ve ykseklii 10 ft ve taban yarap 5 fttir. Su derinlii 6 ft olduunda, su seviyesi ne hzla artmaktadr?
5 ft
y 6 ft iken
dy
?
dt
Konik Bir Tank Doldurmak
zm
x
10 ft
ekil 3.45 te ksmen dolu bir konik tank grlmektedir. Problemdeki deikenler
V = t (dakika) zamannda tanktaki suyun hacmi (ft3)
x = t zamannda suyun yzeyinin yarap (ft)
y = t zamannda tanktaki suyun ykseklii (ft)
EKL 3.45 Konik tankn geometrisi ve

suyun tank doldurma oran, su seviyesinin
ne hzda ykseldiini belirler ( rnek 4).
olarak verilmitir. V, x ve ynin tnin trevlenebilir fonksiyonlar olduklarn varsayarz.

Sabitler tankn boyutlardr.
dV
ve
dak.
y = 6 ft
and
= 9 ft3>min.
dt
iken dy@dt sorulmaktadr.
Su, hacmi
1
V = px 2y.
3
olan bir koni eklindedir.
Bu denklemde V ve ynin yansra x de bulunmaktadr. Sz konusu anda x ve dx@dt
hakknda bir bilgi verilmedii iin, xi ortadan kaldrmamz gerekir. Benzer genleri kullanarak (ekil 3.45) xi y cinsinden yazabiliriz:
y
5
x
or
x = .
y = 10 veya
2
Dolaysyla,
V =
y 2
p 3
1
pa b y =
y
3
2
12
ve
dV
p # 2 dy
p dy
=
3y
= y2 .
12
4
dt
dt
dt
trevini buluruz.
Son olarak, dy@dtyi bulmak iin y = 6 ve dV@dt = 9 deerlerini kullann.
9 =
dy
p
6B2
A
4
dt
dy
1
= p L 0.32
dt
Sz konusu anda, su seviyesi yaklak olarak 0.32 ft@dak. gibi bir hzla artmaktadr.
218
Blm 3: Trev
ALITIRMALAR 3.7
1. Alan Bir dairenin yarap r ve alan A = pr 2nin tnin
trevlenebilir fonksiyonlar olduunu varsayn. dA@dtyi dr@dtye
balayan bir denklem yazn.
b. Ne x ne de y sabit deilse, ds@dt, dx@dt ve dy@dtye nasl

baldr?
2. Yzey Alan Bir krenin yarap r ve yzey alan

S = 4pr 2nin tnin trevlenebilir fonksiyonlar olduunu
varsayn. dS>dtyi dr>dtye balayan bir denklem yazn.
8. Kegenler x, y ve z dikdrtgen bir kutunun kenar

uzunluklarysa,
kutunun
kegenlerinin
uzunluklar
2x 2 + y 2 + z 2 .dir.
3. Hacim Dik bir silindirin yarap r ve ykseklii h silindirin

hacmi Vye V = pr 2h . formlyle baldr.
a. x, y ve znin tnin trevlenebilir fonksiyonlar olduklarn

varsayarak, ds@dt, dx@dt, dy@dt ve dz@dtye nasl baldr?
a. r sabitse, dV@dt dh@dtye nasl baldr?

b. h sabitse, dV@dt dr@dtye nasl baldr?
c. Ne h ne de r sabit deilse, dV@dt dr@dt ve dh@dtye nasl
baldr?
c. s sabitse, dx@dt, dy@dtye nasl baldr?
b. x sabitse, ds@dt, dy@dt ve dz@dtye nasl baldr?

c. s sabitse, dx@dt, dy@dt ve dz@dt arasndaki iliki nedir??
9. Alan Kenar uzunluklar, aralarndaki u as ile a ve b olan bir
genin alan u ekilde verilir:
4. Hacim Dik bir koninin yarap r ve ykseklii h koninin hacmi

V ye V = (1@3)pr2h formlyle baldr.
A =
a. r sabitse, dV@dt dh@dtye nasl baldr?
1
ab sin u .
2
b. h sabitse, dV@dt dr@dtye nasl baldr?
a. a ve b sabitse, dA>dt du>dtye nasl baldr?
c. Ne h ne de r sabit deilse, dV@dt dr@dt ve dh@dtye nasl

baldr?
b. Sadece b sabitse, dA>dt du>dt ve da>dt ye nasl baldr?
5. Gerilim deitirme ekildeki gibi bir eletrik devresinin V gerilimi (volt), I akm (amper) ve R direnci (ohm) arasndaki iliki
V = IR denklemi ile verilmektedir. I 1@3 Amper@sn hzyla azalrken, Vnin 1 V@sn hzyla arttn varsayn. t saniye olarak zaman gstersin.
V
c. e, a, b, ve unn hibiri sabit deilse u sabit deilse, dA@dt

du@dt, da@dt ve db@dtye nasl baldr?
10. Bir taba stmak Dairesel bir metal tabak bir frnda
stldnda, yarap 0.01 cm@dak. hzyla artmaktadr. Yarap
50 cm olduunda, taban alan hangi oranda artar?
11. Bir dikdrtgenin boyutlarn deitirmek Bir dikdrtgenin
uzunluu l 2 cm@sn hzla azalrken, genilii w 2 cm@sn hzla artmaktadr. l = 12 cm ve w = 5 cm iken, dikdrtgenin (a) alannn,
(b)evresinin ve (c) kegenlerinin uzunluklarnn deiim oranlarn bulun. Hangi byklkler artmakta, hangileri azalmaktadr?
12. Dikdrtgen bir kutunun boyutlarn deitirme Kapal bir
dikdrtgen kutunun kenar uzunluklar x, y ve znin aadaki ekilde deitiklerini varsayn.
a. dV@dtnin deeri nedir?

b. dI@dtnin deeri nedir?
c. dR@dtnin dV@dt ve dI@dt ile ilikisi nedir?
d. V = 12 V ve I = 2 Amper iken Rnin deiim orann bulun. R
artar m, azalr m?
6. Elektrik gc Bir elektrik devresinin gc P (watt) devrenin
direnci Rye (ohm) ve akm Iya (amper) P = RI2 denklemi ile
baldr.
a. Ne P R ve Inn hibiri sabit delise, dP@dt ne de I sabit
deilse, dP@dt, dR@dt ve dI@dt arasndaki iliki nedir?
b. P sabitse, dR@dt dI@dtye nasl baldr?
7. Uzaklk x ve y tnin trevlenebilir fonksiyonlar ve
s = 2x 2 + y 2 de xy dzleminde (x, 0) ve (0, y) noktalar
arasndaki uzaklk olsun.
a. y sabitse, ds@dt dx@dtye nasl baldr?
dx
@sn
= 1m
m>sec,
dt
dy
= -2 m
m>sec,
@sn
dt
dz
@sn .
= 1m
m>sec
dt
x = 4, y = 3 ve z =2 iken, kutunun (a) hacminin, (b) yzey alannn

ve (c) s = 2x 2 + y 2 + z 2 kegen uzunluklarnn hangi oranda
deitiklerini bulun.
13. Kayan bir merdiven 13-ft uzunluunda bir merdiven, taban
kaymaya baladnda bir eve dayanmaktadr. Taban evden 12 ft
uzakla geldiinde, taban 5 ft@sn hzla kaymaktadr.
a. O anda merdivenin st taraf ne hzla kaymaktadr?
b. Yer, duvar ve merdivenin oluturduu genin alan ayn anda
ne oranda deiir?
c. Merdivenle yer arasndaki u as ayn anda ne oranda deiir?
3.7
likili Oranlar
219
a. Suyun derinlii 8 m iken, su seviyesi hangi oranda deimektedir?
b. Suyun derinlii y m ise, su yzeyinin yarap r nedir?
y(t)
c. Suyun derinlii 8 m iken, r yarap ne oranda deiir?

20. Byyen bir yamur damlas Bir sis damlasnn mkemmel
bir kre olduunu ve skmayla damlann yzeyiyle orantl bir
hzla nem topladn varsayn. Bu koullar altnda damlann
yarapnn sabit bir oranla arttn gsterin.
13-ft uzunluunda
merdiven
u
0
x(t)
14. Ticari hava trafii ki ticari uak yerden 40.000 ft yukarda dik
bir ayla kesien dz rotalar izlemektedirler. A ua kesiim
noktasna 442 notluk (bir saatte deniz mili, bir deniz mili 2000
yarddr) bir hzla yaklamaktadr. B ua ise kesiim noktasna
doru 481 notla umaktadr. A kesiim noktasna 5 hava mili, B
ise 12 deniz mili uzaktayken iki uak arasndaki uzaklk hangi
hzla deiir?
15. Uurtma uurmak Bir kz 300 ft ykseklikte bir uurtma uurmakta ve rzgar uurtmay kzdan yatay olarak 25 ft@sn hzla uzaklatrmaktadr. Uurtma kzdan 500 ft uzaktayken, kz uurtmann
ipini hangi hzla brakmaldr?
16. Bir silindirin apn deitirmek Lincoln Otomotivdeki
tamirciler yeni bir pistona uymas iin 6 in derinliinde bir
silindirin apn deitirmek istiyorlar. Kullandklar makine her 3
dakikada bir silindirin yarapn bir inin binde biri kadar
arttrmaktadr. Silndirin ap 3.800 in olduunda hacmi ne
oranda artar?
17. Byyen bir kum torbas Konik bir tepenin zerine kayan bir
kemerden 10 m3@dak. hzla kum dmektedir. Tepenin ykseklii
her zaman taban yarapnn sekizde dr. Tepe 4 metreye
ulatnda (a) ykseklik, (b) yarap hangi hzla deimektedir?
21. ien bir balonun yarap Kresel bir balon 100p ft3@dak.
hzla helyumla doldurulmaktadr. Yarap 5 ft olduunda, balonun
yarap ne hzla artmaktadr? Yzey alan ne hzla artmaktadr?
22. Bir sandal ekmek Bir sandal, iskelede bulunan ve sandaldan
6 ft yukardaki bir makaraya bal bir iple ekilmektedir. p
2 ft@sn hzla ekilmektedir.
a. pin uzunluu 10 ft iken kayk hangi hzla iskeleye
yaklamaktadr?
b. u as ne oranda deimektedir (ekle bakn)?
skelenin kenarndaki
halka

6'
23. Bir balon ve bir bisiklet Bir balon dz bir yolun zerinde dik
olarak 1 ft@sn sabit hzla ykselmektedir. Balon yerden tam 65 ft
yksekteyken, altndan 17 ft@sn sabit hzla bir bisiklet gemektedir. Bisikletle balon arasndaki mesafesi 3 sn sonra ne hzla artar?
y
18. Konik bir depoyu boaltmak Taban yarap 45 m ve ykseklii 6 m olan, ucu aa bakan bir konik depodan su 50 m3@dak
hzla dar akmaktadr.
a. Su 5 m derinliindeyken, su seviyesi hangi hzla (dakikada
santimetre) dmektedir?
b. Suyun yzeyinin yarap ne hzla deimektedir? Cevabnz
cm@dak. olarak verin.
y(t)
19. Yarm kre eklinde bir depoyu boaltmak Yan kesidi aada
gsterilen, 13 m yarapnda yarm kre eklinde bir depodan
6m3@dak hzla su akmaktadr. Yarap R olan yarm kre eklindeki bir depoda bulunan suyun derinlii y iken hacmi
V = sp>3dy 2s3R - yd dir. Aadaki sorular cevaplayn.
s(t)
Krenin merkezi
13
Su seviyesi
r
y
x(t)
220
Blm 3: Trev
24. Kahve yapmak Koni eklinde bir filitreden silindirik bir aydanla 10 in3@dak. hzla kahve damlamaktadr.
a. Konideki kahve 5 in yksekliindeyken aydanlktaki kahve
seviyesi ne hzla ykselir?
b. Konideki kahve seviyesi ne hzda azalr?
26. Maliyet, kazan ve kr

Bir irket x adet mal c(x) dolar
maliyet, r(x) dolar sat kazanc ve p(x) = r(x) c(x) dolar kr
marjyla retebilmektedir (her ey binle arplacak). Aadaki x
ve dx@dt deerleri iin, dc@dt, dr@dt ve dp@dtyi bulun.
a. x = 2 ise r(x) = 9x, c(x) = x3 6x2 + 15x ve dx@dt = 0.1
b. x = 1.5 ise, r(x) = 70x, c(x) = x3 6x2 + 45@x ve dx@dt = 0.05
27. Bir parabol zerinde ilerlemek Bir parack, birinci drtte bir
blgede y = x2 parabol zerinde, x-koordinat (metre) 10 m@sn
sabit hzla artacak ekilde ilerlemektedir. x = 3 m iken, parac
orijine balayan dorunun eim as u ne hzla deiir?
6"
6"
Bu seviye
ne hzda
der?
Bu seviye
ne hzda
ykselir?
6"
25. Kan pompalanmas 1860larn sonunda,

Wrtzberg, Almanyadaki Tp Fakltesinde bir fizyoloji profesr olan Adolf
Fick, gnmzde de kalbin dakikada ne kadar kan pompaladn
lmek iin kullanlan bir yntem gelitirmitir. Bu cmleyi
okurken kalbiniz ortalama dakikada 7 litre kan pompalamaktadr.
Dinlenirken ise kan pompalanmas ortalama 6 L@dak. dir.
Eitimli bir maraton koucusuysanz, koarken kalbinizin kan
pompalamas dakikada 30 litreye kadar kacaktr.
Kalbinizin kan pompalay oran
y =
28. Baka bir parabol zerine ilerlemek Bir parack y = 1-x

parabol zerinde x koordinat (metre) 8 m@sn hzla azalacak ekilde sadan sola doru ilerlemektedir. x = 4 ise, parac orijine
balayan eim as u nasl deiir?
29. Dzlemde hareket Metrik xy dzlemindeki bir paracn koordinatlar, dx@dt = 1 m@sn ve dy@dt = 5 m@sn ile, zamann
trevlenebilir fonksiyonlardr. Parack (5, 12) noktasndan
geerken orijinden uzakl nasl deiir?
30. Hareket eden bir glge 6 ft boyunda bir adam yerden 16 ft
yksekte olan bir sokak lambasna doru 5 ft@sn hzla yrmektedir. Glgesinin ucu hangi hzda ilerler? Adam ktan 10 ft uzaktayken glgesinin boyu ne hzla deiir?
31. Baka bir hareket eden glge 50 ft yksekliinde bir direin
tepesinden bir k parlamaktadr. 30 ft uzaklktaki bir noktadan,
kla ayn yksekten aa bir top braklr (ekle baknz). 1@2 sn
sonra topun yerdeki glgesi ne hzla ilerler? (Topun t saniyede
s = 16t2 gibi bir mesafe dtn varsayn.)
Ik
t = 0 annda top
1/2 s sonra
50-ft
direk
Q
,
D
Glge
gibi bir formlle verilir. Burada Q dakikada soluduunuz CO2

miktarnn mililitre says, D ise kalbin cierlere pompalad
kandaki CO2 konsantrasyonu ile cierlerden geri dnen kandaki
CO2 konsantrasyonu (ml@l) arasndaki farktr. Q = 233 ml@dak. ve
D = 97 56 = 41 ml@L iken,
y = 233 ml/dak. 5.68 L/dak.

41 ml/L
ou kiinin sahip olduu taban (dinlenme srasndaki) oran
6 L@dakya ok yakndr. (Veriler: J. Kenneth Herd, M.D., Quillan
Tp Fakltesi, East Tennessee State University.)
Q = 233 ve D = 41 iken, Dnin dakikada 2 birim hzla azaldn, fakat Qnun sabit kaldn bildiimizi varsayalm. Kan
pompalama oranna ne olur?
x(t)
30
LEKL DEL
32. Videoya kaydetmek Pistten 132 ft uzaktaki bir tribnden, 180

mil@sa (264 ft@sn) hzla ilerleyen bir arabay izleyerek yar
videoya aldnz varsayn. Araba tam nnzden geerken kamera anz u hangi hzla deiir? Ya yarm saniye sonra?
3.8
Kamera
u
132'
221
36. Yryler A ve B dik ayla birleen dz sokaklarda

yrmektedir. A keye 2 m@sn hzla yaklarkan, B keden 1
m@sn hzla uzaklamaktadr. A keden 10, B ise 20 m uzaktayken u as hangi hzla deiir? Cevabnz derece bl saniye
olarak ifade edin.
A
Araba
33. Bir buz tabakasn eritmek 8 in apl kresel bir demir top
her yerinde ayn kalnlkta bir buz tabakasyla kapldr. Buz 10
in3@dak hzla eriyorsa, buzun kalnl 2 in iken kalnlk ne
hzla azalr? Buzun d yzey alan hangi hzla azalr?
34. Otoyol devriyesi Bir otoyol devriye ua dz bir yolun 3 mil yukarsnda 120 mil@sa hzla umaktadr. Pilot gelen bir araba grr
ve radarla arabayla uak arasndaki mesafe 5 mil iken, bu mesafenin 160 mil@saat hzla azaldn belirler. Arabann otoyoldaki hzn bulun.
37. Beyzbol oyuncular Bir Beyzbol alan bir kenar 90 ft olan bir
karedir. Bir oyuncu birinci keden ikinci keye 16 ft@sn hzla
komaktadr.
a. Oyuncu birinci keden 30 ft uzaktayken, oyuncunun nc
keye olan uzakl ne hzla deimektedir?
b. Ayn anda u1 ve u2 alar (ekle bakn) hangi hzla deiir?
c. Oyuncu ikinci keden 15 ft@sn hzla geer. Oyuncu keye
ayak bastnda, u1 ve u2 alar nasl deiir?
35. Bir binann glgesi Gnein dorudan binann zerinden

geecei bir gnn sabahnda, 80 ft yksekliinde bir binann
glgesi 60 ft uzunluundadr. Sz konusu anda, gnein yerle
yapt u as 0.27@dak hzla artmaktadr. Glgenin ksalma hz
nedir? (Radyan kullanmay unutmayn. Cevabnz in bl
dakika olarak verin.)
kinci ke
90'
nc
ke
u1
u2
Oyuncu
30'
Birinci
ke
Ev
38. Gemiler ki gemi birbirleriyle 120 a yapacak ekilde bir O

noktasndan uzaklamaktadrlar. A gemisi 14 not (deniz mili bl
saat, bir deniz mili 2000 yarddr) hzla, B gemisi ise 21 not hzla
ilerlemektedir. OA = 5 ve OB = 3 deniz mili iken gemiler birbirlerinden ne hzla uzaklamaktadr?
80'
u
3.8
Bazen karmak fonksiyonlara, zel uygulamalar iin istediimiz hassasl veren ve
allmas daha kolay olan fonksiyonlarla yaklamda bulunuruz. Bu blmde tartlan
yaklam fonksiyonlarna lineerizasyonlar denir ve teet dorularn temel alrlar. Polinomlar gibi, baka yaklam fonksiyonlar Blm 11 de tartlacaktr.
222
Blm 3: Trev
Diferansiyeller ad verilen yeni dx ve dy deikenlerini tantacak ve bunlar, trevin

dy@dx Leibniz gsterimine gerek bir oran anlam verecek ekilde tanmlayacaz. dyyi
lmlerdeki hatay ve bir fonksiyonun deiikliklere kar duyarll lmekte kullanacaz. Bu fikirlerin uygulamalar Zincir Kuraln tam ispatn salayacaktr (Blm
3.5).
Lineerizasyon
ekil 3.46da greceiniz gibi, y = x2 erisinin teeti deme noktas civarnda eriye yakn bulunur. ki tarafta da ksa bir aralkta, teet dorusu zerindeki y deerleri eri zerindeki y deerlerinin olduka iyi bir yaklamn verir. Bu olay, her iki grafik zerinde
deme noktasna yakndan bakarak veya deme noktasnn x-koordinat yaknlarnda (x)
ile teeti arasndaki deer farklar tablosuna bakarak grebiliriz. Yerel olarak her trevlenebilir eri bir doru gibi davranr.
4
2
y = x2
y = x2
y = 2x 1
y = 2x 1
(1, 1)
(1, 1)
1
3
0
2
0
(1, 1) de y = x2 ve teeti y = 2x 1.
(1, 1)in ok yaknnda teet ve eri
1.2
1.003
y = x2
y = x2
y = 2x 1
(1, 1)
(1, 1)
y = 2x 1
0.8
1.2
0.8
Teet ve eri gsterilen x-aralnn

tamamnda ok yakndr
0.997
0.997
1.003
Teet ve eri hala yakn. Bilgisayar ekran

bu x-aral zerinde teeti eriden ayrt
edemiyor.
EKL 3.46 Bir fonksiyonun trevlenebilir olduu bir noktadaki grafiini byttke
grafik dzleir ve teetine benzerlii artar.
y f (x)
Eim f '(a)
Genel olarak, y = (x)in trevlenebilir olduu bir x = a noktasndaki teeti (ekil

3.47) (a, (a)) noktasndan geer, dolaysyla nokta-eim denklemi u ekildedir:
(a, f(a))
y = sad + sadsx - ad.

0
Yani, teet
Lsxd = sad + sadsx - ad.
EKL 3.47 y = (x) erisinin x = a daki

teet dorusunun denklemi
L(x) = (a) + (a)(x a)dr.
lineer fonksiyonunun grafiidir. Doru nin grafiine yakn kald srece, L(x) (x)e
iyi bir yaklam verecektir.
3.8
223
Lineerizasyon, Standart Lineer Yaklam

TANIMLAR
fonksiyonu x = ada trevlenebilirse,
Lsxd = sad + sadsx - ad
yaklatrma fonksiyonu, nin adaki lineerizasyonudur. ye L tarafndan
yaplan
sxd L Lsxd
yaklam nin adaki standart lineer yaklamdr. x = a noktas yaklamn
merkezidir.
RNEK 1
Bir Lineerizasyon Bulmak
sxd = 21 + x in
at x x==00daki lineerizasyonunu bulun (ekil 3.48).
y
y 5 x
4
4
y1 x
2
2
y 1 x
1
EKL 3.48 y = 21 + xin grafii ve x = 0 ve x = 3teki

lineerizasyolar. ekil 3.49 da y-eksenindeki 1 civarnda
kk bir erevenin bytlm grnts verilmitir
zm
y1 x
2
1.1
sxd =
y 1 x
1
A 1 + x B -1>2 ,
2
olduu iin, (0) = 1 ve (0) = 1@2dir. Buradan
1.0
Lsxd = sad + sadsx - ad = 1 +

0.9
0.1
x
1
Ax - 0B = 1 + 2 .
2
bulunur. ekil 3.49a bakn

0
0.1
0.2
EKL 3.49 ekil 3.48deki erevenin

bytlm grnts.
rnek 1deki 21 + x L 1 + sx>2d yaklamnn 0a yakn xler iin ne kadar doru

olduuna bakn.
Sfrdan uzaklatka doruluu kaybederiz. rnein, x = 2 iin, lineerizasyon 3
iin yaklam olarak 2yi verir ki, bir ondalk basamaa kadar bile doru deildir.
Bu hesaplamalarla lineerizasyonla btn yapacaklarmzn bir hesap makinesiyle yaplmasnn daha iyi olaca fikrine kaplmayn. Pratikte, asla belirli bir karekk bulmak
iin bir lineerizasyon kullanmayz. Bir lineerizasyonun yarar karmak bir fonksiyonu btn bir deer aralnda daha basitiyle deitirme becerisidir. 0a yakn x deerlerinde
21 + x ile almak zorundaysak ve ortaya kacak kk bir hataya gz yumabilecek
224
Blm 3: Trev
Yaklam
Gerek deer
| Gerek deer-Yaklam |
0.2
= 1.10
2
1.095445
610 -2
0.05
= 1.025
2
1.024695
610 -3
0.005
= 1.00250
2
1.002497
610 -5
21.2 L 1 +
21.05 L 1 +
21.005 L 1 +
durumdaysak, 1 + (x@2) ile alabiliriz. Elbette, bu durumda da hatann ne kadar olduunu bilmemiz gerekir. Blm 11de hata tahmini zerine daha syleyeceklerimiz var.
Normalde bir lineer yaklam merkezinden uzakta hassasln yitirir. ekil 3.48in
gsterdii gibi, 21 + x L 1 + sx>2d yaklam byk olaslkla x = 3 civarnda yararl
olamayacak kadar kaba olacaktr. O noktada, x = 3teki lineerizasyona ihtiyacmz vardr.
RNEK 2
Baka Bir Noktada Bir Lineerizasyon Bulmak
sxd = 21 + x in x = 3teki lineerizasyonunu bulun.

zm
L(x)i tanmlayan denklemi a = 3te hesaplarz.

1
1
s3d = A 1 + x B -1>2 `
= ,
s3d = 2,
2
4
x=3
olduu iin,
Lsxd = 2 +
5
x
1
Ax - 3B = 4 + 4 .
4
x = 3.2de, rnek 2deki lineerizasyon

21 + x = 21 + 3.2 L
5
3.2
+
= 1.250 + 0.800 = 2.050,
4
4
verir, ki bu da gerek deer 24.2 L 2.04939 dan binde birden daha az bir oranda
deiir. rnek 1deki lineerizasyon
3.2
= 1 + 1.6 = 2.6,
21 + x = 21 + 3.2 L 1 +
2
ise gerek deerden %25ten daha fazla fark gsteren bir sonutur.
y
RNEK 3
Kosins Fonksiyonu in Bir Lineerizasyon Bulmak
sxd = cos xin x = p>2deki lineerizasyonunu bulun (ekil 3.50).

sp>2d = cossp>2d = 0, sxd = -sin x,ve sp>2d = -sin sp>2d = -1,
olduundan,
zm
0
p
2
x
y cos x
Lsxd = sad + sadsx - ad

p
= 0 + s -1d ax - b
2
p
= -x + .
2
y x p
2
EKL 3.50 (x) = cos xin grafii ve

x = p@2deki lineerizasyonu. x = p@2
yaknnda cos x x + (p@2) (rnek 3).
buluruz.
3.8
225
Kkler ve kuvvetler iin nemli bir lineer yaklam udur:

(1 + x)k 1 + kx (x 0a yakn, k herhangi bir say)
(Altrma 15). Sfra yeterince yakn x deerlerinde iyi sonu veren bu yaklamn geni
uygulamalar vardr. rnein, x kk ise,
21 + x L 1 +
1
x
2
k = 1@2
1
= s1 - xd-1 L 1 + s -1ds -xd = 1 + x
1 - x
5
1
3
2
1 + 5x 4 = s1 + 5x 4 d1>3 L 1 + A 5x 4 B = 1 + x 4
3
3
1
1
1
= s1 - x 2 d-1>2 L 1 + a- bs -x 2 d = 1 + x 2
2
2
21 - x 2
k = 1; x yerine x
k = 1@3; x yerine 5x4
k = 1@2; x yerine x2
Diferansiyeller
Bazen ynin xe gre trevini gstermek iin dy@dx Liebniz notasyonunu kullanrz.
Grnnn tersine, bu bir oran deildir. imdi, oranlar tanml olduunda treve eit
olacak olan iki yeni deiken, dx ve dy tantacaz.
TANIM
Diferansiyeller
y = (x) trevlenebilir bir fonksiyon olsun. dx diferansiyeli bamsz bir
deikendir. dy diferansiyeli
dy = (x) dx
olarak tanmlanr.
Bamsz deiken dxin aksine, dy deikeni her zaman baml bir deikendir. Hem xe
hem de dxe baldr. dx belirli bir deerse ve x, fonksiyonunu tanm kmesinde zel
bir say ise dynin saysal deeri tanmldr.
RNEK 4
dy Diferansiyelini Bulmak
(a) y = x5 + 37x ise dyyi bulun.

(b) x = 1 ve dx = 0.2 ise, dynin deerini bulun.
zm
(a) dy = s5x 4 + 37d dx

(b) dynin ifadesinde x = 1 ve dx = 0.2 yazarsak;
dy = s5 # 14 + 37d0.2 = 8.4.
buluruz.
Diferansiyellerin geometrik anlamlar ekil 3.51 de gsterilmitir. x = a olsun ve
dx = x koyun. Buna karlk y = (x)teki deime
226
Blm 3: Trev
y
y f (x)
y f (a dx) f (a)
L f'(a)dx
(a, f (a))
dx x
dx, xte kk bir deiim ise,
lineerizasyonda buna kar gelen
deiim tam olarak dy dir
Teet
doru
0
a dx
EKL 3.51 Geometrik olarak, dy diferansiyeli nin x = adaki

lineerizasyonunun dx = x deiimine kar gelen L
deiimidir.
y = sa + dxd - sad.
Buna karlk L teet dorusundaki deiim
L = L(a + dx) - L(a)
= (a) + (a)[(a + dx) - a] - (a)
(++++++)++++++*
L(a dx)
()*
L(a)
= (a) dx
dir. Yani, x = a ve dx = x olduunda nin lineerizasyonundaki deiim tam olarak dy
diferansiyelinin deeridir. Bu nedenle dy, xte dx = x kadar bir deiim meydana
geldiinde, teet dorunun buna kar gelen ykselmesini veya alalmasn gsterir.
dx 0 ise, dy diferansiyelinin dx diferansiyeline oran (x) trevine eittir nk:
dy , dx =
sxd dx
dy
= sxd =
.
dx
dx
olur. Bazen dy = (x) dx yerine de nin diferansiyeli diyerek

df = sxd dx
2
yazarz. rnein, (x) = 3x 6 ise

df = ds3x 2 - 6d = 6x dx.
gibi
dsu + yd
du
dy
=
+
dx
dx
dx
veya
or
dssin ud
du
= cos u
dx
dx
veya
or
dssin ud = cos u du.
gibi her trev formlne karlk,

dsu + yd = du + dy
eklinde bir diferansiyel form karlk gelir.
3.8
RNEK 5
227
Fonksiyonlarn Diferansiyellerini Bulmak
(a) dstan 2xd = sec2s2xd ds2xd = 2 sec2 2x dx

sx + 1d dx - x dsx + 1d
x
x dx + dx - x dx
dx
b =
=
=
(b) d a
x + 1
sx + 1d2
sx + 1d2
sx + 1d2
Diferansiyellerle Tahmin Etme

Trevlenebilir (x) fonksiyonunun bir a noktasndaki deerini bildiimizi ve bu deerin
ok yakndaki bir a + dx noktasna gittiimizde nasl deitiini tahmin etmek
istediimizi varsayalm. dx kkse, ekil 3.51den ynin yaklak olarak dy diferansiyeline eit olduunu grebiliriz, nk
sa + dxd = sad + y,
olduundan diferansiyel yaklam dx = x olmak zere
sa + dxd L sad + dy
verir. Bylece, y L dy yaklam, (a) biliniyorsa ve dx kkse sa + dxdi hesaplamak iin kullanlabilir.
dr 0.1
a 10
RNEK 6
Diferansiyellerle Tahmin Etme
Bir emberin yarap r, a = 10 mden 10.1 mye artyor (ekil 3.52). emberin alan A
daki art tahmin etmek iin dAy kullann. Geniletilmi emberin alann tahmin edin
ve bunu gerek alanla karlatrn.
zm
A = pr2 olduu iin, tahmin edilen art
A dA 2pa dr
EKL 3.52 dr = 0.1 ve a = 10

iken olduu gibi, dr a ile
karlatrldnda kkse,
dA = 2pa dr diferansiyeli
r = a + dr yarapl emberin
alann tahmin iin bir yol verir
(rnek 6).
dA = Asad dr = 2pa dr = 2ps10ds0.1d = 2p m2 .

bulunur. Bylece,
As10 + 0.1d L As10d + 2p
= ps10d2 + 2p = 102p.
dir. Yarap 10.1 m olan emberin alan yaklak olarak 102p m2 dir.
Gerek alan
As10.1d = ps10.1d2
= 102.01p m2 .
dir. Tahminimizdeki hata A dA fark olan 0.01p m2 dir.
Diferansiyel Yaklamdaki Hata

(x) fonksiyonu x = a da trevlenebilir olsun ve xteki bir artma dx = x olsun. x adan
a + xe deiirken deki deiimi tanmlamann iki yolu vardr:
The
truedeiim:
change:
Gerek
Diferansiyel
tahmin:
The differential
estimate:
dnin e yaklam ne kadar iyidir?
= sa + xd - sad
d = sad x.
228
Blm 3: Trev
Yaklamdaki hatay ten di kararak buluruz:

Approximation
error = - d
Yaklam hatas
= - sadx
= (a + x) - (a) - (a)x
(++++)++++*

= a
(a + x) - (a)
- (a)b # x
x
(+++++++)+++++++*
buna P deyin
= P # x.
x 0 iken
sa + xd - sad
x
fark oran (a)ya yaklar ((a)nn tanmn hatrlayn), dolaysyla parantez iindeki
deer ok kk bir say haline gelir (bu yzden ona
dedik). Aslnda, x 0 iken
0dr. x kk ise
x yaklam hatas daha kktr.
= (a)x + P x
()* (+)+*
gerek
tahmini
deiim deiim
()*
hata
Hatann tam olarak ne kadar kk olduunu bilmememize ve Blm 11den nce bunun
zerine fazla ilerleme yapmayacak olmamza ramen, burada bahsedilmeye deer bir ey
vardr, yani denklemin ald form.
x a yaknnda y sxdteki deiim

y = (x) x = ada trevlenebiliyor ve x adan a + xe deiiyorsa, deki y
deiimi
y = sad x + P x
(1)
formunda bir denklemle verilir. Burada x 0 iken

0 olur.
rnek 6da
A = p(10.1) 2 - p(10) 2 = (102.01 - 100)p = (2p + 0.01p) m2
()*
dA
()*
hata
bulduk, dolaysyla yaklam hatas A dA =

r = 0.01p ve
= 0.01p@r =
0.01p@0.1 = 0.1p mdir.
(1) denklemi Zincir Kuralnn ispatn baarl bir ekilde sonlandrmamz salar.
Zincir Kuralnn spat
Amacmz (u) unun trevlenebilir bir fonksiyonu ve u = g(x) de xin trevlenebilir
bir fonksiyonu ise, y = (g(x)) bilekesi xin trevlenebilir bir fonksiyonudur.
Daha ak olarak, g x0da trevlenebiliyorsa ve de g(x0)da trevlenebiliyorsa,
bileke x0da trevlenebilir:
3.8
229
dy
`
= s gsx0 dd # gsx0 d.
dx x = x0
x xin bir artm ve u ve y de u ve yde buna karlk gelen artmlar olsun. Denklem (1) i uygulamakla
u = gsx0 dx + P1 x = sgsx0 d + P1 dx,
elde ederiz. Burada x 0 iken
1 0 olur. Ayn ekilde,
y = su0 du + P2 u = ssu0 d + P2 du,
olur ve yine u 0 iken
2 0dr. Ayrca x 0 iken u 0 olduuna dikkat edin.
u ve y denklemlerini birletirmek
y = ssu0 d + P2 dsgsx0 d + P1 dx,
verir, dolaysyla
y
= su0 dgsx0 d + P2 gsx0 d + su0 dP1 + P2P1 .
x
olur. x sfra giderken
1 ve
2 de sfra gittii iin, denklemin sa tarafndaki drt terimin
limitte sfr olur ve
dy
y
= lim
`
= su0 dgsx0 d = sgsx0 dd # gsx0 d.
dx x = x0
x:0 x
kalr. Bylece ispat tamamlanm olur.
Deiime Kar Duyarllk

d = (x) dx denklemi nin ktsnn farkl x deerleri iin girdilerdeki deiikliklere ne
kadar duyarl olduunu gstermektedir. nn xteki deeri ne kadar bykse, dxe verilen bir deiikliin etkisi de o kadar byktr. Bir a noktasndan yaknndaki bir a + dx
noktasna giderken deki deiimi ekilde tanmlayabiliriz.
Mutlak deiim
Bal deiim
Yzde deiim
RNEK 7
Gerek
Tahmin edilen
f = sa + dxd - sad
f
sad
f
* 100
sad
df = sad dx
df
sad
df
* 100
sad
Bir Kuyunun Derinliini Hesaplamak
s = 16t2 denkleminden, attnz ar bir tan suya ne kadar zamanda dtn lerek
bir kuyunun derinliini hesaplamak istiyorsunuz. Hesabnz zaman lerken yapacanz
0.1 snlik bir hataya ne kadar duyarldr?
zm
ds = 32t dt
denkleminde dsnin boyutu tnin ne kadar byk olduuna baldr.
230
Blm 3: Trev
Eer t = 2 sn ise, dt = 0.1in yol aaca hata sadece

ds = 32s2ds0.1d = 6.4 ft.
olacaktr. saniye sonra, t = 5 sn iken, ayn dtnin yol at hata
ds = 32s5ds0.1d = 16 ft.
Opak
boya
Tkanklk
olacaktr. Kuyunun tahmin edilen derinliinin gerek derinliinden fark, zaman lmndeki verilen bir hata iin, atlan tan aadaki suya arpmasna kadar geen sre arttka
byr.
RNEK 8
Tkanm Damarlar Amak
1830larn sonunda, Fransz fizyolog Jean Poiseuille ("puasoy") gnmzde normal

akna geri dnebilmesi iin ksmen tkal bir atardamarn yarapnn ne kadar
geniletilmesi gerektiini tahmin etmek iin kullandmz forml kefetmitir. Forml,
Anjiografi
V = kr4
Opak bir boya, ierisinin x-nlar altnda

grlebilmesi amacyla ksmen tkal bir
atardamara enjekte edilir. Bu tkankln yerini
ve ciddiliini ortaya karr.
Kateter
zerindeki
iebilir
balon
sabit basnta birim zamanda kk bir boru veya tpten akan akkann hacmi Vnin, bir
sabit kere tbn yarap rnin drdnc kuvveti olduunu syler. rdeki %10luk bir art
Vyi nasl etkileyecekir?
zm
r ve Vnin diferansiyelleri arasndaki iliki u formlle verilir:

dV =
dV
dr = 4kr 3 dr.
dr
Dolaysyla, V deki bal deiim

dV
4kr 3 dr
dr
=
= 4 r .
V
kr 4
Anjioplasti
zerine balon taklm bir kateter tkank noktada
damar geniletmek iin atardamar iinde iirilir.
bulunur. Vdeki bal deiim rdeki bal deiimin 4 katdr, dolaysyla rdeki %10luk
bir art, akta %40lk bir art yaratacaktr.
RNEK 9
Ktlenin Enerjiye Dnm
Newtonun ikinci yasas,

F =
d
dy
= ma,
smyd = m
dt
dt
ktlenin sabit olduu varsaymna dayanarak kurulmutur, ancak bunun tamamen doru
olmadn biliyoruz, nk bir cismin ktlesi hzla birlikte artar. Einsteinn dzeltilmi
formlnde, ktlenin deeri
m0
m =
,
21 - y2>c 2
olarak verilir. Burada durgun ktle m0 hareket etmeyen bir cismin ktlesini temsil eder
ve c 300.000 km@sn civarnda olan k hzdr. Eklenen y hzndan kaynaklanan, ktledeki
m artn tahmin etmek iin
1
1
L 1 + x2
(2)
2
21 - x 2
yaklamn kullann.
3.8
zm
231
y, c ile karlatrldnda ok kkse, c, y2@c2 sfra yakn olur ve

1
1 y2
L 1 + a 2b
2 c
21 - y2>c 2
y
x = c ile Denklem (2)
yaklamn kullanmak gvenlidir. Buradan,

m =
m0
21 - y2>c 2
L m0 c1 +
1 y2
1
1
a b d = m0 + m0 y2 a 2 b ,
2 c2
2
c
veya
m L m0 +
1
1
m y2 a 2 b .
2 0
c
(3)
(3) denklemi ktlede, eklenen y hzndan kaynaklanan art ifade eder.

Enerji Yorumu
Newton fiziinde (1@2)m0y2 cismin kinetik enerjisidir (KE), ve (3) denklemini

sm - m0 dc 2 L
1
m y2 ,
2 0
eklinde yeniden yazarsak,

sm - m0 dc 2 L
1
1
1
m y2 = m0 y2 - m0s0d2 = sKEd,
2 0
2
2
veya
(m)c2 < (KE)
olduunu grrz. Baka bir deyile, 0 hzndan y hzna giderken kinetik enerjideki
deiim (KE) yaklak olarak (m)c2ye eittir, ktledeki deiim kere k hznn
karesi. c 3 108 m@snyi kullanarak, ktledeki kk bir deiikliin enerjide byk
bir deiiklik yarattn grrz.
ALITIRMALAR 3.8
Lineerizasyonlar Bulmak
14 altrmalarnda (x)in x = adaki L(x) lineerizasyonunu bulun.
1. sxd = x 3 - 2x + 3,
2. sxd = 2x + 9,
2
1
3. sxd = x + x ,
4. sxd = 2x,
3
a = 2
a = -4
a = 1
a = -8
Yaklam in Lineerizasyon
Verilen x0 noktalarn ieren aralklarda, 510 altrmalarndaki
fonksiyonlarn yerine geecek lineerizasyonlar istiyorsunuz. inizi
mmkn olduunca basitletirmek iin de, her lineerizasyonun merkezini x0da deil de, verilen fonksiyon ve birinci trevinin kolayca
hesaplanabilecei yakndaki bir x = a tamsaysnda almak istiyorsunuz. Her durumda hangi lineerizasyonu kullanrsnz?
5. sxd = x 2 + 2x,
6. sxd = x -1,
x0 = 0.1
x0 = 0.9
7. sxd = 2x 2 + 4x - 3,
8. sxd = 1 + x,
3
9. sxd = 2
x,
10. sxd =
x
,
x + 1
x0 = -0.9
x0 = 8.1
x0 = 8.5
x0 = 1.3
232
Blm 3: Trev
y
Trigonometrik Fonksiyonlarn Lineerletirilmesi
y f (x)
1114 altrmalarnda, nin x = adaki lineerizasyonunu bulun. Lineerizasyonu ve yi birlikte izin.

11. (x) = sin x
(a) x = 0,
f f (x 0 dx) f(x 0 )
(b) x = p
12. (x) = cos x
(a) x = 0,
(b) x = p@2
13. (x) = sec x
(a) x = 0,
(b) x = p@3
14. (x) = tan x
(a) x = 0,
(b) x = p@4
df f '(x 0 ) dx
(x 0 , f (x 0 ))
dx
Teet
s1 xdk 1 kx Yaklam
31. sxd = x 2 + 2x,
x0 = 1,
15. sxd = s1 + xd nin x = 0daki lineerizasyonunun L(x) = 1 + kx

olduunu gsterin.
32. sxd = 2x 2 + 4x - 3,
16. 0a yakn x deerlerinde (x) fonksiyonuna bir yaklam bulmak

iin s1 + xdk L 1 + kx formln kullann.
34. sxd = x 4,
a. sxd = s1 - xd
c. sxd =
e. sxd = s4 + 3xd1>3
f. sxd =
a1 -
1
b
2 + x
3
1.009
b. 2
18. x = 0da (x) = x + 1 + sin xin lineerizasyonunu bulun.

2x + 1 ve sin xin tek tek lineerizasyonlarna nasl baldr?
1930 altrmalarnda, dyyi bulun.
21. y =
2x
1 + x2
dx = 0.1
dx = 0.1
x0 = 0.5,
dx = 0.1
x0 = 2,
dx = 0.1
3742 altrmalarnda, hacim veya yzey alannda verilen deiimi

tahmin eden bir diferansiyel forml yazn.
37. Yarap r0dan r0 + drye deiirken bir krenin hacmi
V = (4@3)pr3teki deiim.
38. Kenar uzunluklar x0dan x0 + dxe deiirken bir kbn hacmi
V = x3teki deiim.
39. Kenar uzunluklar x0dan x0 + dxe deiirken bir kbn yzey
alan S = 6x2deki deiim.
40. Yarap r0dan r0 + drye deiir ve ykseklik ayn kalrken dik bir
koninin yan yzey alan S = pr2r 2 + h 2deki deiiklik
Diferansiyel Formda Trevler

19. y = x 3 - 3 1x
dx = 0.1
Deiimlerin Diferansiyel Tahminleri
17. Hesap makinesinden daha hzl s1 + xdk L 1 + kx formln

kullanarak aadakileri tahmin edin.
a. s1.0002d50
dx = 0.1
x0 = -1,
x0 = 1,
x0 = 1,
36. sxd = x 3 - 2x + 3,
d. sxd = 22 + x 2
21 + x
33. sxd = x - x,
35. sxd = x -1,
2
b. sxd =
1 - x
x 0 dx
x0
20. y = x21 - x 2
22. y =
2 1x
3s1 + 1xd
41. Yarap r0dan r0 + drye deiir ve ykseklik ayn kalrken dik bir
silindirin hacmi V = pr2hdeki deiiklik.
42. Ykseklik h0dan h0 + dhye deiir ve yarap ayn kalrken dik
bir silindirin yan yzey alan S = 2prhdeki deiiklik.
23. 2y 3>2 + xy - x = 0
24. xy 2 - 4x 3>2 - y = 0
Uygulamalar
25. y = sin s5 1xd
26. y = cos sx 2 d
43. Bir emberin yarap 2.00den 2.02 mye karlmaktadr.
27. y = 4 tan sx >3d

3
29. y = 3 csc s1 - 21xd
28. y = sec sx - 1d
a. Alanda meydana gelen deiiklii tahmin edin.
30. y = 2 cot a
b. (a)daki tahmini emberin esas alannn yzdesi olarak ifade

edin.
1
b
1x
Yaklam Hatas
3136 altrmalarnda, x x0dan x0 + dxe deiirken her (x) fonksiyonu deer deitirir.
a. = (x0 + dx) (x0) deiimini;
b. d = (x0) dx tahmininin deerini; ve
c. u d u yaklatrma atasn
bulun.
44. Bir aacn ap 10 intir. Bir yl iinde, evresi 2 in byr.

Aacn ap ve kesit alan yaklak olarak ne kadar bymtr?
45. Hacim tahmin etmek Ykseklii 30 in, yarap 6 in ve
kalnl 0.5 in olan silindir eklindeki bir malzemenin hacmini
tahmin edin.
3.8
233
P, V, d ve y sabitseler, W sadece gnin bir fonksiyonu olur ve

denklem
0.5 in.
b
W = a + g sa,
.
(a, b constantd
sabit)
30 in.
6 in.
46. Bir binann yksekliini tahmin etmek Bir binann tabanndan 30 ft uzakta duran bir lmc, binann tepesine olan ykselme asn 75 olarak lyor. Binann tahmin edilen yksekliindeki hatann %4ten az olmas iin a ne kadar hassasiyetle
llmelidir?
47. Tolerans Dik bir silindirin ykseklii ve yarap ayndr, dolaysyla silindirin hacmi V = ph3 olur. Hacim, gerek deerinden
en fazla %1 hata ile hesaplanacaktr. hde izin verilebilecek en byk hatay yaklak olarak bulun ve hnin bir yzdesi olarak ifade
edin.
48. Tolerans
a. 10 m yksekliinde silindirik bir tankn i ap tankn hacminin
%1 hatayla hesaplanabilmesi iin hangi hatayla llmelidir?
b. Tankn d ap tank boyamak iin gereken boya miktarnn
%5 hatayla hesaplanabilmesi iin hangi hatayla llmelidir?
49. Bozuk para retmek Bir retici federal hkmet iin bozuk para yapmak zere anlamtr. Paralarn ideal arlklarndan en
fazla 1@1000 kadar farkl olmalar gerekiyorsa, paralarn yarap
rde ne kadar bir hataya gz yumulabilir? Kalnln deimediini varsayn.
50. Bir kbn hacmindeki deiiklii izmek. Kenarlarnn uzunluu x olan bir kbn hacmi V = x3, xteki x kadar artla V
kadar deiiyor. Bir resim izerek Vyi geometrik adan, aada verilen hacimlerin toplam olarak nasl ifade edilebileceini
gsterin.
a. Boyutlar x x x olan dilim.
b. Boyutlar x x x olan ubuk.
c. Boyutlar x x x olan bir kp.
dV = 3x2 dx diferansiyel forml Vdeki deiimi dilimi kullanarak hesaplar.
51. Uu manevralarnn kalbe etkisi. Kalbin ana pompalama
odac, sol karnck, tarafndan birim zamanda yaplan i
Vdy2
W = PV +
,
2g
denklemiyle verilir. Burada W i, P ortalama kan basnc, V birim
zamanda pompalanan kann hacmi, d kann younluu, y kan
kann ortalama hz ve g de yerekimi ivmesidir.
haline gelir. NASAnn tp ekibinin bir yesi olarak, gde uu

manevralar dolaysyla oluacak belirgin deiikliklere Wnun ne
kadar duyarl olduunu bilmek istiyorsunuz ve bu da gnin
balang deerine baldr. Aratrmanzn bir paras olarak,
verilen bir dg deiiminin g = 5.2 ft@sn2 olan aydaki etkisini ayn
deiimin g = 32 ft@sn2 olan dnyadaki etkisiyle karlatrmaya
karar veriyorsunuz. dWayn dWdnyaya orann bulmak iin
yukardaki basitletirilmi denklemi kullann.
52. Yerekimi ivmesini lmek Bir saat sarkacnn uzunluu L
scakl kontrol edilerek sabit tutulduunda, sarkacn periyodu T
yerekimi ivmesi gye baldr. Dolaysyla periyot, saat dnya
zerinde bir yerden dierine gtrlrken gdeki deiime bal
olarak biraz deiecektir. Tyi izleyerek, T, g ve Lyi birbirine
balayan T = 2p(L@g)1@2 denkleminden gdeki deiimi tahmin
edebiliriz.
a. L sabit ve g serbest deiken olmak zere, dTyi hesaplayn ve
bunu (b) ile (c)de sorular yantlamakta kullann.
b. g artyorsa, T artar m, azalr m? Sarkal bir saat ileri mi geri
mi gider? Aklayn.
c. 100 cm uzunluunda sarkac olan bir saat g = 980 cm@sn2 olan
bir yerden baka bir yere gtrlyor. Bu periyodu
dT = 0.001 sn kadar arttryor. dgyi bulun ve yeni yerde gnin
deerini belirleyin.
53. Bir kbn kenar %1lik bir hatayla 10 cm olarak llmektedir.
Kbn hacmi bu lmle hesaplanacaktr. Hacim hesabndaki
yzde hatay bulun.
54. Alan, gerek deerinin %2si kadar bir hatayla bulduunuzdan
emin olmak iin, bir karenin kenarn ne hassaslkta lmelisiniz?
55. Bir krenin ap 100 1 cm olarak llyor ve hacmi de bu
lmle hesaplanyor. Hacim hesabndaki yzde hatay bulun.
56. Hacim hesaplanrken en fazla %3 hata yaplabilecekse, bir krenin
ap Dyi lerken izin verilebilecek yzde hatay bulun.
57. (rnek 7nin devam) tyi lerken yaplacak %5lik bir hatann
s = 16t2 denkleminden s bulunurken %10luk bir hataya neden
olacan gsterin.
58. (rnek 8in devam) V yi %50 arttrmak iin r hangi yzdeyle
arttrlmaldr?
Teori ve rnekler
59. Orijindeki lineerizasyonu ile 21 + x e yaplan yaklamn
x : 0 iken iyilemesi gerektiini
lim
x:0
21 + x
= 1.
1 + sx>2d
limitini hesaplayarak gsterin.
234
Blm 3: Trev
60. Orijindeki lineerizasyonu ile tan xe yaplan yaklamn x : 0

iken iyilemesi gerektiini
lim
x: 0
tan x
x = 1.
limitini hesaplayarak gsterin.

61. Lineerizasyon en iyi lineer yaklatrmdr. (Lineerizasyonu
kullanmamzn nedeni budur.) y = (x)in x = ada
trevlenebildiini ve g(x) = m(x a) + cnin de, m ve c sabit olmak
zere, lineer bir fonksiyon olduunu varsayn. Eer
E(x) = (x) g(x) hatas x = a civarnda yeterince kkse,
L(x) = (a) + (a)(x a) lineerizasyonu yerine ye lineer
yaklam olarak gyi kullanabiliriz. g zerine aadaki koullar
koyarsak,
1. Esad = 0
Esxd
2. lim x - a = 0
x: a
x = ada yaklam hatas sfrdr.

x a ile karlatrldnda hata ihmal
edilebilir.
g(x) = (a) + (a)(x a) olduunu gsterin. Yani, L(x) lineerizasyonu hatas hem x = ada sfr olan hem de x aya gre ihmal
edilebilir tek lineer yaklatrm verir.
L(x) lineerizasyonu:
y = f(a) + f'(a)(x a)
Baka bir lineer

yaklatrm, g(x):
y = m(x a) + c
y = f (x)
a. lemin nasl yrdn grmek iin, nce x = 1de y = x2

fonksiyonu ile deneyin. Okuyacanz eimin 2 olmas
gerekir.
b. x = 1, x =0 ve x = 1de y = ex erisini deneyin. Her durumda,
tahmin ettiiniz trevin deerini ex in o noktadaki deeriyle
karlatrn. Ne gibi bir iliki gryorsunuz? Baka x deerlerini de deneyin. Blm 7de neler olduu aklanacaktr.
64. Trevlenebilir bir (x) fonksiyonunun x = ada yatay bir teeti
olduunu varsayn. nin x = adaki lineerizasyonu hakknda bir
ey sylenebilir mi? Yantnz aklayn.
65. Durmakta olan bir cismin ktlesini %1 arttrabilmek iin hangi
bal hza ivmelemek gerekir?
T 66. Arka arkaya kk almak
a. Hesap makinenize 2 yazn ve kare-kk tuuna srekli basarak
(veya arka arkaya 0.5 kuvvetini alarak) art arda karekk aln.
Ne gibi bir kalp gryorsunuz? Neler olduunu aklayn.
Arka arkaya onuncu kkleri alrsanz ne olur?
b. lemi, girdi olarak 2 yerine 0.5 alarak tekrarlayn. imdi ne
oluyor? 2 yerine herhangi bir pozitif x says kullanabilir
misiniz? Neler olduunu aklayn.
(a, f (a))
x
T 63. Grafiklerden trevleri okumak Trevlenebilir erilerin

bytldklerinde dzletikleri dncesi belirli noktalarda
fonksiyonlarn trevlerinin deerlerini tahmin etmede kullanlabilir. Eriyi grdmz ksmnn istenilen noktada dz bir
doru gibi grnecei kadar bytr ve ekrann koordinat dilimlerini kullanarak erinin eimini benzedii dorunun eimiymi
gibi okuruz.
Fonksiyonlar Lineerizasyonlar ile Karlatrmak

62. Kuadratik Yaklamlar
2
a. Qsxd = b0 + b1sx - ad + b2sx - ad (x)in x = a da

aadaki zellikleri salayan bir kuadratik yaklam olsun:
i. Qsad = sad
a. fonksiyonunu I aralnda izin.
ii. Qsad = sad
b. a noktasnda fonksiyonun L lineerizasyonunu bulun.
iii. Qsad = sad
c. ve Lyi tek bir grafikte birlikte izin.
b0, b1 ve b2 katsaylarn belirleyin.
d. I aralndaki mutlak hata u (x) L(x) ui birlikte izin ve maksimum deerini bulun.
b. (x) = 1@(1 x)in x = 0daki yaklamn bulun.

T
c. (x) = 1@(1 x)i ve x = 0daki yaklamn izin. Sonra her iki

grafikte (0, 1) noktasn yaklatrn. Grdnz aklayn.
T d. g(x) = 1@xin x = 1deki yaklamn bulun. gyi ve yaklamn

birlikte izin. Grdnz aklayn.
T
6770 altrmalarnda belirli bir I aralnda fonksiyonun yerine lineerizasyonu kullanmaktan doacak hatay bulmak iin bir BCS kullanacaksnz. Aadaki admlar gerekletirin:
e. (d) kkndaki grafiinizden,

= 0.5, 0.1 ve 0.01 iin
x - a 6 d
sxd - Lsxd 6 P
koulunu salayacak bulabildiiniz en byk d 0 deerini bulun.

Sonra grafik olarak d tahmininizin doru olup olmadn kontrol
edin.
e. hsxd = 21 + xin x = 0daki yaklamn bulun. hyi ve

yaklamn birlikte izin. Grdnz aklayn.
67. sxd = x 3 + x 2 - 2x,
f. (b), (d) ve (e) klarnda, kar gelen noktalarda , g ve hnin

lineerizasyonlar nelerdir?
68. sxd =
[-1, 2],
a = 1
3
x - 1
1
, c- , 1 d, a =
4
2
4x 2 + 1
69. sxd = x 2>3sx - 2d, [-2, 3], a = 2
70. sxd = 1x - sin x,
[0, 2p],
a = 2
Blm 3
Blm 3
Tekrar Sorular
235
Tekrar Sorular
1. Bir fonksiyonunun trevi nedir? Trevin tanm aral ile nin

tanm aral arasndaki iliki nedir? rnekler verin.
13. Bir fonksiyonun anlk ve ortalama deiim oranlar arasndaki

iliki nedir? Bir rnek verin.
2. Eim, teet ve deiim oranlarn tanmlamada trevin oynad

rol nedir?
14. Hareketin incelenmesinde trevin rol nedir? Bir cismin bir

doru zerindeki hareketi hakknda konum fonksiyonunu inceleyerek ne renebilirsiniz? rnekler verin.
3. Elinizde sadece bir fonksiyonun deerlerinin tablosu varsa, o

fonksiyonun trevinin grafiini nasl izersiniz?
4. Bir fonksiyonun ak bir aralkta ve kapal bir aralkta trevlenebilir olmas ne anlama gelir?
5. Trevler ve tek tarafl trevler arasndaki iliki nedir?
6. Bir fonksiyonun bir noktada trevinin olmamasn geometrik
olarak aklayn.
7. Bir fonksiyonun bir noktadaki trevlenebilirlii ile o noktadaki
sreklilii arasnda nasl bir iliki vardr, eer varsa?
0, x 6 0
1, x 0
17. limh:0 sssin hd>hd ve limh:0 sscos h - 1d>hd limitlerinin sins ve

kosins fonksiyonlarnn trevleriyle ilikisi var mdr? Bu
fonksiyonlarn trevleri nedir?
18. sin x ve cos xin trevlerini biliyorsanz, tan x, cot x, sec x ve csc x
fonksiyonlarnn trevlerini nasl bulabilirsiniz? Bu fonksiyonlarn trevleri nedir?
20. ki trevlenebilir fonksiyonun bilekesinin trevini hesap-lamann kural nedir? Byle bir trev nasl hesaplanr? rnekler verin.
[1, 1] aralndaki baka bir fonksiyonun trevi olabilir mi?

Aklayn.
9. Trev hesaplamak iin hangi kurallar biliyorsunuz? Bir ka
rnek verin.
d n
sx d = nx n - 1
10. a.
dx
du
d
scud = c
b.
dx
dx
du1
du2 dun
d
su + u2 + + un d =
+
+
+
dx 1
dx
dx
dx
formllerinin bir polinomun trevini almamz nasl saladn
aklayn.
c.
11. Onuncu sorudaki formle ek olarak, rasyonel fonksiyonlarn

trevini almak iin hangi formle gerek vardr?
12. kinci ve nc mertebeden bir trev nedir? Bildiiniz fonksiyonlarn ka trevi verdr? rnekler verin.
Blm 3
16. Trevlerin dier uygulamalarna rnek verin.
19. Alt temel trigonometrik fonksiyon hangi noktalarda sreklidir?

Nereden biliyorsunuz?
8. Birim basamak fonksiyonu

Usxd = e
15. Trevler ekonomide nasl bir rol oynar?
21. x = (t), y = g(t) parametrik erisinin dy@dx eimi iin forml

nedir? Forml ne zaman uygulanr? Ne zaman d2y@dx2yi bulabilmeyi beklersiniz? rnekler verin.
22. u xin trevlenebilir bir fonksiyonu ve n bir tamsayysa,
(d@dx)(un)yi nasl hesaplarsnz? Peki ya, n rasyonel bir sayysa?
rnek verin.
23. Kapal trev alma nedir? Buna ne zaman ihtiya duyarsnz?
rnek verin.
24. likili oranlar problemleri neden ortaya kar? rnek verin.
25. likili oranlar problemlerini zmek iin bir strateji tanmlayn.
Bir rnee uygulayn.
26. Bir (x) fonksiyonunun x = a noktasndaki lineerizasyonu L(x)
nedir? Lineerizasyonun bulunabilmesi iin nin ada nasl
davranmas gerekmektedir? Lineerizasyonlar nasl kullanlr?
rnek verin.
27. x, adan yakndaki bir a + dx deerine giderse, trevlenebilir bir
(x) fonksiyonunun deerinde buna karlk gelen deiimi nasl
bulursunuz? Bal ve yzde deiimlerini nasl tahmin edersiniz?
rnek verin.
Problemler
Fonksiyonlarn Trevleri
5. y = sx + 1d2sx 2 + 2xd
6. y = s2x - 5ds4 - xd-1
140 problemlerindeki fonksiyonlarn trevlerini bulun.
7. y = su2 + sec u + 1d3
8. y = a-1 -
1. y = x 5 - 0.125x 2 + 0.25x
2. y = 3 - 0.7x 3 + 0.3x 7
3. y = x 3 - 3sx 2 + p2 d
4. y = x 7 + 27x -
1
p + 1
9. s =
1t
1 + 1t
10. s =
1
1t - 1
csc u
u2
- b
2
4
236
Blm 3: Trev
2
1
sin x
sin2 x
11. y = 2 tan2 x - sec2 x
12. y =
13. s = cos4 s1 - 2td
2
14. s = cot3 a t b
15. s = ssec t + tan td5
16. s = csc5 s1 - t + 3t 2 d
17. r = 22u sin u
18. r = 2u 2cos u
20. r = sin A u + 2u + 1 B
19. r = sin 22u
(x)
g (x)
(x)
g(x)
0
1
1
3
1
5
-3
1>2
1>2
-4
Aadaki kombinasyonlarn verilen x deerlerinde birinci trevlerini bulun.
23. y = x -1>2 sec s2xd2
24. y = 1x csc sx + 1d3
a. 6sxd - g sxd, x = 1
sxd
, x = 1
c.
g sxd + 1
25. y = 5 cot x 2
26. y = x 2 cot 5x
e. g ssxdd,
2
1 2
x csc x
2
21. y =
22. y = 2 1x sin 1x
27. y = x 2 sin2 s2x 2 d

29. s = a
4t
b
t + 1
31. y = a
33. y =
1x 2
b
1 + x
x2 + x
B x2
35. r = a
sin u
b
cos u - 1
2
2 1x
b
2 1x + 1
34. y = 4x2x + 1x
2
37. y = s2x + 1d22x + 1

39. y =
-1
15s15t - 1d3
32. y = a
3
2
s5x + sin 2xd3>2
36. r = a
1 + sin u
b
1 - cos u
38. y = 20s3x - 4d1>4s3x - 4d-1>5

40. y = s3 + cos3 3xd-1>3
41. xy + 2x + 3y = 1
42. x 2 + xy + y 2 - 5x = 2
43. x 3 + 4xy - 3y 4>3 = 2x
44. 5x 4>5 + 10y 6>5 = 15
45. 1xy = 1
46. x 2y 2 = 1
48. y 2 =
x = 1
x = 0
(x)
(x)
0
1
9
-3
-2
1>5
Aadaki kombinasyonlarn verilen x deerlerinde birinci trevlerini bulun.

a. 1x sxd,
b. 2sxd,
x = 1
c. s 1xd, x = 1
sxd
, x = 0
e.
2 + cos x
x = 0
d. s1 - 5 tan xd,
x = 0
px
f. 10 sin a b 2sxd,
2
x=1
57. y = 3 sin 2x ve x = t2 + p ise, t = 0da dy@dtnin deerini bulun.
4148 problemlerinde, dy@dxi bulun.
x
x + 1
x = 0
Kapal Trev Alma
47. y 2 =
x = 0
56. (x) fonksiyonu ve birinci trevinin x = 0 ve x = 1deki deerlerinin aadaki gibi olduunu varsayn.
-2
30. s =
f. sx + sxdd3>2,
d. sg sxdd,
x = 0
g. sx + g sxdd,
28. y = x -2 sin2 sx 3 d
b. sxdg 2sxd,
1 + x
A1 - x
58. s = t2 + 5t ve t = (u2 + 2u)1@3 ise, u = 2de ds@dunin deerini bulun.
59. w = sin A 1r - 2 B ve r = 8 sin (s + p@6) ise, s = 0da dw@dsyi

bulun.
60. r = su2 + 7d1>3 ve u2t + u = 1 ise t = 0da dr@dtnin deerini bulun.
49 ve 50 problemlerinde dp@dqyu bulun.
61. y3 + y = 2 cos x ise, (0, 1) noktasnda d2y@dx2nin deerini bulun.
49. p 3 + 4pq - 3q 2 = 2
62. x1@3 + y1@3 = 4 ise, (8, 8) noktasnda d2y@dx2nin deerini bulun.
50. q = s5p 2 + 2pd-3>2
51 ve 52 problemlerinde dr@ds bulun.

51. r cos 2s + sin2 s = p
2
52. 2rs - r - s + s 2 = -3
53. d y@dx yi kapal trev alarak bulun.

2
a. x 3 + y 3 = 1
b. y 2 = 1 - x
54. a. x 2 - y 2 = 1 denkleminin trevini kapal olarak alarak,
dy@dx = x@y olduunu gsterin.
b. d2y@dx2 = 1@y3 olduunu gsterin.
Trevlerin Saysal Deerleri

55. (x), g(x) fonksiyonlarnn ve ilk trevlerinin x = 0 ve x = 1deki
deerlerinin aadaki gibi olduunu varsayn.
Trev Tanm
63 ve 64 problemlerinde, tanm kullanarak trevleri bulun.
63. std =
1
2t + 1
64. g sxd = 2x 2 + 1
65. a. Aadaki fonksiyonu izin.
sxd = e
x 2,
-x 2,
b. , x = 0da srekli midir?

c. , x = 0da trevlenebilir mi?
-1 x 6 0
0 x 1.
Blm 3
77. Teet parabol y = x 2 + C parabolnn y = x dorusuna teet

olmas iin C ne olmaldr?
Yantnz aklayn.
x,
sxd = e
tan x,
-1 x 6 0
0 x p>4.
b. , x = 0da srekli midir?
80. embere normal x 2 + y 2 = a 2 emberinin herhangi bir noktasndaki normalinin orijinden getiini gsterin.
Yantnz aklayn.
x,
0 x 1
2 - x, 1 6 x 2.
Kapal Olarak Tanmlanm Erilerin Teetleri ve Normalleri

8186 problemlerinde, erilerin verilen noktalardaki teet ve normal
denklemlerini bulun.
b. , x = 1de srekli midir?

c. , x = 1de trevlenebilir mi?
81. x 2 + 2y 2 = 9,
Yantnz aklayn.
68. m sabitinin hangi deer veya deerleri iin,
sin 2x,
sxd = e
mx,
78. Teetin eimi y = x 3 erisinin herhangi bir sa, a 3 d

noktasndaki teetinin, eriyi, eimi sa, a 3 d teki eimin drt kat
olan baka bir noktada kestiini gsterin.
79. Teet eri cnin hangi deerinde y = c>sx + 1d erisi (0, 3)
ve (5, 2) noktalarndan geen doruya teet olur?
c. , x = 0da trevlenebilir mi?
sxd = e
237
Problemler
x 0
x 7 0
a. x = 0da sreklidir?
b. x = 0da trevlenebilir?
82. x 3 + y 2 = 2,
s1, 2d
s1, 1d
83. xy + 2x - 5y = 2,
s3, 2d
84. s y - xd2 = 2x + 4,
s6, 2d
85. x + 1xy = 6,
s4, 1d
86. x 3>2 + 2y 3>2 = 17,

3 3
s1, 4d
Cevaplarnz aklayn.
87. x y + y = x + y erisinin (1, 1) ve (1, 1) noktalarndaki

eimini bulun.
Eim, Teet ve Normaller
88. Aadaki grafik y = sin sx - sin xd erisinin x-ekseninde yatay

teetleri olabileceini belirtmektedir. Gerekten var mdr?
Yantnz aklayn.
69. Belirli eimde teetler y = sx>2d + 1>s2x - 4d erisinin,

eimi 3@2 olan bir noktas var mdr? Varsa, bulun.
71. Yatay teetler y = 2x3 3x2 12x + 20 erisinin zerinde teetin

x-eksenine paralel olduu noktalar bulun.
y sin (x sin x)
70. Belirli eimde teetler y = x - 1>s2xd erisinin, eimi 3 olan

bir noktas var mdr? Varsa bulun.
2p
72. Teet Kesimleri y = x3 erisine (2, 8) noktasnda teet olan

dorunun x- ve y-eksenlerini kesim noktalarn bulun.
2p
73. Verilen
Dorulara
dik
veya
paralel
teetler
y = 2x 3 - 3x 2 - 12x + 20 erisinin zerinde teetin
a. y = 1 (x@24) dorusuna dik;
Parametrik Erilerin Teetleri
b. y = 22 - 12x . dorusuna paralel olduu noktalar bulun.
89 ve 90 problemlerinde, verilen t deerine karlk gelen noktada

eriye teet olan xy-dzlemindeki dorunun denklemini bulun. Ayrca
d2y@dx2nin bu noktadaki deerini bulun.
74. Teetlerin Kesiimi y = sp sin xd>x erisinin x = p ve x = p

noktalarndaki teetlerinin dik kesitiklerini gsterin.
75. Bir doruya paralel normaller y = tan x, p@2 x p@2
erisinin normalinin y = x@2 dorusuna paralel olduu noktalar
bulun. Eriyi ve normalleri denklemleriyle isimlendirerek birlikte
izin.
76. Teet ve normal dorular y = 1 + cos x erisinin (p@2, 1) noktasndaki normal ve teetinin denklemlerini bulun. Eriyi, normali ve teeti denklemleriyle isimlendirerek birlikte izin.
89. x = (1@2) tan t,

2
90. x = 1 + 1>t ,
y = (1@2) san t,
y = 1 - 3>t,
t = p@3
t = 2
Grafikleri nceleme
91 ve 92 problemlerindeki ekillerin her biri, biri y = (x)
fonksiyonu, dieri onun trevi (x) olan iki grafii
gstermektedir. Hangi grafik hangisidir? Nasl anlarsnz?
238
Blm 3: Trev
91.
92.
y
A
y
4
Tavan
says
2000
lk tavan says = 1000

lk tilki says = 40
(20, 1700)
B
1
1
1000
x
Tilki
says
1
0
50
100
Time (days)
(a)
150
200
100
150
Zaman (gnler)
Tavan nfusunun trevi
(b)
200
B
2
93. Aadaki bilgileri kullanarak 1 x 6 aralnda y = (x)

grafiini izin.
i. Grafik uc uca eklenmi doru paralarndan oluur.
ii. Grafik (1, 2) noktasndan balar.
100
50
(20, 40)
iii. Tanml olduunda, nin trevi aada gsterilen basamak

fonksiyonuyla uyuur.
0
50
y
100
y f'(x)
50
1
1
EKL 3.53
Bir av-avc topluluundaki tavan ve tilkiler
94. Grafiin (1, 2) yerine (1, 0) noktasndan baladn dnerek

Problem 93 tekrar edin.
95 ve 96 problemleri ekil 3.53teki grafiklerle ilgilidir. (a)
ksmndaki grafikler kk bir topluluktaki tavan ve tilki saysn
gstermektedir. 200 gnlk bir zaman iinde zamann fonksiyonu
olarak iaretlenmitir. Balangta, tavanlar rerken, saylar artmaktadr. Fakat tilkiler tavanlarla beslenmektedir ve tilkilerin says
arttka, tavan says dmeye balamaktadr. ekil 3.53b tavan nfusunun trev grafiini gstermektedir. Eimleri iaretleyerek izdik.
95. a. Tavan says en yksek ve en dk olduunda, ekil
3.53teki tavan nfusunun trevinin deeri nedir?
b. Trevi en yksek ve en dk olduunda, ekil 3.53 teki
tavan topluluunun bykl nedir?
96. Tavan ve tilki topluluklarnn erilerinin eimi hangi birimle belirtilmelidir?
Trigonometrik Limitler
97. lim
x: 0
sin x
2x 2 - x
98. lim
x: 0
3x - tan 7x
2x
99. lim
r: 0
101.
sin r
tan 2r
lim
u :sp>2d -
sin ssin ud
u
u :0
100. lim
4 tan2 u + tan u + 1
tan2 u + 5
102. lim+
1 - 2 cot2 u
5 cot u - 7 cot u - 8
103. lim
x sin x
2 - 2 cos x
u :0
x:0
104. lim
u :0
1 - cos u
u2
Problem 105 ve 106da, fonksiyonlarn orijinde srekli olacak ekilde

nasl geniletileceini gsterin.
105. g sxd =
tan stan xd
tan x
106. sxd =
tan stan xd
sin ssin xd
likili Oranlar
107. Dik dairesel silindir Bir dik dairesel silindirin toplam yzey
alan S, taban yarap r ile ykseklik hye S = 2pr2 + 2prh
denklemiyle baldr.
a. h sabitse, dS@dt dr@dtye nasl baldr?
b. r sabitse, dS@dt dh@dtye nasl baldr?
Blm 3
c. Ne r ne de h sabit deilse, dS@dt dr@dt ile dh@dtye nasl
baldr?
Problemler
239
4'
d. S sabitse, dr@dt dh@dtye nasl baldr?

108. Dik dairesel koni Bir dik dairesel koninin toplam yzey alan
S, taban yarap r ile ykseklik hye S = pr2r 2 + h 2 .
denklemiyle baldr.
a. h sabitse dS@dt, dr@dtye nasl baldr?
10'
b. r sabitse dS@dt, dh@dtye nasl baldr?

h
c. Ne r ne de h sabit deilse dS@dt, dr@dt ile dh@dtye nasl

baldr?
109. Dairenin alan deiimi Bir dairenin yarap 2@p m@s hzla
deimektedir. r =10 m iken, dairenin alan ne hzla deiir?
110. Kpn kenarlarnn deiimi Bir kpn hacmi, kenarlar 20
cm iken 1200 cm3@dak. hzla artmaktadr. Ayn anda kenarlarnn
deiim oran nedir?
111. Paralel bal direnler Bir elektrik devresinde bulunan R1 ve
R2 ohmluk iki diren R-ohmluk diren oluturacak ekilde paralel balanmtr. Rnin deeri
k hz: 5 ft3/dak.
116. Bir makaray evirmek Bir caddedeki telefon direklerinden

geirilmek zere byk bir makaradan televizyon kablosu ekilirken, kablo makarann zerindeki sabit yarapl katlardan zlmektedir (ekle baknz). Kabloyu eken kamyon 6 ft@s (4
mil@saatden biraz fazla) hareket ediyorsa, s = ru denklemini
kullanarak, 1.2 ft yarapl kat zlrken, makarann hangi hzla dndn bulun.
1
1
1
+
.
=
R
R1
R2

R1
R2 R
denklemiyle bulunur. R1 1 ohm@sn ve R2 0.5 ohm@sn hzla azalyorsa, R1 = 75 ohm ve R2 = 50 ohm iken R hangi hzla deiir?
112. Bir seri devrede empedans Bir seri devrede empedans Z
(ohm), diren R (ohm) ve reaktans Xe (ohm) Z = 2R 2 + X 2 .
denklemiyle baldr. R 3 ohm@sn hzla artyor ve X 2 ohm@s
hzla azalyorsa, R = 10 ohm ve X = 20 ohm iken Z ne hzla
deiir?
113. Bir paracn srati Metrik xy dzleminde ilerleyen bir
paracn koordinatlar dx@dt = 10 m@sn, dy@dt = 5 m@sn olmak
zere zamann trevlenebilir fonksiyonlardr. Parack (3, 4)
noktasndan geerken orijinden ne kadar hzl uzaklamaktadr?
114. Bir paracn hareketi Bir parack, orijinden uzakl saniyede
11 birim artacak ekilde, y = x3@2 erisinin, birinci drtte bir blgedeki paras zerinde ilerlemektedir. x = 3 iken, dx@dtyi bulun.
115. Bir su tankn boaltmak Aadaki ekilde grlen konik
tanktan 5 ft3@dak. hzla su akmaktadr.
a. ekildeki h ve r deikenleri arasndaki iliki nedir?
b. h = 6 ft iken su seviyesi hangi hzla der?
1.2'
117. Ildak nnn hareketi Aadaki ekil sahilden 1 km uzakta, kyy bir fenerle tarayan bir sandal gstermektedir. Ik
du@dt = 0.6 rad@sn hzla dnmektedir.
a. A noktasna ulatnda k hangi hzla ilerlemektedir?
b. 0.6 rad@sn dakikada ka dn demektir?
x
u
A
1 km
118. Koordinat eksenlerinde kayan noktalar A ve B noktalar

srasyla x ve y eksenlerinde, orijinden AB dorusuna olan dik
uzaklk (metre) sabit kalacak ekilde hareket etmektedirler.
OB = 2r olduunda ve B Oya doru 0.3r m@sn hzla ilerlerken,
OA ne hzla deimektedir? Bu mesafe artar m, azalr m?
240
Blm 3: Trev
124. Hatay kontrol etmek
Lineerizasyon
119. Aadaki fonksiyonlarn lineerizasyonunu bulun.
a. tan x,
x = p@4
x = p@4
b. sec x,
Erileri ve lineerizasyonlar birlikte izin.

120. (x) = 1@(1 + tan x) fonksiyounun x = 0da yararl bir lineerizasyonunu
1
L 1 - x
1 + x
ve
and
tan x L x
yaklamlarn
1
L 1 - x.
1 + tan x
olacak ekilde birletirerek elde edebiliriz. Bu sonucun
1@(1 + tan x)in x = 0daki standart lineer yaklam olduunu
gsterin.
121. (x) = 1 + x + sin x 0.5in x = 0da lineerizasyonunu bulun.
122. sxd = 2>s1 - xd + 21 + x - 3.1in x = 0da lineerizasyonunu bulun.
Deiimin Diferansiyel Tahminleri

123. Bir koninin yzey alan Ykseklik h0dan h0 + dhye deiir
ve yarap ayn kalrsa, dik bir dairesel koninin yzey alannda
meydana gelecek deiiklii tahmin eden bir forml yazn.
a. Bir kbn yzey alann en fazla %2lik bir hatayla

hesapladnzdan emin olmak iin kbn kenarn ne
hassaslkta lmelisiniz?
b. Kenarn (a) kknda istenen hassaslkta lldn
varsayn. Kbn hacmi bu kenar lmyle hangi hassaslkta
hesaplanabilir? Bunu bulmak iin hacim hesaplanmasnda
kenar lmn kullanmaktan kaynaklanacak yzde hatay
tahmin edin.
125. Hata Birletirme Bir krenin bir byk emberinin evresi
olas bir 0.4 cm lik hatayla 10 cm olarak llyor. lm daha
sonra yarap kesaplamada kullanlyor. Yarap da krenin
yzey alann ve hacmini hesaplamak iin kullanlyor.
a. Yarapn
b. yzey alannn
c. hacmin
126. Ykseklik bulmak
Bir k direinin (ekle bakn)
yksekliini bulmak iin direkten 20 ft uzakla 6 ft
uzunluunda bir ubuk yerletiriyorsunuz ve glgesinin
uzunluu ay lyorsunuz. A iin bulduunuz deer 15 ft, art
eksi bir intir. Lamba direinin uzunluunu a = 15 ft deerinden
hesaplayn ve sonutaki olas hatay bulun.
h
h
6 ft
r
20 ft
a
V 1 pr2h
3
S prr2 h2
(Yzey alan)
Blm 3
Ek leri Altrmalar
1. sin2 u + cos2 u = 1 gibi bir denkleme zdelik denir, nk her

u deeri iin geerlidir. sin u = 0.5 gibi bir denklem ise zdelik
deildir, nk hepsinde deil, sadece belirli u deerlerinde
geerlidir. Bir trigonometrik zdeliin iki tarafnn da uya gre
trevini alrsanz, ortaya kan denklem yine bir zdelik olacaktr.
a. sin 2u = 2 sin u cos u
2
b. cos 2u = cos u - sin u
2. sin sx + ad = sin x cos a + cos x sin a zdelinin xe gre

trevi alnrsa, ortaya kacak denklem yine bir zdelik olur mu?
Ayn prensip x2 2x 8 = 0 denklemine de uygulanabilir mi?
Yantnz aklayn.
3. a. (x) = cos x ve g(x) = a + bx + cx2
(0) = g(0),
(0) = g(0)
denklemlerinin
ve
(0) = g(0)
koullarna uymasn salayacak a, b ve c deerlerini bulunuz.
Blm 3
b. (x) = sin(x + a) ve g(x) = b sin x + c cos x denklemlerinin
s0d = g s0d
and
ve
s0d = gs0d .
koullarna uymasn salayacak a, b ve c deerlerini bulunuz.
a. y = sin x, y = cos x ve y = a cos x + b sin x (a ve b sabit)

denklemlerinin hepsinin
y
x 2 y 2 225
y + y = 0
denklemini saladn gsterin.

(12, 9)
b. (a) kkndaki fonksiyonlar

y + 4y = 0
olmasn salayacak ekilde nasl deitirirsiniz? Bu sonucu
genelletirin.
2
5. Dokunan bir ember sx - hd + s y - kd = a emberini

y = x2 + 1 parabolne (1, 2) noktasnda teet olmasn ve her iki
eri zerinde d2y@dx2 ikinci trevlerinin o noktada ayn deerde
olmasn salayacak h, k ve a deerlerini bulun. Bunun gibi, bir
eriye teet olan ve teet noktasndaki ikinci trevi erininkiyle
ayn olan emberlere dokunan emberler denir. Bu gibi emberlerle Blm 13te yine karlaacaz.
241
8. Bir gondol tasarlamak 30 ft yarapl bir scak hava balonunun

imalats, ekilde grld gibi, balonun 8 ft altna balonun
yzeyine teet kablolarla bir sepet balamak istiyor. ekilde
sepetin iki ucundan (12, 9) ve (12, 9) noktalarna teet olarak
kan iki kablo grlmektedir. Sepetin genilii ne olmaldr?
c. a, b ve cnin bulduunuz deerleri iin, (a) ve (b) klarndaki

ve gnin nc ve drdnc trevlerine ne olur?
4. Diferansiyel denklemlerin zmleri
EK - leri Altrmalar
(12, 9)
Ask
kablolar
Sepet
15 ft
8 ft
Genilik
LEKL DEL
9. Pisadan paratle Aadaki fotoraf 5 Austos 1988de Pisa

Kulesinin zerinden paratle atlayan Mike McCarthyyi gstermektedir. Atlay srasndaki sratinin grafiinin eklini kabaca
gsteren bir ekil izin.
6. Marjinal kazan Bir otobs 60 kii almaktadr. Yolculuk

bana otobs kullanan kii says x toplanan crete (p dolar)
p = [3 (x@40)]2 denklemiyle baldr. Otobs irketinin yolculuk
bana toplam kazancn, r(x), veren bir denklem yazn. Her yolculukta ka kii olmaldr ki, dr@dx marjinal kazanc sfr olsun.
Buna karlk gelen cret nedir? (Bu kazancn en yksek olmasn
salayan crettir, yani otobs irketi cret politikasn yeniden
gzden geirse iyi our.)
7. Endstriyel retim
a. Ekonomistler byme oran ifadesini genellikle mutlak
deil de, greli terimler iin kullanrlar. rnein, u = (t) bir t
zamannda bir endstri kolunda alan insan says olsun. (Bu
fonksiyon aslnda tamsay deerli bir basamak fonksiyonu
olduu halde, trevlenebildiini varsayacaz.)
y = g(t) zamannda i gc olarak kii bana ortalama
retim olsun. Dolaysyla toplam retim y = uy olur. gc
ylda %4lk bir oranda artyorsa (du@dt = 0.04u) ve kii
bana retim ylda %5lik bir oranda artyorsa
(dy@dt = 0.05y) toplam retim ydeki art orann bulun.
b. (a) kkndaki kii bana retim ylda %3 orannda artarken,
i gcnn %2 orannda azaldn varsayn. Toplam retim
hangi oranda artar veya azalr?
Londral Mike McCarthy Pisa Kulesinden atlam ve paratn
kendi deyiiyle yere en yakn parat atlay olan 179 ftte amtr.
Kaynak: Boston Globe, 6 Austos, 1988.
242
Blm 3: Trev
10. Bir paracn hareketi Bir koordinat dorusunda ilerleyen bir

paracn t 0 zamanndaki konumu
17. a. a ve bnin hangi deerleri iin

sxd = e
s = 10 cos (t + p@4)
ile verilmektedir.
a. Paracn balang konumu nedir (t = 0)?
b. Ortaya kan grafiinin geometrisini tartn.

18. a. a ve bnin hangi deerleri iin
c. Paracn (b) kknda bulduunuz noktalardaki hzn ve

ivmesini bulun.
g sxd = e
d. Parack ilk olarak orijine ne zaman varr? Bu anda hz, srati

ve ivmesi nedir?
11. Bir ata frlatmak Dnyada, bir ata bir lastikle rahatlkla
64 ft yukarya frlatabilirsiniz. Frlattktan t saniye sonra, ata
elinizden s = 64t - 16t 2 ft yksektedir.
a. Atan maksimum ykseklie ulamas ne kadar srer? Elinizden hangi hzla kar?
b. Ayda, ayn ivme ata t saniyede s = 64t - 2.6t 2 ft yksee
frlatacaktr. Atan maksinum ykseklie ulamas ne kadar
srer ve bu ykseklik nedir?
12. ki paracn hzlar t saniye annda, bir koordinat eksenindeki iki paracn konumlar s1 = 3t 3 - 12t 2 + 18t + 5 m ve
s2 = t3 + 9t2 12t m dir. Paracklarn hzlar ne zaman ayn
olur?
13. Bir paracn hz Sabit m ktleli bir parack x-ekseninde ilerlemektedir. Hz y ve konumu x
1
1
msy 2 - y0 2 d = k sx0 2 - x 2 d ,
2
2
denklemini salamaktadr. Burada, k, y0 ve x0 birer sabittir. y 0
olduunda,
dy
m
= -kx .
dt
olduunu gsterin.
14. Ortalama ve anlk hz
2
a. Hareket eden bir noktann x koordinat x = At + Bt + C gibi t

zamannn ikinci dereceden bir fonksiyonu olarak verilmise,
herhangi bir [t1, t2] aralndaki ortalama hzn zaman aralnn tam orta noktasndaki anlk hza eit olduunu gsterin.
b. (a) kkndaki sonucun geometrik nemi nedir?
a. x = pde sreklidir?
b. x = pde trevlenebilirdir?
ax + b,
ax 3 + x + 2b,
x -1
x 7 -1
fonksiyonu her x deerinde trevlenebilirdir?

b. Ortaya kan g grafiinin geometrisini tartn.
19. Trevlenebilir tek fonksiyonlar xin trevlenebilir bir tek
fonksiynunun trevinin bir zellii var mdr? Yantnz aklayn.
20. Trevlenebilir ift fonksiyonlar xin trevlenebilir bir ift
fonksiyonunun trevinin bir zellii var mdr? Yantnz aklayn.
21. ve g fonksiyonlarnn x0 noktasn ieren bir ak aralkta
tanml olduklarn, nin x0da trevlenebildiini ve sx0 d = 0 ,
olduunu ve gnin x0da srekli olduunu varsayn. g arpmnn
x0da trevlenebildiini gsterin. Bu, rnein, x , x = 0da
trevlenemezken, x x apmnn trevlenebileceini gsterir.
22. (Altrma 21in devam) Altrma 21in sonucunu kullanarak
aadaki fonksiyonlarn x = 0da trevlenebildiklerini gsterin.
a. x sin x
d. hsxd = e
b. x 2>3 sin x
3
c. 2
x s1 - cos xd
0,
x = 0
23.
hsxd = e
0,
x = 0
fonksiyonunun trevi x = 0da srekli midir? Peki ya,

k(x) = xh(x)in trevi? Cevabnz aklayn.
24. Bir fonksiyonunun her reel x ve y deerlerinde, aadaki
koullar saladn varsayn.
i. sx + yd = sxd # s yd .
ii. sxd = 1 + xg sxd , limx:0 g sxd = 1 .
Her x deerinde sxd trevinin var olduunu ve sxd = sxd .
olduunu gsterin.
25. Genelletirilmi arpm kural y = u1 u2 un trevlenebilir
fonksiyonlarn sonlu bir arpmysa, ynin bu fonksiyonlarn ortak tanm aralnda trevlenebilir olduunu ve
dy
dun
du2
du1
u
un + u1
=
un + + u1 u2 un - 1
.
dx
dx 2
dx
dx
16.
sxd = L
x 6 2
x 2
fonksiyonu her x deerinde trevlenebilirdir?
b. Paracn, orijinin sanda ve solunda ulat en uzaktaki

noktalar hangileridir?
15. Hangi m ve b deerlerinde

sin x,
x 6 p
y = e
mx + b, x p
fonksiyonu
ax,
ax 2 - bx + 3,
1 - cos x
,
x
x Z 0
0,
x = 0
fonksiyonunun x = 0da trevi var mdr? Aklayn.
olduunu matematiksel indksiyonla gsterin.
Blm 3
26. arpmlarn yksek mertebe trevleri iin Leibniz kural
Trevlenebilir fonksiyonlarn arpmlarnn yksek mertebe
trevleri iin Leibniz kural
a.
d 2suyd
dx 2
d suyd
3
b.
du dy
d 2y
d 2u
=
y + 2
+ u 2
2
dx
dx
dx
dx
d 2u dy
du d 2y
d 3y
d 3u
=
y
+
3
+
u
+
3
dx dx 2
dx 3
dx 2 dx
dx 3
dx 3
d suyd
d n - 1u dy
d nu
=
+
c.
n
n y + n
dx
dx
dx n - 1 dx
nsn - 1d sn - k + 1d d n - ku d ky
+
k!
dx n - k dx k
n
243
a. Periyodu T = 1 sn olan saat sarkacnn uzunluunu.

b. (a) kkndaki sarka 0.01 ft uzatlrsa Tdeki dT deiimini.
c. (b) kkndaki dT kadarlk periyot deiiminden dolay saatin
bir gnde kazand ya da kaybettii miktar.
28. Eriyen buz kp Bir buz kbnn erirken kp eklini
koruduunu varsayn. Kbn kenar uzunluuna s dersek, hacmi
V = x3 ve yzey alan 6s2 olur. V ve snin t zamannn
trevlenebilir fonksiyonlar olduu varsayalm. Ayrca kbn
hacminin de yzey alanyla orantl olarak azaldn varsayalm.
(Bu son varsaym erimenin yzeyde gerekletiini dnrsek
olduka mantkldr: Alan miktarn deitirmek erimeye
braklan buzun miktarn deitirir.) Matematiksel bir ifadeyle
d y
+ + u n.
dx
olduunu syler. (a) ve (b) denklemleri (c) denkleminin zel
durumlardr. (c) denklemini matematik indksiyonla ve
m
m
m!
m!
a b + a
b =
+
.
k!sm - kd!
sk + 1d!sm - k - 1d!
k
k + 1
eitliini kullanarak bulun.

27. Bir saat sarkacnn periyodu Bir saat sarkacnn periyodu T
(ileri ve geri tam bir sallanma iin gereken sre) T2 = 2p2L@g
formlyle verilir. Burada L saniye olarak llr,
g = 32.2 ft@sn2 olarak verilir ve L, sarkacn uzunluu, ft ile
llr. Aadakileri yaklak olarak bulun.
Blm 3
dV
= -k s6s 2 d,
dt
k 7 0.
olur. Eksi iareti hacmin azaldn belirtmektedir. Orant sabiti

knin sabit olduunu kabul edelim. (Fakat gerekte etraftaki havann greli nemlilii, hava scakl, krlma veya gne bulunmamas gibi bir ok d etkene baldr.)
Son olarak, kbn ilk bir saat iinde hacminin 1@4n kaybettii bir dizi koul bulunduunu ve t = 0 annda hacmin V0
olduunu varsayn. Buz kbnn erimesi ne kadar srer?
Kiri Eimlerinin Trev Fonksiyonuna Yaknsamalar
Bir eri zerinde art arda gelen noktalar arasndaki kirileri gznzde canlandracaksnz ve aralarndaki uzaklk kldke neler olduunu
gzleyeceksiniz. Fonksiyon, rnek noktalar ve kiriler tek bir grafikte izilmitir. kinci bir grafik kirilerin eimleri ile trev fonksiyonunu
karlatrmaktadr.
Trevler, Eimler, Teet Dorular ve Film Yapmak
Blm IIII. Bir noktada trevi, bir fonksiyonun lineerizasyonunu ve trev fonksiyonunu gznzde canlandracaksnz. Ayn grafik zerinde
grafiin ve seilmi teetlerinin nasl izildiini reniyorsunuz.
Blm IV Birok Teet izmek)
Blm V (Film Yapmak). Modln IV. ve V. Blmleri bir fonksiyonun grafii boyunca kayan teet dorular canandrmak iin kullanlabilir.
Kiri Eimlerinin Trev Fonksiyonuna Yaknsamalar
Soldan ve Sadan trevleri gznzde canlandracaksnz.
Bir Doru Boyunca Hareket: Konum Hz vme

Konum, hz ve ivme fonksiyonlar arasndaki trev bantlarnn dramatik canlandrmalarn gzleyin. Metindeki ekiller canlandrlabilir.
Blm
TREV
UYGULAMALARI
GR Bu blm, trevlerin nemli baz uygulamalarn incelemektedir. Fonksiyonlarn
ekstrem deerlerinin bulunmasnda, grafiklerin ekillerinin belirlenmesinde ve incelenmesinde, pay ve paydas ikisi birden sfra veya sonsuza yaklaan kesirlerin limitlerinin
bulunmasnda ve bir fonksiyonun nerede sfr olduunun saysal olarak bulunmasnda
trevlerin nasl kullanldn reniyoruz. Ayrca, trevinden fonksiyonu bulma ilemini
ele alyoruz. Bu baarlarn bir ounun anahtar, sonular Blm 5teki integral analizine
giri kapsn aan Ortalama Deer Teoremi dir.
4.1
Fonksiyonlarn Ekstrem Deerleri

Bu blm, srekli fonksiyonlarn ekstrem deerlerinin, trevlerinden nasl bulunup tanmlanacan gstermektedir. Bunu yapabildiimiz andan itibaren, bir ok optimizasyon
problemini zebiliriz ki, bu problemlerde baz eyleri, verilen durumlarda optimal (en
iyi) ekilde yapmann yolunu buluyoruz.
TANIMLAR Mutlak Maksimum, Mutlak Minimum

, tanm kmesi D olan bir fonksiyon olsun. Bu durumda,
Ddeki her x iin
ise, nin D zerinde, c noktasnda bir mutlak maksimum deeri,
y
1
Ddeki her x iin
y sin x
y cos x
(x) (c)
ise, nin D zerinde, c noktasnda bir mutlak minimum deeri vardr.
p
2
p
2
EKL 4.1 sins ve kosins fonksiyonlarnn [p@2, p@2] aral

zerindeki mutlak ekstremumlar. Bu
deerler fonksiyonun tanm kmesine
bal olabilir.
244
(x) (c)
Mutlak maksimum ve minimum deerlere mutlak ekstrema (Latincede ekstremumun

oulu) denir. Mutlak ekstremler ayrca, aada tanmlanan yerel ekstremlerden ayrt etmek iin, global ekstrem diye de adlandrlr.
rnein, [p@2, p@2] aralnda, (x) = cos x fonksiyonu maksimum deer olarak 1
deerini (bir kere) ve minimum deer olarak 0 deerini (2 kere) alr. Ayn aralkta
g(x) = sin x fonksiyonu ise maksimum deer olarak 1, minimum deer olarak 1 deerini
alr (ekil 4.1).
Ayn kuralla tanmlanan fonksiyonlarn, tanm kmelerine bal olarak, farkl ekstrem
noktalar olabilir.
4.1 Fonksiyonlarn Ekstrem Deerleri
RNEK 1
245
Mutlak Ekstremleri Aratrmak
Aadaki fonksiyonlarn tanm kmeleri zerindeki mutlak ekstremleri ekil 4.2 de

grlebilir.
y
y x2
D (, )
y x2
D [0, 2]
(a) yalnz mutlak min.
(b) mutlak maks. ve min.
y x2
D (0, 2]
y x2
D (0, 2)
(c) yalnz mutlak maks.
(d) maks. veya min. yok.
EKL 4.2 rnek 1 iin grafikler
TARHSEL BYOGRAF
Daniel Bernoulli
(17001789)
Fonksiyon kural
D Tanm kmesi Ddeki mutlak ekstremler
(a) y = x 2
s - q, q d
Mutlak maksimum yok.

x = 0da mutlak minimum 0.
(b) y = x 2
[0, 2]
x = 2de mutlak maksimum 4

x = 0da mutlak minimum 0
(c) y = x 2
(0, 2]
x = 2de mutlak maksimum 4

Mutlak minimum yok.
(d) y = x 2
(0, 2)
Mutlak ekstrem yok.
Aadaki teorem, bir [a, b] kapal aralnn her noktasnda srekli olan bir fonksiyonun, bu aralk zerinde bir mutlak maksimum deerinin ve bir mutlak minimumu deerinin var olduunu ileri srer. Bir fonksiyonun grafiini izerken her zaman bu deerleri
ararz.
246
Blm 4: Trev Uygulamalar
TEOREM 1
Ekstrem Deer Teoremi
f, kapal bir [a, b]aralnn her noktasnda srekli ise, bir mutlak maksimum
deer Mye ve bir mutlak minimum deeri mye [a, b] iinde eriir. Yani,
[a, b]da, (x1) = m ve (x2) = M olacak ekilde x1 ve x2 saylar vardr ve
[a, b]daki dier her bir x iin m sxd M dir ( ekil 4.3).
(x2 , M)
y f (x)
y f (x)
M
x1
x2
m
U noktalarda
maksimum ve minimum
(x1 , m)
noktalarda maksimum
ve minimum
y f (x)
y f (x)
m
a
x2
Bir i noktada maksimum,

bir u noktada minimum
x1
Bir i noktada minimum,

bir u noktada maksimum
y
En byk deer yok
EKL 4.3 Kapal bir [a, b] aralnda srekli bir fonksiyonun olas mutlak
maksimum ve minimumlar
1
yx
0 x1
0
1
En kk deer
EKL 4.4 Sreksizliin tek bir noktada

olmas bile, bir fonksiyonun bir
minimumunun veya maksimumunun
olmasn engelleyebilir.
y = e
x, 0 x 6 1
0, x = 1
fonksiyonu [0, 1] aralnn x = 1 dndaki

her noktasnda sreklidir, ama [0, 1]
aralndaki grafiinin en yksek bir
noktas yoktur.
Ekstrem Deer Teoreminin ispat reel say sistemi hakknda detayl bilgi gerektirmektedir (Bkz. Ek 4), bunun iin burada verilmeyecektir. ekil 4.3 te, bir [a, b] kapal
aralnda srekli olan bir fonksiyonun, mutlak ekstrem deerlerinin olas konumlar gsterilmektedir. y = cos x fonksiyonunda gzlediimiz gibi, bir mutlak minimumun (veya
mutlak maksimumun), araln iki veya daha fazla farkl noktasnda bulunmas olasdr.
Teorem 1deki, araln kapal ve sonlu olmas ve fonksiyonun srekli olmas koullar
anahtar bileenleridir. Bunlar olmadan, teoremin sonularnn geerli olmas gerekmez.
rnek 1, araln hem sonlu ve hem de kapal olmamas durumunda bir mutlak ekstrem
deerin bulunmayabileceini gstermektedir. ekil 4.4, sreklilik artnn ihmal edilemeyeceini gstermektedir.
Yerel (Greceli ) Ekstremum Deerler

ekil 4.5te, bir fonksiyonun, [a, b] tanm aralnda be noktada ekstremum deerleri
olan grafii grlmektedir. e noktasnda fonksiyonun deerinin, evresinde bulunan her
247

Mutlak maksimum
nin daha byk deeri yok.
Ayrca yerel bir maksimum.
Yerel maksimum
Yaknlarda nin daha
byk deeri yok.
Yerel minimum
Yaknlarda nin
daha kk deeri
yok.
y f (x)
Mutlak minimum
Yaknlarda nin
daha kk bir
deeri yok. Ayrca
bir yerel minimum
a
Yerel minimum
Yaknlarda nin
daha kk bir
deeri yok.
e
d
EKL 4.5 Maksimum ve minimumlarn snflandrlmas
hangi bir noktada olduundan, daha kk olmasna ramen, fonksiyonun mutlak minimumu a noktasndadr. Eri, c civarnda solda ykselir ve sada der bylece (c)yi bir
yerel maksimum yapar. Fonksiyon mutlak maksimum deerini d noktasnda alr.
TANIMLAR
Yerel Maksimum Yerel Minimum
Bir fonksiyonunun, tanm aralnn bir c i noktasnda,
cyi ieren bir ak aralktaki her x iin (x) (c)
ise, bir yerel maksimum deeri vardr. Bir fonksiyonunun, tanm aralnn
bir c i noktasnda,
cyi ieren bir ak aralktaki her x iin
(x) (c)
ise, bir yerel minimumu vardr

c u noktasn ieren bir yar ak aralktaki her x iin uygun bir eitsizlik geerliyse, nin
c u noktasnda bir yerel minimumunu veya yerel maksimumunu tanmlayarak, yerel
ekstremum tanmn aralklarn u noktalarn da kapsayacak ekilde geniletebiliriz. ekil
4.5te, fonksiyonunun c ve d noktalarnda yerel maksimumlar, a, e ve b noktalarnda
ise yerel minimumlar vardr. Yerel ekstremumlara greceli ekstremumlar da denir.
Bir mutlak maksimum ayn zamanda bir yerel maksimumdur. Her yerdeki en byk
deer olduu iin, en yakn komuluundaki en byk deer de odur. Yani, btn yerel
maksimumlarn kmesi ayn zamanda, varsa, mutlak maksimumu da ierecektir. Benzer
ekilde, btn yerel minimumlarn kmesi ayn zamanda, varsa, mutlak minimumu da
ierecektir.
Ekstremumlar Bulmak
Aadaki teorem, bir fonksiyonun ekstrem deerlerini bulmak iin neden genellikle
sadece bir ka deeri incelememiz gerektiini aklamaktadr.
TEOREM 2
Yerel Ekstrem Deerler in Birinci Trev Teoremi
Tanm aralnn bir c i noktasnda, nin bir yerel maksimum veya minimumu
varsa ve cde tanmlysa,
(c) = 0
dr.
248
spat (c)nin bir yerel ekstremumda sfr olduunu gstermek iin, nce (c)nin pozitif olamayacan, sonra da negatif olamayacan gstereceiz. Ne pozitif ne de negatif
olmayan tek say sfrdr, yani (c) sfr olmaldr.
Balang olarak, nin x = cde, cye yeterince yakn her x deerinde
sxd - scd 0 olacak ekilde bir yerel maksimum deeri olduunu varsayn (ekil
4.6). c, nin tanm kmesinin bir i noktas olduu iin, (c)
Yerel maksimum deer
y f (x)
lim
x:c
Kiri eimleri 0
(asla negatif deil)
Kiri eimleri 0
(asla pozitif deil)
sxd - scd
x - c .
iki tarafl limitiyle verilir. Bu, x = cde hem sadan hem de soldan limitlerin var olduu ve
(c)ye eit olduu anlamna gelir. Bu limitleri ayr ayr incelediimizde
scd = lim+
sxd - scd
0.
x - c
sx - cd 7 0 ve
sxd scd olduundan
(1)
scd = lim-
sxd - scd
0.
x - c
sx - cd 6 0 ve
sxd scd olduundan
(2)
x:c
EKL 4.6 Bir yerel maksimum deeri

olan bir eri. cdeki eim, yani negatif
olmayan saylarn ve pozitif olmayan
saylarn ortak limiti, sfrdr.
Ayn ekilde,
x:c
(1) ve (2) birlikte (c) = 0 olmasn gerektirir.

Bylece yerel maksimumlarla ilgili teorem ispatlanm olur. Yerel minimumlarla ilgili
teoremi ispatlamak iinse, (1) ve (2)deki eitsizlikleri koruyan (x) (c) eitsizliini
kullanrz.
Teorem 2, bir fonksiyonun, bir yerel ekstremum deerinin bulunduu ve trevinin
tanml olduu bir i noktada, birinci trevinin sfr olduunu syler. Dolaysyla, bir
fonksiyonunun bir ekstremum deerinin (yerel veya mutlak) bulunabilecei yerler
1.
2.
3.
= 0 olduu i noktalar,
nn tanml olmad i noktalar,
nin tanm kmesinin u noktalar
dr. Aadaki tanm btn bunlar zetlemeye yardmc olacaktr.
TANIM
Kritik Nokta
Bir fonksiyonunun tanm kmesinin, nn sfr veya tanmsz olduu bir i
noktas nin bir kritik noktasdr.
Bylece, bir fonksiyonun ekstrem deerler alabilecei noktalar sadece tanm kmesinin
kritik noktalar ve u noktalardr.
Teorem 2yi yanl anlamamak iin dikkatli olun, nk tersi doru deildir.
Trevlenebilir bir fonksiyonun, bir yerel ekstremum deerinin bulunmad bir kritik noktas var olabilir. rnein, (x) = x3 fonksiyonunun, orijinde bir kritik noktas vardr ve buradaki deeri sfrdr, fakat orijinin sanda pozitif ve solunda negatiftir. Dolaysyla, orijinde bir yerel ekstremum deeri bulunamaz. Onun yerine, burada bir dnm noktas
vardr. Bu kavram, Blm 4.4te tanmlanmakta ve daha fazla tartlmaktadr.
Ekstremum noktalar bulma nedenlerinin en banda kapal bir aralkta srekli bir
fonksiyonun mutlak ekstremlerini bulmak gelir. Teorem 1 byle deerlerin var olduunu
syler; Teorem 2 ise bunlarn ancak kritik ve u noktalarda bulunabileceini belirtir.
249
Genellikle, bu noktalarn bir listesini kolaylkla yapabilir, hangilerinin en byk ve en

kk olduunu ve nerede bulunduklarn bulmak iin karlk gelen fonksiyon deerlerini
hesaplayabiliriz.
Kapal Sonlu Bir Aralkta Srekli Bir f Fonksiyonunun Mutlak Ekstremleri Nasl Bulunur?
1. Btn kritik ve u noktalarda yi hesaplayn.
2. Bu deerlerin en byn ve en kn aln.
RNEK 2
Mutlak Ekstremleri Bulmak

2
sxd = x nin [2, 1] aralnda mutlak maksimum ve minimum deerlerini bulun.

zm
Fonksiyon tanm kmesinin tamamnda trevlenebilirdir, dolaysyla tek kritik
nokta sxd = 2x = 0,olduu x = 0 noktasdr. x = 0 ve x = 2 ile x = 1 u noktalarnda
fonksiyonun deerlerini kontrol etmemiz gerekir.
y
7
2
Kritik nokta deeri:

U nokta deerleri:
(1, 7)
1
y 8t t4
s0d = 0
s -2d = 4
s1d = 1
Fonksiyonun x = 2de deeri 4 olan bir mutlak maksimumu ve x = 0da deeri 0 olan bir
mutlak minimumu vardr.
RNEK 3
U Noktalarda Mutlak Ekstremumlar

4
g(t) = 8t t n [2, 1] aralnda mutlak ekstremlerini bulun.

(2, 32)
32
EKL 4.7 [2, 1] aralnda

g std = 8t - t 4 nin ekstrem deerleri
(rnek 3).
zm
Fonksiyon tanm kmesinin tamamnda trevlidir, dolaysyla kritik noktalar
sadece g (t) = 0 olduu yerlerde bulunur. Bu denklemi zersek,
3
8 - 4t 3 = 0 veya
or
t = 2
2 7 1,
verilen tanm kmesinde bulunmayan bir nokta buluruz. Dolaysyla, fonksiyonun mutlak
ekstremleri u noktalardadr: g(2) = 32 (mutlak minimum) ve g(1) = 7 (mutlak maksimum) ekil 4. 7ye bakn.
RNEK 4
Bir Kapal Aralk zerinde Mutlak Ekstremumlar Bulmak
sxd = x 2>3n [2, 3] aralnda mutlak ekstremlerini bulun.

zm
Fonksiyonu kritik noktalarda ve u noktalarda hesaplarz ve deerlerin en by
ile en kn alrz.
2
2
sxd = x -1>3 =
3
3
32
x
birinci trevinin sfrlar yoktur, fakat x = 0da tanmszdr. nin bu kritik noktadaki ve u
noktalarndaki deerleri
Kritik nokta deeri:

U nokta deerleri:
dur.
s0d = 0
3
s -2d = s -2d2>3 = 2
4
3
2>3
s3d = s3d = 29.
250

y
y x 2/3 , 2
Mutlak maksimum;
ayrca yerel maksimum
Yerel
maksimum 2
1
2
1
2
3
Mutlak minimum;
ayrca yerel minimum
EKL 4.8 sxd = x 2>3n [-2, 3]

aralndaki mutlak ekstrem deerleri
x = 0 ve x = 3tedir (rnek 4).
3
9 L 2.08,
Bu listeden, mutlak maksimum deerin, sa u nokta x = 3te bulunan 2
deerinin olduunu grebiliriz. Mutlak minimum deeri ise x = 0 i noktasnda bulunan 0
deeridir. (ekil 4.8).
Bir fonksiyonun ekstremleri sadece kritik ve u noktalarda bulunabilirken, her kritik

veya u nokta bir ekstrem deerin varln belirtmez. ekil 4.9 bunu i noktalar iin gsterir.
Bu blm, alm olduumuz bu kavramlarn bir gerek dnya problemini
zmede nasl kullanldklarn gsteren bir rnekle tamamlyoruz.
RNEK 5
Bir Sondaj Makinesinden Bir Rafineriye Petrol letmek
Kydan 12 mil aktaki bir sondaj makinesi, boru hatt ile kyda sondaj makinesi hizasndan dorusal olarak 20 mil ilerideki bir rafineriye balanacaktr. Sualt boru hatt maliyeti mil bana 500.000$ ve yeryz boru hatt maliyeti mil bana 300.000$ ise, ikisinin
hangi kombinasyonu en ucuz balanty salayacaktr?
zm
y x3
1
Problemi hissetmek iin birka deneme yapalm:
(a) En az miktarda sualt hatt
Sondaj makinesi
12
(a)
Rafineri
20
Sualt boru hatt ok pahaldr, dolaysyla olabildii kadar az kullanalm. Dorudan

kyya ulaalm (12 mil), sonra rafineriye kadar (20 mil) yeryz hatt kullanalm.
1
y x1/3
1
Dolar
maliyeti
Dollar
cost = 12s500,000d + 20s300,000d
= 12,000,000
(b) Btn hat sualt (en dz rota)
1
Sondaj makinesi
(b)
EKL 4.9 Ekstrem deer bulunmayan

kritik noktalar. (a) y = 3x 2 x = 0da
sfrdr, fakat y = x 3n burada ekstrem
deeri yoktur. (b) x = 0da y = s1>3dx -2>3
tanmszdr fakat y = x 1>3n burada
ekstremumu yoktur.
144 + 400
12
Rafineri
20
Su altndan dorudan rafineriye gideriz.

Dolar
maliyeti
Dollar
cost = 2544 s500,000d
L 11,661,900
Bu (a)daki plandan daha ucuzdur.
251
(c) Bunlarn arasnda bir ey
Sondaj makinesi
12 mil
x
Rafineri
20 y
y
20 mil
imdi, sualt hat uzunluu xi ve yeryz hat uzunluu yyi deikenler olarak
tanmlayalm. x ile y arasndaki ilikiyi ifade etmenin anahtar, sondaj makinesinin tam
karsndaki dik adr. Pisagor teoremi
x 2 = 122 + s20 - yd2
x = 2144 + s20 - yd2 .
(3)
verir. Bu modelde sadece pozitif kkn anlam vardr.

Boru hattnn dolar maliyeti
c = 500,000x + 300,000y
dir. cyi tek bir deikenin fonksiyonu olarak ifade edebilmek iin (3) denkleminden xi
yerine yazabiliriz:
cs yd = 500,0002144 + s20 - yd2 + 300,000y.
imdi, amacmz 0 y 20 aralnda c(y)nin minimum deerini bulmaktr. Zincir
Kuralna gre c(y)nin yye gre birinci trevi
1 # 2s20 - yds -1d
+ 300,000
2 2144 + s20 - yd2
20 - y
= -500,000
+ 300,000.
2144 + s20 - yd2
dir. cy sfra eitlemek
cs yd = 500,000 #
500,000 s20 - yd = 300,0002144 + s20 - yd2

5
A 20 - y B = 2144 + s20 - yd2
3
25
A 20 - y B 2 = 144 + s20 - yd2
9
16
A 20 - y B 2 = 144
9
3
s20 - yd = ; # 12 = ;9
4
y = 20 ; 9
y = 11
verir.
veya y = 29
252
Yalnz y = 11 ilgili aralktadr. cnin bu tek kritik noktada ve u noktalardaki deerleri

cs11d = 10,800,000
cs0d = 11,661,900
cs20d = 12,000,000
dir. En ucuz balant 10,800,000 $ tutar ve hatt su atndan rafinerinin 11 mil uzana
gtrerek bu sonuca ularz.
ALITIRMALAR 4.1
y
9.
Ekstremumlar Grafiklerden Bulmak
2.
16 altrmalarnda, grafiklerden fonksiyonun [a, b] aralnda bir

ekstrem deeri olup olmadn bulun. Yantnzn Teorem 1 ile olan
uygunluunu aklayn.
1.
10.
(1, 2)
2
1
y f(x)
y h(x)
1114 altrmalarnda tabloyu bir grafikle eleyin

0
c1
c2
3.
4.
11.
y f(x)
y h(x)
13.
0
5.
6.
y g(x)
(x)
a
b
c
0
0
5
(x)
a
b
c
yok
0
2
8.
14.
(x)
a
b
c
0
0
5
(x)
a
b
c
yok
yok
1.7
y g(x)
b c
(a)
7-10 altrmalarnda, exstremum deerleri ve nerede olduklarn bulun

7.
12.
(b)
y
2
1
1
1
1
x
2
b
(c)
a
(d)
253
Kapal Sonlu Aralklarda Mutlak Ekstremler
Yerel Eksremumlar ve Kritik Noktalar
1530 altrmalarnda, her fonksiyonun verilen aralkta maksimum

ve minimum deerlerini bulun. Sonra fonksiyonu izin. Mutlak
ekstremlerin bulunduu noktalar belirleyin ve koordinatlarn yazn.
4552 altrmalarnda, her kritik noktada trevi bulun ve yerel

ekstremum deerleri belirleyin
45. y = x 2>3sx + 2d
46. y = x 2>3sx 2 - 4d
48. y = x 2 23 - x
2
x - 5,
3
-2 x 3
47. y = x24 - x
16. sxd = -x - 4,
-4 x 1
49. y = e
4 - 2x,
x + 1,
51. y = e
-x 2 - 2x + 4,
-x 2 + 6x - 4,
52. y =
15. sxd =
17. sxd = x 2 - 1,
-1 x 2
18. sxd = 4 - x ,
19. Fsxd = -
-3 x 1
1
,
x2
0.5 x 2
1
20. Fsxd = - x ,
3
x,
21. hsxd = 2
-2 x -1
24. g sxd = - 25 - x ,
-
5p
p
u
2
6
26. sud = tan u,
p
p
u
3
4
27. g sxd = csc x,
2p
p
x
3
3
28. g sxd = sec x,
p
p
- x
3
6
31. sxd = x
54. (x) = ux3 9xu olsun.

a. (0) var mdr?
b. (3) var mdr?
c. (3) var mdr?
d. nin btn ekstremumlarn belirleyin.
4 t 7
-1 x 8
-1 x 8
33. g sud = u ,
34. hsud = 3u2>3,
-32 u 1
-27 u 8
Ekstremum Deerleri Bulmak

3544 altrmalarnda, fonksiyonun ekstremum deerlerini ve bunlarn hangi noktalarda olduklarn bulun.
35. y = 2x 2 - 8x + 9
3
36. y = x 3 - 2x + 4
37. y = x + x - 8x + 5
38. y = x 3 - 3x 2 + 3x - 2
39. y = 2x 2 - 1
40. y =
41. y =
3
2
1 - x2
x
43. y = 2
x + 1
x 7 1
d. (a) ve (b) yi, 2yi a ile deitirerek (x) = (x a)2@3 iin

tekrarlayn.
-1 t 3
32. sxd = x 5>3,

3>5
x 3 - 6x 2 + 8x,
x 1
c. (b) deki sonu Ekstremum Deer Teoremi ile eliir mi?
3134 altrmalarnda, fonksiyonun mutlak maksimum ve minimumlarn ve bunlarn hangi noktalarda olduklarn bulun.
4>3
15
1
1 2
x - x +
,
4
2
4
b. nin tek yerel ekstremum deerinin x = 2 de olduunu

gsterin.
- 25 x 0
25. sud = sin u,
29. std = 2 - t ,
30. std = t - 5 ,
x 1
x 7 1
a. (2) varmdr?
-2 x 1
2
3 - x,
x 6 0
3 + 2x - x 2, x 0
53. (x) = (x 2)2@3 olsun.
-1 x 1
23. g sxd = 24 - x 2,
50. y = e
x 1
x 7 1
53 ve 54 altrmalarnda, cevabnz aklaynz.
-1 x 8
22. hsxd = -3x 2>3,
1
21 - x 2
42. y = 23 + 2x - x 2
44. y =
x + 1
x 2 + 2x + 2
Optimizasyon Uygulamalar
Tek deikenli bir fonksiyonu maksimize veya minimize ederken, size, zdnz probleme uygun bir tanm kmesi zerinde fonksiyonun grafiini izmenizi tavsiye ederiz. Grafik, hesaplamalarnza balamadan nce olayn iyzn anlamanz salayacak ve cevabnz
anlamanza yardmc olacak bir grsel kapsam salayacaktr.
55. Bir boru hatt kurmak Sper tankerler 4 mil aktaki bir liman
tesisine petrol boaltrlar. En yakn rafineri, liman tesisine en
yakn ky noktasndan 9 mil doudadr. Liman tesisini rafineriye
balayan bir boru hatt kurmak gerekmektedir. Boru hatt su
altna kurulursa maliyeti mil bana 300,000$, yeryzne kurulursa maliyeti mil bana 200,000$ dr
Liman Tesisi
4 mil
Ky
A
Rafineri
9 mil
254
a. B noktasn, kurulu maliyetini minimize edecek ekilde yerletirin.

b. Yer yz kurulumunun maliyetinin sabit kalmas beklenirken
su alt kurulumun maliyetinin artmas beklenmektedir. Hangi
maliyette boru hattn dorudan A noktasna kurmak optimal
(en uygun) hale gelir?
56. Bir ana yolu gelitirmek A kyn B kyne balayan bir
anayol yaplmas gerekmektedir. ki ky birletiren dorunun 50
mil gneyinde gelitirilebilecek bir yol bulunmaktadr. Mevcut
yolu iyiletirmenin maliyeti mil bana 300,000 $ dr, oysa yeni
bir anayol yapmnn maliyeti mil bana 500,000 $ dr. ki ky
balamann maliyetini minimize edecek iyiletirme ve yeni
yapm kombinasyonunu bulun. Akas, nerilen yolun konumun belirleyin.
150 mil
A
B
50 mil
50 mil
Eski yol
57. Bir pompa istasyonunu yerletimek ki ehir, bir nehrin gney

tarafnda kalmaktadr. ki ehre hizmet edecek bir pompa istasyonu konumlandrlacaktr. ehirleri pompa istasyonuna birletiren
dorular boyunca birer boru hatt yaplacaktr. Pompa istasyonunu, boru hatt uzunluunu minimize edecek ekilde yerletirin.
b. (a) da bulduunuz deerleri, kutunun hacmine bal olarak yorumlayn

60.
Psxd = 2x +
200
x ,
0 6 x 6 q,
fonksiyonu, boyutlar x 100>x olan dikdrtgenin evresini modellemektedir.

a. P nin ekstremum deerlerini bulunuz.
b. (a) da bulduunuz deerleri, dikdrtgenin evresine bal olarak yorumlayn
61. Bir dik genin alan Hipotensnn uzunluu 5 cm olan bir
dik genin mmkn olan en byk alan nedir.
62. Bir spor sahasnn alan Bir spor sahas, uzunluu x birim olan
ve iki ucu r yarapl yarm emberlerle snrl bir dikdrtgen eklinde yaplacaktr. Saha, 400 m uzunluunda bir parkurla evrilecektir.
a. Sahann dikdrtgensel ksmnn alann yalnz xe bal olarak
veya yalnz rye bal olarak ifade edin. (siz sein)
b. x ve rnin hangi deerleri iin dikdrtgensel blgenin alan en
byktr.
63. Dikey olarak hareket eden bir cismin maksimum ykseklii
Dikey olarak hareket eden bir cismin ykseklii, s metre ve t
saniye olmak zere
1
g 7 0,
s = - gt 2 + y0 t + s0,
2
ile verilir. Cismin maksimum yksekliini bulun.
64. Tepe akm Herhangi bir t (saniye) zamannda, bir alternatif
akm devresindeki akm i (amper), i = 2 cos t + 2 sin t ile verilir.
Bu devre iin tepe akm (en byk genlikli akm) nedir?
10 mil
P
2 mil
5 mil
58. Bir halatn uzunluu Bir kule 50 feet, bir dieri 30 feet yksekliktedir. Kuleler 150 feet uzaklktadrlar. A noktasndan her iki
kulenin tepelerine bir halat ekilecektir.
50'
A
30'
150'
a. A noktasn, halatn uzunluu minimum olacak ekilde

yerletirin
b. Genel olarak, kulelerin yksekliine baklmakszn, Adaki
alar eit ise halat uzunluunun minimum olduunu gsterin.
59. V(x) = x(10 2x)(16 2x), 0 x 5
fonksiyonu bir kutunun hacminin modelidir.
a. V nin ekstremum deerlerini bulunuz.
Teori ve rnekler
65. Trev yokken minimum
sxd = x fonksiyonu x = 0da
trevlenemedii halde, fonksiyonun o noktada mutlak minimumu
vardr. Bu Teorem 2 ile uyuur mu? Yantnz aklayn.
66. ift fonksiyonlar Bir (x) ift fonksiyonunun x = cde yerel bir
maksimum deeri varsa, nin x = cdeki deeri hakknda bir
ey sylenebilir mi? Yantnz aklayn.
67. Tek fonksiyonlar Bir g(x) tek fonksiyonunun x = cde yerel bir
minimum deeri varsa, gnin x = cdeki deeri hakknda bir ey
sylenebilir mi? Yantnz aklayn.
68. Kritik noktalardaki ve u noktalardaki deerlerini inceleyerek,
srekli bir (x) fonksiyonun ekstrem deerlerinin nasl bulunacan biliyoruz. Ya kritik nokta veya u nokta yoksa, ne olur?
Byle fonksiyonlar gerekten var mdr? Yantnz aklayn.
69. Kbik fonksiyonlar
(x) = ax3 + bx2 + cx + d
fonksiyonunu gz nne aln.
a. nin 0, 1 veya 2 kritik noktasnn olabileceini gsterin.
Dncenizi destekleyecek rnekler ve grafikler verin
b. nin ka tane yerel ekstremum deeri bulunabilir?
4.2 Ortalama Deer Teoremi

T 70. U noktalarda ekstremumlar bulunmayan fonksiyonlar
a.
1
sin x , x 7 0
(x) =
0,
x = 0.
255
a. Genel davrann grmek iin, verilen aralkta fonksiyonu izin.

b. = 0 olan i noktalar bulun. (Baz altrmalarda bir zm
bulmak iin saysal denklem zcs kullanmak zorunda
kalabilirsiniz.) n de izmek isteyebilirsiniz.
c. nn bulunmad i noktalar belirleyin.
fonksiyonun grafiini izin. (0) = 0n neden bir ekstremum

deer olmadn aklayn.
d. (b) ve (c)de bulunan btn noktalarda ve araln u noktalarnda

fonksiyonun deerini bulun.
b. Kendiniz, tanm kmesinin bir u noktasnda ekstremum

deeri bulunmayan bir fonksiyon oluturun.
e. Fonksiyonun aralk zerindeki mutlak ekstremlerini bulun ve

bunlarn hangi noktalarda bulunduklarn belirtin.
T 7174 Altrmalarndaki fonksiyonlarn grafiklerini izin. Sonra,

fonksiyonun aralk zerindeki ekstremum deerlerini bulun ve nerede
bulunduklarn syleyin
71. sxd = x - 2 + x + 3 ,
72. gsxd = x - 1 - x - 5 ,
73. hsxd = x + 2 - x - 3 ,
74. ksxd = x + 1 + x - 3 ,
75. sxd = x 4 - 8x 2 + 4x + 2,
76. sxd = -x 4 + 4x 3 - 4x + 1,
77. sxd = x
2>3
s3 - xd,
[-20>25, 64>25]
[-3>4, 3]
[-2, 2]
-5 x 5
78. sxd = 2 + 2x - 3x 2>3,
-2 x 7
-q 6 x 6 q
-q 6 x 6 q
79. sxd = 2x + cos x,
[0, 2p]
80. sxd = x 3>4 - sin x +
1
,
2
[-1, 10>3]
[0, 2p]
7580 altrmalarnda, belirlenen kapal aralkta verilen fonksiyonun
ekstremlerini bulmak iin aadaki admlar izlerken bir BCS kullann.
4.2
Sabit fonksiyonlarn trevlerinin sfr olduunu biliyoruz, fakat trevleri sfr olan bir ok
terimden oluan karmak bir fonksiyon olabilir mi? Bir aralk zerindeki trevleri zde
olarak eit olan iki fonksiyon arasndaki bant nedir? Burada gerekte sorduumuz ey,
hangi fonksiyonlarn trevlerinin zel bir tipte olabildiidir. Bunlar ve bu blmde
alacamz bir ok soru, Ortala Deer Teoreminin uygulanmasyla cevaplanr. Bu teoreme ulamak iin nce Rolle Teoremine gereksinim vardr.
'(c) 0
y (x)
Rolle Teoremi
Bir fonksiyonun grafiini izmek, trevlenebilir bir fonksiyonun yatay bir doruyu kestii
herhangi iki nokta arasnda, erinin teetinin yatay olduu en az bir nokta bulunduuna
dair gl geometrik kantlar verir (ekil 4.10). Michel Rollenin (1652-1719) 300 yllk
teoremi bunun gerekten doru olduunu syler. Daha kesin olarak, u teoremi verebiliriz.
(a)
y
'(c1) 0
c1
'(c3) 0
y (x)
'(c2) 0
c2
c3
(b)
EKL 4.10 Rolle Teoremi, trevlenebilir

bir erinin, yatay bir doruyu kestii iki
nokta arasnda en az bir yatay teeti
olduunu syler. Yatay teet says bir (a)
veya daha fazla (b) olabilir.
TEOREM 3 ROLLE TEOREM

y = (x) fonksiyonunun [a, b] kapal aralnn her noktasnda srekli ve (a, b)
ak aralnn her noktasnda trevlenebilir olduunu varsayn.
f (a) = f (b)
ise, (a, b)da
f (c) = 0
olacak ekilde en az bir c says vardr.
spat Srekli olduu iin, [a, b] aralnda nin mutlak maksimum ve minimum deerleri vardr. Bunlar sadece
256
TARHSEL BYOGRAF
1.
2.
3.
Michel Rolle
(16521719)
nn sfr olduu i noktalarda,

nn bulunmad i noktalarda,
fonksiyonun tanm aralnn u noktalarnda, yani burada a ve b noktalarnda bulunurlar.
Hipoteze gre, nin her i noktada trevi vardr. Bu (2) kkn ortadan kaldrr ve geriye
= 0 olan i noktalar ve iki u nokta a ve b kalr.
Maksimum veya minimum a ve b arasndaki bir c noktasnda ise, Blm 4.1deki Teorem 2ye gre (c) = 0dr ve Rolle teoreminin bir noktasn elde ederiz.
Maksimumun ve minimumun her ikisi de u noktalarda ise, (a) = (b) olduundan,
her x [a, b] iin nin sxd = sad = sbd ile sabit fonksiyon olmas gerekir. Bylece,
(x) = 0 olur ve c aralnn herhangi bir yerinde alnabilir.
Teorem 3n hipotezleri gerektir. Tek bir noktada bile geerli deillerse, grafiin
yatay bir teeti bulunmayabilir (ekil 4.11).
y
y f (x)
y (x)
(a) [a, b] aralnn bir

u noktada sreksiz
x0 b
(b) [a, b] aralnn bir

i noktada sreksiz
y f(x)
x0
(c) [a, b] aralnda srekli,

fakat bir i noktada trev yok.
EKL 4.11 Rolle Teoreminin hipotezleri salamazsa yatay teet bulunmayabilir.
(3, 23)
3
y x 3x
3
RNEK 1
Bir Kbik Polinomun Yatay Teetleri
ekil 4.12de izili olan

sxd =
3
(3, 23)
EKL 4.12 Rolle Teoreminin syledii
gibi, bu erinin x-eksenini kestii
noktalarn arasnda yatay teetler vardr
(rnek 1).
x3
- 3x
3
polinom fonksiyonu [3, 3] aralnn her noktasnda srekli ve (3, 3) aralnn her noktasnda trevlidir. (3) = (3) = 0 olduundan, Rolle Teoremi, a = 3 ile b = 3 arasndaki
ak aralkta nn en az bir defa sfr olmas gerektiini syler. Gerekten de,
sxd = x 2 - 3, bu aralkta x = - 23 te ve x = 3te olmak zere iki defa sfr olur.
RNEK 2
Bir (x) = 0 Denkleminin zm

x 3 + 3x + 1 = 0
Denkleminin tam olarak bir reel kknn var olduunu gsterin.

zm
y = (x) = x3 + 3x + 1 olsun.
sxd = 3x 2 + 3
trevi hibir noktada sfr deildir (nk daima pozitiftir).
imdi, (x)in sfr olduu sadece iki x = a ve x = b noktas bile olsayd, Rolle Teoremi
bunlar arasnda nn sfr olduu bir x = c noktasnn varln garanti ederdi. Bu nedenle, nin birden fazla sfr yoktur. Aslnda, bir sfr vardr nk Aradeer Teoremi,
y = (x)in grafiinin, x eksenini (y = 3 olduu) x = 1 ile (y = 1 olduu) x = 0 arasnda
bir yerde kestiini syler. (Bkz. ekil 4.13).
y
(1, 5)
y x3 3x 1
1
1
257
Rolle Teoreminin asl kullanm Ortalama Deer Teoreminin ispatndadr.

lk olarak Joseph-Louis Lagrange tarafndan ifade edilen Ortalama Deer Teoremi, Rolle
teoreminin biraz deitirilmi halidir (ekil 4.14). ekilde teetin AB kiriine paralel
olduu bir nokta vardr.
(1, 3)
EKL 4.13 y = x 3 + 3x + 1
polinomunun tek reel sfr, erinin
x-eksenini 1 ile 0 arasnda kestii
yukarda gsterilen noktadr.
TEOREM 4
y = (x) fonksiyonunun [a, b] kapal aralnda srekli ve (a, b) ak aralnda
trevlenebilir olduunu varsayn. Bu durumda (a, b) aralnda
sbd - sad
= scd.
b - a
(1)
olacak ekilde en az bir c noktas vardr.

spat nin grafiini dzlemde bir eri olarak iaretler ve A(a, (a)) ve B(b, (b)) noktalarndan bir doru geiririz (Bkz. ekil 4.15). Bu doru
Kirie paralel teet
y
Eim f'(c)
gsxd = sad +
B
Eim
hsxd = sxd - gsxd
a
y f(x)
= sxd - sad -
EKL 4.14 Geometrik olarak, Ortalama

Deer Teoremi A ve B arasnda, erinin AB
kiriine paralel en az bir teetinin
bulunduunu syler.
y f(x)
B(b, f(b))
A(a, f(a))
(2)
fonksiyonunun (nokta-eim denklemi) grafiidir. x noktasnda ve g grafiklerinin

arasndaki dikey uzaklk
(b) (a)
ba
A
0
sbd - sad
sx - ad
b - a
EKL 4.15 [a, b] aralnda f nin grafii

ve AB kirii.
sbd - sad
sx - ad.
b - a
(3)
dr. ekil 4.16da , g ve h grafikleri birlikte izilmitir.

h fonksiyonu [a, b] aralnda Rolle Teoreminin hipotezini salar. Hem hem de g,
[a, b] aralnda srekli ve (a, b) aralnda da trevlenebilir olduundan dolay, bu durum
h iin de geerlidir. Ayrca, ve g grafiklerinin ikisi de A ve B noktalarndan getikleri
iin, h(a) = h(b) = 0 olur. Bu nedenle, (a, b) aralndaki bir c noktasnda h = 0 olur. Bu
Denklem (1) iin istediimiz noktadr.
Denklem 1i dorulamak iin, Denklem (3)n iki tarafnn da xe gre trevini alr ve
xi cye eitleriz:
sbd - sad
hsxd = sxd Denklem (3)n trevi p
b - a
hscd = scd -
sbd - sad
b - a
p x = c ile
0 = scd -
sbd - sad
b - a
hscd = 0
scd =
sbd - sad
,
b - a
Bylece ispatlamak istediimiz eitlii elde ederiz.
Yeniden dzenlenmi hali
258
TARHSEL BYOGRAF
y f(x)
Joseph-Louis Lagrange
(17361813)
B
h(x)
y g(x)
y 1 x2, 1 x 1
1
h(x) f(x) g(x)
EKL 4.16 AB kirii g(x) fonksiyonunun

grafiidir. hsxd = sxd - g sxd fonksiyonu
x noktasnda ve g grafikleri arasndaki
dikey uzaklktr.
EKL 4.17 sxd = 21 - x 2

fonksiyonu, nin 1 ve 1de
trevlenememesine ramen [-1, 1]
aralnda ortalama deer teoreminin
hipotezini (ve sonularn) salar..
iin trevlidir. (0) = 0 ve (2) = 4 olduundan, Ortalama Deer Teoremi, aralktaki bir c
noktasnda, sxd = 2x trevinin deeri (4 0)@(2 0) = 2 olmaldr. Bu (istisna) durumda
cyi 2c = 2 denkleminden c = 1 olarak buluruz.
y x2
2
Bir Fiziksel Yorum
(1, 1)
A(0, 0)
ssbd - sadd>sb - ad saysna nin [a, b] aralndaki ortalama deiimi ve (c)ye

anlk bir deiim olarak bakarsak, Ortalama Deer Teoremi, bir i noktadaki anlk
deiimin btn aralktaki ortalama deiime eit olduunu syler.
EKL 4.18 rnek 3te bulduumuz gibi,

c = 1 teetin kirie paralel olduu noktadr.
Konum (ft)
RNEK 3 sxd = x 2 fonksiyonu (ekil 4.18), 0 x 2 iin sreklidir ve 0 x 2
400
Ortalama Deer Teoreminin hipotezinin nin a veya bde trevlenebilir olmasn

gerektirmediine dikkat edin. a ve bde sreklilik yeterlidir (ekil 4.17).
B(2, 4)
RNEK 4 lk hz sfr olan bir arabann 352 ft yol almas 8 sn sryorsa, 8 saniyelik sredeki ortalama hz 352@8 = 44 ft@sndir. Hzlanma srecindeki bir anda, Ortalama Deer
Teoremine gre, hz gstergesi tam 30 mil@saat (44 ft@sn) gsterecektir (ekil 4.19).
Matematiksel Sonular
s f (t)
Bu blmn banda, ne tip bir fonksiyonun trevinin bir aralk zerinde sfr olduunu
sormutuk. Ortalama Deer Teoreminin ilk sonucu bu sorunun yantn verir.
(8, 352)
320
240
160
80
0
Bu noktada
arabann hz
30 mil/sadr.
5
Zaman (s)
EKL 4.19 rnek 4teki arabann konumzaman grafii
SONU 1
Trevi Sfr Olan Fonksiyonlar Sabittir
Bir (a, b) ak aralnn her x noktasnda f (x) = 0 ise, C bir sabit olmak zere,
her x (a, b) iin f(x) = C dir.
259
spat nin aralndaki deerinin sabit olduunu gstermek istiyoruz. Bunu, x1 ve x2da
herhangi iki nokta ise (x1) = (x2) olduunu gstererek yapacaz. x1 ve x2, soldan saa
doru numaralanrsa x1 x2 olur. Bu durumda, fonksiyonu [x1, x2] aralnda Ortalama
Deer Teoreminin hipotezini salar: [x1, x2] aralnn her noktasnda trevlenebilir ve
dolaysyla her noktasnda sreklidir. Bylece x1 ve x2 arasnda bulunan bir c noktasnda
y
y x2 C
sx2 d - sx1 d
= scd
x2 - x1
C2
dir. (a, b)nn her yerinde = 0 olduundan, bu denklem

C1
sx2 d - sx1 d
= 0,
x2 - x1
C0
C 2
1
0
ve
and
sx1 d = sx2 d.
haline dnr.
Bu blmn banda, bir aralk zerinde trevleri zde olarak eit olan fonksiyonlar
arasndaki ilikiyi da sormutuk. Aadaki sonu, fonksiyonlarn sz konusu aralk zerindeki deerlerinin bir sabit kadar fark ettiini syler.
C 1
sx2 d - sx1 d = 0,
Trevleri Ayn Olan Fonksiyonlarn Arasndaki Fark Sabittir.

SONU 2
Bir (a, b) aralnn her x noktasnda (x) = g(x) ise yle bir C sabiti vardr ki
her x (a, b) iin (x) = g(x) + C dir. Yani, f g fark (a, b) zerinde sabittir.
1
2
spat Her x (a, b) noktasnda, h = g fark fonksiyonunun trevi

EKL 4.20 Geometrik bir bak asyla,
Ortalama Deer Teoreminin 2. sonucu, bir
aralk zerinde trevleri zde olarak eit
olan fonksiyonlar arasndaki farkn sadece
bir dikey kayma olduunu syler. Trevi 2x
olan fonksiyonlarn grafikleri, burada
deiik C deerleri iin izilmi olan
y = x2 + C parabolleridir.
h(x) = (x) g(x) = 0

olur. Dolaysyla, Sonu 1e gre (a, b) zerinde h(x) = Cdir. Bylece, (a, b) zerinde
(x) g(x) = Cdir, dolaysyla (x) = g(x) + C bulunur.
Sonu 1 ve Sonu 2, (a, b) ak aralnn sonlu olmamas durumunda da geerlidir.
Yani, (a, q ), ( q , b) veya ( q , q ) aralklar iin de dorudurlar.
Sonu 2, Blm 4.8 de ters trevleri tartrken nemli rol oynar. Bize, rnein,
( q , q ) aralnda (x) = x2 fonksiyonunun trevi 2x olduundan, ( q , q ) aralnda
trevi 2x olan baka herhangi bir fonksiyonun formlnn, C bir sabit olmak zere
x2 + C olmas gerektiini syler (ekil 4.20).
RNEK 5
Trevi sin x olan ve grafii (0, 2) noktasndan geen (x) fonksiyonunu bulun.
zm
(x) ile g(x) = cos x fonksiyonlarnn trevleri ayn olduu iin, C bir sabit olmak zere, (x) = cos x + C olduunu biliyoruz. Cnin deerini (0) = 2 olmas (nin
grafiinin (0, 2) noktasndan gemesi) koulundan bulabiliriz:
(0) = cos (0) + C = 2, dolaysyla C = 3

nin forml (x) = cos x + 3tr.
vmeden Hz ve Konum Bulmak

Serbest den ve ivmesi 9.8 m/sn2 olan bir cismin hz ve konum fonksiyonlarnn nasl bulunduu aada verilitir.
260
y(t)nin, trevi 9.8 olan bir fonksiyon olduunu biliyoruz. Ayrca, g(t) = 9.8t fonksiyonunun trevinin de 9.8 olduunu biliyoruz. Sonu 2ye gre, C bir sabit olmak zere,
y(t) = 9.8t + C
olur. Cisim serbest dt iin, y(0) = 0 olur. Buradan
9.8(0) + C = 0 ve C = 0
bulunur. Hz fonksiyonu y(t) = 9.8t ystd = 9.8t. olmaldr. Peki, konum fonksiyonu s(t)
nedir?
s(t)nin trevi 9.8t olan bir fonksiyon olduunu biliyoruz. Ayrca, (t) = 4.9t2 fonksiyonunun trevinin de 9.8t olduunu biliyoruz. Sonu 2ye gre, C bir sabit olmak zere,
s(t) = 4.9t2 + C
olur. Balang yksaklii, bulunduu noktadan aaya doru pozitif olarak llen,
s(0) = h ise,
4.9(0)2 + C = h
ve C = h
bulunur. Konum fonksiyonu s(t) = 4.9t2 + h olmaldr.

Deiim oranlarndan fonksiyonlarn kendilerini bulma kabiliyeti analizin en gl
aralarndan biridir. Grecek olduumuz gibi, Blm 5teki matematiksel gelimelerin
kalbidir.
ALITIRMALAR 4.2
Ortalama Deer Teoreminde cyi Bulmak
9.
sxd = e
1 4 altrmalarndaki fonksiyon ve aralklar iin, ortalama deer teoremindeki

sbd - sad
= scd
b - a
denklemini salayan c deer veya deerlerini bulun.
1. sxd = x 2 + 2x - 1,
2. sxd = x 2>3,
[0, 1]
[0, 1]
1
3. sxd = x + x ,
4. sxd = 2x - 1,
1
c , 2d
2
[1, 3]
Hipotezleri Kontrol Edip Kullanmak

58 altrmalarndaki fonksiyonlarn hangileri verilen aralkta Ortalama Deer Teoreminin hipotezini salar, hangileri salamaz?
Yantlarnz aklayn.
5. sxd = x 2>3,
6. sxd = x
4>5
8. sxd =
fonksiyonu x = 0 ile x = 1de sfrdr ve (0, 1) aralnda

trevlenebilir, fakat bu aralktaki trevi hibir zaman sfr
deildir. Bu nasl olabilir? Rolle teoremine gre, trev (0, 1)
aralnn bir noktasnda sfr olmak zorunda deil midir?
Aklayn.
10. Hangi a, m ve b deerlerinde
3,
sxd = -x 2 + 3x + a,
mx + b,
x = 0
0 6 x 6 1
1 x 2
fonksiyonu [0, 2] aralnda ortalama deer teoreminin hipotezlerini salar?
Kkler (Sfrlar)
11. a. Aadaki polinomlarn sfrlarn ve trevlerinin sfrlarn bir
doru zerinde gsterin.
[-1, 8]
[0, 1]
7. sxd = 2xs1 - xd,
x, 0 x 6 1
0, x = 1
[0, 1]
i) y = x 2 - 4
ii) y = x 2 + 8x + 15
sin x
x ,
-p x 6 0
iii) y = x 3 - 3x 2 + 4 = sx + 1dsx - 2d2
0,
x = 0
iv) y = x 3 - 33x 2 + 216x = xsx - 9dsx - 24d

b. Rolle Teoremini kullanarak
x n + an - 1x n - 1 + + a1 x + a0 n her iki sfr arasnda
261
3336 altrmalarnda, trevi verilen ve grafii P noktasndan geen

fonksiyonu bulun.
33. sxd = 2x - 1,
nx n - 1 + sn - 1dan - 1x n - 2 + + a1 .
fonksiyonunun bir sfr olduunu gsterin.
12. nn [a, b] aralnda srekli olduunu ve nin bu aralkta
tane sfrnn bulunduunu varsayn. nn (a, b) aralnda en
az bir sfrnn bulunduunu gsterin. Bu sonucu genelletirin.
Ps0, 0d
1
34. gsxd = 2 + 2x,
x
Ps -1, 1d
35. rsud = 8 - csc2 u,
p
P a , 0b
4
13. Bir [a, b] aralnda 0 ise, bu aralkta nn en fazla bir

sfr olduunu gsterin. Bu aralkta 0 ise ne olur?
36. rstd = sec t tan t - 1,
14. nc dereceden bir polinomun en fazla tane reel kk bulunabileceini gsterin.
Hzdan Konum Bulmak
Ps0, 0d
1522 altrmalarndaki fonksiyonlarn verilen aralkta tek bir

sfrlarnn bulunduunu gsterin.
3740 altrmalarnda, bir koordinat ekseni zerinde hareket eden bir

cismin y = ds@dt hz ve balang konumu verilmektedir. Cismin t
anndaki konumunu bulun.
15. sxd = x 4 + 3x + 1,
37. y = 9.8t + 5,
[-2, -1]
4
16. sxd = x 3 + 2 + 7, s - q , 0d
x
17. g std = 2t + 21 + t - 4, s0, q d
18. g std =
1
+ 21 + t - 3.1,
1 - t
39. y = sin pt,
1
+ 5, s0, p>2d
u3
22. r sud = tan u - cot u - u, s0, p>2d
ys0d = 20,
42. a = 9.8,
ys0d = -3,
ss0d = -3
9
3t
cos p ,
p2
ys0d = 0,
ss0d = -1
Uygulamalar
25. Her x iin, sxd = 2x olsun. u durumlarda (2)yi bulun.

c. s -2d = 3 .
26. Trevleri sabit olan fonksiyonlar hakknda ne sylenebilir? Yantnz aklayn.

2732 altrmalarnda, verilen trevlere sahip olabilecek btn fonksiyonlar bulun.
27. a. y = x
b. y = x 2
c. y = x 3
28. a. y = 2x
b. y = 2x - 1
c. y = 3x 2 + 2x - 1
30. a. y =
1
2 2x
b. y = 1 b. y =
1
x2
1
2x
c. y = 5 +
c. y = 4x -
1
x2
ss0d = 0
ys0d = 2,
23. s -1d = 3 ve her x iin sxd = 0 olduunu varsayn. Her x iin

sxd = 3 olmak zorunda mdr? Yantnz aklayn.
24. (0) = 5 ve her x iin sxd = 2 olduunu varsayn. Her x iin
sxd = 2x + 5 olmak zorunda mdr? Yantnz aklayn.
ss0d = 5
43. a = -4 sin 2t,

44. a =
1
x2
ssp2 d = 1
41. a = 32,
Trevlerden Fonksiyonlar Bulmak
29. a. y = -
2t
2
40. y = p cos p ,
ss0d = 0
4144 altrmalarnda, bir koordinat dorusu zerinde hareket eden

bir cismin, a = d2s@dt2 ivmesi, balang hz ve balang konumu
verilmektedir. Cismin t anndaki konumunu bulun.
21. r sud = sec u -
b. s1d = 0
ss0.5d = 4
vmeden Konum Bulmak
s -1, 1d
u
19. r sud = u + sin2 a b - 8, s - q , q d
3
20. r sud = 2u - cos2 u + 22, s - q , q d
a. s0d = 0
ss0d = 10 38. y = 32t - 2,
45. Scaklk deiimi Bir termometrenin, buzdolabndan karlp

kaynar suya sokulmasyla, 19Ctan 100Ca kmas 14 saniye
srmtr. Bu sre zarfndaki bir anda, civann 8.5C@s hzla ykseldiini gsterin.
46. Bir kamyoncunun, hz limiti 65 mil@sa olan bir cretli yolda bir
cret giesine uzatt bilet, 2 saatte 159 mil yol kat ettiini
gstermektedir. Kamyoncu hz nedeniyle uyar almtr. Neden?
47. Klasik hesaplamalar, 170 krekli bir sava gemisinin (Eski Yunan
veya Roma sava gemisi) 24 saatte 184 deniz mili yol aldn
sylemektedir. Bu yolculuun bir annda, sava gemisinin hznn
7.5 knotu (saat bana deniz mili) neden atn aklayn.
48. Bir maraton koucusu 26.2 millik New York maratonunu 2.2 saatte komutur. Kou esnasnda maratoncunun hznn en az iki
defa tam olarak 11 mil@saate eit olduunu gsterin.
49. 2 saatlik bir araba yolculuunun bir annda, arabann hz gstergesindeki deerin yolculuun ortalama sratine eit olduunu
gsterin.
1
2x
31. a. y = sin 2t
t
b. y = cos
2
c. y = sin 2t + cos
t
2
32. a. y = sec2 u
b. y = 2u
c. y = 2u - sec2 u
50. Ay da serbest dme Ayda yerekimi ivmesi 1.6 m/sn2 dir. Bir
ta, derin bir uuruma braklyor, 30 sn sonra yere arpmasndan
hemen nce ne kadar sratli gidiyordu?
262
Teori ve rnekler
51. a ve bnin geometrik ortalamas ki pozitif a ve b saysnn
geometrik ortalamas 2ab . dir. Ortalama Deer Teoreminin
sonucundaki cnin, pozitif saylardan oluan [a, b] aralndaki
sxd = 1>x iin c = 2ab . olduunu gsterin.
52. a ve bnin aritmetik ortalamas ki a ve b saysnn aritmetik
ortalamas (a + b)@2 saysdr. Ortalama deer teoreminin sonucundaki c saysnn, [a, b] aralndaki sxd = x 2 fonksiyonu iin
c = (a + b)@2 olduunu gsterin.
57. Trevlenebilir (x) ve g(x) fonksiyonlarnn grafikleri dzlemde

ayn noktada balyorsa ve fonksiyonlarn deiim oranlar her
noktada aynysa, grafikler ayn olmak zorunda mdr? Yantnz
aklayn.
58. Herhangi a ve b saylar iin,
olduunu gsterin.
sin b - sin a b - a
59. nin a x b zerinde trevlenebildiini ve (b) (a)

olduunu varsayn. a ile b arasndaki bir noktada nn negatif
olduunu gsterin.
60. , bir [a, b] aralnda tanml bir fonksiyon olsun.
T 53.
sbd - sad
max ,
b - a
salanmasn garanti etmek iin zerine hangi artlar koyarsnz.
Burada, min ve max , nn [a, b] aralndaki minimum ve
maksimum deerlerini gstermektedir. Cevabnz aklayn.
(x) = sin x sin (x + 2) sin2 (x + 1)
min
fonksiyonunun grafiini izin. Grafik ne yapyor? Neden

fonksiyon bu ekilde davranyor? Cevabnz aklayn.
54. Rolle Teoremi
a. x = 2, 1, 0, 1 ve 2de sfrlar bulunan bir (x) fonksiyonu
tanmlayn.
b. ve trevi n birlikte izin. Grdnz, Rolle Teoremine
nasl baldr?
c. gsxd = sin x ve trevi g, ayn olay sergiler mi?
55. Tek zm nin [a, b] zerinde srekli olduunu ve (a, b) zerinde trevli olduunu varsayn. Ayrca, (a) ile (b)nin zt
iaretli olduklarn ve a ile b arasnda 0 olduunu kabul edin.
a ile b arasnda tam olarak bir defa (x) = 0 olduunu gsterin.
56. Paralel teetler ve gnin zerinde trevli olduklarn ve
(a) = g(a) ve (b) = g(b) olduunu varsayn. a ile b arasnda,
ve gnin grafiklerinin teetlerinin paralel veya ayn olduu, en
az bir noktann var olduunu gsterin.
4.3
T 61. 0 x 0.1 iin (x) = 1/(1 + x4 cos x) ve (0) = 1 ise (0, 1)i
tahmin etmek iin Altrma 60taki eitsizlii kullann.
T 62. 0 x 0.1 iin (x) = 1/(1 + x4) ve (0) = 2 ise (0, 1)i tahmin etmek iin Altrma 60taki eitsizlii kullann.
63. nin her x deerinde trevlenebildiini, (1) = 1 olduunu,
( q , 1) aralnda 0 ve (1, q ) aralnda 0 olduunu
varsayn.
a. Her x iin sxd 1 olduunu gsterin.
b. (1) = 0 olmak zorunda mdr? Aklayn.
64. sxd = px 2 + qx + r kapal aralnda tanmlanm bir
fonksiyon olsun. (a, b) aralnda nin Ortalama Deer Teoremini salad tek bir nokta olduunu gsterin.
Monoton Fonksiyonlar ve Birinci Trev Testi

Trevlenebilir bir fonksiyonun grafiini izerken, bir aralk zerinde nerede arttn (soldan saa doru ykseldiini) ve nerede azaldn (soldan saa doru alaldn) bilmek
faydaldr. Bu blm, bir fonksiyonun bir aralk zerinde artmasnn veya azalmasnn ne
demek olduunu tam olarak tanmlar ve nerede arttn, nerede azaldn belirlemek iin
bir test verir. Ayrca, bir fonksiyonun kritik noktalarnn, yerel ekstremum deerlerin
varl konusunda, nasl test edildiini gstereceiz.
Artan Fonksiyonlar ve Azalan Foksiyonlar

Hangi tip fonksiyonlarn pozitif trevleri veya negatif trevleri vardr? Ortalama Deer
Teoreminin nc sonucunun salad cevap udur: yalnzca pozitif trevli fonksiyonlar
artan fonksiyonlardr; yalnzca negatif trevli fonksiyonlar azalan fonksiyonlardr.
4.3
263
TANIMLAR
Artan, Azalan Fonksiyonlar
, I aralnda tanml bir fonksiyon ve x1 ile x2 de I da herhangi iki nokta olsun.
1.
2.
x1 x2 iken (x1) (x2) ise, I da artandr denir.

x1 x2 iken (x2) (x1) ise, I da azalandr denir.
I da artan veya azalan bir fonksiyona I da monotondur denir.
y
4
y x2
3
Fonksiyon
azalyor
Fonksiyon
artyor
y' 0
y' 0
1
y' 0
EKL 4.21 sxd = x 2 fonksiyonu

s - q , 0] ve [0, q d , aralklarnda
monotundur, fakat s - q , q d .aralnda
monoton deildir.
Artan ve azalan fonksiyonlarn tanmlarnn, I daki her x1 ve x2 (x1 < x2) nokta ifti
iin salanmas gerektiini fark etmek nemlidir. eitsizlii fonksiyonlarn deerlerini karlatrdndan, deil, baz kitaplar, , I aralnda kesin olarak artandr
veya azalandr derler. I aral sonlu veya sonsuz olabilir.
sxd = x 2 fonksiyonu, grafiinden grlebilecei gibi (ekil 4.21) s - q , 0] zerinde azalr ve [0, q d zerinde artar. fonksiyonu, s - q , 0] ve [0, q ) zerinde monotondur fakat ( q , q ) zerinde monoton deildir. s - q , 0d aral zerinde teetlerin
eimlerinin negatif olduuna dikkat edin, dolaysyla burada birinci trev daima negatiftir;
s0, q d iin teetlerin eimleri pozitiftir, dolaysyla birinci trev pozitiftir. Aadaki
sonu bu gzlemleri dorulamaktadr.
SONU 3
Monoton Fonksiyonlar in Birinci Trev Testi
nin [a, b] aralnda srekli ve (a, b) aralnda trevlenebilir olduunu
varsayn.
Her x (a, b) noktasnda '(x) 0 ise f, [a, b] aralnda artandr.
Her x (a, b) noktasnda '(x) 0 ise f, [a, b] aralnda azalandr.
spat x1 ile x2, x1 x2 olmak zere, [a, b] aralnda iki nokta olsun. [x1, x2] aralnda
ye Ortalama Deer Teoremi uygulanrsa, x1 ile x2 arasndaki bir c iin
sx2 d - sx1 d = scdsx2 - x1 d
bulunur. Bu denklemin sa tarafnn iareti ' (c)nin iaretiyle ayndr, nk x2 x1 pozitiftir. Dolaysyla, (a, b) aralnda ' pozitifse, sx2 d 7 sx1 d ve ' negatifse,
sx2 d 6 sx1 d olur.
Bir fonksiyonun, nerede artan ve nerede azalan olduunu bulmak iin, Birinci Trev
Testinin nasl uygulanaca aadadr. a b bir fonksiyonunun iki kritik noktas ise
ve (a, b) aralnda ' var ve sfr olmuyorsa, '(a, b) aralnda pozitif veya negatif olmak
zorundadr (Blm 3.1, Teorem 2). 'nn (a, b) aralndaki iaretini belirleyebileceimiz bir yol, basite (a, b) aralndaki bir x iin 'n hesaplamaktr. Sonra, Sonu 3
uygularz.
RNEK 1
Monoton Fonksiyonlar in Birinci Trev Testini Kullanmak

3
sxd = x - 12x - 5in kritik noktalarn bulun ve nin artt ve azald aralklar belirleyin.
zm
fonksiyonu her yerde srekli ve trevlenebilirdir. Birinci trev

sxd = 3x 2 - 12 = 3sx 2 - 4d
= 3sx + 2dsx - 2d
264
x = 2 ve x = 2 de sfrdr. Bu kritik noktalar nin tanm kmesini nn pozitif veya

negatif olduu s - q , -2d, s -2, 2d, ve s2, q d aralklarna bler. nn her bir alt
aralktaki iaretini, yi uygun bir noktada hesaplayarak buluruz. Sonra, her bir alt arala
Sonu 3 uygulanarak nin davran belirlenir. Sonular, aadaki tabloda zetlenmi ve
nin grafii ekil 4.22 de verilmitir.
y y x3 12x 5
20
(2, 11)
10
4 3 2 1 0
10
20
(2, 21)
Aralklar
Hesaplanm
nn iareti
nin davran
- q 6 x 6 -2
s -3d = 15
+
artan
-2 6 x 6 2
s0d = -12
azalan
2 6 x 6 q
s3d = 15
+
artan
EKL 4.22 sxd = x 3 - 12x - 5

fonksiyonu ayr aralk zerinde
monotondur (rnek 1).
Sonu 3, sonlu aralklar iin olduu gibi sonsuz aralklar iin de geerlidir ve bu
gerei rnek 1deki incelemede kullandk.
Bir fonksiyonun nerede arttn ve nerede azaldn bilmek, yerel ekstremumlarn
tabiatn nasl test edeceimizi de syler.
TARHSEL BYOGRAF
Yerel Ekstremum Deerler in Birinci Trev Testi
Edmund Halley
(16561742)
ekil 4.23te, nin bir yerel minimum deerinin bulunduu noktalarn, hemen solunda
7 0 ve hemen sanda 6 0 dr (Nokta bir u noktaysa, gz nne alnmas gereken
sadece bir taraf vardr). Bylece, minimum deerin solunda fonksiyon azalan ve sanda
artandr. Benzer ekilde, nin bir yerel maksimum deerinin bulunduu noktalarn, hemen solunda 7 0 ve hemen sanda 6 0 dr. Bylece, maksimum deerin solunda
fonksiyon artan ve sanda azalandr.
Mutlak maksimum
f ' tanmsz
Yerel max
f'=0
Ekstrem yok
f'=0
f' 0
y f(x)
Ekstrem yok
f'=0
f' 0
f' 0
f' 0
f' 0
Yerel min.
Yerel min
f'=0
f' 0
Mutlak min.
a
c1
c2
c3
c4
c5
EKL 4.23 Bir fonksiyonunun birinci trevi, grafiin nasl ykseldiini ve alaldn syler.
Bu gzlemler, trevlenebilir bir fonksiyonun yerel ekstremum deerlerinin varl ve

tabiyat iin bir teste yol aar.
4.3
265
Yerel Ekstremum Deerler in Birinci Trev Testi

cnin, srekli bir fonksiyonunun bir kritik noktas olduunu ve nin, cyi
ieren bir araln her noktasnda (cnin kendisi hari olabilir) trevlenebilir
olduunu varsayn. Soldan saa, cden geerken.
cde negatiften pozitife deiiyorsa, nin cde bir yerel minium deeri
vardr.
2. cde pozitiften negatife deiiyorsa, nin cde bir yerel maksimum deeri
vardr.
3. cde iaret deitirmiyorsa (yani, cnin iki tarafnda da pozitif veya her
iki tarafnda da negatif ise), nin cde bir yerel ekstremum deeri yoktur.
1.
U noktalarda, yerel ekstremum deerler iin test benzerdir, fakat gz nne alnacak
yalnz bir taraf vardr.
spat Ksm (1). nn iareti cde negatiften pozitife deitiinden, (a, c) zerinde
6 0 ve (c, b) zerinde 7 0 olacak ekilde a ve b saylar vardr. x H sa, cd, ise
scd 6 sxd dir, nk 6 0 olmas nin [a, c] zerinde azalan olmasn gerektirir.
x H sc, bd, ise scd 6 sxd dir, nk 7 0 olmas nin [c, b] zerinde artan olmasn
gerektirir. Bu nedenle, her x (a, b) iin sxd scd dir. Tanma gre, nin cde bir yerel minimumu vardr.
Ksm (2) ve (3) benzer ekilde ispatlanr.
RNEK 2
Yerel Ekstremum Deerler in Birinci Trev Testini Kullanmak

(x) = x1@3(x 4) = x4@3 4x1@3
fonksiyonunun kritik noktalarn bulun. nin artt ve azald aralklar belirleyin.

Fonksiyonun yerel ve mutlak ekstremum deerlerini bulun.
fonksiyonu iki srekli fonksiyonun, x1@3 ve (x 4) arpm olduundan her x te
sreklidir. Birinci trev
d 4>3
4
4
sxd =
x
- 4x 1>3R = x 1>3 - x -2>3
3
3
dx Q
zm
4sx - 1d
4 -2>3
x
x - 1R =
Q
3
3x 2>3
x = 1de sfr ve x = 0da tanmszdr. Tanm kmesinde u noktalar yoktur, dolaysyla yalnzca x = 0 ve x = 1 kritik noktalar nin herhangi bir ekstremum deerinin bulunabilecei yerlerdir.
Bu kritik noktalar x eksenini nn ya pozitif ya da negatif olduu aralklara bler.
nn iaretlerinin ekli nin kritik noktalarda ve bu noktalarn arasndaki davrann
belirler. Bu bilgiyi aadaki gibi bir resimle gsterebiliriz.
Aralklar
nn iareti
nin davran
x 6 0
azalan
0 6 x 6 1
x 7 1
+
azalan
artan
266
Ortalama Deer Teoreminin nc sonucu, nin ( q , 0) aralnda azaldn,

(0, 1) aralnda azaldn ve (1, q ) aralnda arttn syler. Yerel Ekstremum Deerler
in Birinci Trev Testi, nin x = 0da bir ekstremum deerinin bulunmadn ( iaret
deitirmez) ve x = 1de bir yerel minimumu bulunduunu syler ( negatiften pozitife
deiir).
Yerel minimumun deeri (1) = 11@3(1 4) = 3tr. Bu ayrca mutlak bir minimumdur, nk solda, fonksiyonun deerleri bu noktaya doru derler ve sada, ykselerek
bu noktadan uzaklar. ekil 4.24 fonksiyonun grafii ile bu noktay gsterir.
limx0 (x) = q olduuna dikkat edin, dolaysyla, nin grafiinin orijinde bir
dikey teeti vardr.
y
4
y x1/3(x 4)
2
1
1 0
1
2
3
(1, 3)
EKL 4.24 sxd = x 1/3 sx - 4d x 6 1

iken azalr x 7 1 iken artar (rnek 2).
ALITIRMALAR 4.3
19. Hstd =
Trevleri 18 altrmalarnda verilen fonksiyonlarla ilgili aadaki

sorular yantlayn.
21. g sxd = x28 - x 2
a. nin kritik noktalar nedir?

c. Varsa, hangi noktalarda yerel maksimum veya minimum
deerler alr?
1. sxd = xsx - 1d
2. sxd = sx - 1dsx + 2d
3. sxd = sx - 1d2sx + 2d
4. sxd = sx - 1d2sx + 2d2
22. g sxd = x 2 25 - x
25. sxd = x 1>3sx + 8d

27. hsxd = x 1>3sx 2 - 4d
28. k sxd = x 2>3sx 2 - 4d
a. Varsa, fonksiyonun verilen aralktaki ekstrem deerlerini

belirleyin ve bu deerlerin nerede bulunduklarn syleyin.
8. sxd = x -1>2sx - 3d
b. Varsa, ekstrem deerlerin hangileri mutlaktr?
Verilen Fonksiyonlarn Ekstrem Deerleri
928 altrmalarnda:
a. Fonksiyonun artan ve azalan olduu aralklar bulun.
c. Bulduklarnz bir hesap makinesi veya bilgisayar kullanarak

destekleyin.
29. sxd = 2x - x 2, - q 6 x 2
b. Varsa, fonksiyonun ekstrem deerlerini belirleyin ve bu

deerlerin nerede bulunduklarn syleyin.
30. sxd = sx + 1d2,
c. Varsa, ekstrem deerlerin hangileri mutlaktr?
32. g sxd = -x 2 - 6x - 9,
d. Bulduklarnz bir hesap makinesi veya bilgisayar kullanarak

destekleyin.
11. hsxd = -x 3 + 2x 2
2
2936 altrmalarnda:
6. sxd = sx - 7dsx + 1dsx + 5d
9. g std = -t 2 - 3t + 3
24. sxd =
x Z 2
Yar-Ak Aralklarda Ekstrem Deerler
5. sxd = sx - 1dsx + 2dsx - 3d

7. sxd = x -1>3sx + 2d
x2 - 3
,
x - 2
20. Kstd = 15t 3 - t 5
x3
3x + 1
26. g sxd = x 2>3sx + 5d
23. sxd =
b. , hangi aralklarda artandr veya azalandr?
3 4
t - t6
2
Verildiinde yi ncelemek
10. g std = -3t 2 + 9t + 5

12. hsxd = 2x 3 - 18x
3
13. sud = 3u - 4u
14. sud = 6u - u
15. srd = 3r 3 + 16r
16. hsrd = sr + 7d3
17. sxd = x 4 - 8x 2 + 16
18. g sxd = x 4 - 4x 3 + 4x 2
-q 6 x 0
31. g sxd = x - 4x + 4,
3
33. std = 12t - t ,

34. std = t 3 - 3t 2,
35. hsxd =
1 x 6 q
-4 x 6 q
-3 t 6 q
-q 6 t 3
x3
- 2x 2 + 4x,
3
0 x 6 q
36. k sxd = x 3 + 3x 2 + 3x + 1,
-q 6 x 0
4.4
Hesap Makinesi veya Bilgisayarla Grafik izme

3740 altrmalarnda,
a. Varsa, fonksiyonun verilen aralktaki ekstrem deerlerini
belirleyin ve bu deerlerin nerede bulunduklarn syleyin.
T b. Fonksiyonu ve trevini beraber izin. nin davrann nn
iaretlerine ve deerlerine bakarak aklayn.
37. sxd =
x
x
- 2 sin ,
2
2
-p x p
0 6 x 6 p
40. sxd = sec2 x - 2 tan x,
p
-p
6 x 6
2
2
izin.
44. Trevlenebilir bir y = (x) fonksiyonunun
a. (1,1)de yerel minimumuyla (3,3)te yerel maksimumu;
b. (1,1)de yerel maksimumuyla (3, 3)te yerel minimumu;
a. g(2) = 2, x 2 iin 0 g' 1, x 2 iken g'(x) 1,

x 2 iin 1 g' 0 ve x 2+ iken g'(x) 1+;
41 ve 42 altrmalarndaki fonksiyonlarn verilen u deerlerinde yerel

ekstrem deerleri olduunu gsterin ve bu ekstrem deerlerin eidini
belirleyin.
41. hsud = 3 cos
u
,
2
0 u 2p,
42. hsud = 5 sin
u
,
2
0 u p,
varsa grafiini izin.

45. Srekli bir y = g(x) fonksiyonunun grafiini aadaki koullar
salayacak ekilde izin.
Teori ve rnekler
0da
veu =u 2p
= 2p
atu u= =
0 and
u=p
at uu == 0da
0 and ve
u = p
43. (1, 1) noktasndan geen trevlenebilir bir y = (x) fonksiyonunun

grafiini, (1) = 0 ve
a. x 1 iin (x) 0 ve x 1 iin (x) 0 ise,
b. x 1 iin (x) 0 ve x 1 iin (x) 0 ise,
b. g(2) = 2, x 2 iin g' 0, x 2 iken g'(x) ,

x 2 iin g' 0 ve x 2+ iken g'(x) .
46. Srekli bir y = h(x) fonksiyonunun grafiini aadaki koullar
salayacak ekilde izin.
a. h(0) = 0, her x iin 2 h(x) 2, x 0 iken h'(x) ve
x 0+ iken h'(x) ;
b. h(0) = 0, her x iin 2 h(x) 0, x 0 iken h'(x) ve
x 0+ iken h'(x) ;
47. x, c = 2 noktasndan soldan saa doru geerken,
sxd = x 3 - 3x + 2 fonksiyonunun grafii ykselir mi, alalr
m? Yantnz aklayn.
48. (x) = ax2 + bx + c, a 0 fonksiyonun artt ve azald aralklar
bulun. Yantnzn nedenini aklayn.

Blm 4.3te, birinci trevin, bir fonksiyonun nerede artn ve nerede azaldn nasl
sylediini grdk. Birinci Trev Testi, trevlenebilir bir fonksiyonun bir kritik
noktasnda bir yerel minimum veya bir yerel maksimum deer olup olmadn, veya burada grafiin artmaya veya azalmaya devam ettiini syler.
Bu blmde, trevlenebilir bir fonksiyonun grafiinin nasl bkld veya dnd
hakknda, ikinci trevin nasl bilgi verdiini greceiz. Bu ek bilgi, bir fonksiyonun ve
grafiinin davrannn ana ynlerini yakalamamz ve sonra bu zellikleri bir grafikte
gstermemizi salar.
A
RI
KO
NK
AV
y x3
K
YU
0
A
A
IK
ON
K
c. x 1 iin (x) 0 ise,

d. x 1 iin (x) 0 ise,
d. (1, 1) ve (3, 3)te yerel minimumlar
39. sxd = csc2 x - 2 cot x,
f' azalr
267
c. (1, 1) ve (3, 3)te yerel maksimumlar;
0 x 2p
38. sxd = -2 cos x - cos2 x,
4.4
f' artar
x
AV
EKL 4.25 sxd = x 3n grafii

s - q , 0d aralnda aa konkav, s0, q d
aralnda ise yukar konkavdr (rnek 1a).
Konkavlk
ekil 4.25te greceiniz gibi, y = x3 erisi, x artarken ykselir, fakat s - q , 0d ve s0, q d
aralklaryla tanmlanan blgelerde farkl ynlerde dner. Eriyi izleyerek soldan orijine
doru ilerlerken, eri bizim samza doru dner ve teetlerinin altna der. s - q , 0d
aralnda teetlerin eimleri azalrlar. Eri zerinde, orijinden saa doru uzaklarken,
eri solumuza doru dner ve teetlerinin zerinde ykselir. s0, q d aralnda teetlerin
eimleri artar. Bu dnme ve bklme davran erinin konkavln belirler.
268
Yukarya Konkav, Aaya Konkav

TANIM
Trevlenebilir bir y = (x) fonksiyonunun grafii,
(a) bir I ak aral zerinde, I zerinde artan ise, yukarya konkav,
(b) bir I ak aral zerinde, I zerinde azalan ise, aaya konkav,
dr.
y = (x)in ikinci trevi varsa, Ortalama Deer Teoreminin nc sonucunu uygulayarak
0 ise I zerinde nn artt, 0 ise nn azald sonucunu karrz.
Konkavlk in kinci Trev Testi
y = (x) bir I aralnda iki kere trevlenebilir olsun.
1.
2.
y = (x)in ikinci trevi varsa, ikinci trevi gsterirken ve y notasyonlarn deimeli

olarak kullanabiliriz.
y
4
y x2
V
KA
Konkavlk Testini Uygulamak

3
(a) y = x erisi (ekil 4.25), y = 6x 6 0 olduu s - q , 0d aralnda aa konkav,

y'' = 6x > 0 olduu s0, q d aralnda ise yukar konkavdr.
(b) y = x2 erisi (ekil 4.26), y = 0 daima pozitif olduundan, s - q , q d zerinde yukar
konkavdr.
NKA
N
KO
ARI
YU
KA
RI K
O
YUK
y'' 0
RNEK 1
3
2
I zerinde 0 ise, nin Idaki grafii yukar konkavdr.

I zerinde 0 ise, nin Idaki grafii aa konkavdr.
y'' 0
x
RNEK 2
Konkavl Belirlemek
y = 3 + sin xin [0, 2p) zerindeki konkavln belirleyin.

EKL 4.26 (x) = x2 fonksiyonun grafii
her aralkta yukar konkavdr (rnek 1b).
y
4
y = 3 + sin xin grafii, y = -sin xin negatif olduu (0, p) aralnda aaya
konkav, y = -sin xin pozitif olduu (p, 2p) aralnda yukarya konkavdr (ekil
4.27).
zm
Bkm Noktalar
y 3 sinx
rnek 2deki y = 3 + sin x erisinin konkavl (p, 3) noktasnda deiir (p, 3) noktasna erinin bir bkm (dnm) noktas denir.
3
2
1
0
1
2
2p
y'' sinx
EKL 4.27 ynin konkavlnn

belirlenmesinde y grafiinin kullanl
(rnek 2).
TANIM
Bkm Noktas
Bir fonksiyonun teetinin bulunduu ve konkavln deitii noktaya bkm
noktas denir.
Bir eri zerinde, bir noktann bir tarafnda y pozitif dier tarafnda negatif ise bu
nokta erinin bir bkm noktasdr. Byle bir noktada, y ya sfr (nk trevlerin de ara
deer zellii vardr) ya da tanmszdr. y iki kere trevlenebilen bir fonksiyonun bir
bkm noktasnda y = 0dr ve ynn bir yerel maksimum veya minimum deeri vardr.
4.4
269
y = 0 Olduu Bir Noktada Bkm Noktas Bulunmayabilir
RNEK 3
y x4
y = x erisinin x = 0da bkm noktas yoktur (ekil 4.28). O noktada y = 12x 2 sfr
olduu halde, iaret deitirmez.
2
1
RNEK 4
y'' 0
1
y = x 1>3 erisinin x = 0da bir bkm noktas vardr (ekil 4.29), fakat o noktada y yoktur.
EKL 4.28 y = x 4n grafiinin,

y = 0 olmasna ramen, orijine bkm
noktas yoktur (rnek 3).
y
y x1/3
y'' yok
0
y nn Bulunmad Bir Noktada Bkm Noktas Bulunabilir
y =
d2
d 1 -2>3
2
ax 1>3 b =
a x
b = - x -5>3 .
2
3
9
dx
dx
rnek 3ten, ikinci trevin sfr olduu bir noktada her zaman bir bkm noktasnn
bulunmayabileceini grdk. rnek 4ten, ikinci trevin bulunmad noktalarda da
bkm noktalarnn bulunabileceni grdk.
Bir doru zerinde, zamann bir fonksiyonu olarak hareket eden bir cismin hareketini
incelemek iin, genellikle cismin, ikinci trevle verilen, ivmesinin nerede pozitif ve
nerede negatif olduunu bilmekle ilgileniriz. Cismin konum fonksiyonunun grafii zerindeki bkm noktalar, ivmenin iaret deitirdii noktalar gsterir.
RNEK 5
Bir Doru Boyunca Hareketi ncelemek
Bir parack, yatay bir doru zerinde

EKL 4.29 ynn bulunmad bir
noktada bkm noktas olabilir (rnek 4).
s(t) = 2t3 14t2 + 22t 5,
t0
konum fonksiyonu ile hareket etmektedir. Hz ve ivmeyi bulun ve paracn hareketini

tanmlayn.
zm
Hz,
y(t) = s(t) = 6t2 28t + 22 = 2(t 1)(3t 11)
ve ivme
a(t) = y(t) = s(t) = 12t 28 = 4(3t 7)
dir. s(t) fonksiyonu artarken, parack saa doru gider; s(t) azalrken, parack sola doru
gider.
t = 1 ve t = 11@3 iken birinci trevin (y = s) sfr olduuna dikkat edin.
Aralklar
Y s n iareti
snin davran
Paracan hareketi
0 6 t 6 1
+
artan
saa
1 6 t 6 11>3
azalan
sola
11>3 6 t
+
artan
saa
Parack, [0, 1) ve (11@3, q ) zaman aralklarnda saa, (1, 11@3) aralnda sola gider.
t = 1 ve t = 11@3 te, bir an iin duraandr.
t = 7@3 iken, astd = sstd = 4s3t - 7d ivmesi sfrdr.
Aralklar
a s nn iareti
snin grafii
0 6 t 6 7>3
aa konkav
7>3 6 t
+
yukarya konkav
270
vme kuvvetinin yn, [0, 7>3] zaman aralnda sola doru, t = 7@3 te bir anlk sfr ve
bundan sonra saa dorudur.
Yerel Ekstremum Deerler in kinci Trev Testi

Bir kritik noktada nn iaret deiikliklerine bakmak yerine, bazen bir yerel
ekstremum deerin varln ve karakterini belirlemede aadaki testi kullanabiliriz.
TEOREM 5
Yerel Ekstremum Deerler in kinci Trev Testi
nn x = cyi ieren bir ak aralkta srekli olduunu varsayn.

1. (c) = 0 ve (c) 0 ise, nin x = cde bir yerel maksimumu vardr.
2. (c) = 0 ve (c) 0 ise, nin x = cde bir yerel minimumu vardr.
3. (c) = 0 ve (c) = 0 ise, test sonu vermez. Fonksiyonun bir yerel maksimumu, bir yerel minimumu bulunabilir veya hibiri bulunmayabilir.
f ' 0, f '' 0
yerel max
f ' 0, f '' 0
yerel min
spat Ksm (1). (c) 0 ise, srekli olduundan, cyi ieren bir I ak aralk zerinde (x) 0 dr. Bu nedenle, I zerinde azalandr. (c) = 0 olduundan, cde
nn iareti pozitiften negatife deiir ve dolaysyla Birinci Trev Testine gre nin
cde bir yerel maksimumu vardr.
Ksm (2)nin ispat benzerdir.
Ksm (3) iin, y = x4, y = x4 ve y = x3 fonksiyonlarn dnn. Her bir fonksiyon
iin birinci ve ikinci trevler x = 0 da sfrdr. y = x4 fonksiyonunun bu noktada bir yerel
minimumu, y = x4 fonksiyonun bir yerel maksimumu vardr ve y = x3 fonksiyonu
x = 0 ieren her ak aralkta artandr (burada ne bir maksimumu ne de bir minimumu
vardr). Bylece, test sonu vermez.
Bu test, cyi ieren bir aralkta deil sadece cnin kendisinde y bilmemizi gerektirir.
Bu, testi uygulamay kolaylatrr. Bu iyi haberdir. Kt haber udur: = 0 veya cde
yoksa test sonusuzdur. Bu durumda yerel ekstremum deerler iin Birinci Trev
Testini kullann.
ve birlikte, fonksiyonun grafiinin eklini, yani, kritik noktalarn nerede olduklar ve bir kritik noktada ne olduunu, fonksiyonun nerede arttn ve nerede azaldn ve
konkavl ile tanmland gibi, erinin nasl dndn ve bkldn sylerler. Bu
bilgileri, fonksiyonun, balca zelliklerini gsteren, bir grafiini izmek iin kullanrz.
RNEK 6
nin Grafiini izmek in ve n Kullanmak
Aadaki admlar kullanarak

sxd = x 4 - 4x 3 + 10
fonksiyonunun bir grafiini izin.
(a)
(b)
(c)
(d)
(e)
nin ekstremumlarnn nerelerde olduklarn belirleyin.

nin artan olduu aralklar ve azalan olduu aralklar bulun.
nin grafiinin nerede yukarya konkav ve nerede aaya konkav olduunu bulun.
nin grafiinin genel bir eklini izin
Yerel maksimum ve minimum noktalar, bkm noktalar ve erinin eksenleri kestii
noktalar gibi zel baz noktalar iaretleyin.
4.4
271
sxd = 4x 3 - 12x 2 var olduundan sreklidir. nin tanm kmesi

( q , q )dur, ayrca nn tanm kmesi de ( q , q ) dur. Bylece, nin kritik noktalar sadece nn sfrlarnda grlr.
zm
sxd = 4x 3 - 12x 2 = 4x 2sx - 3d

olduundan, birinci trev x = 0 ve x = 3te sfrdr.
Aralklar
nn iareti
nin davran
x 6 0
azalan
0 6 x 6 3
azalan
3 6 x
+
artan
(a) Yerel ekstremumlar iin Birinci Trev Testini ve yukardaki tabloyu kullanarak,
x = 0da bir yerel ekstremum bulunmadn ve x = 3te bir yerel minimum bulunduunu grrz.
(b) Yukardaki tabloyu kullanarak, nin, s - q , 0] ve [0, 3] zerinde azalan ve [3, q )
zerinde artan olduunu grrz.
(c) sxd = 12x 2 - 24x = 12xsx - 2d, x = 0 ve x = 2de sfrdr.
x 6 0
Aralklar
nn iareti
+
nin davran yukarya konkav
0 6 x 6 2
aaya konkav
2 6 x
+
yukarya konkav
nin, s - q , 0d ve (2, q ) aralklarnda yukarya konkav, (0, 2) aralnda aaya konkav

olduunu grrz.
(d) Yukarda iki tablodaki bilgileri zetleyerek unlar elde ederiz;
x<0
0<x<2
2<x<3
3<x
azalan
yukarya konkav
azalan
aaya konkav
azalan
yukarya konkav
artan
yukarya konkav
Erinin genel ekli yledir;
azalan
azalan
yukarya
konkav
aaya
konkav
0
bkm
noktas
azalan
artan
yukarya yukarya
konkav konkav
2
bkm Yerel
noktas min
Genel ekil
272
(e) Erinin eksenleri kestii noktalar ( mmknse ), y ve ynn sfr olduu noktalar
izin. Ekstremum deerleri ve bkm noktalarn gsterin. Eriyi izmek iin genel
ekli bir klavuz olarak kullann. (Gerektiinde ilave noktalar izin.) ekil 4.30 nin
grafiini gstermektedir.
y
y x 4 4 x 3 10
20
15
(0, 10)
bkm
noktas
10
5
0
5
10
1
bkm
noktas
rnek 6daki admlar, bir fonksiyonun ve grafiinin balca zelliklerinin ortaya

koyan grafik iziminde bir prosedr vermesi bakmndan yardmc olurlar.
2
(2, 6)
y = (x) Grafiini izme Stratejisi

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
15
2 0
(3, 17)
Yerel
minimum
EKL 4.30 sxd = x 4 - 4x 3 + 10un

grafii (rnek 6).
RNEK 7
sxd =
nin tanm kmesini ve olabilecek simetrileri belirleyin

y ve yn bulun.
nin kritik noktalarn bulun ve her birinde fonksiyonun davrann belirleyin
Erinin nerede arttn ve nerede azaldn bulun.
Bkm noktalarn (varsa) bulun ve erinin konkavln belirleyin.
Asimptotlar tanmlayn.
Eksenleri kesim noktalarn ve 35 admlarnda bulunanlar gibi, zel
noktalar iaretleyin ve eriyi izin.
Grafik izme Stratejisini Kullanmak

sx + 1d2
.in grafiini izin.
1 + x2
zm
1.
2.
nin tanm kmesi s - q , q d dur ve eksenlere veya orijine gre simetri yoktur
(Blm 1.4 ).
ve n bulun.
sx + 1d2
1 + x2
s1 + x 2 d # 2sx + 1d - sx + 1d2 # 2x
sxd =
s1 + x 2 d2
2
2s1 - x d
=
s1 + x 2 d2
s1 + x 2 d2 # 2s -2xd - 2s1 - x 2 d[2s1 + x 2 d # 2x]
sxd =
s1 + x 2 d4
4xsx 2 - 3d
=
s1 + x 2 d3
sxd =
3.
x-kesim x = 1de,
y-kesim (y = 1) x = 0 da
Kritik noktalar:
x = -1, x = 1
Biraz hesaptan sonra
Kritik noktalarda davran. , tanm kmesinin her yerinde tanml olduundan, kritik noktalar yalnzca (x) = 0 olduu x =
1 noktalarndadr (Adm 2).
(1) = 1 0 olduundan kinci Trev Testine gre x = 1 de, bir yerel minimum
vardr. (1) = 1 0 olduundan kinci Trev Testine gre x = 1 de, bir yerel maksimum vardr. Adm 6 da, ikisinin de ayn zamanda mutlak ekstremum olduklarn
greceiz.
4.4
4.
5.
273
Artanlk ve azalanlk. s - q , -1d aralnda (x) 0 olduunu ve erinin azalan

olduunu grrz. (1, 1) aralnda, (x) 0 dr ve eri artandr; s1, q d
aralnda tekrar (x) 0 dr ve azalandr.
Bkm noktalar. kinci trevin paydasnn (Adm 2 ) daima pozitif olduuna dikkat
edin. kinci trev, , x = - 23, 0, ve 23 . te sfr olur. kinci trev bu noktalarn
her birinde iaret deitirir: A - q , - 23 B , zerinde negatif, A - 23, 0 B , zerinde
pozitif, A 0, 23 B , zerinde negatif ve A 23, q B .zerinde tekrar pozitiftir. Bylece,
A - q , - 23 B , zerinde aaya konkav,

A - 23, 0 B , zerinde yukarya konkav, A 0, 23 B , zerinde aaya konkav ve
A 23, q B . zerinde tekrar yukarya konkavdr.
her nokta bir bkm noktasdr. Eri,
6.
Asimptotlar. (x)in payn aarak ve sonra pay ve payday x2 ile blerek

sxd =
sx + 1d2
x 2 + 2x + 1
=
1 + x2
1 + x2
1 + s2>xd + s1>x 2 d
y
(1, 2)
x 3
bkm noktas
s1>x 2 d + 1
Pay amak
x 2 ile blmek
elde edilir. x : q iken sxd : 1+ ve x q iken sxd : 1- olduunu grrz.

Bylece y = 1 dorusu yatay asimptottur.
y1
1
Yatay
asimptot
x 3
bkm noktas
EKL 4.31
(rnek 7).
y =
sx + 1d2
1 + x2
, s - q , -1d zerinde azaldndan ve sonra (1, 1) zerinde arttndan,

s -1d = 0n bir yerel minimum olduunu biliyoruz. , (1, q ) zerinde azalmasna
ramen bu aralk zerinde y = 1 yatay asimptotunu asla kesmez (asimptota stten
yaklar). Grafik asla negatif olmadndan, ayn s -1d = 0 zamanda bir mutlak
minimumdur. Benzer ekilde, s1d = 2 bir mutlak maksimumdur nk grafik
( q , 1) zerinde alttan yaklat y = 1 yatay asimptotunu asla kesmez. Bu nedenle,
dikey asimptotlar yoktur (nin deer kmesi 0 y 2 dir).
in grafii
7.
nin grafii ekil 4.31de izilmitir. x q iken y = 1 yatay asimptotuna yaklaan

grafiin, nasl aaya konkav olduuna ve x q iken y = 1e yaklamnda nasl
yukarya konkav olduuna dikkat edin.
Trevlerden Fonksiyonlar Hakknda Bilgi Edinmek

rnek 6 ve 7de grdmz gibi, iki defa trevlenebilir bir y = (x) fonksiyonu hakknda
neredeyse gereken her eyi, birinci trevini inceleyerek renebiliriz. Grafiin nerede
ykselip alaldn ve yerel ekstremum deerlerin nerede olduklarn bulabiliriz. Ykselme ve alalma aralklarn geerken grafiin nasl bkldn renmek iin ynn
trevini alabiliriz. Fonksiyonun grafiinin eklini belirleyebiliriz. Trevden elde edemeyeceimiz tek bilgi grafii xy-dzlemine nasl yerletireceimizdir. Fakat Blm 4.2de
grdmz gibi, grafii yerletirmek iin gerekli olan tek ek bilgi nin bir noktadaki
deeridir. Trev, limitler kullanlarak bulunan asimptotlar hakknda bize bilgi vermez
(Blm 2.4 ve 2.5).
274
y f (x)
y f (x)
Trevlenebilir
dzgn, balantl;
ykselip alalabilir
y f (x)
y' 0 soldan
saa doru ykselir;
dalgal olabilir.
veya
y' 0 soldan
saa doru alalr;
dalgal olabilir.
veya
y'' 0 yukar
konkav; dalga yok; grafik
ykselip alalabilir
y'' iaret deitirir

bkm noktas
y'' 0 aa
konkav; dalga yok; grafik
ykselip alabilir
veya
y' iaret deitirir yerel
maksimum veya
yerel minimum
bir noktada
y' 0 ve y'' 0;
Yerel maksimum
bir noktada
y' 0 ve y'' 0;
Yerel minimum
ALITIRMALAR 4.4
3.
Grafikleri izilmi Fonksiyonlar ncelemek

18 altrmalarnda grafikleri verilen fonksiyonlarn bkm noktalarn, yerel maksimum ve minimumlarn belirleyin. Fonksiyonlarn
aa konkav ve yukar konkav olduklar aralklar belirleyin.
1.
2.
3
2
y x x 2x 1
3
2
3
y
4
y x 2x2 4
4
y
4.
y 3 (x2 1)2/3
4
y
y 9 x1/3(x2 7)
14
y
4.4
5.
6. y tan x 4x, p x p
y x sin 2x, 2p x 2p
2
2
3
3
y
y
2p
3
2p
3
y Biliniyorsa Genel ekli izmek

4162 altrmalarnn her biri srekli bir y = (x) fonksiyonunun birinci trevini vermektedir. y n bulun ve sayfa 214teki grafik izme
ynteminin 24 admlarn kullanarak nin grafiinin genel eklini
bulun.
41. y = 2 + x - x 2
42. y = x 2 - x - 6
43. y = xsx - 3d2
44. y = x 2s2 - xd
7.
8.
y sin x , 2 p x 2 p
y
3p
2
y 2 cos x 2 x, p x
3p
2
45. y = xsx - 12d
46. y = sx - 1d2s2x + 3d
47. y = s8x - 5x 2 ds4 - xd2
48. y = sx 2 - 2xdsx - 5d2
49. y = sec2 x,
p
p
6x6
2
2
50. y = tan x,
p
p
6 x 6
2
2
u
51. y = cot ,
2
u
0 6 u 6 2p 52. y = csc2 ,
2
LEKL DEL
53. y = tan2 u - 1,
Sayfa 272deki grafik izme ynteminin admlarn izleyerek 940

altrmalarndaki denklemlerin grafiini izin. Btn yerel ekstremum ve bkm noktalarnn koordinatlarn belirtin.
54. y = 1 - cot2 u,
0 6 u 6 p
10. y = 6 - 2x - x
12. y = xs6 - 2xd2
9. y = x - 4x + 3
11. y = x - 3x + 3
55. y = cos t,
0 t 2p
56. y = sin t,
0 t 2p
sx - 1d
59. y = x
15. y = sx - 2d3 + 1
16. y = 1 - sx + 1d3
61. y = 2 x = e
17. y = x - 2x = x sx - 2d
18. y = -x 4 + 6x 2 - 4 = x 2s6 - x 2 d - 4
19. y = 4x 3 - x 4 = x 3s4 - xd
20. y = x 4 + 2x 3 = x 3sx + 2d
x
- 5b
2
0 x 2p
24. y = x - sin x,
0 x 2p
2>5
4>5
29. y = 2x - 3x 2>3
30. y = 5x 2>5 - 2x
31. y = x 2>3 a
32. y = x 2>3sx - 5d
5
- xb
2
33. y = x28 - x 2
34. y = s2 - x 2 d3>2
x Z 2
37. y = x 2 - 1
39. y = 2 x = e
40. y = 2 x - 4
2 -x,
2x,
64.
y f'(x)
26. y = x 3>5
28. y = x
63.
25. y = x 1>5
x - 3
,
35. y =
x - 2
-x 2, x 0
x 2, x 7 0
6366 altrmalarnn her birinde bir y = (x) fonksiyonunun birinci

ve ikinci trevlerinin grafikleri verilmektedir. Resmi kopyalayn ve P
noktasndan gemek zere, nin yaklak grafiini izin.
23. y = x + sin x,
27. y = x
62. y = e
-2x, x 0
2x, x 7 0
y ve y Grafiklerinden y yi izmek
21. y = x 5 - 5x 4 = x 4sx - 5d
22. y = x a
60. y = x -4>5sx + 1d
-2>3
14. y = 1 - 9x - 6x 2 - x 3
58. y = sx - 2d-1>3
57. y = sx + 1d-2>3
13. y = -2x 3 + 6x 2 - 3
0 6 u 6 2p
p
p
6 u 6
2
2
Denklemlerin Grafiklerini izmek
275
x3
36. y =
2
3x + 1
38. y = x 2 - 2x
x 0
x 7 0
y f'(x)
x
P
y f''(x)
65.
y
P
y f'(x)
0
y f''(x)
y f''(x)
276
Bir Doru Boyunca Hareket 71 ve 72 altrmalarndaki

grafiklerde bir koordinat dorusu zerinde ileri geri ilerleyen
bir cismin s = (t) konumu grlmektedir. (a) Cisim ne zaman
orijinden uzaklar, ne zaman orijine yaklar? Yaklak hangi
anlarda (b) hz sfra eittir? (c) ivme sfra eittir? (d) vme ne
zaman pozitif, ne zaman negatiftir?
y
y f'(x)
x
0
y f''(x)
71.
Yerdeitirme
66.
Teori ve rnekler
67. Aadaki ekil iki kere trevlenebilir bir y = (x) fonksiyonunun
grafiinin bir parasn gstermektedir. aretlenmi be noktada
y ve y n pozitif, negatif veya sfr olarak belirleyin.
s f (t)
68. Aada verilenlerle dzgn birletirilmi bir y = (x) grafii

izin.
(2) = 8,
Yerdeitirme
s f (t)
(0) = 4,
u x u 2 iin (x) 0
x 0 iin (x) 0
15
u x u 2 iin (x) 0
x 0 iin (x) 0
73. Marjinal maliyet Aadaki grafik x adet mal retmenin

c = (x) hayali masrafn gstermektedir. Yaklak hangi retim
seviyesinde marjinal masraf azalmay brakp artmaya balar?
69. Aada verilenlerle iki kere trevlenebilen bir y = (x) fonksiyonunun grafiini izin. Mmkn olduu yerde koordinatlar belirtin.
Trevler
2 6 x 6 4
4
4 6 x 6 6
7
x 7 6
Masraf
x 6 2
10
Zaman (sn)
(2) = (2) = 0,
(2) = 0,
72.
R
15
y f(x)
10
Zaman (sn)
y 6 0,
y 7 0
y = 0,
y 7 0
y 7 0,
y 7 0
y 7 0,
y = 0
y 7 0,
y 6 0
y = 0,
y 6 0
y 6 0,
y 6 0
c f (x)
20 40 60 80 100 120
retilen bin birim
74. Aadaki grafik Widget irketinin son 12 yl iindeki aylk kazancn gstermektedir? Yaklak olarak hangi zaman aralklarnda marjinal kazan artmakta, hangilerinde azalmaktadr?
y
70. (2, 2), (1, 1), (0, 0), (1, 1) ve (2, 2) noktalarndan geen ve ilk
iki trevi aadaki iaret ekillerine uyan iki kere trevlenebilir
bir y = (x) fonksiyonunun grafiini izin.
y:
y:
+
0
-2
+
-1
y r(t)
10
4.4
75. y =(x) fonksiyonunun trevi
y = (x 1)2(x 2)
olduunu varsayn. Varsa, hangi noktalarda nin grafiinin yerel
bir minimumu, yerel bir maksimumu veya bir bkm noktas
vardr? (Yol gsterme: y iin iaret tablosu izin.)
76. y = (x) fonksiyonunun trevi
y = (x 1)2(x 2)(x 4)
85. y = x 5 - 5x 4 - 240
277
86. y = x 3 - 12x 2
87. y =
4 5
x + 16x 2 - 25
5
88. y =
x4
x3
- 4x 2 + 12x + 20
4
3
89. sxd = 2x 4 - 4x 2 + 1 fonksiyonunu ve ilk iki trevini birlikte

izin. ve nn iaretleri ve deerlerine bal olarak fonksiyonunun davrann yorumlayn.
olduunu varsayn. Varsa, hangi noktalarda nin grafiinin yerel

bir minimumu, yerel bir maksimumu veya bir bkm noktas
vardr?
90. (x) = x cos x fonksiyonunu ve ikinci trevini 0 x 2p

aralnda birlikte izin. nn iaretleri ve deerlerine bal
olarak fonksiyonunun davrann yorumlayn.
77. x > 0 iin, (1) = 0 ve (x) = 1@x olan bir y = (x) erisi izin.
Byle bir erinin konkavl hakknda bir ey sylenebilir mi?
Yantnz aklayn.
91. a. Ortak bir ekranda, k = 0 ve civarndaki negatif ve pozitif

deerler iin sxd = x 3 + k x fonksiyonunu izin. knin
deeri grafiin eklini nasl etkilemektedir?
78. Hibir yerde sfr olmayan srekli bir ikinci treve sahip olan bir
y = (x) fonksiyonunun grafii hakknda bir ey sylenebilir mi?
Yantnz aklayn.
b. (x)i bulun. Greceiniz gibi, (x) xin kuadratik bir fonksiyonudur. Bu kuadratik denklemin diskriminantn bulun
(ax 2 + bx + cnin diskriminant b 2 - 4acdir). Hangi k deerlerinde diskriminant pozitif, hangilerinde sfr veya negatiftir? Hangi k deerlerinde nn iki sfr ya da tek sfr vardr, hangilerinde hi sfr yoktur? imdi k deerlerinin
fonksiyonunun grafiinin ekliyle olan ilikilerini aklayn.
79. b, c ve d birer sabitse, hangi b deerinde y = x3 + bx2 + cx + d

erisinin x = 1de bir bkm noktas vardr? Yantnz aklayn.
80. Yatay teetler Doru mu, yanl m? Aklayn.
a. ift mertebeli (en byk ss ift) her polinomun grafiinin
en az bir yatay teeti vardr.
b. Tek mertebeli (en byk ss tek) her polinomun grafiinin
en az bir yatay teeti vardr.
81. Paraboller
a. y = ax2 + bx + c, a 0 parabolnn tepe noktasnn
b. Parabol ne zaman yukar konkav, ne zaman aa konkavdr?
Yantnz aklayn.
82. ki kere trevlenebilir bir y = (x) fonksiyonunun grafiinin
konkavlnn her (x) = 0 olduunda deitii doru mudur?
Yantnz aklayn.
83. Kuadratik eriler Bir y = ax2 + bx + c, a 0 kuadratik
erisinin bkm noktalar hakknda ne syleyebilirsiniz?
Yantnz aklayn.
84. Kbik eriler Bir y = ax3 + bx2 + cx + d, a 0 kbik erisinin
bkm noktalar hakknda ne syleyebilirsiniz? Yantnz
aklayn.
8588 altrmalarnda, fonksiyonunun grafii zerindeki (varsa)
bkm noktalarn ve fonksiyonun bir yerel minimum veya bir yerel
maksimum deerinin bulunduu noktalarn koordinatlarn bulun.
Sonra bu noktalarn hepsinin ayn anda grlebilecei kadar byk bir
blgede fonksiyonun grafiini izin. iziminize fonksiyonun birinci
ve ikinci trevlerini de ekleyin. Bu grafiklerin x-eksenini kestikleri
deerler ile fonksiyonun grafii arasnda nasl bir iliki vardr? Trevlerin grafikleri baka hangi ynlerden fonksiyonun grafiiyle ilikilidir?
c. Baka k deerlerini deneyin. k q ve k q iken ne

olur?
92. a. Ortak bir ekranda, k = 4 ve civarndaki deerler iin
sxd = x 4 + kx 3 + 6x 2, -2 x 2 fonksiyonunu izin.
knin deeri grafiin eklini nasl etkilemektedir?
b. (x)i bulun. Greceiniz gibi, (x) xin kuadratik bir fonksiyonudur. Bu kuadratik denklemin diskriminantn bulun (Altrma 91(b)ye bakn). Hangi k deerlerinde diskriminant pozitif, hangilerinde sfr veya negatiftir? Hangi k deerlerinde
(x)in iki sfr ya da tek sfr vardr, hangilerinde hi sfr
yoktur? imdi k deerlerinin fonksiyonunun grafiinin ekliyle olan ilikilerini aklayn.
93. a. y = x 2>3sx 2 - 2d fonksiyonunu 3 x 3 aralnda izin.
Ekranda konkavlk, ykselme ve alalma ile ilgili grdklerinizi analiz kullanarak dorulayn (Grafik izicinize bal
olarak, xin negatif deerlerinde bir izim elde etmek iin
x 2>3 sx 2 d1>3 olarak yazmak zorunda kalabilirsiniz).
b. Erinin x = 0da bir sivri ucu mu, yoksa sadece sadan ve
soldan trevleri farkl olan bir kesi mi vardr?
94. a. y = 9x 2>3sx - 1d fonksiyonunu 0.5 x 1.5 aralnda
izin. Ekranda konkavlk, ykselme ve alalma ile ilgili
grdklerinizi analiz kullanarak dorulayn. Orijinin soluna
doru erinin konkavl nedir? (Grafik izicinize bal
olarak, xin negatif deerlerinin bir izimini elde etmek iin
x 2>3 sx 2 d1>3 olarak yazmak zorunda kalabilirsiniz).
b. Erinin x = 0da bir sivri ucu mu, yoksa sadece sadan ve
soldan trevleri farkl olan bir kesi mi vardr?
95. y = x 2 + 3 sin 2x erisinin x = 3 civarnda yatay bir teeti var
mdr? Yantnz aklayn.
278
4.5
Uygulamal Optimizasyon Problemleri

Bir eyi optimize etmek demek onu bir ynden minimize veya maksimize etmek demektir.
evresi sabit olan maksimum alanl bir dikdrtgenin boyutlar nedir? Silindirik bir kutu
iin en ucuz ekil nedir? En karl retim veriminin boyutu nedir? Diferansiyel hesap, bir
fonksiyonun maksimizasyonunu veya minimizasyonunu isteyen problemlerin zm iin
gl bir aratr. Bu blmde, i hayatndan, matematikten fizik ve ekonomiden eitli optimizasyon problemler zyoruz.
12
ve Endstriden rnekler
RNEK 1
x
x
st ak bir kutu 12 12 in2lik bir teneke levhann kelerinden e byklkte kk

kareler kesilip, kenarlar kvrlarak yaplacaktr. Kutunun mmkn olduunca fazla ey
alabilmesi iin kelerden kesilen kareler ne byklkte olmaldr?
12
Bir Kutu retmek
(a)
e bir resimle balarz (ekil 4.32). ekilde, kenar karelerinin keleri x intir.
Kutunun hacmi bu deikenin bir fonksiyonudur:
zm
Vsxd = xs12 - 2xd2 = 144x - 48x 2 + 4x 3 .
Teneke levhann kenarlar sadece 12 in uzunluunda olduu iin, x 6 ve V nin tanm

aral 0 x 6 aral olur.
Vnin grafii (ekil 4.33) x = 0da ve x = 6da 0 deerli birer minimum ve x = 2
yaknnda bir maksimum olduunu gsterir. Daha fazlasn renmek iin, V nin xe gre
birinci trevini inceleriz:
12 2x
12
12 2x
x
(b)
EKL 4.32 Kare eklindeki ince bir

teneke levhann keleri kesilerek yaplan
ak kutu. Hacmi maksimize eden ke
lleri nedir (rnek 1)?
dV
= 144 - 96x + 12x 2 = 12s12 - 8x + x 2 d = 12s2 - xds6 - xd.
dx
x = 2 ve x = 6 kklerinden, sadece x = 2 fonksiyonun deer aralnda bulunur ve kritik
nokta listesini oluturur. Bu tek kritik noktada ve iki u noktada V nin deerleri yledir:
Kritik nokta deeri:
U nokta deerleri :
Maksimum
y
V(2) = 128
V(0) = 0, V(6) = 0.
Maksimum hacim 128 in3 olur. Kesilen karelerin bir kenar 2 in olmaldr.
Hacim
y x(12 2 x)2 ,
0 x 6
RNEK 2
Randmanl Bir Silindirik Kutu Tasarlamak
Bir dik silindir eklinde bir 1 litrelik kutu yapmanz isteniyor (ekil 4.34). Hangi boyutlarda en az malzeme kullanlr?
min
min
0
V = hlw
zm
Kutunun hacmi: r ve h santimetre olarak llrse, kutunun hacmi cm3 olarak

pr 2h = 1000.
LEKL DEL
olur.
EKL 4.33 ekil 4.32deki kutunun
hacminin, xin fonksiyonu olarak grafii
Kutunun yzey alan:
A = 2pr 2 + 2prh
()*
dairesel
tabanlar
()*
dairesel
duvar
1 L = 1000 cm3
4.5
2r
279
En az malzeme terimini nasl yorumlayacaz? Bir olaslk malzemenin kalnln ve retimdeki artklar gz ard etmektir. Bu durumda, pr2h = 1000 koulunu salayan ve toplam
yzey alann olabildiince kk yapan r ve h boyutlarn ararz.
Yzey alann tek deikenin fonksiyonu olarak ifade etmek iin, pr2h = 1000 den bir
deikeni zer ve bunu yzey alan formlnde yerine yazarz. hyi zmek daha kolaydr:
1000
.
pr 2
h =
Bylece Ann forml u hale gelir:
A = 2pr 2 + 2prh
EKL 4.34 Bu 1 litrelik kutu h = 2r

olduunda en az malzeme gerektirir
(rnek 2).
= 2pr 2 + 2pr a
= 2pr 2 +
1000
b
pr 2
2000
r .
Amacmz, Ann deerini minimize eden bir r 7 0 deeri bulmaktr. ekil 4.35 byle bir
deerin varln ileri srer.
A
nce ve
uzun kutu
Kaln ve
geni kutu
, r 0
A 2pr2 2000
r
nce ve uzun
min
r
Kaln ve geni
EKL 4.35
500
p
A = 2pr 2 + 2000>rnin grafii yukarya konkavdr.
Grafikte una dikkat edin: kk bir r deeri iin (bir boru paras gibi ince uzun bir
kap), 2000@r terimi baskn kar ve A byk olur. Daha byk r deerlerinde (pizza taba
gibi ksa geni bir kap), 2pr2 terimi baskndr ve A yine byk olur.
A, u noktalar bulunmayan bir aralk, r 0 zerinde trevlenebilir olduundan,
sadece birinci trevinin sfr olduu yerde bir minimumu olabilir.
2000
dA
= 4pr dr
r2
0 = 4pr -
2000
r2
4pr 3 = 2000
r =
3
500>p? de ne olur?
r = 2
3 500 L 5.42
A p
dA@dr = 0 yazn
r2 ile arpn
ryi zn.
280
kinci trev
4000
d 2A
= 4p +
2
dr
r3
Ann btn tanm aralnda pozitiftir. Bu nedenle, Ann grafii her yerde yukar
3
500>p deki deeri bir mutlak minimumdur.
konkavdr ve Ann r = 2
hnin kar gelen deeri (biraz ilemden sonra)
h =
500
1000
= 2 3 p = 2r.
A
pr 2
dir. En az malzeme kullanlan 1-litrelik en randmanl kutunun ykseklii apna eittir,

burada r L 5.42 cm ve h L 10.84 cm.
Uygulamal Optimizasyon Problemlerini zmek

1. Problemi okuyun. Anlayana kadar problemi okuyun. Neler verilmitir?
Optimize edilecek bilinmeyenin nicelii nedir?
2. Bir resim izin. Problem iin nemli olabilecek noktalar isimlendirin.
3. Deikenleri belirleyin. Resimdeki ve problemdeki her banty bir denklem veya cebirsel bir ifade olarak yazn ve bilinmeyen deikeni tanmlayn.
4. Bilinmeyen nicelik iin bir denklem yazn. Yapabiliyorsanz, bilinmeyenleri
problemdeki bir deiken cinsinden veya iki bilinmeyenli iki denklem eklinde ifade edin. Bu olduka ilem gerektirebilir.
5. Tanm kmesindeki kritik noktalar ve u noktalarn test edin. Fonksiyonun
grafiinin ekli hakknda bildiklerinizi kullann. Kritik noktalar belirlemek
ve snflandrmak iin birinci ve ikinci trevleri kullann.
Matematikten ve Fizikten rnekler

RNEK 3
2 yarapl bir yar emberin iine bir dikdrtgen yerletirilecektir. Bu dikdrtgenin alan
en fazla ne olabilir ve boyutlar nedir?
y
x2 y2 4
x, 4 x2
zm
emberin ve dikdrtgenin koordinat sistemine yerletirilmesiyle elde edilen
dikdrtgenin kesinin koordinatlar sx, 24 - x 2 d olsun (ekil 4.36). Bu durumda,
dikdrtgenin uzunluu, ykseklii ve alan sa alt kenin koordinat x cinsiden ifade
edilebilir:
Uzunluk: 2x,
2
2 x
Dikdrtgen yerletirmek
x 2
EKL 4.36 rnek 3teki yarm ember

iine izilen dikdrtgen.
Ykseklik:
4x 2 ,
Alan: 2x
4x 2
xin deerlerinin, dikdrtgenin seilen kesinin bulunduu 0 x 2 aralnda olmas

gerektiine dikkat edin.
Amacmz, [0, 2] tanm kmesi zerinde
Asxd = 2x24 - x 2
fonksiyonunun mutlak maksimum deerini bulmaktr.
4.5
281
dA
-2x 2
=
+ 224 - x 2
2
dx
24 - x
trevi, x = 2 olduunda tanmsz ve
-2x 2
+ 224 - x 2 = 0
24 - x
-2x 2 + 2s4 - x 2 d = 0
2
8 - 4x 2 = 0
22 ,
x2 = 2 veya x = olduunda sfrdr. ki kk x = 22 ve x = - 22,den sadece x = 22 Ann tanm
aralnda bulunur ve kritik nokta listesine katlr. Ann u noktalardaki ve bu tek noktadaki deerleri yledir:
Kritik
nokta deeri:
Critical-point
value:
Endpoint
values:
U nokta deerleri:
Dikdrtgenin ykseklii
mum deeri 4 olur.
A A 22 B = 22224 - 2 = 4
As0d = 0,
As2d = 0.
4 x 2 = 2 ve uzunluu 2x = 2 2 olduunda, alann maksi-
TARHSEL BYOGRAF
RNEK 4
Fermat Prensibi ve Snell Yasas
Willebrord Snell van Royen

(15801626)
In hz iinde dolat ortama baldr ve daha youn ortamlarda daha yava olma
eilimi vardr.
Optikteki Fermat prensibi n her zaman bir noktadan dierine en abuk gidebilecei yoldan gittiini syler. Bir k demetinin, k hznn c1 olduu bir ortamdaki A
noktasndan hznn c2 olduu bir ortamdaki B noktasna giderken izleyecei yolu bulun.
zm
Adan Bye giden k bu ii en abuk gidebilecei yoldan yaptna gre, yolculuk
zamann minimize edecek bir yol arayacaz. A ve Bnin xy-dzleminde bulunduklarn
ve iki ortam ayran dorunun x ekseni olduunu varsayacaz (ekil 4.37).
Dzgn bir ortamda, yani n hznn sabit kald bir ortamda, en ksa zaman
en ksa yol anlamna gelir ve k demeti bir doru izleyecektir. Dolaysyla, Adan Bye
giden yol Adan bir P snr noktasna giden bir doru paras ve oradan da Bye giden bir
baka doru parasndan oluur. Mesafe eittir srat arp zaman formlnden
y
A
a
0
mesafe
Zaman =
srat
Geli
as
Ortam 1
u1
u1
olarak bulunur. In Adan Pye gitmesi iin gereken zaman buradan
P
x
Ortam 2
u2
dx
d
Krlma
as
EKL 4.37 Bir ortamdan daha youn bir

ortama geerken krlan (yolu deien) bir
n demeti (rnek 4).
2a 2 + x 2
AP
t1 = c1 =
.
c1
eklinde bulunur. Pden Bye gitmesi iin gereken zaman ise
2b 2 + sd - xd2
PB
t2 = c2 =
.
c2
olur.
282
Adan Bye gitmesi iin gereken zaman bunlarn toplamdr:

t = t1 + t2 =
2b 2 + sd - xd2
2a 2 + x 2
+
.
c1
c2
Bu denklem tyi xin, tanm aral [0, d] olan bir fonksiyonu olarak tanmlar ve biz de
tnin bu kapal aralktaki minimumunu bulmak istiyoruz. Buradan
dt
x
d - x
=
.
2
2
2
dx
c1 2a + x
c2 2b + sd - xd2
trevini elde ederiz. ekil 4.37teki u1 ve u2 alar cinsinden
sin u1
sin u2
dt
= c1 - c2 .
dx
dt/dx
negatif
dt/dx
sfr

x0
bulunur. xi 0 x d aralna kstlarsak, tnin x = 0da bir negatif trevi ve x = dde bir
pozitif trevi vardr. Dolaysyla, Trevler in Ara Deer Teoremine gre (Blm 3.1)
dt@dx = 0 olduu bir x0 H [0, d] noktas vardr (ekil 4.38). Byle tek bir nokta bulunur,
nk dt@dx xin artan bir fonksiyonudur (Altrma 54e bakn). Bu noktada
dt/dx
pozitif
sin u1
sin u2
c1 = c2 .
x
d
EKL 4.38 rnek 4teki dt@dxin iaret

dzeni
olur. Bu denklem Snell yasas veya Krlma Yasasdr ve optik teoride nemli bir prensiptir. Ik demetinin izledii yolu tanmlar
Ekonomiden rnekler
Bu rneklerde, analizin ekonomi teorisine katkda bulunduu iki noktaya dikkat ekmek
istiyoruz. lki, kr maksimize etmek iin yaplmas gerekenler, ikincisi ortalama maliyeti
minimize etmek iin yaplmas gerekler.
r(x) = x birim satmann kazanc
c(x) = x birim retmenin maliyeti
p(x) = r(x) c(x) = x birim retme ve satmann kr
olduunu varsayn. Marjinal gelir, marjinal maliyet ve marjinal kr
dr
gelir,
= marjinal
marginalgelir
revenue,
dx
dc marjinal maliyet,
= marginalmaliyet
cost,
dx
dp
= marjinal
marginalkr
profit.
dx
olarak verilir. lk gzlem p krnn bu trevlerle olan ilikisi hakkndadr.
r(x) ve c(x) her x 0 iin trevlenebiliyorsa ve p(x) = r(x) c(x)in maksimum bir
deeri varsa, bu p(x) = 0 olduu bir retim seviyesinde ortaya kar. p(x) = r(x) c(x)
olduundan, p(x) = 0
r(x) c(x) = 0
gerektirir.
veya r(x) = c(x)
4.5
283
Bu nedenle
Maksimum kra yol aan retim seviyesinde, marjinal gelir marjinal maliyete
eittir (ekil 4.39)
y
Dolar
Maliyet c(x)
Gelir r(x)
Eitlik
B
Maksimum kr, c(x) r(x)
Zarar iin yerel maksimum (minimum kr), c(x) r(x)

x
retilen birim
EKL 4.39 Tipik bir maliyet fonksiyonunun grafii aa konkav balar ve daha sonra yukar
konkav olur. Eitlik noktas Bde gelir erisini keser. Bnin solunda, irket zararla almaktadr.
Sada ise irket, maksimum kr c(x) = r(x)te gereklemek zere, krla almaktadr. Daha da
sada, maliyet geliri geer (belki pazar doyumu, igc artm ve malzeme maliyetlerinin bir
birleiminden dolay) ve retim seviyesi yine krsz bir hale gelir.
RNEK 5
Kr Maksimize Etmek
x, bin birimi temsil etmek zere

r(x) = 9x ve c(x) = x3 6x2 + 15x
olsun. Kr maksimize edecek bir retim seviyesi var mdr? Varsa, nedir?
zm
c(x) =
x3
6x2
r(x) = 9 ve c(x) = 3x2 12x + 15 olduuna dikkat edin.
+ 15x
3x 2 - 12x + 15 = 9
3x 2 - 12x + 6 = 0
c(x) = r(x) koyun.
Kuadratik denklemin iki zm

r(x) = 9x
x1 =
12 - 272
= 2 - 22 L 0.586
6
x2 =
12 + 272
= 2 + 22 L 3.414.
6
Kr iin
maksimum
Zarar iin yerel maksimum

0 2 2
2 + 2
LEKL DEL
EKL 4.40 rnek 5 iin maliyet ve gelir

erileri.
ve
and
tr. En fazla kar iin olas retim seviyeleri x L 0.586 bin birim veya x L 3.414 bin birimdir.
psxd = rsxd - csxdin ikinci trevi, rsxd her yerde sfr olduundan psxd = -csxd
dir. Bylece, psxd = 6s2 - xd , x = 2 + 22 de pozitif ve x = 2 2 de negatiftir.
kinci Trev Testine gre, yaklak olarak x = 3.414 yaknlarnda bir maksimum kr
(gelirin maliyeti at yer) ve yaklak olarak x = 0,586 yaknlarnda maksimum zarar
gzkr. r(x)in grafii ekil 4.40ta gsterilmitir.
284
y
RNEK 6
c(x) = 5000
x + 25x
Bir marangoz, her gn 5 mobilya retmek iin fidan-retimi maun kullanmaktadr. Her bir
tahta konteynerinin teslimat 5000 $ iken bu malzemenin depolama creti gn bana bir
birim iin 10$ dr. Bir birim, bir mobilya retmek iin gereken malzemedir. Teslimatlar
arasndaki retim devresinde, gnlk ortalama maliyeti minimize etmek iin her defasnda
ne kadar malzeme sipari edilmelidir ve ne sklkta teslimat yaplmaldr?
Maliyet
y = 25x
y = 5000
x
x min
Devre uzunluu
Maliyeti Minimize Etmek
Her x gnde bir teslimat yaplmas istenirse, bu retim devresinde yeterli malzemenin bulunmas iin 5x birim sipari edilmelidir. Ortalama depolama miktar yaklak
olarak teslimatn yars kadar, veya 5x@2 dir. Bylece, her bir devrenin teslimat ve depolama maliyeti yaklak olarak
zm
x
Devre Cost
bana
maliyet
depolama
maliyeti
per
cycle == teslimat
deliverymaliyeti
costs + +storage
costs
EKL 4.41 Ortalama gnlk maliyet c(x),
bir hiperbol ve bir lineer fonksiyonun
toplamdr ( rnek 6).
Devre Cost
banaper
maliyet
cycle = 5000
()*
teslimat
maliyeti
5x
b
2
()*
depolanan
ortalama miktar
10
()*
()*
depolanan
gn bana
gn says depolama maliyeti
Ortalama gnlk maliyet c(x)i devre bana maliyeti devredeki gn says xe blerek
buluruz (Bkz. ekil 4.41).
csxd =
5000
x + 25x,
x 7 0.
x 0 iken ve x q iken gnlk ortalama maliyet ok byr. Dolaysyla bir minimum

olmasn bekleriz, fakat nerede? Amacmz, mutlak minimum maliyeti salayan, teslimatlar aras x gn saysn belirlemektir.
Trevin nerede sfr olduunu belirleyerek kritik noktalar buluruz:
5000
+ 25 = 0
x2
x = ; 2200 L ;14.14.
csxd = -
ki kritik noktadan sadece 2200 c(x)in tanm kmesindedir. Ortalama gnlk maliyetin
kritik nokta deeri
c A 2200 B =
5000
+ 252200 = 50022 L $707.11.

2200
dr. c(x)in tanm kmesi s0, q d dur ve csxd = 10000>x 3 7 0. dr. Bylece,
x = 200 14.14 gn de bir mutlak minimum vardr.
Marangoz, egzotik tahtadan her 14 gnde 5(14) = 70 birim teslimatlk bir program
yapmaldr.
rnek 5 ve 6da birim says xin herhangi bir pozitif reel say olmasna izin verdik.
Gerekte, genellikle x in sadece pozitif tamsay (veya sfr) olmas durumunda bir anlam
vardr. Cevabmz yuvarlamamz gerekirse, yukar m yoksa aa m yuvarlamalyz?
RNEK 7
Minimum Maliyetin Hassasiyeti
rnek 6 da en iyi zm iin, teslimatlar arasndaki gn saysn yukar m yoksa aa m

yuvarlamalyz?
4.5
285
zm 14.14 ten 14e yuvarlarsak ortalama gnlk maliyet yaklak olarak 0.03 $ kadar ar-
tar:
cs14d =
5000
+ 25s14d = $707.14
14
ve
c(14) c(14.14) = $707.14 $707.11 = $0.03
olur.
te yandan, c(15) = $708.33 dir ve yukar yuvarlarsak maliyetimiz
$708.33 $707.11 = $1.22 artar. Bylece, xi aaya, 14 gne yuvarlamamz daha
iyidir.
ALITIRMALAR 4.5
Tek deikenli bir fonksiyonu maksimize veya minimize ederken, zdnz probleme uygun bir tanm aralnda fonksiyonun grafiini
izmenizi tavsiye ederiz. Grafik hesaplamalarnza bir ngr getirecek ve yantnz anlamanza yardmc olacak grsel bir kapsam salayacaktr.
Geometrik Uygulamalar
1. evreyi minimize etmek Alan 16 in2 olan bir dikdrtgenin
olas en kk evresi ve boyutlar nedir?
2. evreleri 8 m olan btn dikdrtgenler arasnda alan en byk
olannn bir kare olduunu gsterin.
3. Aada verilen ekil, hipotens 2 birim uzunluunda bir ikizkenar dik genin iine yerletirilmi bir dikdrtgeni gstermektedir.
a. Pnin y koordinatn x cinsinden ifade edin (Yol gsterme: AB
dorusu iin bir denklem yazn).
b. Dikdrtgenin alann x cinsinden ifade edin.
c. Dikdrtgenin alabilecei en byk alan ve boyutlar nedir?
y
B
drtgen kutu yapmay planlyorsunuz. Bu ekilde yapabileceiniz

en byk hacimli kutunun boyutlar ve hacmi nedir?
6. Birinci drtte bir blgenin kesini (a, 0)dan (0, b)a giden 20 birim uzunluunda bir doru parasyla kapatmay planlyorsunuz.
Doru parasyla evrelenen genin alannn a = b olduunda
en byk olduunu gsterin.
7. En iyi it plan Dikdrtgen bir tarla paras bir kenarndan bir
nehir ve dier kenarndan elektrikli itle evrelenecektir. Elinizde 800 m tel bulunuyorsa, en fazla ne kadar bir alan evreleyebilirsiniz? Boyutlar nedir?
8. En ksa it 216 m2lik dikdrtgen bir bezelye tarh bir itle
evrelenecek ve kenarlardan birine paralel baka bir itle eit iki
paraya ayrlacaktr. En kk toplam it uzunluunu salamak
iin d dikdrtgenin boyutlar ne olmaldr? Ne kadar it gerekecektir?
9. Bir tank tasarlamak Demir fabrikanz bir kat fabrikas iin
500 ft3 hacminde, kare tabanl, st ak, bir dikdrtgen eklinde
elik tank yapmak iin anlamtr. Tank, paslanmaz elik tabakalarn kenarlarndan birbirlerine lehimlenmesiyle yaplacaktr.
retim mhendisi olarak iiniz tankn olabildiince hafif arlkta olmasn salayacak taban ve ykseklik boyutlarn bulmaktr.
a. Fabrikaya kullanmalar iin hangi boyutlar bildirirsiniz?
b. Arl nasl hesaba kattnz ksaca aklayn.
P(x, ?)
A
1
4. Bir dikdrtgenin taban x-ekseninde ve st iki kesi y = 12 x2

parabolnn zerine bulunmaktadr. Dikdrtgenin alabilecei en
byk alan ve boyutlar nedir?
5. Kenarlar 8 in ve 15 in olan dikdrtgen bir kartonun kelerinden e byklkte kareler kesip, kenarlar katlayarak ak bir dik-
10. Yamur suyu toplamak 1125 ft3lk st ak, taban bir kenar x ft olan bir kareden oluan ve y ft derinlikte dikdrtgen eklinde bir tank yamur suyu toplamak iin st yerle ayn seviyede
olacak ekilde yaplacaktr. Tankn maliyeti sadece tankn yapld malzemeden deil, xy arpmyla orantl kazma masrafndan
da olumaktadr.
a. Toplam maliyet
c = 5(x2 + 4xy) + 10xy
ise, hangi x ve y deerleri bunu minimize eder?
b. (a) daki maliyet fonksiyonu iin olas bir senaryo verin.
286
11. Bir poster tasarlamak Kenar paylar yukarda ve aada 4-in

ve dier iki kenarda 2-in olmak zere, 50 in2 bask ierecek bir
poster tasarm yapyorsunuz. Kullanlacak kadn miktarn
minimize edecek tm boyutlar nedir?
12. 3 yarapl bir krenin iine oturtulabilecek en byk dik koninin
hacmini bulun.
c. Maksimum hacmi bulmak iin bir grafik yntem kullann ve

bu deeri veren xi bulun.
d. (c) deki cevabnz analitik olarak dorulayn.
T 17. Bir bavul tasarlamak 24-ine 36-in bir karton tabaka, ekilde gsterildii gibi 24-ine 18-in bir dikdrtgen elde edilecek
ekilde ikiye katlanyor. Sonra, katl dikdrtgenin kelerinden
kenar uzunluu x olan drt e kare karlyor. Daha sonra karton
alyor ve alt knt, yanlar ve bir kapa olan bir kutu oluturmak zere yukarya katlanyor.
a. Kutunun hacmi iin bir V(x) forml yazn.
b. Problemdeki durum iin Vnin tanm kmesini bulun ve bu
tanm kmesi zerinde Vyi izin.
c. Maksimum hacmi bulmak iin bir grafik yntem kullann ve

bu deeri veren xi bulun.
d. (c) deki cevabnz analitik olarak dorulayn.

13. Bir genin iki kenarnn uzunluklar a ve b, ve aralarndaki a
udr. Hangi u deer genin alann maksimize eder? (pucu:
A = s1>2dab sin u ).
.
14. Bir kutu tasarlamak 1000 cm3lk bir hacim ierebilecek en
hafif (en az malzemeyle yaplm), st ak, dik bir silindir kutunun boyutlar nedir? Buradaki sonucunuzu rnek 2deki sonula
karlatrn.
15. Bir kutu tasarlamak retim srecindeki fireyi de hesaba katarak, 1000 cm3 hacimli dik silindirik kutu tasarm yapyorsunuz.
Yanlar iin alminyumu keserken fire olmamaktadr, ancak r yarapl taban ve tavan kenarlar 2r uzunluunda olan karelerden
kesilecektir. Dolaysyla her kutu iin kullanlacak toplam alminyum miktar rnek 2deki A = 2pr 2 + 2prh yerine
e. 1120 in3 hacim veren bir x deeri bulun.

f. (b)de ortaya kan durumu tanmlayan bir paragraf yazn.
24"
24"
x
x
x
36"
x
18"
Sonra karton tabaka alyor
A = 8r 2 + 2prh
olacaktr. rnek 2de en ekonomik kutu iin hnin rye oran 2ye
1di. imdi bu oran nedir?
T 16. Kapakl bir kutu tasarlamak Bir mukavva paras 10 in e 15
in llerindedir. ekilde gsterildii gibi ls 10 in olan kenarn kelerinden e kareler karlyor. kntlar katlanarak kapakl bir dikdrtgensel kutu elde edecek ekilde dier kelerden
e dikdrtgenler karlyor.
LEKL DEL
Taban
36"
10"
24"
Taban
Kapak
x
x
x
15"
a. Kutunun hacmi iin bir V(x) forml yaz

b. Problemdeki durum iin Vnin tanm kmesini bulun ve bu
tanm kmesi zerinde Vyi izin.
18. x = pden x = pye kadar y = 4 cos s0.5xd eri yaynn altna

bir dikdrtgen izilecektir. En byk alanl dikdrtgenin boyutlar ve en byk alan nedir?
19. 10 cm yarapl bir krenin iine oturtulacak en byk hacimli
dik dairesel silindirin boyutlarn bulun. En byk hacim nedir?
20. a. Amerikan Posta Servisi ancak, uzunluu ve evre mesafesinin
toplam 108 ini amayan kutular yurtii tama iin kabul etmektedir. Hangi boyutlar, ular birer kare olan kutuya olas en
byk hacmi verir?
4.5
287
24. Aadaki oluk gsterilen boyutlarda yaplacaktr. Sadece u as

deitirilebilir. Hangi u deeri oluun hacmini maksimize edecektir?
evre mesafesi
1'
Uzunluk
Kare u
T b. 108 inlik (uzunluk art evre mesafesi 108-in olacak) bir kutunun hacminin grafiini, uzunluunun bir fonksiyonu olarak
izin ve grdklerinizi (a) daki yantnzla karlatrn.
21. (rnek 20nin devam.)
a. Ucu kare olan bir kutu almak yerine, boyutlar h h w ve
evre mesafesi 2h + 2w olacak ekilde kenarlar kare olan bir
kutu aldnz varsayn. Bu durumda kutuya en byk hacmi
salayacak boyutlar nedir?
evre mesafesi
u 1'
1'
20'
25. Kat katlamak Aada gsterilen 8.5e-11-inlik dikdrtgen

kat paras dz bir yzeye konulmu ve kelerinden biri, ekilde gsterildii gibi, karsndaki uzun kenarn zerine konmu ve
kat dzletirilirken orada tutulmutur. Problemimiz katn olabildiince kk olmasn salamaktr. Uzunlua L deyin. Bunu
kat ile deneyin
a. L2 = 2x3@(2x 8.5) olduunu gsterin.
b. Hangi x deeri L2yi minimize eder?
c. Lnin minimum deeri nedir?
D
R
h
L2 x 2
T b. Hacmin grafiini, hnin bir fonksiyonu olarak izin ve

grdnz (a) daki evabnzla karlatrn.
22. Bir pencere zerine bir yarm ember konulmu bir dikdrtgenden olumaktadr. Dikdrtgen effaf camdan yaplmken, yarm
ember birim alan bana effaf camn yars kadar k geiren
buzlu camdan yaplmtr. Toplam evre sabittir. En fazla k verecek pencere boyutlarn bulun. erevenin kalnln dikkate
almayn.
Kat
Q (asl konumu Ada)

x
x
A
26. Silindirler kurmak Aadaki iki kurulum probleminin cevaplarn karlatrn.

a. Boyutlar x cmye y cm ve evresi 36 cm olan dikdrtgensel
bir kat, ekilde (a) ksmnda gsterildii gibi, bir silindir
yapmak zere yuvarlanacaktr. x ve ynin hangi deerleri en
byk hacmi verir?
b. Ayn kat, ekilde (b) ksmnda gsterildii gibi, y uzunluundaki kenarlarndan biri etrafnda, bir silindir tarayacak ekilde dndrlecektir. x ve ynin hangi deerleri en byk
hacmi verir?
y
23. Bir silo (taban dahil deil) zerine bir yarm kre oturtulmu bir
silindirden oluacak ekilde yaplacaktr. Yzey alannn birim
kare bana yapm maliyeti yarm kre iin silindir yan
duvarnnkinin iki katdr. Hacim sabit ve yapm maliyeti minimum olacaksa, kullanlmas gereken boyutlar bulun. Silonun
kalnln ve yapmdaki fireyi dikkate almayn.
x
x
evre = x
y
y
(a)
(b )
288
27. Koniler Kurmak Hipotens 23 m uzunluunda olan bir dik

gen, dik kenarlarndan biri etrafnda, bir dik dairesel koni elde
etmek zere evriliyor. Bu yolla yaplabilecek en byk hacimli
koninin yarapn, yksekliini ve hacmini bulun.
a. 12-in-apl silindir eklinde bir ktkten kesilebilecek en

kuvvetli kalasn boyutlarn bulun.
b. Syi kalasn eni wnun bir fonksiyonu olarak izin. Orant
sabitini k = 1 olarak aln. Grdklerinizi (a)daki yantnzla
karlatrn.
c. Ayn ekranda, veya farkl bir ekranda, Syi kalasn kalnl
dnin fonksiyonu olarak izin. Yine k = 1 aln. Grafiklerinizi
birbiriyle ve (a)daki yantnzla karlatrn. k iin baka bir
deer semenin etkisi ne olurdu? Deneyin.
3
r
28. Hangi a deerlerinde sxd = x 2 + sa>xd fonksiyonunun

a. x = 2de yerel bir minimumu vardr?
12"
b. x = 1de bir bkm noktas bulunur?
29. sxd = x 2 + sa>xd fonksiyonunun hibir a deerinde bir yerel

maksimumu olamayacan gsterin.
30. Hangi a ve b deerlerinde sxd = x 3 + ax 2 + bx fonksiyonunun
a. x = 1de bir yerel maksimumu, x = 3te bir yerel minimumu
vardr?
b. x = 4te bir yerel minimumu ve x = 1de bir bkm noktas vardr?
Fiziksel Uygulamalar
31. Dikey hareket Dikey olarak hareket eden bir cismin ykseklii,
s feet ve t saniye olmak zere
s = 16t2 + 96t + 112
T 35. Bir kalasn sertlii Bir kalasn sertlii S genilii kere

kalnlnn kb ile orantldr.
a. 12-in-apl silindir eklinde bir ktkten kesilebilecek en sert
kalasn boyutlarn bulun.
b. Syi kalasn eni wnun bir fonksiyonu olarak izin. Orant
sabitini k = 1 olarak aln. Grdklerinizi (a)daki yantnzla
badatrn.
c. Ayn ekranda, veya farkl bir ekranda, Syi kalasn kalnl
dnin fonksiyonu olarak izin. Yine k = 1 aln. Grafiklerinizi
birbiriyle ve (a)daki yantnzla karlatrn. k iin baka bir
deer semenin etkisi ne olurdu? Deneyin.
ile verilmektedir. Aadakileri bulun

a. cismin t = 0 anndaki hzn
b. maksimum yksekliini ve zamann
c. s = 0 iken hzn
32. En abuk rota Jane, kydan 2 mil akta bir bottadr ve ky
eridinde bota en yakn noktadan 6 mil ileride bir sahil kyne
ulamak istemektedir. Saatte 2 mil hzla krek ekebilmekte ve
saatte 5 mil hzla yryebilmektedir. Kye en ksa zamanda
ulaabilmesi iin, botla kydaki hangi noktaya kmaldr.
33. Ksa kalas Aada gsterilen 8-ftlik duvar binadan 27-ft
uzaktadr. Duvarn dndaki bir yerden binann kenarna ulaabilecek en ksa kalasn uzunluunu bulun.
Kalas
Bina
36. Bir doru zerinde hareket ki paracn s-ekseni zerindeki konumlar, s1 ve s2 metre, t saniye olmak zere s1 = sin t ve
s2 = sin (t + p@3)dir.
a. 0 t 2p aralnn hangi an(lar)nda iki parack buluur?
b. Paracklar arasndaki uzaklk en fazla ne olur?
c. 0 t 2p aralnda, paracklar arasndaki uzaklk ne
zaman eh hzl deiir?
37. Srtnmesiz araba Duvara bir yayla bal srtnmesiz kk
bir araba durgun konumundan 10 cm ekiliyor ve t = 0 annda
4 saniye iin salnma braklyor. t anndaki konumu
s = 10 cos ptdir.
a. Arabann maksimum hz nedir? Araba bu hza ne zaman ular? O anda nerededir ve ivmesinin bykl nedir?
b. Araba, ivmesinin bykl maksimum olduunda nerededir? O anda arabann srati nedir?
8' duvar
27'
T 34. Bir kalasn kuvveti Dikdrtgen eklinde tahta bir kalasn

kuvveti S, genilii kere kalnlnn karesi ile orantldr (ekle
baknz).
10
4.5
38. Yanyana yaylarla asl olan iki ktlenin konumlar s1 = 2 sin t ve

s2 = sin 2tdir.
a. 0 t aralnn hangi annda iki ktle birbirini geer?
(pucu: sin 2t = 2 sin t cos t)
b. 0 t 2p aralnda hangi anda ktleler arasndaki dikey
uzaklk en byktr? Bu uzaklk nedir?
(pucu: cos 2t = 2cos2 t 1)
289
Normal
Ik
alcs
Ik
kayna
A
Gelme
as
Yansma
as
1
Dzlem ayna
m1
s1
0
s2
m2
39. ki gemi arasndaki uzaklk leyin, A gemisi B gemisinin 12

deniz mili kuzeyindedir. A gemisi gn boyu gneye doru 12 not
(saatte deniz mili; bir deniz mili 2000 yardadr) hzla gitmektedir.
B gemiside douya doru 8 notla gitmektedir.
41. Teneke zehirlenmesi Metalik teneke 13.2nin altnda tutulduunda, zamanla krlgan hale gelir ve gri bir toza paralanr. Teneke cisimler yllarca souk bir iklimde tutulursa kendiliinden bu
gri toza paralanr. Yllar nce kiliselerindeki teneke org borularnn paralandn gren Avrupallar bu deiiklie teneke zehirlenmesi adn verdiler, nk zehirli gibi grnyordu. Aslnda
gerekten zehirliydi, nk gri toz kendi oluumunun katalizrdr.
Bir kimyasal reaksiyonun katalizr kendisi deiime uramadan tepkime hzn kontrol eden bir maddedir. Bir otokatalitik
tepkime rn kendi oluumunun katalizr olan bir tepkimedir.
Byle bir tepkime balangta katalizr miktar azsa yava geliebilir ve en sonunda da esas maddenin ou kullanld zaman yine yavalar. Ancak, arada, hem madde hem de katalizr rn bol
bulunduunda, tepkime daha hzl ilerler.
Baz durumlarda, reaksiyonun y = dx@dt hz hem ortamda
bulunan esas madde hem de rn miktar ile orantldr. Yani, y
yalnzca xin bir fonksiyonu olarak kabul edilebilir ve
y = kx(a x) = kax kx2
a. Zaman leyin t = 0 olarak aln ve gemiler arasnda uzaklk

syi tnin bir fonksiyonu olarak ifade edin.
b. le vakti ve 1 saat sonra gemiler arasndaki uzaklk hangi
hzla deimektedir?
yazlabilir. Burada
c. O gnk gr mesafesi 5 deniz milidir. Gemiler hi birbirini

grebildi mi?
a = balangtaki madde miktar
d. 1 t 3 aralnda s ve ds@dtnin grafiklerini tnin fonksiyonlar olarak birlikte ve mmknse farkl renklerde izin.
T
Grafikleri karlatrn ve grdklerinizi (a) ve (b)deki yantlarla badatrn.
e. ds@dtnin grafiinin birinci blgede yatay bir asimptotu varm gibi grnmektedir. Bu t q iken ds@dtnin bir limit
deere ulatn belirtir. Bu deer nedir? Bu deerin gemilerin tek tek hzlaryla ilikisi nedir?
40. Optikteki Fermat prensibi Optikteki Fermat prensibi n bir
noktadan dierine giderken yolculuk zamann minimize edecek
bir yol izlediini syler. Bir A kaynandan kan k, ekilde
gsterildii gibi, bir dzlem ayna tarafndan bir B noktasndaki
alcya yanstlmaktadr. In Fermat prensibini gerekletirmesi
iin, gelme asnn yansma asna eit olmas gerektiini gsterin. (Bu sonu analiz kullanmadan da kartlabilir. sterseniz tamamen geometrik bir yaklam da vardr.)
x = rn miktar
k = pozitif bir sabit.
Hangi x deerlerinde y hznn bir maksimumu vardr? y nin
maksimum deeri nedir?
42. Uan ini yolu Bir uak, ekilde gsterildii gibi, bir hava alannn, yatay olarak L uzaklndaki pistine ini iin alalmaya
baladnda H yksekliindedir. Uan ini yolunun (rotas)
y = ax3 + bx2 + cx + d , y(L) = H ve y(0) = 0 eklinde bir kbik
polinom fonksiyonun grafii olduunu varsayn.
a. x = 0 da dy@dx nedir?
b. x = L da dy@dx nedir?
3
x
x
c. y sxd = H c2 a b + 3 a b d . olduunu
L
L
gstermek
iin
dy/dxin x = 0daki ve x = Ldeki deerlerini y(0) = 0 ve

y(L) = H ile birlikte kullann.
290

48. retim seviyesi csxd = x 3 - 20x 2 + 20,000x fonksiyonunun x
adet mal retmenin maliyeti olduunu varsayn. x adet mal retmenin ortalama maliyetini minimize edecek bir retim seviyesi
bulun.
ni yolu
H = Uu ykseklii
Hava alan
x
L
49. Ortalama gnlk maliyet rnek 6da, herhangi bir malzemenin teslimatnn d kadar bir maliyete maruz kaldn varsayn,
depolama maliyeti gn bana bir birim iin s $ ve retim oran
gnde p birimdir.
a. Her x gnde ne kadar teslimat yaplmaldr.
ve Ekonomi
b. Eitlii gsterin
43. Her bir srt antasn retmek ve datmak size c dolara mal olmaktadr. Srt antalarnn her biri x dolara satlyorsa, satlan
anta says, a ve b belirli pozitif sabitler olmak zere,
devre bana
maliyet
cost per
cycle = d +
c. Teslimatlar arasndaki, teslimat ve depolamann ortalama

gnlk maliyetini minimize eden x* zamann ve teslimat
miktarn bulun.
a
n = x - c + bs100 - xd ,
ile veriliyor. Hangi sat fiyat maksimum kr getirecektir?
d. x*n y = d@x hiperbol ve y = psx@2 dorusunun kesim

noktasnda ortaya ktn gsterin.
44. Aadaki fiyatlar neren bir tur hizmeti veriyorsunuz.

50 kii (turu gerekletirmek iin minimum say) tura katlrsa, kii ba 200$.
Maksimum toplam 80 kiiye kadar her ek kii iin, kii ba fiyat 2$ azalr.
Turu yapmak 6000$ (sabit maliyet) art kii bana 32$ tutmaktadr. Krnz maksimize etmek iin ka kii gereklidir?
45. Vilson sipari miktar forml Envanter ynetiminin formllerinden biri mallarn ortalama haftalk sipariinin, demesinin
ve depolanmasnn maliyetinin
50. Ortalama maliyeti minimize etmek x, bin birim olmak zere

c(x) = 2000 + 96x + 4x3@2 olduunu varsayn. Ortalama maliyeti
minimize edecek bir retim seviyesi varmdr?
Tp
51. laca duyarllk (Blm 3.2, Altrma 50nin devam) dR/dM
trevini maksimize eden M deerini bularak vcudun en duyarl
olduu ila miktarn bulun. Burada
R = M2 a
hq
km
Asqd = q + cm +
,
2
olduunu syler. Burada q elinizdekiler azaldnda smarladnz eylerin (ayakkablar, radyolar, sprgeler, veya her ne olursa)
miktar, k bir sipari vermenin maliyeti (ayns, her ne kadar sklkta sipari verirseniz verin), c bir maln maliyeti (bir sabit), m
her hafta satlan mal says (bir sabit) ve h de mal bana haftalk
depolama maliyetidir (yer, sigorta, imkanlar ve gvenlik gibi eyleri de ieren bir sabit).
a. Maazanzn envanter mdr olarak iiniz A(q)yu minimize
edecek miktar bulmaktr. Bu nedir? (Yant bularak bulacanz formle Wilson lot boyutu forml denir).
b. Sipari maliyetleri bazen sipari miktarna baldr. Byle olduunda, kyi, k ve qnun sabit bir katnn toplam k + bq ile
deitirmek daha gerekidir. Bu durumda, smarlanacak en
ekonomik miktar nedir?
46. retim seviyesi Ortalama maliyetin en kk olduu retim seviyesinin (varsa), ortalama maliyetin marjinal maliyete eit olduu, seviyede olduunu gsterin.
47. r(x) = 6x ve c(x) = x3 6x2 + 15x sizin gelir ve maliyet fonksiyonlarnz ise, yapabileceiniz en iyi eyin baa ba kalmak (gelirle
maliyetin eit olmas) olduunu gsterin.
px
sx .
2
C
M
- b
2
3
ile verilir ve C bir sabittir.

52. Nasl ksryoruz
a. ksrdmzde, trake (soluk borusu) dar kan havann
hzn arttracak ekilde kaslr. Bu hz maksimize etmek iin
ne kadar kaslmas gerektii ve ksrdmzde gerekten bu
kadar kaslp kaslmad sorusunu akla getirir.
Soluk borusu duvarnn esneklii ve duvarn yaknlarnda
havann srtnmeyle nasl yavalatld hakknda yaplan
uygun varsaymlar altnda, ortalama ak hz y
r0
cm@sn
y = csr0 - rdr 2 cm>sec,
r r0 ,
2
denklemiyle modellenebilir. Burada r0 trakenin cm olarak
yarap ve c de deeri ksmen trakenin uzunluuna bal olan
pozitif bir sabittir.
r = (2@3)r0 olduunda, yani trake %33 orannda
kasldnda ynin en byk olduunu gsterin. Bunun en
gzel yan, x-n fotoraflarnn ksrdmzde trakenin
bu kadar kasldn dorulamasdr.
T b. r0 = 0.5 ve c = 1 olarak aln ve yyi 0 r 0.5 aralnda
izin. Grdklerinizi r = (2@3) r0 olduunda ynin maksimum
olduu iddiasyla karlatrn.
4.5
Teori ve rnekler
53. Pozitif tam saylar iin bir eitsizlik a, b, c ve d pozitif tamsaylarsa, u ifadeyi dorulayn:
sa 2 + 1dsb 2 + 1dsc 2 + 1dsd 2 + 1d
16 .
abcd
291
59. a. y = 2x erisi (3>2 , 0) noktasna ne kadar yaklar?

(Yol gsterme: Uzakln karesini minimize ederseniz,
karekklerden kurtulursunuz)
T b. y = 2xi ve uzaklk fonksiyonunu birlikte izin ve grdklerinizi (a)daki cevabnzla badatrn.
y
54. rnek 4teki dt>dx trevi

a.
x
sxd =
2a + x
2
(x, x)
nin
y x
xin artan bir fonksiyonu olduunu gsterin.

b.
g sxd =
2b 2 + sd - xd2
nin
xin azalan bir fonksiyonu olduunu gsterin.

c.
dt
d - x
x
=
nin
2
2
2
dx
c1 2a + x
c2 2b + sd - xd2
xin artan bir fonksiyonu olduunu gsterin.
3 , 0
2
d - x
60. a. y = 216 - x 2 yaremberi A 1, 23 B ? noktasna ne kadar

yaklar?
T b. y = 216 - x 2i ve uzaklk fonksiyonunu birlikte izin ve
grdklerinizi (a)daki cevabnzla badatrn.
55. (x) ve g(x) aada ekilleri verilen trevlenebilir fonksiyonlar

olsun. c noktas eriler arasndaki dikey mesafenin en byk olduu yerdir. ki erinin c noktasndaki teetlerinin bir zellii var
mdr? Yantnz aklayn.
61 ve 62 altrmalarnda bir BCS kullanmak faydal olabilir.

61. Genelletirilmi koni problemi Ykseklii h ve yarap r olan
bir koni, yarap a in olan yass bir dairesel diskten, yay
uzunluu x in olan bir AOC dilimi karlarak ve sonra OA ve OC
kenarlar birletirilerek yaplmtr.
a. Koninin hacmi Vnin bir formln x ve a cinsinden bulun.
b. a = 4, 5, 6, 8 iin, maksimum hacimli konide r ve hyi bulun.
y f(x)
c. Maksimum hacimli koni iin, r ve h arasnda adan bamsz

basit bir bant bulun.
y g(x)
A
a
56. sxd = 3 + 4 cos x + cos 2x fonksiyonunun hi negatif olup olmadn bulmanz istensin.
a. Neden sadece [0, 2p] aralndaki x deerlerini ele almanz
gerektiini aklayn.
a
O
4"
a
C
A
r
C
b. hi negatif olur mu? Aklayn.

57. a. y = cot x - 22 csc x fonksiyonunun 0 x p aralnda
bir mutlak maksimumu bulunmaktadr. Bunu bulun.
T b. Fonksiyonun grafiini izin ve grdklerinizi (a)daki
yantnzla karlatrn.
58. a. y = tan x + 3 cot x fonksiyonunun 0 x p@2 aralnda
bir mutlak minimumu bulunmaktadr. Bunu bulun.
T b. Fonksiyonun grafiini izin ve grdklerinizi (a)daki yantnzla karlatrn.
LEKL DEL
62. Bir elipsi snrlamak P(x, a) ve Qs -x, ad (0, 5) merkezli

sy - 5d2
x2
+
= 1
100
25
elipsin st yars zerinde iki nokta olsun. Elipsin P ve Q noktalarndaki teetler kullanlarak, ekilde gsterildii gibi, bir RST
geni oluturuluyor.
292

b. Ann tanm kmesi nedir? Grafiin asimptotlar problemin
konusu ile nasl ilikilidir?
y
R
c. En kk alanl genin yksekliini belirleyin. Elips

merkezinin y koordinatyla nasl ilikilidir?
P(x, a)
Q(x, a)
d. (a), (b) ve (c) klarn, (0, 13) merkezli
5
S
a. y = (x) elipsin st yarsn temsil eden fonksiyon olmak zere, genin alannn
Asxd = -sxd cx -
sy - Bd2
x2
+
= 1
C2
B2
elipsi iin tekrarlayn. Ykseklik 3B iken, genin alannn
minimum olduunu gsterin.
sxd 2
d ,
sxd
olduunu gsterin.
4.6
TARHSEL BYOGRAF
Guillaume Franois
Antoine de lHpital
(16611704)

Onyedinci yzyln sonlarnda, John Bernoulli hem paylar hem de paydalar sfra veya
+ q giden kesirlerin limitlerini bulmak iin bir yol kefetti. Kural gnmzde, kuraln ilk
kez basl olarak yaynland ilk diferansiyel analize giri kitabn yazan bir Fransz soylusunun, Guillaume Franois Antoine de lHpitalin adyla lHpital Kural olarak bilinmektedir.
0/0 Belirsiz ekli

(x) ve g(x) srekli fonksiyonlarnn ikisi de x = ada sfrsa,
lim
x:a
sxd
gsxd
x = a yazlarak bulunamaz. Bunu yazmak 0/0 verir ki bu da belirsiz form olarak

adlandrlan, hesaplayamadmz anlamsz bir ifadedir. Bazen, fakat her zaman deil, belirsiz formlara yol aan limitler ksaltma, terimleri yeniden dzenlenme veya baka cebirsel ilemler yardmyla bulunabilir. Bu, Blm 2den edindiimiz tecrbedir. Blm
2.4te limx0 (sin x)@xi bulmak nemli lde analiz gerektirdi. Fakat trevleri
hesapladmz ve x = a yazdmzda her zaman 0/ 0n edeerini veren
sxd - sad
,
x - a
x:a
sad = lim
limitinde hatr saylr bir baar gsterdik. lHpital kural trevlerle saladmz
baary, belirsiz formlara yol aan limitleri hesaplarken kullanmamz salar.
TEOREM 6
LHpital Kural (Birinci ekil)
f(a) = g(a) = 0 olduunu, (a) ve g (a)nn var olduunu ve g (a) 0 olduunu
varsayn. Bu durumda
lim
x:a
olur.
sxd
sad
=
.
gsxd
gsad
4.6
Dikkat
f@gye lHpital Kuraln uygulamak
iin, fnin trevini gnin trevine bln.
f@gnin
trevini
alma
tuzana
dmeyin.
Kullanlacak
blm
f @gdr, (f@g) deil.
293
spat Kendileri de birer limit olan sad ve gsaddan geriye doru gidersek,
sad
=
gsad
lim
x:a
sxd - sad
x - a
gsxd - gsad
lim
x - a
x:a
= lim
x:a
= lim
x:a
sxd - sad
x - a
gsxd - gsad
x - a
sxd - sad
sxd - 0
sxd
= lim
= lim
.
gsxd - gsad
x:a gsxd - 0
x:a gsxd
buluruz.
RNEK 1
LHpital Kuraln Kullanmak
3x - sin x
3 - cos x
`
= 2
=
x
1
x=0
1
21 + x - 1
221 + x 3
1
=
=
(b) lim
x
2
x:0
1
x=0
(a) lim
x:0
Bazen, bir trev alma ileminden sonra, rnek 2 de grdmz gibi, yeni pay ve
paydann ikisi birden x = a da sfrdr. Bu durumda LHpital Kuralnn daha kuvvetli bir
eklini uygularz.
TEOREM 7
LHpital Kural (Daha Kuvvetli ekil)
(a) = g(a) = 0 olduunu, ile gnin a noktasn ieren bir I ak aralnda
trevlenebilir olduklarn varsayn. Ayrca x a ise, I da g'(x) 0 olduunu
varsayn. Bu durumda, sadaki limitin var olmas kouluyla
lim
x:a
sxd
sxd
= lim
,
gsxd
x:a gsxd
olur.
Teorem 7yi ispatlamadan nce bir rnei inceleyelim.
RNEK 2
(a) lim
LHpital Kuralnn Kuvvetli eklini Uygulamak

21 + x - 1 - x>2
0
0
x2
x:0
s1>2ds1 + xd-1>2 - 1>2

2x
x:0
= lim
= lim
x:0
(b) lim
x:0
-s1>4ds1 + xd-3>2
1
= 2
8
x - sin x
x3
Hala
0
; tekrar trev aln.
0
0
deil; limit bulundu.
0
0
0
1 - cos x
x:0
3x 2
Hala
0
0
= lim
sin x
6x
Hala
0
0
= lim
cos x
1
=
6
6
= lim
x:0
x:0
0
deil; limit bulundu.
0
294
LHpital Kuralnn kuvvetli eklinin ispat, Cauchynin Ortalama Deer Teoremine dayanr. Bir fonksiyon yerine iki fonksiyon ieren bir Ortalama Deer Teoremi. nce Cauchy
Teoremini ispat ediyoruz ve sonra nasl LHpital Kuralna yol atn gsteriyoruz.
TARHSEL BYOGRAF
TEOREM 8
Cauchy Ortalama Deer Teoremi
ve g fonksiyonlarnn [a, b] aralnda srekli, (a, b)de trevlenebilir olduklarn ve ayrca (a, b)de gsxd Z 0 olduunu varsayn. Bu durumda, (a, b)de
Augustin-Louis Cauchy
(17891857)
sbd - sad
scd
=
.
gscd
gsbd - gsad
olacak ekilde bir c says bulunur.
spat Blm 4.2deki Ortalama Deer Teoremini iki kere uygularz. lk olarak, g(a) g(b)
olduunu gstermek iin kullanrz. Eer g(a) = g(b) olsayd, Ortalama Deer Teoremi, a
ile b arasndaki bir c says iin
gscd =
gsbd - gsad
= 0
b - a
verirdi. Oysa (a, b)de gsxd Z 0 olduu iin, bu doru olamaz.

Sonra, Ortalama Deer Teoremini
Fsxd = sxd - sad -
sbd - sad
[ gsxd - gsad].
gsbd - gsad
fonksiyonuna uygularz. Bu fonksiyon ve g ile ayn yerlerde srekli ve trevlenebilirdir

ve F(b) = F(a) = 0dr. Dolaysyla a ve b arasnda F(c) = 0 olduu bir c says vardr. ve
g cinsinden ifade edildiinde bu denklem
Fscd = scd -
sbd - sad
[ gscd] = 0
gsbd - gsad
veya
scd
sbd - sad
=
.
gscd
gsbd - gsad
(g(b), f(b))
(g(c), f(c))
Eim
f(b) f(a)
g(b) g(a)
(g(a), f(a))
0
EKL 4.42 (g (c), (c))deki teetin

eiminin, (g (a), (a)) ve (g (b), (b))
noktalarn birletiren kiriin eimi ile ayn
olduu en az bir t = c, a c b
parametre deeri vardr.
haline dnr.
una dikkat edin, Blm 4.2deki Ortalama Deer Teoremi, g(x) = x ile Teorem 8 dir.
Cauchy Ortalama Deer Teoreminin, x = (t) ve y = (t) parametrik denklemleri ile
tanmlanan bir C erisi iin bir geometrik yorumu vardr. Blm 3.5 Denklem (2) den,
parametrik erinin t deki eimi
dy>dt
std
=
,
dx>dt
gstd
ile verilir, bundan dolay scd>gscd, t = c iin erinin teetinin eimidir. C zerindeki
(g(a), (a)) ve (g(b), (b)) noktalarn birletiren kiriin eimi
sbd - sad
.
gsbd - gsad
dr. Teorem 8, (a, b) aralnda, erinin (g(c), (c))deki teetinin eiminin, (g(a), (a)) ve
(g (b), (b)) noktalarn birletiren kiriin eimi ile ayn olduu, bir c parametre deerinin
var olduunu syler. Bu geometrik sonu ekil 4.42 de gsterilmitir. Parametrenin, bu
ekilde birden fazla c deerinin olabileceine dikkat edin.
imdi Teorem 7yi ispat edelim.
4.6
295
LHpital Kuralnn Daha Kuvvetli eklinin spat nce limit denklemini x a+ durumu iin
gerekleriz. Bu yntemi x aye uygulamak iin neredeyse hi deiiklie gerek yoktur
ve bu iki durumun birletirilmesi sonucu verir.
xin ann sanda bulunduunu varsayn. Bu durumda g(x) 0 olur ve adan xe
kadar olan kapal aralkta Cauchy Ortalama Deer Teoremini uygulayabiliriz. Bu adm, a
ile x arasnda
scd
sxd - sad
=
.
gscd
gsxd - gsad
olacak ekilde bir c says salar. Ama (a) = g(a) = 0dr, dolaysyla
scd
sxd
=
.
gscd
gsxd
olur. x aya yaklarken, c de aya yaklar nk x ile a arasndadr. Bylece
lim
x:a +
sxd
scd
sxd
= lim+
= lim+
,
gsxd
c:a gscd
x:a gsxd
olur. Bu lHpital kuraln xin aya stten yaklat durum iin dorular. xin aya alttan
yaklat durum ise Cauchy Ortalama Deer Teoremini [x, a], x a, kapal aralna
uygulanarak ispatlanr.
Gerek hayatta karlalan bir ok fonksiyon ve bu kitaptaki bir ok fonksiyon, lHopital kuralnn koullarn salar.
LHpital Kuraln Kullanmak

lim
x:a
sxd
gsxd
limitini lHpital kural ile bulmak iin, x = a da 0@0 fomunu elde ettiiniz
srece ve gnin trevlerini almaya devam edin. Fakat, bu trevlerden biri veya
teki x = a da sfrdan farkl olduunda trev almay durdururuz. Payn veya paydann sfrdan farkl sonlu bir limitinin olmas durumunda lHpital Kural uygulanamaz.
RNEK 3
LHpital Kuralnn Kuvvetli eklinin Yanl Uygulanmas

lim
x:0
= lim
x:0
1 - cos x
x + x2
sin x
0
= = 0
1 + 2x
1
0
0
0
deil; limit bulundu
0
Buraya kadar hesaplama dorudur, fakat lHpital kuraln bir kere daha uygulamak iin
trev almaya devam edersek,
lim
x:0
1 - cos x
sin x
cos x
1
= lim
= lim
= ,
2
x:0 1 + 2x
x:0 2
x + x2
buluruz, ki bu da yanltr. LHpital Kural sadece belirsiz ekiller veren limitlere uygulanabilir ve 0@1 bir belirsiz ekil deildir.
296
Teorem 7nin ispatndan aka grld gibi, lHpital kural, ayrca tek tarafl limitlere
de uygulanr.
RNEK 4
(a) lim+
x:0
q ve + q un ayn ey demek
olduunu hatrlayn.
LHpital Kuralnn Tek-Tarafl Limitlerle Kullanmak

sin x
x2
= lim+
x:0
(b) limx:0
0
0
cos x
= q
2x
x 0 iin pozitif
sin x
x2
= limx:0
0
0
cos x
= -q
2x
x 0 iin negatif
> , # 0, Belirsiz ekilleri

Bazen, x = a yazarak x : a iken limit hesaplamaya altmzda, 0@0 yerine q @ q ,
q # 0 veya q q gibi ne olduu belirsiz ifadeler elde ederiz. nce q > q formunu ele
alyoruz.
Daha ileri seviyede kitaplarda lHpital Kuralnn 0@0a olduu gibi q > q a uyguland da ispatlanmaktadr. x a iken sxd : ; q ve gsxd : ; q ise, sadaki limitin
var olmas kouluyla
sxd
sxd
lim
= lim
x:a gsxd
x:a gsxd
dir. x a notasyonunda a sonlu veya sonsuz olabilir. Ayrca, x a ifadesi x a+ veya
x a tek tarafl limitleri ile deitirilebilir.
q > q Belirsiz ekli ile almak
RNEK 5
(a)
lim
x:p>2
sec x
1 + tan x
x - 2x 2
x: q 3x 2 + 5x
limitlerini bulun.
(b) lim
zm
(a) Pay ve payda x = p@2de sreksizdir, bu yzden burada tek tarafl limitleri inceleriz.
LHpital Kuraln uygulamak iin, bir u noktas x = p@2 olan herhangi bir I ak
aral seebiliriz.
lim
x:sp>2d -
sec x
1 + tan x
=
q
soldan q
lim
x:sp>2d
sec x tan x
=
sec2 x
lim
x:sp>2d -
sin x = 1
Bir belirsiz ekil olarak s - q d>s - q d ile sadan trevde 1 dir. Bu nedenle, iki tarafl
limit 1e eittir.
(b) lim
x: q
x - 2x 2
1 - 4x
-4
2
= lim
= lim
= - .
3
x: q 6x + 5
x: q 6
3x 2 + 5x
4.6
297
imdi dikkatimizi q # 0 ve q q belirsiz ekillerine eviriyoruz. Bazen bu ekiller,

cebirsel ilemler yardmyla 0>0 veya q > q belirsiz ekillerine dntrlmek zere ele
alnabilir. Burada yine, q # 0n veya q - q un birer say olduunu ileri srmek niyetinde deiliz. Bunlar sadece, limitleri dnrken fonksiyonlarn davranlarn tanmlayan notasyonlardr. Bu belirsiz ekillerle nasl almamz gerektiini gsteren rnekler
aadadr.
RNEK 6
q # 0 Belirsiz ekli ile almak

1
lim ax sin x b
x: q
limitini bulun.
zm
1
lim ax sin x b
x: q
1
= lim+ a sin hb
h:0 h
q #0
h = 1>x .
= 1
RNEK 7
q - q Belirsiz ekli ile almak

lim a
x:0
1
1
- xb.
sin x
limitini bulun.
zm
x 0+ ise sin x 0+ dir ve

1
1
- x : q - q.
sin x
olur. Benzer ekilde x 0 ise sin x 0dir ve

1
1
- x : - q - s- qd = - q + q .
sin x
olur. ki ekilde limitte ne olduunu gstermez. Limiti bulmak iin, nce kesirleri birletiririz:
x - sin x
1
1
- x =
sin x
x sin x
ortak payda x sin x dir.
Sonra, sonuca lHpital Kuraln uygularz:

lim a
x:0
x - sin x
1
1
- x b = lim
sin x
x:0 x sin x
= lim
1 - cos x
sin x + x cos x
= lim
sin x
0
= = 0.
2
2 cos x - x sin x
x:0
x:0
bulunur.
0
0
Hala
0
0
298
ALITIRMALAR 4.6
31. Hangisi doru, hangisi yanltr? Cevabnz aklayn.
Limitleri Bulmak
16 altrmalarnda, limiti bulmak iin lHpital Kuraln kullann.
Sonra, limiti Blm 2de rendiimiz bir yntemle hesaplayn.
sin 5x
x
x: 0
x - 2
x: 2 x 2 - 4
2. lim
5x 2 - 3x
x: q 7x 2 + 1
4. lim
1 - cos x
x2
6. lim
1. lim
x3 - 1
x: 1 4x - x - 3
3. lim
5. lim
x: 0
x: q
2x 2 + 3x
x3 + x + 1
a. lim
x:3
0
x - 3
= = 0
6
x2 - 3
32. / ekli lim x: q sxd = lim x: q g sxd = q olan ve
aadakileri salayan trevlenebilir iki ve g fonksiyonu bulun.
sxd
sxd
= 3
= 0
a. lim
b. lim
x: q g sxd
x: q g sxd
b. lim
x:3
c. lim
x: q
LHpital Kuraln Uygulamak

726 altrmalarndaki limitleri lHpital kuralyla bulun.
7. lim
t:0
sin t 2
t
sin u
p - u
9. lim
u: p
11.
13.
8.
10.
sin x - cos x
x - p>4
x: p>4
lim
lim
x: sp>2d
- ax -
12.
p
btan x
2
x: 0
xscos x - 1d
x: 0 sin x - x
19. lim
lim
1 - sin x
1 + cos 2x
lim
cos x - 0.5
x - p>3
x: p>2
x: p>3
2x
x + 7 2x
2x 2 + 5 - 3
16. lim
x: 2
x2 - 4
10ssin t - td
18. lim
t: 0
t3
sin sa + hd - sin a
20. lim
h
h :0
x: 0
2x 2 - s3x + 1d2x + 2
x - 1
x: 1
2asa + xd - a
,
x
2x - p
cos x
14. lim
15. lim
17. lim
lim
x: p>2
a 7 0
x - 3
1
1
= lim
=
6
x:3 2x
x2 - 3
sxd
= q
g sxd
33. Srekli genileme Aadaki fonksiyonu x = 0 da srekli klacak bir c deeri bulun. c deerinizin neden ie yaradn aklayn.
sxd =
34. sxd = e
x + 2,
0,
r: 1
a. lim
x:0
sxd
= 1
gsxd
x: 0
1
2x
1
24. lim x tan x
x: q
26. lim
x: 0
x: q
lim
x: ; q
3x - 5
2x 2 - x + 2
sin 7x
tan 11x
29x + 1
2x + 1
sec x
lim
29.
x: sp>2d - tan x
x Z 0
x = 0.
fakat
but
lim
x:0
sxd
= 2.
g sxd
b. Bunun neden lHpital Kural ile elimediini aklayn.

T 35. 0/0 ekli Grafik izerek
limiti iin bir tahminde bulunun. Sonra tahmininizi lHpital

Kural ile dorulayn.
T 36. ekli
a. sxd = x - 2x 2 + x in grafiini uygun, geni bir x
deerleri aralnda izerek
lim A x - 2x 2 + x B
x: q
LHpital Kuralnn 2730 altrmalarndaki limitlere yardm olmaz.

Deneyin; bir dng iinde kalrsnz. Limitleri bir baka yolla bulun.
x: q
x + 1,
0,
2x 2 - s3x + 1d2x + 2
x - 1
x:1
Teori ve Uygulamalar
27. lim
g sxd = e
lim
23. lim sx - 2x 2 + xd
25.
ve
and
x = 0
olduunu gsterin.
asr - 1d
bir tam
say
, n npozitif
a positive
integer
r - 1
1
22. lim+ a x -
x Z 0
x = 0
x Z 0
olsun.
21. lim
9x - 3 sin 3x
,
5x 3
c,
28. lim+
2x
2sin x
cot x
30. lim+ csc x
x: 0
x: 0
limiti iin tahminde bulunun.

b. imdi, limiti lHpital Kural ile bularak tahmininizi dorulayn. lk adm olarak, (x)i A x + 2x 2 + x B > A x + 2x 2 + x B
kesri ile arpn ve yeni pay sadeletirin.
4.7
T
37. sxd =
1 - cos x 6 olsun. nin baz grafiklerinin lim

.
x0 (x)
x 12
38. Aada verilen fonksiyonlar ve aralklar iin, Cauchy Ortalama

Deer Teoreminin sonucunu salayan btn c deerlerini bulun.
g(x) = x2,
(a, b) = (2, 0)
b. (x) = x,
g(x) = x2,
(a, b) keyfi
c. (x) = x @3 4x,
g(x) = x2,
u
P(x, 0)
B(1, u)
A(1, 0)
(a, b) = (0, 3)
39. ekilde, emberin OA yarap 1 dir ve AB embere A da teettir.

AC yaynn radyan ls ve AB doru parasnn uzunluu u. B
ve C den geen doru, x-eksenini P(x, 0) noktasnda kesmektedir.
a. PA uzunluunun
40. Bir dik genin bir dik kenarnn uzunluu 1, dierinin uzunluu
y ve hipotensnn uzunluu r dir. ynin karsndaki ann
radyan ls u dir. u : p>2 iken aadaki limitleri bulun.
a. r - y.
us1 - cos ud
1 - x =
.
u - sin u
b. r 2 - y 2 .
c. r 3 - y 3 .
b. lim s1 - xd . i bulun.
u :0
c.
299
Bunu geometrik olarak yorumlayn.
limiti hakknda neden yanl bilgi verdiini aklayn. (pucu:

[1, 1]e [0.5, 1] erevesini deneyin )
a. (x) = x,
Newton Yntemi
lim [s1 - xd - s1 - cos ud] = 0. olduunu gsterin.
u: q
u
1
4.7
TARHSEL BYOGRAF
Niels Henrik Abel
(18021829)
Newton Yntemi
Matematiin temel problemlerinden biri denklemler zmektir. Kuadratik kk formln
kullanarak, x2 3x + 2 = 0 denklemini salayan bir noktay (zm) nasl bulacamz
biliyoruz. Kbik ve drdnc dereceden denklemleri (3. veya 4. dereceden polinomlar)
zmek iin de daha karmak formller vardr, fakat Norveli matematiki Neils Abel
beinci dereceden polinomlar zmek iin basit formllerin bulunmadn gsterdi.
Ayrca, sin x = x2 gibi, hem transandant fonksiyonlar ve hem de polinomlar veya baka cebirsel fonksiyonlar ieren denklemleri zmek iin de basit formller yoktur.
Bu blmde, Newton yntemi, ya da Newton-Raphson yntemi denen ve bir (x) = 0
denkleminin zmne yaklamak iin bir teknik olan bir saysal yntem alacaz. Aslnda bu yntem, nin sfr olduu noktalarn yaknlarnda y = (x) grafiinin yerine teetleri kullanr (nin sfr olduu bir x deeri, fonksiyonunun bir kk ve (x) = 0
denkleminin bir zmdr).
Newton Ynteminin leyii

Bir (x) = 0 denkleminin bir zmn tahmin ederken Newton ynteminin amac
zme yaklaan bir yaklamlar dizisi retmektir. Dizinin birinci says x0 seeriz.
Sonra, uygun koullar altnda, yntem nin grafiinin x eksenini kestii bir noktaya
doru adm adm ilerleyerek geri kalann halleder (ekil 4.43).
300
Yntem, her admda lineerizasyonlarndan birinin sfr ile nin sfrna yaklar.
Nasl alt aadadr.
Balang tahmini, x0 grafik izerek veya sadece tahmin edilerek seilebilir. Yntem
daha sonra y = (x) erisinin (x0, (x0)) noktasndaki teetini, eriye yaklamda bulunmakta kullanr ve teetin x eksenini kestii noktaya x1 der (ekil 4.43). x1 noktas genelde
zme x0dan daha yakndr. Erinin (x1, (x1)) noktasndaki teetinin x-eksenini kestii
nokta olan x2 noktas dizideki bir sonraki yaklamdr. Her yaklam bir sonrakini
hesaplamada kullanp, kke yeterince yaklap durabilecek noktaya gelene dek bu ie devam ederiz.
Art arda yaklamlar retmek iin aadaki ekilde bir forml gelitirebiliriz. xn
yaklam verilmise, erinin (xn, (xn)) noktasndaki teetinin nokta-eim denklemi
y
y f(x)
(x0, f(x0))
(x1, f(x1))
(x2, f(x2))
Aranan
kk
0
y = sxn d + sxn dsx - xn d.

x
x3 x2
Drdnc nc
x1
kinci
x0
Birinci
dir. Teetin x eksenini kestii noktay y = 0 yazarak buluruz (ekil 4.44).

0 = sxn d + sxn dsx - xn d
sxn d
= x - xn
sxn d
sxn d
x = xn sxn d
YAKLAIMLAR
EKL 4.43 Newton yntemi bir x0

balang tahmini ile balar ve (uygun
durumlarda) bir zaman aralnda tahmini
bir adm gelitirir.
sxn d Z 0 ise
xin bu deeri bir sonraki yaklam olan xn + 1dir.

Burada Newtonun metodunun bir zeti vardr.
y
y f(x)
Nokta: (xn, f(xn))
Eim: f'(xn)
Teet Denklemi:
y f(xn) f'(xn)(x xn)
(xn, f(xn))
Teet doru
(nin xndeki
lineerizasyonunun
grafii)
Newton Ynteminin leyii

1. (x) = 0 denkleminin bir kkne bir ilk yaklam iin bir tahminde bulunun.
Bir y = (x) grafii size yardmc olacaktr.
2. lk yaklam kullanarak bir ikincisini, ikinciyi kullanarak ncsn ve bu
ekilde devam ederek kk bulmak iin aadaki denklemi kullann.
xn + 1 = xn -
Aranan kk
0
xn
xn1 xn
f(xn)
f'(xn)
EKL 4.44 Newton ynteminin art arda

admlarnn geometrisi. Eri zerinde
xnden yukar doru kar ve teeti aa
doru izleyerek xn + 1i buluruz.
sxn d
,
sxn d
(x
if sx
0
n)
n d 0Zise
(1)
Newton Yntemini Uygulama

Newton ynteminin uygulamalar genellikle, bunlar bilgisayar veya hesap makinelerine
daha uygun hale getiren, ok sayda saysal hesaplamalar ierir. lk rneimizde 22ye
ondalk yaklamlar (x) = x2 2 = 0 denkleminin pozitif kkn tahmin ederek bulacaz. Yine de, hesaplamalar elle yapldnda dahi (ok skc olabilir), denklemlerin
zmlerini bulmak iin gl bir yol verirler.
lk rneimizde (x) = x2 2 = 0 denkleminin pozitif kkn tahmin ederek 22ye
ondalk yaklamlar bulacaz.
RNEK 1
2nin Kare Kkn Bulmak

(x) = x2 2 = 0
denkleminin pozitif kkn bulun.
4.7
Newton Yntemi
301
(x) = x2 2 ve (x) = 2x ile, (1) denklemi
zm
xn + 1 = xn -
xn 2 - 2
2xn
= xn -
xn
1
+ xn
2
xn
1
+ xn .
2
halini alr.
xn + 1 =
xn
1
+ xn
2
denklemi, her yaklamdan bir sonrakine birka tua basarak ulamamz salar. x0 = 1
balang deeri ile, aadaki tablonun ilk stunundaki sonular elde ederiz (5 ondalk
basamaa kadar, 22 = 1.41421dir).
y
20
y x3 x 1
x0
x1
x2
x3
15
10
=
=
=
=
1
1.5
1.41667
1.41422
Hata
Doru
rakam says
-0.41421
0.08579
0.00246
0.00001
1
1
3
5
EKL 4.45 sxd = x 3 - x - 1

fonksiyonunun grafii x-eksenini bir defa
keser; bu bulmak istediimiz kktr.
(rnek 2).
y x3 x 1
Aranan kk
x2
x1
x
RNEK 2
1.5
1.3478
(1, 1)
EKL 4.46 Tablo 4.1deki ilk x deeri

(drt ondala kadar).
Newton Yntemini Kullanmak
y = x x erisinin y = 1 yatay dorusunu kestii noktann x koordinatn bulun.

Eri doruyu x3 x = 1 veya x3 x 1 = 0 olduunda keser. (x) = x3 x 1 ne zaman sfr olur? (1) = 1 ve (2) = 5 olduundan, Ara Deer Teoremine gre aralnda
bir kkn var olduunu biliyoruz (ekil 4.45).
Newton yntemini, x6 = 1 balang deeri ile ye uygularz. Sonular Tablo 4.1 ve
ekil 4.6da grlmektedir.
n = 5 iken, x6 = x5 = 1.324717957 sonucuna ularz. xn+1 = xn olduunda (1) denklemi (xn) = 0 olduunu gsterir. (x) = 0n 9 ondalk basamaa kadar zmn bulduk.
ekil 4.7de rnek 2deki ilemin x0 = 3 ile eri zerindeki B0 (3, 23) noktasndan
balam olabileceini belirttik. B0 noktas x ekseninden olduka uzaktr, fakat B0daki
teet x eksenini (2.12, 0) yaknnda keser, dolaysyla x1 x0a gre daha gelimitir.
(x) = x3 x 1 ve (x) = 3x2 1 olmak zere, (1) denklemini daha nceki gibi st ste
kullanrsak, 9 ondalkl zm x7 = x6 = 1.3247 17957yi yedi admda dorularz.
zm
(1.5, 0.875)
x0
Newton yntemi ok abuk yaknsad iin (bunun hakknda daha fazlas daha
sonra) ou hesap makinesinin kk bulmakta kulland yntemdir. rnek 1deki tablodaki aritmetik, 5 ondalk basamak yerine 13 ondalk basamaa kadar gtrlseydi, bir
adm daha gitmek 22yi 10 dan daha fazla ondalk basamaa kadar doru verecekti.
302
TABLO 4.1 x0 = 1 ile sxd = x3 - x - 1 fonksiyonuna Newton yntemini uygulamann
sonular
B0(3, 23)
20
y x3 x 1
15
B1(2.12, 6.35)
Aranan kk
13
x2 x1
1
1.6 2.12
x0
3
EKL 4.47 x = 1> 23 n sandaki

herhangi bir x0 balama deeri bizi kke
gtrecektir.
y f(x)
x0
(xn)
(xn)
xn1 xn
0
1
2
3
4
5
1
1.5
1.3478 26087
1.3252 00399
1.3247 18174
1.3247 17957
-1
0.875
0.1006 82173
0.0020 58362
0.0000 00924
-1.8672E-13
2
5.75
4.4499 05482
4.2684 68292
4.2646 34722
4.2646 32999
1.5
1.3478 26087
1.3252 00399
1.3247 18174
1.3247 17957
1.3247 17957
sxn d
sxn d
Newton Ynteminin Yaknsakl
10
13
xn
ekil 4.47deki erinin x = -1> 23te yerel bir maksimumu ve x = 1> 23te yerel bir
minimumu vardr. x0 bu noktalar arasndayken Newton ynteminden iyi bir sonu alamayabiliriz, fakat x = 1> 23 n sandaki herhangi bir noktadan balayarak sonucu elde
ederiz. Bunu yapmak pek akllca olmaz ama B0n daha da sandan, rnein x0 = 0dan
da balayabilirdik. Bu daha uzun srerdi, fakat yine ayn sonuca yaknsard.
25
x'0
Pratikte, Newton yntemi genellikle etkileyici bir hzla yaknsar, fakat bu garantili olmadndan yaknsamann gerekten bulunduunu test etmeniz gerekir. Bunu yapmann
bir yolu fonksiyonu izerek x0 iin uygun bir balama deeri bulmaktr. u(xn)u e deer
vererek fonksiyonun bir sfrna yaklap yaklamadnz test edebilir, u xn xn + 1 u i
hesaplayarak yntemin yaknsayp yaknsamadn kontrol edebilirsiniz.
Ancak, teori biraz yardm salar. leri analizin bir teoremi bir r kk civarnda bir
aralktaki her x iin
sxdsxd
`
` 6 1
(2)
ssxdd2
ise, yntemin bu aralktaki herhangi bir x0 balama deeri iin rye yaknsayacan syler.
nin grafii, x-eksenini kestii noktann yaknlarnda ok yatay deilse bu koulun
salandna dikkat edin.
r ve x0 r ile arasnda, (x0) 0 iken nin grafii yukarya konkav, (x0) 0 iken
nin grafii aaya konkav ise Newton yntemi daima yaknsar. (Bkz. ekil 4.48.) ou
durumda, r kkne yaknsamann hz
EKL 4.48 Newton yntemi iki balama

noktasndan da rye yaknsayacaktr.
-+r*
x+
n +)
1+
(+
hata en1
max
sabit # (+)+*
x - r 2 = constant
xn - r 2,
2 min n
(3)
hata en
ileri analiz forml ile ifade edilir. Burada maks ve min, ryi ieren aralktaki maksimum
ve minimum deerleri gstermektedir. Forml, n + 1. admdaki hatann, bir sabit kere n.
admdaki hatann karesinden byk olmadn syler. Sabit, 1 den kk veya eit ise ve
u xn ru 103 ise uxn + 1 ru 106dr. Forml bir admda ondalk basamak doruluktan alt ondalk basamaa ilerler ve her baarl admda, doruluk basamak says ikiye
katlanmaya devam eder.
4.7
(xn, f(xn))
(xn) = 0 ise, Newton yntemi durur (ekil 4.49). Bu durumda, yeni bir balama noktas
deneyin. Elbette, nin ve nn ortak bir kk bulunabilir. Bunun byle olup olmadn
belirlemek iin, nce (x) = 0n zmlerini bulabilir ve yi bu deerlerde kontrol edebilirsiniz. Ya da ve n birlikte izebilirsiniz.
Newton yntemi her zaman yaknsamaz. rnein,
sxd = e
EKL 4.49 (xn) = 0 ise xn + 1i

tanmlayacak bir kesim noktas yoktur.
y
y f(x)
r
x0
303
Fakat ler Ktye Gidebilir
xn
Newton Yntemi
x1
x 6 r
x r,
ise, grafik ekil 4.50deki gibi olacaktr. x0 = r h ile balarsak, x1 = r + h buluruz ve art
arda yaklamlar bu iki deer arasnda gidip gelecektir. Herhangi bir iterasyon says bizi
aradmz kke ilk tahminimizden daha fazla yaklatrmaz.
Newton yntemi yaknsarsa, bir kke yaknsar. Yinede dikkatli olun. Yntemin
yaknsar gibi grnd ancak orada bir kk bulunmad durumlar bulunmaktadr. Neyse
ki, byle durumlar nadirdir.
Newton yntemi bir kke yaknsarsa, bu dndnz kk olmayabilir. ekil 4.51
bunun olabilecei iki durumu gstermektedir.
y f(x)
Bulunan
kk
Balama
noktas
EKL 4.50 Newton yntemi yaknsamaz.

rye herhangi bir yaklama elde etmeden
x0dan x1 ve tekrar x0a gidersiniz.
- 2r - x,
2x - r,
Aranan kk
x0
x1
y f(x)
x
x1
Bulunan kk
x2
x0
Aranan
kk
Balama
noktas
EKL 4.51 ok uzaktan balarsanz, Newton yntemi aradnz kk bulamayabilir.
Fraktal Havuzlar ve Newton Yntemi

Newton yntemiyle kk bulma ilemi kaotik olabilir, yani baz denklemler iin son kt
balama deerinin yerine fazlasyla bal olabilir.
4x4 4x2 = 0 denklemi buna bir rnektir (ekil 4.52a). x-eksenindeki mavi blgedeki
balama deerleri A kkne giderler. Siyah blgedeki balama deerleri B kkne, krmz blgedeki balama deerleri ise C kkne giderler. ; 22>2 noktalar yatay teetleri verir. ; 221>7 noktalar dnerler, yani ikisi de birbirini verir (ekil 4.52b).
221>7 ve 22>2 arasndaki aralk, C kkne giden noktalarn ak aralklarnn
arasnda bulunan sonsuz sayda A kkne giden noktalarn ak aralklarn ierir (ekil
4.52c). Birbirini izleyen aralklarn snr noktalar (bunlardan sonsuz sayda vardr) kklere gitmeyip, bir deerden dierine dnp dururlar. stelik, 221>7ye sadan yaklaan
noktalar setiimizde, hangi noktalarn Aya, hangi noktalarn Cye gittiklerini ayrt etmek olduka gleir. 221>7nin ayn tarafnda, hedefleri birbirinden ok uzakta olan
birbirlerine keyfi derecede yakn noktalar buluruz
Kkleri dier noktalarn ekicileri olarak dnrsek, ekil 4.52deki renklendirme
ektikleri noktalarn aralklarn (ekme aralklar) gsterir. A ve B kkleri arasndaki aralklarn, ya Aya ya da Bye ekileceklerini dnebilirsiniz, fakat grdmz gibi, durum
byle deildir. A ve B arasnda Cye ekilen noktalarn sonsuz sayda aral vardr. Ayn ekilde, B ile C arasnda da Aya ekilen noktalarn sonsuz sayda aral bulunmaktadr.
Newton yntemini kompleks z6 1 = 0 denklemini zmek iin kullandmzda daha
dramatik bir kaotik davran rneiyle karlarz. Bu denklemin alt zm vardr: 1,
1, ve drt kompleks say, ;s1>2d ; A 23>2 B i.
304

y
y 4x4 4x2
21
7
A kk
1
B kk
0
2
2
21
7
2
2
21
7
C kk
1
21
7
0
x
2
2
2
2
1
(a)
(b)
21
7
2
2
(c)
EKL 4.52 (a) A - q , - 22>2 B , A - 221>7, 221>7 B , ve

and A 22>2, q B daki balama deerleri srasyla A,
ve 22>2 , deerleri
B ve C kklerini verir. (b) x = ; 221>7 deerleri sadece birbirini verir. (c) 221>7 and
arasnda, Cye giden noktalarn ak aralklar arasnda yer alan sonsuz sayda Aya giden deerlerin ak
aral bulunur. Bu davran A - 22>2, - 221>7 B . aralnda da grlr.
EKL 4.53 Bilgisayarla retilen bu balang deer portresi, z6 1 = 0 denklemini zmek iin
Newton yntemi kullanldnda, kompleks dzlemdeki farkl noktalarn balama deeri olarak
kullanldklarnda nereye gittiklerini gstermek iin renklendirilmitir. Krmz noktalar 1e, yeil
noktalar s1>2d + A 23>2 B i ,ye, koyu mavi noktalar s -1>2d + A 23>2 B i ,ye gider ve byle devam
eder. 32 admdan sonra bir kkn 0.1 birim yaknna ulamayan diziler yaratan balama noktalar
siyahla gsterilmitir.
4.7
Newton Yntemi
305
ekil 4.53n (bundan nceki sayfada) gsterildii gibi, alt kkten her birinin sonsuz
sayda ekim havuzu vardr (Ek 5). Krmz havuzlardaki balama noktalar 1 kkne
ekilirler, yeil havuzdakiler s1>2d + A 23>2 B i, kkne ekilirler ve byle devam eder.
Her havuzun karmak ekli art arda bytmeler altnda kendini sonsuza kadar tekrar eden
bir snr vardr.
ALITIRMALAR 4.7
Kk Bulmak
1. Newton yntemini kullanarak x2 x 1 = 0 denkleminin zmlerini tahmin edin. Soldaki zm iin x0 = 1 ve sadaki zm
iin x0 = 1 ile balayn. Sonra, her iki durumda da x2yi bulun.
2. Newton yntemiyle x3 + 3x + 1 = 0 denkleminin tek reel kkn
tahmin edin. x0 = 0 ile balayn ve x2yi bulun.
3. Newton yntemiyle (x) = x4 + x 3 fonksiyonunun iki sfrn
tahmin edin. Soldaki sfr iin x0 = 1 ve sadaki sfr iin x0 = 1
ile balayn. Sonra, her iki durumda da x2yi bulun.
4. Newton yntemiyle (x) = 2x x2 + 1 fonksiyonunun iki sfrn
tahmin edin. Soldaki sfr iin x0= 0 ve sadaki sfr iin x0 = 2 ile
balayn. Sonra, her iki durumda da x2yi bulun.
5. Newton yntemiyle, 2nin pozitif drdnc kkn x4 2 = 0
denklemini zerek bulun. x0 = 1 aln ve x2yi bulun.
6. Newton yntemiyle, 2nin negatif drdnc kkn x4 2 = 0
denklemini zerek bulun. x0 = 1 aln ve x2yi bulun.
Teori, rnekler ve Uygulamalar

7. Bir kk tahmin etmek lk tahmininizde ansl olduunuzu
varsayn, yani x0 (x) = 0 denkleminin zm olsun. (x0)in
tanml olduunu ve 0 olmadn varsayarak, x1e ve daha sonraki yaklamlara ne olur?
8. piyi tahmin etmek cos x = 0 denklemini zmek iin Newton
yntemini kullanarak p@2yi be ondalk basamak hassaslkta bulmay dnyorsunuz. Balama deerinizin ne olduu fark eder
mi? Yantnz aklayn.
9. Salnm h 0 ise
2x,
x 0
2-x, x 6 0
denklemine Newton yntemini uygulamann, x0 = h ise x1 = h ve
x0 = h ise x1 = h vereceini gsterin. Tersliin nerede olduunu
gsteren bir resim izin.
sxd = e
10. Giderek ktleen yaklamlar x0 = 1 alarak (x) = x1@3 fonksiyonuna Newton yntemini uygulayn ve x1, x2, x3 ve x4 hesaplayn. xn .iin bir forml bulun. n iken, xn ye
. ne olur?
Neler olduunu gsteren bir ekil izin.
11. Aadaki drt ifadenin neden ayn bilgiye gerek duyduunu
aklayn:
3
i) (x) = x 3x 1in kklerini bulun.

ii) y = x3 erisi ile y = 3x + 1 dorusunun kesiim noktalarnn x
iii) y = x3 3x erisinin y = 1 yatay dorusunu kestii noktalarn

x koordinatlarn bulun.
iv)
g sxd = s1>4dx 4 - s3>2dx 2 - x + 5 fonksiyonunun trevinin sfr olduu x deerlerini bulun.
12. Bir gezegenin yerini bulmak Bir gezegenin uzay koordinatlarn

bulmak iin, x = 1 + 0.5 sin x gibi denklemleri zmemiz gerekir.
(x) = x 1 0.5 sin x fonksiyonunun grafiini izmek fonksiyonun x = 1.5 civarlarnda bir kk olduunu gsterir. Bu tahmini gelitirmek iin Newton ynteminin bir uygulamasn kullann. Yani,
x0 = 1.5 ile balayarak x1i bulun (Kkn deeri 5 ondalk basamaa kadar 1.49870tir). Radyan kullanmay unutmayn.
T 13. Bir grafik izer zerinde Newton yntemini kullanmak iin
bir program (x) = x3 + 3x + 1 olsun. Newton yntemindeki
hesaplamalar iin bir program
a. y0 = (x) ve y1 = NDER (x) olsun.
b. xe x0 = 0.3 girin.
c. Sonra xe x (y0@y1) girin ve Enter tuuna tekrar tekrar basn.
Saylar nin sfrna yaklarken izleyin.
d. Farkl x0lar iin (b) ve (c) admlarn tekrarlayn.
e. Kendi denkleminizi yazn ve bunu Newton yntemiyle zmek iin bu yaklam kullann. Cevaplarnz, hesap makinenizin kendisinde bulunan, fonksiyonlarn sfrlarn veren zelliin verdii cevaplarla karlatrn.
T 14. (Altrma 11in devam)
a. (x) = x3 3x 1in iki negatif kkn 5 ondalk basamaa
kadar bulmak iin Newton yntemini kullann.
b. (x) = x3 3x 1in grafiini 2 x 2.5 aralnda izin.
nin 5 ondalk basamaa kadar sfrlarn tahmin etmek iin
ZOOM ve TRACE kullann.
c. g(x) = 0.25x4 1.5x2 x 5in grafiini izin. Uygun
leklemeyle beraber ZOOM ve TRACE kullanarak 5 ondalk
basamaa kadar grafiin yatay teetlerinin bulunduu x
deerlerini bulun.
T 15. Erileri Kesitirmek y = tan x erisi y = 2x dorusunu x = 0 ile
x = p@2 arasnda keser. Newton yntemini kullanarak tam yerini
bulun.
T 16. Bir kuadratiin gerek zmleri Newton yntemini kullanarak x4 2x3 x2 2x + 2 = 0 denkleminin iki reel zmn bulun.
T 17. a. sin 3x = 0.99 x2 denkleminin ka zm vardr?
b. Bunlar bulmak iin Newton yntemini kullann.
306
T 18. Erileri Kesitirmek
a. Denizalt ve detektr arasndaki mesafeyi minimize eden

x deerinin x = 1@(x2 + 1) denkleminin zm olduunu gsterin.
a. cos 3x hi xe eit olur mu? Yantnz aklayn.

b. Newton yntemini kullanarak nerede olduunu bulun.
b. x = 1@(x2 + 1) denklemini Newton yntemiyle zn.
T 19. (x) = 2x4 4x2 + 1 fonksiyonunun 4 reel kkn bulun.
27. Kknde neredeyse dz olan eriler Baz eriler o kadar dzdr ki, pratikte, Newton metodu kkten doru bir yaklam veremeyecek kadar uzak bir yerde durur. (x) = (x 1)40 fonksiyonuna
x0 = 2 balama deeriyle Newton denklemini uygulayarak makinenizin x = 1 kkne ne kadar yaklatna bakn.
T 20. piyi tahmin etmek x0 = 3 ile tan x = 0 denklemini zmek

iin Newton yntemini kullanarak, hesap makinenizin gsterdii
basamaa kadar pyi tahmin edin.
21. Hangi x deer(ler)inde cos x = 2x olur?
22. Hangi x deer(ler)inde cos x = x olur?
23. Blm
2.6daki
Ara
Deer
Teoremini
kullanarak,
(x) = x3 + 2x 4n x = 1 ve x = 2 arasnda bir kk olduunu
gsterin. Kk 5 ondalk basamaa kadar bulun.
24. Drdnc meretebe polinomu arpanlara ayrmak Aadaki
arpanlara ayrmada r1den r4e deerleri tahmin edin.
8x 4 - 14x 3 - 9x 2 + 11x - 1 = 8sx - r1 dsx - r2 dsx - r3 dsx - r4 d .
y
y (x 1)40
y 8x4 14x3 9x2 11x 1

Eim = 40
2
1
2
4
6
8
10
12
Eim = 40
1
(2, 1)
Neredeyse dz
1
28.
Aranan kkten bakasn bulmak (x) = 4x4 4x2 fonksiyonunun kk de Newton yntemi, x = 221>7 . civarnda balatlarak bulunabilir. Deneyin. (ekil 4.52ye bakn.)
T 25. Farkl sfrlara yaknsama Verilen balama deerlerini kullanarak sxd = 4x 4 - 4x 2 fonksiyonunun sfrlarn bulmak iin
Newton yntemini kullann (ekil 4.52).
a. x0 = -2 ve x0 = -0.8 , A - q , - 22>2 B iinde
29. yon konsantrasyonu bulmak Hidroklorik asit iinde doymu

bir magnezyum hidroksit zeltisinin asitliliini bulurken hidronyum iyonu konsantrasyonu [H3O+] iin
A - 221>7, 221>7 B iinde

c. x0 = 0.8 ve x0 = 2 , A 22>2, q B iinde
b. x0 = -0.5 ve x0 = 0.25 ,
3.64 * 10 -11
= [H3 O+] + 3.6 * 10 -4
[H3 O+]2
d. x0 = - 221>7 ve x0 = 221>7 de
denklemini karrsnz. [H3O+]nin deerini bulmak iin,

x = 104[H3O+] alr ve denklemi
26. Ses detektr problemi Denizalt bulma problemlerinde, sk

sk bir denizaltnn su altndaki bir ses detektrne en yakn yaklama noktasn (EYYN) bulmak gereklidir. Denizaltnn y = x2
parabolik yolunu izlediini ve detektrn (2, 1@2) noktasnda
bulunduunu varsayn.
x3 + 3.6x2 36.4 = 0
haline getirirsiniz. Sonra da bunu Newton yntemini kullanarak
zersiniz. x ve [H3O+] iin ne bulursunuz? (2 ondalk basamaa
kadar.)
y x2
ki boyutta
denizaltnn yolu
1
EYYN
0
30. Kompleks kkler Kompleks saylarla aritmetik yapabilecek bir

bilgisayar veya hesap makineniz varsa, z6 1 = 0 denklemini
Newton yntemiyle zmek iin deneyler yapn. Kullanlacak
rekrans bants
zn + 1 = zn -
1
Ses detektr 2,
2
z n6 - 1
6z n5
veya
or
zn + 1 =
5
1
z +
.
6 n
6z n5
olarak verilmektedir. (Dierleri yannda) u deerleri de kullann

2, i, 23 + i .
4.8 Ters Trevler
4.8
307
Ters Trevler
Bir fonksiyonun trevinin nasl bulunacan rendik. Ancak, bir ok problem, bilinen
trevinden (bilinen deiim oranndan) fonksiyonun bulunmasn gerektirir. rnein, belli
bir balang yksekliinden dmekte olan bir cismin hz fonksiyonunu biliyor olabiliriz
ve belirli bir periyot iinde herhangi bir anda cismin yksekliini bilmeye ihtiyacmz olabilir. Daha genel olarak, bir F fonksiyonunu trevi olan den bulmak istiyoruz. Byle bir
F fonksiyonu varsa, buna nin ters trevi denir.
Ters Trevleri Bulmak
TANIM
Ters Trev
Bir I aralndaki her x iin F(x) = (x) ise Fye I aral zerinde nin bir ters
trevi denir.
F(x) fonksiyonunu, trevi olan (x)ten bulma ilemine ters trev alma denir. Bir fonksiyonunun ters trevini gstermek iin F, bir g fonksiyonunun ters trevini gstermek iin
G vs. gibi byk harfler kullanrz.
RNEK 1
Aadaki fonksiyonlarn her biri iin bir ters trev bulunuz

(a) sxd = 2x
(b) gsxd = cos x
(c) hsxd = 2x + cos x
zm
(a) Fsxd = x 2
(b) Gsxd = sin x
(c) Hsxd = x 2 + sin x
Her cevap, trev alarak kontrol edilebilir. F(x) = x2nin trevi 2xdir. G(x) = sin xin
trevi cos x ve H(x) = x2 + sin xin trevi de 2x + cos xdir.
Trevi 2x olan tek fonksiyon F(x) = x2 deildir. x2 + 1 fonksiyonunun trevi de
ayndr. Herhangi bir C iin x2 = Cnin de yle. Baka var mdr?
Blm 4.2 deki Ortalama Deer Teoreminin 2. Sonucu cevab verir: Bir fonksiyonun
herhangi iki ters trevi bir sabit kadar fark eder. Bu nedele, C keyfi bir sabit olmak zere
x2 + C fonksiyonlar, (x) = 2xin btn ters trevlerini oluturur. Daha genel olarak,
aadaki sonu geerlidir.
308
F fonksiyonu bir I aral zerinde nin bir ters trevi ise nin I aral zerindeki en genel Ters Trevi, C keyfi bir sabit olmak zere
Fsxd + C
dir.
Bylece, nin I aral zerindeki en genel ters trevi, grafikleri dikey olarak birbirinin telenmesi olan bir F(x) + C fonksiyon ailesidir. Bu aileden zel bir ters trevi,
Cye belirli bir deer atayarak seebiliriz. Byle bir atamann nasl yaplabileceini
gsteren bir rnek aadadr.
RNEK 2 zel Bir Ters Trev Bulmak

(x) = sin xin F(0) = 3 eitliini salayan bir ters trevini bulun
zm
cos xin trevi sin x olduundan,

Fsxd = -cos x + C
genel ters trevi (x)in btn ters trevlerini verir. F(0) = 3 koulu C iin belirli bir deer
tanmlar. Fsxd = -cos x + C de x = 0 yazmak
F(0) = cos 0 + C = 1 + C
verir. F(0) = 3 olduundan, Cyi zersek C = 4 buluruz. Bylece,
F(x) = cos x + 4
F(0) = 3 eitliini salayan ters trevdir.
Deiik trev alma kurallarndan geriye doru alrken, ters trevler iin formller
ve kurallar gelitirebiliriz. Her bir durumda, verilen bir fonksiyonun btn ters trevlerini
gsteren genel ifadede keyfi bir C sabiti vardr. Tablo 4.2, nemli birka fonksiyonun ters
trevlerini gstermektedir.
TABLO 4.2 Ters Trev Formlleri
Fonksiyon
Genel ters trev
1.
xn
xn+1
+ C,
n + 1
2.
sin kx
3.
cos kx
sin kx
sabit, k k0Z 0
+ C, kkbir
a constant,
k
4.
5.
6.
7.
sec2 x
csc2 x
sec x tan x
csc x cot x
tan x + C
-cot x + C
sec x + C
-csc x + C
n Z -1, n rasyonel
cos kx
sabit, k k 0Z 0
+ C, kk bir
a constant,
k
4.8 Ters Trevler
309
Tablo 4.2 deki kurallar, soldaki fonksiyonu elde etmek zere, genel ters trevin, trevi
alnarak kolaylkla gereklenebilir. rnein, C sabitinin deeri ne olursa olsun,
tan x + Cnin trevi sec2 x dir ve bu, sec2 xin en genel ters trevi formln saptar.
RNEK 3
Tablo 4.2yi Kullanarak Ters Trev Bulmak
Aadaki fonksiyonlarn her birinin genel ters trevlerini bulunuz.

(a) sxd = x 5
1
2x
(c) hsxd = sin 2x
(b) gsxd =
(d) isxd = cos
x
2
zm
(a) Fsxd =
x6
+ C
6
n = 5 ile
Forml 1
(b) gsxd = x -1>2 , bu yzden

Gsxd =
(c) Hsxd =
x 1>2
+ C = 22x + C
1>2
-cos 2x
+ C
2
n = -1>2 ile
Forml 1
k = 2 ile
Forml 2
sin sx>2d
k = 1>2 ile
x
+ C = 2 sin + C
Forml 3
2
1>2
Dier trev kurallarna karlk da ters trev kurallar vardr. Ters trevleri toplayp
karabilir, bir sabitle arpabiliriz.
Tablo 4.3teki formller, ters trevlerin trevleri alnarak ve sonucun orijinal fonksiyonla uyutuu gereklenerek, kolaylkla ispatlanabilir. Forml 2, k = 1 ile Forml 1in
zel halidir.
(d) Isxd =
TABLO 4.3 Ters Trevlerin Lineerlik Kurallar
1.
2.
3.
RNEK 4
Sabit arpan Kural:

Negatif Kural:
Toplam veya Fark Kural:
Fonksiyon
Genel ters trev
k(x)
(x)
sxd ; gsxd
kF(x) + C, k bir sabit

-Fsxd + C,
Fsxd ; Gsxd + C
Ters Trevler iin Lineerlik Kurallarn Kullanmak

sxd =
Fonksiyonunun genel ters trevini bulun.
3
2x
+ sin 2x.
310
zm
rnek 3teki g ve h fonksiyonlar ile, elimizde sxd = 3gsxd + hsxd vardr.
rnek 3bden g(x)in bir ters trevi Gsxd = 22x olduundan, ters trevler iin Sabit
arpan Kuralndan, 3gsxd = 3> 2x. in bir ters trevi 3Gsxd = 3 # 22x = 62x dir.
Benzer ekilde, rnek 3cden hsxd = sin 2x. in bir ters trevinin Hsxd = s -1>2d cos 2x
olduunu biliyoruz. Ters trevler iin Toplam Kuralndan, (x)in genel ters trev formln, C keyfi bir sabit olmak zere
Fsxd = 3Gsxd + Hsxd + C

= 62x -
1
cos 2x + C
2
olarak elde ederiz.

Ters trevler birka nemli rol oynar. Bunlar bulmann yntem ve teknikleri analizin
balca blmlerinden biridir (Bu, Blm 8in konusudur).
Balang Deer Problemleri ve Diferansiyel Denklemler

Bir (x) fonksiyonu iin bir ters trev bulma problemi,
dy
= sxd.
dx
denklemini salayan bir y(x) fonksiyonu bulmakla ayndr. Bilinmeyen bir y fonksiyonunun trevini ieren bir denklem olduundan, byle bir denkleme diferansiyel denklem
denir. Bunu zmek iin, denklemi salayan bir y(x) fonksiyonu bulmamz gerekir. Bu
fonksiyon, (x)in ters trevi alnarak bulunur. Ters trev alma ilemi srasnda ortaya kan keyfi sabiti, bir
y(x0) = y0
balang koulu belirleyerek saptarz. Bu koul, x = x0 iken y(x)in deeri y0dr demektir.
Bir diferansiyel denklem ve bir balang koulu kombinasyonu balang deer problemi adn alr. Byle denklemler btn bilim kollarnda nemli roller oynarlar. Aada
balang deer problemi zmne bir rnek verilmitir.
RNEK 5
Eim Fonksiyonundan ve Bir Noktasndan Bir Eriyi Bulmak
(1, 1) noktasndan gemesi gereken ve (x, y) noktasndaki eimi 3x2 olan erinin denklemini bulun.
zm
Matematiksel lisanla, aadakilerden oluan balang deer problemini zmemiz istenmektedir:
Diferansiyel
denklem:
The differential
equation:
Balang
The initial koulu:
condition:
1.
dy
= 3x 2
dx
Erinin eimi 3x 2dir

.
ys1d = -1
Diferansiyel denklemi zn: y fonksiyonu (x) = 3x2nin bir ters trevidir, u halde
y = x3 + C
dir. Bu sonu bize, ynin bir C deeri iin x3 + Cye eit olduunu syler. Bu deeri,
y(1) = 1 balang koulundan buluruz.
4.8 Ters Trevler
2.
y x3 C
2
1
C2
C1
C0
C 1
C 2
x
0
1
(1, 1)
311
Cyi hesaplayn.
y = x3 + C
-1 = s1d3 + C
C = -2.
ys1d = -1 balang koulu
Aradmz eri, y = x3 2 dir (ekil 4.54.)

(x) fonksiyonunun en genel ters trevi F(x) + C (rnek 5te x3 + C), dy@dx = (x) diferansiyel denkleminin y = F(x) + C genel zmn verir. Genel zm, denklemin btn zmlerini (sonsuz tane vardr, her C ii bir tane) verir. Diferansiyel denklemi genel
zmn bularak zeriz. Sonra, y(x0) = y0 koulunu salayan bir zel zm bularak
balang deer problemini zeriz.
Ters Trev ve Hareket
EKL 4.54 y = x3 + C erileri koordinat

dzlemini st ste gelmeden doldururlar.
rnek 5te, verilen (1, 1) noktasndan
geen eriyi y = x3 2 olarak tanmlarz.
unu rendik: bir cismin konumunun trevi, cismin hzn ve hznn trevi de cismin
ivmesini verir. Bir cismin ivmesini bilirsek, bir ters trev bulmakla cismin hzn ve hznn
ters trevinden de cismin konum fonksiyonunu ortaya karabiliriz. Bu ilem, Blm 4.2
Sonu 2 de bir uygulama olarak kullanlmtr. imdi, ters trevler cinsinden bir terminolojimiz ve kavramsal bir yapmz bulunduuna gre, problemi, diferansiyel denklemler
asndan bir kere daha ele alalm.
RNEK 6
Ykselen Bir Balondan Bir Paket Brakmak
Bir balon, 80 ft ykseklikten bir paket braktnda 12 ft@sn hzla ykselmektedir. Paketin
yere ulamas ne kadar srer.
zm y (t) paketin t anndaki hzn ve s(t) de yerden yksekliini gstersin. Dnyann
yzeyi civarnda yerekimi ivmesi 32 ft@sn2dir. Braklan pakete baka kuvvetlerin etki
etmediini kabul ederek
yerekimi ivmesi alalma ynnde
etki ettiinden negatiftir.
dy
= -32.
dt
buluruz. Bu bizi, paketin hareketi iin matematik modelimiz olan, aadaki balang
deer problemine gtrr:
Diferansiyel
denklem:
Differential equation:
dy
= -32
dt
Balang
koulu:
Initial condition:
ys0d = 12,
Paketin hzn elde etmek iin, balang deer problemini zeriz.

1.
Diferansiyel denklemi zn: 32nin ters trevi iin genel bir forml
y = 32t + C
2.
dir. Diferansiyel denklemin genel zmn bulduumuza gre, problemimizin

zm olan zel bir zm bulmak iin balang koulunu kullanrz.
Cyi hesaplayn:
12 = -32s0d + C
C = 12.
ys0d = 12 balang koulu
312
Balang deer probleminin zm

y = 32t + 12
dir. Hz, yksekliin trevi olduundan ve paketin brakld t = 0 annda paketin ykseklii 80 ft olduundan, ikinci bir balang deer problemi elde ederiz:
Diferansiyel
denklem:
ds
= -32t + 12
dt
Initial condition:
Balang
koulu:
ss0d = 80
Son denklemde
y = ds>dt yazn
Ykseklii, zamann bir fonksiyonu olarak bulmak iin bu balang deer problemini
zeriz.
1.
Diferansiyel denklemi zn: 32t + 12nin genel ters trevi aadaki gibidir.
s = 16t2 + 12t + C
2.
Cyi hesaplayn:
80 = -16s0d2 + 12s0d + C
C = 80.
ss0d = 80 balang koulu
Paketin, t annda yerden ykseklii

s = 16t2 + 12t + 80
dir.
zm kullann : Paketin ne kadar zamanda yere ulaacan bulmak iin s yerine
sfr yazar ve tyi zeriz:
-16t 2 + 12t + 80 = 0
-4t 2 + 3t + 20 = 0
t =
-3 ; 2329
-8
t L -1.89,
Kuadratik forml
t L 2.64.
Paket, balondan brakldktan yaklak 2.64 sn sonra yere arpar (Negatif kkn fiziksel
anlam yoktur).
Belirsiz ntegraller
Bir fonksiyonun btn ters trevlerini gstermek iin zel bir sembol kullanlr.
TANIM
Belirsiz ntegraller, ntegrant
nin btn ters trevlerinin kmesine, nin xe gre belirsiz integrali denir ve
L
sxd dx.
ile gsterilir. 1 sembol bir integral iaretidir. fonksiyonu integralin integrand, x ise integrasyon deikenidir.
313
4.8 Ters Trevler
Bu notasyonu kullanarak, rnek 1in zmn aadaki gibi tekrar ifade ederiz:
L
L
L
2x dx = x 2 + C,
cos x dx = sin x + C,
s2x + cos xd dx = x 2 + sin x + C.
Bu notasyon, Blm 5te incelenecek olan, ters trevlerin balca uygulamasyla ilgilidir.
Ters trevler, sonsuz toplamlarn limitlerini hesaplamada anahtar rol oynar. Blm 5in,
Analizin Temel Teoremi, denen ana sonucunda tanmlanan beklenmedik ve harika bir ekilde faydal bir rol.
RNEK 7
Terim Terime Yaplan Belirsiz ntegrasyon ve ntegrasyon Sabitini Yeniden Yazmak
Hesaplaynz:
L
zm
sx 2 - 2x + 5d dx.
x2 2x + 5in bir ters trevinin sx 3>3d - x 2 + 5x olduunu hatrlarsak, integrali

Ters trev
$++%++&
(x 2 - 2x + 5) dx =
x3
- x 2 + 5x + C.
3
()*
keyfi sabit
olarak hesaplayabiliriz. Ters trevi hatrlamazsak, Toplam, Fark ve Sabit arpan kurallar
ile terim-terim ortaya karabiliriz:
L
sx 2 - 2x + 5d dx =
x 2 dx -
2x dx +
5 dx
x 2 dx - 2
x dx + 5 1 dx
L
L
L
x2
x3
= a + C1 b - 2 a + C2 b + 5sx + C3 d
3
2
=
x3
+ C1 - x 2 - 2C2 + 5x + 5C3 .
3
Bu forml olmas gerektiinden karmaktr. C1, 2C2 ve 5C3

C = C1 2C2 + 5C3 keyfi sabitinde birletirirsek, forml
x3
- x 2 + 5x + C
3
basit haline sadeleir.
tek bir
314
ve hal btn ters trevleri verir. Bu nedenle, terim terim integre etmeyi seseniz bile
dorudan son hale gitmenizi tavsiye ederiz.
L
sx 2 - 2x + 5d dx =
x 2 dx 2x dx +
5 dx
L
L
L
x3
=
- x 2 + 5x + C.
3
yazn. Her bir ksm iin bulabildiiniz en basit ters trevi bulun ve integrasyonun sonunda bir keyfi sabit ekleyin.
ALITIRMALAR 4.8
Belirsiz ntegralleri Bulmak
116 altrmalarnda her bir fonksiyon iin bir ters trev bulun. Yapabildiklerinizi akldan yapn. Yantlarnz trev alarak kontrol edin.
1754 altrmalarndaki en genel ters trevleri veya belirsiz integralleri bulun. Yantlarnz trev alarak kontrol edin.
1. a. 2x
b. x 2
c. x 2 - 2x + 1
2. a. 6x
b. x
c. x 7 - 6x + 8
3. a. -3x -4
b. x -4
4. a. 2x -3
b.
1
5. a. 2
x
5
b. 2
x
5
c. 2 - 2
x
2
6. a. - 3
x
3
7. a. 2x
2
1
c. x - 3
x
4 3
x
8. a. 2
3
1
b.
2x 3
1
b.
2 2x
1
b.
3
32
x
2
9. a. x -1>3
3
1
b. x -2>3
3
1
c. - x -4>3
3
3 -5>2
x
2
10. a.
1 -1>2
x
2
x -3
+ x2
2
b. -
b. 3 sin x
12. a. p cos px
b.
14. a. csc x
15. a. csc x cot x
16. a. sec x tan x
p
cos
2
2
b. sec2
3
21.
c. -x -3 + x - 1
23.
a3t 2 +
t
b dt
2
18.
20.
s2x 3 - 5x + 7d dx
22.
1
1
a 2 - x 2 - b dx
3
L x
24.
26.
3
x B dx
A 2x + 2
28.
29.
a8y -
30.
31.
c. sin px - 3 sin 3x
33.
px
+ p cos x
2
3x
c. -sec2
2
35.
37.
c. 2x +
3
c. -
25.
2x
1
27.
3
2
x
2
b dy
y 1>4
s5 - 6xd dx
a
t2
+ 4t 3 b dt
L 2
L
s1 - x 2 - 3x 5 d dx
2
1
a - 3 + 2xb dx
x
L 5
L
x -5>4 dx
2x
2
b dx
+
2
L
2x
a
1
1
- 5>4 b dy
7
y
L
2xs1 - x -3 d dx
32.
x -3sx + 1d dx
t2t + 2t
dt
t2
34.
s -2 cos td dt
36.
s -5 sin td dt
7 sin
u
du
3
38.
3 cos 5u du
s -3 csc2 xd dx
40.
csc u cot u
du
41.
2
L
42.
4 + 2t
dt
t3
c. cos
3x
3
b. - csc2
2
2
c. 1 - 8 csc 2x
b. -csc 5x cot 5x
px
px
c. -p csc
cot
2
2
b. 4 sec 3x tan 3x
sx + 1d dx
x -1>3 dx
c. 2x +
px
2
x
3
19.
1 -3>2
x
2
11. a. -p sin px
13. a. sec2 x
c. x -4 + 2x + 3
17.
c. sec
px
px
tan
2
2
39.
a-
sec2 x
b dx
3
2
sec u tan u du
L5
315
4.8 Ters Trevler
43.
45.
47.
L
L
s4 sec x tan x - 2 sec2 xd dx 44.

ssin 2x - csc2 xd dx
46.
1 + cos 4t
dt
2
L
48.
1
scsc2 x - csc x cot xd dx
L2
L
s2 cos 2x - 3 sin 3xd dx
1 - cos 6t
dt
2
L
49.
s2 + tan2 ud du
s1 + tan2 ud du
50.
L
L
(pucu: 1 + tan2 u = sec2 u)
51.
cot2 x dx
L
(pucu: 1 + cot2 x = csc2 x)
53.
cos u stan u + sec ud du
52.
54.
63. Her formln doru mu yanl m olduunu syleyin ve yantnz

ksaca aklayn.
a.
b.
s2x + 1d2 dx =
3s2x + 1d2 dx = s2x + 1d3 + C
6s2x + 1d2 dx = s2x + 1d3 + C

L
ksaca aklayn.
c.
s1 - cot2 xd dx
csc u
du
csc
u
- sin u
L
s2x + 1d3
+ C
3
a.
b.
c.
22x + 1 dx = 2x 2 + x + C
22x + 1 dx = 2x 2 + x + C
22x + 1 dx =
Ters Trev Formllerini Kontrol Etmek
1
A 22x + 1 B 3 + C
3
5560 altrmalarndaki formlleri trev alarak dorulayn.
Balang Deer Problemleri
s7x - 2d4
s7x - 2d3 dx =
55.
+ C
28
L
s3x + 5d-1
s3x + 5d-2 dx = + C
56.
3
L
65. Aadaki grafiklerden hangisi
57.
58.
sec2 s5x - 1d dx =
csc2 a

ksaca aklayn.
x2
sin x + C
2
x sin x dx =
x sin x dx = -x cos x + C
x sin x dx = -x cos x + sin x + C
c.
L
ksaca aklayn.
a.
b.
c.
L
L
L
x - 1
x - 1
b dx = -3 cot a
b + C
3
3
1
1
dx = + C
2
x
+
1
L sx + 1d
x
1
dx =
+ C
60.
2
x + 1
L sx + 1d
b.
balang deer probleminin zmn gsterir?
1
tan s5x - 1d + C
5
59.
a.
dy
y =x 4= 1 ?
= 2x, xy ==14iken
when
dx
tan u sec2 u du =
4
3
1 2
tan u + C
2
tan u sec2 u du =
1
sec2 u + C
2
(1, 4)
3
2
2
1
1 0
1 0
(a)
(1, 4)
1 0
(b)
(c)
Yantnz aklayn.
66. Aadaki grafiklerden hangisi
dy
iken yx ==1 -1 ?
= -x, yx =
= 1
1 when
dx
balang deer probleminin zmn gsterir?
y
sec3 u
+ C
3
tan u sec2 u du =
(1, 4)
(1, 1)
(1, 1)
0
(a)
Yantnz aklayn.
(1, 1)
0
(b)
0
(c)
316
6786 altrmalarndaki balang deer problemlerini zn.

dy
67.
= 2x - 7, y s2d = 0
dx
68.
dy
= 10 - x,
dx
y s0d = -1
88. a. Aadaki zelliklere sahip bir y = sxd erisi bulun.

d 2y
= 6x
i)
dx 2
ii) Grafii (0, 1) noktasndan geer ve o noktada yatay bir
teeti vardr.
b. Byle ka tane eri vardr? Nereden biliyorsunuz?
dy
1
= 2 + x, x 7 0; y s2d = 1
dx
x
dy
70.
= 9x 2 - 4x + 5, y s -1d = 0
dx
69.
71.
dy
= 3x -2>3,
dx
zm (ntegral) Erileri
8992 altrmalarnda diferansiyel denklemlerin zm erileri verilmektedir. Her durumda, belirtilen noktadan geen erinin denklemini
bulun.
y s -1d = -5
89.
dy
1
, y s4d = 0
=
72.
dx
2 2x
ds
= 1 + cos t, s s0d = 4
73.
dt
74.
ds
= cos t + sin t,
dt
2
1
(1, 0.5)
s spd = 1
r s0d = 1
91.
p
y a b = -7
2
80.
81.
dx 2
ys0d = 4,
ys0d = 2,
d 2r
2
= 3;
dt 2
t
dy
1

psin px
dx
2x
6
1
y s0d = 1
(p, 1)
= 0;
92.
dx 2
d 2y
dy
sin x cos x
dx
y
dy
= 8t + csc2 t,
78.
dt
= 2 - 6x;
y s0d = 1
d y
(1, 1)
r s0d = 0
dy
1
= sec t tan t,
77.
2
dt
79.
y dy x 1
dx
dr
= -p sin pu,
75.
du
dr
= cos pu,
76.
du
90.
dy 1
4
x1/3
3
dx
(1, 2)
y s0d = 0
dr
= 1,
`
dt t = 1
r s1d = 1
3t
d 2s
ds
=
;
= 3, s s4d = 4
`
8
dt t = 4
dt 2
d 3y
= 6; ys0d = -8, ys0d = 0,
83.
dx 3
82.
Uygulamalar
y s0d = 5
d3 u
1
= 0; us0d = -2, us0d = - , us0d = 22
84.
2
dt 3
85. y s4d = -sin t + cos t ;
ys0d = 7, ys0d = ys0d = -1, y s0d = 0
86. y s4d = -cos x + 8 sin 2x ;
ys0d = 0, ys0d = ys0d = 1,
y s0d = 3
93. Hzn bir ters trevinden yer deitirmeyi bulmak.

a. s-ekseninde hareket eden bir cismin hznn
ds
= y = 9.8t - 3 .
dt
olduunu varsayn.
i) t = 0 iken s = 5 alarak, t = 1den t = 3e kadar olan zaman
aralnda cismin yer deitirmesini bulun.
Eriler Bulmak
ii) t = 0 iken s = 2 alarak, t = 1den t = 3e kadar cismin yer

deitirmesini bulun.
87. xy-dzleminde, (9, 4) noktasndan geen ve her noktadaki eimi

3 2x . olan y = sxd erisini bulun.
iii) t = 0 iken s = s0 alarak, t = 1den t = 3e kadar cismin yer

deitirmesini bulun.
4.8 Ters Trevler
317
b. Bir koordinat dorusunda ilerleyen bir cismin konumu snin,

tnin trevlenebilir bir fonksiyonu olduunu varsayn. ds@dt
hz fonksiyonunun bir ters trevini biliyorsanz, cismin
t = adan t = bye kadar yer deitirmesini, bu anlardaki kesin
konumlarn bilmiyorsanz bile, bulabileceiniz doru mudur?
Yantnz aklayn.
99. Sabit ivmeli hareket Bir koordinat dorusu boyunca sabit bir
a ivmesiyle haraket eden bir cismin s konumunun standart
denklemi
94. Dnyadan ayrlmak Bir roket Dnya yzeyinden 20 m@sn2lik

sabit bir ivmeyle ayrlr. 1 dakika sonra roketin hz nedir?
ile verilir. Burada y0 ve s0 cismin t = 0 anndaki hz ve konumudur. Aadaki balang deer problemini zerek, bu denklemi tretin.
s =
95. Bir arabay zamannda durdurmak Karnzda bir kaza grp

frenlere bastnzda, otoyolda 60 mil@sa (88 ft@sn) sabit hzyla
gidiyorsunuz. Arabanz 242 ft sonra durdurmak iin ne kadarlk
bir sabit ivme gerekmektedir? Bunu bulmak iin, aadaki
admlar izleyin.
d 2s
= -k
dt 2
(kskbir
bir
sabit)
(k
sabit)
constantd
ve s ==00 when t = 0 .
BalangInitial
koullar:
t = 0 iken ds = 88 and
conditions:
dt
ve ss ==s0s0 when t = 0 .
BalangInitial
koullar:
t = 0 iken ds = y0 and
conditions:
dt
100. Bir gezegenin yzeyi yaknnda serbest dme Yer ekimi
ivmesinin g uzunluk birimi@sn2 olduu bir gezegeninin
yzeyinin yaknndaki serbest dme iin Altrma 99daki (1)
denklemi, s cismin yzeyden ykseklii olmak zere,
s = -
Zaman ve uzakl frene

baslmasndan itibaren lerek
3. Adm 2de bulduunuz t deerinde s = 242 olmasn salayan k

deerini bulun.
96. Bir motosikleti durdurmak Illinois Eyaleti Bisiklet Src
Gvenlii Program srclerin fren yaptklarnda 45 ft mesafede
hzlarn 30 mil@saatten (44 ft@sn) 0 mil@saate drmelerini
gerektirmektedir. Hangi sabit ivme bunu salar?
T 98. eki ve ty. Apollo 15in astronotu David Scott vakumda btn cisimlerin ayn (sabit) ivmeyle dtklerini gstermek iin ayda yerden 4 ft ykseklikten bir eki ve bir ty brakmtr. Olayn
televizyon ekimi, eki ve tyn dnya zerinde, vakumda, 4 fti
sadece yarm saniyede deceklerken, daha yava dtklerini
gstermektedir. eki ve tyn ayda 4 ft dmeleri ne kadar srmtr? Bunu bulmak iin, syi tnin bir fonksiyonu olarak alp,
aadaki balang deer problemini zn. Sonra syi 0 yapan t
deerini bulun.
2
Diferansiyel
denklem:
Differential
equation:
d s
= -5.2 ft>sec
ft@sn22
dt 2
BalangInitial
koullar:
t = 0 iken ds = 0 and
ve ss==4 4 when t = 0
conditions:
dt
(2)
Teori ve rnekler
101.
sxd =
a. y = ds@dt hzn t cinsinden bulun.

b. s konumunu t cinsinden bulun.
1 2
gt + y0 t + s0 ,
2
halini alr. Denklemde eksi iareti vardr, nk yerekimi

ivmesi azalan s ynnde aa doru etki eder. t = 0 annda cisim
ykseliyorsa, y0 pozitif, cisim dyorsa negatiftir.
Altrma 99un sonucunu kullanmak yerine, (2) denklemini
uygun balang deer problemini zerek tretebilirsiniz. Bu
hangi balang deer problemidir? Doru olduundan emin olmak iin, admlarnz aklayarak denklemi zn.
2. ds@dt = 0 yapan t deerini bulun (Yant ky ierecektir).
97. Bir koordinat dorusunda hareket Bir parack bir koordinat

dorusunda a = d 2s>dt 2 = 15 2t - A 3> 2t B , ivmesiyle, t = 1
iken ds@dt = 4 ve s = 0 koullarn salayacak ekilde hareket etmektedir.
(1)
d 2s
= a
dt 2
Diferansiyel
denklem:
Differential
equation:
1. Aadaki balang deer problemini zn:

Diferansiyel
denklem:
Differential
equation:
a 2
t + y0 t + s0 ,
2
d
A 1 - 2x B
dx
ve
and
g sxd =
d
sx + 2d . olduunu
dx
varsayn. Aadakileri bulun

a.
sxd dx
b.
g sxd dx
c.
[-sxd] dx
d.
[-g sxd] dx
e.
[sxd + g sxd] dx
f.
[sxd - g sxd] dx
102. zmlerin teklii Trevlenebilir y = Fsxd ve y = Gsxd

fonksiyonlarnn ikisi de bir I aralnda
dy
= sxd,
dx
y sx0 d = y0 ,
balang deer problemini salyorlarsa, I daki her x deerinde

Fsxd = Gsxd olmal mdr? Yantnz aklayn.
318
105. y =
103106 altrmalarndaki balang deer problemlerini zmek iin

bir BCS kullann. zm erilerini izin.
2
103. y = cos x + sin x,

1
104. y = x + x,
Blm 4
y spd = 1
1
24 - x 2
2
106. y = x + 2x,
y s0d = 2
y s1d = 0,
ys1d = 0
y s1d = -1
Tekrar Sorular
1. Kapal bir aralkta srekli olan bir fonksiyonun deerleri

hakknda ne sylenebilir?
13. Bir polinomun grafiini izmek iin kullanacanz admlar

sralayn. Bir rnekle gsterin.
2. Bir fonksiyonun tanm kmesinde bir yerel ekstremum deeri ve

bir mutlak ekstremum deeri olmas ne demektir? Yerel ve mutlak
ekstremum deerler arasndaki iliki nedir? rnek verin.
14. Bir sivri u nedir? rnekler verin.
3. Srekli bir fonksiyonun kapal bir aralktaki mutlak ekstremumlarn nasl bulursunuz? rnek verin.
16. Maks-min problemlerini zmek iin genel bir strateji tanmlayn.

rnekler verin.
4. Rolle Teoreminin hipotezleri ve sonular nedir? Bu hipotezler

gerekten gerekli midir? rnek verin.
17. LHpital Kuraln aklayn. Kural ne zaman kullanp ne zaman

duracanz nereden biliyorsunuz? Bir rnek verin.
5. Ortalama Deer Teoreminin hipotezleri ve sonular nedir? Teoremin fiziksel yorumu ne olabilir?
18. @, 0 ve belirsiz ekillerine yol aan limitleri bazen

nasl ele alabilirsiniz? rnekler verin.
6. Ortalama Deer Teoreminin sonucunu syleyin.
19. Denklem zm iin Newton yntemini tanmlayn. Bir rnek

verin. Yntemin ardndaki teori nedir? Yntemi kullanrken
dikkat etmeniz gereken eyler nedir?
7. n ve nin bir x = x0 noktasndaki deerini bilerek bazen bir

fonksiyonu nasl tanmlarsnz? rnek verin.
8. Yerel ekstremum deerler iin Birinci Trev Testi nedir? Nasl
uygulandna ilikin rnekler verin.
9. ki kere trevlenebilir bir fonksiyonun grafiinin nerede yukarya
konkav, nerede aaya konkav olduunu belirlemek iin nasl
test edersiniz? rnekler verin.
10. Bir bkm noktas nedir? Bir rnek verin. Bkm noktalarnn
bazen ne gibi fiziksel nem vardr?
11. Yerel Ekstrem Deerler iin kinci Trev Testi nedir? Nasl uygulandna ilikin rnek verin.
12. Bir fonksiyonun trevleri size grafiinin ekli hakknda ne
syler?
Blm 4
15. Bir rasyonel fonksiyonun grafiini izmek iin kullanacanz

admlar sralayn. Bir rnekle gsterin.
20. Bir fonksiyonun birden fazla ters trevi olabilir mi? Varsa, ters
trevler nasl ilikilidir? Aklayn.
21. Bir belirsiz integral nedir? Nasl hesaplarsnz? Belirsiz integralleri bulmak iin ne gibi genel formller biliyorsunuz.
22. dy@dx = (x) eklindeki bir diferansiyel denklemi bazen nasl zebilirsiniz?
23. Bir balang deer problemi nedir? Nasl zersiniz? Bir rnek
verin.
24. Bir koordinat dorusu boyunca hareket eden bir cismin ivmesini,
zamann bir fonksiyonu olarak biliyorsanz, cismin konum fonksiyonunu bulmak iin daha ne bilmeniz gerekir? Bir rnek verin.
Problemler
Ekstremum Deerlerin Varl

1. sxd = x 3 + 2x + tan x fonksiyonunun yerel maksimum veya
minimum deerleri var mdr? Yantnz aklayn.
2. g sxd = csc x + 2 cot x fonksiyonunun yerel maksimum deerleri
var mdr? Yantnz aklayn.
3. sxd = s7 + xds11 - 3xd1>3 fonksiyonunun mutlak bir minimum veya maksimumu var mdr? Varsa, bunlar bulun ya da neden bulunmadklarn aklayn. nin btn kritik noktalarn listeleyin.
Blm 4 Problemler
ax + b
fonksiyonunun x = 3te deeri 1 olan bir yerel
x2 - 1
ekstremum deerinin bulunmasn salayacak a ve b deerlerini
bulun. Bu ekstremum deer bir minimum mu yoksa bir maksimum mudur? Yantnz aklayn.
4. sxd =
5. Her x deerinde tanml sxd = : x; , en byk tamsay fonksiyonunun [0, 1) aralnn her noktasnda 0 deerinde bir yerel maksimum deeri vardr. Bu yerel maksimumlardan bazlar ayn zamanda nin yerel minimumlar da olabilir mi? Yantnz aklayn.
6. a. Bir fonksiyonunun bir x = c noktasnda bir yerel minimum
veya maksimumu bulunmamasna ramen birinci trevinin
sfr olmasna bir rnek verin.
b. Bu, Blm 3.1deki Teorem 2 ile nasl uyuur? Yantnz
aklayn.
7. y = 1@x fonksiyonu 0 x 1 aralnda srekli olmasna ramen,
bu aralkta bir maksimum veya minimum deer almaz. Bu srekli
fonksiyonlar iin Ekstremum Deer Teoremiyle eliir mi? Neden?
8. y = x fonksiyonunun 1 x 1 aralndaki maksimum ve
minimum deerleri nedir? Araln kapal olmadna dikkat edin.
Bu srekli fonksiyonlar iin Ekstremum Deer Teoremiyle uyumlu mudur? Neden?
T
9. Bir fonksiyonun global davrann gsterecek kadar byk bir

grafik
nemli
yerel
davranlar
gstermeyebilir.
sxd = sx 8>8d - sx 6>2d - x 5 + 5x 3 fonksiyonunun grafii buna
bir rnektir.
a. 2.5 x 2.5 aralnda nin grafiini izin. Grafiin
nerelerde yerel ekstrem deerleri veya bkm noktalar var
gibi grnmektedir?
3
b. sxdi arpanlarna ayrn ve nin x = 2
5 L 1.70998 de
yerel bir maksimumu ve x = ; 23 L
1.73205te yerel
minimumlar olduunu gsterin.
319

11. a. g std = sin2 t - 3t fonksiyonunun, tanm kmesi iindeki her
aralkta azaldn gsterin.
b. sin2 t - 3t = 5 denkleminin ka zm vardr? Yantnz
aklayn.
12. a. y = tan u fonksiyonunun tanm kmesi iindeki her aralkta
arttn gsterin.
b. (a) kkndaki yant gerekten doruysa, tan p = 0 deerinin
tan (p@4) = 1 deerinden ufak olmasn nasl aklarsnz?
13. a. x 4 + 2x 2 - 2 = 0 denkleminin [0, 1] aralnda kesin olarak
tek bir zmnn olduunu gsterin.
T b. zm hesaplayabildiiniz ondalk basamaa kadar bulun.
14. a. sxd = x>sx + 1d fonksiyonunun, tanm kmesi iindeki her
aralkta arttn gsterin.
b. sxd = x 3 + 2x fonksiyonunun bir minimum veya bir maksimum deerinin bulunmadn gsterin.
15. Bir depodaki su Saanak ya yznden, bir depodaki su
hacmi 24 saatte 1400 ar-ft artmtr. Bu zaman aralnn bir annda depo hacminin 225.000 galon@dakdan fazla artyor olduunu
gsterin. (Bir ar-ft 43.560 ft3, yani bir ft derinliinde bir ar alan
dolduracak hacimdir. Bir ft3 7.48 galondur.)
16. F(x) = 3x + C forml her C deeri iin farkl bir fonksiyon verir.
Ancak, btn bu fonksiyonlarn xe gre trevleri ayndr. Trevleri 3 olan trevlenebilir fonksiyonlar yalnzca bunlar mdr?
Bakalar bulunabilir mi? Yantnz aklayn.
17.
x
1
Z .
x + 1
x + 1
olduu halde
c. Grafii bytn ve x = 25 ve x = 23 . te ekstremum

deerlerin varln gsteren bir ereve bulun.
d
x
d
1
a
ab =
b
x + 1
dx x + 1
dx
Buradaki ana fikir analiz olmadan ekstrem deerden ikisinin varlnn byk ihtimalle fark edilmeyeceidir. Fonksiyonun herhangi bir normal grafiinde, deerler ekrandaki tek bir
noktaya karlk gelecek kadar yakn olabilirler.
(Kaynak: Uses of Technology in the Mathematics Curriculum, Benny Evans ve Jerry Johnson, Oklahoma State University,
National Science Foundation grant USE 8950044 altnda
1990da baslmtr.)
olduunu gsterin. Bu Ortalama Deer Teoreminin ikinci sonucuyla elimez mi? Yantnz aklayn.
18. (x) = x2@(x2 + 1) ve g(x) = 1@(x2 + 1) fonksiyonlarnn birinci
trevlerini hesaplayn. Bu fonksiyonlarn grafikleri hakknda ne
gibi sonular kartabilirsiniz?
T 10. (Altrma 9un devam)

a. sxd = sx 8>8d - s2>5dx 5 - 5x - s5>x 2 d + 11 fonksiyonunun grafiini 2 x 2 aralnda izin. Grafiin nerelerde
yerel ekstremum deerleri veya bkm noktalar var gibi grnmektedir?
Grafiklerden Sonu kartmak

1920 altrmalarnda sorular cevaplamak iin grafikleri kullann
19. nin btn ekstremum deerlerini ve nerelerde bulunduklarn
belirleyin.
y
y f(x)
(1, 1)
b. i arpanlarna ayrn ve nin x = 25 L 1.2585de bir

3
yerel maksimumu ve x = 2
2 L 1.2599 . da bir yerel
minimumu olduunu gsterin.
7
c. Grafii byterek x = 25 ve x = 22 . de ekstremum

deerlerin varln gsteren bir ereve bulun.
3
2, 1
2
x
320

37. y = x 4 - 2x 2
20. y = (x) fonksiyonunun

a. artan
38. y = 4x 2 - x 4
b. azalan
3942 problemlerinde, her fonksiyonun grafiini izin. Fonksiyonun

birinci trevini kullanarak grdklerinizi aklayn.
olduu aralklar belirleyin.
39. y = x 2>3 + sx - 1d1>3
40. y = x 2>3 + sx - 1d2>3
c. fonksiyonun yerel ekstremum deerlerinin nerelerde bulunduunu ve her birinin bir yerel maksimum mu yoksa minimum
mu olduunu gstermek iin nn verilen grafiini kullann.
41. y = x 1>3 + sx - 1d1>3
42. y = x 2>3 - sx - 1d1>3
4350 problemlerindeki fonksiyonlarn grafiklerini izin.

43. y =
x + 1
x - 3
44. y =
2x
x + 5
45. y =
x2 + 1
x
46. y =
x2 - x + 1
x
47. y =
x3 + 2
2x
48. y =
x4 - 1
x2
49. y =
x2 - 4
x2 - 3
50. y =
x2
x - 4
(2, 3)
y f ' (x)
(3, 1)
x
1
2
LHpital Kuraln Uygulamak

21 ve 22 problemlerindeki her grafik bir koordinat dorusunda ilerleyen bir cismin s = (t) konum fonksiyonunu vermektedir (t zaman belirmektedir). Yaklak olarak hangi zamanlarda (varsa) her cismin (a)
hz sfra eittir? (b) ivmesi sfra eittir? Yaklak olarak hangi zaman
aralklarnda cisim (c) ileri (d) geri doru ilerler?
s
21.
x 2 + 3x - 4
x - 1
x:1
51. lim
53. lim
x:p
s f(t)
0
5162 altrmalarndaki limitleri lHpital kuralyla bulun.
tan x
x
sin2 x
x:0 tan sx 2 d
57. lim - sec 7x cos 3x
55. lim
12 14
x:p>2
22.
59. lim scsc x - cot xd
s f(t)
x:0
52. lim
xa - 1
xb - 1
54. lim
tan x
x + sin x
56. lim
sin mx
sin nx
x:1
x:0
x:0
58. lim+ 2x sec x

x:0
60. lim a
x:0
61. lim A 2x 2 + x + 1 - 2x 2 - x B
1
1
- 2b
x4
x
x: q
62. lim a
x: q
Grafikler ve Grafik izme
Optimizasyon
2332 problemlerindeki erileri izin.

23. y = x 2 - sx 3>6d
63. Negatif olmayan iki saynn toplam 36dr.
24. y = x 3 - 3x 2 + 3
25. y = -x 3 + 6x 2 - 9x + 3
26. y = s1>8dsx 3 + 3x 2 - 9x - 27d
27. y = x 3s8 - xd
29. y = x - 3x
2>3
31. y = x23 - x
28. y = x 2s2x 2 - 9d
30. y = x
1>3
sx - 4d
32. y = x24 - x 2
3338 problemlerinin her biri bir y = (x) fonksiyonunun birinci

trevini vermektedir. (a) nin grafiinin hangi noktalarda, varsa, bir
minimumu, maksimumu veya bkm noktas bulunmaktadr?
(b) Grafiin genel eklini izin.
33. y = 16 - x
35. y = 6xsx + 1dsx - 2d
x3
x3
- 2
b
x - 1
x + 1
2
34. y = x - x - 6
36. y = x 2s6 - 4xd
a. karekklerinin farklar en bykse ve

b. karekklerinin toplam en bykse
bu saylar bulun.
64. Negatif olamayan iki saynn toplam 20dir. Aadaki durumlarda saylar bulun.
a. Bir say ile dierinin karekknn arpm olabildiince bykse.
b. Bir say ile dierinin karekknn toplam olabildiince bykse.
65. Bir ikizkenar genin bir kesi orijindedir ve taban, keleri
y = 27 x2 erisinin zerinde, eksenin st tarafnda olmak zere
x-eksenine paraleldir. genin alabilecei en byk alan bulun.
Blm 4 Problemler
66. Bir mteriniz sizden st ak dikdrtgen eklinde paslanmaz
elik bir f tasarlamanz istedi. eyrek inlik tabakadan kesilecek, taban kare ve hacmi 32 ft3 olacak ve gerektiinden daha ar
olmayacaktr. Hangi boyutlar tavsiye edersiniz?
67. Yarap 3 olan bir krenin iine sdrlabilecek en byk dik
silindirin yarapn ve yksekliini bulun.
68. Aadaki ekilde biri dierinin iine ters olarak yerletirilmi iki
koni gsterilmektedir. ki taban paraleldir ve kk koninin tepesi byk koninin tabannn merkezindedir. Hangi r ve h deerleri kk koniye olas en byk hacmi verecektir?
Newton Yntemi
73. (x) = 3x x3 olsun. (x) = 4 denkleminin [2, 3] aralnda bir
zmnn bulunduunu gsterin ve bunu bulmak iin Newton
yntemini kullann.
74. (x) = x4 x3 olsun. (x) = 75 denkleminin [3, 4] aralnda bir
zmnn bulunduunu gsterin ve bunu bulmak iin Newton
yntemini kullann.
Belirsiz ntegralleri Hesaplama

7590 Altrmalarndaki belirsiz integralleri (en genel ters trevleri)
hesaplayn. Trev alarak cevaplarnz kontrol edin.
75.
12'
76.
rr
h
6'
69. Lastik retimi Firmanz gnde x yz tane A kalitesinde ve y

yz tane B kalitesinde lastik retebilmektedir. Burada 0 x 4
ve
y =
40 - 10x
.
5 - x
olarak verilmektedir. A kalitesindeki lastiklerdeki krnz B kalitesindeki lastiklerin krnn iki katdr. Her iki cins iin retilmesi
gereken en krl say nedir?
70. Parack hareketi s-ekseni zerindeki iki paracn konumlar
s1 = cos t ve s2 = cos (t + p@4)tr.
T 71. st ak kutu Kenarlar 10 ve 16 in olan bir kartonun kelerinden eit kenar uzunluklu kareler kesip, kenarlar yukarya katlayarak st ak bir dikdrtgen kutu yapmay planlyorsunuz. Bu
ekilde yapabileceiniz en byk hacimli kutunun boyutlar nedir?
72. Merdiven problemi Aada gsterilen koridorun kesinden
yatay olarak dndrebileceiniz en uzun merdivenin ortalama boyu (ft) nedir? Yantnz virglden sonra bir basamaa yuvarlayn.
y
(8, 6)
81.
82.
a8t 3 -
t2
+ tb dt
2
a32t +
85.
87.
89.
90.
3u2u2 + 1 du
u
du
L 27 + u2
83.
x 3s1 + x 4 d-1>4 dx
sec2
s
ds
10
csc 22u cot 22u du
84.
86.
88.
s2 - xd3>5 dx
csc2 ps ds
sec
u
u
tan du
3
3
sin2
x
dx
4
cos2
1 + cos 2u
x
dx QYol gsterme: cos2 u =
R
2
2

9194 problemlerindeki balang deer problemlerini zn.
dy
x2 + 1
, y s1d = -1
91.
=
dx
x2
2
dy
1
= ax + x b ,
dx
y s1d = 1
3
d 2r
= 152t +
; rs1d = 8, r s1d = 0
dt 2
2t
d 3r
= -cos t; rs0d = rs0d = 0, r s0d = -1
94.
dt 3
93.
sx 3 + 5x - 7d dx
4
b dt
t2
3
1
a
- 4 b dt
78.
t
L 22t
dr
79.
sr
+
5d2
L
6 dr
80.
L A r - 22 B 3
L
92.
77.
a. Paracklar arasndaki uzaklk en fazla ne olur?

b. Paracklar ne zaman arpr?
321
322
Blm 4
1. Bir aralktaki minimum ve maksimum deerleri ayn olan bir

fonksiyon iin ne syleyebilirsiniz? Yantnz aklayn.
2. Sreksiz bir fonksiyonun kapal bir aralkta ne bir mutlak minimumu ne de bir mutlak maksimumu bulunamayaca doru mudur? Yantnz aklayn.
3. Srekli bir fonksiyonun bir ak aralktaki ve bir yar ak aralktaki ekstremum deerleri hakknda bir sonu karabilir misiniz?
Yantnz aklayn.
4. Yerel ekstremumlar nin yerel maksimum ve minimum deerlerinin bulunduu noktalar tanmlamak iin
df
= 6sx - 1dsx - 2d2sx - 3d3sx - 4d4
dx
a. Yerel maksimumlar x = ada olmak zere, ve g pozitifse ve

ve g ada iaret deitiriyorsa, hnin ada yerel bir
maksimumu bulunur mu?
b. ve g grafiklerinin x = ada bkm noktalar varsa, hnin
grafiinin ada bir bkm noktas var mdr?
Her iki durumda da, yant evetse, ispatlayn. Yant hayrsa, bir
rnek verin.
11. Bir fonksiyon bulmak (x) = (x + a)@(bx2 + cx + 2) fonksiyonundaki a, b ve c deerlerini bulmak iin aadaki bilgileri kullann.
i) a, b ve cnin deerleri ya 0 ya da 1dir.
ii) nin grafii (1, 0) noktasndan geer.
iii) y = 1 dorusu nin grafiinin bir asimptotudur.
trevinin iaret tablosunu kullann.

12. Yatay teet k sabitinin hangi deer veya deerlerinde
y = x 3 + kx 2 + 3x - 4 erisinin tek bir yatay teeti bulunur?
5. Yerel ekstremumlar
a. y = (x) fonksiyonunun birinci trevinin
y = 6sx + 1dsx - 2d2 .
olduunu varsayn. Varsa, hangi noktalarda nin grafiinin
bir maksimumu, minimumu veya bkm noktas bulunur?
13. En byk gen yerletirmek A ve B noktalar birim emberin

bir apnn ularnda ve C noktas da emberin zerinde bulunur.
ABC geninin alannn, gen ikizkenarsa en byk olaca
doru mudur? Nereden biliyorsunuz?
b. y = (x) fonksiyonunun birinci trevinin
14. kinci trev testini ispat etmek Yerel maksimum ve minimumlar iin kinci Trev Testi (Blm 4.4) unlar syler:
y = 6x sx + 1dsx - 2d .
a. (c) = 0 ve scd 6 0 ise, nin x = cde bir yerel maksimum

deeri vardr.
olduunu varsayn. Varsa, hangi noktalarda nin grafiinin

bir maksimumu, minimumu veya bkm noktas bulunur?
6. Her x iin sxd 2 ise, nin deerleri [0, 6] aralnda en fazla
ne kadar artabilir? Yantnz aklayn.
7. Bir fonksiyonu snrlamak nin [a, b] aralnda srekli ve
cnin araln bir i noktas olduunu varsayn. [a, c)de
sxd 0 ve (c, b]de sxd 0 ise, (x)in [a, b]de (c)den
daha kk olamayacan gsterin.
b. (c) = 0 ve (c) 0 ise, nin x = cde bir yerel minimum

deeri vardr.
ifadesini ispat etmek iin, P = s1>2d scd . aln. Daha sonra
scd = lim
h:0
sc + hd - scd
sc + hd
= lim
h
h
h:0
olduunu kullanarak, herhangi bir d 0 iin,
8. Bir eitsizlik
a. Her x iin -1>2 x>s1 + x 2 d 1>2 olduunu gsterin.
b. nin, trevi (x) = x@(1 + x2) olan bir fonksiyon olduunu
varsayn. (a)daki sonucu kullanarak her a ve b iin
sbd
- sad
1
b - a
2
olduunu gsterin.
9. (x) = x2 fonksiyonunun trevi x = 0da sfrdr, fakat sabit bir
fonksiyon deildir. Bu, trevleri sfr olan fonksiyonlarn sabit
olduklarn syleyen Ortalama Deer Teoremi sonucuyla
elimez mi? Yantnz aklayn.
10. Ekstremumlar ve bkm noktalar h = g xin trevlenebilir
iki fonksiyonunun arpm olsun.
0 6 h 6 d
sc + hd
6 scd + P 6 0 .
h
olduu sonucunu karn. Yani, d h 0 iin (c + h) pozitif

ve 0 h d iin (c + h) negatiftir. (b) ifadesini de benzer ekilde ispatlayn.
15. Bir su deposundaki delik Aada gsterilen tanka akan suyun
tanktan olas en uzak yere dmesini salayacak bir ykseklikte
bir delik delmek istiyorsunuz. Delii basncn dk olduu st
tarafa doru delerseniz, su yava kacak, ancak buna nazaran daha fazla havada kalacaktr. Delii alt tarafa yakn bir yerden delerseniz, su daha yksek bir hzla fkracak,
fakat yere dmesi
daha ksa srecektir. Varsa, delik iin en iyi yer neresidir? (pucu:
kan bir su paracnn y yksekliinden yere dmesi ne kadar
srecektir?)
Blm 4
18. Bir parametreyi minimize etmek mx - 1 + s1>xd i btn

pozitif x deerlerinde sfra eit veya sfrdan byk yapacak en
kk pozitif m sabitini bulun.
Tank dolu tutuluyor y

st ak
19. Aadaki limitleri hesaplaynz.
h
k hz 64(h y)
a. lim
x:0
2 sin 5x
3x
b. lim sin 5x cot 3x

x:0
c. lim x csc 22x

2
d.
x:0
e. lim
Yer
Mesafe
x:0
x - sin x
x - tan x
lim ssec x - tan xd
x:p>2
f. lim
x:0
sin x 2
x sin x
sec x - 1
x3 - 8
h. lim 2
2
x:2
x
x - 4
20. Aadaki limitlerde lHpital kural yararszdr. Limitleri baka
yollardan bulun.
g. lim
16. Bir saha gol atmak Bir Amerikan futbolu oyuncusu top sa
saha izgisi zerindeyken bir saha gol atmak istiyor. Kale direklerinin b ft aralkl ve saha izgisinin sa kale direinden a 7 0 ft
uzakta olduunu varsayn (Aadaki ekle bakn.) Kale direi
izgisinden vurucuya en byk b asn salayacak h uzakln
bulun. Futbol sahasnn dz olduunu varsayn.
Kale direkleri
b
323
Kale direi izgisi
Sa saha izgisi
h
x:0
2x + 5
2x
b. lim
x: q x + 72x
2x + 5
21. Hafta bana x birim retmenin, bir firmaya maliyetinin
y = a + bx dolar olduunu varsayn. Hafta bana x birimi,
P = c ex dolar birim fiyatndan satabilmektedir. a, b, c ve e den
her biri pozitif bir sabiti gstermektedir. (a) Hangi retim seviyesi
kr maksimize eder? (b) Kar gelen fiyat nedir? (c) Bu retim
seviyesindeki haftalk kr nedir? (d) Hkmet satlan her bir adet
iin t dolar vergi koyarsa kr maksimize etmek iin her birimin
sat fiyat ne olmaldr? Bu sat fiyat ile vergiden nceki sat
fiyat arasndaki fark yorumlayn.
a. lim
x: q
22. Blme yapmadan arpmaya gre tersleri bulmak Bir a

saysnn arpmaya gre tersinin deerini, (x) = (1@x) a
fonksiyonuna Newton yntemini uygularsanz, blmeye gerek
kalmadan bulabilirsiniz. rnein, a = 3 ise, gereken fonksiyon
(x) = (1@x) 3tr.
Futbol topu
17. Deiken yantl bir maks-min problemi Bazen bir maks-min

probleminin zm, sz konusu ekillerin orantlarna baldr.
Buna rnek olarak, r yarapl ve h ykseklikli bir dik silindirin
aada gsterildii gibi R yarapl ve H ykseklikli bir dik
koninin iine yerletirildiini varsayn. Silindirin toplam yzey
alann (alt ve st taban dahil olmak zere) maksimize eden
r yarapn (R ve H cinsinden) bulun. Greceiniz gibi, zm
H 2R veya H 2R olmasna baldr.
a. y = (1@x) 3n grafiini izin. Grafik x eksenini nerede

keser?
b. Bu durumdaki rekrasyon bantsnn
xn + 1 = xns2 - 3xn d ,
olduunu gsterin. Bu durumda blmeye gerek yoktur.
q
23. x = 2a ,y bulmak iin (x) = xq aya Newton yntemini

uygularz. Burada, ann bir pozitif reel say olduunu ve qnun
q1
bir pozitif tamsay olduunu varsayyoruz. x1in x0 ve a@x0 in
arlkl ortalamas olduunu gsterin ve
x1 = m0 x0 + m1 a
a
q - 1 b,
x0
m0 7 0, m1 7 0,
m0 + m1 = 1.
q1
olacak ekilde m0, m1 katsaylarn bulun. x0 ve a@x0 eit ise

hangi sonuca ularsnz? Bu durumda x1 deeri ne olmaldr?
24. y = ax + b (a ve b keyfi sabitler) doru ailesi y = 0 ile karakterize
edilebilir. h ve r keyfi sabitler olmak zere btn
(x h)2 + (y h)2 = r2
emberleri tarafndan salanan benzer bir bant bulun (pucu:

verilen denklem ve trev alarak elde edeceiniz baka iki denklemden h ve r yi eleyin).
324
25. Bir otomobilin frenlerinin sabit bir k ft@sn2lik ivme rettiini

varsayn. (a) Frene basldnda, otoyolda 60 mil@sa (88 ft@sn)
sabit hzla giden bir otomobili 100 ft sonra durdurmak iin knn
ne olmas gerektiini belirleyiniz? (b) Ayn k ile, 30 mil/sa hzla
giden bir otomobil durmadan nce ne kadar yol alr?
26. (x) ve g (x), (x) = g(x) ve (x) = (x) bantlarn salayan
iki srekli ve trevlenebilir fonksiyon ve h(x) = 2(x) + g2(x) olsun. h(0) = 5 ise h(10)u bulunuz.
27. d2y@dx2nin her yerde sfr olduu ve x = 0, y = 0 iken dy@dx = 1
olan bir eri var mdr? Cevabnza bir neden syleyin.
28. xy-dzleminde (1, 1) noktasndan geen ve xteki eimi daima
3x2 + 2 olan erinin denklemini bulunuz.
29. Bir parack x-ekseninde hareket etmektedir. vmesi a = t2 dir.
t = 0 da parack orijindedir. Hareketi srasnda b 0 olmak
zere x = b noktasna ulamakta fakat bden teye gitmemektedir.
t = 0 anndaki hzn belirleyin.
31. a 0 ile (x) = ax2 + 2bx + c veriliyor. Minimumu gz nne

alarak, ancak ve yalnz b2 ac 0 ise her x iin (x) 0
olduunu gsterin.
32. Schwarz eitsizlii
a. Altrma 31 de
sxd = sa1 x + b1 d2 + sa2 x + b2 d2 + + san x + bn d2 ,
olsun.
sa1 b1 + a2 b2 + + an bn d2
sa12 + a22 + + an2 dsb12 + b 22 + + bn2 d .
Schwartz eitsizliini ispatlayn.
b. Schwartz eitsizliindeki eitliin ancak ve ancak 1den nye
kadar her i iin aixi biye eit yapacak bir x deeri varsa
salanacan gsterin.
30. Bir parack a = 2t - A 1> 2t B . ivmesi ile hareket etmektedir.

t = 0 iken hznn = 4@3 ve konumunun s = 4@15 olduunu
varsayarak aadakileri bulunuz.
a. y hzn tye bal olarak.
b. s konumunu tye bal olarak.
Blm 4
Bir Doru Boyunca Hareket : Konum Hz vme
Konum, hz ve ivme arasndaki trev ilikilerinin canlandrlm grntleri ile bir grafiin eklini gzleyeceksiniz. Konu iindeki ekiller
canladrlabilir.
Newton Yntemi : p yi Tahmin Edin. Ka Ondalk Basamaa Kadar ?
Bir fonksiyon izin, bir kk gzleyin, kk yaknnda bir balang noktas aln ve kke istenilen doruluk derecesine kadar yaklamak iin
Newton Tekrarlama lemini kullann. p, e ,ve 22 saylarna yaklalmda bulunulmaktadr.
Blm
NTEGRASYON
GR Klasik geometrinin muazzam baarlarndan biri, genlerin, krelerin ve konilerin
alanlar ve hacimleri iin formller elde etmekti. Bu blmde, bunlarn ve baka daha
genel ekillerin alanlarn ve hacimlerini hesaplamak iin bir yntem reneceiz.
Gelitireceimiz yntemin ad, alanlar ve hacimlerden ok daha fazlasn hesaplamak iin
bir ara olan, integrasyon dur. ntegralin istatistik, ekonomi, bilim ve mhendislikte bir
ok uygulamalar vardr. Olaslklardan enerji tketim ortalamalarna ve bir baraj kapaklarna uygulanan kuvvetlere kadar deien byklkleri hesaplamamz salar.
ntegrasyonun ardndaki fikir, bir ok bykl, onu kk paralara blerek ve sonra
her parann katksn toplayarak etkili bir ekilde hesaplayabileceimiz fikridir. ntegral
teorisini, tabiatn aka gsterdii alan belirlemede gelitiriyoruz. Sonlu toplamlar ieren
rneklerle balyoruz. Bunlar doal olarak, daha ok terim toplandnda ne olduu
sorusuna yol aarlar. Terimlerin says sonsuza giderken limite gemek bir integral verir.
ntegrasyon ve trev alma yakndan bal olduklar halde, trevin ve ters trevin rollerini,
Blm 5.4 te ortaya kana kadar grmeyeceiz. Analizin Temel Teoreminde ierilen
ballklarnn tabiat, analizdeki en nemli fikirlerden biridir.
5.1

Bu blm, alana, ortalama deerlere ve zaman iinde bir parack tarafndan alnan mesafeye sonlu toplamlarla nasl yaklamda bulunulabileceini gstermektedir. Sonlu toplamlar, Blm 5.3teki integrali tanmlamann temelleridir.
1
y 1 x2
Alan
Snr erisel olan bir blgenin alanna, bir dikdrtgenler topluluunun alanlarn toplayarak yaklamda bulunulabilir. Daha ok dikdrtgen kullanmak yaklamn doruluk
derecesini arttrr.
0.5
R
RNEK 1
0
0.5
EKL 5.1 R blgesinin alan basit

bir geometri forml ile bulunamaz
(rnek 1).
Alana Yaklamda Bulunmak
x-ekseninin stnde, y = 1 x2nin grafii altnda ve x = 0 ile x = 1 dikey dorular arasnda kalan renkli R blgesinin alan nedir? (Bkz. ekil 5.1) Bir mimar, ekli R ile tanmlanan zel bir pencerenin arln hesaplamak iin bu alan bilmek isteyebilir. Fakat ne yazk ki, R blgesi gibi erisel snrlar olan ekillerin alanlarn hesaplamak iin basit bir
geometrik forml yoktur.
325
326
Blm 5: Integrasyon
y
y
y1
(0, 1)
x2
1
(0, 1)
y 1 x2
1 , 15
4 16
1 , 3
2 4
1 , 3
2 4
0.5
3 , 7
4 16
0.5
R
0.5
0.25
(a)
0.5
0.75
(b)
EKL 5.2 (a) R blgesini ieren iki dikdrtgen kullanarak Rnin alan iin
aslndan fazla bir tahmin elde ederiz. (b) Drt dikdrtgen daha iyi bir tahmin
verir. Her iki tahmin de alann gerek deerini aar.
Henz Rnin tam alann belirlemek iin bir yntemimiz olmamasna ramen, basit
bir ekilde yaklamda bulunabiliriz. ekil 5.2a, birlikte R blgesini ieren iki dikdrtgen
gstermektedir. Her dikdrtgenin genilii 1@2 dir ve ykseklikleri soldan saa 1 ve 3@4
tr. Her dikdrtgenin ykseklii, [0, 1]de dikdrtgenin tabann oluturan alt aralnn
sol u noktasnda nin hesaplanmasyla elde edilen, fonksiyonunun maksimum
deeridir. ki dikdrtgenin toplam alan, R blgesinin alan Aya bir yaklamdr.
A L 1#
3
1
+
2
4
7
1
= = 0.875.
2
8
ki dikdrtgen R blgesini ierdiinden, bu tahmin gerek alandan daha byktr. 0.875

bir st toplamdr deriz nk, her bir dikdrtgenin ykseklii, dikdrtgenin taban
aralndaki bir x iin (x)in maksimum (en byk) deeri olarak alnmtr. ekil 5.2b
de, her birinin genilii 1@4 olan ve birlikte R blgesini ieren daha ince drt dikdrtgen
alarak tahminimizi gelitiriyoruz. Bu drt dikdrtgen, Ryi ierdiklerinden dolay hala A
dan byk olan
A L 1#
15
1
+
4
16
3
1
+
4
4
7
1
+
4
16
25
1
=
= 0.78125,
4
32
yaklamn verir.
Bunun yerine, alan tahmin etmek iin ekil 5.3adaki gibi R blgesinin iinde kalan
drt dikdrtgen kullandmz varsayn. Her dikdrtgenin genilii nceki gibi 1@4 tr
fakat dikdrtgenler daha ksadr ve btnyle nin grafii altnda kalrlar. (x) = 1 x2
fonksiyonu [0, 1] de azalandr. Dolaysyla, bu dikdrtgenlerden her birinin ykseklii,
dikdrtgenin tabann oluturan alt araln sa u noktasnda nin deeri ile verilir.
Drdnc dikdrtgenin ykseklii sfrdr ve bu yzden alana katks yoktur. Ykseklikleri, taban aralklarndaki birer x iin (x)in minimum deerleri olan bu dikdrtgenleri
toplamak alann
A L
15
16
3
1
+
4
4
7
1
+
4
16
17
1
1
+ 0#
=
= 0.53125.
4
4
32
alt toplam yaklamn verir

Btn dikdrtgenler R blgesinin iinde kaldklarndan, bu tahmin Ann gerek
deerinden kktr. Ann gerek deeri bu alt ve st toplamlarn arasnda bir yerdedir:
0.53125 A 0.78125
5.1
y
y
y 1 x2
1 , 15
4 16
327
1 , 63
8 64
3 , 55
8 64
y 1 x2
1 , 3
2 4
5 , 39
8 64
3 , 7
4 16
0.5
0.5
7 , 15
8 64
0.25
0.5
(a)
0.75
0.25
0.5
0.75
1
0.125
0.375
0.625
0.875
(b)
EKL 5.3 (a) R blgesinin iindeki dikdrtgenler alan iin gerek deerin altnda bir
tahmin verirler. (b) Orta nokta kural, ykseklikleri tabanlarnn orta noktalarnda
y = sxdin deerlerine eit olan dikdrtgenler kullanr.
y
1
y 1 x2
(a)
Alt ve st toplam yaklamlarnn her ikisini birden gz nne alarak, sadece alan iin
tahminler deil, alann gerek deeri bunlar arasnda kaldndan, ayn zamanda bu tahminlerdeki olas hatann bykl iin bir snr elde ederiz. Burada hata 0.78125
0.53125 = 0.25ten daha byk olamaz.
Bir baka tahmin de, ykseklikleri tabanlarnn orta noktalarnda nin deerlerine
eit olan dikdrtgenler kullanarak elde edilebilir (ekil 5.3b). Bu tahmin yntemine, alan
tahmini iin orta nokta kural denir. Orta nokta kural bir alt toplam ile bir st toplam
arasnda bir tahmin verir fakat alann gerek deerinden byk m yoksa kk m
olduu ak deildir. Daha nceki gibi genilikleri 1@4 olan drt dikdrtgen ile orta nokta
kural R blgesinin alann
A L
63
64
55
1
+
4
64
39
1
+
4
64
15
1
+
4
64
172
1
=
4
64
1
= 0.671875.
4
olarak tahmin eder. Hesapladmz her toplamda, nin tanml olduu [a, b] aral
x = (b a)@n eit genilikli (uzunluk da denir) n alt arala ayrlm ve her bir alt
aralktaki bir noktada hesaplanmtr: birinci alt aralkta c1, ikinci alt aralkta c2 vs.
Bylece btn sonlu toplamlar
1
y 1 x2
sc1 d x + sc2 d x + sc3 d x + + scn d x.
0
(b)
EKL 5.4 (a) x = 1@16 eit genilikli

16 dikdrtgen kullanan bir alt toplam.
(b) 16 dikdrtgen kullanan bir st
toplam.
eklindedirler. Her dikdrtgen ncekinden daha ince olacak ekilde daha ok dikdrtgen
almakla, bu sonlu toplamlarn R blgesinin gerek alanna ok daha iyi bir yaklamda bulunduklar grlmektedir.
ekil 5.4a, Rnin alan iin eit genilikli 16 dikdrtgen kullanan bir alt toplam
yaklam gstermektedir. Bunlarn alanlarnn toplam, gerek alana yakn gzken fakat
dikdrtgenler Rnin iinde kaldklarndan gerek alandan hala kk olan 0.634765625 tir.
ekil 5.4b, eit genilikli 16 dikdrtgen kullanan bir st toplam yaklam gstermektedir. Bunlarn alanlarnn toplam, dikdrtgenler birlikte Ryi ierdiklerinden, gerek
alandan bir ekilde byk olan 0.697265625 tir. Orta nokta kural bu 16 dikdrtgen iin
0.6669921875 toplam alann verir fakat bu tahminin alann gerek deerinden byk m
yoksa kk m olduu ak deildir.
328
Blm 5: Integrasyon
TABLO 5.1 Rnin alan iin sonlu yaklamlar
Alt aralklarn
says
Alt toplam
Orta nokta
kural
st toplam
2
4
16
50
100
1000
.375
.53125
.634765625
.6566
.66165
.6661665
.6875
.671875
.6669921875
.6667
.666675
.66666675
.875
.78125
.697265625
.6766
.67165
.6671665
Tablo 5.1, Rnin alanna yaklam iin 1000e kadar dikdrtgen kullanan st toplam
ve alt toplam yaklamlarnn deerlerini gstermektedir. Blm 5.2 de, her bir dikdrtgenin genilii sfra giderken ve dikdrtgenlerin says sonsuza giderken limit alarak, R gibi
blgelerin alanlarnn gerek deerlerinin nasl elde edileceini greceiz. Orada gelitirilecek teknikle Rnin alannn tam olarak 2@3 olduunu gsterebileceiz.
Gidilen Mesafe
Bir otoyolda ynn deitirmeden ilerleyen bir otomobilin y(t) hz fonksiyonunu bildiimizi ve t = a ile t = b zaman aralnda otomobilin ne kadar ilerleyeceini bilmek istediimizi varsayn. y(t) nin bir F(t) ters trevini biliyorsak, s(t) = F(t) + C yazarak otomobilin
konum fonksiyonu s(t)yi bulabiliriz. Sonra, gidilen mesafe konumdaki deiiklik,
s(b) s(a) hesaplanarak bulunabilir (Bkz. Blm 4.8 Altrma 93). Hz fonksiyonu, otomobildeki hz gstergesinin deiik zamanlardaki kaytlardan belirlenmise, hz iin bir ters
trev fonksiyonu bulabileceimiz bir forml yoktur. Peki, bu durumda ne yapacaz?
y(t) hz fonksiyonu iin bir ters trev bilmiyorsak, gidilen mesafeye aadaki ekilde
yaklamda bulunabiliriz. [a, b] araln, her birinde hzn neredeyse sabit olduu ksa
zaman aralklarna bleriz. Her alt zaman aralnda gidilen mesafeye, bilinen
Mesafe = hz zaman
uzaklk formlyle yaklamda bulunur ve [a, b] boyunca btn sonular toplarz.
Blnen araln aadaki gibi grndn varsayn:
t
a
t1
t
t2
t
t3
t (sn)
Burada alt aralklarn hepsinin uzunluu tdir. Birinci alt aralktan bir t1 noktas aln. Eer
t hzn neredeyse sabit olaca kadar ksaysa, birinci zaman aralnda otomobilin gittii
mesafe yaklak y(t1) t kadardr. t2 ikinci alt aralktaki bir nokta ise ikinci zaman
aralnda otomobilin gittii mesafe yaklak y(t2) t kadardr. Btn zaman aralklarnda
gidilen mesafelerin toplam, n alt aralklarn toplam says olmak zere
D L yst1 d t + yst2 d t + + ystn d t,
dir.
5.1
RNEK 2
329
Bir Merminin Yksekliini Tahmin Etmek
Dik olarak havaya atlan bir merminin hz (t) = 160 9.8t m@sndir. Tanmlanan toplama
tekniini kullanarak merminin ilk 3 saniyede ne kadar ykseldiini bulun. Toplamlar
gerek sonu 435.9 mye ne kadar yaklamaktadr?
zm
Farkl aralk saylarnda ve farkl hesaplama noktalarndaki sonular aratracaz. (t)nin azalan olduuna dikkat edin, bu nedenle sol u noktalar semek bir st toplam tahmini; sa u noktalar semek bir alt toplam tahmini verir.
(a) fnin sol u noktalarda hesapland 1 uzunluklu 3 alt aralk. Bir st toplam:
t1
t2
t3
t
t = 0, 1 ve 2de hesaplanm ile

D L st1 d t + st2 d t + st3 d t
= [160 - 9.8s0d]s1d + [160 - 9.8s1d]s1d + [160 - 9.8s2d]s1d
= 450.6.
buluruz.
(b) fnin sa u noktalarda hesapland 1 uzunluklu 3 alt aralk. Bir alt toplam:
t1
t2
t3
t
t = 1, 2 ve 3te hesaplanm ile

D L st1 d t + st2 d t + st3 d t
= [160 - 9.8s1d]s1d + [160 - 9.8s2d]s1d + [160 - 9.8s3d]s1d
= 421.2.
buluruz.
(c) 1@2 uzunluunda 6 alt aralkla
t1 t2 t3 t4 t5 t6
0
t
t1 t2 t3 t4 t5 t6
3
t
buluruz.
Sol u noktalar kullanan bir st toplam: D 443.25 sa u noktalar kullanan bir alt
toplam: D 428.55.
Bu alt aralk tahminleri, aralk tahminlerinden biraz daha sonuca yakndr. Alt
aralklar ksaldka sonular daha da iyileir.
Tablo 5.2de grebileceimiz gibi, sol u nokta st toplamlar gerek deer 435.9a
yukardan yaklarlarken, sa u nokta alt toplamlar alttan yaklar. Gerek deer bu alt
330
Blm 5: Integrasyon
TABLO 5.2 Gidilen mesafe tahminleri
Alt aralklarn
says
Her alt araln

uzunluu
st
toplam
3
6
12
24
48
96
192
1
1>2
1>4
1>8
1>16
1>32
1>64
450.6
443.25
439.57
437.74
436.82
436.36
436.13
Alt
toplam
421.2
428.55
432.22
434.06
434.98
435.44
435.67
ve st toplamlarn arasnda bir yerde bulunmaktadr. En yakn girdilerdeki hatann

bykl 0.23, yani gerek deerin ufak bir yzdesidir:
Hata bykl = gerek deer hesaplanan deer
= 435.9 435.67 = 0.23
Hata yzdesi =
0.23
%0.05.
435.9
Tablodaki son girdilerden merminin uuun ilk saniyesinde 436 m civarnda ykseldii
sonucunu karmak mantkldr.
Gidilen Mesafeye Kar Yerdeitirme

Konum fonksiyonu s(t) olan bir cisim bir koordinat dorusu zerinde ynn deitirmeden hareket ediyorsa t = a ile t = b zaman aralnda gitmi olduu toplam mesafeyi, rnek 2deki gibi ksa aralklar zerinde gitmi olduu mesafeleri toplayarak bulabiliriz. Cisim, hareketi sresince bir veya daha fazla defa yn deitirirse, kat edilen toplam
mesafeyi bulmak iin cismin y(t) hznn mutlak deeri olan ystd , sratini kullanmamz
gerekir. rnek 2deki gibi yalnzca hz kullanmak, sadece cismin balang ve biti konumlar arasndaki fark olan s(b) s(a) yer deitirmesinin bir tahminini verir.
Nedenini grmek iin, [a, b] araln, cismin tk1 den tkya hznn ok deimedii,
yeteri kadar kk t eit aralklarna blelim. Bu durumda y(tk), btn alt aralk boyunca
cismin hznn iyi bir yaklamn verir. Bundan dolay, zaman aral boyunca cismin konumunun koordinatndaki deiim yaklak olarak
y(tk) t
dir. y(tk) pozitif ise deiim pozitif, y(tk) negatif ise deiim negatiftir.
Her iki durumda alt aralk sresince gidilen toplam mesafe yaklak olarak
ystk d t.
dir. Alnan toplam yol yaklak olarak
yst1 d t + yst2 d t + + ystn d t.
toplamdr.
5.1
y
331
y
y g(x)
yc
(a)
(b)
EKL 5.5 (a) (x) = cnin [a, b] aral zerindeki ortalama deeri,
dikdrtgen alannn b aya blmdr. (b) g (x)in [a, b] aral
zerindeki ortalama deeri, grafii altndaki alann b aya blmdr.
Negatif Olmayan Bir Fonksiyonun Ortalama Deeri

n saydan oluan bir x1, x2 , , xn kmesinin ortalama deeri, saylarn toplamn nye
blmekle elde edilir. Fakat, srekli bir fonksiyonunun [a, b] aral zerindeki ortalama
deeri nedir? Byle bir fonksiyon sonsuz sayda deer alabilir. rnein, bir ehrin belirli
bir yerindeki scaklk, her gn ykselen ve alalan srekli bir fonksiyondur. Bir ehirde,
gn iinde ortalama scaklk 73 derecedir demek ne anlama gelmektedir?
Fonksiyon sabit olduunda bu soruyu cevaplamak kolaydr. [a, b] aral zerinde
deeri sabit ve c olan bir fonksiyonun ortalama deeri c dir. c pozitif ise fonksiyonun
[a, b] aral zerindeki grafii ykseklii c olan bir dikdrtgen verir. Bu durumda
fonksiyonun ortalama deeri geometrik olarak, bu dikdrtgenin alannn b a geniliine
blm olarak yorumlanabilir (ekil 5.5a).
ekil 5.5bdeki gibi sabit olmayan bir g fonksiyonunun ortalama deerini bulmak istersek ne olacak? Bu grafii, x = a ve x = b duvarlar ile snrl bir deponun iinde alkalanmakta olan suyun yksekliinin bir fotoraf olarak dnebiliriz. Su hareket ederken
her noktadaki ykseklii deiir fakat ortalama ykseklii sabit kalr. Suyun ortalama
yksekliini elde etmek iin, seviyesi ve ykseklii sabit olana kadar durulmasn bekleriz. Sonutaki c ykseklii gnin grafii altndaki alann b aya blmne eittir.
Negatif olmayan bir fonksiyonun bir [a, b] aral zerindeki ortalama deerini, grafiinin
altndaki alann b aya blm olarak tanmlarz. Bu tanmn geerli olmas iin, bir
grafiin altndaki alan ile neyin kastedildiini tam olarak anlamamz gerekir. Bu, Blm
5.3te elde edilecektir. imdilik iki basit rnee bakalm.
6
f(x) 3x
4
RNEK 3
(x) = 3x fonksiyonunun [0, 2] aral zerindeki ortalama deeri nedir?
Bir Lineer Fonksiyonun Ortalama Deeri
EKL 5.6 (x) = 3x

fonksiyonunun [0, 2]
aral zerindeki ortalama
deeri 3 tr (rnek 3).
zm
Ortalama, grafiin altndaki alann araln geniliine blmne eittir. Bu durumda, grafiin altndaki alan kestirmek iin sonlu yaklamda bulunmak zorunda
deiliz: ykseklii 6 ve taban 2 olan bir genin alan 6 dr (ekil 5.6). Araln genilii
b a = 2 0 = 2 dir. Fonksiyonun ortalama deeri 6@2 = 3 tr.
RNEK 4
x in Ortalama Deeri
(x) = sin x fonksiyonunun [0, p].aral zerindeki ortalama deerini kestirin.

zm
ekil 5.7de sin xin 0 ile p arasndaki grafiine bakarak, ortalama yksekliinin
332
Blm 5: Integrasyon
y
y
f(x) sin x
f(x) sin x
p
2
(a)
p
2
(b)
EKL 5.7 (x) = sin xin [0, p] aral zerindeki ortalama deerini
hesaplamak iin 0 ile p arasnda (x) = sin xin altndaki alana (a) drt
dikdrtgen; (b) sekiz dikdrtgen kullanarak yaklamda bulunmak.
0 ile 1 arasnda bir yerde olduunu grebiliriz. Ortalamay bulmak iin grafiin altndaki
A alann bulmamz ve bu alan araln uzunluu p 0 = p ile blmemiz gerekir.
Alan belirlemek iin basit bir yolumuz yoktur, dolaysyla sonlu toplamlarla
yaklarz. Bir st toplam yaklam elde etmek iin, [0, p] zerinde y = sin xin altnda ve
x-ekseninin stndeki alan birlikte iiren, genilikleri eit ve p@4 olan drt dikdrtgenin
alanlarn toplarz. Dikdrtgenlerin yksekliklerini, her bir alt aralkta sin xin en byk
deeri olarak alrz. zel bir alt aralk zerinde bu en byk deer, sol u noktada, sa u
noktada veya bunlar arasnda bir yerde bulunabilir. Bir st toplam iin dikdrtgenin yksekliini bulmak amacyla sin xi bu noktada hesaplarz. Dikdrtgen alanlarnn toplam
toplam alan kestirir (ekil 5.7a):
A L asin
= a
p
b
4
p
p
+ asin b
4
2
p
p
+ asin b
4
2
1
1
+ 1 + 1 +
b
22
22
p
p
L s3.42d #
L 2.69.
4
4
3p
p
+ asin
b
4
4
p
4
sin xin ortalama deerini kestirmek iin yaklak alan p ile bleriz ve 2.69@p 0.86
yaklamn elde ederiz.
Her biri y = sin x in grafii zerinde kalan (ekil 5.7b), genilikleri eit ve p@8 olan
sekiz dikdrtgen kullanrsak
A L asin
3p
5p
3p
7p # p
p
p
p
p
+ sin + sin
+ sin + sin + sin
+ sin
+ sin
b
8
4
8
2
2
8
4
8
8
p
p
L s.38 + .71 + .92 + 1 + 1 + .92 + .71 + .38d #
= s6.02d #
L 2.365.
8
8
alan yaklamn elde ederiz. Bu sonucu araln uzunluu olan p ile blmek, daha doru
olan 0.753 tahminini verir. Alana yaklam iin bir st toplam kullandmzdan bu tahmin, sin xin [0, p] zerindeki gerek ortalama deerinden byktr. Her bir dikdrtgenin
giderek inceldii daha ok dikdrtgen kullanrsak gerek ortalama deere daha ok
yaklarz. Blm 5.3teki teknii kullanarak gerek ortalama deerin 2@p 0.64
olduunu greceiz.
Daha nceki gibi, y = sin xin grafii altnda kalan dikdrtgenler de kullanabilir ve bir
alt toplam yaklam hesaplayabilirdik veya orta nokta kuraln da kullanabilirdik. Blm
5.3te, yaklam dikdrtgenlerinin bir st toplam, bir alt toplam veya arada bir toplam
verecek ekilde seilmesinin nemli olmadn greceiz. Her durumda, btn dikdrtgenler yeteri kadar ince ise, yaklamlar gerek alana yakndrlar. .
5.1
333
zet
Pozitif bir fonksiyonun grafii altndaki alana, yn deitirmeyen bir cismin kat ettii yola ve negatif olmayan bir fonksiyonun bir aralk zerindeki ortalama deerine sonlu toplamlarla yaklamda bulunulabilir. nce aral, her bir alt aralkta fonksiyonu neredeyse
sabit olacak ekilde, alt aralklara bleriz. Sonra her alt araln geniliini, fonksiyonun
bu alt aralkta bir noktadaki deeri ile arparz ve bu arpmlar toplarz. [a, b] aral, genilikleri eit ve x = (b a)@n olan n alt arala blndyse ve (ck), fonksiyonun k. alt
aralktan seilen ck noktasndaki deeri ise bu ilem
(c1) x + (c2) x + (c3) x + + (cn) x
eklinde bir sonlu toplam verir. ck noktalarnn seimi, fonksiyonun k. alt aralktaki
deerini maksimize veya minimize edebilir veya bu arada bir deer verebilir. Gerek
deer, st toplamlar ve alt toplamlarla verilen yaklamlarn arasnda bir yerde kalr.
Grdmz sonlu toplam yaklamlar, daha ince ve daha ok alt aralk aldmzda daha
iyi sonular vermilerdir.
ALITIRMALAR 5.1
Alan
14 altrmalarnda, fonksiyonun grafii altnda kalan alan kestirmek iin sonlu yaklamlar kullann.
a. eit genilikli iki dikdrtgen ile bir alt toplam.
b. eit genilikli drt dikdrtgen ile bir alt toplam.
c. eit genilikli iki dikdrtgen ile bir st toplam.
d. eit genilikli drt dikdrtgen ile bir st toplam.
1. (x) = x2, x = 0 ve x = 1 arasnda.
Zaman
(sn)
0
1
2
3
4
5
Hz
(in / sn)
Zaman
(sn)
Hz
(in. / sn)
0
12
22
10
5
13
6
7
8
9
10
11
6
2
6
0
2. (x) = x3, x = 0 ve x = 1 arasnda.

3. (x) = 1@x, x = 1 ve x = 5 arasnda.
4. (x) = 4 x2, x = 2 ve x = 2 arasnda.
Ykseklikleri, tabannn orta noktasndaki fonksiyon deeri ile
verilen (orta nokta kural) dikdrtgenler kullanarak, aadaki
fonksiyonlarn grafikleri altndaki alanlar, nce iki sonra drt
dikdrtgen kullanarak kestirin.
5. (x) = x2, x = 0 ve x = 1 arasnda.
3
6. (x) = x , x = 0 ve x = 1 arasnda.
10. Akntya kar alnan yol Kabaran bir nehrin kysnda oturmu, gelen dalgann bir ieyi akntya kar gtrmesini izliyorsunuz. Bir saat boyunca her 5 dakikada bir akn hzn aada
verilen tabloya kaydediyorsunuz. ie bu 1 saat iinde akntya
kar ne kadar ilerlemitir? 5 uzunluklu 12 aralk kullanarak
a. sol u deerlerde
b. sa u deerlerde
bir tahminde bulunun.
7. (x) = 1@x, x = 1 ve x = 5 arasnda.

8. (x) = 4 x2, x = 2 ve x = 2 arasnda.
Mesafe
9. Kat edilen mesafe Aadaki tablo 10 saniye sre ile bir yol
boyunca ilerleyen bir model tren motorunun hzn gstermektedir. 1 uzunluklu 10 alt aralk kullanarak
a. sol u nokta deerleri ile
b. sa u nokta deerleri ile
motorun ald yolu kestirin.
Zaman
(dak.)
0
5
10
15
20
25
30
Hz
(m / sn)
Zaman
(dak.)
Hz
(m / sn)
1
1.2
1.7
2.0
1.8
1.6
1.4
35
40
45
50
55
60
1.2
1.0
1.8
1.5
1.2
0
334
Blm 5: Integrasyon
11. Bir yolun uzunluu Siz ve bir arkadanz virajl ve bozuk bir
yolda, hz gstergesi alan, fakat mil gstergesi bozuk olan bir
arabayla yola kmak zeresiniz. Bu belirli mesafenin ne kadar
olduunu bulmak iin, 10 saniyelik aralklarla arabann hzn
lerek aadaki tabloda gsterilen deerleri elde ediyorsunuz.
Yolun uzunluunu
a. sol u nokta deerlerini kullanarak,
b. sa u nokta deerlerini kullanarak
hesaplayn.
Hz
Zaman (ft / snye evrilmi)
(s)
(30 mil / sa 44 ft / sn)
0
10
20
30
40
50
60
0
44
15
35
30
44
35
Hz
Zaman (ft / snye evrilmi)
(s) (30 mil / sa 44 ft / sn)
70
80
90
100
110
120
15
22
35
44
30
35
12. Hz datasndan kat edilen mesafe Aadaki tabloda 0 mil@saatten hzlanarak 36 saniyede (bir saatin binde 10u) 142 mil@sa hza
ulaan bir yar arabasnn hz verileri bulunmaktadr.
Zaman
(sa)
0.0
0.001
0.002
0.003
0.004
0.005
Hz
(mil / sa)
Zaman
(sa)
Hz
(mil / sa)
0
40
62
82
96
108
0.006
0.007
0.008
0.009
0.010
116
125
132
137
142
a. Dikdrtgenler kullanarak arabann 142 mil@saat hza kmas

iin gereken 36 saniyede ne kadar yol aldn bulun.
b. Arabann yar yola varmas kabaca ne kadar srer? O anda
arabann hz nedir?
Hz ve Mesafe
13. Hava direnci ile serbest d Bir cisim bir uaktan aa doru atlyor. Cisim giderek hzlanyor, ancak ivme hava direnci yznden zamanla azalyor. vme ft@sn2 olarak llyor ve atlndan sonraki 5 s boyunca her saniyede bir aadaki tabloya
ileniyor.
t
32.00
19.41
11.77
7.14
4.33
2.63
a. t = 5 sn iken srat iin tahmini bir st deer bulun.

b. t = 5 sn iken srat iin tahmini bir alt deer bulun.
c. t = 3 sn iken, dlen mesafe iin bir st tahmin bulun.
14. Bir merminin ald yol Bir cisim deniz seviyesinden yukar
doru 400 ft@snlik bir ilk hzla atlmtr.
a. Cisme etkiyen tek kuvvetin yerekimi olduunu varsayarak,
5 sn getikten sonraki srati iin tahmini bir st deer bulun.
Yerekimi sabitini g = 32 ft@sn2 olarak aln.
b. 5 sn sonra gelinen ykseklik iin bir alt deer bulun.
Bir Fonksiyonun Ortalama Deeri

1518 altrmalarnda, sonlu bir toplam kullanarak nin verilen
aralktaki ortalama deerini aral eit uzunluklu drt alt arala
blerek ve yi bu aralklarn orta noktalarnda hesaplayarak bulun.
15. sxd = x 3,
[0, 2]
16. sxd = 1>x, [1, 9]
17. std = s1>2d + sin2 pt,
[0, 2]
y
y 1 sin2 pt
2
1.5
mil/sa
160
0.5
140
120
18. std = 1 - acos
100
pt
b , [0, 4]
4
80
y
4
y 1 cos pt
60
1
40
20
0
0.002 0.004 0.006 0.008 0.01
saat
5.2
Kirlilik Kontrol
19. Su kirlilii Hasarl bir tankerden denize ya szmaktadr. Tankerdeki hasar, aadaki tabloya kaydedilen szmann her saat daha
da artmasndan anlalaca gibi artmaktadr.
Zaman (sa)
0
1
2
3
4
Szma (gal> sa)
50
70
97
136
Zaman (sa)
265
369
516
720
Szma (gal> sa)
190
Sigma Gsterimi ve Sonlu Toplamlarn Limitleri
335
a. Bir ayn 30 gn olduunu ve yeni gaz temizleyicilerin sadece

0.05 ton@gn szmaya izin verdiklerini varsayarak, Haziran sonuna kadar szan kirliliin toplam tonajnn st deerini hesaplayn. Alt deer nedir?
b. En iyi durumda, yaklak olarak ne zaman toplam 125 ton
zehirli madde atmosfere karr?
Bir emberin Alan

21. Yarap 1 olan bir ember iine bir dzgn n-kenarl okgen yerletirin ve nnin aadaki deerleri iin okgenin alann hesaplayn.
a. 5 saat sonra szm olan ya miktar iin bir alt ve st deer

bulun.
b. (a) kkn 8 saat sonra szm olan ya miktar iin tekrarlayn.
c. ilk 8 saaten sonra tanker 720 gal@sa ya szdrmaya devam etmektedir. Eer tankerde balangta 25.000 gal ya varsa, en
kt ve en iyi durumlarda btn yan boalmas iin ortalama
ka saat daha gemesi gerekir?
20. Air pollution Bir g santrali petrol yakarak elektrik retmektedir. Yanma ileminin sonucunda ortaya kan zararl maddeler
duman bacalarnda gaz temizleyicilerle temizlenmektedir. Zamanla, temizleyiciler etkinliklerini kaybederler ve kirlilik geerli
hkmet standartlarn at zaman deitirilmeleri gerekir. Kirlilik lmleri her ayn sonunda alnarak zehirli maddelerin ne
hzla atmosfere yayldklar belirlenir. Aadaki tabloda bu lmler verilmektedir.
a. 4 (kare)
b. 8 (sekizgen)
c. 16
d. (a), (b) ve (c) deki alanlar emberin alan ile karlatrn

22. (Altrma 21in devam)
a. Yarap 1 olan bir ember iine bir dzgn n-kenarl okgen
yerletirin ve okgenin kelerine izilen yaraplarn oluturduu n e genden birinin alann hesaplayn.
b. izilen okgenin alannn limitini n q iken bulun.
c. (a) ve (b) de yaptnz hesaplamalar r yarapl bir ember
iin tekrarlayn
2326 altrmalarnda, aadaki admlar gerekletirmek iin bir
BCS kullann.
a. Verilen aralkta fonksiyonlar izin.
b. Aral n = 100, 200 ve 1000 alt arala bln ve fonksiyonun
her alt araln orta noktasndaki deerini bulun.
Oc.
ub.
Mart
Nis.
May.
Haz.
c. (b) kknda retilen fonksiyon deerlerinin ortalamasn

bulun.
Zehirli
madde szma 0.20
hz (ton> gn)
0.25
0.27
0.34
0.45
0.52
d. (c) kknda n = 1000 alt aralk iin hesaplanan ortalama

deeri kullanarak (x) = (ortalama deer) denklemi zn.
Ay
Tem.
Au.
Eyl.
Ekim
Kas.
Ara.
23. sxd = sin x , [0, p]

p
1
25. sxd = x sin x , c , p d
4
Zehirli
madde szma 0.63
hz (ton> gn)
0.70
0.81
0.85
0.89
0.95
1
26. sxd = x sin2 x ,
Ay
5.2
24. sxd = sin2 x, [0, p]
p
c , pd
4

Blm 5.1 de sonlu toplamlarla tahmin etmede ounlukla ok sayda terim ieren toplamlarla (rnein Tablo 5.1 de 1000e kadar) karlatk. Bu blmde ok sayda terim ieren toplamlar yazmak iin bir gsterim tantyoruz. Gsterimi tanmladktan ve birka
zelliini belirttikten sonra terimleri says sonsuza yaklaan bir sonlu toplam yaklamna
ne olduuna bakacaz.
336
Blm 5: Integrasyon
Sonlu Toplamlar ve Sigma Gsterimi

Sigma Gsterimi, ok sayda terimi olan bir sonlu toplam
n
+ an - 1 + an .
a ak = a1 + a2 + a3 +
k=1
eklinde ksa olarak yazmamz salar. Byk Yunan harfi ( Sigmann ba harfi Sye
karlk gelir) ve toplam anlamndadr. Toplama indisi k , toplamn nereden baladn
( sembolnn altndaki saydan) ve nerede sona erdiini syler ( sembolnn stndeki sayda). ndisi gstermek iin herhangi bir harf kullanlabilir fakat i, j ve k gelenekseldir.
k indisi k n da sonlanr.
Toplama sembol
(Yunan harfi sigma)
ak
ak , k terim iin bir formldr
k1
k indisi k 1 den balar.
Bylece,
11
12 + 22 + 32 + 42 + 52 + 62 + 72 + 82 + 92 + 10 2 + 112 = a k 2 ,
k=1
ve
100
s1d + s2d + s3d + + s100d = a sid.

i=1
yazabiliriz. Bu eitliklerin sa tarafnda kullanlan sigma gsterimi sol taraftaki toplam

ifadelerinden daha sadedir (daha bir btndr).
RNEK 1
Sigma Gsterimini Kullanmak
Sigma gsteriminde Toplamn ak hali, her

toplam
k deeri iin bir terim
Toplamn
deeri
ak
1 + 2 + 3 + 4 + 5
15
k
a s -1d k
s -1d1s1d + s -1d2s2d + s -1d3s3d
-1 + 2 - 3 = -2
k
a k + 1
k=1
1
2
+
1 + 1
2 + 1
7
1
2
+ =
2
3
6
52
42
+
4 - 1
5 - 1
16
25
139
+
=
3
4
12
k=1
3
k=1
2
k2
a
k=4 k - 1
Toplamann alt limiti 1 olmak zorunda deildir; herhangi bir tamsay olabilir.
5.2
RNEK 2
337
Farkl ndis Balang Deerleri Kullanmak
1 + 3 + 5 + 7 + 9 toplamn sigma gsteriminde yazn.

zm
Terimleri reten forml toplamn alt snr ile deiir fakat retilen terimler ayn
kalr. ounlukla k = 0 veya k = 1 ile balamak en basitidir.
4
1 + 3 + 5 + 7 + 9 = a s2k + 1d
k = 0:
kStarting
= 0 ile with
balamak:
k=0
5
1 + 3 + 5 + 7 + 9 = a s2k - 1d
kStarting
= 1 ile with
balamak:
k = 1:
k=1
6
1 + 3 + 5 + 7 + 9 = a s2k - 3d
kStarting
= 2 ile with
balamak:
k = 2:
k=2
1 + 3 + 5 + 7 + 9 = a s2k + 7d
kStarting
= 3 ilewith
balamak:
k = -3:
k = -3
Eer,
3
2
a sk + k d
k=1
eklinde bir toplam sz konusu ise terimleri aadaki ekilde yeniden dzenleyebiliriz.
3
2
2
2
2
a sk + k d = s1 + 1 d + s2 + 2 d + s3 + 3 d
k=1
= s1 + 2 + 3d + s12 + 22 + 32 d
3
Terimleri tekrar gruplama
= a k + a k2
k=1
k=1
Bu, sonlu toplamlar iin genel bir kural gsterir:

n
a sak + bk d = a ak + a bk
k=1
k=1
k=1
Bu ekilde drt kural aada verilmitir. Bunlarn doru olduklarnn bir ispat matematik
tmevarm yntemi ile elde edilebilir (Bkz. Ek 1 ).
Sonlu Toplamlar iin Cebir Kurallar
n
1.
Toplam Kural:
k=1
n
2.
Fark Kural:
Sabitle arpm Kural:
Sabit Deer Kural:
k=1
n
k=1
#
ac = n c
k=1
k=1
#
a cak = c a ak
k=1
n
4.
k=1
n
a (ak - bk) = a ak - a bk
k=1
n
3.
a (ak + bk) = a ak + a bk
(Herhangi bir c says)
k=1
(c herhangi bir sabit deer)
338
Blm 5: Integrasyon
RNEK 3
Sonlu Toplamlar iin Cebir Kurallarn Kullanmak
(a) a s3k - k d = 3 a k - a k
k=1
k=1
Fark kural ve
Sabitle arpm
kural.
k=1
n = 4 ile (2) ve (1)
(b) a s -ak d = a s -1d # ak = -1 # a ak = - a ak

k=1
k=1
k=1
denklemleri
k=1
(c) a sk + 4d = a k + a 4
k=1
k=1
Toplam kural
k=1
= s1 + 2 + 3d + s3 # 4d
= 6 + 12 = 18
Sabit deer
kural
TARHSEL BYOGRAF
Carl Friedrich Gauss
(17771855)
Sabit deer kural

(1/n bir sabittir)
1
1
(d) a n = n # n = 1
k=1
Yllar boyu insanlar sonlu toplamlarn deerleri iin bir ok forml gelitirmilerdir. Bunlarn
en nlleri ilk n tamsaynn toplam (Gauss bunu 8 yandayken bulmutur) ve ilk n
tamsaynn kareleri ile kplerinin toplam iin olan formllerdir.
RNEK 4
lk n Tamsaynn Toplam
lk n tamsaynn toplamnn
n
ak =
k=1
nsn + 1d
.
2
olduunu gsterin.
zm:
Forml, ilk 4 saynn toplamnn

s4ds5d
= 10.
2
olduunu syler. Toplama bu iddiay gerekler:

1 + 2 + 3 + 4 = 10
Forml genel olarak ispatlamak iin toplamdaki terimleri iki defa yazarz, bir ileriye ve
bir de geriye doru
1
n
+
+
2
sn - 1d
+
+
3
sn - 2d
+
+
+
+
n
1
Birinci stundaki iki terimi toplarsak 1 + n = n + 1 elde ederiz. Benzer ekilde, ikinci stundaki iki terimi toplarsak 2 + ( n 1) = n + 1 elde ederiz. Herhangi bir stundaki iki terimin toplam n + 1 dir. n stunu topladmzda, her biri n + 1e eit olan n terim elde ederiz ve toplam n(n + 1)e eittir. Bu istenen deerin iki kat olduundan ilk n saynn
toplam (n)(n + 1)@2 dir.
lk n tamsaynn kareleri ile kpleri toplam iin olan formller matematik tmevarm
yntemi ile ispatlanr (Bkz. Ek 1). Aada bunlar belirtiyoruz.
n
lk nfirst
kare:n squares:
The
2
ak =
k=1
n
The
lk nfirst
kp:n cubes:
nsn + 1ds2n + 1d
6
3
ak = a
k=1
nsn + 1d 2
b
2
5.2
339
Sonlu Toplamlarn Limitleri

Blm 5.1de ele alnan sonlu toplam yaklamlar, terim says arttrldnda ve alt
aralklarn genilikleri (uzunluklar) ksaldnda daha doru hale geldiler. Aadaki
rnek, alt aralklarn genilikleri sfra giderken ve saylar sonsuza giderken bir limit
deerinin nasl hesaplanacan gstermektedir.
RNEK 5
Bir Alana Sonlu Yaklamlarn Limiti
Saylar sonsuza ve genilikleri sfra giden eit genilikli dikdrtgenler kullanarak,

y = 1 x2nin grafiinin altnda ve x-eksenin [0, 1] aralnn st ksmndaki R blgesinin
alannn alt yaklamlarnn limit deerini bulun (Bkz. ekil 5.4a).
zm
Genilikleri eit ve x = (1 0)@n olan n tane dikdrtgen kullanarak bir alt toplam
yaklam hesaplarz ve n q iken ne olduuna bakarz. [0, 1] araln eit genilikli n
alt arala ayrmakla balarz
n - 1
1
1 2
c0, n d, c n , n d, , c n , n d .
Her alt araln genilii 1@n dir. 1 x2 fonksiyonu [0, 1] aral zerinde azalandr ve bir
alt aralktaki en kk deeri, alt araln sa u noktasndadr. Dolaysyla,
[(k 1)@n, k@n] alt aral zerinde ykseklii (k@n) = 1 (k@n)2 olan dikdrtgenlerle
oluturulan ve toplam
k
n 1
1 1
2 1
1
an b an b + an b an b + + an b an b + + an b an b .
olan bir alt toplam elde edilir. Bunu sigma gsterimiyle yazar ve basitletiririz
n
k=1
k=1
n
k
k
1
1
a a n b a n b = a a1 - a n b b a n b
k2
1
= a an - 3 b
n
k=1
n
k2
1
= a n - a 3
k=1
k=1 n
n
1
1
= n # n - 3 a k2
n k=1
1 sndsn + 1ds2n + 1d
= 1 - a 3b
6
n
= 1 -
2n 3 + 3n 2 + n
.
6n 3
Fark Kural
Sabit deer ve Sabit
Kat Kural
lk n Saynn Kareleri Kuram
Pay Alm
Her n iin salanan bir alt toplam ifadesi elde ettik. n q iin bu ifadenin limitini
alarak, alt aralklarn says artarken ve alt aralklarn genilikleri sfra giderken alt
toplamlarn yaknsadn grrz:
lim a1 -
n: q
2n 3 + 3n 2 + n
2
2
b = 1 - = .
6
3
6n 3
Alt toplam yaklamlar 2@3e yaknsar. Benzer bir hesaplama st toplam

yaklamlarnn da 2@3e yaknsadn gsterir (Altrma 35). Blm 5.1in sonundaki
zet anlamnda, her sonlu yaklam da ayn 2/3 deerine yaknsar. Her sonlu yaklamnn,
340
Blm 5: Integrasyon
y
y f(x)
EKL 5.8
Bir [a, b] kapal aral zerinde srekli tipik bir y = (x) fonksiyonu.
alt toplam ile st toplam yaklamlar arasnda sktrlm olduu gsterilebileceinden

bu dorudur. Bu nedenle R blgesinin alann bu limit deer olarak tanmlarz. Blm
5.3te bu ekildeki sonlu yaklamlarn limitlerini daha genel olarak alacaz.
Riemann Toplamlar
TARHSEL BYOGRAF
Georg Friedrich
Bernhard Riemann
(18261866)
Sonlu yaklamlarn limitleri teorisi, Alman matematiki Bernhard Riemann tarafndan

kesinletirilmitir. imdi, bir sonraki blmde incelenecek olan belirli integral teorisinin
altn izen Riemann toplam tanmn veriyoruz.
Bir [a, b] kapal aral zerinde tanml keyfi bir fonksiyonu ile balyoruz. ekil
5.8 de gsterilen fonksiyon gibi, nin pozitif deerleri olduu gibi negatif deerleri de
bulunabilir. [a, b] kapal araln eit genilikte (veya uzunlukta) olmas gerekmeyen alt
aralklara ayrrz ve Blm 5.1deki sonlu yaklamlar iin yapld gibi ayn yolla
toplamlar olutururuz. Bunu yapmak iin a ve b arasnda
a 6 x1 6 x2 6 6 xn - 1 6 b.
olacak ekilde n - 1 tane 5x1, x2 , x3 , , xn - 16 noktalar seeriz. Notasyonu tutarl yapmak iin ay x0 ile ve byi de xn ile gsteririz:
a = x0 6 x1 6 x2 6 6 xn - 1 6 xn = b.
P = 5x0 , x1, x2 , , xn - 1, xn6 kmesine [a, b]nin bir bln denir.

P bln [a, b] kapal araln n tane kapal alt arala bler.
[x0 , x1], [x1, x2], , [xn - 1, xn].
Bu alt aralklardan birincisi [x0, x1], ikincisi [x1, x2] ve k 1 ile n arasnda bir tam say olmak zere, Pnin k. alt aral [xk - 1, xk], dr.
5.2
341
k alt aralk
x0 a
x1
x2
xk1
x
xk
xn b
xn1
Birinci [x0, x1] alt aralnn genilii x1 ile, ikinci [x1, x2] aralnn genilii x2 ile
gsterilir. k. alt araln uzunluu xk = xk xk1dir. Btn alt aralklarn genilikleri
eitse ortak genilik x, (b a)@n dir.
x1
x2
xk
xn
x
x0 a
x1
x2
xk1
xk
xn1
xn b
Her alt aralkta bir nokta seeriz. [xk1, xk] alt aralndan seilen noktaya ck denir.
Sonra her alt aralk zerinde, x-ekseninden eriye (ck, (ck)) noktasnda deecek ekilde
uzanan bir dikdrtgen kurarz. Bu dikdrtgenler, (ck)nn pozitif veya negatif olmasna
gre x-ekseninin st tarafnda veya alt tarafnda bulunabilir veya (ck) = 0 ise x-eksenindedir. (ekil 5.9).
Her alt aralk zerinde (ck) xk arpmn olutururuz. Bu arpm, (ck)nn iaretine bal olarak pozitif, negatif veya sfrdr. (ck) 0 ise (ck) xk arpm, ykseklii
(ck) ve genilii xk olan bir dikdrtgenin alandr. (ck) 0 ise (ck) xk arpm
negatif bir saydr, genilii xk olan ve x-ekseninden negatif (ck) saysna kadar uzanan
bir dikdrtgenin alann negatifi.
Son olarak, btn bu arpmlar
n
SP = a sck d xk .
k=1
toplamn elde etmek zere toplarz.
y f(x)
(cn, f(cn))
(ck, f(ck))
k. dikdrtgen
c1
0 x0 a
c2
x1
x2
xk1
ck
xk
cn
xn1
xn b
(c1, f(c1))
(c2, f(c2))
EKL 5.9 Dikdrtgenler, y = f(x) fonksiyonunun grafii ile x-ekseni arasndaki alana
yaklamda bulunurlar.
342
Blm 5: Integrasyon
y f(x)
0 a
(a)
SP toplamna [a, b] aral zerinde fonksiyonu iin bir Riemann toplam denir.
Setiimiz P blnne ve alt aralklardan ck noktalarnn seimine bal olarak bu ekilde
birok toplam vardr.
Btn alt aralklarn geniliklerinin eit ve x = 1@n olduu rnek 5te, basite
dikdrtgenlerin says nyi arttrarak onlar daha ince yapabildik. Bir bln farkl
genilikli dikdrtgenlerden olutuunda, en geni (en uzun) alt araln geniliini kontrol
ederek hepsinin ince olduundan emin olabiliriz. Bir P blnnn normunu, en geni alt
araln genilii olarak tanmlarz ve 7P7 ile gsteririz. 7P7 kk bir say ise P blnndeki btn alt aralklarn genilikleri kktr. Bu fikirlerin bir rneine bakalm.
RNEK 6
Bir Kapal Araln Bln
P = {0, 0.2, 0.6, 1, 1.5, 2} kmesi [0, 2] aralnn bir blndr. Pnin 5 alt aral
vardr [0, 0.2], [0.2, 0.6], [0.6, 1], [1, 1.5] ve [1.5, 2]:
y f(x)
x1
0 a
x2
0.2
x3
0.6
x5
x4
1
1.5
Alt aralklarn uzunluklar x1 = 0.2, x2 = 0.4, x3 = 0.4, x4 = 0.5 ve x5 = 0.5tir. En

uzun alt araln uzunluu 0.5 olduu iin, blnn normu uuPuu = 0.5tir. Bu rnekte, bu
uzunlukta iki alt aralk vardr.
(b)
EKL 5.10 [a, b]nin daha iyi

blnlerindeki dikdrtgenlerle ekil
5.9daki eri. Daha iyi blnler, artan bir
dorulukla f nin grafii ile x-ekseni
arasndaki alana yaklaan, daha ksa tabanl
dikdrtgen kmeleri olutururlar.
Bir [a, b] kapal aralnn bir blnne kar gelen herhangi bir Riemann toplam,
srekli bir fonksiyonunun grafii ile x-ekseni arasndaki blgeye yaklamda bulunan
dikdrtgenler tanmlar. ekil 5.10dan edinilen izlenime gre normu sfra yaklaan
blnler, artan bir dorulukla bu blgeye yaklamda bulunan birer dikdrtgenler
topluluu tanmlarlar. Takip eden blmde, fonksiyonu [a, b] kapal aral zerinde
srekli ise bir Riemann toplam oluturmak zere P bln ve alt aralklarndaki ck
noktalar nasl seilirlerse seilsinler, P blnnn normu tarafndan kontrol edilen alt
aralklarn genilikleri sfra yaklarken, bir tek limit deerine yaklaldn greceiz.
ALITIRMALAR 5.2
8. Aadakilerden hangisi 1 2 + 4 8 + 16 32 toplamn sigma
gsteriminde ifade eder?
Toplam Notasyonu
16 1-6 altrmalarndaki toplamlar sigma gsterimi kullanmadan
yazn. Sonra hesaplayn.
2
6k
1. a
k=1 k + 1
2. a
k=1
5
k=1
k - 1
k
4 s -1dk - 1
a. a
k=2 k - 1
4. a sin kp
p
5. a s -1dk + 1 sin
k
k=1
6. a s -1dk cos kp
k=1
4
k=1
k=1
b. a 2k
k=0
k=0
c. a s -1dk + 1 2k + 2
k = -2
2 s -1dk
b. a
k=0 k + 1
1 s -1dk
c. a
k = -1 k + 2
10. Hangi forml dier ikisine edeer deildir?
7. Aadakilerden hangisi 1 + 2 + 4 + 8 + 16 + 32 toplamn sigma

gsteriminde ifade eder?
a. a 2k - 1
b. a s -1dk 2k
9. Hangi forml dier ikisine edeer deildir?
3. a cos kp
k=1
3
a. a s -2dk - 1
c. a 2k + 1
k = -1
a. a sk - 1d2
k=1
b. a sk + 1d2
k = -1
-1
c. a k 2
k = -3
5.3
1116 altrmalarndaki toplamlar sigma gsteriminde ifade edin.
Yantnzn ekli toplamn alt limitindeki seiminize bal olacaktr.
11. 1 + 2 + 3 + 4 + 5 + 6
12. 1 + 4 + 9 + 16
1
1
1
1
13.
+ + +
2
4
8
16
14. 2 + 4 + 6 + 8 + 10
1
1
1
1
+ - +
5
2
3
4
15. 1 -
3
5
1
2
4
+ - + 5
5
5
5
5
16. -
Sonlu Toplamlarn Deerleri

n
17.
a ak = -5 ve a bk = 6 . olduunu varsayn. Aadaki top-
k=1
343
26. a ks2k + 1d
25. a ks3k + 5d
k=1
5
Belirli ntegral
k
27. a
+ a a kb
k = 1 225
k=1
3
k=1
7
k3
28. a a kb - a
k=1
k=1 4
Riemann Toplamlar in Dikdrtgenler

2932 altrmalarnda, her (x) fonksiyonunu verilen aralkta izin.
Aral eit uzunluklu drt alt arala bln. Sonra iziminize, ck k. alt
araln (a) sol u noktas, (b) sa u noktas ve (c) orta noktas olmak
zere, 4k = 1sck d xk , Riemann toplamyla ilikili dikdrtgenleri ekleyin. (Her dikdrtgen kmesi iin ayr bir resim izin.)
k=1
lamlar bulun.
29. sxd = x 2 - 1,
bk
b. a
k=1 6
a. a 3ak
k=1
n
c. a sak + bk d
k=1
d. a sak - bk d
k=1
k=1
[0, 2]
30. sxd = -x ,
[0, 1]
31. sxd = sin x,
[-p, p]
32. sxd = sin x + 1,
e. a sbk - 2ak d
[-p, p]
33. P = {0, 1.2, 1.5, 2.3, 2.6, 3} blnnn normunu bulun.
18. a ak = 0 ve a bk = 1 . olduunu varsayn. Aadaki toplamk=1
34. P = {2, 1.6, 0.5, 0, 0.8, 1} blnnn normunu bulun.
k=1
lar bulun.
st Toplamlarn Limitleri
a. a 8ak
b. a 250bk
c. a sak + 1d
d. a sbk - 1d
k=1
n
3540 altrmalarndaki fonksiyonlar iin, [a, b] araln n tane eit

alt arala blmekle elde edilen st toplam iin bir forml bulunuz.
Sonra, aral zerinde erinin altnda kalan alan hesaplamak iin bu
toplamlarn n : q iken limitlerini alnz.
k=1
n
k=1
k=1
35. sxd = 1 - x 2, [0, 1] zerinde.

36. sxd = 2x , [0, 3] zerinde.
1928 altrmalarndaki toplamlar hesaplayn.

10
10
19. a. a k
10
b. a k 2
c. a k 3
20. a. a k
b. a k
c. a k
k=1
13
k=1
k=1
13
k=1
13
k=1
k=1
21. a s -2kd
pk
22. a
k = 1 15
23. a s3 - k 2 d
24. a sk 2 - 5d
k=1
6
k=1
5.3
37. sxd = x 2 + 1, [0, 3] zerinde.

38. sxd = 3x 2, [0, 1] zerinde.
39. sxd = x + x 2, [0, 1] zerinde.

40. sxd = 3x + 2x 2, [0, 1] zerinde.
6
k=1
Belirli ntegral
Blm 5.2 de, bir [a, b] kapal aral zerinde tanml bir fonksiyon iin eit (b a)@n
genilikli (veya uzunluklu) n tane alt aralk kullanarak oluturulan bir sonlu toplamn limitini aratrdk. Bu blmde, daha genel Riemann toplamlarnn limitlerini, [a, b]nin blnlerinin normlar sfra yaklarken ele alyoruz. Genel Riemann toplamlar iin blnlerin alt aralklarnn genilikleri eit olmak zorunda deildir. Bu durumda limit alma
ilemi, bir fonksiyonun bir [a, b] kapal aral zerindeki belirli integrali tanmna gtrr.
Riemann Toplamlarnn Limitleri

Belirli integralin tanm, baz fonksiyonlar iin, [a, b]nin blnlerinin normlar sfra
yaklarken, kar gelen Riemann toplamlarnn bir I limit deerine yaklatklar fikrine
Blm 5: Integrasyon
dayanmaktadr. Bu yaknsama fikriyle kastettiimiz ey udur: bir Riemann toplam,

blnnn normunun yeteri kadar kk olmas kouluyla (ki, btn alt aralklarnn
genilikleri yeterince kk olur), I saysna yakn olacaktr. Riemann toplamnn I
saysna ne kadar yakn olmas gerektiini belirleyen semboln kk bir pozitif say
olarak ve bunun gereklemesi iin, bir blnn normunun ne kadar kk olmas
gerektiini belirleyen semboln de ikinci bir pozitif kk say olarak tantyoruz.
Kesin formlasyon aadadr.
TANIM
Riemann Toplamlarnn Limiti Olarak Belirli ntegral
(x) bir [a, b] kapal aralnda tanml bir fonksiyon olsun. Aadaki koullar
salanrsa, f nin [a, b] kapal aral zerindeki belirli integrali I dr ve
g nk = 1sck d xk Riemann toplamlarnn limiti I dr deriz:
Verilen her P 7 0 saysna bir d 7 0 says karlk gelir yle ki, [a, b]nn,
7P7 6 d koulunu salayan her P = 5x0 , x1, , xn6 bln ve cknn
[xk1, xk] aralndan her seimi iin
n
` a sck d xk - I ` 6 P.
k=1
salanr.
Leibniz, belirli integral iin, Riemann toplamlarnn bir limiti olarak oluturulmasn
ihtiva eden bir notasyon tantmtr. O, g nk = 1sck d xk Riemann toplamlarnn, (x) fonksiyon deerleri ile alt aralklarn sonsuz kk dx geniliklerinin arpmlarnn bir sonsuz toplam haline dntn dnmtr. a sembol limitte asl S olan 1 ,integral sembol ile deitirilir. (ck) fonksiyon deerleri (x) srekli seim deerleri ile
deitirilir. Alt aralklarn xk genilikleri dx diferansiyeli haline gelir. x, a dan b ye giderken btn sxd # dx arpmlarn topluyoruz gibidir. Bu notasyon bir integralin oluturulmasn ihtiva etmesine ramen, belirli integrale tam anlamn veren, Riemann tanmdr.
Notasyon ve Belirli ntegralin Varl

Belirli integralin tanmndaki I saysnn sembol, a dan b ye kadar (x) de x integrali
veya bazen a dan b ye kadar (x)in xe gre integrali diye okunan
b
La
sxd dx
dir. Ayrca integral sembolndeki bileenlerin isimleri yledir:

Fonksiyon integranddr.
ntegralin st snr
ntegral iareti
ntegralin alt snr
x integrasyon deikenidir.
f(x) dx
344
a dan b ye nin integrali
ntegralin deerini
bulurken integrali
hesaplarsnz.
5.3
345
Belirli ntegral
b
Tanm salandnda, nin [a, b] aral zerindeki Riemann toplamlar I = 1a sxd dx

belirli integraline yaknsar deriz. Ayrca, fonksiyonu [a, b] aral zerinde integrallenebilir deriz. Normu sfra giden bir P bln iin ve her blnn ck noktalar iin
birok seenek vardr. Hangi seim yaplrsa yaplsn, daima ayn I limitini elde
ettiimizde belirli integral vardr. Limit var olduunda bunu belirli integral olarak yazarz:
n
lim a sck d xk = I =
P :0
k=1
sxd dx.
La
Her blnn, genilii x = (b a)@n olan n tane eit alt aral var olduunda ayrca
n
lim a sck d x = I =
n: q
k=1
La
sxd dx.
yazarz. Limit, daima blnlerin normlar sfra giderken ve alt aralklarn says sonsuza
giderken alnr.
Bir fonksiyonun herhangi belirli bir aralk zerindeki belirli integralinin deeri,
bamsz deikeni gstermek iin setiimiz harfe deil, fonksiyonun kendisine baldr.
x yerine t veya u kullanmaya karar verirsek integrali basite
b
f(x)dx yerine
a
f (t) dt veya
a
f (u) du
a
olarak yazarz. ntegrali nasl yazarsak yazalm, hala Riemann toplamlarnn limiti olarak
tanmlanan ayn saydr. Hangi harfi kullandmzn nemi olmadndan integralinin
deikenine sessiz deiken denir.
Bir Riemann toplamnn limitini alrken yaplabilecek birok seenek bulunduundan
byle bir limitin varln gstermek zor olabilir. Ancak, hangi seim yaplrsa yaplsn, bir
srekli fonksiyona kar gelen Riemann toplamlar ayn limite yaknsar.
Belirli ntegrallerin Varl

TEOREM 1
Bir srekli fonksiyon integre edilebilir. Yani, bir f fonksiyonu bir [a, b] aral
zerinde srekli ise, [a, b] aralnda belirli integrali vardr.
Ekstremum Deer Teoremine gre (Blm 4.1, Teorem 1), srekli olduunda
[xk1, xk] zerinde cky (ck) maksimum olacak ve bir st toplam verecek ekilde seebiliriz. cky, bir alt toplam veren, nin [xk1, xk] zerindeki minimum deerini verecek ekilde seebiliriz. cky [xk1, xk]nn orta noktas olarak, en sadaki noktas xk olarak veya
rastgele olarak seebiliriz. Blnleri eit genilikli veya deien genilikli olarak seebiliriz. Her durumda, uuPuu 0 iken g nk = 1sck d xk limiti iin ayn limiti elde ederiz. Teorem 1in ardndaki fikir, bir blne kar gelen bir Riemann toplamnn bu blnn
st toplamndan daha byk ve alt toplamndan daha kk olamayacadr. uuPuu 0 iken
alt ve st toplamlar ayn deere yaknsarlar. Btn dier Riemann toplamlar alt toplam ile
st toplam arasna kalrlar ve ayn limiti yaknsarlar. Teorem 1in bir ispat, fonksiyonlarn,
blnlerin ve limitlerin bu dnce dorultusunda dikkatli bir analizini ierir ve daha
ileri seviye derslere braklmtr. Bu ispatn bir gsterimi Altrma 80 ve 81 de
verilmitir.
346
Blm 5: Integrasyon
Teorem 1, belirli integralin nasl hesaplanaca hakknda bir ey sylememektedir.

Ters trev alma ilemine bir balant aracl ile Blm 5.4te bir hesaplama yntemi
gelitirilecektir.
ntegrallenebilen ve ntegrallenemeyen Fonksiyonlar

Teorem 1, [a, b] aral zerinde srekli olan fonksiyonlarn burada integrallenebilir olduklarn sylemektedir. Srekli olmayan fonksiyonlar integrallenebilen veya integrallenemeyen olabilirler. ntegrallenebilen sreksiz fonksiyonlar, [a, b] aral zerinde artan
fonksiyonlar (Altrma 77) ve bu blmn sonundaki Ek-Altrmalarda tanmlanan paral-srekli fonksiyonlar iermektedir. (kinciler, sonlu sayda nokta hari [a, b] aral
iinde sreklidirler.) ntegrallenemeyen fonksiyonlarn, grafikleri ile x-ekseni arasndaki
alana, sayca artan ince dikdrtgenlerle iyi bir yaklamda bulunulamayacak kadar ok sreksizliklerinin bulunmas gerekir. ntegrallenemeyen bir fonksiyon rnei aadadr.
RNEK 1
[0, 1] zerinde ntegrallenemeyen Bir Fonksiyon

sxd = e
1,
0,
xifrasyonel
ise
x is rational
xifirrasyonel
ise
x is irrational
fonksiyonunun [0, 1] aral zerinde Riemann integrali yoktur. Herhangi iki say arasnda
hem bir rasyonel say ve hem de bir irrasyonel say vardr. Bylece, fonksiyon [0, 1] zerinde ok istikrarsz bir ekilde yukar aa srama yapar. Dikdrtgenler ne kadar ince
olursa olsun, grafiin altnda ve x-ekseninin stnde kalan alana iyi bir yaklamda bulunulamaz. Aslnda, st toplam yaklamlar ile alt toplam yaklamlarnn farkl limitlere
yaknsadn gstereceiz.
[0, 1]in bir P blnn seip ck noktasn nin [xk1, xk] zerindeki maksimum deerini verecek ekilde seersek, her [xk1, xk] alt aral, (ck) = 1 olacak ekilde bir rasyonel say ierdiinden kar gelen Riemann toplam
n
U = a sck d xk = a s1d xk = 1,
k=1
k=1
olur. Blnteki alt aralklarn uzunluklar toplamnn 1 olduuna dikkat edin,

g nk = 1 xk = 1.. Dolaysyla, bu ekildeki her Riemann toplam 1e eittir ve bu seimleri
kullanan Riemann toplamlarnn bir limiti 1 dir.
Dier taraftan, ck noktasn nin [xk1, xk] zerindeki minimum deerini verecek ekilde seersek, her [xk1, xk] alt aral, (ck) = 0 olacak ekilde bir irrasyonel say ierdiinden Riemann toplam
n
L = a sck d xk = a s0d xk = 0,
k=1
k=1
olur. Bu seimleri kullanan Riemann toplamlarnn limiti sfrdr. Limit, ck noktalarnn seimine bal olduundan integrallenemeyen bir fonksiyondur.
Belirli ntegrallerin zellikleri

n
1a sxd dx belirli integralini g k = 1sck d xk , toplamlarnn bir limiti olarak tanmlarken
[a, b] aral zerinde soldan saa doru hareket ettik. Bunun yerine, x0 = b ile balayan ve
xn = a da sona eren sadan sola hareket etseydik ne olurdu? Riemann toplamndaki her
iaret deitirirdi, xk xk 1 pozitif olmak yerine bu defa negatif olurdu. Her alt aralktan
ayn ck noktalarn semekle herhangi bir Riemann toplam iaret deitirirdi. Dolaysyla
5.3
Belirli ntegral
347
limit ve 1b sxd dx. integrali iaret deitirirdi. Daha nce geriye doru integral almaya
bir anlam vermi olmadmzdan u tanm veriyoruz:
a
sxd dx = -
sxd dx.
La
Lb
ntegralin baka bir genilemesi a = b ile sfr uzunluundaki bir araldr. Aralk
genilii xk = 0 olduunda (ck) xk sfr olacandan
a
La
sxd dx = 0.
olarak tanmlarz. Teorem 2, saladklar kurallar olarak verilen ve yukardaki iki zellii
de ieren integrallerin 7 zelliini ifade eder. Bu kurallar integralleri hesaplama srecinde
ok yararldrlar. Hesaplamalarmz basitletirmek iin bunlara tekrar tekrar bavuracaz.
2den 7ye kurallarn, ekil 5.11 de gsterilen geometrik yorumlar vardr. Bu
ekillerdeki grafikler pozitif fonksiyonlara aittir fakat kurallar genel olarak integrallenebilen fonksiyonlara uygulanabilir.
TEOREM 2
f ve g integrallenebilir ise belirli integral Tablo 5.3teki 1den 7ye kadar kurallar salar.
TABLO 5.3 Belirli ntegrallerin Salad Kurallar

a
1.
ntegrasyon Sras:
2.
Sfr Geniliinde Aralk:
3.
Sabitle arpm:
sxd dx = -
Lb
La
sxd dx
Bir tanm
sxd dx = 0
La
b
Baka Bir Tanm

b
ksxd dx = k sxd dx
La
La
b
-sxd dx = -
La
La
sxd dx
4.
Toplam ve Farklar:
5.
Toplanabilirlik:
6.
Max-Min eitsizlii:
La
k herhangi bir say
k = -1
ssxd ; gsxdd dx =
La
sxd dx +
sxd dx ;
La
gsxd dx
sxd dx =
sxd dx
La
Lb
La
max ve min nin [a, b] aralndaki
maksimum ve minimum deerleri ise,
b
min # sb - ad
7.
Basknlk:
La
sxd dx max # sb - ad.
[a, b]sxd
zerinde
(x)on[a,
g(x)
gsxd
b] Q
La
sxd dx
La
gsxd dx
0 on
[a, b]sxd
zerinde
(x)[a,b]0 Q
La
sxd dx 0
(zel durum)
348
Blm 5: Integrasyon
y 2f(x)
y f(x) g(x)
y f(x)
y g(x)
y f(x)
y f(x)
0 a
(b) Sabitle arpm:
(a) Sfr Geniliinde Aralk:

a
sxd dx = 0 .
(c) Toplam:
b
ssxd + gsxdd dx =
ksxd dx = k
sxd dx .
La
La
(k = 2 iin gsterilmitir)
La
(Bir nokta zerindeki alan 0 dr.)
La
(Alanlar toplanr)
La
sxd dx +
La
gsxd dx
y
y
y f(x)
max f
y f(x)
c
b
b
L
f(x) dx
a
L
f(x) dx
y g(x)
(d) Belirli integraller iin toplanabilirlik:

b
La
sxd dx +
Lb
sxd dx =
y f(x)
min f
x
0 a
(e) Max-Min eitsizlii:
La
sxd dx
0 a
(f ) Basknlk:
min # sb - ad
sxd dx
La
max # sb - ad
EKL 5.11
[a, b] aralnda f(x) g(x)

b
La
sxd dx
La
gsxd dx
1 ve 2 kurallar tanmlar olduu halde, 3ten 7ye kurallarn ispatlanmas gerekmektedir. spatlar, Belirli integrallerin, Riemann toplamlarnn bir limiti olarak tanmlanmasna
dayanmaktadr. Bu kurallardan birinin ispat aadadr. Tablo 5.3teki dier zellikleri
salamak iin benzer ispatlar verilebilir.
Kural 6nn spat Kural 6 nin [a, b] aral zerindeki integralinin hibir zaman nin minimum deeri ile araln uzunluu arpmndan kk ve nin maksimum deeri ile
araln uzunluu arpmndan byk olamayacan syler. Bunun nedeni, [a, b]nin her
blnnde ve ck noktalarnn herhangi bir seiminde,
n
min # sb - ad = min # a xk
k=1
a xk = b - a
k=1
= a min # xk
Sabitle arpm Kural
a sck d xk
min sck d
a max # xk
sck d max f
k=1
n
k=1
n
k=1
= max # a xk
k=1
= max # sb - ad.
olmasdr.
Sabitle arpm Kural
5.3
Belirli ntegral
349
Ksaca, nin [a, b] aralndaki btn Riemann toplamlar

n
min # sb - ad a sck d xk max # sb - ad.

k=1
eitsizliini salarlar. Dolaysyla limitleri, yani integral de bu eitsizlii salar.
RNEK 2
Belirli ntegral Kurallarn Kullanmak

1
L-1
sxd dx = 5,
L1
sxd dx = -2,
L-1
hsxd dx = 7.
olduunu varsayn.
1
1.
sxd dx = -
L4
L1
sxd dx = -s -2d = 2
2.
Kural 1
[2sxd + 3hsxd] dx = 2
L-1
L-1
sxd dx + 3
L-1
hsxd dx
Kural 3 ve 4
= 2s5d + 3s7d = 31
4
3.
L-1
RNEK 3
sxd dx =
L-1
sxd dx +
L1
sxd dx = 5 + s -2d = 3
Kural 5
Bir ntegral in Snr Bulmak
1
10 21
+ cos x dx integralinin deerinin 3@2 den kk olduunu gsterin.
zm
Belirli integraller iin
b
1a sxd
dx iin bir alt snr olduunu ve max # sb - ad bir st snr olduunu syler
Max-Min eitsizlii (Kural 6),
min # sb - adnn
[0, 1] aralnda 21 + cos xin maksimum deeri 21 + 1 = 22, dir, dolaysyla

1
21 + cos x dx 22 # s1 - 0d = 22.
L0
1
olur. 10 21 + cos x dx, stten 22 (1.414.) ile snrl olduundan integral 3@2 den
kktr.
Negatif Olmayan Bir Fonksiyonun Grafiinin Altndaki Alan

imdi, giderek artan sayda dikdrtgenlerle bir blgeye yaklam fikrini ieren, snr
erisel olan bir blgenin alan kavramn kesinletiriyoruz. Negatif olmayan srekli bir
fonksiyonun grafii altndaki alan bir belirli integral olarak tanmlanr.
TANIM
Bir Belirli ntegral Olarak Bir Eri Altndaki Alan
y = (x) fonksiyonu negatif olmayan ve [a, b] kapal aral zerinde integrallenebilen bir fonksiyon ise [a, b] aral zerinde y = (x) erisi altndaki
alan, nin adan bye kadar integralidir.
b
A =
La
sxd dx.
350
Blm 5: Integrasyon
lk defa olarak snrlar herhangi bir srekli fonksiyonun grafii olan blgenin alan
iin kuvvetli bir tanmmz vardr. imdi bunu, yeni tanmmzn nceki alan kavrammzla
uyutuunu salayabileceimiz basit bir rnee, bir doru altndaki alana uyguluyoruz.
y
b
yx
RNEK 4
y = x Dorusu Altndaki Alan
EKL 5.12 rnek 4teki blge

bir gendir.
L0
x dx i hesaplayn ve [0, b], b 0 aral zerinde y = x altndaki A alann bulun.
zm
Sz konusu blge bir gendir (ekil 5.12). Alan iki yolla hesaplyoruz.
(a) Belirli integrali Riemann toplamlarnn limiti olarak hesaplamak zere normlar sfra
giden blnler iin lim P :0 g nk = 1sck d xk y hesaplarz. Teorem 1e gre normlar sfra gittii srece blnlerin veya ck noktalarnn seiminin bir nemi yoktur.
Btn seimler tam olarak ayn limiti verirler. Dolaysyla, P blnnn [0, b]
araln genilikleri eit ve x = (b 0)@n = b@n olan n alt arala bldn dnelim ve ck noktalarn her alt aralkta sa u nokta olarak seelim. Bln
b 2b 3b
nb
kb
P = e 0, n , n , n , , n f ve ck = n . dir. Dolaysyla,
n
k=1
k=1
n
kb # b
a sck d x = a n n
sck d = ck
kb 2
= a 2
k=1 n
n
b2
k
n 2 ka
=1
b 2 nsn + 1d
= 2 #
2
n
Sabitle arpm Kural
lk n Tamsaynn Toplam
b2
1
s1 + n d
2
n : q ve uuPuu 0 iken sa taraftaki son ifadenin limiti b2@2dir. Bu nedenle

b
L0
x dx =
b2
.
2
dir.
(b) Alan, negatif olmayan bir fonksiyonun belirli integraline eit olduundan, taban
uzunluu b ve ykseklii y = b olan bir genin alan iin alan formln kullanarak
belirli integrali hemen elde edebiliriz. Alan, A = (1@2) b b = b2@2 dir. Yine,
b
2
10 x dx = b >2. buluruz.
rnek 4, (x) = xi herhangi bir [a, b], 0 a b kapal aral zerinde integre edecek ekilde genelletirilebilir.
b
La
x dx =
La
x dx +
L0
x dx
= -
Kural 5
x dx +
L0
L0
2
2
a
b
= +
.
2
2
x dx
Kural 1
rnek 4
5.3
351
Belirli ntegral
Sonu olarak, y = (x)in integrali iin u kural buluruz:
La
x dx =
yx
b
a
a
a
ba
a 6 b
(1)
Bu hesaplama bir yamuun alann verir (ekil 5.13). (1) denklemi a ve b negatif iken de
geerlidir. a b 0 iken belirli integralin deeri sb 2 - a 2 d>2 negatiftir, x-ekseninin
altnda y = x dorusuna kadar inen yamuun alannn negatifidir. a 0 ve b 0 iken (1)
denklemi hala geerlidir ve belirli integral iki alan arasndaki fark verir; [0, b] zerinde
grafiin altndaki alan eksi [a, 0] altnda ve grafiin stndeki alan.
Aadaki sonular da rnek 4tekine benzer bir Riemann toplam hesab kullanarak
gereklenebilir (Altrma 75 ve 76).
b2
a2
- ,
2
2
c dx = csb - ad,
La
EKL 5.13 Yamuun alan

A = (b2 a2)@2 dir.
La
x 2 dx =
b3
a3
- ,
3
3
cc herhagi
bir sabit
any constant
(2)
a 6 b
(3)
Bir Srekli Fonksiyonun Ortalama Deeri, Tekrar

Blm 5.1 de, bir [a, b] aral zerinde negatif olmayan srekli bir fonksiyonunun ortalama deerini tantmtk ve bu ortalamay y = (x)in grafii altndaki alann b a ile
blm olarak tanmlamtk. ntegral notasyonu ile bunu
y
Ortalama
Average =
y f(x)
(ck, f(ck))
x1
0 x0 a
ck
x
xn b
EKL 5.14 Bir fonksiyonun bir [a, b]

aral zerindeki deerlerinin bir rnei.
1
sxd dx.
b - a La
olarak yazarz. Bu forml, herhangi pozitif, negatif veya ikiside olan srekli (veya
integrallenebilir) bir fonksiyonun ortalama deerinin tanmn kesin olarak vermek iin
kullanabiliriz.
Srasyla, aadaki fikir yrtmeyi kullanabiliriz. n tane saynn ortalamasnn
saylarn toplamnn n ile blnmesi olduunu syleyen aritmetik fikriyle balayacaz.
Bir [a, b] aralnda srekli bir fonksiyonunun sonsuz tane deeri olabilir, fakat bunlar
sral bir ekilde rnekleyebiliriz. [a, b]yi genilikleri eit ve x = sb - ad>n olan n alt
arala bler ve yi her alt aralktaki bir ck noktasnda hesaplarz (ekil 5.14). rneklenen
n deerin ortalamas
n
sc1 d + sc2 d + + scn d
1
= n a sck d
n
k=1
x
sck d
b - a ka
=1
1
sck d x
b - a ka
=1
dir.
ba
1
x
x = , dolaysyla =
n
n
ba
352
Blm 5: Integrasyon
Ortalama, nin [a, b] zerindeki bir Riemann toplamn (b a) ile blmekle elde
edilir. rneklerin boyutunu arttrr ve blnn normunun sfra gitmesine izin verirsek,
b
ortalama (1>(b - a)) 1a sxd dx.e yaklar. Her iki bak as bizi aadaki tanma
gtrr.
TANIM
Bir Fonksiyonun Ortalama Deeri
f, [a, b] aralnda integre edilebilirse, [a, b] zerindeki ortalama deeri
b
avsd
ort
() =
1
sxd dx.
b - a La
ile verilir.
RNEK 5
y
sxd = 24 - x 2 nin [2, 2] zerindeki ortalama deerini bulun.
2
2 f(x) 4 x
yp
2
Bir Ortalama Deer Bulmak
EKL 5.15 sxd = 24 - x 2nin

[-2, 2] zerindeki ortalama deeri
p>2 dir (rnek 5).
sxd = 24 - x 2 yi grafii, merkezi orijinde ve 2 yarapl st yar ember olan

bir fonksiyon olarak tanyoruz (ekil 5.15).
zm
2 den 2ye kadar yar ember ile x-ekseni arasndaki alan

Alan = 1
Area
2
pr 2 =
1
2
ps2d2 = 2p.
geometri formln kullanarak hesaplanabilir. negatif olmayan bir fonksiyon olduundan, alan ayn zamanda 2 den 2ye nin integralidir;
2
L-2
24 - x 2 dx = 2p.
Bu nedenle, nin ortalama deeri

2
ort
(f) =
avsd
p
1
1
24 - x 2 dx = s2pd = .
4
2
2 - s -2d L-2
dir.
ALITIRMALAR 5.3
Limitleri ntegral Olarak fade Etmek
5.
1
lim a
xk , P [2, 3]n bir bln.
P : 0 k = 1 1 - ck
6.
lim a 24 - ck2 xk , P [0, 1]in bir bln.

P :0
18 altrmalarndaki limitleri belirli integral olarak yazn

n
1.
lim a ck2 xk , P [0, 2]nin bir bln.
lim a 2ck3 xk , P [-1, 0]n bir bln.

P :0
k=1
n
3.
4.
k=1
n
P :0 k = 1
n
2.
lim a sck2
P :0 k = 1
n
- 3ck d xk , P [-7, 5]in bir bln.
1
lim a a ck b xk , P [1, 4]n bir bln.
P :0 k = 1
7.
lim a ssec ck d xk , P [-p>4, 0]n bir bln.
P :0 k = 1
n
8.
lim a stan ck d xk , P [0, p>4]n bir bln.

P :0
k=1
5.3
zellikleri ve Bilinen Deerleri Kullanarak Baka ntegralleri

Bulmak
9. ve gnin integrallenebilir olduklarn ve
2
L1
L1
sxd dx = 6,
g sxd dx = 8 .
L1
olduunu varsayn. Tablo 5.3teki kurallar kullanarak aadakileri bulun.

2
a.
g sxd dx
L2
b.
c.
3sxd dx
L1
d.
sxd dx
L2
L1
10. ve hnin srekli olduklarn ve
9
f.
[4sxd - g sxd] dx
L1
L7
sxd dx = 5,
L7
hsxd dx = 4 .
olduunu varsayn. Tablo 5.3teki kurallar kullanarak aadakileri bulun.

9
a.
L1
b.
L7
d.
11.
sxd dx
L1
f.
[hsxd - sxd] dx
L9
dx = 5 . olduunu varsayarak aadakileri bulun.
sud du
L1
b.
23szd dz
L1
std dt
L0
L-3
g sud du
[-g sxd] dx
d.
L3
b.
L4
std dt
14. hnin integrallenebilir olduunu ve 1-1 hsrd dr = 0 ve

3
1-1 hsrd dr = 6 . olduunu varsayarak aadakileri bulun.
3
L1
hsrd dr
x
dx,
2
0
L
b 7 0
24.
0 6 a 6 b
26.
4x dx,
L0
b 7 0
2s ds,
La
22
27.
3t dt,
La
0 6 a 6 b
b. -
2.5
x dx
L1
30.
28.
L0.5
34.
0.3
x 2 dx
32.
u2 du
35.
L0
L0
L3
hsud du
ntegralleri Hesaplamak in Alan Kullanmak

1522 altrmalarnda integrandlar izin ve integralleri hesaplamak
iin alanlar kullann.
s 2 ds
L0
2a
23a
u du
Lp
p/2
t 2 dt
L0
29.
27
31.
1/2
33.
2p
x dx
r dr
L22
2b
x dx
La
3b
x 2 dx
La
L0
L0
3950 altrmalarndaki integralleri hesaplamak iin Tablo 5.3 teki
kurallar ve (1)(3) Denklemlerini kullann.
x dx
36.
37.
x 2 dx
40.
41.
5x dx
L0
42.
x
dx
8
L3
22
s2t - 3d dt
L0
1
45.
L2
a1 +
z
b dz
2
44.
L0
3u 2 du
L1
L0
s2z - 3d dz
L3
48.
24u 2 du
L1/2
49.
A t - 22 B dt
46.
47.
22 dx
L0
43.
38.
-2
7 dx
L3
szd dz
22.
2738. denklem (1) ve (3)n sonularn kullanarak, 2738

altrmalarndaki integralleri hesaplayn.
g srd
dr
L-3 22
L-3
3
13. nin integrallenebilir olduunu ve 10 szd dz = 3 ve
4
10 szd dz = 7 . olduunu varsayarak aadakileri bulun.
c.
a.
25.
b.
a.
23.
[-sxd] dx
d.
-3
g std dt
s2 - x d dx
L1
L2
0
12. 1-3 g std dt = 22 . olduunu varsayarak aadakileri bulun.
a.
A 1 + 21 - x 2 B dx
L-1
L-1
2326 altrmalarnda integralleri hesaplamak iin alanlar kullann.
39.
c.
s1 - x d dx
L-1
21.
2
11 sxd
a.
sxd dx
L9
e.
216 - x 2 dx
L-4
1
L-2
[2sxd - 3hsxd] dx
20.
522
[sxd + hsxd] dx
L7
c.
x dx
L-3
-2sxd dx
18.
Hesaplamalar
sxd dx = -1,
29 - x 2 dx
s -2x + 4d dx
L1/2
[sxd - g sxd] dx
16.
19.
353
3/2
x
+ 3b dx
2
e.
L1
g sxd dx
L5
L-2
17.
sxd dx = -4,
15.
Belirli ntegral
s3x 2 + x - 5d dx
50.
L1
s3x 2 + x - 5d dx
Alan Bulmak
5154 altrmalarnda, [0, b] aralnda verilen eri ile x-ekseni arasnda kalan blgenin alann bulmak iin bir belirli integral kullann.
51. y = 3x 2
53. y = 2x
52. y = px 2
x
54. y = + 1
2
354
Blm 5: Integrasyon
71. x 0 iin geerli olan sin x x eitsizliini kullanarak,
Ortalama Deer
5562 altrmalarnda, verilen aralkta fonksiyonun grafiini izin ve

ortalama deerini bulun.
C 0, 23 D
55. sxd = x 2 - 1 , on
x2
56. sxd = - , [0, 3]
2
58. sxd = 3x 2 - 3 , [0, 1]
57. sxd = -3x 2 - 1 ,
[0, 1]
59. std = st - 1d2 , [0, 3]

60. std = t 2 - t ,
La
olur mu? Yantnz aklayn.
La
sxd dx ?
74. ntegre edilebilir fonksiyonlarn bir [a, b] aralnda aadaki

koullara uymas ho olurdu:
a. ort ( + g) = ort () + ort (g)
63. Hangi a ve b deerleri
b. ort (k) = k ort () (k herhangi bir say)
sx - x 2 d dx ?
La
integralini maksimize eder? (pucu: ntegrand nerede pozitiftir?)
b
La
c. [a, b] aralnda (x) g(x) ise ort () ort (g)

Bu kurallar geerli midir? Yantnz aklayn.
75. Denklem (2)yi gereklemek iin rnek 4teki gibi Riemann
toplamlarnn limitlerini kullann.
64. Hangi a ve b deerleri

sx 4 - 2x 2 d dx ?
76. Denklem (3) gereklemek iin rnek 4teki gibi Riemann

toplamlarnn limitlerini kullann.
integralini minimize eder?

65. Max-Min Eitsizliini kullanarak
77. Artan fonksiyonlar iin alt ve st toplamlar
1
dx .
2
L0 1 + x
integralinin deerinin alt ve st snrlarn bulun.
66. (Altrma 65in devam) Max-Min Eitsizliini kullanarak
1
dx
1 + x2
ve
and
1
dx .
2
L0.5 1 + x
integrallerinin deerlerinin alt ve st snrlarn bulun. Bunlar

toplayarak
a. Srekli bir (x) fonksiyonunun grafiinin, x bir [a, b] aral

boyunca soldan saa doru artarken, dzgn olarak ykseldiini varsayn. P [a, b]nin x = (b a)@n uzunluklu n tane alt
arala bln olsun. Aadaki ekle bakarak, nin bu blnteki alt ve st toplamlarnn arasndaki farkn boyutlar
[(b) (a)] ile x olan bir R dikdrtgeninin alanyla grafik
olarak temsil edilebileceini gsterin. (pucu: U L fark,
Q0 Q1, Q1 Q2 , , Qn - 1Qn kegenleri eri zerinde bulunan
dikdrtgenlerin alanlarnn toplamdr. Bu dikdrtgenler yatay
olarak Rye kaydrlrsa, bir st ste binme olmaz.)
b. [a, b]nin blnnn alt aralklarnn uzunluklar xklerin
eit olmak yerine deitiklerini varsayn. xmax Pnin normu
olmak zere
U - L sbd - sad xmax ,
1
dx .
2
L0 1 + x
integralinin deerini bulun.
1
67. 10 sinsx 2 d dxin deerinin 2 olamayacan gsterin.

68.
avsd dx =
Teori ve rnekler
L0
73. ort () gerekten [a, b] aralnda integre edilebilir (x)

fonksiyonunun tipik bir deeriyse, ort () saysnn [a, b] aralndaki integralinin nin o aralktaki integraliyle ayn olmas gerekir. yle midir? Yani
b
[-2, 1]
61. g sxd = x - 1, a. [-1, 1] , b. [1, 3], c. [-1, 3]

62. hsxd = - x , a. [-1, 0] , b. [0, 1], c. [-1, 1]
0.5
10 sin x dx .in deeri iin bir st snr bulun.

72. sec x 1 + sx 2>2d eitsizlii (p@2, p@2)de geerlidir. Bunu
1
kullanarak, 10 sec x dx . in deeri iin bir alt snr bulun.
0
11
2x + 8 dxin deerinin 2 22 L 2.8 ile 3 arasnda olduunu

gsterin.
ve dolaysyla lim P :0 (U L) = 0 olduunu gsterin.

y
69. Negatif olmayan fonksiyonlarn integralleri. integre edilebilirse, Max-Min Eitsizliini kullanarak
y f(x)
sxdb]de
0f(x)on 0[a, b]
[a,
La
f(b) f(a)
sxd dx 0 .
olduunu gsterin.
70. Pozitif olmayan fonksiyonlarn integralleri. integre edilebilirse,
Q3
Q1
Q2
sxdb]de
0f(x)on 0[a, b]
[a,
La
sxd dx 0 .
olduunu gsterin.
0 x0 a x1 x2
xn b
5.3
78. Azalan fonksiyonlar iin alt ve st toplamlar (Altrma 77nin
devam)
Belirli ntegral
355
a. Deerleri, x bir [a, b] aral boyunca soldan saa doru

giderken, dzgn olarak azalan srekli bir (x) fonksiyonu
iin Altrma 77deki gibi bir ekil izin. P [a, b]nin eit
uzunluklu alt aralklara bln olsun. U L iin Altrma
77(a)da bulduunuzdakine benzer bir ifade bulun.
y f(x)
b. [a, b]nin blnnn alt aralklarnn uzunluklar xk lerin

eit olmak yerine deitiklerini varsayn. Altrma 77(b)deki
U - L sbd - sad xmax
eitsizliinin doru ve dolaysyla lim P :0sU - Ld = 0 .

olduunu gsterin.
x1
x2
x3
xk1 xk
xn1
79. x = 0dan x = p>2ye kadar y = sin x erisinin altnda kalan alan

sin h + sin 2h + sin 3h + + sin mh
=
cos sh>2d - cos ssm + s1>2ddhd

2 sin sh>2d
formln kullanarak iki admda bulun:

a. [0, p>2] araln eit uzunluklu n alt arala bln ve bunlara
karlk gelen U st toplamn bulun.
b. n : q ve x = (b a)@n 0 iken Unun limitini bulun.
80. , sadaki ekildeki gibi, [a, b] zerinde srekli ve negatif olmayan bir fonksiyon olsun.
xk
xk1
xk
xk1
x1, x2 , , xk - 1, xk , , xn - 1
noktalarn gsterildii gibi ekleyerek [a, b] araln,
x1 = x1 - a, x2 = x2 - x1, , xn = b - xn - 1 , uzunluklar
eit olmas gerekmeyen n alt arala bln.
a. mk = min { (x): x k. alt aralkta} ise
L = m1 x1 + m2 x2 + + mn xn
alt toplam ile eklin birinci blmndeki renkli blge arasndaki balanty aklayn.
b. Mk = max {(x): x k. alt aralkta} ise

U = M1 x1 + M2 x2 + + Mn xn
st toplam ile eklin ikinci blmndeki renkli blge arasndaki balanty aklayn.
ba
Pleacher, The Mathematics Teacher, Vol. 85. No.6, sayfa.

445446, Eyll 1992.)
c. U - L ile eklin nc blmnde, eri boyunca renkli blgeler arasndaki balanty aklayn.
81. Verilen her P 7 0 iin, x1, x2 [a, b] ve x1 - x2 6 d iken
sx1 d - sx2 d 6 P . olacak ekilde bir d 7 0 bulunabilirse
fonksiyonu [a, b] zerinde dzgn sreklidir denir. [a, b] zerinde srekli olan bir fonksiyonun dzgn srekli olduu gsterilebilir. Bunu ve sadaki ekli kullanarak, srekli ise ve P 7 0
verilmise, xklarn en byn yeterince kk yaparak
U - L P # sb - ad yaplabileceini gsterin.
82. 150 millik bir yolculukta ortalama 30 mil/sa hz yapar ve ayn 150
mili ortalama 50 mil/sa hzla geri dnerseniz, yolculuktaki ortalama hznz ne olur? Yantnz aklayn. (Kaynak: David H.
Riemann Toplamlarn Bulmak

BCSniz Riemann toplamlaryla ilikili dikdrtgenleri izebiliyorsa,
8388 altrmalarndaki integrallere yaknsayan Riemann toplamlaryla ilikili dikdrtgenleri izin. Her durumda eit uzunluklu n = 4,
10, 20 ve 50 alt aralk kullann.
1
83.
L0
s1 - xd dx =
1
2
84.
L0
sx 2 + 1d dx =
4
3
356
Blm 5: Integrasyon
p
85.
L-p
p/4
cos x dx = 0
86.
L0
sec2 x dx = 1
d. n = 1000 bln ile (c) de hesapladnz ortalama deeri kullanarak (x) (ortalama deer) eitliinden xi zn.
87.
L-1
2
88.
L1
c. Fonksiyonun, (b) de elde edilen deerlerinin ortalama deerini

bulun.
x dx = 1
1
x dx (ntegralin deeri yaklak 0.693tr.)
89. sxd = sin x , on
[0, p]
90. sxd = sin x , on
[0, p]
p
c , pd
4
1
91. sxd = x sin x , on
Ortalama Deer
8992 altrmalarnda aadaki admlar gerekletirmek iin bir
BCS kullann.
p
c , pd
4
1
92. sxd = x sin2 x , on
a. Fonksiyonlar verilen aralkta izin.

b. Aral, eit uzunluklu 100, 200 ve 1000 alt arala bln ve
fonksiyonu her bir alt araln orta noktasnda hesaplayn.
5.4
Analizin Temel Teoremi

Bu blmde integral hesabn ana teoremi olan Analizinin Temel Teoremini tantyoruz.
Teorem, integrasyon ile trev almay birbirine balar ve bu balant, integralleri Blm
5.3te yaptmz gibi Riemann toplamlarnn limitlerini alarak hesaplamak yerine integrand fonksiyonun bir ters trevini kullanarak hesaplamamz salar. Leibniz ve Newton
bu balanty kefettiler ve sonraki 200 yl iin bilimsel devrimi ateleyen matematiksel
gelimeyi balattlar.
Yolumuz boyunca, integral hesabn nemli bir baka teoremi olan ve Temel Teoremi ispat etmek iin kullanlan Ortalama Deer Teoreminin integral versiyonunu tantyoruz.
TARHSEL BYOGRAF
Sir Isaac Newton
(16421727)
Belirli ntegraller in Ortalama Deer Teoremi
y
y f(x)
f(c), ortalama
ykseklik
0
c
ba
EKL 5.16 Ortalama Deer Teoremindeki (c) deeri, bir bakma, nin [a,
b] zerindeki ortalama yksekliidir.
0 iken, dikdrtgenin alan adan
bye kadar nin grafii altndaki
alandr,
La
TEOREM 3
Belirli ntegraller in Ortalama Deer Teoremi
, [a, b] aralnda srekli ise [a, b] iindeki bir c noktasnda
b
scd =
olur.
scdsb - ad =
nceki blmde, bir [a, b] kapal aral zerinde srekli olan bir fonksiyonun ortalama
b
deerini, 1a sxd dx belirli integralinin araln b a uzunluu veya genilii ile blm
olarak tanmlamtk. Belirli integraller iin Ortalama Deer Teoremi, bu ortalama deerin
daima fonksiyonu tarafndan aralk iinde en az bir defa aldn ileri srer.
ekil 5.16daki grafik, [a, b] aral zerinde tanml pozitif srekli bir y = (x)
fonksiyonunu gstermektedir. Geometrik olarak, Ortalama Deer Teoremi unu syler;
[a, b] aral iinde, ykseklii fonksiyonun (c) ortalama deerine ve taban genilii
b aya eit olan dikdrtgenin alan tam olarak adan bye kadar nin grafii altndaki
blgenin alanna eit olacak ekilde bir c says vardr.
sxd dx .
1
sxd dx.
b - a La
5.4
357
spat Max-Min Eitsizliinin (Tablo 5.3, Kural 6) iki tarafn da (b a) ile blersek,
b
min
elde ederiz. srekli olduundan, Srekli Fonksiyonlar in Ara Deer Teoremi (Blm
2.6) nin min ile max arasndaki her deeri almas gerektiini syler. Dolaysyla,
b
fonksiyon [a, b] aralndaki bir c noktasnda s1>sb - add 1a sxd dx deerini almak
zorundadr.
Burada nin sreklilii nemlidir. Sreksiz bir fonksiyon ortalama deerine hibir
zaman eit olmayabilir (ekil 5.17).
y
y f(x)
Ortalama deeri
1/2dir.
1
2
1
1
sxd dx max .
b - a La
RNEK 1
EKL 5.17 Srekli olmayan bir fonksiyon

ortalama deerini almak zorunda deildir.
ntegraller iin Ortalama Deer Teoremini Uygulamak
(x) = 4 x fonksiyonunun [0, 3] aralndaki ortalama deerini ve nin bu deeri

aralktaki hangi noktada aldn bulun.
zm
ort ()
avsd =
4
y4x
5
2
= 4 0
3
2
1
sxd dx
b - a La
3
3
3
1
1
s4 - xd dx = a
4 dx x dxb
=
3 - 0 L0
3 L0
L0
32
02
1
bb
= a4s3 - 0d - a 3
2
2
EKL 5.18 Taban [0, 3] ve ykseklii 5@2

(sxd = 4 - x fonksiyonunun ortalama
deeri) olan bir dikdrtgenin alan 0dan
3e kadar f nin grafii ile x-ekseni
arasndaki alana eittir (rnek 1).
Blm 5.3, Denk. (1) ve (2)
3
5
= .
2
2
(x) = 4 x fonksiyonunun [0, 3] aralndaki ortalama deeri 5@2 dir. Fonksiyon bu

deeri 4 x = 5@2 veya x = 3@2 iken alr. (ekil 5.18)
rnek 1de (x)i hesaplanan ortalama deere eitleyip xi zmekle gerekten nin
ortalama deerini ald bir c noktas bulduk. Her zaman c deerini bulmak kolay olmayabilir. ntegraller iin Ortalama Deer Teoreminden baka neler renebiliriz? Bir rnek
aadadr.
RNEK 2 , [a, b] aralnda srekli, a b ve

b
La
sxd dx = 0,
ise, [a, b] aralnda en az bir kere (x) = 0 olacan gsterin.

zm
[a, b] aralnda nin ortalama deeri

b
ort
() =
avsd
1
1
sxd dx =
b - a La
b - a
0 = 0.
olur. Teorem 2 dolaysyla, bu deeri [a, b]deki bir c noktasnda alr.
358
Blm 5: Integrasyon
Temel Teorem, Ksm 1

(t), sonlu bir I aral zerinde integre edilebilir bir fonksiyon ise, herhangi sabit bir
a H I saysndan baka bir x H I saysna kadar integrali, xteki deeri
x
Fsxd =
alan F(x)
y f(t)
La
std dt.
(1)
olan yeni bir F fonksiyonunu tanmlar. rnein negatif olmuyorsa ve x ann sanda bulunuyorsa, F(x) adan xe kadar grafiin altnda kalan alan verir (ekil 5.19). x deikeni
bir integralin st snrdr, fakat F reel deikenli reel deerli baka bir fonksiyon gibidir.
Verilen her x deerinde, iyi tanml bir saysal deer bulunur; buradaki durumda nin
adan xe integralidir.
(1) denklemi yeni fonksiyonlar tanmlamann bir yolunu verir, fakat buradaki nemi,
integrallerle trevler arasnda kurduu ilikidir. herhangi bir srekli fonksiyonsa, Temel
Teorem unu ileri srer; F, xin trevlenebilir bir fonksiyonudur ve trevi nin kendisidir.
Her x deerinde,
x
EKL 5.19 Denklem (1) tarafndan tanmlanan F(x) fonksiyonu, f negatif olmayan
bir fonksiyon ve x > a olduunda adan xe
kadar f nin grafii altndaki alan verir.
d
d
Fsxd =
std dt = sxd.
dx
dx La
olur. Bu sonucun neden salandn anlamak iin arkasndaki geometriye bakalm.
[a, b] aral zerinde 0 ise Fsxdin trevin tanmndan hesaplanmas, h 0
iken
Fsx + hd - Fsxd
.
h
fark orannn limitini almak demektir. h 0 iin pay, iki alann farkdr. Dolaysyla, xten
x + hye kadar nin grafii altndaki alandr (ekil 5.20). Yani,
y f(t)
Fsx + hd - Fsxd L hsxd.

f(x)
0
x xh
dir. Bu yaklamn her iki tarafn h ile blmek ve h 0 iken

b
EKL 5.20 Denklem (1) de F(x) xin

solundaki alandr. Ayrca, Fsx + hd
x + hnin solundaki alandr. Bu durumda
[Fsx + hd - Fsxd]>h fark denklemi
yaklak olarak burada gsterilen
dikdrtgenin ykseklii f(x)e eittir.
Fsx + hd - Fsxd
= sxd.
h
h:0
Fsxd = lim
olmasn beklemek mantkldr. Bu sonu, fonksiyonu pozitif olmasa bile geerlidir ve

Analizin Temel Teoreminin birinci ksmn oluturur.
TEOREM 4
Analizin Temel Teoremi, Ksm 1
x
f fonksiyonu [a, b] zerinde srekli ise, Fsxd = 1a std dt fonksiyonu
[a, b] zerinde sreklidir ve (a, b)de trevlenebilirdir ve trevi f(x)dir;
x
Fsxd =
d
std dt = sxd.
dx La
(2)
5.4
359
Teorem 4 ispat etmeden nce ne sylediini daha iyi anlamak iin birka rnee
bakalm.
RNEK 3
Temel Teoremi Uygulamak
Aadakileri bulmak iin Temel Teoremi Kullann

x
(a)
d
cos t dt
dx La
(b)
d
1
dt
dx L0 1 + t 2
(c)
dy
dx
if
y =
dy
(d) dx
if
y =
Lx
3t sin t dt
x2
L1
cos t dt
zm
x
(a)
d
cos t dt = cos x
dx La
(t) = cos t ile Denklem (2)
d
1
1
1
dt =
std =
ile Denklem (2)
2
dx L0 1 + t 2
1
+
t2
1 + x
(c) Blm 5.3, Tablo 5.3teki integraller iin Kural 1, Temel Teorem iin bunu dzenler.
(b)
5
x
dy
d
d
3t sin t dt =
a- 3t sin t dtb
=
dx
dx Lx
dx
L5
x
d
= 3t sin t dt
dx L5
= -3x sin x
Kural 1
(d) ntegrasyonun st snr x deil, x2 dir. Bu yyi

u
y =
L1
u = x2.
ve
and
cos t dt
fonksiyonlarnn bilekesi yapar. Bu nedenle dy>dxi bulmak iin Zincir Kuraln

uygulamamz gerekir.
dy
dy
=
dx
du
= a
du
dx
u
d
cos t dtb
du L1
= cos u
du
dx
= cossx 2 d # 2x
= 2x cos x 2
du
dx
360
Blm 5: Integrasyon
RNEK 4
Verilen Trev ve Deer ile bir Fonksiyon Kurmak
s -p>2, p>2d tanm kmesinde trevi

dy
= tan x
dx
olan ve (3) = 5 koulunu salayan bir y = (x) fonksiyonu bulun.
Temel Teorem, trevi tan x ve x = 3teki deeri 0 olan bir fonksiyon kurmay kolaylkla yapar:
zm
y =
tan t dt.
L3
ys3d =
tan t dt = 0, olduundan, x = 3teki deeri 5 olan bir fonksiyon kurmak iin

L3
bu fonksiyona sadece 5 eklememiz gerekir:
x
sxd =
L3
tan t dt + 5.
rnek 4teki problemin zm istenen iki koulu salamasna ramen, kullanl bir
formda olup olmadn sorabilirsiniz. Bu gn integrallere yaknsamada yetenekli bilgisayar ve hesap makinelerimiz bulunduundan cevap evettir. Blm 7de rnek 4teki
zm tam olarak
cos 3
y = ln ` cos x ` + 5.
eklinde yazmasn reneceiz.
imdi, herhangi bir srekli fonksiyon iin Temel Teoremin bir ispatn verelim.
Teorem 4n spat Temel Teoremi, x ve x + h noktalar (a, b)de iken trev tanmn
dorudan F(x) fonksiyonuna uygulayarak ispat edeceiz. Bu
Fsx + hd - Fsxd
h
(3)
farklar orann yazmak ve (a, b)deki her x iin h 0 iken limitinin (x) says olduunu
gstermek anlamna gelir.
Bylece
F (x) = lim F(x + h) F(x)
h 0
h
x +h
= lim 1
h 0 h
(t)dt
a
x +h
= lim 1
h 0 h
(t)dt
a
(t)dt
a
Tablo 5.3, Kural 5
5.4
361
Belirli ntegraller in Ortalama Deer Teoremine gre, (4) denkleminin son ifadesindeki deer, x ve x + h arasndaki aralkta nin ald deerlerden biridir. Yani, bu
aralktaki bir c says iin
1
h Lx
x+h
std dt = scd.
(4)
olur. Dolaysyla, h 0 iken x + h deeri xe gider ve cyi de xe yaklamaya zorlar

(nk c, x ile x + h arasnda sktrlmtr). fonksiyonu xte srekli olduundan (c)
de (x)e yaklar:
lim scd = sxd.
(5)
h:0
Sonu olarak
x +h
F (x) = lim 1
h 0 h
(t) d
a
= lim (c)
Denklem (4)
= (x)
Denklem (5)
h 0
buluruz. x = a veya b ise (3) denkleminin limiti srasyla h 0+ veya h 0 ile tek tarafl
bir limit olarak yorumlanr. Bu durumda Blm 3.1 deki Teorem 1, F nin [a, b]deki her
nokta iin srekli olduunu gsterir. Bylece ispat tamamlanr.
Temel Teorem, Ksm 2 (Hesaplama Teoremi)

imdi Analizin Temel Teoreminin ikinci ksmna geldik. Bu ksm, Riemann toplamlarnn
limitlerini hesaplamadan belirli integrallerin nasl bulunacan aklamaktadr. Bir ters
trev bulur ve integralin st ve alt snrlarnda hesaplarz.
Analizin Temel Teoremi, Ksm 2

TEOREM 4 (Devam)
f fonksiyonu [a, b] aralnn her noktasnda srekli ve F de f nin [a, b]
aralndaki herhangi bir ters trevi ise
b
La
sxd dx = Fsbd - Fsad.
olur.
spat Temel Teoremin 1. Ksm, nin
x
Gsxd =
La
std dt.
gibi bir ters trevinin var olduunu syler. Dolaysyla F, nin herhangi bir ters trevi ise
bir C sabiti ve a 6 x 6 b iin F(x) = G(x) + Cdir ( Blm 4.2, Trevler iin Ortalama
Deer Teoremi, Sonu 2 ). F ve Gnin her ikisi [a, b]de srekli olduklarndan, tek tarafl
limitler alarak (x a+ ve x b) x = a ve x = b iken de F(x) = G(x) + Cnin salandn grrz.
362
Blm 5: Integrasyon
F(b) F(a)y hesaplamakla,

Fsbd - Fsad = [Gsbd + C] - [Gsad + C]
= Gsbd - Gsad
b
std dt -
La
La
std dt
std dt - 0
La
b
std dt.
La
buluruz.
Teorem unu syler: nin [a, b] zerindeki belirli integralini hesaplamak iin btn
yapmamz gereken:
1.
2.
nin bir F ters trevini bulun ve

b
1a sxd dx = Fsbd - Fsad. saysn hesaplayn.
Fsbd - Fsad iin allm notasyon, Fnin birden fazla teriminin olup olmamasna bal
olarak
Fsxd d
veya
or
a
cFsxd d ,
a
dir.
RNEK 5
p
(a)
L0
ntegralleri Hesaplamak
cos x dx = sin x d
(b)
L-p>4
= sin p - sin 0 = 0 - 0 = 0
0
sec x tan x dx = sec x d
0
-p/4
(c)
= sec 0 - sec a-
p
b = 1 - 22
4
3
4
4
a 1x - 2 b dx = cx 3/2 + x d
2
x
1
L1
4
4
= cs4d3/2 + d - cs1d3/2 + d
4
1
= [8 + 1] - [5] = 4.
rnek 5teki ilem, bir Riemann toplamnn hesaplanmasndan ok daha kolaydr.

Temel Teoremin sonular, bize birka ey sylerler. Denklem (2)
x
d
dF
std dt =
= sxd,
dx La
dx
olarak yazlabilir. Bu bize, nin nce integralini alp sonra sonucun trevini alrsak tekrar
fonksiyonunu bulacamz syler. Benzer ekilde
x
dF
dt =
std dt = Fsxd - Fsad
La
La dt
denklemi, F fonksiyonunu nce tretip sonra sonucun integralini alrsak tekrar F fonksiyonunu bulacamz syler (bir intagrasyon sabiti ile). Bir anlamda, integrasyon ve trev
5.4
363
ilemleri birbirinin tersidir. Temel Teorem ayrca unu da syler; her srekli fonksiyonunun bir F ters trevi vardr. Ayrca, dy>dx = sxd diferansiyel denkleminin her srekli fonksiyonu iin bir (y = F(x) ile verilen ) zm vardr.
Toplam Alan
Riemann toplamlar, (ck) pozitif iken bir dikdrtgenin alann veren (ck) k gibi terimler
ierirler. (ck) negatif olduunda (ck) k arpm dikdrtgenin alannn negatifidir.
Negatif bir fonksiyon iin byle terimleri toplarsak eri ile x-ekseni arasndaki alann
negatifini elde ederiz. Sonra, mutlak deer alrsak gerek pozitif alan buluruz.
RNEK 6
Ters Trevleri Kullanarak Alan Bulmak
x-ekseni ve y = 6 x x2 parabol ile snrl blgenin alann bulun.

zm
y = 0 = 6 - x - x 2 = s3 + xds2 - xd,
yazarak erinin x-eksenini nerede kestiini buluruz;
x = 3 veya x = 2
Eri ekil 5.21de izilmitir ve [3, 2] zerinde negatif olmaz.

Alan
y 6 x x2
25
4
L-3
s6 - x - x 2 d dx = c6x -
= a12 - 2 3
25
125
2
s5d a b =
= 20 56 .
3
4
6
Bir y = (x) fonksiyonu ve x-ekseni ile snrl blgenin alann hesaplamak, fonksiyon
hem pozitif ve hem de negatif deerler alyorsa daha ok dikkat gerektirir. [a, b] araln,
fonksiyonun zerinde iaret deitirmeyecei alt aralklara blmekte dikkatli olmalyz.
Aksi halde pozitif ve negatif iaretli alanlar arasnda ksalmalar meydana gelebilir ve bu
yanl bir toplam alana neden olabilir. Doru toplam alan, (x)in iaret deitirmedii her
bir alt aralk zerindeki belirli integrallerin mutlak deerleri toplam ile elde edilir. Alan
terimi toplam alan anlamnda alnacaktr.
y
y sin x
Alan 2
0
Alan
2 2
8
9
27
b - a-18 - +
b = 20 56 .
3
2
3
dr. ekil 5.21deki eri bir parabol yaydr ve byle bir yayn altndaki alann, taban kere
yksekliinin tam olarak te ikisi olduunu not etmek ilgintir:
EKL 5.21 Bu parabolik yayn

alan bir belirli integral ile
hesaplanr (rnek 6)
x2
x3
d
2
3 -3
2p
EKL 5.22 0 x 2p iin y = sin x

ve x-ekseni arasndaki toplam alan, iki
integralin mutlak deerleri toplamdr
(rnek 7).
RNEK 7
Alanlar Ksaltmak
ekil 5.22, (x) = sin x fonksiyonunun x = 0 ve x = 2p arasndaki grafiini gstermektedir. Aadakileri hesaplayn.
(a) (x)in [0, 2p] zerindeki belirli integrali.
(b) [0, 2p] zerinde (x)in grafii ve x-ekseni arasndaki alan.
364
Blm 5: Integrasyon
zm
(x) = sin x iin belirli integral

2p
L0
sin x dx = -cos x d
2p
= -[cos 2p - cos 0] = -[1 - 1] = 0.

0
ile verilir. Belirli integral sfra eittir nk grafiin x-ekseninin zerindeki ve altndaki
blmleri birbirini gtren katklar yaparlar.
[0, 2p] zerinde (x)in grafii ile x-ekseni arsndaki alan, sin xin tanm kmesini iki
paraya ayrarak hesaplanr: negatif deer almad [0, p] aral ve pozitif deer almad
[p, 2p] aral.
p
L0
2p
Lp
sin x dx = -cos x d
sin x dx = -cos x d
= -[cos p - cos 0] = -[-1 - 1] = 2.

0
2p
= -[cos 2p - cos p] = -[1 - s -1d] = -2.

p
kinci integral negatif bir deer verir. Grafik ile x-ekseni arasndaki alan mutlak deerlerin
toplam ile bulunur
Alan = u 2 u + u 2 u = 4
zet:
[a, b] zerinde y = (x)in grafii ile x-ekseni arasndaki alan bulmak iin
aadakileri yapn:
1. [a, b] araln nin sfrlarndan bln.
2. Her bir alt aralkta yi integre edin.
3. ntegrallerin mutlak deerlerini toplayn.
y
Alan 5
12
y x3 x2 2x
8
Alan
3
8
3
RNEK 8
Ters Trevleri Kullanarak Alan Bulmak
x-ekseni ile (x) = x3 x2 2x, 1 x 2 erisi arasnda kalan blgenin alann bulun.
zm
nce nin sfrlarn bulun.

(x) = x3 x2 2x = x(x2 x 2) = x(x + 1)(x 2)
EKL 5.23 y = x 3 - x 2 - 2x erisi ve

x-ekseni arasndaki blge (rnek 8).
olduu iin, sfrlar x = 0, 1 ve 2dir (ekil 5.23). Sfrlar [1, 2] araln iki alt arala
bler: 0 olan [1, 0] ve 0 olan [0, 2] alt aralklar. fonksiyonunu her alt aralkta
integre eder ve hesaplanan deerlerin mutlak deerlerini toplarz.
0
L-1
sx 3 - x 2 - 2xd dx = c
L0
5
x4
x3
1
1
- x2 d = 0 - c + - 1 d =
4
3
4
3
12
-1
sx 3 - x 2 - 2xd dx = c
8
8
x4
x3
- x 2 d = c4 - - 4 d - 0 = 4
3
3
3
0
Snrlanan toplam alan, hesaplanan integrallerin mutlak deerlerini toplamakla elde edilir,
Snrlanan
toplam area
alan =
Total enclosed
5
8
37
+ `- ` =
.
12
3
12
5.4
365
ALITIRMALAR 5.4
sin x
ntegralleri Hesaplamak
35. y =
21 - t 2
0
dt
36. y =
1
+
t2
Ltan x
126 altrmalarndaki integralleri hesaplayn.

0
1.
L-2
s2x + 5d dx
3.
L0
4.
A x 2 + 1x B dx
6.
L1
8.
sin x dx
L0
10.
2 sec2 x dx
L0
12.
csc u cot u du
Lp>4
1 + cos 2t
dt
15.
2
p>2
L
14.
p>3
16.
L-p>3
L1
18.
sr + 1d2 dr
20.
22.
L22
22
23.
L1
u7
1
- 5 b du
2
u
L-p>3
s + 2s
ds
s2
L-4
L-23
1
a4 sec2 t +
43.
y
y2
p
b dt
t2
xp
24.
y 1 cos x
st + 1dst 2 + 4d dt
1
1
a 3 - 4 b dy
y
L1>2 y
1 - 2u
L9
44.
y
y sin x
du
2u
1
scos x + cos x d dx
26.
L0 2
p
25.
-1 x 8
4346 altrmalarndaki renkli blgelerin alanlarn bulun.
23
21.
-2 x 2
-1 x 8
42. y = x 1>3 - x,
1 - cos 2t
dt
2
-p>4
s8y 2 + sin yd dy
-1
19.
41. y = x 1>3,
4 sec u tan u du
L0
p>2
L-p>2
40. y = x - 4x,
0 x 2
p>3
17.
csc2 x dx
Lp>6
-2 x 2
39. y = x 3 - 3x 2 + 2x,
5p>6
3p>4
13.
38. y = 3x - 3,
s1 + cos xd dx
L0
-3 x 2
p>3
11.
37. y = -x 2 - 2x,
2
dx
x2
L-2
9.
x 3>2 dx
L0
Alan
3742 altrmalarnda, eri ile x-ekseni arasndaki toplam alann bulun.
-1
x -6>5 dx
x
b dx
2
sx 3 - 2x + 3d dx
L-2
32
7.
a5 -
L-3
p
x 6 2
x3
b dx
4
a3x -
L0
1
5.
2.
dt
L0
x dx
p
6
5p
6
ntegrallerin Trevleri
45.
2730 altrmalarndaki trevleri bulun
46.
a. integrali hesaplayp, sonucun trevini alarak
2
b. integralin dorudan trevini alarak bulun.

1x
27.
d
dx L0
29.
d
1u du
dt L0
cos t dt
d
dx L1
sin x
28.
d
du L0
tan u
30.
t4
y sec u tan u
3t 2 dt
sec2 y dy
p
4
3136 altrmalarnda dy>dxi bulun.

x
31. y =
L0
21 + t 2 dt
32. y =
sin st 2 d dt
34. y =
1
dt,
L1 t
L1x
x 7 0
x2
33. y =
2
L0
cos 1t dt
p
4
1
y sec2 t
p
4
y 1 t2
0
366
Blm 5: Integrasyon
Grafikten Hareket Hakknda Sonu karmak
Aadaki fonksiyonlardan her biri 4750 altrmalarndaki balang

deer problemlerinden birinin zmdr. Hangi fonksiyon hangi
problemin zmdr? Yantlarnz ksaca aklayn.
59. nin aadaki grafikte gsterilen trevlenebilir fonksiyon olduunu ve bir koordinat ekseninde hareket eden bir paracn t (saniye) anndaki konumunun
a. y =
1
dt - 3
L1 t
b. y =
L0
c. y =
47.
L-1
sec t dt + 4
dy
1
= x,
dx
yspd = -3
49. y = sec x,
ys0d = 4
d. y =
Lp
1
t dt - 3
48. y = sec x,
1
50. y = x ,
s =
ys1d = -3
ys1d = -2
sxd dx
L0
metre eklinde verildiini varsayn. Aadaki sorular yantlamak

iin grafikten yararlann. Yantlarnz aklayn.
y
ys -1d = 4
5154 problemlerindeki balang deer problemlerinin zmlerini

integral eklinde yazn.
dy
= sec x, ys2d = 3
51.
dx
dy
= 21 + x 2,
52.
dx
sec t dt + 4
y f(x)
4
(3, 3)
(5, 2)
(2, 2)
2
1
(1, 1)
0
1
ds
= std,
53.
dt
sst0 d = s0
dy
= g std,
54.
dt
yst0 d = y0
a. t = 5 annda paracn hz nedir?

b. Paracn ivmesi t = 5 annda pozitif mi, yoksa negatif midir?
c. t = 3 annda paracn konumu nedir?
d. lk 9 sn iinde s en byk deerini ne zaman alr?
Uygulamalar
55. Paraboller iin Arimed alan forml Arimed (M.. 287212), mucit, askeri mhendis, fiziki ve bat dnyasnn klasik zamanlarnn en byk matematikisi, bir parabolik yayn altndaki
alann, taban kere yksekliin te ikisi olduunu kefetmitir. h
ve bnin pozitif olduklarn varsayarak, y = h - s4h>b 2 dx 2,
-b>2 x b>2 , parabolik yayn izin. Sonra analiz kullanarak yay ile x-ekseni arasnda kalan blgenin alann bulun.
e. Yaklak olarak ne zaman ivme sfrdr?

f. Parack ne zaman orijine doru ilerlemekte, ne zaman orijinden uzaklamaktadr?
g. t = 9 annda parack orijinin hangi tarafnda bulunmaktadr?
60. gnin aadaki grafikte gsterilen trevlenebilir fonksiyon
olduunu ve bir koordinat ekseninde hareket eden bir paracn t
(saniye) anndaki konumunun
56. Marjinal gelirden gelir bulma Bir irketin yumurta rpc

retimi ve satndan marjinal kazancnn, r bin dolar ve x bin
birim olmak zere
dr
= 2 - 2>sx + 1d2 ,
dx
s =
L0
g sxd dx
metre eklinde verildiini varsayn. Aadaki sorular yantlamak

iin grafikten yararlann. Yantlarnz aklayn.
y
ile verildiini varsayn. irket x = 3 bin tane yumurta rpc retiminden ne kadar para beklemelidir? Bulmak iin, marjinal
kazanc x = 0dan x = 3e kadar integre edin.
57. Marjinal masraftan masraf bulma x poster baslmsa, bir
poster daha basmann marjinal masraf
dc
1
=
dx
2 1x
dolardr. 2100 tane poster basmann masraf c(100) c(1)i bulun.
58. (Altrma 57nin devam) 101400 tane poster basmann masraf
c(400) c(100) bulun.
(7, 6.5)
(6, 6)
6
4
y g(x)
2
3
2
4
6
5.4
a. t = 3 annda paracn hz nedir?
a. h xin iki kere trevlenebilir bir fonksiyonudur.
b. vme t = 3 annda pozitif mi, yoksa negatif midir?
b. Hem h hem de dh>dx sreklidir.
c. t = 3 annda paracn konumu nedir?
c. hnin grafiinin x = 1de yatay bir teeti vardr.
d. Parack orijinden ne zaman geer?
d. hnin x = 1de yerel bir maksimumu vardr.
e. vme ne zaman sfrdr?
e. hnin x = 1de yerel bir minimumu vardr.
f. Parack ne zaman orijinden uzaklamakta, ne zaman orijine

doru ilerlemektedir?
g. dh>dxin grafii x-eksenini x = 1de keser.
g. t = 9 annda parack orijinin hangi tarafnda bulunmaktadr?
f. hnin grafiinin x = 1de bir bkm noktas vardr.

T 69. Temel Teorem. srekli ise,
Teori ve rnekler
lim
61. k pozitif bir sabitse, x-ekseni ile y = sin kx erisinin bir yay
arasnda kalan alann 2@k olduunu gsterin.
62.
h:0
x: 0
t2
1
dt .
3
4
x L0 t + 1
limitini bulun.
x
63. 11 std dt = x 2 - 2x + 1 . olsun. (x)i bulun.

x
64. 10 std dt = x cos px . ise (4) bulun.
65.
x+1
9
dt
1 + t
L2
fonksiyonunun x = 1deki lineerizasyonunu bulun.
sxd = 2 -
66.
x2
g sxd = 3 +
sec st - 1d dt
L1
fonksiyonunun x = 1deki lineerizasyonunu bulun.

67. nin her x deerinde pozitif bir trevi bulunduunu ve (1) = 0
olduunu varsayn.
x
g sxd =
L0
x+h
std dt
1
h Lx
x+h
cos t dt =
sin sx + hd - sin x
.
h
(7)
olur. (7) denkleminin sa taraf sinsn trevinin farklar orandr

ve h 0 iken limitinin cos x olmasn bekleriz.
x 2
aralnda cos xin grafiini izin. Sonra,
mmknse baka bir renkle, (7) denkleminin sa tarafn h = 2, 1,
0.5 ve 0.1 deerleri iin xin bir fonksiyonu olarak izin. h 0
iken bu erilerin kosins grafiine nasl yaknsadklarna bakn.
2
T 70. Altrma 69u (t) = 3t iin tekrarlayn.
lim
h:0
1
h Lx
x+h
sx + hd3 - x 3
?
h
h:0
3t 2 dt = lim
nedir? 1 x 1 aralnda (x) = 3x2nin grafiini izin. Sonra

ssx + hd3 - x 3 d>h orann h = 1, 0.5, 0.2 ve 0.1 deerleri iin
xin bir fonksiyonu olarak izin. h 0 iken bu erilerin 3x2nin
grafiine nasl yaknsadklarna bakn.
std dt ?
fonksiyonu iin aada sylenenlerden hangileri dorudur? Yantlarnz aklayn.

a. g xin trevlenebilir bir fonksiyonudur.
b. g xin srekli bir fonksiyonudur.
c. gnin grafiinin x = 1de yatay bir teeti vardr.
d. gnin x = 1de yerel bir maksimumu vardr.
e. gnin x = 1de yerel bir minimumu vardr.
f. gnin grafiinin x = 1de bir bkm noktas vardr.
g. dg>dxin grafii x-eksenini x = 1de keser.
68. nin her x deerinde negatif bir trevi bulunduunu ve (1) = 0
olduunu varsayn.
x
std dt ?
L0
fonksiyonu iin aada sylenenlerden hangileri dorudur? Yantlarnz aklayn.
hsxd =
1
h Lx
limitinin, Temel teoremin birinci ksmnn ispatndaki gibi, (x)e

eit olmasn bekleriz. rnein, (t) = cos t ise,
lim
367
7174 altrmalarnda, belirlenmi fonksiyonu ve [a, b] aral iin
x
Fsxd = 1a std dt olsun. Bir BCS kullanarak, aadaki admlar
gerekletirin ve sorular yantlayn.
a. ve F fonksiyonlarn [a, b] aralnda birlikte izin.
b. F (x) = 0 denklemini zn. F (x) = 0 olduu yerlerde ve Fnin
grafikleri hakknda doru olan neler gryorsunuz? Temel
Teoremin birinci ksmndan gzlemledikleriniz, birinci trevden
edindiiniz bilgilerle uyuuyor mu? Yantnz aklayn.
c. Hangi aralklarda (yaklak olarak) F fonksiyonu artmakta ve
azalmaktadr? Bu aralklarda hakknda ne denebilir?
d. trevini hesaplayn ve bunu F ile birlikte izin. (x) = 0
olduu noktalarda, F hakknda doru olan ne syleyebilirsiniz?
Temel Teoremin birinci ksmndan gzlemledikleriniz, birinci
trevden edindiiniz bilgilerle uyuuyor mu? Yantnz aklayn.
368
Blm 5: Integrasyon
71. sxd = x 3 - 4x 2 + 3x,
[0, 4]
9
72. sxd = 2x 4 - 17x 3 + 46x 2 - 43x + 12, c0, d
2
x
73. sxd = sin 2x cos ,
3
74. sxd = x cos px,
d. (a)(c) klarndaki bilgileri kullanarak, y = F(x) fonksiyonunun

tanm kmesi iinde elle grafiini izin. Sonra F(x)i BCS kullanarak izerek, grafikleri karlatrn.
75. a = 1,
[0, 2p]
[0, 2p]
7578 altrmalarnda, belirlenmi a deerleri ile u ve fonksiyonlar

u(x)
iin Fsxd = 1a std dt olsun. Bir BCS kullanarak, aadaki admlar gerekletirin ve sorular yantlayn.
usxd = x 2,
2
sxd = 21 - x 2
sxd = 21 - x 2
76. a = 0,
usxd = x ,
77. a = 0,
usxd = 1 - x,
78. a = 0,
usxd = 1 - x ,
sxd = x 2 - 2x - 3
sxd = x 2 - 2x - 3
7980 Altrmalarnda nin srekli olduunu ve u(x)in iki kere trevlenebilir olduunu kabul edin.
usxd
79.
a. Fnin tanm kmesini bulun.

b. F (x)i hesaplayn ve sfrlarn belirleyin. Tanm kmesinin hangi
aralklarnda F artar, hangi aralklarnda azalr?
c. F(x)i hesaplayn ve sfrn belirleyin. Fnin yerel ekstremumlarn ve bkm noktalarn tanmlayn.
5.5
d
std dt yi hesaplayn ve yantnz bir BCS kullanarak
dx La
dorulayn.
usxd
80.
d2
std dt yi hesaplayn ve yantnz bir BCS kullanarak
dx 2 La
dorulayn.

Bir belirli integral, normu sfra giden sonlu, kapal bir araln blnleri ile
ilikilendirilen Riemann toplamlarnn limitini alarak tanmlanan bir saydr. Analizin
Temel Teoremi, srekli bir fonksiyonun belirli integralinin, fonksiyonun bir ters trevi bulunabilirse kolayca hesaplanabileceini syler. Ters trevleri bulmak, genelde trevleri
bulmaktan daha zordur. Ancak, integralleri hesaplamak iin teknikleri renmek gayrete
deerdir.
Blm 4.8den fonksiyonunun btn ters trevlerinin kmesine nin xe gre belirsiz integrali dendiini ve
L
sxd dx.
ile sembolize edildiini hatrlayn. Temel Teoremde ifade edilen, ters trevlerle belirli integral arasndaki bant imdi bu notasyonu aklamaktadr. Bir fonksiyonunun belirsiz
integralini bulurken daima keyfi bir C sabitini ierdiini hatrlayn.
b
Belirli ve belirsiz integralleri dikkatlice ayrmalyz. Bir 1a sxd dx belirli integrali bir
say dr. Bir 1 sxd dx belirsiz integrali bir fonksiyon art keyfi bir C sabitidir.
imdiye kadar sadece trev olarak aka tanyabildiimiz fonksiyonlarn ters trevlerini bulabildik. Bu blmde, ters trevleri bulmak iin daha genel teknikler gelitirmeye
balayacaz. Gelitireceimiz ilk integrasyon teknikleri, Kuvvet Kural ve Zincir Kural
gibi trev alma kurallarnn tersine evrilmesiyle elde edilirler.
ntegral Formunda Kuvvet Kural

u xin trevlenebilir bir fonksiyonu ve n, 1den farkl bir rasyonel say ise Zincir Kural
bize
d
un+1
du
a
b = un
.
dx n + 1
dx
5.5
369
olduunu syler. Bu ayn denklem, baka bir bak asyla, un + 1@(n + 1) fonksiyonunun
ters trevlerinden birinin un(du@dx) olduunu syler. Dolaysyla,
L
au n
du
un+1
+ C.
b dx =
n + 1
dx
olur. Bu denklemin sol tarafndaki integral genellikle daha basit olan ve dxlere sadeletirilebilen diferansiyeller gzyle baklarak elde edilen
L
u n du,
diferansiyel formunda yazlr. Bylece aadaki kural elde ederiz.
u trevlenebilir herhangi bir fonksiyonsa,

L
u n du =
un+1
+ C
n + 1
(nsn 1,
n rasyonel)
Z -1,
n rationald.
(1)
olur.
Blm 7de greceimiz gibi, (1) denklemi aslnda herhangi bir n 1 reel kuvveti iin
salanr.
(1) denklemini tretirken, unun xin trevlenebilir bir fonksiyonu olduunu
varsaydk, fakat deikenin isminin nemi yoktur ve son formlde grnmez. Deikeni
u, t, y veya herhangi baka bir harfle gsterebilirdik. (1) denklemi, bir integrali, u
trevlenebilir bir fonksiyon ve du onun diferansiyeli olmak zere
L
u n du,
sn Z -1d,
eklinde yazabilirsek, integrali [un + 1@(n + 1)] + C eklinde hesaplayabileceimizi syler.
RNEK 1
Kuvvet Kuraln Kullanmak
21 + y 2 # 2y dy =
1u # a
du
b dy
dy
u = 1 + y2,
du>dy = 2y
olsun.
2 3>2
u
+ C
3
n = 1>2 .ile (1)

deklemini kullanarak
integre edin.
Daha basit ekil
2
s1 + y 2 d3>2 + C
3
u 1>2 du
L
u s1>2d + 1
=
+ C
s1>2d + 1
u yerine 1 + y 2 .yazn
370
Blm 5: Integrasyon
RNEK 2
ntegrand bir sabit ile ayarlamak

L
1#
24t - 1 # 4 dt
L4
du
1
1u # a b dt
=
4L
dt
1
u 1>2 du
=
4L
1 # u 3>2
=
+ C
4 3>2
24t - 1 dt =
u = 4t - 1 , ve
du>dt = 4 .olsun.
1/4 dar alndnda,
integral standart ekline
girer.
n = 1/2 ile (1) denklemini
kullanarak integre edin.
1 3>2
u
+ C
6
Daha basit ekil
1
s4t - 1d3>2 + C
6
u yerine 4t 1 yazn.
Deiken Dnm: Zincir Kuraln Tersine letmek

rnek 1 ve 2 deki dnmler aadaki daha genel kuraln rnekleridir.
TEOREM 5
Deiken Dnm Kural
u = g(x) deer kmesi bir I aral olan trevlenebilir bir fonksiyon ise ve
, I zerinde srekli ise
L
sgsxddgsxd dx =
sud du .
olur.
spat Kural dorudur nk, F nin bir ters treviyse, F(g(x)) de sgsxdd # gsxd in bir
ters trevidir:
d
Fsgsxdd = Fsgsxdd # gsxd
dx
= sgsxdd # gsxd.
Zincir kural
F = olduu iin
u = g(x) dnm yaparsak

L
elde ederiz.
d
Fsgsxdd dx
dx
L
= Fsgsxdd + C
= Fsud + C
sgsxddgsxd dx =
Temel Teorem
u = gsxd
Fsud du
Temel Teorem
sud du
F =
5.5
371
Deiken Dnm Kural, ve g fonksiyonlar srekli iken

sgsxddgsxd dx,
L
integralini hesaplamak iin aadaki yntemini verir.
1.
L
sud du.
integralini elde etmek iin u = gsxd ve du = gsxd dx yazn.

2. uya gre integre edin.
3. Sonuta u yerine g(x) yazn.
RNEK 3
Deiken Dnm Kullanmak
cos u #
cos s7u + 5d du =
1
du
7
L
1
=
cos u du
7L
1
= sin u + C
7
=
1
sin s7u + 5d + C
7
u = 7 + 5, du = 7 d,
(1/7) du = d olsun.
1/7 dar alndnda, integral
standart eklini alr.
uya gre integre edin,
Tablo 4.2.
u yerine 7u + 5 yazn.
Trev alarak ve cos (7u + 5) fonksiyonunu elde ettiimizi kontrol ederek bu zm

gerekleyebiliriz.
RNEK 4
Deiken Dnm Kullanmak
x 2 sin sx 3 d dx =
sin sx 3 d # x 2 dx
sin u #
1
du
3
L
1
=
sin u du
3L
1
= s -cos ud + C
3
= -
1
cos sx 3 d + C
3
u = x3, du = 3x 2 dx,
(1@3) du = x2 dx olsun.
uya gre integre edin..
u yerine x3 yazn.
372
Blm 5: Integrasyon
RNEK 5
zdelik ve Deiken Dnm Kullanmak

1
dx =
sec2 2x dx
2
L cos 2x
L
1
=
sec2 u # du
2
L
1
sec2 u du
=
2L
1
= tan u + C
2
=
1
tan 2x + C
2
1
= sec 2x
cos 2x
u = 2x, du = 2 dx,
dx = s1>2d du olsun.
d
tan u = sec2 u
du
u = 2x
Deiken dnm ynteminin baars hesaplayamadmz bir integrali hesaplayabileceimiz bir integrale dntrecek bir dnm bulunmasna dayanr. lk deiken
dnm ie yaramazsa, bir veya iki deiken dnm daha yaparak, integrand en basit hale getirmeye alrz (Bkz. Altrma 49 ve 50). Ya da batan balarz. Aadaki rnekte olduu gibi balang iin birden fazla iyi yol olabilir.
RNEK 6
Farkl Deiken Dnmleri Kullanmak

2z dz
L 2z 2 + 1
3
integralini hesaplayn.
zm
Deiken dnm yntemini aratrc bir ara olarak kullanabiliriz: integrandn en karmak ksm iin bir deiken dnm yapp, ilerin nasl gittiine bakabiliriz.
Buradaki integral iin, u = z2 + 1i deneyebilir veya uyu tm kp kk olarak alabiliriz.
Her iki durumda da neler olduu aadadr.
zm 1: u = z2 + 1 aln.
2z dz
3 2
L 2
z + 1
=
=
du
L u 1>3
u -1>3 du
L
u 2>3
=
+ C
2>3
=
3 2>3
u
+ C
2
3 2
sz + 1d2>3 + C
2
u = z 2 + 1,
du = 2z dz olsun.
n
1 u du eklinde
uya gre integre edin.
u yerine z2 + 1 yazn.
5.5
373
3
zm 2: u = 2z 2 + 1 aln.
2z dz
3 2
L 2
z + 1
= 3
= 3#
=
3 2
u = 2
z + 1,
3
u = z 2 + 1,
3u 2 du
u
3uz2du = 2z dz olsun.
u du
u2
+ C
2
3 2
sz + 1d2>3 + C
2
u yerine (z2 + 1)1@3 yazn.
sin2 x ve cos2 x ntegralleri

Nasl hesaplayacamz bilmediimiz integralleri, hesaplayabileceimiz integrallere
dntrmek iin bazen trigonometrik zdelikleri kullanrz. sin2 x ve cos2 xin integral
formlleri ile uygulamalarda ok sk karlalr.
RNEK 7
(a)
(b)
1 - cos 2x
1 - cos 2x
sin2 x =
dx
2
2
L
1
1
1
cos 2x dx
=
s1 - cos 2xd dx =
dx 2L
2L
2L
sin 2x
x
1
1 sin 2x
= x + C = + C
2
2 2
2
4
sin2 x dx =
1 + cos 2x
dx
2
L
sin 2x
x
= +
+ C
2
4
cos2 x dx =
cos2 x =
1 + cos 2x
2
(a) kkndaki gibi,

fakat iaret fark var.
RNEK 8
y sin2 x
y = sin2 x Erisinin Altndaki Alan
ekil 5.24, gsxd = sin2 xin [0, 2p] aralndaki grafiini gstermektedir. Aadakileri
bulun.
(a) gsxdin [0, 2p] aralndaki belirli integrali.
(b) [0, 2p] aralnda fonksiyonun grafii ile x-ekseni arasndaki alan
1
2
zm
0
p
2
2p
EKL 5.24 [0, 2p] aralnda y = sin2 x

erisinin altndaki alan p birim karedir
(rnek 8)
(a) rnek 7(a) dan belirli integral

2p
L0
sin2 x dx = c
2p
sin 2x
sin 4p
0
sin 0
x
2p
d = c
d - c d
2
4 0
2
4
2
4
= [p - 0] - [0 - 0] = p.
(b) sin2 x fonksiyonu negatif olmaz dolaysyla alan belirli integrale, pye eittir
374
Blm 5: Integrasyon
V
Vmax
Vav
RNEK 9
V Vmax sin 120pt
Ev elektrii
Ev kablolarmzdaki gerilimi saniye birimiyle t zamannn bir fonksiyonu olarak
2Vmax
p
V = Vmax sin 120pt,volt

1
60
1
120
eklinde ifade edebiliriz. Fonksiyon her saniyede 60 dn tamamlar (frekans 60 hertz

veya 60 Hzdir). Pozitif Vmax sabiti tepe gerilimidir.
Vnin, 0 dan 1@120 snye kadar olan bir yarm dnteki ortalama deeri (ekil
5.25e bakn) yle bulunur:
1>120
1
Vmax sin 120pt dt
s1>120d - 0 L0
1>120
1
= 120Vmax ccos 120pt d
120p
0
VVavort==
EKL 5.25 Ev gerilimi
V = Vmax sin 120ptnin tam bir dn.
Yarm dnteki ortalama deeri
2Vmax@
dir. Tam dnteki ortalamas ise
sfrdr (rnek 9).
Vmax
p [-cos p + cos 0]
2Vmax
p .
Tam bir dnte gerilimin ortalama deeri, ekil 5.25ten grebileceimiz gibi, sfrdr.
(Ayrca Altrma 63e bakn). Gerilimi standart bir hareketli sarm galvanometresiyle
lseydik, alet sfr okurdu.
Gerilimi efektif olarak lmek iin, geriliminin karesinin ortalama deerinin
karekkn, yani
VV
= 2sV 2 dav
ort.
rms
okk =
deerini len bir alet kullanrz. okk alt indisi ortalama karenin karekk
anlamndadr. V 2 = sVmax d2 sin2 120ptnin ortalama deeri
sV
(V22d)avort==
1>60
sVmax d2
1
sVmax d2 sin2 120pt dt =
,
2
s1>60d - 0 L0
olduu iin (Altrma 63 c), okk gerilim

=
VVrms
okk =
sVmax d2
Vmax
=
.
B 2
22
olarak bulunur. Evlerde kullanlan akm ve gerilimler iin verilen deerler her zaman okk
deerleridir. Yani, 115 V AC okk gerilimin 115 olduu anlamna gelir. Son denklemden
elde edilen tepe gerilimi,
#
Vmax = 22 Vrms
volts,
okk = 22 115 L 163 volt
olduka yksektir.
ALITIRMALAR 5.5
ntegral Hesaplama
1-12 altrmalarndaki integralleri, verilen deiken dnmlerini
kullanarak standart hale getirip hesaplayn.
3.
sec 2t tan 2t dt,
u = 2t
1.
sin 3x dx,
u = 3x
2.
x sin s2x 2 d dx,
u = 2x 2
4.
t
t
a1 - cos b sin dt,
2
2
L
u = 1 - cos
t
2
5.5
5.
6.
28s7x - 2d-5 dx,

x 3sx 4 - 1d2 dx,
9r 2 dr
7.
L 21 - r 3
8.
9.
37.
1
1
cos2 a x b dx,
2
Lx
11.
csc2 2u cot 2u du
u = y 4 + 4y 2 + 1
u = x 3>2 - 1
1
u = -x
L
a. u = cot 2u kullanarak,
b. u = csc 2u kullanarak.
dx
L 25x + 8
a. u = 5x + 8 kullanarak,
b. u = 25x + 8 kullanarak.

13.
15.
23 - 2s ds
14.
1
ds
L 25s + 4
4
16.
18.
3y27 - 3y 2 dy
20.
21.
1
dx
2
L 1x s1 + 1xd
22.
23.
cos s3z + 4d dz
24.
25.
sec2 s3x + 2d dx
26.
27.
28.
19.
29.
L
L
sin5
x
x
cos dx
3
3
r2 a
r3
- 1 b dr
18
30.
x 1>2 sin sx 3>2 + 1d dx
32.
44.
45.
47.
38.
49.
4y dy
du
ss 3 + 2s 2 - 5s + 5ds3s 2 + 4s - 5d ds
su4 - 2u2 + 8u - 2dsu3 - u + 2d du
t 3s1 + t 4 d3 dt
46.
x 3 2x 2 + 1 dx
48.
x - 1
dx
A
x5
L
L
3x 5 2x 3 + 1 dx
18 tan2 x sec2 x
dx
3 2
L s2 + tan xd
a. u = tan x , ardndan y = u 3 , sonra w = 2 + y
c. u = 2 + tan3 x
50.
L 22y 2 + 1
1x
L 2u sin2 2u
b. u = tan3 x , ardndan y = 2 + u
8u2u - 1 du
cos 2u
Hangi deiken dnmn yapmanz gerektiini bilmiyorsanz, bir

deneme dnm kullanarak integrali biraz basitletirmek, baka bir
dnmle biraz daha basite indirgemek yoluyla integrali adm adm
basitletirmeyi deneyin. 49 ve 50 altrmalarndaki dnm dizisini
izlerseniz, ne demek istediimizi anlayacaksnz.
s1 + 1xd3
42.
ntegralleri Adm Adm Basitletirmek
3 dx
2
L s2 - xd
u2 1 - u du
17.
s2x + 1d3 dx
43.
dx
21 + sin2 sx - 1d sin sx - 1d cos sx - 1d dx

L
a. u = x - 1 , ardndan y = sin u , sonra w = 1 + y2
b. u = sin sx - 1d , ardndan y = 1 + u 2
c. u = 1 + sin2 sx - 1d
sin s8z - 5d dz
tan2 x sec2 x dx
tan7
x
x
sec2 dx
2
2
r 4 a7 -
51 ve 52 altrmalarndaki integralleri hesaplayn.

s2r - 1d cos 23s2r - 1d2 + 6
dr
51.
L
23s2r - 1d2 + 6
52.
sin 2u
L 2u cos3 1u
du
r5
b dr
10

31.
x 1>3 sin sx 4>3 - 8d dx
p
p
sec ay + b tan ay + b dy
33.
2
2
L
y - p
y - p
csc a
b cot a
b dy
34.
2
2
L
sin s2t + 1d
6 cos t
dt
dt
35.
36.
2
cos
s2t
+
1d
s2
+ sin td3
L
L
375
sec z tan z
dz
L 2sec z
1
cos s 1t + 3d dt
40.
L 1t
2cot y csc2 y dy
39.
12s y 4 + 4y 2 + 1d2s y 3 + 2yd dy,

1x sin2 sx 3>2 - 1d dx,
1
1
cos a t - 1 b dt
2
Lt
1
1
1
41.
sin cos du
2
u
u
u
L
u = x4 - 1
u = 1 - r3
10.
12.
u = 7x - 2
53.
ds
= 12t s3t 2 - 1d3,
dt
54.
dy
= 4x sx 2 + 8d-1>3,
dx
55.
ds
p
= 8 sin2 at +
b,
12
dt
s s1d = 3
y s0d = 0
s s0d = 8
376
56.
Blm 5: Integrasyon
dr
p
= 3 cos2 a - ub,
4
du
r s0d =
integrasyon da doru olabilir mi? Yantnz aklayn.
p
8
62. u = tan x dnm
d s
p
= -4 sin a2t - b, ss0d = 100, s s0d = 0
2
dt 2
2
d y
= 4 sec2 2x tan 2x, ys0d = 4, y s0d = -1
58.
dx 2
59. Bir doru zerinde ileri geri hareket eden bir paracn hz her t
iin y = ds@dt = 6 sin 2t m@sndir. t = 0 iken s = 0 ise, t = p@2sn
iken syi bulun.
2
57.
sec2 x tan x dx =
sec2 x tan x dx =
b.
c.
2 sin x cos x dx =
a. V = Vmax sin 120 ptnin tam bir dnteki ortalama deerinin

sfr olduunu
1
s1>60d - 0 L0
Vmax sin 120 pt dt
b. Elektrikli frnnz altran devre 240 V okkye ayarldr.

zin verilebilir gerilimin tepe deeri nedir?
c.
-2u du
u = cos x ,
L
= -u 2 + C2 = -cos2 x + C2
5.6
1>60
ifadesindeki integrali hesaplayarak bulun.
2u du
u = sin x ,
L
= u 2 + C1 = sin2 x + C1
2 sin x cos x dx =
sec2 x
u2
+ C =
+ C.
2
2
63. (rnek 9un devam)
61. 2 sin x cos x fonksiyonunun xe gre integralini ayr ekilde

alabiliriz gibi grnmektedir:
2 sin x cos x dx =
u du =
verir. Her iki integrasyon da doru olabilir mi? Yantnz

aklayn.
Teori ve rnekler
tan2 x
u2
+ C =
+ C.
2
2
verir. u = sec x dnm ise
60. Bir doru zerinde ileri geri hareket eden bir paracn ivmesi
her t iin a = d2s@dt2 = p2 cos pt m@sn2 dir. t = 0 iken s = 0 ve
y = 8 m@sn ise, t = 1 sn iken syi bulun.
a.
u du =
1>60
L0
sin 2x dx 2 sin x cos x = sin 2x
L
cos 2x
+ C3 .
= 2
sVmax d2 sin2 120 pt dt =
sVmax d2
.
120
olduunu gsterin.
Deiken Dnm ve Eriler Arasndaki Alanlar

Bir belirli integrali deiken dnm ile hesaplamann iki yolu vardr. Birincisi deiken dnm yaparak bir ters trev bulmak ve sonra Temel Teoremi uygulayarak belirli
integrali hesaplamaktr. Bu yntemi nceki blmde rnek 8 ve 9 da kullandk. kinci
yntem, deiken dnm ilemini dorudan belirli integrallere geniletir. Burada tantlan bu yeni forml iki eri arasndaki alan bulma problemine uygularz.
Deiken Dnm Forml

Aadaki formlde, integrasyon deikeni bir deiken dnm ile deitirildiinde integrasyon snrlar deiir.
TEOREM 6
Belirli ntegrallerde Deiken Dnm
g , [a, b] aralnda srekli ise ve de gnin deerler kmesinde srekli ise
b
La
dir.
gsbd
sgsxdd # gsxd dx =
Lgsad
sud du
5.6
spat F, nin herhangi bir ters trevi olsun. Bu durumda

b
La
sgsxdd # gsxd dx = Fsgsxdd d
377
d
Fsgsxdd
dx
= Fsgsxddgsxd
= sgsxddgsxd
x=b
x=a
= Fsgsbdd - Fsgsadd
= Fsud d
u = gsbd
u = gsad
Temel Teorem
2. Ksm
gsbd
sud du.
Lgsad
Forml kullanmak iin, belirsiz integrali hesaplamakta kullanacanz u = g(x) ve

du = g (x) dnmnn aynsn yapn. Sonra, dnm integrali g (a) deerinden
(unun x = a daki deeri) g(b) deerine (unun x = b deki deeri) kadar uya gre integre
edin.
RNEK 1
ki Yntemle Deiken Dnm
L-1
3x 2 2x 3 + 1 dx. integralini hesaplayn.
zm
ki seeneimiz vardr.
Yntem 1: ntegrali dntrn ve dntrlm integrali Teorem 6 da verilen dntrlm snrlarla hesaplayn.
1
L-1
3x 2 2x 3 + 1 dx
2
1u du
L0
2
2
= u 3>2 d
3
0
=
u = x3 + 1, du = 3x2 dx olsun.
x = 1 iken, u = (1)3 + 1 = 0 olur.
x = 1 iken, u = (1)3 + 1 = 2 olur.
Yeni belirli integrali hesaplayn.
422
2 3>2
2
c2 - 0 3>2 d = c222 d =
3
3
3
Yntem 2: ntegrali belirsiz bir integrale evirin, integre edin, xe geri dnn ve orijinal x
snrlarn kullann.
L
3x 2 2x 3 + 1 dx =
L
2
= u 3>2 + C
3
=
L-1
u = x3 + 1, du = 3x2 d aln.
1u du
2 3
sx + 1d3>2 + C
3
1
3x 2 2x 3 + 1 dx =
2 3
sx + 1d3>2 d
3
-1
u yerine x3 + 1 yazn.
xin integrasyon snrlar ile
bulduunuz integrali kullann.
2
css1d3 + 1d3>2 - ss -1d3 + 1d3>2 d
3
422
2 3>2
2
c2 - 0 3>2 d = c222 d =
3
3
3
378
Blm 5: Integrasyon
Hangi yntem daha iyidir Teorem 6y kullanarak, dntrlm belirli integrali

dntrlm snrlarla hesaplamak m yoksa integrali dntrmek, integre etmek ve
geri dntrp esas integrasyon snrlarn kullanmak m? rnek 1de, birinci yntem
daha kolay gibidir, fakat durum her zaman byle olmaz. Genel olarak, en iyisi iki yntemi
de bilmek ve hangisi uygunsa onu kullanmaktr.
RNEK 2
Dnm Formln Kullanmak

p>2
cot u csc2 u du =
Lp>4
L1
u # s -dud
0
= -
L1
u = cot u, du = -csc2 u du,

- du = csc2 u du.aln.
= /4 iken, u = cot(/4) = 1 olur.
= /2 iken, u = cot(/2) = 0 olur.
u du
0
= -c
u2
d
2 1
= -c
s0d2
s1d2
1
d =
2
2
2
Simetrik Fonksiyonlarn Belirli ntegralleri

Teorem 6daki Dnm Forml, ift ve tek fonksiyonlarn (Blm 1.4) simetrik bir
[a, a] aral zerindeki belirli integrallerini basitletirir (ekil 5.26).
y
0
a
(a)
EKL 5.26
(b)
a
(a) ift, 1-a sxd dx = 2 10 sxd dx
Teorem 7
f, [a, a] simetrik aral zerinde srekli olsun.
a
(a) ift ise
L-a
sxd dx = 2
L0
(b) tek ise

dir.
L-a
(x) dx = 0.
sxd dx.
(b) tek, 1-a sxd dx = 0
5.6
379
(a)nn spat
a
sxd dx =
L-a
sxd dx +
L-a
sxd dx
L0
-a
= -
sxd dx +
L0
sxd dx
L0
= -
y
st eri
y f(x)
s -uds -dud +
L0
a
=
=
b
L0
L0
sxd dx
ntegrasyonun Sras Kural

u = x, du = dx olsun.
x = 0 iken u = 0
x = a iken u = a
s -ud du +
L0
L0
Belirli ntegraller iin

Toplanabilirlik Kural
sxd dx
sud du +
L0
sxd dx
ifttir, dolaysyla
(u) = (u)dur.
= 2
Alt eri
y g(x)
L0
sxd dx
(b)nin ispat tamamen benzerdir ve Altrma 86 da sizden istenmektedir.
EKL 5.27 y = (x) ile y = g(x) ve

x = a ile x = b dorular arasndaki
blge
Teorem 7nin iddialar nin integre edilebilir bir fonksiyon (daha kuvvetli olan
srekli olmak yerine) olmas durumunda da geerlidir, fakat ispat biraz daha zordur ve
daha ileri seviyedeki derslere brakmak daha iyidir.
y
y f(x)
RNEK 3
Bir ift Fonksiyonun ntegrali
a x0 x1
xn1
x2
L-2
sx 4 - 4x 2 + 6d dx. integralini hesaplayn.
b xn
sxd = x 4 - 4x 2 + 6, (x) = (x) eitliini saladndan [2, 2] simetrik

aral zerinde bir ift fonksiyondur, bylece
y g(x)
zm
EKL 5.28 Blgeye x-eksenine dik

dikdrtgenlerle yaklamda
bulunuruz.
L-2
sx 4 - 4x 2 + 6d dx = 2
sx 4 - 4x 2 + 6d dx
L0
2
x5
4
= 2 c - x 3 + 6x d
5
3
0
= 2 a
y
(ck, f(ck))
Eriler Arasndaki Alanlar
f(ck) g(ck)
a
Ak
ck
b
32
32
232
+ 12b =
.
5
3
15
(ck, g(ck))
xk
EKL 5.29 k. dikdrtgenin Ak alan, f(ck)

g(ck) ykseklii ile xk geniliinin
arpmdr.
stten y = (x) erisi, alttan y = g(x) erisi, soldan ve sadan x = a ve x = b dorular ile
snrl bir blgenin alann bulmak istediimizi varsayn (ekil 5.27). Blge tesadfen,
alann geometriyle bulabileceimiz bir ekilde olabilir, fakat ve g rasgele srekli
fonksiyonlarsa, genellikle alan bir integralle bulmamz gerekir.
ntegralin ne olmas gerektiini grmek iin, nce blgeyi tabanlar [a, b] aralnn
P = 5x0 , x1, , xn6 blnde bulunan n dikey dikdrtgenle bleriz (ekil 5.28). k.
dikdrtgenin alan (ekil 5.29)
Ak = ykseklik genilik = [(ck) g(ck)] xk
380
Blm 5: Integrasyon
Blgenin alanna n dikdrtgenin alann toplayarak yaklamda bulunuruz:

n
A L a Ak = a [sck d - gsck d] xk .
k=1
Riemann Toplam
k=1
P 0 iken, sa taraftaki toplamlar 1a [sxd - gsxd] dx limitine yaklarlar, nk

ve g sreklidirler. Blgenin alann bu integralin deeri olarak alrz. Yani,
n
A = lim a [sck d - gsck d] xk =

P :0
k=1
La
[sxd - gsxd] dx.
TANIM
Eriler Arasndaki Alanlar
ve g, [a, b] aral boyunca sxd gsxd olmak zere, srekli iseler adan bye
kadar y = (x) ve y = g(x) erileri arasndaki bgenin alan ( g)nin adan
bye kadar integralidir:
b
A =
La
[sxd - gsxd] dx.
Bu tanm uygularken erilerin grafiklerini izmek faydaldr. Grafik, hangi erinin stteki erisi ve hangi erinin alttaki g erisi olduunu gsterir. Ayrca, integral snrlar bilinmiyorsa integral snrlarn bulmanza yardmc olur. ntegrasyon snrlarn belirlemek
iin erilerin nerede kesitiklerini bulmak isteyebilirsiniz ve bu, (x) = g(x) denkleminin
zmn gerektirebilir. Daha sonra, kesiimleri arasndaki alan bulmak iin g
fonksiyonunu integre edebilirsiniz.
RNEK 4
y = 2 x2 parabol ve y = x dorusuyla snrlanan blgenin alann bulun.
(x, f(x))
y2
(1, 1)
x2
nce iki eriyi izeriz (ekil 5.30). ntegrasyon snrlar y = 2 x2 ve y = x

denklemlerini birlikte zerek bulunur:
zm
x
0
Kesien Eriler Arasndaki Alan
2 - x2
x2 - x - 2
sx + 1dsx - 2d
x = -1,
x
(x, g(x))
y x
(2, 2)
EKL 5.30 Tipik bir yaklam

dikdrtgeni ile rnek 4deki blge.
=
=
=
=
-x
0
0
2.
(x) ve g(x)i eitleyin.

Yeniden yazn.
arpanlarna ayrn.
zn.
Blge x = 1den x = 2ye kadardr. ntegrasyon snrlar a = 1 ve b = 2dir.

Eriler arasndaki alan
b
A =
[sxd - gsxd] dx =
La
2
L-1
L-1
[s2 - x 2 d - s -xd] dx
s2 + x - x 2 d dx = c2x +
x2
x3
d
2
3 -1
5.6
= a4 +
TARHSEL BYOGRAF
Richard Dedekind
(18311916)
381
8
9
4
1
1
- b - a-2 + + b =
2
3
2
3
2
evreleyen bir erinin forml bir veya daha fazla noktada deiiyorsa, blgeyi forml
deiikliklerine karlk gelen alt blgelere bler ve her alt blgeye eriler arasndaki alan
formln uygularz.
RNEK 5
(x x 2) dx
L
2
Alan
y
2
Alan x dx
0
L
Birinci drtte bir blgede, stten y = 1x, alttan ise x-ekseni ve y = x 2 dorusu ile
snrlanan blgenin alann bulun.
(4, 2)
(x, f(x))
yx2
1
A
y0 2
y x
(x, f(x))
(x, g(x))
4
Snr Deiikliine Uydurmak in ntegrali Deitirmek
(x, g(x))
EKL 5.31 evreleyen bir erinin forml

deitiinde, burada rnek 5 iin
gsterildii gibi alan integrali de buna
uyacak ekilde integrallerin toplam olarak
deiir. Her renkli blge iin bir integral.
zm izim (ekil 5.31) blgenin st snrnn (x) = x in grafii olduunu gstermektedir. Alt snr, 0 x 2 iin g(x) = 0dan 2 x 4 iin g(x) = x 2e deimektedir
(x = 2de bir uyuma vardr). Blgeyi x = 2de, ekil 5.31de gsterilen A ve B alt blgelerine bleriz.
A blgesi iin integrasyon snrlar a = 0 ve b = 2dir. B blgesi iin sol snr a = 2dir.
Sa taraftaki snr bulmak iin y = 1x ve y = x 2 denklemlerini birlikte zeriz:
1x
x
x 2 - 5x + 4
sx - 1dsx - 4d
x
=
=
=
=
=
x - 2
sx - 2d2 = x 2 - 4x + 4
0
0
1,
x = 4.
(x) ve g(x) eitleyin.

ki tarafn karesini aln.
Yeniden yazn.
arpanlara ayrn.
zn.
Sadece x = 4 deeri 1x = x - 2. denklemini salar. x = 1 deeri ise kare almayla ortaya

kan konu d bir kktr. Sadan snr 4tr.
sxd - gsxd = 1x - 0 = 1x
sxd - gsxd = 1x - sx - 2d = 1x - x + 2
2x iin
2:
0For
0x
2For
2x
4x iin
4:
A ve B alt blgelerinin alanlarn toplayarak toplam alan buluruz:

2
1x dx +
s 1x - x + 2d dx
Toplam
Total alan
area == L0
2
L
(')'*
('''')''''*
areaalan
of A
Ann
areaalan
of B
Bnin
4
x2
2
2
= c x 3>2 d + c x 3>2 + 2x d
3
3
2
0
2
=
2
2
2
s2d3>2 - 0 + a s4d3>2 - 8 + 8b - a s2d3>2 - 2 + 4b
3
3
3
10
2
.
s8d - 2 =
3
3
yye Gre ntegrasyon

Bir blgenin snr erileri ynin fonksiyonlaryla tanmlanmsa, yaklam dikdrtgenleri
dikey yerine yatay olur ve temel formlde x yerine y bulunur.
382
Blm 5: Integrasyon
Bunlar gibi blgeler iin

y
x f(y)
x f(y)
x g(y)
x g(y)
x f(y)
0
c
x g(y)
aadaki forml kullann:

d
A =
Lc
[s yd - gs yd] dy.
Bu denklemde, her zaman sadaki eriyi ve g de soldaki eriyi temsil eder, dolaysyla
(y) g(y) negatif deildir.
y
RNEK 6
2
1
(g(y), y)
xy
xy2
y
f(y) g(y)
y0
rnek 5teki blgenin alann yye gre integre ederek bulun.
(4, 2)
(f(y), y)
4
EKL 5.32 xe gre integre edersek,

bu blgenin alann bulmak iin iki
integrasyon gerekir. yye gre integre
edersek, bir integrasyon yeterlidir
(rnek 6).
zm
Blgeyi ve taban y deerleri aralnn bir blnn zerinde bulunan tipik bir
yatay dikdrtgen izeriz (ekil 5.32). Blgenin sa snr x = y + 2 dorusudur, bu yzden
(y) = y + 2 olur. Sol snr ise x = y2 erisidir, dolaysyla g(y) = y2 olur. ntegrasyonun alt
snr y = 0dr. st snr x = y + 2 ve x = y2denklemlerini birlikte zerek buluruz:
y + 2 = y2
y2 - y - 2 = 0
s y + 1ds y - 2d = 0
y = -1,
y = 2
s yd = y + 2 ve
gs yd = y 2 .eitleyin
Yeniden yazn.
arpanlarna ayrn.
zn.
st integrasyon limiti b = 2dir (y = 1 deeri x-ekseninin altnda bir kesiim noktas

verir).
Blgenin alan
b
A =
La
[s yd - gs yd] dy =
[y + 2 - y 2] dy
L0
2
L0
[2 + y - y 2] dy
= c2y +
= 4 +
dir. Daha az abayla, rnek 5teki sonucu bulduk.
y2
y3 2
d
2
3 0
8
10
4
- =
.
2
3
3
5.6
y
383
ntegralleri Geometri Formlleriyle Birletirmek

(4, 2)
Bir alan bulmann en ksa yolu analizle geometriyi birletirmek olabilir.
y x
RNEK 7
yx2
y0
rnek 5teki blgenin alann bulun.
Alan 2
2
rnek 5teki Blgenin Alannn En Hzl ekilde Bulunmas
zm
stediimiz alan, y = 1x, 0 x 4, erisi ile x-ekseni arasndaki alan eksi taban 2 ve ykseklii 2 olan bir genin alandr (ekil 5.33):
EKL 5.33 Mavi blgenin alan y = 1x

parabolnn altndaki alan eksi genin
alandr (rnek 7).
1x dx -
Alan
Area =
L0
4
2
= x 3>2 d - 2
3
0
1
s2ds2d
2
10
2
s8d - 0 - 2 =
.
3
3
57 rneklerinin Sonular Bazen iki eri arasnda kalan alan x yerine yye gre integral
alnarak daha kolay bulunur. Ayrca, analizle geometriyi birletirmek de yararl olabilir.
Blgeyi izdikten sonra, hangi yolun daha iyi olacan bir dnn.
ALITIRMALAR 5.6
1
Belirli ntegralleri Hesaplama
10. a.
124 altrmalarndaki integralleri hesaplamak iin Teorem 6daki

Dnm Formln kullann.
3
1. a.
2y + 1 dy
L0
b.
2. a.
r21 - r 2 dr
b.
p>4
3. a.
tan x sec x dx
b.
4. a.
3 cos x sin x dx
L0
b.
5. a.
4 3
t s1 + t d dt
L0
b.
1>3
t st + 1d
L0
dt
5r
dr
7. a.
2 2
L-1 s4 + r d
1
10 1y
dy
8. a.
s1
+ y 3>2 d2
0
L
23
L0
3 cos x sin x dx
L2p
4x
2x + 1
2
b.
15.
4 3
t s1 + t d dt
L-1
L-27
1>3
t st + 1d
dt
17.
p>2
t
t
t
t
a2 + tan b sec2 dt b.
a2 + tan b sec2 dt
2
2
2
2
L-p>2
L-p>2
L0
cos z
24 + 3 sin z
dz
b.
cos z
dz
L-p 24 + 3 sin z
sin w
dw
2
L-p>2 s3 + 2 cos wd
p>2
b.
L0
4
2t 5 + 2t s5t 4 + 2d dt
L0
16.
L0
19.
18.
5s5 - 4 cos td1>4 sin t dt 20.
L0
dy
3p>2
cos-3 2u sin 2u du
sin w
dw
s3 + 2 cos wd2
2
L1 21y s1 + 1yd
Lp
5r
dr
b.
2 2
L0 s4 + r d
4
10 1y
dy
b.
s1
+ y3>2 d2
1
L
s1 - cos 3td sin 3t dt
Lp>6
p>6
2
b.
L0
u
u
cot5 a b sec2 a b du
6
6
p>4
L0
s1 - sin 2td3>2 cos 2t dt
21.
s4y - y 2 + 4y 3 + 1d-2>3 s12y 2 - 2y + 4d dy
L0
1
4x
L-23 2x + 1
2
dx
22.
L0
dx
p>3
23
dx
b.
x3
L-1 2x 4 + 9
14. a.
0
2
9. a.
tan x sec x dx
L-p>4
27
6. a.
3p
2
s1 - cos 3td sin 3t dt
L0 2x 4 + 9
2p
13. a.
0
2
L0
r21 - r 2 dr
L-1
b.
12. a.
L0
dx
p>6
11. a.
2y + 1 dy
L-1
x3
s y 3 + 6y 2 - 12y + 9d-1>2 s y 2 + 4y - 4d dy
384
Blm 5: Integrasyon
3
2p2
23.
-1>2
2u cos2 su3>2 d du
L0
24.
L-1
1
t -2 sin2 a1 + t b dt
31.
y
(2, 8)
(2, 8)
8
Alan
y 2x2
2540 altrmalarnda renkli blgelerin toplam alann bulun.

25.
26.
y x4 2x2
y (1 cos x) sin x
y x4
x2
28.
x y3
x
y p (cos x)(sin(p psin x))

2
y
LEKL DEL
32.
27.
LEKL DEL
(1, 1)
y2
1
0
1
p 1
2
33.
y
1
x 12y2 12y3
3
y 3(sin x)1 cos x
x 2y2 2y
29.
30.
y
y 1 sec2 t
2
y1
p
2
34.
35.
yx
1
x
p
3
2
y cos2 x
1
p
3
y 4sin2 t
yx
y1
2
y x
4
4
y 2x4
2
x
0
5.6
36.
385
49. y = Zx Z ve 5y = x + 6 (Ka tane kesiim noktas vardr?)
50. y = x 2 - 4
1
xy2
y x2
37.
53. y 2 - 4x = 4
38.
54. x - y = 0
y
y
(3, 5)
y = sx 2>2d + 4
5158 altrmalarnda dorular ve erilerle snrl blgelerin alanlarn bulun.

ve y = 3
51. x = 2y 2, x = 0, and
2
ve
52. x = y and x = y + 2
and
ve
y x2 4
55. x + y 2 = 0
y x2 3x
(2, 2)
56. x - y 2>3 = 0
2
57. x = y - 1
58. x = y 3 - y 2
ve 4x - y = 16
and
ve
and x + 2y 2 = 3
ve x + 3y 2 = 2
and
and
ve x + y 4 = 2
ve x = y 21 - y 2
and
ve x = 2y
and
5962 altrmalarnda erilerle evrili blgelerin alanlarn bulun.

3
y 2x3 x2 5x
y x2 2x
ve x 4 - y = 1
and
ve 3x 2 - y = 4
60. x 3 - y = 0 and
2
ve x + y 4 = 1,
61. x + 4y = 4 and
ve 4x + y 2 = 0
62. x + y 2 = 3 and
(2, 10)
10
(1, 3)
(3, 3)
59. 4x 2 + y = 4
39.
40.
y
(2, 4)
ve y = sin 2x, 0 x p
and
ve y = sec2 x, -p>3 x p>3
and
ve y = 1 - x 2
65. y = cos spx>2d and
ve y = x
66. y = sin spx>2d and
63. y = 2 sin x
64. y = 8 cos x
(3, 6)
3
y x x
3
y4x
y x
3
67. y = sec2 x,
2
68. x = tan y
2 1
0 iin
for
xiin
0
x x0
(3, 1)
2 3
y x 2
2, 2
3
5
41. y = x2 2 ve y = 2
70. y = sec2 spx>3d
ve x = 0, 0 y p>2
and
ve y = x 1>3, -1 x 1
and
71. x y3 = 0 erisi ve x y = 0 dorusu ile evrelenen pervane eklindeki blgenin alann bulun.
73. Birinci drtte bir blgede y = x dorusu, x = 2 dorusu, y = 1@x2

erisi ve x-ekseniyle snrl alann bulun.
74. Birinci drtte bir blgede soldan y-ekseni ile sadan y = sin x ve
y = cos x erileriyle snrlanan gensel blgenin alann bulun.
75. Alttan y = x2 parabol ve stten y = 4 dorusu ile snrlanan blge
y = c dorusu ile kesilerek eit alanl iki blgeye ayrlmak isteniyor.
42. y = 2x x2 ve y = 3
43. y = x4 ve y = 8x
44. y = x2 2x ve y = x
a. Blgeyi izin ve uygun gibi grnen bir y = c dorusu

ekleyin. c cinsinden, parabolle doru nerde kesiirler? Bu
noktalar da eklinize ekleyin.
45. y = x2 ve y = x2 4x
46. y = 7 2x2 ve y = x2 + 4
47. y = x4 4x2 + 4 ve y = x2
a 7 0,
69. x = 3 sin y 2cos y
72. x y1@3 = 0 ve x y1@5 = 0 erileri ile evrelenen pervane eklindeki blgenin alann bulun.
(3, 5)
48. y = x2a 2 - x 2,
ve x = p>4
y = tan2 x, x = -p>4, and
ve x = -tan2 y, -p>4 y p>4
and
ve
and
y = 0
386
Blm 5: Integrasyon
b. yye gre integral alarak cyi bulun. (Bu cyi integrasyon
snrlarna koyar.)
y
y x
76. y = 3 x2 erisi ile y = 1 dorusu arasndaki blgenin alann a.

xe, b. yye gre integre ederek bulun.
77. Birinci drtte bir blgede soldan y-ekseni, alttan y = x>4 ,
dorusu, stte soldan y = 1 + 1x , erisi ve stte sadan
y = 2> 1x . erisiyle snrlanan blgenin alann bulun.
78. Birinci drtte bir blgede soldan y-ekseni, alttan x = 2 1y , stte
soldan x = (y 1)2 erisi ve stte sadan x = 3 y dorusuyla
snrlanan blgenin alann bulun.
82. y = sxd ve y = g sxd srekli fonksiyonlarnn grafikleri ile

x = a ve x = b dikey dorular (a < b) arasndaki blgenin alan
b
La
[sxd - g sxd] dx .
ile verilir. Doru, bazen doru ya da asla doru deil? Yantnz

aklayn.
x (y 1)2
2
yx
c. xe gre integral alarak cyi bulun. (Bu cyi integranda da

koyar.)
x3y
Teori ve rnekler
83. (x) = (sin x)@x, x 0 fonksiyonunun bir ters trevinin F(x)
olduunu varsayn.
x 2y
0
L1
sin 2x
x dx
integralini F cinsinden ifade edin.

79. Aadaki ekil y = x2 parabolnden y = a2 dorusu ile kesilen
parannn iine oturtulan AOC genini gstermektedir. a sfra
yaklarken genin alannn parabolik blgenin alanna orannn
limitini bulun.
84. srekli ise,

1
L0
sxd dx =
L0
s1 - xd dx .
olduunu gsterin.
y
y
x2
85.
1
y
(a, a2)
a2
sxd dx = 3 .
L0
(a, a2)
olduunu varsayn. a. tek ve b. ift ise

0
L-1
integralini bulun.
sxd dx
86. a. fonksiyonu [a, a] zerinde tek ise

80. Pozitif srekli bir fonksiyonunun grafii ile x-ekseni arasnda
x = adan x = bye kadar kalan blgenin 4 birim kare olduunu
varsayn. x = adan x = bye kadar y = (x) ve y = 2(x) erileri
arasnda olan blgenin alann bulun.
81. Aadaki integrallerden hangisi, eer varsa, aada verilen
renkli blgenin alann hesaplar? Yantnz aklayn.
1
a.
sx - s -xdd dx =
L-1
1
b.
L-1
L-1
L-1
L-a
sxd dx = 0 .
olduunu gsterin.
b. (a)daki sonucu (x) = sin x ve a = p@2 ile test edin.
87. srekli bir fonksiyonsa, u = a x dnmn yaparak ve ortaya kan integrali Iya ekleyerek
2x dx
I =
s -x - sxdd dx =
sxd dx
L0 sxd + sa - xd
-2x dx
Blm 5
Lx
90. Aadaki fonksiyonlarn her biri iin, (x)in [a, b]de ve

sx + cdnin [a - c, b - c]de grafiklerini izerek (1) Denkleminin mantkl olduuna kendinizi ikna edin.
1
1
t dt = L1 t dt .
olduunu gsterin.
a. sxd = x 2,
b. sxd = sin x,
Belirli ntegrallerin Kayma zellii
La
La - c
sx + cd dx .
(1)
denkleminin de gsterdii gibi teleme altnda deimezlikleridir.

Denklem, integre edilebilir ve gerekli x deerlerinde tanml olduu
srece geerlidir. rnein aadaki ekil
1
-1
L-2
sx + 2d3 dx =
L0
b = 8,
c = 5
9194 altrmalarnda, dzlemde kesiim noktalarn basit cebirle bulamadnz erilerin arasndaki alan bulacaksnz. Aadaki
admlar gerekletirmek iin bir BCS kullann.
a. Neye benzediklerini ve ka tane kesiim noktalar olduunu
grmek iin erileri birlikte izin.
d. (c) kknda bulduunuz integralleri toplayn.

y
y (x 2)
x3
91. sxd =
x3
x2
1
- 2x + ,
3
2
3
92. sxd =
x4
- 3x 3 + 10,
2
93. sxd = x + sin s2xd,

2
94. sxd = x cos x,
Blm 5
a = 4,
c = p>2
c. sxd - g sxd i birbirini izleyen kesiim deeri iftleri

zerinden integre edin.
c = 1
b = p,
b. Btn kesiim noktalarn bulmak iin BCSnizdeki saysal

denklem zcy kullann.
x 3 dx
olduunu gstermektedir. Renkli blgelerin alanlar ayndr.
b = 1,
a = 0,
b-c
sxd dx =
a = 0,
c. sxd = 2x - 4,
Belirli integrallerin temel bir zellii

b
387
89. Bir dnm kullanarak (1) denklemini dorulayn.
88. Bir dnm kullanarak, tm pozitif x ve y saylar iin,

xy
Tekrar Sorular
g sxd = x - 1
g sxd = 8 - 12x
g sxd = x 3
g sxd = x 3 - x
Tekrar Sorular
1. Alnan yol, alan, hacim ve ortalama deer gibi byklkleri

bazen sonlu toplamlarla nasl tahmin edebilirsiniz? Neden byle
bir ey yapmak isteyesiniz?
2. Sigma gsterimi nedir? Ne gibi avantajlar salar? rnek verin.
8. Belirli integrallerle alma kurallarn tanmlayn (Tablo 5.3) rnekler verin.

9. Analizin Temel Teoremi nedir? Niye bu kadar nemlidir? Teoremin her ksmn bir rnekle aklayn.
3. Bir Riemann toplam nedir? Neden byle bir toplam ele almak
isteyesiniz?
10. srekliyse, Temel Teorem dy@dx = (x), y(x0) = y0 balang deer problemine nasl bir zm salar?
4. Kapal bir araln blnnn normu nedir?
11. Deiken dnm ile integrasyon Zincir Kuralna nasl baldr?
5. Kapal bir [a, b] aralnda bir fonksiyonunun belirli integrali

nedir? Var olduundan ne zaman emin olabilirsiniz?
6. Belirli integraller ile alan arasndaki iliki nedir? Belirli integrallerin baka baz yorumlarn tanmlayn.
7. Kapal bir aralkta integre edilebilen bir fonksiyonun ortalama
deeri nedir? Fonksiyonun ortalama deerini almas gerekir mi?
Aklayn.
12. Bazen belirsiz integralleri deiken dnmyle nasl zersiniz? rnekler verin.
13. Deiken dnm yntemi belirli integraller iin nasl alr?
rnekler verin.
14. ki srekli fonksiyonun grafikleri arasndaki alan nasl tanmlarsnz ve hesaplarsnz? Bir rnek verin.
388
Blm 5: Integrasyon
Blm 5
Problemler
20
Sonlu Toplamlar ve Tahminler
k=1
1. Aadaki ekil bir model roketin kalktan sonra ilk 8 saniyedeki

hz (ft@sn) grafiini vermektedir. Roket ilk 2 saniyede yukar
doru ivmelenmi ve t = 8 sn annda maksimum yksekliine
erimitir.
k=1
20
20
a. a 3ak
b. a sak + bk d
2bk
1
b
c. a a 7
k=1 2
d. a sak - 2d
k=1
20
200
Hz (ft/sn)
20
4. a ak = 0 ve a bk = 7 . ise aadakileri bulun.
k=1
20
k=1
150
Belirli ntegraller
100
58 problemlerindeki her limiti belirli bir integral olarak ifade edin.

Sonra limitin deerini bulmak iin integrali hesaplayn. Her durumda,
P verilen araln bir blndr ve ck saylar Pnin alt
aralklarndan seilmilerdir.
50
0
Kalktan sonra zaman (sn)
a. Roketin yer seviyesinden frlatldn varsaylrsa, ne kadar

yksee kmtr? (Bu, Blm 3.3, Altrma 17deki rokettir,
fakat buradaki altrmay yapmak iin Altrma 17yi
yapmaya gerek yoktur.)
b. 0 t 8 iin, roketin yerden yksekliinin grafiini zamann bir fonksiyonu olarak izin.
2. a. Aadaki grafikte s-ekseninde ilerleyen bir cismin t = 0dan
t = 10 snye kadar olan aralkta hz (m@sn) gsterilmektedir.
Bu 10 saniye boyunca cisim ne kadar yol almtr?
b. 0 t 10 aralnda s(0) = 0 olduunu varsayarak, snin
grafiini tnin bir fonksiyonu olarak izin.
5.
lim a s2ck - 1d-1>2 xk , P [1, 5]in bir bln

P :0
k=1
n
6.
lim a cksck 2 - 1d1>3 xk , P [1, 3]in bir bln
P :0 k = 1
7.
n
ck
lim a acos a bb xk , P [-p, 0]n bir bln
2
P :0 k = 1
8.
lim a ssin ck dscos ck d xk , P [0, p>2]nin bir bln

P :0
n
k=1
9. 1-2 3sxd dx = 12, 1-2 sxd dx = 6 , ve 1-2 g sxd dx = 2 , ise,

aadakileri bulun.
2
a.
L-2
sxd dx
b.
-2
c.
Hz(m/sn)
e.
3
4
6
8
Zaman (sn)
10
k=1
ise,
b.
g sxd dx
L1
c.
sxd dx
L2
d.
L0
22 sxd dx
e.
k=1
10
g sxd dx
L0
10
c. a sak + bk - 1d
3. a ak = -2 ve a bk = 25 . ise aadakileri bulun.

10
ak
a. a
k=1 4
s -pg sxdd dx
L-2
sxd + g sxd
b dx
5
d.
10. If 10 sxd dx = p, 10 7g sxd dx = 7 , ve 10 g sxd dx = 2 ,

aadakilerin deerlerini bulun.
a.
k=1
L-2
10
g sxd dx
L5
sxd dx
L2
L0
s g sxd - 3sxdd dx
10
b. a sbk - 3ak d
Alan
5
d. a a - bk b
k=1 2
1114 problemlerinde, nin grafii ile x-ekseni arasnda kalan blgenin toplam alann bulun.
k=1
10
11. sxd = x 2 - 4x + 3,
0 x 3
Blm 5
12. sxd = 1 - sx 2>4d,
-2 x 3
13. sxd = 5 - 5x 2>3,
33. y = x 2 +
0 x 4
15. y = x,
y = 1>x ,
16. y = x,
y = 1> 1x,
17. 1x + 1y = 1,
dx 2
x = 2
= 2 -
1
;
x2
y s1d = 1 .
ys1d = 3,
balang deer problemini zdn gsterin.
x = 2
x = 0,
1
dt nin
L1 t
d2 y
1526 problemlerindeki eriler ve dorularla evrelenen blgelerin

alanlarn bulun.
2
389
-1 x 8
14. sxd = 1 - 1x,
Problemler
34. y = 10 A 1 + 22sec t B dt nin
y = 0
d 2y
dx 2
= 2sec x tan x ;
y s0d = 0 .
ys0d = 3,
balang deer problemini zdn gsterin.

35 ve 36 problemlerindeki balang deer problemlerinin zmlerini integral olarak ifade edin.
dy
sin x
= x , y s5d = -3
35.
dx
x y 1
36.
y = 0, 0 x 10 iin
18. x3 + y = 1, x = 0,
x3
21. y = 4x,
x = 0,
3744 problemlerindeki integralleri hesaplayn.
y 1, 0 x 1
y = 3
20. x = 4 - y 2,
23. y = sin x,
x = 0
y = 4x - 16
y = x,
2scos xd-1>2 sin x dx
39.
s2u + 1 + 2 cos s2u + 1dd du
y = sec2 x,
-p>3 x p>3
27. Soldan x + y = 2, sadan y = x ve stten y = 2 ile evrelenen gen blgenin alann bulun.
28. Soldan y = x sadan y = 6 x ve alttan y = 1 ile evrelenen gen blgenin alann bulun.
2
29. (x) = x 3x nin ekstremum deerlerini bulun ve nin grafii

ile x-ekseni arasnda kalan blgenin alannn bulun.
38.
stan xd-3>2 sec2 x dx
+ 2 sec2 s2u - pdb du

L 22u - p
st + 1d2 - 1
2
2
at - t b at + t b dt
dt
41.
42.
t4
L
L
43.
0 x p>4
24. y = sin x , y = 1, -p>2 x p>2

25. y = 2 sin x, y = sin 2x, 0 x p
26. y = 8 cos x,
37.
40.
y = 4x - 2
22. y 2 = 4x + 4,
y s -1d = 2
Belirsiz ntegralleri Hesaplama
19. x = 2y 2,
dy
= 22 - sin2 x ,
dx
1t sin s2t 3>2 d dt
44.
sec u tan u 21 + sec u du
Belirli ntegralleri Hesaplama

4570 problemlerindeki integralleri hesaplayn.
1
45.
L-1
s3x 2 - 4x + 7d dx
46.
4
dy
2
L1 y
4
dt
49.
L1 t1t
47.
27
48.
51.
31. x = y2@3 erisi ile x = y ve y = 1 dorular arasnda kalan blgenin toplam alann bulun.
53.
32. 0 x 3p@2 aralnda y = sin x ve y = cos x erileri arasnda

kalan blgenin toplam alann bulun.
55.
36 dx
s2x
+ 1d3
L0
50.
L1
1u
du
dr
L0 2(7 - 5r) 2
3
1>2
x -1>3s1 - x 2>3 d3>2 dx
54.
sin2 5r dr
56.
L0
L0
A 1 + 1u B 1>2
52.
L1/8
x -4/3 dx
L1
30. Birinci drtte bir blgeden x1@2 + y1@2 = a1@2 erisiyle kesilen blgenin alann bulun.
s8s 3 - 12s 2 + 5d ds
L0
x 3s1 + 9x 4 d-3>2 dx
p>4
L0
cos2 a4t -
p
b dt
4
390
Blm 5: Integrasyon
p>3
57.
L0
58.
x
dx
6
60.
3p
59.
cot2
Lp
L-p>3
L0
L-p>2
p>2
67.
L0
p>3
69.
L0
Cy = 8.27 + 10 -5 s26T - 1.87T 2 d .
u
du
3
3p>4
sec x tan x dx
62.
5ssin xd3>2 cos x dx
64.
15 sin4 3x cos 3x dx
66.
csc z cot z dz
Lp>4
formln salar. 20 T 675C iin Cynin ortalama

deerini ve bu deerin hangi scaklkta alndn bulun.
L-1
p>2
65.
tan2
L0
p>2
63.
csc2 x dx
Lp>4
61.
hacimli gazn scakln 1C arttrmak iin gerekli s miktardr.

Oksijenin zgl ss T ye baldr ve
3p>4
sec2 u du
2x sin s1 - x 2 d dx
2p>3
3 sin x cos x
21 + 3 sin2 x
tan u
du
22 sec u
L0
p>4
dx
68.
L0
p >4
2
70.
x
x
cos-4 a b sin a b dx
2
2
sec2 x
dx
s1 + 7 tan xd2>3
cos1t
Lp2>36 2t sin 1t
ntegralleri Tretmek
7x2
77. y =
22 + cos t dt
3
L2
78. y =
79. y =
6
dt
4
Lx 3 + t
22 + cos3 t dt
L2
2
80. y =
1
dt
2
Lsec x t + 1
dt
Ortalama Deerler
71. (x) = mx + bnin ortalama deerini verilen aralkta bulun.
a. [-1, 1]
b. [-k, k]
72. Verilen aralkta fonksiyonlarn ortalama deerini bulun.
a. [0, 3] aralnda y = 23x
b. [0, a] aralnda y = 2ax
73. [a, b] aralnda trevlenebilir bir fonksiyon olsun. Blm 2de
nin [a, b]deki ortalama deiim orann
sbd - sad
b - a
ve nin xteki anlk deiim orann ise (x) olarak tanmlamtk.
Bu blmde ise bir fonksiyonun ortalama deerini tanmladk. Yeni
ortalama tanmnn eskisiyle tutarl olmas iin,
sbd - sad
= average
value
of ortalama
on [a, b]deeri
.
nn [a,
b]deki
b - a
Teori ve rnekler
81. [a, b] aralnda trevlenebilen her y = (x) fonksiyonunun kendisinin [a, b]de bir fonksiyonun trevi olduu doru mudur?
Yantnz aklayn.
82. F(x)in sxd = 21 + x 4 . fonksiyonunun bir ters trevi
1
olduunu varsayn. 10 21 + x 4 dx integralini F cinsinden ifade
edin ve yantnz aklayn.
1
83. y = 1x 21 + t 2 dt . ise dy@dxi bulun. Hesaplarnzdaki ana

admlar aklayn.
0
84. y = 1cos x s1>s1 - t 2 dd dt . ise dy@dxi bulun. Hesaplarnzdaki

ana admlar aklayn.
85. Yeni bir park yeri Park yeri ihtiyacn karlamak iin, kasabanz burada grlen alan ayrmtr. Kasaba mhendisi olarak, kasaba konseyi sizden park yerinin 11.000$a yaplp yaplamayacan bulmanz istemektedir. Alan temizlemenin masraf ft2
bana 0.10$dr ve park yerinin inaat ft2 bana 2.00$ tutacaktr.
in tamam 11.000$a yaplabilir mi?
0 ft
36 ft
olmas gerekir. Bu doru mudur? Yantnz aklayn.

74. ntegre edilebilir bir fonksiyonun 2 uzunluunda bir aralktaki ortalama deerinin fonksiyonun o aralktaki integralinin yars
olduu doru mudur? Yantnz aklayn.
54 ft
51 ft
T 75. 365 gnlk bir yl iin

sxd = 37 sin a
2p
sx - 101db + 25
365
scaklk fonksiyonunun ortalama deerini hesaplayn. Bu Fairbanks, Alaskadaki yllk ortalama hava scakln bulmann bir
yoludur. Ulusal Hava Servisinin resmi rakam, gnlk normal ortalama hava scaklklarnn saysal ortalamas, (x)in ortalama
deerinden biraz daha yksek olan 25.7 Fdir. ekil 3.33 nedenini gstermektedir.
T 76. Bir gazn zgl ss cal@-mol (kalori bl derece gram
molekl) birimiyle llen zgl s Cy, verilen bir miktar sabit
49.5 ft
Yatay mesafe 15 ft
54 ft
64.4 ft
67.5 ft
42 ft
hmal edilir
Blm 5
86. A ve B paratleri 6400 ft ykseklikte bulunan bir helikopterdedirler. A parats atlar ve paratn amadan nce 4 sn
der. Helikopter bu srada 7000 fte kar ve orada kalr. A helikopterden ayrldktan 45 sn sonra, B atlar ve paratn amadan nce 13 s der. Paratleri akken, iki parat de 16
ft@sn hzla derler. Paratleri almadan nce paratlerin
serbset dtklerini (etkin hava direnci yok) varsayn.
a. Ann parat hangi ykseklikte alr?
b. Bnin parat hangi ykseklikte alr?
c. Yere nce hangi parat iner?
Ortalama Gnlk Envanter

Ekonomide ortalama deer ortalama gnlk envanter gibi eyleri incelemek iin kullanlr. I(t) radyo, lastik, ayakkab veya bir firmann t
gnnde elinde hangi rn varsa onun says ise (I ya envanter
fonksiyonu deriz), I nn bir [0, T] zaman aralndaki ortalama deerine firmann o aralktaki ortalama gnlk envanteri denir.
T
1
Ortalama
envanter =
= ort(I)
Averagegnlk
daily inventory
avsId =
Istd dt .
T L0
h bir birim mal bir gn tutmann masrafysa, ort(I) h o srede ortalama gnlk tutma masrafdr.
Blm 5
88. Bir kurabiye reticisi olan Rich Wholesale Foods kurabiye kutularn her 14 gnde bir olan sevkiyata kadar havalandrmal bir
depoda tutmaktadr. Rich talepte zaman zaman grlen frlamalar karlamak iin yedekte 600 kutu bulundurmaya alr,
dolaysyla tipik bir 14 gnlk envanter fonksiyonu
I(t) = 600 + 600t, 0 t 14 olarak verilir. Her kutunun gnlk
tutma masraf 4tir. Richin ortalama gnlk envanterini ve ortalama gnlk tutma masrafn bulun.
89. Solon Containera her 30 gnde bir 450 silindirlik plastik sama
sevk edilmektedir. Envanter fonksiyonu (gnn bir fonksiyonu
olarak eldeki silindirler) I(t) = 450 t2@2dir. Ortalama gnlk envanteri bulun. Bir silindiri tutma masraf gnde 2 ise, ortalama
gnlk tutma masrafn bulun.
90. Mitchell Mailordera her 60 gnde bir 600 kutu atlet orab sevk
edilmektedir. Sevkiyat geldikten t gn sonra eldeki kutu says
Istd = 600 - 20215t . dir. Ortalama gnlk envanteri bulun.
Bir kutuyu tutma masraf gnde 1@2 ise, ortalama gnlk tutma
masrafn bulun.
d 2y
dy dy
+ a 2y = sxd, x = 0 iken=
0 ve
and y = 0 when x = 0 .
dx dx = 0 ve y = 0
dx
2
L0
ise
7sxd dx = 7, does
L0
sxd dx = 1 ?
b.
ve sxd 0, does
sxd dx = 4 and
ise,
L0
balang deer probleminin zdn gsterin. (pucu:

sin (ax at) = sin ax cos at cos ax sin at)
4. Orantllk x ve ynin
midir?
2sxd dx = 24 = 2 ?midir?
x =
L0
Yantlarnz aklayn.
2
2.
olsun.
sxd dx = 4,
sxd dx = 3,
g sxd dx = 2 . olsun.
L2
L-2
L-2
Aadaki ifadelerden, varsa, hangileri dorudur?
2
sxd dx = -3
ssxd + g sxdd = 9
b.
L-2
L5
c. -2 x 5 aralnda sxd g sxd.
a.
3. Balang deer problemi

1
y = a
fonksiyonunun
391
87. Bir toptanc olarak, Tracey Burr Distributors her 30 gnde bir
1200 paket ikolata sevkiyat teslim almaktadr. TBD ikolatalar
alclara dzenli bir ekilde datmaktadr ve bir sevkiyat geldikten t gn sonra, eldeki paketlerin envanteri I(t) = 1200 40t,
0 t 30 ile verilir. 30 gnlk srede TBDnin ortalama gnlk
envanteri nedir? Bir paketi bir gn tutmann masraf 3 ise, gnlk ortalama tutma masraf nedir?
Teori ve rnekler
1. a.
L0
std sin asx - td dt
L0
1
21 + 4t 2
dt .
denklemiyle birbirine bal olduklarn varsayn. d2y@dx2nin yye

orantl olduunu gsterin ve orant sabitini bulun.
5. Aadaki durumlarda (4) bulun.
x2
a.
sxd
std dt = x cos px
b.
L0
L0
6. Aadaki bilgilerle (p@2)yi bulun.
t 2 dt = x cos px .
i. pozitif ve sreklidir.
ii. x = 0dan x = aya kadar y = (x) erisinin altnda kalan alan
yledir:
a2
a
p
+ sin a + cos a .
2
2
2
392
Blm 5: Integrasyon
7. xy-dzleminde x-ekseni, y = (x), (x) 0 erisi, x = 1 ve x = b

dorular ile snrlanan blgenin alan her b 1 deerinde
2b 2 + 1 - 22 ye eittir. (x)i bulun.
8.
x
L0
L0
std dtb du =
L0
y x2
sudsx - ud du .
2
olduunu ispatlayn (pucu: Sa taraftaki integrali iki integralin

fark olarak ifade edin. Sonra denklemin iki tarafnn da xe gre
trevinin ayn olduunu gsterin).
y1x
9. Bir eri bulmak xteki trevi her zaman 3x2 + 2 ise, (1, 1) noktasndan geen xy-dzlemindeki erinin denklemini bulun.
10. Shoveling dirt Bir ukurun dibinden yukar 32 ft@sn ilk hzyla
bir krek dolusu p atyorsunuz. pn ukurun dna kabilmesi iin 17 ft yukar kmas gerekmektedir? lk hz bunun
iin yeterli midir, yoksa kafanz saklamanz m gerekir?
2
3
y 1
EKL 5.34 Bunun gibi paral olarak srekli

fonksiyonlar para para integre edilir.
Paral Olarak Srekli Fonksiyonlar

Esas olarak srekli fonksiyonlarla ilgilendiimiz halde, uygulamalardaki fonksiyonlarn ou paral olarak sreklidir. Bir (x) fonksiyonunun bir I kapal aralnda sonlu sayda sreksizlii varsa, Inn her
i noktasnda
ve lim+ sxd
lim- sxd and
x: c
x: c
limitleri var ve sonlu ise ve Inn u noktalarnda uygun tek tarafl limitler var ve sonlu ise fonksiyonu I kapal aralnda paral olarak sreklidir. Btn paral olarak srekli fonksiyonlar integre edilebilirdir. Sreksizlik noktalar I araln nin srekli olduu ak
ve yar ak alt aralklara bler. Yukardaki limit kriterleri, her alt araln kapanna nin srekli olarak genilemesini garanti eder. Paral
olarak srekli bir fonksiyonu integre etmek iin tek tek genilemeleri
integre eder ve sonular toplarz.
1 - x,
sxd = x 2,
-1,
-1 x 6 0
0 x 6 2
2 x 3
11. sxd = e
x 2>3,
-4,
12. sxd = e
2 -x,
x 2 - 4,
13. g std = e
t,
sin pt,
14. hszd = e
21 - z,
s7z - 6d-1>3,
-8 x 6 0
0 x 3
-4 x 6 0
0 x 3
0 t 6 1
1 t 2
1,
15. sxd = 1 - x 2,
2,
-2 x 6 -1
-1 x 6 1
1 x 2
r,
16. hsrd = 1 - r 2,
1,
-1 r 6 0
0 r 6 1
1 r 2
17. ekildeki fonksiyonun ortalama deerini bulun.
fonksiyonunun (ekil 5.34) [1, 3] aralndaki integrali

3
L-1
sxd dx =
L-1
s1 - xd dx +
= cx =
L0
x 2 dx +
L2
0 z 6 1
1 z 2
s -1d dx
x2
x3
d + c d + c-x d
2 -1
3 0
2
8
19
3
+ - 1 =
.
2
3
6
x
0
18. ekildeki fonksiyonun ortalama deerini bulun.

y
olur.
Temel Teorem paral olarak srekli fonksiyonlara
x
sd>dxd 1a std dtnin sadece nin srekli olduu x deerlerinde (x)e
eit olaca kstlamasyla uygulanr. Aadaki Leibnitz kuralnda da
benzer bir kstlama vardr.
1116 altrmalarndaki fonksiyonlarn grafiklerini izin ve
tanm kmelerinde integre edin.
1
x
0
Blm 5
393
tadr. Yani, A(x)
Leibniz Kural
Uygulamalarda, bazen hem alt hem de st integrasyon snrlar deiken olan integrallerle tanmlanan
x2
sxd =
21x
ve
and
s1 + td dt
Lsin x
g sxd =
sin t 2 dt ,
L1x
sysxdd
dy
.
dx
hzyla artmaktadr. Ayn zamanda A(x) toplanan halnn genilii kere

du>dx hz olan
eklinde fonksiyonlarla karlarz. Birinci integral dorudan hesaplanabilirken ikincisi hesaplanamaz. Ama iki integralin de trevini
Leibniz Kural denilen bir formlle hesaplayabiliriz:
susxdd
du
,
dx
hzyla azalmaktadr. Adaki net deiim oran

dy
du
dA
= sysxdd
- susxdd ,
dx
dx
dx
Leibniz Kural
, [a, b]de srekliyse ve u(x) ile y(x) xin deerleri
[a, b]de olan trevlenebilir fonksiyonlarysa,
olarak bulunur ki, bu da Leibniz kuraldr.

Kural ispatlamak iin, Fyi nin [a, b]deki bir ters trevi olarak
alalm. Bu durumda,
ysxd
d
dy
du
std dt = sysxdd
- susxdd
dx Lusxd
dx
dx
ysxd
Lusxd
olur.
ekil 5.35 Leibniz Kuralnn geometrik bir yorumunu vermektedir. Soldan toplanmasyla ayn x annda sadan serilen deiken (t)
genilikli bir hal grlmektedir (Bu yorumda zaman t deil xtir). x
annda, yer u(x)ten y(x)e kadar kaplanmaktadr. Halnn toplanma
hz du@dx, serilme hz dy@d ile eit olmak zorunda deildir. Verilen
herhangi bir x annda, halnn kaplad alan
olur. Bu denklemin iki tarafnn da xe gre trevinin alnmas bize

istediimiz denklemi verir:
ysxd
d
d
std dt =
cFsysxdd - Fsusxdd d
dx Lusxd
dx
= Fsysxdd
= sysxdd
ysxd
Asxd =
Lusxd
std dt = Fsysxdd - Fsusxdd .
std dt .
dy
du
- Fsusxdd
dx
dx
Zincir Kural
dy
du
- susxdd .
dx
dx
Leibniz kuraln kullanarak, 1921 altrmalarndaki fonksiyonlarn trevini bulun.
ile verilir.
19. sxd =
Toplama
sin x
1
dt
L1/x t
20. sxd =
1
dt
2
Lcos x 1 - t
21y
sin t 2 dt
L1y
22. Leibniz kuraln kullanarak,
21. g s yd =
f(u(x))
y f(t)
Serme
f(y(x))
x+3
Lx
t s5 - td dt .
u(x)
y(x)
A(x)
f(t) dt
u(x)
L
y(x)
EKL 5.35 Bir haly sermek ve toplamak: Leibnitz kuralnn

bir geometrik yorumu:
dy
du
dA
= sysxdd
- susxdd .
dx
dx
dx
Kaplanan alan hangi oranda deimektedir? x annda, A(x) serilen
halnn genilii (y(x)) kere halnn serilme hz dy>dx ile artmak-
integralini maksimize eden x deerini bulun. Bu gibi problemler

politik seimlerin matematiksel teorisinde geer. The Entry
Problem in a Political Race, Steven J. Brams ve Philip D. Straffin, Political Equilibriumda, Peter Ordeshook ve Kenneth
Shepfle, editrler. Kluwer-Nijhoff, Boston, 1982, sayfa
181195e bakn.
Sonlu Toplamlara ntegrallerle Yaklamak

Analizin ou uygulamasnda, sonlu toplamalara yaklamda bulummak iin integraller kullanlralldk ekilde integrallere sonlu
toplamlarla yaklamda bulunmann tersine olarak.
394
Blm 5: Integrasyon
rnein, lk n pozitif saynn karekklerinin toplam,
25. (x) srekli bir fonksiyon olsun.
21 + 22 + + 2n . i bulun.
1
1x dx =
L0
n
1
1
2
lim n c a n b + a n b + + a n b d
n: q
2 3>2
2
x d =
3
3
0
ifadesini belirli bir integral olarak ifade edin.

26. Altrma 25in sonucuyla aadakileri hesaplayn
integrali
n
1
+ n
n +
A
21 + 22 + + 2n
=
.
n 3>2
st toplamlarnn limitidir.
Sn =
1
An
1
2
n + An
1
n
a. lim
1
s2 + 4 + 6 + + 2nd ,
n2
b. lim
1
s115 + 215 + 315 + + n 15 d ,
n 16
n: q
n: q
3p
np
p
2p
1
c. lim n asin n + sin n + sin n + + sin n b .
n: q
Aadaki limitler hakknda ne sylenebilir?
1
d. lim 17 s115 + 215 + 315 + + n 15 d
n: q n
y
y x
1
s115 + 215 + 315 + + n 15 d
n 15
27. a. r yarapl bir daire iindeki n kenarl dzgn bir okgenin
alan Annin
nr 2
2p
An =
sin n .
2
olduunu gsterin.
e. lim
n: q
1
n
n1 1
n
2
n
Dolaysyla, n byk olduunda, Sn 2/3e yaklar ve

2
Root
sum == 21 + 22 + + 2n = Sn # n 3>2 L n 3/2 .
Karekk
toplam
3
elde ederiz. Aadaki tablo yaklamn ne kadar iyi olabileceini gstermektedir.
n
Kkler toplam
10
50
100
1000
22.468
239.04
671.46
21,097
s2>3dn3>2
21.082
235.70
666.67
21,082
b. n q iken Annin limitini bulun. Bu bir dairenin alan

hakknda bildiklerinizle uyumakta mdr?
p
28. Bir diferansiyel denklem y = sin x + 1x cos 2t dt + 1 in

aadaki iki koulu da saladn gsteriniz.
i. y = -sin x + 2 sin 2x
ii. x = p iken y = 1 ve y = 2
29. Bir integralle tanmlanan fonksiyon Bir fonksiyonun grafii,
gsterildii gibi, bir yarm ember ve iki doru parasndan olux
maktadr. g sxd = 11 std dt . olsun.
Bal hata
1.386>22.468 L 6%
1.4%
0.7%
0.07%
3
y f(x)
1
3
23.
lim
n: q
15 + 25 + 35 + + n 5
n6
ifadesini, limitin
1
L0
x 5 dx
olduunu gstererek ve integrali hesaplayarak bulun.

24. Altrma 23e bakn ve aadaki ifadeyi hesaplayn.
lim
n: q
1 3
s1 + 23 + 33 + + n 3 d .
n4
a. g (1)i bulun.
b. g(3) bulun.
c. g(1)i bulun.
d. (3, 4) ak aralnda gnin bir yerel maksimumunun bulunduu btn x deerlerini bulun.
e. x = 1 de gnin grafiine teet olan doru iin bir denklem yazn.
f. (3, 4) ak aralnda gnin grafiinin her bkm noktasnn
x-koordinatn bulun.
g. gnin deerler kmesini bulun.
Blm 5
Blm 5
395
Alanlar, Hacimleri ve Erilerin Uzunluklarn Bulmak iin Riemann Toplamlarn Kullanmak
Blm I de Alanlar ve hacimleri gz nne getirir ve yaklamda bulunur.
Riemann Toplamlar, Belirli ntegraller ve Analizin Temel Teoremi
Blmler I, II ve III Riemann toplamlarn ve belirli integralleri gelitirir. Blm IV, daha nce incelenen problemleri zmek iin, Temel
Teoremi kullanarak Riemann toplamlarn ve belirli integrali gelitirmeye devam eder.
Yamur Tutucular, Asansrler ve Roketler
Blm I, bir eri altndaki alann, blmden alnan rnekler iin bir dikdrtgen yaklamnn alan ile ayn olduunu gsterir. Deiik ekillerdeki
havuzlarda toplanan suyun, havuz dolarken ve boalrken, miktarn hesaplayacaksnz.
Bir Doru Boyunca Haraket, Blm II
Konum, hz ve ivme arasndaki trev ilikilerinin gz nnde canlandrlmasyla bir grafiin eklini gzleyeceksiniz. Bu yazlm kullanlarak
metindeki ekiller canlandrlabilir.
Kirileri Emek
Kirilerin eilmi ekillerini inceler, maksimum sapmalarn, konkavlklarn ve bkm noktalarn belirler ve sonular bir kiriin skmas ve
gerilmesi cinsinden yorumlar.
Blm
BELRL NTEGRALLERN
UYGULAMALARI
GR
Blm 5te sonlu bir [a, b] kapal aralnn bir P blnne kar gelen
n
SP = a sck d xk
k=1
Riemann toplamlar ile integrasyon ilemi arasndaki banty kefettik. [a, b] kapal
aral zerinde srekli bir fonksiyon iin, blnn normu 7P7 sfra yaklarken Spnin
limitinin, nin bir ters trevi F olmak zere
b
La
sxd dx = Fsbd - Fsad
says olduunu bulduk. Bunu, x-ekseni ile a x b iin y = (x) fonksiyonunun grafii
arasndaki alan hesaplama ve iki eri arasndaki alan bulma problemlerine uyguladk.
Bu blmde uygulamalar, hacimleri, dzlem erilerin uzunluklarn, arlk merkezlerini, dnel yzeylerin alanlarn, i ve svlarn dzlemsel duvarlara kar kuvvetlerini
bulmaya geniletiyoruz. Btn bunlar kapal aralklarda srekli fonksiyonlarn Riemann
toplamlarnn limitleri olarak yani Analizin Temel Teoremini kullanarak hesaplanabilen
belirli integraller olarak tanmlyoruz.
6.1
Dilimleyerek Hacim Bulmak ve Bir Eksen Etrafnda Dndrme

Bu blmde dik-kesitleri dzlemsel blgeler olan kat cisimlerin hacimlerini tanmlyoruz.
Bir S kat cisminin bir dik-kesiti, Snin bir dzlemle arakesiti tarafndan oluturulan dzlemsel blgedir (ekil 6.1).
ekil 6.1deki gibi bir S kat cisminin hacmini bulmak istediimizi varsayn. Bir
silindirin klasik geometrideki tanmn keyfi tabanl silindirik kat cisimlere (ekil 6.2)
genileterek balyoruz. Silindirik kat cismin bilinen bir A taban alan ve h ykseklii
varsa silindirik kat cismin hacmi
Hacim = alan ykseklik = A h
olur.
Bu denklem, silindirik olmayan birok kat cismin hacimlerini, dilimleme yntemiyle
tanmlamann temelini oluturur.
[a, b] aralndaki her x S kat cisminin dik-kesiti, alan A(x) olan bir R(x) blgesi ise
ve A(x), xin srekli bir fonksiyonu ise S kat cisminin hacmini bir belirli integral olarak
aadaki yolla hesaplayabiliriz.
396
6.1 Dilimleyerek Hacim Bulmak ve Bir Eksen Etrafnda Dndrme
397
y
Px
A(x) alanl R(x)

dik-kesiti
a
x
b
EKL 6.1 S kat cisminin, [a, b] aralndaki

bir x noktasnda x-eksenine dik olan bir Px
dzlemi ve Snin kesiimiyle oluan dik-kesiti.
A Taban alan
h yksek
Alann bildiimiz
dzlem blge
Blge zerinde silindirik kat cisim

Hacim taban alan ykseklik Ah
EKL 6.2 Silindirik bir kat cismin hacmi daima taban alan kere
ykseklii olarak tanmlanr.
[a, b] araln, genilikleri (uzunluklar) xk olan alt aralklara bleriz ve kat cismi,
a = x0 x1 xn = b bln noktalarnda x-eksenine dik dzlemlerle, bir ekmei dilimler gibi, dilimleriz. Bln noktalarnda x-eksenine dik olan Pxk dzlemleri, Syi ince
dilimlere ayrr (ince ekmek dilimleri gibi). Tipik bir dilim ekil 6.3te gsterilmitir.
xk1deki dzlem ile xkdeki dzlem arasndaki dilime taban alan A(xk) ve ykseklii
xk = xk xk1 (ekil 6.4) olan silindirik kat cisimle yaklamda bulunuruz. Bu silindirik
kat cismin Vk hacmi, yaklak olarak dilimin hacmi ile ayn olan A(xk) xk dr:
Volumek.ofdilimin
the k thhacmi
slab L Vk = Asxk d xk .
Bu nedenle btn S kat cisminin V hacmine bu silindirik hacimlerin toplam ile
yaklamda bulunulur.
0
a
xk1
V L a Vk = a Asxk d xk .
xk
k=1
EKL 6.3 S kat cisminde tipik bir ince

dilim.
k=1
Bu, [a, b] aral zerinde A(x) fonksiyonu iin bir Riemann toplamdr. [a, b]nin
blnnn normu sfra yaklarken bu toplamlarn yaklamlarnn iyilemesini bekleriz. Dolaysyla, bunlarn limit halindeki belirli integrallerini S kat cisminin hacmi
olarak tanmlarz.
398
y
Blm 6: Belirli ntegrallerin Uygulamalar
Taban R(xk) zerinde

bulunan yaklam
xk1deki dzlem silindiri
xk xk xk1
Hacim
TANIM
Bilinen integre edilebilir A(x) dik-kesitli bir kat cismin x= adan x = bye kadar
hacmi Ann adan bye integralidir:
b
V =
0
xk1
xkdaki dzle
xk
La
Asxd dx.
Bu tanm, A(x) srekli iken veya daha genel olarak, integrallenebilir iken uygulanr.
Tanmdaki forml bir kat cismin hacmini hesaplamakta kullanmak iin aadaki
admlar izleyin:
Silindirin taban
alan A(xk) olan
R(xk) blgesidir.
LEKL DEL
Bir Kat Cismin Hacmini Hesaplama

EKL 6.4 ekil 6.3teki ince dilime alan
A(xk) ve ykseklii xk = xk xk 1 olan
R(xk) tabanl silindirik cisim ile
yaklalmtr.
1.
2.
3.
4.
RNEK 1
Bir Piramidin Hacmi
3 m yksekliinde bir piramitin taban, bir kenar 3 m olan bir karedir. Piramidin utan
x m aada ykseklie dik olan dik-kesiti bir kenar x m olan bir karedir. Piramidin
hacmini bulun.
Tipik bir dik-kesit

x
0
3
x
Kat cismi ve tipik bir dik-kesit izin.

Tipik bir dik-kesitin alan A(x) iin bir forml bulun.
ntegrasyon snrlarn bulun.
Temel Teoremi kullanarak A(x)i integre edin.
zm
1.
3
x (m)
2.
3
Bir resim. Piramidi, ykseklii x-ekseninde ve ucu orijinde olarak izer ve tipik bir
dik-kesit ekleriz (ekil 6.5).
A(x) iin bir forml. xteki dik-kesit bir kenar x m olan bir karedir, dolaysyla alan
yle olur:
A(x) = x2
EKL 6.5 rnek 1deki piramidin dikkesitleri karelerdir.
3.
4.
ntegrasyon snrlar. Kareler x = 0dan x = 3e kadar giderler.

Hacmi bulmak iin integre edin.
3
V =
L0
Asxd dx =
L0
x 2 dx =
x3
d = 9 m3
3 0
TARIHSEL BIYOGRAFI
Bonaventura Cavalieri
(15981647)
RNEK 2
Cavalieri Prensibi
Cavalieri Prensibi, ykseklikleri eit ve her ykseklikteki dik-kesitleri ayn olan kat
cisimlerin hacimlerinin eit olacan sylemektedir (ekil 6.6). Bu, hacim tanmndan
hemen elde edilir. nk, dik-kesit alan fonksiyonu A(x) ve [a, b] aral her iki cisim iin
ayndr.
399
Ayn hacim
Her seviyede
ayn dik-kesit alan
EKL 6.6
RNEK 3
Cavalieri Prensibi: Bu kat cisimlerin hacimleri ayndr.

Bunu bozuk paralarla kendi kendinize grebilirsiniz (rnek 2).
Bir Takozun Hacmi
3 yarapl bir silindirden iki dzlemle eri bir takoz kesilmitir. Bir dzlem silindirin eksenine diktir. kinci dzlem birinci dzlemi silindirin merkezinde 45lik ayla kesmektedir. Takozun hacmini bulun.
zm
Takozu izer ve x-eksenine dik tipik bir dik-kesit ekleriz (ekil 6.7). xteki dikkesit alan aada verilen dikdrtgendir:
29 x2
A(x)
(ykseklik)(genilik)
Asxd
= sheightdswidthd = sxd A 229 - x 2 B
= 2x29 - x 2 .
y
x
x
45
x
Dikdrtgenler x = 0dan x = 3e kadar gider. Dolaysyla,
V =
0
3
L0
2x29 - x 2 dx
u = 9 - x 2,
du = -2x dx ,olsun, integre edin ve geriye
dntrn.
x, 9 x2

EKL 6.7 x-eksenine dik olarak

dilimlenmi rnek 2deki takoz.
Dik-kesitler dikdrtgendir.
La
Asxd dx =
= -
2
s9 - x 2 d3>2 d
3
0
= 0 +
2
s9d3>2
3
= 18.
dir.
Dnel Cisimler: Disk Yntemi

Dzlemsel bir blgenin dzlem iindeki bir eksen etrafnda dndrlmesiyle elde edilen
kat cisme dnel cisim denir. ekil 6.8deki gibi cisimlerin hacimlerini bulmak iin,
sadece A(x) dik-kesit alannn, R(x) yarapl diskin alan olduunu gzlemeliyiz. Burada
R(x) dzlemsel blgenin snrnn dnme eksenine uzakldr. Bylece, alan
A(x) = p(yarap)2 = p[R(x)]2
dir.
Dolaysyla hacim tanm

b
V =
verir.
La
Asxd dx =
La
p[Rsxd]2 dx.
400
Bir dnel cismin hacmini hesaplamann bu yntemine, bir dik-kesit R(x) yarapl bir
dairesel disk olduundan, ounlukla disk yntemi denir.
y
y x
R(x) x
0
Bir Dnel Cisim (x-Ekseni Etrafnda Dnme)
RNEK 4
4
(a)
y = 2x, 0 x 4, erisi ile x-ekseni arasndaki blge bir dnel cisim elde etmek
zere x-ekseni etrafnda dndrlyor. Dnel cismin hacmini bulun.
zm
Blgeyi, tipik bir yarap ve retilen dnel cismi gsteren bir ekil izeriz (ekil
6.8). Hacim
V =
y x
R(x) x
p[Rsxd]2 dx
La
4
L0
p C 2x D dx
= p
x
4
L0
x dx = p
Rsxd = 2x
4
s4d2
x2
d = p
= 8p
2 0
2
olarak bulunur.
Disk
RNEK 5
Bir Krenin Hacmi

x2 + y2 = a2
(b)
EKL 6.8 rnek 4teki blge (a) ve dnel

cisim (b).
emberi bir kre elde etmek zere x-ekseni etrafnda dndrlyor. Hacmini bulun.
zm
Blgenin x-eksenine dik dzlemlerle ince dilimlere kesildiini dnelim (ekil
6.9). a ile a arasnda tipik bir x noktasndaki dik-kesit alan
A(x) = py2 = p(a2 x2)

dir. Bu nedenle hacim
a
V =
L-a
Asxd dx =
L-a
psa 2 - x 2 d dx = p ca 2x y
x3
4
d = pa 3 . olur.
3 -a
3
(x, y)
A(x) p(a2 x2)

a
x
x
a
x
EKL 6.9
x 2 + y 2 = a 2 emberini x-ekseni etrafnda

dndrerek elde edilen kre. Yarap,
Rsxd = y = 2a 2 - x 2 dir (rnek 5)
401
Takip eden rnekteki dnme ekseni x-ekseni deildir, fakat hacmi hesaplama kural
ayndr: Uygun snrlar arasnda p(yarap)2yi integre edin.
RNEK 6
Bir Dnel Cisim ( y-Ekseni Etrafnda Dnme)
y = 2x erisi ile y = 1 ve x = 4 dorular arasndaki blgenin y = 1 dorusu etrafnda

dndrlmesiyle retilen dnel cismin hacmini bulun.
zm
6.10). Hacim
4
V =
p[Rsxd]2 dx
L1
4
L1
p C 2x - 1 D dx
2
= p
L1
= pc
C x - 22x + 1 D dx
4
7p
x2
2
- 2 # x 3>2 + x d =
.
2
3
6
1
olarak bulunur.
y
R(x) x 1
(x, x)
y
y x
R(x) x 1
y x
y1
y1
x
(a)
EKL 6.10
(x, 1)
(b)
rnek 6teki blge (a) ve dnel cisim (b).
y-ekseni ile bir x = R(y), c y d erisi arasndaki blgenin y-ekseni etrafnda

dndrlmesi ile retilen bir dnel cismin hacmini bulmak iin x yerine y yazarak ayn
yntemi kullanrz. Bu durumda, dairesel dik-kesit alan
A(y) = p(yarap)2 = p[R(y)]2
dir.
RNEK 7
y-Ekseni Etrafnda Dnme
y-ekseni ile x = 2@y, 1 y 4 erisi arasndaki blgenin y-ekseni etrafnda dndrlmesiyle retilen dnel cismin hacmini bulun.
402

y
zm
6.11). Hacim
4
V =
x 2y
p[Rs yd]2 dy
L1
4
3
4
1
= p
dy = 4p c- y d = 4p c d
2
4
y
1
L1
R(y) 2y
L1
2
p a y b dy
= 3p.
(a)
dir.
RNEK 8
4
Dikey Bir Eksen Etrafnda Dnme
x = y2 + 1 parabol ile x = 3 dorusu arasndaki blgenin x = 3 dorusu etrafnda

x 2y
2 , y
y
zm Blgeyi, tipik bir yarap ve retilen dnel cismi gsteren bir ekil izeriz (ekil
6.12). Hacim
22
V =
R(y) 2y
0
2
L-22
p[Rs yd]2 dy
Rsyd = 3 - sy 2 + 1d
= 2 - y2
22
L-22
2 2
p[2 - y ] dy
22
EKL 6.11 rnek 7deki blge (a) ve dnel

cisim bir ksm (b).
= p
[4 - 4y 2 + y 4] dy
L-22
= p c4y =
y 5 22
4 3
y +
d
5 -22
3
64p22
.
15
olarak bulunur.
y
R(y) 3 (y2 1)
2 y2
x3
(3, 2)
2
2
2
R(y) 2 y2
x y2 1
(3, 2)
2
(a)
EKL 6.12
rnek 8deki blge (a) ve dnel cisim (b).
x y2 1
(b)
403

y
(x, R(x))
(x, r(x))
y R(x)
0
a
y r(x)
x
b
x
Pullar
b
EKL 6.13 Burada retilen dnel cisimlerin dik-kesitleri diskler deil pullar (rondela) dr dolaysyla 1a Asxd dx
integrali biraz deiik bir formle yol aar.
Dnel Cisimler: Pul Yntemi
y
(2, 5)
R(x) x 3
r (x)
x2
y x 3
1
2
Bir dnel cisim oluturmak iin dndrdmz blge dnme ekseninde bitmez veya
dnme eksenini kesmezse, dnel cismin iinde bir boluk olur (ekil 6.13). Dnme eksenine dik-kesitler disk yerine pullardr. Tipik bir pulun boyutlar
D yarap: R(x)
Yarap: r(x)
(1, 2)
y
x 0
x2
1
ntegrasyon
aral
ve pulun alan
Asxd = p[Rsxd]2 - p[rsxd]2 = ps[Rsxd]2 - [rsxd]2 d.
(a)
olur. Sonu olarak, hacim tanm aadaki belirli integrali verir
y
(2, 5)
V =
R(x) x 3
(1, 2)
La
Asxd dx =
La
ps[Rsxd]2 - [rsxd]2 d dx.
r (x) x 2 1
x
x
Pul dik-kesit
D yarap : R(x) x 3
yarap : r (x) x 2 1
(b)
Bir dilim, d yarap R(x) ve i yarap r(x) olan dairesel bir pul olduundan bir dnel
cismin hacminin hesaplanmas iin kullanlan bu ynteme pul yntemi denir.
RNEK 9
Bir Pul Dik-Kesit ( x-Ekseni Etrafnda Dnme)
y = x 2 + 1 erisi ve y = -x + 3 dorusu ile snrlanan blge x-ekseni etrafnda

dndrlerek bir dnel cisim oluturuluyor. Dnel cismin hacmini bulun.
zm
EKL 6.14 (a) rnek 9da dnme eksenine

dik bir doru paras tarafndan gerilen
blge. (b) Blge x-ekseni etrafnda
dndrldnde, doru paras bir pul
(rondela) retir.
1.
2.
Blgeyi izin ve zerine dnme eksenine dik bir doru paras ekleyin (ekil
6.14deki lacivert doru paras).
Blgeyle birlikte x-ekseni etrafnda dndrlseydi doru parasnn tarayaca pulun
i ve d yaraplarn bulun.
404
Bu yaraplar doru parasnn ularnn dnme eksenine uzaklklardr (ekil 6.14)

D yarap: R(x) = x + 3
Yarap: r(x) = x2 + 1
3.
ekil 6.14(a)daki eri ve dorunun kesiim noktalarnn x-koordinatlarn bularak integrasyon snrlarn belirleyin.
x 2 + 1 = -x + 3
x2 + x - 2 = 0
sx + 2dsx - 1d = 0
x = -2, x = 1
R( y) y
4.
Hacim integralini hesaplayn.
(2, 4)
ntegrasyon aral
y
r ( y) 2
V =
ps[Rsxd]2 - [rsxd]2 d dx
La
1
y 2x veya
y
x 2
L-2
2 ve 3 admlarndaki
deerler
L-2
y x veya
x y
x
2
pss -x + 3d2 - sx 2 + 1d2 d dx

ps8 - 6x - x 2 - x 4 d dx
= p c8x - 3x 2 -
117p
x3
x5
d =
5 -2
5
3
(a)
y
r (y) 2
Bir blgenin y-ekseni etrafnda evrilmesi ile oluturulan bir cismin hacmini bulmak
iin rnek 9daki ayn prosedr kullanrz fakat x yerine yye gre integral alrz. Bu durumda tipik bir pul tarayan doru paras y-eksenine (dnme ekseni) diktir ve pulun d ve
i yaraplar ynin fonksiyonlardr.
R( y) y
RNEK 10
Bir Pul Dik-Kesit ( y-Ekseni Etrafnda Dnme)
Birinci drtte bir blgede y = x2 parabol ve y = 2x dorusuyla snrlanan alan y-ekseni

etrafnda dndrlerek bir dnel cisim oluturuluyor. Dnel cismin hacmini bulun.
y
y
x 2
x y
0
2
zm
nce blgeyi izin ve blge boyunca dnme eksenine (y-ekseni) dik bir doru
paras izin. ekil 6.15(a)ya bakn .
Doru parasnn tarad pulun yaraplar Rs yd = 2y, rs yd = y>2dir. (ekil
6.15).
Doru ve parabol y = 0 ve y = 4te kesiirler, dolaysyla ,integrasyon snrlar c = 0
ve d = 4tr. hacmi bulmak iin integral alrz:
(b)
EKL 6.15 (a) rnek 10daki y-ekseni

etrafnda dndrlen blge, pul
yaraplar, integrasyon snrlar. (b)
(a)daki doru parasnn tarad pul.
V =
ps[Rs yd]2 - [rs yd]2 d dy
Lc
4
2
y 2
p a c2y d - c d b dy
2
L0
2
4
y
y2
y3 4
8
= p
ay b dy = p c d = p
4
2
12
3
0
L0
405
zet
Btn hacim rneklerimizde, tipik bir dilimin dik-kesit alan A(x) nasl tanmlanrsa
b
tanmlansn, hacmin V = 1a Asxd dx belirli integrali olarak tanmlanmas yaptmz
hesaplamalarn kalbidir.
ALITIRMALAR 6.1
d. Dik-kesitler tabanlar xy-dzleminde olan ekenar genlerdir.
Dik-Kesit Alanlar
1 ve 2 altrmalarnda kat cismin x-eksenine dik olan dik- kesitlerinin A(x) alanlar iin forml bulunuz.
1. Cisim, x = 1 ve x = 1de x-eksenine dik dzlemler arasnda bulunmaktadr. Her durumda, bu dzlemler arasnda x-eksenine dik
olan kesitler y = - 21 - x 2 yar emberinden y = 21 - x 2 .
yar emberine kadar gider.
0
1
a. Dik-kesitler aplar xy-dzleminde olan disklerdir.

x2 y2 1
x2 y2 1
2. Cisim, x = 0 ve x = 4te x-eksenine dik dzlemler arasnda bulunmaktadr. Bu dzlemler arasnda x-eksenine dik olan kesitler
y = - 2x parabolnden y = 2x . parabolne kadar gitmektedir.
a. Dik-kesitler aplar xy-dzleminde olan disklerdir.
b. Dik-kesitler tabanlar xy-dzleminde olan karelerdir.

x y2
4
y
b. Dik-kesitler tabanlar xy-dzleminde olan karelerdir.

0
1
1
x2
y2
1
c. Dik-kesitler kegenleri x-dzleminde olan karelerdir. (Bir

karenin kegeninin uzunluu kenarlarnn uzunluunun 22
katdr.)
x2 y2 1
x y2
4
x
c. Dik-kesitler kegenleri xy-dxleminde olan karelerdir.

d. Dik-kesitler tabanlar xy-dzleminde olan ekenar genlerdir.
0
1
1
406
Dilimleyerek Hacim Bulma

3-10 altrmalarndaki cisimlerin hacimlerini bulun.
3. Cisim, x = 0 ve x = 4te x-eksenine dik dzlemler arasnda bulunmaktadr. 0 x 4 aralnda x-eksenine dik olan kesitler
kegenleri y = - 2x parabolnden y = 2x . parabolne
kadar giden karelerdir.
4. Cisim, x = 1 ve x = 1de x-eksenine dik dzlemler arasnda bulunmaktadr. x-eksenine dik olan kesitler aplar y = x2 parabolnden y = 2 x2 parabolne kadar giden disklerdir.
y
2
y x2
0
y 2 x2
0
x2 y2 1
11. Bklm bir cisim Kenar uzunluu s olan bir kare bir L
dorusuna dik bir dzlemde bulunmaktadr. Karenin bir kesi L
zerindedir. Bu kare L boyunca h kadar ilerlerken, kare Lnin
etrafnda dnerek kare dik-kesitli tirbon benzeri bir stun oluturur.
a. Stunun hacmini bulun.
olan kesitler tabanlar y = - 21 - x 2 yar emberinden
y = 21 - x 2 . yar emberine kadar giden dikey karelerdir.
olan kesitler kegenleri y = - 21 - x 2 yar emberinden
y = 21 - x 2 . yar emberine kadar giden ka-relerdir.
b. Kare bir yerine iki kere dnerse hacim ne olur? Yantnz

aklayn.
12. Cavalieri Prensibi Bir cisim x = 0 ve x = 12de x-eksenine dik
dzlemler arasnda bulunmaktadr. x-eksenine dik dzlemlerden
oluan kesitler, ekilde gsterildii gibi y = x@2 erisinden y = x
dorusuna giden disklerdir. Cismin hacminin neden taban
yarap 3 ve ykseklii 12 olan bir koniyle ayn olduunu
aklayn.
y
7. Bir cisimin taban y = 2 2sin x erisi ile x-ekseni zerindeki

[0, p] aral arasnda kalan blgedir. x-eksenine dik olan kesitler
aadadr.
a. Tabanlar, ekilde gsterildii gibi, x-ekseninden eriye kadar
giden ekenar genler.
yx
y x
2
y
0
y 2sin x
12
0
p
b. Tabanlar x-ekseninden eriye kadar giden kareler.

8. Cisim, x = -p>3 ve x = p>3 de
x-eksenine dik dzlemler
.
arasnda bulunmaktadr. x-eksenine dik kesitler yledir:
a. aplar y = tan x erisinden y = sec x erisine kadar giden
diskler.
b. Tabanlar y = tan x erisinden y = sec x erisine kadar giden
kareler.
9. Cisim, y = 0 ve y = 2de y-eksenine dik dzlemler arasnda bulunmaktadr. y-eksenine dik kesitler aplar y-ekseninden
x = 25y 2 . parabolne giden disklerdir.
10. Cisimin taban x2 + y2 1 diskidir. y-eksenine y = 1 ile y = 1
arasnda dik dzlemlerden oluan kesitler bir ayaklar diskin zerinde olan ikizkenar dik genlerdir.
Disk Yntemiyle Hacim Bulmak

1316 altrmalarnda, renkli blgenin verilen eksen etrafnda
13. x-ekseni etrafnda
14. y-ekseni etrafnda
y
2
x
x 2y 2
x
0
3y
2
x
407

3338 altrmalarndaki doru ve erilerle snrl blgelerin x-ekseni etrafnda dndrlmesiyle retilen cisimlerin hacimlerini bulun.
y sin x cos x
1
1
33. y = x,
x tan y
4
35. y = x + 1,
x

2
1722 Altrmalarndaki doru ve erilerle snrl blgeleri x-ekseni

etrafnda dndrerek retilen cisimlerin hacmini bulun.
2
17. y = x ,
y = 0,
19. y = 29 - x ,
2
21. y = 2cos x,
22. y = sec x,
x = 2
18. y = x ,
y = 0,
2
y = 0
20. y = x - x ,
0 x p>2,
y = 0,
y = 0,
x = 0
24. Birinci drtte bir blgede, stten y = 2 dorusu, alttan

y = 2 sin x, 0 x p@2 erisi ve soldan y-ekseniyle snrl blgenin y = 2 dorusu etrafnda dndrlmesiyle oluan cisim.
25-30 altrmalarndaki doru ve erilerle snrl blgelerin y-ekseni
etrafnda dndrlmesi ile retilen dnel cisimlerin hacmini bulun.
26. x = y 3>2,
x = 0,
27. x = 22 sin 2y,
y = 1 ile snrl blge
y = -1,
y = 2 ile snrl blge
0 y p>2,
28. x = 2cos spy>4d,

29. x = 2>sy + 1d,
x = 0,
30. x = 22y>sy 2 + 1d,
x = 0 ile snrl blge
-2 y 0,
y = 0,
x = 0,
x = 0 ile snrl blge
31 ve 32 altrmalarndaki renkli blgelerin belirtilen eksenler

etrafnda dndrlmesiyle retilen cisimlerin hacimlerini bulun.
y cos x

2
38. y = sec x,
y = tan x,
x = 0,
x = 1
3942 altrmalarnda, her blgenin y-ekseni etrafnda dndrlmesiyle oluan cismin hacmini bulun.
39. Keleri (1, 0), (2, 1) ve (1, 1)de bulunan genle snrlanan blge.
43 ve 44 altrmalarnda, her blgenin verilen eksen etrafnda dndrlmesiyle retilen dnel cismin hacmini bulun.
43. Birinci drtte bir blgede stten y = x2 erisi, alttan x-ekseni ve
sadan x = 1 dorusuyla snrlanan blge, x = 1 dorusu etrafnda.
44. kinci drtte bir blgede stten y = x3 erisi, alttan x-ekseni ve
soldan x = 1 dorusuyla snrlanan blge, x = 2 dorusu etrafnda.
Dnel Cisimlerin Hacimleri

45. y = 2x erisi ile y = 2 ve x = 0 dorular tarafndan snrlanan
blgenin aadaki eksenler etrafnda dndrlmesiyle oluan
dnel cismin hacmini bulun.
a. x-ekseni
b. y-ekseni
c. y = 2 dorusu
d. x = 4 dorusu
b. x = 2 dorusu
47. y = x2 parabol ve y = 1 dorusuyla snrl blgenin aadaki eksenler etrafnda dndrlmesiyle oluan dnel cismin hacmini
bulun.
b. y = 2 dorusu
48. Keleri (0, 0), (b, 0) ve (0, h)de bulunan gen blgenin
aadaki eksenler etrafnda dndrlmesiyle oluan dnel cismin hacmini integrasyonla bulun.
a. x-ekseni
y = 2 - x
c. y = 1 dorusu

4
y1
-p>4 x p>4
a. y = 1 dorusu
x tan y

2
y = 22,
a. x = 1 dorusu
36. y = 4 - x ,
37. y = sec x,
x = 0
46. y = 2x, y = 0 ve x = 0 dorularyla snrl gen blgenin aadaki

eksenler etrafnda dndrlmesiyle oluan dnel cismin hacmini
bulun.
y = 3
y = 1
Pul Yntemiyle Hacim Bulma
y = x + 3
42. Birinci drtte bir blgede soldan x2 + y2 = 3 emberi, sadan

x = 23 ,dorusu ve alttan y = 23 dorusuyla snrlanan blge.
23. Birinci drtte bir blgede, stten y = 22 dorusu, alttan y = sec

x tan x erisi ve soldan y-ekseniyle snrl blgenin y = 22
dorusu etrafnda dndrlmesiyle oluan cisim.
x = 0,
y = 2,
34. y = 22x,
41. Birinci drtte bir blgede stten y = x 2 , alttan x-ekseni ve sadan x = 2 dorusuyla snrlanan blge.
y = 0
x = p>4
x = -p>4,
x = 0
40. Keleri (0, 1), (1, 0) ve (1, 1)de bulunan genle snrlanan blge.
x = 2
23 ve 24 altrmalarnda blgenin verilen doru etrafnda

dndrlmesi ile retilen cismin hacmini bulun.
25. x = 25 y 2,
y = 1,
b. y-ekseni
49. Bir torusun hacmi. x 2 + y 2 a 2
diski x = b sb 7 ad
dorusu etrafnda dndrlerek, torus ad verilen simit eklinde bir
408

dnel cisim oluturuluyor. Hacmini bulun. (pucu: a yarapl bir
a
2
2
yarm emberin alan olduu iin,
1-a 2a - y dy =
pa2@2dir.)
y (cm)
x2 y2 162 256
50. Bir ksenin hacmi Bir ksenin ekli, y = x2@2nin grafiinin

y = 0 ve y = 5 dorular arasndaki ksmnn y-ekseni etrafnda
evrilmesi ile elde edilecek ekildedir.
0
a. ksenin hacmini bulun
x (cm)
b. likili oranlar Kseye, 3 birim kp@sn oran ile su doldurursak, su 4 birim derinlikte iken su seviyesi ne hzla ykselmektedir?
Derinlik 9 cm
16
51. Bir ksenin hacmi

a. a yarapl yarm kre eklindeki bir kse h derinliinde su
iermektedir. ksenin iindeki suyun hacmini bulun.
b. likili oranlar 5 m yarapl yarm kre eklindeki bir beton
kseye 0.2 m3@sn oran ile su akmaktadr. Su 4 m derinlikte
iken su seviyesi ne hzla ykselmektedir?
56. Bir ekl tasarlamak Sizden 190 gr civarnda bir arl olan
sa bir ekl tasarlanmanz istendiinde, aada gsterilen dnel
cisim gibi tasarlamaya karar veriyorsunuz. ekln hacmini bulun. Younluu 8.5 gr@cm3 olan bir sa belirlerseniz, ekln
arl ne olur?
y (cm)
52. Bir cismin tam zerindeki bir n oluturduu cisim glgesinin

dnme eksenine paralel uzunluunu lerek bir dnel cismin
hacmini nasl tahmin edebileceinizi aklayn.
53. Bir yarkrenin hacmi Aadaki ekilde gsterildii gibi, R
yarapl bir yarkrenin dik-kesitlerini, R yarapl ve ykseklii
R olan bir dik dairesel ii dolu silindirden taban yarap R ve
ykseklii R olan bir dik koni kararak elde edilen cismin dikkesitleri ile karlatrarak,
yarkrenin
hacmini veren
V = (2@3)pR3 formln elde edin.
6
x (cm)
57. Maks - Min y = sin x, 0 x p, yay y = c, 0 c 1

dorusu etrafnda dndrlerek ekil 6.16daki cisim elde
ediliyor.
a. Cismin hacmini minimize eden c deerini bulun. Minimum
deer nedir?
b. [0, 1]deki hangi c deeri cismin hacmini maksimize eder?
h
R
x
36 x2
12
R2 h2
y
h
R
c. Cismin hacminin grafiini cnin bir fonksiyonu olarak nce

0 c 1 aralnda, sonra daha geni bir tanm aralnda
izin. c [0, 1]den uzaklatka, cismin hacmine ne olur?
Bunun fiziksel bir anlam var mdr? Yantnz aklayn.
y
y sin x
54. Bir koninin hacmi Ykseklii h ve yarap r olan dik bir

koninin hacmini bulmak iin analiz kullann.
55. Bir tava tasarlamak Kulplar olan kresel bir kap eklinde bir
kzartma tavas tasarlyorsunuz. Evde yaptnz deneyler sizi, derinlii 9 cm yapar ve kreye 16 cmlik bir yarap verirseniz onun
3 L civarnda sv tutaca konusunda ikna ediyor. Emin olmak
iin tavay aada gsterildii gibi bir dnel cisim olarak
gznzde canlandryor ve hacmini bir integralle hesaplyorsunuz. Bulduunuz hacim santimetre kp olarak nedir?
(1 L = 1000 cm3)
0
yc
p
EKL 6.16
6.2
58. Yedek yakt tank Bir helikopterin uu mesafesini arttrmak
iin gvdesinin altna sacak yedek bir yakt tank tasarlyorsunuz. izim tahtanzda gerekletirdiiniz deneylerden sonra, tank y = 1 (x2@16), 4 x 4 erisinin x-ekseni etrafnda dndrlmesiyle retilecek yzey gibi ekillendirmeye karar
veriyorsunuz (boyutlar fttir).
6.2
409
a. Tank ka ft3 yakt alacaktr?

b. Bir ft3 7.481 galondur. Eer helikopter bir galonla 32 mil
gidiyorsa, tank yerletirildiinde helikopter ne kadar ekstra
yol alabilecektir?

Blm 6.1 de, A(x) bir S cisminin x = adan x = bye kadar integrallenebilir dik-kesit alan
olmak zere S cisminin hacmini,
b
V =
Asxd dx,
La
belirli integrali olarak tanmladk. A(x) alan, cismi x-eksenine dik bir dzlemle dilimleyerek elde edilmiti. Bu blmde, hacim iin ayn integral tanmn kullanyoruz, fakat alan
cismi farkl bir ekilde dilimleyerek elde ediyoruz. Bu defa cismi, kurabiye kalplar gibi
giderek artan yarapl dairesel silindirlerle dilimliyoruz. Cismi, silindirin ekseni y-eksenine paralel olacak ekilde, yukardan aaya x-eksenine dik olarak dilimleriz. Her silindirin dikey ekseni ayn dorudur fakat silindirlerin yaraplar her dilimde artar. Bu yntemle S cismi, aalardaki ya halkalar gibi, kalnlklar eit olan ve ortak eksenden
darya doru gittike byyen ince silindirik kabuklara dilimlenir. Bir silindirik kabuu
aarsak, hacminin yaklak olarak alan A(x) ve kalnl x olan dikdrtgensel bir dilimin
hacmine eit olduunu grrz. Bu, nceden olduu gibi, hacim iin ayn integral tanmn uygulamamz salar. Yntemi genel olarak tanmlamadan nce biraz daha tecrbe kazanmak iin bir rnee bakalm.
RNEK 1
Kabuklar Kullanarak Bir Hacim Bulmak
x-ekseni ve y = sxd = 3x - x 2 parabol ile snrlanan blge x = 1 dikey dorusu

etrafnda dndrlerek bir dnel cisim oluturuluyor (ekil 6.17). Dnel cismin hacmini
bulun.
Blm 6.1deki pul yntemini burada kullanmak zor olacaktr, nk paraboln sol ve sa kollarnn x-deerlerini y cinsinden ifade etmemiz gerekecektir.
zm
y
y 3x x 2
2
1
2
1
Dnme
ekseni
x 1
Dnme
ekseni
x 1
2
(a)
(b)
EKL 6.17 (a) rnek 1deki blgenin grafii, dndrlmeden nce. (a)daki blgenin
x = 1 dnme ekseni etrafnda dndrlmesi ile oluan cisim.
410

y
yk
0
xk
x 1
EKL 6.18 x kalnlndaki bir dikey

eridin x = 1 etrafnda dndrlmesiyle
elde edilen yk yksekliinde bir silindirik
kabuk. Silindirin d yarap xkdr ve bu
noktada paraboln ykseklii
yk = 3xk - x k2 dir (rnek 1).
(Bu x-deerleri tipik bir pulun, karmak formllere yol aan i ve d yaraplardr.)
y kalnlnda yatay bir erit dndrmek yerine x kalnlnda dikey bir erit
dndrrz. Bu dndrme, dikey eridin taban iindeki bir xk noktasnn zerinde yk yksekliinde ve x kalnlnda bir silindirik kabuk oluturur. Bir silindirik kabuk rnei
ekil 6.18 de renkli blge olarak gsterilmitir. ekilde gsterilen silindirik kabuun,
cisim boyunca yukardan aaya doru dnme eksenine paralel ve btn evre boyunca
iteki delie yakn olarak kesilen bir dilime yaklamda bulunduunu dnebiliriz. Daha
sonra genilemi deliin evresi boyunca baka bir silindirik dilim keseriz ve sonra bir
daha ve byle devam ederek n tane silindir elde ederiz. Silindirlerin yaraplar aamal
olarak artar. Silindirlerin ykseklikleri paraboln eklini takip ederler: ksadan uzuna ve
sonra geri ksaya (ekil 6.17a).
Her dilim, x-ekseninin uzunluundaki (geniliinde) bir alt aral zerinde oturmaktadr. Yarap yaklak olarak (1 + xk)ve ykseklii yaklak olarak 3xk xk2 dir. xkdaki
silindiri aar ve dzletirirsek kalnl x olan dikdrtgensel bir dilim haline (yaklak
olarak) gelir (ekil 6.19). k. silindirin d evresi 2p yarap = 2p(1 + xk) dir ve bu da
alan dikdrtgensel dilimin uzunluudur. Hacmi ise yaklak olarak dikdrtgensel cismin
hacmidir,
Vx = evre ykseklik kalnlk
= 2ps1 + xk d # A 3xk - xk2B # x.
D evre = 2p yarap = 2p (1 + xk )
Yarap = 1 + xk
(3x k x k 2 )
h (3x k x k 2 )
x kalnlk
EKL 6.19 Bir silindirik kabuu, (yaklak olarak) dikdrtgensel

dz bir cisim elde etmek iin kesip atnz hayal edin (rnek 1)
[0, 3] aral zerindeki silindirik kabuklarn Vk hacimlerini toplamak

2
a Vk = a 2psxk + 1d A 3xk - xk B x.
n
k=1
k=1
Riemann toplamn verir.
6.2
411
x : 0 iin limit almak hacim integralini verir:

3
V =
2psx + 1ds3x - x 2 d dx
L0
3
L0
2ps3x 2 + 3x - x 3 - x 2 d dx
3
= 2p
s2x 2 + 3x - x 3 d dx
L0
3
3
1
2
= 2p c x 3 + x 2 - x 4 d
3
2
4
0
=
45p
.
2
imdi rnek 1deki prosedr genelletirelim.
Kabuk Yntemi
Negatif olmayan srekli bir y = (x) fonksiyonunun grafii ve x-ekseni tarafndan, sonlu
[a, b] kapal aral zerinde snrlanan blgenin, x = L dikey dorusunun sanda
kaldn varsayalm (ekil 6.20a). a L olduunu kabul ediyoruz. Dolaysyla, dikey
doru blgeye dokunabilir fakat blgenin iinden gemez. Bu blgeyi dikey L dorusu
etrafnda dndrerek bir S cismi retiriz.
Dikey dnme
ekseni
Dikey dnme
ekseni
y f(x)
y f(x)
ck
a
a
xL
xk1
ck
(a)
b
xk
xk1
b
xk
xk
Dikdrtgen
ykseklii f(ck)
x
(b)
EKL 6.20 (a) da gsterilen blge x = L dikey dorusu etrafnda dndrldnde, silindirik kabuklara dilimlenebilen bir cisim retilir. Tipik bir kabuk (b) de gsterilmitir.
[a, b] aralnn a = x0 x1 xn = b noktalar ile bir bln P ve [xk1, xk]

aralnn orta noktas ck olsun. ekil 6.20adaki blgeye [a, b] aralnn bu bln zerine oturtulan dikdrtgenlerle yaklamda bulunuruz. Tipik bir yaklam dikdrtgeninin
ykseklii (ck) ve genilii xk = xk xk 1dir. Bu dikdrtgen x = L dikey dorusu
etrafnda dndrlrse ekil 6.20bdeki gibi bir kabuk sprr. Geometriden bir forml,
dikdrtgen tarafndan sprlen kabuun hacminin
Vx = 2p ortalama kabuk yarap kabuk ykseklii kalnlk
= 2p # sck - Ld # sck d # xk .
olduunu syler.
412
S cisminin hacmine, P zerine oturtulan n tane dikdrtgenin sprd kabuklarn hacimlerini toplayarak yaklarz:
n
V L a Vk .
k=1
7P7 : 0 iken bu Riemann toplamnn limiti, cismin hacmini bir belirli integral olarak verir:
b
V =
La
kabuk
kabuk
2psshell
radiusdsshell heightd
2
dx dx.
yarap ykseklii
La
2psx - Ldsxd dx.
ntegrasyon deikenine, burada x, kalnlk deikeni olarak bakarz. ntegrand iin bir forml ieren ikinci integralden ok, kabuk ynteminin ileyiini vurgulamak iin birinci integrali kullanrz. Bu, yatay bir L dorusu etrafnda dndrmelere de izin verir.
Dikey Bir Doru Etrafnda Dnme in Kabuk Forml

x-ekseni ile srekli bir y = f(x) 0, L a x b fonksiyonunun grafii
arasndaki blgenin x = L dikey dorusu etrafnda dndrlmesi ile elde edilen
dnel cismin hacmi
b
V =
La
shell
shell
kabuk
kabuk
2 a
2p
ba
b dx.dx
yarap
ykseklii
radius height
dir.
y-Ekseni Etrafnda Dndrme le Silindirik Kabuklar
RNEK 2
y = 2x, erisi, x-ekseni ve x = 4 dorusu ile evrelenen blge y-ekseni etrafnda

dndrlerek bir dnel cisim retiliyor. Dnel cismin hacmini bulun.
Blgeyi izin ve blge boyunca dnme eksenine paralel bir doru paras ekleyin
(ekil 6.21a). Doru parasnn uzunluunu (kabuk ykseklii) ve dnme eksenine
uzakln (kabuk yarap) belirleyin. (ekil 6.21bde kabuu izdik, fakat sizin bunu yapmanza gerek yoktur.)
zm
Kabuk yarap
y x
y x
x
4
x
0
4
x = Kabuk ykseklii
x
Kabuk
ykseklii
f (x) x
0
(4, 2)
Kabuk yarap
ntegrasyon
Aral
integrasyon aral
(a)
(b )
EKL 6.21 (a) rnek 2deki blge, kabuk boyutlar ve integrasyon aral. (b) (a)daki dikey doru
parasnn sprd x geniliindeki kabuk.
6.2
413
Kabuk kalnl deikeni xdir, dolaysyla kabuk formlnn integrasyon snrlar

a = 0 ve b = 4 tr (ekil 6.20). Bu durumda hacim
V =
=
shell
shell
2p a kabukb a kabuk
b dx dx
radius height
yarap
ykseklii
2psxd A 2x B dx
La
L0
128p
2
.
= 2p
x 3>2 dx = 2p c x 5>2 d =
5
5
0
L0
olur.
x-Ekseni Etrafnda Dndrme le Silindirik Kabuklar
RNEK 3
y = 2x, erisi, x-ekseni ve x = 4 dorusu ile evrelenen blge x-ekseni etrafnda

dndrlerek bir dnel cisim retiliyor. Dnel cismin hacmini bulun.
Blgeyi izin ve blge boyunca dnme eksenine paralel bir doru paras ekleyin
(ekil 6.22a). Doru parasnn uzunluunu (kabuk ykseklii) ve dnme eksenine
uzakln (kabuk yarap) belirleyin. (ekil 6.22de kabuu izdik, fakat sizin bunu yapmanza gerek yoktur.)
Bu durumda kabuk kalnl deikeni y dir. Dolaysyla kabuk formlnn integrasyon snrlar a = 0 ve b = 2 dir (ekil 6.22de y-ekseni zerinde). Dnel cismin hacmi
zm
kabuk
kabuk
shell
shell
2p a
ba
b dydydy
yarap
ykseklii
radius
height
La
b
V =
2psyds4 - y 2 d dy
L0
2
L0
2ps4y - y 3 d dy
= 2p c2y 2 -
y4 2
d = 8p.
4 0
dir.
y
2
Kabuk ykseklii
4 y2
(4, 2)
y x
integrasyon
aral
4 y2
Kabuk ykseklii
x = y2
(4, 2)
y
4
y
y Kabuk yarap
0
4
(a)
ntegrasyon
Aral
x
(b)
EKL 6.22 (a) rnek 3teki blge, kabuk boyutlar ve integrasyon aral. (b) (a)daki yatay
doru parasnn sprd y geniliindeki kabuk.
414
Kabuk Ynteminin zeti

Dnme ekseninin konumuna baklmadan (yatay veya dikey), kabuk yntemini
uygulamann admlar unlardr
1.
Blgeyi izin ve blge boyunca dnme eksenine paralel bir doru paras
ekleyin. Doru parasnn yksekliini veya uzunluunu (kabuk ykseklii)
ve dnme eksenine uzakln (kabuk yarap) belirleyin.
2.
Kalnlk deikeninin integrasyon snrlarn bulun.
3.
Hacmi bulmak iin 2p (kabuk yarap)(kabuk ykseklii) arpmn uygun

deikene gre (x veya y) integre edin.
Bir dnel cismin hacmini hesaplamada kabuk ve pul yntemleri ayn sonucu verirler.
Bu sonucu burada ispat etmeyeceiz fakat 33 ve 34 Altrmalarnda gsterilmektedir.
Her iki hacim forml, Blm 15te alacamz iki ve katl integrallerdeki genel bir
hacim formlnn birer zel halidir. Oradaki genel forml, blgelerin dndrlmesiyle
elde edilen cisimlerden baka cisimlerin de hacimlerini hesaplamamz salar.
ALITIRMALAR 6.2
16 altrmalarnda, renkli blgenin belirtilen eksen etrafnda
dndrlmesiyle retilen dnel cisimlerin hacimlerini bulmak iin
kabuk yntemini kullann.
1.
5. y-ekseni
2
y
2
y1 x
4
2.
6. y-ekseni
2
y2 x
4
x 3
3.
x
3
y2
714 altrmalarndaki eri ve dorularla snrl blgelerin y-ekseni

etrafnda dndrlmeleri ile retilen blgelerin hacimlerini bulmak
iin kabuk yntemini kullann.
y 3
x 3 y2
0
y-Ekseni Etrafnda Dndrme
y
y 2
4.
y
2
3
0
2
9x
x3 9
y x2 1
y
7. y = x,
y = -x>2,
x = 2
8. y = 2x,
y = x>2,
x = 1
9. y = x2, y = 2 x, x = 0 x 0 iin
10. y = 2 - x 2,
y = x 2,
11. y = 2x - 1,
y = 2x,
x = 0
x = 0
6.2
12. y = 3> A 2 2x B ,
13. sxd = e
y = 0,
ssin xd>x,
1,
x = 1,
415
x = 4
0 6 x p
olsun.
x = 0
a. x (x) = sin x, 0 x p
x 12(y2 y3)
olduunu gsterin.
b. Renkli blgenin y-ekseni etrafnda dndrlmesiyle retilen

blgenin hacmini bulun.
y
sin x , 0 x
y x
x0
1,
24. a. x-ekseni
b. y = 2 dorusu
c. y = 5 dorusu
14. g sxd = e
stan xd2>x,
0,
0 6 x p>4
olsun.
x = 0
d. y = -5>8 dorusu
a. x g(x) = (tan x)2, 0 x p@4 olduunu gsterin.

b. Renkli blgenin y-ekseni etrafnda dndrlmesiyle retilen
blgenin hacmini bulun.
y

4
x-Ekseni Etrafnda Dnme

1522 altrmalarndaki eri ve dorularla snrl blgelerin x-ekseni
etrafnda dndrlmeleri ile retilen dnel cisimlerin hacimlerini bulmak iin kabuk yntemini kullann.
15. x = 2y,
2
16. x = y ,
x = -y,
x = -y,
y = 2
y = 2,
17. x = 2y - y 2,
x = 0
18. x = 2y - y 2,
x = y
y 0
19. y = x , y = 1
20. y = x, y = 2x, y = 2
(2, 2)
y2
2
Pul ve Kabuk Yntemlerini Karlatrmak

Baz blgeler iin, blgenin koordinat eksenleri etrafnda dndrlmeleri ile elde edilen dnel cisimler iin hem pul yntemi hem kabuk
yntemi kolaylkla kullanlabilir, fakat durum her zaman byle deildir. rnein, bir blge y-ekseni etrafnda dndrldnde ve pullar
kullanldnda yye gre integral almamz gerekir. Halbuki, integrand y cinsinden ifade etmemiz mmkn olmayabilir. Byle bir durumda
kabuk yntemi y yerine xe gre integral almamz salar. 25 ve 26
altrmalar biraz ngr salar.
25. y = x ve y = x2 ile snrl blgenin her bir koordinat ekseni
etrafnda dndrlmesi ile elde edilen dnel cismin hacmini
y = 0,
y = x - 2
a. kabuk yntemini
22. y = 2x,
y = 0,
y = 2 - x
kullanarak hesaplayn.
Yatay Bir Eksen Etrafnda Dnme

23 ve 24 altrmalarnda, renkli blgelerin belirtilen eksenler
etrafnda dndrlmeleri ile retilen dnel cisimlerin hacimlerini bulmak iin kabuk yntemini kullann.
c. y = 8>5 dorusu
y4
y2

4
2
x
21. y = 2x,
23. a. x-ekseni
x
2
tan x , 0 x
4
y x
x0
0,
4

b. pul yntemini
26. 2y = x + 4, y = x ve x = 0 dorularyla snrl gensel blgenin

verilen eksen etrafnda dndrlmesi ile elde edilen dnel cismin
hacmini belirtilen yntemle hesaplayn
a. x-ekseni, pul yntemi
b. y-ekseni, kabul yntemi
b. y = 1 dorusu
c. x = 4 dorusu, kabul yntemi
d. y = -2>5 dorusu
d. y = 8 dorusu, pul yntemi
416
Pul veya Kabuk Yntemini Semek
Disk, Pul veya Kabuk Yntemini Semek
2732 altrmalarnda, blgelerin verilen eksenler etrafnda

dndrlmesiyle retilen dnel cisimlerin hacimlerini bulun. Verilen
bir durumda pullar kullanmann daha iyi olduunu dnrseniz,
istediiniz yntemi uygulayn.
35. Aada gsterilen blge x-ekseni etrafnda dndrlerek bir

dnel cisim retilecektir. Dnel cismin hacmini bulmak iin
hangi yntemi (disk, pul, kabuk) kullanrdnz? Her durumda ka
integral gerekir? Aklayn.
y
27. Keleri (1, 1), (1, 2) ve (2, 2)deki gen,

a. x-ekseni
b. y-ekseni
c. x = 10>3 dorusu
d. y = 1 dorusu
28. y = 2x, y = 2, x = 0 ile snrl blge,

b. y-ekseni
c. x = 4 dorusu
d. y = 2 dorusu
29. Birinci drtte bir blgede x = y y3 erisi ve y-ekseniyle snrl

blge,
b. y = 1 dorusu
b. y-ekseni
c. x = 1 dorusu
d. y = 1 dorusu
a. x-ekseni
b. y-ekseni
31. y = 2x, y = x 2>8 ile snrlanan blge
y
1
y x2
y x4
32. y = 2x x2 ve y = x ile snrl blge,

a. y-ekseni
x y2
36. Aada gsterilen blge y-ekseni etrafnda dndrlerek bir

Dnel cisim retilecektir. Dnel cismin hacmini bulmak iin
hangi yntemi (disk, pul, kabuk) kullanrdnz? Her durumda ka
integral gerekir? Cevabnz aklayn.
30. Birinci drtte bir blgede x = y y3, x = 1 ve y = 1 ile snrl

blge,
a. x-ekseni
(1, 1)
a. x-ekseni
a. x-ekseni
x 3y2 2
b. x = 1 dorusu
33. Birinci drtte bir blgede, stten y = 1@x1@4 erisi, soldan x = 1@16
dorusu ve alttan y = 1 dorusuyla snrlanan blge x-ekseni
etrafnda dndrlerek bir dnel cisim retiliyor. Dnel cismin
hacmini
a. pul yntemi
b. kabuk yntemi
ile bulun.
34. Birinci drtte bir blgede stten y = 1> 2x , erisi, soldan
x = 1@4 dorusu ve alttan y = 1 dorusuyla snrl blge y-ekseni
etrafnda dndrlerek bir dnel cisim retiliyor. Dnel cismin
hacmini
a. pul yntemi
b. kabuk yntemi
ile bulun.
6.3
TARHSEL BYOGRAF
Archimedes
(287212 B.C.)

Bir doru parasnn uzunluu ile ne demek istendiini biliyoruz, fakat analiz olmadan,
genel bir erinin uzunluu hakknda elimizde kesin bir kavram yoktur. Bir A noktasndan
bir B noktasna giden bir erinin uzunluuna, eriyi birok paraya ayrp ardk ayrma
noktalarn doru paralar ile birletirerek, yaklamda bulunma fikri eski Yunanllara
dayanr. Archimedes bu yntemi, iine n kenarl bir okgen izdii ve sonra evresini
hesaplamak iin geometri kulland, bir emberin evresine yaklamda bulunmak iin
kullanmtr.
6.3
n4
n8
417
n 16
EKL 6.23 Archimedes, bir emberin evresine yaklamda bulunmak iin

emberin iine yerletirdii okgenin evresini kullanmtr. n = 96 iin
yaklam yntemi birim emberin evresi olarak p L 3.14103 verir.
Pk
Pk1
B Pn
(ekil 6.23). Bu fikrin daha genel bir eriye geniletilmesi ekil 6.24te gsterilmitir.
imdi yntemin nasl altn aklayacaz.
Parametrik Olarak Tanmlanm Bir Erinin Uzunluu
P2
A P0
C erisi
P1
EKL 6.24 x = f(t) ve y = g(t), a t b

denklemleri ile parametrik olarak
tanmlanm C erisi. Erinin A dan Bye
kadar uzunluuna, A = P0 dan balayp P1e
giden ve bu ekilde devam edip B = Pn de
biten okgensel bir yol ile (doru
paralar) yaklamda bulunulmaktadr.
x = (t)
ve
y = g(t),
atb
denklemleri ile parametrik olarak tanmlanm olsun. ve g fonksiyonlarnn [a, b] aral

zerinde ayn anda sfr olmayan srekli trevlerinin var olduunu kabul ediyoruz. Byle
fonksiyonlara srekli olarak trevlenebilir fonksiyonlar ve bunlarla tanml C erisine
dzgn eri denir. Eriyi, t = a annda bulunduu ekil 6.24 teki A = (b), g(b)) noktasndan B = (b), g(b)) giden bir paracn yolu olarak dnmek faydal olabilir. AB yolunu
(yayn) A = P0, P1, P2,, Pn = B noktalarndan n paraya bleriz. Bu noktalar,
a = t0 t1 t2 tn = b ile [a, b] aralnn Pk = ((tk), g(tk)) olduu bir blnne kar gelirler. Bu blnn ardk noktalarn doru paralar ile birletirin (ekil 6.24). Temsili bir doru parasnn uzunluu
Lk = 2sxk d2 + syk d2
= 2[stk d - stk - 1 d]2 + [gstk d - gstk - 1 d]2
dir (ekil 6.25). tk kk ise Lk uzunluu yaklak olarak Pk1Pk yaynn uzunluuna eittir. Ortalama Deer Teoremine gre [tk 1, tk] iinde
y
Pk (f(tk), g(tk))
Lk
yk = gstk d - gstk - 1 d = gstk**d tk .
yk
xk
Pk1 (f(tk1), g(tk1))
0
EKL 6.25 Yukarda gsterilen ve

uzunluu Lk = 2sxk d2 + syk d2 . olan
doru paras ile Pk - 1 Pk yayna,
yaklamda bulunulmaktadr.
xk = stk d - stk - 1 d = stk* d tk ,
*
**
eitliklerini salayan tk ve tk noktalar vardr. Adan Bye giden yol, t deeri t = adan
t = bye artarken, geriye gidilmeden veya tekrar ayn yoldan gemeden tam olarak bir defa
kat ediliyorsa, AB erisinin uzunluuna sezgisel bir yaklam btn Lk uzunluklarnn
toplamdr:
n
2
2
a Lk = a 2sxk d + syk d
k=1
k=1
n
= a 2[stk* d]2 + [gstk** d]2 tk .

k=1
418
Sa taraftaki bu son toplam tam olarak bir Riemann toplam olmasa da ( ve g farkl
noktalarda hesaplandklar iin), ileri analizden bir teorem, blnn normunun sfra
gitmesi durumunda limitinin
b
La
2[std]2 + [gstd]2 dt.
belirli integrali olarak varln garanti eder. Bu nedenle, Adan Bye kadar erinin
uzunluunu bu integral olarak tanmlamak anlamldr.
Parametrik Bir Erinin Uzunluu
TANIM
Bir C erisi, ve g trevleri [a, b] aral zerinde srekli ve ayn anda sfr olmamak zere x = f(t) ve y = g(t), a t b denklemleri ile parametrik olarak
tanmlanm ise ve t deeri t = adan t = bye artarken, C erisi tam olarak bir
defa kat ediliyorsa, C erisinin uzunluu
b
L =
2[std]2 + [gstd]2 dt.
La
belirli integralidir.
[a, b] zaman aral boyunca sd2 + sgd2 7 0 olduundan, dzgn bir C erisi
aralk zerinde geriye dnmez veya yn deitirmez.
x = (t) ve y = g(t) ise Leibniz notasyonunu kullanarak yay uzunluu iin aadaki
sonucu elde ederiz:
b
L =
2
dy 2
dx
b + a b dt.
dt
La B dt
(1)
Uzunluunu bulmak istediimiz C erisinin farkl iki parametrizasyonu varsa ne olur;

hangisini kullandmz fark eder mi? Cevap, ileri analizden, setiimiz parametrizasyon
C erisinin uzunluunun tanmnda ifade edilen koullar salad srece, hayr (Bkz.
Altrma 29).
RNEK 1
Bir emberin evresi

x = r cos t ve y = r sin t, 0 t 2p
denklemleri ile parametrik olarak tanmlanan r yarapl emberin evresini bulun.

zm
t, 0dan 2pye deiirken ember tam olarak bir defa kat edilir, dolaysyla evre
2p
L =
L0
2
dy 2
dx
b + a b dt.
dt
B dt
dir.
dx
= -r sin t,
dt
dy
= r cos t
dt
ve
a
buluruz.
2
dy 2
dx
b + a b = r 2ssin2 t + cos2 td = r 2 .
dt
dt
6.3
419
u halde,
2p
L =
L0
2r 2 dt = r C t D 0 = 2pr.
2p
bulunur.
RNEK 2
Bir Erinin Uzunluu in Parametrik Forml Uygulamak
astroidinin uzunluunu bulun (ekil 6.26).

x = cos3 t ve y = sin3 t, 0 t 2p
y
1
zm
Erinin, koordinat eksenlerine gre simetrisinden dolay, uzunluu birinci drtte
bir blgedeki uzunluunun drt katdr. Buradan,
x cos3 t
y sin3 t
0 t 2p
x = cos3 t,
1
y = sin3 t
dx
b = [3 cos2 ts -sin td]2 = 9 cos4 t sin2 t
dt
dy 2
b = [3 sin2 tscos td]2 = 9 sin4 t cos2 t
dt
2
dy 2
dx
2
b + a b = 29 cos2 t sin2 tscos
t + sin2 td
('')''*
dt
B dt
EKL 6.26 rnek 2deki astroid.
= 29 cos2 t sin2 t
0 t p>2 iin
cos t sin t 0
= 3 cos t sin t
= 3 cos t sin t.
bulunur. Bu nedenle
p>2
Length
of first-quadrant
portion =
Birinci
blgedeki
parann uzunluu
L0
3
=
2 L0
3 cos t sin t dt
sin 2t dt
p>2
= -
cos t sin t =
s1>2d sin 2t
p>2
3
cos 2t d
4
0
3
.
2
olur. Astroidin uzunluu bunun drt katdr: 4(3@2) = 6

TARHSEL BYOGRAF
Bir y = sxd Erisinin Uzunluu
Gregory St. Vincent

(15841667)
Srekli olarak trevlenebilen bir y = (x), a x b erisi veriliyor, x = t parametre

deerini atayabiliriz. Bu durumda fonksiyonunun grafii, daha nce gz nne
aldmzn bir zel hali olan ve
x = t ve y = (t), a t b
denklemleri ile parametrik olarak tanmlanan C erisidir. u halde,
dy
dx
ve
= 1
and
= std.
dt
dt
dir.
420
Blm 3.5teki hesaplamalarmzdan,

dy>dt
dy
=
= std
dx
dx>dt
elde ederiz ve bu da,
a
2
dy 2
dx
b + a b = 1 + [std]2
dt
dt
= 1 + a
dy 2
b
dx
= 1 + [sxd]2 .
verir. (1) Denkleminde yerine yazmak, y = (x)in grafii iin yay uzunluu formln
verir.
y = sxd,
a x b nin Uzunluu in Forml
fonksiyonu [a, b] kapal aral zerinde srekli olarak trevlenebiliyorsa,
y = f(x) erisinin (grafiinin) x = adan x = bye kadar uzunluu yledir:
b
L =
RNEK 3
1 + a
La B
b
dy 2
b dx =
21 + [sxd]2 dx.
dx
La
(2)
Bir Grafik in Yay Uzunluu Formln Uygulamak
Aadaki erinin uzunluunu bulun.

y =
zm
422 3>2
x
- 1,
3
0 x 1.
(2) denklemini a = 0, b = 1 ve
y =
422 3>2
x
- 1
3
dy
422
=
3
dx
a
3 1>2
x
= 222x 1>2
2
dy 2
2
b = A 222x 1>2 B = 8x.
dx
alarak kullanrz. Erinin x = 0dan x = 1e kadar uzunluu

1
L =
=
olur.
1 + a
L0 B
2
3
1
dy 2
b dx =
21 + 8x dx
dx
L0
1
13
1
.
s1 + 8xd3>2 d =
8
6
0
a = 0, b = 1
ile (2) denklemi
u = 1 + 8x,
aln, nitegre edin
ve u yerine
1 + 8x.yazn.
6.3
421
dy/dxteki Sreksizliklerle Uramak

Eri zerinde dy@dxin bulunmad bir noktada, dx@dy bulunabilir ve erinin uzunluunu
xi y cinsinden ifade ederek ve (2) denkleminin aada verilen dengini uygulayarak bulabiliriz:
x = gsyd,
c y d nin Uzunluu in Forml
g fonksiyonu [c, d] aral zerinde srekli olarak trevlenebiliyorsa,
x = g(y) erisinin y = cden y = dye kadar uzunluu yledir:
d
L =
1 + a
Lc B
dx
b dy =
21 + [gs yd]2 dy.
dy
Lc
(3)
dy/dx Trevinde Bir Sreksizlii Bulunan Bir Grafiin Uzunluu
RNEK 4
2>3
y = sx>2d
n x = 0dan x = 2ye kadar uzunluunu bulun.
zm
-1>3
1>3
dy
2 x
1
1 2
= a b
a b = ax b
3 2
2
3
dx
trevi x = 0da tanml deildir, dolaysyla erinin uzunluunu (2) denklemi ile bulamayz.
Bu nedenle eitlii, xi y cinsinden ifade edecek ekilde tekrar yazarz:
x
y = a b
2
x
y 3>2 =
2
2>3
ki tarafnda 3/2.
kuvvetini aln.
x = 2y 3>2 .
xi zn
Buradan uzunluunu bulmak istediimiz erinin ayn zamanda x = 2y3@2nin y = 0dan

y = 1e kadar grafii olduunu grrz (ekil 6.27).
y
x 2/3
y ,0x2
2
3
dx
= 2 a b y 1>2 = 3y 1>2
2
dy
trevi [0, 1] aralnda sreklidir. Dolaysyla erinin uzunluunu bulmak iin (3)
denklemini kullanabiliriz:
(2, 1)
L =
Lc B
1 + a
2>3
EKL 6.27 y = sx>2d n x = 0dan

x = 2ye kadar grafii ayn zamanda
x = 2y 3>2nin y = 0dan y = 1e kadar
grafiidir. (rnek 4).
=
=
dx
b dy =
21 + 9y dy
dy
L0
1#2
s1 + 9yd3>2 d
9 3
0
2
A 10210 - 1 B L 2.27.
27
c = 0, d = 1 ile (3)
denklemi
u = 1 + 9y, du/9 = dy
aln, integre edin ve
deerleri yerine
koyun.
422
TARHSEL BYOGRAF
Ksa Diferansiyel Forml
James Gregory
(16381675)
(1) denklemi genellikle trevler yerine diferansiyellerle yazlr. Bu, formel olarak karekk
dna dt yazmak yerine karekk iine (dt)2 yazmakla ve sonrada
a
dx
dx
b sdtd2 = a dtb = sdxd2
dt
dt
ve
a
2
dy 2
dy
b sdtd2 = a dtb = sdyd2 .
dt
dt
yazmakla yaplr. Ayrca (dx)2 ve (dy)2 deki parantezleri kaldrmakta gelenek haline
gelmitir. Bu nedenle (1) denklemi
L =
2dx 2 + dy 2 .
(4)
olarak yazlr. ntegrallerin zelliklerini zetlemenin ve basitletirmenin bir yolunun bu

diferansiyeller olduunu dnebiliriz. Diferansiyellerin kesin matematiksel tanmlar
daha ileri seviyedeki kitaplarda verilmektedir.
Bir integral hesab yapmak iin, dx ve dynin her ikisi birden bir ve ayn deiken
cinsinden ifade edilmeli ve (4) denkleminde uygun integrasyon snrlar bulunmaldr.
(4) denklemini hatrlamann kullanl bir yolu
y
ds = 2dx 2 + dy 2
yazmak ve dsye, uygun snrlar arasnda bir erinin toplam uzunluunu vermek zere integre edilebilen bir yay uzunluu diferansiyeli olarak bakmaktr. ekil 6.28a, dsnin (5)
denklemine kar gelen tam bir yorumunu vermektedir. ekil 6.28b tam olarak doru
deildir fakat ekil 6.28ann basitletirilmi bir yaklam olarak dnlebilir.
ds
dy
(5)
dx
x
Aklmzda (5) denklemi varken, yay uzunluu formllerini hatrlamann en ksa yolu
Yay
uzunluu
Arc
length ==
(a)
ds.
L
eitliini hatrlamaktr. L = 1 ds yazarsak ve y = (x) grafiimiz varsa (5) denklemini
tekrar yazarak (2) denklemindeki sonucu elde ederiz:
ds = 2dx 2 + dy 2 =
ds
dy
f
dx
dx 2 +
dy 2
dx
dx 2 =
1 +
dy 2
dx
dx =
1 + a
dy 2
b dx,
dx
Elimizde x = g(y) varsa (5) denklemini tekrar yazarak (3) denklemini elde ederiz.
x
0
(b)
EKL 6.28 ds = 2dx 2 + dy 2 .

denklemini hatrlamak iin diyagram.
ds = 2dx 2 + dy 2 =
dy 2 +
dx 2 2
dx 2
dx
dy
=
1
+
dy = 1 + a b dy,
2
2
dy
dy
dy
B
B
6.3
423
ALITIRMALAR 6.3
x
Parametrize Erilerin Uzunluklar
23. y =
16 altrmalarndaki erilerin uzunluklarn bulun.

1. x = 1 - t,
y = 2 + 3t,
2. x = cos t,
y = t + sin t,
3. x = t 3,
4. x = t 2>2,
y = 3t 2>2,
5. x = s2t + 3d3>2>3,
24. x =
0 t p
0 t 23
6. x = 8 cos t + 8t sin t,
2sec2 t - 1 dt,
L0
-p>3 y p>4
0 t 4
y = t + t 2>2,
0 x p>6
-2>3 t 1
y = s2t + 1d3>2>3,
tan t dt,
L0
0 t 3
y = 8 sin t - 8t cos t,
0 t p>2
Erilerin Uzunluklarn Bulmak

716 altrmalarndaki erilerin uzunluklarn bulun. Bir grafik iziciniz varsa, neye benzediklerini grmek iin grafiklerini izmek isteyebilirsiniz
7. y = (1@3)(x2 + 2)3@2 x = 0dan x = 3e kadar
8. y = x3@2, x = 0dan x = 4e kadar
25. 0 x a aralnda uzunluu her zaman 2a olan dzgn

(srekli olarak trevlenebilen) bir y = (x) erisi var mdr?
Yantnz aklayn.
26. Erilerin uzunluk formln karmak iin teet omurgalar
kullanmak nin [a, b]de dzgn olduunu varsayn ve [a, b]
araln her zamanki gibi bln. Her [xk1, xk] alt aralnda
(xk1, (xk1) noktasnda ekide gsterilen teet omurgay kurun.
a. [xk1, xk] aralndaki k. teet omurgann uzunluunun
2sxk d2 + ssxk - 1 d xk d2 . olduunu gsterin.
b. y = sxd erisinin adan bye uzunluunun
9. x = (y3@3) + 1@(4y), y = 1den y = 3e kadar

(pucu: 1 + (dx@dy)2 bir tam karedir)
10. x = (y3@2@3) y1@2, y = 1den y = 9a kadar
(k. teetof
omurga
uzunluu)
lim a slength
k th tangent
find= =
n: q
k=1
21 + ssxdd2 dx ,
La
olduunu gsterin.
11. x = (y4@4) + 1@(8y2) y = 1den y = 2ye kadar

y f (x)
12. x = (y3@6) + 1@(2y), y = 2den y = 3e kadar

13. y = s3>4dx 4>3 - s3>8dx 2>3 + 5,
1 x 8
14. y = sx 3>3d + x 2 + x + 1>s4x + 4d,
0 x 2
(xk1, f (xk1))
xk
15. x =
2sec4 t - 1 dt,
L0
-p>4 y p>4
xk1
16. y =
L-2
Eimi
f'(xk1)
olan teet
omurga
23t - 1 dt,
4
-2 x -1
xk
27. a. Uzunluk integrali

4
Erilerin Uzunluklar in ntegral Bulmak

17-24 altrmalarnda:
1
1 +
dx .
4x
L1 A
olan ve (1, 1) noktasndan geen bir eri bulun.
L =
a. Erinin uzunluu iin bir integral kurun.

b. Eriyi izerek neye benzediine bakn.
c. Grafik programnzn veya bilgisayarnzn integral hesaplaycsyla erinin uzunluunu saysal olarak bulun.
2
17. y = x ,
-1 x 2
18. y = tan x,
-p>3 x 0
19. x = sin y,
0 y p
20. x = 21 - y 2,
2
21. y + 2y = 2x + 1
-1>2 y 1>2
(1, 1)den (7, 3)e kadar
22. y = sin x - x cos x,
0 x p
b. Ka tane byle eri vardr? Yantnz aklayn.

28. a. Uzunluk integrali
2
L =
L1 A
1 +
1
dy .
y4
olan ve (0, 1) noktasndan geen bir eri bulun.

b. Ka tane byle eri vardr? Yantnz aklayn.
29. Uzunluk parametrizasyondan bamszdr Uzunluk iin
bulduumuz saylarn erilerimizi nasl parametrize ettiimize
bal olmadn (daha nce bahsedilen hafif kstlamalar dnda)
424

b. Doru paralarnn uzunluklarn toplayarak, erinin uzunluuna kar gelen yaklam bulun.
gstermek iin, y = 21 - x 2 yarm emberinin uzunluunu

aadaki iki farkl parametrizasyonla bulun.
a. x = cos 2t,
y = sin 2t,
b. x = sin pt,
y = cos pt,
c. Erinin uzunluunu bir integral kullanarak hesaplayn.

n = 2, 4, 8 iin bulduunuz yaklamlarnz integralle elde
ettiiniz gerek uzunlukla karlatrn. n arttka gerek
uzunlukla yaklamlarnzn uyumu nasldr? Cevabnz aklayn.
0 t p>2
-1>2 t 1>2
30. Aadaki ekilde gsterilen x = a(u sin u) y = a(1 cos u),

0 u 2p sikloidinin bir yaynn uzunluunu bulun. Sikloid,
bir emberi x-ekseni gibi bir doru boyunca yuvarlarken evresi
zerindeki bir noktann takip ettii yoldur.
31. sxd = 21 - x 2,
32. sxd = x
1>3
+ x
33. sxd = sin spx 2 d,
34. sxd = x 2 cos x,
0 x 2
0 x 22
0 x p
x - 1
1
, - x 1
35. sxd =
2
2
4x + 1
36. sxd = x 3 - x 2, -1 x 1
-1 x 1
2>3
2pa
37. x =
1 3
t ,
3
y =
1 2
t , 0 t 1
2
38. x = 2t 3 - 16t 2 + 25t + 5,

y = t 2 + t - 3,
0 t 6
39. x = t - cos t,
3136 altrmalarnda kapal aralk zerinde verilen erilere

aadaki admlar uygulamak iin bir BCS kullann.
40. x = e t cos t,
y = 1 + sin t,
y = e t sin t,
-p t p
0 t p
6.4
a. Eriyi, aralk zerinde n = 2, 4, 8 bln noktalar iin okgensel bir yol yaklam ile birlikte izin. (Bkz. ekil 6.24).
Momentler ve Arlk Merkezleri

ou yap ve mekanik sistem, ktleleri ktle merkezi ad verilen tek bir noktada
younlam gibi hareket ederler (ekil 6.29). Bu noktann yerini nasl bulunacan
bilmek nemlidir ve bunu bulmak temelde matematiksel bir olgudur. u anda bir ve iki
boyutlu cisimlerle uramaktayz. boyutlu cisimler en iyi olarak Blm 15teki ok
katl integrallerle allr.
Bir Doru zerindeki Ktleler

Matematiksel modelimizi aamalarla gelitireceiz. lk aamamz orijindeki bir destekle
desteklenen ve bklmeyen bir x-ekseni zerindeki m1, m2 ve m3 ktlelerini hayal etmektir.
x1
m1
x2
x3
m2
m3
Orijindeki
destek
Ortaya kan sistem dengede olabilir veya olmayabilir. Bu ktlelerin ne kadar byk
olduklarna ve nasl yerletirildiklerine baldr.
6.4
Momentler ve Arlk Merkezi
425
(b)
EKL 6.29 (a) Buzda kayan bu anahtarn hareketi, ktle merkezi dz bir izgi zerinde
ilerlerken, anahtarn merkezi etrafnda dndn farkedene kadar garip grnebilir.
(b) Gne sistemimizdeki gezegenler, asteroidler ve kuyruklu yldzlar toplu ktle
merkezlerinin evresinde dnerler. (Bu merkez gnein iindedir.)
Her mk ktlesi aa doru ktle kere yerekimi ivmesine eit bir mkg kuvveti
(mknn arl) uygular. Bu kuvvetlerden her birinin, bir testereyi kullanrken yaptnz gibi, ekseni orijin etrafnda dndrmeye eilimi vardr. Tork denilen bu dndrme
etkisini, mkg kuvvetini, orijinden uygulama noktasna uzaklk (iaretiyle birlikte) olan
xk ile arparak leriz. Orijinin solundaki ktleler negatif (saat ynnn tersine) tork
uygularlar. Orijinin sandaki ktleler ise pozitif (saat ynnde) tork uygularlar.
Torklarn toplam sistemin orijin etrafnda dnme eilimini ler. Bu toplama sistem
torku denir.
Sistem torku = m1gx1 + m2gx2 + m3gx3
(1)
Ancak ve ancak tork sfr ise sistem dengeye gelir.

(1) denklemindeki gyi dar ekersek, sistem torkunun
g
"
a feature
of the
ortamn
environment
bir zellii
sm1 x1 + m2 x2 + m3 x3 d
('''')''''*
a sistemin
feature of
thezellii
system
bir
olduunu grrz. Yani tork, sistemin iinde bulunduu ortamn bir zellii olan g ile sistemin kendisinin bir zelliini oluturan ve sistem nerede olursa olsun ayn kalan bir sabit
olan (m1x1 + m2x2 + m3x3) saysnn arpmdr.
(m1x1 + m2x2 + m3x3) saysna sistemin orijin etrafndaki momenti denir. Tek tek
m1x1, m2x2, m3x3 ktlelerin momentlerinin toplamdr.
Moment
of system
about
origin == a mk xk .
MM
Sistemin
orijin
etrafnda
momenti
0 =
0=
(a)
(Daha fazla terim ieren toplamlar da hesaba katmak iin sigma gsterimi kullanyoruz.)
Genelde sistemi dengeye getirmek iin destei nereye koyacamz, yani hangi x
noktasna yerletirirsek torku sfr yapacan bilmek isteriz.
x1
m1
x2
m2
x3
m3
Denge iin
zel konum
426
Bu zel konumda destek civarndaki her ktlenin torku

x civarndaki mk'lerin torku =
mk'nin x'den
aa ynde
kuvvet
uzakl (iaretiyle)
= sxk - xdmk g.
Bu torklarn toplamnn sfr olduunu syleyen denklemi yazarsak, xyi zebileceimiz
bir denklem elde ederiz:
a sxk - xdmk g = 0
Torklarn toplam sfra eittir.
g a sxk - xdmk = 0
Toplamlar iin Sabitle arpm kural
a smk xk - xmk d = 0
g ile blnm, mk datlm durumda.
a mk xk - a xmk = 0
Toplamlar iin fark kural
a mk xk = x a mk
x =
a mk xk
.
a mk
Yeniden dzenlemi, yine Sabitle apm kural
x zlm.
Bu son denklem bize x yi sistemin orijin etrafndaki momentini sistemin toplam ktlesine
blerek bulmamz syler:
x =
system
moment sistem
about origin
orijin etrafnda
momenti
a mk xk
=
.
system
mass
sistemin
ktlesi
m
a k
x noktasna sistemin ktle merkezi denir.
Teller ve nce ubuklar

ou uygulamada, bir ubuun veya ince bir metal eridin ktle merkezini bulmak isteriz. Ktle dalmn srekli bir fonksiyon olarak modelleyebileceimiz byle durumlarda, formllerimizdeki toplam iaretleri, imdi tanmlayacamz ekilde integrallere
dnrler.
x-ekseninde x = adan x = bye kadar uzanan uzun ince bir erit dnn ve [a, b]
aralnn bir blnn kullanarak bunu kk mk ktlelerine ayrn. k. alt aralktan
herhangi bir xk noktas sein.
xk
x
a
mk
k.inci para xk birim uzunluundadr ve orijinden yaklak xk birim uzaklkta bulunur.

imdi ey gzlemleyin.
lk olarak, eridin ktle merkezi x, her mk ktlesini xk noktasna balarsak bulacamz nokta ktle sisteminin ktle merkeziyle neredeyse ayndr:
system
sistem moment
momenti
x L
system
mass .
sistem ktlesi
6.4
Younluk
Bir malzemenin younluu birim
hacimdeki ktlesidir. Ancak, pratikte,
lebileceimiz birimler kullanmay
tercih ederiz. Teller, ubuklar, ince
eritler iin birim uzunlukta ktle olarak
alrz. Dz plakalar ve tabakalar iinse
birim alanda ktle kullanrz.
427
kinci olarak, orijin etrafnda her erit parasnn momenti neredeyse xk mkdir,
dolaysyla sistem momenti yaklak olarak xk mklarn toplamdr:
Sistem
Systemmomenti
moment L a xk mk .
nc olarak, eridin xkdeki younluu, birimi birim uzunluktaki ktle olarak ifade
edilen d(xk) ise ve d srekli ise mk yaklak olarak d(xk) xkdir (birim uzunluktaki ktle
kere uzunluk):
mk L dsxk d xk .
Bu gzlemi birletirirsek aadaki ifadeyi buluruz:
systemmomenti
moment
sistem
a xk mk
a xk dsxk d xk
x L
L
L
.
systemktlesi
mass
sistem
a mk
a dsxk d xk
(2)
(2) denkleminin son payndaki toplam xd(x) srekli fonksiyonunun [a, b] kapal aralnda bir Riemann toplamdr. Paydadaki toplam ise bu aralkta d(x) fonksiyonunun bir Rieman toplamdr. erit daha ince blndnde, (2) denklemindeki yaklamlarn iyilemesini bekleriz ve bunun sonucu olarak
b
x =
La
xdsxd dx
.
La
dsxd dx
denklemini elde ederiz. xyi bulmak iin kullanacamz forml budur.
x- Ekseni Boyunca Dsxd Younluk Fonksiyonlu nce Bir ubuk veya eridin
Momenti, Ktlesi ve Ktle Merkezi
b
Moment
about themoment:
origin:
Orijin etrafnda
M0 =
Mass:
Ktle:
M =
La
xdsxd dx
(3a)
dsxd dx
(3b)
Ktleofmerkezi:
Center
mass:
La
M0
x =
M
(3c)
k.m.
ab
2
RNEK 1
b
Sabit Younluklu eritler ve ubuklar
EKL 6.30 Sabit younluklu dz, ince bir

ubuk veya eridin ktle merkezi ularnn
ortasnda bulunur. (rnek 1)
Sabit younluklu dz, ince bir erit veya ubuun arlk merkezinin tam orta noktasnda
olduunu gsterin.
zm
eridi x-ekseninin x = adan x = bye kadar ki ksm olarak modelleriz (ekil
6.30). Amacmz x = sa + bd>2, yani a ile b arasndaki orta nokta olduunu gstermektir.
428
Anahtar younluun deerinin sabit olmasdr. Bu, (3) denklemlerindeki integrallerde

d(x) fonksiyonuna bir sabit olarak bakmamz (d adn verin) salar ve
b
M0 =
d
1
x dx = d c x 2 d = sb 2 - a 2 d
2
2
a
La
La
b
M =
La
dx dx = d
d dx = d
dx = d C x D a = dsb - ad
b
La
d 2
sb - a 2 d
M0
2
x =
=
M
dsb - ad
a + b
.
2
sonucunu buluruz.
x . formlnde dlar
sadeleir.
RNEK 2
Deiken Younluklu ubuk
ekil 6.31de 10 m uzunluundaki ubuk soldan saa doru, younluu sabit olmak yerine
d(x) = 1 + (x@10) kg@m olacak ekilde kalnlamaktadr. ubuun ktle merkezini bulun.
0
x (m)
10
zm
EKL 6.31 Deiken kalnlkl bir ubua

deiken younluklu bir ubuk gibi
davranabiliriz (rnek 2).
Orijin etrafnda ubuun momenti (3a denklemi)

10
M0 =
L0
= c
10
xdsxd dx =
x a1 +
L0
x
b dx =
10
L0
10
ax +
x2
b dx
10
Moment birimi
ktle uzunluktur.
3 10
100
250
x
x
+
d = 50 +
=
kg # m.
2
30 0
3
3
2
olarak bulunur. ubuun ktlesi ise (3b denklemi)

10
M =
L0
10
dsxd dx =
L0
a1 +
10
x
x2
b dx = cx +
d = 10 + 5 = 15 kg.
10
20 0
olarak elde edilir. Ktle merkezi (3c denklemi)

x =
M0
50
250 # 1
=
L 5.56 m.
=
M
3 15
9
noktasnda bulunmaktadr.
Dzlemdeki Bir Blgeye Dalm Ktleler

Ktleleri mk olan ve (xk, yk) noktalarna yerletirilmi sonlu bir ktle dizisi bulunduunu
varsayalm (ekil 6.32). Sistemin ktlesi
y
yk
xk
mk
(xk, yk)
x-ekseni
etrafnda
moment:
Moment
about x-axis:
yk
xk
Sistem
Systemktlesi:
mass: M = a mk .
ile verilir. Her mk ktlesinin her eksen etrafnda bir momenti vardr. x-ekseni etrafndaki
momenti mkyk, y-ekseni etrafndaki momenti mkxkdir. ki eksen etrafnda tm sistemin
momenti yledir:
y-ekseni
etrafnda
moment:
Moment
about y-axis:
x
EKL 6.32 Her mk ktlesinin her eksen

etrafnda bir momenti vardr.
Mx = a mk yk ,
My = a mk xk .
Sistemin ktle merkezinin x-koordinat

x =
My
a mk xk
=
.
M
a mk
(4)
6.4
y
en
ge x
do x
r
us
u
olarak tanmlanr. xnin, tek boyutlu durumda olduu gibi, bu ekilde seimiyle sistem
x = x dorusu etrafnda dengelenir (ekil 6.33).
Sistemin ktle merkezinin y koordinat
k.m.
yy
Deng
e
doru
su
0
x
EKL 6.33 ki boyutlu bir ktle dizisi ktle

merkezi zerinde dengelenir.
y
m ktleli erit
~
y
~~
(x, y)
~
y
~
x
Mx
a mk yk
=
.
(5)
M
a mk
ile tanmlanr. ynin bu ekilde seimiyle sistem y = y dorusu etrafnda da dengelenir.
Ktlelerin y = y dorusu etrafnda uyguladklar torklar birbirini gtrr. Yani, denge sz
konusu olduu srece, sistem btn ktlesi tek bir ( x, y) noktasnda gibi davranr. Bu noktaya sistemin ktle merkezi deriz.
y =
eridin
~ k.m.
x
429
EKL 6.34 y-eksenine paralel eritlere

ayrlm bir plaka. Tipik bir eridin her
eksen boyunca uygulad moment, ktlesi
m eridin ktle merkezi (
x,
y)da
toplanm olsayd uygulayaca momenttir.
nce, Dz Plakalar
ou uygulamada, ince, dz bir plakann ktle merkezini bulmamz gerekir: rnein bir
alminyum disk veya gen bir elik plakas. Bu gibi durumlarda, ktle dalmnn
srekli olduunu varsayarz ve x ile yyi hesaplamada kullandmz formllerde sonlu
toplamlar yerine integraller bulunur. ntegraller aadaki ekilde ortaya karlar.
xy-dzleminde bir yer kaplayan ve eksenlerden birine paralel ine eritlere ayrlm
bir plaka dnn (ekil 6.34teki y-ekseni). Tipik bir eridin ktle merkezi (
x,
y)dadr.

eridin ktlesi mye sanki ( x , y)da younlam gibi bakarz. Bu durumda eridin y-ekseni etrafndaki momenti
x m olur. eridin x-ekseni etrafndaki momenti
y mdir. (4) ve
(5) denklemleri
'
'
My
Mx
a x m
a y m
x =
y =
=
,
=
.
M
M
a m
a m
halini alr. Tek boyutlu durumda olduu gibi, toplamlar integrallerin Riemann
toplamlardr ve plakann ayrld eritler darlatka limit deer olarak bu integrallere
yaklarlar. Bu integralleri sembolik olarak yle yazarz:
'
'
1 x dm
1 y dm
x =
and
y =
.
ve
1 dm
1 dm
xy-Dzleminde Bir Blge Kaplayan nce bir Plakann Momentleri, Ktlesi ve

Ktle Merkezi
'
x-ekseni
moment:
Momentetrafnda
about the
x-axis:
Mx =
y dm
L
y-ekseni
moment:
Momentetrafnda
about the
y-axis:
My =
Ktle:
Mass:
M =
Ktle merkezi:
Center
of mass:
'
x dm
L
My
x =
,
M
(6)
dm
y =
Mx
M
Bu integralleri hesaplamak iin, plakay koordinat dzleminde dnr ve koordinat eksenlerinden birine paralel bir ktle eridi izeriz. Sonra, eridin ktlesi dm ve eridin ktle
merkezinin (
x,
y) koordinatlarn x veya y cinsinden ifade ederiz. Son olarak,
y dm,
x dm ve
dmyi plakann dzlemdeki konumunun belirledii integrasyon snrlar arasnda integre ederiz.
430
y (k.m.)
RNEK 3
(1, 2)
Sabit-Younluklu Plaka
ekil 6.35te gsterilen gen plakann d = 3 g@cm2lik sabit bir younluu vardr.
(a) Plakann y-ekseni etrafndaki momenti Myyi,
(b) plakann ktlesi Myi ve
(c) plakann ktle merkezinin (k.m.) x-koordinatn bulun.
y 2x
x1
zm
Yntem 1: Dikey eritler
y0
EKL 6.35
x (k.m.)
rnek 3teki plaka.
y
(1, 2)
2
y 2x
(x, 2x)
eridin k.m.
ortadadr.
~ ~y) (x, x)
(x,
(ekil 6.36)
(a) My momenti: Tipik dikey eridin zellikleri unlardr:

' '
center
of mass
sc.m.d:
s x , y d = sx, xd
ktle
merkezi
(k.m.)
uzunluk:
length:
2x
genilik:
width:
dx
alan:
area:
dA = 2x dx
ktle:
mass:
dm = d dA = 3 # 2x dx = 6x dx
'
k.m.nin
distancey-ekseninden
of c.m. from uzakl:
y-axis: x = x.
eridin y-ekseni etrafndaki momenti udur:
'
x dm = x # 6x dx = 6x 2 dx.
2x
Dolaysyla plakann y-ekseni etrafndaki momenti yle bulunur:

0
dx
My =
'
x dm =
L0
6x 2 dx = 2x 3 d = 2 g # cm.
0
Birimler santimetredir
(b) Plakann ktlesi:

EKL 6.36 rnek 3teki plakay dikey
eritlerle modellemek.
M =
dm =
L0
6x dx = 3x 2 d = 3 g.
0
(c) Plakann ktle merkezinin x-koordinat:

x =
y (k.m.)
(1, 2)
2
y
x
2
y , y
2
1
Benzer bir hesapla, Mx ve y = Mx@Myi bulabiliriz.
eridin k.m.
ortadr.
y 2 , y
~~
(x,
y)
y
2
dy
y
2
1
(1, y)
2
0
My
2 g # cm
2
=
= cm.
M
3g
3
x (k.m.)
EKL 6.37 rnek 3teki plakay yatay

eritlerle modellemek.
Yntem 2: Yatay eritler
(ekil 6.37)
(a) My momenti: Tipik bir yatay eridin ktle merkezinin y-koordinat ydir (ekle bakn),
dolaysyla
'
y = y.
olur. x-koordinat genin ortasndaki noktann x-koordinatdr. Bu onu y> 2 (eridin
soldaki x-deeri) ile 1in (eridin sadaki x-deeri) ortalamas yapar:
sy>2d + 1
y
y + 2
1
'
= + =
.
x =
2
4
2
4
6.4
431
Ayrca elimizde unlar vardr:

uzunluk:
length:
1 -
width:
genilik:
dy
alan:area:
dA =
y
2 - y
=
2
2
2 - y
dy
2
2 - y
dy
2
y + 2
'
distance
of c.m. touzakl:
y-axis: x =
.
k.m.nin
y-ekseninden
4
dm = d dA = 3 #
ktle:mass:
eridin y-ekseni etrafndaki momenti yledir:

y + 2
'
x dm =
4
Bir Tabann Ktle Merkezi Nasl

Bulunur?
1. Plakann xy-dzleminde
resmini izin.
2. Koordinat eksenlerinden
birine paralel bir ktle
eridi izin ve boyutlarn
bulun.
3. eridin ktlesi dmyi ve
' '
ktle merkezi ( x , y )yi
bulun.
'
'
4. y dm, x dm ve dmyi
integre ederek, Mx , My ,
ve Myi bulun.
5. Momentleri
ktleye
blerek x ve yyi bulun.
#3#
2 - y
3
dy = s4 - y 2 d dy.
2
8
Plakann y-ekseni etrafndaki momenti ise udur:

My =
'
x dm =
y3 2
3
3
3 16
s4 - y 2 d dy = c4y d = a b = 2 g # cm.
8
8
3
8
3
0
L0
2
(b) Plakann ktlesi:

y2 2
3
3
3
(2 - y) dy = c2y d = (4 - 2) = 3 g.
2
2
2
2
0
L0
2
M =
dm =
(c) Plakann ktle merkezinin x-koordinat:

x =
My
2 g # cm
2
=
cm.
=
M
3g
3
Benzer bir hesaplamayla, Mxi ve y yi bulabiliriz.

nce, dz bir plakann ktle dalmnn bir simetri ekseni varsa, ktle merkezi bu eksen zerinde olacaktr. ki simetri ekseni bulunuyorsa, ktle merkezi ikisinin kesiimindedir. Bunlar iimizi basitletiren bilgilerdir.
RNEK 4
Sabit-Younluklu Plaka
Sabit d younluklu, stten y = 4 - x 2 parabol ve alttan x-ekseniyle snrl blgeyi

kaplayan ince bir plakann ktle merkezini bulun (ekil 6.38).
Plaka y-ekseni etrafnda simetrik ve younluu sabit olduu iin, ktle dalm
y-ekseni etrafnda simetriktir ve ktle merkezi y-ekseninde bulunur. Bu x = 0 anlamna
gelir. Geriye y =Mx@Myi bulmak kalr.
Yatay eritlerlerle bir deneme hesab (ekil 6.38a) aadaki elverisiz integrali verir:
zm
Mx =
L0
2dy24 - y dy.
Bundan dolay, ktle dalmn dikey eritlerle modelleriz (ekil 6.38b).
432

y
Tipik bir yatay eridin zellikleri yledir:
4
y 4 x2
dy
(0, y) k.m.
24 y
4 - x2
' '
s x , y d = ax,
b
2
centermerkezi
of mass(k.m.)
sc.m.d::
ktle
uzunluk:
length:
4 - x2
genilik:
width:
dx
alan:
area:
dA = s4 - x 2 d dx
ktle:
mass:
dm = d dA = ds4 - x 2 d dx
(a)
y
4 - x2
'
k.m.nin
x-ekseninden
uzakl: y =
distance from
c.m. to x-axis:
.
2
4
y 4 x2
Ktle merkezi
4 x2
~~
(x, y) x, 2
4 x2
eridin x-ekseni etrafndaki momenti yledir:

4 - x2
'
y dm =
2
y
2
2
x
dx
ds4 - x 2 d dx =
d
s4 - x 2 d2 dx.
2
Dolaysyla plakann x-ekseni etrafndaki momenti yle bulunur:
(b)
Mx =
EKL 6.38 rnek 4teki plakay dikey

eritlerle (a) modellemek zahmetli bir
integrasyona neden olur, dolaysyla yatay
eritlerle (b) modelleriz.
'
y dm =
d
s4 - x 2 d2 dx
2
L-2
256
d
s16 - 8x 2 + x 4 d dx =
d.
2 L-2
15
(7)
Plakann ktlesi udur:

2
M =
dm =
L-2
ds4 - x 2 d dx =
32
d.
3
(8)
Dolaysyla,
y =
s256>15d d
Mx
8
=
= .
M
5
s32>3d d
olur. Plakann ktle merkezi

8
sx, yd = a0, b .
5
noktasndadr.
RNEK 5
Deiken Younluklu Plaka
rnek 4teki plakann ktle merkezini (x, y)deki younluk d = 2x2 yani noktann
y-eksenine uzaklnn karesinin iki kat olmas durumunda bulun.
6.4
433
Ktle dalm hala y-ekseni etrafnda simetriktir, dolaysyla x = 0 olur. d = 2x2

ile, (7) ve (8) denklemleri
zm
Mx =
'
y dm =
d
s4 - x 2 d2 dx =
x 2s4 - x 2 d2 dx
2
-2
-2
L
L
L-2
s16x 2 - 8x 4 + x 6 d dx =
2048
105
M =
dm =
L-2
ds4 - x 2 d dx =
L-2
(7)
s8x 2 - 2x 4 d dx =
L-2
2x 2s4 - x 2 d dx
256
.
15
(8)
halini alrlar. Dolaysyla,

y =
Mx
2048
=
M
105
15
8
= .
7
256
olur. Plakann yeni ktle merkezi

8
sx, yd = a0, b .
7
noktasndadr.
y
Tipik bir kk tel
parasnn ktlesi
dm ds adudir.
y a2 x2
~ ~y)
(x,
(a cosu, a sinu)
du
u
a
RNEK 6
Sabit Younluklu Tel
Sabit d younluklu a yarapl bir yarm ember eklindeki telin ktle merkezini bulun.
Teli y = 2a 2 - x 2 yarm emberiyle modelleriz (ekil 6.39). Ktle dalm
y-ekseni etrafnda simetriktir, dolaysyla x = 0 olur. yyi bulmak iin, teli ksa paralara
bldmz dnrz. Tipik bir parann zellikleri yledir (ekil 6.39a):
zm
length: ds = a du
uzunluk:
ktle:
mass: dm = d ds = da du
'
k.m.nin
distancex-eksenine
of c.m. touzakl:
x-axis: y = a sin u.
(a)
y
Dolaysyla,
a
c.m. 2
0, a
(b)
EKL 6.39 rnek 6teki yarm ember

eklindeki tel. (a) Ktle merkezini
bulmakta kullanlan boyut ve deikenler.
(b) Ktle merkezi tel zerinde deildir.
birim uzunluktaki
ktle kere uzunluk
p
p
'
#
da 2 C -cos u D 0
10 a sin u da du
1 y dm
2
y =
=
=
= p a.
p
dap
dm
da
du
1
10
buluruz. Ktle merkezi simetri ekseni zerinde s0, 2a>pd, noktasnda, orijinden tele olan
uzakln yaklak te ikisinde bulunmaktadr (ekil 6.39b).
Merkezler
Younluk fonksiyonu sabitken, x ve y formllerinin pay ve paydalarndan sadeleir. Bu
blmdeki neredeyse tm rneklerde durum byleydi. x ve y sz konusu olduu srece,
d = 1 bile olabilirdi. Yani, younluk sabitken, ktle merkezinin konumu cismin yapld
malzemenin deil, cismin geometrisinin bir zelliidir. Byle durumlarda, mhendisler
ktle merkezine, Bir genin veya kat koninin merkezini bulun derken olduu gibi,
eklin merkezi diyebilirler. Bunun iin dy bire eitleyin ve x ve yyi daha nceki gibi,
momentleri ktleye blerek, hesaplayn.
434
ALITIRMALAR 6.4
nce ubuklar
1. 80 lblik bir ocukla 100 lblik bir ocuk bir tahtravellide dengede durmaktadrlar. 80 lblik ocuk destekten 5 ft uzaklktadr. 100
lblik ocuun destekten uzakl nedir?
2. Bir ktn ular iki teraziye konulmutur. Bir terazi 100 kg, dieri 200 kg okumaktadr. Ktn ktle merkezi nerededir?
3. Uzunluklar eit iki ince elik ubuun ular kaynakla birletirilerek, dik al bir ereve yaplmtr. erevenin ktle merkezinin yerini bulun. (pucu: Her ubuun ktle merkezi nerededir?)
y
17. y-ekseni ve x = y - y 3, 0 y 1 erisiyle snrlanm blge.

18. x = y 2 - y erisi ve y = x dorusuyla snrlanm blge.
19. x-ekseni ve y = cos x, -p>2 x p>2 parabolleriyle
snrlanm blge.
20. x-ekseni ve y = sec2 x, -p>4 x p>4 erisiyle snrlanm
blge.
21. y = 2x 2 - 4x ve y = 2x - x 2 parabolleriyle snrlanm blge.
22. a. Birinci drtte bir blgeden x2 + y2 = 9 emberi ile kesilmi
blge.
b. x-ekseni ve y = 29 - x 2 yarm emberiyle snrlanm
blge.
Yantnz (a) kkndaki yantla karlatrn.
23. Birinci drtte bir dlgede x 2 + y 2 = 9 emberi ve x = 3 ve

y = 3 dorular arasnda kalan gen eklindeki blge. (pucu:
Alan bulmak iin geometri kullann.)
Dik al kaynak
0
L
4. ki elik ubuun ualarn kaynaklayarak dik al bir ereve

yapyorsunuz. ubuklardan birinin uzunluu dierinin iki katdr.
erevenin ktle merkezi nerededir? (pucu: Her ubuun ktle
merkezi nerededir?)
5-12 altrmalarnda x-ekseninde deiik aralklarda bulunan ince ubuklarn younluk fonksiyonlar verilmektedir. (3a-c) denklemlerini
kullanarak, her ubuun orijin etrafndaki momentini, ktlesini ve
ktle merkezini bulun.
5. dsxd = 4,
0 x 2
6. dsxd = 4,
1 x 3
7. dsxd = 1 + sx>3d,
8. dsxd = 2 - sx>4d,
24. stten y = 1@x3 erisi, alttan y = 1@x3 erisi ve soldan ve sadan

x = 1 ve x = a 1 dorularyla snrlanm blge. Ayrca
lima xyi de bulun.
Deiken Younluklu nce Plakalar

25. Plakann (x, y) noktasndaki younluu d(x) = x2 ise, x-ekseni ile
y = 2>x 2, 1 x 2 , erisi arasnda kalan ince plakann ktle
merkezini bulun.
26. Plakann (x, y) noktasndaki younluu d(x) = 12x ise, alttan
y = x 2 parabol ve stten y = x dorusuyla snrl blgeyi
kaplayan ince plakann ktle merkezini bulun.
27. y = ;4> 2x erileri ve x = 1 ve x = 4 dorularyla snrl blge
y-ekseni etrafnda dndrlerek bir dnel cisim retiliyor.
0 x 3
a. Dnel cismin hacmini bulun.
0 x 4
b. Blgeyi kaplayan ince plakann (x, y) noktasndaki younluu

d(x) = 1@x ise plakann ktle merkezini bulun.
9. dsxd = 1 + A 1> 2x B ,
1 x 4
10. dsxd = 3sx -3>2 + x -5>2 d,
0.25 x 1
11. dsxd = e
2 - x,
x,
0 x 6 1
1 x 2
12. dsxd = e
x + 1,
2,
0 x 6 1
1 x 2
Sabit Younluklu nce Plakalar

1324 altrmalarnda, verilen blgede bulunan sabit d younluklu
ince plakann ktle merkezini bulun.
13. y = x 2 parabal ve y = 4 dorusu ile snrlanm blge.
14. y = 25 - x 2 parabol ve x-ekseni ile snrlanm blge.
15. y = x - x 2 parabol ve y = x dorusu ile snrlanm blge.
16. y = x 2 - 3 ve y = -2x 2 parabolleriyle snrlanm blge.
c. Plakay izin ve iziminizde ktle merkezini belirtin.

28. y = 2>x erisi ve x = 1den x = 4e kadar x-ekseni ile snrl blge
x-ekseni etrafnda dndrlerek bir dnel cisim retiliyor.
a. Dnel cismin hacmini bulun.
b. Blgeyi kaplayan ince plakann (x, y) noktasndaki younluu
dsxd = 2x . ise plakann ktle merkezini bulun.
c. Plakay izin ve iziminizde ktle merkezini belirtin.
genlerin Merkezleri
29. Bir genin merkezi genin kenar ortaylarnn kesiim noktasndadr (ekil 6.40a) Bir genin her kenarndan karsndaki keye olan uzakln te birinde bulunan noktann genin
kenarortaynn kesitii nokta olduunu hatrlayabilirsiniz. genin merkezinin de kenar ortaylarn kesiim noktasnda olduu-
6.4
435
nu, merkezin de kenarlardan kelere olan uzakln te birinde

olduunu gstererek ispatlayn. Bunu yapmak iin, aadaki
admlar izleyin.
ds
i. genin bir kenarn ekil 6.40bdeki gibi x-eksenine

yerletirin. dmyi L ve dy cimsinden ifade edin.
ii. Benzer genler kullanarak L = (b@h)(h y) olduunu
gsterin. Lnin bu ifadesini dm formlnde yerine koyun.
iii. y = h@3 olduunu gsterin.

iv. Dier kenarlar iin de aynsn uygulayn.
40. y = x2@(4p) denkleminde p 0n deeri ne olursa olsun, aada

gsterilen parabolik parann merkezinin y-koordinat
y = (3@5)adr.
y
hy
dy
L
y3a
5
Merkez
0
b
(a)
41. Merkezleri orijinde bulunan ve y-ekseni etrafnda simetrik olan

embersel yaylar eklindeki sabit younluklu teller ve ince ubuklarn ktle merkezlerinin y-koordinat yledir:
y =
Altrma 29un sonularn kullanarak 3034 altrmalarnda

keleri verilen genlerin ktle merkezlerini bulun. (pucu: nce her
geni izin.)
30. s -1, 0d , (1, 0), (0, 3)
31. (0, 0), (1, 0), (0, 1)
32. (0, 0), (a, 0), (0, a)
33. (0, 0), (a, 0), (0, b)
s
c.m.
h
B
a
3942 altrmalarndaki ifadeleri ve formlleri dorulayn.

39. Dzlemde trevlenebilir bir erinin merkezinin koordinatlar unlardr:
1 x ds ,
1 y ds
,
.
x =
y =
uzunluk
uzunluk
length
length
a a
a
x
42. (Altrma 41in devam)

a. a kk olduunda, merkezden AB kiriine olan d uzaklnn
yaklak olarak 2h@3 olduunu (ekildeki gsterimle) aadaki admlar izleyerek gsterin.
i.
sin a - a cos a
d
= a - a cos a .
h
38. Deiken younluk

rnek 6daki telin younluunun
d = 1 + k cos u olduunu varsayn (k sabit). Ktle merkezini
bulun.
Mhendislik Formlleri
35. Sabit younluk x = 0dan x = 2ye kadar y = 2x erisi zerinde bulunan sabit younluklu telin x-ekseni etrafndaki momentini bulun.
37. Deiken younluk rnek 6daki telin younluunun

d = k sin u olduunu varsayn (k sabit). Ktle merkezini bulun.
a sin a
ac
= s .
a
y
nce Teller
36. Sabit younluk x = 0dan x = 1e kadar y = x3 erisi zerinde bulunan sabit younluklu telin x-ekseni etrafndaki momentini bulun.
(b)
EKL 6.40 Altrma 29daki gen. (a) Ktle merkezi. (b) Ktle
merkezini bulmak iin kullanlacak boyut ve deikenler.
34. (0, 0), (a, 0), (a> 2, b)
2
y x
4p
(9)
olduunu gsterin.
T ii.
sad =
sin a - a cos a
a - a cos a
fonksiyonunun grafiini izin ve trace zelliini kullanarak

lima0+ (a) < 2@3 olduunu gsterin.
b. Hata (d ile 2h@3 arasndaki fark) 45den byk alar iin bile
kktr. Bunu (9) denkleminin sa tarafn a = 0.2, 0.4, 0.6,
0.8 ve 1.0 radyan iin hesaplayarak kendiniz grn.
436
6.5
Dnel Yzeylerin Alanlar ve Pappus Teoremleri

p atlarken, ip evrenizde bir yzey tarar, dnel yzey olarak adlandrlan bir yzey. Tahmin edebileceiniz gibi, bu yzeyin alan ipin uzunluuna ve ipin her parasnn dnme
ekseninden ne kadar uzaa gittiine baldr. Bu blmde dnel yzeylerin alanlarn
tanmlyoruz. Daha karmak yzeylerin alanlar Blm 16da verilecektir.
Yzey Alan Tanmlamak
a
a
EKL 6.41 Merkezi orijinde olan a

yarapl y = 2a 2 - x 2 yar emberini
dndrmek alan 4pa2 olan kresel bir
yzey retir.
Dnel yzeyin alan tanmnn klasik geometrideki krelerin, dairesel silindirlerin ve konilerin yzey alanlar iin bilinen sonularla uyumlu olmasn isteriz. Dolaysyla, yukardaki atlama ipi, x-ekseni etrafnda dndrlen a yarapl bir yar ember eklini alrsa (ekil
6.41), yzey alan 4pa2 olan bir kre retir.
Genel erileri ele almadan nce, yatay ve eimli doru paralarnn x-ekseni etrafnda
dndrlmeleri ile balyoruz. Uzunluu x olan AB doru parasn (ekil 6.42a) x-ekseni etrafnda dndrrsek yzey alan 2pyx olan bir silindir retiriz. Bu alan, kenar
uzunluklar x ve 2py olan bir dikdrtgenin alan ile ayndr ( ekil 6.42b). 2py uzunluu
AB dorusu zerindeki (x, y) noktasnn x-ekseni etrafnda dndrlmesi ile retilen y
yarapl emberin evresidir.
x
y
x
A
2py
y
x
x
LEKL DEL
(a)
(b)
EKL 6.42 (a) Uzunluu x olan yatay AB

doru parasnn x-ekseni etrafnda
dndrlmesi ile retilen silindirik yzeyin
alan 2pyx dir. (b) Silindirik yzeyin kesilip
alm hali, bir dikdrtgen.
AB doru parasnn uzunluunun s olduunu ve yatay olmak yerine eimli

olduunu varsayn. Bu defa AB doru paras x-ekseni etrafnda dndrldnde bir kesik koni elde edilir ekil (6.43a). Klasik geometriden, bu kesik koninin yzey alan, eimli
AB doru parasnn x-ekseninden ortalama ykseklii y * = s y1 + y2 d>2 olmak zere,
2py* sdir. Bu yzey alan, kenar uzunluklar s ve 2py* olan bir dikdrtgenin alan ile
ayndr ( ekil 6.43b).
Daha genel erilerin x-ekseni etrafnda dndrlmeleri ile sprlen yzeylerin alanlarn tanmlamak iin bu geometrik prensipleri kullanalm. Negatif olmayan ve srekli bir
y = (x), a x b fonksiyonunun grafiinin x-ekseni etrafnda dndrlmesi ile
sprlen yzeyin alann bulmak istediimizi varsayalm. Her zamanki gibi, [a, b] kapal
aralnn bir blnn alrz ve bln noktalar yardmyla grafii ksa yaylara
ayrrz. ekil 6.44te tipik bir PQ yay ve nin grafiinin bir paras olarak sprd
bant grlmektedir.
6.5
437
s
y
2py*
y2
y*
y1
LEKL DEL
(a)
(b)
EKL 6.43 (a) Uzunluu s olan eimli AB doru parasnn

x-ekseni etrafnda dndrlmesi ile retilen kesik koninin alan
2py*s dir. (b) AB doru parasnn x-ekseninden ortalama ykseky1 + y2
lii y * =
, iin, dikdrtgenin alan.
2
y f(x)
PQ yay x-ekseni etrafnda dnerken, P ve Q noktalarn birletiren doru paras ekseni x-ekseninde bulunan bir kesik koni sprr (ekil 6.45). Bu kesik koninin yzey alan, PQ yay tarafndan sprlen bantn yzey alanna yaklar. ekil 6.45te gsterilen
kesik koninin yzey alan, P ve Q noktalarn birletiren doru parasnn x-ekseninden
ortalama ykseklii y * ve uzunluu L (nceki gibi ) olmak zere, 2py*Ldir. 0
olduundan,
ekil
6.46dan,
doru
parasnn
ortalama
yksekliinin
y * = ((xk1) + (xk))@2 olduunu ve uzunluun L = 2sxk d2 + syk d2 . olduunu
grrz. Bu nedenle,
PQ
0
a
xk1 x
k
b
Kesik
konisurface
yzey alan
Frustum
area = 2p #
sxk - 1 d + sxk d
2
# 2sxk d2
+ syk d2
= pssxk - 1 d + sxk dd2sxk d2 + syk d2 .

EKL 6.44 Negatif olmayan bir
y = sxd, a x b , fonksiyonunun
grafiinin x-ekseni etrafnda
dndrlmesi ile retilen yzey. Yzey,
PQ yaynn sprd bant gibi bantlarn
bir birleimidir.
dir.
PQ yay gibi yaylarn sprdkleri bantlarn alanlarnn toplam olan orijinal yzey
alanna, kesik konilerin alanlarnn toplam olan
n
2
2
a pssxk - 1 d + sxk dd2sxk d + syk d .
(1)
k=1
ile yaklamda bulunulur. [a, b]nin blnnn noktalar arttka yaklamn

iyilemesini bekleriz. stelik, fonksiyonu trevlenebilir ise, Ortalama Deer Teoremine
gre eri zerinde P ve Q noktalar arasnda teetin PQ doru parasna paralel olduu
bir sck , sck dd noktas vardr (ekil 6.47). Bu noktada
xk1
xk
EKL 6.45 P ve Q noktalarn birletiren

doru paras bir kesik koni sprr.
sck d =
yk
,
xk
yk = sck d xk .
dir.
438
Doru parasnn uzunluu:

L (xk)2 (yk)2
yk yerine bu dnm yapmakla (1) Denklemi

n
2
2
a pssxk - 1 d + sxk dd2sxk d + ssck d xk d
y f(x)
yk
k=1
= a pssxk - 1 d + sxk dd21 + ssck dd2 xk .
r1 f(xk 1)
xk 1
halini alr. Bu toplamlar herhangi bir fonksiyonun Riemann toplamlar deildir nk,
xk1, xk ve ck noktalar ayn deildir. Ancak, ileri analizden bir teorem unu garanti eder:
[a, b]nin blnnn normu sfra giderken (2) Denklemindeki toplamlar
xk
xk
(2)
k=1
r2 f(xk)
EKL 6.46 PQ yay ve doru paras ile

elenen boyutlar.
La
2psxd21 + ssxdd2 dx.
integraline yaknsarlar. Bu nedenle bu integrali, fonksiyonunun adan bye kadar

grafiinin sprd yzeyin alan olarak tanmlarz.
(ck , f(ck ))
yk
Kirie paralel
teet
Q
y f (x)
xk 1
ck
xk
TANIM
x-Ekseni Etrafnda Dnme in Yzey Alan
sxd 0 fonksiyonu [a, b]de srekli olarak trevlenebilirse, y = (x) erisini
x-ekseni etrafnda dndrerek retilen yzeyin alan
b
xk
S =
2py
La
1 + a
b
dy 2
b dx =
2psxd21 + ssxdd2 dx.
dx
La
(3)
dir.
EKL 6.47 f dzgn ise, Ortalama Deer
Teoremi, teetin PQ doru parasna
paralel olduu bir ck noktasnn varln
garanti eder.
(3) Denklemindeki karekk, Blm 6.3 Denklem (2)de, yzeyi reten erinin uzunluu
formlnde gzken karekkle ayndr.
RNEK 1
Yzey Alan Formln Uygulamak
y = 22x, 1 x 2, erisinin x-ekseni etrafnda dndrlmesiyle retilen yzeyin

alann bulun (ekil 6.48).
y
zm
y 2x
(2, 22)
S =
(1, 2)
La
2py
1 + a
dy 2
b dx
dx
Denk. (3)
formln
0
1
a = 1,
2
b = 2,
y = 22x,
1 + a
2
dy 2
1
b = 1 + a
b
dx
B
2x
=
EKL 6.48 rnek 1de bu yzeyin alann
hesaplyoruz
dy
1
=
,
dx
2x
2x + 1
x + 1
1
=
.
1 + x =
x
A
A
2x
alarak hesaplarz. Bu deerlerle, alan u ekilde bulunur:
6.5
2
S =
2p # 22x
L1
2x + 1
2x
439

2
dx = 4p
2x + 1 dx
L1
8p
2
sx + 1d3>2 d =
A 323 - 222 B .
3
3
1
2
= 4p #
y-Ekseni Etrafnda Dnme

y-ekseni etrafnda dnme iin, (3) denkleminde x yerine y yazarz.
y-Ekseni Etrafnda Dnme in Yzey Alan

x = gsyd 0, [c, d]de srekli olarak trevlenebilirse, x = gsyd erisini y-ekseni etrafnda dndrerek retilen yzeyin alan
d
S =
Lc
2px
1 + a
dx
2pgsyd21 + sgsydd2 dy.
b dy =
dy
c
L
(4)
dir.
y
RNEK 2
A(0, 1)
y-Ekseni Etrafnda Dnme in Alan Bulmak
x = 1 - y, 0 y 1, doru paras y-ekseni etrafnda dndrlerek ekil 6.49daki

koni retiliyor. Yanal yzey alann bulun (taban alan hari).
xy1
zm
0
Bu bir geometri formlyle kontrol edebileceimiz bir hesaptr.

taban
baseevresi
circumference
Yanal
yzey
alanarea
=
yanal *
ayrt
uzunluu
slant
height = p22 .
Lateral
surface
=
2 2
B(1, 0)
x
(4) denkleminin nasl ayn sonucu verdiini grmek iin

EKL 6.49 AB doru parasn y-ekseni
etrafnda dndrmek yanal yzey alann
iki farkl ekilde hesaplayabileceimiz bir
koni oluturur (rnek 2).
c = 0,
d = 1,
1 + a
x = 1 - y,
dx
= -1,
dy
dx
b = 21 + s -1d2 = 22
dy
alr ve denklemi hesaplarz:

d
S =
Lc
2px
1 + a
= 2p22 c y -
dx dy =
2ps1 - yd22 dy
b
dy
L0
y2 1
1
d = 2p22 a1 - b
2 0
2
= p22.
Sonular, olmas gerektii gibi, birbirini tutmaktadr.
440
Parametrize Eriler
Dndrme hangi koordinat ekseni etrafnda yaplrsa yaplsn, (3) ve (4) denklemlerinde
gzken karekkler, Blm 6.3te yay uzunluu formllerinde gzkenlerle ayndr. ve g
[a, b] zerinde srekli olarak trevlenebilir fonksiyonlar olmak zere, eri x = (t) ve
y = g(t), a t b denklemleri ile parametrelenmise yay uzunluu formlnde kar gelen
karekk
2
dy 2
dx
a b + a b .
2[std]2 + [gstd]2 =
dt
B dt
dir. Bu gzlem, dzgn parametrize erilerin dndrlmesi ile elde edilen yzey alanlar
iin aadaki formllere yol aar.
Parametrize Eriler in Dnel Yzey Alan
Dzgn bir x = std, y = gstd, a t b, erisi, t adan bye doru artarken
sadece bir defa katediliyorsa, eriyi koordinat eksenleri etrafnda dndrerek
retilecek dnel yzeylerin alanlar aadaki gibidir.
1.
x-ekseni etrafnda dnme sy 0d:

b
S =
2.
2py
La
2
dy 2
dx
b + a b dt
dt
B dt
(5)
y-ekseni etrafnda dnme sx 0d:

b
S =
La
2px
2
dy 2
dx
b + a b dt
dt
B dt
(6)
Uzunlukta olduu gibi, belirtilen kriteri karlayan herhangi uygun bir parametrizasyonla
yzey alann hesaplayabiliriz.
ember
x cos t
y 1 sin t
0t2
RNEK 3
Yzey Alan Formln Uygulamak
xy-dzleminde merkezi (0, 1) noktasnda olan 1 yarapl emberin standart parametrizasyonu

x = cos t,
y = 1 + sin t,
0 t 2p.
ile verilir. Bu parametrizasyonu kullanarak, emberin x-ekseni etrafnda dndrlmesiyle

sprlen yzeyin alann bulun (ekil 6.50).
(0, 1)
zm
x
Forml hesaplarz:
b
2
dy 2
dx
S =
2py a b + a b dt
dt
B dt
La
x-ekseni etrafnda dnme

iin (5) denklemi
y = 1 + sin t 7 0
2p
L0
2ps1 + sin td2s(''')'''*

-sin td2 + scos td2 dt
1
2p
EKL 6.50 rnek 3te bu parametrize eri

tarafndan sprlen dnel yzeyin alann
hesaplyoruz.
= 2p
L0
s1 + sin td dt
= 2p C t - cos t D 0 = 4p2 .
2p
6.5
441
Ksa Diferansiyel Form

b
S =
La
2py
1 + a
dy 2
b dx
dx
ve
and
S =
Lc
2px
dx
b dy
B dy
denklemleri ounlukla ds = 2dx 2 + dy 2 yay uzunluk diferansiyeli cinsinden

b
S =
La
ve
and
2py ds
S =
Lc
2px ds.
eklinde yazlr. Bunlarn birincisinde, y x-ekseninden ds yay uzunluu elemanna olan

uzaklktr. kincisinde ise, x y-ekseninden ds yay uzunluu elemanna olan uzaklktr ki
integral de, r dnme ekseninden bir ds yay uzunluu elemanna kadar yarap olmak zere
S =
2psradiusdsbandgenilii)
widthd == 2pr ds
2p(yarap)(bant
L
L
(7)
eklindedir (ekil 6.51).

Herhangi belirli bir problemde, r yarap fonksiyonunu ve ds yay uzunluu diferansiyelini ortak bir deiken cinsinden ifade eder ve bu deiken iin integrasyon snrlarn
bulursunuz.
y
b
A
S
L
a
2pr ds
ds
B
r
Dnme
ekseni
EKL 6.51 AB yaynn burada gsterilen eksen etrafnda

b
dndrlmesiyle taranan yzeyin alan 1a 2pr ds .tir.
Kesin ifade rnun ve dsnin formllerine baldr.
y
1
8
RNEK 4
y x3
1 , 1
2 8
y = x3, 0 x 1@2 erisinin x-ekseni etrafnda dndrlmesi ile retilen yzeyin alann
bulun (ekil 6.52).
0
1
8
zm
1
2
Diferansiyel Formu Yzey Alan in Kullanmak
e ksa diferansiyel formla balarz:
S =
2pr ds
LEKL DEL
EKL 6.52 y = x3, 0 x 1@2 erisini

x-ekseni etrafnda dndrerek retilen
yzey bir ampanya kadehi tasarm
olabilir (rnek 4).
2py ds
2py2dx 2 + dy 2 .
x-ekseni etrafnda dnme iin,

0 x 1/2 zerinde yarap
fonksiyonu r = y 7 0 on 0 x 1>2.
ds = 2dx 2 + dy 2
442
imdi dyyi mi dx cinsinden, yoksa dxi mi dy cinsinden ifade edeceimize karar veririz.
Denklemin orijinal hali, y = x 3 , dyyi dx cinsinden ifade etmemizi kolaylatrr,
dolaysyla hesabmza
y = x 3,
dy = 3x 2 dx,
2dx 2 + dy 2 = 2dx 2 + s3x 2 dxd2
ve
and
= 21 + 9x 4 dx.
ile devam ederiz. Bu deiiklikleri yaptmzda, x integrasyon deikeni olur ve
x = 1>2
S =
2py2dx 2 + dy 2
Lx = 0
1>2
L0
= 2p a
2px 3 21 + 9x 4 dx
1>2
1
2
b a bs1 + 9x 4 d3>2 d
36 3
0
9
p
c a1 +
b
27
16
25
p
ca b
27 16
61p
.
1728
3>2
3>2
- 1d
- 1d =
u = 1 + 9x 4,
du>36 = x 3 dx;
aln, integre edin
ve deerleri
yerine koyun.
p 125
a
- 1b
27 64
bulunur.
Konik Bantlara Kar Silindirik Bantlar

ekil 6.53te nerildii gibi, yzey alann neden konik bantlar yerine silindirik bantlarla
yaklam yaparak bulmayalm? Bu ekilde elde edeceimiz Riemann toplamlar da konik
bantlardan elde edilenler kadar iyi yaknsarlar ve ortaya kan integral daha basittir. Bu
durumda x-ekseni etrafnda dnme iin, (7) denkleminde yarap r = y ve bant genilii
ds = dxdir. Bu, (3) tanm denklemi yerine
b
S =
(a)
La
2psxd dx
(8)
integral formlne yol aar. Bu yeni formldeki problem, klasik geometrinin yzey alan
formlleri ile ve balangta belirttiimiz amalarmzla uyumlu sonular vermemesidir.
Sadece ho grnl bir integral bulmamz bunun istediimizi yapaca anlamna gelmez
(Bkz. Altrma 40).
UYARI Yzey alan hesaplamak iin (8) denklemini kullanmayn. Doru sonucu vermez.
Pappus Teoremleri
(b)
EKL 6.53 Yzey alanna yaklamda

bulunmak iin (b) konik bantlar yerine
neden (a) silindirik bantlar kullanlmasn?
nc asrda, Pappus isminde skenderiyeli bir Yunan ktle merkezlerini dnel yzeyler
ve dnel cisimler ile ilikilendiren iki forml kefetti. Bu formller baka trl ok uzun
srecek hesaplamalar iin kestirme yollar salar.
6.5
443
Hacimler in Pappus Teoremi

TEOREM 1
Dzlemdeki bir blge dzlemdeki blgenin iiyle kesimeyen bir doru etrafnda
bir kere dndrlrse, retecei dnel cismin hacmi blgenin alan kere dnme
srasnda blgenin merkezinin ald yola eittir. r dnme ekseninden merkeze
olan uzaklksa, hacim u ekilde ifade edilir.
V = 2prA.
(9)
spat R blgesi birinci drtte bir blgede olmak zere, dnme eksenini x-ekseni olarak
seeriz (ekil 6.54). y noktasnda Rnin y-eksenine dik olan kesitinin uzunluu L (y) olsun.
L(y)nin srekli olduunu varsayyoruz.
Silindirik kabuklar yntemiyle, blgeyi x-eksen etrafnda dndrerek retilen dnel
cismin hacmi yle bulunur:
d
L(y)
y
V =
d
kabuk
kabuk
2psshell radiusdsshell heightd dy = 2p
y Ls yd dy.
yarap ykseklii
Lc
Lc
(10)
Rnin merkezinin y-koordinat

d
y =
EKL 6.54 R blgesi x-ekseni etrafnda
(bir defa) dndrlerek bir dnel cisim
retilecektir. 1700 yandaki bir teorem
dnel cismin hacminin, blgenin alanyla
ktle merkezinin dn srasnda ald yol
arplarak hesaplanabileceini syler.
Lc
'
y dA
=
Lc
y Ls yd dy
A
'
y = y, dA = L( y)dy
olarak bulunur, dolaysyla

d
Lc
y Ls yd dy = Ay.
olur. (10) denklemindeki son integral yerine A y yazmak V = 2p yA verir. r yarap

yye eit olduundan, V = 2prA buluruz.
Dnme ekseninden
merkeze olan uzaklk
b
RNEK 5
Bir Torusun Hacmi
a yarapl dairesel bir diski, merkezinden b a kadar uzakta bir eksen etrafnda
dndrlmesiyle retilen bir torusun (simit) hacmi
V = 2psbdspa 2 d = 2p2ba 2 .
RNEK 6
y
x
Alan: pa2
evre: 2pa
Yarm Daire eklinde Bir Blgenin Merkezini Bulun
Blgeyi, y = 2a 2 - x 2 yarm dairesi (ekil 6.56) ile x-ekseni arasndaki blge

olarak alrz ve blgeyi x-ekseni etrafnda dndrerek ii dolu bir kre rettiimizi varsayarz. Simetriden dolay, merkezin x koordinat x = 0dr. (9) denkleminde r yerine y koyarak
zm
EKL 6.55 Pappusun birinci teoremiyle,

bir torusun hacmini integral almamz
gerekmeden bulabiliriz (rnek 5).
y =
buluruz.
s4>3dpa 3
V
4
=
=
a.
3p
2pA
2ps1>2dpa 2
444

y
Yzey Alanlar in Pappus Teoremi

TEOREM 2
Bir dzgn dzlemsel eri yay, ayn dzlemde yayn iiyle kesimeyen bir doru
etrafnda bir kere dndrlrse, yayn rettii yzeyin alan yayn uzunluu kere
yayn merkezinin dnme srasnda ald yoldur. r dnme ekseninden merkeze
olan uzaklksa, yzey u ekilde bulunur:
a
4
a Merkez
3
0
S = 2prL
EKL 6.56 Pappusun birinci teoremiyle,
yarm daire eklinde bir blgenin
merkezini integral almadan bulabiliriz
(rnek 6).
Vereceimiz ispat dnme eksenini x-ekseni olarak ve yay xin dzgn bir fonksiyonu
olarak modelleyebileceimiz varsaymna dayanmaktadr.
spat Yay, birinci drtte bir blgede x = adan x = bye kadar uzanmak zere, dnme eksenini x-eksenini olarak seeriz (ekil 6.57). Yayn rettii yzeyin alan yle verilir:
x=b
ds
S =
x=b
2py ds = 2p
Lx = a
Lx = a
y ds.
(12)
Yayn merkezinin y-koordinat
~
y
x=b
(11)
y =
b
Lx = a
x=b
Lx = a
x=b
'
y ds
Lx = a
L
y ds
.
L = 1 ds yay uzunluudur
'
ve y = y .dir.
ds
olarak bulunur, dolaysyla

EKL 6.57 Pappusun alan teoreminin
ispat iin ekil
x=b
Lx = a
y ds = yL.
olur. (12) denklemindeki son integral yerine yL yazmak S = 2p yL verir. r yarap y,ye
eit olduundan, S = 2prL buluruz.
RNEK 7
Bir Torusun Yzey Alan
rnek 5teki torusun yzey alan

S = 2p(b)(2pa) = 4p2ba
olarak bulunur.
ALITIRMALAR 6.5
Yzey Alan in ntegral Bulma
18 altrmalarnda
a. Verilen erinin belirtilen eksen etrafnda dndrlmesiyle
retilen yzeyin alan iin bir integral kurun.
T
T
b. Eriyi izerek neye benzediine bakn. Yapabiliyorsanz,

yzeyi de izin
c. Grafik programnzn veya bilgisayarnzn integral hesaplaycsyla yzeyin alann saysal olarak bulun.
1. y = tan x, 0 x p@4 x-ekseni etrafnda
2. y = x2, 0 x 2; x-ekseni etrafnda

3. xy = 1, 1 y 2 y-ekseni etrafnda
4. x = sin y, 0 y p y-ekseni etrafnda
5. x1@2 + y1@2 = 3, (4, 1)den (1, 4)e, x-ekseni etrafnda
y-axis etrafnda
6. y + 2 2y = x, 1 y 2; y-ekseni
y
7. x =
tan t dt,
L0
y-eksenietrafnda
etrafnda
0 y p>3; y-ekseni
y-axis
8. y =
L1
2t 2 - 1 dt,
x-ekseni
etrafnda
1 x 25; x-ekseni
x-axis etrafnda
6.5
Yzey Alanlarn Bulmak

9. y = x>2, 0 x 4 , doru parasnn x-ekseni etrafnda
dndrlmesiyle elde edilen koninin yanal yzey alann bulun.
Yantnz u geometri formlyle karlatrn:
Yanal yzey alan =
P taban evresi yanal ayrt uzunluu
10. y = x>2, 0 x 4 doru parasnn y-ekseni etrafnda

dndrlmesiyle elde edilen koninin yanal yzey alann bulun.
Yantnz u geometri formlyle karlatrn:
Yanal yzey alan =
P taban evresi yanal ayrt uzunluu
11. y = sx>2d + s1>2d, 1 x 3 , doru parasnn x-ekseni

etrafnda dndrlmesi ile retilen kesik koninin yzey alann
bulun. Yantnz aadaki formlle karlatrn:
Kesik koni yzey alan = p (r1 + r2) yanal ayrt uzunluu
12. y = sx>2d + s1>2d, 1 x 3 , doru parasnn y-ekseni
etrafnda dndrlmesi ile retilen kesik koninin yzey alann
bulun. Yantnz aadaki formlle karlatrn:
Kesik koni yzey alan = p (r1 + r2) yanal ayrt uzunluu
1322 altrmalarndaki erilerin belirtilen eksenler etrafnda
dndrlmeleriyle elde edilen yzeylerin alanlarn bulun. Bir grafik
programnz varsa, erileri izebilirsiniz.
13. y = x 3>9, 0 x 2; x-ekseni
x-axis etrafnda
x-eksenietrafnda
etrafnda
x-axis
14. y = 2x, 3>4 x 15>4; x-ekseni
15. y = 22x - x 2,
16. y = 2x + 1,
17. x = y 3>3,
y
15
4
15
1, 4
x 4 y
0
4
22. y = (1@3)(x2 + 2)3@2, 0 x 2; y-ekseni etrafnda (pucu

ds = 2dx 2 + dy 2yi dx cinsinden ifade edin ve S = 1 2px ds
integralini uygun snrlarla hesaplayn.)
23. Yeni tanm test etmek
y = 2a 2 - x 2, -a x a ,
erisinin x-ekseni etrafnda dndrlmesiyle retilen yzeyin
alann (3) denklemiyle hesaplayarak a yarapl bir krenin
yzey alannn hala 4pa2 olduunu gsterin.
24. Yeni tanm test etmek Ykseklii h ve yarap r olan bir
koninin yanal yzey alan pr2r 2 + h 2 , taban yarevresi kere
yanal ayrt uzunluu, olmaldr. y = sr>hdx, 0 x h , erisinin
x-ekseni etrafnda dndrlmesiyle retilen yzeyin alann bularak bunun hala byle olduunu gsterin.
25. y = cos x, -p>2 x p>2 , erisinin x-ekseni etrafnda
dndrlmesiyle oluan yzeyin alan iin bir integral bulun. Bu
tip inegrallerin nasl hesaplanacan Blm 8.5te greceiz.
26. Bir astroidin yzeyi x 2>3 + y 2>3 = 1 astroidinin aada verilen ksm x-ekseni etrafnda dndrlerek retilen yzeyin alann
bulun.
(pucu:
nce
birinci
blgedeki
ksmn,
y = (1 x2@3)3@2, 0 x 1, x-ekseni etrafnda dndrn ve
sonra sonucunuzu iki ile arpn.)
y
1
x2/3 y2/3 1
x2 y2 162 256
(1, 1)
1
2
0
7
x 2y 1
1 , 5
2 8
0
y (cm)
5
8
T 27. Tavalar minelemek irketiniz Blm 6.1, Altrma 55 te tasarladnz tavann lks eklini piyasaya srmeye karar vermitir.
Planlar tavann iini beyaz mineyle, dn kahverengi mineyle
kaplamaktr. Her mine frnlanmadan nce 0.5 mm kalnlnda kaplanacaktr (aadaki diyagrama bakn). retim blmnz 5000
tava iin ellerinde ne kadar mine bulunmas gerektiini merak
ediyor. Onlara ne dersiniz? (Atklar ve kullanlmayan malzemeyi
ihmal edin ve yantnz litre olarak verin. 1 cm3 = 1 mL ,
dolaysyla 1 L = 1000 cm3 olduun hatrlayn.)
y-ekseni
etrafnda
5>8 y 1; y-ekseni
y-axis etrafnda
x (cm)
Derinlik 9 cm
16
1
445
21. x = (y4@4 + 1@(8y2), 1 y 2; x-ekseni etrafnda (pucu:

ds = 2dx 2 + dy 2yi dy cinsinden ifade edin ve S = e 2py ds integralini uygun snrlarla hesaplayn.)
x-eksenietrafnda
etrafnda
0.5 x 1.5; x-ekseni
x-axis
x-ekseni
etrafnda
1 x 5; x-ekseni
x-axis etrafnda
y-eksenietrafnda
etrafnda
0 y 1; y-ekseni
y-axis
3>2
1>2
y-eksenietrafnda
etrafnda
- y , 1 y 3; y-ekseni
y-axis
18. x = s1>3dy
y-ekseni
etrafnda
y-axis etrafnda
19. x = 2 24 - y, 0 y 15>4; y-ekseni
20. x = 22y - 1,
446
28. Ekmek kesmek Eer kresel bir ekmek somununu eit

genilikli paralara blerseniz, her dilimde ayn miktarda kabuk
bulunacan biliyor muydunuz? Nedenini anlamak iin, aada
gsterilen y = 2r 2 - x 2 yaramberini bir kre oluturacak
ekilde x-ekseni etrafnda dndrdmz varsayn. AB, x-ekseninde h uzunluklu bir araln karsndaki yay olsun. AB yaynn
tarad alann, araln bulunduu yere bal olmadn gsterin.
(Araln uzunluuna baldr.)
y
y r2 x2
ah
32. (Altrma 31in devam.) y = x 3>9, - 23 x 23 , erisinin x-ekseni etrafnda dndrlmesiyle retilen yzeyin alann
bulun. (13) denkleminden mutlak deer iaretlerini atp alan
S = 1 2psxd ds ile hesaplamaya kalkarsanz, sizce ne olur?
Deneyin.
Parametrizasyonlar
r
2pr ds =
2p sxd ds .
(13)
L
L
mutlak deer formlyle deitiririz. (13) denklemini kullanarak
y = x, -1 x 2 , dorusunun x-ekseni etrafnda dndrlmesiyle retilen ifte koninin yzey alann bulun.
S =
29. Aada gsterilen glgeli bant h birim aralkl paralel dzlemlerle R yarapl bir kreden kesiliyor. Bandn yzey alannn
2pRh olduunu gsterin
30. Aada U.S. Ulusal Hava Servisi tarafndan Bozeman, Monttaki

radar evrelemek iin kullanlan 90 ftlik bir kubbenin emas
verilmektedir.
a. Boyanacak d yzey ne kadardr (taban saymadan)?
Eksen
2
T b. Yantnz bir ft hassaslnda ifade edin.
3335 altrmalarndaki erilerin belirtilen eksenler etrafnda dndrlmeleriyle retilen yzeylerin alanlarn bulun.
x-eksenietrafnda
etrafnda
33. x = cos t, y = 2 + sin t, 0 t 2p; x-ekseni
x-axis
3>2
y-ekseni
etrafnda
34. x = s2>3dt , y = 2 2t, 0 t 23; y-ekseni
y-axis etrafnda
y-axis
35. x = t + 22, y = st 2>2d + 22t, - 22 t 22; y-eky-ekseni etrafnda
36. x = a st - sin td, y = a s1 - cos td, 0 t 2p, erisinin
x-ekseni etrafnda dndrlmesi ile retilen yzeyin alann temsil eden bir integral yazn fakat hesaplamayn.
37. Kesik koni (0, 1) ve (2, 2) nokalarn birletiren doru
paras x-ekseni etrafnda dndrlerek bir kesik koni retiliyor.
x = 2t, y = t + 1, 0 t 1 ,. parametrizasyonunu kullanarak
kesik koninin yzey alann bulun. Sonucunuzu u geometri formlyle kontrol edin: Alan = p (r1 + r2)(yanal ayrt uzunluu).
38. Bir koni Orijini (h, r) noktasna balayan doru paras x-ekseni etrafnda dndrlerek h ykseklikli ve r yarapl bir koni
retiliyor. x = ht, y = rt, 0 t 1 ,. parametrizasyonunu kullanarak koninin yzey alann bulun. Sonucunuzu u geometri formlyle karlatrn: Alan = pr (yanal ayrt uzunluu).
39. Yzey Alan Formlnn Alternatif Elde Edilii nin [a, b]
zerinde dzgn olduunu kabul edelim ve [a, b]yi her zamanki gibi alt aralklara blelim. ekilde gsterildii gibi, [xk - 1, xk] alt aralnn mk = (xk1 + mk)@2 orta noktasndan eriye bir teet izin.
xk
xk
a. r1 = smk d - smk d
ve r2 = smk d + smk d
.
2
2
olduunu gsterin.
b. k. alt aralktaki
teet doru parasnn Lk uzunluunun
Lk = 2sxk d + ssmk d xk d2 . olduunu gsterin.

2
45 ft
y f(x)
Merkez
Yarap
45 ft
22.5 ft
r2
31. Dnme eksenini kesen erilerle retilen yzeyler (3) denklemindeki yzey alan forml, grafii yzeyi oluturan fonksiyonunun [a , b] aralnda negatif olmad varsaym altnda gelitirilmitir. Dnme eksenini kesen eriler iin (3) denklemini
r1
xk1
mk
xk
xk
6.6.
447
c. Teet doru parasnn x-ekseni etrafnda dnerken tarad

kesik
koninin
yanal
yzey
alannn
2psmk d21 + ssmk dd2 xk . olduunu gsterin.
Altrma 29da grdnz gibi, bir genin merkezi kenar ortaylarn kesim noktasnda, yani her kenarn orta noktasndan kar
keye olan uzakln te birinde bulunur.)
d. y = (x) erisini [a, b] boyunca x-ekseni etrafnda dndrlmesiyle retilen yzeyin alannn
43. sx - 2d2 + y 2 = 1 emberinin y-ekseni etrafnda dndrlmesiyle retilen torusun hacmini bulun.
n
b
lateralkesik
surface
area
k.inci
koninin
lim a a
b =
2psxd21 + ssxdd2 dx .
yanal
yzey
alan
q
n: k = 1 of k th frustum
La
44. Pappus teoremlerini kullanarak bir dairesel dik koninin yanal

yzey alann ve hacmini bulun.
olduunu gsterin.
40. Yzey alan modelleme y = x> 23, 0 x 23 , doru
parasn x-ekseni evresinde dndrrek taranan koninin yanal
yzey alan (1@2) (taban evresi)(yanal ayrt uzunluu)
s1>2ds2pds2d = 2p . olmaldr. sxd = x> 23 ?alarak (8) denklemini kullanrsanz ne bulursunuz?
y
y x , 0 x 3
3
2
(3, 1)
1
3
45. Pappusun ikinci teoremini ve a yarapl bir krenin yzey

alannn 4pa2 olduunu kullanarak, y = 2a 2 - x 2 . yarm emberinin merkezini bulun.
46. Altrma 45ten, y = 2a 2 - x 2 yarm emberinin merkezi
(0, 2a@p)de bulunur. Yarm emberin y = a dorusu etrafnda
dndrlmesiyle tarann yzeyin alann bulun.
47. y = sb>ad2a 2 - x 2 yarm elipsi ile x-ekseni arasnda kalan R
blgesinin alan (1@2)pab ve R blgesini x-ekseni etrafnda
dndrerek retilen elipsoidin hacmi (4@3)pab2dir. Rnin
merkezini bulun. Konumun adan bamsz olduuna dikkat edin.
48. rnek 6da bulunduu gibi, x-ekseni ve y = 2a 2 - x 2 yarm
emberi ile snrlanan blgenin merkezi (0, 4a@3p)dir. Bu blgenin y = a dorusu etrafnda dndrlmesiyle retilen dnel
cismin hacmini bulun.
49. Altrma 48deki blge y = x a dorusu etrafnda dndrlerek
bir dnel cisim retiliyor. Dnel cismin hacmini bulun.
50. Altrma 45ten, y = 2a 2 - x 2 yarm emberinin merkezi
(0, 2a@p)dedir. Yarm emberin y = x a dorusu etrafnda
dndrlmesiyle retilen Dnel cismin hacmini bulun.
Pappus Teoremleri
41. Keleri (0, 2), (2, 0), (4, 2) ve (2, 4)te olan kare eklindeki
blge x-ekseni etrafnda dndrlerek bir dnel cisim retiliyor.
Dnel cismin hacmini ve yzey alann bulun.
51. rnek 6daki yarm embersel blgenin x-ekseni etrafndaki momentini bulun. Bildiiniz sonular kullanrsanz, integre etmeniz
gerekmez.
42. Pappusun bir teoremini kullanarak, koordinat eksenleri ve

2x + y = 6 dorusuyla snrlanan gen blgenin x = 5 dorusu
etrafnda dndrlmesiyle retilen hacmi bulun. (Blm 6.4teki
6.6
Gnlk yaamda i, kas veya zihin gc gerektiren faaliyetler anlamna gelir. Bilimde ise,
bu terim zel olarak bir cisme etki eden kuvveti ve cismin buna kar gelen yerdeitirmesini belitmektedir. Bu blm iin nasl hesaplanacan gstermektedir. Uygulamalar vagon yaylarn ktrmak ve yeralt tanklarn boaltmaktan elektronlar bir araya getirmek
ve uydular yrngeye tamaya kadar gider.
Sabit Bir Kuvvet Tarafndan Yaplan

Bir cisim sabit F byklkl bir kuvvetin etkisi sonucunda bir doru boyunca d mesafesi
kadar ilerlemise, cisme etki eden kuvvetin yapt ii
W = Fd
formlyle hesaplarz.
( iin sabit kuvvet forml)
(1)
448
Jul
J olarak ksaltlan jul, adn ngiliz fiziki
James Prescott Jouleden (1818-1889)
alr. Jul tanmlayan denklem
1 jul = (1 Newton) (1 metre)
olarak verilir. Sembolik olarak
1 J = 1 N mdir.
(1) denkleminden, herhangi bir sistemdeki i biriminin birim uzunlukla arplan birim
kuvvet olduunu grebiliriz. SI birimleriyle (SI Systme International veya Uluslaras Sistemin ksaltlmasdr), kuvvet birimi bir newton, uzaklk birimi ise bir metre ve i birimi
newton metredir (Nm). Bu kombinasyonla o kadar sk karlalr ki, zel bir ismi vardr:
jul. ngiliz birim sisteminde i birimi mhendisler tarafndan ok sk kullanlan ftlbdir.
RNEK 1
Bir Otomobili Kaldrmak
Lastik deitirmek iin 2000 lbluk bir otomobilin bir tarafn 1.25 ft kaldrrsanz
(yaklak 1000 lbluk dikey bir kuvvet uygulamanz gerekir), otomobil zerinde
1000 1.25 = 1259 ftlb i yapm olursunuz. SI birimleriyle, 0.381 mlik yol boyunca
4448 Nluk bir kuvvet uygulayarak 4448 * 0.381 L 1695 J lk i yaparsnz.
Deiken Bir Kuvvetin Bir Doru Boyunca Yapt

Bir yay sktrrken olduu gibi, uyguladnz kuvvet yol boyunca deiiyorsa, W = Fd
forml Fdeki deimeyi de gz nne alacak bir inetgral formlyle deitirilmelidir.
i gerekletiren kuvvetin x-ekseni olarak aldmz bir doru zerinde etkidiini ve
kuvvetin F byklnn, konumun srekli bir fonksiyonu olduunu varsayalm.
x = adan x = bye kadar olan aralk zerinde yaplan ii bulmak istiyoruz. [a, b] araln
her zamanki gibi bler ve her [xk1, xk] alt aralndan herhangi bir ck noktas seeriz. Alt
aralk yeterince ksaysa, F srekli olduundan, xk1den xkye kadar fazla deimeyecektir.
Aralk boyunca yaplan i yaklak olarak, F sabit olsayd ve (1) denklemini uygulasaydk
bulacamz i olan, F(ck) kere xk uzakl kadar olurdu. Dolaysyla, adan bye kadar
yaplacak toplam ie
n
L a Fsck d xk .
Work
k=1
Riemann toplam ile yaklamda bulunulur. Blnn normu sfra giderken, yaklamn
iyilemesini bekleriz, bundan dolay kuvvetin adan bye kadar yapt ii F nin adan bye
kadar integrali olarak tanmlarz.
TANIM
Deiken bir F(x) kuvveti tarafndan x-ekseni boyunca x = adan x = bye kadar
yaplan i
b
W =
La
Fsxd dx.
(2)
dir.
F newton ve x metre olarak verilirse, integralin birimi jul, F lb ve x ft olarak verilirse, integralin birimi ft-lb olacaktr. Dolaysyla, Fsxd = 1>x 2 Nluk bir kuvvet tarafndan x-ekseni boyunca x = 1 mden x = 10 mye kadar yaplan i
10
W =
dir.
L1
10
1
1
1
dx = - x d = + 1 = 0.9 J.
2
10
x
1
6.6
449
Yaylar in Hooke Yasas: F = kx

Sktrlm
Hooke yasas, bir yay doal (gerilmemi) konumundan x birim uzunlukta amak veya
sktrmak iin gereken kuvvetin x ile orantl olduunu syler:
F
x
F = kx
0
Sktrlmam
(a)
Kuvvet (lb)
x 0dan x 0.25e
kadar Fnin yapt i
0.25
Sktrlan miktar
Birim uzunluk bana kuvvet birimiyle llen k sabiti, yayn kuvvet sabiti (veya yay
sabiti) ad verilen bir zelliidir. Hooke yasas (3 denklemi), kuvvet yaydaki metali bozmadka, olduka iyi sonu verir. Bu blmdeki kuvvetlerin bunu yapamayacak kadar
kk olduklarn varsayacaz.
RNEK 2
F 16x
x (ft)
(b)
EKL 6.58 Bir yay sktrlrken, yay

skma altnda tutmak iin gereken F
kuvveti lineer olarak artar. (rnek 2)
(3)
Bir Yay Sktrmak
Kuvvet sabiti k = 16 lb@ft ise, bir yay doal uzunluu 1 ftten 0.75 ft uzunluuna
sktrmak iin gereken ii bulun.
zm Sktrlmam yay, serbest ucu orijinde ve sabit ucu x = 1 ftte olacak ekilde, xekseni boyunca izeriz (ekil 6.58). Bu yay 0dan xe kadar sktrmak iin gereken kuvveti F = 16x formlyle tanmlamamz salar. Yay 0dan 0.25 fte sktrmak iin, kuvvet
F(0) = 16 0 = 0 lbden
F(0.25) = 16 0.25 = 4 lbye
bu aralkta yapt i kadar artmaldr. Fnin

0.25
W =
L0
16x dx = 8x 2 d
0.25
= 0.5 ft-lb.
0
olarak bulunur.
RNEK 3
a = 0, b = 0.25,
ve Fsxd = 16x ile
(2) denklemi.
Bir Yay Germek
Bir yayn doal uzunluu 1 mdir. 24 Nluk bir kuvvet yay 1.8 mye germektedir.
(a) Kuvvet sabiti kyi bulun.
(b) Yay doal uzunluundan 2 m amak iin ne kadar i gerekir?
(c) 45 Nluk bir kuvvet yay ne kadar gerecektir?
zm
(a) Kuvvet sabiti. Kuvvet sabitini (3) denkleminden buluruz. 24 Nluk bir kuvvet yay
0.8 m gerdiine gre
24 = ks0.8d
x0
k = 24>0.8 = 30 N>m.
0.8
1
bulunur.
Eq. (3) with

F = 24, x = 0.8
24 N
x (m)
EKL 6.59 24 Nluk bir arlk bu yay

gerilmemi uzunluundan 0.8 m
uzatr(rnek 3).
(b) Yay 2 m germek iin yaplan i Gerilmemi yay serbest ucu x = 0da olacak ekilde x-ekseninde aslym gibi dnrz (ekil 6.59). Yay doal uzunluundan x m
germek iin gereken kuvvet, yayn serbest ucunu orijinden x birim ekmek iin gereken kuvvettir. k = 30 ile Hooke Yasas bu kuvvetin
F(x) = 30x
olduunu syler.
450
Fnin yay zerinde x = 0 mden x = 2 mye kadar yapt i

2
W =
olarak bulunur.
L0
30x dx = 15x 2 d = 60 J.
0
(c) 45 Nluk bir kuvvet yay ne kadar gerecektir? F = 30x denkleminde F = 45 koyarak
45 = 30x veya x = 1.5 m
olarak bulunur.
buluruz. 45 Nluk bir kuvvet yay 1.5 m gerecektir. Bunu bulmak iin analize gerek
yoktur.
integrali, arlklar ykseklikleri ile deien nesnelerin kaldrlmasnda yaplan ii hesaplamak iin kullanldr.
x
RNEK 4
Bir p ve Kova Kaldrmak
20
5 lblik bir kova 20 ftlik bir iple sabit hzla ekilerek yerden kaldrlyor (ekil 6.60). pin
arl 0.08 lb@fttir. Kovay ve ipi kaldrmak iin ne kadar i yaplmtr?
zm
Kovann arl sabittir, dolaysyla sadece kovay kaldrrken yaplan
i arlk mesafe lb-ft dir.
pin arl kovann ykseklii ile deimektedir, nk daha az serbeste asldr.
Kova yerden x ft yksekte iken, ipin kalan paras hala (0.08) (20 x) arl ile
asldr. Dolaysyla ipi kaldrrken yaplan i
20
EKL 6.60
p zerinde
i =
Workyaplan
on rope
=
rnek 4teki kovay kaldrmak .
L0
20
s0.08ds20 - xd dx =
L0
s1.6 - 0.08xd dx
= C 1.6x - 0.04x 2 D 0 = 32 - 16 = 16 ft-lb.

20
kova ve ip zerinde yaplan toplam i

100 + 16 = 116 ft-lb
kadardr.
Kaplardan Sv Pompalamak
10 y
y 2x veya x 1 y
2
10
8
(5, 10)
1y
2
EKL 6.61
tank.
RNEK 5
Konik Bir Tanktan Zeytinya Pompalamak
ekil 6.61deki konik tank azndan 2 ft aasna kadar 57 lb@ft3 arlnda zeytinyayla
doldurulmutur. Zeytinyan tankn azna kadar pompalamak iin yaplmas gereken i
ne kadardr?
Bir depodan svnn hepsini veya bir ksmn pompalamak iin ne kadar i yapmak gerekir? Bunu bulmak iin, svy her bir admda ince bir tabaka olarak kaldrdmz ve her
tabakaya W = Fd denklemini uyguladmz dnrz. Sonra tabakalarn incelmesi ve
saylarnn artmasnn yaratt integrali hesaplarz. Elde ettiimiz integral svnn arlna ve deponun boyutlarna baldr, fakat integrali bulma yntemimiz hep ayndr. Aadaki rnek neler yaplmas gerektiini gstermektedir.
zm
Zeytinyann, [0, 8] aralnn bir blnnn noktalarndan y-eksenine paralel
dzlemlerle ince tabakalara blndn dnelim.
y ile y + ydeki dzlemler arasnda kalan tipik bir tabakann hacmi yaklak olarak
rnek 5teki zeytinya ve
p
1
V==p(yarap)
psradiusd22(kalnlk)
sthicknessd = p a yb y = y 2 y ft3 .
V
2
4
olur.
6.6
451
Tabakay kaldrmak iin gereken F(y) kuvveti tabakann arlna eittir:

Fs yd = 57 V =
57p 2
y y lb.
4
arlk = birim hacim

bana arlk hacim
Bu tabakay tankn azna kadar kaldrmak iin F(y)nin etkimesi gereken mesafe
yaklak (10 y) ftdir, dolaysyla tabakay kaldrmak iin yaplmas gereken i yaklak
57p
s10 - ydy 2 y ft-lb.
4
civarndadr. [0, 8] aralnn bir blnne kar gelen n tabaka bulunduunu ve yk
kalnlndaki k. tabakaya kar gelen dzlemin y = yk olduunu kabul ederek, btn
tabakalar kaldrrken yaplan ie
W =
W L a
k=1
57p
s10 - yk dyk 2 yk ft-lb.
4
Riemann toplam ile yaklamda bulunabiliriz. Zeytinyan tankn azna kadar pompalamak iin yaplmas gereken i, blnn normu sfra giderken bu toplamlarn limitidir:
8
W =
57p
s10 - ydy 2 dy
L0 4
8
389 ft
120 ft
375 ft barajn
tabanndan ykseklik
325 ft, barajn

tabanndan ykseklik
Boru 20 ft
genilikte
(a)
RNEK 6
57p
s10y 2 - y 3 d dy
4 L0
3
y4 8
57p 10y
c
d L 30,561 ft-lb.
4
3
4 0
Bir Tahliye Borusunda Su Pompalamak
Bir barajn tahliye borusu, su seviyesinin ok fazla ykselmesini nleyen dikey bir boaltma borusudur. Bir barajn tahliye borusunun st, baraj seviyesinden 14 ft aada ve baraj tabanndan 375 ft yukardadr (ekil 6.62). Mevsimlik birikimleri zaman zaman pompalamak iin bu boru gereklidir.
ekil 6.62adaki dik-kesitten, tahliye borusunun huni eklinde bir kanal olduunu gryoruz. Huninin boaz 20 ft geniliinde ve az 120 ft apndadr. ekil 6.62b de gsterildii gibi, st ksmn dik-kesitinin d snr 50 ft yarapnda eyrek emberler eklindedir.
Tahliye borusu, bir dik-kesitin, merkezi etrafnda dndrlmesi ile oluturulmutur. Sonu
olarak, tahliye borusunun tamam boyunca btn yatay dik-kesitler dairesel disklerdir.
(a) borunun boazndan
(b) huni ksmndan
Su pompalamak iin gereken ii hesaplyoruz.
zm
50 ft
yarapnda
eyrek ember
(a) Boazdan pompalamak. y ile y + ydeki dzlemler arasnda kalan tipik bir
tabakann hacmi yaklak olarak
(b)
EKL 6.62 (a) Bir barajn tahliye

borusunun dik-kesiti ve (b) tahliye
borusunun st (rnek 6)
2 2
V==psradiusd
p(yarap)
(kalnlk) = ps10d2 y ft3 .
V
sthicknessd
tr.
Tabakay kaldrmak iin gereken F(y) kuvveti tabakann arlna eittir (su iin yaklak
Fs yd = 62.4 V = 6240p y lb.
452
Bu tabakay borunun stne kadar kaldrmak iin F(y)nin etkimesi gereken

mesafe yaklak (375 y) ftdir, dolaysyla tabakay kaldrmak iin yaplan i
W = 6240ps375 - yd y ft-lb.
dir. Borudan su pompalamakla yaplan ie, btn tabakalar kaldrmak iin yaplan
ileri toplayarak ve sonra blnn normu sfra giderken bu Riemann toplamnn
limitini alarak yaklamda bulunabiliriz. Bu, aadaki integrali verir.
325
W =
L0
6240ps375 - yd dy
= 6240p c375y -
y 2 325
d
2 0
L 1,353,869,354 ft-lb.
y 375
ember yay
y
y 325
EKL 6.63
Tahliye borusunun huni ksm
(b) Huniden pompalamak. Borunun huni ksmndan, y = 325ten y = 375e kadar, su

pompalamakta gereken ii hesaplamak iin, ekil 6.63te gsterildii gibi, hunideki
yaklam eleman iin Vyi hesaplamamz gerekir. ekilden grlecei gibi,
tabakalarn yaraplar y ykseklii ile deimektedir.
33 ve 34 altrmalarnda, suyu pompalamak iin gereken toplam ii belirlemenin
analizini tamamlamanz ve tahliye borusundan darya pompalayabilmek iin pompalarn
gc istenmektedir.
ALITIRMALAR 6.6
Yaylar
1. Yay sabiti Bir yay doal uzunluu olan 2 mden 5 mye germek
iin 1800 Jlk i yaplmtr. Yayn kuvvet sabitini bulun.
2. Bir yay germek Bir yayn doal uzunluu 10 intir. 800 lbluk
bir kuvvet yay 14 ine germektedir.
a. Yayn kuvvet sabitini bulun.
b. Yay 10 inten 12 ine germek iin ne kadar i yaplr?
c. 1600 lblik bir kuvvet yay doal uzunluundan ne kadar gerecektir?
3. Bir lastik bant germek 2 Nluk bir kuvvet bir lastik band 2 cm
(0.02 m) gerer. Hooke yasasnn geerli olduunu varsayarsak, 4
Nluk bir kuvvet lastik band ne kadar gerer? Lastik band bu kadar germek iin ne kadar i yaplr?
a. Yayn kuvvet sabiti nedir?

b. Yay ilk yarm ine ve ikinci yarm ine sktrmak iin ne
kadar i yapmak gerekir? En hassas ekilde lb olarak bulun.
(New York City Transit Authorityye 1985ten 1987ye kadar teslim edilen metro vagonu yaylar iin Bombardier, Inc., Toplu
Tama Blm tarafndan derlenen veriler.)
6. Banyo tarts Bir banyo tarts zerine 150 lbluk birisi
ktnda 1@16 in skmaktadr. Tartnn Hooke yasasna uyan
bir yay gibi davrandn varsayarsak, tarty 1@8 in sktran
birisinin arl ne kadardr? Tarty 1@8 in sktrmak iin ne
kadar i yaplr?
Deiken Bir Kuvvetin Yapt
4. Bir yay germek 90 Nluk bir kuvvet bir yay doal uzunluundan 1 m geriyorsa, yay doal uzunluundan 5 m germek iin ne
kadar i yaplmas gerekir?
7. Bir ipi kaldrmak Bir dac 50 m uzunluunda bir trmanma ipini yukar ekmek zeredir. p 0.624 N/m arlndaysa, dac ne
kadar i yapacaktr?
5. Metro vagonu yaylar Bir New York City Transit Authority metro
vagonundaki sarml yay serbest uzunluu 8 in-ten tamamen skm uzunluu 5 ine sktrmak iin 21.714 lblik kuvvet gerekmektedir.
8. Delik kum torbas Balangta 144 lb arlnda olan bir

torba kum sabit hzla kaldrlmaktadr. Yukar kalkarken, kum da
sabit hzla szmaktadr. Torba 18 ft yukar ekildiinde, iindeki
kumun yars gitmitir. Kumu bu ykseklie ekmek iin ne kadar
6.6
i yaplmtr? (Torbann ve kaldrma aletlerinin arlklarn ihmal edin.)
9. Bir asansr kablosunu kaldrmal Tepede bir motoru olan
elektrikli bir asansrn 4.5 lb@ft arlnda sarml bir ipi vadr.
Asansr birinci kattayken, 180 ft kablo almtr ve asansr en
st kata vardnda 0 ft kablo aktadr. Asansr birinci kattan en
st kata karrken, motor sadece ipi tayarak ne kadar i
yapmtr?
10. ekme kuvveti m ktleli bir parack (x, 0)dayken, bykl
k@x2 olan bir kuvvetle orijine doru ekilir. Parack harekete x =
bden durgun olarak balarsa ve zerine baka bir kuvvet etkimiyorsa, x = a, 0 a b noktasna vardnda parack zerinde ne
kadar i yaplm olduunu bulun.
11. Gaz sktrmak A kesit alanl bir silindirdeki gazn bir pistonla sktrldn varsayn. p gazn lb/in2 olarak basnc ve
V in3 olarak hacmiyse, gaz s p1, V1 d durumundan s p2, V2 d durumuna sktrmak iin yaplmas gereken iin
Ls p1, V1d
453
Kaplardan Sv Pompalamak
Suyun Arl
Dnyann dnmesi ve yerekimi alanndaki deiimlerden
dolay, deniz seviyesinde 1 ft3 suyun arl, %0.5lik bir
deiimle ekvatorda 62.26 lbden kutuplarda 62.59 lba
kadar deiebilir. Melbourne ve New York ehrinde 62.4 lb
arlndaki 1 ft3 su Juneau ve Stockholmde 62.5 lb
arlnda olacaktr. 62.4 tipik ve kitaplarda kullanlan bir
deer olsa bile, nemli bir deiim szkonusudur.
15. Su Pompalamak Aada gsterilen, az toprak seviyesinde
olan dikdrtgenler prizmas eklindeki tank yamur suyu toplamakta kullanlmaktadr. Suyun 62.4 lb@ft3 arlnda olduunu
varsayn.
a. Tank tamamen dolduunda, suyu yeniden dar pom-palayarak tank boaltmak iin ne kadar i yaplmas gerekir?
b. Su dar (5/11) beygir gcnde (i k 250 ft-lb@sn) bir motorla pompalanrsa, dolu tank boaltmak ne kadar srecektir
(dakika olarak)?
sp2, V2d
Work
=
p dV .
olduunu gsterin. (pucu: ekilde verilen koordinatlarla

dV = A dx olur. Pistona kar koyan kuvvet pAdr.)
c. (b) kkndaki pompann, pompalamann ilk 25 dakikasnda su

seviyesini 10 ft (yars) azaltacan gsterin.
d. Suyun arl (a) ve (b) klarndaki yantlar suyun
arlnn 62.26 lb/ft3 ve 62.59 lb/ft3 olduu yerlerde ne olur?
Yer
seviyesi
10 ft
12 ft
0
y
y
12. (Altrma 11nin devam) Altrma 11deki integrali kullanarak,

p1 = 50 lb@in3 ise ve p ve V, pV1.4 = sabit gaz yasasna uyuyorlarsa, gaz V1 = 243 in3ten V2 = 32 in3e sktrmak iin
yaplan ii bulun.
13. Delik kova rnek 4teki kovann szdrdn varsayn. 2 galon
(16 lb) su ile balar ve sabit bir hzla szdrmaktadr. Tepeye
vard anda, kova boalr. Sadece suyu kaldrmak iin ne
kadar i yaplmtr? (pucu: p ve kovay dahil etmeyin ve ykseklik x ft iken su miktarn bulun. )
14. (Altrma 13n devam) rnek 4teki ve Altrma 13teki
iiler, ellerindeki kovay 5 galon (40 lb) su alan daha byk bir
kovayla deitirdiler, fakat bu kovada daha byk bir delik vard,
yle ki yeni kova da yukar kt anda boalmt. Suyun sabit
bir hzla szdn varsayarsak, sadece suyu yukar ekerken ne
kadar i yaplmtr? (pi ve kovay hesaba katmayn.)
20
y
16. Bir sarnc boaltmak Aada gsterilen dikdrtgenler prizmas

eklindeki sarncn (yamur suyu toplamakta kullanlan tank) az yer seviyesinden 10 ft aadadr. u anda dolu olan sarn denetleme iin iindekiler yer seviyesine pompalanarak boaltlacaktr.
a. Sarnc boaltmak iin ne kadar i yaplmas gerekir?
b. Suyun (1/2) beygir gcnde, 275 ft-lb@sn hznda bir motorla
dar pompalanmas ne kadar srer?
c. (b) kkndaki pompann, sarnc yarya kadar boaltmas ne
kadar srer? (Sarnc tamamen boaltmak iin gereken zamann yarsndan daha az srecektir.)
d. Suyun arl (a)-(c) klarndaki yantlar suyun arlnn
62.26 lb/ft3 ve 62.59 lb/ft3 olduu yerlerde ne olur?
454

Yer seviyesi
0
10
10 ft
20
y
20 ft
12 ft
17. Ya pompalamak rnek 5teki tank tamamen dolu ise tankta

bulunan ya tankn azna kadar pompalamak iin ne kadar i
yaplmas gerekir?
18. Yar-dolu tanktan pompalamak rnek 5teki tankn, dolu olmak yerine, yar dolu olduunu varsayn. Kalan suyu tankn azndan 4 m yukarya pompalamak iin ne kadar i yaplmas gerekir?
19. Bir tank boaltmak Dikey bir dairesel dik silindirik tank 30 ft
yksekliinde ve 20 ft apndadr. 51.2 lb@ft3 arlndaki kerosenle doludur. Keroseni tankn azna kadar pompalamak iin ne
kadar i yaplmas gerekir?
20. Aada gsterilen silindirik tank, tankn tabannn 15 ft aasndaki bir glden su pompalanarak doldurulabilmektedir. Bunu
yapmann iki yolu vardr. Birisi, suyu tankn tabanndaki bir muslua takl bir hortumla pompalamaktr. Dieri ise hortumu tankn
azna balamak ve suyu aktmaktr. Hangi yol daha hzldr? Yantnz aklayn.
24. Aada gsterilen depolama tanknn boaltlmas ve tamiri ile

grevlisiniz. Tank 10 ft yarapnda bir yarkre eklindedir ve 56
lb/ft3 arlnda benzenle doludur. Bavurduunuz bir firma
tank ft-lb bana 1.2e boaltabileceini sylyor. Benzeni
tankn iki ft yukarsndaki bir boaltma musluuna pompalayarak
tank boaltmak iin ne kadar i yaplmas gerektini hesaplayn.
iin bteniz 5000$ ise, firmay tutmaya gcnz yeter mi?
y
Boaltma borusu
x 2 y 2 z 2 100
10
Ak az
2 ft
0
2 ft
10
ve Kinetik Enerji
6 ft
Tabandaki musluk
21. a. St pompalamak rnek 5teki konik tankta zeytinya yerine, 64.5 lb@ft3 arlnda st bulunduunu varsayn. indekileri
tankn azna kadar pompalamak iin ne kadar i yapmak gerekir?
b. Pumping oil rnek 5teki zeytinyan tankn aznn 3 ft
yukarsnda bir seviyeye getirmek iin ne kadar i yapmak
gerekir?
22. Deniz suyu pompalamak Byk bir paslanmaz elik tankn i
yzeyini tasarlamak iin, y = x2, 0 x 4 erisini y-ekseni etrafnda dndryorsunuz. Boyutlar metre olan depo 10,000 N@m3
arlndaki deniz suyuyla doldurulacaktr. Suyu tankn azna
pompalayarak boaltmak iin ne kadar i yapmak gerekir?
23. Depodan su pompalamak Kresel depolardan pompalamay
da dier depolarda olduu gibi inetgrasyon eksenini krenin
dikey ekseninde alarak modelleriz. Aadaki ekli kullanarak,
yarap 5 m olan dolu bir yarkre eklindeki su deposunu, suyu
deponun 4 m ykseine pompalayarak boaltmak iin ne kadar i
yaplacan bulun. Suyun arl 9800 N@m3tr.
25. Kinetik Enerji Bykl F(x) olan deiken bir kuvvet m

ktleli bir cismi x-ekseni boyunca x1den x2ye tarsa, cismin hz
y, dx/dt olarak yazlabilir (t zaman gstermektedir). Newton un
kinci Hareket Yasas F = m(dy@dt)yi ve
dy
dy
dy dx
=
= y
dt
dx dt
dx
Zincir Kuraln kullanarak, kuvvetin cismi x1den x2ye tayarak
yapt iin
x2
1
1
Fsxd dx = my2 2 - my1 2 ,
2
2
Lx1
olduunu gsterin. Burada y1 ve y2, cismin x1 ve x2deki hzlardr. Fizikte (1@2)my2 ifadesine y hzyla ilerleyen bir cismin kinetik enerjisi denir. Dolaysyla, kuvvetin yapt i cismin kinetik
enerjisindeki deiime eittir ve ii bu deiimi hesaplayarak bulabiliriz.
W =
2632 Altrmalarnda, Altrma 25in sonucunu kullann

26. Tenis 2 onsluk bir tenis topu 160 ft@sn (yaklak 109 mil@sa)
hzla atlmtr. Topun bu kadar hzl gitmesini salamak iin ne
kadar i yaplmtr? (Topun arlndan ktlesini bulmak iin,
arl lb olarak ifade edin ve yerekimi ivmesi 32 ft@sn2 ile
bln.)
27. Beyzbol Bir beyzbol topunu 90 mil@sa ile frlatmak iin ka
ft-lblik i yaplr? Bir beyzbol topunun arl
5 ons = 0.3125 lbdir.
6.6
28. Golf 1.6 onsluk bir golf topu balang yerinden 280 ft@sn (yaklak 191 mil@sa) hzla atlr. Topu havaya frlatmak iin ka ftlblik i yaplmtr?
29. Tenis Pete Samprasn 1990 U.S. Ak erkekler tenis ampiyonasn kazand ma srasnda, Sampras 124 mil@sa ile gittii llen bir servis att. Sampras o hza ulatrmak iin 2 onsluk top
zerinde ne kadar i yapmtr?
30. Futbol Bir futbolcu 14.5 onsluk futbol topunu 88 ft@sn (60
mil@sa) hzla atmtr. Bu hza eriebilmesi iin top zerinde ne kadar i yaplmtr?
10 ft
25 ft
32. Glle 2 onsluk elik bir glle kuvvet sabiti k = 18 lb@ft olan dikey
bir yaya aslmtr. Yay 3 in sktrlr ve braklr. Glle ne kadar
yksee kar?
34. Tahliye borusudan su pompalamak (Altrma 33n devam.)

a. Boru ve huni ksmlarn boaltmak iin gereken ileri toplayarak, boaltma borusunu boaltmak iin gereken ii bulun.
b. (a) daki cevabnz ft-lb cinsindendir. Motorlar beygir gc ile
derecelendirildiinden, daha kullanl bir form beygir gcsaat tir. ft-lb den beygir gc-saate dnm iin 1.98 106
ile bln. Motorun tam kapasite ile altn varsayarsak,
1000 beygir gcndeki bir motorun tahliye borusunu
boaltmas ka saat srer?
35. Kamtan st emmek Aada gsterilen kesik koni eklindeki
bardak 4@9 oz@in3 arlnda ilekli st ile doludur. Grebileceiniz gibi, bardak 7 in derinliinde, taban boyunca 2.5 in
geniliinde ve st tarafta da 3.5 in geniliindedir (Bostondaki
Brighamn standart boyutlar). Kam bardan azndan bir in
dar kmaktadr. Kamtan st emmek iin ne kadar i
yaplmas gerekecektir (srtnmeyi ihmal edin)? n-ons olarak
yantlayn.
y
8
8y
y 14x 17.5
(1.75, 7)
y 17.5
14
y
0
1.25
in olarak boyutlar
455
36. Su kulesi Kasabanz su rezervlerini arttrmak iin bir kuyu kazmaya karar vermitir. Kasaba mhendisi olarak, datma gerekli
basnc salamak iin bir su kulesinin gerekli olduunu belirliyorsunuz ve burada gsterilen sistemi tasarlyorsunuz. Su, 300 ftlik
bir kuyudan 4 inlik dikey bir boruyla ap 20 ft ve ykseklii 25
ft olan silindirik bir tankn tabanna pompalanacaktr. Tankn taban yerden 60 ft yksekte olacaktr. Pompa 3 beygir gcnde, 1659
ft lb@sn hzndadr. Saat olarak, ilk defasnda tank doldurmak ne
kadar srecektir? (Boruyu doldurmak iin gereken zaman da hesaba katn.) Suyun arlnn 62.4 lb@ft3 olduunu varsayn.
31. Softball 132 ft@sn (90 mil@sa) hza kmas iin, 6.5 onsluk bir
softball topu zerinde ne kadar i yaplmaldr?
33. Tahliye borusu hunisini boaltmak (rnek 6nn devam.))

a. rnek 6daki boaltma borusunun (huni ksmnn ) dik-kesitinin yarapn, su seviyesinden ykseklik olan y cinsinden
bulun (y = 325ten y = 375e kadar).
b. Tahliye borusunun huni ksmnn kesiti iin Vyi bulun
(y = 325ten y = 375e kadar).
c. Huni ksmnn kesitini dar pompalamak iin gerekli ii, uygun belirli integrali formle edip hesaplayarak bulun.
Yer
60 ft
4 in.
300 ft
Su yzeyi
Su alt pompas
LEKL DEL
37. Bir uyduyu yrngeye oturtmak Dnyann yerekimi alannn kuvveti dnyann merkezinden uzaklk olan r ile deiir ve m
ktleli bir uydunun frlatl srasnda ve frlatldktan sonra hissettii yerekimi kuvvetinin bykl
mMG
Fsrd =
.
r2
ile verilir. Burada, M = 5.975 * 10 24 kg Dnyann ktlesi,
G = 6.6720 * 10 -11 N # m2 kg-2 evrensel yerekimi sabitidir ve r
metre olarak llr. 1000 kglk bir uyduyu Dnya yzeyinden,
dnyann merkezinden 35.780 km uzaktaki dairesel bir yrngeye
kartmak iin yaplmas gereken i aadaki integralle verilir:
35,780,000
1000MG jul.
dr joules .
r2
L6,370,000
ntegrali hesaplayn. ntegrasyonun alt snr Dnyann, frlatma rampasnda, metre cinsinden yarapdr. (Bu hesaplama
frlatma aracn kaldrmak iin gereken enerjiyi ya da uyduyu
yrnge hzna getirmek iin gerekli enerjiyi hesaba katmaz.)
38. Elektronlar bir araya getirmek r metre uzaklkta iki elektron
birbirlerini
23 * 10 -29 newton
F =
newtons
newton .
r2
=
Work
kuvvetiyle iterler.
a. Bir elektronun x-ekseni zerindeki (birimi metre) (0, 1) noktasnda sabit tutulduunu varsayn. kinci bir elektronu x-ekseni zerindeki (1, 0) noktasndan orijine ilerletmek iin ne kadar i yaplmas gerekir?
b. (1, 0) ve (1, 0) noktalarnn her birinde bir elektronun sabit tutulduunu varsayn. nc bir elektronu x-ekseni boyunca (5,
0)dan (3, 0)a ilerletmek iin ne kadar i yaplmas gerekir?
456
6.7

Barajlarn altn stlerinden daha kaln yaparz (ekil 6.64), nk zerlerindeki
basn derinlikle artar. Bir barajda, herhangi bir noktadaki basncn barajn o noktada nasl
eimlendirildiine deil de o noktann derinliine bal olmas nemli bir gerektir.
Basn, yzeyin h ft altnda lb@ft2 olarak, her zaman 62.4 hdir. 62.4 says suyun lb/ft3
olarak arlk younluudur. Herhangi bir akkann yzeyinden h ft aadaki basnc,
akkann arlk younluu kere hdir.
EKL 6.64 Artan basnca dayanabilmeleri

iin, barajlarn alt ksmlar daha kaln
yaplr.
Basn-Derinlik Denklemi
Hareketsiz duran bir akkanda, h derinliindeki p basnc akkann arlk
younluu w kere hdir:
p = wh
(1)
Bu blmde p = wh denklemini kullanarak bir akkann dikey veya yatay bir kap duvarnn bir ksmna veya tamamna uygulad toplam kuvvet iin bir forml treteceiz.
Arlk younluu
Akkan Kuvveti in Sabit-Derinlik Forml
Bir akkann arlk younluu birim

hacimdeki arldr. Baz deerler
slb>ft3 d aada verilmitir.
Mazot
Civar
St
Melas
Zeytinya
Deniz suyu
Su
42
849
64.5
100
57
64
62.4
Yatay tabanl bir akkan kabnda, akkann tabana uygulad toplam kuvvet, taban
alann tabandaki basnla arparak hesaplanabilir. Bunu yapabiliriz, nk toplam
kuvvet, birim alandaki kuvvet (basn) kere alandr (ekil 6.65e bakn). F, p ve A sras ile
toplam kuvvet, basn ve alansa,
F = toplam kuvvet = birim alandaki kuvvet alan
= basn alan = pA
(1) denkleminden
p = wh
= whA
bulunur.
Sabit-Derinlikte Bir Yzey zerindeki Toplam Kuvvet
F = pA = whA
(2)
rnein, suyun arlk-younluu 62.4 lb@ft3tr. Dolaysyla, 3 ft derinliinde ve

10 ft 20 ft llerinde dikdrtgen eklindeki bir havuzun tabanndaki akkan kuvveti
F = whA = (62.4 lb@ft3)(3 ft) (10 20 ft2)
= 37,440 lb
dir.
EKL 6.65 Bu kaplarn iinde ayn

derinlikte su vardr ve taban alanlar
ayndr. Dolaysyla her kabn dibindeki
toplam kuvvet ayndr. Burada kaplarn
eklinin nemi yoktur.
Yukarda incelemi olduumuz yzme havuzunun taban gibi, yatay olarak batrlm
dz bir levha iin, sv basncndan dolay st yzeyine aaya doru etki eden kuvvet (2)
denklemi ile verilir. Halbuki, levha dikey olarak batrlrsa, farkl derinliklerdeki basn
farkl olacaktr ve artk (2) Denklemi kullanlamaz (h deitiinden). Levhay bir ok ince
yatay banta veya erite blerek, limiti dikey olarak batrlm levhann yzeyine etki eden
kuvvet olan, bir Riemann toplam oluturabiliriz. Prosedr aadadr.
6.7
y
457
Deiken Derinlik Forml

Akkann yzeyi
Batrlm
dikey plaka
erit
derinlii
y
y
a
L(y)
y seviyesindeki erit uzunluu
EKL 6.66 Bir akkann ince yatay bir

eridin bir tarafna uygulad kuvvet
yaklak F = basn alan = w (erit
derinlii) L(y) ydir.
Arlk younluu w olan bir akkann iine batrlm dikey bir plakann bir tarafna
akkann uygulad kuvveti bulmak istediimizi varsayalm. Bunu bulmak iin, plakay
xy-dzleminde y = adan y = bye kadar uzanan bir blge olarak modelleyelim (ekil
6.66). [a, b] araln her zamanki gibi bler ve blgenin, bln noktalarndan y-eksenine dik dzlemlerle ince yatay eritlere ayrldn varsayarz. yden y + yye kadar olan
tipik bir erit y birim geniliinde ve L(y) birim uzunluundadr. L(y)nin ynin srekli
bir fonksiyonu olduunu varsayarz.
Basn erit boyunca yukardan aaya deiir. Fakat erit yeterince ince ise basn,
alt kenar deeri olan w (erit derinlii)ne yakn kalacaktr. Akkann eridin bir tarafna
uygulad kuvvet
F = (taban kenar boyunca basn) (alan)
= w (erit derinlii) L(y) y
civarnda olacaktr. a y b blnne kar gelen n tane erit bulunduunu ve
yknn, uzunluu L(yk) ve genilii yk olan k. eridin alt kenar olduunu varsayalm.
Tm plakaya kar uygulanan kuvvete, her eride etki eden kuvvetleri toplayarak
yaklamda bulunulur. Bu toplam bir Riemann yoplam verir:
n
L(y
)) y
F L a (w
sw # (erit
sstrip derinlii)
depthdk # Ls
ky
k ddky
k. k
(3)
k=1
(3)teki toplam srekli bir fonksiyonun [a, b] aralndaki Riemann toplamdr ve

blnn normu sfra giderken yaklamlarn iyilemesini bekleriz. Plakaya kar uygulanan kuvvet bu toplamlarn limitidir.
n
lim
(w # sstrip
(erit derinlii)
)) y
F L
sw
depthdk # Ls
sstrip derinlii)
depthd # Lsyd
dy.y
Fk . k== w # (erit
L(y)
k ddky
k yL(y
n ka
=1
La
TANIM
Dikey Bir Levhaya Etki Eden Akkan Basnc in ntegral
Arlk younluu w olan bir akkann iine batrlm bir plakann y-ekseninde
y = adan y = bye kadar uzandn varsayn. L(y), y seviyesinde plakann yzeyi
boyunca soldan saa doru llen yatay eridin uzunlu olsun. Bu durumda,
plakann bir tarafna akkann uygulad basn u ekildedir:
b
F =
La
w # (erit
sstrip derinlii)
depthd # Lsyd
dy.y
w
L(y)
(4)
y (ft)
y x veya x y
Havuz yzeyi
Derinlik:
5y
xy
y
y5
Akkan Basnc ntegralini Uygulamak
Taban 6 ft ve ykseklii 3 ft olan bir ikizkenar dik gen plaka dikey ve taban yukarda
olacak ekilde, bir yzme havuzunun yzeyinin 2 ft altna yerletiriliyor. Plakann bir
tarafna suyun uygulad kuvveti bulun.
y3
(3, 3)
(x, x) (y, y)
y
RNEK 1
x (ft)
EKL 6.67 rnek 1de bulunan su altndaki

plakann bir tarafna uygulanan kuvveti
bulmak iin, buradaki gibi bir koordinat
sistemi kullanabiliriz.
Orijini plakann alt kesine koyup, y-eksenini plakann simetri ekseni boyunca
yukar doru alarak alacak bir koordinat sistemi olutururuz (ekil 6.67). Havuzun yzeyi
y = 5 dorusu ve plakann st taban y = 3 dorusu zerindedir. Plakann sa kenar, sa
kesi (3, 3) noktasnda olmak zere, y = x dorusu zerindedir. y seviyesindeki ince bir
eridin uzunluu udur:
zm
L(y) = 2x = 2y
458
Yzeyin altndaki eridin uzunluu (5 y)dir. Dolaysyla, plakann bir tarafna suyun
uygulad kuvvet
b
F =
La
strip #
w # a(erit derinlii)
L(y) y
w
b Ls yd dy
depth
Denk. (4)
L0
62.4s5 - yd2y dy
3
= 124.8
L0
s5y - y 2 d dy
y3 3
5
d = 1684.8 lb.
= 124.8 c y 2 2
3 0
olarak bulunur.
Akkan Kuvvetleri ve Merkezler

Akkann yzey seviyesi
h merkez derinlii
Svya batrlm dikey bir plakann merkezinin yerini biliyorsak (ekil 6.68), plakann bir
tarafna uygulanan kuvveti bulmak iin kestirme bir yol kullanabiliriz. Bu yol (4) denkleminden kar:
b
F =
Plakann merkezi
La
w * (erit
L(y)
w
sstripderinlii)
depthd *Ls
yd dy
b
(erit derinlii)
dy
sstrip
depthd * LsL(y)
yd dy
La
= w (plakann kaplad alann yzey seviye izgisi etrafnda moment)
= w
EKL 6.68 Plakann bir tarafna uygulanan
kuvvet w h plaka alandr.
= w (plakann merkezinin derinlii) (plakann alan)

Akkan Kuvvetleri ve Merkezler
Arlk younluu w olan bir akkann sv altndaki dikey bir tabakaya uygulad kuvvet w, plakann merkezinden akkan yzeyine olan uzaklk h ve
plakann alannn arpmdr:
F = whA.
RNEK 2
(5)
(5) Denklemini Kullanarak Akkan Kuvveti Bulmak
(5) denklemini kullanarak rnek 1deki kuvveti bulun.

zm
genin merkezi (ekil 6,67) y-ekseni zerinde, tabandan keye olan uzakln
te birindedir, dolaysyla h = 3 olur. genin alan
1
(taban) (ykseklik)
sbasedsheightd
2
1
= s6ds3d = 9.
2
A =
olarak bulunur. Dolaysyla,

F = whA = s62.4ds3ds9d
= 1684.8 lb.
buluruz.
6.7
459
ALITIRMALAR 6.7
Aadaki altrmalar iin akkanlarn arlk-younluklar sayfa
456daki tablodan bulunabilir.
1. gensel plaka rnek 1deki plakann bir tarafna uygulanan
akkan kuvvetini buradaki koordinat sistemiyle bulun.
6. Dndrlm gensel plaka Altrma 5teki plaka, AB

dorusu etrafnda plakann bir ksm gln dna kacak ekilde
180 dndrlyor. Artk akkan plakann bir tarafna ne kadar
kuvvet uygular?
y (ft)
3 ft
Havuzun yzeyi
0
Derinlik y
y 2
y
(x, y)
x
2. gensel plaka rnek 1deki plakann bir tarafna uygulanan

akkan kuvvetini buradaki koordinat sistemiyle bulun.
y (ft)
Havuz yzeyi
y 2de
x (ft)
3. Alaltlm gensel plaka rnek 1deki plaka suyun 2 ft daha

iine indiriliyor. Plakann bir tarafndaki akkan kuvveti imdi
nedir?
4. Ykseltilmi gensel plaka rnek 1deki plaka, st kenar havuzun yzeyine gelecek ekilde kaldrlyor. Bir tarafndaki akkan kuvveti nedir?
5. gensel plaka Burada gsterilen ikizkenar gen eklindeki
plaka dikey olarak bir gln yzeyinin 1 ft altna koyuluyor.
a. Plakann bir tarafndaki akkan kuvvetini bulun.
b. Su, temiz su yerine deniz suyu olsayd, plakann bir tarafndaki akkan basnc ne olurdu?
Yzey seviyesi
4 ft
B
4 ft
1 ft
7. New England Akvaryumu Bostondaki New England Akvaryumundaki tipik bir balk tanknn dikdrtgen cam penceresinin
gzlem ksm 63 in geniliindedir ve su yzeyinin 0.5 in altndan yzeyin 33.5 in aasna kadar uzanr. Pencerenin bu ksmna uygulanan akkan basncn bulun. Deniz suyunun arlk-younluu 64 lb@ft3tr. (Merak ediyorsanz, cam 3@4 in
kalnlndadr ve balklarn dar atlamasn engellemek iin
tank duvarlar suyun 4 in yukarsna kadar kar.)
8. Balk tank Taban 2 4 ft ve ykseklii 2 ft olan (i boyutlar)
yatay, dikdrtgen eklinde bir tatl su balk tank tepesinden 2 ft
aaya kadar su ile doludur.
a. Tankn yanlarndaki ve ularndaki akkan kuvvetini bulun.
1
3
x (ft)
Yzey
seviyesi
b. Tank mhrlenir ve kare yzeylerinden biri taban olacak ekilde zerine kaldrlrsa (dklmeden), dikdrtgen yzeylerdeki akkan basncna ne olur?
9. Yarm daire eklinde bir plaka ap 2 ft olan yarm daire eklinde bir plaka ap yzeyde olacak ekilde temiz suya daldrlyor.
Plakann bir tarafna suyun uygulad akkan basncn bulun.
10. St tankeri Bir tanker 6 ft apnda yatay bir silindirik tankla
st tamaktadr. Tank yar doluyken, st tankn ularna ne kadar kuvvet uygular?
11. Burada gsterilen kbik metal tankn vidalarla yerinde tutulan ve
aktmadan 169 lblik akkan basncna dayanabilecek parabolik
bir kaps vardr. Depolamay dndnz svnn arlk younluu 50 lb@ft3tr.
a. Sv 2 ft derinliindeyken, kapya uygulanan akkan kuvveti
nedir?
b. Bu kabn tasarm snrlarn gemeden doldurulabilecei
maksimum ykseklik nedir?
4 ft
y (ft)
1 ft
(1, 1)
4 ft
(1, 1)
4 ft
4 ft
Parabolik kap
y x2
1
Parabolik kapnn
bytlm grnts
x (ft)
460
12. Burada gsterilen dikdrtgen tankn tabandan 1 ft ykseklikte

1 ft * 1 ftlik kare bir penceresi vardr. Pencere atlamadan
312 lblik bir akkan basncna dayanacak ekilde yaplmtr.
a. Tank 3 ft derinliinde suyla doluyken, pencerenin kar
koyaca akkan kuvveti ne kadardr?
b. Pencerenin tasarm snrlar almadan tank hangi seviyeye
kadar doldurulabilir?
5 ft
15. Uzunluu a birim, genilii b birim olan dikey dikdrtgen bir

plaka uzun kenarlar akkann yzeyine paralel olacak ekilde
arlk younluu w olan bir akkann iine konuluyor. Plakann
dikey boyutundaki basncn ortalama deerini bulun. Yantnz
aklayn.
16. (Altrma 15in devam) Akkann plakann bir tarafna uygulad kuvvetin, basncn ortalama deeri (Altrma 15te bulunmutur) kere plakann alan olduunu gsterin.
17. Aadaki tanka 4 ft3/dak hzla su dolmaktadr. Tankn dik-kesitleri 4 ft apl yarm dairelerdir. Tankn bir ucu hareketlidir, fakat
hacimi arttrmak iin ucu hareket ettirmek bir yay sktrr. Yay
sabiti k = 100 lb/fttir. Tankn ucu yay 5 ft sktrrsa, su dipteki
bir gvenlik deliinden 5 ft3/dak hzla boalacaktr. Hareketli u,
tank tamadan delie varabilir mi?
4 ft
7 ft
1 ft
1 ft
1 ft
Hareketli u
13. Burada gsterilen oluun u plakalar 6667 lblik akkan kuvvetine dayanacak ekilde tasarlanmtr. Bu snrlar amadan, tank
ka ft3 su alabilir? Yantnz yuvarlayn.
y (ft)
(4, 10)
8 ft
(4, 10)
erideki su
y
erideki
su
5 ft
Boaltma
delii
4 ft
Hareketli u
Yandan grnm
x
(0, h)
y
5
2x
x2
10 ft
Oluun boyutsal
grnts
Oluun u grnts
14. Burada gsterilen dikdrtgen havuza 1000 ft3/sa hzla su akmaktadr.

a. 9 saatlik dolumdan sonra gen boaltma plakasndaki akkan basncn bulun.
b. Boaltma plakas 20 lblik bir akkan kuvvetine dayanacak ekilde tasarlanmtr. Bu limiti amadan, havuzu hangi ykseklie kadar doldurabilirsiniz?
30 ft
50 ft
4
2 ft
Boaltma
delii
30 ft
x (ft)
y2
18. Sulama oluu Bir sulama oluunun dikey ular, bir kenar 3 ft
olan karelerdir.
a. Oluk doluyken, ularndaki akkan kuvvetini bulun.
b. Akkan kuvvetini %25 azaltmak iin, oluktaki su seviyesini
ka in azaltmalsnz?
19. St kartonu Dikdrtgen bir st kartonunun taban 3.75 3.75
in ve ykseklii 7.75 intir. Karton doluyken, stn bir kenara
uygulad akkan basncn bulun.
20. Ya tenekesi Standart bir ya tenekesinin taban 5.75 3.5 in
ve ykseklii 10 intir. Teneke doluyken, tabana ve her kenara
uygulanan akkan basncn bulun.
10 ft
21. Sulama oluu Bir sulama oluunun dikey ular aada gsterildii ekilde ikizkenar genlerdir (ft olarak).
gen boaltma plakas
y (ft)
y (ft)
(1, 1)
(2, 3)
(1, 1)
y 32 x
x (ft)
Boaltma plakasnn bytlm grnts
x (ft)
a. Oluk doluyken, ulardaki akkan kuvvetini bulun.
6.7
b. Ulardaki akkan kuvvetini yarya indirmek iin oluktaki su
seviyesini ka in azaltmalsnz? (Yarm in hassaslkta
yantlayn.)
461
Su seviyesi set seviyesinde iken su basncndan dolay sete etki

eden kuvveti bulun.
D
c. Oluun ne kadar uzun olduunun nemi var mdr? Yantnz

aklayn.
22. Bir barajn seti
bir dikdrtgendir, ABCD ve boyutlar
AB = CD = 100 ft, AD = BC = 26 ft dir. ABCD dzlemi dikey olmak yerine ekilde gsterildii gibi eimlidir. Dolaysyla setin
st ksm tabandan 24 ft yksektedir.
26 ft
24 ft
100 ft
B
Blm 6
Tekrar Sorular
1. Dilimleme yntemiyle cisimlerin hacimlerini nasl tanmlar ve

hesaplarsnz? Bir rnek verin.
8. nce dz bir malzeme tabakasnn ktle merkezini nasl bulursunuz? rnek verin.
2. Hacim hesaplamak iin disk ve pul yntemleri dilimleme ynteminden nasl retilir? Bu yntemlerle hacim hesaplanmasna
rnekler verin.
9. Dzgn bir y = (x), a x b fonksiyonunun grafiinin x-ekseni etrafnda dndrlmesi ile sprlen yzeyin alann nasl
tanmlar ve hesaplarsnz? Bir rnek verin.
3. Silindirik kabuk yntemini aklayn. Bir rnek verin.

4. Dzgn bir x = (t), y = g(t), a t b, parametrize erisinin
uzunluunu nasl tanmlarsnz? Dzgnln uzunlukla ne ilgisi
vardr? Erinin uzunluunu bulmak iin parametrizasyonla ilgili
baka ne bilmek gerekir?
5. Kapal bir aralkta dzgn bir fonksiyonun grafiinin uzunluunu
nasl bulursunuz? Bir rnek verin. Peki ya srekli bir birinci
trevi olmayan fonksiyonlar iin ne diyebilirsiniz?
6. Ktle Merkezi nedir?
7. nce bir ubuun veya bir malzeme eridinin ktle merkezini nasl bulursunuz? rnek verin. Bir malzemenin younluu sabitse,
ktle merkezinin nerede olduunu hemen syleyebilirsiniz. Nerededir?
Blm 6
10. Hangi koullar altnda bir x = (t), y = g(t), a t b erisinin

a. x-ekseni b. y-ekseni etrafnda dndrlmesi ile retilen
yzeyin alann bulabilirsiniz? rnekler verin.
11. Pappusun iki teoremi ne der? Yzey alanlar ile hacimleri hesaplamada ve merkezlerin yerini bulmada nasl kullanldklarna dair
rnek verin.
12. x-ekseninin bir blm zerinde deiken bir kuvvetin yapt ii
nasl tanmlar ve hesaplarsnz? Bir svy bir tanktan pompalamak iin yaplan ii nasl hesaplarsnz? rnekler verin.
13. Dikey bir duvarn bir ksm zerine bir svnn uygulad kuvveti
nasl hesaplarsnz? Bir rnek verin.
Problemler
Hacimler
116 altrmalarndaki cisimlerin hacimlerini bulun.
1. Cisim, x = 0 ve x = 1de x eksenine dik dzlemler arasnda bulunmaktadr. Bu dzlemler arasnda x-eksenine dikey olan dik-
kesitleri, aplar y = x2 parabolnden y = x parabolne kadar

giden dairesel disklerdir.
2. Cismin taban birinci blgede y = x dorusu ile y = 2x parabol
arasnda kalan blgedir. Cismin x-eksenine dikey olan dik-kesitleri,
tabanlar dorudan eriye uzanan ekenar genlerdir.
462
3. Cisim, x = p@4 ve x = 5p@4te x-eksenine dik olan dzlemler

arasnda bulunmaktadr. Bu dzlemler arasndaki dik-kesitler
aplar y = 2 sin x erisinden y = 2 cos x erisine giden dairesel
disklerdir.
4. Cisim, x = 0 ve x = 6da x-eksenine dik dzlemler arasnda bulunmaktadr. Bu dzlemler arasndaki dik-kesitler tabanlar x-ekseninden x1@2 + y1@2 = 6 erisine kadar giden karelerdir.
15. Bir kre deliinin hacmi 2 ft yarapl ii dolu bir krenin

merkezinden geen 23 ft yarapl yuvarlak bir delik
oyulmutur. Kreden karlan malzemenin hacmini bulun.
16. Bir futbol topunun hacmi Bir futbol topunun profili aadaki
elipse benzer. Topun hacmini in3 olarak bulun.
y
4x2
y2

1
121
12
x1/2
y1/2
11
2
6
11
2
Erilerin Uzunluklar
6
5. Cisim, x = 0 ve x = 4te x-eksenine dik dzlemler arasnda bulunmaktadr. Cismin bu dzlemler arasnda x-eksenine dikey olan
dik-kesitleri aplar x2 = 4y erisinden y2 = 4x erisine giden
dairesel disklerdir.
6. Cismin taban xy-dzlemindeki y2 = 4x parabol ile x = 1 dorusu
arasnda kalan blgedir. x-eksenine dikey her dik-kesit bir kenar
dzlemde olan bir ekenar gendir (genlerin hepsi dzlemin
ayn tarafndadr).
7. x-ekseni, y = 3x4 erisi, x = 1 ve x = 1 dorular ile snrlanan
blgenin (a) x-ekseni, (b) y-ekseni, (c) x = 1 dorusu ve (d) y = 3
dorusu etrafnda dndrlmesiyle retilen cisimlerin hacimlerini bulun.
1723 Altrmalarndaki erilerin uzunluklarn bulun

17. y = x 1>2 - s1>3dx 3>2,
18. x = y
2>3
1 y 8
19. y = s5>12dx 6>5 - s5>8dx 4>5,

20. x = sy >12d + s1>yd,
3
23. x = 3 cos u,
10. y2 = 4x parabol ve y = x dorusu ile snrlanan blgenin (a) x-ekseni, (b) y-ekseni, (c) x = 4 dorusu ve (d) y = 4 dorusu etrafnda
dndrlmesiyle retilen cisimlerin hacimlerini bulun.
y = 5 sin t - sin 5t,

3
22. x = t - 6t ,
1 x 32
1 y 2
21. x = 5 cos t - cos 5t,
y = t + 6t ,
y = 3 sin u,
0 t p>2
0 t 1
0 u
3p
2
24. ekilde gsterilen x = t 2, y = st 3>3d - t kapal halkann

uzunluunu bulun. Halka, t = - 23 te balayp t = 23 . bitmektedir.
8. x = y2 + 1 erisi ile x = 1 ve y = 1@2 dorular arasndaki gen

blgenin (a) x-ekseni, (b) y-ekseni, (c) x = 2 dorusu ve
(d) y = 4 dorusu etrafnda dndrlmesiyle retilen cisimlerin
hacimlerini bulun.
9. Soldan x = y2 + 1 ve sadan x = 5 dorusuyla snrlanan blgenin
(a) x-ekseni, (b) y-ekseni ve (c) x = 5 dorusu etrafnda
1 x 4
y
t
0
t0
t 3
0
11. Birinci blgede x-ekseni, x = p@3 dorusu ve y tan x erisi ile

snrlanan gen blgenin x-ekseni etrafnda dndrlmesiyle
retilen cismin hacmini bulun.
12. y = sin x erisi ile x = 0, x = p ve y = 2 dorular ile snrlanan
blgenin, y = 2 dorusu etrafnda dndrlmesiyle retilen cismin hacmini bulun.
13. x-ekseni ile y = x2 2x erisi arasndaki blgenin (a) x-ekseni, (b)
y = 1 dorusu, (c) x = 2 dorusu ve (d) y = 2 dorusu etrafnda
14. y = 2 tan x, y = 0, x = p@4 ve x = p@4 ile snrlanan blgenin xekseni etrafnda dndrlmesiyle retilen cismin hacmini bulun.
(Blge birinci ve nc blgelerde bulunur ve eri bir papyona
benzer.)
t 0
Merkezler ve Ktle Merkezleri

25. y = 2x2 ve y = 3 x2 parabolleriyle evrelenen blgeyi kaplayan
ince, dz bir tabakann merkezini bulun.
26. x-ekseni, x = 2 ve x = 2 dorular ve y = x2 parabol ile evrelenen blgeyi kaplayan ince, dz tabakann merkezini bulun.
Blm 6 Problemler
27. Birinci blgede bulunan ve y-ekseni, y = x2@4 parabol ve y = 4
dorusuyla evrelenen gen blgeyi kaplayan ince, dz
tabakann merkezini bulun.
28. y2 = x parabol ve x = 2y dorusu ile evrelenen blgeyi kaplayan
ince, dz tabakann merkezini bulun.
29. Younluk fonksiyonu d(y) = 1 + y ise, y2 = x parabol ve x = 2y
ile evrelenen blgeyi kaplayan ince, dz plakann ktle
merkezini bulun. (Yatay eritler kullann.)
30. a. x = 1den x = 9a kadar y = 3@x3@2 erisi ile x-ekseni arasndaki
blgeyi kaplayan sabit younluklu ince bir plakann arlk
merkezini bulun.
b. Younluu sabit olmak yerine, d(x) = x ise, plakann ktle
merkezini bulun. (Dikey eritler kullann.)
Dnel Yzeylerin Alanlar

3136 Problemlerinde, erilerin verilen eksenler etrafnda dndrlmesiyle retilen yzeylerin alanlarn bulun.
x-axis
31. y = 22x + 1, 0 x 3; x-ekseni
32. y = x 3>3,
0 x 1; x-ekseni
x-axis
2
y-axis
33. x = 24y - y , 1 y 2; y-ekseni
y-ekseni
y-axis
34. x = 2y, 2 y 6; y-ekseni
y-ekseni
x-axis
35. x = t 2>2, y = 2t, 0 t 25; x-ekseni
x-ekseni
36. x = t 2 + 1>s2td,
y = 4 2t,
42. Bir rezervuardan su pompalamak (Problem 41in devam)

Rezervuar 5 ft derinliinde doludur ve su rezervuarn style ayn
seviyeye pompalanacaktr. Ne kadar i yaplr?
43. Konik bir tanktan sv pompalamak 5 ft yarapl ve 10 ft yksekliinde tepesi aaya doru olan bir dairesel dik koni eklindeki bir depo arlk younluu 60 lb@ft3 olan bir svyla doludur.
Svy tankn 2 ft yukarsna pompalamak iin ne kadar i
yaplmas gerekir? Pompa 275 ft-lb@sn hzl (1/2 bg) bir motorla
alyorsa, depoyu boaltmak ne kadar srer?
44. Silindirik bir tanktan sv pompalamak Bir depolama tank
ekseni yatay olan 20 ft uzunluunda ve 8 ft apnda bir silindirdir.
Tank yarsna kadar arl 57 lb/ft3 olan zeytinyayla doluysa,
tankn dibinden tankn 6 ft yukarsna kadar kan bir boruyla ya
boaltlrken ne kadar i yaplacan bulun.
Akkan Kuvveti
45. Su oluu Aada grlen dikey gen tabaka suyla dolu bir
oluun u ksmdr (w = 62.4). Plakaya kar olan akkan kuvveti
nedir?
y
x
y 2
1> 22 t 1; y-ekseni
y-axis
y-ekseni
4
37. Donanm kaldrmak Bir dac, arkasndan sarkan ve her metresi 0.8 newton arlndaki 40 metrelik bir ipte asl olan
100 Nluk (yaklak 22.5 lb) donanm yukar ekmek zeredir.
Ne kadar i yapar? (pucu: Yk ve ip iin ayr ayr zn ve toplayn.)
38. Szdran tanker 800 galonluk bir tankeri Washington Dann
eteinden zirvesine kadar kardnz ve zirveye vardnzda tankn sadece yarya kadar dolu olduunu farkettiniz. Dolu bir tankla
yola km, sabit hzla gitmi ve 4750 ftlik ykseklik farkn 50
dakikada almtnz. Suyun sabit bir hzla szdn varsayarsanz,
suyu tepeye kadar kartmak iin ne kadar i yapmsnzdr?
Kendinizi ve tankeri yukar karmak iin yaplan ii saymayn.
Suyun arl 8 lb@Amerikan galonudur.
39. Bir yay germek Bir yay normal uzunluundan 1 ft germek
iin 20 lb lik bir kuvvet gerekiyorsa, yay bu kadar germek iin
ne kadar i yapmak gerekir? Peki ya 1 ft daha?
40. Garaj kaps yay 200 Nluk bir kuvvet bir garaj kaps yayn
normal uzunluundan 0.8 m uzatacaktr? 300 Ntluk bir kuvvet
yay ne kadar gerer? Yay bu kadar germek iin ne kadar i yapmak gerekir?
41. Bir rezervuardan su pompalamak st 20 ft geniliinde ve
derinlii 8 ft olan tepesi aada dik bir koni eklindeki bir rezervuar su doludur. Suyu rezervuarn 6 ft yukarsna pompalamak iin ne kadar i yapmak gerekir?
463
BRM FT
46. Akaaa urubu oluu Aada gsterilen dikey yamuk eklindeki tabaka arl 75 lb@ft3 olan akaaa urubuyla dolu bir
oluun u ksmdr. urup 10 ft derinliindeyken, oluun u
tabakasna uygulanan akkan basnc nedir?
y
1
2
yx2
BRM FT
47. Parabolik kapak zerindeki kuvvet Bir barajdaki dikey dz

bir kapan ekli, birimler fit olmak zere, y = 4x2 parabol ile
y = 4 dorusu arasnda kalan blgenin ekli gibidir. Kapnn tepesi suyun yzeyinin 5ft altndadr. Suyun kapaa uygulad
kuvveti bulun (w = 62.4).
T 48. Taban kenar 1 ft olan ve i duvarlar 40.000 lblik akkan kuvvetine dayanabilecek dikey bir kare tankta civa (w = 849 lb@ft3) depolamak istiyorsunuz. Herhangi bir zamanda tankta ka ft3 civa
depolayabilirsiniz?
464
49. ekilde yandan grlen depo, arlk younluklar w1 ve w2 . olan

karmayan iki svyla doludur. Dikey ABCD kare plakasnn bir
tarafndaki akkan kuvvetini bulun. B ve D noktalar snrda bulunurlar ve karenin bir kenar 6 22 fttir.
a. Bir integral hesaplayarak.

b. Plakay bir paralelkenar ve bir ikizkenar gene blp,
merkezlerini hesaplayarak ve Blm 6.7deki F = whA
denklemini kullanarak.
6
Sv 1:
younluu w1
62
B
Merkezler
6
D
Sv 2:
younluu w2
C
8
Boyutlar fit
50. Aada gsterilen yamuk palaka st kesi yzeyin 4 ft altnda

olacak ekilde su (w = 62.4) altna konuluyor. Plakann bir
tarafndaki akkan kuvvetini iki yoldan bulun:
Blm 6
Hacim ve Uzunluk
1. y = (x) srekli fonksiyonun grafii, x-ekseni, x = a sabit dorusu
ve x = b, b 7 a ., deiken dorusu ile evrelenen blgenin x-ekseni etrafnda dndrlmesiyle bir cisim retiliyor. Hacim her b
deeri iin b2 abdir. (x)i bulun.
2. y = (x) srekli fonksiyonun grafii, x-ekseni, x = 0 ve x = a
dorularyla snrlanan blgenin x-ekseni etrafnda dndrlmesiyle bir cisim retiliyor. Hacim her a 7 0 ,deeri iin a2 + adr.
(x)i bulun.
3. Artan (x) fonksiyonunun x 0 iin dzgn olduunu ve
(0) = a olduunu varsayn. s(x), (0, a)dan (x, (x))e kadar,
x 0, nin grafiini gstersin. Bir C sabiti iin, s(x) = Cx ise
(x)i bulun. Cnin alabilecei deerler nedir?
4. a. 0 6 a p>2 ,iin
a
21 + cos2 u du 7 2a2 + sin2 a .

L0
olduunu gsterin.
b. (a)daki sonucu genelletirin.
Moment ve Ktle Merkezleri

5. Alttan x-ekseni ve stten y = 1 - x n , n bir pozitif ift tamsay,
erisiyle snrlanan blgenin merkezini bulun. n q iken,
merkezin limit konumu nedir?
6. Bir kamyonun arkasndaki iki tekerlekli bir rmorkla bir telefon
direi tarsanz, uygun bir dil arl salamak iin tekerleklerin direin ktle merkezinin 3 ft kadar arkasnda olmasn is-
tersiniz. NYNEX in snf 1.40 ftlik tahta direklerinin evresi

stte 27 in ve tabanda 43.5 intir. Ktle merkezi stten ne kadar
uzaktadr?
7. Alan A ve younluu sabit d olan ince metal bir tabakann xydzleminde bir R blgesini kapladn varsayn ve My tabakann
y-ekseni etrafndaki momenti olsun. Tabakann x = b etrafndaki
momentinin aadaki ekilde olduunu gsterin:
a. Tabaka dorunun sandaysa, My bdA
b. Tabaka dorunun solundaysa, bdA My
8. y2 = 4ax erisi ve x = a, a = pozitif sabit, dorusu ile snrlanan blgeyi kaplayan ince bir tabakann (x, y)deki younluu dorudan
(a) x ile ve (b) u y u ile orantl ise, tabakann ktle merkezini bulun.
9. a. Birinci blgede, yaraplar a ve b olan ve merkezleri orijinde
bulunan iki emerkezli ember ve koordinat eksenleri arasnda
kalan blgenin merkezini bulun.
b. a, bye yaklarken merkezin koordinatlarnn limitini bulun
ve sonucun anlamn tartn.
10. Kenar 1 ft olan bir kareden gen bir ke kesilmektedir.
karlan genin alan 36 in2dir. Kalan blgenin merkezi orijinal karenin bir kenarndan 7 in uzaktaysa, dier kenarlardan ne
kadar uzaktadr?
Yzey Alan
11. y = 2 2x , erisinin zerindeki noktalarda, uzunluklar h = y
olan doru paralar xy-dzlemine dik olarak izilmektedir (ekle
bakn). Bu dik dorularn (0, 0)dan s3, 223d . e kadar oluturduklar yzeyin alann bulun.
Blm 6
y
13. m ktleli bir parack t = 0 annda durgun konumdan harekete

balamakta ve x-ekseni boyunca bykl F(t) = t2 olan
deiken bir kuvvete kar x = 0dan x = hye kadar sabit ivmeyle
gtrlmektedir. Yaplan ii bulun.
(3, 23)
y 2x
0
x
3
14. ve kinetik enerji 16 onsluk bir golf topunun kuvvet sabiti

k = 2 lb@in olan dikey bir yaya yerletirildiini varsayn. Yay 6
in sktrlr ve serbest braklr. Top (yayn denge konumundan)
ne kadar yksee kar?
Akkan Kuvveti
12. a yarapl bir emberin zerindeki noktalarda, emberin dzlemine dik doru paralar izilmektedir. Her P noktasndaki dik
dorunun uzunluu ksdir. s emberin (a, 0)dan Pye kadar saat
ynnn tersine radyan olarak llen yay uzunluu ve k de
aada gsterildii gibi bir sabittir. (a, 0)dan balayp emberi
bir kere dnen yay zerindeki dik dorularn oluturduklar
yzeyin alann bulun.
0
a
465
23
2x
15. gen bir ABC tabakas dzlemi dikey olacak ekilde suya batrlr. 4ft uzunluundaki AB kenar suyun 6 ft altndayken, C kesi
suyun 2 ft altndadr. Suyun, tabakann bir tarafna uygulad
akkan basncn bulun.
16. Dikey bir dikdrtgen tabaka, st kenar akkann yzeyine paralel olacak ekilde bir akkann iine batrlmtr. Akkann, tabakann bir tarafna uygulad kuvvetin tabakann altndaki ve
stndeki basncn ortalama deeri kere tabakann alann olduunu gsterin.
17. Bir akkan iine batrlm bir tabakann bir tarafndaki basn
merkezi akkann uygulad toplam kuvvetin dzlemdeki herhangi bir eksen etrafndaki momenti deitirmeyecek ekilde
uygulanabildii nokta olarak tanmlanr. (a) h ykseklikli ve b
genilikli dikey bir tabakann st kenar akkann yzeyindeyse
ve (b) h ykseklikli ve b tabanl dikey bir genin b kenarnn
karsndaki ke akkann yzeyinin a ft ve b taban akkann
yzeyinin (a + h) ft altndaysa basn merkezlerini bulun.
Blm 6
Alanlar, Hacimleri ve Erilerin Uzunluklarn Kestirmek iin Riemann Toplamlarn Kullanmak
Alanlar ve hacimleri gznzde canlandrn ve yaklamda bulunun Ksm I ve Ksm II: Dnel Cisim Hacimleri; ve Ksm III: Erilerin
Uzunluklar.
Bir Bungee Atlayn Modellemek
Bir bungee atlaycsnn harcad kuvveti modellemek iin veri toplayn (veya nceden toplanm veri kullann ). Verilen bir atlayc ve verilen
bir bungee ipi uzunluu iin atlaycnn dm olduu mesafeyi hesaplamak iin i-enerji teoremini kullann.
Blm
TRANSANDANT
FONKSYONLAR
GR Fonksiyonlar iki byk grupta snflandrlabilirler (Bkz. Blm 1.4). Polinomlar ve polinomlarn toplam, arpm, blm, kuvvetlerinin veya kklerinin alnmas yoluyla elde edilen
fonksiyonlar cebirsel fonksiyonlardr. Cebirsel olmayan fonksiyonlara transandant fonksiyonlar
denir. Trigonometrik, stel, logaritmik ve hiperbolik fonksiyonlar ve bunlarn ters fonksiyonlar
transandant fonksiyonlardr.
Transandant fonksiyonlar, nfus bymelerini, titreimleri ve dalgalar, bilgisayar algoritmalarnn verimlilikleri ve mhendislik yaplarnn kararllklarn da ieren birok analiz
konusunda ve uygulamalarda sklkla karmza karlar. Bu blmde nemli birka transandant fonksiyon tantacaz ve bunlarn grafiklerini, zelliklerini, trevlerini ve integrallerini
inceleyeceiz.
7.1

Bir fonksiyonun etkisini tersine eviren veya yaptnn tersini yapan fonksiyona
fonksiyonunun tersi denir. Bir ok fonksiyonun, hepsinin olmasa da, bir tersi vardr. Ters
trevlerin formllerinde ve diferansiyel denklem zmlerinde sklkla nemli ters fonksiyonlar ortaya kar. Ayrca, ters fonksiyonlar, blm 7.3 te greceimiz gibi, logaritmik ve
stel fonksiyonlarn gelitirilmesinde ve zelliklerinde anahtar rol oynarlar.
Bire-Bir Fonksiyonlar
Bir fonksiyon, tanm kmesindeki her elemana deer kmesinden bir deer atayan bir kuraldr. Baz fonksiyonlar ayn deeri birden fazla tanm kmesi elemanna atayabilirler.
sxd = x 2 fonksiyonu, 1 ve 1in her ikisine 1i karlk getirir; p>3 ve 2p>3n sinslerinin ikisi de 3@2dir. Baz fonksiyonlar deer kmelerindeki bir deeri birden fazla almazlar. Farkl saylarn karekkleri ve kpleri her zaman farkldr. Bu fonksiyonlar deer
kmelerindeki herhangi bir deeri tam bir defa alrlar.
TANIM
Bire-Bir Fonksiyon
D tanm kmesinde x1 Z x2 iken sx1 d Z sx2 d ise, (x) fonksiyonu D zerinde bire-bir dir.
466
7.1
RNEK 1
467
Bire-Bir Fonksiyonlarn Tanm Kmeleri
(a) sxd = 1x fonksiyonu negatif olmayan saylardan oluan herhangi bir tanm kmesi
zerinde bire-bir dir. nk x1 x2 iken 1x1 Z 1x2 olur.
(b) g(x) = sin x, [0, p] aralnda bire-bir deildir, nk sin (p@6) = sin (5p@6)dr. Ancak sins fonksiyonu [0, p@2] aralnda bire-bir dir, nk [0, p@2] zerinde kesin
olarak artan bir fonksiyondur.
Bire-bir olan y = (x) fonksiyonunun grafii verilen bir yatay eriyi en fazla bir kere
kesebilir. Doruyu bir kereden fazla keserse ayn y deerini birden fazla alr ve dolaysyla
bire-bir olmaz (ekil 7.1).
Bire-Bir Fonksiyonlar in Yatay Doru Testi

y = (x) fonksiyonu ancak ve ancak, grafii her yatay doruyu en fazla bir kere
keserse bire-bir dir.
y
y
y
y x
x3
x
Bire-bir: Grafik her yatay

doruyu en fazla bir kere keser.
y
y x2
Ayn y deeri
y
Ayn y deeri
1
0.5
1
p
6
5p
6
y sin x
Bire-bir deil: Grafik bir ya da daha
fazla yatay doruyu birden fazla defa
keser.
EKL 7.1 Yatay doru testini kullanarak, y = x3 ve

y = 1xin tanm kmeleri s - q , q d ve [0, q )
zerinde bire-bir olduklarn fakat,
y = x2 ve y = sin xin, tanm kmeleri olan
s - q , q d zerinde bire-bir olmadklarn
grrz.
Ters Fonksiyonlar
Bire-bir olan bir fonksiyonun her kts tek bir girdiden geldii iin, bire-bir olan bir
fonksiyonun etkisi, ktlar geldikleri girdilere gnderecek ekilde tersine evrilebilir.
468
Blm 7: Transandant Fonksiyonlar
TANIM
Ters Fonksiyon
nin tanm kmesi D ve deer kmesi R olan bire-bir bir fonksiyon olduunu
varsayn. -1 ters fonksiyonu
(b) = a ise, 1(a) = b
ile tanmlanr. -1in tanm kmesi R ve deer kmesi D dir.
ve 1in tanm ve deer kmeleri yer deitirir. nin tersi iin kullanlan 1
sembol nin tersi olarak okunur. 1deki 1 bir kuvvet deildir: 1(x), 1@(x) anlamna gelmez.
Bir x girdi deerini (x)e gndermek iin f yi uygularsak ve 1e (x)i uygulayarak
devam edersek, baladmz yer olan xe geri dneriz. Benzer ekilde, nin deer
kmesinden bir y says alr ve buna 1i uygularsak ve sonra 1(y) deerine yi uygularsak, baladmz yer olan yye geri dneriz. Bir fonksiyonla tersinin bilekesini almak,
hibir ey yapmamakla ayn etkiyi verir.
(1 ) (x) = x,
nin tanm kmesindeki her x iin
( 1) (y) = y,
1in tanm kmesindeki (fnin deer kmesi) her y iin
Yalnz bire-bir bir fonksiyonun tersi var olabilir. Nedeni udur: x1 ve x2 farkl girdileri
iin (x1) = y ve (x2) = y ise 1(y)ye hem 1((x1)) = x1 ve hem de 1((x2)) = x2
salanacak ekilde bir deer atamann yolu yoktur.
Bir aralk zerinde, x2 x1 iken (x2) (x1) olan artan bir fonksiyon bire-bir dir ve
bir tersi vardr. Azalan fonksiyonlarnda birer tersi vardr (Altrma 39). Her x deerinde
trevi pozitif olan fonksiyonlar artandrlar (Ortalama Deer Teoremi Sonu 3, Blm 4.2)
ve dolaysyla tersleri vardr. Benzer ekilde, her x deerinde trevi negatif olan fonksiyonlar azalandrlar ve tersleri vardr. Ne artan nede azalan olan fonksiyonlar da bire-bir olabilirler ve bir tersleri var olabilir, Blm 7.7deki sec1 x gibi.
Ters Fonksiyonlar Bulmak

Bir fonksiyonun ve tersinin grafikleri yakndan ilgilidir. Bir fonksiyonun deerini grafiinden okumak iin, x-ekseni zerindeki bir x noktasndan balar, dikey olarak grafie gider ve sonra yatay olarak y-eksenine gider ve karlk gelen y-deerini okuruz. Bu
ilemi tersine evirerek, grafikten ters fonksiyon okunabilir. y-ekseni zerindeki bir y
noktas ile balarz, yatay olarak grafie gideriz ve sonra deerini okumak iin dikey
olarak x-eksenine gideriz x = 1(y) (ekil 7.2).
1in grafiini, fonksiyonlar iin her zaman yaptmz gibi, girdi deerleri y-ekseni zerinde olmak yerine x-ekseni zerinde olacak ekilde dzenlemek isteriz.
Bunu sonulandrmak iin, 45lik y = x dorusundan yanstarak, x ve y eksenlerini aralarnda deitiririz. Bu deiimden sonra 1i temsil eden yeni bir grafik elde
ederiz. imdi 1(x)in deeri, her zamanki gibi, x-ekseni zerindeki bir x noktasndan
balayp dikey olarak grafie giderek ve sonra 1(x)in deerini bulmak iin yatay olarak y-eksenine giderek, okunabilir. ekil 7.2, f ve 1in grafikleri arasndaki ilikiyi
gstermektedir. Grafikler, y = x dorusundan yanstlarak aralarnda deitirilir.
1NN TANIM KMES
NN DEER KMES
7.1
y f(x)
y
469

y
x f1(y)
y
1NN DEER KMES
NN TANIM KMES
(b) nin grafii ayn zamanda 1in grafiidir,

fakat x ve y yer deitirmi olarak, yyi vermi
olan xi bulmak iin, yden balar, eriye gider
ve x-eksenine ineriz. 1in tanm kmesi nin
deer kmesidir. 1in deer kmesi nin
tanm kmesidir.
1NN DEER KMES
(a) fnin xteki deerini bulmak iin, xten

balar, eriye gider ve y-eksenine geeriz.
y
1NN DEER KMES
x
yx
(a, b)
f1(y)
(b, a)
0
1NN TANIM KMES
(c) 1in grafiini her zamanki

gibi izmek iin, sistemi y = x
dorusundan yanstrz.
EKL 7.2
y 1(x)
x
1NN TANIM KMES
(d) Sonra x ve y harflerini deitiririz. Artk

1in xin bir fonksiyonu olarak normal
grnte bir grafii vardr.
y = (x)in grafiinden y = 1(x)in grafiini belirlemek.
den 1e geme ilemi iki adml bir ilem olarak zetlenebilir.

1.
2.
y = (x) denleminden xi zn. Bu, xi ynin bir fonksiyonu olarak ifade eden bir
x = 1(y) forml verir.
x ve yyi aralarnda deitirerek, 1i geleneksel formatta, xi bamsz deiken yyi
de bal deiken olarak, ifade eden y = 1(x) formln elde edilir.
RNEK 2
Bir Ters Fonksiyon Bulmak
1
y = x + 1,in tersini xin bir fonksiyonu olarak bulun.
2
zm
1.
xi y cinsinden zn:
1
x + 1
2
2y = x + 2
x = 2y - 2.
y =
470

y
2.
y 2x 2
yx
x ve yyi deitirin:
(x) = (1@2)x + 1 fonksiyonunun tersi 1(x) = 2x 2 fonksiyonudur. Kontrol etmek iin,

iki bilekenin de birim fonksiyonu verdiini dorularz:
y 1x1
2
1
-1ssxdd = 2 a x + 1b - 2 = x + 2 - 2 = x
2
s -1sxdd =
y = 2x - 2.
1
s2x - 2d + 1 = x - 1 + 1 = x.
2
ekil 7.3e bakn.
EKL 7.3 sxd = s1>2dx + 1 ve

-1sxd = 2x - 2nin grafiklerini birlikte
izmek grafiklerin y = xe gre simetrisini
gsterir. Eimler, birbirinin arpmaya
gre tersidir (rnek 2).
RNEK 3
Bir Ters Fonksiyon Bulmak
y = x , x 0 fonksiyonunun tersini xin bir fonksiyonu olarak bulun.

2
nce xi y cinsinden zeriz:
zm
y = x2
2y = 2x2 = x = x
x 0 olduu iin u x u = x
Sonra x ve ynin yerini deitiriz:

y x2, x 0
y = 1x
yx
y = x , x 0 fonksiyonunun tersi y = 1x fonksiyonudur ( ekil 7.4).

Kstlanm y = x2, x 0 fonksiyonunun tersine, kstlanmam y = x2 fonksiyonunun
bire bir olmadna, dolaysyla tersinin bulunmadna dikkat edin.
2
y x
Trevlenebilir Fonksiyonlarn Terslerinin Trevleri

x
EKL 7.4 y = 1x ve y = x 2, x 0 ,
fonksiyonlar birbirinin tersidir (rnek 3).
rnek 2deki (x) = (1@2)x + 1in ve tersi 1(x) = 2x 2nin trevlerini hesaplarsak unu
buluruz:
d
d 1
1
sxd =
a x + 1b =
2
dx
dx 2
d
d -1
sxd =
s2x - 2d = 2.
dx
dx
1
b
y mx m
1
Eim m
yx
y mx b
Eim m
0
EKL 7.5 y = x dorusu etrafnda

yanstlan dikey olmayan dorularn
eimleri birbirlerinin arpmaya gre
tersleridir.
Trevler birbirlerinin arpmaya gre tersidir. nin grafii y = (1@2)x + 1 dorusu ve

1in grafii y = 2x 2 dorusudur (ekil 7.3). Eimleri birbirlerinin arpmaya gre tersidir.
Bu zel bir durum deildir. Yatay olmayan veya dikey olmayan herhangi bir dorunun
y = x dorusuna gre simetriini almak her zaman dorunun eimini tersine evirir. Eer
orijinal dorunun eimi m 0 ise (ekil 7.5), simetriinin eimi 1@mdir (Altrma 36).
ve 1in eimleri arasndaki arpmaya gre terslik ilikisi baka fonksiyonlar iin
de geerlidir. Fakat, birbirlerine kar gelen noktalardaki eimleri karlatrmaya dikkat
etmeliyiz. y = (x)in (a, (a)) noktasndaki eimi (a) ise ve (a) 0 ise, y = 1(x)in
buna karlk gelen ((a), a) noktasndaki eimi 1@(a)dr (ekil 7.6). b = (a) yazarsak
1
1
s -1 dsbd =
=
.
sad
s -1sbdd
olur. y = (x)in (a, (a)) noktasnda yatay bir teeti varsa 1 ters fonksiyonunun
((a), a) noktasnda dikey bir teeti vardr ve bu sonsuz eim 1in (a) da trevlenebilir
7.1
y
471
y
y f (x)
b f (a)
(a, b)
(b, a)
a f 1(b)
0
y f 1(x)
Eimler birbirini arpmaya gre tersidir: ( f 1)'( b)
1
1
veya ( f 1)'(b)
f '( f 1(b))
'(a)
EKL 7.6 Ters fonksiyonlarn grafiklerinin karlk gelen

noktalardaki eimleri, arpmaya gre birbirinin tersidir.
olmamasn gerektirir. Teorem 1, 1in hangi koullar altnda, ayn zamanda f nin deer
kmesi de olan, tanm kmesi iinde trevlenebilir olduunu vermektedir.
TEOREM 1
Ters Fonksiyonlar in Trev Kural
f nin tanm kmesi I ise ve I zerinde (x) var ve hi sfr olmuyorsa, 1, tanm
kmesinin her noktasnda trevlenebilir dir. 1in tanm kmesinin bir b noktasndaki (1) deeri, nn a = 1(b)deki deerinin arpmaya gre tersidir.
s -1 dsbd =
1
s sbdd
-1
veya
d -1
1
`
=
dx x = b
d
`
dx
(1)
x = -1sbd
Teoremin ispatn geiyoruz, fakat grmenin bir baka yolunu veriyoruz. y = (x)
x = ada trevlenebilir olduunda ve xi dx kadar kk bir miktarda deitirdiimizde
yde buna kar gelen deiiklik yaklak olarak
dy = sad dx.
kadardr. Bu, x = a iken, ynin yaklak olarak xin deiim hz kere (a) kadar
deimesi demektir ve dolaysyla, y = b iken, xnin yaklak olarak yin deiim hz kere
1@(a) kadar deimesi demektir. Bu nedenle, 1in bdeki trevinin, f nin adaki
trevinin arpmaya gre tersi olmas anlamldr.
RNEK 4
Teorem 1i uygulamak
(x) = x , x 0 fonksiyonu ve tersi -1sxd = 1xin trevleri (x) = 2x

ve s -1 dsxd = 1>s21xd. dir.
2
472
Teorem 1, 1(x)in trevinin
y
y x 2, x 0
s -1 dsxd =
Eim 4 (2, 4)
1
Eim
4
(4, 2)
y x
1
0
EKL 7.7 -1sxd = 1xin (4, 2)

noktasndaki trevi (x) = x2nin (2, 4)
noktasndaki trevinin arpmaya gre
tersidir (rnek 4).
(2, 6)
s sxdd
1
2s -1sxdd
1
.
2s 1xd
olduunu ngrr. Teorem 1, karekk fonksiyonu iin Kuvvet Kuraln kullanarak

yaptmz hesabmzla uyuan bir trev verir.
Teorem 1i zel bir noktada inceleyelim. x = 2 (a says) ve (2) = 4 (b says) alalm.
Teorem 1, nin 2deki trevi (2) = 4 ve 1in (2)deki trevi (1)(4), arpmaya gre
birbirinin tersidir der. unu ifade eder
s -1 ds4d =
1
1
1
1
=
=
`
= .
2x x = 2
4
s2d
s -1s4dd
Bkz. ekil 7.7

(1) Denklemi, baz hallerde 1 iin bir forml bilmeksizin d1@dxin zel deerlerini
bulmamz salar.
RNEK 5
1
-1
y x3 2
Eim 3x 2 3(2)2 12
Ters Trevin Bir Deerini Bulmak

3
(x) = x 2 olsun. 1(x) iin bir forml bulmadan d1@dxin x = 6 = (2)deki deerini
bulun.
zm
1
12
(6, 2)
d
`
= 3x 2 `
= 12
dx x = 2
x=2
d -1
1
1
`
=
=
12
dx x = s2d
d
`
dx x = 2
Ters eim:
EKL 7.8 (x) = x3 2nin x = 2deki

trevi bize 1in x = 6daki trevini syler
(rnek 5).
Denk. (1)
Bkz. ekil 7.8.
Ters Fonksiyonlar Parametrelemek

Herhangi bir y = (x) fonksiyonunun grafiini
x = t ve y = (t)
eklinde parametrik olarak izebilir veya temsil edebiliriz. t ve (t)yi aralarnda
deitirmek ters fonksiyon iin parametrik denklemleri verir.
x = (t) ve y = t
(Bkz. ekil 3.5).
rnein, bir grafik izicide, (x) = x2, x 0 bire-bir fonksiyonunun grafiini, tersi
ve y = x, x 0 dorusu ile birlikte izmek iin, parametrik grafik seeneini
ninof
grafii:
Graph
: x1 = t,
-1
1
in
Graph
of grafii:
: x2 = t 2,
y =ofxin
grafii:
Graph
y =
x : x3 = t,
ile kullann.
y1 = t 2,
y2 = t
y3 = t
t 0
7.1
473
ALITIRMALAR 7.1
9.
Bire-Bir Fonksiyonlar Grafik Olarak Tanmlamak

16 altrmalarnda grafikleri verilen fonksiyonlarn hangileri bire
bir, hangileri deildir?
y
1.
2.
10.
y
y f(x) sin x,
pxp 1
2
2
y 3x3
p
2
y f(x) tan x,
pxp
2
2
p
2
p
2
p
2
1
x
3.
0
1
y x4 x2
11. a. sxd = 21 - x 2, 0 x 1.
fonksiyonunu
Grafiinin nasl bir simetrisi vardr?
b. nin tersinin kendisi olduunu gsterin. (x 0 ise 2x 2 = x

olduunu hatrlayn.)
4.
izin.
y int x
12. a. (x) = 1@x fonksiyonunu izin. Grafiinin nasl bir simetrisi

vardr?
y 2x
b. nin tersinin kendisi olduunu gsterin.
Ters Fonksiyonlarn Formlleri

x
13-18 Altrmalarnn her biri bir y = (x) fonksiyonunun formln

vermekte ve nin ve 1in grafiklerini gstermektedir. Her durumda
1in formln bulun.
5.
6.
y 1x
13. sxd = x 2 + 1, x 0
y x1/3
14. sxd = x 2, x 0
y
y
x
y (x)
y (x)
Ters Fonksiyonlarn Grafiini izmek
7.
15. sxd = x 3 - 1
y
y f(x) 2 1 , x 0
x 1
16. sxd = x 2 - 2x + 1, x 1
y
y f(x) 1 1x , x 0
y 1(x)
y 1(x)
1
y (x)
x
1
1
1
y 1(x)
8.
y
y 1(x)
710 altrmalarnn her biri bir y = (x) fonksiyonunun grafiini gsterir. Grafii kopyalayn ve y = x dorusunu izin. y = x dorusuna
gre simetriyi kullanarak iziminize 1in grafiini ekleyin. (1 iin
bir forml bulmak gerekli deildir.) 1in tanm ve deer kmelerini
belirleyin.
y (x)
1
0
474
17. sxd = sx + 1d2, x -1 18. sxd = x 2>3,

y
y
y (x)
y 1(x)
y 1(x)
1
1
33. Trevlenebilir y = (x) fonksiyonunun bir tersinin var olduunu,

nin grafiinin (2, 4) noktasndan getiini ve bu noktadaki
eiminin 1@3 olduunu varsayn. d1@dxin x = 4teki deerini
bulun.
x 0
y (x)
x
34. Trevlenebilir y = g(x) fonksiyonunun bir tersinin var olduunu

ve orijinden 2 eimiyle getiini varsayn. g1 in grafiinin orijindeki eimini bulun.
Dorularn Tersleri
1
0
1924 altrmalarn her biri bir y = (x) fonksiyonunun formln

verir. Her durumda, 1(x)i bulun ve 1in tanm ve deer kmelerini
belirleyin. Kontrol iin, (1(x)) = 1((x)) = x olduunu gsterin.
19. sxd = x 5
20. sxd = x 4,
21. sxd = x 3 + 1
23. sxd = 1>x 2,
x 0
22. sxd = s1>2dx - 7>2

24. sxd = 1>x 3,
x 7 0
b. Grafii, sfrdan farkl bir eimle orijinden geen bir doru

olan bir y = (x) fonksiyonunun tersi hakknda ne gibi bir
sonuca varrsnz?
36. m ve b sabitler ve m 0 olmak zere, (x) = mx + b nin tersinin
grafiinin eimi 1@m ve y-kesim noktas b@m olan bir doru
olduunu gsterin.
37. a. (x) = x + 1in tersini bulun. nin ve tersinin grafiklerini
birlikte izin. y = x dorusunu kesikli izgi veya noktalarla
iziminize ekleyin.
x Z 0
Ters Fonksiyonlarn Trevleri
b. (x) = x + bnin (b sabit) tersini bulun. 1in grafiinin nin

grafiiyle ilikisi nedir?
2528 Altrmalarnda:
1
a. (x)i bulun.
b. ve 1in grafiklerini birlikte izin.
1
c. d@dxi x = ada ve d @dxi x = (a)da hesaplayarak bu noktalarda d1@dx = 1@(d@dx) olduunu gsterin.
25. sxd = 2x + 3,
a = -1
26. sxd = s1>5dx + 7,
27. sxd = 5 - 4x,
a = 1>2
28. sxd = 2x 2,
x 0,
a = -1
a = 5
3
xin birbirlerinin tersi olduunu gs29. a. (x) = x3 ve g sxd = 1
terin.
b. f ve gnin grafiklerini (1, 1) ve (1, 1) noktalarndaki
kesiimleri gsterecek kadar byk bir x-aralnda izin.
Resmin y = x dorusunda istenilen simetriyi gstermesine
dikkat edin.
c. f ve gnin grafiklerinin (1, 1) ve (1, 1)deki teetlerinin

eimlerini bulun (toplam drt teet).
d. Erilerin orijindeki teetleri hangi dorulardr?
30. a. h(x) = x3@4 ve k(x) = (4x)1@3n birbirlerinin tersi olduunu
gsterin.
b. h ve knin grafiklerini (2, 2) ve (2, 2) noktalarndaki kesiimleri gsterecek kadar byk bir x-aralnda izin. Resmin
y = x dorusunda istenilen simetriyi gstermesine dikkat edin.
c. h ve knin grafiklerinin (2, 2) ve (2, 2)deki teetlerinin
eimlerini bulun (toplam drt teet).
d. Erilerin orijindeki teetleri hangi dorulardr?
31. (x) = x3 3x2 1, x 2 olsun. d1@dxin x = 1 = (3)
noktasndaki deerini bulun.
32. (x) = x 4x 5, x 2 olsun. d @dxin x = 0 = (5)
noktasndaki deerini bulun.
2
35. a. m sfrdan farkl bir sabit olmak zere, (x) = mx fonksiyonunun tersini bulun.
c. Grafikleri y = x dorusuna paralel olan fonksiyonlarn tersleri

hakknda ne gibi bir sonu karrsnz?
38. a. (x) = x + 1in tersini bulun. y = x + 1 dorusunun grafiini
y = x dorusuyla birlikte izin. Dorular hangi ayla kesiir?
b. (x) = x + bnin (b sabit) tersini bulun. y = x + b dorusu
y = x dorusuyla hangi ay yapar?
c. Grafikleri y = x dorusuna dik olan fonksiyonlarn tersleri
hakknda ne gibi bir sonu karrsnz?

39. Blm 4.3teki gibi, bir I aralnn herhangi iki x1 ve x2
noktasnda
x2 7 x1 Q sx2 d 7 sx1 d .
ise (x) fonksiyonu I aralnda artan bir fonksiyondur. Ayn ekilde, I aralnn herhangi iki x1 ve x2 noktasnda
x2 7 x1
sx2 d 6 sx1 d .
ise, (x) fonksiyonu I aralnda azalan bir fonksiyondur. Artan ve

azalan fonksiyonlarn bire bir olduklarn gsterin. Yani, Idaki
herhangi x1 ve x2 noktas iin, x2 x1nin (x2) (x1) anlamna
geldiini gsterin.
Altrma 39un sonularn kullanarak 4044 altrmalarndaki
fonksiyonlarn kendi tanm kmelerinde terslerinin var olduunu gsterin. Teorem 1i kullanarak d1@dx iin bir forml bulun.
40. sxd = s1>3dx + s5>6d
41. sxd = 27x 3
42. sxd = 1 - 8x 3
43. sxd = s1 - xd3
44. sxd = x
5>3
7.1
45. (x) bire-bir ise, g(x) = (x) hakknda bir ey sylenebilir mi? O
da bire-bir midir? Yantnz aklayn.
46. (x) bire-bir ise ve (x) hi 0 olmuyorsa, h(x) = 1@(x) hakknda
bir ey sylenebilir mi? O da bire-bir midir? Yantnz aklayn.
47. gnin deer kmesinin, g bilekesi tanml olacak ekilde,
nin tanm kmesi iinde olduunu varsayn. ve g bire-bir ise,
g hakknda bir ey denebilir mi? Yantnz aklayn.
48. Bir g bilekesi bire-bir ise, g bire-bir olmak zorunda mdr?
Yantnz aklayn.
49. (x)in [a, b] aralnda pozitif, srekli ve artan olduunu varsayn. nin grafiini yorumlayarak
b
sbd
-1syd dy = bsbd - asad .
sxd dx +
Lsad
La
olduunu gsterin.
475
Sonra W ve S fonksiyonlarnn [a, b] aralnn bir noktasnda

uyutuklarn ve [a, b]de trevlerinin ayn olduunu gsterin. Blm 4.8, Altrma 102de grdnz gibi, bu [a, b] aralndaki
her t deerleri iin W(t) = S(t) olmasn garantiler. (Kaynak:
Disks and Shells Revisited, Walter Carlip, American Mathematical Monthly, Vol. 98, No. 2, ubat 1991, sayfa 154-156.)
5360 altrmalarnda, baz fonksiyonlar ve terslerinin belirli noktalardaki trevleri ve lineer yaklam fonksiyonlaryla birlikte aratracaksnz. BCSnizi kullanarak aadaki admlar gerekletirin.
a. y = (x) fonksiyonunun grafiini verilen aralkta treviyle birlikte
izin. Bu aralkta f nin bire-bir olduunu nereden bildiinizi
aklayn.
b. y = (x) denkleminden xi y cinsinden zn ve ortaya kan ters
fonksiyona g deyin.
c. Belirtilen (x0, (x0)) noktasnda f nin teetinin denklemini bulun.
50.
ax + b
cx + d
kesirli fonksiyonunun tersinin olabilmesi iin a, b, c ve d sabitleri
zerindeki koullar belirleyin.
sxd =
51. 1(x) yerine g(x) yazarsak, (1) denklemi

gssadd =
1
, veya
or gssadd # sad = 1 .
sad
d. gnin 45 lik y = x dorusuna (birim fonksiyonun grafii) gre simetrik olarak yerletirilen ((x0), x0) noktasndaki teetinin denklemini bulun. Teorem 1i kullanarak bu teetin eimini bulun.
e. , g ve birim fonksiyonlarn, iki teeti ve (x0, (x0)) ile ((x0), x0)
noktalarn birletiren doru parasn izin. Ana kegen zerinde grdnz simetrileri tartn.
2
x 4,
3
53. y = 23x - 2,
eklinde yazlabilir. Eer a yerine x yazarsak,

gssxdd # sxd = 1.
elde ederiz. Son denklem size Zincir kuraln anmsatabilir ve
gerekten de aralarnda bir iliki vardr.
ve gnin birbirlerinin tersi olan trevlenebilir fonksiyonlar
olduklarn varsayn, bylece (g )(x) = x olur. (g )(x)i g ve
nin trevlerinin bir arpm olarak ifade etmek iin zincir
kuraln kullanarak, bu denklemin iki tarafnn da xe gre
trevini aln. Ne buluyorsunuz? (Bu Teorem 1in ispat deildir,
nk burada teoremin g = 1in trevlenebilir olduunu
syleyen sonucunu kabul ediyoruz.)
52. Hacim bulmak iin pul ve kabuk yntemlerinin denklii ,
a 0 olmak zere, a x b aralnda trevlenebilir ve artan
olsun ve nin trevlenebilir bir 1 tersinin var olduunu kabul
edin. nin grafii ile x = a ve y = (b) dorularnn snrlad
blgeyi y-ekseni etrafnda dndrerek bir cisim retin. Bu durumda, hacim iin pul ve kabuk yntemlerinin verecei integrallerin deerleri ayndr:
sbd
p ss -1s ydd2 - a 2 d dy =
2pxssbd - sxdd dx .
La
Lsad
Bunu gstermek iin aadakileri tanmlayn:
std
Wstd =
Lsad
pss -1s ydd2 - a 2 d dy
Sstd =
La
2pxsstd - sxdd dx .
x0 = 3
54. y =
3x + 2
,
2x - 11
55. y =
4x
,
x2 + 1
-1 x 1,
x0 = 1>2
56. y =
x3
,
x + 1
-1 x 1,
x0 = 1>2
-2 x 2,
2 x 5,
x0 =
27
10
-2 x 2,
x0 =
3
2
57. y = x 3 - 3x 2 - 1,
58. y = 2 - x - x 3,
59. y = e x,
x0 = 1>2
-3 x 5,
x0 = 1
p
p
x , x0 = 1
2
2
61 ve 62 altrmalarnda, belirtilen aralklarda verilen denklemlerle
kapal olarak tanmlanan y = (x) ve x = 1(y) fonksiyonlar iin yukardaki admlar tekrarlayn.
60. y = sin x,
61. y 1>3 - 1 = sx + 2d3,

62. cos y = x
1>5
-5 x 5,
0 x 1,
x0 = 1>2
x0 = -3>2
476
7.2
Doal Logaritmalar
Herhangi bir a pozitif says iin, x bir tamsay veya rasyonel say iken (x) = ax fonksiyonunun deerini tanmlamak kolaydr. x irrasyonel iken axin anlam ok ak deildir. Benzer ekilde, (x) = axin tersi olan loga x logaritma fonksiyonunun tanm tamamen ak deildir. Bu blmde, a saysnn nemli bir zel deer olduu doal logaritma fonksiyonunu
tanmlamak iin integral hesab kullanacaz. Bu fonksiyon, genel stel ve logaritmik fonksiyonlar, y = ax ve y = loga x tanmlamamz ve incelememizi salar.
Logaritmalar balangta aritmetik hesaplamalarda nemli roller oynamtr. Tarihsel
olarak, be, sekiz hatta daha fazla ondalk basamaa kadar doru, uzun logaritma tablolarnn hazrlanmasnda olduka byk emek harcanmtr. Modern an elektronik hesap
makinelerinden, bilgisayarlarndan nce her mhendisin logaritmik lekli srgl hesap
cetvelleri vard. Logaritmalarla hesaplamalar, onyedinci-yzylda denizcilikteki ve gkyz mekaniindeki byk gelimelerin yaplmasn salamtr. Bu gn, byle hesaplamalarn hesap makineleri veya bilgisayarlar kullanlarak yapldn biliyoruz. Fakat, logaritmalarn zellikleri ve pek ok uygulamas, imdiye kadar olduu gibi nemlidir.
Doal Logaritma Fonksiyonunun Tanm

Logaritmalar tanmlamann ve anlamann gvenilir bir yolu, Analizin Temel Teoremi
sayesinde bir integral olarak tanmlanan doal logaritma fonksiyonunun bir incelemesiyle
balar.
Bu yaklam dolayl gzkse de logaritmik ve stel fonksiyonlarn bildik zelliklerini
abucak elde etmemizi salar. imdiye kadar incelediimiz fonksiyonlar analiz teknikleri
kullanlarak incelenmitir. Fakat, burada daha temel olan baz eyler yapyoruz. Logaritmik ve stel fonksiyonlarn tanmlar iin analiz kullanyoruz.
Pozitif bir x saysnn ln x olarak yazlan doal logaritmas, bir integralin deeridir.
TANIM
Doal Logaritma Fonksiyonu

x
ln x =
1
dt,
L1 t
x 7 0
x 1 ise ln x, t = 1 den t = xe kadar y = 1@t erisinin altndaki alandr (ekil 7.9).

0 x 1 iin ln x, xten 1e kadar erinin altndaki alann negatifini verir. Fonksiyon
x 0 iin tanml deildir. Ayrca, belirli integraller iin Sfr Geniliinde Aralk
kuralndan
1
1
ln 1 =
dt = 0.
L1 t
dir.
7.2
y
0 x 1 ise ln x
1
L
Doal Logaritmalar
477
1
1
t dt L t dt
x
bu alann negatifini verir.

x
1
x 1 ise, ln x
t dt
1
L
bu alan verir.
y ln x
1
1
y x
0
x
1
x 1 ise, ln x
1
L
1
t dt 0 olur.
y ln x
TABLO 7.1 ln x in tipik 2 basamakl
EKL 7.9 y = ln xin grafii ve onun

y = 1>x, x 7 0 .fonksiyonuyla olan ilikisi. x,
1den saa doru ilerlerken, logaritmann grafii
x-ekseninden ykselir ve x, 1den sola doru
giderken eksenden aa iner.
deerleri
x
ln x
0
0.05
0.5
1
2
3
4
10
tanmsz
-3.00
-0.69
0
0.69
1.10
1.39
2.30
ekil 7.9da y = 1@xin grafiini gsterdiimizi, fakat integralde y = 1@t kullandmza dikkat edin. Herey iin x kullanmak bize
x
ln x =
L1
1
x dx,
verirdi ki, burada x iki farkl anlama gelmektedir. Dolaysyla integrasyon deikenini tye
deitiririz.
Blm 5.1deki gibi, t = 1 ve t = x arasnda y = 1@tnin grafii altndaki alana sonlu
yaklamlar elde etmek iin dikdrtgenler kullanarak ln x fonksiyonunun deerlerine
yaklaabiliriz. Tablo 7.1 de birka deer verilmitir. Doal logaritmas 1e eit olan nemli
bir say vardr.
TANIM
e Says
e says, doal logaritma fonksiyonunun tanm kmesinde
ln (e) = 1
eitliini salayan saydr.
Geometrik olarak e says, x-ekseninde y = 1@tnin grafii altnda ve [1, e] aral zerindeki alann tam olarak birim karenin alanna eit olduu noktaya kar gelen saydr.
ekil 7.9daki renkli blgenin alan x = e iken 1 birim karedir.
478
y = ln xin Trevi
Analizin Temel Teoreminin birinci ksmndan (Blm 5.4)
x
d
d
1
1
ln x =
dt = x .
dx
dx L1 t
bulunur. Her pozitif x deerinde, ln xin trevi yledir:
d
1
ln x = x .
dx
Bu nedenle, y = ln x fonksiyonu dy@dx = 1@x, x 0, y(1) = 0 balang deer probleminin

zmdr. Trevin daima pozitif olduuna dikkat edin, bu nedenle doal logaritma fonksiyonu artandr ve bylece bire-bir dir ve tersi vardr. Tersi, Blm 7.3te incelenmektedir.
u, xin, ln unun tanml olaca ekilde deerleri pozitif olan trevlenebilir bir fonksiyonu ise, y = ln u fonksiyonuna
dy
dy du
=
dx
du dx
Zincir Kuraln uygulamak
d
d
du
1 du
ln u =
ln u #
=
.
u dx
dx
du
dx
verir.
d
1 du
ln u =
,
u dx
dx
RNEK 1
(a)
u 7 0
Doal Logaritmalarn Trevleri
d
1 d
1
1
ln 2x =
s2xd =
s2d = x
2x dx
2x
dx
(b) u = x 2 + 3 ile (1) denklemi

d
2x
1 # d 2
1 #
ln sx 2 + 3d = 2
sx + 3d = 2
2x = 2
.
dx
dx
x + 3
x + 3
x + 3
verir.
(1)
7.2
Doal Logaritmalar
479
rnek 1adaki kayda deer olaya dikkat edin. y = ln 2x fonksiyonunun trevi y = ln xin
trevi ile ayndr. Bu, her pozitif a says iin dorudur:
d
1 # d
1
1
ln ax =
saxd = ax sad = x .
ax dx
dx
(2)
Ayn treve sahip olduklarndan, y = ln ax ve y = ln x fonksiyonlar bir sabit kadar fark ederler.
TARHSEL BYOGRAF
Logaritmalarn zellikleri
John Napier
(15501617)
Logaritmalar John Napier tarafndan bulunmutu ve modern bilgisayarlardan nce aritmetik hesaplamalardaki tek en nemli gelimeydi. Onlar bu kadar kullanl yapan ey,
logaritma zelliklerinin, pozitif saylarn arpmnn, logaritmalarn toplayarak yaplabilmesini, pozitif saylarn blmnn, logaritmalarn kararak yaplabilmesini salamas
ve bir saynn kuvvetini almay, saynn logaritmasn kuvvet ile arparak yaplmasn
salamasndandr. Bu zellikleri Teorem 2de bir kurallar zinciri olarak zetliyoruz. imdilik Kural 4teki r kuvvetini rasyonel say olarak kstlyoruz; kural ispatladmzda
nedenini greceksiniz.
TEOREM 2 Logaritmalarn zellikleri

Herhangi a 0 ve x 0 saylar iin, doal logaritma u kurallar salar:
1.
arpm Kural:
ln ax = ln a + ln x
2.
Blm Kural:
a
ln x = ln a - ln x
3.
1
arpmaya Gre Ters Kural: ln x = -ln x
4.
Kuvvet Kural:
ln x r = r ln x
Bu kurallarn nasl uygulandn rnekliyoruz.
RNEK 2
Logaritmalarn zelliklerini Yorumlamak
(a) ln 6 = ln s2 # 3d = ln 2 + ln 3
(b) ln 4 - ln 5 = ln
(c) ln
4
= ln 0.8
5
1
= -ln 8
8
= -ln 23 = -3 ln 2
RNEK 3
arpm
Blm
arpmaya gre ters
Kuvvet
zellikleri Fonksiyon Formllerine Uygulamak
(a) ln 4 + ln sin x = ln s4 sin xd

(b) ln
x + 1
= ln sx + 1d - ln s2x - 3d
2x - 3
arpm
Blm
a = 1 ile Kural 2
r rasyonel
480
1
(c) ln sec x = ln cos x = -ln cos x
3
(d) ln2
x + 1 = ln sx + 1d1>3 =
arpmaya gre ters
1
ln sx + 1d
3
Kuvvet
imdi Teorem 2nin ispatn veriyoruz. spattaki admlar, logaritma ieren problemlerin zmnde kullanlanlara benzerdir.
ln ax = ln a + ln xin ispat: Aklamas allmadktr ve ktr. ln ax ve ln xin trevlerinin ayn olduunun (2 denklemi) gzlenmesiyle balar. Bu durumda, Ortalama Deer
Teoreminin 2. Sonucuna gre, fonksiyonlar bir sabit kadar fark etmelidir, bu da herhangi
bir C sabiti iin
ln ax = ln x + C
demektir.
Bu son denklem xin btn pozitif deerlerinde geerli olduundan, x = 1 iin de
geerli olmaldr. Bylece:
ln sa # 1d = ln 1 + C
ln a = 0 + C
ln 1 = 0
C = ln a.
bulunur. Yerine yazmakla
ln ax = ln a + ln x
sonucunu elde ederiz.
ln x r = r ln xin ispat (rnin rasyonel olduunu varsayarak)
z. xin btn pozitif deerlerinde
d
1 d r
ln x r = r
sx d
dx
x dx
=
1 r-1
rx
xr
d
1
= r# x =
sr ln xd.
dx
Yine eit-trev fikrini kullanaca-
u = x r ile (1) denklemi

te buras rnin rasyonal olmasn
istediimiz yerdir, en azndan imdilik.
Kuvvet kuraln sadece rasyonel saylar
iin ispatladk.
olur. ln xrin ve r ln xin trevleri ayn olduundan dolay, bir C sabiti iin
ln xr = r ln x + C
olmaldr. xi bir almak Cyi sfra eitler ve ispat tamamlanr.
Altrma 84te Kural 2yi ispatlamanz istenmektedir. Kural 3, Kural 2nin bir zel halidir, a = 1 yazarak ve ln 1 = 0 olduu not edilerek elde edilir. Bylece Teorem 2nin btn durumlarn gsterdik.
Kural 4 irrasyonel rler iin henz ispat etmedik; bu duruma Blm 7.3te
dneceiz. Kural btn rler iin salanr, rasyonel veya irrasyonel.
ln xin Grafii ve Deer Kmesi

d(ln x)@dx = 1@x trevi x 0 iin pozitiftir, dolaysyla xin artan bir fonksiyonudur.
kinci trev, 1@x2 negatiftir, dolaysyla ln xin grafii aa konkavdr.
7.2
481
Doal Logaritmalar
[1, 2] aralnda y = 1@xin grafii altndaki alan dnerek ln 2 deerini tahmin edebiliriz. ekil 7.10da [1, 2] aralnda ykseklii y = 1@2 olan bir dikdrtgen grafiin altna
uyar. Bu nedenle, ln 2ye eit olan grafiin altndaki alan, dikdrtgenin alan
1@2den byktr. Yani, ln 2 1@2dir. Bu kadarn bilmek,
1
2
n
1
ln 2n = n ln 2 7 n a b =
2
2
y
y 1x
EKL 7.10 Ykseklii y = 1@2 olan

dikdrtgen y = 1@x aral iin
1 x 2in grafiinin altna uyar.
ve
n
1
ln 2-n = -n ln 2 6 -n a b = - .
2
2
verir. Bunlardan da
ve
and
lim ln x = q
x: q
lim ln x = - q .
x:0+
elde edilir. x 0i iin tanmladk, dolaysyla ln xin tanm kmesi pozitif reel saylar
kmesidir. Yukardaki sonular ve Ara Deer Teoremi, deer kmesinin, ekil 7.9da gsterilen y = ln xin grafiini verecek ekilde, btn reel saylar kmesi olduunu gsterir.
1 s1/ud du ntegrali
(1) Denklemi, u pozitif trevlenebilir bir fonksiyon iken
L
1
u du = ln u + C
(3)
integral formlne yol aar, fakat ya u negatifse ne olur? u negatifse, u pozitiftir ve

L
1
u du =
1
ds -ud
s
-ud
L
u yerine u yazlm (3) Denk.
= ln s -ud + C.
(4)
elde edilir. Her durumda sa taraftaki ifadenin ln u u u + C olduuna dikkat ederek, (3)
ve (4) denklemlerini tek bir denklemde birletirebiliriz. (3) denkleminde, u 0 olduu
iin ln u = ln u u u; (4) denkleminde ise, u 0 olduu iin ln(u) = ln u u u olur. u ister
negatif, ister pozitif osun, 1@u) dunun integrali ln u u u + Cdir.
Hibir zaman sfr deerini almayan trevlenebilir bir u fonksiyonu iin,
1
u du = ln u + C.
dir.
(5) Denklemi, 1@unun tanm kmesinin herhangi bir yerinde uygulanabilir.
L
olduunu biliyoruz.
u n du =
un + 1
+ C,
n + 1
ve nrational
rasyonel
n Z -1 and
(5)
482
(5) denklemi n = 1 olduunda ne yaplacan syler. (5) denklemi, belirli formdaki integrallerin logaritmaya yol atn syler. u = (x) ise du = (x) dxdir ve
L
1
u du =
sxd
dx.
L sxd
olur. Dolaysyla (5) denklemi, (x) verilen tanm aralnda sabit bir iareti olan
trevlenebilir bir fonksiyon ise
sxd
dx = ln sxd + C
L sxd
verir.
RNEK 4
(5) Denklemini Uygulamak
(a)
2x
du
dx =
u = ln u d
x
5
0
-5
-5
L
L
-1
-1
u = x2 - 5, du = 2x dx,
us0d = -5, us2d = -1
= ln -1 - ln -5 = ln 1 - ln 5 = -ln 5
p>2
(b)
L-p>2
4 cos u
2
du =
u du
3 + 2 sin u
L1
= 2 ln u d
u = 3 + 2 sin u, du = 2 cos u du,

us -p>2d = 1, usp>2d = 5
5
1
= 2 ln 5 - 2 ln 1 = 2 ln 5
[p@2, p@2] zerinde u = 3 + 2 sin unn daima pozitif olduuna dikkat edin, bu yzden
(5) denklemi uygulanabilir.
Tan x ve cot xin ntegralleri

(5) denklemi bize en sonunda tanjant ve kotanjant fonksiyonlarnn integrallerinin nasl
alnacan syler. Tanjant fonksiyonu iin
L
tan x dx =
= -
sin x
cos x dx =
u = cos x 7 0 on s -p>2, p>2d,

du = -sin x dx
-du
u
du
u = -ln u + C
= -ln cos x + C = ln
1
+ C
cos
x
arpmaya gre ters
= ln sec x + C.
bulunur. Kotanjant iinse
L
cot x dx =
cos x dx
du
=
u
sin
x
L
L
= ln u + C = ln sin x + C = -ln csc x + C.

elde edilir.
u = sin x,
du = cos x dx
7.2
Doal Logaritmalar
tan u du = -ln cos u + C = ln sec u + C
cot u du = ln sin u + C = -ln csc x + C
483
RNEK 5
p>6
L0
p>3
tan 2x dx =
L0
du
tan u #
1
=
2
2 L0
p>3
1
ln sec u d
2
0
p>3
tan u du
1
1
sln 2 - ln 1d = ln 2
2
2
u = 2x,
dx = du>2,
us0d = 0,
usp>6d = p>3 aln.
Logaritmik Trev Alma

arpm, blm ve kuvvet ieren formllerle verilmi olan pozitif fonksiyonlarn trevleri,
trev almadan nce iki tarafn da doal logaritmasn alrsak, daha kolay bulunur. Bu, trev
almadan nce formlleri basitletirmek iin logaritma kurallarn kullanmamza olanak
salar. Logaritmik trev alma ad verilen bu ilem aadaki rnekte kullanlmaktadr.
RNEK 6
Logaritmik Trev Almay Kullanmak

y =
sx 2 + 1dsx + 3d1>2
,
x - 1
x 7 1. ise dy@dxi bulun.
zm
ki tarafn da doal logaritmasn alr ve sonucu logaritma zellikleri ile
sadeletiririz:
ln y = ln
sx 2 + 1dsx + 3d1>2
x - 1
= ln ssx 2 + 1dsx + 3d1>2 d - ln sx - 1d
Kural 2
= ln sx 2 + 1d + ln sx + 3d1>2 - ln sx - 1d
Kural 1
1
ln sx + 3d - ln sx - 1d.
2
Kural 3
= ln sx 2 + 1d +
Daha sonra, sol tarafta (1) denklemini kullanarak, iki tarafn da xe gre trevini alrz:
1 dy
1
1
#
y dx = x 2 + 1 2x + 2
1
1
.
x + 3
x - 1
Artk dy@dxi zebiliriz:

dy
2x
1
1
= ya 2
+
b.
2x
+
6
x
1
dx
x + 1
484
Son olarak, yyi yerine yazarz:

dy
sx 2 + 1dsx + 3d1>2
2x
1
1
+
=
a 2
b.
x - 1
2x
+
6
x
1
dx
x + 1
rnek 6da Blm ve arpm Kurallarn kullanarak yaplacak dorudan hesaplama ok
daha uzun srecektir.
ALITIRMALAR 7.2
25. y = ussin sln ud + cos sln udd
Logaritmalarn zelliklerini Kullanmak

1. Aadaki logaritmalar ln 2 ve ln 3 cinsinden ifade edin.
b. ln (4> 9)
a. ln 0.75
3
9
d. ln2
e. ln 322
c. ln (1> 2)
a. ln (1> 125)
f. ln 213.5
3 ve 4 altrmalarndaki ifadeleri sadeletirmek iin logaritmalarn

zelliklerini kullann.
c.
b. ln s3x2 - 9xd + ln a
1
b
3x
1
ln s4t 4 d - ln 2
2
4. a. ln sec u + ln cos u
x2x + 1
1 + ln t
29. y =
1 - ln t
33. y = ln a
b. ln s8x + 4d - 2 ln 2
35. y =
11. y = ln su + 1d
12. y = ln s2u + 2d
45.
13. y = ln x 3
14. y = sln xd3
23. y = ln sln xd
16. y = t2ln t
x3
x3
ln x 3
9
1 + ln t
20. y =
t
x ln x
22. y =
1 + ln x
18. y =
24. y = ln sln sln xdd
L-3
C sx + 2d20
3
ln 2t dt
36. y =
L2x
ln t dt
dx
x
2y dy
2
L y - 25
sin t
dt
L0 2 - cos t
2
43.
x4
x4
ln x 4
16
ln t
19. y = t
ln x
21. y =
1 + ln x
sx + 1d5
2x
38.
3 dx
3x
- 2
L-1
40.
8r dr
2
4r
- 5
L
41.
8. y = ln st 3>2 d
10
10. y = ln x
17. y =
Lx2>2
-2
6. y = ln k x, k constant
15. y = t sln td
34. y = ln
2sin u cos u
b
1 + 2 ln u
39.
536 altrmalarnda, ynin hangisi uygunsa x, t veya uya gre

trevini bulun.
21 - x
x2
37.
Logaritmalarn Trevleri
7. y = ln st 2 d
3
9. y = ln x
32. y = ln a
ntegrasyon
3 2
t - 1 - ln st + 1d
c. 3 ln2
5. y = ln 3x
sx 2 + 1d5
1 1 + x
ln
2 1 - x
30. y = 2ln 1t
31. y = ln ssec sln udd
e. ln 0.056
sin u
b
5
28. y =
c. ln 727
b. ln 9.8
f. sln 35 + ln s1>7dd>sln 25d
3. a. ln sin u - ln a
27. y = ln
2. Aadaki logaritmalar ln 5 ve ln 7 cinsinden ifade edin.

d. ln 1225
26. y = ln ssec u + tan ud
L1
2 ln x
x dx
p>3
42.
L0
4
44.
dx
L2 x ln x
47.
dx
2
L2 xsln xd
3 sec2 t
dt
6
L + 3 tan t
p>2
49.
53.
p>2
50.
2 cot
u
du
3
52.
dx
L 21x + 2x
54.
Lp>2
dx
L2
2x2ln x
sec y tan y
dy
48.
L 2 + sec y
x
dx
2
51.
16
46.
tan
L0
4 sin u
du
1 - 4 cos u
Lp>4
cot t dt
p>12
L0
6 tan 3x dx
sec x dx
L 2ln ssec x + tan xd
7.2
2
L =
5568 altrmalarnda, ynin verilen bamsz deikene gre trevini

logaritmik trev alarak bulun.
55. y = 2xsx + 1d
57. y =
56. y = 2sx + 1dsx - 1d

2
t
At + 1
58. y =
1
A t st + 1d
59. y = 2u + 3 sin u
60. y = stan ud22u + 1
61. y = t st + 1dst + 2d
62. y =
u + 5
63. y =
u cos u
64. y =
1
t st + 1dst + 2d
u sin u
2sec u
sx + 1d10
x2x + 1
65. y =
sx + 1d2>3
67. y =
66. y =
xsx - 2d
68. y =
B x2 + 1
C s2x + 1d5
3
xsx + 1dsx - 2d
Bsx 2 + 1ds2x + 3d
69. Aadakilerin yerel ekstremumlarnn yerlerini bulun ve
tanmlayn.
a. ln (cos x), [p@4, p@3] aralnda.
b. cos (ln x), [1@2, 2] aralnda.
70. a. x 1 iin (x) = x ln xin arttn gsterin.
b. (a) kkndan, x 1 ise ln x x olduunu gsterin.
71. x = 1den x = 5e kadar y = ln x ile y = ln 2x erileri arasnda kalan
alan bulun.
72. x = p@4den x = p@3e kadar y = tan x erisi ile x-ekseni arasnda
kalan alan bulun.
73. Birinci blgede, koordinat eksenleri, y = 3 dorusu ve
x = 2 N 2y + 1 erisi ile snrlanan blge y-ekseni etrafnda
dndrlerek bir cisim retiliyor. Cismin hacmini bulun.
74. x = p@6dan x = p@2ye kadar y = 2cot x erisiyle x-ekseni
arasnda kalan blge x-ekseni etrafnda dndrlerek bir cisim
retiliyor. Cismin hacmini bulun.
75. x = 1@2den x = 2ye kadar y = 1@x2 erisiyle x-ekseni ara-snda
kalan blge y-ekseni etrafnda dndrlerek bir cisim retiliyor.
Cismin hacmini bulun.
76. Blm 6.2, Altrma 6da, x = 0dan x = 3e kadar
y = 9x N 2x 3 + 9 erisi ile x-ekseni arasnda kalan blgeyi y-ekseni etrafnda dndrerek hacmi 36p olan bir cisim retmitik.
Blgeyi x-ekseni etrafnda dndrrseniz hacmi ne bulursunuz?
(Grafik iin Blm 6.2, Altrma 6ya bakn.)
77. Aadaki erilerin uzunluklarn bulun.
a. y = sx 2>8d - ln x,
2
4 x 8
b. x = sy>4d - 2 ln sy>4d,
4 y 12
78. (1, 0) noktasndan geen ve x = 1den x = 2ye kadar uzunluu

aadaki gibi olan bir eri bulun.
L1 A
1 +
Doal Logaritmalar
485
1
dx.
x2
T 79. a. x = 1den x = 2ye kadar y = 1@x dorusu ile x-ekseni arasnda

kalan blgenin merkezini bulun. Koordinatlar iki ondalk basamak hassaslkla bulun.
b. Blgeyi izin ve merkezi iziminizde belirtin.
80. a. x = 1den x = 16ya kadar y = 1> 1x erisi ile x-ekseni
arasnda kalan blgeyi kaplayan sabit younluklu ince bir
tabakann ktle merkezini bulun.
b. Younluk sabit olmak yerine, dsxd = 4> 1x . ise ktle
merkezini bulun.
81 ve 82 Altrmalarnda balang deer problemlerini zn.
dy
1
81.
= 1 + x , y s1d = 3
dx
d 2y
= sec2 x, y s0d = 0 and

ve ys0d = 1
dx 2
T 83. ln (1 + x)in x = 0da lineerizasyonu ln xe x = 1 civarnda yaklamda bulunmak yerine, ln(1 + x)e x = 0 civarnda yaklamda
bulunuruz. Bu yolla daha basit bir forml buluruz.
82.
a. x = 0da ln(1 + x) x lineerizasyonunu karn.

b. [0, 0.1] aralnda ln(1 + x) yerine x almann verecei hatay 5
ondalk basamaa kadar hesaplayn.
c. 0 x 0.5 iin ln(1 + x) ve xi beraber izin. Varsa, farkl
renkler kullann. Hangi noktalarda ln(1 + x) yaklam en iyi
ve en kt grnmektedir? Grafiklerden koordinatlar okuyarak, grafik izicinizin izin verdii hassaslkta hata iin bir st
snr bulun.
84. Teorem 2de 1 ve 4 Kurallarn ispatlamak iin yaptmz gibi,
logaritmalarn Blm kuraln ispatlamak iin yar-trev
dncesini kullann.
Grafik Aratrmalar
85. 0 x 10 iin, ln x, ln 2x, ln 4x, ln 8x ve ln 16xi (izebildiiniz
kadarn) birlikte izin. Neler oluyor? Aklayn.
86. 0 x 22, 2 y 0 penceresinde y = sin u x uin grafiini
izin. Neler grdnz aklayn. Yaylar tersine dndrmek
iin forml nasl deitirirdiniz?
87. a. 0 x 23 aralnda, a = 2, 4, 8, 20 ve 50 iin y = sin x ve
y = ln (a + sin x) grafiklerini birlikte izin.
b. a arttka eriler neden dzleir? (pucu: u y u iin aya bal
bir st snr bulun.)
88. y = 1x - ln x, x 7 0 ,in grafiinin bir bkm noktas var
mdr? Soruyu (a) grafiini izerek, (b) analiz kullanarak yantlamaya aln.
486
7.3
Eksponansiyel Fonksiyon
ln x fonksiyonunun teorisini gelitirirken, exp x = ex eksponansiyel fonksiyonunu ln xin
tersi olarak tantyoruz. zelliklerini inceliyoruz, trevini ve integralini hesaplyoruz.
Trevini kullanarak, n herhangi bir reel say iken, rasyonel veya irrasyonel, xnnin trevini
almak iin kuvvet kuraln ispat ediyoruz.
y
ln xin Tersi ve e Says
Tanm kmesi s0, q d ve deer kmesi s - q , q d olmak zere xin artan bir fonksiyonu
olan ln x fonksiyonunun, tanm kmesi s - q , q d ve deeri kmesi s0, q d olan bir tersi,
ln1 x vardr. ln1 xin grafii ln xin grafiinin y = x dorusuna gre simetriidir. ekil
7.11den Grebileceiniz gibi,
y ln1x
veya
x ln y
7
6
lim ln-1 x = q
x: q
(1, e)
y ln x
1
2
lim ln-1 x = 0.
x: - q
dr. ln1 x fonksiyonu exp x ile de gsterilir.

Blm 7.2de e saysn ln (e) = 1 denklemi ile tanmladk, dolaysyla
e = ln1 (1) = exp(1) dir. Bir rasyonel say olmamasna ramen, bu blmn sonlarnda
eyi bir limit olarak ifade etmenin bir yolunu greceiz. Blm 11de enin deerini bir
bilgisayarla, istediimiz basamaa kadar doruluk derecesi ile farkl bir forml kullanarak
hesaplayabileceiz (Blm 11.9, rnek 6). 15 basamaa kadar
4
e
ve
and
e = 2.718281828459045
y = ex Fonksiyonu
e saysnn rasyonel bir r kuvvetini her zamanki gibi alrz:
1
EKL 7.11 y = ln x ve y = ln x = exp xin

grafikleri. e says ln1 1 = exp (1) dir.
e 2 = e # e,
e -2 =
1
,
e2
e 1>2 = 2e,
gibi. e pozitif olduu iin er de pozitiftir. Bu ernin bir logaritmas olduu anlamna gelir.
Logaritmasn aldmz zaman,
ln er = r ln e = r 1 = r
olduunu grrz. ln x bire-bir olduundan ve (ln1 r) = r olduundan, bu denklem bize
er = ln1 r = exp r,
r rasyonel
(1)
exin Tipik Deerleri

x
-1
0
1
2
10
100
e x (yuvarlanm)
0.37
1
2.72
7.39
22026
2.6881 * 1043
olduunu syler. Henz, irrasyonel bir x iin e e ak bir anlam verecek bir yol bulmadk.
Fakat ln1 xin her x iin, rasyonel veya irrasyonel, bir anlam vardr. Bu nedenle (1) denklemi exin tanmn xin irrasyonel deerlerine geniletmek iin bir yol sunar. ln1 x fonksiyonu her x iin tanmldr, dolaysyla bunu daha nce exin deerlerinin bulunmad yerlerde exe deer vermekte kullanabiliriz.
TANIM
Doal Eksponansiyel Fonksiyon
Her x reel says iin, ex = ln1 x = exp x, olarak tanmlanr.
lk defa olarak irrasyonel bir kuvvet iin kesin bir anlam elde ettik. Eksponansiyel
fonksiyon exp x yerine genellikle ex ile gsterilir. ln x ve ex biribirilerinin tersleri olduklarndan, aadakileri yazabiliriz.
7.3
487
Eksponansiyal Fonksiyon
ex ve ln x in Ters Denklemler
eln x = x
x
ln(e ) = x
Transandantal Saylar ve
Transandantal Denklemler
Rasyonel katsayl polinom denklemlerin
zmleri olan saylara cebirsel denir:
2 cebirseldir, nk x + 2 = 0
denklemini salar ve 23 cebirseldir,
nk x2 3 = 0 denklemini salar. e ve
p gibi cebirsel olmayan saylara
transandantal denir. 1873te Charles
Hermite enin transandantalln bizim
tanmladmz anlamda ispatlamtr.
1882de, C.L.F. Lindemann pnin
transandantalln ispatlamtr.
Bugn, bir y = f(x) fonksiyonuna, Pler
xin rasyonel katsayl polinomlar olmak
zere,
(her x 0 iin)
(2)
(her x iin)
(3)
ln xin tanm kmesi s0, q d ve deer kmesi s - q , q d dur. Dolaysyla, exin tanm
kmesi s - q , q d ve deer kmesi s0, q d dur.
RNEK 1
Ters Denklemleri Kullanmak

2
(a) ln e = 2
(b) ln e -1 = -1
(c) ln 2e =
(d)
(e)
(f )
(g)
(h)
1
2
ln e sin x = sin x
e ln 2 = 2
2
e ln sx + 1d = x 2 + 1
3
e 3 ln 2 = e ln 2 = e ln 8 = 8
e 3 ln 2 = se ln 2 d3 = 23 = 8
Bir yol
Bir baka yol
Pn y + + P1 y + P0 = 0
eklinde bir denklemi salyorsa cebirsel
diyoruz. y = 1> 2x + 1 cebirseldir,
nk (x + 1)y2 1 = 0 denklemini
salar. Burada polinomlar P2 = x + 1,
P1 = 0 ve P0 = 1dir. Cebirsel olmayan
fonksitonlara transandantal denir.
RNEK 2
Bir ss zmek
2k
e = 10 ise kyi bulun.

zm
ki tarafn da doal logaritmasn aln:

e2k = 10
ln e2k = ln 10
2k = ln 10
k =
(3) denklemi
1
ln 10.
2
ax Genel Eksponansiyel Fonksiyonu

Her pozitif a says iin, a = eln a olduu iin, axi (eln a)x = ex ln a olarak dnebiliriz. Bundan
dolay aadaki tanm yaparz.
TANIM
Genel Eksponansiyel Fonksiyon
Herhangi a 0 ve x saylar iin, a tabanl eksponansiyel fonksiyon
ax = ex ln a
dr.
a = e iken ax = ex ln a = ex ln e = ex 1 = ex verir.
488
TARHSEL BYOGRAF
Simon Denis Poisson
(17811840)
RNEK 3
stel Fonksiyonlar Hesaplamak
23
= e 23 ln 2 L e 1.20 L 3.32
(a) 2
(b) 2p = e p ln 2 L e 2.18 L 8.8
Genel eksponansiyel fonksiyonlarn analizini ve terslerini gelecek blmde inceliyoruz. Burada, exin s kurallarn incelemek iin tanma ihtiyacmz vardr.
s Kurallar
ex, ln1 x gibi dolayl bir yoldan tanmlansa bile, cebirden bilinen tandk s kurallarna
uyar. Teorem 3 bize bu kurallarn, ln x ve exin tanmlarnn sonular olduklarn syler.
TEOREM 3
ex in s Kurallar
Her x, x1 ve x2 saylar iin ex doal eksponansiyel fonksiyonu aadaki kurallara uyar.
1.
e x1 # e x2 = e x1 + x2
2.
e -x =
3.
e x1
= e x1 - x2
e x2
4.
se x1 d x2 = e x1 x2 = se x2 d x1
1
ex
Kural 1in spat

y1 = ex1
ve
y2 = ex2
(4)
olsun. Bu durumda,
x1 = ln y1
ve
x1 + x2 = ln y1 + ln y2
= ln y1 y2
e
x1 + x2
= e
ln y1 y2
= y1 y2
x2 = ln y2
(4) denklemlerinin
iki tarafnn da
logaritmasn aln.
arpm Kural
Eksponansiyelini aln.
e ln u = u
= e x1 e x2 .
bulunur.
Kural 4n ispat da benzer ekildedir. Kural 2 ve 3, Kural 1den kar (Altrma 78).
RNEK 4
(a) e
x + ln 2
s Kurallarn Uygulamak
= e x # e ln 2 = 2e x
(b) e -ln x =
(c)
1
e
ln x
1
= x
e 2x
2x - 1
e = e
(d) se 3 d x = e 3x = se x d3
Kural 1
Kural 2
Kural 3
Kural 4
7.3
489
Teorem 3, a tabanl eksponansiyel fonksiyon ax iin de geerlidir. rnein,

a x1 # a x2 = e x1 ln a # e x2 ln a
axin tanm
= e x1 ln a + x2 ln a
Kural 1
= e sx1 + x2dln a
ln a parantezi
= a
x1 + x2
axin tanm
exin Trevi ve ntegrali

Eksponansiyel fonksiyon trevlenebilirdir, nk trevi hi sfr olamayan trevlenebilir
bir fonksiyonun tersidir (Teorem 1). Trevini, Teorem 1i ve ln xin trevi hakknda bildiklerimizi kullanarak hesaplyoruz:
y = ex = ln1 x = f 1(x)
f (x) = ln x ve
olsun. Bu durumda,
dy
d x
d -1
=
se d =
ln x
dx
dx
dx
=
=
d -1
sxd
dx
1
s sxdd
-1
=
=
1
se x d
Teorem 1
-1sxd = e x
1
1
a xb
e
1
z = ex ile szd = z with z = e x
= ex.
Yani, y = ex iin, dy@dx = ex bulduk dolaysyla, doal eksponansiyel fonksiyonun trevi
kendisidir. Blm 7.5te, bu ekilde davranan fonksiyonlarn sadece exin sabit katlar
olduunu greceiz. zet olarak,
d x
e = ex
dx
RNEK 5
Bir Eksponansiyeli Tretmek

d
d
s5e x d = 5 e x
dx
dx
= 5e x
Zincir Kural (5) denklemini her zamanki gibi daha genel bir ekle geniletir.
(5)
490
u, xin trevlenebilir herhangi bir fonksiyonu ise

d u
du
e = eu .
dx
dx
RNEK 6
(6)
Zincir Kuraln slerle Uygulamak
(a)
d
d -x
e = e -x s -xd = e -x s -1d = -e -x
dx
dx
u = x ile (6) denklemi
(b)
d sin x
d
e
= e sin x ssin xd = e sin x # cos x
dx
dx
u = sin x ile (6) denklemi
(6) denkleminin integral edeeri yledir:
RNEK 7
sleri ntegre Etmek
ln 2
(a)
e u du = e u + C.
ln 8
e 3x dx =
L0
L0
eu #
1
du
3
ln 8
1
3 L0
1 u
e d
3
0
7
1
s8 - 1d =
3
3
e u du
1
du = dx, us0d = 0 ,
3
usln 2d = 3 ln 2 = ln 23 = ln 8
u = 3x,
ln 8
p>2
(b)
L0
e sin x cos x dx = e sin x d
p>2
rnek 6daki ters trev

0
= e1 - e0 = e - 1
RNEK 8
Bir Balang Deer Problemini zmek
dy
= 2x,
dx
balang deer problemini zn.
ey
zm
x 7 23;
ys2d = 0.
Diferansiyel denklemin iki tarafn da xe gre integre ederek

ey = x2 + C
elde ederiz.
7.3
491
Cyi bulmak iin y(2) = 0 balang koulunu kullanrz::

C = e0 (2)2
= 1 4 = 3
y
Bu e nin formln tamamlar:

ey = x2 3
yyi bulmak iin, iki tarafn da logaritmasn alrz:
ln e y = ln sx 2 - 3d
y = ln sx 2 - 3d.
zmn x 7 23. iin geerli olduuna dikkat edin.
zm esas denklemde yerine koyarak kontrol edelim.
ey
dy
d
= e y ln sx 2 - 3d
dx
dx
= ey
2x
x2 - 3
2
= e ln sx
- 3d
ln (x2 3)n trevi
2x
x2 - 3
= sx 2 - 3d
2x
x - 3
2
y = ln sx 2 - 3d
e ln y = y
= 2x
buluruz. zm dorudur.
Bir Limit Olarak fade Edilmi e Says

e saysn, ln e = 1 eitliini salayan say olarak veya exp(1) sayys olarak tanmladk. e
saysnn, logaritmik ve eksponansiyel fonksiyonlar iin nemli bir sabit olduunu gryoruz, fakat saysal deeri nedir? Aadaki teorem, e saysn bir limit olarak hesaplamann
bir yolunu gstermektedir.
TEOREM 4
e says
Bir Limit Olarak e Says

e = lim s1 + xd1>x .
x:0
limiti olarak hesaplanabilir.

spat f (x) = ln x ise sxd = 1>x, dir ve f (1) = 1 dir. Fakat, trev tanmna gre,
s1 + hd - s1d
s1 + xd - s1d
= lim
x
h
h:0
x:0
s1d = lim
ln s1 + xd - ln 1
1
= lim x ln s1 + xd
x
x:0
x:0
= lim
= lim ln s1 + xd1/x = ln c lim s1 + xd1/x d

x:0
x:0
ln 1 = 0
ln sreklidir.
492
f (1) = 1 olduundan,
ln c lim s1 + xd1>x d = 1
x:0
buluruz. Bu nedenle
lim s1 + xd1>x = e
x:0
ln e = 1 ve ln bire-bir dir
y = 1@x yazmakla, Teorem 4teki limiti

y
1
e = lim a1 + y b .
y: q
(7)
olarak ifade edebiliriz.

Blmn banda, 15 basamaa kadar e = 2.718281828459045 olduunu belirtmitik.
Kuvvet Kural Genel Hali

Artk xnyi herhangi bir x 0 ve herhangi bir n reel says iin xn = en ln x olarak tanmlayabiliriz. Dolaysyla, ln xn = n ln x denklemindeki n artk rasyonel olmak zorunda deildir
x 0 olduu srece herhangi bir say olabilir:
ln x n = ln se n ln x d = n ln x
ln eu = u, u keyfi
ax@ay = axy kural ve xn = en ln x tanm, birlikte, trev alma iin Kuvvet Kuraln son
haliyle yazmamz salarlar. xnnin xe gre trevini almak
d n
d n ln x
x =
e
dx
dx
= e n ln x #
xn, x > 0n tanm
d
sn ln xd
dx
n
= xn # x
eu iin Zincir Kural

Yine tanm
= nx n - 1 .
verir. Ksaca, x 0 olduu srece
d n
x = nx n - 1 .
dx
olur. Zincir Kural bu eitlii Kuvvet Kuralnn son haline geniletir.
Kuvvet Kural ( Genel Hal)

u, xin trevlenebilir pozititf bir fonksiyonu ve n herhangi bir reel say ise, bu
durumda unde xin trevlenebilir bir fonksiyonudur:
d n
du
u = nu n - 1 .
dx
dx
7.3
RNEK 9
Kuvvet kuraln rrasyonel Kuvvetlerle Kullanmak
d 22
x
= 22x 22 - 1
(a)
dx
sx 7 0d
d
s2 + sin 3xdp = ps2 + sin 3xdp - 1scos 3xd # 3
dx
(b)
= 3ps2 + sin 3xdp - 1scos 3xd.
ALITIRMALAR 7.3
Eksponansiyel ve Logaritmalarla Cebirsel Hesaplamalar
27. y = cos se -u d
28. y = u3e -2u cos 5u
14 altrmalarndaki byklkler iin basit ifadeler bulun.
29. y = ln s3te -t d
30. y = ln s2e -t sin td
31. y = ln a
32. y = ln a
1. a. e ln 7.2
2. a. e ln sx
b. e -ln x
2
+y d
c. e ln x - ln y
b. e -ln 0.3
c. e ln px - ln 2
3. a. 2 ln 2e
b. ln sln e e d
c. ln se -x
4. a. ln se sec u d
b. ln se se d d
- y2
eu
b
1 + eu
33. y = e scos t + ln td
b
1 + 2u
34. y = e sin tsln t 2 + 1d
e 2x
ln x
c. ln se 2 ln x d
35. y =
Logaritmik veya Eksponansiyel Terimli

Denklemleri zmek
sin e t dt
L0
2u
36. y =
Le41x
ln t dt
510 altrmalarnda, yyi t veya x cinsinden zn.

5. ln y = 2t + 4
6. ln y = -t + 5
7. ln sy - 40d = 5t
8. ln s1 - 2yd = t
37. ln y = e y sin x
38. ln xy = e x + y
39. e 2x = sin sx + 3yd
40. tan y = e x + ln x
ntegraller
9. ln sy - 1d - ln 2 = x + ln x
se 3x + 5e -x d dx
10. ln sy 2 - 1d - ln sy + 1d = ln ssin xd
41.
11 ve 12 altrmalarnda kyi zn.
43.
Lln 2
45.
11. a. e 2k = 4
1
12. a. e 5k =
4
b. 100e 10k = 200
c. e k>1000 = a
b. 80e k = 1
c. e sln 0.8dk = 0.8
13. a. e
= 27
b. e
kt
15. e 2t = x 2
c. e
1
10
sln 0.2dt
= 0.4
c. e sln 2dt =
1
2
16. e sx de s2x + 1d = e t
Trevler
1736 altrmalarnda, ynin x, t veya uya gre, hangisi uygunsa.
trevini aln.
19. y = e
20. y = e s41x + x
5 - 7x
21. y = xe x - e x
2
23. y = sx - 2x + 2de
51.
25. y = e ussin u + cos ud
8e sx + 1d dx
46.
24. y = s9x 2 - 6x + 2de 3x

26. y = ln s3ue -u d
2t e -t dt
48.
50.
52.
L0
57.
58.
2e s2x - 1d dx
e x>4 dx
L0
e -2r
L 2r
dr
t 3e st d dt
2
54.
p>4
55.
e -x dx
ln 16
e x>2 dx
e 1>x
dx
53.
2
L x
22. y = s1 + 2xde -2x

x
L-ln 2
Lln 4
e 2r
dr
49.
L 2r
18. y = e 2x>3
17. y = e -5x
44.
47.
1
=
2
s2e x - 3e -2x d dx
e x dx
ln 9
b. e kt =
14. a. e -0.01t = 1000
ln 3
1316 altrmalarnda tyi zn.

-0.3t
42.
e -1>x
dx
3
L x
p>2
s1 + e tan u d sec2 u du
56.
Lp>4
e sec pt sec pt tan pt dt

e csc sp + td csc sp + td cot sp + td dt
s1 + e cot u d csc2 u du
493
494

2ln p
ln sp>2d
2e y cos e y dy
59.
60.
Lln sp>6d
er
61.
r dr
L1 + e
L0
dx
1
+
ex
L
62.

dy
63.
= e t sin se t - 2d, y sln 2d = 0
dt
65.
66.
d 2y
dx 2
d 2y
dt 2
= 2e ,
b. ln xin [0, e] aralndaki ortalama deerini bulun.

76. f (x) = 1@xin [1, 2] aralndaki ortalama deerini bulun.
ve
and
77. exin x = 0da lineerizasyonu.
ys0d = 0
a. x = 0da ex 1 + x lineer yaklamn elde edin.

2t
= 1 - e ,
y s1d = -1
ve
and
x
T b. [0,0.2] aralnda e yerine 1 + x yazmann getirecei hatay 5
ondalk basamak hassaslkla bulun.
ys1d = 0
67. f (x) = ex 2xin [0, 1] aralndaki mutlak maksimum ve minimum deerlerini bulun.
a. Konuda tretilen ex1ex2 = ex1+x2 denkleminden balayarak, herhangi bir x reel says iin ex = 1@ex olduunu gsterin. Sonra,
herhangi iki x1 ve x2 reel says iin ex1@ex2 = ex1x2 olduunu
gsterin.
y
y 2esin (x/2)
0
2
69. sxd = x ln s1>xdin mutlak maksimum deerini bulun ve bu

deerin nerede alndn syleyin.
70. sxd = sx - 3d2e x fonksiyonunun ve trevinin grafiklerini birlikte izin. f nin davrannn, f nn iaretleri ve deerleriyle
ilikisini yorumlayn. Grafiklerdeki nemli noktalar gerekirse
analizle belirleyin.
71. Birinci blgede, stten y = e2x erisi, alttan y = ex erisi ve sadan
x = ln 3 dorusu ile snrlanan gen blgenin alann bulun.
x@2
c. 2 x 2 aralnda ex ve 1 + xi birlikte izin. Varsa, farkl

renkler kullann. Yaklam hangi aralklarda exi fazla veya az
bulur?
78. s Kurallar
68. sxd = 2e sin sx>2d periyodik fonksiyonu ekstremum deerlerini

nerelerde alr ve bu deerler nedir?
75. a. b ln x dx = x ln x x + C olduunu gsterin.
y sln 4d = 2>p
y s0d = 1
-x
ey ey
2
ln 2
dy
= e -t sec2 spe -t d,
64.
dt
x
2x e x cos se x d dx
b. Herhangi iki x1 ve x2 says iin (ex1)x2 = ex1x2 = (ex2)x1 olduunu gsterin.

79. enin ondalk gsterimi ln x = 1 denklemini zerek, eyi hesap
makinenizin izin verdii hassaslkta bulun.
80. ex ile ln x arasndaki ters ilikisi. Hesap makinenizin aadaki
bilekeleri bulmada ne kadar baarl olduunu bulun.
eln x ve ln(ex)
81. Herhangi bir a 1 says iin
a
e y dy = a ln a .
L1
L0
olduunu gsterin. (Aadaki ekle bakn.)
y
ln a
73. xy-dzleminde orijinden geen ve x = 0 ile x = 1 arasnda

uzunluu aadaki gibi olan bir eri bulun.
L0 A
1 +
y ln x
x@2
erisi ve
72. Birinci blgede, stten y = e erisi, alttan y = e
sadan x = 2 ln 2 dorusu ile snrlanan gen blgenin
alann bulun.
L =
ln a
ln x dx +
1 x
e dx .
4
74. x = se y + e -y d>2, 0 y ln 2 , erisinin y-ekseni etrafnda

dndrlmesiyle retilen yzeyin alann bulun.
82. Geometrik, logaritmik ve aritmetik ortalama eitsizlii.

a. exin grafiinin btn x-deerleri aralklarnda yukar konkav
olduunu gsterin.
7.4
b. Aadaki ekle bakarak, 0 a b ise,
ln b
e sln a + ln bd>2 # sln b - ln ad 6
Lln a
e x dx 6
495
ax ve loga x
Burk, American Mathematical Monthly, Vol.94, No.6, JuneJuly 1987, sayfa 527-528e bakn.)
e ln a + e ln b #
sln b - ln ad .
2
y ex
olduunu gsterin.
c. (b)deki eitsizlii kullanarak
F
C
2ab 6
b - a
a + b
6
.
2
ln b - ln a
sonucunu karn. Bu eitsizlik, iki pozitif saynn geometrik

ortalamasnn logaritmik ortalamalarndan onunda aritmetik
ortalamalarndan daha kk olduunu syler.
(Bu eitsizlik hakknda daha fazla bilgi iin, The
Geometric, Logaritmic and Arithmetic Mean Inequality, Frank
7.4
B
A
ln a
D
ln b
ln a ln b
2
LEKL DEL
a x ve loga x
Genel eksponansiyel fonksiyonlar 2x, 10x ve px olarak tanmladk. Bu blmde bunlarn
trevlerini ve integrallerini hesaplyoruz. Ayrca, log2 x, log10 x ve logp x gibi genel logaritmik fonksiyonlar ile trevlerini ve integrallerini tanmlyoruz.
auun Trevi
ax = ex ln a tanm ile balarz:
d x
d x ln a
d
a =
e
= e x ln a #
sx ln ad
dx
dx
dx
d u
du
e = eu
dx
dx
= a x ln a.
a 0 ise,
d x
a = a x ln a.
dx
olur. Zincir Kuralyla daha genel bir form elde ederiz.
a 0 ve u, xin trevlenebilir bir fonksiyonu ise, au da xin trevlenebilir bir
fonksiyonudur.
d u
du
a = a u ln a
.
dx
dx
(1)
Bu denklemler exin neden analizde tercih edilen eksponansiyel fonksiyon olduunu gsterir. a = e ise, ln a = 1 olur ve axin trevi
d x
e = e x ln e = e x .
dx
haline sadeleir.
496

x
y 1 y y 10x
10
x
y 3x
y 2x
y 1
3
x
y 1
2
y 1x
RNEK 1
EKL 7.12 Ekponansiyel fonksiyonlar

0 a 1 ise azalr, a 1 ise artarlar.
x iken, 0 a 1 ise, ax 0, a 1
ise ax buluruz. x iken,
0 a 1 ise ax ve a 1 ise,
ax 0 bulunur.
Genel Eksponansiyel Fonksiyonlar Tretmek
(a)
d x
3 = 3x ln 3
dx
(b)
d -x
d
3 = 3-x sln 3d s -xd = -3-x ln 3
dx
dx
(c)
d sin x
d
3
= 3sin x sln 3d ssin xd = 3sin x sln 3d cos x
dx
dx
(1) denkleminden axin trevinin, ln a 0 veya a 1 ise pozitif, ln a 0 veya

0 a 1 ise negatif olacan grrz. Yani ax, a 1 ise xin artan bir fonksiyonu,
0 a 1 ise xin azalan bir fonksiyonudur. Her durumda, ax bire-bir dir. kinci trev,
d2 x
d x
sa d =
sa ln ad = sln ad2 a x
dx
dx 2
her x iin pozitiftir, dolaysyla axin grafii reel dorunun her aralnda yukar konkavdr
(ekil 7.12).
Dier Kuvvet Fonksiyonlar

Pozitif saylarn keyfi reel kuvvetlerini alabilme olana x 0 iin xx ve xln x gibi fonksiyonlar tanmlamay salar. Bu tip fonksiyonlarn trevlerini, fonksiyonlar enin kuvvetleri eklinde yeniden yazarak alrz.
RNEK 2
Bir Genel Kuvvet Fonksiyonunu Tretmek
y = xx, x 0 ise dy@dxi bulun.

zm
xxi enin bir kuvveti olarak yazn:

a = x ile ax
y = xx = ex ln x
Sonra her zamanki gibi trev aln:
dy
d x ln x
=
e
dx
dx
= e x ln x
d
sx ln xd
dx
1
= x x ax # x + ln xb
= x x s1 + ln xd.
aunun ntegrali
a 1, yani ln a 0 ise, (1) denkleminin 2 tarafn da ln a ile blerek
au
elde edebiliriz.
du
1 d u
=
sa d.
dx
ln a dx
7.4
497
ax ve loga x
Artk xe gre integral almak

L
au
du
d u
1 d u
1
1 u
dx =
sa d dx =
sa d dx =
a + C.
dx
ln
a
dx
ln
a
dx
ln
a
L
L
verir. lk integrali diferansiyel formda yazarsak aadaki ifadeyi buluruz.
RNEK 3
(a)
(b)
L
L
a u du =
au
+ C.
ln a
(2)
Genel stel Fonksiyonlar ntegre Etmek
2x dx =
2x
+ C
ln 2
a = 2, u = x ile (2) denklemi
2sin x cos x dx
=
2u du =
L
2sin x
=
+ C
ln 2
2u
+ C
ln 2
u = sin x, du = cos x dx
uyu sin x ile deitirin.
a Tabanl Logaritmalar
Daha nce grdmz gibi, a sfrdan farkl herhangi bir pozitif say ise, ax fonksiyonu
bire-bir dir ve hibir noktada sfr olamayan bir trevi vardr. Dolaysyla trevlenebilir bir
tersi de bulunur. Tersine xin a tabanna gre logaritmas der ve loga x ile gsteririz.
TANIM
loga x
Herhangi bir a 1 pozitif says iin,
y 2x
loga x, axin ters fonksiyonudur.

yx
y log2x
2
1
0
1 2
y = loga xin grafii, y = ax grafiinin y = x dorusuna gre simetriini alarak elde

edilebilir (ekil 7.13). a = e olduunda loge x = exin tersi = ln x buluruz. loga x ve ax birbirlerinin tersi olduklar iin, ikisinin herhangi bir ekilde bilekesini almak birim fonksiyonu
verir.
ax ve loga x in Ters Denklemler
a loga x = x
EKL 7.13 2xin ve tersi log2 xin

grafikleri.
loga (ax) = x
sx 7 0d
(3)
(her x iin)
(4)
498
RNEK 4
Ters Denklemleri Uygulamak

5
(a) log2 s2 d = 5
(c) 2log2 s3d = 3
(b) log10 s10 -7 d = -7

(d) 10 log10 s4d = 4
loga xin Hesaplanmas

loga x deeri ln x in saysal bir katdr. Bu gzlem loga xin hesaplanmasn basitletirir.
loga x =
ln x
1 #
ln x =
ln a
ln a
(5)
Bu denklemi (3) denkleminden tretebiliriz:

a loga sxd = x
ln a loga sxd = ln x
loga sxd # ln a = ln x
loga x =
ln x
ln a
(3) denklemi
ki tarafn da doal logaritmasn aln.
Teorem 2deki Kuvvet Kural
loga xi zn.
rnein,
log10 2 =
0.69315
ln 2
L 0.30103
L
2.30259
ln 10
loga xin aritmetik zellikleri ln xinkilerle ayndr (Teorem 2). Tablo 7.2 de verilen bu kurallar, doal logaritma fonksiyonunda kar gelen kurallarn ln a ile blnmesiyle ispatlanabilir. rnein,
TABLO 7.2 a tabanl logaritmalarn
ln xy = ln x + ln y
ln xy
ln y
ln x
=
+
ln a
ln a
ln a
zellikleri
Herhangi x 0 ve y 0 saylar
iin
1.
2.
a tabanl logaritmalar iin Kural 1i verir.
loga xy = loga x + loga y
loga x eren Trevler ve ntegraller
Blm Kural:
a tabanl logaritmalar ieren trevleri ve integralleri hesaplamak iin, nce bunlar doal
logaritmalara eviririz.
u, xin trevlenebilir pozitif bir fonksiyonuysa,
d ln u
d
1 d
1 # 1 du
sloga ud =
a
b =
sln ud =
.
dx
dx ln a
ln a dx
ln a u dx
arpmaya Gre Ters

Kural:
1
loga y = -loga y
4.
ln a blnrse
arpm Kural:
x
loga y = loga x - loga y
3.
loga xy = loga x + loga y.
Doal logaritmalar iin Kural 1
Kuvvet Kural:
loga x y = y loga x
olur.
d
1 # 1 du
sloga ud =
dx
ln a u dx
7.4
ax ve loga x
499
RNEK 5
3
d
1
s3x + 1d =
3x + 1 dx
sln 10ds3x + 1d
(a)
d
1
log10 s3x + 1d =
dx
ln 10
(b)
log2 x
ln x
1
x dx = ln 2
x dx
L
L
log2 x =
ln x
ln 2
1
u du
ln 2 L
2
sln xd2
1 sln xd
1 u2
+ C =
+ C =
+ C
ln 2 2
ln 2 2
2 ln 2
u = ln x,
1
du = x dx
10 Tabanl Logaritmalar
ounlukla yaygn logaritma olarak adlandrlan 10 tabanl logaritmalar ou bilimsel
formlde yer alr. rnein, deprem iddeti genellikle logaritmik Richter lei ile
bildirilir. Bu forml u ekilde verilir:
a
iddet R = log10 a b + B,
Magnitude
T
Burada, a alc istasyondaki yer hareketinin mikron olarak genlii, T sismik dalgann saniye
olarak periyodu ve B de depremin merkezinden uzaklklatka sismik dalgann zayflamasn hesaba katan gzlemsel bir faktrdr.
RNEK 6
Deprem iddeti
Alc istasyondan 10.000 km uzaktaki bir deprem iin, B = 6.8dir. Bildirilen dikey yer
hareketi a = 10 mikron ve periyot T = 1 s ise, depremin iddeti
R = log10 a
10
b + 6.8 = 1 + 6.8 = 7.8.
1
olarak bulunur. Bu iddette bir deprem, merkezinin evresinde ok byk hasara neden
olabilir.
Bir zeltinin asitliliini len pH lei 10 tabanl logaritmik bir lektir. zeltinin
pH deeri (hidrojen potansiyeli), zeltinin hidronyum iyonu konsantrasyonu [H3O+]nun
arpmsal tersinin yaygn logaritmasdr:
ou Yiyecek asitlidir (pH 7) .
Yiyecek
Muz
Greyfurt
Portakal
Limon
St
Hafif ieekler
Ispanak
pH Deeri
4.54.7
3.03.3
3.04.0
1.82.0
6.36.6
2.04.0
5.15.7
1
= -log10 [H3 O+].
[H3 O+]
Hidronyum iyonu konsantrasyonu mol bl litre olarak llr. Sirkenin pH deeri 3,
steril suyun pH deeri 7, deniz suyununki 8.15 ve ev amonyannki ise 12 civarndadr.
Btn lek, normal hidroklorik asit iin 0.1den normal bir sodyum hidroksit zeltisi
iin 14e kadar gider.
Yaygn logaritmalarn baka bir rnei grlty len desibel veya dB leidir. I
sesin metre kare bana watt olarak iddetiyse, sesin seviyesi
pH = log10
Ses seviyesi = 10 log10 (1 1012) db

dir.
(6)
500
Tipik Ses Seviyeleri

Duyma Eii
Yaprak hrts
Ortalama fslt
Sessiz otomobil
Normal konuma
10 fit uzaktaki pnmatik
kazc
Ac snr
0 db
10 db
20 db
50 db
65 db
90 db
Eer mzik setinizin gcn iki kat arttrdnzda ses seviyesinin neden sadece birka desibel arttn merak ediyorsanz, (6) denklemi bu sorunun yantn verir. Aadaki
rnein gsterdii gibi, Iy iki katna karmak sadece 3 dB kadar art salar.
RNEK 7
Ses iddeti
(6) denklemindeki Iy iki katna karmak 3 dB kadar bir art salar. log10 yerine log
yazarak (her zaman yaplr) aadaki sonucu elde ederiz:
I iki katna knca ses seviyesi = 10 log (2I 1012)
I yerine 1I ile (6) denk.
= 10 log (2 I 1012)
= 10 log 2 + 10 log (I 1012)
= esas ses seviyesi + 10 log 2
log10 2 L 0.30
esas ses seviyesi + 3
120 db
ALITIRMALAR 7.4
15. y = x p
ax ve loga x le Cebirsel Hesaplamalar
17. y = scos ud
14 altrmalarndaki ifadeleri sadeletirin.

b. 8log822
1. a. 5log5 7
b. 9log3 x
c. 1.3log1.3 75
1
f. log4 a b
4
c. plogp 7
1
f. log3 a b
9
c. log2 se sln 2dssin xd d
b. log e se x d
c. log4 s2e
e. log3 23
d. log4 16
b. 10 log10 s1>2d
2. a. 2log2 3
d. log11 121
e. log121 11
3. a. 2log4 x
4. a. 25log5 s3x
16. y = t 1 - e
sin x
5 ve 6 altrmalarndaki oranlar doal logaritmalarn oranlarna evirin ve sadeletirin.

log 2 x
log 2 x
log x a
5. a.
b.
c.
log 3 x
log 8 x
log x2 a
log 9 x
log210 x
log a b
6. a.
b.
c.
log 3 x
log22 x
log b a
22
18. y = sln udp
19. y = 7sec u ln 7
20. y = 3tan u ln 3
sin 3t
21. y = 2
22. y = 5-cos 2t
23. y = log 2 5u
24. y = log 3s1 + u ln 3d
25. y = log 4 x + log 4 x 2
26. y = log 25 e x - log 5 1x
27. y = log 2 r # log 4 r
28. y = log 3 r # log 9 r
29. y = log 3 a a
x + 1
b
x - 1
31. y = u sin slog 7 ud

33. y = log 5 e x
35. y = 3log 2 t
37. y = log 2 s8t ln 2 d
ln 3
ln 5
7x
b
3x
+ 2
B
sin u cos u
b
32. y = log 7 a
e u 2u
30. y = log 5
34. y = log 2 a
x 2e 2
22x + 1
36. y = 3 log 8 slog 2 td
38. y = t log 3 A e ssin tdsln 3d B
710 altrmalarndaki denklemlerden xi zn.
7. 3log3 s7d + 2log2 s5d = 5log5 sxd

log8 s3d
8. 8
- e
ln 5
3946 altrmalarnda, ynin verilen bamsz deikene gre trevini

bulmak iin logaritmik trev aln.
log7 s3xd
= x - 7
9. 3log3 sx d = 5e ln x - 3 # 10 log10 s2d

10. ln e + 4
-2 log4 sxd
1
= x log10 s100d
1138 altrmalarnda, verilen bamsz deikene gre ynin trevini

bulun.
2s
13. y = 5
12. y = 3-x
14. y = 2
40. y = x sx + 1d
41. y = s 1td
42. y = t 2t
43. y = ssin xdx
44. y = x sin x
Trevler
11. y = 2x
39. y = sx + 1dx
45. y = x
ln x
46. y = sln xdln x
ntegrasyon
ss 2d
47.
5x dx
48.
s1.3dx dx
7.4
1
49.
2-u du
L0
22
51.
50.
p>2
53.
7cos t sin t dt
L0
4
55.
2x
x s1 + ln xd dx
L2
21x
dx
L1 1x
p>4
tan t
1
a b
sec2 t dt
54.
3
L0
2 ln x
2
56.
x dx
L1
4
x2sx d dx
L1
L-2
5-u du
52.

57.
3x 23 dx
58.
59.
L0
s 12 + 1dx 12 dx
L1
x 22 - 1 dx
dx
L x log 10 x
70.
x sln 2d - 1 dx
ln x
L1
1>x
73.
L1
1
t dt, x 7 1
1
t dt,
x 7 0
b. Snin bu minimum deere sahip olduu zeltinin pHsi nedir?

c. [H3O+]nin [OH]ye hangi oran Syi minimize eder?
82. loga b, 1@logb aya eit olabilir mi?
a. f (x) = 2x in x = 0daki lineerizasyonunu bulun. Katsaylarn

iki ondalk basamaa yuvarlayn.
T b. Lineerizasyonun ve fonksiyonun grafiklerini 3 x 3 ve
1 x 1 iin birlikte izin.
86. log3 xin Lineerizasyonu
a. f (x) = log3 xin x = 3teki lineerizasyonunu bulun. Katsaylarn iki ondalk basamaa yuvarlayn.
T b. Lineerizasyonun ve fonksiyonun grafiklerini 0 x 8 ve
2 x 4 pencerelerinde birlikte izin.
Baka Tabanlarla Hesaplamalar
dx
2
L xslog 8 xd
T 87. ou bilimsel hesap makinesinin log10 x ve ln x iin tular vardr.

Baka tabanlardaki logaritmalar bulmak iin (5) denklemini kullanrz, loga x = (ln x)@(ln a).
Aadaki logaritmalar 5 ondalk basamaa kadar bulun
ex
1
dt
L1 t
x
1
1
dt,
74.
ln a L1 t
a. [H3O+]nin hangi deeri S = [H3O+] + [OH] konsantrasyonlar

toplamn minimize eder? (pucu: Gsterimi deitirin.
x = [H3O+] olsun.)
85. 2xin Lineerizasyonu

71.
81. Herhangi bir solsyonda, hidronyum iyonu konsantrasyonu

[H3O+] (mol> L) ile hidroksit iyonu konsantrasyonunun [OH]
(mol> L) arpm 1014 civarndadr.
ln 2
ln x
T 84. x , x 0 iin 2 e eit olabilir mi? ki fonksiyonun grafiini
izin ve grdklerinizi aklayn.

4 log x
log10 x
2
dx
61.
62.
x
x dx
L1
L
4 ln 2 log x
e 2 ln 10 log x
2
10
dx
dx
63.
64.
x
x
L1
L1
2 log sx + 2d
10 log s10xd
2
10
dx
dx
65.
66.
x
x
+
2
L1>10
L0
9 2 log sx + 1d
3 2 log sx - 1d
10
2
dx
dx
67.
68.
x
+
1
x
- 1
L0
L2
69.
501
2
x
T 83. x = 2 in zm vardr: x = 2, x = 4 ve bir bakas. nc
zm grafik izerek en hassas ekilde bulun.
60.
ax ve loga x
72.
x 7 0
a. log 3 8
b. log 7 0.5
c. log 20 17
d. log 0.5 7
e. log10 x = 2.3 ise ln x
f. log2 x = 1.4 ise ln x
75. y = 2x@(1 + x2) erisi ile x-ekseninin 2 x 2 aral arasnda

kalan blgenin alann bulun.
g. log2 x = 1.5 ise ln x
76. y = 21x erisi ile x-ekseninin 1 x 1 aral arasnda kalan

blgenin alann bulun.
77. Kan pHsi nsan kannn pHsi normalde 7.37 ile 7.44 arasna
der. Karlk gelen [H3O+] snrlarn bulun.
78. Beyin svs pHsi Beyindeki omurilik svsnn hidroksiyum
iyonu konsantrasyonu [H3O+] = 4.8 108 mol bl litre civarndadr. pH nedir?
79. Ses amplifikatrleri Ses seviyesine 10 desibel eklemek iin ses
amplifikatrnzdeki sesin iddeti Iy hangi k faktryle arpmalsnz?
80. Ses amplifikatrleri Mzik setinizin sesinin iddetini 10 kat
arttrdnz. Bu, ses seviyesini ka desibel arttrr?
h. log10 x = 0.7 ise ln x

88. Dnm faktrleri.
a. 10 tabanl logaritmalar 2 tabanl logaritmalara dntrme
denkleminin
log 2 x =
ln 10
log10 x .
ln 2
olduunu gsterin.
b. a tabanl logaritmalar b tabanl logaritmalara dntrme
denkleminin
log b x =
olduunu gsterin.
ln a
log a x .
ln b
502
89. Ortogonal Eri Aileleri

y = -
T 92. Hangisi daha byktr, pe veya ep ? Hesap makineleri, bir zamanlarn ilgi ekici sorusunun srrnn bir ksmn ortaya kard
(dorudan kontrol edin; srpriz bir ekilde aracaksnz). Buna
ramen soruyu hesap makinesiz cevaplayabilirsiniz.
1 2
x + k
2
(k herhangi bir sabit) ailesindeki btn erilerin, y = ln x + c (c

herhangi bir sabit) ailesindeki btn erilere dik olduunu gsteriniz. (ekle baknz. )
a. y = ln xin grafiinin orijinden geen teeti iin bir denklem

bulun.
[3, 6] ile [3, 3]

x
T 90. e ile ln x arasndaki ters iliki Hesap makinenizin

eln x ve ln (ex)
b. Neden her pozitif x e iin ln x x@e olduunu aklamak

iin y = ln xin ve teetinin grafiklerine dayanan bir iddia
ortaya koyun.
bilekelerini hesaplamada ne kadar iyi olduunu test edin.

91. enin ondalk gsterimi
ln x = 1 denklemini zerek, hesap
T
makinenizin yapabildii basamaa kadar eyi bulun.
c. Her pozitif x e iin ln (xe) x olduunu gsterin.

d. Her pozitif x e iin xe ex sonucunu karn.
e. Bylece hangisi daha byktr, pe veya ep?
7.5
stel Byme ve Bozunma

Eksponansiyel fonksiyonlar, serbest deikenin deiimi ile ok hzl artarlar veya
azalrlar. Doal ve endstriyel bir ok durumda byme veya bozunmay tanmlarlar. Bu
fonksiyonlara dayandrlm modellerin eitlilii, onlarn nemini ksmen gsterir.
Eksponansiyel Deiim Kural

Bir ok gerek-dnya durumunu modellemede, bir y nicelii verilen bir t zamanndaki nicelii ile orantl bir hzla artar veya azalr. Byle niceliklere rnekler, bozunmakta olan
radyoaktif bir maddenin miktarn, bir banka hesabndaki faiz birikimini, bir nfus bykl ve bir fincan kahve ile iinde bulunduu odann scaklklar farkn ierir. Byle nicelikler, bu blmde ele alacamz eksponansiyel deiim kuralna gre deiirler.
t = 0 annda var olan miktara y0 denirse, aadaki balang deer problemini zerek
yyi tnin bir fonksiyonu olarak bulabiliriz:
Diferansiyelequation:
denklem :
Differential
Balang koulu:
dy
= ky
dt
t=0
(1)
iken y = y0
y pozitif ve artan ise k de pozitiftir ve byme hznn imdiye kadar gereklemi olanla
orantl olduunu sylemek iin (1) denklemini kullanrz. y pozitif ve azalan ise k
negatiftir ve bozunma hznn kalan miktarla orantl olduunu sylemek iin (1) denklemini kullanrz.
7.5
503
Sabit y = 0 fonksiyonunun (1) denkleminin bir zm olduunu hemen grebiliriz.

Sfrdan farkl zmleri bulmak iin, (1) denklemini y ile bleriz:
1
y
dy
= k
dt
1 dy
dt =
k dt
y
L dt
L
ln y = kt + C
y = e kt + C
y = e
# e kt
y = ;e Ce kt
kt
y = Ae .
tye gre integre edin:

1 s1>ud du = ln u + C .
Eksponansiyelini aln.
ea+b = ea # eb
y = r , ise y = ;r .
A, eCnin ksa addr.
Ann,
eCnin btn olas deerlerinin yan sra 0 deerini almasna da izin verirsek,
y = 0 zmn de formle katm oluruz.
Balang deer problemindeki gerek A deerini y = y0 ve t = 0 iken A y zerek
buluruz:
y0 = Aek 0 = A
Dolaysyla balang deer probleminin zm y = y0ekt dir.
Bu ekilde deien niceliklere k 0 ise eksponansiyel bymeye, k 0 ise
eksponansiyel bozunmaya maruzdur denir.
Eksponansiyel Deiim Kural

y = y0 e kt
Byme: k 0
Bozunma: k 0
(2)
k saysna denklemin oran sabiti denir.
(2) denkleminin kartl kendi trevleri olan fonksiyonlarn sadece eksponansiyel

fonksiyonun sabit katlar olduunu gsterir.
Snrsz Nfus Art

Doruyu sylemek gerekirse, bir topluluktaki (rnein insan, bitki, tilki, bakteri) bireylerin
says zamann sreksiz bir fonksiyonudur, nk kesikli deerler alr. Ancak, bireylerin says yeterince byk olduunda, nfusa srekli bir fonksiyonla yaklamda bulunulabilir.
Bir ok durumda yaklam fonksiyonunun trevlenebilirlii, nfus bykln modellemek ve tahmin etmek iin analiz kullanmna izin veren bir baka anlaml hipotezdir.
reyen bireylerin orannn sabit olduunu ve sabit bir verimlilik bulunduunu varsayarsak, herhangi bir t anndaki doum oran varolan bireylerin says y(t) ile orantldr.
Ayrca, lm orannn kararl ve hali hazrdaki nfus says y(t) ile orantl olduunu da
varsayn. Dahas, gelenleri ve gidenleri ihmal edersek, byme hz, dy@dt,
varsaymlarmz altnda iki orantnn fark olan, doum oran eksi lm oran olacaktr.
504
Baka bir deyile, dy@dt = ky, yani y = y0ekt olur. Burada y0 nfusun t = 0 anndaki bykldr. Btn byme ekillerinde olduu gibi, evreden gelen kstlayc koullar olabilir, fakat burada bunlarla ilgilenmeyeceiz (Bu durum Blm 9.5te incelenmektedir).
Aadaki rnekte, verilen bir topluluk iinde bir hastalk bulam bireylerin
saysnn, hastalk uygun bir ekilde tedavi edildiinde, nasl azaldna bakmak iin bu
nfus modelini kabul ediyoruz.
RNEK 1
Bulac Bir Hastalk Vakalarn Azaltmak
Uygun ekilde tedavi edildiinde hastalklarn ortadan kalkmasna dair bir model, hastalk
bulam kiilerin saysnn deiim hz olan dy@dtnin y saysyla orantl olduunu varsayar. Tedavi edilmi insanlarn says, hastal tayan insanlarn says ile orantldr. Herhangi bir ylda hastalk vakalarnn saysnn %20 azaldn varsayn. Bugn 10.000 vaka
varsa, saynn 1000e dmesi iin ka yl gerekir?
y = y0ekt denklemini kullanrz. Bulmamz gereken ey vardr: y0n deeri,
knin deeri ve y = 1000 olmasn salayacak t deeri.
y0n deeri. Zaman istediimiz yerden balatmakta serbestiz. Eer bugnden
balarsak, t = 0 iken y = 10.000, dolaysyla y0 = 10.000dir. Denklemimiz
zm
y = 10,000 ekt
(3)
halini alr.
knin deeri. t = 1 yl iken, vakalarn says imdiki saynn %80i, veya 8000 olacaktr. Dolaysyla,
8000 = 10,000 e ks1d
t = 1 ve y = 8000 ile
e k = 0.8
(3) denklemi
ln se k d = ln 0.8
k = ln 0.8 6 0.
ki tarafn logaritmas
bulunur. Herhangi bir t annda denklem

y = 10,000 e(ln 0.8)t
(4)
olur.
y = 1000 olmasn salayan t deeri (4) denkleminde y yerine 1000 koyar ve tyi zeriz:
1000 = 10,000e sln 0.8dt
e sln 0.8dt = 0.1
sln 0.8dt = ln 0.1
t =
ki tarafn logaritmas
ln 0.1
yl.
L 10.32 years.
ln 0.8
Vakalarn saysn 1000e indirmek iin 10 yldan biraz daha fazlas gerekmektedir.
Srekli Bileik Faizler

Sabit bir r (ondalk say olarak ifade edilir) yllk faiz oranyla A0 miktarnda bir para
yatrrsanz ve faiz, ylda k kere hesabnza eklenirse, t yl sonra hesabnzdaki para
At = A0 a1 +
olur.
kt
r
b .
k
(5)
7.5
505
Faiz, aylk (k = 12), haftalk (k = 52), gnlk (k = 365) veya daha hzl, mesela satte veya
dakikada bir hesabnza eklenebilir (bankaclar buna bileik faiz derler). Ancak bu ekilde ne kadar kazanabileceinizin de bir snr vardr ve bu snr
lim At = lim A0 a1 +
k: q
k: q
r
b
k
kt
r r
= A0 lim a1 + b
k
k: q
# rt
r r
= A0 B rlim a1 + b R
k
k :0
= A0 c lim s1 + xd1/x d
rt
q,
k k:
iken
rt
x:0
= A0 e rt
x =
r
:0
k
r
yazn
k
Teorem 4
olarak bulunur. t yl sonra hesabnzdaki parann forml bu durumda

A(t) = A0 ert
(6)
olur. Bu formle gre denen faize srekli bileke ad verilir. r sabitine ise srekli faiz
oran denir. Parann t yl sonraki miktar, (6) Denkleminde verilen eksponansiyel deiim
kural ile hesaplanr.
RNEK 2
Bir Tasarruf Hesab
%6 srekli bileik faiz veren bir bankaya 621$ yatrdnz varsayn. 8 yl sonra ne kadar
paranz olacaktr?
zm
A0 = 621, r = 0.06 ve t = 8 ile (6) denklemini kullanrz:

As8d = 621e s0.06ds8d = 621e 0.48 = 1003.58
Sent hassaslnda
Banka faizi ayda bir deseydi ((5) denkleminde k = 4), hesabnzda 1000.01$ olurdu. Dolaysyla srekli bileke faizin etkisi aylk bileke faizden 3.57 $lk bir art olmutur. Bir banka bu ek miktarn reklam edilmeye deer olduunu dnebilir: Her saniye, gece gndz bileik faiz veriyoruzdaha da iyisi srekli bileik faiz uyguluyoruz.
Radyoaktivite
Radon-222 gaz iin, t gn olarak

llr ve k = 0.18 olarak verilir. Eskiden
geceleri parlamalar iin saat kadranlar
zerine srlen (tehlikeli bir ura)
radyum-226 iin, t yl olarak llr ve
k = 4.3 104tr.
Baz atomlar kararszdrlar ve srekli olarak ktle veya radyasyon yayabilirler.

Bu ileme radyoaktif bozunma denir ve atomlar srekli olarak bu ilemden geen bir elemente radyoaktif ad verilir. Bazen bir atom, ktlesinin bir ksmn radyasyon olarak
dar verdiinde, atomun geri kalan yeniden yaplanarak yeni bir elementin atomunu
oluturur. rnein, radyoaktif karbon-14 azota bozunur; radyum, radyoaktif ara admlardan sonra kuruna bozunur.
Deneyler verilen herhangi bir zamanda bir radyoaktif elementin bozunma hznn
(birim zamanda deien ekirdek says olarak llr) var olan radyoaktif ekirdek
saysyla orantl olduunu gstermitir. Yani, bir radyoaktif elementin bozunumu
dy@dt = ky, k 0 ile tanmlanr. ynin azaldn belirtmek iin burada k(k 0) yerine
506
k (k 0) kullanmak gelenek olmutur. y0, sfr annda bulunan paracklarn says ise,
daha sonraki bir t annda kalan parack says u ekildedir:
y = y0ekt,
RNEK 3
k0
Radyoaktif Bir Elementin Yar-mr
Radyoaktif bir elementin yar-mr bir rnekte bulunan radyoaktif ekirdeklerin

yarsnn bozunmas iin gereken zamandr. Yar mrn balangta rnekte bulunan
radyoaktif ekirdek saysna deil de sadece radyoaktif maddeye bal olmas nemli bir
zelliktir.
Bunun nedenini anlamak iin, y0 balangta rnekte bulunan radyoaktif ekirdek
says olsun. Bylece t annda kalan ekirdek says y = y0ekt olur. ekirdek saysnn,
balangtaki ekirdek saysnn yarsna eit olduu bir t deeri aryoruz:
1
y
2 0
1
e -kt =
2
1
-kt = ln = -ln 2
2
ln 2
t =
k
y0 e -kt =
Logaritmalar iin arpmaya

Gre Ters Kural 1
Bu t deeri elementin yar mrdr. Sadece knin deerine baldr, y0 says iin iine
girmez.
Yar-mr
= ln 2
Half-life =
k
RNEK 4
(7)
Polonyum-210un Yar-mr
Polonyum-210un etkin mr o kadar ksadr ki yldan ziyade gnle leriz. Balangta

iinde y0 radyoaktif atom bulunan bir rnekte t gn sonra kalan atom says
3 t
y = y0e510
olarak verilir. Elementin yar mrn bulun.
zm
Half-life ==
Yar-mr
=
ln 2
k
(7) denklemi
ln 2
5 * 10 -3
Polonyumun bozunma
denklemindeki k deeri
139 gn
RNEK 5
Karbon-14 Tarihlendirmesi
Radyoaktif elementlerin bozunmas bazen Dnyann gemiindeki olaylar tarihlendirmede kullanlabilir. Yaayan bir organizmada, radyoaktif karbonun, karbon-14, normal karbona oran, organizmay evreleyen orana neredeyse eit olduu iin, organizmann mr boyunca deimez. Ancak, organizmann lmnden sonra, yeni karbon
7.5
507
alnmaz ve organizmann kalntlarnda kalan karbon-14 miktar, karbon-14 bozunduu

iin azalr.
Karbon-14le tarih lm yapan kiiler yar mr iin 5700 yl gibi bir say
kullanrlar (altrmalarda karbon-14le ilgili daha fazla bilgi vardr). Balangtaki
ekirdek saysnn %10unun bozunmu olduu bir rnein yan bulun.
y = y0ekt, bozunma denklemini kullanrz. Bulunacak iki ey vardr: knin deeri
ve y deeri 0.9y0a eit iken t deeri (Radyoaktif ekirdeklerin %90 hala var.) Yani,
y0ekt = 0.9y0 veya ekt = 0.9 iken tyi bulun
zm
knin deeri. Yar mr denklemi (7)yi kullanrz:

k = ln 2
= ln 2
(yaklak 1.2 104)
yar-mr 5700
ekt = 0.9 yapan t deeri:
e -kt = 0.9
e -sln 2>5700dt = 0.9
-
ln 2
t = ln 0.9
5700
t = -
ki tarafn da logaritmas
5700 ln 0.9 866 yl

L
years.
ln 2
rnek yaklak 866 yandadr.
Is letimi: Newtonun Soutma Yasas

Teneke bir kapta braklan scak orba, etrafn evreleyen havann scaklna kadar sour.
Suya batrlm scak bir gm pota etrafn evreleyen suyun scaklna kadar sour. Bu
gibi durumlarda, bir cismin herhangi bir zamanda scaklnn deitii oran kabaca kendisinin scakl ile evresindeki ortamn scakl arasndaki farkla orantldr. Bu olaya
Newtonun souma kanunu denir, fakat ayn zamanda snmaya da uygulanabilir ve bir
denklemi vardr.
H, cismin t anndaki scakl ve HS de evrenin scakl ise,
dH
= -ksH - HS d.
dt
(8)
olur. (H HS) yerine y yazarsak,

dy
d
dH
d
=
sH - HS d =
sH d
dt
dt
dt
dt S
=
dH
- 0
dt
dH
dt
= -ksH - HS d
= -ky.
buluruz.
HS bir sabittir
(8) denklemi
H HS = y
508
Artk, dy@dt = kynin zmnn, y(0) = y0 olmak zere y = y0ekt olduunu biliyoruz.
y yerine (H HS) yazarak, t = 0daki scaklk H0 olmak zere
H HS = (H0 HS)ekt
(9)
elde edilir. Bu, Newtonun Souma Yasas denklemidir.
RNEK 6
Kat Olarak Piirilmi Bir Yumurtay Soutmak
98Cde kat olarak piirilmi bir yumurta, iinde 18Cde su bulunan bir kaba konuyor. 5
dakika sonra yumurtann scakl 38C oluyor. Suyun farkedilir ekilde snmadn
varsayarak, yumurtann scaklnn 20Cye inmesi iin ne kadar zaman gemesi
gerektiini bulun.
zm
Yumurtann 98Cden 20Cye inmesi iin ne kadar zaman gemesi gerektiini
bulur ve bundan zaten gemi olan 5 dakikay karrz. (9) denklemini HS = 18 ve H0 = 98
ile (9) denklemini kullanarak, yumurtann kaba konduktan t dakika sonraki scakl
kt
kt
H = 18 + (98 18)e = 18 + 80e
olarak bulunur. kyi bulmak iin, t = 5 iken H = 38 olduu bilgisini kullanrz:

38 = 18 + 80e -5k
1
e -5k =
4
1
-5k = ln = -ln 4
4
k =
1
ln 4 = 0.2 ln 4
5
(yaklak
0.28)
sabout
0.28d.
Yumurtann t anndaki scakl H = 18 + 80e(0.2 ln 4)t dir. Artk H = 20 olduu t zamann

bulalm:
20 = 18 + 80e -s0.2 ln 4dt
80e -s0.2 ln 4dt = 2
1
e -s0.2 ln 4dt =
40
1
-s0.2 ln 4dt = ln
= -ln 40
40
t =
ln 40
dakika
L 13 min.
0.2 ln 4
Yumurtann scakl soumas iin suya konulduktan 13 dakika kadar sonra 20C olacaktr. 38Cye ulamas 5 dakika srd iin, 20Cye gelmesi iin 8 dakika kadar daha
gerekmektedir.
ALITIRMALAR 7.5
Aadaki altrmalarn yantlarnn ou logaritma ve eksponansiyel
iermektedir. Yantlar ondalk say olarak ifade etmenizde bir hesap
makinesi yardmc olabilir.
1. nsan evrimi sryor Michigan niversitesinin Antropoloji
Mzesinde C. Loring Brace ve meslektalar tarafndan srdr-
len dilerin klmesi aratrmas insan dilerinin byklnn

azalmaya devam ettiini ve ou bilim adamnn belirttii gibi evrimin 30.000 yl nce sona ermediini belitmektedir. rnein,
Kuzey Avrupallarda, di byklnn azalmas u anda 1000
ylda %1 hzndadr.
7.5
a. t yl olarak zaman ve y de di bykln temsil ediyorsa,
t = 1000 iken y = 0.99 y0 koulunu kullanarak y = y0ekt
denklemindeki kyi bulun. Sonra bu deeri kullanarak
aadaki sorular yantlayn.
b. Ka yl sonra insan dileri u andaki byklklerinin %90
byklnde olacaktr?
c. Bugnden itibaren 20.000 yl sonra ileriki nesillerin di
bykl (bugnk di byklnn bir yzdesi olarak) ne
olacaktr?
(Kaynak: LSA Magazine, Spring 1989, Vol.12, No. 2, sayfa 19,
Ann Arbor, MI.)
2. Atmosfer basnc
Dnyann atmosfer basnc p genellikle
pnin deniz seviyesinden h yksekliiyle deime oran
dp@dhnin pye orantl olduu varsaylarak hesaplanr. Deniz seviyesinde basncn 1013 milibar (yaklak 14.7 pound bl in
kare) ve 20 km ykseklikte basncn 90 milibar olduunu
varsayn.
a. Aadaki balang deer problemini zerek pyi h
cinsinden ifade edin.
Diferansiyel denklem:
dp@dh = kp (k bir sabit)
Balang koulu:
h = 0 iken p = p0
Ykseklik-basn verilerinden p0n deerini bulun.

b. h = 50 kmde atmosfer basnc nedir?
c. Basn 900 milibar olduunda ykseklik nedir?
3. Birinci dereceden kimyasal tepkimeler Baz kimyasal tepkimelerde, bir maddenin miktarnn zamanla deime oran o anda
bulunan miktarla orantldr. rnein, d-glkono laktonun glkonik aside dnme oran, t saat olarak,
dy
= -0.6y
dt
olarak verilir. t = 0 iken 100 gran d-glkono laktn varsa, ilk
saatin sonunda ne kadar kalacaktr?
4. ekerin dnm Ham ekerin ilenmesinde dnm ad
verilen ve ekerin molekler yapsn deitiren bir adm bulunur.
lem baladktan sonra, ham eker miktarnn deiim oran kalan ham ekerle orantldr. lk 10 saat boyunca, 1000 kg ham eker 800 kg kalyorsa, bir 14 saat daha sonra ne kadar ham eker
kalacaktr?
5. Su altnda almak
iddeti L(x)
In okyanus yzeyinin x fit altndaki

dL
= -kL .
dx
diferansiyel denklemini salar. Bir dalg olarak, deneyimlerinizden, Karayip Denizinde 18 fit dalmann iddeti yarya indireceini biliyorsunuz. iddet yzey deerinin onda birinin
altna dtnde, yapay k olmadan alamayacanz biliyorsunuz. Yapay ksz ne kadar derinlikte almay beklersiniz?
509
6. Boalan bir kondansatrdeki gerilim Bir kondansatrdeki

elektriin ular arasndaki V gerilimine orantl bir hzla
boaldn ve t saniye olarak llrse,
dV
1
V.
= 40
dt
olduunu varsayn. Bu denklemden, t = 0 iken V nin deeri olarak V0 kullanarak, V yi zn. Gerilimin balang deerinin
%10una dmesi iin ne kadar zaman gerekir?
7. Kolera bakterileri Bir kolonideki bakterilerin eksponansiyel deime kuralyla kontrolsz olarak rediklerini varsayn. Koloni 1
bakteriyle balar ve her yarm saatte bir ikiye katlanr. 24 saat sonunda koloni ka bakteri barndrr? (Uygun laboratuvar koullarnda, kolera bakterilerinin says her 30 dakikada bir ikiye katlanr. Hastalanm bir insanda, bakterilerin ou lr, fakat bu rnek
sabahleyin kendini ok iyi hisseden bir insann neden akama tehlikeli bir ekilde hasta olduunu aklamaya yardmc olur.)
8. Bakterilerin bymesi Bir laboratuvarda ideal koullarda bir
bakteri kolonisi nfusu zamanla eksponansiyel olarak artacak ekilde retiliyor. 3 saat sonunda 10.000 bakteri vardr. 5 saat sonunda 40.000 bakteri olur. Balangta ka bakteri vardr?
9. Bir hastaln geliimi ((rnek 1in devam) Herhangi bir ylda
vakalarn %20 yerine %25 azaldn varsayn.
a. Vakalarn saysn 1000e indirmek ne kadar srer?
b. Bu hastal yok etmek, yani vaka saysn 1in altna drmek iin ne kadar zaman gerekir?
10. A.B.D. nfusu Bostondaki bilim mzesi A.B.D. nfusu-nun
srekli deien bir tablosunu sunmaktadr. 11 Mays 1993te,
toplam nfus her 14 saniyede bir kii olarak art-yordu. O gn
leden sonra saat 3:45teki kii says 257.313.431di.
a. Eksponansiyel bymenin sabit bir oranda olduunu
varsayarak, nfusun hz sabitini bulun (365 gnlk yl bana
kii says).
b. Bu hzla, 11 Mays 2008de Boston zamanyla leden sonra
3:45te A.B.D. nfusu ne olacaktr?
11. Petrol azalmas
Whittier, Californiadaki kanyon kuyularndan birinden pompalanan petrol miktarnn her yl srekli
olarak %10 orannda dtn varsayn. Kuyunun kts ne zaman u andaki deerinin bete birine der?
12. Srekli fiyat indirimi Mterilerin 100 birimlik sipariler vermesini salamak iin, irketinizin sat blm birim fiyat, sipari edilen birim says xin bir p(x) fonksiyonu olmasn salayacak ekilde srekli bir indirim uyguluyor. ndirim fiyat
smarlanan birim bana 0.01$ azaltmaktadr. 100 birimlik bir siparite birim fiyat p(100) = 20.09$dr.
a. Aadaki balang deer problemini zerek p(x)i bulun.
dp
1
Diferansiyel
denklem:
Differential
equation:
p
= 100
dx
Balang
koulu:
Initial condition:
ps100d = 20.09.
510

b. 10 birimlik bir sipariin p(10) birim fiyatn ve 90 birimlik bir
sipariin p(90) birim fiyatnn bulun.
c. Sat blmnz indirimin, irketin geliri, r(x) = x p(x)in
gerekte 100 birimlik bir siparite 90 birimlik bir sipariten
daha az olaca kadar fazla m olduunu aratrmanz istiyor.
x = 100 iken rnin deerinin maksimum olduunu gstererek
onlar rahatlatn.
T d.
0 x 200 iin r(x) = xp(x)

grafiini izin.
kazan fonksiyonunun
13. Srekli bileik faiz Srekli bileik faiz olarak %4 veren bir
bankaya A0 dolar yatrdnz.
a. Hesabnzda 5 yl sonra ne kadar para olacaktr?
b. Paranzn iki ve katna kmas iin ne kadar zaman
gerekir?
14. John Napierin sorusu Logaritmalar icat eden sko soylusu
John Napier (1550-1617), %100 srekli bileik faizle bir miktar
para yatrrsanz ne olur sorusuna yant veren ilk kiidir.
a. Ne olur?
b. Paranz e katlamanz ne kadar srer?
c. Bir ylda ne kadar kazanrsnz?
Yantlarnz aklayn.
15. Benjamin Franklinin vasiyeti Bostondaki Franklin Teknik
Enstits, varln Benjamin Franklinin vasiyetinin bir ekindeki
ngrye borludur. Ekin bir ksm yledir:
Olabilirse, lmmden sonra bile Hem Bostondaki hem de
Philadelphiadaki lkelerine yararl olabilecek baka genlerin oluumlar ve geliimlerinde yararl olmak istiyorum.
Bu nedenle, aada belirtilen ve aklanan Kullanm, Yarar
ve Amalar in Fonda, bini Massachusettsteki Boston
Kasabas Hemehrilerine, bini de Philadelphia ehri
Hemehrilerine verilmek zere ki Bin Pound Sterling
brakyorum.
Franklinin plan aadaki koullarla gen atlmclara %5 faizle
para dn vermekti. Ekteki ngrye gre borlular yl boyunca
yllk Faizle birlikte Anaparann onda birini deyecekler.
Toplanan Faiz ve Anapara yeni Alacakllara verilecek Bu
plan yz Yl boyunca kesilmeden uygulanr ve beklendii gibi
baarl olursa, Toplam o zaman yz otuz bir bin Pound olacak
ve Ba Yneticilerinin bu parann yz bin Poundunu kullanmlar iin Boston Kasabasnn Hemehrilerine Halk
lerinde kullanlmas iin vermesini salayacam Kalan
otuzbir bin Poundun yukarda belirtilenle ayn ekilde bir Yz
Yl daha Faizle dn verilmesini istiyorum. kinci vadenin
bitiminde, talihsiz bir kaza operasyonu engellememise,
Toplam Drt Milyon ve Altm Bir Bin Pound olacaktr.
Her zaman Franklinin bekledii kadar ok alacakl bulunamad, fakat fonun yneticileri ellerinden gelenin en iyisini
yaptlar. Franklinin hediyesinin alnnn yznc ylnn sonunda, Ocak 1894te, fon 1000 pounddan neredeyse tam 90.000
pounda kmt. 100 ylda ana para Franklinin dnd 131
kat yerine 90 kat artmt.
Hangi srekli bileik faiz oran Benjamin Franklinin orijinal anaparasn 100 ylda 90 kat arttrrd?
16. (Altrma 15in Devam) Benjamin Franklin orijinal 1000
poundun 100 ylda 131.000 pounda kacan hesaplarken, yllk
%5 faizden ve ylda bir kere faizin anaparaya katlmasndan yola
kmt. Hangi srekli bileik faiz oran Frankliniin anaparasn
100 ylda 131 kat arttrrd?
17. Radon-222 Radon-222 gaznn bozunma denklemi, t gn olmak zere, y = y0e0.18t olarak verilir. Mhrl bir muhafazadaki
bir hava rneinde radonun orijinal deerinin %90na dmesi
ne kadar srer?
18. Polonyum-210 Polonyumun yar mr 139 gndr, fakat
rneinizde geldii gn bulunan radyoaktif ekirdeklerin %95i
zndkten sonra rneiniz iinize yaramayacaktr. rneinizin
geldii zamandan itibaren ne kadar sreyle polonyumu kullanabilirsiniz?
19. Bir radyaoktif ekirdein ortalama mr y = y0ekt radyoaktivite denklemini kullanan fizikiler 1@k saysna bir radyoaktif ekirdein ortalama mr derler. Bir radon ekirdeinin ortalama mr
1@0.18 = 5.6 gn civarndadr. Bir karbon-14 ekirdeinin ortalama
mr ise 8000 yldan fazladr. Balangta bir rnekte bulunan radyoaktif ekirdeklerin %95inin ortalama mr sresi iinde, yani t = 3@k zamannda, zneceini gsteriniz. Bu ekilde, bir ekirdein ortalama mr bir rnein radyoaktifliinin ne kadar
sreceini belirlemenin abuk bir yolunu verir.
20. Kaliforniyum-252 Gram 27 milyon dolar olan ve beyin
kanserinin tedavisinde, kmrn kkrt ieriinin incelenmesinde ve bavullardaki patlayclar bulmakta kullanlan ey
nedir? Yant, Glenn Saeborgun 1950deki kefinden sonra bat
dnyasnda sadece 8 gram yaplabilmi olacak kadar nadir olan
kaliforniyum-252dir. zotopun yar mr 2.645 yldryararl
bir hizmet verebilecek kadar uzun ve birim ktlede yksek bir
radyoaktiviteye sahip olacak kadar ksa. zotopun 1 mikrogram
saniyede 170 milyon ntron salmaktadr.
a. zotopun bozunma denklemindeki knin deeri nedir?
b. zotopun ortalama mr nedir? (Altrma 19a bakn.)
c. Bir rnekteki radyoaktif ekirdeklerin %95inin znmesi ne
kadar srer?
21. orba soutmak Scakl 20C olan bir odada scakl 90C
olan bir kase orbann 10 dakikada 60Cye soutulduunu
varsayn. Aadaki sorular yantlamak iin Newtonun soutma
yasasn kullann.
a. orbann 35Cye soumas daha ne kadar srer?
b. Odada braklmak yerine, orba kasesi scakl 15C olan
bir dondurucuya koyuluyor. orbann 90Cden 35Cye
soumas ne kadar srer?
7.6
22. Bilinmeyen scaklkta bir ubuk Bir alminyum ubuk
darnn souundan scakl 65de tutulan bir makine
dkkanna getiriliyor. 10 dakika sonra, ubuun scakl 35F,
bir 10 dakika sonra ise 50F oluyor. Newtonun soutma yasasn
kullanarak ubuun ilk scakln bulun.
23. Bilinmeyen scaklkl ortam Scak su (65C) dolu bir tava buzdolabna konuluyor. 10 dakika sonra suyun scakl 39C, bir
10 dakika sonra ise 33C oluyor. Newtonun soutma yasasn
kullanarak buzdolabnn ne kadar souk olduunu bulun.
b. u andan itibaren 2 saat sonra?

c. Gm ne zaman oda scaklnn 10C zerinde olacaktr?
511
25. Crater Glnn ya Oregondaki Crater Gln yaratan volkanik patlamada len bir aacn kmrnde yaayan maddedeki
karbon-14n %44.5i bulunmutur. Crater Gl yaklak ka yandadr?
26. Karbon-14 tarihlsndirmesinin lmlere duyarll Tarihlendirilen bir rnekteki karbon-14 miktarnn hesaplanmasndaki
olduka kk bir hatann etkisini anlamak iin, aadaki hayali
durumu dnn.
a. M.S. 2000 ylnda llinois merkezinde bulunan fosillemi bir
kemik orijinal karbon-14 ieriinin %17si ni bulundurmaktadr. Hayvann ld yl bulun.
24. Havada souyan gm Bir gm potann scakl u anda

oda scaklnn 60C zerindedir. 20 dakika nceyse scakl
oda scaklnn 70C zerindeydi. Aadaki durumlarda gm,
oda scaklnn ne kadar zerinde olacaktr?
a. u andan itibaren 15 dakika sonra?
Bal Byme Oranlar
b. %17 yerine %18 alarak (a) kkn tekrarlayn.

c. %17 yerine %16 alarak (a) kkn tekrarlayn.
27. Sanat sahtekarl Orijinal karbon-14nn %96.2sinden fazlasn iermemesi gereken Vermeere (1632-1675) atfedilen bir tabloda %99.5 karbon-14 bulunmaktadr. Taklit ka yandadr?
Bal Byme Oranlar
7.6
Matematikte, bilgisayar biliminde ve mhendislikte, x bydke xin fonksiyonlarnn

byme oranlarn karlatrmak nemlidir. Bu karlatrmalarda, ok hzl bymelerinden dolay eksponansiyel fonksiyonlar ve ok yava bymelerinden dolay da logaritmik
fonksiyonlar nemlidirler. Bu blmde, bu karlatrmalarn sonularn tanmlamak iin
kullanlan kk-o ve byk-o notasyonunu tantyoruz. Dikkatimizi, er ge pozitif olan
ve x q iken pozitif kalan fonksiyonlara odaklyoruz.
Fonksiyonlarn Byme Oranlar
y
y ex
160
y 2x
140
120
100
80
y x2
60
40
e43 4.73 1018 cm
20
0
2x ve ex gibi stel fonksiyonlarn, x bydke polinomlar ve rasyonel fonksiyonlardan

ok daha hzl bydkleri gibi gzktklerini fark etmi olabilirsiniz. Bu eksponansiyeller, xin kendisinden kesinlikle daha hzl byrler. ekil 7.14 te, x artarken 2xin x2den
daha hzl bydn grebilirsiniz. Aslnda, x q iken 2x ve ex fonksiyonlar xin
herhangi bir kuvvetinden daha hzl byrler, x1,000,000 dan bile (Altrma 19).
xin artmas ile y = exin deerlerinin ne kadar hzl byd hakknda bir hiss edinmek iin, eksenlerin santimetre ile leklendii byk bir tahtada fonksiyonun grafiini
izdiinizi dnn. x = 1 cm de grafik, x-ekseninin e1 3 cm stndedir. x = 6 cm de
grafik, e6 403 cm 4 m yukardadr (tavana varmak zeredir, daha nce varmadysa).
x = 10 cm de grafik, e10 22,026 cm 220 m yukardadr, bir ok binadan daha yksek.
x =24 cm de grafik Ayn yar yolundan daha ileridedir ve orijinden x = 43 cm ileride grafik, gnein en yakn yldz komusu, kzl cce Proxima Centauriyi aacak kadar yksektir:
3
x
5
2
EKL 7.14 e , 2 ve x nin grafikleri.
= 4.73 1013 km
1.58 108 k-saniyesi
5.0 k-yl
Ik, bolukta 300,000

km/s ile ilerler.
512
Proxima Centaurinin uzakl yaklak olarak 4.22 k-yl dr. x = 43 cm ile, grafik
hala y-eksininin sanda eksene 2 feetten daha yakndr.
Buna karlk, y = log2 x ve y = ln x gibi fonksiyonlar, x : q iken xin herhangi bir
kuvvetinden ok yava byrler (Altrma 21). Santimetre olarak leklenmi eksenlerle,
y = ln xin grafiinin y = 43 cm yksekliinde bir noktasn bulmak iin, x-ekseni zerinde
yaklak olarak 5 k-yl ileriye gitmeniz gerekir. ekil 7.15e baknz.
x : q iken bir f (x) fonksiyonunun baka bir g(x) fonksiyonundan daha hzl bymesinin ne demek olduu tanmlanarak, eksponansiyel, polinom ve logaritmik fonksiyonlarn bu nemli karlatrmalarna aklk getirilebilir.
y ex
70
60
50
40
30
20
10
0
TANIM
x : q in Byme Oranlar
Yeterince byk xler iin (x) ve g(x) pozitif olsunlar.
y ln x
10
20
30
40
50
60
1.
x : q iken
lim
x: q
EKL 7.15 ex ve ln xin grafiklerinin

ll izimleri.
sxd
= q
gsxd
ise, veya buna denk olarak

gsxd
= 0.
sxd
ise, fonksiyonu g den daha hzl byr. Ayrca, x : q iken g fonksiyonu
den daha yava byr de deriz.
2. L, pozitif ve sonlu olmak zere x : q iken
lim
x: q
lim
x: q
sxd
= L
gsxd
ise ve g ayn oranda byrler.

Bu tanmlara gre, y = 2x, y = xten daha hzl bymez. ki fonksiyon ayn oranda
byr, nk
2x
lim
= lim 2 = 2,
x: q x
x: q
sonlu ve sfrdan farkl bir limittir. Tecrbeyi grnte nemsememenin nedeni udur; ,
gden daha hzl byr ile byk x-deerleri iin ile karlatrldnda g ihmal
edilebilir, demek istiyoruz.
RNEK 1
Byme Oranlarnn Birka Kullanl Karlatrmas
(a) x : q iken ex x2den daha hzl byr nk;

ex
ex
ex
= lim
= q.
lim 2 = lim
2x
2
q
q
x:
x:
x: q x
(')'*
(')'*
q > q
lHopital Kuraln Kullanarak
q > q
dr.
(b) x : q iken 3x 2xden daha hzl byr nk;
x
3x
3
x = lim a b = q .
x: q 2
x: q 2
lim
dur.
7.6
Bal Byme Oranlar
513
(c) x : q iken x2 ln xten daha hzl byr nk;

x2
2x
= lim
= lim 2x 2 = q .
x: q ln x
x: q 1>x
x: q
lim
Hopital Kural
dr.
(d) x : q iken ln x xten daha yava byr nk;
lim
x: q
1>x
ln x
lim
x = x:
q 1
Hopital Kural
1
= lim x = 0.
x: q
dr.
RNEK 2
Farkl Tabanlarda Eksponansiyel ve Logaritmik Fonksiyonlar
(a) Altrma 1b de belirtildii gibi, tabanlar farkl eksponansiyel fonksiyonlar x : q

iken asla ayn hzla bymezler. a b 0 ise, ax bxten daha hzl byr. (a@b) 1
olduu iin
x
ax
a
x = lim a b = q .
x: q b
x: q b
lim
bulunur.
(b) Eksponansiyel fonksiyonlarn aksine, farkl a ve b tabanl logaritmik fonksiyonlar
x : q iken ayn hzla byrler:
ln x>ln a
loga x
ln b
lim
= lim
=
.
ln a
x: q logb x
x: q ln x>ln b
Limit oran her zaman sonludur ve hi sfr olmaz.
x : q iken, f ile g ayn hzla byyorsa ve x : q iken g ile h ayn hzla byyorsa, x : q iken f ile h ayn hzla byr. Bunun nedeni
g
ve
lim g = L1
and
lim
= L2
x: q
x: q h
ifadelerinin
g
lim
= lim g #
= L1 L2 .
h
x: q h
x: q
anlamna gelmeleridir. L1 ve L2 sonlu ve sfrdan farklysa, L1L2 de sonlu ve sfrdan
farkldr.
RNEK 3
Ayn Oranda Byyen Fonksiyonlar
x : q iken, 2x 2 + 5 ve s21x - 1d2nin ayn oranda bydn gsterin.

zm
Fonksiyonlarn ayn oranda bydklerini gstermek iin, g(x) = x fonksiyonu
ile ayn oranda bydklerini gsteririz:
lim
x: q
2x 2 + 5
5
= lim 1 + 2 = 1,
x
x: q A
x
2
(21x - 1) 2
21x - 1 2
1
=
lim
a
b
=
lim
a2
b
= 4.
x
x: q
x: q
x: q
1x
1x
lim
514
Mertebe ve O Gsterimi
Burada say teorisyenleri tarafndan yzyl nce icat edilen ve u anda matematiksel analiz
ve bilgisayar bilimlerinde yaygn olarak kullanlan kk o ve byk o gsterimlerini
tantacaz.
TANIM
Kk-o
sxd
= 0. ise x : q iken f nin mertebesi gden
gsxd
daha kktr. Bunu, os g d eklinde yazarak belirtiriz.
f ve g fonksiyonlar iin lim
x: q
x : q iken, f = osgd demenin x : q iken f nin gden yava bydn sylemenin

baka bir yolu olduuna dikkat edin.
RNEK 4
Kk-o Notasyonunu Kullanmak
x:
ikenas
lnxx :
= o(x)
nk
q tir,because
(a) ln
x =qosxd
lim
x: q
3
2 as x3 : q
(b) xx2:
=q
osxiken
+ x1d
= o(x + 1) tir, because
nk
ln x
x = 0
x2
= 0
x: q x + 1
lim
TANIM Byk-o
x yeterince bykken, (x) ve g(x) pozitif olsunlar. x yeterince bykken
sxd
M,
gsxd
olacak ekilde pozitif bir M tamsays varsa, f en fazla g mertebesindedir. Bunu
Os g d yazarak belirtiriz.
RNEK 5
Byk-o Notasyonunu Kullanmak
x + sin x
x + bykken
sin x
+ sin as
x =xO(x)tir,
x yeterince
2 olur.
(a) xx :
+ q
sin iken
x = xOsxd
: q nk
because
2
for x sufficiently
large.
x
x
2x
ex + x e + x
x
q nk
q.
(b) xe x:+ qx 2iken
= Ose
x :x)tir,
because
: 1 as
x:
ex + xd2as
= O(e
1 olur.
x : q iken
ex
ex
x
x iken
x
x
q iken
O(eq
)tir, because
nk x : q
q
0 olur.
(c) x :
= Ose
d asx x= :
.
x : 0 as xx :
e
e
Tanmlara yeniden bakarsanz, yeterince byk x deerlerinde pozitif olan fonksiyonlar
iin = osgdnin = Osgd anlamna geldiini grrsnz. Ayrca, f ve g ayn oranda
byyorsa, = Osgd ve g = Osd olur (Altrma 11).
Sral ve kili Arama

Bilgisayar bilimcileri bir algoritmann etkinliini ounlukla, algoritmann bir eyi yapmas iin bilgisayarn gerekletirmesi gerektii adm saysn sayarak lerler. Ayn eyi
7.6
Bal Byme Oranlar
515
yapmalar iin tasarlanm olsalar bile, algoritmalarn etkinlikleri arasnda belirgin farklar
olabilir. Bu farklar genellikle byk-o gsterimiyle tanmlanrlar. Aada buna bir rnek
vardr.
Websters Third International Dictionaryde a harfiyle balayan 26.000 kelime vardr.
Bir kelimeyi bulmann veya olup olmadn renmenin bir yolu, kelimeyi buluncaya
kadar veya olmadna karar verene kadar listede bir kerede bir kelimeyi okumaktr. Sral
arama ad verilen bu yntem kelimenin alfabetik sralanmasn kullanmaz. Bir yant bulacanz kesindir, fakat bu 26.000 adm srebilir.
Kelimeyi bulmann veya olup olmadn renmenin baka bir yolu dorudan listenin ortasna gitmektir (birka harf oynayabilir). Kelimeyi bulamazsanz, onu ieren
yarya gider ve iermeyen yary unutursunuz (Kelimenin hangi yarda olduunu biliyorsunuz, nk listenin alfabetik olduunu biliyorsunuz). Bu yntem tek bir admda kabaca
13.000 kelimeyi eler. Kelimeyi ikinci denemede bulamazsanz, onu ieren yarnn ortasna
atlayn. Kelimeyi bulana veya listeyi iinde hi kelime kalmayacak ekilde ikiye blene
kadar ileme devam edin. Kelimeyi bulana veya orada olmadna karar verene kadar
listeyi ka kere blmeniz gerekir?
(26,000@215) 1
olduu iin, en fazla 15 kere. Bu kesinlikle olas bir 26.000 admdan daha iyidir.
n uzunluunda bir liste iin, sral bir arama bir kelimeyi bulmak veya orada olmadn belirlemek iin n mertebesinde adm gerektirir. kili arama ad verilen ikinci yntem ise log2 n mertebesinde adm gerektirir. Bunun nedeni, 2m1 n 2m ise,
m 1 log2 n m olmas ve listeyi tek kelimeye indirgemek iin gereken blmelerin
saysnn en fazla m = log 2 n , log2 nnin tamsay tavan olmasdr.
Byk-o gsterimi bunu sylemenin ksa bir yolunu verir. Dzenli bir listeyi sral
olarak aramak iin O(n) adm says gerekirken, ikili bir aramadaki adm says
O(log2 n)dir. rneimizde ikisi arasnda byk bir fark vardr (26.000 ve 15) ve n q
iken, n log2 nden daha hzl byd iin aradaki fark sadece artar (rnek 1ddeki gibi).
ALITIRMALAR 7.6
x2 Kuvvetiyle Karlatrmalar
ex Eksponansiyeliyle Karlatrmalar
1. x iken aadaki fonksiyonlardan hangileri exten daha hzl
byr? Hangileri exle ayn oranda byr? Hangileri daha yava
byr?
3. x iken aadaki fonksiyonlardan hangileri x2den daha hzl

byr? Hangileri x2yle ayn oranda byr? Hangileri daha yava
byr?
b. x 3 + sin2 x
a. x 2 + 4x
c. 1x
d. 4x
c. 2x + x
e. s3>2dx
f. e x>2
e. x ln x
a. x + 3
g. e x>2
h. log10 x
2. x iken aadaki fonksiyonlardan hangileri exten daha hzl

byr? Hangileri exle ayn oranda byr? Hangileri daha yava
byr?
a. 10x 4 + 30x + 1
c. 21 + x
e. e -x
g. e
cos x
b. x ln x - x
x
3 -x
g. x e
a. x 2 + 1x
2 -x
c. x e
f. xe x
e. x 3 - x 2
h. e
d. sx + 3d2
f. 2x
h. 8x 2
4. x iken aadaki fonksiyonlardan hangileri x2den daha hzl

byr? Hangileri x2yle ayn oranda byr? Hangileri daha yava
byr?
d. s5>2d
x-1
b. x 5 - x 2
3
g. s1.1d
b. 10x 2
d. log10 sx 2 d
f. s1>10dx
h. x 2 + 100x
516
ln x Logaritmasyla Karlatrmalar
5. x iken aadaki fonksiyonlardan hangileri ln xten daha
hzl byr? Hangileri ln xle ayn oranda byr? Hangileri daha
yava byr?
a. log3 x
b. ln 2x
c. ln 1x
d. 1x
e. x
f. 5 ln x
g. 1> x
h. e x
a. log2 sx 2 d
b. log10 10x
6. x iken aadaki fonksiyonlardan hangileri ln xten daha

hzl byr? Hangileri ln xle ayn oranda byr? Hangileri daha
yava byr?
c. 1> 1x
d. 1>x 2
e. x - 2 ln x
f. e -x
g. ln (ln x)
h. ln s2x + 5d
14. Blm 2.4te rasyonel fonksiyonlarn limitleri hakknda

kardmz sonular x iken polinomlarn birbirlerine gre
bymeleri hakknda bize ne syler?
Dier Karlatrmalar
T 15. nceleyin
lim
x: q
lim
x: q
17.
a. e x
18.
b. x x
x
c. sln xd
d. e x>2
19.
8. Aadaki fonksiyonlar x iken en yava byyenden en

hzl byyene doru sralayn
a. 2x
b. x 2
c. sln 2dx
d. e x
20.
21.
a. x = osxd
b. x = osx + 5d
c. x = Osx + 5d
d. x = Os2xd
e. e x = ose 2x d
f. x + ln x = Osxd
g. ln x = osln 2xd
h. 2x 2 + 5 = Osxd
10. x iken doru mu, yanl m?

a.
1
1
= O ax b
x + 3
1
1
1
c. x - 2 = o a x b
x
e. e x + x = Ose x d
g. ln sln xd = Osln xd
1
1
1
b. x + 2 = O a x b
x
d. 2 + cos x = Os2d
f. x ln x = osx 2 d
h. ln sxd = osln sx 2 + 1dd
11. Pozitif (x) ve g(x) fonksiyonlar x iken ayn oranda byyorlarsa, f = O(g) ve g = O() olduunu gsterin.
12. x iken, bir (x) polinomu ne zaman bir g (x) polinomundan
daha kk mertebededir? Yantnz aklayn.
13. x iken, bir (x) polinomu ne zaman bir g(x) polinomuyla en
fazla ayn mertebededir? Yantnz aklayn.
lim
x: q
ln sx + 999d
.
ln x
ln sx + ad
ln x
limitinin deerinin deimeyeceini gsterin. Bu, (x) = ln (x + a)

ve g(x) = ln x fonksiyonlarnn bal hzlar hakknda ne syler?
kisinin de x : q iken 1x ile ayn oranda bydklerini
ve 2x + 1in x : q iken ayn oranda
gstererek, 210x + 1 and
bydn gsterin.
kisinin de x : q iken x2 ile ayn oranda bydklerini gsterve 2x 4 - x 3n x : q iken ayn oranda
erek, 2x 4 + x and
bydn gsterin.
x : q iken, her n pozitif says iin exin xnden, hatta
x1.000.000dan bile, daha hzl bydn gsterin. (pucu: xnnin
n. trevi nedir?)
ex fonksiyonu her polinomdan daha fazla byr x : q
iken, ex fonksiyonunun her
an x n + an - 1 x n - 1 + + a1 x + a0 .
Byk O ve Kk O; Mertebe
9. x iken doru mu, yanl m?
ve
and
limitlerini inceleyin. Sonra lHpital kuralyla bulduunuzu

aklayn.
16. (Altrma 15in devam) a sabitine hangi deeri verirseniz verin
Fonksiyonlar Byme Oranlarna Gre Dizmek

7. Aadaki fonksiyonlar x iken en yava byyenden en
hzl byyene doru sralayn
ln sx + 1d
ln x
22.
polinomundan daha hzl bydn gsterin.

a. Herhangi bir pozitif n tam says iin, x : q iken, ln xin
x1@nden, hatta x1@1.000.000dan bile, daha yava bydn gsterin.
b. x1@1.000.000un deerleri ln xi er ge gese bile, bu gereklemeden nce x-ekseninde bir hayli ilerlemeniz gerekir.
x1@1.000.000 ln x olacak ekilde 1den byk bir x deeri bulun. e, x 1 iken, ln x = x1@1.000.000 denklemininin
ln (ln x) = (ln x)@1,000,000 denklemine denk olduunu gzlemleyerek balayn.
c. x1@10un bile ln xi gemesi uzun zaman alr. Bir hesap makinesiyle x1@10 ile ln xin kesitikleri veya buna edeer olarak
ln x = 10 ln (ln x) olduu x deerini bulmak iin denemeler yapn. Kesime noktasn 10un kuvvetleri arasna aln ve art arda yarya blerek yaklan.
d. (c kknn devam) ln x = 10 ln (ln x) olduu x deeri baz
grafik izicilerin ve kk bulucularn tanmlayamayacaklar kadar uzaktadr. Elinizdeki aletlerle bunu deneyin ve neler olduunu grn.
ln x fonksiyonu her bir polinomdan daha yava byr x : q
iken ln xin sabit olmayan herhangi bir polinomdan daha yava
bydn gsterin.
7.7
24. Altrma 23 aadaki fonksiyonlar iin tekrar edin:
Algoritmalar ve Aramalar
23. a. Elinizde ayn problemi zmek iin farkl algoritma bulunduunu ve her algoritmann aada verilen fonksiyonlar
mertebesinde adm ierdiini varsayn:
n log2 n,
n3@2,
n(log2 n)2
Algoritmalarn hangisi uzun vadede daha etkindir? Yantnz

aklayn.
T b. Her birinin ne kadar hzl bydkleri hakknda bir fikir
edinmek iin (a) kkndaki fonksiyonlarn grafiklerini bir
arada izin.
7.7
517
n,
2n log2 n,
slog2 nd2 .
T 25. Bir milyon madde ieren dzenli bir listede bir ey aradnz
varsayn. Bunu bulmak sral bir aramayla ka adm, ikili bir aramayla ka adm gerektirir?
T 26. 450.000 maddelik (Websters Third International Dictionarynin
uzunluu) bir listede bir ey aradnz varsayn. Bunu bulmak
sral bir aramayla ka adm, ikili bir aramayla ka adm gerektirir?

Ters trigonometrik fonksiyonlar, genlerin kenar lmlerinden a hesaplamak istediimizde ortaya karlar. Ayrca, yararl ters trevler salarlar ve diferansiyel denklemlerin
zmnde sklkla ortaya karlar. Bu blm, fonksiyonlarn nasl tanmlandn, grafiklerinin nasl izildiini ve nasl hesaplandklarn anlatmaktadr.
Ters Fonksiyonlar Tanmlamak

Alt temel trigonometrik fonksiyon bire-bir deildirler (deerleri periyodik olarak tekrarlanr), fakat tanm kmelerini bire-bir olduklar aralklara kstlayabiliriz. Sins fonksiyonu x = p@2deki 1 deerinden x = p@2deki 1 deerine kadar artar. Tanm kmesini
[p@2, p@2] aralna kstlamakla sin1 x gibi bir tersi var olacak ekilde bire-bir olmasn salayabiliriz (ekil 7.16). Benzer tanm kmesi kstlamalar alt trigonometrik fonksiyonun her biri iin uygulanabilir.
Trigonometrik fonksiyonlar bire-bir yapan tanm kmesi kstlamalar

Fonksiyon
Tanm Aral
Deer Aral
sin x
[-p>2, p>2]
[-1, 1]
y
x sin y
sin x
y sin1x
Tanm
kmesi:
1 x 1
p
2
Deer
kmesi: p/2 y p/2
p
2
cos x
[0, p]
[-1, 1]
cos x
EKL 7.16 y = sin1 xin grafii.
p
2
518
tan x
s -p>2, p>2d
s - q, q d
p
2
cot x
s0, pd
s - q, q d
tan x
p
2
y
cot x
p
2
sec x
[0, p>2d sp>2, p]
s - q , -1] [1, q d
sec x
1
0
csc x
p
2
[-p>2, 0d s0, p>2] s - q , -1] [1, q d
csc x
1
p
2
p
2
Bu kstlanm fonksiyonlar artk bire bir olduklar iin, tersleri vardr ve bunlar
aadaki ekilde gsteririz:
y = sin1 x veya y = arcsin x
y = cos1 x veya y = arccos x
y = tan1 x veya y = arctan x
y = cot1 x veya y = arccot x
y = sec1 x veya y = arcsec x
y = csc1 x veya y = arccsc x
Bu denklemler y eittir xin arksins veya y eittir arksins x olarak okunur.
7.7
519
DKKAT Ters fonksiyonlardaki 1 ss ters fonksiyon anlamna gelir. arpmaya gre

ters anlamna gelmez. rnein, sin xin arpmaya gre tersi (sin x)1 = 1@sin x = csc x
olarak yazlr.
Alt ters trigonometrik fonksiyonun grafikleri ekil 7.17 de gsterilmitir. Bu grafikleri, Blm 7.1deki gibi, kstlanm trigonometrik fonksiyonlarn grafiklerinin y = x
dorusuna gre simetriklerini alarak elde edebiliriz. Bu fonksiyonlara ve trevlerine daha
yakndan bakalm.
Tanm aral: 1 x 1
Deer aral: p y p
2
2
y
p
2
1
Tanm aral: 1 x 1
Deer aral: 0 y p
y
p
y sin1x
y cos1x
p
2
1
p
2
(a)
(b)
Tanm aral: x
Deer aral: p y p
2
2
y
p
2
Tanm aral: x 1 veya x 1

Deer aral: 0 y p, y p
2
y
p
p
2
2
y tan
1
(c)
p
2
p
2
EKL 7.17
Tanm aral: x
Deer aral: 0 y p
y
p
y csc1x
1
(e)
(d)
Tanm aral: x 1 veya x 1

Deer aral: p y p , y 0
2
2
y
y sec1x
p
2
1x
p
2
y cot1x
(f)
Alt ters trigonometrik fonksiyonun grafikleri
Arksins ve Arkkosins
xin arksins, [p@2, p@2]de sins x olan adr. Arkkosins ise [0, p]de kosins x
olan adr.
520
TANIM
Arksins ve Arkkosins Fonksiyonlar

y = sin1 x, [p@2, p@2] aralnda sin y = x olan saydr.
y = cos1 x, [0, p] aralnda cos y = x olan saydr.
y
x sin y
p
p
y y sin x, 2 x 2
Tanm aral: [p/2, p/2]
Deer aral: [1, 1]
1
p
2
0
1
p
2
1
p
2
y sin1x
Tanm aral: [1, 1]
Deer aral: [p/2, p/2]
0
p
2
(b)
(a)
EKL 7.18 y = sin x, p@2 x p@2] , ve (b) tersi y = sin1 xin grafikleri. sin xin
grafiinin y = x dorusuna gre simetriinin alnmasyla elde edilen sin1 xin
grafii, x = sin y erisinin bir parasdr.
Arsins ve Arkkosinsteki Ark

Aadaki ekil, birinci blgede radyan
alar iin y = sin1 x ve y = cos1 xin
geometrik bir aklamasn vermektedir.
Bir birim ember iin s = ru denklemi
haline gelir ve bylece merkez alar ve
grdkleri yaylarn ls ayn olur.
x = sin x ise y, sins x olan a
olmann yan sra sins x olan ann
grd yayn uzunluudur. Dolaysyla
yye sins x olan yay deriz.
y = sin1 xin grafii (ekil 7.18) orijine gre simetriktir (x = sin ynin grafii zerinde bulunur). Dolaysyla arksins bir tek fonksiyondur:
sin1(x) = sin1 x
(1)
y = cos1 xin grafiinin (ekil 7.19) byle bir simetrisi yoktur.

y
x cos y
p
y
y
1
x2 y2 1
y cos x, 0 x p
Tanm aral: [0, p]
Deer aral: [1, 1]
p
2
y cos1x
Tanm aral: [1, 1]
Deer aral: [0, p]
Sins x olan yay
Kosins x
olan yay
Sins x
olan a
0
x
Kosins x
olan a
0
1
(a)
p
2
1 0
(b)
EKL 7.19 y = cos x, 0 x p , ve (b) tersi y = cos1 xin grafikleri.

cos xin grafiinin y = x dorusuna gre simetriinin alnmasyla elde
edilen cos1 xin grafii, x = cos y erisinin bir parasdr.
sin1 xin ve cos1 xin deerlerini bulmak iin bilinen sin x ve cos x deerlerinin tersleri
alnabilir.
7.7
RNEK 1
sin-1 x
23>2
22>2
1> 2
-1>2
- 22>2
- 23>2
p>3
p>4
p>6
-p>6
-p>4
-p>3
521
sin1 xin Bilinen Deerleri.

y
sin1 3 p
2
3
2 p
3
0 1
sin1 1 sin1 2 p
4
2
2
3
x
sin p 3
2
3
1
p
4
2
x
1
sin p 1
4
2
Alar birinci ve drdnc drtte bir blgelerden gelirler, nk sin1 xin deer aral
[p@2, p@2]dir.
cos-1 x
23>2
22>2
1> 2
-1>2
- 22>2
- 23>2
p>6
p>4
p>3
2p>3
3p>4
5p>6
RNEK 2
cos1 xin Bilinen Deerleri.

y
cos1 1 cos1 2 p
2
4
2
2 p
1
4
0
1
cos1 1 2 p
3
2
2
3
x
1 0
cos p 1
4
2
2p
3
x
cos 2 p 1
3
2
Alar birinci ve ikinci drtte bir blgelerden gelir, nk cos1 xin deer aral
[0, p]dir.
cos1(x)
cos1x
1 x
Arksins ve Arkkosins eren zdelikler

ekil 7.20den de greceiniz gibi, xin arkkosins
cos1 x + cos1 (x) = p
(2)
cos1 (x) = p cos1 x
(3)
veya
EKL 7.20 cos-1 x ve cos-1s -xd
btnleyen alardr (dolaysyla
toplamlar p dir).
zdeliini salar. ekil 7.21deki genden ise x 0 iin

sin1 x + cos1 x = p@2
cos1x
x
sin1x
EKL 7.21 sin-1 x ve cos-1 x are tmleyen

alardr (dolaysyla toplamlar p@2dir).
(4)
olduunu grebiliriz. (4) denklemi xin [1, 1] aralndaki baka deerlerinde de geerlidir, ancak bunu ekil 7.21deki genden karamayz. Ancak, bu (1) ve (3) denklemlerinin bir sonucudur (Altrma 131).
tanx, cot x, sec x ve csc xin Ters Fonksiyonlar

xin arktanjant tanjant x olan bir adr. xin arkkotanjant ise kotanjant x olan bir adr.
522
y tan1x
Tanm aral: (, )
Deer aral: (p/2, p/2)
y
p
2
y = tann1 x, (p@2, p@2) aralnda tan y = x olan saydr.
p
2
Tanjant ve kotanjantn tanml olmad deerlerden kanmak iin ak aralklar kullanrz.

y = tan1 xin grafii orijine gre simetriktir, nk orijine gre simetrik olan
x = tan1 y grafiinin bir daldr (ekil 7.22). Cebirsel olarak bu
y = tan1 xin grafii

y
tan1(x) = tan1 x
cot1x
y
Tanm aral: (, )
Deer aral: (0, p)
anlamna gelir; arktanjant bir tek fonksiyondur. y = cot1 xin byle bir simetrisi yoktur
(ekil 7.23).
sec x ve csc xin kstlanm hallerinin tersleri ekil 7.24 ve 7.25te gsterilen fonksiyonlar olarak seilmitir.
xin negatif deerlerinde sec1 xin nasl tanmlanaca hakknda genel bir
anlama yoktur. Biz ikinci drtte bir blgedeki p@2 ve p arasndaki alar setik. Bu
seim sec1 x = cos1 (1@x) olmasn salar. Ayrca, bu seim sec1 xi tanm aralnn her
yerinde artan bir fonksiyon yapar. Baz tablolar x 0 iin sec1 xi [p, p@2) aralnda
seerler, bazlar ise [p, 3p@2) aralnda kabul ederler (ekil 7.26). Bu seimler trev
formln basitletirirler (bizim seimimizde mutlak deer iaretleri gerekir), fakat
sec1 x = cos1 (1@x) saysal denklemini salamazlar. Buradan, (4) Denklemini uygulayarak
DKKAT
p
2
x
EKL 7.23
Arktanjant ve Arkkotanjant Fonksiyonlar
y = cot1 x, (0, p) aralnda cot y = x olan saydr.

0
EKL 7.22
TANIM
y = cot1 xin grafii
y sec1x
Tanm aral: x 1
Deer aral: [0, p/2) (p/2, p]
y
p
1
1
sec-1 x = cos-1 a x b =
- sin-1 a x b
2
zdeliini elde edebiliriz.
Tanm aral: x 1
Deer aral: 0 y p, y p
2
y
p
p
2
1
(5)
3p
2
x
B
EKL 7.24
y = sec1 xin grafii
y csc1x
Tanm aral: x 1
Deer aral: [p/2, 0) (0, p/2]
y sec
EKL 7.25
x
p
2
p
2
1 0
p
2
1x
C
1
p
2
y =csc1 xin grafii
p
3p
2
EKL 7.26
y = sec1 xin sol kolu iin
eitli mantkl seimler vardr. A seimi ile
sec1 x = cos1 (1@x), kullanl bir zdelik,
birok hesap makinesinde alr.
7.7
tan-1 x
23
1
23>3
- 23>3
-1
- 23
p>3
p>4
p>6
-p>6
-p>4
-p>3
523
Common Values of tan-1 x
RNEK 3
tan1 1 tan1 3 p
3
6
3
p
6
2
1
x
0 3
tan1 3 p
3
p
3
1
0
2
x
3
tan p 3
3
tan p 1
6
3
Alar birinci ve drdnc drtte bir blgeden gelirler nk tan1 xin deer aral
(p@2, p@2)dir.
RNEK 4
2
a = sin-1 .
3
ise cos a, tan a, sec a, scc a ve cot ay bulun.
zm
Yukardaki denklem sin a = 2@3 olduunu syler. ay, hipotens 3 olan bir dik
gende, karsndaki kenar 2 olan bir a olarak resmederiz (ekil 7.27). Dier kenarn
uzunluu
3
2s3d2 - s2d2 = 29 - 4 = 25.
a
5
EKL 7.27 a = sin1 (3) ise, anin dier

temel trigonometrik fonksiyonlarn
deerleri bu genden okunabilir (rnek
4).
Pisagor Teoremi
olarak bulunur. Bu bilgiyi de ekle ekler ve sonra tamamlanm genden istediimiz bilgileri okuruz:
cos a =
sec A tan-1
RNEK 5
zm
25
,
3
2
,
25
tan a =
sec a =
3
25
csc a =
3
,
2
cot a =
25
.
2
x
B . bulun.
3
u = tan-1 sx>3d alrz (sadece aya bir isim vermek iin) ve uy

tan u = kar/komu = x@3
olan dik gende resimlendiririz. genin hipotensnn uzunluu

2x 2 + 32 = 2x 2 + 9.
tan u x
3
x2
9
2
sec u x 9
3
x
u
3
olarak bulunur. Bylece

x
sec atan-1 b = sec u
3
=
elde ederiz.
2x 2 + 9
.
3
Hipotens
sec u =
komu
524

ikago
179
Springfield
61
Kayma dzeltmesi
ikagodan St. Louise bir uak yolculuunda, hava grevlisi uan rotasndan ekil
7.28de grld gibi 12 mil sapm olduunu belirler. Orijinal, doru rotaya paralel olan
bir rota iin a asn, b asn ve c = a + b dzeltme asn bulun.
12
62
b
St. Louis
180
RNEK 6
Uak
zm
EKL 7.28 Uzaklklar mil olarak

yuvarlanm ekilde kayma dzeltmesi
(rnek 7) diyagram (izim lekli deil).
a = sin-1
12
radyan L 3.8
L 0.067 radian
180
b = sin-1
12
L 0.195 radyan
radian L 11.2
62
c = a + b L 15.
y = sin1 unun Trevi
y sin1x
Tanm aral: 1 x 1
Deer aral: p/2 y p/2
p
2
x = sin y fonksiyonunun p@2 y p@2 aralnda trevlenebildiini ve trevi kosinsn bu aralkta pozitif olduunu biliyoruz. Bu nedenle Blm 7.1deki Teorem 1, y = sin1 x
ters fonksiyonun 1 x 1 aralnda trevlenebileceini garantiler. x = 1 veya
x = 1de trevlenmesini bekleyemeyiz, nk bu noktalarda fonksiyonun grafiinin teetleri dikeydir (ekil 7.29).
y = sin1 xin trevini f (x) = sin x ve f 1(x) = sin1 x ile Teorem 1i uygulayarak buluruz:
p
2
EKL 7.29
1
s -1sxdd
Teorem 1
1
cos ssin-1 xd
sud = cos u
1
21 - sin2 ssin-1 xd
cos u = 21 - sin2 u
1
21 - x 2
sin ssin-1 xd = x
s -1 dsxd =
y = sin1 xin grafii.
Teorem 1i dorudan uygulamak yerine, y = sin1 xin trevini kapal

trev kullanarak aadaki gibi bulabiliriz:
Alternatif Tretme:
sin y = x
d
ssin yd = 1
dx
cos y
y = sin-1 x 3 sin y = x
ki tarafn da xe gre trevi
dy
= 1
dx
Zincir Kural
dy
1
= cos y
dx
p@2 y p@2 aralnda

cos y 0 olduu iin blebiliriz.
1
21 - x 2
cos y = 21 - sin2 y
7.7
525
Hangi tretmeyi kullanrsak kullanalm, y = sin1 xin xe gre trevi

d
1
ssin-1 xd =
.
dx
21 - x 2
olarak bulunur.
uuu 1 olmak zere u, xin trevlenebilir bir fonksiyonu ise, Zincir Kuraln uygulayarak
d
du
1
ssin-1 ud =
,
2 dx
dx
21 - u
u 6 1.
elde ederiz.
RNEK 7
Trev Formln Uygulamak

d
1
ssin-1 x 2 d =
dx
21 - sx 2 d2
2x
d 2
sx d =
dx
21 - x 4
y = tan1 u nun Trevi

y = tan1 xnun trevini, f (x) = tan x ve f 1(x) = tan1 x ile Teorem 1i uygulayarak buluruz. p@2 x p@2 iin tan x pozitif olduundan Teorem 1 uygulanabilir:
1
s -1sxdd
Teorem 1
1
sec2 stan-1 xd
sud = sec2 u
1
1 + tan2 stan-1 xd
sec2 u = 1 + tan2 u
1
1 + x2
tan stan-1 xd = x
s -1 dsxd =
Trev, btn reel saylar iin tanmldr. u, xin trevlenebilir bir fonksiyonu ise aadaki
Zincir Kural formunu elde ederiz.
d
du
1
stan-1 ud =
.
2 dx
dx
1 + u
RNEK 8
Hareket Eden Bir Parack
Bir parack x-ekseni zerinde herhangi bir t 0 anndaki konumu xstd = tan-1 2t.
olacak ekilde hareket etmektedir. t = 16 iken paracn hz nedir?
zm
ystd =
d
1
tan-1 1t =
dt
1 + (1t) 2
d
1
1t =
1 + t
dt
1
21t
526
t = 16 iken hz
ys16d =
1
1 + 16
1
1
=
.
136
2216
dr.
y = sec1 unun Trevi

0 x p@2 ve p@2 x p iin sec xin trevi pozitif olduundan Teorem 1, ters fonksiyonunun trevlenebildiini syler. Teorem 1deki forml dorudan uygulamak yerine
y = sec1 x, | x | 1, fonksiyonun trevini kapal trev Zincir Kuraln kullanarak aadaki gibi alrz:
y = sec-1 x
sec y = x
Ters Fonksiyon Bants
d
d
ssec yd =
x
dx
dx
sec y tan y
ki tarafn da xe gre trevi
dy
= 1
dx
Zincir Kural
dy
1
= sec y tan y
dx
x 7 1, y olduundan
s0, p>2d sp>2, pd ve
sec y tan y 0
Sonucu xe gre ifade etmek zere

ve
and
sec y = x
tan y = ; 2sec2 y - 1 = ; 2x 2 - 1
bantlarn kullanarak
dy
1
= ;
.
dx
x2x 2 - 1
y
elde ederiz.
aret iin () bir ey yapabilir miyiz? ekil 7.30a bakmak y = sec1 xin grafiinin
eiminin daima pozitif olduunu gsterir. Dolaysyla
y sec1x
p
2
1
EKL 7.30 y = sec1 x erisinin eimi hem

x 1, hem de x 1 iin pozitiftir.
1
2
d
sec-1 x = d x2x - 1
dx
1
x2x 2 - 1
+
if x 7 1
if x 6 -1.
bulunur. Mutlak deer sembol ile ; belirsizliini ortadan kaldran tek bir forml yazabiliriz:
d
1
sec-1 x =
.
dx
x 2x 2 - 1
| u| 1 olmak zere u, xin trevlenebilir bir fonksiyonu ise aadaki ifadeyi buluruz:
d
du
1
ssec-1 ud =
,
2
dx
dx
u
2u
1

u 7 1.
7.7
RNEK 9
527
Forml Kullanmak
d
d
1
sec-1 s5x 4 d =
s5x 4 d
4
4 2
dx
dx
5x 2s5x d - 1
1
=
s20x 3 d
5x 4 225x 8 - 1
4
=
x225x 8 - 1
5x 4 7 0
Dier nn Trevleri
Dier ters trigonometrik fonksiyonun arkkosins, arkkotanjant ve arkkosekant
trevlerini bulmak iin ayn teknii kullanabiliriz, fakat aadaki denklemler sayesinde
ok daha kolay bir yol vardr.
Ters FonksiyonTers Co-fonksiyon zdelikleri

cos-1 x = p>2 - sin-1 x
cot-1 x = p>2 - tan-1 x
csc-1 x = p>2 - sec-1 x
Bu zdeliklerden ilkini (4) Denkleminde gryoruz. Dierleri benzer yolla elde edilir. Ters co-fonksiyonlarn trevlerinin, kar gelen ters fonksiyonlarn trevlerinin negatifleri olduklar kolaylkla grlebilir. rnein, cos1 xin trevi aadaki gibi hesaplanr.
d
d p
(cos-1 x) =
a - sin-1 xb
dx
dx 2
RNEK 10
= -
d
(sin-1 x)
dx
= -
1
21 - x 2
zdelik
arcsinsn trevi
Arkkotanjant Erisine Bir Teet
y = cos x grafiine x = 1de teet olan doru iin bir denklem bulunuz.
zm
nce
cot-1 s -1d = p>2 - tan-1 s -1d = p>2 - s -p>4d = 3p>4.
olduunu not edelim. Teetin eimi

dy
1
1
1
`
= `
= = - ,
2
dx x = -1
1 + x 2 x = -1
1 + s -1d2
dir. Dolaysyla teetin denklemi y 3p@4 = (1@2)(x + 1) dir.
528
Ters trigonometrik fonksiyonlarn trevleri Tablo 7.3 te zetlenmitir

TABLO 7.3 Ters trigonometrik fonksiyonlarn trevleri
1.
du>dx
dssin-1 ud
=
,
dx
21 - u 2
2.
du>dx
dscos-1 ud
= ,
dx
21 - u 2
3.
du>dx
dstan-1 ud
=
dx
1 + u2
4.
du>dx
dscot-1 ud
= dx
1 + u2
5.
du>dx
dssec-1 ud
,
=
dx
u 2u 2 - 1
u 7 1
6.
-du>dx
dscsc-1 ud
,
=
dx
u 2u 2 - 1
u 7 1
u 6 1
u 6 1
ntegrasyon Formlleri
Tablo 7.3teki trev formlleri Tablo 7.4teki yararl integrasyon formln verir. Formller, sa taraftaki fonksiyonlarn trevlerini alarak kolayca salanabilir.
TABLO 7.4 Ters trigonometrik fonksiyonlarla hesaplanan integraller
Aadaki formller herhangi bir a 0 sabiti iin geerlidir.

1.
2.
3.
u
du
= sin-1 a a b + C
L 2a 2 - u 2
du
u
1
= a tan-1 a a b + C
2
2
La + u
du
u
1
= a sec-1 a + C
L u2u 2 - a 2
( u 2 6 a 2 iin geerli)
(Her u iin geerli)
( u 7 a 7 0 iin geerli)
Tablo 7.3teki trev formllerinde a = 1dir, fakat ou integrasyonda a 1dir ve

Tablo 7.4teki formller daha yararldr.
RNEK 11
23>2
(a)
ntegral Formllerini Kullanmak

dx
L22>2 21 - x 2
= sin-1 x d
= sin-1 a
23>2
22>2
23
22
p
p
p
b - sin-1 a
b =
=
2
2
3
4
12
7.7
dx
p
p
- 0 =
= tan-1 x d = tan-1 s1d - tan-1 s0d =
2
4
4
0
L0 1 + x
22
(c)
(b)
dx
L2>23 x2x - 1
2
RNEK 12
(a)
529
(b)
= sec-1 x d
22
=
2>23
p
p
p
=
4
6
12
Dnm ve Tablo 7.4 Kullanmak

dx
L 29 - x
=
2
x
= sin-1 a b + C
3
L 2s3d - x
dx
2
dx
du
1
=
2 L 2a 2 - u 2
L 23 - 4x 2
RNEK 13
1 -1 u
sin a a b + C
2
1 -1 2x
sin a
b + C
2
23
a = 3, u = x ile
Tablo 7.4, Forml 1
ve du>2 = dx
a = 23, u = 2x, and
Forml 1
Tam Kareye Tamamlamak

dx
.
L 24x - x 2
24x - x 2 ifadesi Tablo 7.4teki formllerden hibirine uymaz, o yzden nce
tam kareye tamamlama yntemiyle 4x x2yi yeniden yazarz:
zm
4x - x 2 = -sx 2 - 4xd = -sx 2 - 4x + 4d + 4 = 4 - sx - 2d2 .

Sonra a = 2, u = x 2 ve du = dx koyarak
dx
dx
=
L 24x - x 2
L 24 - sx - 2d2
=
du
L 2a 2 - u 2
u
= sin-1 a a b + C
= sin-1 a
ve du = dx
a = 2, u = x - 2, and
Tablo 7.4, Forml 1
x - 2
b + C
2
buluruz.
RNEK 14
Tam Kareye Tamamlamak

dx
.
2
L 4x + 4x + 2
530

zm
4x2 + 4x binom ifadesini tam kareye tamamlarz:

4x 2 + 4x + 2 = 4sx 2 + xd + 2 = 4 ax 2 + x +
= 4 ax +
1
4
b + 2 4
4
1
b + 1 = s2x + 1d2 + 1.
2
Sonra,
dx
dx
du
1
=
=
2
2
2L u 2 + a 2
L s2x + 1d + 1
L 4x + 4x + 2
u
1
tan-1 a a b + C
a
1
2
1
tan-1 s2x + 1d + C
2
a = 1, u = 2x + 1,
ve du/2 = dx
Tablo 7.4, Forml 2
a = 1, u = 2x + 1
buluruz.
RNEK 15
Dnm Kullanmak
dx
L 2e
2x
.
- 6
zm
dx
L 2e
2x
u = e x, du = e x dx,
dx = du>e x = du>u,
a = 16
du>u
=
- 6
=
L 2u 2 - a 2
du
L u2u 2 - a 2
u
1
= a sec-1 a + C
=
Tablo 7.4, Forml 3
ex
1
sec-1 a
b + C
26
26
ALITIRMALAR 7.7
Ters Trigonometrik Fonksiyonlarn Bilinen Deerleri
rnek 13teki gibi referans genler kullanarak 112 altrmalarndaki alar bulun.
1
1. a. tan-1 1
b. tan-1s - 13d
c. tan-1 a
b
23
-1
b
2. a. tan-1s -1d
b. tan-1 23
c. tan-1 a
23
-1
-1
sin a 3.b a.
2
sin-1 a
1
b
22
1
4. a. sin-1 a b
2
5. a. cos
-1
1
a b
2
6. a. cos-1 a
-1
b
2
c. sin-1 a
- 23
b
2
b. sin-1 a
b. cos
-1
b. cos-1 a
-1
22
-1
22
1
22
23
b
2
c. sin-1 a
c. cos-1 a
23
b
2
c. cos-1 a
- 23
b
2
7.7
7. a. sec-1s - 12d
b. sec-1 a
8. a. sec-1 22
b. sec-1 a
b. csc-1 a
9. a. csc-1 22
10. a. csc-1 s - 12d
11. a. cot
-1
12. a. cot
-1
s -1d
b. csc-1 a
b. cot
(1)
b. cot
-1
-1
2
23
-2
23
-2
23
2
23
c. sec-1s -2d
c. sec-1 2
c. csc-1 2
38. cos asin
c. csc-1 s -2d
40. sin sec-1 a
s 13d
s - 13d
c. cot-1 a
c. cot
-1
33. cos ssin-1 xd

35. sin stan 1x 2 - 2xd,
-1
23
1
23
x
2x + 1
y
b
5
2
-1
x 2
37. cos asin-1
2x 2 + 4
b
x
Limitler
4148 altrmalarndaki limitleri bulun. (pheye derseniz,

fonksiyonun grafiine bakn.)
41. lim- sin-1 x
42.
13. a = sin1 (5@13) ise cos a, tan a, sec a, csc a, sec a ve cot ay
bulun.
43. lim tan-1 x
44.
14. a = tan1 (4@3) ise sin a, cos a, sec a, csc a ve cot ay bulun.
45. lim sec-1 x
46.
15. a = sec1 (5) ise sin a, cos a, tan a, csc a ve cot ay bulun.
47. lim csc-1 x
48.
16. a = sec
bulun.
2y
b
3
x
39. sin asec-1 b
4
Trigonometrik Fonksiyon Deerleri
-1
531
34. tan scos-1 xd
-1
36. sin atan-1
x:1
s - 113>2d , ise sin a, cos a, tan a, csc a, ve cot ay
x: q
x: q
x: q
lim cos-1 x
x: -1 +
lim tan-1 x
x: - q
lim sec-1 x
x: - q
lim csc-1 x
x: - q
Trev Bulmak
Trigonometrik ve Ters Trigonometrik Fonksiyonlar Hesaplama
4970 altrmalarnda, ynin uygun deikene gre trevini bulun.
1728 altrmalarndaki deerleri hesaplayn.
49. y = cos-1 sx 2 d
50. y = cos-1 s1/xd
51. y = sin-1 22 t
52. y = sin-1 s1 - td
53. y = sec s2s + 1d
54. y = sec-1 5s
17. sin acos-1 a
22
bb
2
1
19. tan asin-1 a- b b
2
1
18. sec acos-1 b
2
20. cot asin-1 a-
-1
23
bb
2
21. csc ssec-1 2d + cos stan-1 s - 13dd

22. tan ssec-1 1d + sin scsc-1s -2dd
1
1
23. sin asin-1 a- b + cos-1 a- b b
2
2
24. cot asin-1
1
a- b - sec-1 2 b
2
25. sec stan-1 1 + csc-1 1d

27. sec
-1
p
asec a- b b
6
28. cot-1 acot a-
p
bb
4
26. sec scot-1 13 + csc-1s -1dd
55. y = csc-1 sx 2 + 1d, x 7 0

x
56. y = csc-1
2
3
1
57. y = sec-1 t , 0 6 t 6 1 58. y = sin-1 2
t
59. y = cot-1 2t
60. y = cot-1 2t - 1
61. y = ln stan-1 xd
62. y = tan-1 sln xd
63. y = csc
-1
se d
64. y = cos-1 se -t d
66. y = 2s 2 - 1 - sec-1 s
65. y = s 21 - s 2 + cos-1 s
67. y = tan 2x - 1 + csc
2
-1
-1
x,
(Yant
p@6 deildir.)
sThe answer
is not -p>6.d
1
68. y = cot-1 x - tan-1 x
(Yant
p@4 deildir.)
sThe answer
is not -p>4.d
x
70. y = ln sx 2 + 4d - x tan-1 a b
2
x 7 1
69. y = x sin-1 x + 21 - x 2
Trigonometrik fadeleri Bulmak
ntegral Hesaplamak
2940 altrmalarndaki ifadeleri hesaplayn.
x
29. sec atan-1 b
2
30. sec stan-1 2xd
71.
31. tan ssec-1 3yd
y
32. tan asec-1 b
5
dx
L 29 - x
dx
73.
2
L 17 + x
72.
dx
L 21 - 4x 2
dx
74.
2
L 9 + 3x
532
dx
L x225x 2 - 2
1
L0 24 - s
2
dt
79.
2
L0 8 + 2t
L-1
78.
L0
dy
2
y24y - 1
3 dr
83.
Limitler
ds
29 - 4s
dt
80.
2
L-2 4 + 3t
-22>2
81.
dx
L x25x 2 - 4
322>4
4 ds
77.
76.
L 21 - 4sr - 1d2
dx
85.
2
L 2 + sx - 1d
dy
-22>3
82.
L-2>3
y29y 2 - 1
6 dr
84.
L 24 - sr + 1d2
dx
86.
2
L 1 + s3x + 1d
dx
87.
L s2x - 1d2s2x - 1d2 - 4

dx
88.
L sx + 3d2sx + 3d2 - 25
p>2
p>4
2 cos u du
csc2 x dx
89.
90.
2
2
L-p>2 1 + ssin ud
Lp>6 1 + scot xd
ln 23
e x dx
1 + e 2x
y dy
91.
L0
93.
L 21 - y 4
ep>4
4 dt
ts1 + ln2 td
sec2 y dy
92.
L1
94.
L 21 - tan2 y

dx
L 2-x 2 + 4x - 3
0
6 dt
97.
-1
L 23 - 2t - t 2
dy
99.
2
L y - 2y + 5
95.
8 dx
L1 x - 2x + 2
dx
103.
L sx + 1d2x 2 + 2x
101.
dx
L 22x - x 2
1
6 dt
98.
1>2
L 23 + 4t - 4t 2
dy
100.
2
L y + 6y + 10
96.
2 dx
L2 x - 6x + 10
dx
104.
L sx - 2d2x 2 - 4x + 3
102.

105.
107.
109.
111.
e sin
-1
dx
L 21 - x 2
ssin-1 xd2 dx
L 21 - x 2
dy
-1
2
L stan yds1 + y d
2 sec2 ssec-1 xd dx
L22
x2x 2 - 1
e cos
-1
dx
L 21 - x 2
2tan-1 x dx
108.
2
L 1 + x
dy
110.
-1
L ssin yd21 - y 2
2
cos ssec-1 xd dx
112.
L2>23 x2x 2 - 1
106.
sin-1 5x
x
x:0
113. lim
114. lim+
2
115. lim x tan-1 x
116. lim
x:1
2x 2 - 1
sec-1 x
2 tan-1 3x 2
x:0
7x 2
x: q
117120 altrmalarndaki integrasyon formllerini dorulayn.
tan-1 x
tan-1 x
1
dx = ln x - ln s1 + x 2 d + C
x
2
2
L x
5
x 4 dx
x4
cos-1 5x +
118. x 3 cos-1 5x dx =
4
4
L
L 21 - 25x 2
117.
119.
120.
ssin-1 xd2 dx = xssin-1 xd2 - 2x + 221 - x 2 sin-1 x + C

x
ln sa 2 + x 2 d dx = x ln sa 2 + x 2 d - 2x + 2a tan-1 a + C

dy
1
, y s0d = 0
=
121.
dx
21 - x 2
dy
1
- 1, y s0d = 1
= 2
dx
x + 1
dy
1
, x 7 1; y s2d = p
=
123.
dx
x2x 2 - 1
122.
124.
dy
2
1
,
=
dx
1 + x2
21 - x 2
y s0d = 2
Uygulamalar ve Teori
125. Bir snfta duvar yannda oturarak snfn nndeki tahtaya bakyorsunuz. Tahat 12 ft uzunluundadr ve yannda oturduunuz
duvarn 3 ft ilerisinden balar. Kar duvardan x ft uzaklktaysanz grme anzn
x
x
a = cot-1
- cot-1
15
3
olduunu gsterin.
12'
3'
Tahta
75.
a
Duvar
x
Siz
7.7
126. y = sec1 x ve x-ekseni arasnda, x = 1den x = 2ye kadar olan

blge (ekilde gsterilen) bir dnel cisim elde etmek zere y-ekseni etrafnda dndrlyor. Dnel cismin hacmini bulun.
y sec x
Buradaki hangi
a en byk hacmi
verir?
h
3
b. (Cebirsel)
Aadaki iki denklemi
sec1(x) = p sec1 x zdeliini elde edin.
127. ekilde gsterilen koninin yanal ykseklii 3 m dir. Koninin

hacmini maksimize eden, belirtilen a ne olmaldr.
cos-1 s -xd = p - cos-1 x

sec
-1
birletirerek
Denklem (3)
x = cos s1>xd
-1
Denklem (5)
131. sin-1 x + cos-1 x = p>2 zdelii ekil 7.21, 0 x 1 iin

zdelii tespit eder. [1, 1]in geri kalannda zdelii saptamak zere iin dorudan hesaplamayla x = 1, 0 ve 1 iin
doruluunu gsterin. Sonra, xin (1, 0)daki deerleri iin
x = a, a 0
olsun. (1) ve (3) denklemlerini
sin1(a) + cos1(a) toplamna uygulayn.
132. tan-1 x + tan-1 s1>xd toplamnn sabit olduunu gsterin.
133136 altrmalarndaki ifadelerin hangileri tanmldr, hangileri
tanml deildir? Cevaplarnz aklayn.
128. a asn bulun.
65
y sec1x
p
2
533
p
3
133. a. tan-1 2
b. cos-1 2
134. a. csc-1 (1>2)
b. csc-1 2
135. a. sec
-1
b. sin-1 22
136. a. cot-1 s- 1>2d
21
50
129. Aada tan1 1 + tan1 2 + tan1 3 = p eitliinin resmi olmayan

bir ispat verilmitir. Neler olduunu aklayn.
b. cos-1 s -5d
137. (Altrma 125in devam) Grme anz ay maksimize etmek

iin duvar boyunca iskemlenizin yerini dzenlemek istiyorsunuz. Odann n tarafndan ne kadar uzakta oturmanz gerekir?
138. Hangi x-deeri aada gsterilen u asn maksimize eder? Bu
noktada u ne kadar genitir? u = p cot1 x cot1 (2 x)
olduunu gstermekle balayn.
y
1
u
0
139. (a) ve (b)deki integrallerin ikisi de doru olabilir mi? Aklayn.

dx
= sin-1 x + C
L 21 - x 2
dx
dx
= - = -cos-1 x + C
b.
L 21 - x 2
L 21 - x 2
140. (a) ve (b)deki integrallerin ikisi de doru olabilir mi? Aklayn.
dx
dx
= - = -cos-1 x + C
a.
L 21 - x 2
L 21 - x 2
a.
130. sec1(x) = p sec1 x zdeliinin iki elde edilii

a. (Geometrik) sec1(x) = p sec1 xin resimli bir ispat.
Bakn, yapabilirseniz neler olduunu syleyin.
534
b.
dx
L 21 - x
Dilimleyerek Hacim Bulma
x = -u,
dx = -du
-du
=
2
L 21 - s -ud
149 ve 150 altrmalarndaki cisimlerin hacimlerini bulun.

149. Cisim, x-eksenine x = 1 ve x = 1 noktalarnda dik olan dzlemler arasndadr. x-eksenine dik olan dik-kesitleri
a. aplar y = -1> 21 + x 2 erisinden y = 1> 21 + x 2 .
erisine uzanan emberlerdir;
-du
=
L 21 - u
= cos-1 u + C
= cos-1 s -xd + C
2
u = -x
b. tabanlar y = -1> 21 + x 2 erisinden y = 1> 21 + x 2 .

erisine uzanan dikey karelerdir.
141.
p
- sec-1 u
2
bantsn kullanarak sec1 unun trev formlnden Tablo
7.3teki csc1 unun trev formln elde edin.
150. Cisim x-eksenine x = - 22>2 ve x = 22>2 . noktalarnda

dik olan dzlemler arasndadr. x-eksenine dik olan dik-kesitleri
4
a. aplar, x-ekseninden y = 2> 21 - x 2 . erisine uzanan
emberler;
csc-1 u =
142. y = tan1 xin trevinin forml olan
b. kegenleri x-ekseninden y = 2> 21 - x 2 . erisine uzanan

karelerdir.
dy
1
=
dx
1 + x2
formln, buna denk olan tan y = x denkleminin iki tarafnn da
trevini alarak karnz.
143. Aadaki forml tretmek iin Blm 7.1, Teorem 1deki
Trev Kuraln kullann:
d
1
sec-1 x =
,
2
dx
- 1
x
2x

151. Aadaki deerleri bulun.

a. sec-1 1.5
p
- tan-1 u
2
bantsn kullanarak tan1 unun trev formlnden Tablo

7.3teki cot1 unun trev formln tretin.
x - 1
, x 0, and
ve g sxd = 2 tan-1 1x ?
x + 1
fonksiyonlarnn zellii nedir? Aklayn.
145. sxd = sin-1
b. csc-1 s -1.5d
c. cot-1 2
152. Aadaki deerleri bulun.

a. sec-1s -3d
x 7 1.
144.
cot-1 u =
Hesap Makinesi ve Grafik Aratrmalar
b. csc-1 1.7
c. cot-1 s -2d
153155 altrmalarnda, her bir bileke fonksiyonun tanm ve deer

kmelerini bulun. Sonra, bileenleri ayr ekranlarda izin. Her durumda grafikler anlaml mdr? Cevaplarnz aklayn. Grdnz
herhangi farkllklar yorumlayn.
153. a. y = tan-1 stan xd
b. y = tan stan-1 xd
154. a. y = sin-1 ssin xd
b. y = sin ssin-1 xd
155. a. y = cos scos xd
b. y = cos scos-1 xd
-1
156. y = sec (sec1 x) = sec (cos1 (1@x))in grafiini izin. Ne

grdnz aklayn.
1
x?
grafiini
157. Newton ylan y = 4x@(x2 + 1) Newtom ylannn
izin. Sonra, ayn erevede y = 2 sin (2 tan1 x)in grafiini
izin. Ne gryorsunuz? Aklayn.
147. Aada gsterilen dnel yzeyin hacmini bulun.
158. y = (2 x2)@x2 rasyonel fonksiyonunu izin. Sonra, ayn

erevede y = cos (2 sec1 x)in grafiini izin. Ne gryorsunuz? Aklayn.
and
ve g sxd = tan
2x 2 + 1
fonksiyonlarnn zellii nedir? Aklayn.
146. sxd = sin
-1
3
3
-1
y
y
1
159. sxd = sin-1 xi, ilk iki trevinin grafiiyle birlikte izin. nin
davrannn ve grafiinin eklinin, ve nn iaret ve deerleriyle ilikisini yorumlayn.
x2
160. sxd = tan-1 xi, ilk iki trevinin grafiiyle birlikte izin. nin
davrannn ve grafiinin eklinin, ve nn iaret ve deerleriyle ilikisini yorumlayn.
3
x
148. Yay uzunluu y = 21 - x 2, 1@2 x 1@2 erisinin

uzunluunu bulunuz.
7.8
7.8
Hiperbolik Fonksiyonlar
535
Hiperbolik fonksiyonlar, ex ve ex eksponansiyel fonksiyonlarnn kombinasyonlar ile
oluturulurlar. Hiperbolik fonksiyonlar bir ok matematiksel ifadeyi basitletirirler ve
uygulamalarda nemlidirler. rnein, bir elektrik iletim hattnda olduu gibi, iki ucundan
aslm bir kablodaki gerilmeleri hesaplama gibi problemlerde kullanlrlar. Ayrca, diferansiyel denklemlerin zmlerini bulmada nemli rol oynarlar. Bu blmde, hiperbolik
fonksiyonlarn, grafiklerinin, trevlerinin nasl hesaplandnn ve neden nemli ters
trevler olarak ortaya ktklarnn ksa bir tantmn veriyoruz.
Eksponansiyel Fonksiyonun ift ve Tek Ksmlar

Blm 1.4teki ift ve tek fonksiyon tanmlarn ve grafiklerinin simetrilerini hatrlayn.
Bir ift fonksiyon (x) = (x) bantsn salarken, bir tek fonksiyon (x) = (x)
bantsn salar. Merkezi orijinde olan bir aralkta tanmlanan her fonksiyonu bir ift
fonksiyon ve bir tek fonksiyonun toplam olarak tek bir ekilde yazlabilir. Ayrma
sxd =
sxd + s -xd
sxd - s -xd
.
+
2
2
('')''*
('')''*
even
part
ift ksm
odd
part
tek ksm
olarak yaplr. e i bu ekilde yazarsak,

ex =
e x - e -x
e x + e -x
+
.
2
2
(')'*
(')'*
even
part
ift ksm
odd
part
tek ksm
buluruz. exin, srasyla, kosins hiperbolik ve sins hiperbolik olarak adlandrlan ift ve
tek ksmlarnn zel yararlar vardr. Elastik cisimlerdeki dalga hareketlerini ve metal
soutucu kanatlardaki scaklk dalmlarn tanmlarlar. St. Louisdeki Batya giden Gateway Archn merkez dorusu arlklandrlm bir hiperbolik kosins erisidir.
Tanmlar ve zdelikler
Kosins hiperbolik ve sins hiperbolik fonksiyonlar Tablo 7.5teki ilk iki denklemle
tanmlanrlar. Tablo ayrca tanjant, kotanjant, sekant ve kosekant hiperbolik fonksiyonlarn da verir. Greceimiz gibi, hiperbolik fonksiyonlar isimlerini aldklar trigonometrik
fonksiyonlarla bir ok benzerlik gsterirler. (Altrma 84e de bakn.)
cosh x gsterimi genellikle ko x ve sinh x gsterimi sin x olarak okunur.
Hiperbolik fonksiyonlar Tablo 7.6daki zdelikleri salarlar. Bunlar iaret farklar
dnda, trigonometrik fonksiyonlardan bildiimiz zdeliklere benzerler.
kinci denklem aadaki ekilde elde edilir:
2 sinh x cosh x = 2 a
=
e x - e -x e x + e -x
ba
b
2
2
e 2x - e -2x
2
= sinh 2x.
536
TABLO 7.5 Alt temel hiperbolik fonksiyon
xin sins hiperbolii:
EKL 7.31
e x - e -x
2
sinh x =
y
x 3
y e
2 2
1
y sinh x
1 2 3 x
x
ye
2
3 2 1
1
2
3
(a)
xin kosins hiperbolii:
cosh x =
y y cosh x
e x + e -x
2
3
2
1
x
y e
2
x
y e
2
1 2 3
3 2 1
(b)
Tanjant hiperbolik:
tanh x =
sinh x
e x - e -x
= x
cosh x
e + e -x
y coth x
y1
y tanh x
x
1 2
y 1
2 1
Kotanjant hiperbolik:
coth x =
cosh x
e x + e -x
= x
sinh x
e - e -x
2
y coth x
(c)
Sekant hiperbolik:
sech x =
1
2
= x
cosh x
e + e -x
y
2
2 1 0
TABLO 7.6 Hiperbolik fonksiyon
zdelikleri
cosh2 x - sinh2 x = 1
sinh 2x = 2 sinh x cosh x
cosh 2x = cosh2 x + sinh2 x
cosh2 x =
cosh 2x + 1
2
sinh2 x =
cosh 2x - 1
2
tanh2 x = 1 - sech2 x
coth2 x = 1 + csch2 x
y1
x
1 2
y sech x
(d)
Kosekant hiperbolik:
csch x =
2
1
= x
sinh x
e - e -x
y
2
1
2 1
1
(e)
x
1 2
y csch x
7.8
537
Dier zdelikler, hiperbolik fonksiyonlarn tanmlarnda dnmler ve cebir kullanarak benzer ekilde elde edilirler. Birok standart fonksiyon gibi, hiperbolik fonksiyonlar
ve tersleri, hesap makineleri ile, bu amaca ynelik zel tular veya temel tulardan oluan
bir dizi kullanarak, kolaylkla hesaplanrlar.
Trevler ve ntegraller
Trevlenebilir ex ve exin rasyonel kombinasyonlar olan hiperbolik fonksiyonlarn
tanml olduklar her noktada trevleri vardr (Tablo 7.7). Burada da, trigonometrik
fonksiyonlarla benzerlikler vardr. Tablo 7.7deki trev formlleri Tablo 7.8deki integral
formllerini verirler.
TABLE 7.7 Hiperbolik fonksiyonlarn
TABLE 7.8 Hiperbolik fonksiyonlarn
trevleri
integral formlleri
du
d
ssinh ud = cosh u
dx
dx
sinh u du = cosh u + C
du
d
scosh ud = sinh u
dx
dx
cosh u du = sinh u + C
du
d
stanh ud = sech2 u
dx
dx
sech2 u du = tanh u + C
du
d
scoth ud = -csch2 u
dx
dx
du
d
ssech ud = -sech u tanh u
dx
dx
sech u tanh u du = -sech u + C
du
d
scsch ud = -csch u coth u
dx
dx
csch u coth u du = -csch u + C
csch2 u du = -coth u + C
Trev formlleri, eunun trevinden elde edilirler:

d
d e u - e -u
b
ssinh ud =
a
2
dx
dx
e u du>dx + e -u du>dx
=
2
du
= cosh u
dx
sinh unun tanm

e unun trevi
cosh unun tanm
Bu, ilk trev formln verir.

d
d
1
b
scsch ud =
a
dx
dx sinh u
cosh u du
= sinh2 u dx
1 cosh u du
= sinh u sinh u dx
du
= -csch u coth u
dx
csch unun tanm

Blm Kural
Terimleri yeniden yazmak
csch u ve coth unun tanm
Bu hesaplama da son forml verir. dierleri benzer ekilde elde edilirler.
538
RNEK 1
(a)
(b)
Trevleri ve ntegralleri Bulmak
d
d
A tanh 21 + t 2 B = sech2 21 = t 2 # dt A 21 + t 2 B
dt
t
=
sech2 21 + t 2
21 + t 2
L
cosh 5x
1 du
dx =
5L u
sinh
5x
L
1
1
= ln u + C = ln sinh 5x + C
5
5
(c)
L0
cosh 2x - 1
dx
2
L0
1
1
1
1 sinh 2x
=
scosh 2x - 1d dx = c
- xd
2 L0
2
2
0
sinh 2
1
=
- L 0.40672
4
2
sinh2 x dx =
ln 2
(d)
L0
u = sinh 5x ,
du = 5 cosh 5x dx
coth 5x dx =
ln 2
4e x sinh x dx =
L0
4e x
e x - e -x
dx =
2
L0
= C e 2x - 2x D 0
ln 2
Tablo 7.6
Bir hesap makinesi

ile hesaplayn
ln 2
s2e 2x - 2d dx
= se 2 ln 2 - 2 ln 2d - s1 - 0d
= 4 - 2 ln 2 - 1
L 1.6137
Ters Hiperbolik Fonksiyonlar

Alt hiperbolik fonksiyonun tersleri integrasyonda ok kullanldr. d(sinh x)@dx = cosh x 0
olduundan, sins hiperbolik, xin artan bir fonksiyonudur. Tersini
y = sinh1 x
ile gsteririz. q x q aralndaki her x iin, y = sinh1 xin deeri, sins hiperbolii x olan saydr. y = sinh x ve y = sinh1 xin grafikleri ekil 7.32ada gsterilmektedir.
y = cosh x fonksiyonu, ekil 7.31deki grafiinden grebileceimiz gibi, bire-bir
deildir. Fakat kstlanm y = cosh x, x 0, fonksiyonu bire-bir dir ve dolaysyla
y = cosh1 x
ile gsterilen bir tersi vardr. Her x 1 deeri iin, y = cosh1 x, 0 y 6 q aralnda
hiperbolik kosins x olan saydr. y = cosh x, x 0 ve y = cosh1 x fonksiyonlarnn
grafikleri ekil 7.32bde gsterilmektedir.
y = cosh x gibi, y = sech x = 1>cosh x de bire-bir deildir, fakat xin negatif olmayan
deerlerine kstlanm eklinin bir tersi vardr ve
y = sech1 x
ile gsterilir. (0, 1] aralndaki her x deeri iin, y = sech1 x, negatif olmayan ve sekant
hiperbolii x olan saydr. y = sech x, x 0, ve y = sech1 xin grafikleri ekil 7.32(c)de
gsterilmektedir.
7.8
y cosh x,
yx
x0
y
y sinh x y x
8
7
6
5
4
3
2
1
y sinh1 x
(x sinh y)
2
1
6 4 2
539
y
y sech1 x
(x sech y,
y 0)
yx
2
y cosh1 x
(x cosh y, y 0)
x
1 2 3 4 5 6 7 8
(b)
1
0
2
(c)
y sech x
x0
x
3
(a)
EKL 7.32
Ters sins, kosins ve sekant hiperboliin grafikleri. y = x dorusuna gre simetrilere dikkat edin.
Tanjant, kotanjant ve kosecant hiperbolik fonksiyonlar tanm aralklarnda bire-bir

dir ve
y = tanh1 x,
y = coth1 x,
y = csch1 x
ile tanmlanan tersleri vardr. Bu fonksiyonlarn grafikleri ekil 7.33te verilmektedir.
y
x tanh y
y tanh1x
x coth y
y coth1x
(a)
EKL 7.33
TABLO 7.9 Ters hiperbolik
fonksiyonlar iin bantlar

1
sech-1 x = cosh-1 x
coth
x = tanh
-1
x csch y
y csch1x
(b)
(c)
Ters tanjant, kotanjant ve kosekant hiperboliin grafikleri.
Yararl Bantlar
Tablo 7.9daki bantlar, sadece sech1 x, csch1 x ve coth1 xin deerlerini veren hesap
makinelerinde cosh1 x, sinh1 x ve tanh1 xin deerlerini hesaplamakta kullanrz. Bu
bantlar tanmlarn dorudan birer sonucudur. rnein, 0 x 1 ise,
1
sech acosh-1 a x b b =
1
csch-1 x = sinh-1 x
-1
1
x
dir.
1
1
cosh acosh-1 a x b b
1
= x
1
ax b
540
Bu nedenle, sekant hiperbolik (0, 1] zerinde bire-bir olduundan

1
cosh-1 a x b = sech-1 x
elde edilir.
Trevler ve ntegraller
Ters hiperbolik fonksiyonlarn balca kullanmlar Tablo 7.10daki trev formllerini tersine eviren integrasyonlarda yatar.
TABLO 7.10 Ters hiperbolik fonksiyonlarn trevleri
dssinh-1 ud
du
1
=
2 dx
dx
21 + u
dscosh-1 ud
du
1
,
=
dx
2u 2 - 1 dx
u 7 1
dstanh-1 ud
du
1
,
=
dx
1 - u 2 dx
u 6 1
dscoth-1 ud
du
1
,
=
dx
1 - u 2 dx
u 7 1
-du>dx
dssech-1 ud
,
=
dx
u21 - u 2
0 6 u 6 1
-du>dx
dscsch-1 ud
,
=
dx
u 21 + u 2
u Z 0
tanh1 u ve coth1 unun trev formllerindeki u 6 1 ve u 7 1 kstlamalar bu

fonksiyonlarn deerlerindeki doal kstlamalardan gelir. (ekil 7.33a ve bye bakn.)
u 6 1 ile u 7 1 arasndaki ayrm trev formllerini integral formllerine dndrdmzde nem kazanr. u 6 1 ise, 1>s1 - u 2 dnin integrali tanh1 u + C olur.
1
u 7 1 ise, integral coth u + C olur.
Ters hiperbolik fonksiyonlarn trevlerinin nasl bulunduunu, d(coth1 u)@dxi
hesapladmz rnek 2de gsteriyoruz. Dier trevler benzer ekilde elde edilirler.
RNEK 2
TARHSEL BYOGRAF
Ters Hiperbolik Kosinsn Trevi
u, xin deerleri 1den byk trevlenebilir bir fonksiyonu ise,

du
d
1
scosh-1 ud =
.
2
dx
2u - 1 dx
Sonya Kovalevsky
(18501891)
olduunu gsterin.
7.8
541
nce x 1 iin, f (x) = cosh x ve f 1(x) = cosh1 x ile Teorem 1i uygulayarak

f (x) = cosh1 xin trevini buluruz. 0 x olduundan Teorem 1 uygulanabilir.
zm
1
s -1 sxdd
Teorem 1
1
sinh scosh-1 xd
sud = sinh u
1
2cosh scosh-1 xd - 1
s -1 dsxd =
cosh2 u - sinh2 u = 1,
sinh u = 2cosh2 u - 1
cosh scosh-1 xd = x
2x 2 - 1
Ksaca,
d
1
scosh-1 xd =
.
2
dx
2x - 1
dir. Zincir Kural istenilen sonucu verir:
d
du
1
.
scosh-1 ud =
2
dx
2u - 1 dx
rnek 2de olduu gibi, Teorem 1i dorudan uygulamak yerine, kapal trev alma ve Zincir Kuraln kullanarak da y = cosh1 x , x 1n trevini bulabiliriz:
y = cosh-1 x
x = cosh y
1 = sinh y
Edeer denklem
dy
dx
xe gre trev alma ve

Zincir Kural
dy
1
1
=
=
dx
sinh y
2cosh2 y - 1
=
1
2x - 1
2
x 1 olduu iin,
y 0 ve sinh y 0
cosh y = x
Uygun deiken deiimleriyle, Tablo 7.10daki trev formlleri Tablo 7.11deki integrasyon formllerini verirler. Tablo 7.11deki her forml, sa taraftaki ifadenin trevini
alarak salanabilir.
RNEK 3
Tablo 7.11i Kullanmak

1
L0
2 dx
23 + 4x 2
542
TABLE 7.11 Ters hiperbolik fonksiyonlar veren integraller
u
= sinh-1 a a b + C,
du
1.
L 2a + u
2
a 7 0
du
u
= cosh-1 a a b + C,
L 2u 2 - a 2
2.
u 7 a 7 0
1
-1 u
a tanh a a b + C
2
uif2
u 2a 6isea 2
du
= d
2
2
1
La - u
-1 u
a coth a a b + C,
3.
uif2
u 2a27isea 2
du
u
1
= - a sech-1 a a b + C,
L u2a 2 - u 2
4.
du
5.
L u2a + u
2
u
1
= - a csch-1 a + C,
0 6 u 6 a
u Z 0 ve a 7 0
Belirsiz integral
zm
2 dx
L 23 + 4x
=
2
du
L 2a + u 2
2
u
= sinh-1 a a b + C
= sinh-1 a
2x
23
u = 2x,
du = 2 dx,
a = 23
Tablo 7.11deki forml
b + C.
olarak bulunur. Dolaysyla,

1
2 dx
L0 23 + 4x
= sinh-1 a
2x
23
b d = sinh-1 a
0
= sinh-1 a
2
b - sinh-1 s0d
23
2
b - 0 L 0.98665.
23
bulunur.
ALITIRMALAR 7.8
Hiperbolik Fonksiyonlarn Deerleri ve Bantlar
14 altrmalarnn her biri sinh x veya cosh xin bir deerini verir.
Tanmlar ve cosh2 x sinh2 x = 1 bantsn kullanarak dier be
hiperbolik fonksiyonu bulun.
1. sinh x = 3. cosh x =
3
4
17
,
15
x 7 0
2. sinh x =
4
3
4. cosh x =
13
,
5
510 altrmalarndaki ifadeleri yeniden yazn ve sonular elinizden

geldiince sadeletirin.
5. 2 cosh (ln x)
6. sinh (2 ln x)
7. cosh 5x + sinh 5x
8. cosh 3x - sinh 3x
9. ssinh x + cosh xd
10. ln scosh x + sinh xd + ln scosh x - sinh xd

x 7 0
7.8
11.
Belirsiz ntegraller
sinh sx + yd = sinh x cosh y + cosh x sinh y
cosh sx + yd = cosh x cosh y + sinh x sinh y

41.
43.
ifadelerini kullanarak aadakileri gsterin.

a. sinh 2x = 2 sinh x cosh x
b. cosh 2x = cosh2 x + sinh2 x .
12. cosh x ve sinh xin tanmlarn kullanarak
45.
47.
cosh2 x sinh2 x = 1
olduunu gsterin.
Trevler
1324 altrmalarnda ynin uygun deikene gre trevini bulun.
x
3
17. y = ln ssinh zd
1
sinh s2x + 1d
2
1
16. y = t 2 tanh t
18. y = ln scosh zd
19. y = sech us1 - ln sech ud
20. y = csch us1 - ln csch ud
13. y = 6 sinh
14. y =
15. y = 2 2t tanh 2t
1
tanh2 y
2
21. y = ln cosh y -
22. y = ln sinh y -
49.
42.
sinh
6 cosh a
44.
4 cosh s3x - ln 2d dx
46.
coth
48.
tanh
x
- ln 3b dx
2
x
dx
7
sech2 ax -
1
b dx
2
sech 2t tanh 2t dt
L
2t
50.
1
coth2 y
2
Lln 2
52.
L-ln 4
54.
59.
29. y = s1 - td coth
2t
31. y = cos-1 x - x sech-1 x

33. y = csch-1
1
a b
2
30. y = s1 - t d coth
32. y = ln x + 21 - x 2 sech-1 x
34. y = csch-1 2u
x
cosh2 a b dx
2
L-ln 2
2 sinh ssin ud cos u du
L0
4
58.
L1
28. y = su2 + 2ud tanh-1 su + 1d
4e -u sinh u du
L0
p>2
cosh stan ud sec2 u du 56.

26. y = cosh-1 2 2x + 1
tanh 2x dx
ln 2
2e u cosh u du
p>4
-1
csch2 s5 - xd dx
L0
-ln 2
53.
55.
du
ln 2
coth x dx
24. y = s4x 2 - 1d csch sln 2xd
-1
23
csch sln td coth sln td dt

t
L
ln 4
51.
L-p>4
2 cosh sln td
dt
57.
t
L1
27. y = s1 - ud tanh-1 u
(pucu: Trev almadan nce, eksponansiyel cinsinden ifade edin

ve sadeletirin.)
25. y = sinh-1 1x
x
dx
5
sinh 2x dx
Belirli ntegraller
23. y = sx 2 + 1d sech sln xd
8 cosh 1x
dx
1x
ln 10
60.
L0
x
4 sinh2 a b dx
2
Ters Hiperbolik Fonksiyonlar ve Bunlarla

lgili ntegralleri Hesaplamak
Bir hesap makinesinde hiperbolik fonksiyon tular yoksa, ters hiperbolik fonksiyonlar aadaki tabloda gsterildii ekilde logaritmalar
cinsinden ifade edilerek hesaplanabilir.
35. y = sinh-1 stan xd

36. y = cosh-1 ssec xd,
0 6 x 6 p>2
3740 altrmalarndaki integralleri dorulayn.
37. a.
sech x dx = tan ssinh xd + C
b.
sech x dx = sin-1 stanh xd + C
x sech-1 x dx =
38.
543
-1
x2
1
sech-1 x - 21 - x 2 + C
2
2
x2 - 1
x
x coth-1 x dx =
coth-1 x + + C
39.
2
2
L
1
tanh-1 x dx = x tanh-1 x + ln s1 - x 2 d + C
40.
2
L
sinh-1 x = ln A x + 2x 2 + 1 B ,
cosh-1 x = ln A x + 2x 2 + 1 B ,
1 1 + x
,
tanh-1 x = ln
2 1 - x
1 + 21 - x 2
b,
sech-1 x = ln a
x
21 + x 2
1
csch-1 x = ln a x +
b,
x
1 x + 1
coth-1 x = ln
,
2 x - 1
-q 6 x 6 q
x 1
x 6 1
0 6 x 1
x Z 0
x 7 1
544
Bu tablodaki formlleri kullanarak 6166 altrmalarndaki saylar

doal logaritmalar cinsinden ifade edin.
61. sinh-1 s -5>12d
62. cosh-1 s5>3d
63. tanh-1 s -1>2d
64. coth-1 s5>4d
65. sech-1 s3>5d
66. csch-1 s -1> 13d
a. s = a cos kt + b sin kt
a. ters hiperbolik fonksiyonlar
b. s = a cosh kt + b sinh kt
b. doal logaritmalar cinsinden hesaplayn.
olduunu varsayn. ki durumda da, d 2s>dt 2 ivmesinin s ile

orantl, fakat birinci durumda orijine ynelmiken ikinci durumda orijinden uzaklayor olduunu gsterin.
223
L0
1>3
dx
24 + x
68.
L0
3>13
L1>5
p
73.
70.
6 dx
21 + 9x 2
1>2
dx
69.
2
L5>4 1 - x
71.
c. 160 lblik (mg = 160) bir parat iin, zaman saniye ve

mesafe fit olarak verilmek zere, knin tipik deeri 0.005tir.
Paratnn snr hz nedir?
78. Byklkleri yerdeitirmeyle orantl ivmeler t annda bir
koordinat ekseninde ilerleyen bir cismin konumunun
6774 altrmalarndaki integralleri
67.
b. Cismin snr hz, limt yyi bulun.
L0
2
dx
x21 - 16x
cos x dx
79. Traktr rmorklar ve traktriks Bir traktr rmorku bir yan

caddeye veya yola geerken, arka tekerlekleri aadaki gibi bir
eri izler (Bazen arka tekerleklerin kaldrma kmalarnn nedeni
budur). Arka tekerlekleri x-ekseninde, birim uzunluklu bir
ubukla orijindeki arabay temsil eden P noktasna balanm
olan (1, 0) noktasndaki bir M ktlesi olarak kabul edersek, eri
iin bir denklem bulabiliriz. P noktas y-ekseninde ilerlerken,
Myi de arkasndan srkler. Latince ekmek anlamna gelen
tractrum kelimesinden tretilmi traktriks ad verilen Mnin
izledii erinin aadaki balang deer problemini zen
y = (x) fonksiyonunun grafii olduu gsterilebilir:
dx
1 - x2
72.
dx
L1 x24 + x 2
e
dx
74.
L1 x21 + sln xd2
L0 21 + sin2 x
Uygulamalar ve Teori
75. a. Bir fonksiyonu orijin etrafnda simetrik bir aralkta
tanmlysa (yani xte tanmlysa xte de tanmldr),
sxd =
sxd - s -xd
sxd + s -xd
+
.
2
2
(1)
olduunu gsterin. Sonra,

ssxd + s -xdd>2nin ift,
ssxd - s -xdd>2 nin tek olduunu gsterin.
Diferansiyel
denklem:
Balang
koulu:
Initial condition:
Balang deer problemini zerek erinin denklemini bulun.

(Bir ters hiperbolik fonksiyona ihtiyacnz vardr).
b. nin kendisi (i) ift veya (ii) tek ise (1) denklemi olduka
basitleir. Yeni denklemler nedir? Yantnz aklayn.
76. sinh-1 x = ln A x + 2x 2 + 1 B , q x q formln elde

edin. Elde ederken karekkte neden eksi yerine art iareti kullandnz aklayn.
77. Paratle atlama Durgun konumdan yerekiminin etkisi ile den m ktleli bir cisim hznn karesiyle orantl bir direnle karlarsa, dn t saniyesinde cismin hz, k cismin aerodinamik
zeliklerine ve havann younluuna bal bir sabit olmak zere,
dy
x
1
+
= 2
dx
x21 - x
21 - x 2
y = 0 when x = 1.
y f(x)
M(x, y)
dy
m
= mg - ky 2 ,
dt
diferansiyel denklemini salar. (Dn, havann younluundaki deiimin d etkilemeyecek kadar ksa olduunu kabul
ediyoruz.
a.
y =
mg
gk
tanh a m tb
A k
A
ifadesinin diferansiyel denklemi ve t = 0 iken y = 0 balang

koulunu saladn gsterin.
(1, 0)
80. Alan Birinci drtte bir blgede bulunan ve y = (1@a) cosh ax

erisi, koordinat eksenleri ve x = b dorusu ile snrlanan blgenin alannn, ykseklii 1@a ve s, x = 0dan x = b ye kadar
erinin uzunluu olmak zere, uzunluu s olan bir dikdrtgenin
alanyla eit olduunu gsterin.(ekle bakn.)
7.8
y
545
b. (a) kkndaki denklemin iki tarafnn da uya gre trevini

alarak
y 1a cosh ax
Asud =
1
.
2
olduunu gsterin.
s
c. Bu son denklemden A(u)yu zn. A(0)n deeri nedir?

zmnzdeki integrasyon sabiti Cnin deeri nedir? C
biliniyorsa, zmnz u ile A(u) arasndaki iliki hakknda
ne syler?
1
a
0
82. Hacim y = sech x, x-ekseni ve x = ; ln 23 dorularyla

snrlanan blge x-ekseni etrafnda dndrlerek bir cisim
retiliyor. Cismin hacmini bulun.
u0
pt
sim
P(cos u, sin u)
1
P(cosh u, sinh u)
u AOP blgesinin
alannn iki katdr.
x
u0
O
u AOP blgesinin
alannn iki katdr.
x
u0
ot
y2
pt
y
x2
sim
84. Hiperbolik fonksiyonlardaki hiperbolik Hiperbolik isminin

nereden geldiini merak ediyorsanz, yant udur: x = cos u ve
y = sin u birim ember zerindeki (x, y) noktalaryla belirlenirken, x = cosh u ve y = sinh u fonksiyonlar x2 y2 = 1 birim
hiperbolnn sa taraftaki dalnn zerindeki (x, y) noktalaryla
belirlenirler.
x2 y2 1
83. Yay uzunluu (1@2 cosh 2x erisinin x = 0dan x = ln 5 e

kadar olan parasnn uzunluunu bulun.
ot
81. Hacim Birinci drtte bir blgede bulunan bir blge, stten
y = cosh x erisi, alttan y = sinh x erisi, soldan ve sadan y-ekseni
ve x = 2 dorusuyla snrlanmaktadr. Blgenin x-ekseni etrafnda
dndrlmesiyle retilecek cismin hacmini bulun.
Hiperbolik ve dairesel fonksiyonlar arasndaki benzerliklerden

biri bu iki diyagramla ortaya konur (Altrma 84).
85. Minimal bir yzey y = 3 cosh (x@4), ln 16 x ln 81,
erisinin x-ekseni etrafnda dndrlmesiyle taranan yzeyin
alann bulun.
P(cosh u, sinh u)
y
y 4 cosh(x/4)
B(ln 81, 6.67)

A(ln 16, 5)
x2 y2 1
cosh2 u sinh2 u = 1 olduundan,

(cosh u, sinh u) noktas, her u deeri iin,
x2 y2 = 1 hiperbolnn sa taraftaki
dalnda bulunur (Altrma 84).
Hiperbolik ve dairesel fonksiyonlar arasndaki baka bir
benzerlik de, x2 y2 = 1 hiperbolnn sa taraftaki dalnn noktalarnn (cosh u, sinh u) koordinatlarndaki u deikeninin, ekildeki AOP blgesinin alannn iki kat olmasdr. Bunun nedenini anlamak iin, aadaki admlar gerekletirin.
a. AOP blgesinin alannn aadaki formlle verildiini
gsterin:
1
Asud = cosh u sinh u 2
L1
cosh u
2x - 1 dx .
2
ln 16
ln 81
ekildeki A ve B noktalarn birletiren btn trevlenebilir

fonksiyonlarn arasnda, y = 4 cosh (x@4) erisinin en kk
alanl yzeyi oluturaca gsterilebilinir. A ve Bdeki u emberlerin telden yaplm olduunu ve bunlar bir sabun-film zeltisine soktuunuzu varsayarsanz, emberleri birletiren yzey,
erinin tarad yzey olacaktr.
T 86. a. y = cosh x, ln 2 x ln 2, erisinin merkezini bulun.
b. Koordinatlar 2 ondalk basamak hassaslkta hesaplayn. Sonra
eriyi izin ve merkezin eriyle olan ilikisini gstermek iin
merkezi iaretleyin.
546
Asl Kablolar
87. Bir destekten dierine uzanan ve serbete sarkan, telefon veya TV

kablosu gibi bir kablo hayal edin. Kablonun birim uzunluktaki
arl w ve en alt noktasndaki yatay gerilim, uzunluu H olan
bir vektrdr. Kablonun bulunduu dzlem iin, yatay eksen xekseni, yerekimi kuvveti aa doru, pozitif y-ekseni yukar
doru ve kablonun en alt noktas y-ekseni zerindeki y = H@w
noktasnda olacak ekilde bir koordinat sistemi seersek (ekle
bakn), kablonun
y H cosh w x
w
H
A 0, H
w
P(x, y)
f
T cos f
w
H
y = w cosh x .
H
kosins hiperbolik erisi zerinde bulunduu gsterilebilir.

y
y H cosh w x
w
H
Asl
kablo
88. (Altrma 87nin devam) Altrma 87nin eklindeki AP yaynn

uzunluu, a = w@H olmak zere, s = (1@a) sinh ax tir. Pnin koordinatlarnn s cinsinden
1
x = a sinh-1 as,
y =
s2 +
1
.
a2
olarak ifade edilebileceini gsterin.

H
0
H
w
89. Bir kablodaki sarkma ve yatay gerilim 32 ft uzunluunda ve

2 lb/ft arlnda bir kablo 30 ft aralkl iki diree ayn seviyede
balanmtr.
a. Kabloyu
Byle bir eriye bazen zincir erisi veya Latincede zincir anlamna gelen catena kelimesinden retilmi olan katener denir.
a. P(x, y) kablodaki herhangi bir noktay temsil etsin. 2. ekil
Pdeki gerilimi, uzunluu (bykl) T olan bir vektr olarak
gstermenin yan sra en alt A noktasndaki H gerilimini de
gsterir. Kablonun P noktasndaki eiminin aadaki gibi
olduunu gsterin:
dy
w
tan f =
= sinh x .
H
dx
b. (a) kkndaki sonucu ve Pdeki gerilimin Hdeki gerilime eit
olmas gerektiini (kablo hareket etmiyor) kullanarak, T = wy
olduunu gsterin. Bu P(x, y)deki gerilimin kablonun y
biriminin arlna eit olduunu gsterir.
1
y = a cosh ax,
-15 x 15 .
denklemiyle modelleyin. Altrma 88deki bilgiyi kullanarak

ann aadaki denklemi saldn gsterin.
16a = sinh 15a
(2)
T b. (2) denklemini grafik olarak, y = 16a ve y = sinh 15a

denklemlerinin ay-dzleminde nerede kesitiklerini tahmin
ederek zn.
T c. (2) denkleminden ay saysal olarak zn. zmnz (b)
kknda bulduunuz deerle karlatrn.
d. Kablonun en alt ucundaki yatay gerilimi hesaplayn.
T
e. (c) de bulduunuz a deerlerini kullanarak

1
y = a cosh ax
katenerini 15 x 15 aralnda izin. Kablonun merkezindeki sarkmay tahmin edin.
Blm 7
Tekrar Sorular
1. Hangi fonksiyonlarn tersi vardr? ve g gibi iki fonksiyonun birbirinin tersi olduunu nereden biliyorsunuz? Birbirinin tersi olan
(olmayan) fonksiyonlara rnekler verin.
2. Fonksiyonlarn ve terslerinin tanm aralklar, deer aralklar ve
grafikleri arasndaki iliki nedir? rnek verin.
3. xi bir fonksiyonunun tersini, bazen xin bir fonksiyonu olarak

nasl ifade edebilirsiniz?
4. Hangi koullar altnda bir fonksiyonunun tersinin trevlenebilir olduuna karar verirsiniz? nin ve 1in trevleri
arasndaki iliki nedir?
Blm 7 Problemler
5. Doal logaritma fonksiyonu nedir? Tanm aral, deer aral ve
trevi nelerdir? Hangi aritmetik zellikleri vardr? Grafiini yorumlayn.
6. Logaritmik trev alma nedir? Bir rnek verin.
7. Hangi integraller logaritma verir? rnek verin. tan x ve cot xin
integralleri nedir?
8. Eksponansiyel fonksiyon ex nasl tanmlanr? Tanm aral, deer
aral ve trevi nedir? Hangi s kurallarna uyar? Grafiini yorumlayn.
9. ax ve loga x fonksiyonlar nasl tanmlanr? a zerinde kstlamalar var mdr? loga xin grafii ile ln xin grafii arasnda nasl
bir iliki vardr? Aslnda tek bir stel fonksiyon ve tek bir logaritma olduu ifadesi neden dorudur?
10. 10 tabanl logaritmalarn baz uygulamalarn tanmlayn.
11. Eksponansiyel deiim yasas nedir? Bir balang deer probleminden nasl tretilebilir? Yasann baz uygulamalar nelerdir?
12. x q iken pozitif fonksiyonlarn deiim oranlarn nasl karlatrrsnz?
13. Byme karlatrmalarnda ex ve ln x fonksiyonlarnn rolleri
nedir?
14. Byk o ve kk o gsterimini tanmlayn. rnekler verin.
Blm 7
15. Hangisi daha etkilidirsral yoksa ikili arama m? Aklayn.

16. Ters trigonometrik fonksiyonlar nasl tanmlanr? Bu fonksiyonlarn deerlerini bulmak iin bazen dik genleri nasl
kullanrsnz? rnekler verin.
17. Ters trigonometrik fonksiyonlarn trevleri nedir? Trevlerin
tanm aralklar ile fonksiyonlarn trev aralklar arasndan nasl
bir iliki vardr?
18. Hangi integraller ters trigonometrik fonksiyonlar verir?
Deiken deitirme ve tam kareye tamamlama yntemleri bu integrallerin uygulamalarn nasl geniletir?
19. Alt temel hiperbolik fonksiyon nedir? Tanm aralklarn, deer
aralklarn ve grafiklerini yorumlayn. Aralarndaki baz
bantlar nedir?
20. Alt temel hiperbolik fonksiyonun trevleri nedir? Bunlara
karlk gelen integraller nelerdir? Alt temel trigonometrik
fonksiyonla ne gibi benzerlikleri vardr?
21. Ters hiperbolik fonksiyonlar nasl tanmlanr? Tanm aralklarn,
deer aralklarn ve grafiklerini yorumlayn. Bir hesap makinesinin sech1 x, csch1 x ve coth1 x tularyla cosh1 x, sinh1 x
ve tanh1 xi nasl bulursunuz?
22. Hangi integraller ters hiperbolik fonksiyonlar verir?
Problemler
Trev Alma
21. y = z sec-1 z - 2z 2 - 1,
22. y = 22x - 1 sec-1 1x
2. y = 22e 22x
1. y = 10e -x>5
3. y =
1 4x
1 4x
xe e
4
16
4. y = x 2e -2>x
5. y = ln ssin ud
6. y = ln ssec ud
7. y = log2 sx 2>2d
8. y = log5 s3x - 7d
10. y = 92t
9. y = 8-t
11. y = 5x
547
12. y = 22x
3.6
x+2
16. y = sin-1 a
b,
0 6 u 6 1
y 7 1 17. y = ln cos-1 x
2y
18. y = z cos-1 z - 21 - z 2
19. y = t tan-1 t -
-22
14. y = 2sln xd
15. y = sin-1 21 - u 2,
1
ln t
2
20. y = s1 + t 2 d cot-1 2t
24. y = s1 + x 2 de tan
-1
0 6 u 6 p>2
x
Logaritmik Trev Almak

2530 altrmalarnda, logaritmik trev almayla ynin uygun
deikene gre trevini bulun.
25. y =
x>2
13. y = sx + 2d
23. y = csc-1 ssec ud,
z 7 1
2sx 2 + 1d
2cos 2x
st + 1dst - 1d 5
b ,
27. y = a
st - 2dst + 3d
28. y =
26. y =
3x + 4
A 2x - 4
10
t 7 2
2u2u
2u 2 + 1
29. y = ssin ud2u
30. y = sln xd1>sln xd
ntegrasyon
31-78 altrmalarndaki integralleri hesaplayn.
31.
e x sin se x d dx
32.
e t cos s3e t - 2d dt
548

-1
33.
34.
35.
e x sec2 se x - 7d dx
75.
e y csc se y + 1d cot se y + 1d dy
77.
sec2 sxde tan x dx
36.
dx
L-1 3x - 4
p
x
tan dx
39.
3
L0
37.
38.
40.
2t
dt
L0 t - 25
tan sln yd
dy
43.
y
L
sln xd-3
dx
45.
x
L
1
2
47.
r csc s1 + ln rd dr
L
49.
x3 dx
7
51.
L1
4
53.
L1
cos t
dt
L-p>2 1 - sin t
dy
44.
L y ln y
ln sx - 5d
dx
46.
L x - 5
48.
L
L
x
1
+
b dx
8
2x
-sx + 1d
dx
54.
56.
59.
L1
3
61.
L1
1
-1>3
dx
x s1 + 7 ln xd
L-ln 2
58.
sln sy + 1dd
dy
y + 1
log4 u
du
u
L1
3>4
6 dx
65.
L-3>4 29 - 4x 2
2
3 dt
67.
2
L-2 4 + 3t
dy
69.
L y24y 2 - 1
2>3
dy
L22>3 y 29y 2 - 1
79. 3y = 2y + 1
2w
2y
= x
80. 4-y = 3y + 2
82. 3y = 3 ln x
83. ln sy - 1d = x + ln y

85. lim
x:0
10 x - 1
x
86. lim
u :0
2sin x - 1
x
x:0 e - 1
88. lim
5 - 5 cos x
x
x:0 e - x - 1
90. lim
dw
dx
s1 + ln tdt ln t dt
e
8 ln 3 log3 u
du
u
L1
1>5
6 dx
66.
L-1>5 24 - 25x 2
3
dt
68.
2
L23 3 + t
24 dy
70.
L y2y 2 - 16
64.
dy
-26>25
72.
L-2>25
t - ln s1 + 2td
73.
L 2-2x - x 2
74.
92. lim
t2
x:4
e
1
93. lim+ a t - t b
t: 0
sin2 spxd
ex-4 + 3 - x
3
95. lim a1 + x b
x: q
y 25y 2 - 3
dx
L 2 -x 2 + 4x - 1
94. lim+ e -1>y ln y

y:0
3
96. lim+ a1 + x b
x:0
Fonksiyonlarn Byme Orann Karlatrmak

97. x iken, gden daha m hzl, daha m yava yoksa g ile ayn
oranda m byr? Yantlarnz aklayn.
a. sxd = log2 x,
gsxd = log3 x
b. sxd = x,
1
gsxd = x + x
c. sxd = x>100,
gsxd = xe -x
d. sxd = x,
gsxd = tan-1 x
e. sxd = csc-1 x,
gsxd = 1>x
f. sxd = sinh x,
gsxd = e x
98. x iken gden daha m hzl, daha m yava yoksa g ile ayn
oranda m byr? Yantlarnz aklayn.
a. sxd = 3-x,
gsxd = 2-x
b. sxd = ln 2x,
gsxd = ln x 2
c. sxd = 10x 3 + 2x 2,
gsxd = e x
d. sxd = tan s1>xd,
gsxd = 1>x
e. sxd = sin s1>xd,
gsxd = 1>x 2
f. sxd = sech x,
gsxd = e -x
-1
-1
dx
4 - 4e x
xe x
x:0
89. lim
Le x2ln x
L2
3u - 1
u
2-sin x - 1
x
x:0 e - 1
87. lim
62.
84. ln s10 ln yd = ln 5x
Limit Hesaplamak
t: 0
8
2
- 2 b dx
3x
x
e2
60.
Logaritmik veya Eksponansiyel Terimler

eren Denklemleri zmek
91. lim+
e use u - 1d1>2 du
L0
63.
71.
sec x dx
1
dx
5x
a
L1
ln 9
e rs3e r + 1d-3>2 dr
L0
L1
ln 5
57.
tan x
L-2
cos s1 - ln yd
dy
y
32
52.
dt
L st + 1d2t 2 + 2t - 8
81. 9e
p>6
-1
55.
2 cot px dx
L1>6
3 dy
2
L-1 4y + 4y + 4
dt
78.
L s3t + 1d29t 2 + 6t
76.
7984 altrmalarnda, yyi zn.
42.
50.
3
x dx
a
2ln x
x dx
L1
1>4
41.
csc2 x e cot x dx
L-2
2 dy
y + 4y + 5
2
Blm 7 Problemler
y
99. Doru mu, yanl m? Yantlarnz aklayn.

1
1
1
+ 4 = O a 2b
2
x
x
x
c. x = osx + ln xd
1
1
1
+ 4 = O a 4b
2
x
x
x
d. ln sln xd = osln xd
a.
b.
e. tan-1 x = Os1d
f. cosh x = Ose x d
100. Doru mu, yanl m? Yantlarnz aklayn.

1
1
1
= O a 2 + 4b
x4
x
x
c. ln x = osx + 1d
1
1
1
= o a 2 + 4b
x4
x
x
d. ln 2x = Osln xd
a.
b.
e. sec-1 x = Os1d
f. sinh x = Ose x d
101. Trevlenebilir ve bire-bir olan (x) = ex + x fonksiyonunun

trevlenebilir bir tersi, 1(x), vardr. (ln 2) noktasnda
d -1>dxin deerini bulun.
102. (x) = 1 + (1@x), x 0, fonksiyonunun trevini bulun. Sonra,
1((x)) = (1(x)) = x ve
d
1
.
`
=
dx sxd
sxd
-1
103 ve 104 altrmalarnda, her fonksiyonun verilen aralktaki mutlak

maksimum ve minimum deerlerini bulun.
104. y = 10xs2 - ln xd,
y ex
110. Aada gsterilen dikdrtgenin bir kenar pozitif y ekse-ninde,

bir kenar pozitif x-ekseninde ve st sa ksesi y = (ln x)@x2
erisinin zerindedir. Hangi boyutlar dikdrtgenin alann en
byk yapar ve bu alan nedir?
y ln2x
x
0.2
0.1
0
111. (x) = ln 5x ve g(x) = ln 3x fonksiyonlar arasnda sadece bir

sabit fark vardr? Bu sabit nedir? Yantnz aklayn.
112. a. (ln x)@x = (ln 2)@2 ise x = 2 olmak zorunda mdr?
b. (ln x)@x = 2 ln 2 ise x = 1@2 olmak zorunda mdr?
olduunu gsterin.
103. y = x ln 2x - x,
549
1 e
c , d
2e 2
s0, e 2]
105. Alan x = 1den x = eye kadar y = 2(ln x)@x erisi ile x-ekseni
arasnda kalan alan bulun.
106. Alan
a. x = 10dan x = 20ye kadar y = 1@x erisi ile x-ekseni arasnda
kalan alann, x = 1den x = 2ye kadar eri ile x-ekseni
arasnda kalan alana eit olduunu gsterin.
b. kadan kbye kadar y = 1@x erisi ile x-ekseni arasnda kalan
alann, adan bye kadar eri ile x-ekseni arasnda kalan
alana eit olduunu gsterin.
107. Bir parack y = ln x erisi boyunca yukar, saa doru hareket
etmektedir. x-koordinat (dx@dt) = x m@s hzyla deimektedir.
(e2, 2) noktasnda y-koordinat ne hzla deiir?
108. Bir kz y = 9ex@3 erisi eklinde bir yokutan kaymaktadr.
y-koordinat (dy@dt) = (1@4) 9 y ft@s hzla deimektedir.
x = 9 ftte yokuun dibine vardnda, x-koordinat yaklak hangi
hzla deiir? (e3 20 olarak aln ve yantnz en yakn tamsayya yuvarlayn.)
109. Aada gsterilen dikdrtgenin bir kenar pozitif y ekse-ninde
2
ve st sa kesi y = ex erisi zerindedir. Hangi boyutlar
dikdrtgenin alann en byk yapar ve bu alan nedir?
113. slog4 xd>slog2 xd blmnn sabit bir deeri vardr. Bu deer

nedir? Yantnz aklayn.
T 114. log x s2d ve log2 sxd (x) = logx (2) ve g(x) = logx (x) nasl karlatrlr? Bunu bulmann bir yolu aadadr?
a. (x) ve g(x)i doal logaritma olarak ifade etmek iin
loga b = (ln b)@ln a denklemini kullann.
b. ve gnin grafiklerini birlikte izin. nin davrannn gnin
deer ve iaretleriyle ilikisini yorumlayn.
T 115. Aadaki fonksiyonlarn grafiklerini izin ve grdklerinizi
kullanarak ekstrem deerleri tahmin edin, bkm noktalarnn
koordinatlarn belirleyin ve grafiklerin yukar konkav ve aa
konkav olduklar aralklar tanmlayn Sonra, fonksiyonlarn trevleriyle alarak bulduklarnz dorulayn.
a. y = sln xd> 1x
b. y = e -x
c. y = s1 + xde -x
T 116. (x) = x ln xin grafiini izin. Fonksiyonun bir mutlak minimum deeri var mdr? Yantnz analizle dorulayn.
117. Balangtaki karbon-14 miktarnn %90 bozunmu olan bir
rnek ka yandadr?
118. Turta soutmak Frndan karldnda i scakl 220F olan
derin bir elmal turta kalb 40F scaklktaki pencere nne
konulmutur. On be dakika sonra i scakl 180Fye der.
Turtann 70Fye soumas iin ne kadar zaman geer?
119. Bir gne istasyonunun yerini belirlemek Aada gsterilen iki binann arasndaki dou-bat izgisinde, toprak seviyesinde bir gne istasyonu kurmak iin anlama yaptnz.
Gnein tam tepeden getii bir gnde, gnete kalaca saat
550

saysn maksimize etmek iin istasyonu yksek binadan ne
kadar uzaa yerletirmelisiniz?
u = p - cot-1
50 - x
x
- cot-1
.
60
30
olduunu gzlemleyerek ie balayn. Sonra yy maksimize

eden x deerini bulun.
120. Yuvarlak bir su alt verici kablosu bakr tellerden oluan bir
ekirdek ve onlar evreleyen iletken olmayan bir yaltmdan
olumaktadr. x, ekirdein yarapnn yaltmn kalnlna
orann belirtiyorsa, iletim sinyalinin sratinin y = x2 ln(1@x) ile
verildii bilinmektedir. ekirdein yar-ap 1 cm ise, hangi h
yaltm kalnl iletim sratini en byk yapacaktr?
Yaltm
60 m
Blm 7
x
50 m
sin x
T 12. [0, 3p] aralnda (x) = (sin x) in grafiini izin. Grdklerinizi aklayn.
Limitler
b
b:1
dx
1
2. lim x
x: q
L0 21 - x 2
3. lim+scos 1xd1>x
13. sxd = e gsxd ve g sxd =
L0
tan-1 t dt
4. lim sx + e x d2>x
x: 0
x: q
1
1
1
+
+ +
b
5. lim a
n + 2
2n
n: q n + 1
1
6. lim n A e 1>n + e 2>n + + e sn - 1d>n + e n>n B
n: q
7. A(t), birinci blgede koordinat eksenleri, y = ex erisi ve dikey
x = t, t 0 dorusuyla snrlanan blgenin alan olsun. V(t) de bu
blgenin x-ekseni etrafnda dndrlmesiyle retilen cismin
hacmi olsun. Aadaki limitleri bulun.
a. lim Astd
t: q
b. lim Vstd>Astd
t: q
ex
2 ln t
t dt . ise, df@dxi bulun.
L1
b. (0) bulun.
c. nin grafii hakknda nasl bir sonu karrsnz? Yantnz
aklayn.
15. Aadaki ekil

tan-1
c. lim+ Vstd>Astd
t: 0
b. 0 a 4 aralnda y = loga 2nin grafiini, ann bir fonksiT

yonu olarak izin.
Teori ve rnekler
9. x = 1den x = eye kadar y = 2(log2 x)@x ve y = 2(log4 x)@x erileri ile x-ekseni arasnda kalan blgelerin alanlarn bulun. Byk
alann kne oran nedir?
10. 5 x 5 iin (x) = tan1 x + tan1 (1@x)in grafiini izin.
Analiz kullanarak grdklerinizi aklayn. nin [5, 5] aralnn dnda nasl davranmasn beklersiniz? Yantnz aklayn.
11. Hangi x 0 iin, x
x x
p
1
1
+ tan-1 = .
2
3
4
olduunun gayri resmi bir ispatdr.
a. a 0+, 1, 1+ ve iken lim loga 2yi bulun.
(xx)
t
dt . ise, s2dyi bulun.
4
L2 1 + t
14. a. sxd =
8. Bir logaritmann tabann deitirmek
30 m
1. lim-
ekirdek
x r
h
= (x ) olur? Yantnz aklayn.
Bu nasl anlatlabilir? (Kaynak: Behold! Sums of Arctan, Edward M. Harris, College Mathematics Journal, Vol. 18, No. 2,
March 1987, sayfa. 141.)
16. Pe<eP
a. ekil, (arka sayfada) neden pe ep olduunu ispatlar?
(Kaynak: Proof Without Words, Fouad Nakhil, Mathematics
Magazine, Vol.60, No.3, June 1987, sayfa 165.)
b. ekil (arka sayfada) (x) = (ln x)@x fonksiyonunun x = ede bir
mutlak maksimum deeri olduunu varsayar. Gerekten
bulunduunu nasl anlarsnz?
Blm 7
551
19. ift-tek ayrmlar
a. gnin bir ift, hnin ise bir tek fonksiyon olduunu varsayn.
Her x iin g(x) + h(x) = 0 ise, her x iin g(x) = 0 ve h(x) = 0
olduunu gsterin.
ln e
e
ln p
p
b. (a) kkndaki sonucu kullanarak, (x) bir ift fonksiyon ve

T (x) bir tek fonksiyon olmak zere (x) = (x) + T (x) ise
y lnx x
(x) = ((x) + (x))@2 ve T (x) = ((x) (x))@2

olduunu gsterin.
LEKL DEL
17. Aadaki ekli kullanarak
c. (b) kkndaki sonucun nemi nedir?

20. g, orijini de ieren ak bir aralkta trevlenebilir bir fonksiyon olsun. gnin aadaki zelliklere sahip olduunu varsayn.
i. gnin tanm aralndaki her reel x, y ve x + y says iin,
p>2
p
sin x dx =
sin-1 x dx .
2
L0
L0
olduunu gsterin.
y
p
2
g sx + yd =
g sxd + g syd
dir.
1 - g sxdg syd
ii. lim g shd = 0

h:0
iii. lim
y sin1 x
h:0
g shd
= 1
h
a. g(0) = 0 olduunu gsterin.

1
b. g(x) = 1 + [g(x)]2 olduunu gsterin.
y sin x
p
2
c. (b)deki diferansiyel denklemi zerek g(x)i bulun.
18. Napier eitsizlii Aada

ln b - ln a
1
1
6
6 a.
b
b - a
olduunun iki resimli ispat bulunmaktadr. Her durumda
neler olduunu aklayn.
Q
b 7 a 7 0
a.
L2
x
L1
b.
y 1x
22. Dnel cisim x = 1@4ten x = 4e kadar y = 1>s2 1xd erisi ile

x-ekseni arasndaki blge x-ekseni etrafnda dndrlerek bir
dnel cisim retiliyor.
b. Blgenin merkezini bulun.
y ln x
21. Ktle merkezi

Birinci ve drdnc blgelerde,
y = 1>s1 + x 2 d ve y = -1>s1 + x 2 d erileri ile x = 0 ve x = 1
dorularyla snrlanan blgeyi kaplayan sabit younluklu ince
plakann ktle merkezini bulun.
a. Cismin hacmini bulun.
L3
Uygulamalar
(Kaynak: Roger B. Nelson, College Mathematics Journal, Vol.

24, No. 2, March 1993, sayfa 165.)
23. 70 kural (0.69314 yerine) ln 2 L 0.70 yaklamn kullanrsanz, Srekli bileik % r faizle yatrdnz bir miktar
parann iki katna kmas iin ka yl gerektiini tahmin etmek
zere, 70i rye bln, diyen bir kural tretebilirsiniz. rnein,
%5 srekli faizle yatrlan bir para yaklak 70@5 =14 ylda iki
katna kacaktr. Parann 10 ylda iki katna kmasn istiyorsanz 70@10 = %7 faizle yatrmanz gerekir. 70 kuralnn nasl
tretildiini gsterin. (70 kural yerine benzer bir 72 kural da
kullanlr, nk daha fazla tamsay basama vardr.)
24. Ondrdnc yzylda serbest dme Ondrdnc yzyln ortasnda, Saksonyal Albert (1316-1390) den bir cismin hznn
dlen mesafeyle orantl olduunu varsayan bir serbest dme
modeli nerdi. 20 ft dm olan bir cismin 10 ft dm olan bir
cisimden iki kat hzl hareket etmi olabileceini dnmek
mantklyd. Ayrca, o zaman kullanlan aralarn hibirisi bunun
aksini ispatlayacak kadar hassas deildi. Bugn, Saksonyal Al-
552
Chapter 7: Transcendental Functions

bertin modelinin gereklerden ne kadar uzak olduunu, modelindeki kapal balang deer problemini zerek grebiliriz. Problemi zn ve sonucunuzu s = 16t2 denklemiyle grafik olarak
karlatrn. Balangta ok yava ilerleyen, sonra ok ksa zamanda gerek olamayacak kadar fazla hzlanan bir hareketi
tanmladn greceksiniz.
25. Borular ve kan damarlar iin en iyi dallanma alar Bir ak

sisteminde, byk bir borudan daha ince bir boru dallanrsa, iin
enerji tasarrufu ynnden baklnca en uygun ada ayrlmasn
isteriz. rnein, aadaki ekilde AOB hatt boyunca srtnmeden doan enerji kaybnn minimum olmasn isteyebiliriz. Bu diyagramda, B ince borunun ulamas gereken verilmi bir nokta, A
byk boruda akn yolunda bir nokta ve O da dallanmann olutuu noktadr. Poiseuilleden gelen bir teorem trblans olmayan
bir aktaki srtnmeden doan enerji kaybnn yolun uzunluu
ile orantl ve yarapn drdnc kuvvetiyle ters orantl olduunu syler. Yani, kayp AO boyunca (kd1)@R4 ve OB boyunca
(kd2)@r4tr. Burada k bir sabit, d1 AOnun uzunluu, d2 OBnin
uzunluu, R byk borunun yarap ve r de ince borunun yarapdr. u as bu iki kaybn toplamn minimize edecek ekilde seilir:
L = k
d1
R
d2
+ k
r4
B
d2
b d2 sin u
u
A
O
d1
d2 cos u
Modelimizde, AC = a ve BC = bnin sabit olduklarn varsayyoruz, dolaysyla

d1 + d2 cos u = a d2 sin u = b
bantlarn buluruz ve bylece
d2 = b csc u
d1 = a d2 cos u = a b cot u
olur. Toplam kayp Lyi unn bir fonksiyonu olarak ifade edebiliriz:
L = ka
a - b cot u
b csc u
+
b.
R4
r4
a. dL>dunn sfra eitlendii kritik deerin

uc = cos-1
r4
.
R4
olduunu gsterin.
b. Boru yaraplar oran r@R = 5@6 ise, (a) kknda verilen
optimal dallanma asn en yakn dereceye kadar hesaplayn.
Burada tanmlanan matematiksel analiz bir hayvann vcudundaki damarlarn dallandklar alar tanmlamakta da kullanlr.
(Introduction to Mathematics for Life Scientists, kinci Bask, E.
Batschelet [New York:Springer-Verlag, 1976]ya bakn.)
T 26. Grup kan testi II. Dnya Sava srasnda, ok sayda askerin
kan testinin yaplmas gerekliydi. N kiiye kan testi uygulamann
iki standart yntemi vardr. Yntem 1de, her kii ayr ayr test
edilir. Yntem 2de, x kiinin kanlar kartrlr ve tek bir rnek
olarak test edilir. Test negatifse, bu tek test x kii iin yeterlidir.
Test pozitifse, x kiinin her biri ayr ayr test edilir ve toplam x + 1
test gerekir. kinci yntem ve biraz olaslk teorisi kullanlarak,
ortalama olarak toplam test says ynin
1
y = N a1 - q x + x b .
olaca gsterilebilinir. q = 0.99 ve N = 1000 alarak, yyi minimize eden xin tamsay deerini bulun. Ayrca yyi maksimize
eden xin tamsay deerini de bulun. (kinci sonu gerek hayattaki durumlarda nemli deildir.) Grup testi yntemi II. Dnya
savanda bireysel test ynteminden %80 daha verimli olarak kullanld, fakat verilen q deeriyle deil.
Blm
NTEGRASYON
TEKNKLER
GR
Temel Teorem, ters trevlerle belirli integrali birbirine balar.

L
sxd dx
integralini hesaplamak, F(x) = (x) olacak ekilde bir F fonksiyonu bulmak ve sonra
bir C sabiti eklemekle edeerdir.
L
sxd dx = Fsxd + C.
Bu blmde, daha nce grdklerimizden daha karmak olan belirsiz integrallerin

bulunmas iin nemli tekniklerden bir ksmn greceiz. Bu blmn amac
tanmadmz integralleri, tandmz, tablolardan bulabileceimiz veya bilgisayarla
hesaplayabileceimiz integrallere nasl dntrldn gstermektir. Ayrca, belirli
integral kavramn, integrandn integrasyon aralnda snrl olmayabildii veya araln
snrl olmad, genelletirilmi integrallere geniletiyoruz.
8.1

nceki blmlerde yaptmz gibi, belirsiz integralleri bulmada bize yardmc olmas
iin, trev formllerini tersine evirerek bir integral formlleri tablosu hazrlamak faydaldr. Sonra, bizi standart tiplerden birisi ile karlatran bir integrale uymaya alrz.
Bu, Deiken Dnm Kuraln kullanmann yan sra genellikle birka cebirsel ilem
gerektirir.
Blm 5.5teki Dnm Kuraln hatrlayn:
L
sgsxddgsxd dx =
sud du
Burada, u = g(x) deer kmesi bir I aral olan trevlenebilir bir fonksiyon ve de I zerinde srekli bir fonksiyondur. ntegrasyondaki baar, ou kez bilinen bir forml uygulamak iin integrandn hangi ksmna u deneceini seebilmeye dayanr. Bu seim, du da
bulunabilecek ekilde olmaldr. Bunun anlam udur; integrasyonda beceri iin ilk art trev formllerinde tam bir hakimiyettir.
553
554
Blm 8: ntegrasyon Teknikleri
Tablo 8.1, imdiye kadar hesapladmz temel integral formlarn gstermektedir. Bu

blmde, bu tabloyu kullanmakta bize yardmc olacak birka cebirsel veya deiken
dnm yntemini tantyoruz. Kitabn arkasnda, kullanmn Blm 8.6da
greceimiz daha kapsaml bir tablo vardr.
TABLO 8.1 Temel ntegrasyon Formlleri
1.
2.
du = u + C
k du = ku + C
13.
4.
5.
6.
L
L
L
L
sdu + dyd =
u n du =
= -ln csc u + C
du +
dy
n+1
u
+ C
n + 1
8.
a u du =
au
+ C
ln a
sa 7 0, a Z 1d
16.
sinh u du = cosh u + C
17.
cosh u du = sinh u + C
sn Z -1d
du
u = ln u + C
e u du = e u + C
15.
sin u du = -cos u + C
18.
7.
cot u du = ln sin u + C
sany number
(herhangi
bir kkd
says
14.
3.
du
u
= sin-1 a a b + C
L 2a - u
du
u
1
19.
= a tan-1 a a b + C
2
2
La + u
cos u du = sin u + C
sec2 u du = tan u + C
du
u
1
= a sec-1 ` a ` + C
L u2u 2 - a 2
du
u
21.
= sinh-1 a a b + C
2
2
L 2a + u
du
u
22.
= cosh-1 a a b + C
2
2
L 2u - a
20.
csc2 u du = -cot u + C
9.
10.
sec u tan u du = sec u + C
11.
csc u cot u du = -csc u + C
12.
tan u du = -ln cos u + C
sa 7 0d
su 7 a 7 0d
= ln sec u + C
Bir integrali standart bir formle uydurmak iin genellikle integrali yeniden dzenlememiz gerekir.
RNEK 1
Sadeletirici Bir Deiken Dnm Yapmak

2x - 9
dx.
L 2x 2 - 9x + 1
8.1
555
zm
2x - 9
L 2x - 9x + 1
2
dx =
=
du
1u
L
L
u = x2 - 9x + 1,
du = s2x - 9d dx.
u -1>2 du
u s-1>2d + 1
+ C
s -1>2d + 1
Tablo 8.1, n = -1>2

ile Forml 4
= 2u 1>2 + C
= 22x 2 - 9x + 1 + C
RNEK 2
Kareye Tamamlama
dx
.
L 28x - x 2
zm
Kareye tamamlayarak kk iindeki ifadeyi u ekilde yazarz:

8x - x2 = -sx2 - 8xd = -sx2 - 8x + 16 - 16d
= -sx2 - 8x + 16d + 16 = 16 - sx - 4d2 .
Sonra
dx
dx
=
L 28x - x2
L 216 - sx - 4d2
=
du
L 2a - u2
2
u
= sin-1 a a b + C
= sin-1 a
a = 4, u = sx - 4d,
du = dx
Tablo 8.1, Forml 18
x - 4
b + C.
4
buluruz.
RNEK 3
Bir kuvveti amak ve tirgonometrik bir bant kullanmak

L
ssec x + tan xd2 dx.
zm
ntegrand aar ve
ssec x + tan xd2 = sec2 x + 2 sec x tan x + tan2 x.
buluruz. Sa taraftaki ilk iki terim eski dostlardr; onlar hemen integre edebiliriz. Peki ya
tan2 x? Onu da sec2 x ile ilikilendiren bir bant vardr:
tan2 x + 1 = sec2 x,
tan2 x = sec2 x - 1.
556
tan2 x yerine sec2 x 1 yazar ve

L
ssec x + tan xd2 dx =
ssec2 x + 2 sec x tan x + sec2 x - 1d dx

sec2 x dx + 2
= 2
sec x tan x dx 1 dx
L
L
L
= 2 tan x + 2 sec x - x + C.
RNEK 4
Bir karekkten kurtulmak

p>4
21 + cos 4x dx.
L0
zm
cos2 u =
1 + cos 2u
,
2
1 + cos 2u = 2 cos2 u.
veya
or
bantsn kullanrz. u = 2x alrsak, bu

1 + cos 4x = 2 cos2 2x
halini alr. Dolaysyla
p>4
L0
p>4
21 + cos 4x dx =
22 2cos2 2x dx
L0
p>4
= 22
cos 2x dx
2u2 = u
= 22
L0
cos 2x dx
[0, p@4] zerinde cos 2x 0

bu nedenle cos 2x = cos 2x .
= 22 c
sin 2x
d
2 0
p>4
= 22 c
22
1
- 0d =
.
2
2
L0
p>4
Tablo 8.1, u = 2x ve
du = 2 dx ile Forml 7
buluruz.
RNEK 5
Bir Bileik Kesri Basitletirmek

3x 2 - 7x
dx.
L 3x + 2
x - 3
3x + 2 3x 2 - 7x
3x 2 + 2x
-9x
-9x - 6
+ 6
zm
ntengrand basit olmayan bir kesirdir (payn derecesi paydann derecesinden
byk veya ona eit). ntegre edebilmek iin, nce bler ve bir blm art basit bir kesir
olan bir kalan elde ederiz:
3x 2 - 7x
6
= x - 3 +
.
3x + 2
3x + 2
Buradan da
3x 2 - 7x
6
x2
dx =
ax - 3 +
b dx =
- 3x + 2 ln 3x + 2 + C.
3x + 2
2
L 3x + 2
L
buluruz.
8.1
557
Uzun bir blmeyle bir bileik kesri sadeletirmek (rnek 5) her zaman dorudan integre edebileceimiz bir ifade vermez. Bu durumda ne yapmamz gerektiini Blm 8.5te
greceiz.
RNEK 6
Bir Kesri Ayrtrmak

3x + 2
L 21 - x 2
dx.
nce integrand ayrarak
zm
3x + 2
L 21 - x
x dx
dx = 3
L 21 - x
dx
+ 2
L 21 - x 2
elde ederiz. Bu yeni integrallerin birincisinde

u = 1 - x 2,
du = -2x dx,
ve
and
x dx = -
1
du.
2
dnm yapar ve
x dx
L 21 - x
s -1>2d du
= 3
= -
1u
3
u -1>2 du
2L
3 # u 1>2
+ C1 = -321 - x 2 + C1
2 1>2
buluruz. ntegrallerden ikincisi standart formdadr:
= -
dx
L 21 - x 2
= 2 sin-1 x + C2 .
Bu sonular birletirerek ve C1 + C2 toplamna C diyerek,

3x + 2
L 21 - x 2
dx = -321 - x 2 + 2 sin-1 x + C.
elde ederiz.
Bu blmn son rnei, integrali integre edebileceimiz bir hale dntrmek iin
integrand 1in bir formu ile arpmaktan ibaret olan cebirsel teknikle nemli bir integrali
hesaplamaktadr.
TARHSEL BYOGRAF
George David Birkhoff
(18841944)
RNEK 7
y = sec x in integrali; 1 ile arpmak

L
sec x dx.
zm
sec x dx =
=
ssec xds1d dx =
sec x #
sec x + tan x
dx
sec x + tan x
sec2 x + sec x tan x

dx
sec x + tan x
L
du
u
L
= ln u + C = ln sec x + tan x + C.
u = tan x + sec x ,
du = ssec2 x + sec x tan xd dx
558
Sekant ve tanjant yerine kosekant ve kotanjantla, rnek 7deki yntem kosekantn integrali iin benzer bir formle yol aar (Altrma 95e bakn).
TABLO 8.2 Sekant ve kosekant integralleri
1.
sec u du = ln sec u + tan u + C
2.
csc u du = -ln csc u + cot u + C
ntegrallerle Temel Formlleri Eletirme Prosedrleri

PROSEDR
RNEK
2x - 9
Sadeletirici bir deiken

dnm uygulamak
2x - 9x + 1
2
dx =
du
1u
28x - x 2 = 216 - sx - 4d2
Kareye tamamlama
ssec x + tan xd2 = sec2 x + 2 sec x tan x + tan2 x

= sec2 x + 2 sec x tan x
Trigonometrik bir bant

kullanmak
+ ssec2 x - 1d
= 2 sec2 x + 2 sec x tan x - 1
21 + cos 4x = 22 cos2 2x = 22 cos 2x
Bir kare kkten kurtulmak
6
3x 2 - 7x
= x - 3 +
3x + 2
3x + 2
Bir bileik kesri

sadeletirmek
3x + 2
3x
2
+
21 - x 2
21 - x 2
sec x + tan x
sec x = sec x #
sec x + tan x
Bir kesri ayrtrmak
21 - x 2
1 ile arpmak
sec2 x + sec x tan x

sec x + tan x
ALITIRMALAR 8.1
Temel Dnmler
136 altrmalarndaki integralleri, standart formlarna dntrecek
deiken dnmleri yaparak hesaplayn.
1.
16x dx
L 28x 2 + 1
2.
3 cos x dx
L 21 + 3 sin x
3.
32sin y cos y dy
4.
16x dx
2
8x
+ 2
L0
cot3 y csc2 y dy
p>3
5.
6.
Lp>4
sec2 z
dz
tan z
8.1
7.
9.
11.
13.
15.
dx
L 1x s 1x + 1d
L
L
cot s3 - 7xd dx
10.
e u csc se u + 1d du
12.
t
dt
3
sec
csc ss - pd ds
14.
2ln 2
17.
8.
L
L
L
18.
csc spx - 1d dx
cot s3 + ln xd
dx
x
x sec sx 2 - 5d dx
1
1
csc du
2
u
u
L
Lp>2
20.
e 1t dt
L 1t
3x + 1 dx
22.
2lnx
x dx
23.
21w dw
L 2 1w
24.
25.
9 du
2
L 1 + 9u
26.
21.
L
L
1>6
27.
29.
31.
L0
21 - 9x
2s ds
4
6 dx
L x225x 2 - 1
dx
33.
x
-x
Le + e
ep>3
35.
L1
dx
x cos sln xd
28.
30.
32.
34.
36.
45.
csc x sin 3x dx
46.
ssin 3x cos 2x - cos 3x sin 2xd dx
39.
8 dx
2
x
2x + 2
L1
4 dx
2
L 1 + s2x + 1d
dt
L0 24 - t 2
L x21 - 4 ln x
2
L r2r 2 - 9
dy
L 2e 2y - 1
ln x dx
x
+
4x ln2 x
L
dt
L 2-t 2 + 4t - 3
40.
2 dx
2
x
6x + 10
L2
du
L 22u - u2
1 - x
L 21 - x
p>4
55.
dr
52.
2u3 - 7u 2 + 7u
du
2u - 5
L
5356 altrmalarndaki integralleri, kesirleri ayrtrarak ve (gerekliyse) standart forma sokmak iin deiken dnm yaparak hesaplayn.
53.
2 dx
x2
dx
2
Lx + 1
3
4x 2 - 7
50.
dx
L-1 2x + 3
48.
Kesirleri Ayrtrmak
L0
dx
1 + sin x
dx
cos2 x
54.
x + 22x - 1
L
1>2
56.
L0
41.
L sx + 1d2x 2 + 2x
42.
dx
L sx - 2d2x 2 - 4x + 3
2 - 8x
dx
1 + 4x 2
5762 altrmalarndaki integralleri, 1in bir formu ile arparak ve

(gerekli ise) standart forma sokmak iin deiken dnm yaparak
hesaplayn.
57.
1
dx
1
+
sin x
L
58.
1
dx
1
+
cos x
L
59.
1
du
sec
u
+
tan u
L
60.
1
du
csc
u
+
cot u
L
61.
1
dx
L 1 - sec x
62.
1
dx
L 1 - csc x
Karekklerden Kurtulmak
6370 altrmalarndaki integralleri, karakklerden kurtularak hesaplayn.
p
2p
dx
dx
2x2x - 1
1 ile arpmak
38.
4752 altrmalarndaki integralleri, bileik kesri sadeletirerek ve

(gerekliyse) standart forma sokmak iin deiken dnm kullanarak hesaplayn.
x
dx
x
+
1
L
3
2x 3
49.
dx
2
L22 x - 1
4t 3 - t 2 + 16t
dt
51.
t2 + 4
L
3742 altrmalarndaki integralleri, kareye tamamlayarak ve standart

forma gelmelerini salayacak deiken dnmleri kullanarak hesaplayn.
2
44.
scsc x - tan xd2 dx
Kareye Tamamlama
37.
ssec x + cot xd2 dx
43.
47.
10 2u du
dx
L 21 - s
4346 altrmalarndaki integralleri trigonometrik zdelikler kullanarak ve standart forma gelmeleri iin deiken dnmleri yaparak
hesaplayn.
Bileik Kesirler
ssin yde cos y dy
e tan y sec2 y dy
19.
559
Trigonometrik zdelikler
2x e x dx
L0
16.
dx
L x - 1x
63.
1 - cos x
dx
2
L0 A
64.
L0
21 - cos 2x dx
560

p
65.
21 + cos 2t dt
66.
21 - cos2 u du
68.
Lp>2
L-p
p
67.
L-p
Lp>2
p>4
69.
21 + cos t dt
L-p>4
21 - sin2 u du
21 + tan2 y dy
70.
L-p>4
2sec2 y - 1 dy
71-82 altrmalarndaki integralleri, hangi yntemi uygun buluyorsanz onunla hesaplayn.

p>4
3p>4
scsc x - cot xd2 dx
71.
Lp>4
73.
cos u csc ssin ud du
scsc x - sec xdssin x + cos xd dx
76.
77.
3 sinh a
72.
L0
74.
ssec x + 4 cos xd2 dx

1
a1 + x b cot sx + ln xd dx
L 1ys1 + yd
7 dx
79.
L sx - 1d2x 2 - 2x - 48
81.
sec2 t tan stan td dt
88. Alan stten ve alttan y = csc x ve y = sin x, p@6 x p@6

erileri ve soldan x = p@6 dorusuyla snrl gensel blgenin alann bulun.
89. Hacim Altrma 87deki blgenin x-ekseni etrafnda dndrlmesiyle retilen cismin hacmini bulun.
90. Hacim Altrma 88deki blgenin x-ekseni etrafnda dndrlmesiyle retilen cismin hacmini bulun.
y = ln (cos x), 0 x p@3 erisinin uzunluu-
91. Yay uzunluu

nu bulun.
92. Yay uzunluu y = ln (sec x), 0 x p@4 erisinin uzunluunu

bulun.
x
+ ln 5b dx
2
6 dy
Teori ve rnekler
87. Alan stten y = 2 cos x ve alttan y = sec x, p@4 x p@4
ile snrl blgenin alann bulun.
Kark ntegraller
75.
b. 1 cot5 u duy 1 cot3 u du . cinsinden ifade edin.

c. 1 cot7 u duy 1 cot5 u du . cinsinden ifade edin.
d. k pozitif bir tamsay olmak zere, 1 cot2k + 1 u du ,y
2k - 1
u du . cinsinden ifade edin.
1 cot
78.
80.
82.
dx
L x24x 2 - 1
dx
L s2x + 1d24x 2 + 4x
dx
L x23 + x 2
Trigonometrik Kuvvetler
83. a. 1 cos3 u du . hesaplayn. (pucu: cos2 u = 1 - sin2 u . )
b. 1 cos5 u du .y hesaplayn.
93. Ktle merkezi x-ekseni, y = sec x erisi ve x = p@4, x = p@4

dorularyla snrl blgenin ktle merkezini bulun.
94. Ktle merkezi x-ekseni, y = csc x erisi ve x = p@6, x = 5p@6
dorularyla snrl blgenin ktle merkezini bulun.
95. csc xin integrali Kofonksiyonlar kullanp rnek 7deki tretmeyi tekrarlayarak
csc x dx = -ln csc x + cot x + C .
L
olduunu gsterin.
96. Farkl dnmler kullanmak
c. ntegrali gerekten hesaplamadan, 1 cos9 u du . y nasl

bulacanz aklayn.
84. a. 1 sin3 u du .y hesaplayn. (pucu: sin2 u = 1 - cos2 u .)
b. 1 sin5 u du .y hesaplayn.
c. 1 sin7 u du .y hesaplayn.
d. ntegrali gerekten hesaplamadan, 1 sin13 u du .y nasl
bulacanz aklayn.
85. a. 1 tan3 u duy 1 tan u du . cinsinden ifade edin. Sonra
2
2
3
1 tan u du .y hesaplayn. (pucu: tan u = sec u 1)
b. 1 tan5 u duy 1 tan3 u du . cinsinden ifade edin.
c. 1 tan7 u duy 1 tan5 u du . cinsinden ifade edin.
d. k pozitif bir tamsay olmak zere, 1 tan2k + 1 u du ,y
2k - 1
u du . cinsinden ifade edin.
1 tan
86. a. 1 cot3 u duy 1 cot u du . cinsinden ifade edin. Sonra
3
2
2
1 cot u du .y hesaplayn. (pucu: cot u = csc u - 1 .)
ssx2 - 1dsx + 1dd-2>3 dx
integralinin aadaki deiken dnmlerinden herhangi biriyle

hesaplanabileceini gsterin.
a. u = 1>sx + 1d
b. u = ((x 1)@(x + 1)k
k = 1, 1@2, 1@3, 1@3, 2@3 ve 1 iin
c. u = tan-1 x
d. u = tan-1 1x
f. u = cos
-1
e. u = tan-1 ssx - 1d>2d

g. u = cosh-1 x
ntegralin deeri nedir? (Kaynak: Problems and Solutions, College Mathematics Journal, Vol. 21., No.5, Nov.1990, sayfa 425426.)
8.2
8.2
Ksmi ntegrasyon
561
Ksmi ntegrasyon
x dx =
1 2
x + C
2
x 2 dx =
1 3
x + C,
3
L
ve
L
olduundan
L
x # x dx Z
x dx #
x dx.
olduu aktr. Baka bir deyile, bir arpmn integrali genelde integrallerin arpm
deildir:
L
integrali
sxdgsxd dx is not
equal to
sxd dx
gsxd dx. arpmna eit deildir.
Ksmi integrasyon,
L
sxdgsxd dx.
eklinde integralleri basitletirmek iin bir tekniktir.

Yntem, nin tekrar tekrar trevinin alnabildii ve gnin de zorlanlmadan tekrar tekrar
integre edilebildii hallerde kullanldr.
L
xe x dx
byle bir integraldir, nk (x) = x iki kere trevlenerek sfr olur ve g(x) = ex zorlanlmadan tekrar tekrar integre edilebilir. Ksmi integrasyon ayrca, tekrar tekrar integrasyondan veya trev alamdan sonra integrandn her parasnn yeniden grnd
L
e x sin x dx
eklindeki integrallerde de kullanlabilir.

Bu blmde, ksmi integrasyonu tanmlayacak ve nasl uygulandn gstereceiz.
ntegral Formu in arpm Kural

ve g xin trevlenebilir fonksiyonlar ise, arpm Kural
d
[sxdgsxd] = sxdgsxd + sxdgsxd.
dx
olduunu syler. Belirsiz integraller cinsinden bu eitlik
d
[sxdgsxd] dx =
[sxdgsxd + sxdgsxd] dx
dx
L
L
haline gelir
562
veya
d
[ f sxdgsxd] dx =
sxdgsxd dx +
(x)g(x) dx.
dx
L
L
L
Bu son eitlikte terimleri yeniden dzenlemekle
d
[ f sxdgsxd] dx (x)g(x) dx
dx
L
L
L
elde ederiz. Bu eitlik ksmi integrasyon formlne yol aar.
sxdgsxd dx =
sxdgsxd dx = sxdgsxd -
sxdgsxd dx
(1)
Forml diferansiyel formda yazarsak bazen hatrlamak daha kolay olur. u = (x) ve
y = g(x) olsun. Bu durumda, du = (x)dx ve dy = g(x)dx olur. Dnm Kuraln kullanarak ksmi integrasyon forml aadaki ekle dnr.
Ksmi ntegrasyon Forml
L
u dy = uy -
y du
(2)
Bu forml, e u dy gibi bir integrali e y du gibi ikinci bir integral cinsinden ifade eder.
u ve ynin zel bir seimi ile ikinci integralin hesab birinciye gre daha kolay olabilir.
Formln kullanmnda u ve dy iin eitli seimler sz konusu olabilir. Aadaki rnekler yntemi aklamaktadrlar.
RNEK 1
Ksmi ntegrasyonu Kullanmak

L
x cos x dx.
integralini bulun.
zm
u = x,
du = dx,
dy = cos x dx,
y = sin x.
cos xin en basit ters trevi
ile
L
u dy = uy -
y du formln kullanrz.
Bu durumda
x cos x dx = x sin x sin x dx = x sin x + cos x + C.
L
L
rnek 1de, u ve dy olarak alnabilecek seimleri inceleyelim.
RNEK 2
rnek 1e Geri Dn
L
x cos x dx =
u dy
integraline ksmi integrasyon uygulamak iin, drt olas seimimiz vardr.
8.2
Ksmi ntegrasyon
563
Bunlar
1. u = 1 ve dy = x cos x dx
3. u = x cos x ve dy = dx
2. u = x ve dy = cos x dx
4. u = cos x ve dy = x dx
seenekleridir. Her birini tek tek inceleyelim.

Seim 1 ie yaramayacaktr, nk yyi bulmak iin dy = x cos xi nasl integre
edeceimizi bilmiyoruz.
Seim 2, rnek 1de grdmz gibi ie yarar.
Seim 3
u = x cos x,
du = scos x - x sin xd dx,
dy = dx,
y = x,
verir ve yeni integral

y du =
sx cos x - x 2 sin xd dx.
L
L
olur. Bu balangtaki integralden de kt bir integraldir.
Seim 4
u = cos x,
du = -sin x dx,
verir ve yeni integral
L
y du = -
dy = x dx,
y = x 2>2,
x2
sin x dx.
L 2
olur. Bu da ok ktdr.
Ksmi integrasyonla integral almann amac, nasl hesaplayacamz bilmediimiz
bir 1 u dy integralinden hesaplayabildiimiz bir 1 y du integraline gitmektir. Genellikle,
nce integrandn, dxi de ieren ve kolayca integre edebileceiniz olabildii kadar geni
bir blmn dy olarak sein; u, geriye kalan ksmdr. Ksmi integrasyonun her zaman
ie yaramadn aklnzdan karmayn.
ORNEK 3
Doal Logaritmann ntegrali

L
ln x dx.
integralini bulun.
#
1 ln x dx integrali 1 ln x 1 dx, olarak yazlabileceinden,
Trevi alndnda basitleir
ntegre edilmesi kolay
u = ln x
dy = dx
zm
1
du = x dx,
y=x
En basit ters trev
ile 1 u dy = uy - 1 y du formln kullanrz. Bylece

L
ln x dx = x ln x -
1
x # x dx = x ln x -
dx = x ln x - x + C .
buluruz.
Baz hallerde ksmi integrasyonu bir kereden fazla kullanmak zorunda kalrz
564
ORNEK 4
Arka Arkaya Kullanm

L
x 2e x dx.
zm
u = x2, dy = ex dx, du = 2x dx ve y = ex
ile
L
x 2e x dx = x 2e x - 2
xe x dx.
buluruz. Yeni integral balangtakine gre daha kolaydr unk xin derecesi bir
azalmtr. Sadaki integrali hesaplamak iin ksmi integrasyonu u = x ve dy = ex dx ile
bir kere daha kullanrz. Bu durumda du = dx ve y = ex olur ve
L
xe x dx = xe x -
e x dx = xe x - e x + C.
buluruz. Bylece,
L
x 2e x dx = x 2e x - 2
xe x dx
L
= x 2e x - 2xe x + 2e x + C.
elde edilir.
rnek 4teki teknik, n herhangi bir pozitif tam say olmak zere herhangi bir
n x
x
iin alr nk xnnin trevlerini alarak eninde sonunda sfra
1 e dx integrali
x
ularz ve e i integre etmek kolaydr. Bu blmde daha ileride, tablolu integrasyonu incelerken bu konuda daha fazla ey syleyeceiz.
Aadaki rnekte verilen integral gibi integraller elektrik mhendisliinde ortaya
kar. ntegrallerin hesaplanmas, iki defa ksmi integrasyon ile elde edilen denklemden
bilinmeyen integralin ekilmesini gerektirir.
ORNEK 5
Bilinmeyen ntegrali ekmek

L
e x cos x dx.
zm
u = ex ve dy = cos x dx olsun. Bu durumda, du = ex dx ve y = sin x olur. Bunlar
e x cos x dx = e x sin x e x sin x dx.

L
L
verir. kinci integral, cos x yerine sin x bulunmas dnda birincisinin aynsdr. Bunu
hesaplamak iin,
u = ex,
dy = sin x dx,
y = cos x,
du = ex dx
ile ksmi integrasyon uygularz. Bylece
L
e x cos x dx = e x sin x - a-e x cos x = e x sin x + e x cos x -
elde ederiz.
s -cos xdse x dxdb
e x cos x dx.
8.2
565
Ksmi ntegrasyon
Bilinmeyen integral artk denklemin iki tarafnda da bulunmaktadr. ntegrali iki tarafa da
eklemek ve integrasyon sabitini ilave etmek
2
e x cos x dx = e x sin x + e x cos x + C1 .
verir. 2 ile bler ve integrasyon sabitini yeniden isimlendirirsek,

L
e x cos x dx =
e x sin x + e x cos x
+ C.
2
elde ederiz.
Belirli ntegralleri Ksmi ntegrasyonla Hesaplamak

Belirli integralleri ksmi integrasyonla hesaplamak zere (1) Denklemindeki ksmi integrasyon forml, Temel Teoremin 2. Ksm ile birletirilebilir. ve gnn ikisinin de
[a, b] aral zerinde srekli olduklarn varsayarsak, Temel Teoremin 2. Ksm
Belirli ntegraller in Ksmi ntegrasyon Forml
sxdgsxd dx = sxdgsxd D a -
La
La
sxdgsxd dx
(3)
verir. (3) denklemini uygularken normalde, Denklem (2)deki u ve y notasyonunu

kullanrz, nk hatrlamas daha kolaydr. Aada bir rnek verilmektedir.
y
ORNEK 6
x
1
y xex
0.5
Alan Bulmak
y = xe
erisi ile x-ekseni arasndaki blgenin, x = 0dan x = 4e kadar alann bulun.
zm
Blge, ekil 8.1de renkli olarak gsterilmitir. Alan,

4
0.5
L0
xe -x dx.
dir.
u = x, dy = ex dx, y = ex ve du = dx olsun. Buradan,
4
L0
xe -x dx = -xe -x D 0 -
s -e -x d dx
L0
EKL 8.1
= [-4e -4 - s0d] +
rnek 6daki blge.
= -4e -4 - e -x D 0
L0
e -x dx
= -4e -4 - e -4 - s -e 0 d = 1 - 5e -4 L 0.91.
bulunur.
Tablolu ntegraller
nin sfr verecek ekilde art arda trevinin alnabildii ve gnin zorluk karmadan art
arda integre edilebildii e (x)g(x) dx eklindeki integrallerin, ksmi integrasyonun doal
adaylar olduklarn grdk. Ancak ok fazla tekrar gerekliyse, hesaplamalar zahmetli olabilir. Bu gibi durumlarda, hesaplamalar bir sr zahmetten kurtulacak ekilde dzenle-
566
mek mmkndr. Buna tablolu integrasyon denir ve aadaki rneklerde nasl yaplaca gsterilmektedir.
ORNEK 7
Tablolu ntegrasyon Kullanmak
Tablolu integrasyonla
L
x 2e x dx.
integralini bulun.
zm
(x) = x2 ve g(x) = ex ile aadaki listeyi yaparz.

(x) ve trevleri
g(x) ve integralleri
x2
s+d
ex
2x
s-d
ex
s+d
ex
ex
Oklarla birletirilmi fonksiyonlarn arpmlarn ortadaki iaretlerle birbirlerine ekleyerek

L
x 2e x dx = x 2e x - 2xe x + 2e x + C.
elde ederiz. Bunu, rnek 4teki sonula karlatrn.
RNEK 8
Tablolu ntegrasyon Kullanmak
Tablolu integrasyonla
L
x 3 sin x dx.
integralini bulun.
zm
(x) = x3 ve g(x) = sin x ile aadaki listeyi yaparz.

(x) ve trevleri
g(x) ve integralleri
x3
s+d
sin x
3x 2
s-d
-cos x
6x
s+d
-sin x
s-d
cos x
sin x
Yine, oklarla birletirilmi fonksiyonlarn arpmlarn aradaki iaretlerle birbirlerine ekleyerek

L
elde ederiz.
x 3 sin x dx = -x 3 cos x + 3x 2 sin x + 6x cos x - 6 sin x + C.
8.2
Ksmi ntegrasyon
567
Bu blmn sonundaki Ek Altrmalar, nin veya gnin sfr elde edilecek ekilde
art arda tretilemedii durumlarda Tablolu ntegrasyonun nasl kullanldn gstermektedir.
zet
Deiken dnm ie yaramadnda ksmi integrasyonu deneyin. ntegrandn iki
fonksiyonun arpm eklinde olduu bir integralle balayn,
L
sxdgsxd dx.
(rnek 3teki gibi, gnin sabit fonksiyon 1 olabileceini hatrlayn.) dyyi (x) veya g(x)
ile birlikte dxi de ierecek ekilde seerek, ntegrali
L
u dy
formuna uyarlayn.
u dy = uy -
y du.
formlnn sa tarafn elde etmek iin, dyyi kolayca integre ederek yyi bulabilmemiz
gerektiini hatrlayn. Sa taraftaki yeni integral bataki integrale gre daha karmak ise, u ve
dy iin farkl seenekler deneyin.
RNEK 9
Bir ndirgeme Forml

L
cosn x dx
integralini cos xin daha kk bir kuvvetinin integrali olarak ifade eden bir indirgeme
forml bulun.
cosn xi cosn 1 x cos x olarak dnebiliriz. Sonra
zm
n1
u = cos
ve
dy = cos x dx
olarak alalm.
du = (n 1) cosn 2 x (sin x dx)
ve
y = sin x
olur. Bylece,
L
cosn x dx = cosn - 1 x sin x + sn - 1d sin2 x cosn - 2 x dx

L
= cosn - 1 x sin x + sn - 1d s1 - cos2 xd cosn - 2 x dx,
L
= cosn - 1 x sin x + sn - 1d cosn - 2 x dx - sn - 1d cosn x dx.
L
L
buluruz. Bu eitliin her iki tarafna

sn - 1d cosn x dx
L
568
eklersek
n
cosn x dx = cosn - 1 x sin x + sn - 1d cosn - 2 x dx.

L
buluruz. Her iki taraf da n ile blerek sonucu elde ederiz;

L
cosn x dx =
cosn - 1 x sin x
n - 1
+ n
n
cosn - 2 x dx.
Bu sonu, cos xin kuvvetini 2 drr ve ok kullanl bir formldr. nnin pozitif tamsay olmas durumunda
L
veya
or
cos x dx = sin x + C
cos0 x dx =
dx = x + C.
integrallerinden birini elde edene kadar forml tekrar tekrar kullanabiliriz.
RNEK 10
Bir ndirgeme Formln Kullanmak

L
cos3 x dx.
zm
rnek 9daki sonutan,

L
cos2 x sin x
2
cos x dx
+
3
3L
1
2
= cos2 x sin x + sin x + C.
3
3
cos3 x dx =
ALITIRMALAR 8.2
Ksmi ntegrasyon
1.
3.
L
L
x sin
x
dx
2
t 2 cos t dt
2.
4.
L
L
5.
7.
9.
11.
L1
L
L
L
tan
-1
6.
y dy
8.
x sec2 x dx
10.
x 3e x dx
12.
L1
L
L
L
15.
sx 2 - 5xde x dx
14.
x 5e x dx
16.
sr 2 + r + 1de r dr
u cos pu du
x 2 sin x dx
p>2
17.
x ln x dx
13.
x ln x dx
p>2
u 2 sin 2u du
18.
t sec-1 t dt
20.
L0
e u sin u du
22.
e -y cos y dy
e 2x cos 3x dx
24.
e -2x sin 2x dx
L0
L0
19.
L2>23
4x sec2 2x dx
21.
p 4e -p dp
23.
sin
-1
y dy
t 2e 4t dt
x3 cos 2x dx
1>22
2x sin-1 sx2 d dx
8.2
Deiken Dnm ve Ksmi ntegrasyon

2530 altrmalarnda ksmi integrasyondan nce bir deiken dnm kullann.
25.
23s + 9
ds
26.
x21 - x dx
L0
27.
29.
L0
L
x tan x dx
28.
sin sln xd dx
30.
L
L
ln sx + x d dx
zsln zd2 dz
569
33. Hacim bulmak Birinci blgede, koordinat eksenleri, y = ex

erisi ve x = ln 2 dorusu ile snrlanan blgenin x = ln 2 dorusu
etrafnda dndrlmesiyle retilen cismin hacmini bulun.
34. Hacim bulmak Birinci blgede, koordinat eksenleri, y = ex
erisi ve x = 1 dorusu ile snrlanan blgenin
a. y-ekseni,
p>3
Ksmi ntegrasyon
b. x = 1 dorusu

35. Hacim bulmak Birinci blgede, koordinat eksenleri ve y = cos x,
0 x p@2, erisiyle snrlanan blgenin
b. x = p@2 dorusu
a. y-ekseni,
Teori ve rnekler
31. Alan bulma y = x sin x erisi ve x-ekseni arasndaki blgenin
(ekle bakn) alann
a. 0 x p
b. p x 2p
c. 2p x 3p
iin bulun.
d. Nasl bir kalp gryorsunuz? n negatif olmayan keyfi bir
tamsay olmak zere, np x (n + 1)p iin eri ile x-ekseni arasnda kalan blgenin alan nedir? Yantnz aklayn.
36. Hacim bulmak x-ekseni ve y = x sin x, 0 x p, erisiyle

snrlanan blgenin
b. x = p erisi
a. y-ekseni
etrafnda dndrlmesi ile retilen cismin hacmini bulun. (Grafik

iin Altrma 31e bakn.)
37. Ortalama deer Aadaki ekilde, bir vurma paneliyle sembolize edilen bir geciktirici kuvvet, arlklandrlm yayn
hareketini, ktlenin t anndaki konumu
y = 2et cos t,
y x sin x
10
t0
olacak ekilde yavalatr. 0 t 2p aralnda ynin ortalama

deerini bulun.
2p
3p
32. Alan bulma y = x cos x erisi ile x-ekseni arasndaki blgenin

(ekle bakn) alann
a. p>2 x 3p>2
b. 3p>2 x 5p>2
0
y
c. 5p>2 x 7p>2
Ktle
iin bulun.
d. Ne gibi bir kalp gryorsunuz? n negatif olmayan keyfi bir
tamsay olmak zere
a
Vurma paneli
2n - 1
2n + 1
bp x a
bp ,
2
2
aralnda eri ile x-ekseni arasnda kalan blgenin alan nedir? Yantnz aklayn.
38. Ortalama deer Altrma 37deki gibi bir yay-ktle-vurma paneli sisteminde, ktlenin t anndaki konumu
y
10
y x cos x
y = 4et (sin t cos t),

0
10
p
2
3p 5p
2 2
7p
2
t0
olarak verilmektedir. 0 t 2p aralnda ynin ortalama

deerini bulun.
570

43-46 altrmalarndaki integralleri hesaplamak iin,
ndirgeme Formlleri
3942 altrmalarnda, indirgeme formln dorulamak iin ksmi
integrason kullann.
39.
40.
L
L
41.
42.
x n cos x dx = x n sin x - n
n ax
x e
x e dx = a
n ax
n
- a
e dx,
sln xdn dx = xsln xdn - n
a Z 0
sln xdn - 1 dx
Ksmi integrasyon, fonksiyonlarn terslerini integre etmek iin genellikle iyi sonu veren bir kurala yol aar:
L
y = -1sxd, x = s yd
dx = s yd dy
ys yd dy
= ys yd -
= x -1sxd -
u = y, dy = s yd dy
ile ksmi integrasyon
s yd dy
s yd dy
ln x dx =
sin-1 x dx
44.
tan-1 x dx
45.
sec-1 x dx
46.
log2 x dx
47. (4) ve (5) denklemleri cos1 xin integrali iin farkl formller
verir:
y = ln x, x = e y
dx = e y dy
ye y dy
buluruz. cos xin integrali iinse

cos y dy
= x cos-1 x - sin y + C
= x cos-1 x - sin scos-1 xd + C .
elde ederiz.
8.3
cos-1 x dx = x cos-1 x - sin scos-1 xd + C (4) Denklemi
48. (4) ve (5) denklemleri tan1 xin integrali iin farkl formller
verir:
= x ln x - x + C .
(5) Denklemi
cos-1 x dx = x cos-1 x - 21 - x 2 + C
L
ki denklem de doru olabilir mi? Yantnz aklayn.
cos-1 x dx = x cos-1 x -
(4)
d
(5)
-1sxd dx = x -1sxd x a -1sxdb dx.
L
L dx
olarak yeniden yazmaktr.
47 ve 48 altrmalar (4) ve (5) denklemlerini kullanmann sonularn
karlatrmaktadr.
= ye y - e y + C
y = -1sxd
b.
Ana fikir integralin en karmak ksmn almak, ki bu durumda

1(x)dir, ve ilk nce onu basitletirmektir. ln xin integrali iin
L
a.
s yd dy
1(x)i integre etmenin baka bir yolu (tabii 1 integre

edilebiliyorsa), u = 1(x) ve dy = dx ile ksmi integrasyon kullanarak, 1in integralini
Fonksiyonlarn Terslerini ntegre Etmek
-1sxd dx =
43.
x n - 1 cos x dx
n - 1 ax
-1sxd dx = x -1sxd -
formln kullann. Yantlarnz x cinsinden ifade edin.
x n - 1 sin x dx
x n sin x dx = -x n cos x + n
y = cos-1 x
tan-1 x dx = x tan-1 x - ln sec stan-1 xd + C (4) Denklemi
a.
b.
tan-1 x dx = x tan-1 x - ln 21 + x 2 + C (5) Denklemi

L
ki denklem de doru olabilir mi? Yantnz aklayn.
49 ve 50 altrmalarndaki integralleri (a) (4) denklemiyle ve (b) (5)

denklemiyle hesaplayn. Her bir durumda, cevabnzn xe gre
trevini alarak yaptklarnz kontrol edin.
49.
sinh-1 x dx
50.
tanh-1 x dx

Bu blm, bir rasyonel fonksiyonun (polinomlarn bir kesri), ksmi kesirler denen ve kolaylkla integre edilebilen daha basit kesirlerin toplam olarak nasl yazlabildiini gstermektedir. rnein, (5x 3)@(x2 2x 3) kesri
5x - 3
3
2
=
+
,
x + 1
x - 3
x 2 - 2x - 3
8.3
571
olarak yeniden yazlabilir. Bunu, sa taraftaki kesirleri (x + 1)(x 3) ortak paydas altnda
toplayarak cebirsel olarak dorulayabiliriz. Rasyonel fonksiyonlar byle bir toplam
olarak yazmakta elde edilen baar, dier konularda da kullanldr (rnein, diferansiyel
denklemleri zerken belirli dnmler kullanldnda). Yukardaki ifadenin sol
tarafndaki (5x 3)@(x + 1)(x 3) kesrini integre etmek iin, basite sa taraftaki kesirlerin integrallerini toplarz:
5x - 3
3
2
dx =
dx +
dx
x
+
1
x
3
sx
+
1dsx
3d
L
L
L
= 2 ln x + 1 + 3 ln x - 3 + C.
Rasyonel fonksiyonlar, daha basit kesirlerin bir toplam olarak, yeniden yazma yntemine ksmi kesirler yntemi denir. Yukardaki rnek durumunda
5x - 3
B
A
=
+
.
x
+
1
x
3
x - 2x - 3
2
(1)
olacak ekilde A ve B sabitlerini bulmaktr. (Bir an iin A = 2 ve B = 3n ie yarayacan

bilmediimizi varsayn.) A@(x + 1) ve B@(x 3) kesirlerine ksmi kesirler deriz, nk
paydalar esas payda x2 2x 3n paralardr. A ve Bye, uygun deerlerini buluncaya
kadar, belirsiz katsaylar diyeceiz.
A ve Byi bulmak iin, (2) denklemini kesir halinden kararak,
5x - 3 = Asx - 3d + Bsx + 1d = sA + Bdx - 3A + B.
eklinde yazarz. Bu, ancak ve ancak iki tarafta da xin kuvvetlerinin katsaylar eitse bir
zdelik olacaktr:
A + B = 5,
3A + B = 3
Bu denklemleri bir arada zersek, A = 2 ve B = 3 buluruz.
Yntemin Genel Tanm

Bir (x)@g(x) rasyonel fonksiyonunu ksmi kesirlerin bir toplam olarak yazmann baars
iki eye baldr:
(x)in derecesi g(x)in derecesinden kk olmaldr. Yani kesir, basit kesir olmaldr.
Deilse, (x)i g(x) ile bln ve kalan terimiyle aln. Bu blmde rnek 3e bakn
g(x)in arpanlarn bilmeliyiz. Teorik olarak, reel katsayl herhangi bir polinom reel
lineer arpanlarn ve reel kuadratik arpanlarn bir arpm olarak yazlabilir. Pratikte,
arpanlar bulmak zor olabilir.
Aada, gnin arpanlarnn bilinmesi durumunda, bir (x)@g(x) basit kesrinin ksmi kesirlerinin nasl bulunaca aklanmaktadr.
572
Ksmi Kesirler Yntemi ((x)> g(x) Basit)

x r , g(x)in lineer bir arpan olsun. (x r)mnin x rnin g(x)i blen en
byk kuvveti olduunu varsayn. Sonra, bu arpan aadaki gibi m tane
ksmi kesre atayn:
Am
A1
A2
+
.
x - r + sx - rd2 +
sx - rdm
1.
2.
Bunu g(x)in farkl her lineer arpan iin tekrarlayn.

x2 + px + q, g(x)in indirgenemez bir kuadratik arpan olsun. Bu arpann
g(x)i blen en byk kuvvetinin (x2 + px + q)n olduunu varsayn. Sonra bu
arpana aadaki gibi n tane ksmi kesrin toplamn karlk getirin:
Bn x + Cn
B1 x + C1
B2 x + C2
+ + 2
.
+ 2
2
x + px + q
sx + px + qd
sx + px + qdn
2
3.
4.
Bunu g(x)in reel katsayl lineer arpanlara ayrlamayan her farkl kuadratik
arpan iin tekrarlayn.
Orijinal (x)@g(x) kesrini btn bu ksmi kesirlerin toplamna eitleyin. Ortaya kan denklemi kesirlerden arndrn ve terimleri xin azalan kuvvetleri
eklinde dzenleyin.
xin kuvvetlerinin katsaylarn birbirine eitleyin ve ortaya kan denklemlerden belirlenmemi katsaylar zn.
RNEK 1
Farkl Lineer arpanlar

x 2 + 4x + 1
dx
L sx - 1dsx + 1dsx + 3d
integralini ksmi kesirler kullanarak bulun.

zm
Ksmi kesirlere ayrtrma

C
x 2 + 4x + 1
A
B
=
+
+
.
x - 1
x + 1
x + 3
sx - 1dsx + 1dsx + 3d
eklindedir. A, B ve C belirsiz katsaylarn bulmak iin paydalar eitler ve

x2 + 4x + 1 = Asx + 1dsx + 3d + Bsx - 1dsx + 3d + Csx - 1dsx + 1d
= sA + B + Cdx2 + s4A + 2Bdx + s3A - 3B - Cd.
elde ederiz. Eitliin iki tarafndaki polinomlar zdetirler. Ayn kuvvetteki xlerin katsaylarn eitleyerek
x2nin katsaylar:
x1in katsaylar:
x0n katsaylar:
elde ederiz.
A+ B+C=1
4A + 2B
=4
3A 3B C = 1
8.3
573
A, B ve C bilinmeyenleri iin byle bir denklem sistemini zmenin, bilinmeyenleri elemek veya bir hesap makinesi ve bilgisayar kullanmak gibi birka yolu vardr. Hangi yntem kullanlrsa kullanlsn, zm A = 3@4, B = 1@2 ve C = 1@4tr. Bylece,
3 1
x2 + 4x + 1
1 1
1 1
dx =
c
+
d dx
4
x
1
2
x
+
1
4
x + 3
sx
1dsx
+
1dsx
+
3d
L
L
=
3
1
1
ln x - 1 + ln x + 1 - ln x + 3 + K,
4
2
4
Burada K integrasyon sabitidir (belirsiz katsay C ile kartrmaktan kanmak iin)
RNEK 2
Tekrar Eden Bir Lineer arpan

6x + 7
dx.
2
L sx + 2d
zm
nce integrand belirsiz katsaylarla ksmi kesirlerin bir toplam olarak ifade
ederiz.
6x + 7
A
B
=
+
x + 2
sx + 2d2
sx + 2d2
6x + 7 = Asx + 2d + B
= Ax + s2A + Bd
Her iki taraf (x + 2)2 ile arpn
xin ayn kuvvetteki katsaylarn eitlemek,

A=6
ve
2A + B = 12 + B = 7 veya A = 6
ve
B = 5
verir. Dolaysyla
6x + 7
6
5
dx =
a
b dx
2
x
+
2
sx
+
2d
sx
+
2d2
L
L
= 6
dx
- 5 sx + 2d-2 dx
x
L + 2
L
= 6 ln x + 2 + 5sx + 2d-1 + C
RNEK 3
Bir Bileik Kesri ntegre Etmek

2x 3 - 4x 2 - x - 3
dx.
x 2 - 2x - 3
L
zm
nce pay paydaya blerek bir polinom art bir basit kesir elde ederiz.
2x3 4x2 x 3
x 2x 3
2x3 4x2 6x
2x
5x 3
Sonra bileik kesri bir polinomla bir basit kesrin toplam olarak yazarz
574
2x 3 - 4x 2 - x - 3
5x - 3
= 2x + 2
x 2 - 2x - 3
x - 2x - 3
Sa taraftaki kesrin ksmi kesirlere ayrln giri rneinde bulmutuk. Dolaysyla,
2x3 - 4x2 - x - 3
5x - 3
dx =
2x dx +
dx
2
x2 - 2x - 3
L
L
L x - 2x - 3
=
2x dx +
3
2
dx +
dx
Lx + 1
Lx - 3
= x2 + 2 ln x + 1 + 3 ln x - 3 + C.
buluruz.
Kuadratik bir polinom, reel katsayl lineer iki arpann arpm olarak yazlamazsa, polinoma indirgenemez polinom denir.
RNEK 4
Paydada Kuadratik ndirgenemez Bir arpan

-2x + 4
dx
2
sx
+
1dsx - 1d2
L
zm
Paydada tekrarlanan bir arpann yansra, indirgenemez bir arpan da bulunmaktadr, dolaysyla
C
-2x + 4
Ax + B
D
= 2
+
.
+
x - 1
sx 2 + 1dsx - 1d2
x + 1
sx - 1d2
yazarz. Denklemi kesirlerden arndrmak
-2x + 4 = sAx + Bdsx - 1d2 + Csx - 1dsx2 + 1d + Dsx2 + 1d
= sA + Cdx3 + s -2A + B - C + Ddx2
+ sA - 2B + Cdx + sB - C + Dd.
verir. Ayn kuvvetten terimlerin katsaylarn eitlersek,
x3n katsaylar :
x2nin katsaylar :
x1in katsaylar :
x0n katsaylar :
0 = A + C
0 = -2A + B - C + D
-2 = A - 2B + C
4 = B - C + D
verir. Bu denklemleri birlikte zerek, A, B, C ve Dnin deerlerini buluruz:

-4 = -2A,
A = 2
kinci denklemden drdnc denklemi kartn.
C = -A = -2
Birinci denklemden
B = 1
nc denklemde A = 2 ve C = 2
D = 4 - B + C = 1.
Drdnc denklemden
(2)
8.3
575
Bu deerleri (2) denkleminde yerine koyarsak,

-2x + 4
2x + 1
2
1
= 2
+
.
2
x
1
sx + 1dsx - 1d
x + 1
sx - 1d2
2
buluruz. Son olarak, yukardaki alm kullanarak integrali bulabiliriz:

-2x + 4
2x + 1
2
1
dx =
a 2
+
b dx
2
2
x
1
sx
+
1dsx
1d
x
+
1
sx
1d2
L
L
=
2x
1
2
1
+ 2
+
b dx
x - 1
x2 + 1
x + 1
sx - 1d2
1
= ln sx2 + 1d + tan-1 x - 2 ln x - 1 + C.
x - 1
RNEK 5
Tekrar Eden Kuadratik ndirgenemez Bir arpan

dx
.
2
xsx
+ 1d2
L
zm
Ksmi kesirlere ayrma

Bx + C
Dx + E
1
A
= x + 2
+ 2
xsx 2 + 1d2
x + 1
sx + 1d2
eklindedir. x(x2 + 1)2 ile arparak

1 = Asx2 + 1d2 + sBx + Cdxsx2 + 1d + sDx + Edx
= Asx4 + 2x2 + 1d + Bsx4 + x2 d + Csx3 + xd + Dx2 + Ex
= sA + Bdx4 + Cx3 + s2A + B + Ddx2 + sC + Edx + A
buluruz. Katsaylar eitlersek
A + B = 0, C = 0,
2A + B + D = 0,
C + E = 0,
A=1
denklem sistemini elde ederiz. Sistemi zerek A = 1, B = 1, C = 0, D = 1 ve E = 0 buluruz. Bylece,

dx
-x
-x
1
=
cx + 2
+ 2
d dx
2
2
x + 1
sx + 1d2
L xsx + 1d
L
=
dx
x -
x dx
x dx
2
2
2
Lx + 1
L sx + 1d
dx
1 du
1 du
=
x - 2
u - 2 u2
L
L
L
1
1
= ln x - ln u +
+ K
2
2u
1
1
= ln x - ln sx2 + 1d +
+ K
2
2sx2 + 1d
= ln
bulunur.
x
2x + 1
2
1
+ K.
2sx2 + 1d
u = x2 + 1,
du = 2x dx
576
TARHSEL BYOGRAF
Oliver Heaviside
(18501925)
Lineer arpanlar in Heaviside rtme Yntemi

(x) polinomunun derecesi g(x)in derecesinden kk ve
gsxd = sx - r1 dsx - r2 d sx - rn d
her birinin kuvveti bir olan n farkl lineer arpann bir arpm ise, (x)> g(x)i ksmi kesirlere ayrmann abuk bir yolu vardr.
RNEK 6
Heaviside Yntemini Kullanmak
Aadaki ksmi kesir almnda A, B ve Cyi bulun:

C
x2 + 1
A
B
+
+
.
=
x - 1
x - 2
x - 3
sx - 1dsx - 2dsx - 3d
zm
(3)
(3) denkleminin iki tarafn da (x 1) ile arparsak,

Bsx - 1d
Csx - 1d
x2 + 1
+
= A +
x - 2
x - 3
sx - 2dsx - 3d
ve x = 1 alrsak, ortaya kan denklem Ann deerini verir:

s1d2 + 1
= A + 0 + 0,
s1 - 2ds1 - 3d
A=1
Yani, Ann deeri, orijinal
x2 + 1
(4)
denkleminde(x 1) arpannn stn rtp, geri kalann x = 1de hesaplarsak bulacamz deerdir:
A =
s1d2 + 1
sx - 1d
s1
2
= 1.
s -1ds -2d
=
- 2ds1 - 3d
y
rtn
Ayn ekilde, (3) denklemindeki Bnin deerini, (4) denklemindeki (x 2) arpannn

stn rtp, geri kalann x = 2de hesaplayarak bulabiliriz:
B =
s2d2 + 1
s2 - 1d sx - 2d
=
s2 - 3d
5
= -5.
s1ds -1d
y
rtn
Son olarak C de (4) denkleminde (x 3) rtlp, geri kalan x = 3te hesaplanarak bulunur:
C =
s3d2 + 1
s3 - 1ds3 - 2d sx - 3d
y
rtn
buluruz.
10
= 5.
s2ds1d
8.3
577
Heaviside Yntemi
1.
g(x)i arpanlarna ayrp, blm yazn:

sxd
sxd
=
.
gsxd
sx - r1 dsx - r2 d sx - rn d
2.
g(x)in (x ri) arpanlarn, her defasnda bir tanesi olmak zere, rtn ve
rtlmemi xlerin yerine ri yazn. Bu her ri kk iin bir Ai says verir:
A1 =
sr1 d
sr1 - r2 d sr1 - rn d
A2 =
sr2 d
sr2 - r1 dsr2 - r3 d sr2 - rn d
o
An =
3.
srn d
.
srn - r1 dsrn - r2 d srn - rn - 1 d
sxd>gsxdin ksmi kesir almn

sxd
An
A1
A2
=
+
+ +
.
gsxd
sx - r1 d
sx - r2 d
sx - rn d
eklinde yazn.
RNEK 7
Aadaki integrali hesaplayn.

x + 4
dx.
3
x
+
3x 2 - 10x
L
(x) = x + 4n derecesi g(x) = x3 + 3x2 10xin derecesinden kktr ve g(x)i
arpanlarna ayrrsak,
zm
x + 4
x + 4
=
.
2
xsx
2dsx + 5d
x + 3x - 10x
3
buluruz. g(x)in kkleri, r1 = 0, r2 = 2 ve r3 = 5tir. Buradan

A1 =
0 + 4
s0
4
2
= 5
s -2ds5d
3
6
=
7
s2ds7d
- 2ds0 + 5d
y
rtn
A2 =
2 + 4
2 sx - 2d
s2
+ 5d
y
rtn
A3 =
buluruz.
-5 + 4
s -5ds -5 - 2d sx + 5d
y
rtn
-1
1
= .
35
s -5ds -7d
578
Dolaysyla,
3
x + 4
2
1
= +
,
5x
xsx - 2dsx + 5d
7sx - 2d
35sx + 5d
ve
3
x + 4
2
1
dx = - ln x + ln x - 2 ln x + 5 + C.
5
7
35
xsx
2dsx
+
5d
L
olur.
Katsaylar Belirlemenin Baka Yollar

Ksmi kesirlerde ortaya kan katsaylar belirlemenin bir baka yolu, aadaki rnekte
olduu gibi, trev almaktr. Bir dieri ise, xe saysal deerler vermektir.
RNEK 8
Trev Almak
Aadaki denklemde A, B ve Cyi bulun:

C
x - 1
B
A
+
=
+
.
x + 1
sx + 1d3
sx + 1d2
sx + 1d 3
zm
nce kesirlerden kurtuluruz:

x 1 = A(x + 1)2 + B(x + 1) + C
x = 1 koymak C = 2 verir. Sonra iki tarafn da xe gre trevini alarak

1 = 2A(x + 1) + B
elde ederiz. x = 1 yazmak B = 1 olduunu gsterir. Yine trev alarak, 0 = 2A, yani A = 0
buluruz. Dolaysyla
x - 1
1
2
=
.
3
2
sx + 1d
sx + 1d
sx + 1d3
bulunur.
Baz problemlerde, A, B ve C cinsinden denklemler elde etmek iin, xe x = 0, 1, 2
gibi ufak deerler vermek dier yntemlerden hzl bir alternatif salar.
xe Saysal Deerler Vermek
RNEK 9
Aadaki denklemde A, B, C ve Dyi bulun.

C
x2 + 1
A
B
=
+
+
.
x - 1
x - 2
x - 3
zm
Kesirlerden kurtularak,
x 2 + 1 = Asx - 2dsx - 3d + Bsx - 1dsx - 3d + Csx - 1dsx - 2d.
elde edin.
8.3
579
Sonra srasyla A, B ve Cyi bulmak iin x = 1, 2, 3 aln:

s1d2 + 1
2
A
s2d2 + 1
5
B
s3d2 + 1
10
C
x = 1:
x = 2:
x = 3:
=
=
=
=
=
=
=
=
=
As -1ds -2d + Bs0d + Cs0d

2A
1
As0d + Bs1ds -1d + Cs0d
-B
-5
As0d + Bs0d + Cs2ds1d
2C
5.
Sonu:
5
5
x2 + 1
1
+
.
=
x - 1
x - 2
x - 3
ALITIRMALAR 8.3
Kesirleri Ksmi Kesirlere Amak
19.
1-8 altrmalarndaki kesirleri ksmi kesirlere ayrn.

1.
5x - 13
sx - 3dsx - 2d
x + 4
3.
sx + 1d2
5.
z + 1
z 2sz - 1d
2.
2x + 2
4. 2
x - 2x + 1
6.
7.
t + 8
t 2 - 5t + 6
5x - 7
x 2 - 3x + 2
z
z 3 - z 2 - 6z
4
8.
t + 9
t 4 + 9t 2
dx
2
L sx - 1d
20.
ndirgenemez Kuadratik arpanlar

21-28 altrmalarnda, integrandlar ksmi kesirlerin bir toplam
olarak ifade edin ve integralleri hesaplayn.
23
21.
dx
2
sx
+
1dsx
+ 1d
L0
22.
23.
y + 2y + 1
L
sy + 1d
dy
8x 2 + 8x + 2
dx
2
2
L s4x + 1d
26.
s 4 + 81
ds
2
2
L sss + 9d
25.
2s + 2
ds
3
L ss + 1dss - 1d
9-16 altrmalarnda, integrandlar ksmi kesirlerin bir toplam olarak

ifade edin ve integralleri hesaplayn.
27.
2u3 + 5u2 + 8u + 4
du
2
2
L su + 2u + 2d
28.
u4 - 4u3 + 2u2 - 3u + 1
du
su2 + 1d3
L
11.
13.
dx
1
x2
L
x + 4
dx
2
x
+
5x - 6
L
8
y dy
L4 y - 2y - 3
2
10.
dx
2
x
+ 2x
L
2x + 1
dx
2
x
7x + 12
L
1 y + 4
dy
14.
2
L1>2 y + y
12.
L1
3t 2 + t + 4
dt
t3 + t
24.
Tekrarlanmayan Lineer arpanlar
9.
x 2 dx
2
L sx - 1dsx + 2x + 1d
Bileik Kesirler
2934 altrmalarnda, integranda uzun blme uygulayn, basit kesri
ksmi kesirlerin bir toplam olarak yazn ve sonra integrali hesaplayn.
29.
2x 3 - 2x 2 + 1
dx
x2 - x
L
30.
x4
dx
Lx - 1
Tekrarlanan Lineer arpanlar
31.
32.
17-20 altrmalarnda, integrandlar ksmi kesirlerin bir toplam olarak ifade edin ve integralleri hesaplayn.
9x 3 - 3x + 1
dx
x3 - x2
L
16x 3
dx
L 4x - 4x + 1
33.
15.
dt
3
2
L t + t - 2t
x 3 dx
17.
2
L0 x + 2x + 1
16.
x + 3
dx
3
L 2x - 8x
x 3 dx
18.
2
L-1 x - 2x + 1
y4 + y2 - 1
L
y3 + y
dy
34.
2y 4
3
2
Ly - y + y - 1
dy
580

T 48. 2 ondalk basamak hassaslkla, aadaki blgenin merkezinin
x-koordinatn bulun.
ntegral Hesaplamak
35.
37.
Le
2t
e t dt
+ 3e t + 2
cos y dy
2
L sin y + sin y - 6
2
39.
40.
e 4t + 2e 2t - e t
dt
e 2t + 1
L
sin u du
38.
2
L cos u + cos u - 2
sx - 2d tan
L
-1
s2xd - 12x - 3x
s4x 2 + 1dsx - 2d2

s9x 2 + 1dsx + 1d2
2
9
y 4x3 13x
x 2x2 3x
(5, 0.98)
dx
0
dx

4144 altrmalarndaki balang deer problemlerinden xi tnin bir
fonksiyonu olarak znz.
dx
= 1 st 7 2d, xs3d = 0
dt
dx
42. s3t 4 + 4t 2 + 1d
= 2 23, xs1d = -p23>4
dt
dx
43. st 2 + 2td
= 2x + 2 st, x 7 0d, xs1d = 1
dt
dx
44. st + 1d
= x2 + 1 st 7 -1d, xs0d = p>4
dt
41. st 2 - 3t + 2d
45 ve 46 altrmalarnda, renkli blgenin belirtilen eksen etrafnda

dndrlmesiyle retilen cismin hacmini bulun.
y
(0.5, 2.68)
3x x2
(2.5, 2.68)
0.5
2.5
46. y-ekseni etrafnda.

y y
T 49. Sosyal difzyon Sosyologlar bazen sosyal difzyon terimini

bilginin bir toplulukta nasl yayldn tanmlamakta kullanrlar.
Bilgi bir sylenti, kltrel bir olay veya teknik bir yenilik
hakknda haber olabilir. Yeterince byk bir toplulukta, bilgiye
sahip olan kiilerin says xe t zamannn bir fonksiyonu olarak
baklr ve difzyon hz, dx@dtnin bilgiye sahip insanlarn says
kere bilgisi olmayan insanlarn saysyla orantl olduu
varsaylmaktadr. Bu, N topluluktaki kiilerin says olmak zere,
dx
= kxsN - xd ,
dt
denklemine yol aar.
tnin gn, k = 1@250 olduunu ve t = 0 annda N = 1000
kiilik bir toplulukta iki kiinin bir sylenti balattn varsayn.
b. Ne zaman topluluun yars sylentiyi duyar? (Bu sylentinin
en hzl yaylaca zamandr.)
T 50. kinci derece kimyasal reaksiyonlar ou kimyasal reaksiyon
yeni bir rn ortaya karacak ekilde bir deiiklik geiren iki
molekln etkilemesinin sonucudur. Reaksiyon hz tipik olarak
iki molekl tipinin konsantrasyonlarna baldr. t = 0 annda, A
maddesinin miktar a ve B maddesinin miktar b ise, ve x de t
anndaki rnn mikrtar ise, xin oluum hz
dx
= ksa - xdsb - xd ,
dt
veya
dx
1
= k,
sa - xdsb - xd dt
diferansiyel denklemiyle verilebilir. Burada k reaksiyon sabitidir.
Bu denklemin iki tarafn da xe gre integre ederek, (a) a = b ve
(b) a b ise x ile t arasnda bir bant kurun. Her durumda, t = 0
iken x = 0 olduunu varsayn.
2
(x 1)(2 x)
51. p saysn 22> 7ye balayan integral.

1
a.
0
a. xi tnin bir fonksiyonu olarak bulun.
Uygulama ve rnekler
(3, 1.83)
sx + 1d2 tan-1 s3xd + 9x 3 + x

L
36.
T 47. 2 ondalk basamak hassaslkta, birinci blgede, x-ekseni,

y = tan1 x erisi ve x = 3 dorusuyla snrlanan blgenin ktle
merkezinin x-koordinatn bulun.
L0
x 4sx - 1d4
x2 + 1
dx .i hesaplayn.
22
b. p < 22/7 yaklam ne kadar iyidir? Bunu a
- pb yi
7
pnin bir yzdesi eklinde ifade ederek bulun.
8.4
c. 0 x 1 aralnda
y =
581
52. P(0) = 1, P(0) = 0 ve
x 4sx - 1d4
fonksiyonunun
x2 + 1
grafiini izin. y-ekseninin leini nce 0 ile 1 arasna, sonra
0 ile 0.5 arasna, sonra da grafiin grlebilecei kadar
klterek deneyler yapn. Erinin altnda kalan alan
hakknda nasl bir sonu karrsnz?
8.4
Trigonometrik ntegraller
Psxd
3
2
L x sx - 1d
dx
rasyonel bir fonksiyon olmak zere, ikinci derece P(x) polinomunu bulun.
Trigonometrik integraller, alt temel trigonometrik fonksiyonun cebirsel kombinasyonlarn ierirler. Prensip olarak, byle integralleri sins ve kosins cinsinden daima ifade
edebiliriz, fakat ounlukla
sec2 x dx = tan x + C.
L
integralinde olduu gibi dier fonksiyonlarla almak daha basittir. Genel fikir, bulmak
istediimiz integralleri, almas daha kolay olan integrallere dntrmek iin zdelikler kullanmaktr.
Sins ve Kosins Kuvvetlerinin arpmlar

m ve n negatif olmayan ( pozitif veya sfr ) tamsaylar olmak zere
sinm x cosn x dx,
L
formundaki integrallerle balyoruz. i duruma ayrabiliriz.
Durum 1
m tek ise, myi 2k + 1 olarak yazar ve

sinm x = sin2k + 1 x = (sin2 x)k sin x = (1 cos2 x)k sin x
(1)
elde etmek iin sin2 x = 1 cos2 x zdeliini kullanrz. Sonra, tek kalan sin xi integraldeki dx ile birletirerek sin x dx yerine d(cos x) yazarz.
Durum 2
e sinm x cosn x dx integralinde m ift ve n tek ise, nyi 2k + 1 olarak yazar ve

cosn x = cos2k + 1 x = (cos2 x)k cos x = (1 sin2 x)k cos x
elde etmek iin cos2 x = 1 sin2 x zdeliini kullanrz. Sonra, tek kalan cos xi integraldeki dx ile birletirerek cos x dx yerine d (sin x) yazarz.
Durum 3
e sinm x cosn x dx integralinde hem m ve n hem de ift ise

sin2 x =
1 - cos 2x
,
2
cos2 x =
dnmlerini kullanrz.
RNEK 1
m Tek
sin3 x cos2 x dx.
1 + cos 2x
2
(2)
582

zm
sin3 x cos2 x dx =
sin2 x cos2 x sin x dx
s1 - cos2 xd cos2 x s -d scos xdd

s1 - u2 dsu2 ds -dud
u = cos x
su4 - u2 d du
u3
u5
+ C
5
3
cos3 x
cos5 x
=
+ C.
5
3
=
RNEK 2
m ift n Tek
L
cos5 x dx.
zm
cos5 x dx =
cos4 x cos x dx =
m = 0
s1 - sin2 xd2 dssin xd
u = sin x
s1 - u2 d2 du
s1 - 2u2 + u4 d du
= u -
ORNEK 3
2 3
1
2
1
u + u5 + C = sin x - sin3 x + sin5 x + C.
5
5
3
3
m ve nnin Her kisi de ift

L
sin2 x cos4 x dx.
zm
sin2 x cos4 x dx =
1 - cos 2x 1 + cos 2x
ba
b dx
2
2
1
s1 - cos 2xds1 + 2 cos 2x + cos2 2xd dx
8L
1
s1 + cos 2x - cos2 2x - cos3 2xd dx
8L
1
1
C x + 2 sin 2x - (cos2 2x + cos3 2x) dx D .
8
L
8.4
583
cos2 2xi ieren terim iin

L
cos2 2x dx =
1
s1 + cos 4xd dx
2L
1
1
ax + sin 4xb .
2
4
Sonuca kadar integrasyon

sabitini ihmal ederek
kullanrz. cos3 2xi ieren terim iin

L
cos3 2x dx =
u = sin 2x,
du = 2 cos 2x dx
s1 - sin2 2xd cos 2x dx
1
1
1
s1 - u2 d du = asin 2x - sin3 2xb .
2L
2
3
Cyi tekrar
ihmal ederek
Her eyi birletirmekle

L
sin2 x cos4 x dx =
1
1
1
ax - sin 4x + sin3 2xb + C .
16
4
3
elde ederiz.
Kare Kklerden Kurtulmak

Aadaki rnekte bir kare kkten kurtulmak iin cos2 u = (1 + cos 2u)@2 zdeliini kullanyoruz.
RNEK 4
p>4
L0
21 + cos 4x dx.
zm
Kare kkten kurtulmak iin

cos2 u =
1 + cos 2u
,
2
1 + cos 2u = 2 cos2 u.
veya
or
zdeliini kullanyoruz. u = 2x ile

1 + cos 4x = 2 cos2 2x
elde ederiz. Bu nedenle,
p>4
L0
p>4
21 + cos 4x dx =
p>4
22 cos2 2x dx =
L0
L0
222cos2 2x dx
p>4
= 22
L0
= 22 c
p>4
cos 2x dx = 22
p>4
sin 2x
d
2 0
L0
cos 2x dx
cos 2x 0
on [0, p>4]
22
22
[1 - 0] =
.
2
2
tan x ve sec x in Kuvvetlerinin ntegralleri

tanjant, sekant ve karelerinin integrallerinin nasl integre edildiini biliyoruz. Daha byk
kuvvetlerini integre etmek iin tan2 x = sec2 x 1 ve sec2 x = tan2 x + 1 zdeliklerini kullanarak, byk kuvvetlerden kk kuvvetlere indirgeme gerekirse ksmi integrasyonla integre ederiz.
584
RNEK 5
L
tan4 x dx.
zm
tan4 x dx =
tan2 x # tan2 x dx =
tan2 x sec2 x dx tan2 x sec2 x dx tan2 x sec2 x dx -
L
L
L
L
tan2 x # ssec2 x - 1d dx
tan2 x dx
ssec2 x - 1d dx
sec2 x dx +
dx.
lk integralde,
du = sec2 x dx
u = tan x,
alrz ve
u 2 du =
1 3
u + C1 .
3
L
elde ederiz. Dier integraller standart formdadrlar, dolaysyla
L
tan4 x dx =
1 3
tan x - tan x + x + C.
3
bulunur.
RNEK 6
L
sec3 x dx.
zm
Ksmi integrasyonla integre ederiz:

dy = sec2 x dx,
u = sec x,
y = tan x,
du = sec x tan x dx
Buradan
L
sec3 x dx = sec x tan x -
stan xdssec x tan x dxd

tan2 x = sec2 x - 1
= sec x tan x = sec x tan x +
ssec x - 1d sec x dx
sec x dx -
sec3 x dx.
Sekant kp integrallerini birletirerek

2
sec3 x dx = sec x tan x +
sec x dx
8.4
585
ve
L
sec3 x dx =
1
1
sec x tan x + ln sec x + tan x + C .
2
2
elde edilir.
Sins ve Kosinslerin arpmlar

Matematik ve bilimde, problemlere trigonometrik fonksiyonlarn uyguland birok
yerde
L
sin mx sin nx dx,
sin mx cos nx dx,
ve
and
cos mx cos nx dx
integralleri ortaya kar. Bu integralleri ksmi integrasyonla hesaplayabiliriz, fakat her bir
durumda iki integrasyon gerekir. Aadaki zdelikleri kullanmak daha basittir.
sin mx sin nx =
1
[cos sm - ndx - cos sm + ndx],
2
(3)
sin mx cos nx =
1
[sin sm - ndx + sin sm + ndx],
2
(4)
cos mx cos nx =
1
[cos sm - ndx + cos sm + ndx].
2
(5)
Bunlar, sins ve kosins iin a toplam formllerinden gelir (Blm 1.6). Ters trevleri
kolayca bulunan fonksiyonlar verirler.
RNEK 7
L
sin 3x cos 5x dx.
zm
m = 3 ve n = 5 ile (4) eitliinden

L
sin 3x cos 5x dx =
=
1
[sin s -2xd + sin 8x] dx
2L
1
ssin 8x - sin 2xd dx
2L
= -
cos 8x
cos 2x
+
+ C.
16
4
buluruz.
ALITIRMALAR 8.4
Sinsler ve Kosinslerin Kuvvetlerinin arpmlar
p>2
3.
114 Altrmalarnda integralleri hesaplayn.

p>2
1.
L0
2.
L0
4.
sin5
x
dx
2
5.
sin7 y dy
6.
L0
3 cos5 3x dx
L0
p>2
sin5 x dx
L-p>2
p>6
cos3 x dx
p>2
L0
7 cos7 t dt
586

p
7.
8 sin4 x dx
L0
8.
L0
p>4
9.
L-p>4
10.
35 sin4 x cos3 x dx
12.
L0
37.
sin 2x cos2 2x dx
Teori ve rnekler
L0
p>2
8 cos 2u sin 2u du
14.
sin 2u cos 2u du
L0
L0
1 - cos x
dx
2
A
L0
21 - sin t dt
18.
L-p>4
L0
L-p>2
cos x cos 7x dx
20.
u21 - cos 2u du
22.
39. Yzey alan Aadaki yayn x-ekseni etrafnda dndrlmesi

ile elde edilen yzeyin alann bulunuz.
y = t 2>2,
0 t 2,
Aadaki yayn uzunluunu bulunuz

0 x p>3 .
Aadaki yayn uzunluunu bulunuz
41. Yay uzunluu

21 - cos u du
0 x p>4 .
42. ekim Merkezi

x-ekseni, y = sec x erisi ve x = p@4,
x = p@4 dorular tarafndan snrlanan blgenin ekim
merkezini bulunuz.
s1 - cos2 td3>2 dt
43. Hacim y = sin x erisinin bir yaynn, x-ekseni etrafnda

dndrlmesi ile elde edilen hacmi bulunuz.
L-p/4
p
L-p
y = ln ssec xd,
2sec2 x - 1 dx
p/4
21 + tan2 x dx
p>2
21.
p>2
y = ln scos xd,
L0
p>4
19.
L0
sin x cos x dx
L0
21 - cos 2x dx
p
L0
38.
40. Yay uzunluu
16.
17.
cos 3x cos 4x dx
x = t 2>3,

2p
36.
Karekkl ntegraller
15.
L-p
sin 3x sin 3x dx
L0
8 sin4 y cos2 y dy
L0
p>4
13.
p>2
35.
16 sin2 x cos2 x dx
p>2
11.
8 cos4 2px dx
21 + cos 4x, 0 x p .
Tan x ve Sec xin Kuvvetleri
y=
44. Alan x-ekseni
arasndaki alan bulunuz.
45. Ortogonal fonksiyonlar 1a sxdgsxd dx = 0 . ise ve g fonksiyonlarna a x b aral zerimde ortogonal dirler (dik)
denir.
23.
L-p>3
2 sec3 x dx
24.
sec4 u du
26.
csc4 u du
28.
4 tan3 x dx
30.
cot3 x dx
32.
p>4
25.
L0
27.
Lp>4
L0
Lp>2
Lp>6
3 csc4
u
du
2
L-p>4
6 tan4 x dx
8 cot4 t dt

p>2
L-p
sin 3x cos 2x dx
34.
46. Fourier Serileri Sonlu bir Fourier serisi

sxd = a an sin nx
n=1
= a1 sin x + a2 sin 2x + + aN sin Nx
Sins ve Kosinslerin arpmlar

33.
b. Aynsn cos mx ve cos nx iin ispat edin.
p>2
Lp>4
a. m ve n tamsaylar ve m2 n2 olmak zere, 2p uzunluundaki herhangi bir aralk zerinde sin mx ve sin nx fonksiyonlarnn ortogonal olduklarn ispat edin.
c. Aynsn, m = n dahil sin mx ve cos nx iin ispat edin.
p>4
p>3
31.
3 sec4 3x dx
L0
p>4
29.
e x sec3 e x dx
p>12
p>2
erisi
L0
sin 2x cos 3x dx
ile verilir. m. katsay amnin

1
am = p
L-p
sxd sin mx dx .
forml ile bulunduunu gsterin
8.5
Trigonometrik dnmler, 2a 2 - x 2, 2a 2 + x 2 , ve 2x 2 - a 2 ieren integralleri
dorudan hesaplayabildiimiz integrallere dntrmekte etkili olabilir.
8.5
587
Temel Deiken Dnm

En yaygn deiken dnmleri x = a tan u, x = a sin u ve x = a sec udr. Bunlar ekil
8.2deki referans genlerinden gelirler.
x = a tan u ile
a2 + x2 = a2 + a2 tan2 u = a2s1 + tan2 ud = a2 sec2 u.
x = a sin u ile
a2 - x2 = a2 - a2 sin2 u = a2s1 - sin2 ud = a2 cos2 u.
x = a sec u ile
x2 - a2 = a2 sec2 u - a2 = a2ssec2 u - 1d = a2 tan2 u.
elde edilir.
a2 x2
u
a2 x2 asec u
p
2
u tan1 ax
u sin1 ax
x = a tan ,
2
2
x = a sin ,
2
2
0
2
x = a sec ,

2
x
a
p
2
u
p
u sec1 ax
0 1
a2 x2
a
x a sec u
x a sin u
a2 x2 acos u
x2 a2 atan u
Bir integrasyonda kullandmz herhangi bir deiken dnmnn, daha sonra esas
deikenlere dnebilmemiz iin tersinir olmasn isteriz. rnein, x = a tan u ise, integrasyon yapldktan sonra u = tan1(x@a) yazabilmeyi isteriz. x = a sin u ise, iimiz bittikten
sonra u = sin1(x@a) yazabilmeyi ve ayn ilemleri x = a sec u iin de yapabilmeyi isteriz.
Blm 7.7den bildiimiz gibi, bu deiken dnmlerindeki fonksiyonlarn sadece
seilmi u deerleri iin tersleri bulunur (ekil 8.3). Tersinirlik iin,
p
2
x2 a2
EKL 8.2 Her bir dnm iin x ve a ile iaretli kenarlar tanmlayan
referans genler.
x
a
u
a
x a tan u
p
2
x
a
EKL 8.3 x> ann arktanjant, arksins ve

arksekantnn grafikleri (x> ann
fonksiyonu olarak izilmi).
= tan 1 x gerektirir.
a
= sin 1 x gerektirir.
a
olmak zere
olmak zere
x 1 ise
a
x 1 ise
a
olmak zere = sec 1 x gerektirir.

a
x = a sec u deiken dnmndeki hesaplamalar kolaylatrmak iin, bunun

kullanmn x@a 1 olan integrallerle snrlayacaz. Bu uy [0, p@2] aralna kstlayacak
ve tan u 0 yapacaktr. Bylece, a 0 kabul ile, mutlak deerlerden bamsz,
2x 2 - a 2 = 2a 2 tan2 u = a tan u = a tan u, sonucunu elde ederiz.
RNEK 1
x = a tan u Dnmn Kullanmak

dx
L 24 + x 2
588

zm
dx = 2 sec2 u du,
x = 2 tan u,
p
p
6 u 6 ,
2
2
4 + x 2 = 4 + 4 tan2 u = 4s1 + tan2 ud = 4 sec2 u.

4 x2
alrz. Bu durumda
dx
2 sec2 u du
L 24 + x
L 24 sec u
EKL 8.4 x = 2 tan u iin (rnek 1)

referans geni:
x
tan u =
2
ve
sec2 u du
L sec u
2sec2 u = sec u
p
p
u iin sec u 0
2
2
sec u du
= ln sec u + tan u + C
= ln `
24 + x 2
sec u =
.
2
24 + x2
x
+ ` + C
2
2
ek. 8.4ten
= ln 24 + x2 + x + C .
C = C - ln 2 alarak
buluruz. ln sec u + tan u y x cinsinden nasl ifade etiimize dikkat edin: Orijinal
x = 2 tan u dnm iin bir referans geni izdik (ekil 8.4) ve oranlar genden
okuduk.
RNEK 2
x = a sin u Dnmn Kullanmak

x 2 dx
L 29 - x 2
zm
x = 3 sin u,
dx = 3 cos u du,
p
p
6 u 6
2
2
9 - x 2 = 9 - 9 sin2 u = 9s1 - sin2 ud = 9 cos2 u.

alrz. Bu durumda
x2 dx
L 29 - x
9 sin2 u # 3 cos u du
3 cos u
L
= 9
sin2 u du
= 9
1 - cos 2u
du
2
9 x2
EKL 8.5 x = 3 sin u iin (rnek 1)
referans geni:
x
sin u =
3
ve
29 - x 2
cos u =
.
3
p
p
u iin cos u 0
2
2
sin 2u
9
au b + C
2
2
9
su - sin u cos ud + C
2
sin 2u = 2 sin u cos u
9
x
x 29 - x2
asin-1 - #
b + C
2
3
3
3
ekil 8.5
9 -1 x
x
sin
- 29 - x2 + C.
2
3
2
buluruz.
8.5
RNEK 3
589
x = a sec u Dnmn Kullanmak

dx
L 225x - 4
2
x 7
2
.
5
nce karekkn iini x2 a2 ekline sokmak iin karekk
zm
225x2 - 4 =
25 ax2 -
= 5
4
b
25
2
x2 - a b
5
C
olarak yazarz. Sonra aadaki deiken dnmn yaparz:

x =
2
sec u,
5
dx =
2
sec u tan u du,
5
0 6 u 6
p
2
2
4
4
x2 - a b =
sec2 u 5
25
25
=
4
4
ssec2 u - 1d =
tan2 u
25
25
5x
2
2
2
x 2 - a b = tan u = tan u.
5
5
5
C
25x2 4
0 6 u 6 p>2
iin tan u 0
Bu dnmlerle
u
2
dx
L 225x - 4
2
EKL 8.6 x = (2@5) sec u 0 u p@2 ise,

u = sec1(5x@2) x = s2>5dsec u,
olur ve unn dier trigonometrik
fonksiyonlarnn deerlerini bu
dik genden okuyabiliriz (rnek 3).
dx
s2>5d sec u tan u du

#
L 5 s2>5d tan u
L 52x - s4>25d
1
1
=
sec u du = ln sec u + tan u + C
5L
5
2
225x 2 - 4
5x
1
+
ln `
` + C.
5
2
2
ekil 8.6
elde ederiz.
Bir trigonometrik deiken dnm bazen aadaki rnekte olduu gibi kuadratik
bir binomiyelin tamsay katlarn ieren integralleri hesaplamaya da yardmc olur.
RNEK 4
Bir Dnel Cismin Hacmini Bulmak
y = 4@(x2 + 4) erisi, x-ekseni ve x = 0, x = 2 dorularyla snrlanan blgenin x-ekseni

zm
Blgeyi izer (ekil 8.7) ve disk yntemini kullanrz:

2
V =
dx
p[Rsxd]2 dx = 16p
.
2
2
L0
L0 sx + 4d
ntegrali hesaplamak iin,

x = 2 tan u,
dx = 2 sec2 u du,
x
u = tan-1 ,
2
x 2 + 4 = 4 tan2 u + 4 = 4stan2 u + 1d = 4 sec2 u
Rsxd =
4
x2 + 4
590

y
y
y
4
x2 4
4
x2 4
0
2
2
(a)
EKL 8.7
(b)
rnek 4teki blge (a) ve dnel cisim (b).
Bu dnmlerle,
x2 4
dx
V = 16p
2
2
L0 sx + 4d
u
2
p>4
2 sec2 u du
s4 sec2 ud2
p>4
2 sec2 u du
= p
16 sec4 u
L0
= 16p
L0
EKL 8.8 x = 2 tan u iin referans geni

(rnek 4).
= 16p
L0
p>4
= p
L0
= pc
x = 0 iken, u = 0;
x = 2 iken, u = p@4
p>4
2 cos2 u du
s1 + cos 2ud du = p cu +
p>4
sin 2u
d
2
0
2 cos2 u = 1 + cos 2u
p
1
+ d L 4.04.
4
2
buluruz.
RNEK 5
y
Bir Elipsin Alann Bulmak
Aada verilen elipsin snrlad alan bulunuz

y2
x2
+
= 1
a2
b2
zm
Elips her iki eksene gre de simetrik olduundan, toplam alan A, birinci
blgedeki alann drt katdr ekil 8.9. Denklemi y 0 iin zersek
y2
= 1 -
x2
a2 - x2
=
,
2
a
a2
veya
EKL 8.9
elipsi.
rnek 5teki
y2
x2
+ 2 = 1
2
a
b
b
y = a 2a 2 - x 2
elde ederiz.
0 x a
8.5
591
Elipsin alan
a
A = 4
L0
b
= 4a
b
2
2
a 2a - x dx
p>2
x = a sin u, dx = a cos udu

x = 0 iken, u = 0
x = a iken u = p@2
a cos u # a cos u du
L0
p>2
cos2 u du
= 4ab
L0
p>2
= 4ab
L0
= 2ab cu +
= 2ab c
1 + cos 2u
du
2
p>2
sin 2u
d
2
0
p
+ 0 - 0 d = pab.
2
olarak bulunur. a = b = r olursa r yarapl emberin alan buluruz, pr2.
ALITIRMALAR 8.5
Temel Trigonometrik Dnmler
23.

dy
3 dy
1.
2.
L 29 + y 2
L 21 + 9y 2
2
3.
3>2
5.
7.
9.
11.
13.
15.
17.
L0
L
4.
6.
29 - x2
225 - t dt
2
dx
L 24x 2 - 49
L
8.
7
x 7
2
2y 2 - 49
dy,
y
y 7 7
dx
,
L x 2 2x 2 - 1
x 7 1
x 3 dx
8 dw
12.
14.
18.
L w 2 24 - w 2
4x 2 dx
s1 - x 2 d3>2
dx
,
21.
2
sx
1d3>2
L
10.
16.
L 2x 2 + 4
L0
dx
2
L0 8 + 2x
1>222
dx
23>2
19.
dx
2
L-2 4 + x
x 7 1
L0
L
21 - 4x2
8 dx
2
s4x
+ 1d2
L
26.
27.
y 2 dy
L s1 - y 2 d5>2
28.
ln 4
21 - 9t dt
L0
2y 2 - 25
L
y3
3
x 7
5
31.
L1>12
2t
30.
+ 9
2 dx
,
L x 3 2x 2 - 1
y 7 5
x 7 1
x4
dx
6 dt
2
s9t
+ 1d2
L
s1 - r 2 d5>2
L
r8
dr
Lln s3>4d
32.
e t dt
s1 + e 2t d3>2
dy
L1 y21 + sln yd2
dx
2
L1 + x
dx
36.
L 21 - x 2
dx
L x2x 2 - 1
x dx
35.
L 2x 2 - 1
34.
dx
3740 altrmalarndaki balang deer problemlerinde yyi x in bir

fonksiyonu olarak bulun.
dy
37. x
= 2x 2 - 4, x 2, ys2d = 0
dx
L x 2 2x 2 + 1
29 - w 2
dw
w2
L
38. 2x 2 - 9
dx
L0 s4 - x2 d3>2
x 2 dx
,
22.
L sx 2 - 1d5>2
2 dt
1t + 4t1t
33.
dy,
s1 - x2 d1>2
ln s4>3d
e t dt
2e
1>4
L 225x 2 - 9
24.
25.
29.
5 dx
dx
2936 altrmalarnda, bir deiken dnm yapn, sonra integralleri hesaplamak iin trigonometrik dnm kullann.
2 dx
20.
s1 - x2 d3>2
39. sx 2 + 4d
x 7 1
dy
= 1,
dx
dy
= 3,
dx
40. sx 2 + 1d2
x 7 3,
ys5d = ln 3
ys2d = 0
dy
= 2x 2 + 1,
dx
ys0d = 1
592

Son olarak, x = 2 tan1 zdir, dolaysyla
Uygulamalar
41. Birinci blgede, y = 29 - x2>3 . erisi ve koordinat eksenleriyle evrelenen blgenin alann bulun.
42. Birinci blgede, koordinat eksenleri, y = 2@(1 + x2) erisi ve x = 1
dorusuyla snrlanan blgenin x-ekseni etrafnda dndrlmesiyle retilen cismin hacmini bulun.
dx =
x
2
a.
x
2
A
b.
dz = z + C
2 dz
1
1 + z2
dx =
2
2
+
sin
x
2
+
2z
+
2z
1
+ z2
L
L
sin x
dz
dz
=
2
2
z
+
z
+
1
sz
+
s1>2dd
+ 3>4
L
L
du
2
2
Lu + a
x
0 cos x
x
= tan a b + C
2
dnm, sin x ve cos x ieren rasyonel bir fonksiyonun integrasyonu problemini znin bir rasyonel fonksiyonunu integre etme problemine indirger. Bu da ksmi kesirlerle hesaplanabilir.
1
1 + z2 2 dz
dx =
2
1
+
cos
x
L
L 2 1 + z
(1)
P(cos x, sin x)
(4)
rnekler
z = tan sx>2d Dnm

z = tan
2 dz
.
1 + z2
u
1
= a tan-1 a a b + C
Yukardaki ekilden
=
sin x
x
.
tan =
2
1 + cos x
=
2
2
- 1 =
- 1
1 + tan2 sx>2d
1 + z2
43.
1 - z
,
1 + z2
dx
L 1 - sin x
(2)
p>2
45.
tan-1
2z + 1
23
+ C
1 + 2 tan sx>2d
23
+ C
du
2 + cos u
48.
dt
sin
t
- cos t
L
50.
L0
49.
2 tan sx>2d
x
1
=
= 2 tan #
2 sec2 sx>2d
1 + tan2 sx>2d
(3)
L0
dx
L 1 + sin x + cos x
p>2
46.
p>2
47.
sin sx>2d
x
x
# cos2 a x b
sin x = 2 sin cos = 2
2
2
2
cos sx>2d
44.
dx
1 + sin x
ve
2z
.
sin x =
1 + z2
tan-1
(1)(4) denklemlerindeki dnmleri kullanarak 4350 altrmalarndaki integralleri hesaplayn. Bunlara benzer integraller, giri
ve k aftlar ayn seviyede olmadklarnda, evrensel bir birlemenin
k aftnn ortalama asal hzn hesaplamakta kullanlr.
x
2
- 1
cos x = 2 cos2 a b - 1 =
2
sec2 sx>2d
cos x =
2
23
bantsn karabiliriz. Dnmn etkisini grmek iin, aadaki

hesaplar gerekletiririz:
2
23
dx
Lp>3 1 - cos x
2p>3
Lp>2
cos u du
sin u cos u + sin u
cos t dt
1
L - cos t
z = tan (u@2) dnmn kullanarak 51 ve 52 altrmalarndaki integralleri hesaplayn.

51.
sec u du
52.
csc u du
8.6
8.6
ntegral Tablolar ve Bilgisayar Cebir Sistemleri
593

Grm olduumuz gibi, integrasyonun temel teknikleri deiken dnm ve ksmi integrasyondur. Tanmadmz integralleri tandmz veya bir tablodan bulabileceimiz
ekildeki integrallere evirmek iin bu teknikleri uygularz. Fakat tablolardaki integraller
nereden gelir? Bunlar deiken dnm ve ksmi integrasyon uygulamaktan veya
(Tablo 8.1i olutururken yaptmz gibi) pratikte veya uygulamalarda ortaya kan
nemli fonksiyonlarn trevlerini almak ve sonularn tablolamaktan gelirler. Bir integral,
tablodaki bir integrale uyarsa veya cebir, trigonometri, deiken dnm ve analizin uygun bir karmyla tablodaki integrallerden birine dntrlebilirse, elimizdeki problemin hazr bir cevab var demektir.
Bir integrali hesaplamak iin ayrca bir Bilgisayar Cebir Sistemi (BCS) de kullanlabilir (byle bir sisteminiz varsa). Ancak una dikkat edin, sin (x2) veya 1@ln x gibi birok
nispeten basit fonksiyonun ak ters trev formlleri, en gl bilgisayarlar tarafndan bile
bulunamaz nk byle formller yoktur.
Bu blmde, tablolarn ve bilgisayar cebir sistemlerinin, integral hesaplamak iin
nasl kullanldn inceleyeceiz.
ntegral Tablolar
Kitabn sonunda indeksten sonra ksa bir integral tablosu vardr. (Daha geni tablolar, binlerce integral ieren CRC Matemetiksel Tablolar gibi derlemelerde bulunabilir.) ntegrasyon
formlleri a, b, c, m, n vs. gibi sabitler cinsinden ifade edilmektedir. Bu sabitler genelde herhangi bir reel deer alrlar ve tamsay olmalar gerekmez. Deerlerinde bazen gren kstlamalar formllerde belirtilmitir. rnein, Forml 5 n 1 olmasn gerektirirken, Forml 11
n 2 olmasn gerektirir.
Formller ayrca sabitlerin sfrla blme veya negatif saylarn ift kuvvetlerini almay gerektirmeyecek deerler aldklarn varsayar. rnein, Forml 8 a 0 olduunu
varsayar ve Forml 13(a) ve ( b), b pozitif olmadka kullanlamaz.
Bu blmdeki 1-5 rnekleri, cebirsel ilemler, dnmler veya ksmi integrasyon
kullanlarak hesaplanabilir. Burada, Ksa ntegral Tablosu kullanlarak integrallerin nasl
bulunduunu gsteriyoruz.
RNEK 1
zm
xs2x + 5d-1 dx.i bulun.

L
Forml 8i (n 1 olmasn gerektiren Forml 7yi deil) kullanrz:
x
b
xsax + bd-1 dx = a - 2 ln ax + b + C.
a
L
a = 2 ve b = 5 ile,
L
xs2x + 5d-1 dx =
buluruz.
RNEK 2
dx
. bulun.
L x22x + 4
5
x
- ln 2x + 5 + C.
2
4
594

zm
Forml 13(b)yi kullanrz:

dx
2ax + b - 1b
1
ln `
` + C,
1b
2ax + b + 1b
L x2ax + b
b if
b0 7
ise0.
a = 2 ve b = 4 ile,
dx
L x22x + 4
22x + 4 - 24
1
ln `
` + C
24
22x + 4 + 24
22x + 4 - 2
1
ln `
` + C.
2
22x + 4 + 2
elde ederiz.
b 0 olmasn gerektiren Forml 13(a) burada uygun olmazd. Ancak, aadaki
rnekte uygundur.
RNEK 3
zm
dx
L x22x - 4
. bulun.
Forml 13(a)y kullanrz:

dx
L x2ax - b
ax - b
2
tan-1
+ C.
A b
1b
a = 2 ve b = 4 ile,
dx
L x22x - 4
2x - 4
x - 2
2
tan-1
+ C = tan-1
+ C.
4
A
A 2
24
buluruz.
dx
RNEK 4
zm
L x 22x - 4
2
Forml 15le ie balarz:

2ax + b
dx
a
dx
= + C.
bx
2b L x2ax + b
L x 2 2ax + b
a = 2 ve b = 4 ile,
dx
L x 22x - 4
= -
22x - 4
dx
2
+ #
+ C.
-4x
2 4 L x22x - 4
buluruz. Sonra, sadaki integrali hesaplamak iin Forml 13(a)y kullanarak (rnek 3)
22x - 4
dx
x - 2
1
=
+ tan-1
+ C.
4x
4
A 2
L x 2 22x - 4
elde ederiz.
RNEK 5
x sin-1 x dx.i bulun.
8.6
595
Forml 99u kullanrz:
zm
x n sin-1 ax dx =
xn+1
a
x n + 1 dx
sin-1 ax ,
n + 1
n + 1 L 21 - a 2x 2
n Z -1.
n = 1 ve a = 1 ile,
L
x sin-1 x dx =
x 2 -1
x 2 dx
1
sin x .
2
2 L 21 - x 2
elde ederiz. Sa taraftaki integral tabloda Forml 33 olarak grlr:

x2
L 2a 2 - x 2
a 2 -1 x
1
sin a a b - x2a 2 - x 2 + C .
2
2
dx =
a = 1 ile,
x 2 dx
L 21 - x
=
2
1 -1
1
sin x - x21 - x 2 + C.
2
2
buluruz. Sonular bir araya getirirsek,

L
x sin-1 x dx =
x2 -1
1 1
1
sin x - a sin-1 x - x21 - x2 + Cb
2
2 2
2
= a
x2
1
1
- bsin-1 x + x21 - x2 + C .
2
4
4
elde ederiz.
ndirgeme Formlleri
Art arda ksmi integrasyon iin gereken zaman bazen
L
tann x dx =
L
L
sinn x cosm x dx = -
1
tann - 1 x tann - 2 x dx
n - 1
L
sln xdn - 1 dx
sinn - 1 x cosm + 1 x
n - 1
+
sinn - 2 x cosm x dx
m + n
m + nL
(1)
(2)
sn Z -md.
(3)
gibi formller uygulayarak ksaltlabilir. Bu gibi formllere indirgeme formlleri denir,

nk bir fonksiyonun herhangi bir kuvvetini bulunduran bir integrali ayn formda kuvveti
indirgenmi bir integrale dntrrler. Byle bir forml st ste uygulayarak, orijinal
integrali dorudan hesaplanabilecek kadar dk bir kuvvet cinsinden ifade edebiliriz.
RNEK 6
Bir ndirgeme Forml Kullanmak

L
tan5 x dx.
596

zm
n = 5 ile (1) denklemini uygular ve

L
tan5 x dx =
1 4
tan x tan3 x dx.
4
L
elde ederiz. Sonra n = 3 ile (1) denklemini yeniden uygulayarak kalan integrali hesaplarz:
L
tan3 x dx =
1 2
1
tan x tan x dx = tan2 x + ln cos x + C .
2
2
L
Sonular birletirirsek,
L
tan5 x dx =
1 4
1
tan x - tan2 x - ln cos x + C .
4
2
buluruz.
Formlarndan grld gibi, indirgeme formlleri ksmi integrasyonla bulunur.
RNEK 7
Bir ndirgeme Formln Elde Etmek
Herhangi bir pozitif n tamsays iin

L
sln xdn - 1 dx.
olduunu gsterin.
zm
u = sln xdn,
ile
dx
du = nsln xdn - 1 x ,
dy = dx,
y = x,
u dy = uy y du
L
L
ksmi integrasyon formln kullanarak
L
sln xdn - 1 dx.
elde ederiz.
Bazen iki indirgeme forml gerekebilir.
RNEK 8
zm 1
sin2 x cos3 x dx.i bulun.

L
n = 2 ve m = 3 ile (3) denklemini uygulayarak
L
sin2 x cos3 x dx = = -
sin x cos4 x
1
+
sin0 x cos3 x dx
2 + 3
2 + 3L
sin x cos4 x
1
+
cos3 x dx.
5
5L
elde ederiz. Geriye kalan integrali Forml 61le (baka bir indirgeme forml) hesaplayabiliriz:
L
cosn ax dx =
cosn - 1 ax sin ax
n - 1
+ n
na
cosn - 2 ax dx.
8.6
597
n = 3 ve a = 1 ile,
L
cos3 x dx =
cos2 x sin x
2
+
cos x dx
3
3L
cos2 x sin x
2
+ sin x + C.
3
3
elde ederiz. Sonular birletirirsek,

L
sin2 x cos3 x dx = = -
sin x cos4 x
2
1 cos2 x sin x
+ sin x + Cb
+ a
5
5
3
3
sin x cos4 x
cos2 x sin x
2
+
+
sin x + C .
5
15
15
buluruz.
zm 2
(3) denklemi tablodaki 68 denklemine karlk gelir, fakat kullanabileceimiz
baka bir forml, yani Forml 69 vardr. a = 1 ile, Forml 69
sinn x cosm x dx =
sinn + 1 x cosm - 1 x
m - 1
+
sinn x cosm - 2 x dx.
m + n
m + nL
verir. Bizim durumumuzda, n = 2 ve m = 3tr, dolaysyla

L
sin3 x cos2 x
2
sin2 x cos x dx
+
5
5L
sin3 x cos2 x
2 sin3 x
=
+ a
b + C
5
5
3
sin2 x cos3 x dx =
sin3 x cos2 x
2
sin3 x + C.
+
5
15
buluruz. Grdnz gibi, Forml 69u kullanmak daha hzldr, fakat ounlukla nceden ilerin nasl yryeceini syleyemeyiz. En iyi forml bulmak iin zaman harcamayn. e yarayacak bir tane bulun ve hesabnz yapn.
Ayrca Forml 68 (zm 1) ve Foml 69un (zm 2) farkl sonular verdiine
de dikkat edin. Trigonometrik integrallerde buna ok sk rastlanr ve endielenecek bir
neden yoktur. Sonularn ikisi de edeerdir, dolaysyla hangisini istersek onu kullanabiliriz.
=
Temel Olmayan ntegraller

Ters trevleri sembolik hesaplamalarla bulan hesap makinelerinin ve bilgisayarlarn
geliimi hangi ters trevlerin temel fonksiyonlarn (bizim incelediimiz fonksiyonlar)
sonlu kombinasyonlar olarak ifade edilebileceini ve hangilerinin edilemeyeceini belirleme istei dourmutur. Temel ters trevleri olmayan fonksiyonlarn integrallerine temel
olmayan integraller denir. Hesaplanmalar iin sonsuz seriler (Blm 8) veya saysal
yntemler gerekir. Temel olmayan integraller arasnda
x
erf sxd =
2
2
e -t dt
2p L0
hata fonksiyonu ile mhendislikte ve fizikte karlalan

L
gibi integraller vardr.
sin x 2 dx
and
ve
21 + x 4 dx
598
Bunlar ve
L
ex
x dx,
e se d dx,
L
1
dx,
ln
L x
21 - k 2 sin2 x dx,
ln sln xd dx,
sin x
x dx,
0 6 k 6 1,
gibi bir ok integral o kadar basit grnrler ki, bizi ne olacan grmeyi denemeye
kkrtrlar. Ancak, bu integralleri temel foksiyonlarn sonlu kombinasyonlar olarak ifade etmenin bir yolu yoktur. Ayn ey deiken dnmyle byle integrallere evrilen integraller
iin de geerlidir. ntengrandlarn ters trevleri vardrne de olsa, sreklidirler fakat ters
trevlerin hibiri temel deildir.
Bu blmde hesaplamanz istenen integrallerden hibiri bu kategoride deildir, fakat
baka almalarnzda zaman zaman byle integrallerle karlaabilirsiniz.
Bir Bilgisayar Cebir Sistemi (BCS) ile ntegrasyon

Bilgisayar Cebir Sistemlerinin gl bir zellikleri sembolik olarak hesap yapabilmeleridir. Bu, sistemin kendine zg integre et komutu (rnein, Mapleda int, Mathematicada Integrate) ile gerekletirilir.
RNEK 9
simlendirilmi Bir Fonksiyon le Bir BCS kullanmak

sxd = x 2 2a 2 + x 2 .
fonksiyonunun belirsiz integralini hesaplamak istediinizi varsayn. Maple kullanarak,

nce fonksiyonu tanmlarsnz veya isimlendirirsiniz:
7 := x 2 * sqrt sa 2 + x 2d;
Sonra integrasyon deikenini tanmlayarak, ye integre et komutunu uygularsnz:
7 ints, xd;
Maplen yant yle olur:
1
1
1
xsa2 + x2 d3>2 - a2x2a2 + x2 - a4 ln sx + 2a2 + x2 d.
4
8
8
Yantn sadeletirilip sadeletirilmeyeceini merak ediyorsanz,
7 simplifys%d;
yazn. Maplen yant yledir:
1 2
1
1
a x2a 2 + x 2 + x 3 2a 2 + x 2 - a 4 ln A x + 2a 2 + x 2 B .
8
4
8
0 x p@2 iin belirli integrali istiyorsanz,
7 ints, x = 0..Pi>2d;
formatn kullanabilirsiniz. Maple (Version 5.1) u ifadeyi verir:
1
1 2
1
ps4a 2 + p2 ds3>2d a p24a 2 + p2 + a 4 ln s2d
64
32
8
1 4
1
a ln sa 2 d.
- a 4 ln A p + 24a 2 + p2 B +
8
16
8.6
599
Ayrca, belirli integrali a sabitinin zel bir deeri iin de bulabilirsiniz:

a:= 1
int(, x = 0..1)
Maplen saysal yant yledir:
3
1
22 + ln A 22 - 1 B .
8
8
RNEK 10
Fonksiyonu simlendirmeden Bir BCS Kullanmak

L
sin2 x cos3 x dx.
integralini bulmak iin bir BCS kullann.

zm
Maplela,
7 int sssin 2dsxd * scos 3dsxd, xd;
girersek, hemen rnek 8deki

-
1
1
2
sinsxd cossxd4 +
cossxd2 sinsxd +
sinsxd.
5
15
15
sonucunu alrz.
RNEK 11
Bir BCS Kapal Formda Bir zm Vermeyebilir

L
scos-1 axd2 dx.
integralini bulmak iin bir BCS kullann.

zm
Maple kullanarak,
7 intssarccossa * xdd2, xd;
ifadesini gireriz ve Maple kapal formda bir zm olmadn belirtmek iin

arccossaxd2 dx,
L
ifadesini verir. Blm 11de, seri almnn byle bir integrali hesaplamaya nasl yardnc
olabileceini greceksiniz.
Bilgisayar Cebir Sistemleri integrasyonlar nasl yaptklarna gre ayrlrlar. 911
altrmalarnda Maple kullandk. Mathematica 4 biraz farkl sonular verebilirdi:
1.
rnek 9da
In [1]:= Integrate [x 2 * Sqrt [a 2 + x 2], x]
yazarsak Mathematica, sonucu basitletirmeye gerek brakmayan
Out [1]= 2a 2 + x 2 a
a2 x
x3
1
+
b - a 4 Log C x + 2a 2 + x 2 D
8
4
8
yantn verir.
Yant integral tablolarndaki Forml 22ye yakndr.
600
2.
rnek 10daki
In [2]:= Integrate [Sin [x]2 * Cos [x]3, x]
integraline Mathematicann yant
Sin [x]
1
1
Sin [3 x] Sin [5 x]
8
48
80
Out [2]=
hem Maplen hem de rnek 8deki yantlardan farkldr.

3.
Mathematica rnek 11deki

In [3]:= Integrate [ArcCos [a * x]2, x]
integrali iin bir zm verir, a 0 kabul ederek:
Out [3]= -2x -
221 - a 2 x 2 ArcCos [a x]
+ x ArcCos [a x]2
a
BCS olduka gl olduu ve zor problemleri zmemizde yardm ettii halde, her
BCSnin kendi kstlamalar vardr. Bir BCSnin problemi daha da karmaklatrd
(verdii sonucun kullanmasnn veya yorumlanmasnn ok zor olmas bakmndan) durumlar da vardr. Dier ynden, kendi kendinize yapacanz biraz matematiksel dnme
problemi baa kmas ok kolay bir hale getirebilir. Altrma 111de buna bir rnek
veriyoruz.
ALITIRMALAR 8.6
ntegral Tablolarn Kullanmak
Kitabn arkasndaki integral tablosunu kullanarak 138 altrmalarndaki integralleri hesaplayn.
1.
3.
5.
7.
9.
11.
dx
2.
L x2x - 3
x dx
L 2x - 2
L
4.
x22x - 3 dx
29 - 4x
dx
x2
L
L
x24x - x 2 dx
dx
L x27 + x
dx
L x2x + 4
x dx
L s2x + 3d3>2
15.
xs7x + 5d3>2 dx
8.
L x 24x - 9
12.
dx
2x - x 2
dx
x
225 - p 2 dp
16.
18.
ds
L 2s 2 - 2
du
L 5 + 4 sin 2u
20.
du
L 4 + 5 sin 2u
23.
25.
27.
e 2t cos 3t dt
22.
e -3t sin 4t dt
x cos-1 x dx
24.
x tan-1 x dx
ds
2 2
L s9 - s d
L
24x + 9
dx
x2
26.
28.
du
2 2
L s2 - u d
L
29x - 4
dx
x2
23t - 4
dt
t
L
30.
23t + 9
dt
t
L
2x 2 - 4
dx
x
31.
x 2 tan-1 x dx
32.
tan-1 x
dx
2
L x
q 2 225 - q 2 dq
33.
sin 3x cos 2x dx
34.
L x27 - x
14.
dr
L 24 - r 2
29.
dx
24 - x
dx
x
r2
21.
13.
19.
6.
10.
17.
sin 2x cos 3x dx
8.6
35.
8 sin 4t sin
37.
cos
t
dt
2
u
u
cos du
3
4
36.
sin
t
t
sin dt
3
6
69.
38.
cos
u
cos 7u du
2
71.
csc5 x dx
70.
16x 3sln xd2 dx
72.
601
sec5 x dx
sln xd3 dx
Deiken Dnmleri ve ntegral Tablolar
xin Kuvvetleri Kere Eksponansiyeller
3952 altrmalarnda, bir deiken dnmyle integralleri tabloda

bulabileceiniz bir hale getirin. Sonra zn.
7380 altrmalarndaki integralleri tablodaki 103106 formllerini

kullanarak hesaplayn. Bu integraller ayrca tablolu integrasyonla da
zlebilir (Blm 8.2).
39.
41.
x3 + x + 1
dx
2
2
L sx + 1d
40.
sin-1 1x dx
42.
1x
43.
L 21 - x
45.
46.
48.
50.
52.
dx
44.
cot t21 - sin2 t dt,

dt
L tan t24 - sin t

2
cos u du
L 25 + sin2 u
3 dy
L 21 + 9y 2
L
tan
-1
x 2 + 6x
dx
2
2
L sx + 3d
cos-1 1x
dx
1x
L
22 - x
dx
1x
L
0 6 t 6 p>2
47.
49.
51.
dy
L y23 + sln yd2
3 dr
L 29r 2 - 1
L
cos-1 1x dx
73.
75.
77.
79.
xe 3x dx
74.
x 3e x>2 dx
76.
x 2 2 x dx
78.
xp x dx
80.
81.
e t sec3 se t - 1d dt
82.
L0
84.
sr2 - 1d3>2
dr
r
86.
55.
57.
59.
61.
L
L
L
L
8 cos 2pt dt
56.
sin2 2u cos3 2u du
58.
2 sin2 t sec4 t dt
60.
4 tan3 2x dx
62.
8 cot4 t dt
64.
2 sec3 px dx
66.
3 sec4 3x dx
68.
L
L
L
L
sin5
u
du
2
5
3 cos 3y dy
9 sin3 u cos3>2 u du
csc2 y cos5 y dy
x
tan4 a b dx
2
L
L1
2u
L0
L0
65.
67.
L
L
L
4 cot3 2t dt
x
1
csc3 dx
2
2
L
L
csc4
u
du
3
dy
dt
st2 + 1d7>2
8792 altrmalarndaki integralleri hesaplamak iin integral tablosu

kullann.
87.
cosh4 1x
dx
1x
L
1
sinh5 3x dx
L8
88.
x 2 cosh 3x dx
90.
sech7 x tanh x dx
92.
89.
91.
x sinh 5x dx
csch3 2x coth 2x dx
Teori ve rnekler
93100 altrmalar kitabn sonundaki integral tablosundan alnmtr.
93. u = ax + b deiken dnmyle
63.
du
s1 - y 2 d5>2
1>23
5372 altrmalarndaki integralleri hesaplamak iin indirgeme formlleri kullann.

L
23>2
22x 2 + 1 dx
ndirgeme Formlleri Kullanmak
54.
x222x dx
csc3 2u
sin5 2x dx
x 2 2-x dx
8186 altrmalarndaki integralleri bir deiken dnm (muhtemelen trigonometrik) yapp, sonra bir indirgeme forml kullanarak
hesaplayn.
85.
53.
x 2e px dx
ndirgeme Formlleriyle Deiken Dnmleri
83.
1y dy
xe -2x dx
x
dx .
sax
+
bd2
L
integralini hesaplayarak Forml 9u karn.
602
94. Bir trigonometrik deiken dnmyle
a. Aadaki eklin gsterimiyle, depoyu bir d derinliine kadar

dolduran mazot hacminin
dx
.
2
2 2
L sa + x d
-r + d
2r 2 - y 2 dy .
V = 2L
L-r
olduunu gsterin.
integralini hesaplayarak Forml 17yi karn.

2a 2 - x 2 dx .
L
integralini hesaplayarak, Forml 29u karn.
b. ntegrali hesaplayn.
y

dx
lm ubuu
L x 2 2x 2 - a 2
integralini hesaplayarak, Forml 46y karn.
0
97. Ksmi integrasyonla

x n sin ax dx
L
integralini hesaplayarak Forml 80i karn.
d mazotun
derinlii

x n sln axdm dx
L
107.

x n sin-1 ax dx
L
x n tan-1 ax dx
L
integralini hesaplayarak Forml 101i karn.
y = 2x + 2, 0 x 22 , erisinin x-ek101. Yzey alan
seni etrafnda dndrlmesiyle retilen yzeyin alann bulun.
2
102. Yay uzunluu

nu bulun.
y = x 2, 0 x 23>2 . erisinin uzunluu-
103. Ktle Merkezi Birinci blgeden, y = 1> 2x + 1 erisi ve

x = 3 dorusuyla kesilen blgenin ktle merkezini bulun.
104. y-eksenine gre moment Sabit d = 1 younluklu ince bir
plaka, birinci blgede, y = 36@(2x + 3) erisi ve x = 3 dorusuyla
evrelenen blgeyi kaplamaktadr. Plakann y-ekseni etrafndaki
momentini bulun.
105. Bir integral tablosu ve hesap makinesi kullanarak y = x2,
1 x 1, erisinin x-ekseni etrafnda dndrlmesiyle
retilen yzeyin alann 2 ondalk basamak hassaslkta bulun.
106. Hacim Firmanzn muhasebe blmnn efi, irketin depolarndaki mazotun yl sonu envanterini hesaplamak iin bir bilgisayar programnda kullanabilecei bir forml bulmanz istemektedir. Tipik bir depo, gsterildii gibi yatay olarak
yerletirilmi r yarapl ve L uzunluklu bir dik silindirdir. Veriler muhasebe blmne santimetrelere blnm dikey bir lm ubuundan alnan derinlik lmleri olarak ulamaktadr.
2x - x 2 dx
La
integralinin herhangi a ve b deerleri iin alabilecei en byk
deer nedir? Yantnz aklayn.
b
108.
x22x - x 2 dx
La
integralinin herhangi a ve b deerleri iin alabilecei en byk
deer nedir? Yantnz aklayn.
109110 altrmalarnda, integrasyon iin bir BCS kullann.
109. Aadaki integralleri heaplayn.
a.
x ln x dx
b.
x 2 ln x dx
c.
x 3 ln x dx .
d. Nasl bir kalp gryorsunuz? 1 x 4 ln x dx iin bir forml

ngrn ve bunu bir BCS ile hesaplayarak doru tahmin edip
edemediinize bakn.
e. 1 x n ln x dx, n 1 ?in forml nedir? Yantnz bir BCS ile
kontrol edin.
110. Aadaki integralleri hesaplayn.
a.
ln x
dx
2
L x
b.
ln x
dx
3
L x
c.
ln x
dx .
4
L x
d. Nasl bir kalp gryorsunuz?

ln x
dx
5
L x
iin bir forml ngrn. Bir BCS ile kontrol edin.
8.7
e. Aadaki integralin forml nedir?
ln x
n dx,
L x
n 2?
c. imdi x = sp>2d - u alarak yeni ve eski integralleri toplayn.

p>2
111. a. n keyfi bir pozitif tamsay olmak zere,

L0
L0
sinn x
dx
n
sin x + cosnx
integralini hesaplamak iin bir BCS kullann. BCSniz

sonucu buluyor mu?
8.7
603
b. Sonra, integrali n = 1, 2, 3, 5, 7 iin bulun. Sonularn

karmakln yorumlayn.
Bir BCS ile cevabnz kontrol edin.

p>2
Saysal ntegrasyon
sinn x
dx ?
sin x + cosnx
n
integralinin deeri nedir?

Bu altrma, biraz matematiksel dehann bir BCSnin hemencecik
bulamad bir problemi nasl zdn gstermektedir.
Saysal ntegrasyon
b
Daha nce grdmz gibi, bir 1a sxd dx belirli integralini hesaplamann ideal yolu
(x)in ters trevlerinden biri iin bir F(x) forml bulmak ve F(b) F(a) saysn hesaplamaktr. Fakat baz ters trevlerin bulunmas zordur ve sin (x2), 1@ln x ve 21 + x 4 ,
gibi fonksiyonlarn ters trevlerininki gibi bazlarnn da elemanter formlleri yoktur.
Baka bir durum da, deneysel olarak elde edilen verilerden oluan bir tablo ile
fonksiyonun tanmlanmasdr. Byle bir durumda fonksiyon iin bir forml bile bulunmayabilir.
Neden ne olursa olsun, belirli bir integrali bir ters trevle hesaplayamyorsak, bu
blmde tanmlanan Yamuklar Kural ve Simpson Kural gibi saysal yntemlere bavururuz. Blm 5.1 ve 5.2 de tantlan deiik dikdrtgen kurallar ile karlatrldnda, bu
kurallarla doru sonular elde etmek iin integrasyon araln ok daha az sayda alt
aralklara ayrmak yeterlidir. Ayrca, bu yaklam yntemlerini kullanrken elde edilen
hatay da tahmin ediyoruz.
Yamuklarla Yaklamlar
ntegre etmemiz gereken fonksiyonu iin allabilir bir ters trev bulamadmzda, integrasyon araln paralara bler, her alt aralkta fonksiyonu yerine uygun bir polinom
yazar, polinolar integre eder ve sonular toplayarak nin integraline bir yaklam buluruz. Bizim almamzda nin pozitif olduunu varsayyoruz, fakat zerindeki tek koul
[a, b] integrasyon aralnda srekli olmasdr.
Bir belirli integralin deeri iin, Yamuklar Kural, ekil 8.10 da olduu gibi bir eri ile
x-ekseni arasndaki blgeye, dikdrtgenler yerine yamuklarla yaklamda bulunmak temeline dayanr. ekildeki x0, x1, x2, , xn bln noktalarnn eit olarak yerletirilmeleri
gerekmemektedir, fakat aralklar eit olursa sonuta elde edilen forml basit olur. Bu nedenle her alt araln uzunluunun
b - a
n .
olduunu varsayyoruz. x = (b a)@n uzunluuna adm bykl denir. i. alt aralk
zerindeki yamuun alan, yi 1 = (xi 1) ve yi = (xi) olmak zere
x =
x a
dir.
yi - 1 + yi
x
sy
+ yi d,
b =
2
2 i-1
604

y f(x)
Yamuk Alan
1
(y y2)x
2 1
y1
x0 a
x1
y2
yn1
x2
yn
xn1 xn b
EKL 8.10 Yamuklar Kural y = (x) erisinin ksa

yaylarna doru paralaryla yaklamda bulunur. nin
adan bye integralini tahmin etmek iin, doru
paralarnn ularndan x-eksenine dorular uzatlarak elde
edilen yamuklarn alanlarn toplarz.
Bu alan, yamuun yatay ykseklii x ile iki dikey tabannn ortalamas arpmdr.
(ekil 8.10a bakn.) y = (x) erisinin altnda ve x-ekseninin stndeki alana, btn yamuklarn alanlarn toplayarak bir yaklamda bulunulur:
T =
1
1
s y + y1 dx + s y1 + y2 dx +
2 0
2
1
1
+ s yn - 2 + yn - 1 dx + s yn - 1 + yn dx
2
2
1
1
= x a y0 + y1 + y2 + + yn - 1 + yn b
2
2
=
x
s y0 + 2y1 + 2y2 + + 2yn - 1 + yn d,
2
Burada
y0 = sad,
y1 = sx1 d,
...,
yn - 1 = sxn - 1 d,
yn = sbd. dir.
Yamuklar Kural, nin adan bye integralini bulmak iin Tyi kullann der.
Yamuklar Kural
b
1a sxd dx,e yaklamda bulunmak iin,
T =
x
ay0 + 2y1 + 2y2 + + 2yn - 1 + yn b .
2
kullann. Burada yler, x = (b a)@n ler, olmak zere, fonksiyonun

x0 = a, x1 = a + x, x2 = a + 2x, , xn - 1 = a + sn - 1dx, xn = b,
bln noktalarndaki deerleridir.
8.7
y
RNEK 1
605
Saysal ntegrasyon
Yamuklar Kuraln uygulamak
2 2
11 x dx.
integralini hesaplamak etmek iin Yamuklar Kuraln n = 4 alarak kullann.

Bulduunuzu integralin geek deeriyle karlatrn.
zm
[1, 2] araln eit uzunluklu drt alt arala bln (ekil 8.11). Sonra her
bln noktasnda y = x2yi hesaplayn (Tablo 8.3).
Bu y deerlerini, n = 4 ve x = (2 1)@4 = 1@4 Yamuklar Kuralnda kullanarak
y x2
x
ay0 + 2y1 + 2y2 + 2y3 + y4 b
2
T =
=
49
25
36
1
a1 + 2 a b + 2 a b + 2 a b + 4b
8
16
16
16
75
= 2.34375.
32
4
49
16
36
16
1
0
25
16
buluruz. ntegralin gerek deeri

2
5
4
6
4
7
4
EKL 8.11 x = 1den x = 2ye kadar y = x2

grafiinin altndaki alana yamuklarla
yaplan yaklam, alann biraz fazlasn
verir.
x 2 dx =
8
7
x3
1
d = - = .
3 1
3
3
3
L1
olarak bulunur. T yaklam integralin gerek deerinin yaklak olarak yzde yarm
kadar fazla tahmin vermektedir. Hata yzdesi (2.34375 7@3)(7@3) < 0.00446 veya
%0.446dr.
y = x2
ekil 8.11in geometrisini gz nne alarak, Yamuklar Kuralnn rnek 1deki integral
iin fazla tahmin vereceini ngrebilirdik. Parabol yukarya konkav olduundan yaklam dorular erinin stnde kalr ve her yamuk erinin altnda, kar gelen eridin alanndan biraz daha fazla alan verir. ekil 8.10da erinin aaya konkav olduu aralklarda
doru paralarnn erinin altnda kaldklarn grrz. Bu aralklarda Yamuklar Kural integralin deerinden daha az bir tahmin verir.
RNEK 2
5
4
25
16
6
4
36
16
7
4
49
16
TABLO 8.3
Ortalama Scaklk
Bir gzlemci, leden gece yarsna kadar d scakl lp aadaki tabloya kaydetmektedir.
Zaman
Scaklk 63
1
65
2
66
3
68
4
70
5
69
6
68
7
68
8
65
9
64
10
62
11
58
G.Y.
55
12 saatlik periyot iin ortalama scaklk nedir?

zm
Bir birim uzaklkta ayrk zamanlardaki deerlerini bildiimiz srekli bir fonksiyonun (scaklk) ortalama deerini aryoruz. (x) iin bir forml olmadan
b
avsd =
1
sxd dx,
b - a La
deerini bulmamz gerekiyor. Bununla birlikte, tablodaki scaklklar 12-saatlik araln

(x = 1 ile ) 12-alt aralkl bir blnnn noktalarndaki fonksiyon deerleri olarak kullanmakla, Yamuklar Kural ile integrale yaklamda bulunabiliriz.
x
T =
ay0 + 2y1 + 2y2 + + 2y11 + y12 b
2
=
1
a63 + 2 # 65 + 2 # 66 + + 2 # 58 + 55b
2
= 782
606

b
Tyi 1a sxd dx,ye yaklam iin kullanarak

1 #
1 #
avsd L
T =
782 L 65.17.
12
b - a
buluruz. Verilen girdilerin doruluk hassasiyetine uygun olarak yuvarlamakla ortalama
scakl 65 derece olarak buluruz.
Yamuklarla Yaklamda Hatay Kontrol Etme

b
n artarken ve x = (b a)@n adm bykl sfra yaklarken, T, 1a sxd dx. integralinin gerek deerine yaklar. Nedenini grmek iin
1
1
T = x a y0 + y1 + y2 + + yn - 1 + yn b
2
2
1
= s y1 + y2 + + yn dx + s y0 - yn d x
2
n
1
= a sxk dx + [sad - sbd] x.
2
k=1
n q ve x 0 iken
n
a sxk dx :
k=1
La
sxd dx
ve
and
1
[sad - sbd]x : 0.
2
dr. Bu nedenle
b
lim T =
n: q
La
sxd dx + 0 =
La
sxd dx.
bulunur. Bunun anlam udur; Teoride nyi yeteri kadar byk alarak ve sadece nin integre edilebildiini kabul ederek, T ile integral arasndaki fark istediimiz kadar kk
yapabiliriz. Bununla birlikte, pratikte, verilen bir tolerans iin nnin ne kadar byk olmas gerektiini nasl syleriz?
Bu soruyu ileri analizden, trevi [a, b] zerinde srekli ise a ile b arasndaki bir c
iin
b
La
sxd dx = T -
b - a #
scdsxd2
12
olduunu syleyen bir sonula cevaplarz. Bylece, x sfra yaklarken

ET = -
b - a #
scdsxd2
12
ile tanmlanan hata, xin karesi gibi sfra yaklar.

max ifadesi [a, b] aralnda sz konusu olmak zere
b - a
ET 12 max sxd sxd2 ,
eitsizlii, hatann bykl iin bir st snr verir. Pratikte, genellikle max sxd in tam
deerini bulamayz ve onun yerine bir st snr tahmininde bulunuruz. M, [a, b] zerinde
sxd M olacak ekilde, sxd nin [a, b] zerindeki deerleri iin herhangi bir st
snr ise
b - a
ET 12 Msxd2 .
dir.
8.7
Saysal ntegrasyon
607
x yerine (b a)@n koyarsak

ET
Msb - ad3
.
12n 2
elde ederiz. Bu, normalde ET yi tahmin etmekte kullandmz eitsizliktir.

Bulabildiimiz en iyi Myi buluruz ve buradan ET yi tahmin ederiz. Bu dikkatsizce
gibi gzkebilir, fakat ie yarar. Verilen bir ET ye kar Myi kk yapmak iin sadece
nyi bytrz.
Yamuklar Kural in Hata Tahmini
srekliyse ve nin [a, b] aralndaki deerlerinin herhangi bir st snr
M ise, nin adan bye integrali iin, n adml, yamuklarla yaklamdaki ET
hatas aadaki eitsizlii salar
ET
RNEK 3
Msb - ad3
.
12n 2
Yamuklar Kural Hatasn Snrlamak
n = 10 adm ile Yamuklar Kural kullanlarak

p
L0
x sin x dx
integralinin deerinin tahmininde ortaya kan hata iin bir st snr bulun (ekil 8.12).
y
zm
a = 0, b = p ve n = 10 ile hata tahmini
y x sin x
ET
Msb - ad3
p3
=
M.
1200
12n 2
verir. M, [0, p] aralnda (x) = x sin xin ikinci trevinin byklnn herhangi bir st
snr olabilir. Olaan bir hesaplama
0
EKL 8.12 rnek 3teki integrandn

grafii
sxd = 2 cos x - x sin x,

verir, dolaysyla
sxd = 2 cos x - x sin x
2 cos x + x sin x
2 # 1 + p # 1 = 2 + p.
cos x ve sin x
asla 1i gemez ve
0xp
bulunur. Rahatlkla M = 2 + p alabiliriz. Buradan

p3s2 + pd
p3
6 0.133.
ET 1200 M =
1200
Yuvarlatlm deer
elde ederiz. Mutlak hata 0.133ten byk deildir.

Daha fazla hassaslk iin, Myi daha iyi bulmaya deil, daha fazla adm almaya
almalyz. rnein, n = 100 admda
ET
bulunur.
s2 + pdp3
6 0.00133 = 1.33 * 10 -3 .
120,000
608
RNEK 4
Belirli Bir Hassasiyet in Ka Adm Gerektiini Bulmak
y 23
x
ln 2 =
(1, 2)
L1
1
x dx
integraline, mutlak deeri 104ten kk bir hatayla yaklamda bulunmak iin Yamuklar
Kuralnda ka alt aralk (adm) alnmaldr?
1
zm
a = 1 ve b = 2 ile tahmini hata
1, 1
4
0
ET
x
EKL 8.13 y = 2@x3 srekli fonksiyonunun

zerindeki maksimumu [1, 2] de x = 1 dir.
Ms2 - 1d3
M
=
.
12n 2
12n 2
dir. Bu durum bir M st snr ayarlamak yerine max i gerekten bulabileceimiz ender durumlardan biridir. (x) = 1@x ile
sxd =
d 2 -1
2
sx d = 2x -3 = 3 .
dx 2
x
buluruz. [1, 2] zerinde, y = 2@x3 bir y = 2 maksimumundan bir y = 1@4 minimumuna

doru dzgn olarak azalmaktadr. Bu nedenle M = 2 dir, ve
Parabol
y1 y2
h h
0 a x0 x1 x2
xn1 xn b
2
1
=
.
2
12n
6n 2
bulunur. Dolaysyla,
yn1 yn
y0
ET
y f(x)
EKL 8.14 Simpson Kural erinin ksa

yaylarna parabollerle yaklamda bulunur.
1
6 10 -4,
6n 2
10 4
6 n 2,
6
100
26
6 n,
veya
or
40.83 6 n.
ise hatann mutlak deeri 104ten kk olacaktr.

40.83ten sonraki ilk tamsay 41dir. n = 41 alt aralk alarak, ln 2yi bykl 104ten
kk bir hatayla hesaplamay garantileyebiliriz. Daha byk bir n says da ie yarar.
Simpson Kural; Parabollerle Yaklam

y
(0, y1)
(h, y0)
y0
y1
(h, y2)
y Ax2 Bx C
y2
EKL 8.15 hden hye integre etmekle

renkli alan
h
s y + 4y1 + y2 d.
3 0
Riemann toplamlar ve Yamuklar Kural, kapal bir aralk zerinde srekli olan bir
fonksiyonun integraline anlaml yaklamlar verirler. Kk n deerleri iin daha iyi
bir yaklam verdiinden Yamuklar Kural daha etkilidir ve saysal integrasyon iin
daha hzl bir algoritmadr.
Baka bir kural, bir srekli fonksiyonun belirli integraline yaklam iin, yamuklar
reten doru paralar yerine, paraboller kullanmakla elde edilir. nceki gibi, [a, b]
araln eit h = x = (b a)@n uzunluklu n alt arala bleriz, fakat bu defa nnin bir
ift say olmasn gerekli klarz. Her ardk aralk ifti zerinde, y = (x) 0 erisine,
ekil 8.14te gsterildii gibi, bir parabolle yaklamda bulunuruz. Tipik bir parabol, eri
zerindeki (xi 1, yi 1), (xi, yi) ve (xi + 1, yi + 1) ardk noktalarndan geer.
Ardk noktadan geen bir parabol altndaki renkli alan hesaplayalm.
Hesabmz basitletirmek iin nce, h = x = (b a)@n olmak zere x0 = h, x1 = 0 ve
x2 = h (ekil 8.15) olduu durumu alrz. y eksenini sola veya saa kaydrrsak, parabol
altndaki alan ayn kalacaktr. Paraboln
y = Ax2 + Bx + C
olarak buluruz.
formunda bir denklemi vardr.
8.7
Saysal ntegrasyon
609
Dolaysyla, x = hden h = 2ye kadar altndaki alan

h
Ap =
L-h
sAx2 + Bx + Cd dx
h
Ax3
Bx2
+
+ Cx d
3
2
-h
2Ah3
h
+ 2Ch = s2Ah2 + 6Cd.
3
3
dir. Eri, (h, y0), (0, y1) ve (h, y2) noktalarndan getiinden, ayrca
y0 = Ah2 Bh + C,
y1 = C,
y2 = Ah2 + Bh + C
dir. Buradan,
C = y1,
Ah2 - Bh = y0 - y1,
Ah2 + Bh = y2 - y1,
2Ah2 = y0 + y2 - 2y1 .
elde ederiz. Bylece, Ap alann y0, y1 ve y2 cinsinden ifade etmekle
h
h
h
s2Ah 2 + 6Cd = ss y0 + y2 - 2y1 d + 6y1 d = s y0 + 4y1 + y2 d.
3
3
3
Ap =
buluruz. imdi, parabol yatay olarak ekil 8.14teki renkli konumuna kaydrmak altndaki alan deitirmez. Bylece, ekil 8.14teki (x0, y0), (x1, y1) ve (x2, y2) noktalarndan geen paraboln altndaki alan hal
h
s y + 4y1 + y2 d.
3 0
dir. Benzer ekilde, (x2, y2), (x3, y3) ve (x4, y4) noktalarndan geen paraboln altndaki
alan
h
s y + 4y3 + y4 d.
3 2
tr. Btn parabollerin altndaki alanlar hesaplayp sonularn toplamak
b
La
sxd dx L
h
h
s y + 4y1 + y2 d + s y2 + 4y3 + y4 d +
3 0
3
+
=
TARHSEL BYOGRAF
Thomas Simpson
(17201761)
h
sy
+ 4yn - 1 + yn d
3 n-2
h
s y + 4y1 + 2y2 + 4y3 + 2y4 + + 2yn - 2 + 4yn - 1 + yn d.
3 0
yaklamn verir. Sonu, Simpson Kural olarak bilinir ve herhangi bir y = (x) srekli
fonksiyonu iin geerlidir (Altrma 38). Fonksiyonun, bizim kardmzdaki gibi pozitif olmas gerekli deildir. Her parabolik yay iki alt aralk kullandndan, kural uygulamak iin n says ift olmak zorundadr.
610
Simpson Kural
b
1a sxd dx, e yaklamda bulunmak iin,
S =
x
s y0 + 4y1 + 2y2 + 4y3 + + 2yn - 2 + 4yn - 1 + yn d.
3
kullann. yler nin

x0 = a, x1 = a + x, x2 = a + 2x, , xn - 1 = a + sn - 1dx, xn = b.
bln noktalarndaki deerleridir. n says ifttir ve x = (b a)@ndir.
Yukardaki kuralda katsaylarn dzenine dikkat edin: 1, 4, 2, 4, 2, 4, 2, , 4, 2, 1.

TABLO 8.4
RNEK 5
y = 5x 4
1
2
5
16
3
2
405
16
80
2
4
10 5x dx.
Simpson Kuraln Uygulamak

integraline yaklamda bulunmak iin n = 4 ile Simpson kuraln kullann.
[0, 2] araln drt alt arala bln ve y = 5x4 bln noktalarnda

hesaplayn (Tablo 8.4). Sonra, n = 4 ve x = 1@2 ile Simpson Kuraln kullann :
zm
S =
=
x
ay0 + 4y1 + 2y2 + 4y3 + y4 b
3
5
405
1
a0 + 4 a b + 2s5d + 4 a
b + 80b
6
16
16
= 32
1
.
12
Bu yaklam gerek deerden (32) sadece 1@12 kadar fark etmektedir. Sadece drt alt
aralkla binde- ten daha kk bir hata yzdesi.
Simpson Kural in Hata Tahmini

Simpson kuralndaki hatay tahmin etmek iin, ileri analizden, (4) trevi srekli ise a ile b
arasndaki bir c noktas iin
b
La
sxd dx = S -
b - a # s4d
scdsxd4
180
olduunu syleyen bir sonu ile balyoruz. Bylece, x sfra yaklarken,

ES = -
b - a # s4d
scdsxd4 ,
180
hatas da xin drdnc kuvveti gibi sfra yaklar (Bu, Simpson Kuralnn Yamuklar
Kuralna gre neden daha iyi sonular verdiini aklamakta yardmc olur.)
max ifadesi [a, b] aralnda sz konusu olmak zere
b - a
ES 180 max s4dsxd sxd4
eitsizlii, hatann bykl iin bir st snr verir. Yamuklar Kuralnda, hata formlndeki max iin olduu gibi genelde max s4dsxd in tam deerini bulamayz ve bunu
8.7
Saysal ntegrasyon
611
bir M st snr ile deitirmemiz gerekir. s4d n [a, b] aralndaki deerleri iin herhangi bir st snr ise
b - a
ES 180 Msxd4 .
olur. Bu son ifadede x yerine (a b)@n yazmak
ES
Msb - ad5
.
180n 4
verir. Bu, Simpson Kuralndaki hatay tahmin etmekte genellikle kullandmz formldr.
M iin kabul edilebilir bir deer buluruz ve oradan ES hatasn bulmak iin devam ederiz.
Simpson Kural in Hata Tahmini

s4d srekli ise ve s4d n [a, b] aralndaki deerlerinin herhangi bir st snr
M ise, nin adan bye integrali iin, n adml, Simpson Kural yaklamndaki
ES hatas aadaki eitsizlii salar.
ES
Msb - ad5
.
180n 4
Yamuklar Kuralndaki gibi, ounlukla M iin mmkn olan en kk deeri bulamayz. Bulabildiimiz en iyi deeri bulur ve oradan devam ederiz.
RNEK 6
Simpson Kuralndaki Hatay Snrlamak

2
Simpson Kural ile n = 4 alarak, 10 5x 4 dx integralini hesaplamada ortaya kan hata iin
bir st snr bulun (rnek 5).
zm Hatay hesaplamak zere, nce 0 x 2 aralnda (x) = 5x4n drdnc t-
revinin bykl iin bir M st snr buluruz. Drdnc trevin deeri, (4)(x) = 120,
sabit olduundan, M = 120 alrz. b a = 2 ve n = 4 ile Simpson Kural iin hata tahmini
ES
RNEK 7
Msb - ad5
120s2d5
1
=
=
.
12
180n 4
180 # 44
Yamuklar Kural ve Simpson Kural Yaklamlarn Karlatrmak
Blm 7de grdmz gibi, ln 2nin deeri

2
ln 2 =
L1
1
x dx.
2
11 s1>xd dx
integrali ile hesaplanabilir. Tablo 8.5,

integralinin eitli nler kullanan
yaklamlarnn T ve S deerlerini gstermektedir. Simpson Kuralnn Yamuklar Kuralna
gre nasl ne ktna dikkat edin. zel olarak, nnin deerini iki katna kardmzda
(bunun sonucu h = xi yarya drdmzde), T hatasnn 2nin karesine blndne,
oysa S hatasnn 2nin drdnc kuvvetine blndne dikkat edin.
612
TABLO 8.5 ln 2 = 11 s1>xd dx in Yamuklar Kural Yaklamlar (Tn) ve Simpson Kural Yaklamlar (Sn)
n
10
20
30
40
50
100
Tn
u Hata u
dan kk
Sn
u Hata u
dan kk
0.6937714032
0.6933033818
0.6932166154
0.6931862400
0.6931721793
0.6931534305
0.0006242227
0.0001562013
0.0000694349
0.0000390595
0.0000249988
0.0000062500
0.6931502307
0.6931473747
0.6931472190
0.6931471927
0.6931471856
0.6931471809
0.0000030502
0.0000001942
0.0000000385
0.0000000122
0.0000000050
0.0000000004
Bunun, x = (2 1)@n kldke dramatik bir etkisi vardr. n = 50 iin Simpson

yaklam, 7 ondalk basamaa kadar doru olur. n = 100 iin ise 9 ondalk basamaa
kadar doru olur.
(x) derecesi drtten kk bir polinom ise drdnc mertebeden trevi sfrdr ve
ES = -
b - a (4)
b - a
f scdsxd4 = s0dsxd4 = 0.
180
180
olur. Bylece, nin herhangi bir integralinin Simpson yaklamnda hata olmayacaktr.
Baka bir deyile, bir sabit ise, bir lineer fonksiyon ise, kuadratik veya kbik bir polinom ise, alt aralklarn says ne olursa olsun, Simson Kural nin herhangi bir integralinin deerini tam olarak verecektir. Benzer ekilde, bir sabit ise veya bir lineer
fonksiyon ise ikinci mertebeden trevi sfrdr ve
ET = -
b - a
b - a
scdsxd2 = s0dsxd2 = 0.
12
12
olur. Bu nedenle, Yamuklar Kural nin herhangi bir integralinin deerini tam olarak verecektir. Yamuklar grafie kusursuzca uyduundan bu srpriz deildir. Teoride, x adm
bykln kltmek, Simpson ve Yamuklar yaklamlarndaki hatay kltmesine
ramen pratikte bu olmayabilir.
x ok kk iken, rnein x = 105, bilgisayar veya hesap makinesi, S ve Tyi
hesaplamak iin gereken aritmetikteki yuvarlama hatalarn yle bir dereceye kadar biriktirebilir ki hata formlleri neler olduunu aklayamaz hale gelir. xi belirli bir lnn
altna kltmek ileri daha da ktye gtrebilir. Bu kitabn bir konusu olmamakla birlikte, yuvarlama hatalaryla ilgili problemleriniz olursa, alternatif yntemler iin nmerik
analiz konusunda bir kitaba bavurmalsnz.
RNEK 8
Simpson Kural ile

2
L0
integralini tahmin edin.
x 3 dx
8.7
Saysal ntegrasyon
613
(x) = x3in drdnc mertebeden trevi sfrdr, dolaysyla Simpson Kuralnn,

herhangi (ift) sayda admla integralin deerini tam olarak vermesini bekleriz. Gerekten,
n = 2 ve x = (2 0)@2 = 1 ile
zm
x
s y0 + 4y1 + y2 d
3
12
1
= ss0d3 + 4s1d3 + s2d3 d =
= 4,
3
3
S =
olurken,
2
L0
x 3 dx =
16
x4
d =
- 0 = 4.
4 0
4
tr.
Bir Batakl Kurutmak
hmal
edilmi
13 ft
30 ft
40 ft
Bir kasaba kk, kirli bir batakl kurutup doldurmak istemektedir (ekil 8.16). Bataklk
ortalama 5 ft derinliindedir. Bataklk kurutulduktan sonra doldurulmas iin ne kadar
yard kp p gerekecektir?
54 ft
76 ft
122 ft
146 ft
RNEK 9
zm
Batakln hacmini hesaplamak iin, yzey alann tahmin eder ve 5 ile arparz.
Alan tahmin etmek iin, x = 20 ft ve yler, ekil 8.16da gsterildii gibi, batakln kenarlar arasnda llen uzaklklar olmak zere Simpson Kuraln kullanacaz.
Yatay aralk = 20 ft
x
s y0 + 4y1 + 2y2 + 4y3 + 2y4 + 4y5 + y6 d
3
20
=
s146 + 488 + 152 + 216 + 80 + 120 + 13d = 8100
3
S =
EKL 8.16 rnek 9daki batakln

boyutlar
Hacim yaklak olarak (8100)(5) = 40.500 ft3 veya 1500 yd3tr.
ALITIRMALAR 8.7
ntegral Hesaplama
c. uES uyi integralin gerek deerinin bir yzdesi olarak bulmak
iin (uES u@(gerek deer)) 100 formln kullann.
110 altrmalarndaki integraller iin verilenler iki ksmdr: biri Yamuklar Kural, dieri Simpson Kural iin.
I. Yamuk kuraln kullanmak
1.
a. n = 4 admla integrali tahmin edin ve uET u iin bir st snr

bulun.
b. ntegrali dorudan hesaplayn ve uET uyi bulun.
c. uET uyi integralin gerek deerinin bir yzdesi olarak bulmak
iin (uET u@(gerek deer)) 100 formln kullann.
L1
x dx
2.
sx 2 + 1d dx
4.
st 3 + td dt
6.
3.
L-1
L-2
5.
II. Simpson Kuraln kullanmak
L0
7.
b. ntegrali dorudan hesaplayn ve uES uyi bulun.
9.
1
ds
2
L1 s
L-1
st 3 + 1d dt
8.
1
ds
2
L2 ss - 1d
L0
sx 2 - 1d dx
a. n = 4 admla integrali tahmin edin ve uES u iin bir st snr

bulun.
s2x - 1d dx
L1
sin t dt
10.
L0
sin pt dt
614
1114 altrmalarnda, integrandn tabloda verilen deerlerini kullanarak integrali (a) Yamuklar Kural ile ve (b) Simpson Kural ile n = 8
adm alarak hesaplayn. Cevaplarnz 5 ondalk basamaa
yuvarlayn.Sonra, (c) integralin gerek deerini ve ET veya ES
yaklam hatasn bulun.
p>2
14.
11.
x21 - x dx
L0
x
x21 - x 2
0
0.125
0.25
0.375
0.5
0.625
0.75
0.875
1.0
0.0
0.12402
0.24206
0.34763
0.43301
0.48789
0.49608
0.42361
0
scsc2 yd2cot y dy
scsc2 yd2cot y
0.78540
0.88357
0.98175
1.07992
1.17810
1.27627
1.37445
1.47262
1.57080
2.0
1.51606
1.18237
0.93998
0.75402
0.60145
0.46364
0.31688
0
Minimum Alt Aralk Says

1526 altrmalarnda, (a) Yamuklar Kural ile ve (b) Simpson Kural
ile bykl 104ten kk bir hatayla integrali tahmin edin. (1522
altrmalarndaki integraller 18 altrmalarndaki integrallerdir.)
2
15.
12.
Lp>4
L1
x dx
16.
sx 2 + 1d dx
18.
st 3 + td dt
20.
L0 216 + u2
17.
du
L-1
L-2
U> 216 + U
19.
0
0.375
0.75
1.125
1.5
1.875
2.25
2.625
3.0
0.0
0.09334
0.18429
0.27075
0.35112
0.42443
0.49026
0.58466
0.6
21.
L0
p>2
13.
L-p>2
3 cos t
dt
s2 + sin td2
L-1
22.
1
ds
2
L2 ss - 1d
3
2x + 1 dx
24.
sin sx + 1d dx
26.
1
dx
L0 2x + 1
25.
L0
st 3 + 1d dt
1
ds
2
L1 s
L0
sx 2 - 1d dx
23.
s2x - 1d dx
L1
L-1
cos sx + pd dx
Uygulamalar
27. Bir yzme havuzundaki suyun hacmi Dikdrtgen eklindeki bir
yzme havuzu 30 ft geniliinde ve 50 ft uzunluundadr. Tablo,
havuzun bir ucundan dierine 5 ft aralklarla h(x) derinliini
gstermektedir. Yamuklar Kuraln n = 10 ile
50
s3 cos td>s2 + sin td2
-1.57080
-1.17810
-0.78540
-0.39270
0
0.39270
0.78540
1.17810
1.57080
0.0
0.99138
1.26906
1.05961
0.75
0.48821
0.28946
0.13429
0
30 # hsxd dx .
L0
integraline uygulayarak havuzdaki suyun hacmini tahmin edin.
V =
Konum (ft)
x
Derinlik (ft)
h(x)
Konum (ft)
x
Derinlik (ft)
h(x)
0
5
10
15
20
25
6.0
8.2
9.1
9.9
10.5
11.0
30
35
40
45
50
11.5
11.9
12.3
12.7
13.0
8.7
28. Bir balk gln doldurmak Kasabanzn balklk komisyonu bakan olarak, kasaba gln avlanma sezonuna kadar balkla doldurmak zorundasnz. Gln ortalama derinlii 20
fttir. lekli bir harita kullanarak, ekilde gsterildii gibi,
200 ft aralklarla gln bir kysndan dierine uzunluklar lyorsunuz.
615
Saysal ntegrasyon
30. Aerodinamik diren Bir aracn aerodinamik direnci ksmen

kesit alan ile belirlenir ve, dier btn eyler eitse, mhendisler
bu alan olabildiince kk yapmaya alrlar. Simpson Kuraln kullanarak James Wordenn MITdeki gne gcyle alan
Solectria arabasnn kesit alann bulun (Aadaki diyagram kullann).
a. Gln hacmini tahmin etmek iin Yamuklar Kuraln kullann.

3"
26"
18.75"
24"
26"
24"
18.75"
b. Sezona 1000 ft3te bir balk ile balamay planlyorsunuz. Sezon sonunda glde al gnnde bulanan balk miktarnn en
azndan %25inin kalmasn bekliyorsunuz. Lisans bana ortalama sezonluk av says 20 balk ise, kasabann satabilecei
maksimum lisans says katr?
20"
24"
0 ft
520 ft
800 ft
1000 ft
1140 ft
1160 ft
1110 ft
860 ft
0 ft
Dikey aralk 200 ft
29. Ford Mustang Cobra Aadaki tablo durgun konumdan

130 mphye ivmelenen bir 1994 model Ford Mustang Cobrann zamana kar sratini vermektedir. Bu srate eritiinde,
Mustang ne kadar yol almtr?
Srat Deiimi
Saniye
Sfrdan 30 mph
40 mph
50 mph
60 mph
70 mph
80 mph
90 mph
100 mph
110 mph
120 mph
130 mph
2.2
3.2
4.5
5.9
7.8
10.2
12.7
16.0
20.6
26.2
37.1
Kaynak: Car and Driver, Nisan 1994.
31. Kanat dizayn Yeni bir uan tasarm her kanatta sabit kesit
alanl bir yakt tank gerektirmektedir. Bir kesit lekli olarak
aada grlmektedir. Tank younluu 42 lb/ft3 olan yakttan
5000 lb tamaldr. Tankn uzunluunu tahmin edin.
y0
y1
y2
y3
y4
y5
y6
y0 1.5 ft, y1 1.6 ft, y2 1.8 ft, y3 1.9 ft,

y4 2.0 ft, y5 y6 2.1 ft Yatay aralk 1 ft
32. Bir jeneratrn ya tketimi Bir dizel jeneratr, filtrelerini

deitirmek iin geici olarak durdurulana kadar srekli olarak
almakta ve aamal olarak artan bir oranda ya tketmektedir.
616

Jeneratrn bir hafta boyunca tkettii ya miktarn tahmin etmek iin Yamuklar Kuraln kullann.
c. (a) kknda bulduunuz hata snrn (b)de bulduunuz

deerin bir yzdesi olarak ifade edin.
34. Hata fonksiyonu (The error function)
Gn
Ya tketim oran
(litre> h)
Pazar
Pzt.
Sal
ar.
Per.
Cuma
Cmt.
Pazar
0.019
0.020
0.021
0.023
0.025
0.028
0.031
0.035
erf sxd =
b. [0, 1]de
L0
sin t
t dt,
xin sins integrali
35. (rnek 3n devam) ET ve ES iin hata snrlar en kt tahminlerdir ve Yamuklar ile Simpson kurallar genelde bu snrlarn
belirttiinden daha kesindir. rnek 3teki
p
sin t
,
std = t
1,
L0
a. n = 10 ile Yamuklar
Kuraln kullanarak
integralin deerine
yaklamda bulunun.
Sadaki tablo gerekli
y deerlerini
vermektedir.
t Z 0
t = 0,
p
L0
sin t dt
t
p>2
x sin x
0
s0.1dp
s0.2dp
s0.3dp
s0.4dp
s0.5dp
s0.6dp
s0.7dp
s0.8dp
s0.9dp
p
0
0.09708
0.36932
0.76248
1.19513
1.57080
1.79270
1.77912
1.47727
0.87372
0
c. rnek 3te ET iin bulunan 0.133 st snr, [0, p] aralnda

sxd = 2 cos x - x sin x
2p
a. [0, p>2] aralnda s4d 1 olduunu kullanarak,

p
Si a b =
2
L0
b. ntegralin deeri ve p, ile (a) kknda bulduunuz yaklam arasndaki farkn bykln bulun. Farkn rnek 3te hesaplanan st snr 0.133ten ok daha kk olduunu greceksiniz.
y
Si (x)
x sin x dx
integraline Yamuklarla yaklam buna bir rnektir.
fonksiyonudur. Fonksiyonun tanm aralnn her noktasnda her

dereceden trevi vardr. Grafii dzgndr ve Simpson Kuralnn iyi sonular vermesini bekleyebilirsiniz.
2
d4
ae -t b ` 12 .
dt 4
dir. (a) da bulduunuz yaklamn hata bykl iin bir st

snr bulun.
mhendisliin formlleri basitletirilemeyen birok fonksiyonundan biridir. (sin t)@tnin elemanter bir ters trevi yoktur. Ancak,
Si(x)in deerleri saysal integrasyonla kolayca hesaplanabilir.
Gsterim aka belirtmese de, integre edilen fonksiyon (sin
t)@tnin [0, x] aralna srekli geniletilmesi olan
sin t
t
e -t dt ,
a. n = 10 ile Simpson Kuraln kullanarak erf(1)i bulun.
33. Sins integral fonksiyonunun kullanlabilir deerleri Sins

integral fonksiyonu,
y
2p L0
hata fonksiyonu, olaslkta, s ak ve sinyal transferi teorilerinde

2
nemlidir ve et nin ters trevi iin elemanter bir ifade bulunmadndan saysal olarak hesaplanmaldr.
Teori ve rnekler
Sisxd =
sin t
t dt
integrali n = 4 alnarak Simpson Kuralyla hesaplanrsa

oluacak hataya bir st snr bulun.
b. Simpson Kuralyla n = 4 ile Sisp>2dyi hesaplayn.
iin daha iyi bir st snr bulunarak iyletirilebilirdi. Kullanlan st snr 2 + pydi. [0, p] aralnda nn grafiini izin
ve TRACE veya ZOOM kullanarak bu st snr iyiletirin
Bulduunuz st snr M yerine kullanarak, daha iyi bir
ET deeri bulun. (a)da bulduunuz Yamuklar Kural
yaklamnn bu iyiletirilmi deerden de daha iyi olduuna
dikkat edin.
T 36. (Altrma 35in devam)
a. (x) = x sin x fonksiyonunun drdnc trevinin
(4)(x) = 4 cos x + x sin x
8.7
olduunu gsterin. TRACE veya ZOOM kullanarak [0, p]
aralnda s4d n deerlerinin bir M st snrn bulun.
b. (a)da bulduunuz M deerini kullanarak n = 10 adml
Simpson Kuralyla
x sin x dx
ET
integralinin deeri hesaplanrken yaplan hatann bykl

iin bir st snr bulun.
c. Altrma 35teki tablodaki verileri ve n = 10 ile Simpson
p
Kuraln kullanarak 10 x sin x dxi bulun.
d. (c)deki sonucunuz ile integralin geek deeri p arasndaki farkn bykln 6 ondalk basamak hassaslkla bulun. (b)de
bulunan hata deerinin olduka iyi olduunu greceksiniz.
b
37. [a, b] aralnda srekli fonksiyonunun 1a sxd dx integrali iin

Yamuklar Kuralndaki T toplamnn bir Riemann toplam
olduunu ispat ediniz. (Yol gsterme: [xk 1, xk] alt aralnda
(ck) = ((xk 1, xk) + (xk))@2 eitliini salayan bir noktasnn
bulunduunu gstermek iin Ara Deer Teoremini kullann.)
sxd2
.
2
haline geldiini gsterin.

e. x 0.1 ise Yamuklar Kuralnda hata byklnn 0.01
den kk veya eit olacan gsterin.
f. x 0.1 olmas iin n ne kadar byk olmaldr?
1
46. 1-1 sin sx 2 d dx . integralini gz nne aln.

a. (x) = sin (x2) iin (4) trevini bulun (Bir BCSniz varsa cevabnz kontrol edebilirsiniz).
b. [1, 1]e [30, 10] penceresinde y = (4)(x) izin.
c. 1 x 1 iin (b)deki grafiin neden s4dsxd 30 nerdiini aklayn.
d. Bu durumda, Simpson Kural iin hata tahmininin
617
b. [1, 1]e [3, 3] penceresinde y = (x)i izin.

c. 1 x 1 iin (b)deki grafiin neden sxd 3 nerdiini aklayn.
d. Bu durumda, Yamuklar Kural iin hata tahmininin
L0
Saysal ntegrasyon
sxd4
.
3
38. [a, b] zerinde srekli fonksiyonunun 1a sxd dx integrali iin

Simpson Kuralndaki S toplamnn bir Riemann toplam olduunu
gsterin. (Altrma 37ye bakn.)
haline geldiini gsterin.
Saysal ntegrasyon
e. x 0.4 ise Simpson Kuralnda hata byklnn 0.01 den

kk veya eit olacan gsterin.
Bu blmn banda bahsettiimiz gibi, birok srekli fonksiyonun belirli integrali Analizin Temel Teoremi ile hesaplanamaz, nk ters trevlerinin elemanter formlleri yoktur. Saysal integrasyon ounlukla temel olmayan integraler denilen bu integrallerin deerlerinin tahmin
edilmesi iin pratik bir yol sunar. Hesap makinenizin veya bilgisayarnzn bir saysal integral hesaplama fonksiyonu varsa, bunu 3942 altrmalarndaki integralleri hesaplamakta kullann.
1
39.
L0
21 + x 4 dx
p>2
40.
L0
sin x
x dx
Altrma 33deki integral. Sfrla blmeyi engellemek iin, integrasyona 0

yerine 106 gibi kk bir pozitif sayyla balayabilirsiniz.
sin sx2 d dx
In krlmasyla ilgili bir

integral.
p>2
41.
L0
p>2
42.
Newtonun aratrmasnda ortaya

kan temel olmayan bir integral.
sx2>25d + sy2>9d = 1
40 21 - 0.64 cos2 t dt elipsinin uzunluu
L0
p
T 43. 10 sin x dx . integralini gz nne aln.
a. n = 10, 100 ve 1000 iin Yamuklar Kural yaklamlarn bulun.
b. Yazabildiiniz basamaa kadar hassaslkta hatalar kaydedin.
c. Nasl bir dzen gryorsunuz.
d. ETnin hata snrnn bu dzen iin neler anlattn aklayn.
T 44. (Altrma 43n devam) Altrma 43 Simpson Kural ve ES ile
tekrarlayn.
1
45. 1-1 sin sx 2 d dx . integralini gz nne aln.
a. (x) = sin (x2) iin n bulun.
ES
f. x 0.4 olmas iin n ne kadar byk olmaldr?

T 47. Bir vazo Bir iek vazosunun hacmini, sadece bir hesap makinesi, bir ip ve birde cetvel kullanarak hesaplamak istiyoruz. Vazonun yksekliini 6 in olarak lyoruz. Sonra, yarm in aralklarla vazonun evresini bulmak iin (in olarak) ipi ve cetveli
kullanyoruz. (Bunlar yukardan aaya vazonun resmine kar
gelecek ekilde listeliyoruz.)
6
evre
5.4
4.5
4.4
5.1
6.3
7.8
9.4
10.8
11.6
11.6
10.8
9.0
6.3
a. Verilen evrelere kar gelen dik kesitlerin alanlarn bulun.

b. Vasonun hacmini [0, 6] aral zerinde yye gre bir integral
olarak ifade edin.
c. Yamuklar Kuraln n = 12 ile kullanarak integrale yaklamda
bulunun.
d. Simpson Kuraln n = 12 ile kullanarak integrale yaklamda
bulunun. Hangi cevabn daha doru olduunu dnyorsunuz. Cevabnzn nedenini aklayn.
618
T 48. Bir yelkenlinin yerdeitirmesi Bir yelkenli tarafndan yer

deitirilen suyun hacmini bulmak iin ortak uygulama, su
izgisini eit uzunluklu 10 alt arala blmek, her bln noktasnda gvdenin su altndaki blmnn A(x) dikey kesit alann
lmek, sonra da su izgisinin bir ucundan dierine A(x)in integralini hesaplamak iin Simpson Kuraln kullanmaktr.
Aadaki tablo, 0dan 10a kadar stasyonlar denen bln
noktalarnda, ekilde gsterilen Pipedream yelkenlisi iin alan
lmlerini listelemektedir. Ortak alt aralk uzunluu (ardk istasyonlar arasndaki uzaklk) x = 2.54 ft dir (yaklak 2 ft. 6-1@2
in., imalatya uygunluk iin seilmi ).
p>2
21 - e2 cos2 t dt ,
L0
olarak karmza kar. Bu formldeki integrale bir eliptik integral
denir. e = 0 veya 1 dnda elemanter deildir.
Length == 4a
Uzunluk
a. a = 1 ve e = 1@2 iken elipsin uzunluunu hesaplamak iin,

Yamuklar Kuraln n = 10 ile kullann.
b. std = 21 - e 2 cos2 t nin ikinci trevinin mutlak deerinin
1den kk olduunu kullanarak (a) daki hesabnzdaki hata
iin bir st snr bulun.
T 50. y = sin x erisinin bir yaynn uzunluu
p
21 + cos2 x dx .
L0
ile verilir. Simpson Kuraln n = 8 ile kullanarak Lyi bulun.
L =
10 11 12
T 51. Metal retim irketiniz yanda gsterilen gibi kvrml demir at

kaplamas plakalar yapmak iin bir anlama yapmak zeredir.
Kvrml plakalarn dik kesitleri
y = sin
a. Pipedreamin yerdeitirdii hacmi ft. kp hassalnda

bulun.
stasyon
Su altndaki alan ft2
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
0
1.07
3.84
7.82
12.20
15.18
16.14
14.00
9.21
3.24
0
b. Tablodaki figrler 64 lb/ft3 arlndaki deniz suyu iindir.

Pipedream tarafndan yer deitirilen su ka pounds dur?
(Yerdeitirme, kk gemiler iin pounds olarak byk
gemiler iin ise byk ton (1 byk ton = 2240 lb) olarak
verilir.) (Veriler Skenes Elements of Yacht Design by Francis
S. Kinney (Dodd, Mead, 1962.) den.)
c. Prizmatik katsaylar Bir geminin prizmatik katsays, yerdeitirme hacminin, ykseklii su izgisinin uzunluuna ve
taban geminin en byk su alt kesitinin alanna eit olan bir
prizma hacmine orandr. En iyi yelkenlilerin prizmatik katsaylar 0.51 ile 0.54 arasnda deiir. Su izgisinin uzunluu
25.4 ft ve en geni su alt kesitinin alan 16.14 ft2 (6. stasyonda) olduuna gre Pipedreamin prizmatik katsaysn bulun.
T 49. Elliptic integrals Eliptik integraller
x = a cos t, y = b sin t, 0 t 2p
elipsinin uzunluu, e elipsin dmerkezlii olmak zere
3p
x,
20
0 x 20 in .
erisine uymak zorundadr. Eer at kaplamalar dz plakalardan

malzmeyi germeyecek bir ilemle sktrlarak yaplacaksa, orijinal
malzemenin genilii ne olmaldr? Bulmak iin, sins erisine 2
ondalk basamak hassaslkla yaklamda bulunmak zere saysal
integrasyon kullann.
Orijinal plaka
Kvrml plaka
20 in.
0
y sin 3 x
20
20
x (in.)
T 52. Mhendislik firmanz aada grlen tneli ina etmek iin teklif vermektedir. Tnel 300 ft uzunluunda ve tabanda 50 ft
geniliindedir. Dik kesiti y = 25 cos (px@50) erisinin
yaylarndan birinin eklindedir. Tamamlandnda, tnelin i
yzeyine (yol hari) uygulamas 1.75 $@ft olan bir su geirmez
kaplama yaplacaktr. Kaplamay uygulamann masraf nedir?
(pucu: Kosins erisinin uzunluunu bulmak iin saysal integrasyon kullann.)
y
y 25 cos (px/50)
25
0
300 ft
25
x (ft)
LEKL DEL
8.8
Yzey Alan
Fonksiyon Deerlerini Tahmin Etmek
5356 altrmalarnda verilen erilerin x-ekseni etrafnda dndrlmeleri ile retilen dnel cisimlerin yzey alanlarn iki ondalk basamaa kadar.
57. sin-1 0.6 =
53. y = sin x,
54. y = x2>4,
0.6
dx
21 - x 2
. deerini hesaplamak iin saysal
integrasyon kullann. Referans iin, sin1 0.6 = 0.64350.
0 x p
1
dx .
1
+
x2
L0
integrasyon kullann.
0 x 2
55. y = x + sin 2x,

5teki eri)
L0
619
58. p = 4
-2p>3 x 2p>3
(Blm 4.4, Altrma
deerini
hesaplamak
iin
saysal
x
236 - x 2, 0 x 6 (Blm 6.1, Altrma 56daki
12
ekl yzeyi)
56. y =
8.8
imdiye kadar, belirli integrallerimizin iki zellii olmasn istedik. Birincisi, [a, b] integrasyon aralnn sonlu olmasyd. kincisi ise, bu aralkta intengrandn deer aralnn
sonlu olmasyd. Ancak pratikte, ounlukla bu koullarn birini veya ikisini de
salamayan integrallerle karlarz. Sonsuz integral aralna bir rnek olarak, x = 1den
x = q a kadar y = (ln x)@x2 erisinin altnda kalan alan integralini ele alabiliriz (ekil
8.17a). Sonsuz deer aralna bir rnek olarak ise, x = 0dan x = 1e kadar y = 1> 1x
erisinin altndaki alan integralini dnebiliriz (ekil 8.17b). Her iki durumdaki integrallere de genelletirilmi integraller denir ve limit olarak hesaplanrlar. Blm 11de,
baz sonsuz serilerin yaknsaklklarnn incelenmesinde, genelletirilmi integrallerin
nemli bir rol oynadklarn greceiz.
y
y
y
y 1
x
y ln2x
x
0.2
0.1
Alan 2
0
EKL 8.17
(b)
(a)
x
(a)
Bu sonsuz erilerin altndaki alanlar sonlu mudur?
Sonsuz ntegrasyon Snrlar

Alan 2eb/2 2
(b)
EKL 8.18 (a) Birinci blgede y = ex@2

erisinin altndaki alan (b) birinci tipte bir
genelletirilmi integraldir.
Birinci blgede y = ex@2 erisi altnda kalan sonsuz blgeyi gz nne aln (ekil 8.18a).
Bu blgenin alannn sonsuz olduunu dnebilirsiniz, fakat bu alana karlk getirilecek
deerin sonlu olduunu greceiz. Bu alana bir deerin nasl karlk getirildii aadadr. nce blgenin sadan x = b ile snrl ksmnn alan A(b)yi bulun (ekil 8.18b)
b
Asbd =
e-x>2 dx = -2e-x>2 d = -2e-b>2 + 2
L0
q
Sonra, b
iken A(b)nin limitini bulun.
lim Asbd = lim s -2e-b>2 + 2d = 2
b: q
b: q
620
0dan q a kadar erinin altndaki alana karlk getireceimiz deer

b
L0
e-x>2 dx = lim
b: q L
0
e-x>2 dx = 2.
dir.
TANIM
I. Tip Genelletirilmi ntegraller
ntegrasyon snrlar sonsuz olan integrallere I. Tip genelletirilmi integraller
denir.
1.
(x) fonksiyonu [a, q ) aralnda srekliyse,

b
La
2.
sxd dx = lim
(x) fonksiyonu ( q , b] aralnda srekliyse,

b
L- q
3.
sxd dx.
b: q L
a
sxd dx =
lim
a: - q L
a
sxd dx.
(x) fonksiyonu ( q , q ) aralnda srekliyse, c bir reel say olmak zere

c
L- q
sxd dx =
L- q
sxd dx +
Lc
sxd dx,
Her bir durumda, limit sonluysa genelletirilmi integralin yaknsadn ve bu

limit deerinin genelletirilmi integralin deeri olduunu syleriz. Eer limit
yoksa, genelletirilmi integral raksar.
Tanmn 3. kkndaki cnin seiminin nemli olmad gsterilebilir. Herhangi uyq
gun bir seimle 1- q sxd dxi hesaplayabilir veya yaknsakln veya raksakln belirleyebiliriz.
Tanmdaki herbir integral, integrasyon aral zerinde 0 ise bir alan olarak yorumlanabilir. rnein, ekil 8.18deki genelletirilmi integrali bir alan olarak yorumladk. Sz konusu durumda alann deeri sonlu ve 2 dir. 0 ise ve genelletirilmi integral raksarsa erinin altndaki alan sonsuzdur deriz.
RNEK 1
x = 1den x = q a kadar y = sln xd>x2 erisinin altndaki alan sonlu mudur? Sonluysa,
nedir?
y ln2x
x
0.2
0.1
[1, q d zerinde Bir Genelletirilmi ntegral Hesaplamak
x = 1den x = bye kadar erinin altnda kalan alan bulur ve b q iken limitini
inceleriz. Limit sonluysa, bunu sonsuz erinin altndaki alan olarak kabul ederiz (ekil
8.19). 1den bye kadar alan yledir:
zm
EKL 8.19 Bu erinin altndaki alan bir

genelletirilmi integraldir.
ln x
1
1 1
dx = csln xd a- x b d a- x b a x b dx
2
1
L1 x
L1
b
= -
ln b
1
- cx d
b
1
= -
ln b
1
- + 1.
b
b
u = ln x, dy = dx>x 2,
du = dx>x, y = -1>x.
ile ksmi integrasyon.
8.8
621
b : q iken blgenin alan ise

q
L1
ln x
ln x
dx = lim
dx
2
q
b: L
x
x2
1
= lim cb: q
ln b
1
- + 1d
b
b
= - c lim
ln b
d - 0 + 1
b
b: q
= - c lim
1>b
d + 1 = 0 + 1 = 1.
b: q 1
lHpitals Kural
olarak bulunur. Bylece, genelletirilmi integral yaknsaktr ve deeri 1 dir.
RNEK 2
s - q , q d zerinde Bir ntegral Hesaplamak
Aadaki integrali hesaplayn

q
L- q
zm
Tanma gre (3. Ksm)

q
L- q
TARHSEL BYOGRAF
dx
.
1 + x2
dx
dx
=
+
2
2
1 + x
L- q 1 + x
L0
dx
.
1 + x2
yazabiliriz. imdi, eitliin sa tarafndaki her iki genelletirilmi integrali hesaplayalm.

0
Lejeune Dirichlet
(18051859)
dx
=
2
L- q 1 + x
=
lim
a: - q L
a
dx
1 + x2
lim tan-1 x d
a: - q
0
a
lim stan-1 0 - tan-1 ad = 0 - a-
a: - q
q
L0
y
dx
dx
= lim
2
b: q L
1 + x2
0 1 + x
= lim tan-1 x d
b: q
y
1
1 x2
b
0
= lim stan-1 b - tan-1 0d =
Alan p
p
p
b =
2
2
b: q
p
p
- 0 =
2
2
Bylece,
0
LEKL DEL
EKL 8.20 Bu erinin altndaki alan

sonludur (rnek 2).
L- q
dx
p
p
=
+
= p.
2
2
1 + x2
bulunur. 1@(1 + x2) 0 olduundan genelletirilmi integral, erinin altnda ve x-ekseninin stndeki (sonlu) alan olarak yorumlanabilir ( ekil 8,20).
622

q
L1
dx
ntegrali
xp
y = 1@x fonksiyonu, integrand y = 1@xp formunda olan yaknsak ve raksak genelletirilmi integraller arasndaki snrdr. Aadaki rnekte grld gibi, genelletirilmi integral, p 1 ise yaknsak ve p 1 ise raksaktr.
RNEK 3
Yaknsakl Belirlemek
q
pnin hangi deerleri iin 11 dx>x p integrali yaknsar? ntegral yaknsak olduunda
deeri nedir?
zm
p1
b
dx
x -p + 1
1
1
1
d =
sb -p + 1 - 1d =
a p - 1 - 1b .
p =
-p
+
1
1
p
1
p
x
b
1
L1
dir. Bylece,
q
L1
dx
dx
= lim
p
xp
b: q L
1 x
= lim c
b: q
1
,
1
1
a p - 1 - 1b d = p - 1
1 - p b
q,
p 7 1
p 6 1
olur, nk
lim
b: q
1
b
p-1
= e
0,
q,
p 7 1
p 6 1.
dir.
Bu nedenle, p 1 ise integral 1@(p 1) deerine yaknsar ve p 1 ise raksar.
p = 1 ise integral yine raksaktr:
q
L1
dx
=
xp
L1
dx
x
b
= lim
b: q L
1
dx
x
= lim ln x D 1
b
b: q
= lim sln b - ln 1d = q .
b: q
Dikey Asimptotu Bulunan ntegrandlar

Genelletirilmi integrallerin baka bir tipi, integrandn, bir integrasyon snrnda veya
integrasyon snrlar arasndaki bir noktada bir dikey asimptotu var olduundabir
snrsz sreksizlikortaya kar. ntegrasyon aral zerinde integrand pozitif ise
genelletirilmi integrali yine, integrasyon snrlar arasnda nin grafiinin altnda ve
x-ekseni zerindeki alan olarak yorumlayabiliriz.
8.8
623
Birinci blgede, x = 0dan x = 1e kadar y = 1> 1x erisi altnda kalan blgeyi

dnn (ekil 8.17b). nce adan 1e kadar olan ksmnn alann bulalm (ekil 8.21)
y
y 1
x
dx
= 21x d = 2 - 21a
a
La 1x
Alan 2 2a
Sonra, a 0+ iken bu alann limitini buluruz:

dx
= lim+ A 2 - 21a B = 2.
a:0
La 1x
1
lim+
a:0
Erinin altnda, 0dan 1e kadar olan alan sonludur ve

0
EKL 8.21 Bu erinin altndaki alan

1
lim+
a: 0
La
1
2x
b dx = 2 ,
dir. kinci tip bir genelletirilmi integral.
dx
dx
= lim+
= 2.
a:0 L
a 1x
L0 1x
dir.
II. Tip Genelletirilmi ntegraller
TANIM
ntegrasyon aralnn bir noktasnda sonsuz olan fonksiyonlarn integrallerine
II Tip genelletirilmi integraller denir.
1.
(x) fonksiyonu (a, b] aralnda srekli ve ada sreksiz ise,

b
La
2.
sxd dx = lim+
c:a
sxd dx.
Lc
(x) fonksiyonu [a, b) aralnda srekli ve bde sreksiz ise,

b
La
sxd dx = limc:b
La
sxd dx.
3. (x) fonksiyonu bir c, a c b, noktasnda sreksiz ve [a, c) (c, b]

zerinde srekli ise,
b
La
sxd dx =
La
sxd dx +
Lc
sxd dx.
Her bir durumda, limit sonluysa genelletirilmi integralin yaknsadn ve bu

limit deerinin genelletirilmi integralin deeri olduunu syleriz. Eer limit
yoksa, genelletirilmi integral raksar.
Tanmn 3. kknda, eitliin sandaki her iki integral de yaknsak ise sol taraftaki intagral yaknsak, aksi halde raksaktr.
RNEK 4
Iraksak Bir Genelletirilmi ntegral

1
L0
ntegralinin yaknsakln inceleyin.
1
dx.
1 - x
624
y
y
zm
(x) = 1@(1 x) integrand [0, 1) zerinde sreklidir fakat x = 1de sreksizdir
ve x : 1- iken sonsuz olmaktadr (ekil 8.22).
1
1x
1
b
dx = lim- C -ln 1 - x D 0
b:1
L0 1 - x
b
lim-
b:1
= lim- [-ln s1 - bd + 0] = q .
b:1
olarak hesaplarz. Limit sonsuzdur, dolaysyla integral raksar.
RNEK 5
0
EKL 8.22
1
L0
Bir Noktada Dikey Asimptot
dx
.
L0 sx - 1d2>3
Limit yoktur:
b
1
1
b dx = limdx = q .
1 - x
b:1 L
0 1 - x
[0, 1) iin erinin altnda ve x-ekseninin

stnde kalan alan bir reel say deildir
(rnek 4).
zm
ntegrandn x = 1de bir dikey asimptotu vardr ve [0, 1) ile (1, 3] aralklarnda
sreklidir (ekil 8.23). Yukardaki tanmn 3. ksmna gre,
3
dx
dx
dx
=
+
.
2>3
2>3
L0 sx - 1d
L0 sx - 1d
L1 sx - 1d2>3
dir. imdi bu eitliin sa tarafndaki her iki integrali hesaplayalm.
1
dx
dx
= lim2>3
b:1 L
0 sx - 1d
L0 sx - 1d2>3
= lim- 3sx - 1d1>3 D 0
b
b:1
= lim- [3sb - 1d1>3 + 3] = 3

b:1
y
1
(x 1)2/3
dx
dx
= lim+
2>3
c:1 L
c sx - 1d
L1 sx - 1d2>3
= lim+ 3sx - 1d1>3 D c
c:1
3
2
= lim+ C 3s3 - 1d1>3 - 3sc - 1d1>3 D = 32
c:1
Buradan
0
dx
3
= 3 + 32
2.
L0 sx - 1d2>3
EKL 8.23
rnek 5
sonucunu karrz.
1
3
dx = 3 + 32
2,
L0 sx - 1d2>3
ntegralinin yaknsakln gstermektedir.
Dolaysyla, erinin altndaki alan vardr
(bir reel saydr)
RNEK 6
Yaknsak Bir Genelletirilmi ntegral
Aadaki integrali hesaplayn.

q
L2
x + 3
dx.
sx - 1dsx 2 + 1d
8.8
625
zm
q
L2
x + 3
x + 3
dx = lim
dx
2
b: q L
sx - 1dsx 2 + 1d
2 sx - 1dsx + 1d
b
= lim
b: q L
2
2x + 1
2
- 2
b dx
x - 1
x + 1
Ksmi kesirler
= lim C 2 ln sx - 1d - ln sx 2 + 1d - tan-1 x D 2
b
b: q
= lim cln
b: q
b
sx - 1d2
-1
tan
x
d
x2 + 1
2
= lim cln a
b: q
Logaritmalar birletirin.
sb - 1d2
1
b - tan-1 b d - ln a b + tan-1 2
2
5
b + 1
p
+ ln 5 + tan-1 2 L 1.1458
2
= 0 -
Ters trevde logaritmalar b q iken limiti hesaplamadan nce birletirdiimize

dikkat edin. Byle yapmasaydk,
lim s2 ln sb - 1d - ln sb 2 + 1dd = q - q .
b: q
belirsiz formuyla karlardk. Elbette, belirsiz formdan kurtulmann yolu logaritmalar

birletirmektir, o yzden sonu olarak ayn yant bulacaktk.
Bilgisayar Cebir Sistemleri birok yaknsak genelletirilmi integrali hesaplayabilir.
rnek 6daki integrali Maple ile hesaplamak iin
:= (x + 3)@((x 1) * (x^2 + 1))
girin. Sonra,
int(, x = 2..infintity)
integral komutunu kullann. Maplein cevab
-
1
p + ln s5d + arctan s2d.
2
olur. Saysal bir deer elde etmek iin evalf hesaplama komutunu kullann ve basamak
saysn
evalf(%, 6)
eklinde belirleyin. % sembol bilgisayara ekrandaki son ifadeyi, bu durumda
(1@2p) + ln (5) + arctan (2), hesaplamas iin talimat verir. Maplein cevab 1.14579 olur.
Mathematica kullanarak,
In [1]:= Integrate [sx + 3d>ssx - 1dsx 2 + 1dd, 5x, 2, Infinity6]
girmek,
Out [1]=
-Pi
+ ArcTan [2] + Log [5].
2
cevabn verir. Alt basamakl saysal bir sonu elde etmek iin N[%,6] komutunu girin;
burada da sonu 1.14579 olur.
626

y
RNEK 7
y ex
Sonsuz Bir Kat Cismin Hacmini Bulmak
ekil 8.24teki kat borunun x-eksenine dik kesitleri, aplar x-ekseninden y = ex,
q x ln 2, erisine kadar uzanan dairesel disklerdir. Borunun hacmini bulun.
2
1
Tipik bir dik kesitin alan
zm
b
0
ln 2
p
1
Asxd ==p(yarap)
psradiusd22 == p a yb = e 2x .
A(x)
2
4
EKL 8.24 The calculation in Example 7

shows that this infinite horn has a finite
volume.
olarak bulunur. Borunun hacmini b : - q iken bden ln 2ye kadar olan ksmn hacmi
olarak tanmlarz. Blm 6.1de olduu gibi (dilimleme yntemi), bu ksmn hacmi
ln 2
V =
ln 2
Asxd dx =
ln 2
p
p 2x
e dx = e 2x d
4
8
b
Lb
Lb
p
p
= se ln 4 - e 2b d = s4 - e 2b d.
8
8
bulunur. b : - q iken e2b 0 ve V (p@8)(4 0) = p@2 olur. Borunun hacmi

p@2dir.
RNEK 8
Yanl Bir Hesaplama

3
L0
dx
.
x - 1
ntegrandn, integrasyon aral iindeki x = 1 de sreksiz olduunu fark
etmediimizi varsayn. ntegrali sradan bir integral olarak hesaplarsak
zm
dx
= ln x - 1 d = ln 2 - ln 1 = ln 2.
x
- 1
0
0
L
buluruz. Bu sonu yanltr nk integral bir genelletirilmi integraldir. Doru hesaplama limitler kullanr:
3
dx
dx
dx
=
+
x
1
x
1
x
- 1
L0
L0
L1
dir. Burada
dx
dx
b
= lim= lim- ln x - 1 D 0
x
1
x
1
b:1
b:1
0
0
L
L
1
= lim- sln b - 1 - ln -1 d
b:1
= lim- ln s1 - bd = - q .
b:1
b 1 iken 1 b 0+
dur. 10 dx>sx - 1d raksak olduundan, 10 dx>sx - 1d integrali raksaktr.

rnek 8, bir genelletirilmi integrali sradan bir integralle kartrrsak nelerin yanl
b
olabileceini gstermektedir. Bir 1a sxd dx integrali ile karlatnzda [a, b] zerinde
fonksiyonunu incelemeniz ve sonra integralin genelletirilmi olup olmadna karar
vermeniz gerekir. fonksiyonu [a, b] zerinde srekli ise sradan bir integraldir.
8.8
y
627
Yaknsaklk ve Iraksaklk Testleri
Bir genelletirilmi integral dorudan hesaplanamazsa yaknsak veya raksak olup olmadn belirlemeye alrz. ntegral raksak ise yaplacak bir ey yoktur. ntegral yaknsak
ise deerine yaklamda bulunmak iin saysal yntemler kullanabiliriz. Yaknsaklk ve
raksaklk iin temel testler Dorudan Karlatrma Testi ve Limit Karlatrma Testi dir.
y ex
(1, e1)
RNEK 9
y ex
0
q
11
Yaknsakl Aratrmak
2
e -x dx integrali yaknsak mdr?
zm
Tanmdan
EKL 8.25 x 1 iin e nin grafii

exin grafiinin altnda kalr (rnek 9).
-x 2
q
2
e -x dx = lim
L1
e -x dx.
b: q L
1
olur. kinci integrali dorudan hesaplayamayz, nk temel deildir. Fakat b : q iken

2
b
limitinin sonlu olduunu gsterebiliriz. 11 e -x dxin bnin artan bir fonksiyonu olduunu
biliyoruz. Bu yzden, b : q iken ya sonsuz olur ya da sonlu bir limiti vardr. Sonsuz ol2
maz: Her x 1 deeri iin, e -x e -x olur (ekil 8.25), bylece
b
L1
e -x dx
L1
e -x dx = -e -b + e -1 6 e -1 L 0.36788.
olur. Bylece
b
q
2
L1
e -x dx = lim
b: q L
1
e -x dx
integrali belirli bir sonlu deere yaknsar. 0.37den daha kk olduu dnda, bu deer
hakknda hibir ey bilmiyoruz. Burada, Ek 4te incelenen reel saylarn tamlk zelliine
gveniyoruz.
2
rnek 9daki e -x ve e -x karlatrlmas aadaki testin bir zel halidir.

TARHSEL BYOGRAF
TEOREM 1 Dorudan Karlatrma Testi
ve g fonksiyonlar [a, q ) aralnda srekli olsunlar ve x a iin
0 (x) g(x) olsun.
Karl Weierstrass
(18151897)
1.
La
sxd dx
yaknsarsaif
converges
gsxd dx
raksarsaif
diverges
La
2.
La
gsxd dx de yaknsar.
converges
La
sxd dx
dediverges.
raksar.
Teorem 1i kuran dncenin arkasndaki akl yrtme rnek 9dakine benzerdir.

x a iin 0 (x) g(x) ise
b
La
dir.
sxd dx
La
gsxd dx,
b 7 a.
628
Buradan, rnek 9da olduu gibi

q
La
yaknsarsaif
fsxd dx converges
de yaknsar
gsxd dx converges.
La
sonucu karlabilir.
Bunu tersine evirmek unu syler:
q
La
RNEK 10
q
(a)
L1
gsxd dx diverges
raksarsaif
L1
fsxd dx de
diverges.
raksar.
Dorudan Karlatrma Testini Kullanmak

sin2 x
dx
x2
convergesnk
because
yaknsar,
2
[1, ) aralnda sin x 1 dir ve
x2
x2
(b)
La
1
dx
2x 2 - 0.1
1 dx yaknsar.
x2
rnek 3
divergesnk
because
raksar,
[1, ) aralnda
1 dir ve
2
x 0.1 x
1 dx raksar.
x
rnek 3
TEOREM 2 Limit Karlatrma Testi

Pozitif ve g fonksiyonlar [a, q d aralnda srekli iseler ve
lim
x: q
sxd
= L,
gsxd
0 6 L 6 q,
ise
q
La
sxd dx
ve
and
La
gsxd dx
integrallerinin ikisi de yaknsar veya ikisi de raksar.
Teorem 2nin bir ispat ileri analizde verilmektedir.

ki fonksiyonun adan q a genelletirilmi integralleri yaknsak olmalarna ramen
bu, aadaki rnein de belirttii gibi, integrallerinin deerlerinin ayn olacan gstermez.
8.8
RNEK 11
q
11
629
Limit Karlatrma Testini Kullanmak

2
s1>x d dx. ile karlatrarak

q
L1
dx
1 + x2
integralinin yaknsadn gsterin. ki integralin deerlerini bulun ve karlatrn.

(x) = 1@x2 ve g(x) = 1@(1 +x2) fonksiyonlar [1, q ) zerinde pozitif ve sreklidirler. Ayrca,
zm
lim
x: q
1>x 2
sxd
1 + x2
= lim
= lim
2
q
q
gsxd
x: 1>s1 + x d
x:
x2
= lim a
x: q
1
+ 1b = 0 + 1 = 1,
x2
q
pozitif sonlu bir limittir (ekil 8.26). Bu nedenle

y 12
x
L1
1
1 x2
dx
x2
dx
1
=
= 1
2 - 1
x2
rnek 3
ve
q
yaknsar.
Ancak integraller farkl deerlere yaknsarlar.
q
y
L1
dx
yaknsar, nk
1 + x2
L1
L1
dx
dx
= lim
b: q L
1 + x2
1
+
x2
1
= lim [tan-1 b - tan-1 1] =
b: q
EKL 8.26 rnek 11deki fonksiyonlar
RNEK 12
p
p
p
=
2
4
4
Limit Karlatrma Testini Kullanmak

q
L1
3
dx
ex + 5
integralin yaknsadn gsterin

q
zm
rnek 9dan 11 e -x dx = 11 s1>e x d dxin yaknsadn grmek kolaydr.
stelik,
lim
x: q
1>e x
ex + 5
5
1
1
= lim a +
b = ,
= lim
x
x
3
3e x
3>se + 5d
x: q 3e
x: q 3
pozitif sonlu bir limittir. Genelletirilmi integralin yaknsakl sz konusu olduu srece
3@(ex + 5) fonksiyonu 1@ex gibi davranr.
630
Bu Blmde Tartlan Genelletirilmi ntegral Tipleri

SONSUZ NTEGRASYON SNRLAR: I. TIP
NTEGRAND SONSUZ OLUR: II. TIP
1. st snr
4. st u nokta
q
L1
ln x
ln x
dx = lim
dx
2
2
q
b:
x
L1 x
dx
dx
= lim2>3
b:1
sx
1d
sx
1d2>3
L0
L0
y
y
y ln2x
x
1
x
2. Alt snr
0
dx
=
2
L- q 1 + x
lim
a: - q L
a
dx
1 + x2
dx
dx
= lim+
2>3
d:1
sx
1d
sx
1d2>3
L1
Ld
y
y
1
y
y
1
1 x2
3. Her iki snr

dx
=
1 + x2
1
(x 1)2/3
L- q
5. Alt u nokta
0
1
(x 1)2/3
6. nokta
0
dx
dx
+ lim
2
2
b: - q L
c: q L
b 1 + x
0 1 + x
lim
y
1
dx
dx
dx
=
+
2>3
2>3
sx
1d
sx
1d
sx
1d2>3
L0
L0
L1
y
y
1
1 x2
1
(x 1)2/3
1
x
0
8.8
ALITIRMALAR 8.8
p
Genelletirilmi ntegralleri Hesaplamak
37.
134 altrmalarndaki integralleri tablo kullanmadan hesaplayn.

q
1.
L0
dx
x2 + 1
2.
L1
L0 21 - x
-2
2 dx
9.
2
L- q x - 1
11.
L2
q
13.
L- q
1
2
10.
12.
u + 1
L2
q
2x dx
2
sx + 1d2
15.
L- q
q
2
dy
y2 - y
dt
L0 1t + sin t
1
dt
42.
(pucu: t 0 iin t sin t )
L0 t - sin t
2
2
dx
dx
43.
44.
2
1
- x
1
x
L0
L0
dr
L0 r
14.
L- q
0.999
du
2 dx
x2 + 4
45.
2 dt
t2 - 1
47.
x dx
2
sx + 4d3>2
49.
s + 1
16.
21.
L- q
L- q
ue du
22.
ds
L2
q
51.
L0
q
53.
L1
q
55.
Lp
q
-u
sin u du
57.
L4
q
dx
24.
L- q
dx
59.
s -ln xd dx
61.
2xe
-x2
27.
ds
L0 24 - s 2
2
ds
29.
L1 s2s 2 - 1
4
dx
31.
L-1 2 x
q
du
33.
2
L-1 u + 5u + 6
L0
L1
28.
4r dr
L0 21 - r 4
4
dt
30.
L2 t2t 2 - 4
2
dx
32.
L0 2 x - 1
q
dx
34.
2
L0 sx + 1dsx + 1d
63.
50.
2y - 1
dx
2 dt
t 3>2 - 1
58.
ex
x dx
60.
p>2
35.
L0
p>2
tan u du
36.
L0
cot u du
du
1 + eu
L0
L2
L2
Lp
L2
dx
2x 2 - 1
x dx
2x 4 - 1
1 + sin x
dx
x2
1
dx
ln x
ln sln xd dx
Lee
q
dx
62.
L1
1
dx
e x - 2x
64.
L- q 2x 4 + 1
dx
x
-x
L- q e + e
Teori ve rnekler
65. Her integralin yaknsak olduu p deerini bulun.
2
dx
dx
b.
p
xsln
xd
xsln
xd p
L2
L1
q
b
66. 1- q sxd dx, lim 1-b sxd dxe eit olmayabilir.
b: q
a.
L0
3564 altrmalarnda, integrasyon, Dorudan Karlatrma Testi ve

Limit Karlatrma Testi kullanarak integrallerin yaknsakln test
edin. Birden fazla yntem uygulanabiliyorsa, istediinizi kullann.
dx
1x - 1
L4
Yaknsakl Test Etmek
56.
2e - x
dx
-x ln x dx
54.
2 + cos x
dx
x
L-1
52.
2x 6 + 1
2x + 1
dx
x2
q
1
48.
dy
26.
L1
46.
dx
x3 + 1
q
- x
x ln x dx
L0
2e
L0
25.
L1
q
u
23.
L-1
ln x dx
L0 24 - s 2
q
1
dx
18.
L1 x2x 2 - 1
q
q
16 tan-1 x
dy
dx
19.
20.
2
-1
1 + x2
L0
L0 s1 + y ds1 + tan yd
L0 2u2 + 2u
q
dx
17.
L0 s1 + xd1x
x -2e -1>x dx
L0
41.
L0 24 - x
1
dx
6.
L-8 x 1>3
8.
L0 2p - u
dx
4.
dx
cos u du
L-p>2 sp - 2ud1>3
1 -1x
e
dx
40.
L0 1x
38.
ln 2
39.
1.001
dx
3.
1x
0
L
1
dx
5.
L-1 x 2>3
7.
dx
p>2
sin u du
2x dx
x2 + 1
integralinin raksadn ve bundan dolay

q
L- q
2x dx
x2 + 1
631
632

integralinin de raksadn gsterin. Sonra
Ancak, cismin hacmini veren

q
2x dx
= 0.
2
b: q L
-b x + 1
lim
L1
olduunu gsterin.
6770 altrmalar birinci drtte bir blgedeki y = ex erisi ve x-ekseni arasnda kalan sonsuz blgeyle ilgilidir.
67. Blgenin alann bulun.
68. Blgenin ktle merkezini bulun.
69. Blgenin y-ekseni etrafnda dndrlmesiyle retilen cismin hacmini bulun.
70. Blgenin x-ekseni etrafnda dndrlmesiyle retilen cismin hacmini bulun.
71. x = 0dan x = p@2ye kadar y = sec x ve y = tan x erilerinin arasnda kalan blgenin alann bulun.
72. Altrma 71deki blge x-ekseni etrafnda dndrlerek bir cisim
retiliyor.
a. Cismin hacmini bulun.
b. Cismin i ve d yzeylerinin alanlarnn sonsuz olduunu
gsterin.
integrali yaknsar. (a) ntegrali hesaplayn. (b) Bu dnel cisim

bazen kendi iini boyayacak kadar boya alamayan bir kap olarak
tanmlanr. Bir an iin bunu dnn. Saduyu sonlu miktarda
boyann sonsuz bir yzeyi boyayamayacan syler. Fakat
boruyu boyayla doldurursak (sonlu bir miktar), sonsuz bir yzeyi
kaplam oluruz. Bu ak tezat aklayn.
75. Sins-integral fonksiyonu sins-integral fonksiyonu denen
x
Si sxd =
sin t
t dt ,
a. t 0 iin (sin t)@tyi izin. Si fonksiyonu her yerde artan yada

azalan mdr? x 0 iin Si (x) = 0 olacan dnrmsnz?
Si (x)fonksiyonunu 0 x 25 iin izerek cevabnz kontrol
T
edin.
q
sin t
b.
t dt . nin yaknsakln inceleyin. Yaknsak ise deeri
L0
nedir?
76. Hata (error) fonksiyonu Hata fonksiyonu denen
1
e -3x dx = e -9 6 0.000042 ,
3
L3
q
2
olduunu ve dolaysyla 13 e -x dx 6 0.000042 . olduunu
q -x 2
2
3
gsterin. Bunun, 10 e dx yerine 10 e -x dx yazmann
neden 0.000042den daha byk bir hata deeri vermeyecei
anlamna geldiini aklayn.
erf sxd =
b.
1
2p x
A
L1
olduunu grebiliriz.
1 +
1
1
dx 7 2p
x dx .
x4
L1
L0
2p
dt ,
a. 0 x 25 iin hata fonksiyonunu izin.
saysal olarak hesaplayn.

T b.
74. Sonsuz boya kab veya Gabrielin borusu rnek 3te gsterildii gibi, 11 sdx>xd integrali raksar. Bu ayn zamanda, y = 1@x,
1 x, erisinin x-ekseni etrafnda dndrlmesiyle retilen dnel
cismin yzey alann len
q
1
1
2p x 1 + 4 dx ,
A
x
1
L
integralinin de raksadn gsterir. ki integrali karlatrarak,
her sonlu b 1 says iin
2e -t
fonksiyonunun olaslk ve istatistikte nemli uygulamalar vardr.
3 -x 2
10 e dxi
L0
integralinin optikte nemli uygulamalar vardr.
73. Tanm aral sonsuz olan yaknsak bir genelletirilmi integralin deerini tahmin etme.
a.
1
p a x b dx
2e -t
dt . nin yaknsakln inceleyin. Yaknsak ise

2p
deeri ne olarak gzkyor? Blm 15.3 Altrma 37 de
tahmininizin nasl dorulanacan greceksiniz.
L0
77. Normal olaslk dalm fonksiyonu

sxd =
1
s22p
e -2 A
1 x-m 2
s
fonksiyonuna normal olaslk younluk fonksiyonu denir. burada

m ortalama ve s da standart sapma dr. m, dalmn merkezinin
neresi olduunu syler. sda ortalamann etrafndaki dalmay
ler.
Olaslk teorisinden
q
y 1x
L- q
sxd dx = 1 .
olduu biliniyor. Aadakilerde m = 0 ve s = 1 olsun.

0
1
a. nin grafiini izin. nin artan olduu aralklar, nin azalan olduu aralklar, yerel ekstremum
deerlerini ve nerede ortaya ktklarn bulun.
Blm 8
T b.
n = 1, 2, 3 iin
L-n
L- q
sxd dx = 1 . olduuna dair inandrc bir fikir syleyin.
L- q
(pucu: 1 x iin 0 6 sxd 6 e -x>2 olduunu ve b 1 iin,
b q iken
dx : 0
L- q
78. Aada ln 3n q q a eit olduunu gsteren bir fikir

yrtme bulunmaktadr. Fikir yrtme nerede yanltr? Yantnz
aklayn.
ln 3 = ln 1 + ln 3 = ln 1 - ln
= lim ln a
b: q
1
3
b : qL
3
1
dx x - 2
L3
L3
87.
b
3
88.
b: q
b: q
79. (x) her reel say aralnda integre edilebiliyorsa ve a ile b,

a b olmak zere, reel saylarsa, aadakileri gsterin.
Blm 8
e - x dx
86.
dx
2
L- q sx + 1d
sin x + cos x
dx
x + 1
L- q
(pucu: sin u + cos u sin2 u + cos2 u .)
x dx
2
2
L- q sx + 1dsx + 2d
x p ln x ntegrallerinin ncelenmesi
b
= q - q.
knsarsa,
dx
L- q 2x 6 + 1
q
e -x dx
84.
2
q
L- x + 1
1
x dx
= lim cln sx - 2d d - lim cln x d
b
1- q
82.
1
1
- x b dx
x - 2
a. Ancak ve yalnz
dx
1
1
- x b dx
x - 2
L3
L- q
b: q
sxd dx = 0 .
85.
= lim cln sx - 2d - ln x d
= lim
L- q 2x 2 + 1
q
dx
83.
x
e
+
e -x
q
L-
sxd dx .
dorudan hesaplama, karlatrma testleri ve Altrma 80deki

sonular uygun ekilde kullanarak, 81-88 altrmalarndaki integrallerin yaknsakln veya raksakln belirleyin. Birden fazla yntem
uygulanabiliyorsa, istediinizi kullann.
81.
b - 2
1
b - ln
3
b
x - 2
= lim cln x d
b: q
L0
b: q.
as
sxd dx = 2
b. tekse ve gerekli integraller varsa
e
Lb
olduunu gsterin.)
80. a. iftse ve gerekli integraller varsa,
-x>2
1- q sxd dx + 1a sxd dx = 1- q sxd dx + 1b sxd dx
sxd dx
633
b. ntegraller yaknsyorsa,
n
c.
Tekrar Sorular
a
1- q
sxd dx ve
sxd dx ve
q
1b
q
1a
8992 altrmalarndaki integralleri bir BCS kullanarak pnin deiik

deerleri iin (tamsay olmayan deerler de dahil) aratrn. Hangi p
deerleri iin integraller yaknsar? Yaknsadnda integralin deeri
nedir? ntegrandn grafiini deiik p deerlerinde izin.
e
89.
sxd dxin ikisi de ya-
sxd dxin ikisi de yaknsar.
L0
x p ln x dx
90.
91.
L0
x p ln x dx
Le
q
x p ln x dx
92.
L- q
x p ln x dx
Tekrar Sorular
1. Hangi temel integrasyon formllerini biliyorsunuz?

2. ntegralleri temel formllere balayacak hangi prosedrleri biliyorsunuz?
3. Ksmi integrasyon forml nedir? Nereden kar? Neden bu forml kullanmak isteyesiniz?
4. Ksmi integrasyon formln uygularken, u ve dyyi nasl

seersiniz? e (x) dx eklinde bir integrale ksmi integrasyonu
nasl uygularsnz?
5. Tablolu integrasyon nedir? Bir rnek verin.
6. Ksmi kesirler ynteminin amac nedir?
634
7. Bir (x) polinomunun derecesi bir g(x) polinomunun derecesinden kkken, g(x) aadaki ekilde bir fonksiyonsa, (x)@g(x)i
bir ksmi kesirler toplam olarak nasl yazarsnz?
a. g(x) farkl lineer arpanlarn bir arpmdr.
b. g(x) tekrarlanan lineer arpanlardan oluur.
c. g(x) indirgenemez bir kuadratik arpan ierir.
nin derecesi gnin derecesinden kk deilse ne yaparsnz?
8. Bir integrand m ve n negatif olmayan tamsaylar olmak zere
sinn x cosm x eklinde bir arpm ise integrali nasl hesaplarsnz?
Her durum iin zel bir rnek verin.
9. sin mx sin nx, sin mx cos nx ve cos mx cos nxin integrallerini
hesaplamak iin hangi dnmler yaplr? Her duruma bir rnek
verin.
10. 2a 2 - x 2, 2a 2 + x 2 , ve 2x 2 - a 2 ieren integralleri dorudan hesaplanabilen integrallere dntrmek iin bazen hangi dnmler kullanlr? Her duruma bir rnek verin.
11. Deiken dnmlerinin tersinir olduklarndan (terslerinin bulunduundan) emin olmak iin, temel trigonometrik dnmdeki deikenler zerine hangi kstlamalar koyabilirsiniz?
Blm 8
182 Problemlerindeki integralleri hesaplayn. Her integrali tannabilir temel bir forma sokmak iin, cebirsel deiken dnm, kareye
tamamlama, kesirleri ayrma, uzun blme veya trigonometrik deiken dnm gibi bir veya birden fazla yntem kullanmak gerekebilir.
L
3.
5.
7.
x24x 2 - 9 dx
2.
xs2x + 1d1>2 dx
4.
x dx
L 28x 2 + 1
y dy
2
L 25 + y
3
t dt
9.
L 29 - 4t 4
11.
z 2>3sz 5>3 + 1d2>3 dz
sin 2u du
2
L s1 - cos 2ud
sin t
dt
15.
3
+
4 cos t
L
13.
17.
sin 2x e cos 2x dx
13. Bir indirgeme forml nedir? ndirgeme formlleri genelde nasl

tretilirler? ndirgeme formlleri nasl kullanlrlar? Bir rnek verin.
14. Saysal integrasyon iin ksa bir nasl-yaplr el kitab hazrlyorsunuz ve Yamuklar Kural hakknda yazyorsunuz. (a) Kuraln
kendisi ve nasl kullanld hakknda ne sylersiniz? Doruluu
nasl salad konusunda? (b) Simpson Kural hakknda yazyor
olsaydnz ne sylerdiniz?
15. Simpson Kural ve Yamuklar kuralnn ilgili deerlerini nasl karlatrrsnz?
16. I. Tip bir genelletirilmi integral nedir? Ya II. Tip? Deiik genelletirilmi integral eitlerinin deerleri nasl hesaplanr? rnekler verin.
17. Dorudan hesaplanamayan genelletirilmi integrallerin yaknsaklk ve raksaklklarn belirlemek iin hangi testler vardr?
Kullanmlarna rnekler verin.
Problemler
Deiken Dnmyle ntegrasyon
1.
12. ntegral tablolar nasl kullanlr? Hesaplamak istediiniz zel bir

integral tabloda yoksa ne yaparsnz?
6.
8.
6x23x 2 + 5 dx
xs1 - xd-1>2 dx
x dx
L 29 - 4x 2
y 3 dy
4
L4 + y
2t dt
10.
4
t
+ 1
L
12.
z -1>5s1 + z 4>5 d-1>2 dz
cos u du
L s1 + sin ud1>2
cos 2t
dt
16.
1
L + sin 2t
14.
18.
sec x tan x e sec x dx
19.
21.
23.
e u sin se u d cos2 se u d du
20.
2x - 1 dx
22.
dy
L y ln y
24.
dx
2
-1
L sx + 1ds2 + tan xd
2 dx
27.
L 21 - 4x 2
dt
29.
L 216 - 9t 2
dt
31.
2
L9 + t
25.
4 dx
33.
L 5x225x - 16
dx
35.
L 24x - x 2
dy
37.
2
L y - 4y + 8
39.
41.
dx
L sx - 1d2x 2 - 2x
L
sin2 x dx
26.
28.
30.
32.
e u sec2 se u d du
5x22 dx
dy
L ys2 + ln yd
sin-1 x
dx
L 21 - x 2
dx
L 249 - x 2
dt
L 29 - 4t 2
dt
2
L 1 + 25t
6 dx
34.
L x24x 2 - 9
dx
36.
L 24x - x 2 - 3
dt
38.
2
L t + 4t + 5
40.
42.
dy
L sy + 1d2y 2 + 2y
L
cos2 3x dx
Blm 8 Problemler
u
du
2
44.
tan3 2t dt
46.
dx
2
sin
x cos x
L
48.
43.
45.
47.
sin3
50.
L0
21 - cos2 2x dx
x
dx
Lx + 4
4x 2 + 3
dx
57.
L 2x - 1
2y - 1
dy
59.
2
Ly + 4
2
t + 2
61.
dt
L 24 - t
tan x dx
63.
tan
x + sec x
L
65.
67.
71.
73.
75.
77.
79.
81.
sec s5 - 3xd dx
x
cot a b dx
4
L
69.
89.
2cot2 t + 1 dt
52.
L0
1 - sin2
x
dx
2
2p
21 - cos 2t dt
L-p>2
55.
87.
2p
p>2
53.
6 sec4 t dt
Lp>4
51.
54.
Lp
21 + cos 2t dt
x3
dx
2
L9 + x
2x
dx
58.
x
L - 4
y + 4
dy
60.
2
Ly + 1
56.
62.
2t 2 + 21 - t 2
L
t21 - t 2
cot x
dx
64.
cot
x
+ csc x
L
sx + 1d2e x dx
88.
e x cos 2x dx
90.
x
cos-1 a b dx
2
x 2 sin s1 - xd dx
e -2x sin 3x dx
66.
x21 - x dx
70.
3x22x + 1 dx
2z 2 + 1 dz
72.
L 225 + y
dx
2
L x 21 - x 2
x 2 dx
L 21 - x 2
dx
L 2x 2 - 9
2w 2 - 1
dw
w
L
dt
s16 + z 2 d-3>2 dz
dy
L 225 + 9y 2
x 3 dx
76.
L 21 - x 2
78.
24 - x 2 dx
12 dx
L sx 2 - 1d3>2
2z 2 - 16
dz
82.
z
L
80.
sin u du
2
L cos u + cos u - 2
3x 2 + 4x + 4
dx
97.
x3 + x
L
y + 3
dy
99.
3
L 2y - 8y
101.
84.
x 2 ln x dx
x 3 + 4x 2
dx
L x + 4x + 3
dx
107.
L x A 32x + 1 B
ds
109.
s
Le - 1
2
x dx
2
x
+
4x + 3
L
x + 1
dx
94.
2
L x sx - 1d
92.
cos u du
2
L sin u + sin u - 6
4x dx
98.
3
x
+ 4x
L
s3y - 7d dy
100.
L sy - 1dsy - 2dsy - 3d
96.
t dt
2
Lt - t - 2
3
x + 1
dx
104.
3
Lx - x
102.
2x 3 + x 2 - 21x + 24
dx
x 2 + 2x - 8
L
dx
108.
3
L xA1 + 2
xB
ds
110.
L 2e s + 1
106.
Trigonometrik Deiken Dnmleri

111114 Problemlerindeki integralleri (a) trigonometrik dnm
kullanmadan ve (b) trigonometrik dnmle hesaplayn.
y dy
x dx
111.
112.
2
L 216 - y
L 24 + x 2
x dx
t dt
113.
114.
2
L4 - x
L 24t 2 - 1
Kuadratik Terimler
115118 Problemlerindeki integralleri hesaplayn.
x dx
2
L9 - x
dx
117.
2
L9 - x
115.
8390 Problemlerindeki integralleri ksmi integrasyonla bulun.

ln sx + 1d dx
x dx
2
x
3x + 2
L
dx
93.
2
L xsx + 1d
91.
105.
74.
91-110 Problemlerindeki integralleri (a) trigonometrik dnm kullanmadan ve (b) trigonometrik dnmle hesaplayn
x csc sx 2 + 3d dx
tan s2x - 7d dx
Trigonometrik Deiken Dnmleri
dt
2
L t + 4t + 3
3
x + x2
dx
103.
2
Lx + x - 2
68.
dy
86.
95.
Ksmi ntegrasyon
83.
tan-1 3x dx
3p>4
2csc2 y - 1 dy
Lp>4
85.
2 dx
2
cos
x
- sin2 x
L
p>2
49.
sin3 u cos2 u du
635
dx
2
L xs9 - x d
dx
118.
L 29 - x 2
116.
636

ortalama hava scaklklann saysal ortalamas, (x)in ortalama
deerinden biraz daha yksek olan 25.7Fdir.
119126 Problemlerindeki integralleri hesaplayn.
119.
121.
123.
125.
sin3 x cos4 x dx
120.
tan4 x sec2 x dx
122.
sin 5u cos 6u du
124.
21 + cos st>2d dt
126.
132. Bir gazn zgl ss cal@mol (kalori bl derece gram

molekl) birimiyle llen zgl s Cy verilen bir miktar sabit
hacimli gazn scakln 1C arttrmak iin gerekli s
miktardr. Oksijenin zgl ss Tye baldr ve
cos5 x sin5 x dx
tan3 x sec3 x dx
Cy = 8.27 + 105 (26T 1.87T2)

formln salar. 20 T 675 C iin Cynin ortalama
deerini ve bu deerin hangi scaklkta alndn bulun.
cos 3u cos 3u du
e t 2tan2 e t + 1 dt
133. Yakt verimlilii Bir otomobil bilgisayar dijital gstergede saat

bana galon olarak yakt tketimini vermektesir. Bir yolculuk
srasnda, bir yolcu bir saat boyunca 5 dakikada bir yakt tketimini kaydetmitir.
Saysal ntegrasyon
127. Simpson kuralnn hata snr formlne gre,
3
ln 3 =
L1
1
x dx
4
deerini Simpson kuralyla hatann mutlak deeri en fazla 10

olacak ekilde hesapladnzdan emin olmak iin ka tane alt
aralk kullanmanz gerekir? (Simpson kuralnda alt aralklarn
saysnn ift olmas gerektiini unutmayn.)
128. Ksa bir hesap, 0 x 1 ise, sxd = 21 + x 4 fonksiyonunun
ikinci trevinin 0 ile 8 arasnda bulunduunu gsterir. Buna gre, nin 0dan 1e kadar integralini yamuklar kuralyla hatann
mutlak deeri 103ten byk olmayacak ekilde hesaplamak
iin ka alt aralk kullanmanz gerekir?
129. Dorudan bir hesap
p
L0
2 sin2 x dx = p .
olduunu gsterir. n = 6 alarak Yamukler ve Simpson kurallarn

kullanrsanz, bu sonuca ne kadar yaklarsnz? Deneyin ve bulun.
130. Simpson kuraln kullanarak,
2
L1
Zaman
Gal> s
0
5
10
15
20
25
30
2.5
2.4
2.3
2.4
2.4
2.5
2.6
2p
A x - 101 B b + 25
365
scaklk fonksiyonunun ortalama deerini hesaplayn. Bu Fairbanks, Alaskadaki yllk ortalama hava scakln bulmann bir
yoludur. Ulusal Hava Servisinin resmi rakam, gnlk normal
35
40
45
50
55
60
2.5
2.4
2.3
2.4
2.4
2.3
b. Otomobil bir saatte 60 mil yol aldysa, yolculuun bu blmndeki yakt verimlilii neydi (mil bana galon olarak)
134. Yeni bir park yeri Park yeri ihtiyacn karlamak iin, kasabanz aada grlen alan ayrmtr. Kasaba mhendisi olarak,
kasaba konseyi sizden park yerinin 11.000$a yaplp yaplamayacan bulmanz istemektedir. Alan temizlemenin masraf ft
bana 0.10$dr ve park yerinin inaat ft bana 2.00$ tutacaktr.
in tamam 11.000$a yaplabilir mi?
0 ft
36 ft
integralinin deerini 105ten kk bir hatayla bulmay tasarlyorsunuz. ntegrasyon aralnda s4dsxd 3 olduunu belirlediniz. stenen hassasl yakalamak iin ka tane alt aralk kullanmanz gerekir? (Simpson kuralnda alt aralklarn saysnn
ift olmas gerektiini unutmayn.)
sxd = 37 sin a
Gal> s
a. Bir saat boyunca tketilen toplam yakta yaklamda bulunmak iin Yamuklar Kuraln kullann.
sxd dx
131. Ortalama Scaklk 365 gnlk bir yl iin
Zaman
54 ft
51 ft
49.5 ft
Dikey mesafe = 15 ft
54 ft
64.4 ft
67.5 ft
42 ft
hmal edilir.
Blm 8
171.
135144 altrmalarndaki genelletirilmi intergalleri hesaplayn.

3
135.
137.
L0 29 - x 2
1 dy
L3
136.
2 du
u 2 - 2u
x 2e -x dx
142.
2>3
138.
141.
L0
q
143.
ln x dx
L0
du
L-2 su + 1d3>5
q
3y - 1
dy
140.
3
4y
- y2
L1
L-1 y
q
139.
dx
dx
2
L- q 4x + 9
L- q
xe 3x dx
144.
4dx
2
L- q x + 16
173.
L 2 -r 2 - 4r
sin 2u du
175.
s1
+ cos 2ud2
L
179.
181.
Yaknsaklk veya Iraksaklk

q
145.
147.
L6
L1
2u2 + 1
q
ln z
z dz
q
149.
du
L- q
2 dx
e + e -x
x
L0
q
148.
L1
e -u cos u du
187.
e -t
dt
1t
189.
150.
dx
2
x
L- q x s1 + e d
Kark ntegraller
151218 altrmalarndaki integralleri hesaplayn. ntegraller kark
sradadr.
x dx
L 1 + 1x
dx
153.
2
2
L xsx + 1d
151.
dx
155.
L 2-2x - x 2
du
157.
L 21 + u 2
2 - cos x + sin x
dx
159.
sin2 x
L
9 dy
161.
81
- y4
L
163.
u cos s2u + 1d du
x 3 dx
165.
2
L x - 2x + 1
2 sin 1x dx
167.
L 1x sec1x
dy
169.
L sin y cos y
185.
x3 + 2
dx
2
L4 - x
cos1x
dx
154.
L 1x
st - 1d dt
156.
L 2t 2 - 2t
152.
158.
e t cos e t dt
sin2 u
du
2
L cos u
cos x dx
162.
2
1
L + sin x
q
dx
164.
2
L2 sx - 1d
160.
166.
x dx
L 22 - x
dy
2
L y - 2y + 2
u2 tan su3 d du
z + 1
dz
2
L z sz + 4d
2
174.
dr
L sr + 1d2r 2 + 2r
y dy
4
L4 + y
dx
176.
2
sx
- 1d2
L
L 29 - 4t 2
e t dt
t
L1 + e
q
ln y
dy
201.
3
L1 y
cot y dy
203.
L ln sin y
199.
205.
207.
209.
211.
213.
182.
184.
186.
s15d2x + 1 dx
21 - y 2
dy
y2
L
L
ln 2x - 1 dx
x dx
L 28 - 2x 2 - x 4
2
x 3e sx d dx
188.
21 + cos 5u du
L0
tan-1 x
dx
2
L x
e t dt
192.
2t
t
L e + 3e + 2
190.
1 - cos 2x
dx
L 1 + cos 2x
cos x dx
196.
3
sin
x - sin x
L
2
x - x + 2
dx
198.
2
2
L sx + 2d
194.
tan3 t dt
3 + sec2 x + sin x
dx
tan x
L
dx
204.
L s2x - 1d2x 2 - x
202.
e ln1x dx
3u + 1
s27d
180.
200.
sin 5t dt
1
+
scos 5td2
L
L
178.
p>10
t dt
cot u du
2
L 1 + sin u
tan 1y
dy
191.
L 21y
u2du
193.
2
L4 - u
cos ssin-1 xd
dx
195.
L 21 - x 2
x
x
sin cos dx
197.
2
2
L
du
L 21 + 1u
x 5 dx
168.
4
L x - 16
du
170.
2
L u - 2u + 4
21 + cos 4x dx
Lp>4
146.
172.
p>2
177.
183.
145150 altrmalarndaki genelletirilmi integrallerden hangileri
yaknsaktr, hangileri raksaktr?
tan x
dx
2
L cos x
sr + 2d dr
Problemler
du
dr
L 1 + 1r
8 dy
3
L y s y + 2d
8 dm
215.
L m249m 2 - 4
e u 23 + 4e udu
206.
208.
L 2e
210.
212.
214.
dy
2y
- 1
x sin x dx
4x 3 - 20x
dx
2
L x - 10x + 9
st + 1d dt
4
L st 2 + 2td2>3
637
638
216.
L ts1 + ln td2sln tds2 + ln td

1
217.
Aadaki integrali ksmi integrasyonla hesaplayn.
dt
L0
3p>2
3sx - 1d2 a
L0
4y 3 + y - 1
dy
218.
2
2
L2 y sy - 1dsy + 1d
219. Belirli bir fonksiyonu iin unlarn bilindiini varsayn:
q
sxd =
cos x
x ,
sp>2d = a, ve
and
Blm 8
2.
3.
dx
=
2
La
L0 1 + x
ssin-1 xd2 dx
x sin-1 x dx
du
5.
1
tan2 u
L
dt
7.
L t - 21 - t 2
dx
9.
4
Lx + 4
4.
6.
8.
sin-1 1y dy
ln A 1x + 21 + x B dx
s2e 2x - e x d dx
L 23e 2x - 6e x - 1
dx
10.
6
Lx - 1
20. Hacim bulmak Birinci blgede stten y = ex 1 erisi, alttan xekseni ve sadan x = ln 2 dorusu ile snrlanan blge x = ln 2
dorusu etrafnda dndrlerek bir cisim retiliyor. Cismin
hacmini bulun.
21. Hacim bulmak R, birinci blgede stten y = 1 dorusu, alttan
y = ln x erisi ve soldan x = 1 dorusu ile snrlanan gensel
blge olsun. Rnin
a. x-ekseni
b. y = 1 dorusu
22. Hacim bulmak
(Altrma 21in devam) R blgesinin
a. y-ekseni
x
sin t dt
12. lim+ x
x: 0 L
x
cos t
dt
t2
23. Hacim bulmak x-ekseni ve
13 ve 14 altrmalarndaki limitleri, onlar birer belirli integral olarak

tanmlayp sonra integralleri hesaplayarak bulun.
n
k
n
13. lim a ln 1 + n
n: q k = 1
A
n-1
14. lim a
n: q
k=0
1
2n - k
2
b. x = 1 dorusu
etrafnda dndrlmesiyle elde edilen cisimlerin hacimlerini

bulun.
11 ve 12 altrmalarndaki limitleri hesaplayn.

x: q L
-x
dx
.
1 + x2
19. Hacim bulmak Birinci blgede koordinat eksenleri, y = ex erisi

ve x = 1 dorusuyla evrelenen blge y-ekseni etrafnda
Limitler
11. lim
18. Hacim bulmak Birinci blgede x-ekseni, y = 5> A x25 - x B ,

erisi, x = 1 ve x = 4 dorularyla evrelenen blge x-ekseni
etrafnda dndrlerek bir cisim retiliyor. Cismin hacmini bulun.
dx
L xsx + 1dsx + 2d sx + md
L
220. Aadaki eitlii salayan pozitif bir a deeri bulun.
Ek-leri Altrmalar

L
sxd dx .
s3p>2d = b .
Uratrc ntegraller
1.
Lp>2
21 + st - 1d4 dtb dx
y = sxd = e
erisi arasnda kalan blge x-ekseni etrafnda dndrlerek aada gsterilen cisim retiliyor.
b. Cismin hacmini bulun.
15. Yay uzunluu bulmak Aadaki erinin uzunluunu bulun.
L0
x = 0
0 6 x 2
a. nin x = 0da srekli olduunu gsterin.
y =
0,
x ln x,
2cos 2t dt,
y x ln x
0 x p>4 .
16. Yay uzunluu bulmak y = ln (1 x2), 0 x 1@2 erisinin

uzunluunu bulun.
17. Hacim bulmak Birinci blgede x-ekseni ve y = 3x21 - x
erisi ile snrlanan blge y-ekseni etrafnda dndrlerek bir
cisim retiliyor. Cismin hacmini bulun.
Blm 8
24. Hacim bulmak Birinci blgede koordinat eksenleri ve
y = ln x erisi ile snrlanan sonsuz blge x-ekseni etrafnda
25. Bir blgenin ktle merkezi Birinci blgede alttan x-ekseni, stten y = ln x erisi ve sadan x = e dorusu ile snrlanan blgenin
ktle merkezini bulun.
26. Bir blgenin ktle merkezi y =
(1 x2)1@2 erileri ile x = 0
ve x = 1 dorularyla snrl blgenin ktle merkezini bulun.
2@3
2@3
+ y
= 1 denkleminin grafii
29. Bir astroidin uzunluu x
yldza benzer ekillerinden dolay astroid (asteroid deil) denilen bir eri ailesinden biridir (ekle bakn). Bu zel astroidin
uzunluunu bulun.
y
1
1
p 22
dx
p
6
6
.
6
8
L0 24 - x 2 - x 3
(pucu: 0 x 1 iin, 4 x2 4 x2 x3 4 2x2 olduuna

dikkat edin. Sol taraf x = 0 iin, sa taraf da x = 1 iin bir eitlie
dnr.)
37. Hangi a deeri veya deerleri iin
L1
ax
1
b dx
2x
x2 + 1
yaknsar? Karlk gelen integral(ler)i hesaplayn.

q
38. Her x 0 iin, Gsxd = 10 e -xt dt . olsun. Her x 0 iin,

xG (x) = 1 olduunu ispatlayn.
39. Sonsuz alan ve sonlu hacim Hangi p deerlerinde aadaki
zellik bulunur: y = x -p, 1 x 6 q , erisi ve x-ekseni
arasnda kalan blgenin alan sonsuzdur, fakat blgenin x-ekseni
etrafnda dndrlmesiyle retilen cismin hacmi sonludur.
40. Sonsuz alan ve sonlu hacim Hangi p deerlerinde aadaki zellik bulunur: Birinci blgede y = xp erisi, y-ekseni, x = 1 dorusu
ve x-eksenindeki [0, 1] aral ile snrlanan blgenin alan sonsuzdur, fakat blgenin koordinat eksenlerinden biri etrafnda
dndrlmesiyle retilen cismin hacmi sonludur.
x2/3 y2/3 1
639
36. Aadaki ifadeyi ispatlayn.
27. Bir erinin uzunluu y = ln x erisinin x = 1den x = eye

kadar olan uzunluunu bulun.
28. Yzey alan bulmak Altrma 27deki erinin y-ekseni etrafnda dndrlmesi ile oluturulan yzeyin alann bulun.
Ek-leri Altrmalar
Tablolu ntegrasyon
1
Tablolu integrasyon fonksiyonlardan herhangi birinin sfr olana kadar

art arda trevinin alnamad durumlarda da, e (x)g(x) dx eklindeki
integrallere uygulanabilir. rnein,
30. Bir astroidin oluturduu yzey Altrma 29daki erinin x-ekseni etrafnda dndrlmesiyle retilen yzeyin alann bulun.
31. Orijinden geen ve uzunluu
4
L0 A
1 +
1
dx .
4x
e 2x ve
olan bir eri bulun.
L-1
cos x ve
integralleri
trevleri
32. ntegrallerden hibirini hesaplamadan, neden

2
e 2x cos x dx
L
integralini hesaplamak iin, nceki gibi e2xin art arda trevlerini ve
cos xin art arda integrallerini ieren bir tabloyla ie balarz:
21 - x 2 dx =
dx
L-1 21 - x 2
e 2x
2e
(+)
(-)
2x
4e 2x
cos x
sin x
"
(+)
-cos x
sada 1) birinci satrn

aynsdr.
33. a. (x) = e(x e ), 5 x 3 fonksiyonunun grafiini izin.

q
b.
L- q
sxd dxin yaknsadn gsterin ve deerini bulun.
ny n - 1
dy .yi bulun.
n: q L
0 1 + y
35. Aadaki integral formln elde edin.
Burada durum: Satr arpm
; sabitleri dnda (solda 4,
olduunu aklayn.
Sabit arpanlar dnda birinci satrla ayn olan bir satra rastlar rastlamaz trev almay ve integre etmeyi brakrz. Tabloyu
34. lim
x A 2x 2 - a 2 B dx =
n
A 2x 2 - a 2 B
n + 2
e 2x cos x dx = +se 2x sin xd - s2e 2xs -cos xdd

+
n+2
+ C,
n Z -2 .
s4e 2x ds -cos xd dx .
640

y
diyerek yorumlarz. Kegen oklarla gsterilen iaretlendirilmi arpmlar alr ve son yatay ok iin de iaretlendirilmi bir integral yazarz. Sadaki integrali sol tarafa geirmek
5
2x
2x
2x
e cos x dx = e sin x + 2e cos x
L
veya 5 ile blp integrasyon sabitini ekledikten sonra
L
e 2x cos x dx =
2x
y (x)
2
1
2x
e sin x + 2e cos x
+ C,
5
verir.
4148 altrmalarndaki integralleri hesaplamak iin tablolu integrasyon kullann.
2
3
41.
43.
e 2x cos 3x dx
42.
sin 3x sin x dx
44.
ax
45.
e sin bx dx
46.
47.
ln saxd dx
48.
e 3x sin 4x dx
cos 5x sin 4x dx
EKL 8.27 Eulerin gamma fonksiyonu
(x), her pozitif n + 1 tamsays iin deeri
n! olan, xin srekli bir fonksiyonudur. y
tanmlayan integral sadece x > 0 iin
tanmldr, fakat Altrma 49un konusu
olan (x) = ((x + 1))@x formlyle, y
xin negatif tamsay olmayan reel
deerlerine geniletebiliriz.
ax
e cos bx dx
x 2 ln saxd dx
Gamma Fonsiyonu ve Stirling Forml

Eulerin gamma fonksiyonu sxd (gamma x; Yunanca byk harf
gdir) faktoriyel fonksiyonunu negatif olmayan tamsaylardan dier
reel deerlere geniletmek iin bir integral kullanr. Forml
olduunu ve dolaysyla byk x deerleri iin
sxd =
L0
t x - 1e -t dt,
x 7 0.
ile verilir. Her pozitif x iin (x), tx 1 etnin 0dan q a kadar tye
gre integralidir. ekil 8.27 nn orijin civarndaki grafiini gsterir.
Blm 15teki Ek Altrma 31i yaparsanz, s1>2d nin nasl hesaplandn greceksiniz.
x
2p
s1 + Psxdd,
sxd = a e b
A x
x
2p
sxd L a e b
A x
yaklamna yol aar.
a. (1) = 1 olduunu gsterin.
(Stirling
yaklam)
(Stirlings
approximation) .
(4)
olduunu gsterin. Blm 11.1deki Altrma 64 yaparsanz greceiniz gibi, (4) denklemi
n
n
2n! L e .
(1)
verir.
c. Matematiksel indksiyon kullanarak (1) denklemini negatif
olmayan her n tamsays iin dorulayn.
50. Stirling forml sko matematiki James Stirling (16921770)
x
(3)
n
n! L a e b 22np
1
2
6
e
x
lim a b
sxd = 1 ,
x: q x
A 2p
(Stirling
forml)
(Stirlings
formula) .
a. n! iin Stirling yaklam (3) denklemini ve n! = n(n)

olduunu kullanarak
b. (x + 1)in integraline ksmi integrasyon uygulayarak

(x + 1) = x(x) olduunu gsterin. Bu
n!
(2)
olduunu gsterdi. Psxdi ihmal etmek
49. n negatif olmayan bir tamsay ise, sn + 1d = n!dir.
s2d = 1s1d =
s3d = 2s2d =
s4d = 3s3d =
o
sn + 1d = n snd =
q0.
:iken
0 as x(x)
:
x Psxd
q
(5)
yaklamn verir.
makinenizin
n!
iin
verdii
sonular,
T b. Hesap
n = 10, 20, 30, , hesap makinenizin izin verdii ldeki
deerlerde, Stirling yaklamnn verdii sonularla
karlatrn.
T
c. (2) Denkleminin dzenlenmesi

x
x
2p 1>s12xd
sxd = a e b
e
s1 + Psxdd ,
A x
Blm 8
veya
x
x
2p 1>s12xd
e
sxd L a e b
A x
verir, ki bu da bize
n
n
n! L a e b 22np e 1>s12nd .
(6)
olduunu syler. 10! iin hesap makinenizin, Stirling yaklamnn ve (6) denkleminin verecei sonular karlatrn.
Blm 8
Mathematika> Maple Module
Riemann,Yamuklar ve Simpson Yaklamlar

I. Ksm: Bir eri altndaki alana yaklam iin Riemann toplamlar kullanmann ierdii hatay gznzde canlandrn.
II. Ksm: Bir deerler tablosu kurun ve hatann bal bykln, x adm byklnn bir fonksiyonu olarak hesaplayn.
III. Ksm: Trev fonksiyonunun hata zerindeki etkisini aratrn.
IV ve V. Ksm: Yamuklar Kural yaklamlar.
VI. Ksm: Simpson Kural yaklamlar.
ans Oyunlar: Saysal ntegrasyon iin Monte Carlo Olaslksal Yntemini Aratrmak
Belirli integrallere Monte Carlo yaklam yntemini grafik olarak aratrn.
Genelletirilmi ntegrallerle Olaslklar Hesaplamak

Belirli integrallere Monte Carlo yaklam yntemini grafik olarak aratrn.
641
Blm
9
TARHSEL BYOGRAF
Carl Friedrich Gauss
(17771855)
9.1
TARHSEL BYOGRAF
Jules Henri Poincar
(18541912)
NTEGRASYONUNUN DER
UYGULAMALARI
GR Blm 4.8 de, y trevi alnan bilinmeyen bir fonksiyon olmak zere dy@dx = (x)
eklindeki diferansiyel denklemleri tanttk. Srekli bir fonksiyonu iin y(x) genel
zmn integrasyonla bulduk: y(x) = e(x) dx (Belirsiz integralin nin btn ters
trevlerini temsil ettiini hatrlayn. Dolaysyla bir ters trev bulunduunda eklenmesi
gereken bir +C sabitini ierir). Bilimde, mhendislikte ve ekonomide bir ok uygulama
daha da genel diferansiyel denklemler ile formle edilen modeller ierir. rnein, Blm
7.5te eksponansiyel byme ve bozunmann, bir k 0 sabiti iin dy@dx = ky eklinde
bir diferansiyel denklemle modellendiini bulduk. Henz dy@dx = y x gibi diferansiyel
denklemleri gz nne almadk. Lakin byle denklemler, uygulamalarda sk sk ortaya
kar. Bu blmde, dy@dx = (x, y) formunda birka diferansiyel denklem inceleyeceiz.
Burada hem bamsz ve hem de bal deikenin bir fonksiyonudur. Bu diferansiyel
denklemleri zmek iin belirsiz integrasyon teorisini kullanacaz. Ayrca, analitik,
grafiksel ve saysal zm yntemlerini aratracaz.
Eim Alanlar ve Ayrlabilir Diferansiyel Denklemler

Trevleri kapal olarak trev alma ile hesaplarken (Blm 3.6), dy@dx trev ifadesinin ounlukla sadece bamsz x deikenini deil hem x ve hem de y deikenlerini ierdiini
grdk. Bu blme, dy@dx = (x, y) genel diferansiyel denklemini ve bir zm ile ne
kastedildiini gz nne alarak balyoruz. Sonra, fonksiyonunun xin bir fonksiyonu
ile ynin bir fonksiyonunun arpm olarak yazlabildii zel formdaki denklemleri aratryoruz.
Birinci-Derece Genel Diferansiyel Denklemler ve zmleri

Birinci-derece bir diferansiyel denklem
dy
= sx, yd
dx
(1)
eklinde bir denklemdir. Burada (x, y), xy-dzleminde bir blgede tanml iki deikenli
bir fonksiyonudur. Denklem birinci-derece dir, nk sadece dy@dx birinci derece trevini
ierir (daha yksek dereceden trevler deil ). una iaret edelim,
d
y = sx, yd,
dx
denklemleri (1) Denklemine denktir ve her form da metinde birbiri yerine kullanlacaktr.
y = sx, yd
642
and
ve
9.1 Eim Alanlar ve Ayrlabilir Diferansiyel Denklemler
643
(1) Denkleminin bir zm, x-deerlerinden oluan bir I aralnda (belki de sonsuz) tanml, trevlenebilir bir y = y(x) fonksiyonudur ve bu aralkta
d
ysxd = sx, ysxdd
dx
dir. Yani, y(x) ve trevi y(x) (1) Denkleminde yerlerine yazldnda elde edilen denklem
I aralndaki btn xler iin doru olur. Birinci-derece bir diferansiyel denklemin genel
zm, btn olas zmleri ieren bir zmdr. Genel zm daima bir keyfi sabit
ierir, fakat zmn bir keyfi sabit iermesi bir genel zm olduu anlamna gelmez.
Yani, bir zm genel zm olmad halde bir keyfi sabit ierebilir. Bir zmn genel
zm olduunu saptamak, diferansiyel denklemler teorisinden daha derin sonular
gerektirir ve en iyisi daha ileri seviye bir derste renmektir.
RNEK 1
zm Fonksiyonlarn Dorulamak
C herhangi bir sabit olmak zere

C
y = x + 2
fonksiyon ailesinin her yesinin
dy
1
= x s2 - yd
dx
birinci-derece diferansiyel denkleminin s0, q d aralnda bir zm olduunu gsteriniz
zm
y = C@x + 2nin trevini almak

dy
C
d 1
a b + 0 = - 2.
= C
dx
dx x
x
verir. u halde, sadece her x (0, q ) iin

-
C
C
1
= x c2 - a x + 2b d .
2
x
olduunu salamamz gerekir. Bu son eitlik, sa taraftaki ifadeyi amakla hemen gereklenir:
C
C
C
1
1
x c2 - a x + 2b d = x a- x b = - x 2 .
Bu nedenle, Cnin her deeri iin y = C@x + 2 fonksiyonu diferansiyel denklemin bir
zmdr.
Birinci-derece bir y = (x, y) diferansiyel denklemin bir genel zm yerine, ters
trevleri bulurken olduu gibi, daha ok bir zel zmne gereksinim duyarz.
y(x0) = y0 balang koulunu salayan zel zm, x = x0 iken deeri y0 olan y = y(x)
zmdr. Bylece, zel zmn grafii xy-dzleminde (x0, y0) noktasndan geer. Bir
birinci-derece balang deer problemi, bir y(x0) = y0 balang koulunu salayan bir
y = (x, y) diferansiyel denklemidir.
RNEK 2
Bir Fonksiyonun Bir zel zm Olduunu Dorulamak

y = sx + 1d -
fonksiyonunun,
1 x
e
3
644
Blm 9: ntegrasyonunun Dier Uygulamalar
dy
= y - x,
dx
ys0d =
2
.
3
balang deer probleminin bir zm olduunu gsterin.

zm
dy
= y - x
dx
y
0, 2
3
4
y (x 1) 1ex
3
denklemi, (x, y) = y x ile bir birinci-derece diferansiyel denklemdir.
Solda:
dy
d
1
1
=
ax + 1 - e x b = 1 - e x .
3
3
dx
dx
2
3
4
2
EKL 9.1 ys0d =
balang deeri ile
3
dy@dx = y x diferansiyel denkleminin
1
zm y = sx + 1d - e xin grafii
3
(rnek 2)
Sada:
1
1 x
e - x = 1 - ex.
3
3
Verilen fonksiyon balang koulunu salar nk
y - x = sx + 1d -
ys0d = csx + 1d -
2
1 x
1
e d
= 1 - = .
3
3
3
x=0
bulunur. Fonksiyonun grafii ekil 9.1 de gsterilmektedir.
Eim Alanlar: zm Erilerini Grmek

Bir y = (x, y) diferansiyel denkleminin bir zm iin bir y(x0) = y0 balang koulunu
her belirlediimizde, zm erisi (zmn grafii) (x0, y0) noktasndan gemeli ve burada eimi (x0, y0) olmaldr. Bu eimleri, xy-dzleminde nin tanm kmesini oluturan
blgeden seilen (x, y) noktalarnda eimleri (x, y) olan ksa doru paralar izerek,
grafik olarak resmedebiliriz. Her doru parasnn eimi, (x ,y) noktasndan geen zm
erisinin eimi ile ayndr ve dolaysyla doru paras burada eriye teettir. Sonu resim,
bir eim alan (veya dorultu alan) olarak adlandrlr ve zm erilerinin genel eklinin bir grnmn verir. ekil 9.2a bir eim alan gstermektedir. ekil 9.2b de bu
eim alan iine bir zel zm izilmitir. Bu doru paralarnn, getii her noktada
zm erisinin ynn nasl gsterdiini gryoruz.
y
(a)
EKL 9.2
0,
2
3
(b)
dy
2
(a)
= y - x . iin eim alan. (b) a0, b noktasndan
3
dx
geen zm erisi (rnek 2).
645
ekil 9.3 eim alan gstermektedir. Bu alanlarda zm erilerinin teet doru

paralarn izleyerek nasl davrandklarn gryoruz.
(a) y' y x2
(b) y'
2xy
1 x2
(c) y' (1 x)y x

2
EKL 9.3 Eim alanlar (st satr) ve seilmi zm erileri (alt satr). Bilgisayar
gsterimlerinde eim paralar, burada olduu gibi, bazen oklarla resmedilirler. Ancak bu,
eimlerin ynleri olduu eklinde alglanmamaldr, k yoktur.
Bir eim alann kat ve kalemle oluturmak olduka skc olabilir. Bizim btn rneklerimiz bir bilgisayar tarafndan retilmitir.
Genel diferansiyel denklemlerin zmleri zor olmakla birlikte, bilimde ve uygulamalarda ortaya kan birok nemli denklemin, zel tekniklerle zmlerini kolaylatran
zel formlar vardr. Byle bir snf ayrlabilir denklemlerdir.
Ayrlabilir Denklemler
, xin bir fonksiyonu ile ynin bir fonksiyonunun arpm olarak ifade edilebiliyorsa,
y = (x, y) denklemi ayrlabilir dir. Bu durumda diferansiyel denklem
dy
= gsxdHs yd.
dx
formundadr. Bu denklemi
dy
gsxd
=
,
dx
hs yd
Hs yd =
1
hs yd
formunda yazarsak, bu diferansiyel form btn yli terimleri dy ile bir araya ve btn xli
terimleri de dx ile bir araya getirmemizi salar:
h(y) dy = g(x) dx
imdi, bu denklemin iki tarafn da basite integre ederiz:
(2)
hs yd dy =
gsxd dx.
L
L
ntegrasyonlar tamamladmzda, y zmn xin kapal bir fonksiyonu eklinde
tanmlanm olarak elde ederiz.
646
(2) Denkleminde her iki taraf da basite integre edebileceimiz hakll Deiken
Dnm Kuralna dayanmaktadr ( Blm 5.5):
L
RNEK 3
hs ysxdd
dy
dx
dx
hs ysxdd
gsxd
dx
hs ysxdd
gsxd dx.
hs yd dy =
dy
gsxd
=
dx
hs yd
Bir Ayrlabilir Denklemi zmek

dy
= s1 + y 2 de x .
dx
diferansiyel denklemini zn.

zm 1 + y2 hibir zaman sfr olmadndan, denklemi deikenlerine ayrarak zebiliriz.
dy
= s1 + y 2 de x
dx
dy = s1 + y 2 de x dx
dy
1 + y
dy
(1 + y2)i blmek
= e x dx
e x dx
L1 + y
L
-1
tan y = e x + C
2
dy> dxe diferansiyellerin bir

blm olarak bakn ve iki
taraf da dx ile arpn.
ki taraf da integre edin.

C birletirilmi integrasyon
sabitini temsil eder.
tan1 y = ex + C denklemi yyi xin kapal bir fonksiyonu olarak verir.

p@2 ex + C p@2 iken, iki tarafn da tanjantn alarak yyi xin ak bir fonksiyonu
olarak zebiliriz:
tan stan-1 yd = tan se x + Cd
y = tan se x + Cd.
RNEK 4
Aadaki denklemi zn.

sx + 1d
zm
dy
= xs y 2 + 1d.
dx
Diferansiyel forma dntrr, deikenlere ayrr ve integre ederiz:

sx + 1d dy = xs y 2 + 1d dx
dy
=
y + 1
x dx
x + 1
dy
L1 + y
tan
-1
a1 -
x Z -1
1
b dx
x + 1
y = x - ln x + 1 + C.
dy
= ky,
dt
EKL 9.4 Suyun dar akma oran, k

pozitif bir sabit olmak zere k2x dir.
rnek 5te, k = 1>2 dir ve x feet olarak
llmektedir.
647
ys0d = y0
balang deer problemi bir ayrlabilir diferansiyel denklem ierir ve y = y0 e kt zm

Eksponansiyel Deiim Yasasn verir (Blm 7.5). Bu balang deer problemini,
nfs art, radyoaktif bozunma ve s iletimi gibi doal olaylara bir model olarak bulduk. imdi, ayrlabilir birinci-derece bir diferansiyel denklem ieren farkl bir uygulama tantyoruz.
Torricelli Kanunu
Toricelli kanunu, ekil 9.4teki gibi bir tanktan su aktrsanz, suyun y ak hznn bir sabit
kere suyun x derinliinin karekk olduunu syler. Sabit, k musluunun byklne
baldr. rnek 5te sabitin 1@2 olduunu kabul ediyoruz.
RNEK 5
Bir Tank Boaltmak
Balangta su ile dolu, yarap 5 ft ve ykseklii 16 ft olan dairesel dik bir silindir
0.5 x ft3@dak oran ile boaltlacaktr. Herhangi bir t annda tanktaki suyun derinlii ve
miktar iin bir forml bulun. Tank boaltmak ne kadar srer?
TARHSEL BYOGRAF
Evangelista Torricelli
(16081647)
Yarap r ve ykseklii h olan dairesel dik bir silindirin hacmi V = mr2 h dir.
Dolaysyla tankn iindeki suyun hacmi (ekil 9.4)
zm
V = pr2 h = p(5)2x = 25px

dir. Trev almak
dV
dx
= 25p
dt
dt
-0.52x = 25p
dx
dt
V azalan ve dx@dt 0
olduundan negatif dir.
Torricelli Kanunu
verir. Bylece,
2x
dx
= ,
50p
dt
t = 0 iken suyun derinlii 16 ft dir.
xs0d = 16
balang deer problemini elde ederiz. Diferansiyel denklemi deikenlerine ayrarak

zeriz.
x-1>2 dx = -
1
dt
50p
x-1>2 dx = -
1
dt
L 50p
Her iki taraf integre edin.
1
t + C
50p
Sabitler birletirilmi
2x1>2 = x(0) = 16 balang koulu C deerini belirler.

2s16d1>2 = C = 8
1
s0d + C
50p
648
C = 8 ile
2x 1>2 = -
1
t + 8
50p
x 1>2 = 4 -
veya
or
t
.
100p
elde ederiz. Aradmz formller

x = a4 -
t
b
100p
ve
and
V = 25px = 25p a4 -
t
b .
100p
dir. Herhangi bir t annda tanktaki suyun derinlii (4 t@(100p))2 ft ve tanktaki su miktar
25p(4 t@(100p))2 ft3 tr. t = 0 iin, gerekli olduu gibi, x = 16 ft ve V = 400p ft3 tr.
Tank, yaklak olarak 21 saat olan t = 400p dakikada boalacaktr (V = 0).
ALITIRMALAR 9.1
zmleri Dorulamak
Ayrlabilir Denklemler
1 ve 2 altrmalarnda, her y = (x) fonksiyonunun verilen diferansiyel denklemlerin bir zm olduunu gsterin.
918 altrmalarndaki diferansiyel denklemleri zn.

dy
dy
9. 2 2xy
= 1, x, y 7 0 10.
= x 2 2y, y 7 0
dx
dx
1. 2y + 3y = e -x
a. y = e -x
b. y = e -x + e -s3>2dx
c. y = e -x + Ce -s3>2dx
2. y = y 2
1
a. y = - x
b. y = -
1
x + 3
c. y = -
1
x + C
4. y =
dy
= ex-y
dx
12.
13.
dy
= 2y cos2 2y
dx
14. 22xy
dy
= 1
dx
16. ssec xd
dy
= e y + sin x
dx
15. 2x
3 ve 4 altrmalarnda y = (x) fonksiyonunun verilen diferansiyel

denklemin bir zm olduunu gsterin.
1
3. y = x
11.
17.
dy
= 2x21 - y 2,
dx
18.
dy
e 2x - y
= x+y
dx
e
et
dt,
L1 t
1
x 2y + xy = e x
x
21 + x 4 L1
21 + t 4 dt,
y +
2x 3
y = 1
1 + x4
dy
= e y + 2x,
dx
x 7 0
-1 6 y 6 1
1922 altrmalarnda, diferansiyel denklemleri aada grafikleri

izilmi olan eim alanlar ile eleyin.
58 altrmalarnda, her fonksiyonun verilen balang deer probleminin zm olduunu gsterin.

Diferansiyel
denklem
5. y + y =
6. y = e
-x2
2
1 + 4e 2x
- 2xy
7. xy + y = -sin x,
x 7 0
8. x2y = xy - y2,
x 7 1
Balang
koulu
ys -ln 2d =
y
4
zm
aday
p
2
dy
= 3x 2 e -y
dx
y = e -x tan-1 s2e x d
4
ys2d = 0
y = sx - 2de
p
ya b = 0
2
y =
cos x
x
ysed = e
y =
x
ln x
-x2
2
4
(a)
649
23. y = s y + 2ds y - 2d
y
4
y
4
2
2
4
x
2
2
4
4
(b)
y
24. y = ys y + 1ds y - 1d
y
2
2
4
(c)
4
y
4
2
Eim Alanlar ve zm Eirileri
2530 altrmalarnda, bir eim alan elde edin ve buna verilen noktalardan geen zm erilerinin grafiklerini ekleyin.
25. y = y
26. y = 2(y 4)
a. (0, 1)
(d)
a. (0, 1)
20. y = y + 1
x
21. y = - y
22. y = y 2 - x 2
23 ve 24 altrmalarnda eim alanlarn kopyalayn ve iine baz

zm erilerini izin.
c. s0, -1d
b. (0, 4)
c. (0, 5)
b. (0, 2)
c. (0, 1>4)
b. (0, 2)
c. s0, -1d
27. y = y(x + y)
a. (0, 1)
19. y = x + y
b. (0, 2)
d. s -1, -1d
28. y = y2
a. (0, 1)
d. (0, 0)
29. y = (y 1)(x + 2)
a. s0, -1d
b. (0, 1)
xy
30. y = 2
x + 4
a. (0, 2)
b. s0, -6d
c. (0, 3)
c.
d. (1, 1)
A -2 23, -4 B
650
31-32 Altrmalarnda, bir eim alan elde edin ve belirtilen aralktaki

zel zm izin. Diferansiyel denklemin genel zmn bulmak
iin BCSnizin Diferansiyel denklem zcsn (DE solver) kullann.
31. Lojistik bir denklem y = ys2 - yd,
0 x 4, 0 y 3
32. y = ssin xdssin yd,
ys0d = 2;
ys0d = 1>2;
-6 x 6,
ys0d = 2;
0 x 5,
34. Bir Gompertz denklemi y = ys1>2 - ln yd,

0 x 4, 0 y 3; ys3d
0 y 5;
ys0d = 1>3;
35. (x) aadakiler gibiyse, balang koulu y(0) = 0 olan

y + y = (x) denkleminin zmn bulmak iin bir BCS kullann.
9.2
c. 3e x>2
b. sin 2x
d. 2e -x>2 cos 2x .
Drt zm de 2 x 6 aralnda izerek sonular

karlatrn.
36. a. Bir BCS kullanarak 3 x 3 ve 3 x 3 blgesinde
y =
-6 y 6
33 ve 34 altrmalarnn temel fonksiyonlar cinsinden ak zmleri

yoktur. Her bir diferansiyel denklemi grafik olarak incelemak iin bir
BCS kullann.
33. y = cos s2x - yd,
ys2d
a. 2x
3x 2 + 4x + 2
2s y - 1d
diferansiyel denkleminin eim alann izin.

b. Deikenlere ayrn ve genel zm kapal ekilde bulmak
iin bir BCS integral alcs kullann.
c. Bir BCS kapal fonksiyon izicisi kullanarak, keyfi sabitin
C = 6, 4, 2, 0, 2, 4 ve 6 deerleri iin zm erilerini
izin.
d. y(0) = 1 balang koulunu salayan zm bulun ve
grafiini izin.
Birinci Mertebeden Lineer Diferansiyel Denklemler

Eksponansiyel byme dy@dx = ky bozunma denklemi (Blm 7.5) deikenlerine ayrlabilir bir diferansiyel denklemdir. Ayrca, lineer formdaki bir diferansiyel denklemin bir
zel halidir. Lineer diferansiyel denklemler, elektrik devreleri ve kimyasal karm problemlerini de ieren birok gerek-dnya olayn modellerler.
Birinci mertebeden bir lineer diferansiyel denklem, P ve Q xin srekli fonksiyonlar
olmak zere
dy
(1)
+ Psxdy = Qsxd,
dx
eklinde yazlabilen bir denklemdir. (1) denklemi lineer denklemin standart formu dur.
Eksponansiyel byme @ bozunma denklemi
dy
- ky = 0,
dx
standart formuna getirilebildiinden, P(x) = k ve Q(x) = 0 ile bir lineer denklem
olduunu grrz. (1) denklemi lineerdir (yye gre) nk y ve trevi dy@dx sadece birinci kuvvetten gzkrler, birbirileri ile arplmazlar ve bir fonksiyonun argman olarak
gzkmezler (sin y, ey veya 2dy>dx gibi).
RNEK 1
Standart Formu Bulmak
Aadaki denklemi standart formda yazn:

dy
x
= x 2 + 3y,
dx
x 7 0.
zm
dy
= x2 + 3y
dx
dy
3
= x + xy
dx
dy
3
- xy = x
dx
x
x ile bln
P(x) = 3x ve Q(x) = x ile
standart form
9.2
651
P(x)in +3@x deil 3@x olduuna dikkat edin. Standart form y + P(x)y = Q(x) dir.
Dolaysyla eksi iareti yin formlnn bir parasdr.
Lineer Denklemleri zmek

dy
+ Psxdy = Qsxd
dx
(2)
denklemini, sol taraf y(x) y arpmnn trevi haline getiren pozitif bir y(x) fonksiyonu
ile her iki taraf arparak zeriz. ynin nasl bulunduunu gstereceiz fakat nce, bulunduunda, aradmz zm nasl verdiini gstermek istiyoruz.
dy
+ Psxdy = Qsxd
dx
ysxd
Orijinal denklem
standart formda
dy
+ Psxdysxdy = ysxdQsxd
dx
d
sysxd # yd = ysxdQsxd
dx
ysxd # y =
y =
Pozitif y(x) ile arpn.

dy
d
y
sy # yd .
+ Pyy =
dx
dx
olmasn salayan y(x)
seilmitir.
xe gre integre edin.
ysxdQsxd dx
1
ysxdQsxd dx
ysxd L
(3)
(3) denklemi (2) denkleminin zmn y(x) ve Q(x) fonksiyonlar cinsinden ifade eder.
y(x)e (2) denkleminin bir integrasyon arpan denir, zira onun varl denklemi integre
edilebilir hale getirir.
P(x)in forml zmde neden grlmez? Aslnda grlr, fakat dorudan deil,
pozitif y(x) fonksiyonunun kurulmasnda bulunur.
dy
d
syyd = y
+ Pyy
dx
dx
dy
dy
dy
y
+ y
= y
+ Pyy
dx
dx
dx
dy
y
= Pyy
dx
y zerindeki koul
Trevler iin arpm Kural
y
dy
terimleri sadeleir.
dx
Son denklem aadaki koullarda geerli olacaktr:

dy
= Py
dx
dy
y = P dx
L
dy
y =
ln y =
e
ln y
Deikenlerine ayrlm, y 7 0
P dx
ki taraf da integre edin.
P dx
y 7 0 olduu iin, ln yde mutlak

deer iaretlerine gerek yoktur..
= e 1 P dx
y = e 1 P dx
yyi zmek iin iki tarafn da

eksponansiyelini aln.
(4)
652
Bylece, y(x) (4) denklemi ile verilmek zere (1) denkleminin genel zmnn bir forml (3) denklemi ile verilmitir. Bununla birlikte, forml ezberlemek yerine, sadece
P(x)in doru olarak belirlendii standart formu elde ettikten sonra integrasyon arpannn
nasl bulunduunu hatrlayn.
y = P(x)y = Q(x)lineer denklemini zmek iin, her iki taraf ysxd = e 1 Psxd dx
integrasyon arpan ile arpn ve her iki taraf integre edin.
Bu prosedrde sol taraftaki arpm integre ettiinizde, ynin tanmndan dolay, daima
integrasyon arpan ile y zmnn y(x)y arpmn bulursunuz.
RNEK 2
Birinci Mertebeden Bir Lineer Diferansiyel Denklemi zmek
Aadaki denklemi zn:

x
TARHSEL BYOGRAF
Adrien Marie Legendre
(17521833)
zm
dy
= x 2 + 3y,
dx
x 7 0.
nce denklemi standart forma getiririz (rnek 1):

dy
3
- x y = x,
dx
Dolaysyla Psxd = -3>x belirlenmitir.

ntegrasyon arpan
ysxd = e 1 Psxd dx = e 1s-3>xd dx
ntegrasyon sabiti 0 dr,
dolaysyla y olabildi kadar
sadedir x 0.
= e -3 ln x
= e -3 ln x
= e ln x
-3
1
.
x3
dir. Sonra standart formun iki tarafn da y(x) ile arpar ve integre ederiz:
3
1 # dy
1
a - x yb = 3 # x
x 3 dx
x
3
1 dy
1
- 4y = 2
x 3 dx
x
x
d 1
1
a yb = 2
dx x 3
x
1
1
y =
dx
2
x3
Lx
1
1
y = - x + C.
x3
Sol taraf
d
dx sy
# yd. dir.
Her iki taraf integre edin
Bu son denklemi yye gre zmek genel zm verir:

1
y = x 3 a- x + Cb = -x 2 + Cx 3,
x 7 0.
9.2
RNEK 3
Birinci Mertebeden Bir Lineer Balang Deer Problemi zmek
Aadaki denklemi zn:

xy = x2 + 3y,
x0
y(1) = 2 balang koulu verilmektedir.

zm
lk nce diferansiyel denklemi zerek (rnek 2)

y = x2 + Cx3,
x0
buluruz. Sonra balang deerini kullanarak Cyi buluruz:

y = -x2 + Cx3
2 = -s1d2 + Cs1d3
x = 1 iken y = 2
C = 2 + s1d2 = 3.
Balang deer probleminin zm y = x2 + 3x3 fonksiyonudur.
RNEK 4
3xy y = ln x + 1,
x0
denkleminin, y(1) = 2 koulunu salayan zel zmn bulun.

zm
x 0 ile denklemin standart formunu yazarz:

y -
ln x + 1
1
y =
.
3x
3x
Buradan integrasyon arpan

y = e 1 - dx>3x = e s-1>3dln x = x -1>3 .
x 7 0
olarak bulunur. Bylece,

x -1>3y =
1
sln x + 1dx -4>3 dx.
3L
Sol taraf yy dir.
olur. Sa tarafn ksmi integrasyon ile integrasyonu

x -1>3y = -x -1>3sln x + 1d +
x -4>3 dx + C.
verir. Bu nedenle,
x1@3y = x1@3(ln x + 1) 3x1@3 + C
veya yye gre zmekle,
y = (ln x + 4) + Cx1@3
buluruz. x = 1 ve y = 2 iken bu son denklem
2 = (0 + 4) + C
haline gelir, dolaysyla
C=2
dir.
653
654
y'nin denkleminde yerine yazmak zel zm verir.

y = 2x1@3 ln x 4
rnek 2deki diferansiyel denklemi zerken her iki taraf da integrasyon arpan ile
arptktan sonra iki tarafn integralini aldk. Halbuki, rnek 4te olduu gibi, sol tarafn
integralinin daima integrasyon arpan ile zm fonksiyonunun arpm y(x) y olduunu hatrlayarak yaplan ii ksaltabiliriz. Bunun anlam, (3) denkleminden
ysxdy =
ysxdQsxd dx.
dir. Sadece integrasyon arpan y(x) ile (1) denkleminin sa taraf Q(x)in arpmn integre etmemiz ve genel zm elde etmek iin y(x)yye eitlememiz gerekir. Buna ramen,
zm prosedrnde y(x)in roln vurgulamak iin bazen rnek 2de olduu gibi btn
prosedr takip ederiz.
(1) denklemi ile verilen standart formdaki Q(x) zde olarak sfr ise lineer denklemin
deikenlerine ayrlabilir olduuna dikkat ediniz:
dy
+ Psxdy = Qsxd
dx
dy
+ Psxdy = 0
dx
Qsxd K 0
Deikenlerine ayrlm
dy
= P(x) dx
y
imdi, birinci mertebeden bir lineer diferansiyel denklemle modellenen iki uygulama
gsteriyoruz.
RL Devreleri
ekil 9.5teki diyagramda toplam direnci sabit R ohm ve bir sarm olarak gsterilen z- indktans da sabit L henri olan bir elektrik devresi grlmektedir. Sabit V voltluk bir elektrik kaynan a ve b ularnda biletirecek ekilde kapatlabilen bir anahtar vardr.
Byle bir devre iin, V = RI, Ohm yasas deitirilmelidir. Deitirilmi hali
L
di
+ Ri = V,
dt
(5)
ile verilir. Burada i akmn amper olarak iddeti ve t saniye olarak zamandr. Bu denklemi
zerek, anahtar kapandktan sonra akmn nasl akacan bulabiliriz.
RNEK 5
V

Anahtar
a
ekil 9.5teki RL devresi t = 0 annda kapatlyor. Akm, zamann fonksiyonu olarak nasl
akacaktr?
zm
(5) denklemi, tnin bir fonksiyonu olarak inin bir lineer birinci mertebeden
diferansiyel denklemidir. Standart formu
V
di
R
+ i = ,
L
L
dt
Elektrik Akm
EKL 9.5 rnek 5teki

RL devresi.
ve t = 0 iken i = 0 ise, kar gelen zm
(6)
9.2
i
I V
R
V
V
- e -sR>Ldt
R
R
i =
I
e
L
R
L
R
L
R
655
(7)
olarak bulunur (Altrma 32). R ve L pozitif olduklarndan, (R@L) negatiftir ve t q

iken e(R@L)t 0 olur. Bylece
i V (1 eRt/L)
R
L
R
lim i = lim a
t: q
EKL 9.6 rnek 9daki RL devresindeki

akmn bymesi. I akmn durgun durum
deeridir. t = L@R deeri devrenin zaman
sabitidir. Akm 3 zaman sabiti iinde
durgun durum deerinin %5 yaknna gelir.
(Altrma 31)
t: q
V
V
V
V
V
- e -sR>Ldt b =
- #0 = .
R
R
R
R
R
bulunur. Herhangi bir zamanda, akm teorik olarak V@Rden azdr, fakat zaman getike
akm durgun durum deeri V@Rye yaklar.
L
di
+ Ri = V,
dt
denklemine gre, I = V@R, ya L = 0 olduunda (indktans yok) ya da di@dt = 0 (durgun

akm, i = sabit) ise devreden akacak akmdr (ekil 9.6).
(7) denklemi (6) denkleminin zmn iki terimin toplam olarak ifade eder: bir
durgun durum zm V@R ve t q iken sfra giden bir geici zm (V@R)e( R@L)t.
Karm Problemleri
Bir sv zelti iindeki (veya bir gazdaki) bir kimyasal, svy (veya gaz) ve muhtemelen
belirli miktarda erimi kimyasal ieren bir kaba akar. Karm kartrlarak niform hale
getirilir ve bilinen bir hzla kaptan dar akar. Bu ilemde genellikle herhangi bir zamanda
kaptaki kimyasal miktarn bilmek nemlidir. lemi tanmlayan diferansiyel denklem
RateKaptaki
of change
rate
at which
rate
at which
Kimyasaln
Kimyasaln
ofmiktarn
amount = chemical
geli
- chemical
k
in container
arrives
departs.
deiim
oran
hz
hz
(8)
formlne dayanr. y(t), t annda kapta bulunan kimyasal miktar ve V(t), t annda kapta
bulunan toplam svnn hacmiyse, kimyasaln t annda k hz
k hz
Departure
rate =
ystd
# soutflow
(ak hz)rated
Vstd
concentration
in
t annda kaptaki
hz)rated.
= acontainer at time t b # (ak
soutflow
konsantrasyon
olur. Buna bal olarak (8) denklemi
ystd
dy
# (ak
hz)
hz)rated.
= (kimyasaln
schemicals geli
arrival
rated soutflow
dt
Vstd
(9)
(10)
halini alr. rnein, y pound, V galon ve t dakika olarak llyorsa, (10) denklemindeki
birimler
pound
pound pound
galon
=
dakika
dakika galon
dakika
olur.
RNEK 6
Petrol Rafinerisi Depolama Tank
Bir petrol rafinerisindeki bir depolama tank balangta iinde 100 lblik bir katk
malzemesi zlm olan 2000 galon mazot bulundurmaktadr. K hazrlklar iin, galon
bana 2 lb katk maddesi ieren mazot tanka 40 galon@dak hzla eklenmektedir. yice
656

2 lb/galon ieren 40 galon/dak
y lb/galon ieren 45 galon/dak

V
EKL 9.7 rnek 6daki depolama tank bir kt rn elde etmek

iin depolanm sv ile iine aktlan svy kartrmaktadr.
karm karm 45 galon@dak hzla dar pompalanmaktadr. lem baladktan 20

dakika sonra tanktaki katk maddesi miktar ne kadardr (ekil 9.7)?
zm
t annda tanktaki katk maddesinin miktar (pound olarak) y olsun. t = 0 iken
y = 100 olduunu biliyoruz. Herhangi bir t annda tanktaki mazotun ve zeltideki
katknn galon says
Vstd = 2000 gal + a40
gal
gal
- 45
b st(t mind
dak)
min
min
dak
dak
= s2000 - 5td gal.

dur. Bu nedenle,
Dar
Rateoran
out =
ystd
# outflow
ratehz
dar ak
Vstd
= a
=
y
b 45
2000 - 5t
(9) denklemi
Dar ak hz 45 gal@dak
ve y = 2000 5t dir.
45y
lb
.
2000 - 5t min
dak
Ayrca,
Rate
in = a2
eri
oran
gal
lb
b a40
b
gal
min
dak
= 80
lb
.
dak
min
(10) denklemi
dr. Karm ilemini modelleyen diferansiyel denklem, dakika bana pound olarak
dy
45y
= 80 2000 - 5t
dt
dir. Bu diferansiyel denklemi zmek iin nce onu standart formda yazarz:
dy
45
+
y = 80.
2000 - 5t
dt
Bylece, P(t) = 45@(2000 5t) ve Q(t) = 80 bulunur.
9.2
ntegrasyon arpan
45
ystd = e 1 P dt = e 1 2000 - 5t dt
= e -9 ln s2000 - 5td
= s2000 - 5td-9 .
2000 - 5t 7 0
dur. Standart denklemin iki tarafn da y(t) ile arparak integre etmek
s2000 - 5td-9 # a
s2000 - 5td-9
dy
45
+
yb = 80s2000 - 5td-9
2000 - 5t
dt
dy
+ 45s2000 - 5td-10 y = 80s2000 - 5td-9
dt
d
C s2000 - 5td-9y D = 80s2000 - 5td-9
dt
s2000 - 5td-9y =
80s2000 - 5td-9 dt
s2000 - 5td-9y = 80 #
s2000 - 5td-8
+ C.
s -8ds -5d
verir. Genel zm
y = 2s2000 - 5td + Cs2000 - 5td9 .
dur. t = 0 iken y = 100 olduundan Cnin deerini belirleyebiliriz:
100 = 2s2000 - 0d + Cs2000 - 0d9
C = -
3900
.
s2000d9
Balang deer probleminin zel zm

y = 2s2000 - 5td -
3900
s2000 - 5td9 .
s2000d9
dur. lem baladktan 20 dakika sonra tanktaki katk maddesi miktar

ys20d = 2[2000 - 5s20d] -
3900
[2000 - 5s20d]9 L 1342 lb.
s2000d9
dir.
ALITIRMALAR 9.2
Birinci Mertebe Lineer Denklemler
dy
dy
1. x
2. e x
+ y = e x, x 7 0
+ 2e x y = 1
dx
dx
3. xy + 3y =
sin x
,
x2
x 7 0
4. y + stan xdy = cos2 x,
-p>2 6 x 6 p>2
5. x
dy
1
+ 2y = 1 - x ,
dx
6. s1 + xdy + y = 2x
2x
2x
x 7 0
7. 2y = e x>2 + y
8. e y + 2e y = 2x
9. xy - y = 2x ln x
dy
cos x
= x - 2y, x 7 0
10. x
dx
ds
+ 4st - 1d2s = t + 1, t 7 1
11. st - 1d3
dt
657
658
12. st + 1d
ds
1
,
+ 2s = 3st + 1d +
dt
st + 1d2
13. sin u
dr
+ scos udr = tan u,
du
14. tan u
dr
+ r = sin2 u,
du
t 7 -1
0 6 u 6 p>2
0 6 u 6 p>2
25. Tuz karm Bir depoda balangta iinde 50 lb tuz zlm

olan 100 galon tuzlu su bulunmaktadr. Depoya 5 galon@dak hzla
iinde 2 lb@galon tuz bulunduran tuzlu su akmaktadr. Karm
kartrlarak niform tutulmakta ve depodan 4 galon@dak hzla
dar akmaktadr.
a. Tuz t annda depoya hangi hzla (pound@dak) girer?
b. t annda depodaki tuzlu suyun hacmi nedir?
c. t annda tuz hangi hzla (pound@dak) depoyu terk eder?
Balang Deer Problemlerini zmek

dy
15.
+ 2y = 3, ys0d = 1
dt
16. t
dy
+ 2y = t 3,
dt
17. u
dy
+ y = sin u,
du
18. u
dy
- 2y = u3 sec u tan u,
du
t 7 0,
ysp>2d = 1
u 7 0,
2
dy
ex
,
- 2sx 2 + xdy =
19. sx + 1d
x + 1
dx
20.
dy
+ xy = x,
dx
ysp>3d = 2
x 7 -1,
ys0d = 5
ys0d = -6
21. Aadaki eksponansiyel byme@bozunma balang deer

probleminde, diferansiyel denklemi P(x) = k ve Q(x) = 0 ile birinci mertebe bir lineer denklem gibi dnerek yyi tnin bir
fonksiyonu olarak znz.
dy
= ky
dt
sabit)
sk (k
constantd,
ys0d = y0
22. Aadaki balang deer probleminde uyu tnin bir fonksiyonu

olarak znz.
du
k
+ mu = 0
dt
pozitif sabitler)
sk (k
andvemmpositive
constantsd,
e. lem baladktan 25 dakika sonra depodaki tuz konsantrasyonunu bulun.

26. Karm problemi 200 galonluk bir deponun yars damtk su
ile doludur. t = 0 annda 0.5 lb@galon konsantre ieren bir zelti
5 galon@dak hzla depoya akmakta ve iyice kartrlan karm
3 galon@dak hzla geri ekilmektedir.
ys2d = 1
u 7 0,
d. Karm ilemini tanmlayan balang deer problemini yazn

ve zn.
us0d = u0
a. Birinci mertebe bir lineer denklem olarak.

b. Deikenlerine ayrlabilir bir denklem olarak
Teori ve rnekler
a. Depo ne zaman dolar?

b. Depo dolduu anda ka pound konsantre ierecektir?
27. Gbre karm Bir depoda 100 galon temiz su bulunmaktadr. 1 lb@gal zlebilir imen gbresi ieren bir zelti 1 galon@dak hzla depoya akmakta ve karm 3 galon@dak hzla depodan dar pompalanmaktadr. Depodaki maksimum gbre
miktarn ve maksimuma erimek iin gereken zaman bulun.
28. Karbon dioksit kirlilii Bir irketin ynetici konferans odasnda
balangta iinde karbon monoksit olmayan 4500 fit kp hava
vardr. t = 0 anndan itibaren, %4 karbon monoksit ieren sigara
duman 0.3 ft3@dak hzla odaya verilmeye balanr. Tavandaki
havalandrma oday havalandrr ve hava oday ayn hzla terkeder.
Odadaki karbon monoksit konsantrasyonunun %0.01e eritii
zaman bulun.
29. Kapal bir RL devresindeki akm Bir RL devresindeki anahtar
kapatldktan sonra, i akmnn durgun durum deerinin
yarsna ulamas ka saniye srer? Zamann ne kadar gerilim
uygulandna deil, R ve Lye bal olduuna dikkat edin.
30. Ak bir RL devresindeki akm Bir RL devresindeki akm
durgun durum deerine ulatnda anahtar alrsa, azalan
akm (aada grafii verilmitir), V = 0 olmak zere (5) denklemi olan
23. Aadaki denklemlerden herhangi biri doru mudur? Yantnz

aklayn.
1
1
a. x x dx = x ln x + C
b. x x dx = x ln x + Cx
L
L
24. Aadaki denklemlerden herhangi biri doru mudur? Yantnz
aklayn.
1
a. cos x
1
b. cos x
cos x dx = tan x + C
C
cos x dx = tan x + cos x
di
+ Ri = 0 ,
dt
denklemine uyar.
a. Denklemi zerek iyi tnin bir fonksiyonu olarak bulun.
b. Anahtar aldktan ne kadar sre sonra akm balangtaki
deerinin yarsna decektir?
c. t = L@R iken akmn deerinin I@e olduunu gsterin. (Bu
zamann nemi sonraki altrmada aklanacaktr.)
9.3
Euler Yntemi
659
c. i = V@Rnin (6) denkleminin bir sonucu olduunu ve

i = Ce(R@L)tnin
i
V
R
di
R
+ i = 0.
L
dt
denklemini saladn gsterin.
TARHSEL BYOGRAF
I
e
0
L
R
L
2
R
L
3
R
31. Zaman sabitleri Mhendisler L@R sabitine ekil 9.6daki devrenin zaman sabiti derler. Zaman sabitinin nemi, akmn
anahtar kapatldktan sonra zaman sabiti ierisinde son
deerinin %95ine ulamasndan ileri gelir (ekil 9.6). Yani, zaman sabiti, tek bir devrenin ne zaman dengeye geleceinin bir
lsdr.
a. (7) denkleminde t = 3L@Rye karlk gelen i deerini bulun ve
bunun durgun durun akm I = V@Rnin %95i olduunu gsterin.
b. Anahtar kapandktan 2 zaman sabiti sonra (yani t = 2L@R iken)
devreden durgun durum akmnn yaklak ne kadar akm
akacaktr?
32. rnek 5teki (7) denkleminin tretilii
V
di
R
a.
+ i =
L
L
dt
denkleminin zmnn
James Bernoulli
(16541705)
Bernoulli diferansiyel denklemi
dy
+ Psxdy = Qsxdy n .
dx
formundadr. n = 0 veya 1 ise Bernoulli denkleminin lineer
olduuna dikkat edin. nnin baka deerleri iin u = y1 n
dnm Bernoulli denklemini
du
+ s1 - ndPsxdu = s1 - ndQsxd .
dx
lineer denkleme dntrr. rnein,
dy
- y = e -x y 2
dx
denkleminde n = 2 dir. Bu nedenle u = y12 = y1 ve
du@dx = y2 dy@dx dir. Buradan, dy@dx = y2 du@dx =
u2 du@dx bulunur. Dnmleri orijinal denklemde yerine
yazmak
du
-u -2
- u -1 = e -x u -2
dx
veya buna denk olarak
V
i =
+ Ce -sR>Ldt .
R
du
+ u = -e -x .
dx
olduunu gsterin.
verir. Bu son denklem bal deiken (bilinmeyen) uya gre

lineer dir.
b. Then use the initial condition is0d = 0 to determine the value

of C. This will complete the derivation of Equation (7).

33. y - y = -y 2
35. xy + y = y
9.3
TARHSEL BYOGRAF
Leonhard Euler
(17031783)
-2
34. y - y = xy 2
36. x 2y + 2xy = y 3
Euler Yntemi
Bir y = (x, y), y(x0) = y0, balang deer problemi iin hemen bir zm gerekmiyor
veya tam zm bulamyorsak, uygun aralkta ynin x deerlerine karlk gelen yaklak
saysal deerlerinin bir tablosunu oluturmak iin bir bilgisayar kullanabiliriz. Byle bir
tabloya problemin saysal zm denir ve tabloyu oluturmak iin kullandmz yntem
saysal yntem adn alr. Saysal yntemler genellikle hzl ve hassastrlar ve kesin formller gereksiz, elde edilemez veya fazlasyla kark olduu durumlarda seilen yntemlerdir. Bu blmde, dier btn saysal yntemlerin tabann oluuran ve Euler yntemi
denilen bir saysal yntemi inceleyeceiz.
Euler Yntemi
Bir dy@dx = (x, y) diferansiyel denklemi ve bir y(x0) = x0 balang koulu verilmise,
y = y(x) zmne
veya
Lsxd = ysx0 d + ysx0 dsx - x0 d
or
lineerizasyonuyla yaklamda bulunabiliriz.
Lsxd = y0 + sx0 , y0 dsx - x0 d.
660
y L(x) y0 f(x0, y0)(x x0)

y y(x)
y0
(x0, y0)
y1 = L(x1) = y0 + (x0, y0) dx

x
x0
L(x) fonksiyonu x0 civarnda ksa bir aralkta y(x) zmne iyi bir yaklam verir (ekil
9.8). Euler ynteminin esas uzun bir aralkta eriye yaklamda bulunabilmek iin bir dizi lineerizasyonu bir araya getirmektir. Yntem aadaki ekilde ilemektedir.
(x0, y0) noktasnn zm erisinin zerinde olduunu biliyoruz. Bamsz deiken
iin yeni bir deeri x1 = x0 + dx olarak belirlediimizi varsayalm. (Diferansiyellerin tanmnda dx = x olduunu hatrlayn). dx artm kk ise
kesin zm erisi y = y(x1)e iyi bir yaklamdr. Bylece, kesinlikle zm erisi zerine
bulunan (x0, y0) noktasndan zm erisi zerindeki (x1, y(x1)) noktasnn ok yaknnda
bulunan (x1, y1) noktasn elde ettik (ekil 9.9).
(x1, y1) noktasn ve bu noktadan geen zm erisinin (x1, y1) eimini kullanarak,
ikinci bir adm atarz. x2 = x1 + dx alp,
EKL 9.8 y = y(x)in x = x0 daki

lineerizasyonu L(x)
y2 = y1 + (x1, y1) dx
deerini hesaplamak iin (x1, y1) den geen zm erisinin lineerizasyonunu kullanrz.
Bu, y = y(x) zm erisi zerindeki deerlere bir sonraki yaklam olan (x2, y2)yi verir
(ekil 9.10). Bu ekilde devam ederek, (x2, y2) eimli (x2, y2) noktasndan nc bir
adm atarak
y
(x1, L(x1))
y y(x)
y3 = y2 + (x2, y2) dx
(x1, y(x1))
nc yaklamn elde eder ve ilemi srdrrz. Tam olarak, diferansiyel denklemin

eim alannn ynn izleyerek zmlerden birine yaklamda bulunuyoruz.
ekil 9.10daki admlar kurma ilemini aklamak iin byk izilmitir bu nedenle
yaklam kaba gzkmektedir. Pratikte dx, lacivert eri kahverengiye yakn olacak ekilde
yeterince kk olacak ve eri boyunca iyi bir yaklam verecektir.
(x0, y0)
dx
x1 x0 dx
x0
RNEK 1
EKL 9.9 Birinci Euler adm y(x1)e

y1 = L(x1) ile yaklamda bulunur.
Euler Yntemini Kullanmak
Euler yaklamn kullanarak ve x0 = 0 ve dx = 0.1 alarak

y = 1 + y,
y(0) = 1
diferansiyel denklemine ilk y1, y2 ve y3 yaklamn bulun.

zm
y
Euler yaklam
(x3, y3)
(x2, y2)
(x1, y1)
x0 = 0, y0 = 1, x1 = x0 + dx = 0.1, x2 = x0 + 2dx = 0.2 ve x3 = x0 + 3dx = 0.3 tr.

First:
Birinci:
Hata
Second:
kinci:
Doru zm erisi
y y(x)
(x0, y0)
dx
0
x0
dx
x1
dx
x2
x3
EKL 9.10 y = (x, y), y(x0) = y0

balang deer probleminin zmne
Euler yaklamndaki adm. Genellikle
daha fazla adm kullanldnda ierilen
hatalar birikirler fakat burada gsterildii
kadar abartl deil.
Third:
nc:
y1 =
=
=
y2 =
=
=
y3 =
=
=
y0 + sx0 , y0 d dx
y0 + s1 + y0 d dx
1 + s1 + 1ds0.1d = 1.2
y1 + sx1, y1 d dx
y1 + s1 + y1 d dx
1.2 + s1 + 1.2ds0.1d = 1.42
y2 + sx2 , y2 d dx
y2 + s1 + y2 d dx
1.42 + s1 + 1.42ds0.1d = 1.662
rnek 1deki adm-adm ilem kolaylkla srdrlebilir. Tabloda bamsz deiken

iin eit aralklar kullanr ve bunlardan n tane retirsek,
x1 = x0 + dx
x2 = x1 + dx
o
xn = xn - 1 + dx.
9.3
Euler Yntemi
661
buluruz. Sonra zme yaklamlar hesaplarz:

y1 = y0 + sx0 , y0 d dx
y2 = y1 + sx1, y1 d dx
o
yn = yn - 1 + sxn - 1, yn - 1 d dx.
Adm says n istediimiz kadar byk olabilir, fakat n ok byk olursa hatalar ylabilir.
Euler yntemini bir bilgisayarda veya hesap makinesinde uygulamak kolaydr. Bir
bilgisayar program, x0 ve y0 deerlerini, adm says nyi ve adm bykl dxi girmemize olanak salayarak bir balang deer probleminin saysal zmlerinin bir tablosunu retir. Sonra, yukarda akland gibi, ardk bir ekilde yaklak zm deerlerini
hesaplar.
rnek 1deki deikenlerine ayrlabilir denklemi zerek, balang deer probleminin tam zmnn y = 2ex 1 olduunu buluruz. Bu bilgiyi rnek 2de kullanyoruz.
RNEK 2
Euler Ynteminin Doruluunu Aratrmak
Euler yntemini kullanarak, 0 x 1 aral zerinde

y = 1 + y,
y(0) = 1
balang deer problemini x0 = 0dan balayarak ve

(a) dx = 0.1
(b) dx = 0.05
alarak zn. Yaklamlar, tam zm olan y = 2ex 1in deerleri ile karlatrn.
zm
(a) Tablo 9.1deki yaklak deerleri retmek iin bir bilgisayar kullandk. Hata stunu, tam zm kullanarak bulunan yuvarlanmam deerlerden yuvarlanmam
Euler deerlerini kararak elde edilmitir. Sonra btn deerler drt ondalk
basamaa yuvarlanmtr.
TABLO 9.1 y = 1 + y, y(0) = 1in Euler zm,
adm bykl dx = 0.1

x
0
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
0.6
0.7
0.8
0.9
1.0
y (Euler)
1
1.2
1.42
1.662
1.9282
2.2210
2.5431
2.8974
3.2872
3.7159
4.1875
y (tam)
1
1.2103
1.4428
1.6997
1.9836
2.2974
2.6442
3.0275
3.4511
3.9192
4.4366
Hata
0
0.0103
0.0228
0.0377
0.0554
0.0764
0.1011
0.1301
0.1639
0.2033
0.2491
662

y
x = 1e ulatmzda (10 adm sonunda) hata, tam zmn %5.6s dr. Tam
zm erisi ile Tablo 9.1den elde edilen Euler zm noktalarnn bir izimi ekil
9.11de gsterilmektedir.
(b) Hatay azaltmann bir yolu adm bykln kltmektir. Tablo 9.2, adm
bykln 0.05e drp adm saysn iki katna karmakla elde edilen sonular
ve tam zmle karlatrmalarn gstermektedir. Tablo 9.1de olduu gibi btn
hesaplamalar yuvarlamadan nce yaplmtr. Bu defa x = 1e ulatmzda bal hata
sadece %2.9 dur.
4
3
2
y 2ex 1
TABLE 9.2 y = 1 + y, y(0) = 1in Euler zm,

0
EKL 9.11 y = 2ex 1in, Tablo 9.1de

gsterilen Euler yaklamlarnn nokta
izimi zerine yerletirilen grafii (rnek
2).
adm bykl dx = 0.05

x
y (Eule)
0
0.05
0.10
0.15
0.20
0.25
0.30
0.35
0.40
0.45
0.50
0.55
0.60
0.65
0.70
0.75
0.80
0.85
0.90
0.95
1.00
1
1.1
1.205
1.3153
1.4310
1.5526
1.6802
1.8142
1.9549
2.1027
2.2578
2.4207
2.5917
2.7713
2.9599
3.1579
3.3657
3.5840
3.8132
4.0539
4.3066
y (tam)
1
1.1025
1.2103
1.3237
1.4428
1.5681
1.6997
1.8381
1.9836
2.1366
2.2974
2.4665
2.6442
2.8311
3.0275
3.2340
3.4511
3.6793
3.9192
4.1714
4.4366
Hata
0
0.0025
0.0053
0.0084
0.0118
0.0155
0.0195
0.0239
0.0287
0.0340
0.0397
0.0458
0.0525
0.0598
0.0676
0.0761
0.0853
0.0953
0.1060
0.1175
0.1300
rnek 2de, daha fazla hassaslk elde etmek iin adm bykln daha da kltmek ekici olabilir. Ancak, her ek hesaplama sadece fazladan bilgisayar zaman gerektirmez,
ayrca hesaplamalardaki saylarn yaklak temsillerinden doan yuvarlama hatalarn da
arttrr.
Saysal hesaplamalar yaparken hata analizi ve hatay azaltmak iin aratrma yntemleri nemlidir, fakat bunlar daha ileri bir dersin konusudur. Diferansiyel denklemleri
alrken greceiniz gibi, Euler ynteminden daha hassas yntemler de vardr. Burada
bir gelitirmeyi ele alacaz.
9.3
TARHSEL BYOGRAF
Carl Runge
(18561927)
Euler Yntemi
663
Gelitirilmi Euler Yntemi

ki eimin ortalamasn alarak Euler yntemini gelitirebiliriz. nce, asl Euler yntemindeki
gibi ynyi buluruz fakat bunu zn ile gsteririz. Sonra, takip eden admda (xn 1, yn 1) yerine
(xn 1, yn 1) ile (xn, zn)nin ortalamasn alrz. Bylece, bir sonraki yn yaklamn
zn = yn - 1 + sxn - 1, yn - 1 d dx
yn = yn - 1 + c
sxn - 1, yn - 1 d + sxn , zn d
d dx.
2
kullanarak hesaplarz.
RNEK 3
Gelitirilmi Euler Ynteminin Doruluunu Aratrmak
Gelitirilmi Euler yntemini kullanarak, 0 x 1 aral zerinde

y = 1 + y,
y(0) = 1
balang deer problemini x0 = 0dan balayarak ve dx = 0.1 alarak zn. Yaklamlar,

tam zm olan y = 2ex 1in deerleri ile karlatrn.
zm
Tablo 9.3teki yaklak deerleri retmek iin bir bilgisayar kullandk. Hata stunu, tam zm kullanarak bulunan yuvarlanmam deerlerden yuvarlanmam Euler
deerlerini kararak elde edilmitir. Sonra btn deerler drt ondalk basamaa yuvarlanmtr.
TABLO 9.3 y = 1 + y, y(0) = 1in Euler zm,
adm bykl dx = 0.1

x
y (yuvarlanm
Euler)
y (tam)
Hata
0
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
0.6
0.7
0.8
0.9
1.0
1
1.21
1.4421
1.6985
1.9818
2.2949
2.6409
3.0231
3.4456
3.9124
4.4282
1
1.2103
1.4428
1.6997
1.9836
2.2974
2.6442
3.0275
3.4511
3.9192
4.4366
0
0.0003
0.0008
0.0013
0.0018
0.0025
0.0034
0.0044
0.0055
0.0068
0.0084
x = 1e ulatmzda (10 adm sonunda), bal hata yaklak %0.19 dur.

Tablo 9.1 ile Tablo 9.3 karlatrdmzda gelitirilmi Euler ynteminin asl Euler
ynteminden nemli lde daha doru olduunu grrz. En azndan y = 1 + y, y(0) = 1
balang deer problemi iin.
664
RNEK 4
Petrol Rafinerisi Depolama Tank
Blm 9.2, rnek 6da 2000-galonluk bir mazot tankna giren ve ayn zamanda dar
pompalanan bir katk maddesi karm problemini ele aldk. Tanakta t annda bulunan
katk maddesi y(t) olmak zere, analizle
45y
dy
= 80 ,
2000 - 5t
dt
ys0d = 100
balang deer problemini elde ettik. Soru y(20)yi bulmak idi. dt = 0.2 (veya 100 adm)
artm ile Euler yntemini kullanmak, y(20) 1344.3616 ile biten
ys0.2d L 115.55,
ys0.4d L 131.0298,
yaklamlarn verir. Tam zm olan y(20) 1342ye gre hata yaklak olarak %0.18
dir.
ALITIRMALAR 9.3
Euler Yaklamlarn Hesaplamak
16 altrmalarnda, verilen art byklyle Euler yntemini kullanarak verilen balang deer problemine yaplacak ilk yaklam
bulun. Kesin zm hesaplayn ve yaklamlarnzn hassasln
aratrn. Sonularnz drt ondalk basamaa yuvarlayn.
y
1. y = 1 - x , ys2d = -1, dx = 0.5
2. y = xs1 - yd, ys1d = 0, dx = 0.2
Euler Yntemi
3. y = 2xy + 2y,
ys0d = 3,
4. y = y 2s1 + 2xd,
T
T
5. y = 2xe x ,
ys -1d = 1,
ys0d = 2,
x
dx = 0.2
6. y = y + e - 2,
dx = 0.5
dx = 0.1
ys0d = 2,
dx = 0.5
7. y = y ve y(0) = 1 ise, dx = 0.2 ile Euler yntemini kullanarak

y(1)i hesaplayn. y(1)in tam deeri nedir?
8. y = y@x ve y(1) = 2 ise, dx = 0.2 ile Euler ynemini kullanarak
y(2)yi hesaplayn. y(2)nin tam deeri nedir?
9. y = y 2> 2x ve y(1) = 1 ise, dx = 0.5 ile Euler yntemini kullanarak y(5)i hesaplayn. y(5) in tam deerin nedir?
T 10. y = y e2x ve y(0) = 1 ise, dx = 1@3 ile Euler yntemini kullanarak y(2)yi hesaplayn. y(2)nin tam deeri nedir?
1316 altrmalarnda zmn verilen x* noktasndaki deerini bulmak iin belirtilen adm bykl ile Euler yntemini kullann. Tam
zmn x* noktasndaki deerini bulun.
2
13. y = 2xe x ,
ys0d = 2,
14. y = y + e x - 2,
15. y = 2x>y,
16. y = 1 + y 2,
17. y = 2y 2sx - 1d,

18. y = y - 1,
ys1d = 0,
dx = 0.2
(Tam zm iin Altrma 2e bakn)
x* = 1
x0 = 0,
x0 = 2,
x* = 3
x = 1

19-20 Altrmalarnda, Gelitirilmi Euler yntemini x0dan balayp
a. 0.2
b. 0.1
c. 0.05
adm bykl ile kullanarak elde edilen y(x*) yaklamnn

doruluunu karlatrn.
d. Adm bykl klrken hataya ne oduunu aklayn.
20. y = y - 1,
12. y = xs1 - yd,
x* = 1
dx = 0.1,
dx = 0.1,
ys2d = -1>2,
ys0d = 3,
11. y = 2ysx + 1d,
x* = 2
1718 altrmalarnda (a) balang deer probleminin tam

zmn bulun. Sonra, Euler yntemini x0dan balayp (b) 0.2, (c)
0.1 ve (d) 0.05 adm bykl ile kullanarak elde edilen y(x*)
yaklamnn doruluunu karlatrn.
19. y = 2y 2sx - 1d,
dx = 0.2
dx = 0.5,
ys0d = 1,
ys0d = 0,
11 ve 12 Altrmalarnda verilen balang deer problemine ilk

yaklam hesaplamak iin gelitirilmi Euler yntemini kullann.
Yaklamlar tam zmn deerleri ile karlatrn.
ys0d = 3,
ys0d = 2,
y 7 0,
x* = 1
dx = 0.1,
ys2d = -1>2,
x0 = 2,
(Tam zm iin Altrma 17ye bakn)

ys0d = 3,
x0 = 0,
x* = 1
x* = 3
9.4
Diferansiyel Denklemleri Grafik Olarak ncelemek

2124 altrmalarndaki diferansiyel denklemleri grafik olarak incelemek iin bir BCS kullann. Aratrmalarnza yardmc olmas iin
aadaki admlar izleyin.
a. Verilen xy-erevesinde diferansiyel denklemin bir eim alann
izin.
b. Diferansiyel denklemin genel zmn BCSnizin diferansiyel
denklem zcsn kullanarak bulun.
c. Keyfi C sabiti iin C = 2, 1, 0, 1 ve 2 deerlerini kullanarak
eim alannzn zerine zmleri izin.
d. [0, b] aralnda belirlenen balang koulunu salayan zm
bulun ve grafiini izin.
665
f. (e) kkn 8, 16 ve 32 alt aralk iin tekrarlayn. Bu Euler

yaklamn (e) kkndaki grafiinize ekleyin.
g. Dtt altrmada da Euler yaklamnn belirtilen x = b
noktasndaki (y(tam) y(Euler)) hatasn bulun. Yzde hatadaki
gelimeleri tartn.
21. y = x + y,
b = 1
ys0d = -7>10;
22. y = -x>y,
ys0d = 2;
-4 x 4,
-3 x 3,
y = ys2 - yd,
23. Lojistik bir denklem
0 x 4, 0 y 3; b = 3
24. y = ssin xdssin yd,
b = 3p>2
ys0d = 2;
-4 y 4;
-3 y 3; b = 2
ys0d = 1>2;
-6 x 6,
-6 y 6;
e. x-aralnn drt alt aral ile Euler saysal yaklamlarn

kullanarak balang deer problemine yaklam yapn ve (d)
kknda bulduunuz grafie Euler yaklamlarn da ekleyin.
9.4

Blm 4te unu rendik; birinci trevin iareti bize bir fonksiyonun grafiinin nerede
arttn ve nerede azaldn syler. kinci trevin iareti grafiin konkavln syler.
Trevlerin bir grafiin eklini nasl belirlediine dair bilgimizi diferansiyel denklemleri grafik olarak zmek iin gelitirebiliriz. Bunu yapmann balang fikri, faz dorusu
ve denge deeri kavramlardr. Bu kavramlara, diferansiyellenebilir bir fonksiyonun
trevi Blm 4te rendiimizden farkl bir bak asna gre sfr olduunda ne
olduunu inceleyerek ularz.
Denge Deerleri ve Faz Dorular

Kapal olarak trev alma yntemi ile
1
ln s5y - 15d = x + 1
5
denkleminin trevini aldmzda
dy
5
1
a
b
= 1.
5 5y - 15 dx
elde ederiz. y = dy@dxi zmekle y = 5y 15 = 5(y 3) buluruz. Bu durumda y sadece
ynin ( bal deiken ) fonksiyonudur ve y = 3 iin sfrdr.
Bir diferansiyel denklemde dy@dx sadece yye bal ise denkleme otonom diferansiyel
denklem denir. Otonom bir denklemde trev sfr olduunda neler olduunu inceleyelim.
TANIM
Denge Deerleri
dy@dx = g(y) bir otonom diferansiyel denklem ise dy@dx = 0 olduu y deerlerine
denge deerleri veya kararllk noktalar denir.
666
Bylece, denge deerleri, bal deikende deiikliin gzlenmedii, dolaysyla

ynin hareketsiz olduu noktalardr. Vurgu, Blm 4te rendiimiz gibi x deerlerinde
deil, dy@dx = 0 olduu y deerlerindedir.
RNEK 1
Denge Deerlerini Bulmak

dy
= s y + 1ds y - 2d
dx
otonom diferansiyel denkleminin denge deerleri y = 1 ve y = 2 dir.

rnek 1deki gibi bir otonom diferansiyel denklemin bir grafik zmn ina etmek
zere nce denklem iin bir faz dorusu olutururuz. Bu doru, y-ekseni zerinde denge
deerlerini ve dy@dx ile d2y@dx2nin pozitif ve negatif olduu aralklar gsteren bir
dorudur. Bu doru, zm erilerinin nerede ykseldiini, nerede alaldn ve
konkavln gsterir. Bunlar, Blm 4.4te bulduumuz ve bunlar yardm ile zm
erilerinin formllerini bulmadan ekillerini belirleyebildiimiz temel zelliklerdir.
RNEK 2
Bir Faz Dorusu ve zm Erileri izmek

dy
= s y + 1ds y - 2d
dx
denklemi iin bir faz dorusu izin ve bunu denklemin zmlerini izmek iin kullann.
zm
1.
y-eksenini temsil eden bir say dorusu izin ve dy@dx = 0 olduu y = 1 ve y = 2

deerlerini iaretleyin.
y
1
2.
y 0 ve y 0 olan aralklar belirleyin ve iaretleyin. Bu adm, Blm 4.3te

yaptmza benzemektedir, yalnz burada x-ekseni yerine y-eksenini iaretliyoruz.
y' 0
y' 0
1
y' 0
ynn iareti hakknda bildiklerimizi faz dorusunun kendisi zerinde zetleyebiliriz. y = 1in solundaki aralk zerinde y 0 olduundan, diferansiyel denklemin
1den daha kk bir y-deeri ile bir zm, bu deerden y = 1e doru artacaktr.
Bu bilgiyi, aralk zerine 1i iaret eden bir ok izerek gsteririz.
y
1
Benzer ekilde, y = 1 ile y = 2 arasnda y 0 dr, dolaysyla bu aralktaki bir

deer ile herhangi bir zm y = 1e doru azalacaktr.
9.4
3.
667
y 2 iin y 0 dr, dolaysyla 2den byk bir y-deerli bir zm buradan

snrsz olarak artacaktr.
Ksaca, xy-dzleminde y = 1 yatay dorusu altndaki zm erileri y = 1e
doru ykselirler. y = 1 ile y = 2 dorular arasndaki zm erileri y = 2den
y = 1e doru alalrlar. y = 2 zerindeki zm erileri y = 2den yukarya doru
ykselirler ve ykselmeyi srdrrler.
y n hesaplayn ve y 0 ve y 0 olan aralklar iaretleyin. y n bulmak iin
kapal trev almay kullanarak ynn xe gre trevini alrz:
y = s y + 1ds y - 2d = y 2 - y - 2
d
d
y =
s yd =
s y 2 - y - 2d
dx
dx
= 2yy - y
ynn forml
xe gre kapal trev

alnm
= s2y - 1dy
= s2y - 1ds y + 1ds y - 2d.
Bu formlden, y nn y = 1 de, y = 1@2 de ve y = 2 de iaret deitirdiini gryoruz. Bunlar faz dorusunda iaretleriz.
y' 0
y'' 0
y' 0
y'' 0
y' 0
y'' 0
y' 0
y'' 0
y
4.
y' 0
y'' 0
2
1
2
0
1
y' 0
y'' 0
y' 0
y'' 0
y' 0
y'' 0
EKL 9.12 rnek 2deki grafik zmler

denge deerlerinden geen y = 1 ve y = 2
yatay dorularn ierir.
1
2
xy-dzleminde zm erilerinin bir koleksiyonunu izin. y = 1, y = 1@2 ve y = 2

yatay dorular dzlemi, y ve y nn iaretlerini bildiimiz yatay bantlara ayrr. Bu
bilgiler her bir bantta zm erilerinin ykselip alalmasn ve x artarken nasl
bkldklerini gsterir (ekil 9.12).
y = 1 ve y = 2 denge dorular da zm erisidir (y = 1 ve y = 2 sabit
fonksiyonlar diferansiyel denklemi salar). y = 1@2 dorusundan geen zm erilerinin burada bir dnm noktas vardr. Konkavlk aaya doru olmaktan (dorunun stnde) yukarya doru olmaya (dorunun altnda) deiir.
Adm 2de ngrld gibi, aradaki ve alt banttaki zmler, x artarken y = 1
denge deerine yaklarlar. st banttaki zmler y = 2 deerinden yukar doru devaml olarak ykselirler.
Kararl ve Kararsz Dengeler

ekil 9.12ye, zellikle denge deerlerine yakn zm erilerinin davranna bir daha
bakn. Bir zm erisinin y = 1e yakn bir deeri var olduunda bu zm kararllkla
y = 1e ynelir; y = 1 kararl bir dengedir. y = 2 yaknndaki davran tam tersinedir:
denge zmnn dndaki btn zmler, x artarken y = 2den uzaklarlar. y = 2ye kararsz bir denge deriz. Bir zm bu deerde ise burada kalr fakat ne kadar kk olursa
olsun, bu deerden farkl ise zm uzaklar (Bazen noktann sadece bir tarafndaki bir
zm noktadan uzaklat iin denge deeri kararszdr).
imdi neye baktmz bilerek, bu davran bataki faz dorusu zerinde de grebiliriz. Oklar, solundakiler y = 1e doru olmak zere y = 2den uzaklarlar.
668
imdi, rnek 2deki yntemi kullanarak, diferansiyel denklem modellerinin zm

erilerinin bir ailesini izebileceimiz birka uygulama rnei veriyoruz.
Blm 7.5te, soutma iin Newton kanununu modelleyen
dH
= -ksH - HS d,
dt
k 7 0
diferansiyel denklemini analitik olarak zdk. Burada H, bir t annda bir nesnenin
scakl ve HS evreleyen ortamn sabit scakldr. Birinci rneimiz, zaman zerindeki
scaklk modelinin grafik davrann anlamak iin bir faz dorusu analizi kullanmaktadr.
RNEK 3
dH
0
dt
dH
0
dt
H
15
EKL 9.13 rnek 3teki soutmada

Newton Kanunu iin faz dorusu
inaasndaki ilk adm. Scaklk, uzun bir
srete, denge deerine (evreleyen ortam)
doru gider.
dH
0
dt
dH
0
dt
d2H
0
dt2
d2H
0
dt2
H
15
EKL 9.14 rnek 3teki soutmada

Newton Kanunu iin tam faz dorusu.
orba Soutmak
Bir kap scak orba bir odadaki bir masa zerine konursa kaptaki orbann scaklna ne
olur? orbann souduunu biliyoruz, fakat zamann bir fonksiyonu olarak, tipik bir
scaklk erisi nasl gzkr?
zm
evreleyen ortamn scaklnn sabit ve 15C olduunu varsayn. Bu durumda
scaklk farkn H(t) 15 olarak ifade edebiliriz. Hyi tnin trevlenebilir bir fonksiyonu
olarak kabul edersek, Newton soutma kanununa gre
dH
= -ksH - 15d
dt
(1)
olacak ekilde bir k 0 orant sabiti vardr. (H 15 iken negatif bir trev vermesi iin
eksi k).
H = 15 iken dH@dt = 0 olduundan, 15C scakl bir denge deeridir. H 15 ise (1)
Denklemi, (H 15) 0 ve dH@dt 0 olduunu syler. Nesne oda scaklndan daha
scak ise souyacaktr. Benzer ekilde, H 15 ise (H 15) 0 ve dH@dt 0 dr. Oda
scaklndan souk olan bir nesne snacaktr. Bylece, (1) Denklemi ile tanmlanan
davran, scakln nasl davranmas gerektii sezgimizle uyuur. Bu gzlemler, ekil
9.13 teki balang faz dorusu diyagramnda tespit edilmitir. H = 15 deeri kararl bir
dengedir.
(1) Denkleminin iki tarafnn tye gre trevini alarak zm erilerinin konkavlklarn belirleriz:
d dH
d
a b =
s -ksH - 15dd
dt dt
dt
d 2H
dH
= -k
.
2
dt
dt
H
Balang
scakl
evreleyen
ortamn
scakl
15
Balang
scakl
t
EKL 9.15 Scaklk-zaman.

Balang scakl ne olursa olsun,
Nesnenin H(t) scakl, evreleyen
ortamn scakl, 15Cye doru gider.
k negatif olduundan, dH@dt 0 iken d2H@dt2 pozitif ve dH@dt 0 iken negatiftir.

ekil 9.14 bu bilgileri faz dorusuna ekler.
Tamamlanm faz dorusu unu gsterir: nesnenin scakl 15C denge scaklnn
zerinde ise H(t)nin grafii azalan ve yukarya konkav olacaktr. Scaklk 15Cnin
(evreleyen ortam scakl ) altnda ise H(t)nin grafii artan ve aaya konkav olacaktr.
Bu bilgileri, tipik zm erilerini izmek iin kullanrz (ekil 9.15).
ekil 9.15teki st zm erisinden, bir nesne sourken, dH@dt sfra yaklatndan
souma hznn yavaladn grrz. Bu gzlem, Newton souma kanunu iinde sakldr
ve diferansiyel denklemde ierilir, fakat zaman ilerledike grafikteki dzleme olayn
grsel bir temsilini hemen vermektedir. Grafiklerden fiziksel davranlar ayrt etmek,
gerek-dnya sistemlerini anlamak iin kuvvetli bir aratr.
9.4
RNEK 4
669
Bir Diren Kuvveti Altnda Bir Cismin Dn ncelemek
Galileo ve Newton hareket eden bir cismin karlat momentumdaki deiim orannn
cisme etkiyen net kuvvet ile orantl olduunu gzlediler. Matematik terimlerle, F kuvvet,
m ve y cismin ktlesi ve hz olmak zere
F =
d
smyd
dt
(2)
Yakt yakan bir rokette olduu gibi, cismin m ktlesi zamanla deiiyorsa (2) denkleminin sa taraf, arpm Kuraln kullanarak
m
Fr k
dy
dm
+ y
dt
dt
eklinde yazlr. Halbuki birok durumda m sabittir, dm@dt = 0dr ve (2) Denklemi Newtonun ikinci hareket kanunu olarak bilinen
F = m
y0
dy
dt
veya
or
F == ma
ma,
(3)
basit formunu alr.

Serbest dmede, yerekiminden dolay sabit ivme g ile gsterilir ve dmekte olan
cisme aaya doru etkiyen bir kuvvet, yerekiminden dolay itici g
pozif y
Fp = mg
Fp mg
EKL 9.16 Yerekimi etkisi altnda, hzla

orantl olduu kabul edilen bir diren
kuvveti ile den bir nesne.
dir. Halbuki, hava iinde den gerek bir cismi rnein ok yksekten den bir madeni
para veya daha da yksekten den bir parat dnrsek bir noktadan itibaren hava
direncinin d hznn bir etkeni olduunu biliriz. Serbest dmenin daha gereki bir
modeli, ekil 9.16daki ematik diyagramda bir Fr kuvveti ile gsterildii gibi hava
direncini ierecektir.
Ses hznn olduka altnda dk hzlar iin fiziksel deneyler, Frnin yaklak olarak
cismin hz ile orantl olduunu gstermitir. Bu nedenle dmekte olan bir cisim zerindeki net kuvvet
F = Fp Fr
olup, bu
m
dy
= mg - ky
dt
dy
k
= g - m y.
(4)
dt
verir. Bu diferansiyel denklemi zen hz fonksiyonlarn incelemek iin bir faz dorusu kullanabiliriz.
(4) Denkleminin sa tarafn sfra eitlemekle elde edilen denge noktas
mg
.
y =
k
dy
0
dt
dy
0
dt
mg
k
EKL 9.17 rnek 4 iin balang faz

dorusu.
dr. Cisim, balangta bundan daha hzl hareket ediyorsa dy@dt negatiftir ve cisim yavalar. Cisim, mg@knin altnda bir hzla hareket ediyorsa dy@dt 0 dr ve cisim hzlanr. Bu
gzlemler ekil 9.17deki balang faz dorusu diyagramnda tespit edilmitir.
(4) Denkleminin iki tarafnn tye gre trevini alarak zm erilerinin konkavlklarn belirleriz:
d
k
k dy
d 2y
=
ag - m yb = - m
.
2
dt
dt
dt
670
dy
0
dt
dy
0
dt
d2y
0
dt2
d2y
0
dt2
y mg@k iken d2y@dt2 0 ve y mg@k iken d2y@dt2 0 olduunu grrz. ekil 9.18,
bu bilgileri faz dorusuna ekler. Newton soutma kanunundaki faz dorusuna (ekil 9.14)
benzerlie dikkat edin. zm erileri de ayn ekilde benzerdir (ekil 9.19).
ekil 9.19 iki tipik zm erisi gstermektedir. Balang hz ne olursa olsun, cismin hznn y = mg@k limit hzna doru gittiini grrz. Bu deere, kararl bir denge
noktas, cismin son hz denir. Hava akrobatlar, de kar olan vcut alanlarn deitirerek son hzlarn 95 mil@snden 180 mil@sn kadar deitirebilirler.
mg
k
EKL 9.18
dorusu.
rnek 4 iin tamamlanm faz
RNEK 5
Snrl Bir evre inde Nfus Bymesini ncelemek
Blm 7.5te nfus bymesini stel deiim modelini kullanarak inceledik. Yani, P
bireylerin saysn temsil ediyorsa ve ayrlanlarla gelenleri ihmal edersek,birim zamanda
kii bana doum oran eksi lm oran k 0 olmak zere
dP
= kP,
dt
Balang
hz
y
mg
k
dir. Doal evrenin yaam srdrmek iin snrl sayda kaynaklar bulunduundan, sadece maksimum bir M nfusunun barndrlabileceini kabul etmek anlamldr. Nfus bu limit nfusa veya tanabilir kapasiteye yaklarken, kaynaklar azalr ve k byme oran
der. Bu davran sergileyen basit bir bant, r 0 bir sabit olmak zere
mg
k
k = r(M P)
Balang
hz
dir. P deeri M ye doru artarken knin azaldna ve P M iken knin negatif olduuna
dikkat edin. (5) Denkleminde k yerine r(M P) yazmak
EKL 9.19 rnek 4teki tipik hz erileri.

y = mg@k deeri son hzdr.
dP
0
dt
dP
0
dt
P
0
EKL 9.20
dorusu.
6 Denklemi iin balang faz
dP
0
dt
d2P
0
dt2
dP
0
dt
d2P
0
dt2
d2P
0
dt2
P
M
2
(5)
EKL 9.21 Lojistik byme iin

tamamlanm faz dorusu (Denklem 6).
dP
= rsM - PdP = rMP - rP 2 .
dt
(6)
diferansiyel denklemini verir. (6) Denklemi ile verilen model lojistik byme olarak
bilinir.
(6) Denkleminin faz dorusunu inceleyerek nfusun zamanla davrann tahmin edebiliriz. Denge deerleri P = M ve P = 0 dr. 0 P M ise dP@dt 0 ve P M ise
dP@dt 0 olduunu grebiliriz. Bu gzlemler ekil 9.20deki faz dorusu zerine
kaydedilmitir.
(6) Denkleminin iki tarafnn tye gre trevini alarak nfus erilerinin konkavlklarn belirleriz:
d 2P
d
=
srMP - rP 2 d
2
dt
dt
dP
dP
= rM
- 2rP
dt
dt
dP
= rsM - 2Pd
.
dt
(7)
P = M@2 ise d2P@dt2 = 0 dr. P M@2 ise (M 2P) ve dP@dt pozitiftir dolaysyla
d2P@dt2 0 dr. M@2 P M ise (M 2P) 0, dP@dt 0 ve d2P@dt2 0 dr. P M
ise hem (M 2P) hem de dP@dt negatiftir dolaysyla d2P@dt2 0 dr. Bu bilgiyi faz
dorusuna ekleriz ( ekil 9.21).
9.4
671
P = M@2 ve P = M dorular tP-dzleminin birinci blgesini, dP@dt ve d2P@dt2nin

iaretlerini bildiimiz yatay bantlara ayrr. Her bir bantta zm erilerinin nasl artp
azaldn ve zaman getike nasl bkldklerini biliyoruz. P = 0 ve P = M denge
dorularnn ikisi de nfus erileridir. P = M@2yi kesen nfus erilerinin burada, kendilerine sigma ekli (S harfi gibi iki yne bklm) veren birer dnm noktas vardr.
ekil 9.22 tipik nfus erilerini gstermektedir.
P
Snr
Nfus
Nfus
M
2
Zaman
EKL 9.22
rnek 5teki nfus erileri
ALITIRMALAR 9.4
Faz Dorular ve zm Erileri
18 altrmalarnda,
a. Denge deerlerini belirleyin. Hangileri kararl, hangileri
kararszdr?
b. Bir faz dorusu kurun. y ve y nn iaretlerini belirtin.
c. birka zm erisi izins.
dy
= s y + 2ds y - 3d
1.
dx
3.
dy
= y3 - y
dx
5. y = 2y,
y 7 0
7. y = s y - 1ds y - 2ds y - 3d
2.
dy
= y2 - 4
dx
4.
dy
= y 2 - 2y
dx
6. y = y - 2y,
3
8. y = y - y
y 7 0
Nfus Byme Modelleri

912 altrmalarndaki otonom diferansiyel denklemler nfus art
modellerini temsil etmektedir. Her bir altrmada, farkl P(0)
balang deerleri kullanarak (rnek 5teki gibi) P(t)nin zm
erilerini izmek iin, bir faz dorusu analizi kullann.
9.
11.
dP
= 1 - 2P
dt
10.
dP
= Ps1 - 2Pd
dt
dP
= 2PsP - 3d
dt
12.
dP
1
= 3Ps1 - Pd aP - b
2
dt
13. rnek 5in dramatik devam Bir tr salkl bir topluluun snrl bir ortam iinde oaldn ve halihazrdaki P0 topluluunun M0 tanabilir kapasite deerine olduka yakn olduunu varsayn. Bir tatl su glnde yaayan bir balk topluluunu hayal
edebilirsiniz. Aniden, Mount St. Helen volkanik pskrmesi gibi,
bir felaket gl kirletir ve balklarn gereksinim duyduu
yiyecek ve oksijenin nemli bir blmn yok eder. Sonu,
M0dan nemli lde kk olan yeni bir M1 tanabilir kapasitesi ile yeni bir ortamdr. Felaketten belirli bir sre nceden balayarak balk topluluunun ortamdaki deiime tepkisini gsteren
bir nce-ve-sonra erisi izin.
14. Bir topluluu kontrol etmek Bir lkedeki balk ve av departman karaca nfusunu kontrol etmek iin bir avlanma izin belgesi
datmay planlamaktadr (bir belge iin bir karaca). Karaca nfusu belirli bir seviyesinin altna derse karaca neslinin tkenecei
bilinmektedir. Ayrca, karaca nfusunun M tanabilir kapasitesinin stne kmas durumunda da nfusun hastalklar ve yetersiz
beslenme nedeni ile M tanabilir kapasitesine doru decei bilinmektedir.
a. Zamann bir fonksiyonu olarak karaca nfusunun byme
orannn aadaki modelinin anlamlln tartn.
dP
= rPsM - PdsP - md ,
dt
Burada, P karaca nfusu ve r de pozitif orant sabitidir.
672

b. Bu modelin dP@dt = rP(M P) lojistik modelinden farkn
aklayn. Lojistik modelden daha iyi yada daha kt mdr?
b. X ve X nn iaretlerini belirten bir faz dorusu kurun.
c. Her t iin P M ise lim t: q Pstd = M . olduunu gsterin.
c. Temsili zm erileri izin.
d. Her t iin P M ise ne olur?
d. Bilginin en hzl yayld X deerini ngrn. Sonunda,

bilgiyi ka kii renir.
e. Diferansiyel denklemin zmn tartn. Modelin denge

noktalar nelerdir? Pnin kararl-durum deerinin Pnin balang deerlerine balln aklayn. Yaklak olarak ka av
izni datlmaldr?
Uygulamalar ve rnekler
15. Hava dalgc m ktleli bir cisim durgun halden yerekimi etkisi
ile dmekte ise hznn karesi ile orantl bir hava direnci ile
karlar. Bu durumda, dn t. saniyesinde cismin hz, k cismin aerodinamik yapsna ve havann younluuna bal bir sabit
olmak zere.
m
dy
= mg - ky 2,
dt
k 7 0
a. Modelin anlamlln tartn.
19. Bir RL-devresindeki akm ekildeki diyagram, toplam direnci

sabit R ohm ve bir sarm olarak gsterilen z indktans da sabit L
henri olan bir elektrik devresini temsil etmektedir. a ve b ular,
sabit V voltluk bir elektrik kaynan biletirecek ekilde kapatlabilen, bir anahtar vardr.
Byle bir devre iin, V = Ri, Ohm yasas deitirilmelidir.
Deitirilmi hali
L
di
+ Ri = V ,
dt
ile verilir. Burada i akmn amper olarak iddeti ve t saniye olarak

zamandr. Bu denklemi zerek, anahtar kapandktan sonra akmn nasl akacan bulabiliriz.
denklemini salar (Dn, hava younluu deiiminden etkilenmeyecek kadar ksa olduunu varsayyoruz).
V
a. Denklem iin bir faz dorusu izin.

Anahtar
b. Tipik bir hz erisi izin.

c. 160-lb lik (mg = 160) bir hava dalgc iin zaman saniye ve
mesafe feet olmak zere knin tipik bir deeri 0.005 tir.
Dalgcn son hz nedir?
16. 2Y ile orantl diren m ktleli bir cisim y0 ilk hz ile dikey
olarak aaya doru frlatlmtr. Kar direncin, hzn karekk
ile orantl olduunu varsayn ve bir grafik analizi ile son hz bulun.
17. Yelkencilik Bir yelkenli, 50 lb lik sabit bir kuvvet salayan rzgarn etkisi ile dz bir rota zerinde yol almaktadr. Bunun
dnda yelkenliye etkiyen tek kuvvet suyun direncidir. Diren
kuvveti saysal olarak yelkenli hznn be katna eittir ve ilk hz
1 ft @sn dir. Bu rzgar altnda yelkenlinin maksimum hz, saniye
bana feet olarak nedir?
18. Bilginin yaylmas Sosyolojistler, teknolojik bir gelime veya
kltrel bir ilgi gibi, bir bilgi parasnn bir topluluk arasnda
yaylmas demek olan ve sosyal difzyon denen bir doal olay
kabul ederler. Topluluun bireyleri iki snfa ayrlabilir: Bilgiyi
bilenler ve bilmeyenler. Bykl bilinen sabit bir toplulukta,
difzyon orannn, bilgiyi bilenler kere bilmeyenler arpm ile
orantl olduunu kabul etmek anlamldr. N kiilik bir toplulukta
bilgiyi bilen bireylerin says X ise, sosyal difzyon iin matematik bir model
dX
= k X sN - X d ,
dt
ile verilir. Burada t gn olarak zaman temsil etmektedir ve k pozitif bir sabittir.
RL-devresindeki anahtarn t = 0 annda kapatldn kabul

ederek, zm erilerini izmek iin bir faz dorusu analizi kullann. t
iken akma ne olur? Bu deere kararl-durum
zm denir.
20. ampuan iindeki inci Bir incinin, ampuan gibi, youn bir sv
iinde, dne kar ve hzyla orantl bir srtnme kuvveti altnda battn varsayn. Ayrca, ampuandan dolay bir kaldrma
kuvvetinin etkidiini varsayn. Archimedes prensibine gre, kaldrma kuvveti inci tarafndan yer deitirilen svnn arlna
eittir. ncinin ktlesi iin m ve alalrken inci tarafndan yer deitirilen ampuann ktlesi iin P kullanarak, aadaki admlar
tamamlayn
a. ekil 9.16daki gibi, batmakta olan inciye etki eden kuvvetleri
gsteren ematik bir diyagram izin.
b. ncinin hz iin, zamann bir fonksiyonu y(t)yi kullanarak,
incinin hzn batmakta olan bir cismin hz olarak modelleyen
bir diferansiyel denklem yazn.
c. y ve y nn iaretlerini gsteren bir faz dorusu kurun.
d. Tipik zm erileri izin.
e. ncinin son hz nedir?
9.5
9.5
673

imdi, almakta olduumuz diferansiyel denklemlerin uygulamasna bakacaz. lk
uygulama, bir doru zerinde hareketine kar bir kuvvet etkisi altnda hareket eden bir
cismi incelemektedir. kincisi, yiyecek elverililii veya baka yaamsal kaynaklar gibi,
evrenin byme zerine koyduu snrlamalar hesaba katan bir nfus byme modelidir.
Sonuncu uygulama, ikinci bir eri ailesindeki her eriyi dik olarak (yani, dik a ile) kesen bir eriyi yada erileri konu alr.
Hzla Orantl Diren

Baz durumlarda, durmaya hazrlanan bir araba gibi, hareket eden bir cimin karlat
direncin cismin hz ile orantl olduunu farz etmek anlamldr. Cisim ne kadar hzl ilerlerse, ileri doru gidii, iinden getii hava tarafndan o kadar fazla engellenir. Bunu
matematiksel terimlerle aklamak iin cismi, bir koordinat ekseninde hareket eden ve bir
t anndaki konumu s ve hz y olan bir m ktlesi olarak resmederiz. Newtonun ikinci
hareket kanunundan harekete kar direnen kuvvet
dy
Kuvvet = ktle ivme = m
dt
dir. Diren kuvvetin hzla orantl olduu varsaymn
m
dy
= -ky
dt
veya
or
dy
k
= -my
dt
sk 7 0d.
yazarak ifade edebiliriz.

Bu, stel deiimi temsil eden, deikenlerine ayrlabilir bir diferansiyel denklemdir. t = 0
annda y = y0 balang koulu ile denklemin zm (Blm7.5)
(1)
y = y0e(k@m)t
dir.
(1) denkleminden ne renebiliriz? Hereyden nce, m ktlesi Lake Eriedeki 20.000 tonluk tekne gibi byk bir deerse, hzn sfra ulamasnn uzun sreceini grrz (ynin
kk olmas iin denklemin ssndeki kt@myi yeterince byk yapacak t byk olmaldr). Daha fazlasn, s konumunu t zamannn bir fonksiyonu olarak bulmak iin denklemi
integre etmekle renebiliriz.
Bir cismin durmaya hazrlandn ve zerine etkiyen tek kuvvetin sratiyle orantl
bir diren olduunu varsayalm. Durana kadar ne kadar yol alr? Bunu bulmak iin, (1)
Denklemiyle balar ve
ds
= y0 e -sk>mdt ,
ss0d = 0.
dt
balang deer problemini zeriz. tye gre integre etmek
y0 m -sk>mdt
s = e
+ C.
k
verir. t = 0 iken s = 0 koymak ise
y0 m
y0 m
ve
+ C
and
C =
.
0 = k
k
verir.
674
Dolaysyla cismin t anndaki konumu

sstd = -
y0 m
y0 m -sk>mdt
y0 m
=
e
+
s1 - e -sk/mdt d.
k
k
k
(2)
bulunur. Cismin ne kadar uzakta duracan bulmak iin, s(t)nin t

iken limitini buluruz. (k@m) 0 olduu iin, t
iken e(k@m)t 0 olduunu biliyoruz, bylece
lim sstd = lim
t: q
t: q
y0 m
s1 - e -sk>mdt d
k
y0 m
y0 m
.
s1 - 0d =
k
k
bulunur. yani
y0m
Alnan mesafe =
k
(3)
olur.
Elbette bu ideal bir deerdir. Sadece matematikte, zaman sonsuza uzayabilir. y0m@k
says sadece bir st snrdr (yine de yararl bir snr). Gerek hayatla en azndan bir yerde
uyuur m bykse, cismi durdurmak iin ok fazla enerji gerekir. Bu, okyanus gemilerinde neden rmorkr bulundurulmas gerektiini aklar. Allm tasarml herhangi
bir gemi bir kzaa idare edilebilecek bir hzla geerse, duramadan iskeleye arpar.
RNEK 1
ngiliz sisteminde, ktle ktle-pound
olarak llr. Yani, gravitasyon sabitinin
32 ft@sn2 olduunu kabul ederek
Pound = klte-pound 32
dir.
Bir Buz Patenci
192 lblik bir buz patenci iin, (1) denklemindeki k sabiti 1@3 ktle@ponud civarnda ve
m = 6 ktle@pounddur. Patencinin 11 ft@snden (7.5 mil/sa) 1 ft@snye inmesi ne kadar
srer? Tamamen durmadan nce patenci ne kadar ilerler?
zm
Birinci soruyu (1) denkleminden tyi zerek yantlarz:

k = 1@3, m = 6,
y0 = 11, y = 1 ile (1)
Denklemi
11e -t>18 = 1
e -t>18 = 1>11
-t>18 = ln s1>11d = -ln 11
t = 18 ln 11 43 sn
kinici soruyu (3) denklemiyle yantlarz:
y0m 116
Alnan mesafe =
=
k
1@3
= 198 ft
Nfus Bymesini Modellemek

Blm 7.5te nfus bymesini stel Deiim Kanunu ile modelledik:
dP
= kP,
dt
Ps0d = P0
9.5
675
Burada, P, t anndaki nfus, k 0 sabit byme oran ve P0, t = 0 anndaki nfus

bykldr. Blm 7.5te bu model iin P = P0ekt zmn bulduk. Fakat, iaret
edilmesi gereken bir konu Model ne kadar iyidir? dir
Modelin bir deerlendirmesine balamak iin, stel byme diferansiyel denkleminin
sylediine dikkat edin:
dP>dt
= k
(4)
P
ifadesi bir sabittir. Bu orana bal byme oran denir. imdi, Tablo 9.4 1980 den 1989
ylna kadar dnyann yl ortasndaki nfusunu gstermektedir. dt = 1 ve dP P alarak
tablo 4ten (4) Denklemindeki bal byme orannn 0.017 sabiti olduunu grrz.
Bylece, t = 0n 1980i, t = 1in 1981i v.s. temsil ettii tablo 4teki verileri temel alarak
dnya nfusu aadaki ekilde modellenebilir:
dP
Diferansiyel denklem: = 0.017 P
dt
Balang koulu:
P(0) = 4454
TABLO 9.4 Dnya nfusu (yl ortas)
Yl
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
Dnya nfusu (198099)
Nfus
(milyon)
4454
4530
4610
4690
4770
4851
4933
5018
5105
5190
P>P
76>4454
80>4530
80>4610
80>4690
81>4770
82>4851
85>4933
87>5018
85>5105
L
L
L
L
L
L
L
L
L
0.0171
0.0177
0.0174
0.0171
0.0170
0.0169
0.0172
0.0173
0.0167
6000
Kaynak: U.S. Bureau of the Census (Sept., 1999): www.census.gov>
ipc> www> worldpop.html.
P 4454e0.017t
5000
4000
10
20
EKL 9.23 P = 4454e0.017tnin t = 19 iin

zmnn, Dnyann 1999daki
nfusundan birazck fazla olan 6152.16
Bu balang deer probleminin zm P = 4454e0.017t nfus fonksiyonunu verir. zm, 1999 ylnda (yani t = 19) yl ortasnda dnya nfusunu 6152 milyon veya 6.15 milyar olarak ngrmektedir (ekil 9.23) . Bu, U.S. Bureau of the Census (Nfus Saym Brosu) (Table 9.5) tarafndan verilen gerek nfus 6001 milyon dan biraz daha fazladr.
Byme orannda bir deiim olup olmadn grmek iin daha gncel verileri inceleyelim.
Tablo 9.5, 1990 dan 2002 ylna kadar dnya nfusunu gstermektedir. Tablodan,
bal byme orannn pozitif olduunu fakat nfus artarken, evresel, ekonomik ve baka
676
nedenlerden dolay kldn gryoruz. Ortalama olarak, byme oran 1990 dan
2002 ylna kadar ylda yaklak 0.0003 azalmaktadr. Yani, (4) Denklemindeki knin
grafii, r = 0.0003 negatif eimi ile doruya yakndr. Blm 9.4, rnek 5te daha
gereki olan
dP
= rsM - PdP,
dt
(5)
lojistik byme medelini nerdik. Burada M, evrenin uzun bir sre dayanabilecei
maksimum nfus veya tanabilir kapasitedir. (5) Denklemini stel model ile
karlatrmakla, k = r(M P) ifadesinin, bir sabit yerine nfusun lineer olarak azalan bir
fonksiyonu olduunu grrz. (5) Denklemindeki lojistik modelin grafiksel zm erileri Blm 9.4te elde edilmiti, ekil 9.24te (tekrar) gsterilmektedir. Grafikte una
dikkat edin; P M ise nfus Mye doru artar. P M ise byme oran negatif olacaktr
(r 0, M 0 olduundan) ve nfus azalr.
TABLO 9.5 Yakn zaman Dnya nfusu
Nfus
(milyon)
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
5275
5359
5443
5524
5605
5685
5764
5844
5923
6001
6079
6152
6228
?
84>5275
84>5359
81>5443
81>5524
80>5605
79>5685
80>5764
79>5844
78>5923
78>6001
73>6079
76>6152
Snr
nfus
P>P
L
L
L
L
L
L
L
L
L
L
L
L
?
0.0159
0.0157
0.0149
0.0147
0.0143
0.0139
0.0139
0.0135
0.0132
0.0130
0.0120
0.0124
Nfus
Yl
M
2
Zaman
EKL 9.24 dP@dt = r(M P)P Lojistik nfus modelinin

zm erileri.
Kaynak: U.S. Bureau of the Census (Sept., 2003):

www.census.gov> ipc> www> worldpop.html.
RNEK 2
Bir Ay Nfusunu Modellemek
Bir ulusal parkn, en ok 100 boz ayy barndrma yetisinde olduu biliniyor. u anda
parkta on ay vardr. Nfusu, r = 0.001 olmak zere, bir lojistik diferansiyel denklem ile
modelliyoruz (ok kk nfus seviyeleri iin modelin gvenilir sonular vermemesi ihtimaline ramen).
9.5
677
(a) Diferansiyel denklem iin bir eim alan izin ve tanmlayn.

(b) 20 yl iinde nfus bykln ngrmek iin dt = 1 adm bykl ile Euler
yntemini kullann.
(c) Nfus iin bir P(t) lojistik byme analitik zm bulun ve grafiini izin.
(d) Ay nfusu ne zaman 50ye ulaacaktr?
M 100
zm
50
(a) Eim alan. Tanabilir kapasite 100 dr, dolaysyla M = 100dr. Aradmz zm,
aadaki diferansiyel denklemin bir zmdr;
t
dP
= 0.001s100 - PdP
dt
EKL 9.25 Lojistik diferansiyel denklem

iin bir eim alan
dP>dt = 0.001s100 - PdP (rnek 2).
ekil 9.25, bu diferansiyel denklem iin bir eim alan gstermektedir. P = 100de bir
yatay asimptot var gibi gzkmektedir. zm erileri, stten bu seviyeye doru
alalrlar, alttan bu seviyeye ykselirler.
(b) Euler yntemi. dt = 1 adm bykl, t0 = 0, P(0) = 10 ve
dP
= st, Pd = 0.001s100 - PdP,
dt
ile
Pn = Pn 1 + 0.001(100 Pn 1)Pn 1
tekrarlama formln kullanarak Tablo 9.6daki yaklamlar elde ederiz.
TABLO 9.6 dP>dt = 0.001s100 - PdP,

Ps0d = 10 , adm bykl dt = 1
t
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
P
100
80
60
(20, 43.8414)
40
20
0
20
40
60
80 100 120 140
EKL 9.26 dP@dt = 0.001(100 P)P,

P(0) = 10, adm bykl dt = 1in
zm iin Euler yaklam
lojistik diferansiyel
P (Euler)
10
10.9
11.8712
12.9174
14.0423
15.2493
16.5417
17.9222
19.3933
20.9565
22.6130
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
P (Euler)
24.3629
26.2056
28.1395
30.1616
32.2680
34.4536
36.7119
39.0353
41.4151
43.8414
20 yl sonunda yaklak 44 boz ay vardr. ekil 9.26, dt = 1 adm bykl ile

0 t 150 aral zerinde Euler yaklamnn bir grafiini gstermektedir. Grafik,
ekil 9.24te izdiimiz alt eriler gibi gzkmektedir.
678
(c) Analitik zm. Ay nfusu 10 iken t = 0 varsayabiliriz. Bu nedenle P(0) = 10dur.

Aradmz lojistik byme modeli aadaki balang deer probleminin zmdr;
dP
Diferansiyel denklem: = 0.001(100 P)P
dt
Balang koulu: P(0) = 10
ntegrasyona hazrlk iin diferansiyel denklemi
dP
1
= 0.001.
Ps100 - Pd dt
formunda tekrar yazarz.
Sol tarafta ksmi kesirlere ayrma kullanp her iki taraf 100 ile arparsak
a
dP
1
1
b
+
= 0.1
P
100 - P dt
ln P - ln 100 - P = 0.1t + C
tye gre integre edin.
ln p
P
p = 0.1t + C
100 - P
ln p
100 - P
p = -0.1t - C
P
ln
100 - P
p = e -0.1t - C
P
s aln
a
b
= -ln a
b
100 - P
= s ;e -C de -0.1t
P
100
- 1 = Ae -0.1t
P
P =
100
.
1 + Ae -0.1t
A = ;e -c olsun
Pyi zn
Bu, diferansiyel denklemin genel zmdr. t = 0 iken P = 10 dur ve

M 100
10 =
50
100
1 + Ae 0
1 + A = 10
t
A = 9.
elde ederiz. Bylece, lojistik byme modeli
EKL 9.27
izilmi
ekil 9.25teki eim alan iine
P =
P =
grafii (rnek 2).
100
1 + 9e -0.1t
100
.
1 + 9e -0.1t
dir. Grafii (ekil 9.27), ekil 9.25teki eim alan iine izilmitir.
9.5
679
(d) Ay nfusu ne zaman 50ye ulaacaktr? Bu model iin,

100
1 + 9e -0.1t
= 2
50 =
1 + 9e -0.1t
e -0.1t =
1
9
e 0.1t = 9
t =
ln 9
yl
L 22 years.
0.1
Genel lojistik diferansiyel denklem

dP
= rsM - PdP
dt
nin zm rnek 2deki gibi elde edilebilir. Altrma 10da, zmn
P =
M
.
1 + Ae -rMt
olduunun gsterilmesi istenmektedir. A deeri uygun bir balang koulu ile tanmlanr.
Dikey yrnge
Ortogonal Yrngeler
Bir eri ailesinin bir ortogonal yrngesi, ailenin her erisini dik a ile veya ortogonal
olarak kesen bir eridir (ekil 9.28). rnein, orijinden geen her doru, merkezleri orijinde olan x2 + y2 + a2 emberler ailesinin bir ortogonal yrngesidir (ekil 9.29). Bu ekilde, karlkl olarak ortogonal sistemlerin potansiyel elektrikle ilgili fizik problemlerinde zel bir nemi vardr. Bu gibi sistemlerde bir ailenin erileri elektrik akmna kar
gelir, dier aileninkiler ise sabit potansiyel erilerine kar gelir. Bu gibi sistemler ayrca
hidrodinamik ve s-ak problemlerinde de ortaya karlar.
EKL 9.28 Bir dikey yrnge

bir eri ailesini dik a ile veya
dikey olarak keser
RNEK 3
Ortogonal Yrngeleri Bulmak
Keyfi bir a 0 sabiti iin xy = a eri ailesinin ortogonal yrngelerini bulunuz.
zm
xy = a erileri, odak eksenleri y = xler olan bir hiperboller ailesi olutururlar.
nce, bu ailedeki her erinin eimlerini veya dy@dx deerlerini buluruz. xy = a eitliini
kapal olarak tretmek
EKL 9.29 Orijinden geen her

doru, merkezi orijinde olan ember
ailesine diktir.
dy
+ y = 0
dx
veya
or
dy
y
= -x.
dx
verir. Bylece, xy = a hiperbollerinden biri zerinde herhangi bir (x, y) noktasndaki teet
dorunun eimi y = y@x dir. Ortogonal bir yrnge zerinde, bu ayn noktadaki teet
dorunun eimi, arpmaya gre tersinin negatifi veya x@y olmaldr. Bu nedenle, ortogonal yrngeler
dy
x
= y.
dx
diferansiyel denklemini salamaldrlar.
680

y
Bu diferansiyel denklem deikenlerine ayrlabilirdir ve Blm 9.1deki gibi zeriz:
x2 y2 b
b0
xy a,
a0
y dy = x dx
Deikenlere ayrn
y dy =
ki taraf integre edin
x dx
L
1 2
1
y = x2 + C
2
2
y 2 - x 2 = b,
(6)
burada b = 2C keyfi bir sabittir. Ortogonal yrngeler, (6) Denklemi ile verilen ve ekil
9.30 da izilen hiperboller ailesidir.
EKL 9.30 Her bir eri, dier aileden
kestii her eriye diktir (rnek 3)
ALITIRMALAR 9.5
1. Bisiklet durdurmak 66-kglk bir bisikleti 7-kglk bir bisiklet
zerinde 9 m@sn ile giderken fren yapmaya balyor. (1) Denklemindeki k yaklak olarak 3.9 kg@sn dir.
a. Bisikleti tam olarak durmadan nce ne kadar yol alr?
b. Bisikletinin sratinin 1 m@snye dmesi ne kadar srer?
2. Bir sava gemisi durdurmak Iowa snf bir sava gemisinin arlnn 51,000,000 kg olduunu ve (1) Denklemindeki k deerinin
yaklak olarak 59,000 kg@sn olduunu varsayn. Sava gemisinin,
9 m@s ile ilerlerken g kaybetmeye baladn kabul edin.
a. Gemi durmadan nce ne kadar ilerleyecektir?
b. Geminin sratinin 1 m@snye dmesi ne kadar srer?
3. Tablo 9.7deki veriler, Ohio, Columbusta St. Francis DeSales
Yksek Okulunda bir matematik retmeni olan Valerie Sharritts
tarafndan Bilgisayar Tabanl bir Laboratuvarda hareketli bir
dedektrle elde edilmitir. Tablo, 10 yandaki kz Ashleynin bir
izgi zerinde paten kayarken t saniyede ilerlemi olduu
mesafeyi (metre) gstermektedir. Ashleynin Tablo 9.7deki data
ile verilen konumu iin Denklem (2) formunda bir model bulun.
Ashleynin ilk hz y0 = 2.75 m@sn, ktlesi m = 39.92 kg ve
toplam ilerleme mesafesi 4.91 m dir.
4. Durmak iin yavalamak Tablo 9.8, Kelly Schmitzerin bir
izgi zerinde paten kayarken saniyede ilerlemi olduu mesafeyi
(metre) gstermektedir. Konumu iin Denklem (2) formunda bir
model bulun. Kellynin ilk hz y0 = 0.80 m@sn, ktlesi m = 49.90
kg ve toplam ilerleme mesafesi 1.32 m dir.
5. Ss bal topluluu 2000 galonluk bir depo en ok 150 ss
bal barndrabilmektedir. Depoya alt ss bal braklyor. Nfusun byme orannn, t zaman hafta olmak zere
dP
= 0.0015 s150 - PdP ,
dt
olduunu varsayn.
TABLO 9.7 Ashley Sharrittin paten kayma verileri
t (san)
s (m)
t (san)
s (m)
t (san
s (m)
0
0.16
0.32
0.48
0.64
0.80
0.96
1.12
1.28
1.44
1.60
1.76
1.92
2.08
0
0.31
0.57
0.80
1.05
1.28
1.50
1.72
1.93
2.09
2.30
2.53
2.73
2.89
2.24
2.40
2.56
2.72
2.88
3.04
3.20
3.36
3.52
3.68
3.84
4.00
4.16
4.32
3.05
3.22
3.38
3.52
3.67
3.82
3.96
4.08
4.18
4.31
4.41
4.52
4.63
4.69
4.48
4.64
4.80
4.96
5.12
5.28
5.44
5.60
5.76
5.92
6.08
6.24
6.40
6.56
4.77
4.82
4.84
4.86
4.88
4.89
4.90
4.90
4.91
4.90
4.91
4.90
4.91
4.91
a. Ss bal nfusu iin tye bal bir forml bulun.

b. Ss bal nfusunun 100, 125 olmas ne kadar srer?
6. Goril Topluluu Belirli bir vahi hayvan korusu en fazla 250 ova
gorili barndrabilmektedir. 1970 ylnda koruda 28 goril olduu
biliniyor. Nfusun byme orannn, t zaman yl olmak zere
dP
= 0.0004 s250 - PdP ,
dt
olduunu varsayn.
9.5
681
A bir sabit olmak zere

TABLO 9.8 Kelly Schmitzerin paten kayma verileri
t (sn)
s (m)
t (sn)
s (m)
t (sn)
s (m)
0
0.1
0.3
0.5
0.7
0.9
1.1
1.3
0
0.07
0.22
0.36
0.49
0.60
0.71
0.81
1.5
1.7
1.9
2.1
2.3
2.5
2.7
2.9
0.89
0.97
1.05
1.11
1.17
1.22
1.25
1.28
3.1
3.3
3.5
3.7
3.9
4.1
4.3
4.5
1.30
1.31
1.32
1.32
1.32
1.32
1.32
1.32
a. Goril nfusu iin tye bal bir forml bulun.

b. Goril nfusunun, korunun tama kapasitesine ulamas ne
kadar srer?
7. Balk avlama blgesi
Pasifikteki halibut balk avlama blgesi

dy
= r sM - ydy
dt
lojistik denklemi ile modellenmitir. Burada y(t), t(yl) annda

halibuttaki nfusun kilogram olarak toplam arldr. Tanabilir
kapasitenin M = 8 107 kg olduu ve yl bana
r = 0.08875 107 olduu tahmin edilmektedir.
P =
olduunu gsterin
11. Dramatik bir zm k ve P0 pozitif sabitler olsun.

a. Aadaki balang deer problemini zn.
dP
= kP 2,
dt
12. Soyu tkenmi topluluklar r 0 , M maksimum barndrlabilir nfus ve m, altndaki bir deer iin trlerin nesillerinin
tkenecei minimum nfus olmak zere
dP
= r sM - PdsP - md ,
dt
nfus modelini gz nne aln.
a. m = 100 , M = 1200 ve m P M olduunu varsayn.
Diferansiyel denklemin yeniden
c
olarak deitirildiini varsayn.

a. c sabitinin anlamn aklayn. cnin hangi deerleri boz ay
topluluu iin gereki olur?
T b. c = 1 iken diferansiyel denklem iin bir dorultu alan izin.
Denge zmleri nelerdir (Blm 9.4)?
c. Dorultu alannza (a) dan birka zm erisi izin. Deiik
balang nfuslar iin boz ay nfusuna ne olduunu
aklayn.
9. Tam zm Aadaki balang deer problemlerinin tam
zmlerini bulun.
a. y = 1 + y, y(0) = 1
b. y = 0.5(400 y)y, y(0) = 2
10. Lojistik diferansiyel denklem
dP
= r sM - PdP
dt
diferansiyel denkleminin zmnn
dP
1
1
+
d
= 1100r
1200 - P
P - 100 dt
eklinde yazlabileceini gsterin ve bu deikenlerine ayrlabilen denklemi zn.
b. Halibut avlanma blgesindeki toplam arlk

4 107 kga ne zaman ular?
dP
= 0.001s100 - PdP - c
dt
Ps0d = P0
T b. (a) daki zmn grafiinin, tnin pozitif bir deerinde bir

dikey asimptotunun bulunduunu gsterin. tnin bu deeri
nedir?
a. y(0) = 1.6 107 kg ise 1 yl sonra halibuttaki nfusun toplam

arl nedir?
8. Deitirilmi lojistik model rnek 2deki lojistik diferansiyel

denklemin, c bir sabit olmak zere
M
,
1 + Ae -rMt
b. (a)nn P(0) = 300 koulunu salayan zmn bulun.

c.
m P M kstlamas ile diferansiyel denklemi zn.
Ortogonal Yrngeler
1318 altrmalarnda eri ailelerinin ortogonal yrngelerini bulun.
Her ailenin birka temsilcisini izin.
13. y = mx
14. y = cx 2
15. k x 2 + y 2 = 1
16. 2x 2 + y 2 = c 2
17. y = ce
18. y = e k x
-x
19. 2x2 + 3y2 = 5 ve y2 = x3 erilerinin ortogonal olduklarn gsterin.

20. Verilen diferansiyel denklemin zm ailesini ve ortogonal
yrngelerinin ailesini bulun. Her iki aileyi izin.
a. x dx + y dy = 0
b. x dy - 2y dx = 0
21. a ve bnin pozitif saylar olduklarn varsayn.

y2 = 4a2 4ax
ve y2 = 4b2 + 4bx
parabollerini ayn diyagramda izin. A a - b, ;22ab B , noktalarnda kesitiklerini ve her a-parabolnn her b- parabolne dik
olduunu gsterin.
682
Blm 9
Tekrar Sorular
1. Birinci derece bir diferansiyel denklem nedir? Bir fonksiyon ne

zaman byle bir denklemin zm olur?
2. Deikenlerine ayrlabilir birinci derece diferansiyel denklemleri
nasl zersiniz?
3. Eksponansiyel deiim kural nedir? Bir balang deer probleminden nasl tretilebilir? Kuraln baz uygulamalar nelerdir?
4. Bir y = (x, y) diferansiyel denklenimin eim alan nedir? Byle
alanlardan neler enebiliriz?
5. Lineer bir birinci derece diferansiyel denklemi nasl zersiniz?
6. y = (x, y), y(x0) = y0 balang deer problemini saysal olarak
zmek iin Euler yntemini aklayn. rnek verin. Yntemin
hassasln yorumlayn. Bir balang deer problemini neden
saysal olarak zmek isteyesiniz?
Blm 9
7. y = (x, y), y(x0) = y0 balang deer problemini saysal olarak

zmek iin gelitirilmi Euler yntemini aklayn. Euler yntemi ile nasl kyaslanr?
8. Bir otonom diferansiyel denklem nedir? Denklemin denge deerleri nelerdir? Kritik noktalardan farklar nedir. Kararl bir denge
deeri nedir? Ya kararsz?
9. Bir otonom diferansiyel denklemin faz dorusunu nasl kurarsnz? Bir faz dorusu, diferansiyel denklemin bir zmn nitel
olarak yanstan bir grafik retmede size nasl yardmc olur?
10. stel model, uzun-dnem nfus bymelerini ngrmek iin neden gereki deildir? Lojistik model, nfus bymeleri iin stel
modeldeki eksiklii nasl dzeltir? Lojistik diferansiyel denklem
nedir? zmnn formu nedir? Lojistik zmn grafiini aklayn.
Problemler
120 altrmalarnda diferansiyel denklemleri zn.
24. x
dy
+ 2y = x 2 + 1,
dx
x 7 0,
dy
1.
= 2y cos2 2y
dx
3ysx + 1d2
2. y =
y - 1
3. yy = sec y 2 sec2 x
4. y cos2 x dy + sin x dx = 0
5. y = xe y 2x - 2
6. y = xye x
26. x dy + sy - cos xd dx = 0,
7. sec x dy + x cos2 y dx = 0
8. 2x 2 dx - 3 2y csc x dy = 0
27. x dy - A y + 2y B dx = 0,
ey
9. y = xy
11. xsx - 1d dy - y dx = 0
13. 2y - y = xe x>2
15. xy + 2y = 1 - x -1
10. y = xe x - y csc y
12. y = sy 2 - 1dx -1
y
+ y = e -x sin x
14.
2
16. xy - y = 2x ln x
25.
dy
+ 3x 2y = x 2,
dx
ys1d = 1
ys0d = -1
p
ya b = 0
2
ys1d = 1
dx
ex
, ys0d = 1
= 2x
28. y -2
dy
e + 1
29. xy + sx - 2dy = 3x 3e -x, ys1d = 0
30. y dx + s3x - xy + 2d dy = 0,
ys2d = -1,
y 6 0
17. s1 + e x d dy + sye x + e -x d dx = 0
Euler Yntemi
18. e -x dy + se -x y - 4xd dx = 0
31 ve 32 altrmalarnda balang deer problemini verilen aralk

zerinde x0dan balayarak dx = 0.1 ile zmek iin belirtilen yntemi kullann.
19. sx + 3y 2 d dy + y dx = 0 (pucu: d sxyd = y dx + x dy)

20. x dy + s3y - x -2 cos xd dx = 0,
x 7 0

2130 altrmalarnda balang deer problemlerini zn.
dy
= e -x - y - 2, ys0d = -2
21.
dx
dy
y ln y
, ys0d = e 2
=
dx
1 + x2
dy
+ 2y = x, x 7 -1,
23. sx + 1d
dx
22.
T 31. Euler: y = y + cos x, ys0d = 0; 0 x 2; x0 = 0

T 32. Gelitirilmi Euler: y = s2 - yds2x + 3d, ys -3d = 1;
-3 x -1; x0 = -3
33 ve 34 Altrmalarnda y, verilen balang deer probleminin zm olduuna gre y(c)yi ngrmek iin dx = 0.05 ile belirtilen
yntemi kullann.
T 33. Gelitirilmi Euler:
ys0d = 1
c = 3;
x - 2y
dy
=
,
x + 1
dx
ys0d = 1
683
Blm 9 Problemler
T 34. Euler:
c = 4;
dy
x 2 - 2y + 1
=
,
x
dx
F
ys1d = 1
mgR2
m ktlesi
s2
35 ve 36 altrmalarnda verilen balang deer problemini grafik

olarak zmek iin x0 = 0dan balayarak belirtilen yntemi
a. dx = 0.1
b. dx = 0.1
ile kullann.
T 35. Euler:
dy
1
= x + y + 2 , ys0d = -2
dx
e
T 36. Gelitirilmi Euler:
dy
x2 + y
, ys0d = 0
= - y
dx
e + x
Eim Alanlar
3740 altrmalarnda, denklemin eim alannn bir blmn izin.
Sonra iziminize P(1, 1) noktasndan geen zm erisini ekleyin.
x0 = 1 ve dx = 0.2 ile Euler ynteminin kullanarak y(2)yi tahmin edin.
Yantlarnz drt ondalk basamaa yuvarlayn. Karlatrmak iin
y(2)nin kesin deerini bulun.
37. y = x
38. y = 1>x
39. y = xy
40. y = 1>y
Ayn
merkezi
a. Cisim t = 0 annda y0 ilk hzyla ayn yzeyinden yukar doru

frlatlyorsa, Newtonun ikinci yasas F = may kullanarak
cismin s konumundaki hznn
2gR 2
y 2 = s + y0 2 - 2gR .
denklemiyle verildiini gsterin. Yani, y0 = 22gR olduu
srece hz pozitif kalr. y0 = 22gR hz ayn ka hzdr.
Bu veya daha byk bir hzla yukar frlatlan bir cisim ayn
yerekiminden kurtulacaktr.
b. y0 = 22gR ise
s = R a1 +
3y0 2>3
tb .
2R
olduunu gsterin.
Otonom Diferansiyel Denklemler ve

Faz Dorular
41 ve 42 altrmalarnda,
a. Denge deerlerini belirleyin. Hangileri kararl, hangileri karaszdr?
b. Bir faz dorusu kurun. y ve y nn iaretlerini belirleyin.
c. zm erilerinden seilmi temsilciler izin
dy
dy
41.
= y2 - 1
42.
= y - y2
dx
dx
Uygulamalar
43. Ka Hz Havasz bir ayda, ayn merkezinden s kadar
uzaklkta olan m ktleli bir cisme yerekiminin uygulad F
ekimi F = mg R2s2 denklemiyle verilir. Burada g ayn yzeyindeki yerekimi ivmesi ve R de ayn yarapdr (ekle bakn). F
kuvveti negatiftir, nk syi azaltan ynde etki eder.
Blm 9
44. Kayarak durmak Tablo 9.9, Johnathon Kruegerin paten ile t

saniyede kayd mesafesini (metre) gstermektedir. Konumu iin
Blm 9.5teki Denklem (2) formunda bir model bulun.
Balang hz y0 = 0.86 m@sn, ktlesi m = 30.84 kg ve kayd
toplam mesafe 0.97 m dir.
TABLO 9.9 Johnathon Krueger paten verileri
t (s)
s (m)
t (s)
s (m)
t (s)
s (m)
0
0.13
0.27
0.40
0.53
0.67
0.80
0
0.08
0.19
0.28
0.36
0.45
0.53
0.93
1.06
1.20
1.33
1.46
1.60
1.73
0.61
0.68
0.74
0.79
0.83
0.87
0.90
1.86
2.00
2.13
2.26
2.39
2.53
2.66
0.93
0.94
0.95
0.96
0.96
0.97
0.97
Tekrar Sorular
1. Hcre zarndan gei Baz koullar altnda, zlm bir maddenin bir hcre zar boyunca hareketinin sonucu
dy
A
= k sc - yd .
V
dt
denklemiyle tanmlanr. Bu denklemde, y hcre iindeki maddenin konsantrasyonu ve dy@dt de ynin zamana gre deiim
684

orandr. k, A, V ve c harfleri sabitleri belirtirler. k geirgenlik katsays (zarn bir zellii), A zarn yzey alan, V hcrenin hacmi
ve cde hcrenin dndaki maddenin konsantrasyonudur. Denklem, hcre iindeki konsantrasyonun deiim orannn, kendisiyle
dardaki konsantrasyon arasndaki farkla orantl olduunu syler.
a. y(0) iin y0 kullanarak y(t)yi zn.
b. Kararl durum konsantrasyonu, limt
y(t)yi bulun.
(N.T.I.S, US Departmant of Commerce tarafndan datlan
Some Mathematical Models in Biology, R.M. Thrall, J.A.
Mortimer, K.R. Baum, R.F. Baum, editrler; Gelitirilmi
Bask, Aralk 1967, PB-202 364, sayfa 101-103ten
alnmtr.)
2. Oksijen karm Hava ile dolu bir litre bir cam balon iine bir
tpten oksijen akmakta ve oksijen-hava karm (iyice karm)
baka bir tpten kmaktadr. Havann %21 oksijen ierdii varsaylarak, ieri tpnden 5 L oksijen getiinde cam balondaki oksijen yzdesi ne olur?
3. Bir snftaki karbon dioksit Ortalama insan, dakikada 20 defa
nefes alp her defasnda %4 karbon dioksit ieren 100 in3 hava
dar verirse, 30 rencinin girdii 10,000 ft3lk bir snfta
1 saat sonra havadaki karbon dioksit yzdesini bulun.
Balangtaki havann temiz olduunu, vantilatrlerin ieriye
dakikada 1000 ft3 hava flediini ve temiz havann %0.04 karbon
dioksit ieridiini kabul edin.
4. Bir roketin ykseklii Ktlesi zamanla deien bir sisteme bir
F d kuvveti etkiyorsa, Newtonun hareket kanunu
dsmyd
dm
= F + sy + ud
.
dt
dt
dir. Bu denklemde, sistemin t anndaki ktlesi m, srati y ve sisteme dm@dt oran ile giren (veya sistemi terk eden) ktlenin srati
y + u dur. Balang ktlesi m0 olan bir roketin, ktlesinin bir ksmnn saniyede dm@dt = b birim sabit oran ve rokete gre sabit
u = c hz ile dorudan geriye doru yaklarak, durgun halden
yukarya doru frlatldn varsayn.
Blm 9
Rokete etkiyen tek d kuvvet, yerekiminden dolay F = mg dir.

bu varsaymlar altnda, t saniye sonunda roketin yer seviyesinden
yksekliinin (t, m0@bye gre kk)
y = c ct +
m0 - bt m0 - bt
1
ln m0 d - gt 2 .
2
b
olduunu gsterin.
5. a. P(x) ve Q(x)in [a, b] aral zerinde srekli olduklarn
varsayn. ysxd = e 1 Psxd dx olmak zere
ysxdy =
ysxdQsxd dx + C
denklemini salayan herhangi bir y fonksiyonunun

dy
+ Psxdy = Qsxd .
dx
diferansiyel denkleminin zm olduunu gstermek iin
Analizin Temel Teoremi, Ksm Ii kullann.
x
b. C = y0ysx0 d - 1x0 ystdQstd dt, ise (a)daki her y zmnn

y(x0) = y0 balang koulunu saladn gsterin.
6. (Altrma 5in devam) Altrma 5in hipotezini ve y1(x) ile
y2(x)in birinci mertebe lineer denklemin y(x0) = y0 balang
koulunu salayan iki zm olduunu kabul edin.
a. y(x) = y1(x) y2(x)in
y + Psxdy = 0,
ysx0 d = 0 .
balang deer problemini saladn gsterin.

b. ysxd = e 1 Psxd dx , integrasyon arpan iin
d
sysxd[ y1sxd - y2sxd]d = 0 .
dx
olduunu gsterin. y(x)[y1(x) y2(x)] ; sabit
karn.
sonucunu
c. (a)dan y1(x0) y2(x0) = 0 dr. a x b iin y(x) 0

olduundan, btn (a, b) aralnda y1(x) y2(x) ; 0 olduunu
gereklemek iin (b)yi kullann. Bylece, her a x b iin
y1(x) y2(x) = 0 dir.
Mathematica / Maple Module

la Dozajlar : Etkili midirler? Gvenilir midirler?
Kandolamndaki kann absorbe edilmesi iin bir balang deer modelini formle edin ve zn.

Birinci Mertebe Diferansiyel Denklemler ve Eim Alanlar
Seilmi birinci-mertebe diferansiyel denklemlerin eitli balang koullar iin eim alanlar ve zm erileri izin.
Blm
10
KONK KESTLER
VE KUTUPSAL KOORDNATLAR
Giri
Bu blmde parabollerin, elipslerin ve hiperbollerin geometrik tanmlarn veriyoruz ve bunlarn standart denklemlerini karyoruz. Bu erilere konik kesitler veya
konikler denir ve bunlar gezegenlerin, uydularn ve kare ile ters orantl kuvvetlerin etkisinde hareket eden baka cisimlerin yrngelerini modellerler. Blm 13te hareket
eden bir cismin yolunun bir konik olduunu bildiimiz takdirde cismin hz ve onu hareket ettiren kuvvet hakknda bilgi sahibi olduumuzu greceiz. Gezegen hareketleri
en iyi kutupsal koordinatlar yardmyla aklanr. Dolaysyla, bu yeni koordinat sisteminde erileri, trevleri ve integralleri de inceleyeceiz.
10.1
Konik Kesitler ve Kuadratik Denklemler

Blm 1de emberi, dzlemde sabit bir merkez noktadan uzaklklar sabit bir deer,
yarap, kadar olan noktalar kmesi olarak tanmladk. Merkez (h, k) ise ve yarap a ise
emberin standart denklemi (x h)2 + (y k)2 = a2 dir. Konik kesitler, bir ift koninin bir
dzlem tarafndan kesilmesiyle oluturulan erilerdir ve bu nedenle adlar konik kesit dir.
ember, bir konik kesit rneidir (ekil 10.1).
imdi, parabolleri, elipsleri ve hiperbolleri koordinat dzleminde kuadratik denklemlerin grafikleri olarak tanmlayacaz.
Paraboller
TANIMLAR
Paraboller, Odaklar, Dorultmanlar
Bir dzlemde verilmi belirli bir noktadan ve verilmi belirli bir dorudan eit
uzaklkta olan noktalardan oluan kme bir paraboldr. Belirli nokta paraboln
odadr. Belirli nokta ise dorultmandr.
Eer odak, F, dorultman, L, zerinde bulunuyorsa, parabol Lye dik olan ve Fden
geen dorudur. Bunu dejenere durum olarak ayrt edip bundan sonra Fnin L zerinde
bulunmadn varsayacaz.
Bir paraboln denklemi, oda ve dorultman koordinat eksenlerinden birinin ayr
iki tarafnda eit uzaklkta iseler, en basittir. rnein, odan pozitif y-ekseninde F(0, p)
noktasnda bulunduunu ve dorultmannn da y = p olduunu varsayn (ekil 10.2).
685
686
Blm 10: Konik Kesitler ve Kutupsal Koordinatlar
Elips: dzlem, koni

eksenine eik
ember: dzlem, koni

eksenine dik
Parabol: dzlem, koni

kenarna paralel
Hiperbol: dzlem, her iki

koniyi de keser
(a)
Tek doru: dzlem,

koniye teet
Nokta: dzlem, koni

tepesinden geer
Kesien doru ifti
(b)
EKL 10.1 Standart konik kesitler (a) Bir dzlemin bir ift koniyi kestii eriler. Hiperbol, kollar denen iki blmden
oluur. Nokta ve dorular, dzlemin koni tepesinden geirilmesi ile elde edilirler (b) dejenere konik kesitler.
Bu eklin gsterimiyle, bir P(x, y) noktas ancak ve yalnz PF = PQ ise paraboln zerindedir. Uzaklk formlnden,
PF = 2sx - 0d2 + s y - pd2 = 2x 2 + s y - pd2
x2 4py
Odak
Tepe noktas
p
dorultmanla
odak arasndaki
uzakln yarsndadr. p
Dorultman: y p
PQ = 2sx - xd2 + ( y - s -pdd2 = 2s y + pd2 .
F(0, p)
P(x, y)
x
Q(x, p)
EKL 10.2 Paraboln standart formu

x 2 = 4py, p 7 0 .
bulunur. Bu ifadeleri eitleyip, karesini alp, sadeletirdiimizde,

y =
x2
4p
veya
or
x 2 = 4py.
Standart form
(1)
elde ederiz. Bu denklemler paraboln y-eksenine gre simetrisini belirtirler. y-eksenine

paraboln ekseni deriz (simetri ekseninin ksaltlmas).
10.1
687
Paraboln, eksenini kestii noktaya tepe noktas denir. x2 = 4py parabolnn tepe noktas orijinde bulunur (ekil 10.2). Pozitif p says paraboln odak uzunluudur.
Parabol, oda (0, p) noktasnda ve dorultman y = p dorusu olmak zere aa doru
alyorsa, (1) Denklemleri
Dorultman: y p
Tepe noktas
orijinde
x2 4py
Odak (0, p)
x2
ve
and
x 2 = -4py
4p
halini alr (ekil 10.3). Saa veya sola doru alan paraboller iin de benzer denklemler
elde ederiz ( ekil 10.4 ve Tablo 10.1).
y = -
TABLE 10.1 Tepe noktalar orijinde olan parabollerin standart formdaki denklemleri (p 0)
EKL 10.3 x2 = 4py, p 0 parabol
Denklem
Odak
Dorultman
x2
x2
y2
y2
(0, p)
s0, -pd
( p, 0)
s -p, 0d
y
y
x
x
=
=
=
=
4py
-4py
4px
-4px
=
=
=
=
-p
p
-p
p
Eksen
Al
y-ekseni
y-ekseni
x-ekseni
x-ekseni
Yukar
Aa
Saa
Sola
y
Dorultman
x p
Dorultman
xp
y2 4px
y2 4px
Tepe noktas
Tepe noktas
Odak
Odak
0 F(p, 0)
F(p, 0)
(b)
(a)
EKL 10.4
RNEK 1
zm
(a) y2 = 4px parabol. (b) y2 = 4px
y2 = 10x parabolnn odan ve dorultmann bulun.

y2 = 4px standart denkleminde pnin deerini buluruz:
so
4p = 10, dolaysyla
p =
5
10
= .
4
2
Bu p deeri iin odak ve dorultman buluruz:

Odak:
Focus:
Dorultman:
Directrix:
5
s p, 0d = a , 0b
2
x = -p
veya
or
x = -
5
.
2
688
Blm 1.5te verilen yatay ve dikey kayma formlleri Tablo 10.1deki denklemlere
uygulanarak baka yerlerde bulunan deiik paraboller elde edilebilir (39, 40 ve 4548
Altrmalarna bakn).
P(x, y)
F1
Elipsler
F2
TANIMLAR
Elips, Odaklar
Dzlemde belirli iki noktadan uzaklklarnn toplam sabit olan noktalar
kmesi bir elipstir. ki belirli noktaya elipsin odaklar denir.
EKL 10.5 Bir elips izmenin bir yolu, iki

raptiye ve kaleme rehberlik eden bir ip
kullanr.
Bir elips oluturmann en hzl yolu tanm kullanmaktr. F1 ve F2 gibi iki raptiyenin
etrafna bir ip geirin, ipi P noktasndaki kalemle gerin ve kalemi kapal bir eri izecek
ekilde dolatrn (ekil 10.5). Bu eri bir elipstir, nk ipin uzunluu eksi raptiyeler
arasndaki mesafe olan PF1 + PF2 toplam sabit kalr. Elipsin odaklar F1 ve F2de bulunur.
Tepe
noktas
Tepe
noktas
Odak Merkez Odak
TANIMLAR
Odak Ekseni, Merkez, Tepe Noktalar
Bir elipsin odaklarndan geen doru elipsin odak eksenidir. Eksen zerinde
odaklarn arasndaki uzakln tam ortasnda bulunan nokta merkezdir. Odak ekseninin ve elipsin kesitikleri noktalara tepe noktalar denir (ekil 10.6).
Odak ekseni
Odaklar F1(c, 0) ve F2(c, 0) ise (ekil 10.7) ve PF1 + PF2 toplam 2a ile belirtiliyorsa, elips zerindeki bir P noktasnn koordinatlar
EKL 10.6 Bir elipsin odak ekseni

zerindeki noktalar.
2sx + cd2 + y 2 + 2sx - cd2 + y 2 = 2a.
y
b
P(x, y)
Odak
F1(c, 0)
Odak
0 Merkez
F2(c, 0)
denklemini salarlar. Bu denklemi basitletirmek iin, ikinci kk saa tar, karesini alr,
kalan kk yalnz brakr ve yine karesini alrsak
y2
x2
+
= 1.
(2)
a2
a2 - c2
buluruz. PF1 + PF2 toplam F1F2 uzunluundan daha byk olduu iin (P F1F2 iin gen eitsizlii), 2a says 2cden daha byktr. Buna gre, a c olur ve (2) denklemindeki a2 c2 says pozitiftir.
(2) denklemine yol aan cebirsel admlar, 0 c a olmak zere, koordinatlar bu
eit bir denklemi salayan her P noktasnn PF1 + PF2 = 2a denklemini de saladn
gsterecek ekilde tersine iletilebilir. Dolaysyla bir nokta ancak ve yalnz koordinatlar
(2) denklemini salyorsa elips zerindedir.
b = 2a 2 - c 2 ,
(3)
ise, a2 c2 = b2 olur ve (2) denklemi

EKL 10.7 PF1 + PF2 = 2a ile tanml
elips, b2 = a2 c2 olmak zere
(x2@a2) + (y2@b2) = 1 denkleminin
grafiidir.
y2
x2
+
= 1.
a2
b2
halini alr.
(4)
10.1
689
(4) Denklemi bu elipsin orijine ve iki koordinat eksenine gre simetrik olduunu
gstermektedir. x = a ve y = b dorularyla snrlanan dikdrtgenin iinde bulunmaktadr. Eksenleri (a, 0) ve (0, b) noktalarnda keser. Bu noktalardaki teetler eksenlere
diktir, nk
dy
b 2x
= - 2
dx
a y
(4) denkleminden kapal

trev alma ile elde edilir.
denklemi x = 0 ise sfr ve y = 0 ise sonsuzdur.

(4) Denklemindeki elipsin asal ekseni (a, 0) noktalarn birletiren 2a uzunluundaki doru parasdr. Elipsin yedek ekseni ise (0, b) noktalarn birletiren 2b
uzunluundaki doru parasdr. a saysnn kendisi yar asal eksen ve b says da yar
yedek eksendir. (3) denkleminden
c = 2a 2 - b 2 ,
olarak bulunan c says elipsin merkez-odak uzakldr.
y
y2
x2

1 (0, 3)
16
9
Tepe noktas
(4, 0)
Odak
RNEK 2
(7, 0)
y2
x2
+
= 1
16
9
Tepe noktas
(4, 0)
Odak
Yatay Asal Eksen
(7, 0)
Merkez
(0, 3)
elipsine (ekil 10.8) ait byklkler unlardr:

YarSemimajor
asal:
axis:
yedek eksen:
a = 216 = 4, Yar
Semiminor
axis:
Merkez-odak
uzakl:
Center-to-focus
distance:
Odaklar:
Foci: s ;c, 0d =
EKL 10.8 Asal ekseni yatay olan bir elips

(rnek 2).
(5)
b = 29 = 3
c = 216 - 9 = 27
A ; 27, 0 B
TepeVertices:
noktalar: s ;a, 0d = s ;4, 0d
Center:
Merkez:
RNEK 3
s0, 0d.
Dikey Asal Eksen
(5) Denkleminde x ile ynin yer deitirmesi ile elde edilen

y2
x2
+
= 1,
9
16
y
2
y
x2

1
9
16
Odak
(0, 4) Tepe noktas
elipsinin asal ekseni yatay olmak yerine dikeydir (ekil 10.9). Yine, a2 = 16 ve b2 = 9 ile
elipse ait byklkler unlardr:
YarSemimajor
asal:
axis:
(3, 0)
Merkez 0
yedek eksen:
a = 216 = 4, Yar
Semiminor
axis:
Merkez-odak
uzakl:
Center-to-focus
distance:
(0, 7)
(3, 0)
x
(0, 7)
Odak
Tepe noktas (0, 4)
EKL 10.9 Asal ekseni dikey olan bir elips

(rnek 3).
(6)
b = 29 = 3
c = 216 - 9 = 27
Odaklar:
Foci: s0, ;cd = A 0, ; 27 B
TepeVertices:
noktalar: s0, ;ad = s0, ;4d
Center:
Merkez:
s0, 0d.
(5) ve (6) Denklemlerini incelerken karkla gerek yoktur. Sadece koordinat eksenlerinin kesim noktalarn buluruz; bundan sonra asal eksenin ne ynde olduunu biliyoruz
demektir, nk iki eksenin uzun olandr. Merkez her zaman orijinde bulunur ve odaklar
asal eksen zerindedirler.
690
Merkezleri Orijinde Olan Elipslerin Standart Denklemleri

2
y
x2
+ 2 = 1 sa 7 bd
2
a
b
Merkez-odak
uzakl:distance: c = 2a2 - b2
Center-to-focus
Foci: s ;c, 0d
Odaklar:
Vertices: s ;a, 0d
Tepe noktalar:
y2
x2
Foci on
the y-axis:
+
= 1 sa 7 bd
Odaklar
y-ekseninde:
b2
a2
Merkez-odak
uzakl:distance: c = 2a2 - b2
Center-to-focus
Foci: s0, ;cd
Odaklar:
Tepe noktalar:
Vertices: s0, ;ad
Odaklar
x-ekseninde:
Foci on
the x-axis:
Her iki durumda da, a yar asal eksen ve b yar yedek eksendir.
Hiperboller
TANIMLAR
Hiperbol, Odaklar
Bir hiperbol dzlemdeki belirli iki noktadan uzaklklar fark sabit olan noktalar
kmesidir. ki belirli nokta hiperboln odaklardr.
Odaklar F1(c, 0) ile F2(c, 0) ise (ekil 10.10) ve sabit fark 2a ise, bir (x, y) noktas
ancak ve yalnz
y
x a
2sx + cd2 + y 2 - 2sx - cd2 + y 2 = ;2a.
xa
P(x, y)
(7)
ise hiperboln zerinde bulunur. Bu denklemi basitletirmek iin, ikinci kk saa tar,
karesini alr, kalan kk yalnz brakr ve yine karesini alrsak
2
F1(c, 0)
y
x2
+ 2
= 1.
2
a
a - c2
x
F2(c, 0)
EKL 10.10 Hiperbollerin iki kolu vardr.

Burada gsterilen hiperboln sa taraftaki
kolu zerinde bulunan noktalar iin
PF1 PF2 = 2adr. Sol taraftaki kolu
zerinde bulunan noktalar iin
PF2 PF1 = 2a olur. buradan,
b = 2c 2 - a 2. yazarz.
(8)
buluruz. Buraya kadar, bu bir elipsin denkleminin aynsdr. Fakat bu defa a2 c2 negatiftir, nk PF1F2 geninin iki kenarnn fark olan 2a nc kenar olan 2cden kktr.
(8) Denklemine gtren admlar tersine evrilerek, 0 a c olmak zere koordinatlar bu ekildeki bir denklemi salayan bir P noktasnn (7) denklemini de salad
gsterilebilir. Dolaysyla bir nokta ancak ve yalnz koordinatlar (8) denklemini salyorsa hiperboln zerinde bulunur.
byi a2 c2nin pozitif kare kk olarak alrsak,
b = 2c 2 - a 2 ,
(9)
ise a2 c2 = b2 olur ve (8) denklemi daha kapal olan

y2
x2
= 1.
a2
b2
halini alr.
(10)
10.1
691
(10) Denklemi ile bir elipsin denklemi (Denklem 4) arasndaki farklar eksi iareti ve yeni
c2 = a2 + b2
(9) denkleminden
bantsdr.
Tpk bir elips gibi, bir hiperbol de orijine ve koordinat eksenlerine gre simetriktir.
x-eksenini (a, 0) noktalarnda keser. Bu noktalardaki teetler dikeydir, nk
dy
b 2x
= 2
dx
a y
(10) denkleminden kapal

trev alnarak bulunmutur
denklemi y = 0 ise sonsuzdur. Hiperboln y-kesim noktalar yoktur; aslnda, erinin hibir
blm x = a ve x = a dorular arasnda bulunmaz.
Odak
Tepe
noktas
Odak
Merkez
TANIMLAR
Odak Ekseni, Merkez, Tepe Noktalar
Bir hiperboln odaklarndan geen doru odak eksenidir. Eksen zerinde odaklarn arasndaki uzakln tam ortasnda bulunan nokta hiperboln merkezidir.
Odak ekseninin ve hiperboln kesitikleri noktalara tepe noktalar denir. (ekil
10.11)
Odak ekseni
Hiperbollerin Asimptotlar ve Grafik izmek

EKL 10.11 Bir hiperboln odak ekseni
zerindeki noktalar.
(10) denkleminden yyi zersek

y2 = b2 a
=
x2
- 1b
a2
a2
b2 2
x a1 - 2 b
2
a
x
veya karekk alarak

b
y = ;a x
elde ederiz. x iken,
baskndr. Bylece,
1 -
a2
.
x2
21 - a 2>x 2 arpan 1e yaklar ve (b@a)x arpan

b
y = ;a x
dorular (10) denklemi ile tanmlanan hiperbolnn iki asimptotudur. Asimptotlar

bize hiperbolleri abuk izmek iin gereksindiimiz rehberlii yaparlar. Asimptot
denklemlerini bulmann en hzl yolu (10) denklemindeki 1 yerine 0 yazmak ve yeni
denklemden yyi zmektir:
y2
y2
x2
x2
b
=
1
:
= 0 : y = ; a x.
2
2
2
2
a
b
a
b
('')''*
('')''*
(')'*
hiperbol
1 yerine 0
asimptotlar
692
Merkezleri Orijinde Olan Hiperbollerin Standart Denklemleri

y2
y2
x2
x2
Odaklar
y-ekseninde:
=
1
Foci
on
the
y-axis:
= 1
a2
b2
a2
b2
Merkez-odak
uzakl:
Merkez-odak
uzakl:
Center-to-focus
distance: c = 2a 2 + b 2
Center-to-focus
distance: c = 2a 2 + b 2
Foci: s0, ;cd
Odaklar:
Odaklar:
Foci: s ;c, 0d
Tepe Vertices:
noktalar: s0, ;ad
TepeVertices:
noktalar: s ;a, 0d
2
2
y2
y
x2
a
x
b
Asymptotes:
- 2 = 0 veya
or y = ; x
Asymptotes:
- 2 = 0 veya
or y = ; a x
Asimptotlar:
Asimptotlar:
2
2
b
a
b
a
b
Asimptot denklemlerindeki farka dikkat edin (birincisinde b@a ikincisinde a@b).
Odaklar
x-ekseninde:
Foci on
the x-axis:
RNEK 4
Odaklar x-ekseninde
y2
x2
= 1
5
4
y
y 5 x
2
y 5 x
2
y2
x2

1
4
5
F(3, 0)
2
F(3, 0)
denklemi a2 = 4 ve b2 = 5 ile (10) denklemidir (ekil 10.12). Bu hiperbole ait byklkler

yledir:
Merkez-odak
uzakl:
Center-to-focus
distance: c = 2a2 + b2 = 24 + 5 = 3
Foci: s ;c, 0d = s ;3, 0d, TepeVertices:
Odaklar:
noktalar: s ;a, 0d = s ;2, 0d
Merkez:
Center: s0, 0d
Asimptotlar:
Asymptotes:
RNEK 5
EKL 10.12 rnek 4teki hiperbol ve
asimptotlar
(11)
y2
25
x2
= 0 veya
or y = ;
x.
5
4
2
Odaklar y-ekseninde
(11) denkleminde x ile ynin yerleri deitirilerek elde edilen

y2
x2
= 1,
5
4
hiperbolnn tepe noktalar x-ekseni yerine y-ekseni zerindedir (ekil 10.13). Yine,
a2 = 4 ve b2 = 5 ile bu hiperbole ait byklkler yledir:
y
y2
x2 1

4
5
F(0, 3)
y 2 x
5
y 2 x
5
c = 2a2 + b2 = 24 + 5 = 3
Foci: s0, ;cd = s0, ;3d, TepeVertices:
noktalar: s0, ;ad = s0, ;2d
Odaklar:
Center: (0, 0)
Merkez:
y2
x2
2
Asymptotes:
= 0 veya
or y = ;
x.
Asimptotlar:
5
4
25
Merkez-odak
uzakl:
Center-to-focus
distance:
2
F(0, 3)

asimptotlar
Yanstma zellikleri
Parabollerin bata gelen uygulamalar k ve radyo dalgalarnn yanstclar olarak kullanlmalardr. Bir paraboln odandan kan nlar parabolden paraboln eksenine
paralel olarak yanstlrlar (ekil 10.14 ve Altrma 90). stelik, herhangi bir n iin,
odaktan dorultmana paralel bir doruya ( parabol eksenine dik ) ulaana kadar geen zaman her n iin ayndr. Bu zellikler fla, far ve spot yanstclar ile mikrodalga yayn
antenleri tarafndan kullanlrlar.
10.1
693
Parabolik radyo
dalgas yanstcs
F1
F2
Parabolik k
yanstcs
EKL 10.15 Eliptik bir ayna (burada

profilden grlmektedir) bir odaktan
dierine yanstr.
ri
alle
siny lar
o
y
ad nlar
en r
Gel ta you
k
oda
kan k eksene
paralel
Odakta lamba teli

(nokta kaynak)
FAR
RADYO TELESKOP
FH = FP
EKL 10.14 Parabolik yanstclar, odaklarndaki bir kaynaktan gelen nlar, parabol eksenine
paralel bir k demetine dntrebilir; veya, eksene paralel gelen nlar toplayp odakta
younlatrrlar.
Hiperbol
FE = FH
Bir elips asal ekseni etrafnda dndrlerek bir yzey retilir (yzeye elipsoid denir)
ve ii gmle kaplanlarak bir ayna yaplrsa, bir odaktan kan k dier odaa yanstlr
(ekil 10.15). Elipsoidler sesi de ayn ekilde yanstrlar ve bu zellik fsldayan salonlar,
yani bir odakta duran bir kiinin teki odaktaki bir fslty duyabildii odalar
yaplmasnda kullanlr (U.S. Capitol binasndaki Statuary Hall bir fsldayan salondur).
Hiperbolik bir aynann bir odana ynlendirilen k dier odaa doru yanstlr.
Modern teleskoplarn tasarmnda, hiperbollerin bu zellii parabollerin ve elipslerin
yanstma zellikleriyle birletirilmektedir. ekil 10.16da, yldz birincil bir parabolik
aynadan aynann oda FPye doru yanstlmaktadr. Sonra oda FH = FP olan ufak bir
hiperbolik ayna tarafndan hiperboln ikinci oda FE = FHye doru yanstlr. Bu odak
bir elipsle paylald iin, k bir gzlemcinin grebilecei ekilde eliptik ayna
tarafndan elipsin dier odana yanstlr.
FE
Elips
Parabol
Birincil ayna
EKL 10.16 Yanstc bir teleskobun

emas.
ALITIRMALAR 10.1
3.
Grafikleri Tanmlamak
4.
1 4 altrmalarndaki parabolleri u denklemlerle eletirin:

x 2 = 2y,
x 2 = -6y,
y 2 = 8x,
y 2 = -4x .
Sonra parabollerin odaklarn ve dorultmanlarn bulun.

1.
2.
58 altrmalarndaki her konik kesiti aadaki denklemlerden biriyle

eletirin:
x
y2
x2
+
= 1,
4
9
x2
+ y2 = 1,
2
y2
- x2 = 1,
4
y2
x2
= 1.
4
9
694
Sonra konik kesitin odaklarn ve Tepe noktalarn bulun. Konik kesit

bir hiperbolse, asimptotlarn da bulun.
y
5.
6.
29. y 2 - x 2 = 8
2
31. 8x - 2y = 16
32. y 2 - 3x 2 = 3
33. 8y 2 - 2x 2 = 16
34. 64x 2 - 36y 2 = 2304
3538 altrmalarnda merkezi xy-dzleminin orijininde bulunan

hiperbollerin odaklar tepe noktalar ve asimptotlar hakknda bilgi
verilmektedir. Her durumda, verilen bilgilerden hiperboln standart
denklemini karn.
35. Odaklar:
A 0, ; 22 B
Asimptotlar:
7.
y = ;x
37. Tepe noktalar: s ;3, 0d

4
Asimptotlar: y = ; x
3
8.
y
30. y 2 - x 2 = 4
36. Odaklar: s ;2, 0d

Asimtotlar:
y = ;
23
38. Tepe noktalar: s0, ;2d
1
Asimptotlar: y = ; x
2
Konik Kesitleri Kaydrmak

x
b. Yeni tepe noktasn, oda ve dorultman iaretleyin ve yeni

parabol izin.
Paraboller
916 altrmalarnda parabol denklemleri verilmektedir. Her paraboln odan ve dorultmann bulun. Sonra parabol izin. iziminizde odak ve dorultman da belirtin.
9. y 2 = 12x
10. x 2 = 6y
11. x 2 = -8y
12. y 2 = -2x
13. y = 4x 2
14. y = -8x 2
15. x = -3y 2
16. x = 2y 2
Elipsler
1724 altrmalarnda elips denklemleri verilmektedir. Her denklemi
standart hale getirin. Sonra elipsi izin. iziminizde odaklar belirtin.
17. 16x 2 + 25y 2 = 400
18. 7x 2 + 16y 2 = 112
19. 2x 2 + y 2 = 2
20. 2x 2 + y 2 = 4
21. 3x 2 + 2y 2 = 6
22. 9x 2 + 10y 2 = 90
23. 6x 2 + 9y 2 = 54
24. 169x 2 + 25y 2 = 4225
25 ve 26 altrmalar merkezleri xy-dzleminin orijininde olan elipslerin odak ve tepe noktalar hakknda bilgi vermektedir. Her durumda,
verilen bilgilerden elipsin standart denklemini bulun.
25. Odaklar:
39. y2 = 8x parabol 2 birim aa ve 1 birim saa kaydrlarak

(y + 2)2 = 8(x 1) parabol retiliyor.
a. Yeni paraboln tepe noktasn, odan ve dorultmann
bulun.
A ; 22, 0 B
Tepe noktalar: s ;2, 0d
26. Odaklar: s0, ;4d

Tepe noktalar: s0, ;5d
b. Yeni tepe noktasn, oda ve dorultman iaretleyin ve yeni

parabol izin.
41. (x2@16) + (y2@9) = 1 elipsi 4 birim saa ve 3 birim yukar
kaydrlarak
s y - 3d2
sx - 4d2
+
= 1.
16
9
elipsi retiliyor.
a. Yeni elipsin odaklarn, tepe noktalarn ve merkezini bulun.
b. Yeni odaklar, tepe noktalarn ve merkezi iaretleyin ve yeni
elipsi izin.
42. (x2@9) + (y2@25) = 1 elipsi 3 birim sola ve 2 birim aa kaydrlarak
sy + 2d2
sx + 3d2
+
= 1.
9
25
elipsi retiliyor.
a. Yeni elipsin odaklarn, tepe noktalarn ve merkezini bulun.
b. Yeni odaklar, tepe noktalarn ve merkezi iaretleyin ve yeni
elipsi izin.
Hiperboller
2734 altrmalarndan her biri bir hiperbol denklemi vermektedir.
Her denklemi standart hale getirin ve hiperboln asimptotlarn bulun.
Sonra hiperbol izin. iziminizde odaklar ve asimptotlar belirtin.
27. x 2 - y 2 = 1
40. x2 = 4y parabol 1 birim sola ve 3 birim yukar kaydrlarak

(x + 1)2 = 4(y 3) parabol retiliyor.
a. Yeni paraboln tepe noktasn, odan ve dorultmann
bulun.
28. 9x 2 - 16y 2 = 144
43. (x2@16) + (y2@9) = 1 hiperbol 2 birim saa kaydrlarak

y2
sx - 2d2
= 1.
16
9
hiperbol retiliyor.
10.1
a. Yeni hiperboln odaklarn, tepe noktalarn ve asimpotlarn
bulun.
61. x 2 + 5y 2 + 4x = 1
b. Yeni odaklar, tepe noktalarn ve asimptotlar iaretleyip, yeni

hiperbol izin.
64. 4x 2 + y 2 + 8x - 2y = -1
44. (y2@4) + (x2@5) = 1 hiperbol 2 birim aa kaydrlarak

sy + 2d2
x2
= 1.
5
4
hiperbol retiliyor.
a. Yeni hiperboln odaklarn, tepe noktalarn ve asimpotlarn
bulun.
b. Yeni odaklar, tepe noktalarn ve asimptotlar iaretleyip, yeni
hiperbol izin.
4548 altrmalar parabol denklemleri verir ve her paraboln ka
birim yukar veya aa ve saa veya sola kaydrlacan sylemektedir. Yeni paraboln denklemini, yeni tepe noktasn, oda ve dorultman bulun.
45. y2 = 4x, sola 2, aa 3
46. y2 = 12x, saa 4, yukar 3
47. x2 = 8y, saa 1, aa 7
48. x2 = 6y, sola 3, aa 2
49-52 Altrmalar elips denklemleri verir ve her elipsin ka birim

yukar veya aa ve saa veya sola kaydrlacan syler. Yeni elipsin
denklemini, yeni tepe noktalarn, odaklar ve merkezi bulun.
695

62. 9x 2 + 6y 2 + 36y = 0
63. x + 2y - 2x - 4y = -1
65. x 2 - y 2 - 2x + 4y = 4
66. x 2 - y 2 + 4x - 6y = 6
67. 2x 2 - y 2 + 6y = 3
68. y 2 - 4x 2 + 16x = 24
Eitsizlikler
xy-dzleminde, koordinatlar 6974 altrmalarndaki eitsizlikleri
veya eitsizlik iftlerini salayan blgeleri izin.
69. 9x 2 + 16y 2 144
70. x2 + y2 1 ve
71. x + 4y 4 ve
2
4x2 + y2 4
4x2 + 9y2 36
72. sx 2 + y 2 - 4dsx 2 + 9y 2 - 9d 0
73. 4y 2 - x 2 4
74. x 2 - y 2 1
Teori ve rnekler
75. Parabolik bir cismin hacmi iin Archimet forml
y = s4h>b 2 dx 2 parabol ve y = h dorusuyla snrlanan blge
aada gsterilen cismi oluturacak ekilde y-ekseni etrafnda
dndrlyor. Cismin hacminin buna karlk gelen koni hacminin 3@2si olduunu gsterin.
y
y2
x
+
= 1,
6
9
2
x
+ y 2 = 1,
2
y2
x2
+
= 1,
3
2
2
y
x2
+
= 1,
16
25
2
49.
50.
51.
52.
sola 2, aa 1
b , h
2
saa 3, yukar 4
saa 2, yukar 3
y 4h2 x2
b
sola 4, aa 5
5356 altrmalar hiperbol denklemleri verir ve her hiperboln ka

birim yukar veya aa ve saa veya sola kaydrlacan syler. Yeni
hiperboln denklemini, yeni tepe noktalarn, odaklar, merkezi ve
asimptotlar bulun.
y2
x2
53.
= 1, saa 2, yukar 2
5
4
y2
x2
54.
= 1, sola 2, aa 1
16
9
55. y 2 - x 2 = 1,
y2
56.
- x 2 = 1,
3
sola 1, aa 1
saa 1, yukar 3
0
b
2
76. Asma kpr kablolar parabol eklinde olur Burada grlen

asma kpr kablolar her yatay fit bana w poundluk dzgn bir yk
tar. H, kablonun orijindeki yatay gerilimi ise, kablo erisinin
dy
w
= x.
H
dx
denklemini salad gsterilebilir. x = 0 iken y = 0 balang
kouluna sahip bu denklemi zerek kablonun bir parabol eklinde durduunu gsterin.
57-68 altrmalarndaki konik kesitlerin, hangileri uygunsa, merkezini, odaklarn, tepe noktalarn, asimptotlarn ve yaraplarn bulun.
57. x 2 + 4x + y 2 = 12
Kpr kablosu
58. 2x 2 + 2y 2 - 28x + 12y + 114 = 0

59. x 2 + 2x + 4y - 3 = 0
60. y 2 - 4y - 8x - 12 = 0
x
0
696
77. (1, 0), (0, 1) ve (2, 2) noktalarndan geen emberin denklemini

bulun.
Gerekten de bunu yapar m? Bulmak iin, Dalgalar merkezleri

A ve Bde olan emberler olarak modelleriz.
78. (2, 3), (3, 2), ve (4, 3) noktalarndan geen emberin denklemini
bulun.
P(t)
79. Merkezi (2, 1)de olan ve (1, 3) noktasndan geen emberin

denklemini bulun. (1.1, 2.8) noktas emberin iinde mi, dnda
m, yoksa zerinde midir?
rA(t)
rB(t)
A
80. (x 2)2 + (y 1)2 = 5 emberinin koordinat eksenlerini kestii

noktalardaki teetlerinin denklemlerini bulun (pucu: Kapal
trev aln).
81. y 2 = kx, k 7 0 , parabolnn zerindeki bir P noktasndan koordinat eksenlerine paralel dorular izilirse, parabol bu dorular
ve koordinat eksenleriyle snrlanan dikdrtgeni iki kk A ve B
blgesine bler.
t annda, P noktas Adan rA(t) birim ve Bden rB(t) birim

uzaktadr. emberlerin yaraplar sabit bir oranda artt iin,
dalgalarn ilerledii hz
a. Bu iki kk blge y-ekseni etrafnda dndrlrse, hacimlerinin oran 4:1 olan cisimler reteceklerini gsterin.
b. Blgelerin x-ekseni etrafnda dndrlmesiyle retilen hacimlerin oran nedir?
y
y2 kx
drA
drB
=
.
dt
dt
olur. Bu denklemden rA rBnin deerinin sabit olduunu ve
dolaysyla Pnin odaklar A ve B olan bir hiperbol zerinde bulunmas gerektii sonucunu karn.
A
B
0
82. x = p dorusu zerindeki herhangi bir noktadan y2 = 4px erisine izilen teetlerin dik olduunu gsterin.
83. Kenarlar koordinat eksenlerine paralel olan ve x2 + 4y2 = 4 elipsinin iine yerletirilebilecek en byk alanl dikdrtgenin boyutlarn bulun. Dikdrtgenin alan nedir?
84. 9x2 + 4y2 = 36 elipsiyle snrl blgenin (a) x-ekseni ve (b) y-ekseni
85. Birinci blgede x-ekseni, x = 4 dorusu ve 9x2 4y2 = 36 hiperbolyle snrl gensel blge x-ekseni etrafnda dndrlerek bir
cisim retiliyor. Cismin hacmini bulun.
86. Soldan y-ekseni, sadan x2 y2 = 1 hiperbol, alttan ve stten
y = 3 dorularyla snrl blge y-ekseni etrafnda dndrlerek
bir cisim retiliyor. Cismin hacmini bulun.
87. Alttan y-ekseni ve stten (x2@9) + (y2@16) = 1 elipsiyle snrlanan
blgenin ktle merkezini bulun.
88. y2 x2 = 1 hiperbolnn st kolu olan
y = 2x 2 + 1, 0 x 22 , erisi x-ekseni etrafnda dndrlerek bir yzey retiliyor. Yzeyin alann bulun.
89. Aadaki resimde grlen dairesel dalga bir dalga tanknn yzeyine nce A, sonra da B noktasnda dokunularak yaplmtr. Dalgalar genilerken, kesiim noktalar bir hiperbol izer gibidir.
90. Parabollerin yanstma zellii Aadaki ekil, y2 = 4px parabol zerindeki tipik bir P(x0, y0) noktasn gstermektedir. L dorusu parabole Pde teettir. Paraboln oda F(p, 0)dadr. Pden saa
doru giden L dorusu x-eksenine paraleldir. bnn aya eit olduunu gstererek, Fden Pye giden n L boyunca yanstlacan
gstereceiz. Bu eitlii aadaki admlar gerekletirerek dorulayn.
a. tan b = 2p@y0 olduunu gsterin.
b. tan f = y0@(x0 p)
c. tan a = 2p@y0 olduunu gstermek iin
tan a =
bantsn kullann.
tan f - tan b
1 + tan f tan b
10.2
a ve b dar alar olduklarndan, tanb = tana olmas b = a olmasn gerektirir.
y
L
L'
y0
a
f
0
92. Bir hiperbol kurmak Aadaki diyagramlar (isimsiz olarak)

Ernerst J. Eckert, Constructions Without Words, Mathematics
Magazine, Vol. 66, No. 2, April 1993, sayfa 113te yaynlanmtr.
P noktasnn koordinatlarn bularak nasl yapldklarn aklayn.
y
P(x0, y0)
b
697
Konik Kesitleri Dmerkezlikle Snflandrmak
F(p, 0)
P
B
y2 4px
O
91. Astronom Kepler bir parabol izmek iin bir ipi nasl kulland Bir parabol izmek iin Kepler yntemi (daha modern
aralarla) bir T cetveli boyunda bir ip ve kenar paraboln dorultman olarak kullanlabilecek bir masa gerektirir. pin bir ucunu
odan bulunmasn istediiniz yere, dier ucunu da T cetvelinin
st tarafna ineleyin. Sonra, bir kalemle ipi cetvele yapk olarak
tutarak, T cetvelini masann kenarnda kaydrn. T cetveli hareket
ettike, kalem bir parabol izleyecektir. Neden?
(a)
D(1, 0)
(b)
93. Bir paraboln odaktaki genilii y = p dorusunun x2 = 4py

(p 0) paraboln birbirinden 4p uzaklktaki iki noktada
kestiini gstererek, 4p saysnn paraboln odaktaki genilii
olduunu gsterin.
94. sx 2>a2 d - s y 2>b2 d = 1in asimptotlar
b
b
b
lim a a x - a 2x2 - a2 b = a lim A x - 2x2 - a2 B = 0.
x: q
x: q
A
P
olduunu
gstererek,
dorusu
ile
y = sb>adx
sx 2>a 2 d - s y 2>b 2 d = 1 hiperbolnn sa kolunun st yars
arasnda kalan dikey mesafenin 0a yaklatn gsterin. Benzer
sonular hiperboln kalan ksmlar ve y = (b@a)x dorular iin
de geerlidir.
Odak
D(1, 0)
B
Dorultman
10.2

imdi her konik kesiti, konik kesitin dmerkezlii olarak adlandrlan bir say ile ilikilendirmeyi reneceiz. Dmerkezlik konik kesitin cinsini (ember, elips, parabol veya hiperbol) belirler ayrca elips ve hiperboller iin, konik kesitin genel oranlarn belirler.
Dmerkezlik
Merkez-odak uzakl olan c
2
y
x2
+ 2 = 1,
sa 7 bd
2
a
b
elips denkleminde gzkmedii halde, cyi c = 2a 2 - b 2 . denkleminden belirleyebiliriz. ay sabit tutar ve cyi 0 c a aralnda deitirirsek, ortaya kan elipslerin ekli
deiecektir (ekil 10.17). c = 0 (yani a = b) ise, ember olurlar ve c artarken yasslrlar.
c = a ise, odak ve tepe noktalar akacak ve elips bir doru parasna dnecektir.
cnin aya orann elipsin alabilecei deiik ekilleri tanmlamakta kullanrz. Bu
orana elipsin dmerkezlii deriz.
698
c0
c 4a
5
e0
e 4
5
F2
F1
F1 F2
F1
EKL 10.17
ca
e1
F2
c, 0dan aya artarken elips bir emberden bir doru parasna dnr.
TANIM
Elipsin Dmerkezlii
2 2
sx >a d + s y 2>b 2 d = 1 sa 7 bd elipsinin dmerkezlii
2a 2 - b 2
c
e = a =
.
a
TABLO 10.2 Gezegen yrngelerinin
dir.
dmerkezlikleri
Merkr
Vens
Dnya
Mars
Jpiter
0.21
0.01
0.02
0.09
0.05
Satrn
Urans
Neptn
Plto
0.06
0.05
0.01
0.25
Gne sistemindeki gezegenler gnein evresinde, bir odaklar gne olan eliptik
yrngelerde dnerler. Yrngelerin ou, Tablo 10.2deki dmer-kezliklerden de
grlebilecei gibi neredeyse daireseldir. Pltonun yrngesi e = 0.25 ile e = 0.21 olan
Merkrnki gibi olduka dmerkezlidir. Her 409 Dnya gnnde bir gne evresinde
dnen yaklak 1 mil geniliindeki karus asteroidinin yrngesel dmerkezlii 0.83tr
(ekil 10.18).
RNEK 1
Halley Kuyruklu Yldz
Halley kuyruklu yldznn yrngesi 36.18 astronomik birim uzunluunda, 9.12 astronomik birim geniliinde bir elipstir (Bir astronomik birim [AU] 149.597.870 km,
Dnyann yrngesinin yar asal eksenidir). Dmerkezlii u ekildedir:
TARHSEL BYOGRAF
Edmund Halley
(16561742)
e =
Mars
2s36.18>2d2 - s9.12>2d2
2s18.09d2 - s4.56d2
2a 2 - b 2
=
=
L 0.97.
a
18.09
s1>2ds36.18d
Bir paraboln bir oda bir dorultman varken, her elipsin iki oda ve iki dorultman vardr. Bunlar merkezden a@e uzaklkta asal eksene dik dorulardr. F odak ve D
dorultman zerinde Pye en yakn nokta olmak zere, Paraboln zerindeki herhangi bir
P noktas iin,
Dnya
Vens
Mercr
PF = 1 PD
(1)
zellii vardr. Bir elips iin, (1) Denklemi yerine geebilecek denklemlerin
Gne
PF1 = e PD1,
karus
EKL 10.18 karus asteroidinin yrngesi

ok fazla dmerkezlidir. Dnyann yrngesi o kadar daireseldir ki, odaklar gnein
iinde kalr.
PF2 = e PD2
(2)
olduklar gsterilebilir. Burada, e dmerkezlik, P elips zerinde herhangi bir nokta, F1 ve

F2 odaklar ve D1 ile D2 de dorultmanlar zerinde Pye en yakn noktalardr (ekil 10.19).
(2)deki her denklemde, dorultman ve odak birbirini karlamaldr; yani Pden F1e
olan uzakl kullanrsak, ayn zamanda Pden elipsin ayn tarafndaki dorultmana olan
uzakl da kullanmalyz. x = a@e dorultman F1 = (c, 0)a, x = a@e dorultman da
F2 = (c, 0)a karlk gelir.
Bir hiperboln dmerkezlii de e = c@a dr, fakat bu sefer c, 2a 2 + b 2 yerine
2
2a - b 2 .ye eittir. Bir elipsin dmerkezliinin aksine, bir hiperboln dmerkezlii
1den byktr.
10.2
699
y
Dorultman 1
x ae
Dorultman 2
x ae
F1(c, 0)
Hiperboln Dmerkezlii
TANIM
2 2
(x @a ) + (y2@b2) = 1 hiperbolnn dmerkezlii
F2(c, 0)
0
D1
D2
P(x, y)
b c ae
a
2a 2 + b 2
c
e = a =
.
a
dir.
Hem elips hem de hiperbolde, dmerkezlik odaklar arasndaki uzakln tepe noktalar
arasndaki uzakla orandr (nk c@a = 2c@2adr).
a
e
EKL 10.19 (x2@a2) + (y2@b2) = 1 elipsinin

odaklar ve dorultmanlar. Dorultman 1,
F1 odana, dorultman 2, F2 odana
karlk gelir.
odaklar aras uzaklk

Dmerkezlik =
tepe noktalar aras uzaklk
Bir elipste, odaklar arasndaki mesafe tepe noktalar arasndaki mesafeden daha ksadr ve
oran 1den kktr. Bir hiperbolde, odaklar arasndaki mesafe tepe noktalar arasndaki
mesafeden daha fazladr ve oran 1den byktr.
RNEK 2
Bir Elipsin Tepe Noktalarn Bulmak
Dmerkezlii 0.8 olan ve odaklar (0, 7)de bulunan bir elipsin tepe noktalarn bulun.
zm
e = c@a olduu iin, tepe noktalar (0, a)dadr. Burada

7
c
a = e =
= 8.75,
0.8
veya (0, 8.75)tir.
RNEK 3
Bir Hiperboln Dmerkezlii
9x2 16y2 = 144 hiperbolnn dmerkezliini bulun.

Dorultman 1
x ae
D1
Dorultman 2
x ae
D2
zm
P(x, y)
Hiperbol denkleminin iki tarafn da 144 ile blerek standart hale getiririz:
16y 2
9x 2
= 1
144
144
ve
and
y2
x2
= 1.
16
9
a2 = 16 ve b2 = 9 ile, c = 2a 2 + b 2 = 216 + 9 = 5, buluruz, bylece

F1(c, 0)
0 a
e
x
F2(c, 0)
a
c ae
EKL 10.20 (x2@a2) + (y2@b2) = 1

hiperbolnn odaklar ve dorultmanlar.
P hiperboln neresinde olursa olsun,
PF1 = e PD1 ve PF2 = e PD2 dir.
5
c
e = a = .
4
Elipste olduu gibi, x = a@e dorularnn da hiperbol iin dorultman gibi
davrandklarn ve
PF1 = e PD1 ve PF2 = e PD2
(3)
olduunu grrz. Burada P hiperbol zerindeki herhangi bir nokta, F1 ve F2 odaklar ve

D1 ile D2 dorultmanlar zerinde Pye en yakn noktalardr.
Tabloyu tamamlamak iin, bir paraboln dmerkezliini 1 olarak tanmlarz. (1)(3)
denklemleri ayn PF = e PD eklindedir.
700
Paraboln Dmerkezlii
TANIM
Bir paraboln dmerkezlii e = 1dir.
Odak-dorultman denklemi PF = e PD denklemi parabol, elips ve hiperbol u

ekilde birletirir. Bir P noktasnn belirli bir F (odak) noktasndan uzaklnn belirli bir
dorudan (dorultman) uzaklnn sabit bir kat olduunu varsayn. Yani, e oran sabiti olmak zere,
PF = e PD
(4)
olduunu varsayn. Bu durumda Pnin izledii yol

(a) e = 1 ise, bir parabol,
(b) e 1 ise, dmerkezlii e olan bir elips ve
(c) e 1 ise, dmerkezlii e olan bir hiperboldr
(4) Denklemi iinde koordinatlar yoktur ve koordinatlar formuna dntrmeye
kalktmzda, enin byklne bal olarak farkl ekillerde dnr. En azndan
Kartezyen koordinatlarda byledir. Ancak, Blm 10.8de greceimiz ekilde, kutupsal
koordinatlarda, PF = e PD denklemi, enin deerinden bamsz olarak tek bir denkleme
dnr, bu denklem o kadar basittir ki, 300 yldr astronomlarn ve uzay bilimcilerinin
seimi olmutur.
Merkezi orijinde ve odaklar x-ekseninde olan bir hiperboln oda ve ona karlk gelen dorultman verilmise, ekil 10.20deki boyutlar kullanarak eyi bulabiliriz. eyi
biliyorsak, aadaki rnekteki gibi, PF = e PD denkleminden hiperboln Kartezyen koordinatlarda bir denklemini kurabiliriz. ekil 10.19daki boyutlar kullanarak merkezleri
orijinde ve odaklar x-ekseninde olan elipslerin denklemini de benzer ekilde bulabiliriz.
RNEK 4
Bir Hiperboln Kartezyen Denklemi
Merkezi orijinde ve odaklarndan biri (3, 0)da bulunan ve karlk gelen dorultman x = 1
dorusu olan bir hiperboln Kartezyen denklemini bulun.
zm
nce hiperboln dmerkezliini bulmak iin ekil 10.20de gsterilen boyutlar
kullanrz. Odak
(c, 0) = (3, 0)dadr, dolaysyla c = 3 olur.
Dorultman
a
x = = 1 dorusudur, dolaysyla a = e
e
olur. Bu, e = c/a denklemiyle birletiinde, dmerkezlii tanmlar ve
c
3
e = = verir, dolaysyla e2 = 3 ve e = 3
a
e
bulunur.
10.2
D(1, y)
y2
x2

1
3
6
PF = e # PD
P(x, y)
Denklem (4)
2sx - 3d2 + s y - 0d2 = 23 x - 1
e = 23
x 2 - 6x + 9 + y 2 = 3sx 2 - 2x + 1d
0 1
701
eyi bildiimize gre, artk istediimiz denklemi PF = e PD denkleminden kurabiliriz. ekil 10.21in gsterimiyle,
y
x1
F(3, 0)
2x 2 - y 2 = 6
y2
x2
= 1.
3
6

dorultman.
ALITIRMALAR 10.2
Elipsler
In 18 altrmalarnda, elipsin dmerkezliini bulun. Sonra elipsin
odak ve dorultmanlarn bulup, grafiini izin.
2
4. 2x + y = 4
3. 2x + y = 2
2
5. 3x + 2y = 6
6. 9x 2 + 10y 2 = 90
7. 6x 2 + 9y 2 = 54
8. 169x 2 + 25y 2 = 4225
912 altrmalar, merkezleri xy-dzleminin orijininde olan elipslerin

odak veya tepe noktalar ile dmerkezliklerini verir. Her durumda,
elipsin standart denklemini bulun.
9. Odaklar: s0, ;3d
Dmerkezlik: 0.5
10. Odaklar: s ;8, 0d

Dmerkezlik: 0.2
11. Tepe noktalar: s0, ;70d

Dmerkezlik: 0.1
12. Tepe noktalar: s ;10, 0d

Dmerkezlik: 0.24
1316 altrmalar merkezleri xy-dzleminde olan elipslerin odaklarn ve karlk gelen dorultmanlarn vermektedir. Her durumda,
ekil 10.19un koordinatlarn kullanarak elipsin dmerkezliini bulun. Elipsin standart denklemini bulun.
13. Odak:
A 25, 0 B
Dorultman:
x =
21. a, b ve c sabitlerinin hangi deerleri

4x 2 + y 2 + ax + by + c = 0
2. 7x + 16y = 112
1. 16x + 25y = 400

2
20. Dorultman x = 9 dorusu ve karlk gelen oda (4, 0) noktas

olan 2@3 dmerkezlikli elipsi denklemini bulun.
14. Odak:
9
25
15. Odak: s -4, 0d

Dorultman: x = -16
(4, 0)
Dorultman:
elipsinin x-eksenine teet olmasn ve (1, 2) noktasndan gemesini salar? Elipsin dmerkezlii nedir?
22. Elipslerin yanstma zellii Bir elips asal ekseni etrafnda dndrlerek bir elipsoid retiliyor. Elipsoidin i yzeyi gmle kaplanarak bir ayna yaplyor. Bir odaktan gelen nnn dier odaktan yanstlacan gsterin. Ses dalgalar da byle bir yol izlerler ve bu zellik
fsldayan salonlarn yaplmasnda kullanlr (pucu: Elipsi xy-dzleminde standart konumda yerletirin ve elips zerindeki bir P noktasndan iki odaa giden dorularn, elipsin Pdeki teetiyle benzer alar yaptn gsterin).
Hiperboller
2330 altrmalarnda, hiperboln dmerkezliini bulun. Hiperboln
odak ve dorultmanlarn bulup, grafiini izin.
23. x 2 - y 2 = 1
2
16
x =
3
16. Odak: A - 22, 0 B

Dorultman: x = -222
17. 4@5 dmerkezlikli bir elips izin. Admlarnz aklayn.

18. Pltonun yrngesini lekli olarak izin (dmerkezlik 0.25).
Admlarnz aklayn.
19. Bir elipsin asal ve yedek eksenlerinin tepe noktalar (1, 1), (3, 4),
(1, 7) ve (1, 4 )tr. Elipsi izin, denklemini standart ekle getirin
ve odaklarn, dmerkezliini, dorultmanlarn bulun.
24. 9x 2 - 16y 2 = 144
25. y - x = 8
26. y 2 - x 2 = 4
27. 8x 2 - 2y 2 = 16
28. y 2 - 3x 2 = 3
29. 8y - 2x = 16
30. 64x 2 - 36y 2 = 2304
3134 altrmalar, merkezleri xy-dzleminin orijininde olan hiperbollerin dmerkezlikleri ile odak veya tepe noktalarn verir. Her durumda, hiperboln standart denklemini bulun.
31. Dmerkezlik: 3
Tepe noktalar: s0, ;1d
32. Dmerkezlik: 2
Tepe noktalar: s ;2, 0d
33. Dmerkezlik: 3
Odaklar: s ;3, 0d
34. Dmerkezlik: 1.25

Odaklar: s0, ;5d
702

y
3538 altrmalar merkezleri xy-dzleminin orijininde olan hiperbollerin odaklarn ve karlk gelen dorultmanlarn vermektedir. Her
durumda, hiperboln dmerkezliini bulun. Hiperboln standart
denklemini bulun.
35. Odak:
(4, 0)
36. Odak:
Dorultman:
Dorultman:
x = 2
37. Odak: s -2, 0d

Dorultman:
A 210, 0 B
x = 22
F1(c, 0)
x
F2(c, 0)
38. Odak: s -6, 0d
x = -
1
2
Dorultman:
x = -2
39. Dmerkezlii 3@2 olan bir hiperboln bir oda (1, 3)tedir.
Karlk gelen dorultman y = 2 dorusudur. Hiperboln denklemini bulun.
T 40. Dmerkezliin bir hiperboln ekline etkisi Dmerkez-lii
artarken bir hiperboln grafiine ne olur? Bulmak iin, (x2@a2)
(y2@b2) = 1 denklemini a ve b yerine, a ve e cinsinden yeniden
yazn. Hiperboln farkl e deerlerinde grafiini izin ve grdklerinizi tanmlayn.
41. Hiperbolerin yanstma zellii
Aadaki resimde olduu
gibi, hiperbolik bir aynann bir odana ynlendirilen nn dier
odaa doru yanstldn gsterin (pucu: Hiperboln Pdeki
teetinin PF1 ve PF2 doru paralarnn yapt ann aortay
olduunu gsterin).
10.3
P(x, y)
42. Eodakl bir elips ve hiperbol Ayn A ve B odaklarna sahip bir

elips ve bir hiperboln, aadaki ekilde olduu gibi, kesiim
noktalarnda dik alar yaptklan gsterin. (pucu: Hiperbol P
noktasnda kesen ve A odandan gelen bir k n hiperbolden
sanki dorudan Bden geliyormu gibi yanstlacaktr (Altrma
41). Ayn n elipsten Bden geecek ekilde yanstlr (Altrma
22).)
C

Bu blmde, A, B ve Cnin hepsi sfr olmamak zere, herhangi bir
Ax2 + Bxy + Cy2 + Dx + Ey + F = 0
(1)
denkleminin Kartezyen grafiini inceleyeceiz ve neredeyse her zaman bir konik kesit
olduunu gstereceiz. stisnalar grafiin bulunmad veya grafiin iki paralel dorudan
olutuu durumlardr. (1) denkleminin grafiklerinin hepsine, eri olsun veya olmasn, kuadratik eri denmesi rutin hale gelmitir
y
2xy 9
P(x, y)
k
da i
O sen
ek
apraz Terimler
F2(3, 3)
p4
0
F1(3, 3)
Bxy teriminin Blm 10.1deki denklemlerde grnmediini fark etmi olabilirsiniz. Bu

byle olmutur, nk konik kesitlerin eksenleri koordinat eksenlerine paralel (hatta onlarla akk) durumdayd.
Paralellik olmadnda neler olduunu grmek iin, a = 3 ile odaklar F1(3, 3) ve
F2(3, 3)te olan bir hiperboln denklemini yazalm (ekil 10.22). PF1 - PF2 = 2a denklemi PF1 - PF2 = 2s3d = 6 olur ve
2sx + 3d2 + s y + 3d2 - 2sx - 3d2 + s y - 3d2 = ;6.
bulunur. Kklerden birinin yerini deitirir, karesini alr, kalan karekk zer ve yine
karesini alrsak, denklem, (1) denkleminin sadece apraz teriminin bulunduu
EKL 10.22 2xy = 9 hiperbolnn odak

ekseni pozitif x-ekseniyle p@4 radyanlk
bir a yapar.
(2)
2xy = 9
haline indirgenir. (2) denklemindeki hiperboln asimptotlar x ve y-eksenleridir ve odak
ekseni pozitif x-ekseniyle p@4 radyanlk bir a yapar. Bu rnekte olduu gibi,
10.3
(1) denkleminde bulunan apraz terim ancak koniin eksenleri eildiinde ortaya kar.
Bir konik denkleminden xy terimini yok etmek iin, koniin eksenlerindeki eilmeyi
ortadan kaldracak ekilde, koordinat eksenlerini dndrrz. Dndrme iin kullandmz denklemler aadaki gibi tretilmektedir. Orijin etrafnda bir a asyla saat ynnn
tersine bir dnmeyi gsteren ekil 10.23n gsterimiyle,
y'
703
P(x, y) (x', y')
x'
x = OM = OP cos su + ad = OP cos u cos a - OP sin u sin a

u
M'
a
(3)
y = MP = OP sin su + ad = OP cos u sin a + OP sin u cos a.

olur.
EKL 10.23 Orijin etrafnda a asyla saat

ynnn tersine bir dnme.
OP cos u = OM = x
ve
OP sin u = MP = y
olduu iin, (3) denklemi aadaki hale dnr.
Koordinat Eksenlerini Dndrme Denklemleri

x = x cos a - y sin a
y = x sin a + y cos a
RNEK 1
(4)
Bir Hipermol in Bir Forml Bulmak
x- ve y-eksenleri orijin etrafnda p@4 radyanlk bir ayla dndrliyor. Yeni koordinatlarda 2xy = 9 hiperbolnn denklemini bulun.
zm
cos p>4 = sin p>4 = 1> 22, olduundan, (4) denkleminden

x =
y
2
y =
x + y
22
ifadelerini 2xy = 9 denkleminde yerine koyar ve

2a
2xy 9
p4
22
x'
y'
9
2
x'
9
y'
x - y
x - y
22
ba
x + y
22
b = 9
x 2 - y 2 = 9
x
y 2
x 2
= 1.
9
9
elde ederiz. ekil 10.24e bakn.

EKL 10.24 rnek 1deki hiperbol (x ve y
yeni koordinatlardr).
(4) Denklemlerini (1) kuadratik denklemine uygularsak, yeni bir kuadratik denklem
elde ederiz:
Ax2 + Bxy + Cy2 + Dx + Ey + F= 0
(5)
704
Yeni ve eski katsaylar arasndaki iliki aadaki denklemlerle verilir:

A = A cos2 a + B cos a sin a + C sin2 a
B = B cos 2a + sC - Ad sin 2a
C = A sin2 a - B sin a cos a + C cos2 a
(6)
D = D cos a + E sin a
E = -D sin a + E cos a
F = F.
Bu denklemler, baka eylerin yansra, ie iinde apraz terimin bulunduu (B 0)
bir eri denklemiyle balarsak, iinde apraz terimin bulunmad (B = 0) bir denklem
reten bir a dnme as bulabileceimizi syler. ay bulmak iin, (6)daki ikinci denklemde B = 0 alr ve ortaya kan
B cos 2a + (C A) sin 2a = 0
denkleminden ay zeriz. Pratikte bu ay aadaki iki denklemden birinden belirlemek
anlamna gelir.
Dnme As
cot 2a =
2
A - C
B
veya
or
tan 2a =
B
.
A - C
(7)
RNEK 2
2a
Bir Dnme As Bulmak
Koordinat eksenleri bir a asyla dndrlerek
2x 2 + 23 xy + y 2 - 10 = 0
EKL 10.25 2a = cot (1> 13) p@3
olarak tanmlar (rnek 2).
-1
erisi iin apraz terimi olmayan bir denklem oluturulacaktr. ay ve yeni denklemi bulun.
2x 2 + 23 xy + y 2 - 10 = 0 denkleminde A = 2, B = 23 , ve C = 1dir. Bu
deerleri (7) denkleminde yerine koyarak ay buluruz:
zm
y'
2
y'
2
0
x' 2
4
2x2 3 xy y2 10 0
x'
10
ap
6
rnek 2deki konik kesit.
A - C
2 - 1
1
=
=
.
B
23
23
ekil 10.25teki dik genden, ann uygun bir seiminin 2a = p@3 olduunu grrz, bu
yzden a = p@6 alrz. (6) denklemlerinde, a = p@6, A = 2, B = 23, C = 1, D = E = 0 ve
F = 0 yazmak
A =
10
EKL 10.26
cot 2a =
5
,
2
B = 0,
C =
1
,
2
D = E = 0,
F = -10.
verir. Bu durumda (5) denklemi

y 2
5 2
x 2
1
x + y 2 - 10 = 0, veya
or
+
= 1.
2
2
4
20
verir. Eri odaklar yeni y-ekseninde olan bir elipstir. (ekil 10.26).
10.3
705
Kuadratik Denklemlerin Olas Grafikleri

Artk genel kuadratik denklemlerin grafiklerine dneceiz.
Her zaman eksenleri dndrerek apraz terimlerden kurtulabileceimiz iin, bunun
yaplm olduunu ve denklemimizin eklinin
Ax2 + Cy2 + Dx + Ey + F = 0
(8)
olduunu varsaymakla genellikten bir ey kaybetmeyiz.

(8) denkleminin temsil ettii farkl durumlar aada sralanmtr.
(a) A = C 0 ise bir emberi, (zel durumlar: grafik bir noktadr veya grafik yoktur;
(b) (8) denklemi bir deikende kuadratik, dierinde lineerse bir parabol;
(c) A ve Cnin ikisi de pozitif veya ikisi de negatifse bir elipsi (zel durumlar: daireler,
tek bir nokta veya grafiin bulunmamas);
(d) A ve Cnin iaretleri ztsa bir hiperbol (zel durum: bir ift kesien doru);
(e) A ile C sfr ve D ve Enin en azndan birisi sfrdan farklysa, bir doruyu;
(f) (8) denkleminin sol taraf iki lineer arpann arpm eklinde ayrabiliyorsa, bir
veya iki doruyu
rnekler iin Tablo 10.3e bakn.
TABLO 10.3 Ax 2 + Bxy + Cy 2 + Dx + Ey + F = 0 Kuadrarik Eri rnekleri
C
1
1
Denklem
Grler
-4
x2 + y2 = 4
y 2 = 9x
A = C; F 6 0
yye gre kuadratik,
xe gre lineer
A, C nin iaretleri
ayn, A Z C; F 6 0
A, Cnin iaretleri
farkl
y-ekseni
ember
Parabol
Elips
-36
Hiperbol
-1
-1
Tek doru (hala

bir konik kesit)
Kesien dorular
konik kesit)
Paralel dorular
deil)
Nokta
Grafik yok
1
1
-9
4x 2 + 9y 2 = 36
x2 - y2 = 1
x2 = 0
-3
-1
-1
xy + x - y - 1 = 0
x 2 - 3x + 2 = 0
x2 + y2 = 0
x 2 = -1
sx - 1ds y + 1d = 0,
eklinde ayrr,
x = 1, y = -1
sx - 1dsx - 2d = 0,
eklinde ayrr,
x = 1, x = 2
Orijin
Grafik yok
Diskriminant Testi
Ax 2 + Bxy + Cy 2 + Dx + Ey + F = 0
(9)
Denkleminin ne eit bir konik kesidi temsil ettiini bulmak iin, denkleminden xy-terimini atmamz gerekmez. stediimiz tek bilgi buysa, aadaki testi uygulayabiliriz.
706
Grm olduumuz gibi, B 0 ise, koordinat eksenlerini

cot 2a =
A - C
B
(10)
denklemini salayan bir a as ile dndrmek (9) denklemini apraz terimi olmayan
Ax 2 + Cy 2 + Dx + Ey + F = 0
(11)
denklemine denk ekle sokacaktr.

Artk, (11) denkleminin grafii (gerek veya dejenere)
(a) A veya C = 0, yani AC = 0 ise parabol;
(b) A veya Cnn iaretleri ayn, yani AC 0 ise elips;
(c) A veya Cnn iaretleri farkl, yani AC 0 ise hiperbol
Ayrca (6) denklemlerinden, herhangi bir eksen dnmesi iin
B2 4AC = B2 4AC
(12)
olduu dorulanabilir. Bu, B2 4ACnin dnmeden etkilenmediini gsterir. Ama, (10)

denklemiyle verilen a asyla dndrrsek, B sfr olur, ve
B2 4AC = 4AC
elde ederiz. Eri AC = 0 ise bir parabol, AC > 0 ise bir elips ve AC 0 ise bir hiperbol olduu iin, B2 4AC = 0 iken eri bir parabol, B2 4AC 0 iken bir elips ve
B2 4AC 0 iken bir hiperbol olmaldr. B2 4AC saysna (9) denkleminin diskriminant
denir.
Diskriminant Testi
Arada bir dejenere durumlarnda ortaya kabileceini kabul ederek,
Ax 2 + Bxy + Cy 2 + Dx + Ey + F = 0 denkleminin grafii,
(a) B2 4AC = 0 ise bir parabol,
(b) B2 4AC 0 ise bir elips,
(c) B 2 - 4AC 7 0. B2 4AC 0 ise bir hiperbol
olur.
RNEK 3
Diskriminant Testini Uygulamak
(a) 3x 2 - 6xy + 3y 2 + 2x - 7 = 0 bir parabol temsil eder, nk

B2 4AC = (6)2 4 3 3 = 36 36 = 0dr
(b) x 2 + xy + y 2 - 1 = 0 bir elipsi temsil eder, nk
B2 4AC = (1)2 4 1 1 = 3 0dr
(c) xy y2 5y + 1 = 0 bir hiperbol temsil eder, nk
B2 4AC = (1)2 4(0)(1) = 1 0dr
10.3
(cos u, sin u)
m3a3's
TEKNOLOJ KULLANMAK
m1a1's
1.
on civarnda a, mesela
a1 = sin-1s10 -1 d,
Hesap Makineleri Sins ve Kosinsleri Hesaplamak iin
Baz hesap makineleri keyfi alarn sins ve kosinslerini hesaplamak iin dndrmeler
kullanrlar. lem u ekilde gider: Hesap makinesinde depolanm olarak
707
Dndrmeleri Nasl Kullanrlar?
m2a2's
LEKL DEL
a2 = sin-1s10 -2 d,
a10 = sin-1s10 -10 d,
x
(1, 0)
2.
EKL 10.27 0 ile 2p arasndaki bir u
asnn sins ve kosinsn hesaplamak
iin, hesap makinesi (1, 0) noktasn birim
emberde uygun bir konuma yerletirir ve
ortaya kan koordinatlar gsterir.
ve
yirmi say, yani a1, a2, , a10 alarnn kosins ve sinsleri
bulunur. Keyfi bir u asnn sins ve kosinsn hesaplamak iin, hesap makinesine uy
(radyan olarak) gireriz. Hesap makinesi, uya 2pnin katlarn ekleyerk veya kararak, u
yerine 0 ile 2p arasnda sins ve kosins unnkiyle ayn olan ay koyar (aya u demeye devam edeceiz). Sonra hesap makinesi uy a1in katlarnn (tekrarlanmadan olabildiince ok) bir toplam art a2nin katlarnn (yine olabildiince ok) bir toplam art
art a10un katlarnn bir toplam olarak yazar. Bu
u L m1a1 + m2a2 + + m10a10 .
verir. Hesap makinesi daha sonra (1, 0) noktasn a1in m1 kopyas (arka arkaya m1 kere
a1 as) art a2nin m2 kopyas, vb. kadar dndrr ve a10un m10 kopyas kere dndrerek bitirir (ekil 10.27). (1, 0)n birim ember zerindeki son konumu hesap makinesinin (cosu, sinu) iin verdii deerlerdir.
ALITIRMALAR 10.3
Diskriminant Kullanmak
Koordinat Eksenlerini Dndrmek
116 altrmalarndaki denklemlerin parabol m, elips mi, yoksa hiperbol m, temsil ettiklerini belirlemek iin B2 4AC diskriminantn
kullann.
1726 altrmalarnda verilen denklemi, iinde apraz (xy) terimi olmayan bir denkleme dntrmek iin koordinat eksenlerini
dndrn. Sonra denklemin grafiini tanmlayn. (Yeni denklemler
kullandnz dndrmenin bykl ve ynne gre deiecektir.)
1. x 2 - 3xy + y 2 - x = 0
2. 3x 2 - 18xy + 27y 2 - 5x + 7y = -4
3. 3x 2 - 7xy + 217 y 2 = 1
4. 2x 2 - 215 xy + 2y 2 + x + y = 0
5. x 2 + 2xy + y 2 + 2x - y + 2 = 0
6. 2x 2 - y 2 + 4xy - 2x + 3y = 6
9. xy + y 2 - 3x = 5
10. 3x 2 + 6xy + 3y 2 - 4x + 5y = 12
11. 3x 2 - 5xy + 2y 2 - 7x - 14y = -1
12. 2x 2 - 4.9xy + 3y 2 - 4x = 7
2
18. x 2 + xy + y 2 = 1
19. 3x 2 + 223 xy + y 2 - 8x + 823 y = 0

20. x 2 - 23 xy + 2y 2 = 1
21. x 2 - 2xy + y 2 = 2
22. 3x 2 - 223 xy + y 2 = 1
23. 22 x 2 + 222 xy + 22 y 2 - 8x + 8y = 0
24. xy - y - x + 1 = 0
7. x 2 + 4xy + 4y 2 - 3x = 6
8. x 2 + y 2 + 3x - 2y = 10
17. xy = 2
13. x - 3xy + 3y + 6y = 7
14. 25x 2 + 21xy + 4y 2 - 350x = 0
15. 6x 2 + 3xy + 2y 2 + 17y + 2 = 0
16. 3x 2 + 12xy + 12y 2 + 435x - 9y + 72 = 0
25. 3x 2 + 2xy + 3y 2 = 19
26. 3x 2 + 423 xy - y 2 = 7
27. 14x 2 + 16xy + 2y 2 - 10x + 26,370y - 17 = 0 .
denkleminden apraz terimi kaldrmak iin koordinat eksenlerinin dndrlmesi gereken ann sins ve kosinsn bulun.
Dndrmeyi gerekletirmeyin.
708
28. 4x 2 - 4xy + y 2 - 8 25 x - 16 25 y = 0 .
denkleminden apraz terimi kaldrmak iin koordinat eksenlerinin dndrlmesi gereken ann sins ve kosinsn bulun.
Dndrmeyi gerekletirmeyin
T 1726 altrmalarndaki konik kesitler, cot 2a veya tan 2ay biliyorsak, 2ay tanmlayabileceimiz ve bildiimiz genlerden sin a ve
cos ay hesaplayabileceimiz anlamnda ho dnme alar olacak
ekilde seilmilerdir.
2934 altrmalarnda, verilen denklemi iinde apraz terim bulunmayan kuadratik bir denkleme dntrmek iin koordinat eksenlerinin dndrlmesi gereken ay bir hesap makinesi ile bulun.
Sonra sin a ve cos ay 2 basamak hassaslkla hesaplayn ve (6) denklemini kullanarak yeni denklemin katsaylarn bir basamak
hassalkla bulun. Her durumda, konik kesitin bir elips mi, hiperbol
m, yoksa bir parabol m olduunu belirleyin.
29. x 2 - xy + 3y 2 + x - y - 3 = 0
30. 2x 2 + xy - 3y 2 + 3x - 7 = 0
31. x 2 - 4xy + 4y 2 - 5 = 0
32. 2x 2 - 12xy + 18y 2 - 49 = 0
33. 3x 2 + 5xy + 2y 2 - 8y - 1 = 0
34. 2x 2 + 7xy + 9y 2 + 20x - 86 = 0
35. Orijin etrafnda 90lik bir dndrmenin aadaki konik kesitlere

etkisi nedir? Her durumda yeni denklemi verin.
sa 7 bd elipsi
b. (x2@a2) (y2@b2) = 1 hiperbol

c. x 2 + y 2 = a 2 emberi
d. y = mx dorusu
e. y = mx + b dorusu
36. Orijin etrafnda 180lik bir dnmenin aa konik kesitlere etkisi

nedir? Her durumda yeni denklemi verin.
a. sx 2>a 2 d + s y 2>b 2 d = 1
sa 7 bd elipsi
b. (x2@a2) (y2@b2) = 1 hiperbol

c. x 2 + y 2 = a 2 emberi
d. y = mx dorusu
a. Orijine gre simetriktir.

b. (1, 0) noktasndan geer.
c. (2, 1) noktasnda y = 1 dorusuna teettir.
Yantlarnz aklayn.
41. (4) dnme denklemlerinde her a as seimi iin, x2 + y2 = a2
denkleminin x2 + y2 = a2 olacan gsterin.
42. A = C olduunda, eksenlerin p@4lk bir ayla dnmesinin (1)
denkleminden xy-terimini yok edeceini gsterin.
43. a. x 2 + 4xy + 4y 2 + 6x + 12y + 9 = 0
denkleminin bir elipsi mi, bir parabol m, yoksa bir
hiperbol m temsil ettiini belirleyin.
b. (a)daki denklemin grafiinin 2y = x 3 dorusu olduunu
gsterin.
44. a. 9x 2 + 6xy + y 2 - 12x - 4y + 4 = 0
denkleminin bir elipsi mi, bir parabol m, yoksa bir
hiperbol m temsil ettiini belirleyin.
b. (a)daki denklemin grafiinin y = 3x + 2 dorusu olduunu
gsterin.
45. a. xy + 2x y = 0 erisi ne tip bir konik kesittir?
Teori ve rnekler
a. sx 2>a 2 d + s y 2>b 2 d = 1
40. Dejenere konik Dejenere olmayan herhangi bir

Ax2 + Bxy + Cy2 + Dx + Ey + F = 0 konik kesitinde aadaki
zelliklerin hepsi bulunur mu?
e. y = mx + b dorusu
37. xy = a hiperbol xy = 1 hiperbol, bilim ve matematikte sk

grlen xy = a eklindeki bir ok hiperbolden biridir.
a. Koordinat eksenlerini 45lik bir ayla dndrerek xy = 1
denklemini iinde xy-terimi bulunmayan bir denkleme
dntrn. Yeni denklem nedir?
b. Ayn eyi xy = a denklemi iin de yapn,
38. xy = 2 hiperbolnn dmerkezliini bulun.
39. AC 0 ise, Ax2 + Bxy + Cy2 + Dx + Ey + F = 0 denkleminin
grafii hakknda bir ey sylenebilir mi? Yantnz aklayn.
b. xy + 2x y = 0 denkleminden yyi zn ve eriyi xin

rasyonel bir fonksiyonunun grafii gibi izin.
c. y = 2x dorusuna paralel ve eriye normal dorularn
denklemlerini bulun. iziminize bu dorular ekleyin.
46. Ax2 + Bxy + Cy2 + Dx + Ey + F = 0 denklemi iin aada verilen
ifadeleri ispatlayn veya kart rnekler bulun.
a. AC 0 ise, grafik bir elipstir.
b. AC 0 ise, grafik bir hiperboldr.
c. AC 0 ise, grafik bir hiperboldr.
47. Elipsler iin ho bir alan forml B2 4AC negatifse,
Ax 2 + Bxy + Cy 2 = 1
denklemi bir elipsi temsil eder. Elipsin yar eksenleri a ve b ise,
alan pabdir (standart forml). Alann ayrca 2p> 24AC - B 2 .
ile verildiini de gsterin. (pucu: xy-teriminden kurtulmak iin
koordinat eksenlerini dndrn ve yeni denkleme (12) denklemini uygulayn.
48. Dier invaryantlar
Orijin etrafndaki bir dnmeden sonra
B2 4ACnin B2 4ACye eit olmas durumunu, kuadratik bir
denklemin diskriminantnn, denklemin bir invariyant olduunu
syleyerek tanmlarz. (6) denklemlerini kullanarak
10.4
A + C = A + C ve D2 + E2 = D2 + E2
709
49. B2 4AC = B2 4ACnin bir ispat. (6) denklemlerini kullanarak orijin etrafndaki herhangi bir dnme iin
B2 4AC = B2 4AC olduunu gsterin.
olduu anlamnda, (a) A + C ve (b) D2 + E2 saylarnn da invariyant olduklarn gsterin. Eksenleri dndrrken, saysal
hatalar kontrol etmek iin bu denklemleri kullanabiliriz.
10.4
Konikler ve Parametrik Denklemler; Sikloid

Kartezyen dzlemde paramertrik denklemleri ile tanmlanm eriler ve trevlerinin hesaplanmas Blm 3.5te tantlmt. Orada, dorularn, emberlerin ve elipslerin parametrelenmesi allmt. Bu blmde parabollerin, hiperbollerin, sikloidlerin, brakistokronlarn ve tatokronlarn parametrelenmesini reneceiz.
Paraboller ve Hiperboller
Blm 3.5te, bir paracn y = x2 parabolnn sa kolu boyunca hareketini tanmlamak
iin
x = 2t,
y = t,
t 7 0
parametrizasyonunu kullanmtk. Aadaki rnekte btn paraboln parametrizasyonunu elde ediyoruz.
RNEK 1
Bir Tam Parabol
xy-dzleminde hareket eden bir paracn P(x, y) konumu

x = t,
y = t 2,
-q 6 t 6 q.
denklemleri ve parametre aral ile verilmektedir. Paracn yolunu tanmlayn ve

hareketini aklayn.
y
y x2
zm
(2, 4)
x = t ve y = t2 denklemlerinden tyi yok edip

y = (t)2 = x2
t 2
P(t,
t2)
t1
(1, 1)
0
EKL 10.28 x = t, y = t 2, - q 6 t 6 q
ile tanmlanan yol y = x2 parabolnn
tamamdr (rnek 1).
elde ederek yolu belirleriz. Paracn konumunun koordinatlar y = x2 denklemini salar,

dolaysyla parack bu eri boyunca hareket eder.
Blm 3.5teki rnek 10un aksine, burada parack btn parabol kat etmektedir. t
- q dan q a doru ilerlerken, parack sol taraftan aa iner, orijinden geer ve sa
taraftan yukar kar (ekil 10.28).
RNEK 2
x2 - y2 = 1 Hiperbolnn Sa Kolunun Bir Parametrizasyonu
t anndaki P(x, y) konumu

x = sec t,
y = tan t,
ile verilen paracn hareketini tanmlayn.
p
p
6 t 6 .
2
2
710

y
zlenmeyen
dal
zm
x2 y2 1
P(sec t, tan t)
sec t = x,
1
t0
0t p
2
denklemlerinden tyi yok ederek Pnin koordinatlar iin bir Kartezyen denklem buluruz.
Bunu sec2t tan2 t = 1 bantsyla gerekletiririz ve
x
p
t0
2
x2 y2 = 1
buluruz. Paracn (x, y) koordinatlar x2 y2 = 1 denklemini saladklar iin, hareket bu
hiperboln zerinde bir yerlerde geekleir. t, p@2 ile p@2 arasnda deiirken, x = sec t
pozitif kalr ve y = tan t, - q ile q arasnda deiir, dolaysyla P hiperboln sa kolunu
kat eder. t 0 iken kolun alt yarsndan gelir, t = 0da (1, 0)a ular ve t , p@2ye doru
artarken birinci blgenin iine ilerler (ekil 10,29).
EKL 10.29
x = sec t, y = tan t
denklemleri ve p@2 t p@2 aral
x2 y2 = 1 hiperbolnn sa kolunu
tanmlar (rnek 2).
Sikloidler
Sarkal bir saatte, sarkacn ucundaki gez dairesel bir yay izleyerek sallanyorsa, sallanmann frekans sallanmann genliine bal olur. Bu, saat iin bir problem tekil eder. Sallanma ne kadar genise, gezin merkeze dnmesi o kadar uzun srer.
Gezin bir sikloid izleyerek sallanmas salanrsa, byle olmaz. 1673te, Christiaan
Huygens, gezi bir sikloid zerinde (rnek 3te tanmlanan eri) sallanacak bir sarkal
saat tasarlad. Gezi, merkezden uzaklatka yukar ekilmesine neden olan koruyucularla snrl ince bir tele ast (ekil 10,30).
TARHSEL BYOGRAF
Christiaan Huygens
(16291695)
RNEK 3
Koruyucu
sikloid
Koruyucu
sikloid
zm
Doruyu x-ekseni olarak alr, tekerlekte bir P noktas iaretler, tekerlein hareketini P orijindeyken balatr ve tekerlei saa doru yuvarlarz. Parametre olarak, tekerlein
dnm olduu t asn (radyan olarak) alrz. ekil 10.31, ksa bir sre sonra, taban orijinden at birim uzaklkta olan tekerlei gstermektedir. Tekerlein merkezi (at, a)dadr ve
Pnin koordinatlar
EKL 10.30 Huygensin sarkal saatinde

sarkacn ucu bir sikloid zerinde salnr, bu
nedenle frekans genlikten bamszdr.
P(x, y) (at a cos u, a a sin u)
at
Bir Sikloidi Parametrelemek
Yarap a olan bir tekerlek yatay bir doru zerinde ilerlemektedir. Tekerlein evresi zerindeki bir P noktasnn izledii yolun parametrik denklemlerini bulun. Bu yola sikloid
denir.
Sikloid
tan t = y
EKL 10.31 Yuvarlanan tekerlein

zerindeki P(x, y) noktasnn t asndaki
konumu (rnek 3).
y = a + sin u
olarak bulunur. uy t cinsinden ifade etmek iin t + u = 3p@2 olduunu gzlemler ve

3p
u =
- t.
2
buluruz. Bu
cos u = cos a
a
u
C(at, a)
M
x = at + a cos u ,
3p
- tb = -sin t,
2
verir. Aradmz denklemler

x = at a sin t ,
sin u = sin a
3p
- tb = -cos t.
2
y = a a cos t
denklemleridir. Bunlar genellikle a dar alnarak yazlrlar:

x = a(t sin t),
y = a(1 cos t)
ekil 10,32 sikloidin ilk yayn ve sonrakinin bir ksmn gstermektedir.
(1)
10.4
y
(x, y)
a
O
2pa
EKL 10.32 t 0 iin x = a(t sin t),

y = a(t cos t) sikloidi.
2a
pa
2pa
ekil 10,32yi tersine evirirsek, (1) denklemi hala geerli olur ve ortaya kan erinin
(ekil 10,33) ilgin iki fiziksel zellii vardr. Birincisi orijin O ve ilk yayn dibindeki B
noktas ile ilgilidir. Bu noktalar birletiren btn dzgn erilerin arasnda, yerekimi
kuvvetinin etkisine maruz srtnmesiz bir boncuun Odan Bye en hzl gidecei eri sikloiddir. Bu, sikloidi bir brakistokron veya bu noktalar iin en ksa zamanl erisi yapar.
kinci zellik, boncuu erinin herhangi bir yerinden Bye doru gitmek zere
braktnzda, boncuun Bye varmas iin ayn miktarda zaman geeceidir. Bu sikloidi
bir totokron veya O ve B iin bir e zaman erisi yapar.
O ve Byi birletiren baka brakistokronlar var mdr, yoksa sikloid tek midir? Bunu
aadaki ekilde matematiksel bir soru olarak formle edebiliriz. Balangta, boncuun
kinetik enerjisi, hz sfr olduu iin, sfrdr. Boncuu (0, 0)dan dzlemdeki baka bir
(x, y) noktasna ilerletmek iin yerekiminin yapt i mgydir ve bu kinetik enerjideki
deiime eit olmaldr:
mgy =
P(at a sin t, a a cos t)
711
Brakistronlar ve Totokronlar
t
1
1
my 2 - ms0d2 .
2
2
Bylece, boncuun (x, y)ye ulatndaki hz

y = 22gy.
2a
B(ap, 2a)
olmaldr. Yani,
EKL 10.33 Ters dnm bir sikloid

zerinde yerekiminin etkisindeki hareketi
incelemek iin, ekil 10.32yi ters
eviririz. Bylece y-ekseni yerekimi
kuvvetinin ynn gsterir ve y-eksenini
aa doru pozitif yapar. Sikloidin
denklemleri ve parametre aral hala
veya
21 + sdy>dxd2 dx
ds
dt =
.
22gy
22gy
olmaldr. Boncuun 0dan B(ap, 2a)ya kadar belirli bir y = (x) yolu boyunca kaymas
iin gereken zaman T
=
x = ap
x = a(t sin t)
y = a(t sin t), t 0
ile verilir. Ok artan t ynn
gstermektedir.
ds boncuun izledii yolun

yay uzunluu diferansiyelidir.
ds
= 22gy
dt
Tf =
Lx = 0
1 + sdy>dxd2
dx.
2gy
B
(2)
kadardr. Hangi y = (x) erileri, eer varsa, bu integralin deerini minimize eder?
lk bakta, O ve Byi birletiren dorunun en ksa zaman vereceini dnebiliriz,
ama belki de vermez. Hznn daha fazla olmas iin balangta boncuun dikey olarak
dmesini salamakta yarar olabilir. Daha yksek bir hzla, boncuk daha uzun bir yol
gidebilir ve yine de Bye daha erken varabilir. Gerekten de, doru fikir budur. Varyasyon
hesab olarak bildiimiz bir matematik kolundan gelen zm Odan Bye giden orijinal
sikloidin O ve B iin tek brakistokron olduudur.
Brakistokron probleminin zm u andaki bilgimizin ok ilerisinde olduu halde,
hala neden sikloidin bir totokron olduunu gsterebiliriz. Sikloid iin, (2) denklemi
dx 2 + dy 2
B 2gy
x = ap
Tcycloid =
Lx = 0
a 2s2 - 2 cos td
dt
B 2gas1 - cos td
t=p
Lt = 0
p
=
halini alr.
a
a
g dt = pA g .
A
L0
(1) denklemlerinden,
dx = a(1 cos t) dt,
dy = a sin t dt ve
y = a(1 cos t)
712
Yani, srtnmesiz boncuun, Oda durgun durumdan harekete brakldktan sonra, sikloidden Bye kaymas iin gereken zaman p2a>g .dir.
Boncuun hareketini Odan balatmak yerine, sikloid zerinde daha aada bir noktadan, t0 0 parametre deerine karlk gelen (x0, y0)dan balattmz varsayalm.
Boncuun sikloid zerindeki daha sonraki bir (x, y) noktasndaki hz
y = 22gs y - y0 d = 22gascos t0 - cos td.
y = a s1 - cos td
olur. Buna gre, boncuun (x0, y0)dan Bye kaymas iin gereken zaman
p
a 2s2 - 2 cos td
1 - cos t
a
dt = g
cos
t0 - cos t dt
2gascos
t
cos
td
A Lt0 A
0
Lt0 B
p
T =
a
Ag
a
Ag
a
Ag
2 sin2 st>2d
Lt0 B s2 cos2 st0>2d - 1d - s2 cos2 st>2d - 1d

p
dt
sin st>2d dt
Lt0 2cos2 st0>2d - cos2 st>2d

t=p
u = cos st>2d
-2 du = sin st>2d dt
c = cos st0>2d
-2 du
Lt = t0 2a - u
2
a
u
c-sin-1 c d
g
A
t=p
= 2
O
cos st>2d p
a
c-sin-1
d
g
cos st0>2d t0
A
= 2
t = t0
a
a
s -sin-1 0 + sin-1 1d = p g .
Ag
A
= 2
EKL 10.34 Sikloid zerindeki O, A ve C

noktalarndan ayn zamanda harekete
balayan boncuklar Bye ayn zamanda
varrlar.
Bu tamamen boncuun Odan Bye kaymas iin gereken zamandr. Boncuun Bye varmas, nerden balarsa balasn, ayn miktarda zaman gerektirmektedir. Ayn anda ekil
10,34teki O, A ve C noktalarndan harekete balayan boncuklar Bye ayn zamanda varacaklardr. Huygensin sarkal saatinin, sallanmann genliinden bamsz olmasnn nedeni budur.
ALITIRMALAR 10.4
Koniklerin Parametrik Denklemleri
6. x = sec2 t - 1,
112 altrmalar, xy-dzleminde hareket eden bir paracn parametrik denklemlerini ve parametre aralklarn vermektedir.
Paracn izledii yolu bir Kartezyen denklem bularak belirleyin.
Kartezyen denklemin grafiini izin. (Grafikler kullanlan denkleme
gre deiecektir.) Grafiin, paracn kat ettii parasn ve hareket
ynn belirtin.
7. x = -sec t,
1. x = cos t,
y = sin t,
2. x = sin s2p s1 - tdd,

3. x = 4 cos t,
y = 5 sin t;
0 t p
4. x = 4 sin t,
y = 5 cos t;
0 t 2p
5. x = t,
y = 2t;
t 0
9. x = t,
2
10. x = t ,
y = cot t;
0 t 1
-p>2 6 t 6 p>2
-p>2 6 t 6 p>2
0 6 t 6 p
y = 24 - t 2;
0 t 2
y = 2t + 1;
11. x = -cosh t,
12. x = 2 sinh t,
0 t p
y = cos s2p s1 - tdd;
8. x = csc t,
y = tan t;
y = tan t;
t 0
-q 6 t 6 q
y = 2 cosh t; - q 6 t 6 q
y = sinh t;
13. Hiposikloidler Bir ember sabit bir emberin i tarafnda yuvarlanrsa, yuvarlanan emberin evresi zerindeki herhangi bir P
noktas bir hiposikloid tanmlar. Sabit ember x2 + y2 = a2, yuvarlanan emberin yarap b ve izleme noktas Pnin balang noktas A(a, 0) olsun. Pozitif x-ekseninden emberlerin merkezlerini
birletiren doruya olan u asn parametre olarak kullanarak
10.4
hiposikloidin parametrik denklemini bulun. zel olarak,
aadaki ekilde olduu gibi, b = a@4 ise, hiposikloidin
x = a cos3 u,
y = a sin3 u
asteroidi olduunu gsterin.
713
18. x = 2 cos t, y = sin t, 0 t 2p elipsi zerinde bulunan ve

(3@4, 0) noktasna en yakn olan noktay bulun (pucu: tnin bir
fonksiyonu olan uzakln karesini minimize edin).
T Grafik Aratrmalar
Bir parametrik denklem grafik iziciniz varsa, aadaki denklemlerin

grafiklerini verilen aralklarda izin.
19. Elips x = 4 cos t, y = 2 sin t
b. 0 t p
a. 0 t 2p
u
O
c. -p>2 t p>2 .
C
b
A(a, 0)
20. Hiperbol kolu x = sec t, (1@cos (t) olarak girin), y = tan t

(sin (t)@cos(t) olarak girin)
a. -1.5 t 1.5
14. Hiposikloidler hakknda daha fazla ey Aadaki ekil, 2a

yarapl bir emberin i tarafna teet olan a yarapl bir emberi gstermektedir. ekilde teet noktas olarak gsterilen P
noktas kk embere baldr. Kk ember byk emberin
i tarafnda yuvarlanrken, Pnin izledii yol nedir?
b. -0.5 t 0.5
c. -0.1 t 0.1 .
21. Parabol
x = 2t + 3,
y = t 2 - 1,
-2 t 2
22. Sikloid x = t sin t, y = 1 cos t

a. 0 t 2p
b. 0 t 4p
c. p t 3p .
23. Ho bir eri (bir deltoid)
a
x = 2 cos t + cos 2t,
y = 2 sin t - sin 2t;
0 t 2p
x ve ynin denklemlerinde 2 yerine 2 alrsanz ne olur?

Yeni denklemlerin grafiini izin ve grn.
24. Daha da ho bir eri
15. Aadaki ekilde, N noktas y = a dorusu boyunca ilerlerken, P,
OP = MN olacak ekilde ilerlemektedir. Pnin koordinatlarnn
parametrik denklemlerini ON dorusunun pozitif x-ekseniyle
yapt t asnn fonksiyonlar olarak bulun.
x = 3 cos t + cos 3t,
0 t 2p
x ve y denklemlerinde 3 yerine 3 yazarsanz ne olur? Yeni denklemlerin grafiini izin ve grn.

25. gzel eri
a. Episikloid
A(0, a)
N
x = 9 cos t - cos 9t,
0 t 2p
b. Hiposikloid
x = 8 cos t + 2 cos 4t,
P
O
Parametrik Denklemlerle Uzaklk

17. x = t, y = t 2, - q 6 t 6 q , parabol zerinde bulunan ve
(2, 1@2) noktasna en yakn olan noktay bulun (pucu: tnin bir
fonksiyonu olan uzakln karesini minimize edin).
0 t 2p
y = 6 cos t - 5 sin 3t;
0 t 2p
c. Hipotrokoid
x = cos t + 5 cos 3t,
16. Trokoidler a yarapl bir tekerlek yatay bir doru boyunca

kaymadan yuvarlanmaktadr. Tekerlein telleri zerinde, merkezden b birim uzakta bir P noktasnn izledii erinin parametrik
denklemlerini bulun. Parametre olarak tekerlein dnm olduu
a olan uy aln. Eri, b = a olduunda bir sikloid eklini alan
bir trokoiddir.
y = 8 sin t - 2 sin 4t;
26. Gzel erilerden birka tane daha

a. x = 6 cos t + 5 cos 3t,
0 t 2p
b. x = 6 cos 2t + 5 cos 6t,
0 t p
c. x = 6 cos t + 5 cos 3t,
0 t 2p
d. x = 6 cos 2t + 5 cos 6t,
0 t p
y = 6 sin t - 5 sin 3t;

y = 6 sin 2t - 5 sin 6t;
y = 6 sin 2t - 5 sin 3t;
y = 6 sin 4t - 5 sin 6t;
714
10.5
P(r, u)
r
Bu blmde, kutupsal koordinatlar ve bunlarn Kartezyen koordinatlarla ilikisini inceleyeceiz. Dzlemdeki bir noktann tek bir Kartezyen koordinat ifti varken, sonsuz
sayda kutupsal koordinat ifti bulunur. Bunun, gelecek blmde greceimiz gibi grafik
izmek iin ilgin sonular vardr.
Orijin (Kutup)
u
x
Balang n
EKL 10.35 Dzlem iin kutupsal

koordinatlar tanmlamak zere, kutup
denilen bir orijin ve bir balang nyla
ie balarz.
Kutupsal Koordinatlarn Tanm

Kutupsal koordinatlar tanmlamak iin, nce bir orijin O (kutup denir) ve Odan kan
bir balang n belirleriz (ekil 10.35). Sonra her P noktasnn yeri, kendisine bir kutupsal koordinat ifti (r, u) atanarak belirlenebilir. Burada r, Odan Pye olan ynl
uzakl, u da balang n ile OP nnn arasndaki ynl ay belirtir.
Psr, ud
O ile P arasndaki
ynl mesafe
P 2, p P 2, 11p
6
6
11p
6
u p6
O
EKL 10.36
deildir.
x
Balang n
u0
Kutupsal koordinatlar tek
Balang nndan
OPye olan ynl a
Trigonometride olduu gibi, u saat ynnn tersine lldnde pozitif, saat ynnde
lldnde negatiftir. Verilen bir noktayla ilikili a tek deildir. rnein, u = p@6 n
zerinde, orijinden iki birim uzaklktaki noktann kutupsal koordinatlar r = 2, u = p@6dr.
Ayn zamanda r = 2, u = 11 p@6 koordinatlarna da sahiptir (ekil 10.36). Bazen rnin
negatif olmasn istediimiz durumlar vardr. P(r, u) tanmnda ynl uzaklk kullanmamzn nedeni budur. P(2, 7 p@6) noktasna balang nndan, saat ynnn tersine
7 p@6 radyan dnlerek ve 2 birim ilerlenerek ulalabilir (ekil 10.37). Ayn zamanda, bu
noktaya balang nndan, saat ynnn tersine p@6 radyan dnlp 2 birim geri gidilerek de ulalabilir. Dolaysyla noktann kutupsal koordinatlar arasnda r = 2, u = p@6 da
bulunur.
u p6
7p6
p6
O
u0
P 2, 7p P 2, p
6
6
u 7p
6
EKL 10.37
olabilir.
Kutupsal koordinatlarn negatif r-deerleri
10.5
RNEK 1
715
Kutupsal Koordinatlar Bulmak
P(2, p@6) noktasnn btn kutupsal koordinatlarn bulun.

zm
Koordinat sisteminin balang nn izeriz. Sonra, orijinden kan ve
balang nyla p@6 radyanlk bir a yapan n izer ve (2, p@6) noktasn iaretleriz
(ekil 10.38). Daha sonra, Pnin r = 2 ve r = 2yi ieren dier koordinat iftlerinin
alarn buluruz.
2,p 2, 5p
6
7p6
7p
2,
6
p
6
Balang n
5p6
EKL 10.38 P(2, p/6) noktasnn sonsuz sayda kutupsal

koordinat ifti vardr (rnek 1).
r = 2 iin, alarn tam bir listesi

p
,
6
p
; 2p,
6
p
; 4p,
6
p
; 6p,
6
ile verilir. r = 2 iinse alar

-
5p
,
6
5p
; 2p,
6
5p
; 4p,
6
5p
; 6p,
6
olarak bulunur. Pnin bunlara karlk gelen koordinat iftleri

a2,
p
+ 2npb,
6
n = 0, ;1, ;2,
ve
a-2, -
n = 0, ;1, ;2, .
olur. n = 0 iken, formller (2, p@6) ve (2, 5 p@6) haline gelir. n = 1 iken, (2, 13p@6) ve
(2, 7p@6) haline gelirler, vs.
ra
Kutupsal Denklemler ve Grafikler
a
O
5p
+ 2npb,
6
EKL 10.39 Bir emberin kutupsal

denklemi r = adr.
ryi sabit bir r = a 0 deerinde tutarsak, P(r, u) noktas O orijininden u a u birim uzakta
bulunacaktr. u, 2p uzunluundaki bir aralkta deiirken, P, merkezi Oda olan u a u
yarapl bir ember izer.
uy sabit bir u = u0 deerinde tutar ve ryi - q ile q arasnda deitirirsek, P(r, u)
noktas Odan geen ve balang nyla u0 as yapan bir doru izer.
716

y
(a)
p
1 r 2, 0 u 2
Denklem
Grafik
r=a
u = u0
Merkezi Oda olan a yarapl ember

Balang nyla u0 as yaparak Odan geen doru
(b)
p
,
4
p 3 r 2
4
x
u
2
0
RNEK 2
Grafikler in Kutupsal Denklemler Bulmak
(a) r = 1 ve r = 1, merkezi Oda olan 1 yarapl emberin denklemidir.

(b) u = p@6, u = 7p@6 ve u = 5p@6, ekil 10.38deki dorunun denklemleridir.
r = a ve u = u0 eklindeki denklemler birletirilerek blgeler, doru paralar ve

nlar tanmlanabilir.
y
(c)
RNEK 3
Grafikleri Belirlemek
Kutupsal koordinatlar aadaki koullar salayan nokta kmelerinin grafiklerini izin.

p
4
u p,
4
r0
(a) 1 r 2
(b) -3 r 2
(c) r 0
2p
3
(d)
ve
and
5p
6
2p
5p
u
3
6
(d)
5p
2p
u
3
6
ve
and
0 u
ve
and
u =
u =
p
2
p
4
p
4
(rde
kstlama yok)
sno restriction
on rd
zm
Grafikler ekil 10.40ta gsterilmektedir.
Kartezyen ve Kutupsal Koordinatlar Bir Birine Balamak

EKL 10.40 r ve unn tipik
eitsizliklerinin grafikleri (rnek 3).
y
Bir dzlemde hem kutupsal hem de Kartezyen koordinatlar kullanrsak, iki orijini bir
araya koyar ve balang nn pozitif x-ekseni olarak alrz. u = p@2, r 0 n pozitif
y-ekseni olur (ekil 10.41). Bu ekilde iki koordinat sistemi aadaki denklemlerle birbirine balanabilir.
u p n
2
P(x, y) P(r, u)
r
Ortak
orijin
0
u
x
Kutupsal ve Kartezyen Koordinatlar likilendiren Denklemler

x = r cos u,
y = r sin u,
x2 + y2 = r2
u 0, r 0
x
Balang n
EKL 10.41 Kutupsal ve Kartezyen koordinatlar birletirmenin genel yolu.
Bu denklemlerin ilk ikisi, r ve u kutupsal koordinatlar verildiinde x ve y Kartezyen koordinatlarn tek trl tanmlar. Dier taraftan, x ve y verildiinde, nc denklem r iin iki
olaslk verir (bir pozitif ve bir negatif deer). Her bir seim iin ilk iki denklemi salayan
ve dolaysyla her biri (x, y) Kartezyen noktasnn bir kutupsal temsili olan tek bir
u [0, 2p) vardr. Noktann dier kutupsal koordinat temsilleri, bu ikisinden rnek 1deki
gibi tanmlanabilir.
10.5
RNEK 4
717
Denk Eitlikler
Kutupsal denklem
Kartezyen karl
r cos u = 2
r cos u sin u = 4
r 2 cos2 u - r 2 sin2 u = 1
r = 1 + 2r cos u
r = 1 - cos u
x = 2
xy = 4
x2 - y2 = 1
y 2 - 3x 2 - 4x - 1 = 0
x 4 + y 4 + 2x 2y 2 + 2x 3 + 2xy 2 - y 2 = 0
Baz erilerle, kutupsal koordinatlar daha iimize yarar, bazlarnda yaramaz.
RNEK 5
y
x2 (y 3)2 9
veya
r 6 sin u
Kartezyeni Kutupsala dntrmek
x2 + (y 3)2 = 9 (ekil 10.42) emberinin bir kutupsal denklemini bulun.

zm
x 2 + y 2 - 6y + 9
x 2 + y 2 - 6y
r 2 - 6r sin u
r = 0 veya
or r - 6 sin u
r
(0, 3)
EKL 10.42 rnek 5teki ember
=
=
=
=
=
(y 3)2 yi an.
9
0
0
0
6 sin u
9lar sadeleir.
x2 + y2 = r2
ki olasl da ierir.
Konik kesitlerin kutupsal denklemleri hakknda Blm 10.8de daha fazla ey syleyeceiz.
RNEK 6
Kutupsal Kartezyene Dntrmek
Aadaki kutupsal denklemler yerine onlara denk Kartezyen denklemleri yazn ve grafiklerini tanmlayn.
(a) r cos u = -4
(b) r 2 = 4r cos u
4
2 cos u - sin u
zm r cos u = x, r sin u = y, r2 = x2 + y2 dnmlerini kullanrz.
(a) r cos u = 4
Kartezyen denklem:
r cos u = 4
x=4
Grafik:
x-ekseninde x = 4ten geen dikey doru
2
(b) r = 4r cos u
Kartezyen
denklem:
The
Cartesian
equation:
r 2 = 4r cos u
(c) r =
x2
x2
x2
sx
Grafik:
+
-
y 2 = 4x
4x + y 2 = 0
4x + 4 + y 2 = 4
2d2 + y 2 = 4
Tam kareye tamamlama
ember, yarap 2, merkezi (h, k) = (2,0)
718
(c) r =
4
2 cos u - sin u
Kartezyen
denklem:
The
Cartesian
equation:
Grafik:
rs2 cos u - sin ud = 4

2r cos u - r sin u = 4
2x - y = 4
y = 2x - 4
Doru, eim m = 2, y-kesim noktas b = 4
ALITIRMALAR 10.5
Kutupsal Koordinat iftleri
1. Hangi kutupsal koordinat iftleri ayn noktay belirler?
a. (3, 0)
b. s -3, 0d
c. s2, 2p>3d
d. s2, 7p>3d
e. s -3, pd
f. s2, p>3d
h. s -2, -p>3d
g. s -3, 2pd
2. Hangi kutupsal koordinat iftleri ayn noktay belirler?

a. s -2, p>3d
b. s2, -p>3d
c. sr, ud
d. sr, u + pd
e. s -r, ud
f. s2, -2p>3d
g. s -r, u + pd
h. s -2, 2p>3d
3. Aadaki (kutupsal koordinatlarla verilen) noktalar iaretleyin.

Sonra her noktann btn kutupsal koordinatlarn bulun.
13. u = p>3,
-1 r 3
14. u = 11p>4,
15. u = p>2,
r 0
16. u = p>2,
17. 0 u p,
r 0
18. 0 u p,
r = 1
19. p>4 u 3p>4,
r = -1
0 r 1
20. -p>4 u p>4,
-1 r 1
21. -p>2 u p>2,
1 r 2
22. 0 u p>2,
r -1
1 r 2
Kutupsaldan Kartezyen Denklemlere

2348 altrmalarndaki kutupsal denklemler yerine denk Kartezyen
denklemleri yazn. Sonra grafii tanmlayn.
23. r cos u = 2
24. r sin u = -1
a. s2, p>2d
b. (2, 0)
25. r sin u = 0
26. r cos u = 0
c. s -2, p>2d
d. s -2, 0d
27. r = 4 csc u
28. r = -3 sec u
29. r cos u + r sin u = 1
30. r sin u = r cos u
4. Aadaki (kutupsal koordinatlarla verilen) noktalar iaretleyin.

Sonra her noktann btn kutupsal koordinatlarn bulun.
a. s3, p>4d
b. s -3, p>4d
c. s3, -p>4d
d. s -3, -p>4d
31. r = 1
32. r 2 = 4r sin u
5
sin u - 2 cos u
35. r = cot u csc u
34. r 2 sin 2u = 2
33. r =
Kutupsaldan Kartezyen Koordinatlara
37. r = csc u e
36. r = 4 tan u sec u
r cos u
38. r sin u = ln r + ln cos u
5. Altrma 1deki noktalarn Kartezyen koordinatlarn bulun.
39. r 2 + 2r 2 cos u sin u = 1
40. cos2 u = sin2 u
6. Aadaki (kutupsal koordintlarda verilmi) noktalarn kartezyen

41. r 2 = -4r cos u
42. r 2 = -6r sin u
43. r = 8 sin u
44. r = 3 cos u
45. r = 2 cos u + 2 sin u
46. r = 2 cos u - sin u
p
47. r sin au + b = 2
6
48. r sin a
a.
A 22, p>4 B
b. (1, 0)
A - 22, p>4 B
c. s0, p>2d
d.
e. s -3, 5p>6d
f. s5, tan-1 s4>3dd
h. A 2 23, 2p>3 B
g. s -1, 7pd
Kutupsal Eitlikleri ve Eitsizlikleri izmek

Kutupsal koordinatlar 722 altrmalarndaki eitlik ve eitsizlikleri
salayan nokta kmelerinin grafiklerini izin.
7. r = 2
8. 0 r 2
9. r 1
10. 1 r 2
11. 0 u p>6,
r 0
12. u = 2p>3,
r -2
2p
- ub = 5
3
Kartezyenden Kutupsal Denklemlere

4962 altrmalarndaki denklemler yerine denk kutupsal denklemleri yazn.
49. x = 7
50. y = 1
51. x = y
52. x - y = 3
y2
x2
55.
+
= 1
9
4
53. x 2 + y 2 = 4
54. x 2 - y 2 = 1
56. xy = 2
10.6
57. y 2 = 4x
2
58. x 2 + xy + y 2 = 1
2
61. sx - 3d + s y + 1d = 4
719
64. Dikey ve yatay dorular

a. xy-dzlemindeki her dikey dorunun r = a sec u eklinde bir
kutupsal denklemi olduunu gsterin.
60. sx - 5d + y = 25
59. x + s y - 2d = 4
62. sx + 2d + s y - 5d = 16
b. xy-dzlemindeki yatay dorular iin de benzer kutupsal

denklemi bulun.
Teori ve rnekler
63. Orijinin btn kutupsal koordinatlarn bulun.
10.6

Bu blm kutupsal koordinatlarda grafik izme tekniklerini tanmlamaktadr.
Simetri
ekil 10.43 simetri iin standart kutupsal koordinat testlerini gstermektedir.
(r, p u) y
veya (r, u)
y
(r, u)
x
y
(r, u)
(r, u)
veya (r, p u)
(a) x-eksenine gre
EKL 10.43
(r, u)
(r, u) veya (r, u p)

(b) y-eksenine gre
(c) orijine gre
Simetri iin test.
Kutupsal Grafikler in Simetri Testleri

1.
2.
3.
x-eksenine gre simetri: (r, u) noktas grafik zerindeyse, (r, u)

veya (r, p u) noktas da grafik zerindedir (ekil 10.43a).
y-eksenine gre simetri: (r, u) noktas grafik zerindeyse,
(r, p u) veya (r, u) noktas da grafik zerindedir (ekil 10.43b).
Orijine gre simetri: (r, u) noktas grafik zerindeyse, (r, u)
veya (r, u + p) noktas da grafik zerindedir (ekil 10.43c).
Eim
Kutupsal bir r = (u) erisinin eimi r = dr@du ile deil, dy@dx ile verilir. Nedenini anlamak iin, nin grafiini
x = r cos u = (u) cos u,
y = r sin u = (u) sin u
parametrik denklemlerinin grafii olarak dnn.
720
, unn trevlenebilir bir fonksiyonu ise x ve y de yledir ve dx@du 0 iken, dy@dxi

aadaki parametrik denklemden hesaplayabiliriz:
dy>du
dy
t = u ile Blm 3.5, (1)
=
dx
dx>du
denklemi
d
ssud # sin ud
du
=
d
ssud # cos ud
du
df
sin u + sud cos u
du
=
df
cos u - sud sin u
du
u
r = (u) Erisinin Eimi
r 1 cos u
0
p
3
p
2
2p
3
p
0
1
2
(r, u) noktasnda dx@du 0 olmas artyla,

sud sin u + sud cos u
dy
`
=
,
dx sr, ud
sud cos u - sud sin u
1
3
2
2
r = (u) erisi u = u0da orijinden geiyorsa, (u0) = 0 olur ve eim denklemi
(a)
dy
su0 d sin u0
`
=
= tan u0 .
dx s0, u0d
su0 d cos u0
2p
3
3
2
verir. r = (u)nn grafii u = u0da orijinden geiyorsa, erinin oradaki eimi tanu0dr.
Sadece orijindeki eim deil de, (0, u0)daki eim dememizin nedeni bir kutupsal
erinin orijinden farkl u-deerlerinde birok kere geebileceinden dolaydr. Ancak, ilk
rneimizdeki durum bu deildir.
p
2
1
p
3
x
zm
2p
3
Bir Kardioid
Eri x-eksenine gre simetriktir, nk

(r, u) grafik zerinde ise r = 1 cos u
r = 1 cos (u)
p
2
1
RNEK 1
r = 1 cos u erisinin grafiini izin.
(b)
r 1 cos u
Trevler iin arpm Kural
(r, u) grafik zerindedir.
p
3
x
cos u = cos s -ud
p
3
(c)
EKL 10.44 r = 1 cos u kardioidinin

izimindeki admlar (rnek 1). Ok, artan
u ynn gstermektedir.
u, 0dan pye doru artarken, cos u, 1den 1e azalr ve r = 1 cos u, 0 olan bir minimum deerden 2 olan bir maksimum deere doru artar. u, pden 2p ye doru ilerlerken,
cos u da 1den 1e artar ve r 2den yine 0a iner. u = 2p olduunda eri tekrarlanmaya
balar, nk kosinsn periyodu 2pdir.
Eri orijinden tan (0) = 0 eimiyle ayrlr ve tan (2p) = 0 eimiyle orijine geri dner.
u = 0dan u = pye kadar olan deerlerin bir tablosunu yapar, noktalar iaretler, orijindeki teet yatay olmak zere noktalar dzgn bir eriyle birletirir ve eriyi x-ekseninden yanstarak grafii tamamlarz (ekil 10.44). Eriye kalbe benzedii iin kardioid
denir. Kardioid ekiller bobin ve makaralardaki dzgn ip tabakalarn ynlendiren
millerde ve belirli radyo antenlerinin sinyal kuvvet kalplarnda ortaya kar.
10.6
RNEK 2
721
r 2 = 4 cos u Erisinin Grafiini izin.
zm
r2 = 4 cos u, cos u 0 olmasn gerektirir, bu yzden grafiin tamamn uy
p@2den p@2ye kadar deitirerek buluruz. Eri x-eksenine gre simetriktir, nk
(r, u) grafik zerinde ise r2 = 4 cos u

r2 = 4 cos (u)
cos u = cos s -ud

Eri orijine gre de simetriktir, nk
(r, u) grafik zerinde ise r2 = 4 cos u
(r)2 = 4 cos u
Birlikte, bu iki simetri y-ekseni etrafnda simetri olduunu belirtir.
Eri u = p@2 ve u = p@2 iken orijinden geer. ki seferde de dikey bir teeti vardr,
nk tan u sonsuzdur.
p@2 ve p@2 arasndaki aralkta bulunan her u deeri iin, r2 = 4 cos u forml iki r
deeri verir:
r = ;22cos u.
Deerlerin ksa bir tablosunu yapar, karlk gelen noktalar iaretler ve simetri ile teetler
hakkndaki bildiklerimizi rehber olarak kullanarak noktalar dzgn bir eriyle birletiririz (ekil 10.45).
y
u
0
u
6
u
4
u
3
u
2
cos u
r2 4 cos u
r 2 cos u
2
1
3
2
1
2
1
2
1.9
1.7
2
0
1.4
0
(a)
r 2cos u,
u u u dngs
2
2
r 2cos u,
u u u dngs
2
2
(b)
EKL 10.45 r2 = 4 cos unn grafii. Oklar artan u ynn

gstermektedir. Tablodaki r deerleri yuvarlanmtr (rnek 2).
Bir izim Teknii

Kutupsal bir r = (u) denkleminin grafiini izmenin bir yolu (r, u) deerlerinin bir tablosunu yapmak, karlk gelen noktalar iaretlemek ve bunlar artan u srasyla birletirmektir. Grafikteki btn dngleri ve ukurlar ortaya karacak kadar nokta varsa bu iyi
ileyebilir. Burada genelde daha hzl ve daha gvenilir olan baka bir grafik izme yntemini aadaki iki admda verilmektedir.
1.
2.
r = (u)y Kartezyen ru-dzleminde izin.

Kartezyen grafii bir tablo ve rehber olarak kullanp kutupsal grafiini izin.
722
Bu yntem basit nokta iaretlemeden daha iyidir, nk Kartezyen grafik, aceleyle

izilmi olsa bile, bir bakta rnin artan veya azalan olup olmadnn yansra, nerede
pozitif, nerede negatif olduunu veya nerede bulunmadn ortaya karr. te bir rnek.
RNEK 3
Bir Lemniskat
r2 = sin 2u
erisinin grafiini izin.

Burada, r2yi (ryi deil) unn bir fonksiyonu gibi Kartezyen r2u dzleminde
izerek balarz (ekil 10.46aya bakn). Buradan r = ; 2sin 2u nn ru-dzlemindeki
grafiine geer (ekil 10.46b) ve kutupsal grafii izeriz (ekil 10.46c). ekil 10.46(b)
deki grafik, ekil 10.46(c)deki son grafii iki kere kaplar. st iki yar veya alt iki yar
ile birlikte iki dngden sadece biri iimizi grebilirdi. Ancak ifte kaplamann bir zarar
yoktur ve bu ekilde fonksiyonun davran hakknda daha fazla ey reniriz.
zm
(a) r2
1
r2 sin 2 u
p
2
3p
2 2p
p
4
Kutupsal Grafiklerin Kesitikleri Noktalar Bulmak

Negatif saylarn
karekk yoktur
(b) r
1
r sin 2u
p
2
3p
2
Karekklerden
gelen
ksmlar
RNEK 4
1
r sin 2u
(c)
Kutupsal koordinatlarda bir noktay farkl ekillerde temsil edebilmemiz, bir noktann ne
zaman bir kutupsal denklemin grafii zerinde bulunduuna karar verirken veya kutupsal
grafiklerin kesitikleri noktalar belirlerken fazladan dikkat gstermemizi gerektirir. Sorun uradadr; bir kesiim noktas kesien iki eriden birinin denklemini, dier eriyi salayan kutupsal koordinatlardan farkl koordinatlarla salayabilir. Yani iki erinin denklemlerini birlikte zmek btn kesiim noktalarn tanmlamayabilir. Btn kesiim
noktalarn belirlemenin en emin yolu denklemlerin grafiklerini izmektir.
(2, p@2) noktasnn r = 2 cos 2u erisi zerine olduunu gsterin.

zm
lk bakta (2, p@2) noktas eri zerinde deilmi gibi grnebilir, nk verilen koordinatlar denkleme yerletirmek
p
2 = 2 cos 2 a b = 2 cos p = -2,
2
r2 sin 2u
0
Yanltc Kutupsal Koordinatlar
EKL 10.46 (b)de r = (u)y Kartezyen

ru-dzleminde izmek iin, nce (a)daki
r2u-dzleminde r2 = sin 2uy izeriz.
Sonra, sin 2uy negatif yapan u
deerlerini yok sayarz. (b) izimindeki
yaraplar (c)deki lemniskatn kutupsal
grafiini iki defa izer (rnek 3).
verir ki, bu da gerek bir eitlik deildir. Byklk dorudur, fakat iaret yanltr. Bu verilen nokta iin, rnin negatif olduu bir koordinat ifti bulmay nerir, mesela
(2, (p@2)). Bunu r = 2 cos 2u denklemine koyarsak,
-2 = 2 cos 2 a-
p
b = 2s -1d = -2,
2
buluruz ve denklem salanr. (2, p@2) noktas erinin zerindedir.
RNEK 5
Gizli Kesiim Noktalar
Aadaki erilerin kesiim noktalarn bulun.

r2 = 4 cos u ve
r = 1 cos u
10.6
TARHSEL BYOGRAF
Johannes Kepler
(15711630)
723
zm
Kartezyen koordinatlarda, iki erinin kesitii noktalar her zaman denklemlerini
birlikte zerek bulabiliriz. Kutupsal koordinatlarda ise, hikaye farkldr. Birlikte zmek
baz kesiim noktalarn verirken, bazlarn vermeyebilir. Bu rnekte, birlikte zmek drt
kesiim noktasnn ikisini verir. Dierleri grafik izerek bulunur (Ayrca Altrma 49a
bakn).
r = 1 cos u denkleminde cos u = r2@4 yazarsak,
r2
r = 1 - cos u = 1 4
4r = 4 - r 2
r 2 + 4r - 4 = 0
r = -2 ; 222 .
Kuadratik forml
buluruz.
r = -2 - 222 deerinin mutlak deeri iki eriye de ait olamayacak kadar byktr. r = -2 + 222 ye karlk gelen u deerleri
r = 1 - cos udan
u = cos-1 s1 - rd
= cos-1 A 1 - A 222 - 2 B B
r = 2 22 - 2 . aln.
= ;80.
Yuvarlatlm
= cos-1 A 3 - 222 B
olarak bulunur. Bylece iki kesiim noktas belirleriz: (r, u) = (212 - 2, ;80).
r2 = 4 cos u ve r = 1 cos u denklemlerinin grafiklerini, burada ekil 10.44 ve 10.45teki grafikleri birletirerek yaptmz gibi, birlikte izersek (ekil 10.47), erilerin ayrca
(2, p) ve orijinde de kesitiklerini grrz. Bu noktalarn r deerleri neden bir arada zmekle ortaya kmad? Yant (0, 0) ve (2, p) noktalarnn ayn zamanda eri zerinde olmadklardr. Bu noktalara ayn u deerinde ulalmaz. r = 1 cos u erisi zerinde, (2, p)
noktasna u = p iken varlr. r2 = 4 cos u erisinde ise, bu noktaya u = 0 iken varlr, yani
denklemi salamayan (2, p) koordinatlaryla deil, denklemi salayan (2, 0) koordinatlaryla belirlenir. Ayn ekilde, kardioid orijine u = 0da varr, fakat r2 = 4 cos u orijine
u = p@2de ular.
y
r 1 cos u
r2 4 cos u
A
D
p
(2, p) (2, 0) (0, 0) 0, 2

B
EKL 10.47 r = 1 cos u ve r2 = 4 cos u erilerinin

drt kesiim noktas (rnek 5). Bir arada zmekle
sadece A ve B bulunur. Dier ikisi grafik izerek
ortaya karlr.
724
TEKNOLOJY KULLANMAK
Kutupsal Erileri Parametrik Olarak izmek
Kark kutupsal erilerin grafiklerini izmek iin grafik izen bir hesap makinesi veya
bilgisayar kullanma ihtiyac hissedebiliriz. Makine grafikleri dorudan izmiyorsa
x = r cos u = (u) cos u,
y = r sin u = (u) sin u
denklemlerini kullanarak, r = (u)y parametrik forma dntrebiliriz. Sonra makineyi,

Kartezyen xy-dzleminde bir parametrize eri izmek iin kullanrz. Grafik izici iin
parametreyi u olarak kullanmak yerine t olarak kullanmak gerekebilir.
ALITIRMALAR 10.6
23. Gamzeli limaonlar
Simetriler ve Kutupsal Grafikler

112 altrmalarndaki erilerin simetrilerini belirleyin. Sonra erileri
izin.
a. r =
3
+ cos u
2
b. r =
3
- sin u
2
24. Oval limaonlar
1. r = 1 + cos u
2. r = 2 - 2 cos u
3. r = 1 - sin u
4. r = 1 + sin u
5. r = 2 + sin u
6. r = 1 + 2 sin u
Kutupsal Eitsizlikleri izmek
7. r = sin su>2d
8. r = cos su>2d
25. 1 r 2 ve p@2 u p@2 eitsizlikleriyle tanmlanan blgeyi izin.
9. r 2 = cos u
10. r 2 = sin u
11. r 2 = -sin u
12. r 2 = -cos u
13-16 Altrmalarndaki lemniskatlar (fiyonk) izin. Erilerin

simetrileri nelerdir?
2
13. r = 4 cos 2u
14. r = 4 sin 2u
15. r 2 = -sin 2u
16. r 2 = -cos 2u
a. r = 2 + cos u
b. r = -2 + sin u
26. 0 r 2 sec u ve p@4 u p@4 eitsizlikleriyle tanmlanan

blgeyi izin.
2728 altrmalarnda eitsizliin tanmlad blgeyi izin.
27. 0 r 2 - 2 cos u
28. 0 r 2 cos u
Kesiimler
Kutupsal Erilerin Eimleri
29. (2, 3p@4) noktasnn r = 2 sin 2u erisi zerinde olduunu gsterin.
1720 altrmalarndaki erilerin verilen noktalardaki eimlerini bulun. Erileri bu noktalardaki teetleriyle birlikte izin.
30. (1@2, 3p@2) noktasnn r = sin(u@3) erisi zerinde olduunu

gsterin.
17. Kardioid r = -1 + cos u;
u = ;p>2
18. Kardioid r = -1 + sin u;
u = 0, p
19. Drt yaprakl gl
r = sin 2u;
20. Drt yaprakl gl
r = cos 2u;
u = ;p>4, ;3p>4
u = 0, ;p>2, p
r = 1 - cos u
32. r = 1 + sin u,
r = 1 - sin u
33. r = 2 sin u,
35. r = 22,
21-24 altrmalarndaki limaonlar izin. Limaon (lee-ma-shan)

eski Franszca da salyangozdur. Altrma 21deki limaonlar izdiinizde ismin nedenini anlayacaksnz. Limaon denklemleri
r = a b cos u veya r = a b sin u formundadr. Drt temel ekil vardr.
21. Bir i dngl limaonlar
1
b. r = + sin u
2
22. Kardioidler
a. r = 1 - cos u
31. r = 1 + cos u,
34. r = cos u,
Limaonlar (Salyangoz)
1
a. r = + cos u
2
3138 altrmalarndaki eri iftlerinin kesiim noktalarn bulun.
b. r = -1 + sin u
r = 2 sin 2u
r = 1 - cos u
r 2 = 4 sin u
36. r 2 = 22 sin u,
37. r = 1,
r 2 = 22 cos u
r = 2 sin 2u
38. r = 22 cos 2u,

2
r 2 = 22 sin 2u
T 3942 altrmalarndaki eri iftlerinin kesiim noktalarn bulun.

39. r 2 = sin 2u, r 2 = cos 2u
u
40. r = 1 + cos ,
2
41. r = 1,
r = 1 - sin
r = 2 sin 2u
u
2
42. r = 1,
r 2 = 2 sin 2u
10.7
T
Kutupsal Koordinatlarda Alanlar ve Uzunluklar
Grafik Aratrmalar
Teori ve rnekler
43. Aadakilerin hangisinin grafii r = 1 cos unn grafii ile

ayndr?
49. (rnek 5in devam) Konu iindeki
a. r = -1 - cos u
r 2 = 4 cos u
b. r = 1 + cos u
r = 1 - cos u
Yantlarnz cebirle dorulayn.

44. Aadakilerin hangisinin grafii r = cos 2unn grafii ile
ayndr?
a. r = -sin s2u + p>2d
b. r = -cos su>2d
Yantlarnz cebirle dorulayn.

45. Gl iinde gl
725
(1)
(2)
denklemlerinin birlikte zm, grafiklerinin kesitii (0, 0) ve

(2, p) noktalarn ortaya karmamt.
a. Ancak, (1) denklemindeki (r, u) yerine buna denk olan (r, u + p)
yazp,
r 2 = 4 cos u
r = 1 2sin 3u erisinin grafiini izin.
s -rd2 = 4 cos su + pd
46. Freethin nefroidi Freethin nefroidini izin:
(3)
r = 4 cos u
u
r = 1 + 2 sin .
2
47. Gller
elde ederek (2, p) noktasn bulabilirdik. (2) ve (3) denklemlerini birlikte zerek, (2, p)nin ortak bir zm olduunu gsterin. (Bu hala grafiklerin (0, 0)da kesitiklerini gstermez.)
m = 1@3, 2, 3 ve 7 iin r = cos mu gllerini izin.
48. Spiraller Kutupsal koordinatlar spiralleri tanmlamann en iyi

yoludur. Aadaki spirallerin grafiklerini izin.
a. r = u
b. r = -u
c. Logaritmik bir spiral: r = e u>10

d. Hiperbolik bir spiral: r = 8>u
e. Ekenar bir hiperbol: r = ;10> 2u
b. Orijin hala zel bir durumdur (ounlukla yledir). Bunu halletmenin yollarndan biri udur: (1) ve (2) denklemlerinde
r = 0 aln ve her denklemi buna karlk gelen u deerinde zn. (0, u) herhangi bir u deeri iin, orijin olduundan dolay,
bu her iki erinin de, farkl u-deerlerinde bile olsa, orijinden
getiklerini gsterir.
50. Eer bir eride blmn banda verilen simetrilerden ikisi varsa, nc simetriye sahip olduu veya olmad hakknda bir ey
sylenebilir mi? Yantnz aklayn.
(ki kol iin farkl renkler kullann.)
* 51. Drt yaprakl r = cos 2u glnn x-ekseni zerinde bulunan tayaprann maksimum geniliini bulun.
* 52. r = 2(1 + cos u) kardioidinin x-ekseninin zerindeki maksimum
yksekliini bulun
10.7

Bu blm kutupsal koordinatlarda dzlemsel blgelerin alanlarnn, eri uzunluklarnn ve
dnel yzeylerin alanlarnn nasl hesaplandn gstermektedir.
Dzlemde Alan
ekil 10.48deki OTS blgesi u = a ve u = b nlar ve r = (u) erisiyle snrldr. Blgeye, n tane st ste binmeyen, tabanlar TOS asnn bir P blnnn zerinde olan pervane ekilli dairesel kesitle yaklamda bulunuruz. Tipik bir kesitin yarap rk = (uk) ve
radyan olarak llen merkez as ukdir. Alan, uk@2p kere rk yarapl bir emberin
alan dr. Veya
Ak =
1 2
1
r uk = A suk d B 2 uk .
2 k
2
dir. OTS blgesinin alan yaklak olarak

1
2
a Ak = a 2 A suk d B uk .
k=1
k=1
n
dir.
726
srekliyse, i P i 0 iken yaklamlarn iyilemesini bekleriz ve blgenin alan iin

aadaki forml elde ederiz:
y
ub
uk
rn
1
A = lim a A suk d B 2 uk
P :0 k = 1 2
n
(f(uk), uk)
rk
=
r f(u)
La
Orijin ile r = (U), A U B, Erisi Arasnda Kalan Pervane ekilli Blgenin

Alan
r2
ua
r1
T
uk
A =
1
A sud B 2 du.
2
1 2
r du.
La 2
Bu
EKL 10.48 OTS blgesinin alannn bir
formln bulmak iin, blgeye pervane
ekilli dairesel kesitlerle yaklamda
bulunuruz.
1 2
1
r du = ((u)) 2 du.
2
2
alan diferansiyelinin integralidir (ekil 10.49).
dA =
RNEK 1
Alan Bulmak
r = 2(1 + cos u) kardioidi ile evrili blgenin alann bulun.
zm
Kardioidin grafiini izer (ekil 10.50) ve u as 0dan 2pye giderken, OP
yarapnn blgeyi tam bir kere taradn belirleriz. Dolaysyla alan
dA 1 r2du
2
P(r, u)
u = 2p
du
Lu = 0
1 2
r du =
2
L0
2p
1#
4s1 + cos ud2 du
2
2p
2s1 + 2 cos u + cos2 ud du
L0
2p
EKL 10.49 r = (u)erisi iin dA alan

diferansiyeli
L0
a2 + 4 cos u + 2
1 + cos 2u
b du
2
2p
= c3u + 4 sin u +
r 2(1 cos u)
P(r, u)
2
EKL 10.50
2p
sin 2u
d = 6p - 0 = 6p.
2
0
olarak buluruz.
u 0, 2p
4
s3 + 4 cos u + cos 2ud du
L0
rnek 1deki kardioid.
RNEK 2
Alan Bulmak
Aadaki limaonun iteki kk dngsnn iindeki alan bulun.

r = 2 cos u + 1
zm
Eriyi izdikten sonra (ekil 10.51), kk dngsnn, u = 2p@3ten
u = 4p/3e artarken (r, u) tarafndan izlendiini grrz. Eri x-eksenine gre simetrik
olduu iin (u yerine u yazarsak denklem deimez), i dngnn glgeli ksmnn
alann u = 2p@3ten u = 4p@3e kadar integre ederek bulabiliriz. Aradmz alan ortaya
kan integralin iki katdr:
p
1 2
r du =
r 2 du.
L2p>3 2
L2p>3
A = 2
10.7
r 2 = s2 cos u + 1d2 = 4 cos2 u + 4 cos u + 1

1 + cos 2u
= 4#
+ 4 cos u + 1
2
= 2 + 2 cos 2u + 4 cos u + 1
= 3 + 2 cos 2u + 4 cos u,
y
r 2 cos u 1
u 2p
3
uu
727
u0
x
olduundan,
p
u 4p
3
A =
s3 + 2 cos 2u + 4 cos ud du
L2p>3
= c3u + sin 2u + 4 sin u d
EKL 10.51 rnek 2deki limaon. Eski

Franszcada salyangoz (LEE-ma-sahn).
= s3pd - a2p = p y
p
2p>3
23
23
+ 4#
b
2
2
323
.
2
buluruz.
ub
r2
u = adan u = bya kadar iki r1 = r1(u) ve r2 = r2(u) kutupsal erileri arasnda bulunan
ekil 10.52 deki gibi bir alan bulmak iin, (1@2)r12 dunn integralini (1@2)r22 dunn integralinden karrz. Bu aadaki forml verir.
r1
ua
0 r1sUd r r2sUd,
A U B Blgesinin Alan
1 2
1 2
1
r 2 du r 1 du =
A r 22 - r 12 B du
2
2
La
La
La 2
b
A =
EKL 10.52 Renkli blgenin alan, r1 ile

orijin arasndaki alann r2 ile orijin
arasnda kalan alandan karlmas ile
bulunur.
RNEK 3
(1)
Kutupsal Eriler Arasndaki Alan Bulmak
r = 1 emberinin iinde ve r = 1 cos u kardioidinin dnda kalan blgenin alann bulun.

zm
Blgeyi izerek snrlarn bulur ve integrasyon snrlarn belirleriz (ekil 10.53).
D eri r2 = 1, i eri r1 = 1 cos udr ve u as p@2den p@2ye kadar deiir. Alan,
(1) denkleminden,
y
r1 1 cos u
p>2
st snr
u p2
A =
r2 1
L-p>2
p>2
= 2
L0
1
A r 2 - r 12 B du
2 2
Simetri
p>2
1
A r 2 - r 12 B du
2 2
s1 - s1 - 2 cos u + cos2 udd du
L0
p>2
=
Alt snr
u p2
EKL 10.53 rnek 3teki blge ve

integrasyon snrlar.
L0
p>2
s2 cos u - cos2 ud du =
= c2 sin u olarak bulunur.
L0
p>2
u
sin 2u
d
2
4
0
= 2 -
a2 cos u -
p
.
4
1 + cos 2u
b du
2
728
Kutupsal Bir Erinin Uzunluu

Bir r = (u), a u b, erisinin uzunluunun kutupsal koordinat formln, eriyi
x = r cos u = sud cos u,
y = r sin u = sud sin u,
a u b.
(2)
eklinde parametrize ederek bulabiliriz. Bu durumda, parametrik uzunluk forml, Blm

6.3ten (1) Denklemi, uzunluu
b
L =
2
dy 2
dx
b + a b du.
du
La B du
olarak verir. Bu denklem, x ve y yerine (2) Denklemleri konulduunda,

b
L =
r2 + a
La B
dr
b du
du
haline gelir (Altrma 33).
Kutupsal Bir Erinin Uzunluu

Eer r = (u)nn a u b iin srekli bir birinci trevi varsa ve P(r, u) noktas,
u as adan bya giderken, r = (u) erisini sadece bir kere dolayorsa, erinin
uzunluu u ekilde bulunur:
b
L =
RNEK 4
r2 + a
La B
dr
b du.
du
(3)
Bir Kardioidin Uzunluunu Bulmak
r = 1 cos u kardioidinin uzunluunu bulun

zm
ntegrasyon snrlarn belirlemek iin kardioidi izeriz (ekil 10.54). u as
0dan 2pya giderken P(r, u) noktas eriyi saat ynnn tersine doru bir kere dolar,
dolaysyla a ve b olarak bu deerleri alrz.
y
r 1 cos u
P(r, u)
r
r = 1 - cos u,
u
dr
= sin u,
du
ile,
r2 + a
dr
b = s1 - cos ud2 + ssin ud2
du
2
= 1 - 2 cos u + cos
u + sin2 u = 2 - 2 cos u
('')''*
EKL 10.54 Bir kardioidin uzunluunu

hesaplamak ( rnek 4).
ve
b
L =
r2 + a
La B
2p
L0 A
4 sin 2
dr
b du =
du
L0
u
du
2
2p
22 - 2 cos u du
1 - cos u = 2 sin2
u
2
10.7
2p
2 ` sin
L0
2p
2 sin
L0
729
u
` du
2
u
du
2
0 u 2p iin sin
u
0
2
for
0 u 2p
2p
u
= c-4 cos d = 4 + 4 = 8.
2 0
buluruz.
Bir Dnel Yzeyin Alan

Bir dnel yzeyin alannn kutupsal koordinat formllerini tretmek iin,
r = (u), a u b erisini (2) denklemleriyle parametrize eder ve Blm 6.5teki yzey
alan denklemlerini uygularz.
Bir Dnel Yzeyin Alan
r = (u)nn a u b iin srekli bir birinci trevi varsa ve P(r, u) noktas u
adan bya giderken r = (u) erisini tam bir defa dolayorsa, eriyi x ve y-eksenleri etrafnda dndrmekle retilecek yzeylerin alanlar aadaki denklemlerle verilir:
1.
x-ekseni etrafnda dnme (y 0):

b
S =
y
up
4
r
u p
4
2.
P(r, u)
2pr sin u
La
S =
r2 cos 2u
dr
b du
du
(4)
y-ekseni etrafnda dnme (x 0):

b
r2 + a
RNEK 5
La
2pr cos u
r2 + a
dr
b du
du
(5)
Yzey Alan Bulmak
(a)
r = cos 2u lemniskatnn sadaki dngsnn y-ekseni etrafnda dndrlmesiyle retilen

yzeyin alann bulun.
zm
ntegrasyon snrlarn belirlemek iin, dngy izeriz (ekil 10.55a). u as
p@4ten p@4e giderken P(r, u) noktas eriyi saat ynnn tersine bir kere dolar,
dolaysyla a ve b yerine alacamz saylar bunlardr.
(5) denklemindeki alan integrandn adm adm hesaplarz. nce,
2pr cos u
x
r2 + a
yazarz. Sonra, r2 = cos 2u olduundan,

2r
(b)
r
EKL 10.55 Bir lemniskatn sa yars (a)
y-ekseni etrafnda dndrlerek alan
rnek 5te hesaplanan yzey (b) retilir.
ar
elde ederiz.
dr
dr
b = 2p cos u r 4 + ar b .
du
du
B
dr
= -2 sin 2u
du
dr
= -sin 2u
du
2
dr
b = sin2 2u.
du
(6)
730
Son olarak, r4 = (r2)2 = cos2 2u olduu iin, (6) Denkleminin sa tarafndaki karekk
aadaki ekilde sadeleir:
r 4 + ar
dr
b = 2cos2 2u + sin2 2u = 1.
du
Sonunda,
b
S =
La
2pr cos u
r2 + a
dr
b du
du
(5) Denklemi
p>4
L-p>4
2p cos u # s1d du
= 2p csin u d
= 2p c
p>4
-p>4
22
22
+
d = 2p22.
2
2
elde ederiz.
ALITIRMALAR 10.7
Kutupsal Erilerin indeki Alanlar
16 altrmalarndaki blgelerin alanlarn bulun.
1. r = 4 + 2 cos u oval limaonu iindeki alan.
2. r = a(1 + cos u), a 0 kardioidinin iindeki alan.
b. r = 2 cos u +1 limaonunun d dngsnn iinde ve i

dngsnn dndaki alan.
15. r = 6 emberinin iinde, r = 3 csc u dorusunun st tarafndaki
alan.
3. Drt yaprakl r = cos 2u glnn iindeki alan.
16. r2 = 6 cos 2u fiyonkunun iinde, r = (3@2)sec u dorusunun

sandaki alan.
4. r2 = 2a2 cos 2u, a 0 lemniskatnn iindeki alan.
17. a. ekildeki renkli blgenin alann bulun.
5. r = 4 sin 2u lemniskatnn bir evriminin iindeki alan.

2
6. Alt yaprakl r = 2 sin 3u glnn iindeki alan.
Kutupsal Blgelerce Paylalan Alanlar
r tan u
p u p
2
2
(1, p4)
716 altrmalarndaki blgelerin alanlarn bulun.

r (22) csc u
7. r = 2 cos u ve r = 2 sin u emberleriyle paylalan alan.

8. r = 1 ve r = 2 sin u emberleriyle paylalan alan.
9. r = 2 emberi ve r = 2(1 cos u) kardioidiyle paylalan alan.

10. r = 2(1 + cos u) ve r = 2( 1 cos u) kardioidleriyle paylalan
alan.
11. r2 = 6 cos 2u lemniskatnn iindeki ve r = 23 emberinin
dndaki alan.
12. r = 3a cos u emberinin iinde ve r = a (1 + cos u), a 0 kardioidinin dndaki alan.
13. r = 2 cos u emberinin iinde ve r = 1 emberinin dndaki alan.
14. a. r = 2 cos u + 1 limaonunun d dngs iindeki alan (ekil
10.51e bakn).
b. r = tan u, p@2 u p@2 erisinin grafii x = 1 ve x = 1

dorularna asimptotik gibi grnmektedir? Gerekten yle
midir? Yantnz aklayn.
18. r = cos u + 1 kardioid erisinin iinde ve r = cos u emberinin
dndaki blgenin alan
2p
1
[scos u + 1d2 - cos2 u] du = p .
2 L0
deildir. Neden? Alan nedir? Yantnz aklayn.
10.7
Kutupsal Erilerin Uzunluklar

1927 altrmalarndaki erilerin uzunluklarn bulun.
0 u 25 spirali.
19. r = u2,
20. r = e u> 22,
a 7 0 erisi
23. r = 6>s1 + cos ud,
0 u p>2 parabol paras.
24. r = 2>s1 - cos ud,
p>2 u p parabol paras.
25. r = cos su>3d,
0 u p>4 erisi.
26. r = 21 + sin 2u,
0 u p22 erisi.
27. r = 21 + cos 2u,
0 u p22 erisi.
28. emberlerin evresi Her zamanki gibi, yeni bir formlle

karlaldnda, bunu, eski tecrbelerle ayn sonucu verdiinden
emin olmak iin, tandmz nesnelere uygulamak iyi bir fikirdir.
(3) Denklemindeki uzunluk forml ile aadaki emberlerin
evresini hesaplayn (a 0).
b. r = a cos u
a. r = a
c. r = a sin u
Yzey Alan
2932 altrmalarndaki erileri belirtilen eksen etrafnda dndrerek
elde edilen yzeylerin alanlarn bulun.
y-axis
29. r = 2cos 2u, 0 u p>4, y-ekseni
30. r = 22e u>2,
0 u p>2, x-ekseni
x-axis
2
x-axis
31. r = cos 2u, x-ekseni
32. r = 2a cos u,
Bu formlle rnin aadaki eriler zerinde uya gre ortalama

deerini bulun (a 0).
a. r = as1 - cos ud kardioidi.
c. r = a cos u,
21. r = 1 + cos u kardioidi.

0 u p,
-p>2 u p>2 emberi
35. r = (uu) ile r = 2(uu) r = (u), a u b ile r = 2(u), a u b

erilerinin birbirine gre uzunluklar hakknda ne sylenebilir?
Yantnz aklayn.
36. r = (uu) ile r = 2(uu) r = (u), a u b ile r = 2(u), a u b
erileri x-ekseni etrafnda dndrlerek yzeyler retiliyor. Bu
yzeylerini birbirlerine gre alanlar hakknda bir ey sylenebilir
m? Yantnz aklayn.
Pervane ekilli Blgelerin Ktle Merkezleri

Bir genin ktle merkezi her kenar ortada keden tabana doru
giderken te iki uzaklkta olduu iin, ekildeki ince gensel blgenin x-ekseni etrafndaki moment kolu yaklak (2@3) r sin udr.
Ayn ekilde gen blgenin y-ekseni etrafndaki moment kolu da
(2@3) r cos udr. Bu yaklamlar u 0 iken daha iyileir ve AOB
blgesinin merkezinin koordinatlar iin, snrlar tm integrallerde
u = adan u = bya olmak zere, aadaki denklemleri verir:
y
ub
Yaklak 2 r cos u
3
Yaklak 2 r sin u
3
Teori ve rnekler
33. r = sUd, A U B erisinin uzunluu Gerekli trevlerin
srekli olduunu varsayarak,
y = sud sin u
deiken dnmlerinin (konudaki (2) Denklemleri)

b
L =
dy
dx
a b + a b du
du
La B du
integralini
b
L =
r2 + a
dr
b du .
du
La B
integraline dntrdklerini gsterin.
34. Ortalama deer srekliyse, r kutupsal koordinatnn

r = (u), a u b erisi zerinde uya gre ortalama deeri
b
rrort
av
formlyle verilir.
1
=
sud du .
b - a La
Merkez
2 r, u
3
P(r, u)
a 7 0, y-ekseni
y-axis
x = sud cos u,
731
b. r = a emberi
0 u p spirali.
22. r = a sin2 su>2d,
ua
A
2
2
1
r cos u # r 2 du
r 3 cos u du
2
3L
L3
=
,
x =
1 2
r du
r 2 du
L2
L
2
1
2
r sin u # r 2 du
r 3 sin u du
2
3L
L3
y =
=
,
1 2
2
r du
r du
L2
L
37. r = a(1 + cos u) kardioidiyle evrelenen blgenin ktle merkezini
bulun.
38. 0 r a, 0 u p yarm ember eklindeki blgenin ktle
merkezini bulun.
732
10.8
Kutupsal Koordinatlarda Konik Kesitler

Kutupsal koordinatlar astronomi ve uzay mhendisliinde nemlidir, nk uydularn, aylarn, gezegenlerin ve kuyruklu yldzlarn izledikleri elipsler, paraboller ve hiperboller,
hepsi olduka basit tek bir koordinat denklemiyle tanmlanabilirler. Bu denklemi burada
gelitireceiz.
Dorular
P(r, u)
Orijinden L dorusuna giden dikmenin Lyi r0 0 olmak zere P0(r0, u0)da kestiini
varsayn (ekil 10.56). Bu durumda, L zerindeki baka bir P(r, u) noktas iin, P, P0 ve O
noktalar bir dik genin ke noktalarn olutururlar ve buradan
r
P0(r0, u0)
r0
u
r0 = r cos (u u0)
bantsn bulabiliriz.
u0
EKL 10.56 OP0P dik geninden r0 = r

cos (u u0) bantsn okuyarak L
dorusunun bir kutupsal denklemini elde
edebiliriz.
Dorular in Standart Kutupsal Denklem

Orijinden L dorusuna gelen dikmenin aya P0(r0, u0) noktas ise ve r0 0 ise,
L dorusu iin bir denklem yle verilir:
r cos (u u0) = r0
(1)
y
2, p
3
2
RNEK 1
p
3
cos (A B) = cos A cos B + sin A sin B bantsn kullanarak ekil 10.57deki dorunun
Kartezyen denklemini bulun.
Bir Dorunun Kutupsal Denklemini Kartezyene evirmek
r cos au -
zm
EKL 10.57 Bu dorunun standart kutupsal
denklemi x + 23 y = 4 Kartezyen
denklemine dnr (rnek 1).
r acos u cos
p
b = 2
3
p
p
+ sin u sin b = 2
3
3
23
1
r cos u +
r sin u = 2
2
2
y
23
1
x +
y = 2
2
2
P(r, u)
x + 23 y = 4
a
r
u0
O
r0
P0(r0, u0)
emberler
x
EKL 10.58 Bu emberin kutupsal

denklemini, Kosins Kuraln OP0P
genine uygulayarak bulabiliriz.
Merkezi P0(r0, u0)da olan a yarapl emberin bir kutupsal denklemini bulmak iin,
P(r, u)y emberin zerinde bir nokta olarak alr ve OP0P genine Kosins Kuraln
uygularz (ekil 10.58). Bu
a2 = r02 + r2 2r0r cos (u u0)
verir.
10.8
Kutupsal Koordinatlardaki Konik Kesitler
733
ember orijinden geiyorsa, r0 = a olur ve bu denklem

a 2 = a 2 + r 2 - 2ar cos su - u0 d
r 2 = 2ar cos su - u0 d
r = 2a cos su - u0 d.
haline indirgenir. emberin merkezi pozitif x-ekseni zerindeyse, u0 = 0 olur ve daha basit
olan
r = 2a cos u
denklemini elde ederiz (Bkz. ekil 10.59a). Merkez pozitif y-ekseninin zerindeyse
u = p/2, cos (u p/2) = sin u olur ve r = 2a cos (u u0) denklemi
r = 2a sin u
eklini alr (Bkz. ekil 10.59b).
y
r 2a sin u
r 2a cos u
a, p
2
x
(a, 0)
0
(a)
(b)
EKL 10.59 Orijinden geen, a yarapl ve merkezi (a) pozitif

x-ekseninde (b) pozitif y-ekseninde olan bir emberin kutupsal
denklemi.
Merkezleri negatif x- ve y-eksenlerinde olan ve orijinden geen emberlerin denklemleri yukardaki denklemlerde r yerine r yazarak elde edilebilir (ekil 10.60).
y
r 2a cos u
(a, 0)
0
a, p
2
r 2a sin u
(a)
(b)
EKL 10.60 Orijinden geen, a yarapl ve merkezi (a) negatif

x-ekseninde (b) negatif y-ekseninde olan bir emberin kutupsal
denklemi.
734
RNEK 2
Orijinden Geen emberler
Yarap
Merkez
(kutupsal koordinatlar)
3
2
1> 2
1
Dorultman
P
Odak
Orijinde
esit
ik k
xk
n
Ko
=
=
=
=
6 cos u
4 sin u
-cos u
-2 sin u
Elipsler, paraboller ve hiperbollerin kutupsal denklemlerini bulmak iin, odaklardan birini

orijine, karlk gelen dorultman x = k dorusu boyunca orijinin sana yerletiririz
(ekil 10.61). Bu
r
k
r
r
r
r
(3, 0)
s2, p>2d
s -1>2, 0d
s -1, p>2d
Elipsler, Paraboller ve Hiperboller

D
F
B
r cos u
Kutupsal
Denklem
PF = r
ve
EKL 10.61 Bir konik kesit, oda orijinde

ve dorultman orijinin sanda balang
nna dik bir ekle konursa koniin
odak-dorultman denkleminden kutupsal
denklemini elde edebiliriz.
PD = k FB = k r cos u
verir. Bu durumda koniin odak-dorultman denklemi PF = e PD
r = e(k r cos u)
haline gelir. Buradan r zlerek
Dmerkezlii e olan Bir Koniin Kutupsal Denklemi

r =
ke
,
1 + e cos u
(2)
elde edilir. Bu denklem 0 e 1 ise, bir elipsi, e = 1 ise bir parabol ve e 1 ise bir
hiperbol temsil eder. Yani, elipsler, paraboller ve hiperbollerin hepsinin, dmerkezlie
ve dorultmann konumuna bal olan tek bir basit denklemi vardr.
RNEK 3
Baz Koniklerin Kutupsal Denklemleri

1
e=:
2
k
r = elipsi
2 + cos u
e=1 :
k
r =
1 + cos u
parabol
e=2 :
2k
r =
1 + 2 cos u
hiperbol
10.8
735
Zaman zaman, dorultmann konumuna gre (2) denkleminde farkllklar grebilirsiniz. Dorultman orijinin solundaki x = k dorusuysa (orijin hala odaktr), (2) denklemini
ke
.
1 - e cos u
r =
ile deitiririz. Paydada (+) yerine () vardr. Dorultman y = k veya y = k dorularndan biriyse, denklemlerde, ekil 10.62 de olduu gibi, kosinsler yerine sinsler buluruz.
r
ke
1 e cos u
r
Odak orijinde
r
Odak orijinde
x
Dorultman x k
(a)
ke
1 e cos u
Dorultman x k
(b)
ke
1 e sin u
y
r
Dorultman y k
ke
1 e sin u
y
Odak orijinde
Odak
orijinde
Dorultman y k
(d)
(c)
EKL 10.62 Dmerkezlikleri e 0 fakat dorulmanlar

farkl konumlarda olan konik kesit denklemleri. Buradaki
grafik bir parabol gstermektedir. Dolaysyla e = 1 dir.
RNEK 4
Bir Hiperboln Kutupsal Denklemi
Dmerkezlii 3@2 ve dorultman x = 2 olan hiperboln bir denklemini bulun.

zm
k = 2 ve e = 3@2 ile (2) denklemini kullanarak

r =
2s3>2d
veya
or
1 + s3>2dcos u
r =
buluruz.
RNEK 5
Bir Dorultman Bulmak
Aadaki paraboln dorultmann bulun.

r =
25
.
10 + 10 cos u
6
.
2 + 3 cos u
736

Dorultman
xk
Odak
Merkez orijinde
zm
Pay ve payday 10 ile blerek denklemi standart ekle sokarz:

r =
5>2
.
1 + cos u
r =
ke
1 + e cos u
Bu, k = 5@2 ve e = 1 ile

ea
a
a
e
denklemidir. Dorultmann denklemi x = 5@2dir.
EKL 10.63 Yar asal ekseni a olan bir

elipste, odak-dorultman uzakl
k = (a@e) aedr. Dolaysyla,
ke = a(1 e2) olur.
ekil 10.63te izili olan elips diyagramndan, knin e dmerkezliine ve a yar asal
eksenine
a
k = e - ea.
denklemiyle bal olduunu grrz. Buradan, ke = a(1 e2) buluruz. (2) denkleminde
ke yerine a(1 e2) yazmak bir elipsin standart kutupsal denklemini verir.
Dmerkezlii e ve Yar Asal Ekseni a Olan Elips in Kutupsal Denklem

r =
as1 - e 2 d
1 + e cos u
(3)
e = 0 olduunda (3) denkleminin bir emberi temsil eden r = a haline dntne dikkat
edin.
(3) Denklemi gezegen yrngelerini hesaplamann balang noktasdr.
RNEK 6
Plto Gezegeninin Yrngesi
Yar asal ekseni 39.44 AU (astronomik birim) ve dmerkezlii 0.25 olan bir elipsin kutupsal denklemini bulun. Bu yaklak olarak Pltonun gne evresindeki yrngesinin
boyutlarndadr.
Aphelyon
konumu
(gneten
(49.3 AU)
Perihelyon
konumu
(gneten
(29.58 AU)
zm
a = 39.44 ve e = 0.25 ile (3) denklemini kullanarak

r =
Plto
39.44s1 - s0.25d2 d
147.9
=
.
1 + 0.25 cos u
4 + cos u
buluruz. En yakn yaklama noktasnda (perihelyon) Plto gneten

u
a 39.44
Gne
147.9
r =
= 29.58 AU
4 + 1
uzaktadr. En uzak noktada (aphelyon) ise, Plto gneten
r =
EKL 10.64
6).
Pltonun yrngesi (rnek
uzaktadr (ekil 10.64).
147.9
= 49.3 AU
4 - 1
10.8
737
ALITIRMALAR 10.8
15.
Dorular
16.
y
14 altrmalarndaki dorularn kutupsal ve Kartezyen denklemlerini bulun.

1.
y
1
Yarap
2
Yarap 2
2.
y
0
3p
4
p6
3.
4.
y
y
4p
3
0
p
4
1720 altrmalarndaki emberleri izin. Merkezlerinin kutupsal

koordinatlarn verin ve yaraplarn belirleyin.
17. r = 4 cos u
18. r = 6 sin u
19. r = -2 cos u
20. r = -8 sin u
2128 altrmalarndaki emberlerin kutupsal denklemlerini bulun.

Her emberi koordinat dzleminde izin ve izime hem Kartezyen
hem de kutupsal denklemini yazn.
21. sx - 6d2 + y 2 = 36
22. sx + 2d2 + y 2 = 4
23. x 2 + s y - 5d2 = 25
24. x 2 + s y + 7d2 = 49
25. x + 2x + y = 0
27. x 2 + y 2 + y = 0
58 altrmalarndaki dorular izin ve Kartezyen denklemlerini bulun.
5. r cos au -
6. r cos au +
p
b = 22
4
3p
b = 1
4
7. r cos au -
2p
p
b = 3
8. r cos au + b = 2
3
3
912 altrmalarndaki dorular iin r cos (u u0) = r0 eklinde bir
kutupsal denklem bulun.
9. 22 x + 22 y = 6
11. y = -5
26. x 2 - 16x + y 2 = 0
4
28. x 2 + y 2 - y = 0
3
Dmerkezlikleri ve Dorultmanlarndan
Konik Kesitler
2936 altrmalarnda, bir odaklar orijinde olan konik kesitlerin bu
odaa karlk gelen dorultmanlaryla birlikte dmerkezliklerini bulun. Her konik kesitin kutupsal denklemini bulun.
29. e = 1,
x = 2
30. e = 1,
y = 2
31. e = 5,
y = -6
32. e = 2,
x = 4
10. 23 x - y = 1
33. e = 1>2,
x = 1
34. e = 1>4,
x = -2
12. x = -4
35. e = 1>5,
y = -10
36. e = 1>3,
y = 6
emberler
Parabol ve Elipsler
1316 altrmalarndaki emberlerin kutupsal denklemlerini bulun.

13.
14.
3744 altrmalarndaki parabol ve elipsleri izin. iziminize orijindeki odaa karlk gelen dorultman da ekleyin. Tepe noktalar uygun kutupsal koordinatlarla isimlendirin. Elipslerin merkezlerini de
belirtin.
6
1
37. r =
38. r =
1 + cos u
2 + cos u
25
4
39. r =
40. r =
10 - 5 cos u
2 - 2 cos u
400
12
41. r =
42. r =
16 + 8 sin u
3 + 3 sin u
8
4
43. r =
44. r =
2 - 2 sin u
2 - sin u
y
Yarap 4
0
x
Yarap 1
738
Eitsizliklerin Grafiklerini izmek

45 ve 46 altrmalarndaki eitsizliklerle tanmlanan blgeleri izin.
45. 0 r 2 cos u
T
59. a. r = 4 sin u ve r = 23 sec u . erilerinin Kartezyen denklemlerini bulun.

b. Erileri birlikte izin ve kesiim noktalarn hem Kartezyen
hem de kutupsal koordinatlarda belirtin.
46. -3 cos u r 0
60. Altrma 59u r = 8 cos u ve r = 2 sec u iin tekrarlayn.
Grafik Aratrmalar
61. Oda (0, 0) ve dorultman r cos u = 4 olan paraboln kutupsal

denklemini bulun.
4756 altrmalarndaki dorular ve konik kesitleri izin.

47. r = 3 sec su - p>3d
48. r = 4 sec su + p>6d
49. r = 4 sin u
50. r = -2 cos u
51. r = 8>s4 + cos ud
52. r = 8>s4 + sin ud
53. r = 1>s1 - sin ud
54. r = 1>s1 + cos ud
55. r = 1>s1 + 2 sin ud
56. r = 1>s1 + 2 cos ud
62. Oda (0, 0) ve dorultman r cos (u p@2) = 2 olan paraboln

kutupsal denklemini bulun.
63. a. Uzay mhendislerinin dmerkezlik forml
yrngenin dmerkezlii iin uzay mhendisleri
e =
Teori ve rnekler
57. Perihelyon ve aphelyon Bir gezegen gneinin evresinde yar
asal ekseninin uzunluu a olan bir elips izler (ekle bakn).
a. Gezegen gnee en yakn olduunda r = a(1 e), en uzak
olduunda ise r = a(1 + e) olduunu gsterin..
b. Altrma 58deki tabloda bulunan verileri kullanarak gne
sistemimizdeki her gezegenin gnee ne kadar yaklatn ve
gneten ne kadar uzaklatn bulun.
Aphelyon
(gneten
en uzak)
Perihelyon
(gnee
en yakn)
Gezegen
rmax - rmin
,
rmax + rmin
formln kullanrlar. Burada r uzay aracndan izledii

elipsin ekici odana olan mesafedir. Bu forml neden ie
yarar?
b. ple elips izmek Bir izim masasna inelenebilecek ekilde iki ucu dml bir ipiniz var. pin uzunluu bir dmn
merkezinden dierinin merkezine olmak zere 10 intir. ekil
10.5teki (Blm 10.1) yntemi kullanarak dmerkezlii 0.2
olan bir elips izmek iin ineler birbirinden ne kadar uzakta
olmaldr? Ortaya kan elips Merkrn yrngesine benzer.
64. Halley kuyruklu yldz (Blm 10.2, rnek 1e bakn.)
a. Halley kuyruklu yldznn yrngesinin denklemini, leklemesi astronomik birimlerle yaplan, gnein orijinde ve dier
odan negatif x-ekseninde bulunduu bir koordinat sisteminde bulun.
Eliptik bir
b. Kuyruklu yldz gnee en fazla ka astronomik birim ve ka

kilometre yaklar?
Gne
c. Kuyruklu yldz gneten en fazla ka astronomik birim ve

ka kilometre uzaklar?
58. Gezegen yrngeleri rnek 6da, Pltonun yrngesi iin bir
kutupsal denklem bulduk. Aadaki tabloda bulunan verileri kullanarak dier gezegenlerin kutupsal denklemlerini bulun.
6568 altrmalarnda, verilen erinin kutupsal denklemini bulun.

Her durumda, tipik eriyi izin.
65. x 2 + y 2 - 2ay = 0
Gezegen
Yar asal eksen

(astronomik birim)
66. y 2 = 4ax + 4a 2
67. x cos a + y sin a = p (a, p sabit)

Dmerkezlik
Merkr
0.3871
0.2056
Vens
0.7233
0.0068
Dnya
1.000
0.0167
Mars
1.524
0.0934
Jpiter
5.203
0.0484
Satrn
9.539
0.0543
rans
19.18
0.0460
Neptn
30.06
0.0082
Plto
39.44
0.2481
68. sx 2 + y 2 d2 + 2axsx 2 + y 2 d - a 2y 2 = 0
69. Farkl k ve e deerlerinde, p u p olmak zere, bir BCS
kullanarak
r =
ke
1 + e cos u
kutupsal denkleminin grafiini izin. Aadaki sorular yantlayn.

a. k = 2 aln. e = 3@4, 1 ve 5@4 iin izimlere ne olduunu tanmlayn. k = 2 iin tekrarlayn.
10.8
b. k = 1 aln. e = 7@6, 5@4, 4@3, 3@2, 2, 3, 5 ve 10 iin izimlere
ne olduunu tanmlayn. e =1@ 2, 1@3, 1@ 4, 1@10 ve 1@20 iin
tekrarlayn.
c. imdi e 0 sabit tutun ve kyi 1, 2, 3, 4 ve 5 alrken
neler olduunu tanmlayn. Parabollerin, elipslerin ve
hiperbollerin grafiklerine baktnzdan emin olun.
739
70. Farkl a 0 ve 0 e 1 deerlerinde, p u p olmak

zere, bir BCS kullanarak
r =
as1 - e 2 d
1 + e cos u
kutupsal elipsinin grafiini izin. Aadaki sorular yantlayn.

a. e = 9@10 aln. a = 1, 3@2, 2, 3, 5 ve 10 iin izimlere ne
olduunu tanmlayn. e = 1@4 iin tekrarlayn.
b. a = 2 aln. e = 9@10, 8@10, 7@10, , 1@10, 1@20 ve 1@50 iin
izimlere ne olduunu tanmlayn.
Blm 10
Tekrar Sorular
1. Bir parabol nedir? Tepe noktalar orijinde bulunan ve odaklar

koordinat eksenlerinde olan parabollerin Kartezyen denklemleri
nedir? Byle bir paraboln denkleminden, odan ve dorultmann nasl bulursunuz?
2. Bir elips nedir? Merkezleri orijinde ve odaklar koordinat eksenlerinden birinde olan elipslerin Kartezyen denklemleri nedir?
Byle bir elipsin denkleminden, odaklarn, tepe noktalarn ve
dorultmanlarn nasl bulursunuz?
3. Bir hiperbol nedir? Merkezleri orijinde ve odaklar koordinat eksenlerinden birinde olan hiperbollerin Kartezyen denklemleri nedir? Byle bir hiperboln denkleminden, odaklarn, tepe noktalarn ve dorultmanlarn nasl bulursunuz?
4. Bir konik kesitin dmerkezlii nedir? Konik kesitleri dmerkezlikleriyle nasl snflandrrsnz? Bir elipsin ekliyle dmerkezliinin ilikisi nedir?
5. PF = e PD denklemini aklayn.
6. xy-dzleminde kuadratik bir eri nedir? Dejenere ve dejenere olmayan kuadratik erilere rnek verin.
7. Dzlemdeki bir konik kesitin yeni denkleminde xy-terimi bulunmayacak ekilde bir Kartezyen koordinat sistemini nasl bulursunuz? rnek verin.
8. Deikenleri x ve y olan bir kuadratik denklemin grafiinin nasl
olacan nereden anlarsnz? rnek verin.
Blm 10
9. Konik kesitler iin baz tipik parametrizasyonlar nelerdir?

10. Bir sikloid nedir? Sikloidlerin tipik parametrik denklemleri nelerdir? Sikloidlerin nemi hangi fiziksel zelliklerinden gelir?
11. Kutupsal koordinatlar nedir? Hangi denklemler kutupsal koordinatlar Kartezyen koordinatlara evirir? Neden bir koordinat sisteminden dierine gemek isteyesiniz?
12. Kutupsal koordinatlarn tek olmamasnn grafik izmedeki sonucu nedir? rnek verin.
13. Kutupsal koordinatlarda denklemleri nasl izersiniz? Anlattklarnza simetriyi, eimi, orijindeki davran ve Kartezyen grafiklerin kullanln da ekleyin. rnek verin.
14. Kutupsal koordinat dzleminde, bir 0 r1(u) r r2(a),
a u b blgesinin alann nasl bulursunuz? rnek verin.
15. Kutupsal koordinat dzleminde bir r = (u), a u b erisinin
uzunluunu hangi koullar altnda bulursunuz? Tipik bir hesaplamaya rnek verin.
16. Bir r = (u), a u b erisinin x- ve y-eksenleri etrafnda dndrlmesiyle retilen bir yzeyin alann hangi koullar altnda
bulursunuz? Tipik bir hesaplamaya rnek verin.
17. Dorularn ve konik kesitlerin kutupsal koordinatlardaki standart
denklemleri nelerdir? rnekler verin.
Problemler
Konik Kesitlerin Grafiklerini izmek

14 problemlerindeki parabolleri izin. Her izime odak ve dorultman da ekleyin.
58 problemlerindeki elipslerin ve hiperbollerin dmerkezliklerini

bulun. Her konik kesiti izin. iziminize odaklar, tepe noktalarn ve
asimptotlar (uygun olanlar) ekleyin.
1. x 2 = -4y
2. x 2 = 2y
5. 16x 2 + 7y 2 = 112
6. x 2 + 2y 2 = 4
3. y 2 = 3x
4. y 2 = -s8>3dx
7. 3x 2 - y 2 = 3
8. 5y 2 - 4x 2 = 20
740
Konik Kesitleri Kaydrmak

914 problemleri konik kesit denklemleri verir ve her erinin ka birim
aa veya yukar, saa veya sola kaydrlacan syler. Yeni konik kesitin denklemini ve uygun olduu ekilde, yeni odaklarn, tepe noktalarn, merkezlerini ve asimptotlarn bulun. Eeri bir parabolse,
dorultmann da bulun.
2
9. x = 12y,
saa 2, yukar 3
sola 1@2, aa 1
10. y2 = 10x,
2
2
y
x
+
= 1, sola
left 3, aa
down55
11.
9
25
metrik denklemlerini ve parametre araln vermektedir. Bir Kartezyen denklem bularak paracn izledii yolu belirleyin. Kartezyen
denklemin grafiini izin. Hareketin ynn ve paracn gezdii
ksm belirtin.
y = s1>2d sec t;
33. x = s1>2d tan t,

34. x = -2 cos t,
y = 2 sin t;
-p>2 6 t 6 p>2
0 t p
35. x = -cos t,
y = cos2 t;
0 t p
36. x = 4 cos t,
y = 9 sin t;
0 t 2p
Kutupsal Dzlemde Grafikler
12.
y
x2
+
= 1, saa
right5,5,yukar
up 12 12
169
144
37 ve 38 problemlerinde kutupsal koordinat eitsizlikleri ile tanmlanan blgeleri izin.
y2
x2
22
= 1, saa
right2,2,yukar
up 222
8
2
37. 0 r 6 cos u
13.
14.
y
x
10, down
aa 3
= 1, saa
left 10,
36
64
3946 problemlerindeki her grafii (a)(l) denklemlerinden uygun

olanyla eletirin. Grafiklerden fazla denklem vardr, dolaysyla baz
denklemler elemeyecektir.
Konik Kesitleri Belirlemek

1522 problemlerindeki konik kesitleri belirleyin ve (uygun olan)
odaklarn, tepe noktalarn, merkezlerini ve asimptotlarn bulun. Eri
bir parabolse, dorultmann da bulun.
15. x 2 - 4x - 4y 2 = 0
16. 4x 2 - y 2 + 4y = 8
17. y 2 - 2y + 16x = -49
18. x 2 - 2x + 8y = -17
19. 9x + 16y + 54x - 64y = -1
b. r cos u = 1
a. r = cos 2u
6
c. r =
1 - 2 cos u
e. r = u
g. r = 1 + cos u
2
i. r =
1 - cos u
k. r = -sin u
d. r = sin 2u
f. r 2 = cos 2u
h. r = 1 - sin u
j. r 2 = sin 2u
l. r = 2 cos u + 1
39. Drt yaprakl gl
20. 25x 2 + 9y 2 - 100x + 54y = 44

21. x 2 + y 2 - 2x - 2y = 0
38. -4 sin u r 0
40. Spiral
22. x 2 + y 2 + 4x + 2y = 1
Diskriminant Kullanmak
x
x
2328 problemlerindeki denklemler hangi konik kesitleri veya dejenere durumlar temsil ederler? Yantlarnz aklayn.
23. x 2 + xy + y 2 + x + y + 1 = 0
24. x 2 + 4xy + 4y 2 + x + y + 1 = 0
41. Limaon
25. x 2 + 3xy + 2y 2 + x + y + 1 = 0
26. x 2 + 2xy - 2y 2 + x + y + 1 = 0
27. x 2 - 2xy + y 2 = 0
42. Lemniskat
y
28. x 2 - 3xy + 4y 2 = 0
x
x
Konik Kesitleri Dndrmek

2932 problemlerindeki konik kesitleri belirleyin. Sonra koordinat eksenlerini dndrerek, konik kesitin iinde apraz terim bulunmayan
yeni bir denklemini bulun (Yeni denklemler kullanlan dnmelerin
byklk ve ynlerine gre deiecektir).
2
29. 2x + xy + 2y - 15 = 0
30. 3x + 2xy + 3y = 19
31. x 2 + 2 23 xy - y 2 + 4 = 0
32. x 2 - 3xy + y 2 = 5
Dzlemde Parametrik denklemleri Belirlemek

3336 problemleri xy-dzleminde hareket eden bir paracn para-
43. ember
44. Kardioid
y
y
x
Blm 10 Problemler
45. Parabol
46. Lemniskat
7376 Problemleri bir odaklar kutupsal koordinat dzleminin orijininde olan konik kesitlerin bu odak iin dorultmanlaryla birlikte
dmerkezliklerini vermektedir. Her konik kesitin kutupsal denklemini
bulun.
741
73. e = 2,
r cos u = 2
74. e = 1,
r sin u = 2
75. e = 1>2,
76. e = 1>3,
r cos u = -4
r sin u = -6
Kutupsal Dzlemde Alan, Uzunluk ve Yzey Alan

7780 problemlerinde, kutupsal koordinat dzleminde tanmlanan
blgelerin alanlarn bulun.
Kutupsal Dzlemde Grafiklerin Kesiimi

4754 problemlerinde kutupsal koordinat denklemleriyle verilen erilerin kesiim noktalarn bulun.
77. r = 2 cos u limaonu ile evrili blge.
47. r = sin u,
79. Sekiz ekli r = 1 + cos 2unn iinde ve r = 1 emberinin

dndaki blge.
r = 1 + sin u
48. r = cos u,
49. r = 1 + cos u,
r = 1 - cos u
50. r = 1 + sin u,
r = 1 - sin u
51. r = 1 + sin u,
r = -1 + sin u
52. r = 1 + cos u,
r = -1 + cos u
53. r = sec u,
r = 2 sin u
r = 1 - cos u
80. r = 2(1 + sin u) kardioidinin iinde ve r = 2 sin u emberinin

dndaki blge.
54. r = -2 csc u,
r = -4 cos u
82. r = 2 sin u + 2 cos u,
5560 problemlerindeki dorular izin. Ayrca, her doru iin bir

Kartezyen denklem bulun.
p
b = 223
3
57. r = 2 sec u
59. r = -s3>2d csc u
8184 problemlerinde kutupsal koordinat denklemleriyle verilen erilerin uzunluklarn bulun.

81. r = -1 + cos u
Kutupsaldan Kartezyen Denklemlere

55. r cos au +
78. yaprakl r = sin 3u glnn bir yaprayla evrili blge.
56. r cos au -
22
3p
b =
4
2
58. r = - 22 sec u
60. r = A 3 23 B csc u
6164 problemlerindeki emberlerin Kartezyen denklemlerini bulun.

Her emberi koordinat dzleminde izin ve grafie hem Kartezyen
hem de Kutupsal denklemlerini yazn.
83. r = 8 sin su>3d,
0 u p>2
0 u p>4
84. r = 21 + cos 2u,
-p>2 u p>2
85 ve 86 altrmalarndaki kutupsal koordinat erilerinin belirtilen

eksenler etrafnda dndrlmeleriyle retilen yzeylerin alanlarn bulun.
85. r = 2cos 2u,
0 u p>4, x-ekseni
x-axis
86. r = sin 2u, y-ekseni
61. r = -4 sin u
62. r = 3 23 sin u
Teori ve rnekler
63. r = 2 22 cos u
64. r = -6 cos u
87. 9x2 + 4y2 = 36 elipsinin (a) x-ekseni, (b) y-ekseni etrafnda

dndrlmesiyle retilen cismin hacmini bulun.
Kartezyenden Kutupsal Denklemlere

6568 problemlerindeki emberlerin kutupsal denklemlerini bulun.
Her emberi koordinat dzleminde izin ve grafie hem Kartezyen
hem de Kutupsal denklemlerini yazn.
65. x 2 + y 2 + 5y = 0
66. x 2 + y 2 - 2y = 0
67. x 2 + y 2 - 3x = 0
68. x 2 + y 2 + 4x = 0
Kutupsal Koordinatlarda Konik Kesitler

6972 problemlerinde kutupsal koordinat denklemleri verilen konik
kesitleri izin. Tepe noktalarnn ve elipslerde merkezlerin kutupsal
koordinatlarn verin.
69. r =
2
1 + cos u
70. r =
8
2 + cos u
71. r =
6
1 - 2 cos u
72. r =
12
3 + sin u
88. Birinci blgede x-ekseni, x = 4 dorusu ve 9x2 4y2 = 36 hiperbolyle evrili gensel blge x-ekseni etrafnda dndrlerek bir cisim retiliyor. Cismin hacmini bulun.
89. Bir teneke erit bir elipsin evresine sarlyor. Bu eride bir taban
lehimlenerek bir dalga tank yaplyor. Tanka bir veya iki in su
doldurup tam elipsin odaklarndan birine bir bilye atlyor. Dalgalar suda dar doru yaylr, tankn kenarndaki eritten yansr ve
birka saniye sonra ikinci odaktan bir damla su fkrr. Neden?
90. LORAN Kuzey Kaliforniya sahilinde birbirinden birka yz
mil uzakta bulunan A ve B kulelerinden ayn anda bir radyo
sinyali gnderiliyor. Denizdeki bir gemi Adan gelen sinyali
Bden gelen sinyalden 1400 mikrosaniye nce alyor. Sinyalin
980 ft/mikrosaniye hzla ilerledii varsaylrsa, iki kuleye gre geminin yeri hakknda ne sylenebilir?
742

b. Blm 10.3teki kriterleri uygulayarak
91. Dz bir dzlemde, ayn anda bir tfek sesi ve merminin hedefe
vurma sesini duyuyorsunuz. Tfee ve hedefe gre konumunuz
hakknda ne sylenebilir?
e=0
0e1
e=1
e1
olduunu gsterin.
92. Arimet spiralleri a sfrdan farkl bir sabit olmak zere, r = au

eklindeki bir denklemin grafiine Arimet spirali denir. Byle
bir spiralin birbirini izleyen dnleri arasndaki geniliin bir
zellii var mdr?
93. a. x = r cos u , y = r sin u , denklemlerinin
r =
k
1 + e cos u
kutupsal denklemini
ember
elips
parabol
hiperbol
94. Uydu yrngesi Bir uydu dnyann Kuzey ve Gney Kutuplarndan geen bir yrnge zerindedir. Gney Kutbunun zerindeyken, yrngesinin en yksek noktasnda, dnya yzeyinden
1000 mil yukardadr. Kuzey Kutbunun zerindeyken ise, yrngesinin en dk noktasnda, dnya yzeyinden 300 mil yukardadr.
(1 e2)x2 + y2 + 2kex k2 = 0
a. Yrngenin bir oda dnyann merkezi olan bir elips

olduunu varsayarak, dmerkezliini bulun (Dnyann apn
8000 mil aln).
Kartezyen denklemine evirdiini gsterin.
b. Dnyann kuzey-gney eksenini x-ekseni olarak kullanp,

yrngenin kutupsal denklemini bulun.
Blm 10
b.
Konik Kesitleri Bulmak
b2xx1 + b2yy1 a2b2 = 0
1. Oda (4, 0) ve dorultman x = 3 olan paraboln denklemini bulun. Parabol, tepe noktas, oda ve dorultman ile birlikte izin.
2. Aadaki paraboln tepe noktasn, odan ve dorultmann bulun.
x2 = 6x 12y + 9 = 0
3. P(x, y) noktasndan x2= 4y parabolne olan uzaklk Pden odaa
olan uzakln iki katysa, Pnin izledii yolu bulun. Eriyi
tanmlayn.
4. a + b uzunluunda bir doru paras x-ekseninden y-eksenine
gitmektedir. Doru parasnn zerindeki P noktas bir utan a
birim, dierinden de b birim uzaktadr. Doru parasnn ular
eksenler boyunca kayarken Pnin bir elips izdiini gsterin.
dorusunun hiperbolne, hiperbol b2x2 a2y2 a2b2 = 0

stndeki (x1, y1) noktasnda teet olduunu gsterin.
10.
Ax 2 + Bxy + Cy 2 + Dx + Ey + F = 0
konik kesitinin bir (x1, y1) noktasndaki teetinin,
Axx1 + B a
x1 y + xy1
x + x1
b + Cyy1 + D a
b
2
2
+ Ea
y + y1
b + F = 0.
2
eklinde yazlabilen bir denklemi olduunu gsterin.
5. 0.5 dmerkezlikli bir elipsin tepe noktalar (0, 2)dedir. Odaklar

nerededir?
Denklemler ve Eitsizlikler
6. Dorultman x = 2 dorusu ve buna karlk gelen oda (4, 0)

noktas olan 2@3 dmerkezlikli elipsin denklemini bulun.
xy-dzlemindeki hangi noktalar 1118 altrmalarndaki denklem ve

eitsizlikleri salarlar? Her altrma iin bir ekil izin.
7. Bir hiperboln odaklarndan biri (0, 7) noktasndadr ve buna

karlk gelen dorultman y = 1 dorusudur. Dmerkezlik (a) 2,
(b) 5 ise, hiperboln denklemini bulun.
12. sx + ydsx 2 + y 2 - 1d = 0
8. Odaklar (0, 2) ile (0, 2) olan ve (12, 7) noktasndan geen hiperboln denklemini bulun.
9. a.
b2xx1 + b2yy1 a2b2 = 0
dorusunun b2x2 + a2y2 a2b2 = 0 elipsine, elipsin stndeki
(x1, y1) noktasnda teet olduunu gsterin.
11. sx 2 - y 2 - 1dsx 2 + y 2 - 25dsx 2 + 4y 2 - 4d = 0

13. sx 2>9d + sy 2>16d 1
14. sx 2>9d - sy 2>16d 1
15. s9x 2 + 4y 2 - 36ds4x 2 + 9y 2 - 16d 0

16. s9x 2 + 4y 2 - 36ds4x 2 + 9y 2 - 16d 7 0
17. x 4 - sy 2 - 9d2 = 0
18. x 2 + xy + y 2 6 3
Blm 10
Parametrik Denklemler ve Sikloidler

19. Episikloidler Bir ember ikinci bir sabit emberin dnda yuvarlanrsa, yuvarlanan emberin zerindeki bir P noktas aada
gsterildii gibi bir episikloid tanmlar. Sabit emberin merkezi
orijin Oda bulunsun ve yarap a olsun.
y
P
b
743
mas iin bir arlk aslyor. p kancalarn zerinden ve halkann

iinden serbeste kayyorsa, arlk gidebildii kadar aa gidecektir. pin uzunluunun kancalar arasndaki uzakln en az drt
kat olduunu ve ipin eklinin, ipin dikey parasnn dorusuna
gre simetrik olduunu varsayn.
a. Aadaki ekilde, dngnn altnda oluan A asn bulun.
b. Halkann ipin zerindeki her sabit konumu iin, halkann
uzayda bulunabilecei olas yerlerin, odaklar kancalarda olan
bir elips zerinde bulunduunu gsterin.
c. Balangtaki simetri varsaymn, (b)deki sonucu ipin ve

arln en dk potansiyel enerji durumunda dengeye gelecekleri varsaymyla birletirerek dorulayn.
A(a, 0)
Yuvarlanan emberin yarap b ve dolanan nokta Pnin balang

noktas A(a, 0) olsun. Pozitif x-ekseniyle emberlerin merkezlerinden geen doru arasndaki u asn parametre olarak kullanp, episikloidin parametrik denklemini bulun.
Kancalar
A
Halka
20. a. x-ekseni ve
x = a(t sin t), y = a(1 cos t);
0 t 2p
sikloid yaynn snrlad blgenin ktle merkezini bulun.

Arlk
b. Aadaki erinin koordinat eksenleri etrafndaki birinci momentlerini bulun:

x = s2>3dt 3>2,
y = 2 2t ; 0 t 23 .
21. a. Aadaki erinin kutupsal koordinatlardaki denklemini bulun:
x = e 2t cos t,
y = e 2t sin t;
-q 6 t 6 q.
b. Erinin t = 0dan t = 2pye kadar uzunluunu bulun.

22. r = 2 sin3(u@3), 0 u 3p, erisinin kutupsal koordinat dzlemindeki uzunluunu bulun.
23. r = 1 + cos u kardioidinin birinci blgedeki ksmnn x-ekseni etrafnda dndrlmesiyle retilen yzeyin alann bulun. (pucu: 1
+ cos u = 2 cos2 (u@2) ve sin u = 2 sin (u@2) cos (u@2) bantlarn
kullann.)
24. r = 2a cos2 (u@2) ve r = 2a sin2 (u@2), a 0 erileriyle evrelenen
blgeleri kutupsal koordinat dzleminde izin ve dzlemin paylatklar ksmnn alann bulun.
25-28 altrmalar bir odaklar kutupsal koordinat dzleminin orijininde olan konik kesitlerin dmerkezliklerini, bu odaa karlk gelen
dorultmanla birlikte vermektedir. Her konik kesit iin bir kutupsal
denklem bulun.
25. e = 2,
27. e = 1>2,
r cos u = 2
r sin u = 2
26. e = 1,
28. e = 1>3,
30. ki radar istasyonu bir dou-bat izgisi zerinde birbirlerinden

20 km uzaktadrlar. Alaktan uan ve batdan douya giden bir
uan hznn y0 km/sa olduu bilinmektedir. t = 0da, (10,
0)daki istasyondan bir sinyal gnderiliyor, uaktan yansyor ve
30@c saniye sonra (10, 0) tarafndan alnyor (c sinyalin hzdr). t = 10@y0da, (10, 0)daki istasyondan baka bir sinyal
gnderiliyor, uaktan yansyor ve yeniden dier istasyon tarafndan 30/c saniye sonra alnyor. y0n cden ok kk olduu
varsaym altnda, uan ikinci sinyali yanstt zamanki konumun bulun.
31. Bir kuyruklu yldz, gne odakta olmak zere, parabolik bir yrngede ilerlemektedir. Kuyruklu yldz gneten 4
107 mil
uzaktayken, kuyruklu yldzdan gnee giden doru, aada gsterildii gibi, yrngenin ekseniyle 60lik bit a yapmaktadr.
Kuyruklu yldz gnee ne kadar yaklaacaktr?
Kuyruklu yldz
60
Gne
r cos u = -4
r sin u = -6
Teori ve rnekler
32. x = 2t, y = t 2, - q 6 t 6 q , parabolnn (0, 3) noktasna en

yakn noktalarn bulun.
29. Bir ucunda bir halka bulunan bir ip yatay bir izgideki iki kanca
etrafna sarlyor. Halkadan geirilen serbest uca ipin gergin dur-
33. x 2 + xy + y 2 = 1 elipsinin dmerkezliini 1@100 hassaslkla

bulun.
744
34. xy = 1 hiperbolnn dmerkezliini bulun.

35. 2x + 2y = 1 erisi bir konik denklemin paras mdr? yleyse, ne tr bir konik kesit? Deilse, neden deildir?
36. 2xy - 22 y + 2 = 0 erisinin bir hiperbol olduunu gsterin.
Hiperboln merkezini, tepe noktalarn, odaklarn, eksenlerini ve
asimptotlarn bulun.
37. Aadaki konik kesitlerin kutupsal denklemlerini bulun.
Yarap Vektryle Bir Kutupsal Koordinat Erisinin Teeti

Arasndaki A
Kartezyen koordinatlarda, bir erinin bir noktadaki ynn bulmak
iin, saat ynnn tersine, pozitif x-ekseninden teete olan f asn
hesaplarz. Kutupsal koordinatlarda, yarap vektrnden teete olan
c asn hesaplamak daha uygundur (aadaki ekle bakn). Bylece
f as, ekildeki gene d a teoremini uygulayarak elde edilen
a. Oda orijinde ve tepe noktas (a, p@4)te olan parabol;

b. Odaklar orijin ile (2, 0)da ve bir tepe noktas (4, 0) da olan
elips.
f=u+c
bantsndan hesaplanabilir.
c. Bir oda orijinde, merkezi (2, p@2) ve bir tepe noktas

(1, p@2)de olan hiperbol.
y
r f(u)
38. Orijinden geen herhangi bir doru r = 3@(2 + cos u) elipsini P1

ve P2 noktalarnda keser. P1 ile orijin arasndaki uzaklk d1, P2 ile
orijin arasndaki uzaklk d2 olsun. (1@d1) + (1@d2)yi hesaplayn.
P(r, u)
39. emberlerle bir kardioid retmek Kardioidler zel episikloidlerdir (Altrma 18). a yarapl bir emberi, ekildeki gibi, kutupsal dzlemde baka bir a yarapl ember zerinde dndrrseniz, balangtaki deme noktas P bir kardioid izecektir
(pucu: OBC ve PAD alarnn ikisinin de lsnn u olduunu
gstererek ie balayn.
Yuvarlanan ember
D
C
B
r
O
r
f
u
0
P(r, u)
u
u0
dr
dx
,
= -r sin u + cos u
du
du
dy
dr
.
= r cos u + sin u
du
du
Sabit ember
(3)
olmak zere unn trevlenebilir fonksiyonlardr. (1) denklemine

gre, c = f u olduundan,
40. Katlanr bir dolap kaps Katlanr bir dolap kaps, P

noktasndan menteelenmi iki tane 1 ayak geniliinde panelden
oluur. Bir panelin d alt kesi Oda bir milde durmaktadr
(aadaki ekle bakn). Dier panelin Q ile belirtilen d alt
kesi ekilde x-ekseninin bir paras olarak gsterilen dzgn bir
yol boyunca kayar. Q ileri geri hareket ederken, kapnn altnn
halya srndn varsayn. Kap, halnn yzeyinde nasl bir
ekil tarar?
y
tan c = tan sf - ud =
tan f =
dy>du
dy
=
dx
dx>du
olur, nk tan f erinin Pdeki eimidir. Ayrca

y
tan u = x .
olarak tanmlanr, dolaysyla
dy>du
y
dy
dx
- x
x
- y
dx>du
du
du
=
tan c =
.
dy
y dy>du
dx
x
+ y
1 + x
du
du
dx>du
elde edilir.
ekil
Q
tan f - tan u
.
1 + tan f tan u
olur. Dahas,
P menteesi
Erinin denkleminin, (u) fonksiyonu unn trevlenebilir bir

fonksiyonu olmak zere r = (u) eklinde verildiini varsayn. Bu
durumda
x = r cos u ve y = r sin u
(2)
fonksiyonlar
A
Kardioid
(1)
(4)
Blm 10
(4) denklemindeki son ifadenin pay (2) ve (3) denklemlerinden
49. r = a@(1 + cos u) ve r = b@(1 cos u) parabollerinin her kesiim

noktasnda birbirlerine dik olduklarn gsterin (ab 0).
50. r = a(1 cos u) kardioidinin u = p@2 nyla hangi ayla
kesitiini bulun.
dy
dx
dr
+ y
= r .
du
du
du
eklinde elde edilir. Bunlar (4) denkleminde yerine koyarsak,

r
.
tan c =
dr>du
51. Kesiim noktalarndan birinde, r = 3 sec u dorusu ile

r = 4(1 + cos u) kardioidinin arasndaki ay bulun.
(5)
elde ederiz. Bu, cyi unn bir fonksiyonu olarak bulmakta kullandmz denklemdir.
41. Bir ekle referans vererek, bir kesiim noktasnda iki erinin teerleri
arasndaki b asnn
tan c2 - tan c1
.
tan b =
1 + tan c2 tan c1
(6)
olduunu gsterin. ki eri ne zaman dik ayla kesiir?

42. r = sin4 (u@4) erisi iin tan cnin deerini bulun.
43. r = 2a sin 3u erisinin yarap vektryle teeti arasndaki ay
u = p@6 iken bulun.
T 44. a. Hiperbolik ru = 1 spiralini izin. Spiral orijin etrafnda
sarlmaya baladnda, cye ne olmaktadr?
b. (a)da bulduklarnz analitik olarak dorulayn.
45. r = 23 cos u ve r = sin u noktasnda kesiirler. Bu noktada
teetlerin dikey olduklarn gsterin.
46. r = a( 1 + cos u) kardioidini ve r = 3a cos u emberini bir diyagramda izin ve birinci blgede bulunan kesiim noktalarndaki teetlerinin arasndaki ay bulun.
52. r = a tan (u@2) dorusunun u = p@2deki teetinin eimini bulun.

53. r = 1@(1 cos u) ve r = 1@(1 sin u) parabollerinin birinci
blgede kesitikleri ay bulun.
54. r2 = 2 csc 2u denklemi kutupsal koordinatlarda bir eriyi temsil
eder.
a. Eriyi izin.
b. Erinin, denk bir Kartezyen denklemini bulun.
c. Erinin u = p@4 nyla kesitii ay bulun.
55. Yarap vektryle r = (u) erisinin teeti arasndaki c asnn
sabit bir a deeri olduunu varsayn.
a. Eri ve u = u1, u = u2 nlaryla snrlanan alann, (r1, u1) ve
(r2, u2) erinin bu nlar arasndaki yaynn u noktalar
olmak zere, r22 r12ye orantl olduunu gsterin. Orant
sabitini bulun.
b. (a) kkndaki yayn uzunluunun r2 r1e orantl olduunu
gsterin ve orant sabitini bulun.
56. P noktas r2 sin2 u = 2a2 hiperbol zerinde bir nokta olsun. OP,
Pdeki teet ve balang dorusunun oluturduu genin ikizkenar olduunu gsterin.
47.
r =
1
1 - cos u
ve
and
r =
3
1 + cos u
parabollerinin kesiim noktalarn ve bu noktalardaki teetlerin

arasndaki ay bulun.
Blm 10
745
48. r = a(1 + cos u) kardioidi zerinde teetin (a) yatay, (b) dikey
olduu noktalar bulun.
dy
dx
- y
= r2.
x
du
du
olarak bulunur. Ayn ekilde, payda
x

Hareket Eden Bir Nesneyi Radarda zlemek
Ksm I: Kutupsal koordinatlardan Kartezyen koordinatlara dntrn.

Bir ekil izici ile Parametrik ve Kutupsal Denklemler
Ksm I: Parametrik denklemlerle tanmlanan hareketi analiz etmek iin konumu, hz ve ivmeyi canlandrn.
Ksm II: Kutupsal bir izim yapan bir ekil izici iin hareketin denklemlerini bulun ve analiz edin.
EKLER
E.1
Matematik ndksiyon
nsn + 1d
1 + 2 ++ n =
,
2
gibi bir ok formln her n pozitif tamsays iin doru olduu matematiksel indksyon
prensibi denilen bir aksiyom uygulanarak gsterilebilir. Bu aksiyomu kullanan bir ispata
matematiksel indksiyonla ispat veya indksiyonla ispat denir.
Bir forml indksiyona ispatlamann admlar aadadr.
1.
2.
Formln n = 1 iin doruluunu kontrol edin.

Forml herhangi bir pozitif n = k tamsays iin doru ise, bundan sonraki tamsay,
n = k +1, iin de doru olduun gsterin.
ndksiyon aksiyomu unu syler: bu admlar tamamlandnda, forml btn pozitif n

tamsaylar iin dorudur. Adm 1den, forml n = 1 iin dorudur. Adm 2 den n = 2 ve
dolaysyla Adm 2den n = 3 ve yine Adm 2den n = 4 iin, vb. dorudur. lk domino ta
derse, ve k. domino ta derken her zaman (k + 1). taa vuruyorsa, btn domino
talar der.
Baka bir bak asyla, her pozitif tamsay iin bir tane olmak zere, elimizde
S1, S2, , Sn, , ifadelerinin bulunduunu varsayalm. fadelerin herhangi birinin doru
olduun varsaymann sradaki dier ifadenin doru olduu anlamna geldiini gsterebildiimizi varsayalm. Ayrca S1in de doru olduunu gsterdiimizi dnelim. Bu durumda S1den sonraki btn ifadelerin doru olduu sonucunu karabiliriz.
RNEK 1
Her pozitif n says iin

nsn + 1d
1 + 2 ++ n =
.
2
eitliinin doruluunu matematiksel indksiyonla gsterin.

zm
1.
spat yukardaki iki adm kullanarak yapacaz.
Form n = 1 iin dorudur, nk

1 =
1s1 + 1d
.
2
bulunur.
EK-1
EK-2
Ekler
2.
Forml n = k iin doru ise, n = k +1 iin de doru mudur? Yant evettir ve nedeni
udur: Eer
ksk + 1d
1 + 2 ++ k =
,
2
ise, bu durumda,
ksk + 1d
k 2 + k + 2k + 2
1 + 2 + + k + sk + 1d =
+ sk + 1d =
2
2
=
sk + 1dssk + 1d + 1d
sk + 1dsk + 2d
=
.
2
2
olur. Bu eitlikler zincirindeki son ifade n = (k + 1) iin n(n +1)@2 ifadesidir.

Matematiksel indksiyon prensibi artk orijinal forml her n pozitif tamsays iin
garantiler.
Blm 5.2, rnek 4te ilk n tamsaynn toplamn veren forml iin baka bir ispat
verdik. Ancak, matematiksel indksiyonla ispat daha geneldir. Matematiksel indksiyon,
ilk n tamsaynn karelerinin, kplerinin toplamn bulmak iin kullanlabilir (Altrmalar
9 ve 10).
te baka bir rnek
RNEK 2
Her pozitif n tamsays iin,

1
1
1
1
+ 2 + + n = 1 - n.
2
2
21
2
olduunu gsterin.
zm
1.
spat matematiksel indksiyonun iki admn kullanarak gerekletiririz.
Forml n = 1 iin dorudur, nk

1
1
= 1 - 1.
21
2
dorudur.
2.
1
1
1
1
+ 2 + + k = 1 - k,
21
2
2
2
ise, bu durumda,
1
1
1
1
1
1
1#2
1
+ 2 + + k + k+1 = 1 - k + k+1 = 1 - k
+ k+1
1
#
2
2
2
2
2
2
2 2
2
2
1
1
= 1 - k+1 + k+1 = 1 - k+1 .
2
2
2
elde edilir. Bylece, orijinal forml n = k iin geerliyse, n = (k + 1) iin de geerli olur.
Bu admlar doruland iin, matematiksel indksiyon prensibi forml her pozitif n
tamsays iin garantiler.
Dier Balang Tamsaylar

n = 1 ile balamak yerine, baz indksiyon tartmalar baka bir tamsayyla balar. Byle
bir tartmann admlar aadaki gibidir.
E.1
1.
2.
Matematik ndksiyon
EK-3
Formln n = n1 (ilk uygun tamsay) iin doru olduunu kontrol edin.

Forml herhangi bir n = k n1 tamsays iin doru ise, n = (k + 1) iin de doru
olduunu gsterin.
Bu admlar tamamlandnda, matematiksel indksiyon prensibi forml her n n1 tamsays iin garantiler.
n yeterince bykse, n! 3n olduunu gsterin.
RNEK 3
zm
Ne kadar byk, yeterince byktr? Deneriz:

n
n!
3n
1
1
3
2
2
9
3
6
27
4
24
81
5
120
243
6
720
729
7
5040
2187
Sanki n 7 iin n! 3n gibidir. Emin olmak iin matematiksel indksiyon uygularz.

Adm 1de n1 = 7 alrz ve Adm 2yi tamamlarz.
Herhangi bir k 7 iin k! 3k olduunu varsayn. Bu durumda
sk + 1d! = sk + 1dsk!d 7 sk + 1d3k 7 7 # 3k 7 3k + 1.
olur. Bylece, k 7 iin
k! 3k olmas (k + 1)! 3k + 1 olmasn
gerektirir. Matematiksel indksiyon artk her n 7 iin n! 3n olduunu garantiler.
ALITIRMALAR E.1
1. a + b a + b gen eitsizliinin her pozitif a ve b says
iin geerli olduunu varsayarak, n tane say iin
5. Her pozitif n tamsays iin

2
2
1
2
+ 2 ++ n = 1 - n
3
3
31
3
x1 + x2 + + xn x1 + x2 + + xn
olduunu gsterin.
2. r 1 ise, her pozitif n tamsays iin
1 - rn+1
1 + r + r2 + + rn =
1 - r
olduunu gsterin.
3.
dy
du
d
d
suyd = u
sxd = 1 olduunu
+ y , arpm Kural ve
dx
dx
dx
dx
kullanarak, her pozitif n says iin
d n
sx d = nx n - 1
dx
olduunu gsterin.
4. Bir (x) fonksiyonunun herhangi iki pozitif x1 ve x2 says iin,

(x1x2) = (x1) + (x2) zelliine sahip olduunu varsayn. Her
pozitif n tamsays iin
sx1 x2 xn d = sx1 d + sx2 d + + sxn d
olduunu gsterin.
olduunu gsterin.
6. Yeterince byk nler iin, n! n3 olduunu gsterin.
7. Yeterince byk nler iin, 2n n2 olduunu gsterin.
8. n 3 ise, 2n 1@8 olduunu gsterin.
9. Kareler toplam lk n pozitif tamsaynn kareleri toplamnn
n an +
1
bsn + 1d
2
.
3
olduunu gsterin.
10. Kpler toplam lk n pozitif tamsaynn kpleri toplamnn
(n(n + 1)@2)2 olduunu gsterin.
11. Sonlu toplam kurallar Aadaki sonlu toplam kurallar-nn
her pozitif n tamsays iin geerli olduunu gsterin.
n
a. a sak + bk d = a ak + a bk
k=1
k=1
k=1
EK-4
Ekler
n
d. a ak = n # c
b. a sak - bk d = a ak - a bk
k=1
n
k=1
E.2
(aknin deeri sabit ve c ise)
k=1
c. a cak = c # a ak
k=1
k=1
12. Her pozitif n tamsays ve her x reel says iin, x n = x n

olduunu gsterin.
(Her hangi bir c says)
k=1
Limit Teoremlerinin spat

Bu ek Blm 2.2deki Teorem 1, Ksm 25 ve Teorem 4 ispatlamaktadr.
TEOREM 1 Limit Kurallar

lim sxd = L
ve
and
x:c
ise aadaki kurallar geerlidir.

1.
Toplam Kural:
2.
Fark Kural:
3.
arpm Kural:
4.
Sabitle arpm Kural
5.
Blm Kural:
6.
Kuvvet Kural:
lim gsxd = M,
x:c
then
lim A sxd + gsxd B = L + M
x:c
lim A sxd - gsxd B = L - M
x:c
lim A sxd # gsxd B = L # M
x:c
lim A ksxd B = kL
(herhangi
bit k says)
sany number
kd
x:c
lim
x:c
sxd
L
=
,
M
gsxd
Mif
M0 Zise0
r ve s ortak arpan bulunmayan tamsaylar ve

s 0 ise, Lr@s bir reel say olmak zere
lim A (x) B r>s = L r>s
x:c
dir. (s ift ise L 0 kabul ediyoruz.)

Toplam kuraln Blm 2.3te ispatladk ve Kuvvet Kural daha ileri metinlerde ispatlanr. Fark Kuraln, Toplam Kuralnda g(x) yerine g(x) ve M yerine M yazarak elde
ederiz. Sabitle arpm Kural arpm Kuralnn g(x) = k olduu zel durumudur. Bylece
geriye arpm Kural ile Blm Kural kalr.
Limit arpm Kuralnn spat Herhangi bir 0a karlk bir d 0 saysnn var olduunu
gstereceiz, yle ki; x says ve gnin tanm aralklarnn kesiimi D de olmak zere
0uxcud
koulunu salayan her x iin
u (x)g(x) LM u
salansn. Bu durumda nun pozitif bir say olduunu varsayn ve (x) ile g(x)i
sxd = L + ssxd - Ld,
eklinde yazn.
gsxd = M + sgsxd - Md.
E.2
Limit Teoremlerinin spat
EK-5
Bu ifadeleri arpn ve LM karn:

sxd # gsxd - LM = sL + ssxd - LddsM + sgsxd - Mdd - LM
= LM + Lsgsxd - Md + Mssxd - Ld
+ ssxd - Ldsgsxd - Md - LM
= Lsgsxd - Md + Mssxd - Ld + ssxd - Ldsgsxd - Md. (1)
x c iken f ve gnin limitleri L ve M olduundan, x says D de olmak zere
0 6 x - c 6 d1
sxd - L 6 2P>3
0 6 x - c 6 d2
gsxd - M 6 2P>3
0 6 x - c 6 d3
sxd - L 6 P>s3s1 + M dd
0 6 x - c 6 d4
gsxd - M 6 P>s3s1 + L dd
(2)
olacak ekilde d1, d2, d3 ve d4 pozitif saylar vardr. dy d1den d4e kadar giden saylarn
en k olarak alrsak, (2) koullarnda sa taraftaki eitsizliklerin hepsi 0 u x c u d
iin ayn anda geerli olacaklardr. Dolaysyla, x says D de olmak zere, 0 u x c u d
olmas
sxd # gsxd - LM
(1) Denklemine gen eitsizlii uygulanr.
L gsxd - M + M sxd - L + sxd - L gsxd - M

s1 + L d gsxd - M + s1 + M d sxd - L + sxd - L gsxd - M
6
P
P
P P
+ +
= P.
3
3
A 3A 3
(2)deki deerler
olduu anlamna gelir. Bu, Limit arpm Kuralnn ispatn tamamlar.

Limit Blm Kuralnn spat limxc (1@g(x)) = 1@M olduunu gstereceiz. Bu durumda
Limit arpm kuralndan
lim
x:c
sxd
1
1
1
L
= lim asxd #
b = lim sxd # lim
= L#
=
M
M
gsxd
gsxd
x:c
x:c
x:c g(x)
olduu sonucunu karrz.

0 verilmi olsun. limxc (1@g(x)) = 1@M olduunu gstermek iin,
0uxcud
0 6 x - c 6 d
1
1
` 6 P.
M
gsxd
olacak ekilde bir d 0 bulunduunu gstermemiz gerekir.

u M u 0 olduundan,
0 u x c u d1
M
(3)
gsxd - M 6 2 .
olacak ekilde pozitif bir d1 says vardr. Herhangi A ve B saylar iin, uA u uB u u A B u
ve uB u uA u u A B u olduu gsterilebilir ve buradan uA u uB u u A B u olduu anlalr.
A = g(x) ve B = M alrsak, bu
0 6 x - c 6 d1
EK-6
Ekler
gsxd - M gsxd - M ,
haline gelir.
Bu (3) denkleminin sa tarafndaki eitsizlikle birletirilerek
M
gsxd - M 6 2
-
M
M
6 gsxd - M 6
2
2
3 M
M
6 gsxd 6
2
2
M 6 2 gsxd 6 3 M
3
1
2
6
6
M
gsxd
gsxd
(4)
elde edilir. Dolaysyla, 0 u x c u d1 olmas
M - gsxd
1
1 # 1 #
1
` = `
`
M - gsxd
M
M
gsxd
Mgsxd
gsxd
6
1
M
2
M
M - gsxd .
(4) eitsizlii
(5)
olmasn gerektirir. (1@2) u M u2 0 olduundan,

0 u x c u d2
P
(6)
M - gsxd 6 2 M 2.
olacak ekilde bir d2 0 says vardr. dy d1 ve d2nin kk olan olarak seersek, (5) ve
(6) denklemlerindeki sonularn ikisi de 0 u x c u d koulunu salayan her x iin
gereklenir. Bu sonular bir araya getirmek
0 6 x - c 6 d2
0uxcud
0 6 x - c 6 d
1
1
` 6 P.
M
gsxd
eitsizliinin salandn gsterir. Bu da Limit Blm Kuralnn ispatn tamamlar.
TEOREM 4 Sandvi Teoremi

cyi ieren bir ak aralktaki (muhtemelen x = c dndaki) her x iin
g(x) (x) h(x) olduunu varsayn. Ayrca, limxc g(x) = limxc h(x) = L
olduunu da varsayn. Bu durumda, limxc (x) = L olur.
Sadan limitler iin ispat
limxc+ g(x) = limxc+ h(x) = L olduunu varsayn. Bu durumda
her 0 saysna karlk, c x c + d aral I iinde olacak ekilde ve bu eitsizlii
salayan her x iin
L g(x) L +
ve
L h(x) L +
olacak ekilde bir d 0 says vardr. Bu eitsizlikler g(x) (x) h(x) ile birletiinde,
E.3
EK-7
L - P 6 gsxd sxd hsxd 6 L + P,

L - P 6 sxd 6 L + P,
- P 6 sxd - L 6 P.
elde edilir. Dolaysyla, c x c + d eitsizlii u (x) L u olmasn gerektirir.
Soldan limitler iin ispat limxc g(x) = limxc h(x) = L olduunu varsayn. Bu durumda her 0 deerine karlk, c d x c aral I iinde olacak ekilde ve bu eitsizlii salayan her x iin
L g(x) L +
ve
L h(x) L +
olacak ekilde bir d 0 says vardr. Daha nce olduu gibi, c d x c eitsizlii u
(x) L u olmasn gerektirir.
ki tarafl limitler iin ispat limxc g(x) = limxc h(x) = L ise, x c+ ve x c iken, hem g(x)
hem de h(x) Lye yaklarlar; dolaysyla limxc+ (x) = L ve limxc (x) = L olur. Yani,
limxc (x) vardr ve Lye eittir.
ALITIRMALAR E.2
1. x c iken, 1(x), 2(x) ve 3(x) fonksiyonlarnn limitlerinin srasyla L1, L2 ve L3 olduunu varsayn. Toplamlarnn limitinin
L1 + L2 + L3 olduunu gsterin. Matematiksel indksiyon (Ek 1) kullanarak bu sonucu sonlu sayda fonksiyonun toplamna genelletirin.
5. Rasyonel fonksiyonlarn limitleri Teorem 1i ve Altrma 4n

sonucunu kullanarak, (x) ve g(x) polinomlar ise ve g(c) 0 ise,
lim
x:c
2. Matematiksel indksiyon ve Teorem 1deki arpm Kuraln kullanarak, x c iken, 1(x), 2(x), , n(x) fonksiyonlarnn limitlerinin srasyla L1, L2, , Ln ise,
sxd
scd
=
.
gsxd
gscd
olduunu gsterin.
6. Srekli fonksiyonlarn bilekeleri
ekil E.1, iki srekli
fonksiyonun bilekesinin srekli olduunun ispat iin bir diyagram gstermektedir. Diyagramdan ispat oluturun. spatlanacak
ifade udur: , x = cde srekliyse ve g (c)de srekliyse, g
de cde sreklidir.
cnin nin tanm aralnn bir i noktas ve (c)nin de
gnin tanm raalnn bir i noktas olduunu varsayn. Bu, hesaplanacak limitleri iki tarafl yapar. (Tek tarafl limitleri ieren durumlar iin de yaplacaklar ayndr.)
lim 1sxd2sxd # # nsxd = L1 # L2 # # Ln .
x:c
olduunu gsterin.
3. limx:c x = c olduunu ve Altrma 2nin sonucunu kullanarak,
herhangi bir n 1 tamsays iin limx:c x n = c n olduunu gsterin.
4. Polinomlarn limiti Herhangi bir k says iin limx:cskd = k
olduunu ve Altrma 1 ve 3n sonularn kullanarak, herhangi bir
sxd = an x n + an-1 x n - 1 + + a1 x + a0 .
polinomu iin, limx c (x) = (c) olduunu gsterin.
g f
f
df
df
g
dg
EKL E.1
E.3
dg
f(c)
e
g(f(c))
ki srekli fonksiyonun bilekesinin srekli olduunun ispat iin diyagram
Bu ek Blm 11.1, Teorem 5teki (4)-(6) limitlerini gereklemektedir.
Limit 4: If x 6 1, lim x n = 0 Her > 0a, Nden byk her n says iin u xn u
n
:
olacak kadar byk bir N tamsays karlk geldiini gstermemiz gerekir.
EK-8
Ekler
u x u 1 iken 1@n 1 olduundan, 1@N u x u olmasn salayacak, baka bir deyile,

x N = x N 6 P.
(1)
olmasn salayacak bir N tamsays vardr. Aradmz tamsay budur, nk, u x u 1 ise,
her n N iin u xn u u xN u
(2)
olur. (1) ve (2) denklemlerini birletirmek, her n N iin u x u verir ve bu da ispat

tamamlar.
n
x n
Limit 5: Herhangi bir x iin, x, lim A 1 + n B = e xdir.
n:
x
an = a1 + n b .
olsun. Bu durumda,
n
x
x
ln an = ln a1 + n b = n ln a1 + n b : x,
bulunur. Bunu nye gre trev aldmz lHpial kuralnn aadaki uygulamas ile elde
edebiliriz:
lns1 + x>nd
x
lim n ln a1 + n b = lim
1>n
n: q
n: q
= lim
n: q
x
1
b # a- 2 b
1 + x>n
n
x
= x.
= lim
n: q 1 + x>n
-1>n2
(x) = ex ile Blm 11.1deki Teorem 4 uygulayarak,

n
x
a1 + n b = an = e ln an : e x .
olduu sonucuna varabilirsiniz.
Limit 6: Herhangi bir x iin, x, lim
n:
xn
= 0dir.
n!
-
x n
x n
xn
,
n!
n!
n!
olduundan, btn gstermemiz gereken u x un@n! 0 olduudur. Sonra, Diziler iin Sandvi Teoremini (Blm 11.1, Teorem 2) uygulayarak xn@n! 0 olduu sonucuna varrz.
u x un@n! 0 olduunu gstermedeki ilk adm, (u x u@M) 1 olacak ekilde bir M u x u
tamsays semektir. Yukarda ispatladmz Limit 4ten, (u x u@M)n 0 olduunu grrz.
Artk ilgimizi n M deerlerine evirebiliriz. Bu n deerleri iin,
x n
x n
= # # # #
n!
1 2
M sM + 1dsM + 2d # # n
('''''')''''''*
(n M) arpan
n
yazabiliriz.
n
x M
x
MM x
n - M = M!M n = M! a M b .
M!M
E.4
EK-9
Bylece,
0
n
x n
MM x
a b .
n!
M! M
olur. Artk, MM@M! sabiti n arttka deimez. Yani Sandvi Teoremi bize, (u x u@M)n 0
olduundan, x n>n! : 0 olduunu syler.
E.4

Analizin zenli gelimesinin temelinde reel saylarn zellikleri vardr. Fonksiyonlar,
trevler ve integraller hakkndaki bir ok sonu, sadece rasyonel saylar zerinde tanml
fonksiyonlar iin sylenseydi, yanl olurdu. Bu ekte reel saylar teorisinin baz temel
kavramlarn ksaca inceliyoruz. Bu kavramlar, analizin daha derin, daha teorik bir incelenmesinde neler renilebileceini iaret etmektedir.
Reel saylar, olduklar ey yapan tip zelik vardr. Bunlar, cebirsel, sra ve tamlk
zellikleridir. Cebirsel zellikler toplama ve arpma, karma ve blmeyi ierir. Bunlar,
reel saylara olduu kadar rasyonel ve kompleks saylara da uygulanrlar.
Saylarn yaps, toplama ve arpma ilemleri ile bir kme zerine ina edilir. Toplama
ve arpmann aadaki zellikleri gereklidir.
A1
A2
A3
A4
M1
M2
M3
M4
D
a + sb + cd = sa + bd + c her a, b, c iin.
a + b = b + a her a, b, c iin.
Bir 0 says vardr ve her a iin a + 0 = a dr.
Her a says iin a + b = 0 olacak ekilde bir b says vardr.
a(bc) = (ab)c her a, b, c iin.
ab = ba her a, b iin.
Bir 1 says vardr ve her a iin a # 1 = adr.
Her sfrdan farkl a says iin ab = 1 olacak ekilde bir b says vardr.
a(b + c) = ab + bc her a, b, c iin.
A1 ve M1 birleme kurallar, A2 ve M2 deime kurallar, A3 ve M3 birim kurallar,

A4 ve M4 ters eleman kurallar ve D de dalma kural dr. Bu cebirsel zelliklerin bulunduu kmeler cisim rnekleridir ve soyut cebir denen teorik matematik alannda derinlemesine incelenirler.
Sra zellikleri, herhangi iki saynn bykln karlatrmamz salar. Sra zellikleri unlardr:
O1
O2
O3
O4
O5
Herhangi a ve b iin ya a b veya b a dr (veya ikisi de)

a b ve b a ise a = b dir.
a b ve b c ise a c dir.
a b ise a + c b + cdir.
a b ve 0 c ise ac bcdir.
O3 Geime kural dr, O4 ve O5 sralamay toplama ve arpma ile badatrr.
EK-10
Ekler
y
0.5
y x x3
0.3
0.1
0.1
0.3
0.5
0.7
0.9 1
1/3
EKL E.2 y = x x3n [0, 1] zerindeki

maksimum deeri x = 21>3 . irrasyonel
saysnda gzkr.
Reel saylar, tam saylar ve rasyonel saylar sralayabiliriz, fakat kompleks saylar
sralayamayz (Ek E.5e bakn). i = 2 -1 gibi bir saynn sfrdan byk yada kk olduuna karar verecek makul bir yol yoktur. Herhangi iki elemannn byklklerinin karlatrlabildii, yukardaki gibi, bir cisime bir sral cisim denir. Hem rasyonel saylar ve
hem de reel saylar sral cisimlerdir ve baka pek ok vardr.
Reel saylar, bir doru zerine noktalar olarak dizmekle, geometrik olarak dnebiliriz. Tamlk zellii, delikler veya boluklar olmadan, doru zerindeki btn noktalara reel saylar kar geldiini syler. Bunun aksine, rasyonel saylar 22 ve p gibi noktalar atlar. Tam saylar ise 1@2 gibi kesirleri bile iermez. Tamlk zellii bulunan reel
saylar hibir noktay atlamaz.
Bu st kapal kayp delikler fikri ile tam olarak ne demek istiyoruz? Bunu cevaplamak iin tamln daha kesin bir aklamasn vermeliyiz. Bir say kmesindeki btn
saylar bir M saysndan kk veya eit ise M saysna bu say kmesinin bir st snr
denir. st snrlarn en kne en kk st snr denir. rnein, M = 2, negatif saylar
iin bir st snrdr. M = 1 de yledir ve 2nin en kk st snr olmadn gsterir.
Negatif saylar kmesi iin en kk st snr M = 0 dr. Bo olmayan ve stten snrl her
alt kmesinin bir en kk st snr var olan bir cismi, bir sral tam cisim olarak
tanmlarz.
Sadece rasyonel saylarla alrsak, 22den kk saylar kmesi stten snrldr.
Fakat, herhangi bir rasyonel M st snr, biraz daha byk olan fakat hala 22den kk
olan bir rasyonel say ile deitirilebileceinden, rasyonel bir en kk st snr yoktur.
Dolaysyla rasyonel saylar tam deildir. Reel saylar iinde stten snrl her kmenin bir
en kk st snr daima vardr. Reel saylar bir sral tam cisim dir.
Tamlk zellii, analizdeki bir ok sonucun tam kalbindedir. Bir rnek, Blm 4.1deki gibi, bir [a, b] kapal aral zerinde bir fonksiyonun maksimum deerinin aranmasnda ortaya kar. y = x x3 fonksiyonunun [0, 1]de 1 3x2 = 0 veya x = 11>3 eitliini
salayan x noktasnda bir maksimum deeri vardr. Dncemizi, sadece rasyonel saylar
zerinde tanml fonksiyonlarla snrlasaydk, 11>3 irrasyonel olduundan (ekil E.2)
fonksiyonun bir maksimum deerinin bulunmad sonucuna varrdk. Bir [a, b] kapal
aralnda srekli olan fonksiyonlarn bir maksimum deerlerinin var olmasn gerektiren
Ekstremum Deer Teoremi (Blm 4.1), sadece rasyonel saylar zerinde tanml fonksiyonlar iin doru deildir.
Ara Deer Teoremi, bir [a, b] aral zerinde (a) 0 ve (b) 0 ile srekli olan
bir fonksiyonun araln bir yerinde sfr olmasn gerektirir. Fonksiyonun deerleri, araln iindeki bir x noktas iin (x) = 0 olmadan, negatiften pozitife atlayamazlar. Ara Deer Teoremi de reel saylarn tamlna dayanr ve sadece rasyonel saylar zerinde tanml srekli fonksiyonlar iin doru deildir. (x) = 3x3 1 fonksiyonu iin (0) = 1 ve
(1) = 2dir. i sadece rasyonel saylar zerinde dnrsek hibir zaman sfr deerini
almaz. (x) = 0 salayan tek x deeri, irrasyonel olan x = 11>3 saysdr.
Reel saylar bir sral tam cisimdir diyerek reel saylarn istenen zelliklerini yakaladk. Fakat, henz bitirmedik. Pisagor (Pythagoras) okulundan Yunan matematikiler, reel
saylar dorusu zerine baka bir zellik koymay denediler: btn saylar tamsaylarn bir
kesridir zellii. 22 gibi irrasyonel saylar kefettiklerinde abalarnn boa olduunu
anladlar. Reel saylar belirtmek iin bizim abalarmzn da, grlmemi sebeplerden
dolay, hatal olmadklarn nasl anlayacaz? Sanat Escher, kendileri ile tekrar alttan
birleene kadar ykselen merdivenlerden oluan optik illzyonlar izdi. Byle bir merdiveni ina etmeye alan bir mhendis, mimarn izmi olduu planlar gerekleyecek bir
yapnn olamayacan grr. Bu, reel saylarn dizaynnn, zor fark edilir baz elikiler
ierdii ve byle say sistemlerinin kurulamayaca anlamnda mdr?
E.4
EK-11
Reel saylarn zel bir tanmlamasn vererek ve bu modelin salad cebirsel,

sralama ve tamlk zelliklerini gerekleyerek bu meseleyi zyoruz.
Buna reel saylarn kuruluu denir ve ayn merdivenlerin aatan, tatan veya demirden yaplabilmesi gibi reel saylarn kuruluu iin de farkl yaklamlar vardr. Bir kurulu,
reel saylar
a.d1d2d3d4
gibi sonsuz ondalklar olarak ele alr. Bu yaklamda bir reel say bir a tamsaysn takip
eden d1, d2, d3, gibi her biri 0 ile 9 arasnda olan ondalklardan oluan bir dizidir.
Bu dizi durabilir, periyodik bir ekilde tekrar edebilir veya hibir kalba uymadan srp
gidebilir. Bu formda, 2.00, 0.3333333 ve 3.1415926535898 ifadeleri bilinen
reel sayy temsil ederler. Bu ondalklar takip eden noktalarnn gerek anlam,
Blm 11deki gibi dizi ve serilerin gelitirilmesini gerektirir. Her reel say, kendisine
sonlu ondalk yaklamlar ile tanmlanan bir rasyonel saylar dizisinin limiti olarak kurulur. Bu durumda sonsuz bir ondalk
a +
d2
d1
+
+ .
10
100
serisi gibidir.
Reel saylarn bu ondalk kuruluu, tam olarak ak deildir. Kurulu, tamlk ve sralama zelliklerini salayan saylar verdiini kontrol etmeye yetecek kadar kolaydr
fakat cebirsel zellikleri gereklemek olduka karktr. ki sayy toplamak veya arpmak bile sonsuz sayda ilem gerektirir. Blmeye bir anlam kazandrabilmek iin, sonsuz ondalklara rasyonel yaklamlarn limitlerini ieren dikkatli bir tartma gerekir.
Reel saylarn ilk titiz bir kuruluunu 1872 de veren Alman matematiki Richard Dedekind (1831-1916) farkl bir yaklam ele almtr. Herhangi bir x reel says verildiinde
rasyonel saylar iki kmeye ayrabiliriz: xten kk veya eit olanlar ve byk olanlar.
Dedekind bu fikir yrtmeyi akllca tersine evirdi ve bir reel sayy, rasyonel saylar bu
ekilde iki kmeye ayrmak olarak tanmlad. Bu olduka garip bir yaklam olarak gzkyor fakat yeni yaplarn, eskilerinden bu dolayl yntemlerle kurulular teorik matematikte yaygndr.
Bunlar ve dier yaklamlar (Ek 5e bakn), istenen cebirsel, sralama ve tamlk zelliklerini salayan bir saylar sistemi kurmak iin kullanlabilirler. Ortaya kan son bir
mesele, btn bu kurulularn ayn eyi verip vermedikleridir. Farkl kurulular, istenen
btn zellikleri salayan farkl say sistemlerine yol aabilirler mi? Evet ise, bunlardan
hangisi reel saylardr. Neyse ki cevap hayr dr. Reel saylar, cebirsel, sralama ve tamlk
zelliklerini salayan tek say sistemidir.
Reel saylarn doas hakkndaki ve limitler hakkndaki karklk, analizin ilk
geliiminde nemli anlamazlklara neden olmutur. Newton, Leibniz ve onlar takipileri
gibi analizin ncleri, x ve ynin her ikisi de sfra yaklarken
y
sx + xd - sxd
=
x
x
fark oranna ne olduuna baktklarnda, bu orann sonucu olan trev hakknda iki sonsuz
kn oran olarak konuuyorlard. dx ve dy olarak yazlan bu sonsuz kk ler her
sabit saydan kk olan fakat sfr olmayan, yeni bir eit say olarak dnlyorlard.
Benzer ekilde, bir belirli integral de, x kapal bir aralk zerinde deiirken
sxd # dx
EK-12
Ekler
gibi sonsuz kklerin bir sonsuz toplam olarak dnlyordu. Bugnk gibi iyi anlalana kadar, yaknsayan y@x fark oranlar, trevin anlamn zetledii dnlen bir limitten ok bir sonsuz kkler oran idi. Bu dnce yolu, sonsuz kklerin giriilen tanmlamalarnn ve ilemlerinin elikilere ve tutarszlklara yol amas gibi mantksal
zorluklara neden oluyordu. Daha somut ve hesaplanabilir fark oranlar byle zorluklara
neden olmazlar, daha ziyade kullanl hesaplama aralar olarak dnlrler. Fark oranlar, trevin saysal deerleri ile almada ve hesaplama iin genel formller tretmede
kullanlmlardr fakat bir trevin aslnda ne olduu sorusunun kalbinde olduklar dnlmemilerdir. Bu gn, sonsuz kklerle ilgili mantksal problemlerden, yaknsayan
fark oranlarnn limitini trev olarak tanmlamakla kanabileceimizin farkna varyoruz.
Bu gn artk eski yaklamlarn belirsizlikleri yoktur ve analizin standart teorisi iinde
sonsuz kklere ne gerek vardr ne de kullanlmaktadrlar.
E.5
Kompleks Saylar
Kompleks saylar a + ib eklinde ifadelerdir. Burada a ve b reel saylar, i de 1-1in bir
ifadesidir. Ne yazk ki, reel ve sanal (kompleks) kelimelerinin 1-1i zihnimizde
22den daha az istenilen bir konuma getirmek gibi kt bir etkisi vardr. Aslnda, analizin
temelini oluturan reel say sistemini oluturmak iin, yaratclk anlamnda, olduka fazla
hayal gc gerekmitir (Ek 4e bakn). Bu ekte, bu yaratcln birka evresini gzden
geireceiz. Bylece bir kompleks say sisteminin yaratlmas o kadar garip grnmeyecektir.
Reel Saylarn Geliimi

Say geliiminin en eski evresi, imdi doal saylar veya pozitif tamsaylar dediimiz
1, 2, 3, gibi sayma saylarnn tannmasdr. Bu saylarla, sistemin dna kmadan
baz basit aritmetik ilemler yaplabilir. Yani, pozitif tamsaylar sistemi toplama ve
arpma ilemleri altnda kapaldr. Bununla, m ve n herhangi iki pozitif tamsayysa,
m+n=p
ve
mn = q
(1)
saylarnn da pozitif tamsaylar olduklarn sylyoruz. (1) denklemindeki eitliklerden

herhangi birinin sol tarafndaki iki pozitif tamsay verilmise, sada buna karlk gelen
pozitif tamsayy bulabiliriz. Dahas, bazen m ve p pozitif tamsaylarn belirleyerek
m + n = p olmasn salayan n pozitif tamsaysn bulabiliriz. rnein, bildiimiz saylar
sadece pozitif tamsaylar ise, 3 + n = 7 zlebilir. Ama say sistemi geniletilmeden,
7 + n = 3 denklemi zlemez.
7 + n = 3 gibi denklemleri zebilmek iin sfr ve negatif saylar yaratlmtr. Btn
tamsaylar,
, -3, -2, -1, 0, 1, 2, 3, ,
(2)
tanyan bir toplumda, eitimli birisi, denklemdeki iki tamsay verilince, m + n = p denklemini tamamlayacak eksik tamsayy her zaman bulabilir.
Eitimli kiilerimizin (2)deki tamsaylardan herhangi ikisini arpmay da bildiklerini
varsayalm. Eer, (1) denklemlerinde, m ve q verilmise, nyi bazen bulabildiklerini, bazen de
bulamadklarn kefedeceklerdir. Hayal gleri hala iyi ekilde alyorsa, daha fazla say
yaratmay dnebilir ve m ve n saylarnn m@n sral iftleri olan kesirleri tanmlayabilirler.
Sfr saysnn onlar bir sre rahatsz edecek zellikleri vardr, ama sonunda sadece
E.5
EKL E.3 Bir cetvel ve pergel ile

irrasyonel uzunlukta bir doru paras
izilebilir.
EK-13
paydasnda sfr bulunanlar darda tutacak ekilde btn tamsay oranlar m@nleri el altnda
bulundurmann yararl olduunu anlayacaklardr. Rasyonel saylar kmesi denilen bu sistem
artk, sistemdeki herhangi iki say zerinde aritmetiin rasyonel ilemleri denen eyleri:
1. (a) toplama
(b) kartma
Kompleks Saylar
2. (a) arpma
(b) blme
gerekletirebilecekleri kadar zenginlemitir, ama sfrla blme yapamazlar nk bu anlamszdr.

Birim karenin geometrisi (ekil E.3) ve Pisagor teoremi, bir temel uzunluk birimiyle,
uzunluu 22 olan bir doru paras oluturabileceklerini gstermitir. Bylece,
geometrik bir oluumla
x2 = 2
gibi bir denklemi zebileceklerdir. Ancak sonra 22yi temsil eden doru paras ile 1i
temsil eden doru parasnn kyaslanamaz byklkler olduklarn kefederler. Bu,
22nin, bir uzunluk biriminin iki tamsay katnn oran olarak ifade edilemeyecei anlamna gelir. Yani, eitimli insanlarmz x2 = 2 denkleminin bir rasyonel say zmn
bulamayacaklardr.
Karesi 2 olan bir rasyonel say yoktur. Nedeni iin, byle bir rasyonel say olduunu
varsayn. Bu durumda, 1den baka ortak arpanlar olmayan ve
p2 = 2q2
(3)
denklemini salayan p ve q tamsaylar bulabilirdik. p ve q tamsay olduklar iin, p ift olmaldr; aksi halde kendisi ile arpm tek olurdu. Sembolik olarak, p1 bir tamsay olmak
zere, p = 2p1 yazlr. Bu 2p12 = q2 olmasna yol aar, ki bu qnun ift, mesela q = 2q1, olmasna yol aar. Bylece 2 says p ve qnun ortak arpan haline gelir, bu da balangta
p ve qyu 1den baka ortak arpanlar olmayan tamsaylar olarak seiimize ters der.
Dolaysyla, karesi 2 olan bir rasyonel say yoktur.
Eitimli insanlarmz x2 = 2 denkleminin rasyonel bir zmnn bulamasalar da bir
rasyonel say dizisi
1
,
1
7
,
5
41
,
29
239
,
169
(4)
bulabilirler ve bunlarn kareleri

1
,
1
49
,
25
1681
,
841
57,121
,
28,561
(5)
limit olarak 2ye yaknsar. Bu sefer hayal gleri bir rasyonel say dizisinin limiti kavramna gerek duyduklarn gsterir. stten snrl artan bir dizinin her zaman bir limite
yaklatn (Blm 11.1, Teorem 6) kabul eder ve (4)teki dizinin bu zelliinin bulunduunu gzlersek, dizinin bir L limitinin olmasn bekleriz. Bu ayrca, (5) dizisinden, L2 = 2 olduunu ve dolaysyla Lnin rasyonel saylarmzdan biri olmad anlamna gelir. Rasyonel saylara, btn snrl artan rasyonel say dizilerinin limitlerini de
eklersek, btn reel say sistemine varrz. Reel kelimesi trnak iine alnmtr, nk bu sistemde dier matematiksel sistemlerden daha fazla reel veya daha az reel
hibir ey yoktur.
EK-14
Ekler
Kompleks Saylar
Reel say sisteminin oluturulmasnn bir ok evresinde hayal gcnden sz edildi. Aslnda, icat sanatna imdiye kadar tarttmz sistemlerde en azndan kere gerek duyulmutur:
1.
2.
3.
lk icat edilen sistem: Sayma saylarndan oluturulan btn tamsaylar kmesi.

kinci icat edilen sistem: Tamsaylardan oluturulan m@n rasyonel saylar kmesi.
nc icat edilen sistem. Rasyonel saylardan oluturulan btn x reel saylar
kmesi.
Bu icat edilmi sistemler, her sistemin kendisinden ncekini kapsad bir hiyerari
olutururlar. Ayrca her sistem, sistemin dna kmadan ek ilemlerin yaplabilmesini
salamak asndan, bir ncekinden daha zengindir:
1.
Btn tamsaylar sisteminde, a herhangi bir tamsay olmak zere

x+a=0
2.
(6)
eklindeki btn denklemleri zebiliriz.

Rasyonel saylar sisteminde, a ve b rasyonel saylar ve a 0 olmak kouluyla,
ax + b = 0
3.
(7)
eklindeki btn denklemleri zebiliriz.

Btn reel saylar sisteminde, (6) ve (7)deki denklemlerin yannda,
ax2 + bx + c = 0, a 0
ve
b2 4ac 0
(8)
eklindeki btn kuadratik denklemleri zebiliriz.

Muhtemelen, (8) denkleminin zmlerini veren forml, yani
x =
-b ; 2b2 - 4ac
,
2a
(9)
formln biliyorsunuz ve b2 4ac diskriminant negatif olduunda, (9)daki zmlerin

yukarda tartlan sistemlerden hibirine ait olmadna yabanc deilsiniz. Aslnda,
x2 + 1 = 0
gibi ok basit bir kuadratik denklemi zmek, kullanabileceimiz tek say sistemleri
yukarda bahsettiimiz sistemse imkanszdr.
Bylece drdnc icat edilmi sisteme, btn a + ib kompleks saylar kmesine geliriz. i semboln tamamen ortadan kaldrarak (a, b) gibi bir sral ift gsterimi kullanabilirdik. Cebirsel ilemler altnda, a ve b saylarna biraz farkl davranld iin, sray doru
tutmak nemlidir. Dolaysyla, kompleks say sisteminin btn (a, b) sral reel say iftleri ve bunlarn eitlenecekleri, toplanacaklar, arplacaklar, vb. kurallardan olutuunu
syleyebiliriz. Aadaki tartmada hem (a, b) hem de a + ib gsterimlerini kullanacaz.
aya (a, b) kompleks saysnn reel ksm, bye de sanal (imajiner) ksm diyeceiz.
E.5
Kompleks Saylar
EK-15
Aadaki tanmlar yapyoruz.

Eitlik
Ancak ve yalnz
a = c ve b = d ise
a + ib = c + id olur.
Addition
sa + ibd + sc + idd
= sa + cd + isb + dd
ki kompleks say, (a, b)

ve (c, d) ancak ve yalnz
a = c ve b = d ise eittir.
ki kompleks say, (a, b) ve
(c, d)nin toplam (a + c, b + d)
kompleks saysdr.
arpma
sa + ibdsc + idd
= sac - bdd + isad + bcd
csa + ibd = ac + isbcd
ki kompleks say, (a, b) ve

(c, d)nin arpm (ac bd, ad + bc)
kompleks saysdr.
Bir c reel says ile bir (a, b)
kompleks saysnn arpm
(ac, bc) kompleks saysdr.
kinci say bnin sfr olduu btn (a, b) kompleks saylarnn kmesi a reel saylarnn kmesinin btn zelliklerine sahiptir. rnein, (a, 0) ve (c, 0)n toplamas ve arplmas, sanal ksmlar sfr olan ayn cinsten saylar,
sa, 0d + sc, 0d = sa + c, 0d,
(a, 0) (c, 0) = (ac, 0)
verir. Ayrca, bir (a, 0) reel says ile bir (c, d) kompleks saysn arparsak,
(a, 0) (c, d) = (ac, ad) = a(c, d)
elde ederiz. zel olarak, (0, 0) kompleks says kompleks say sisteminde sfr rol oynarken, (1, 0) kompleks says da birim veya bir roln oynar.
Reel ksm sfr ve sanal ksm 1 olan (0, 1) says, karesinin
(0, 1)(0, 1) = (1, 0)
reel ksmnn eksi bire, sanal ksmnnsa sfra eit olmas zelliine sahiptir. Bu nedenle
(a, b) kompleks saylar sisteminde, karesi birim = (1, 0) ile toplannca sfr = (0, 0) veren
bir x = (0, 1) vardr; yani
(0, 1)2 + (1, 0) = (0, 0)
Dolaysyla,
x2 + 1 = 0
denkleminin bu yeni say sisteminde bir zm vardr.
Muhtemelen, (a, b) gsteriminden ziyade, a + ib gsterimine alksnzdr. (1, 0)
says birim ve (0, 1) says da eksi birin karekk gibi davranrken, sral ikililer cebrinin
kurallar
(a, b) = (a, 0) + (0, b) = a(1, 0) + b(0, 1)
yazmamz salad iin, (a, b) yerine a + ib yazmakta tereddt etmeye gerek yoktur. bnin
bandaki i, a + ibnin sanal ksmn belirten bir elemandr.
EK-16
Ekler
stediimiz zaman (a, b) sral ikilileri blgesinden a + ib ifadeleri blgesine geebiliriz.

Ama, (a, b) sral iftlerinden oluan kompleks saylar sistemindeki cebir kurallarn
rendiimizde, (0, 1) = i sembolnde (1, 0) = 1 sembolnden daha az gerek olan bir
ey olmadn grrz.
Kompleks saylarn herhangi bir rasyonel ifadesini tek bir kompleks sayya indirgemek iin, her grdmz yerde i2 yerine 1 yazarak elemanter cebir kurallarn uygularz. Elbette, (0, 0) = 0 + i0 kompleks saysyla blme yapamayz. Ama a + ib 0 ise, bir
blmeyi aadaki gibi gerekletiririz:
sc + iddsa - ibd
sac + bdd + isad - bcd
c + id
=
=
.
a + ib
sa + ibdsa - ibd
a2 + b2
Sonu,
x =
ac + bd
,
a2 + b2
y =
ad - bc
,
a2 + b2
ile bir x + iy kompleks saysdr ve a + ib = (a, b) (0, 0) olduu iin a2 + b2 0 olur.

Paydadan iyi kaldrmak iin arpan olarak kullanlan a ib saysna a + ibnin kompleks elenii denir. znin kompleks eleniini gstermek iin z (z izgi okunur) kullanlr;
bylece
z = a + ib,
z = a ib
olur. (c + id)@(a + ib) kesrinin payn ve paydasn, paydann kompleks eleniiyle arpmak her zaman paydada bir reel say bulunmasn salayacaktr.
RNEK 1
Kompleks Saylarla Aritmetik lemler
(a) s2 + 3id + s6 - 2id = s2 + 6d + s3 - 2di = 8 + i

(b) s2 + 3id - s6 - 2id = s2 - 6d + s3 - s -2ddi = -4 + 5i
(c) s2 + 3ids6 - 2id = s2ds6d + s2ds -2id + s3ids6d + s3ids -2id
= 12 - 4i + 18i - 6i 2 = 12 + 14i + 6 = 18 + 14i
(d)
2 + 3i
2 + 3i 6 + 2i
=
6 - 2i
6 - 2i 6 + 2i
12 + 4i + 18i + 6i2
36 + 12i - 12i - 4i2
6 + 22i
3
11
=
=
+
i
40
20
20
=
y
P(x, y)
Argand Diyagramlar
z = x + iy kompleks saysnn iki geometrik temsili vardr:
1.
2.
u
O
xy-dzlemindeki P(x, y) noktas olarak
Orijinden Pye giden OP vektr olarak.
Her temsilde, x-eksenine reel eksen, y-eksenine de sanal eksen denir. ki temsil de
x + iynin Argand diyagramlardr (ekil E.4).
EKL E.4 Bu Argand diyagram z = x + iyyi
x ve ynin kutupsal koordinatlar cinsinden
hem bir P(x, y) noktas, hem de bir OP .

vektr olarak temsil eder.
x = r cos u,
y = r sin u
E.5
Kompleks Saylar
EK-17
ve
z = x + iy = rscos u + i sin ud.
(10)
yazabiliriz.
Bir x + iy kompleks saysnn mutlak deerini orijinden P(x, y) noktasna giden bir OP
vektrnn uzunluu r olarak tanmlarz. Mutlak deeri dikey izgilerle gsteririz:
x + iy = 2x 2 + y 2 .
r ve u kutupsal koordinatlarn r negatif olmayacak ekilde seersek,
r = x + iy .
elde ederiz. Kutupsal u asna znin argman denir ve u = arg z olarak yazlr. Elbette,
uya 2pnin herhangi bir tamsay kat eklenerek uygun baka bir a retilebilir.
Aadaki denklem bir z kompleks saysn, kompleks elenii z yi ve mutlak deeri
u zuyi birletiren yararl bir forml verir:
z # z = z 2.
Euler Forml
Euler Forml olarak bilinen
eiu = cos u + i sin u
bants (10) denklemini
z = reiu
eklinde yazmamz salar. Bu forml, srasyla kompleks saylarn arpmlarn, blmlerini, kuvvetlerini ve kklerini hesaplamak iin aada verilen kurallara yol aar.
Ayrca, eiu iin Argand diyagramna da yol aar. eiu = cos u + i sin uy (10) denkleminde r = 1 alarak elde ettiimiz iin, eiunn, ekil E.5te gsterildii gibi, pozitif x-ekseniyle u as yapan bir birim vektrle temsil edildiini syleyebiliriz.
y
eiu cos u i sin u
r1
u arg z
O
eiu cos u i sin u

(cos u, sin u)
(a)
u
O
(b)
EKL E.5 e iu = cos u + i sin unn (a) bir vektr, (b)bir nokta olarak
Argand diyagram.
arpmlar
ki kompleks sayy arpmak iin, mutlak deerlerini arpar ve alarn toplarz.
z1 = r1 eiu1,
z2 = r2 eiu2 ,
(11)
EK-18
Ekler
ve dolaysyla
y
z1z2
arg z1 = u1;
z1 = r1,
u1
z2 = r2,
arg z2 = u2 .
olsun. Bu durumda,
z1 z2 = r1 e iu1 # r2 e iu2 = r1 r2 e isu1 + u2d
z2
r1r2
r2
z1
r1
u2
ve buradan da
z1 z2 = r1 r2 = z1 # z2
u1
arg sz1 z2 d = u1 + u2 = arg z1 + arg z2 .
bulunur. Bylece iki kompleks saynn arpm, uzunluu iki arpann uzunluklar arpm
olan ve argman da argmanlarnn toplam olan bir vektr ile temsil edilir (ekil E.6).
zel olarak, (12) Denkleminden, bir vektr eiu ile arplarak saat ynnn tersine bir u
as kadar evrilebilir. i ile arpmak 90, 1 ile arpmak 180, i ile arpmak 270
dndrr.
EKL E.6 z1 ve z2 arpldklarnda,

z1 z2 = r1 # r2 ve argsz1 z2 d = u1 + u2 .
olur.
RNEK 2
z1 1 i
2
Kompleks Saylarn Bir arpmn Bulmak
z1 = 1 + i, z2 = 23 - i. olsun. Bu kompleks saylar bir Argand diyagram (ekil E.7)

olarak izer ve bu diyagramdan
y
1
z1z2
z1 = 22e ip>4,
22
p
4
3 1
p
12
p
6
1 3
z1 z2 = 222 exp a
= 222 acos
z2 3 i
EKLE.7 ki kompleks sayy arpmak iin,

mutlak deerlerini arpn ve argmanlarn
toplayn.
z2 = 2e -ip>6 .
buluruz. Bu durumda
2
1
(12)
ip
ip
ip
b = 222 exp a b
4
6
12
p
p
+ i sin b L 2.73 + 0.73i.
12
12
elde ederiz. exp (A) notasyonu eA yerinedir.
Blmler
(11) Denkleminde r2 0 olduunu varsayn. Bu durumda
z1
r1 e iu1
r1 isu1 - u2d
.
z2 = r e iu2 = r2 e
2
olur. Dolaysyla,
z1
r1
z1
` z2 ` = r2 =
z2
and
ve
z1
arg a z2 b = u1 - u2 = arg z1 - arg z2.
olur. Yani, iki kompleks saynn oran iin uzunluklar bler ve alar karrz.
RNEK 3 rnek 2deki gibi, z1 = 1 + i, z2 = 23 - i, olsun. Bu durumda,

1 + i
23 - i
22e ip>4
22 5pi>12
5p
5p
=
e
L 0.707 acos
+ i sin
b
-ip>6
2
12
12
2e
L 0.183 + 0.683i.
bulunur.
E.5
Kompleks Saylar
EK-19
Kuvvetler
n pozitif bir tamsayysa, (12) Denklemindeki arpm formllerini uygulayarak
z n = z # z # # z.
n arpan
iu
buluruz. z = re ile,
zn = sreiu dn = rneisu + u +
+ ud
n toplam
n inu
= re .
(13)
elde ederiz. r = z uzunluunun n. kuvveti alnr ve u = arg z as n ile arplr.

(13) Denkleminde r = 1 alrsak, De Moivre Teoremini elde ederiz.
De Moivre Teoremi
scos u + i sin udn = cos nu + i sin nu.
(14)
De Moivre denkleminin sol tarafn binom teoremine gre aar ve a + ib ekline gelecek ekilde sadeletirirsek, cos nu ve sin nu iin cos u ve sin unn n. dereceden polinomlar eklinde formller elde ederiz.
RNEK 4
(14) Denkleminde n = 3 ise,

scos u + i sin ud3 = cos 3u + i sin 3u.
olur. Bu denklemin sol taraf

cos3 u + 3i cos2 u sin u - 3 cos u sin2 u - i sin3 u.
gelir. Bunun reel ksm cos 3uya, sanal ksm da sin 3uya eit olmaldr. Dolaysyla,
cos 3u = cos3 u - 3 cos u sin2 u,
sin 3u = 3 cos2 u sin u - sin3 u.
bulnur.
Kkler
z = reiu sfrdan farkl bir kompleks say ve n pozitif bir tamsay ise, znin n. kk olan tam
n tane farkl w0, w1,, wn kompleks says vardr. Nedenini anlamak iin, w = reia
z = reiunn n. kklerinden biri olsun, bylece
wn = z
veya
rneina = reiu
olur. Bu durumda,
n
r = 2r
rnin reel, pozitif n. kkdr. Aya gelince, na ile unn ayn olduunu syleyemesek
bile, aralarnda sadece 2pnin tamsay bir kat kadar fark olduunu syleyebiliriz. Yani,
na = u + 2kp,
k = 0, ;1, ;2, .
EK-20
Ekler
Dolaysyla,
y
z reiu
u
2p
a = n + k n .
2p
3
w1
olur. Bylece z = reiunn n. kklerinin hepsi aadaki formlle verilir.
r
w0
r1/3
u
3
O
2p
3
u
2p
n
n
2re iu = 2r exp i a n + k n b,
(15)
2p
3
knin olas sonsuz derine karlk gelen sonsuz farkl yant var gibi grlebilir.
Ama (15) Denkleminde k = n + m, k = n ile ayn yant verir. Dolaysyla znin btn
farkl n. kklerini bulmak iin k iin sadece birbirini izleyen n tane deeri almamz
yeterlidir. Kolaylk iin,
w2
EKL E.8
k = 0, ;1, ;2, .
z = reiunn kp kk.
k = 0, 1, 2, , n 1
alabiliriz.
reiunn btn n. kkleri, merkezi O orijininde olan ve yarap rnin reel, pozitif n.
kkne eit olan bir emberin zerinde bulunurlar. Bunlardan birinin argman
a = u@ndir. Dierleri, komularyla aralarnda 2p@n as bulunacak ekilde ember zerinde dzgn bir ekilde yerlemilerdir. ekil E.8, z = reiu kompleks saysnn kp kk w0, w1 ve w2nin yerleimlerini gstermektedir.
RNEK 5
Drdnc Kkleri Bulmak
16nn drt tane drdnc kkn bulun.

p
2
w1
p
2
16
p
4
p 3p 5p 7p
4
2
16 exp ip = 2 exp i a ,
,
,
b,
4 4 4 4
p
2
w2
EKL E.9
kk
lk adm olarak, 16y bir Argand diyagramnda iaretler (ekil E.9) ve kutupsal temsili reiuy belirleriz. Burada, z = 16, r = +16 ve u = pdir. 16eipnin drdnc
kklerinden biri 2eip@4tr. Dierlerini, ilk deerin argmanna arka arkaya 2p@4 = p@2
ekleyerek buluruz. Yani,
zm
w0
p
2
16nn drt tane
w3
ve drt tane drdnc kk
drdnc
w0 = 2 ccos
p
p
+ i sin d = 22s1 + id
4
4
w1 = 2 ccos
3p
3p
+ i sin
d = 22s -1 + id
4
4
w2 = 2 ccos
5p
5p
+ i sin
d = 22s -1 - id
4
4
w3 = 2 ccos
7p
7p
+ i sin
d = 22s1 - id.
4
4
olarak bulunur.
Cebrin Temel Teoremi

2-1in icadnn iyi ve gzel olduu ve reel say sisteminden daha zengin bir say sistem4
6
1-1,
ine yol at sylenebilir, ama bu proses nerede sona erecektir? 1-1,
ve
E.5
Kompleks Saylar
EK-21
dierlerini bulmak iin de say sistemleri icat edecek miyiz? imdiye kadar bunun gerekli
olmad belirlenmi olmaldr. Bu saylar a + ib kompleks say sistemi cinsinden ifade
edilebilmektedir. Aslnda, Cebrin Temel Teoremi, kompleks saylarn tantlmasyla her
polinomu lineer arpanlarn bir arpm olarak arpanlarna ayrabileceimizi ve dolaysyla her olas polinomu zmeye yetecek kadar saymz olduunu syler.
Cebrin Temel Teoremi

a0, a1, , an katsaylar herhangi kompleks saylar, derecesi n, 1e eit veya 1den
byk olan ve ilk katsays a0 sfr olmayan
an z n + an - 1 z n - 1 + + a1 z + a0 = 0,
eklindeki her polinom denkleminin, kompleks say sisteminde tam n kk
vardr. Burada katll m olan her kk m tane kk olarak saylmaktadr.
Bu teoremin bir ispat kompleks deikenli fonksiyonlar teorisi zerine yazlm her
metinde bulunabilir.
ALITIRMALAR E.5
510 altrmalarnda, verilen koullar salayan z = x + iy noktalarnn grafiklerini izin.
Kompleks Saylarla lemler

1. Bilgisayarlar kompleks saylar nasl arpar?
(a, b) (c, d) = (ac bd, ad + bc)yi bulun.
a. s2, 3d # s4, -2d
b. s2, -1d # s -2, 3d
c. s -1, -2d # s2, 1d

(Bilgisayarlar kompleks saylar bu ekilde arpar.)
2. Aadaki denklemlerden x ve y reel saylarn zn.
a. s3 + 4id2 - 2sx - iyd = x + iy
b. a
1 + i
1
b +
= 1 + i
x + iy
1 - i
c. s3 - 2idsx + iyd = 2sx - 2iyd + 2i - 1
5. a. z = 2
3. Aadaki kompleks saylar z = x + iyden geometrik olarak nasl

elde edilebilir? izin.
a. z
c. -z
b. s -zd
d. 1> z
4. Bir Argand diyagramnda, iki z1 ve z2 noktas arasndaki

mesafenin uz1 z2u olduunu gsterin.
c. z 7 2
6. z - 1 = 2
7. z + 1 = 1
8. z + 1 = z - 1
9. z + i = z - 1
10. z + 1 z
1114 altrmalarndaki kompleks saylar r 0 ve p u p olmak zere reiu eklinde ifade edin. Her hesaplama iin bir Argand
diyagram izin.
1 + i
11. A 1 + 2-3 B 2
12.
1 - i
13.
Grafik izme ve Geometri
b. z 6 2
1 + i23
14. s2 + 3ids1 - 2id
1 - i23
Kuvvetler ve Kkler
15 ve 16 altrmalarndaki trigonometrik fonksiyonlar, cos u ve sin u
cinsinden ifade etmek iin De Moivre Teoremini kullann.
15. cos 4u
17. 1in kp kkn bulun
16. sin 4u
AP-22
Appendices
18. inin iki tane karekkn bulun.
a. Altrma 26nn sonularn genileterek,
19. 8inin tane kp kkn bulun.
szd = an z n + an - 1 z n - 1 + + a1 z + a0
20. 64n alt tane altnc kkn bulun.
a0, , an katsaylar reel olan bir polinom ise szd = szd

olduunu gsterin.
21. z4 2z2 + 4 = 0 denkleminin drt zmn bulun.

22. z6 + 2z3 + 2 = 0 denkleminin alt zmn bulun.
b. (z), a kkndaki gibi katsaylar reel olan bir polinom olmak

zere, (z) = 0 denkleminin bir kk z ise, elenii znin de
denklemin bir kk olduunu gsterin (pucu: (z) = u + iy = 0
aln; bu durumda hem u hem de y sfr olur. imdi,
szd = szd = u - iy . olduunu kullann).
28. Bir eleniin mutlak deeri z = z . olduunu gsterin.
29. z = z iken z ve z eitse, z noktasnn kompleks dzlemdeki konumu hakknda ne syleyebilirsiniz?
30. Reel ve sanal ksmlar Re(z) znin reel ksmn, Im(z) de znin
sanal ksmn belirtsin. Aadaki bantlarn her z, z1 ve z2
saylar iin geerli olduunu gsterin.
23. x4 + 4x2 + 16 = 0 denkleminin btn zmlerini bulun.

24. x4 + 1 = 0 denklemini zn.
Teori ve rnekler
25. Kompleks saylar ve dzlemde vektrler Kompleks saylar
toplama kuralnn Argand diyagramnn, vektrleri toplamak iin
paralelkenar kuralyla ayn olduunu gsterin.
26. Eleniklerle kompleks aritmetik z1 ve z2 kompleks saylarnn toplamnn (arpmnn veya blmnn) eleniinin, bu saylarn eleniklerinin toplamna (arpmna veya blmne) eit
olduunu gsterin.
c. Reszd z
d. z1 + z2 2 = z1 2 + z2 2 + 2Resz1z2 d
e. z1 + z2 z1 + z2
27. Reel katsayl polinomlarn kompleks kkleri kompleks - elenik iftleri eklindedir.
E.6
b. z - z = 2iImszd
a. z + z = 2Reszd
Vektrel arpmlar in Dalma Kural

Bu ekte, Blm 12.4teki 2 zellii olan
u * sv + wd = u * v + u * w
dalma kuraln ispatlayacaz.
spat Dalma Kuraln tretmek iin, u vyi yeni bir ekilde kurarz. u ve vyi ortak
noktalar olan O noktasndan balayarak izer ve uya O noktasnda dik olan bir M dzlemi olutururuz (ekil E.10). Sonra, uzunluu uvu sin u olan bir v vektr oluturacak e-
M'
v u
u
O
M
v'
EKL E.10
v''
uv
90
Metinde akland gibi, u v = uuu v

dr.
E.7
Kark Trev Teoremi ve Artm Teoremi
EK-23
kilde, vnin M zerine dik izdmn alrz. vn u etrafnda pozitif ynde 90 dndrerek bir v
vektr olutururuz. Son olarak v
n unn uzunluuyla arparz.
u v = u v = u v sin u = u * v .
olur. Bu ilemin her biri, yani
1.
2.
3.
M zerine izdm,
u etrafnda 90lik dnme,
u skaleri ile arpma,
dzlemi uya dik olmayan bir gene uygulandklarnda, baka bir gen olutururlar. Kenarlar v, w ve v + w olan bir genle ie balar (ekil E. 11) ve bu adm uygularsak,
srasyla unlar elde ederiz:
1.
Kenarlar v, w ve (v + w) olan ve aadaki vektr denklemini salayan bir gen

v + w = sv + wd
2.
Kenarlar v
, w
ve (v + w)
olan ve aadaki vektr denklemini salayan bir gen
v + w = sv + wd
(Vektrlerdeki itf st iareti ekil E.10dakiyle ayn anlamdadr);
vw
w'
M
v'
(v w)'
EKL E.11 v, w, v + w vektrleri ve bunlarn uya dik bir

dzlemdeki izdmleri.
3.
Kenarlar u v, u w , ve u sv + wd olan ve aadaki vektr denklemini salayan

bir gen
u v + u w = u sv + wd.
Yukarda
tartrken
bulunan
u v = u * v, u w = u * w,
u sv + wd = u * sv + wdn bu son denklemde yerine koymak
ve
u * v + u * w = u * sv + wd,
verir, ki bu da gereklemek istediimiz kuraldr.
E.7

Bu ek Kark Trev Teoremini (Blm 14.3, Teorem 2) ve ki Deikenli Fonksiyonlar
iin Artm Teoremini (Blm 14.3, Teorem 2) tretir. Euler, Kark Trev Teoremini ilk
defa hidrodinamik zerine yazd bir makaleler dizisinde 1734te yaynlamtr.
EK-24
Ekler
TEOREM 2 Kark Trev Teoremi

(x, y) ve ksmi trevleri, x, y, xy ve yx bir (a, b) noktasn ieren bir ak
blgede tanmlysa ve hepsi (a, b) noktasnda srekliyse, xy (a, b) = yx (a, b)
olur.
spat xy (a, b) ile yx (a, b)nin eit olduklar Ortalama Deer Teoremi (Blm 4.2, Teorem 4) drt kere uygulanarak gsterilebilir. Hipoteze gre, (a, b) noktas xy-dzleminde,
x, y, xy ve yxin hepsinin tanml olduu bir R dikdrtgeninin iinde bulunmaktadr. h
ve k saylarn, (a + h, b + k) noktas da R dikdrtgeni iinde bulunacak ekilde seer ve
= F(a + h) F(a)
(1)
F(x) = (x, b + k) (x, b)
(2)
olmak zere,
farkn inceleriz. Fye (tretilebilir olduu iin sreklidir) Ortalama Deer Teoremini
uygularz ve (2) denklemi, c1 says a ile a + h arasnda bulunmak zere,
= hF(c1 )
(3)
halini alr. (1) denkleminden,

Fsxd = xsx, b + kd - xsx, bd,
y
bulunur, bylece (3) denklemi

= h[xsc1, b + kd - xsc1, bd].
R
k
(a, b)
(4)
halini alr. imdi Ortalama Deer Teoremini g(y) = x(c1, y) fonksiyonuna uygular ve, b ile
b + k arasndaki bir d1 deeri iin,
R'
gsb + kd - gsbd = kgsd1 d,
veya
0
EKL E.12 xy(a,b)nin yx(a, b)ye eit

olduunu gstermenin anahtar, R ne
kadar kk olursa olsun, xy ve yxnin
Rnn iindeki bir yerde ayn deeri
almalardr (ayn noktada olmasa bile).
xsc1, b + kd - xsc1, bd = kxysc1, d1 d

elde ederiz. Bunu (4) denklemine yerletirerek, u noktalar (a, b), (a + h , b), (a + h, b + k)
ve (a, b + k) olan R dikdrtgeninde bulunan bir (c1, d1) noktas iin
= hkxysc1, d1 d
(5)
elde ederiz (ekil E.12ye bakn).

(1) Denklemini (2) Denklemine yerletirirsek,
= sa + h, b + kd - sa + h, bd - sa, b + kd + sa, bd
= [sa + h, b + kd - sa, b + kd] - [sa + h, bd - sa, bd]
= fsb + kd - fsbd,
(6)
olmak zere,
fs yd = sa + h, yd - sa, yd.
(7)
elde ederiz. (7) denklemine Ortalama Deer Teoreminin uygulanmas, b ile b + k

arasndaki bir d2 iin,
E.7
EK-25
= kfsd2 d
(8)
fs yd = ysa + h, yd - ysa, yd.
(9)
verir.
(6) Denkleminden
bulunur. (9) denklemini (8) denklemine yerletirmek

= k[ysa + h, d2 d - ysa, d2 d].
verir. Son olarak, keli parantezin iindeki ifadeye Ortalama Deer Teoremini uygulayarak, a ile a + h arasndaki bir c2 deeri iin,
= khyxsc2, d2 d
(10)
elde ederiz.
(5) ve (10) Denklemleri birlikte, hem (c1, d1) hem de (c2, d2) R dikdrtgeninin iinde
bulunmak zere (ekil E.12)
xysc1, d1 d = yxsc2, d2 d,
(11)
olduunu gsterir. (11) Denklemi tam olarak istediimiz sonu deildir, nk sadece
xynin (c1, d1)de, yxin (c2, d2)deki deerine eit olduunu syler. Ama
tartmamzdaki h ve k saylar istediimiz kadar kk yaplabilir. xy ve yxin ikisinin
de (a, b)de srekli olduklar hipotezi, h ve k 0 iken 1, 2 0 olmak kouluyla,
xy(c1, d1) = xy(a, b) + e1 ve yx(c2, d2) = yx(a, b) + 2 olduu anlamna gelir.
Dolaysyla, h ve kyi sfra gtrrsek, xy(a, b) = yx(a, b) elde ederiz.
C(x0 x, y0 y)
A(x0, y0)
TEOREM 3 ki Deikenli Fonksiyonlarn Artm Teoremi

z = (x, y)nin birinci ksmi trevlerinin (x0, y0) noktasn ieren bir ak R blgesinde tanml olduklarn ve x ile ynin (x0, y0)da srekli olduklarn
varsayn. Bu durumda, (x0, y0)dan Rdeki baka bir (x0 + x, y0 + y) noktasna
ilerlemekten kaynaklanan nin deerindeki z = (x0 + x, y0 + y) deiimi,
x, y 0 iken 1, 2 0 kouluyla,
z = x(x0, y0)x + y(x0, y0)y + 1x + 2y
eklinde bir denklemi salar.
spat Merkezi A(x0, y0)da olan ve Rnin iinde bulunan bir T dikdrtgeninin iinde alacak ve x ve ynin de Ay B(x0 + x, y0)ye balayan doru paras ile Byi
C(x0 + x, y0 + y)ye balayan doru parasnn Tnin iinde olmasn salayacak kadar
kk olduklarn varsayacaz (ekil E.13).
zyi,
B(x0 x, y0)
EKL E.13 Artm Teoreminin ispatndaki

dikdrtgen T blgesi. ekil, pozitif x ve
y iin izilmitir, ama her iki artm sfr
veya negatif de olabilir.
z1 = sx0 + x, y0 d - sx0 , y0 d
Adan Bye kadar nin deerindeki deiim ve
z2 = sx0 + x, y0 + yd - sx0 + x, y0 d
Bden Cye kadar nin deerindeki deiim (ekil E.14) olmak zere, iki artmn toplam
olarak z = z1 + z2 eklinde yazabiliriz.
EK-26
Ekler
z
S
Q
z f(x, y)
P0
Q'
z2
P''
z
P'
z1
A(x0, y0)
y0
y0 y
C(x0 x, y0 y)
(x0 x, y0)
EKL E.14 z = (x, y) yzeyinin P0(x0, y0, (x0, y0)) civarndaki paras. P0, P ve
P
noktalarnn xy-dzleminin zerindeki ykseklikleri ayndr. zdeki deiiklik
z = PSdir. P
Q = PQ olarak gsterilen
z1 = sx0 + x, y0 d - sx0 , y0 d,
deiimi yyi y0a eit tutarken, xi x0dan x0 + xe deitirmekten kaynaklanmaktadr. Sonra, xi x0 + xe eit tutarak elde edilen zdeki
z2 = sx0 + x, y0 + yd - sx0 + x, y0 d
deiimi, yyi y0dan y0 + yye deitirmekten kaynaklanmaktadr. Bu QS ile
temsil edilmektedir. zdeki toplam deiim z1 ile z2nin toplamdr.
x0 x0 + xe balayan kapal x-deerleri aralnda, F(x) = (x, y0) fonksiyonu xin

tretilebilir (ve dolaysyla srekli) bir fonksiyonudur ve trevi
F(x) = x(x, y0)
olarak bulunur. Ortalama Deer Teoremine gre (Blm 4.2, Teorem 4), x ile x0 + x
arasnda, xin
Fsx0 + xd - Fsx0 d = Fscdx
veya
sx0 + x, y0 d - sx0, y0 d = xsc, y0 dx
veya
z1 =x(c, y0)x
(12)
olmasn salayan bir c deeri vardr.

Benzer ekilde, G(y) = (x0 + x, y) fonksiyonu y0 ile y0 + yyi birletiren kapal y
aralnda ynin tretilebilir (ve dolaysyla srekli) bir fonksiyonudur ve trevi,
E.7
EK-27
G(y) = y(x0 + x, y)
olarak bulunur.
Bylece, y ile y0 + y arasnda, ynin
Gs y0 + yd - Gs y0 d = Gsddy
veya
sx0 + x, y0 + yd - sx0 + x, yd = ysx0 + x, ddy
veya
(13)
z2 =y(x0 + x, d)y
olmasn salayan bir d deeri vardr.
Artk, x ve y 0 iken, c x0 ve d y0 olduunu biliyoruz. Dolaysyla, x ve y
(x0, y0)da srekli olduklarndan, x ve y 0 iken,
P1 = xsc, y0 d - xsx0, y0 d,
(14)
P2 = ysx0 + x, dd - ysx0, y0 d
byklklerinin ikisi de sfra yaklar.
Son olarak, x ve y 0 iken 1 ve 2 0 olmak zere,
z = z1 + z2
= xsc, y0 dx + ysx0 + x, ddy
= [xsx0 , y0 d + P1]x + [ysx0 , y0 d + P2]y
(12) ve (13)ten
denklemler
(14)ten
denklemler
= xsx0 , y0 dx + ysx0 , y0 dy + P1 x + P2 y,
elde ederiz. Bu da ispatlamak istediimiz eydir.
Benzer sonular herhangi sonlu sayda deikenli fonksiyonlar iin de geerlidir.
w = (x, y, z) fonksiyonunun birinci mertebe ksmi trevlerinin (x0, y0, z0) noktasn
ieren bir ak blgede tanml olduklarn ve x, y ve znin (x0, y0, z0)da srekli olduklarn varsayn. Bu durumda,
x, y ve z 0 iken 1, 2, 3 0
olmak zere,
w = sx0 + x, y0 + y, z0 + zd - sx0 , y0 , z0 d
= x x + y y + z z + P1 x + P2 y + P3 z,
(15)
olur. Bu formldeki x, y, z ksmi trevleri (x0, y0, z0) noktasnda hesaplanabilirler.

(15) Denklemi, w deiimi
w1 = sx0 + x, y0 , z0 d - sx0 , y0 , z0 d
(16)
w2 = sx0 + x, y0 + y, z0 d - sx0 + x, y0 , z0 d
(17)
w3 = sx0 + x, y0 + y, z0 + zd - sx0 + x, y0 + y, z0 d,
(18)
artmlarnn toplam olarak alnp, Ortalama Deer Teoreminin bunlarn her birine ayr ayr uygulanmasyla ispatlanabilir. Bu w1, w2, w3 ksmi artmlarnn her birinde, iki koordinat sabit tutulmakta ve biri deimektedir. (17) Denkleminde, rnein x, x0 + xe ve
z de z0a eit tutulduu iin, y deimektedir. (x0 + x, y, z0) ynin trevi y olan srekli
bir fonksiyonu olduu iin, Ortalama Deer Teoremi uygulanabilir ve y0 ile y0 + y arasndaki bir y1 deeri iin
w2 = ysx0 + x, y1, z0 dy
elde ederiz.
EK-28
Ekler
E.8
Bir Paralelkenarn Bir Dzlem zerine zdmnn Alan

Bu ek, Blm 16.5te gerek duyulan, kenarlar u ve v ile belirlenen paralelkenarn, normali p olan herhangi bir dzlem zerine dik izdmnn alannn su * vd # p olduu
sonucunu ispatlamaktadr. (ekil 15.Aya bakn.)
P
u
TEOREM
Kenarlar, uzayda u ve v vektrleri ile belirlenen paralelkenarn, birim normal
vektr p olan herhangi bir dzlem zerine dik izdmnn alan
S
R
u' P'
Alan = su * vd # p
Q'
dir.
v'
S'
spat u ve v vektrleri ile belirlenen tipik bir paralelkenar ve birim normal vektr p
olan bir dzlem zerine dik izdmn gsteren ekil 15.Adaki gsterimde,
u = PP + u + QQ
sQQ = -QQ d
= u + PP - QQ
R'
ekil E.15 Uzayda u ve v vektrleri

tarafndan belirlenen paralelkenar ve
paralelkenarn bir dzlem zerine dik
izdm. Dzleme ortogonal izdm
dorular, birim normal vektr pye
paraleldirler.
= u + s p.
dir. Benzer ekilde, bir t skaleri iin
v = v + tp
dir. Bylece,
(Bir s skaleri iin, nk
(PP - QQ ) pye paraleldir)
u * v = su + spd * sv + tpd
= su * vd + ssp * vd + tsu * pd + stsp * pd.
(1)
(')'*
0
bulunur.
p * v ve u * p vektrlerinin ikisi de p vektrne ortogonaldir. Dolaysyla, (1) Denkleminin her iki tarafn p ile skaler () arptmzda, sa tarafta sfrdan farkl tek terim
(u v) p olur. Yani,
su * vd # p = su * vd # p.
P(0, 0, 3)
bulunur. zel olarak,

su * vd # p = su * vd # p .
Q(2, 1, 2)
S(1, 3, 2)
olur. Sadaki mutlak deer, u, v ve p tarafndan belirlenen kutunun hacmidir. Bu zel

kutunun ykseklii u p u = 1 dir ve kutunun hacmi saysal olarak tabannn alanna,
PQRS paralelkenarnn alanna, eittir. Bu gzlemi (2) Denklemi ile biretirmek
Area of PQRS = su * vd # p = su * vd # p ,
y
R(3, 2, 1)
x
EKL E.16 rnek 1, PQRS

paralelkenarnn xy-dzlemine dik
izdmnn alann hesaplamaktadr.
(2)
verir. Bu da, u ve v vektrleri ile belirlenen paralelkenarn, birim normal vektr p olan herhangi bir dzlem zerine dik izdmnn alannn su * vd # p olduunu sylemektedir.
RNEK 1
Bir zdmn Alann Bulmak
P(0, 0, 3), Q(2, 1, 2), R(3, 2, 1) ve S(1, 3, 2) noktalar tarafndan belirlenen paralelkenarn
xy-dzlemine dik izdmnn alannn bulun (ekil E.16).
E.9
Temel Cebir, Geometri ve Trigonometri Formlleri
EK-29
zm
u = PQ = 2i - j - k,
v = PS = i + 3j - k,
ve
and
p == kk,
ile
su * vd # p =
2
31
0
-1
3
0
-1
2
-1 3 = `
1
1
-1
` = 7,
3
buluruz. dolaysyla alan su * vd # p = 7 = 7. bulunur.
E.9

Cebir
Aritmetik lemler
asb + cd = ab + ac,
ac
a#c
=
b d
bd
a>b
a d
= #c
b
c>d
a
c
ad + bc
+ =
,
b
d
bd
aret Kurallar
a
a
-a
= - =
b
b
-b
-s -ad = a,
Sfr
Sfrla blme tanml deildir.

0
a 0 ise: a = 0,
a 0 = 1,
0a = 0
Herhangi bir a iin : a # 0 = 0 # a = 0

Kuvvet Kurallar
a ma n = a m + n,
sabdm = a mb m,
sa m dn = a mn,
am>n = 2am =
a 0 ise
am
= a m - n,
an
a 0 = 1,
a -m =
1
.
am
Binom Teoremi
sa + bdn = an + nan - 1b +
+
nsn - 1d n - 2 2
a b
1#2
nsn - 1dsn - 2d n - 3 3
a b + + nabn - 1 + bn .
1#2#3
n
aBm
A2
EK-30
Ekler
rnein,
sa + bd2 = a2 + 2ab + b2,
sa - bd2 = a2 - 2ab + b2
sa + bd3 = a3 + 3a2b + 3ab2 + b3,
sa - bd3 = a2 - 3a2b + 3ab2 - b3 .
Tam Say Kuvvet Farklarnn arpanlara Ayrl, n 1

a n - b n = sa - bdsa n - 1 + a n - 2b + a n - 3b 2 + + ab n - 2 + b n - 1 d
rnein,
a2 - b2 = sa - bdsa + bd,
a3 - b3 = sa - bdsa2 + ab + b2 d,
a4 - b4 = sa - bdsa3 + a2b + ab2 + b3 d.
Tam Kareye Tamamlama, a 0 ise
b
ax 2 + bx + c = a ax 2 + a xb + c
b
b2
b2
= a ax 2 + a x +
b + c
4a 2
4a 2
b
b2
b2
= a ax 2 + a x +
b
+
a
ab + c
4a 2
4a 2
b
b2
b2
= a ax 2 + a x +
b
+
c
4a
4a 2
('''')''''*
2
b
ThisBu
is ax +
b .dir
2a
= au 2 + C
Kuadratik Forml
(')'*
Bu ksma C deyin
su = x + sb>2add
a 0 ve ax2 + bx + c = 0 ise,
-b ; 2b 2 - 4ac
.
2a
x =
dr.
Geometri
Alan, evre ve hacim formlleri : (A = Alan, B = taban alan, C = evre, S = yanal alan
veya yzey alan, V = hacim )
gen
Benzer genler
c
h
b
A 1 bh
2
c'
Pisagor Teoremi
a'
b'
b
a' b' c'
abc
a
a2 b2 c2
E.9
Paralelkenar
Trapezoid
EK-31
ember
a
h
h
A pr2,
C 2pr
b
b
A bh
A 1 (a b)h
2
Paralel Tabanl Herhangi bir Silindir veya Prizma
Dik Dairesel Silindir

r
h
h
V Bh
B
V pr2h
S 2prh Yan alan
Herhangi bir Koni veya Piramit
Dik Dairesel Koni
Kre
h
h
s
r
V 1 Bh
3
V 1 pr2h
3
S prs Yan alan
V 4 pr3, S 4pr2
3
Trigonometri Formlleri
Tanmlar ve Temel zdelikler

Sins:
Sine:
Cosins:
Cosine:
Tanjant:
Tangent:
P(x, y)
y
1
sin u = r =
csc u
x
1
cos u = r =
sec u
y
1
tan u = x =
cot u
r
u
x
y
x
EK-32
Ekler
zdelik
sin s -ud = -sin u,
2
cos s -ud = cos u
sin u + cos u = 1,
sec2 u = 1 + tan2 u,
cos 2u = cos2 u - sin2 u
sin 2u = 2 sin u cos u,

cos2 u =
csc2 u = 1 + cot2 u
1 + cos 2u
,
2
1 - cos 2u
2
sin2 u =
sin sA + Bd = sin A cos B + cos A sin B

sin sA - Bd = sin A cos B - cos A sin B
cos sA + Bd = cos A cos B - sin A sin B
cos sA - Bd = cos A cos B + sin A sin B
tan sA + Bd =
tan A + tan B
,
1 - tan A tan B
sin aA -
p
b = -cos A,
2
sin aA +
p
b = cos A,
2
sin A sin B =
tan sA - Bd =
cos aA cos aA +
p
b = sin A
2
p
b = -sin A
2
1
1
cos sA - Bd - cos sA + Bd
2
2
cos A cos B =
1
1
cos sA - Bd + cos sA + Bd
2
2
sin A cos B =
1
1
sin sA - Bd + sin sA + Bd
2
2
sin A + sin B = 2 sin
1
1
sA + Bd cos sA - Bd
2
2
sin A - sin B = 2 cos
1
1
sA + Bd sin sA - Bd
2
2
cos A + cos B = 2 cos
1
1
sA + Bd cos sA - Bd
2
2
cos A - cos B = -2 sin
tan A - tan B
1 + tan A tan B
1
1
sA + Bd sin sA - Bd
2
2
E.9
Derece
Radyan l
Radyan
p
4
45
2
s
1
45
90
1
p
2
Bi
r ya
be
p
4
ri m e m
r a p l e m
u
s
r = 1 = u
be
veya
or
p
6
30
s
u = r,
p
3
180 = p radyan
60
90
1
p
2
E iki genin derece ve radyan cinsinden

alar
y
y
y cos x
y sin x
p p
2
p
2
3p
2
x
2p
y sinx
Tanm Kmesi: (, )
Deer Kmesi: [1, 1]
p
2
p
2
3p 2p
2
Tanm Kmesi: (, )

Deer Kmesi: [1, 1]
y tan x
y sec x
1
3p p p
2
2
0 p p 3p
2
2
3p p p 0
2
2
p p 3p
2
2
Tanm Kmesi: p/2nin tek tamsay kat

Tanm Kmesi: x p, 3p , . . .
2
2
dndaki btn reel saylar
Deer Kmesi: (, 1] h[1, )
Deer Kmesi: (, )
y
y csc x
1
p p 0
2
y cot x
1
p
2
p 3p 2p
2
Tanm Kmesi: x 0, p, 2p, . . .

p p 0
2
p
2
p 3p 2p
2

Deer Kmesi: (, )
EK-33
CEVAPLAR
1
3
9. m = -
BLM 1
5
4
A(2, 3)
y=3
Eim = 0
1
x
x
1
11/3
10
2
2 10
14
6 x 6 veya
or
6 x 6
7
5 35
35
29. s - q , -2] [2, q d
27.
13. (a) x = -1 (b) y = 4>3

15. (a) x = 0
(b) y = - 22
23
x
17. y = -x 19. y = - +
5
5
23. y = -9
29. y = -
33. s - q , -3] [1, q d
7 25
9
1
15. - , 17. ,
2
2
6 6
19. -2 6 x 6 2
2
2
31. s - q , 0d s2, q d
11. m tanmsz.
13. ;3
11
3
25. 0 z 10
0
1
B( 2, 1)
6/7
23. 1 6 y 6
B(1, 3)
1/3
21. -2 t 4
x
2
5/4
1
9. x 3
6
11. x 6 7
10/35
14/35
25. y = 4x + 4
21. y = 27. y = -
5
x + 6
4
2
x + 1
5
x
+ 12
2
31. x-kesim noktas = 4, y-kesim noktas = 3
y
0
3
3
x
2
1
1
0
5. Birim ember
7. Merkezi orijinde olan 23 yarapl ember ve ii.
33. x-kesim noktas = 3, y-kesim noktas = 2

y
Blm 1.2, Sayfa 1619

3. -4.9, 0; 4.9
3x + 4y = 12
35. s - 22, 22d 37. s -3, -2d s2, 3d 39. s -1, 3d

41. (0, 1)
43. a 0 herhangi bir negatif reel say
1
47. - 6 x 3
2
1. 2, -4; 2 25
Slope = 3
1. 0.1, 0.2, 0.3, 0.8, 0.9 veya 1

3. (a) Doru olmas gerekmiyor (b) Doru (c) Doru (d) Doru
(e) Doru
(f) Doru
(g) Doru
(h) Doru
x
5. x 6 -2
7. x
A(1, 2)
y = 3x + 5
Blm 1.1, sayfa 78
2 x 3 y = 6
C-1
C-2
Blm 1: Cevaplar
57.
y = x 6x 5
(0 , 4)
(x + 1)2 + (y 5)2 = 1
Eksen: x = 3
C(1 , 5)
(0, 0)
1
(0 , 2)
4
45. sx + 23d2 + s y + 2d2 = 4 47. sx + 2d2 + s y - 2d2 = 4

y
(x + 2) 2 + ( y 2) 2 = 4
3, 0
(0, 1)
3
(0, 2)
C(2, 2)
C 3, 2
(0, 3)
(2, 0)
4
4
49. x + s y - 3>2d = 25>4
51. sx - 2d + s y + 2d = 8
y
y
(0, 4)
(x 2) 2 + (y + 2) 2 = 8
1
(0, 0)
4
3
(4, 0)
x
1
1
(2, 0)
1
C(0, 3/2)
1
( 2, 0)
2 1
(0, 5)
61. Merkezi orijinde olan 7 yarapl emberin d noktalar

63. Merkezi (1,0 )da olan 2 yarapl ember ve ii
65. x2 + y2 = 1 ve x2 + y2 = 4 emberleri arasnda kalan blge
(Orijinden uzaklklar 1 ile 2 arasnda olan noktalar)
67. Merkezi (0, 3 )ta olan 3 yarapl emberin iinde, y = 3
dorusunun st tarafnda kalan noktalar.
69. sx + 2d2 + sy - 1d2 6 6 71. x 2 + y 2 2, x 1
1
2
1
2
73. a
,
b, a,b
25 25
25
25
1 + 25 3 + 25
1 - 25 3 - 25
75. a
,
b, a
,
b
2
2
2
2
1
1
1
1
, - b, a
,- b
3
3
23
23
23
1
1 23
79. a , b, a ,
b
2
2
2 2
81. (a) < 2.5 derece@in
(b) < 16.1 derece@in
(c)< 8.3 derece@in
83. 5.97 atm
85. Evet: C = F = -40
77. a-
C(2, 2)
C=F
1 (0, 1)
2
2
2
x + (y 3/2) = 25/4
(4, 0)
40
53.
(0, 4)
y = 1 x2 + x + 4
x
2 1
(6, 5)
V(1, 7/2)
3 (1, 0)
C(0 , 2)
(5, 0)
(0 , 8)
(2, 4)
59.
y
V(3, 4)
Eksen: x = 1
35. Evet. Dorular diktir, nk eimler, A@B ve B@A birbilerinin

arpmaya gre terslerinin negatifidir.
37. s3, -3d 39. s -2, -9d
41. x 2 + s y - 2d2 = 4
43. sx + 1d2 + s y - 5d2 = 10
y = x2 2x 3
C=
(1, 0)
0
(3, 0)
( 40, 40)
Eksen: x = 1
32
91.
5
(F 32)
9
40
y
(1, 4)
4
(2, 3)
(0, 3)
(5, 2)
V(1, 4)
55.
(1, 1 )
y
V(2, 4)
(1, 2)
(2, 0)
4
y = x2 + 4x
Eksen: x = 2
93. k = -8,
(0, 0)
(4, 0)
2
k = 1>2
Blm 1.3, Sayfa 2628

x
1. D: s - q , q d, R: [1, q d
5. D: [-2, 2], R: [0, 2]
3. D: s0, q d,
R: s0, q d
Blm 1: Cevaplar
7. (a) xin fonksiyonu deildir, nk baz x deerlerinin iki y
deeri vardr. (b) xin bir fonksiyonudur, nk her x iin
tek bir olas y vardr.
25.
C-3
y
6
5
9. (a) Hayr
(b) Hayr
23 2
11. A =
x , p = 3x
4
13. x =
(c) Hayr
A = 2d ,
23
15. s - q , q d
d3
V =
3 23
17. s - q , q d
3
y
4
3
2
1
6
f(x) = 5 2x
1 2 3 4 5
0
1
2
3
-x,
29. (a) sxd = 1,
- 12 x + 32,
2
4
x,
-x + 2,
2,
0,
(b) sxd = d
2,
0,
27. (a) sxd = e
g(x) = |x|
5 4 3 2 1
1
2
3 x, x 1
F(x) =
x>1
2x,
4
3
(d) (0, 1]
0 x 1
1 6 x 2
x
x
x
x
6
6
6
1
2
3
4
-1 x 6 0
0 6 x 1
1 6 x 6 3
1
2
19. s - q , 0d s0, q d
y
F(t) =
t
| t|
31.
33.
35.
39.
1
4 3 2 1
21. (a) xin her pozitif deerine

karlk iki y deeri vardr.
(b) Her x 0 deerine karlk iki y deeri vardr.
y
y = x
(d) V =
2
216px - x 2
2p
s8p-xd2 216px - x 2
(c) h = 216 - r 2 =
y2 = x2
x,
-2 x 0
(b) sxd = -2x + 2, 0 6 x 1
-1,
1 6 x 3
(a) s -2, 0d s4, q d
(a) 0 x 6 1 (b) -1 6 x 0
Evet 37. V = xs14 - 2xds22 - 2xd
(a) Asl emberin evresi 8p olduundan ve uzunluunda bir
para kesildiinden
8p - x
x
(b) r =
= 4 2p
2p
1 2
pr h =
3
24p2
2
1
4
23.
x
0x1
f(x) =
2 x, 1 < x 2
Blm 1.4, Sayfa 3738

1. (a) Dorusal, cebirsel, 1. dereceden polinom
(b) kuvvet,
cebirsel
(c) rasyonel, cebirsel
(d) stel
3. (a) rasyonel, cebirsel (b) cebirsel
(c) trigonometrik
(d) logaritmik
5. (a) h
(b)
(c) g
7. Orijine gre simetrik
y
Azalan: x
y = x 3
C-4
Blm 1: Cevaplar
9. Orijine gre simetrik

Artan: x 0 ve 0 x
31. (a) Grafik, ynin x ile orantl olduunu desteklemektedir.

Orant sabiti dorunun eiminden tahmin edilir ve 0.166 dr.
y
y = 1x
2
1
10
y = 0.166x
1 2
x
2 1
1
2
6
4
2
0
11. y-eksenine gre simetrik

Azalan: x 0
Artan: 0 x
2
0
13. Orijine gre simetrik.

Artan: x
y
x3
y =
8
40
60
y
y = x
20
(b) Grafik, ynin x1@2 ile orantl olduunu desteklemektedir.

Orant sabiti dorunun eiminden tahmin edilir ve 2.03 tr.
1/8
1 1/8
y = 2.03x1/2
1/2
33. (a) k L 1.1

y
35. (a)
x
1
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0
(b) k L 0.059
10
9
8
15. Simetri yok

Azalan: 0 x
0
1
y = x
3/2
4
5
Azalan: x 0
Artan: 0 x
y
4
3
2
y = ( x)2/3
1
x
2
19. ift
21. ift
29. kisi de deil
9 10
(b) k L 0.87
(c) x = 13 ile y = 0.87x kullanarak y = 11.31 buluruz.
17. y-eksenine gre simetrik
8 6 4 2
6
5
x
1
23. Tek
25. ift
27. kisi de deil
Blm 1.5, Sayfa 4548

1. D : - q 6 x 6 q , Dg : x 1, R : - q 6 y 6 q ,
Rg : y 0, D + g = Df # g = Dg , R + g : y 1, Rf # g : y 0
3. D : - q 6 x 6 q , Dg : - q 6 x 6 q , R : y = 2,
Rg : y 1, D>g : - q 6 x 6 q , R>g : 0 6 y 2,
Dg> : - q 6 x 6 q , Rg> : y 1/2
5. (a) 2
(b) 22
(c) x 2 + 2 (d) x 2 + 10x + 22 (e) 5
(f) -2
(g) x + 10
(h) x 4 - 6x 2 + 6
2
4
4
1 R2
4
7. (a) 2 - 5 (b) 2 - 5
(c) Q x - 5R
(d) Q
4x
- 5
x
x
1
1
(e)
(f)
4x 2 - 5
(4x - 5) 2
9. (a) ( g (x)) (b) j ( g (x)) (c) g ( g (x)) (d) j ( j (x))
(e) g (h ((x))) (f) h ( j ((x)))
C-5
Blm 1:Cevaplar
g(x)
11.
(a) x - 7
(b) x + 2
2
x
x
(d)
x - 1
1
(e)
x - 1
1
(f)
x
(c)
(x)
g (x)
2x
2x - 7
31.
y = x 2
3x
3x + 6
2x - 5
x
x - 1
1
1 + x
2x - 5
35.
(1, 1)
37.
2 1
1
2x + 1
(b) Df g = (0, q ), Dg f = (-1, q )
(c) Rf g = (1, q ), Rg f = (0, q )
39.
15. (a) y = -sx + 7d2

(b) y = -sx - 4d2
17. (a) Konum 4 (b) Konum 1 (c) Konum 2 (d) Konum 3
19. sx + 2d2 + s y + 3d2 = 49
21. y + 1 = sx + 1d3
y
y
x 2 + y 2 = 49
y = (x + 1) 2/3
41.
y
2
y = x 1 1
y + 1 = (x + 1) 3
y=x
1
y =
x2
(1, 1)
1
2
x
y = 1 x 2/3
y
1
0
1
1
13. (a) f (g(x)) = x + 1, g ( f (x)) =
A
y = 1 + x 1
1
x
33.
1
2
x
(2, 3) 0
43.
45.
2
4
2
2
(x + 2) + (y + 3) = 49
3
2
23. y = 2x + 0.81
25. y = 2x
2
0.9
47.
1
x - 1
29.
y1=
2
1
y= 1
x
0
1
2 1 0
y
1
x1
y= 1
x
1
1
1 0
y
5
4
3
2
1
y1= 1
x1
y = 2x 7
7/2
7
27. y - 1 =
0.81
y = 2x
y = x
1
y=x +2
1
3 2 1
y = x + 0.81
1
y =
(x 1) 2
4
x
y = x + 4
1
y= 2 +1
x
49. (a) D : [0, 2],
R : [2, 3]
(b) D : [0, 2],
y = f(x) + 2
y = f (x) 1
2
0
R : [-1, 0]
x
1
C-6
Blm 1: Cevaplar
(c) D : [0, 2],
R : [0, 2]
(d) D : [0, 2],
R : [-1, 0]
69.
71.
6
3
1
2
y = 2 f(x)
y = f(x)
9x 2 + 25y2 = 225
2
y = |x 2 1|
2
0
(e) D : [-2, 0],
(f) D : [1, 3], R : [0, 1]
R : [0, 1]
73.
75.
2
y = f(x + 2)
(g) D : [-2, 0],
(h) D : [-1, 1],
R : [0, 1]
y
2
77.
2
y = f (x + 1) + 1
y = f( x)
R : [0, 1]
y = f(x 1)
3x 2 + (y 2)2 = 3
4
2
3(x 1)2 + 2(y + 2)2 = 6
sy - 3d2
sx + 4d2
+
= 1 Merkez: s -4, 3d
16
9
Asal eksen (8, 3) ve (0, 3) noktalar arasndaki doru parasdr.
y
51. y = 3x 2 - 3
57. y =
4 -
61.
53. y =
x2
4
1
1
+
2
2x 2
55. y = 24x + 1
59. y = 1 - 27x 3
10 8 6 4 2
63.
79. (a) Tek

(f) ift
3
1
3 2 1
5. u
65.
67.
y=
1
1
2x
4 3 2 1
2
3
4
(d) ift
(i) Tek
(e) ift
-p
55p
m 3. 8.4 in.
9
0
-2p>3
sin u
cos u
-1
tan u
cot u
TANIMSIZ
sec u
-1
csc u
TANIMSIZ
1
4 3 2 1
(b)
4
3
(c) Tek
(h) ift
Blm 1.6, Sayfa 5658

1. (a) 8p m
y = 2x + 1
(b) Tek
(g) ift
y = (x 1)3 + 2
2
2
2 1
10
(x + 4)2
(y 3)2
8
+
=1
16
9
6
y = x
23
2
1
2
23
1
23
-2
2
23
p>2
TANIMSIZ
TANIMSIZ
1
3p>4
1
22
1
22
-1
-1
TANIMSIZ
- 22
TANIMSIZ
22
C-7
Blm 1: Cevaplar
7. cos x = -4>5, tan x = -3>4
2 + 22
2 - 23
49.
55. c = 27 L 2.646
4
4
59. a = 1.464
61. A = 2, B = 2p, C = -p, D = -1
47.
28
9. sin x = , tan x = - 28
3
11. sin x = -
1
25
, cos x = -
13. Periyot p
25
15. Periyot 2
y = 2 sin (x + ) 1
1
y = cos x
1
y = sin 2x
17. Periyot 6
2
1
63. A = - p , B = 4, C = 0, D = p
y
t
y = 2 sin + 1
2
y
y = sin x
3
5
2
19. Periyot 2p
3
2
y = cos x
2
1
3
0
1
23. Periyot p@2 orijine gre

simetrik
21. Periyot 2p
65. (a) 37
(b) 365
(c) Saa 101
(d) Yukar 25
Blm 1.7, Sayfa 6668
y = sin x + 1
4
1. d)
3. d)
5. [-3, 5] [-15, 40]
s = cot 2t
0
4
3
4
7
4
f(x) =
x4
4x 3 +
7. [-3, 6] [-250, 50]

y
15
f(x) = x 5 5x 4 + 10
50
40
1
30
2
50
20
100
10
29. D : s - q , q d,
R : y = -1, 0, 1
25. Periyot 4, y-eksenine gre

simetrik
s
y = sin x
2
1
2
10
200
250
9. [-3, 3] [-6, 6]
y = sin x
2
x
5
4
3
2
1
5 4
41. -cos x
43.
26 + 22
4
45.
1 + 23
222
11. [-2, 6] [-5, 4]
39. -cos x
y
t
s = sec
2
150
2 1
2 1
4
5
y
f(x) = x 9 x 2
y = 2x 3x 2/3
3
2
1
1 2 3 4 5
2 1
C-8
Blm 1: Cevaplar
13. [-2, 8] [-5, 10]
15. [-3, 3] [0, 10]
27. [-100p, 100p] [-1.25, 1.25]

y
y = cos
10
9
8
7
6
5
4
3
2
10
8
y = 5x 2/5 2x
2
4 2
10
1.0
y = |x 2 1|
5 4 3 2 1
10 8 6 4
2.5
2.0
2 4 6 8 10
p p
,
d [-0.25, 0.25]
15 15
y
x2 +
2
f (x) =
x2 + 1
y=x+
1
10
sin 30x
0.2
0.1
1.0
0.2
0.5
21. [-10, 10] [-6, 6]
6
4
x1
f (x) =
x2 x 6
0.2
0.2
6x 2 15x + 6
4x 2 10x
31.
y
2
(x + 1) + ( y 2) = 9
2
1
5
2 4 6 8 10
f (x) =
0.1
8
6
4
2
0.1
23. [-6, 10] [-6, 6]
2
4
6
8
29. c-
4 3 2 1
10 8 6 4
1.0
3.0
x+3
x+2
300
y=
2
4
6
8
1 2 3 4 5
19. [-4, 4] [0, 3]
8
6
4
300
0.5
17. [-15, 5] [-10, 10]
(50x )
2
4
6
10
x
4
f(x) = tan 2x
33.
4
3
25. c-
p
p
,
d [-1.25, 1.25]
125 125
1
2
1.0
y = sin 250x
3
4
0.5
0.02
1
1
0.02
35.
y
2.0
f(x) = sin 2x + cos 3x
1.5
1.0
0.5
6
2.0
Blm 1: Cevaplar
37.
C-9
(d) y = -140.4121 + 6.889x
4
3
500
2
1
400
2
300
1
2
1
y=
x3
200
100
39.
20
y
8
7
60
80
100
Hz, 72 mil @sn ise, yaklak durma mesafesi 355.60 ft dir.

Hz, 85 mil @sn ise, yaklak durma mesafesi 445.15 ft dir.
Kuadratik yaklam denklemi daha iyi uyar.
y = x x
40
5
4
3
Problemler, Sayfa 6970
1. x -2
1
5 4 3 2 1
3. x 7 6
1
2
41. (a) y = 1059.14x - 2074972.23

(b) m = 1059.14; tazminatn her yl artaca miktardr.
y
(c)
50,000
40,000
30,000
20,000
10,000
1985
1990
1995
2000
2005
(d) $53,899.17
43. (a) y = 0.0866x 2 - 1.9701x + 50.0594
y
(b)
500
400
300
200
100
20
40
60
80
100
(c) Hz, 72 mil@sn ise, yaklak durma mesafesi 367.50 ft dir.

Hz, 85 mil@sn ise, yaklak durma mesafesi 522.67 ft dir.
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
5. -8, 6 7. x 6 -1 veya x 7 5 9. (0, 11)

11. Hayr, uzunluu ayn olan iki kenar yoktur, dik olan iki kenar
yoktur.
13. y = 3x - 9 15. x = 0 17. y = 2 19. y = -3x + 3
20
8
2
4
21. y = - x 23. y = x +
3
3
3
3
C2
25. A = pr 2, C = 2pr, A =
27. x = tan u, y = tan2 u
4p
29. Orijin
31. Hibiri
33. ift
35. ift
37. Tek
39. Hibiri
41. (a) T.K.: btn reel saylar (b) D.K.: [-2, q d
43. (a) T.K.: [4, 4]
(b) D.K.D.K.: [0, 4]
45. (a) T.K.: btn reel saylar
(b) D.K.: s -3, q d
47. (a) T.K.: btn reel saylar
(b) D.K.: [-3, 1]
49. (a) T.K.: s3, q d (b) D.K.: btn reel saylar
51. (a) T.K.: [-4, 4] (b) D.K.: [0, 2]
1 - x, 0 x 6 1
53. sxd = e
2 - x, 1 x 2
1
2
55. (a) 1
(b)
(c) x, x Z 0
=
A5
22.5
1
(d)
21> 1x + 2 + 2
57. (a) s gdsxd = -x, x -2, sg dsxd = 24 - x 2
(b) ( g)nin T.K.: [2, ), (g )nin T.K.: [2, 2]
(c) ( g)nin D.K.: (, 2], (g )nin D.K.: [ 0, 2]
C-10
Blm 2: Cevaplar
59. Yeni grafii y-eksenine gre simetrik yapmak iin, x 0 olan

ksmn yerine, x 0 olan ksmn ayna simetriini koyar.
y
Ek Altrmalar, Sayfa 7172

1. (a)
(b)
y
3
(0, 2)
y = x
y
3
y = f(x)
y=x
(3, 0)
(1, 0)
3
(3, 0)
(1, 0)
x
3
y = f(x)
x
3
y=x
(c)
61. Deitirmez.
63. Yeni grafii y-eksenine gre simetrik yapmak iin, x 0 olan
ksmn ayna simetriini ekler.
65. y 0 olan ksm x-ekseninden yanstr.
67. y 0 olan ksm x-ekseninden yanstr.
69. Periyot p
(d)
y
y = 2f(x + 1) + 1
(4, 1)
y
4
y = 3f(x 2) 2
(2, 4)
(0, 1)
(1, 3)
(1, 2)
(3, 2)
y
y = cos 2x
3
2
3. Evet. rnein: (x) = 1@x ve g(x) = 1@x veya (x) = 2x ve

g(x) = x@2 veya (x) = ex ve g(x) = ln x
5. (x) tek ise, g(x) = (x) 2 tek deildir. Her x iin (x) = 0
deilse, g(x) ift de deildir. iftse, g(x) = (x) 2 de ifttir.
7.
71. Periyot 2
x + y = 1 + x
y
y = sin x
1
2
1
9. 22
73.
11. 3>4
13. 3 215>16
27. -4 6 m 6 0
y
y = 2cos x
3
BLM 2
Blm 2.1, Sayfa 8184
6
1
5
6
4
3
11
6
75. (a) a = 1
b = 23
(b) a = 223>3
a
b
(b) c =
tan B
sin A
79. L 16.98 m 81. (b) 4p
77. (a) a =
c = 4 23>3
1. (a) Yoktur. x, 1e sadan yaklarken, g(x) 0a yaklar. x 1e

soldan yaklarken, g(x) 1e yaklar. x 1 iken, g(x)in btn
deerlerinin yaklat tek bir L says yoktur.
(b) 1
(c) 0
3. (a) Doru
(b) Doru
(c) Yanl
(d) Yanl
(e) Yanl
(f) Doru
5. x, 0a soldan yaklarken, x> x 1e yaklar. x, 1e sadan yaklarken, x> x 1e yaklar. x 1 iken, fonksiyon deerlerinin
yaklat tek bir L says yoktur.
7. Bir ey sylenemez 9. Hayr; hayr; hayr
Blm 2: Cevaplar
11. (a) sxd = sx 2 - 9d>sx + 3d
x
(x)
x
(x)
-3.1
-6.1
-3.01
-6.01
-3.001
-6.001
-3.0001
-6.0001
-3.00001
-6.00001
-3.000001
-6.000001
-2.9
-5.9
-2.99
-5.99
-2.999
-5.999
-2.9999
-5.9999
-2.99999
-5.99999
-2.999999
-5.999999
35. Grafikler basm srasnda kayabilirler, o yzden tahminleriniz

bunlarla tam uyumayabilir.
(a) PQ1 PQ2 PQ3 PQ4
Uygun birimler m@sndir.
43
46
49
50
(b) < 50 m@sn veya 180 km@sa.
y
37. (a)
Kar (1000s)
(c) lim sxd = -6

x: -3
13. (a) Gsxd = sx + 6d>sx 2 + 4x - 12d

x
-5.9
G(x) -.126582
-5.99
-.1251564
-5.999
-.1250156
(b) < $56,000@yl

(c) < $42,000@yl
200
100
x
0
90
-5.9999
-.1250015
91
92
93
94
Yl
39. (a) 0.414213, 0.449489, s 21 + h - 1d>h

-5.99999
-.1250001
-6.01
-.124843
-6.001
-.124984
-6.0001
-.124998
1 + h
1.1
1.01
21 + h
1.04880 1.004987 1.0004998 1.0000499
s 21 + h - 1d>h 0.4880
-6.000001
-.124999
1.00001
1.001
0.4987
0.4998
1.0001
0.499
1.000001
1.000005 1.0000005
(c) lim Gsxd = -1>8 = -0.125

x: -6
0.5
15. (a) sxd = sx 2 - 1d>s x -1d

x
(x)
-1.1
2.1
-1.01
2.01
-1.001
2.001
-1.0001
2.0001
-1.00001
2.00001
-1.000001
2.000001
x
(x)
-.9
1.9
-.99
1.99
-.999
1.999
-.9999
1.9999
-.99999
1.99999
-.999999
1.999999
(c) lim sxd = 2

x: -1
17. (a) gsud = ssin ud>u

u
.1
.01
.001
.0001
.00001
gsud .998334 .999983 .999999 .999999 .999999
.000001
.999999
u
-.1
-.01
-.001
-.0001 -.00001
gsud .998334 .999983 .999999 .999999 .999999
-.000001
.999999
lim gsud = 1
19. (a) sxd = x 1>s1 - xd
(c) 0.5
(d) 0.5
Blm 2.2, Sayfa 8991

1.
15.
27.
37.
39.
41.
43.
51.
5. -8 7. 5> 8
9. 5> 2
11. 27
13. 16
-9 3. 4
3> 2
17. 3> 2
19. 1> 10
21. -7 23. 3> 2
25. -1>2
4> 3
29. 1> 6
31. 4
33. 1> 2
35. 3> 2
(a) Blm Kural (b) Fark ve Kuvvet kurallar
(c) Toplam ve Sabitle arpm kurallar
(a) -10 (b) -20 (c) -1 (d) 5> 7
(a) 4
(b) -21 (c) -12 (d) -7>3
2
45. 3
47. 1>s2 27d 49. 25
(a) Limit 1dir 53. c = 0, 1, -1; c = 0da limit 0dr. 1 ve
1de ise limit 1dir 55. 7
57. (a) 5
(b) 5
1. d = 2
x
.9
.99
.999
.9999
.99999
(x) .348678 .366032 .367695 .367861 .367877
.999999
.367879
x
1.1
1.01
1.001
1.0001 1.00001 1.000001
(x) .385543 .369711 .368063 .367897 .367881 .367878
lim sxd L 0.36788
x: 1
23. 0
25. 9
27. p>2 29. (a) 19
3 23
4
31. (a) - p
(b) - p
33. 1
0.5
Blm 2.3, Sayfa 98101
u :0
21. 4
(b) gsxd = 1x
-5.999999
-.1250000
x
-6.1
G(x) -.123456
-6.00001
-.124999
C-11
(b) 1
3. d = 1>2
7/2 3
5. d = 1>18
1/2
(
4/9
7.
15.
19.
23.
25.
(
1/2
4/7
d = 0.1 9. d = 7>16 11. d = 25 - 2

s3.99, 4.01d, d = 0.01 17. s -0.19, 0.21d,
s3, 15d, d = 5 21. s10>3, 5d, d = 2>3
s - 24.5, - 23.5d, d = 24.5 - 2 L 0.12
s 215, 217d, d = 217 - 4 L 0.12
13. d = 0.36
d = 0.19
C-12
Blm 2: Cevaplar
27. a2 -
0.03
0.03
m , 2 + m b,
d =
29. a
31.
35.
55.
59.
(c)
(d)
(e)
(b)
0.03
m
c c
c
1
1
- m, m + b , d = m
2
2
L = -3, d = 0.01 33. L = 4, d = 0.05
L = 4, d = 0.75
[3.384, 3.387]. Gvenli olmas iin, sol u nokta yukar, sa u
nokta aa yuvarlanmtr.
x, 3e yaklarken limit yoktur.
(d) q
19. (a) - q
-q
3> 2
21. (a) - q (b) 1> 4
It will be - q . 23. (a) - q
q
(c) q
(d) q
27.
y
10
x=1
10
29.
y
10
y=
5
x 3, x 1
y=
0, x = 1
Blm 2.4, Sayfa 111114

Doru (b) Doru
(c) Yanl (d) Doru (e) Doru
Doru (g) Yanl (h) Yanl (i) Yanl (j) Yanl
Doru (l) Yanl
2, 1
(b) Hayr, lim + sxd Z lim - sxd (c) 3, 3
x: 2
x: 2
Evet, 3
Hayr (b) Evet, 0
(c) Hayr
y
(b) 1, 1
(c) Evet, 1
1
x1
1. (a)
(f)
(k)
3. (a)
(d)
5. (a)
7. (a)
y=
1
2x + 4
x = 2
4
5
1
10
9. (a) D : 0 x 2, R : 0 6 y 1 ve y = 2 .
(b) s0, 1d s1, 2d (c) x = 2
(d) x = 0
y
31.
1 x 2 , 0 x < 1
y = 1,
1x<2
x=2
2,
x = 2
y= x+3
x+2
1.5
y=1
2
3
y= 1
x+2
x
0
13. 1
15. 2> 25 17. (a) 1
(b) -1
23
(a) 1
(b) 2> 3
21. 1
23. 3> 4
25. 2
27. 1> 2
2
31. 1
33. 1> 2 35. 3> 8
37. (a) -3 (b) -3
(a) 1> 2
(b) 1> 2
41. (a) -5>3
(b) -5>3
43. 0
49. (a) 0
(b) 0
-1 47. (a) 2> 5 (b) 2> 5
(a) 7
(b) 7
53. (a) 0
(b) 0
55. (a) -2>3
(b) -2>3
57. 0
59. 1
61. q
69. 1
73. d = P2, lim + 2x - 5 = 0
11.
19.
29.
39.
45.
51.
x: 5
77. (a) 400

(b) 399
(c) Limit yoktur.
79. 1
81. 3> 2
83. 3
Blm 2.5, Sayfa 122123

1. q
11. q
3. - q
13. q
5. - q
15. - q
7. q
9. (a) q
(b) - q
17. (a) q
(b) - q
33.
y
6
5
(2, 4)
4
3
y=
1 2
1
x2
=x+1+
x1
x1
3
(b) q
(c) 1> 4
(b) q
(c) 0
(d) 1> 4
25. (a) q
Blm 2: Cevaplar
35.
45. Bir olas durum
y
6
y=x+1
h(x) = x , x 0
| x|
1
5
2
3 4
y= x 4 =x+1
x1
x1
37.
y=x
y = 1x
2
y= x 1
x
2
1
51. (a) Her pozitif B reel saysna karlk,

x0 d x x0 + d koulunu salayan her x iin (x) B
olacak ekilde bir d 0 says vardr.
(b) Her negatif B reel saysna karlk,
x0 x x0 + d koulunu salayan her x iin (x) B
(c) Her negatif B reel saysna karlk,
x0 d x x0 koulunu salayan her x iin (x) B
y
57.
5
4
3
39. Bir olas durum

y
(0, 0)
3
2
1
y = sec x + 1x
/2 < x < /2
(1, 2)
4 3 2 1
y = sec x
y = 1x
/2 1
1 /2
1
1 2 3 4
2
3
(1, 2) 2
3
y
59.
41. Bir olas durum
y
y = f (x)
y = tan x + 1
x2
y = tan x
y= 1
x2
/2 < x < /2
/2 1
1 /2
2
3
43. Bir olas durum

y
61.
y
x = 2
5
4
f (x) =
1
(x 2)2
y=
x2
2
2
1
0
1
1
x
2
x=2
C-13
C-14
Blm 2: Cevaplar
63.
9. y = 12x + 16
y
3
y = x3
y = 12x + 16
2
y = x 2/3 + 1
x 1/3
3 2 1
1
x
3
2
3
( 2, 8)
Blm 2.6, Sayfa 132134

1. Hayr; x = 2de sreksiz; x = 2de tanmsz.
3. Srekli 5. (a) Evet (b) Evet (c) Evet (d) Evet
7. (a) Hayr (b) Hayr 9. 0
11. 1, kaldrlamaz; 0,
kaldrlabilir 13. x = 2 dnda her x 15. x = 3, x = 1
hari her x 17. Her x 19. x = 0 dnda her x
21. n herhangi bir tamsay olmak zere, np@2 hari her x 23. n bir
tek tamsay olmak zere, np@2 hari her x 25. Her x -3>2
27. Her x
29. 0; x = pde srekli 31. 1; y = 1de srekli
33. 22>2; t = 0da srekli
35. gs3d = 6
37. s1d = 3>2 39. a = 4>3
63. x L 1.8794, -1.5321, -0.3473
65. x L 1.7549 67. x L 3.5156 69. x L 0.7391
11. m = 4, y - 5 = 4sx - 2d
13. m = -2, y - 3 = -2sx - 3d
15. m = 12, y - 8 = 12st - 2d
1
1
17. m = , y - 2 = sx - 4d
4
4
19. m = -10 21. m = -1>4 23. s -2,-5d
25. y = -sx + 1d, y = -sx - 3d 27. 19.6 m> sn
29. 6p 31. Evet 33. Evet 35. (a) Hibir yerde
37. (a) x = 0da 39. (a) Hibir yerde 41. (a) x = 1de
43. (a) x = 0da

lim sxd =
1. x = 1de:
lim sxd = 1 , dolaysyla,
x: -1 -
x: -1 +
lim sxd = 1 = s -1d ; x = 1de srekli.
x: -1
lim - sxd = lim + sxd = 0 ,
x = 0da
Blm 2.7, Sayfa 140141

1. P1: m1 = 1, P2: m2 = 5
5. y = 2x + 5
x:0
x:0
yzden , x = 0da sreksiz. Sreksizlik, (0), 0

olarak tanmlanarak kaldrlabilir.
lim - sxd = -1 ve lim + sxd = 1 ,
x = 1de
x:1
x:1
dolaysyla lim sxd yoktur. Fonksiyon x = 1de
y = 2x + 5
x:1
4
(1, 3)
x:0
dolaysyla lim sxd = 0 . Ancak, (0) 0, o
3. P1: m1 = 5>2, P2: m2 = -1>2
sreksizdir ve sreksizlik kaldrlamaz.

y = 4 x2
y
y = f(x)
1
2
1
1
3
x
1
y
y=x+1
7.
4
y = 2 x
3
2
9.
11.
(1, 2)
25.
(b) 49
(c) 0
(d) 1
(e) 1
(f) 7
1
(g) -7 (h) 5. 4
7
(a) s - q , + q d (b) [0, q d (c) s - q , 0d ve s0, q d
(d) s0, q d
(a) Yoktur
(b) 0
1
1
2
13. 2x 15. 17. 2
19. 0
21.
23. 0
5
2
4
-q
27. 0
29. 1
31. Her iki durumda da hayr, nk
lim sxd yoktur ve lim sxd yoktur.
3. (a) -21
7. y = x + 1
x:1
37. (b) 1.324717957
x: -1
C-15
Blm 3: Cevaplar
Ek Altrmalar, Sayfa 144146

3. 0; soldan limite gerek vardr, nk y c iin fonksiyon
tanmszdr. 5. 65 6 t 6 75 ; 5F civarnda
13. (a) B (b) A (c) A (d) A
21. (a) lim r+sad = 0.5, lim +r+sad = 1
y'
1
1
3
a: 0
27. 1
y' = x 2
x
y =
3
a : -1
a: 0
(b) lim r-sad yoktur,

25. 0
47. (a) y = x 2
(b)
y
lim + r-sad = 1
a : -1
29. 4
1
BLM 3
Blm 3.1, Sayfa 155159
1. -2x, 6, 0, -2
5.
11.
17.
21.
31.
3. -
2
1
2
, 2, - , 4 3 23
t3
3
1
1
, ,
7. 6x 2
9.
2
s2t
+
1d2
2 23u 2 23
2 22
9
-1
13. 1 - 2 , 0
15. 3t 2 - 2t, 5
x
2sq + 1d2q + 1
-4
1
, y - 4 = - sx - 6d 19. 6
2
sx - 2d2x - 2
-1
-1
25.
27. b 29. d
1>8 23.
sx + 2d2
sx - 1d2
(a) x = 0, 1, 4 (b)
y'
,
4
3
2
1
8 6 4 2 0
f ' on ( 4, 6)
2 4 6 8
(c) x Z 0, x = 0 , yok
(d) - q 6 x 6 q , yok
49. y = 3x 2 asla negatif olmaz.
51. Evet, y + 16 = -sx - 3d s3, -16dda teettir.
53. Hayr, y = :x; fonksiyonu trevlerin ara deer zelliini salamaz.
55. Evet, s -dsxd = -ssxdd
g std
57. gstd = mt ve hstd = t, lim
= m , olur ve bunun da sfr
t: 0 hstd
olmas gerekmez.
Blm 3.2, Sayfa 169171

1.
3.
5.
7.
9.
33.
11.
y'
3.2
13.
1
0.6
0.7
15.
84 85 86 87 88
19.
3.3
23.
35. limx0 (x) = 0 iken limx0 (x) = 1 olduundan, (x),
x = 0da tretilemez.
37. limx1+ (x) = 2 iken limx1 (x) = 1@2 olduundan, (x),
x = 1de tretilemez.
39. (a) -3 x 2 (b) Yok
(c) Yok
41. (a) -3 x 6 0, 0 6 x 3 (b) Yok
(c) x = 0
43. (a) -1 x 6 0, 0 6 x 2 (b) x = 0 (c) Yok
45. (a) y = -2x (c) x 6 0, x = 0, x 7 0
(d) - q 6 x 6 0, 0 6 x 6 q
27.
29.
31.
33.
35.
37.
dy
d 2y
= -2x, 2 = -2
dx
dx
d 2s
ds
2
= 15t - 15t 4, 2 = 30t - 60t 3
dt
dt
dy
d 2y
2
= 4x - 1, 2 = 8x
dx
dx
6
18
dw
1 d 2w
2
= - 3 + 2, 2 = 4 - 3
dz
z
z dz
z
z
dy
d 2y
= 12x - 10 + 10x -3, 2 = 12 - 30x -4
dx
dx
5 d 2r
5
dr
2
-2
= 3 + 2, 2 = 4 - 3
ds
3s
2s ds
s
s
y = -5x 4 + 12x 2 - 2x - 3
-19
1
17. y =
y = 3x 2 + 10x + 2 - 2
x
s3x - 2d2
dy
x2 + x + 4
t 2 - 2t - 1
21.
gsxd =
=
2
dt
sx + 0.5d
s1 + t 2 d2
1
1
25. y = - 2 + 2x -3>2
ssd =
2
x
2ss 2s + 1d
-4x 3 - 3x 2 + 1
y = 2
sx - 1d2sx 2 + x + 1d2
y = 2x 3 - 3x - 1, y = 6x 2 - 3, y = 12x, y s4d = 12,
y snd = 0 for n 5
y = 2x - 7x -2, y = 2 + 14x -3
dr
d 2r
= 3u-4, 2 = -12u-5
du
du
dw
d 2w
-2
= -z - 1, 2 = 2z -3
dz
dz
dp
d 2p
1 -3
1
1
1
= q + q + q -5, 2 = - q -4 - 5q -6
6
6
6
2
dq
dq
C-16
Blm 3: Cevaplar
dy
dy
t
=
nin en byk deeri, t = 12 iken,
- 1 (b)
12
dt
dt
dy
0 m> satir. nin en kk deeri, t = 0 iken, 1 m> satir.
dt
y
(c)
(b) -7 (c) 7>25

(d) 20
5
x
(a) y = - +
(b) m = -4de (0, 1)
8
4
(c) y = 8x - 15, y = 8x + 17
y = 4x, y = 2 45. a = 1, b = 1, c = 0
(a) y = 2x + 2 , (c) (2, 6)
Psxd = nan x n - 1 + sn - 1dan - 1x n - 2 + + 2a2 x + a1
Bu durumda arpm Kural Sabitle arpm Kural olur;
dolaysyla ikincisi arpm kuralnn zel bir durumudur.
d
(a)
suywd = uyw + uyw + uyw
dx
d
(b)
su u u u d = u1 u2 u3 u 4 + u1 u2 u 3 u4 + u1 u 2 u3 u4 +
dx 1 2 3 4
u 1 u2 u3 u4
d
(c)
su un d = u1 u2 un - 1u n + u1 u2 un - 2u n - 1un +
dx 1
+ u 1 u2 un
2an 2
nRT
dP
+
= 2
dV
sV - nbd
V3
39. (a) 13
41.
43.
47.
49.
51.
53.
55.
27. (a)
6
5
4
3
y=61 t 2
12
2
1
dy t
=
1
dt 12
25sn
sec
29. t == 25
31.
12
D =
6250
m
9
s
s = 200t 16t2
600
400
Blm 3.3, Sayfa 179183
1. (a) -2 m, -1 m> sn
(b) 3 m> sn, 1 m> sn; 2 m> sn , 2 m> sn
(c) t = 3>2 snde de yn deiir
3. (a) 9 m, 3 m> sn (b) 3 m> sn, 12 m> sn; 6 m> sn2,
12 m> sn2 (c) Ynde deiiklik yok
5. (a) 20 m, 5 m> sn (b) 45 m> sn, (1>5) m> sn; 140 m> sn2,
(4> 25) m> sn2 (c) Ynde deiiklik yok
7. (a) a(1) = 6 m> sn2, a(3) = 6 m> sn2
(b) ys2d = 3 m>sec (c) 6 m
9. Mars: < 7.5 sn, Jupiter: < 1.2 sn 11. gs = 0.75 m> sn2
13. (a) y = 32t, u y u = 32t ft> sn, a = 32 ft> sn2
(b) t < 3.3 sn (c) y < 107.0 ft> sn
15. (a) t = 2, t = 7 (b) 3 t 6
(c)
(d)
2
y (m/sn)
17. (a)
(d)
(f)
(g)
10
t (sn)
0
1
2
3
4
dy
a =
dt
200
(a) t = 6.25 sn iken y = 0, (b) 0 t 6,25 iken y 0, cisim

yukar gider. 6.25 t 12.5 iken y 0 cisim aa gider. (c)
t = 6.25 sn de cisim yn deitirir
(d) (6.25, 12.5]te hzlanr,
[0, 6.25)te yavalar. (e) cisim t = 0, t = 12.5 u noktalarnda
ft> sn ile en hzl hareket eder, t = 6.25te hz 0 iken en yava
hareket eder, (f) t = 6.25 sn iken s = 625 mde dir ve en uzaktadr.
33.
10
d2s = 6t 12
dt2
ds = 3t 2 12t + 7
dt
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
190 ft> sn
(b) 2 sn (c) 8 sn, 0 ft> sn,
10.8 sn, 90 ft> sn (e) 2.8 sn
en byk ivme attan 2 sn sonradr.
sabit ivme 2 ve 10.8 sn arasndadr, 32 ft> sn2,
19. (a) 4> 7 sn, 280 cm> sn
12
d2s = 32
dt2
a
4
3
2
1
Srat
ds = 200 32t
dt
200
(b) 560 cm> sn, 980 cm> sn2,
(c) 29.75 k> sn

21. C = konum, A = hz, B = ivme.
23. (a) $110> makine
(b) $80
(c) $79.90
25. (a) b(0) = 104 bakteri> sa (b) b(5) = 0 bakteri> sa
(c) b(10) = 104 bakteri> sa
5
10
s = t 3 6t 2 + 7t
6 ; 215 sn iken y = 0
sec .
3
6 - 215
6 + 215
(b)
6 t 6
Q iken y 0 cisim sola gi3
3
der,
(a) t =
6 + 215
6 - 215
veya
6 t 4 Q iken y 0 ci3
3
sim saa gider,
0 t 6
Blm 3: Cevaplar
6 ; 215
snde
sec
. cisim yn deitirir.
3
6 + 215
6 - 215
, 2b a
, 4 d te hzlanr,
(d) a
3
3
(c) t =
31. Evet, x = pde 33. Hayr

p
p
35. a- , -1b; a , 1b
4
4
y
y = tan x
6 + 215
6 - 215
b a2,
b .te yavalar.
3
3
(e) cisim t = 0 ve t = 4te 7 birim> sn ile giderken en hzl;
c0,
1
(/4, 1)
y = 2x + 1
2
6 ; 215
snde
sec . en yavatr.
3
6 + 215
(f) t =
iken cisim s L -6.303de ve orijinden en
3
uzaktadr..
t =
hz = F = 5 - 0 =
35. (a) 135 sn srer (b) Ortalama
Average speed
73 - 0
t
5@73 < 0.068 furlongs@sn (1 furlong = 201 m) (c) Ortalanm
bir fark oran kullanarak, atn hz yaklak olarak, (Blm 3.4,
F
4 - 2
2
1
furlongs@sn .
Altrma 53)
=
=
=
L 0.077 furlongs>sec
59 - 33
26
13
t
(d) At, son furlongta en hzl koar (9. ve 10. furlong iaretleri
aras) bu furlong sadece 11 sn surer ve bir furlong iin en ksa sredir. (e) At, en ok birinci furlongta hzlanr (0 ve 1 iaretleri
aras)
Blm 3.4, Sayfa 188190

1. -10 - 3 sin x
7.
3. -csc x cot x -
-csc2 x
s1 + cot xd2
2
2x
9. 4 tan x sec x - csc2 x
5. 0
11. x 2 cos x
-2 csc t cot t
17. -u su cos u + 2 sin ud
s1 - csc td2
19. sec u csc u stan u - cot ud = sec2 u - csc2 u
21. sec2 q 23. sec2 q 25. (a) 2 csc3 x - csc x
(b) 2 sec3 x - sec x
y
27.
13. sec2 t - 1
15.
y=x
y = x
y = sin x
1
3/2 /2
29.
/2
3/2
y = 1
(3/2, 1)
(/3, 2)
y = 23x
1
23
+2
3
/2 /3
/4
2 + 2
/2
y = 2x + 1
2
1
(/4, 1)
37.
39.
45.
47.
(a) y = -x + p>2 + 2 (b) y = 4 - 23

0
41. -1 43. 0
2 m@sn, 2 m@sn, 2 m@sn2, 2 m@sn3
c = 9
49. sin x
Blm 3.5, Sayfa 201205

1. 12x 3 3. 3 cos s3x + 1d 5. -sin ssin xd cos x
7. 10 sn2 (10x 5)
dy
dy du
9. uu==(2x
s2x
+ ile
1d, y = u 5 :
=
= 5u 4 # 2 = 10s2x + 1d4
+ 1)
dx
du dx
dy
dy du
11. u ==(1s1 =
=
(x@sx>7dd,
7)) ile y = u -7 :
dx
du dx
-8
x
1
-7u -8 # a- b = a1 - b
7
7
dy
dy du
2 2>8d + x - s1>xdd, y = u 4 :
13. u ==((x
=
=
ssx
@8) + x (1@x)) ile
dx
du dx
3
x
x
x2
1
1
1
4u 3 # a + 1 + 2 b = 4 a + x - x b a + 1 + 2 b
4
8
4
x
x
dy
dy du
15. u u= =
x, y = sec u :
=
=
tantan
x ile
dx
du dx
ssec u tan udssec2 xd = sec stan xd tan stan xd sec2 x
dy du
dy
17. u =
=
= 3u 2 cos x =
u sin
= sin
x ilex, y = u 3 :
dx
du dx
3 sin2 x scos xd
csc u
4
1
19. 21. p scos 3t - sin 5td 23.
cot
u
+ csc u
223 - t
33.
2 sin u
s1 + cos ud2
dr
= -2 sin su2 d sin 2u + 2u cos s2ud cos su2 d
du
dq
t + 2
t
37.
= a
b cos a
b
dt
2st + 1d3>2
2t + 1
35.
/2
/4
/4
31. 2x sec2 s22xd + tan s22xd
/4, 2
y = 2 x
/2
25. 2x sin4 x + 4x 2 sin3 x cos x + cos-2 x + 2x cos-3 x sin x

s4x + 3d3s4x + 7d
1
27. s3x - 2d6 29.
2
sx + 1d4
1
x 3 a4 b
2
2x
y = sec x
C-17
C-18
Blm 3: Cevaplar
39. 2p sin spt - 2d cos spt - 2d
8 sin s2td
41.
s1 + cos 2td
43. -2 cos scos s2t - 5ddssin s2t - 5dd
2
t
t
t
45. a1 + tan4 a b b atan3 a b sec
sn22 a b b
12
12
12
t sin st 2 d
6
1
2
47. 49. 3 a1 + x b a1 + x b
x
21 + cos st 2 d
51. 2 csc2 s3x - 1d cot s3x - 1d 53. 5>2 55.
59. (a) 2>3 (b) 2p + 5 (c) 15 - 8p (d)
(f) 22>24
(g) 5>32
(h) -5>s3217d
63. (a) 1
(b) 1
65. (a) y = px + 2 - p
y
y
67.
69.
x 2 + y2 = 1
2
1
t = /2
2
-p>4 57. 0
(e) -1
37>6
61. 5
(b) p>2
1.
t=0
0
t = 0, 2
1
2
t=
Blm 3.6, Sayfa 211213
y2
x2
16
4
2
1 d y
= -2
, 2`
4 dx t = 1>4
d 2y
1
=
91. y = x - 4, 2 `
2
dx t = -1
d 2y
93. y = 2, 2 `
= -1
dx t = p>2
95. Hz, ivmeyi ve itmeyi srasyla 2, 4 ve 8 ile arpar.
4 m@sn2 2
2 m@sn
97. ys6d = m>sec,
as6d = m>sec
5
125
22
107. a
, 1b, y = 2x t = 0da y = 2x, t = pde y = 2x
2
89. y = x +
9.
13.
15.
71.
73.
y = x2
17.
4
t = 5/2
21.
y = 2x + 3
1
t<0
t>0
t = 7/4 1
1
25.
2
1
-y 2
31.
4
0
75.
77.
x = y2
1
t=0
2 1
41. y =
t = 1
1
0 t /2
y = 1 x 2
x
0
2
3
t<0
2
79. (a) x = a cos t, y = -a sin t, 0 t 2p

(b) x = a cos t, y = a sin t, 0 t 2p
(c) x = a cos t, y = -a sin t, 0 t 4p
(d) x = a cos t, y = a sin t, 0 t 4p
81. Olas cevap: x = -1 + 5t, y = -3 + 4t, 0 t 1
83. Olas cevap: x = t 2 + 1, y = t, t 0
85. Olas cevap: x = 2 - 3t, y = 3 - 4t, t 0
d 2y
87. y = -x + 2, 2 `
= - 22
dx t = p>4
33. -
1
1
y sin a y b - cos a y b + xy
2r
2u
35.
-y 2 - x 2
x
37. y = - y , y =
y3
y 2 - sx + 1d2
x + 1
39. y = y , y =
y3
y
3
t=0
9 5>4
7
21>3
3.
5.
7. -s2x + 5d-3>2
x
4
3x 2>3
2sx + 6d1>2
ds
2x 2 + 1
2
11.
= t -5>7
7
dt
sx 2 + 1d1>2
dy
4
= - A 2t + 5 B -5>3 cos [ A 2t + 5 B -2>3]
3
dt
-1
sxd =
42xs1 - 1xd
-2xy - y 2
2
hsud = - A sin 2u B A 1 + cos 2u B -2>3 19. 2
3
x + 2xy
1 - 2y
-2x 3 + 3x 2y - xy 2 + x
23.
2x + 2y - 1
x 2y - x 3 + y
-cos2 sxyd - y
1
27. cos2 y 29.
x
2
y sx + 1d
43. -2
2y
, y =
2y + 1
2s 2y + 1d3
45. s -2, 1d : m = -1, s -2, -1d : m = 1
29
4
x +
7
7
8
1
49. (a) y = 3x + 6 , (b) y = - x +
3
3
6
7
7
6
51. (a) y = x + , (b) y = - x 7
7
6
6
p
p
2
2
53. (a) y = - x + p , (b) y = p x - p +
2
2
47. (a) y =
7
1
x - ,
4
2
(b) y = -
x
1
+
2p
2p
57. Noktalar: s - 27, 0d ve s 27, 0d , Eim: -2
55. (a) y = 2px - 2p ,
(b) y = -
-r
u
Blm 3: Cevaplar
23 1
23 23
,
b da
, m
m ==123 a
, b da m = 3
4
2
4 2
27
27
27
s -3, 2d : m = - ; s -3, -2d : m =
; s3, 2d : m =
;
8
8
8
27
s3, -2d : m = 8
0
65. -6 67. (a) Yanl (b) Doru (c) Doru
Doru 69. s3, -1d
dy
y 3 + 2xy
x 2 + 3xy 2
dx
dx
1
,
,
= 2
=
=
dx
dy
dy
dy>dx
x + 3xy 2
y 3 + 2xy
59. a
61.
63.
(d)
73.
Blm 3.7, Sayfa 218221

1.
7.
9.
11.
13.
15.
dV
dV
dA
dr
dh
dr
3. (a)
(b)
= 2pr
= pr 2
= 2phr
dt
dt
dt
dt
dt
dt
dV
dr
2 dh
(c)
5. (a) 1 volt> sn
= pr
+ 2phr
dt
dt
dt
V dI
dR
1
1 dV
(b) - amp> sn
(c)
= a
b
I dt
I dt
3
dt
(d) 3>2 ohm> sn, R artyor.
dS
dx
x
(a)
=
2
2 dt
dt
2x + y
dy
y
dS
dx
x
(b)
=
+
2
2 dt
2
2 dt
dt
2x + y
2x + y
y dy
dx
(c)
= -x
dt
dt
du
dA
1
(a)
= ab cos u
2
dt
dt
du
dA
da
1
1
(b)
= ab cos u
+ b sin u
2
2
dt
dt
dt
du
da
db
dA
1
1
1
(c)
= ab cos u
+ b sin u
+ a sin u
2
2
2
dt
dt
dt
dt
(a) 14 cm2> sn artyor
(b) 0 cm> sn, sabit
(c) 14> 13 cm> sn
(a) 12 ft> sn (b) 59.5 ft2> sn (c) 1 rad> sn
20 ft> sn
17. (a) dh> dt = 11.19 cm> dak

19. (a) 1> 24p m> dak
(b) dr> dt = 14.92 cm> dak
(b) r = 226y - y 2 m ,
5
dr
m> dak
m>min
= 288p
dt
2
21. 1 ft> dak, 40p ft > dak
23. 11 ft> sn
25. 466> 1681 L> dak
ile artyor
27. 1 rad> sn
29. 5 m> sn
(c)
31. 1500 ft> sn
33. 5> 72p in> dak, 10> 3 in2> dak
> dak ,
35. 7.1 in> dak
37. (a) -32> 213 L -8.875 ftft>sec
(b) du1@dt = 8@65 rad@sn, du2@dt = 8@65 rad@sn,
(c) du1@dt = 1@6 rad@sn, du2@dt = 1@6 rad@sn,
C-19
Blm 3.8, Sayfa 231234

1. Lsxd = 10x - 13 3. Lsxd = 2 5. 2x 7. -5
4
1
x +
9.
11. (a) Lsxd = x (b) Lsxd = p - x
12
3
13. (a) Lsxd = 1
(b) Lsxd = 2 - 223 ax +
p
b
3
15. s0d = 1 .
Ayrca,
dolaysyla
sxd = k s1 + xdk - 1 ,
(0) = kdir. Bu, x = 0 da lineerizasyon L(x) = 1 + kx demektir.
17. (a) 1.01
(b) 1.003
3
2 - 2x 2
2
19. a3x b dx 21.
dx
s1 + x 2 d2
22x
1 - y
5
23.
dx 25.
cos s52xd dx
32y + x
22x
27.
29.
31.
33.
35.
37.
43.
A 4x 2 B sec2 a 3 b dx
x3
3
scsc s1 - 22xd cot s1 - 22xdd dx
2x
(a) .41
(b) .4
(c) .01
(a) .231
(b) .2
(c) .031
(a) -1>3 (b) -2>5 (c) 1>15
39. dS = 12x0 dx 41. dV = 2pr0 h dr
dV = 4pr 02 dr
(a) 0.08p m2 (b) 2%
45. dV < 565.5 in3
47. % 1@3
49. % 0.05
51. Oran 37.87 dir, dolaysyla Ayda yerekimi ivmesindeki bir

deiim, Dnyada ayn byklkteki bir deiime gre 38 kat
etkilidir.
53. % 3
55. %3
59. lim
x:0
21 + x
21
=
x
1 + a b
1 +
2
+ 0
1
= = 1
1
0
a b
2
65. 0.07c

1. 5x 4 - 0.25x + 0.25 3. 3xsx - 2d
5. 2sx + 1ds2x 2 + 4x + 1d
7. 3su2 + sec u + 1d2 s2u + sec u tan ud
1
9.
11. 2 sec2 x tan x
22t A 1 + 2t B 2
13. 8 cos3 s1 - 2td sin s1 - 2td

17.
u cos u + sin u
19.
15. 5ssec td ssec t + tan td5
cos 22u
22u sin u
22u
2
2
2
21. x csc a x b + csc a x b cot a x b
1 1>2
x sec s2xd2 C 16 tan s2xd2 - x -2 D
2
25. -10x csc2 sx 2 d 27. 8x 3 sin s2x 2 d cos s2x 2 d + 2x sin2 s2x 2 d
-st + 1d
1 - x
-1
29.
31.
33.
3
1>2
8t
sx + 1d3
1
2
2x a1 + x b
23.
C-20
Blm 3: Cevaplar
-2 sin u
5x + cos 2x
d
37. 3 22x + 1 39. -9 c 2
scos u - 1d2
s5x + sin 2xd5>2
-3x 2 - 4y + 2
y + 2
y
41. 43.
45. - x
1>3
x + 3
4x - 4y
dp
6q - 4p
1
47.
49.
=
2
dq
2y sx + 1d
3p 2 + 4q
35.
dr
= s2r - 1dstan 2sd
ds
d 2y
-2xy 2 - 1
d 2y
-2xy 3 - 2x 4
53. (a)
(b)
=
=
5
2
2
y
dx
dx
x 4y 3
55. (a) 7
(b) -2 (c) 5>12 (d) 1>4
(e) 12
(f) 9>2
(g) 3>4
5
11
4
x + 6 , normal: y = x 5
5
4
1
87. s1, 1d: m = - ; s1, -1d: m tanml deil
2
23
1 1
89. y = a
b x + , 91. B = nin grafii, A = nn grafii
2
4 4
y
93.
85. Teet: y = -
51.
57. 0
59. 23
61. -
65. (a)
1
2
63.
-2
s2t + 1d2
y
1
f (x) =
(b) Yes
67. (a) y
x 2, 1 x < 0
x 2, 0 x < 1
(4, 3)
y = f(x)
(6, 1)
(1, 2)
1
95. (a) 0, 0
(b) 1700 tavan, <1400 tavan
97. -1 99. 1>2
101. 4
103. 1
dS
dS
dr
dh
107. (a)
(b)
= s4pr + 2phd
= 2pr
dt
dt
dt
dt
dS
dr
dh
(c)
= s4pr + 2phd
+ 2pr
dt
dt
dt
dh
dr
r
(d)
= dt
2r + h dt
109. 40 m2@sn 111. 0.02 ohm> sn 113. 22 m> sn
125 ft@dak
2
115. (a) r = hsa (b) ft>min
5
144p
18
117. (a) 3@5 km@sn veya 600 m@sn
(b) p rpm
p - 2
2
119. (a) Lsxd = 2x +
(c) Yes
x,
0x1
2 x, 1 < x 2
y=
y = tan x
1
1
(b) Evet
y = 2x + ( 2)/2
3 1
5 9
69. a , b ve a , - b
2 4
2 4
73. (a) s -2, 16d , (3, 11)
y
75.
71. s -1, 27d ve (2, 0)
(/4, 1)
(b) (0, 20), (1, 7)
y = tan x
y = 1 x + + 1
2
8
/4
/4
(c) Hayr
(b) Lsxd = - 22x +
(/4, 1)
22s4 - pd
4
/2
/4
/4
(/4, 1)
/2
1x 1
y=
2
8
2
/4, 2
9
1
x + , normal: y = 4x - 2
4
4
7
1
83. Teet: y = 2x - 4 , normal: y = - x +
2
2
77.
1
4
79. 4
y = sec x
81. Teet: y = -
/2
/4
y = 2x + 2 4 /4
/2
Blm 4: Cevaplar
121. Lsxd = 1.5x + 0.5
123. dS =
125. (a) % 4
(c) %12
(b) %8
prh0
2r +
2
h 20
dh
17. Mutlak maksimum: 3, mutlak minimum: 1

y
3
(2, 3) Mutlak
maks
2
y=x 1
1 x 2
Ek ve Altrmalar Sayfa 240243

1. (a) sin 2u = 2 sin u cos u; 2 cos 2u = 2 sin u s -sin ud +
cos u s2 cos ud; 2 cos 2u = -2 sin2 u + 2 cos2 u; cos 2u =
cos2 u - sin2 u
(b) cos 2u = cos2 u - sin2 u; -2 sin 2u =
2 cos u s -sin ud - 2 sin u scos ud; sin 2u =
cos u sin u + sin u cos u; sin 2u = 2 sin u cos u
1
3. (a) a = 1, b = 0, c = (b) b = cos a, c = sin a
2
5 25
9
5. h = -4, k = , a =
2
2
7. (a) 0.09y (b) Ylda %1 artmakta
9. Yantlar deiecektir. Aada bir olaslk verilmektedir.
1
x
1
(0, 1) Mutlak
min
19. Mutlak maksimum: 0.25, mutlak minimum: 4

y
x
0
(2, 0.25)
Mutlak maks
y
2
y = 1 , 0.5 x 2
x2
3
4
t
11. (a) 2 sn, 64 ft> sn

(b) 12.31 sn, 393.85 ft
b
15. (a) m = - p
(b) m = -1, b = p
3
9
17. (a) a = , b =
19. tek ift
4
4
23. h, x = 0da tanml, fakat srekli deildir; k x = 0da tanml ve
sreklidir.
27. (a) 0.8156 ft
(b) 0.00613 sn (c) Yaklak 8.83 dak> gn.
(0.5, 4)
Mutlak min

y
y = x
1 x 8
(8, 2)
Mutlak
maks
x
1
1
1
(1, 1)
Mutlak min
BLM 4
Blm 4.1, Sayfa 252255

1.
3.
5.
7.
9.
15.
x = c2de mutlak minimum, x = bde mutlak maksimum

x = cde mutlak maksimum, mutlak minimum yok
x = ada mutlak minimum, x = cde mutlak maksimum
Yerel minimum (1, 0)da; yerel maksimum (1, 0)da
Maksimum (0, 5)te 11. (c)
13. (d)
Mutlak maksimum: 3; mutlak minimum: -19>3
x2
y = 4
2 x 1
(0, 2) Mutlak maks
1
x
0
(2, 0) 1
Mutlak
min
y
x
2 1 0
1
2
3
4
5
(2, 19/3)
Mutlak
min
6
7
y
(p/2, 1) Mutlak maks
1
(3, 3)
Mutlak
maks
y = 23 x 5
2 x 3
p/2
1
(p/2, 1)
Mutlak min
p/2
5p/6
y = sin u, p/2 u 5p/6
C-21
C-22
Blm 4: Cevaplar
27. Mutlak maksimum: 2> 23 ; mutlak minimum: 1

y
1.2
1.0
0.8
0.6
0.4
0.2
Mutlak maks
p/3, 2/3
51.
Mutlak maks
2p/3, 2/3
y = csc x
(p/2, 1)
p/3 x 2p/3 Mutlak
min
p/3
p/2
2p/3
29. Mutlak maksimum: 2; mutlak minimum: -1

y
(0, 2) Mutlak
maks
y = 2 t
1 t 3
t
1
Mutlak
min (3, 1)
31. (0, 8)de artyor, (1, 0)da azalyor, mutlak maksimum: x = 8de
16, mutlak minimum: x = 0da 0
33. (32, 1)de artyor, mutlak maksimum. u = 1de 1, mutlak
minimum: u = 32de 8.
35. Minimum deer x = 2de 1dir.
4 41
37. Yerel maksimun: ( 2, 17)de; yerel minimum: a , - b de
3 27
39. Minimum deer x 1 ve x = 1de 0dr.
41. (0, 1)de yerel minimum var.
1
1
43. Maksimum deer x = 1de ; minimum deer x = 1de - .
2
2
Kritik nokta
Trev
Ekstremum
Deer
x = -1
x = 1
x = 3
0
Tanmsz
0
Maksimum
Yerel min
Maksimum
5
1
5
53. (a) Hayr

(b) x 2 iin trev tanmldr ve sfrdan farkldr. Ayrca,
(2) = 0 ve her x 2 iin (x) 0 dr.
(c) Hayr, nk s - q , q d aral kapal deildir.
(d) 2 yerine a yazldnda cevaplar (a) ve (b) ile ayndr.
55. (a) 0 x 9 mil olmak zere
Csxd = 0.3 216 + x 2 + 0.2s9 - xd milyon dolar. Maliyeti
minimize etmek iin boru hatt, liman tesislerinden, ky boyunca
A noktasndan 3.58 mil uzakta olan B noktasna, sonra da ky
boyunca B noktasndan rafineriye eklinde kurulmaldr.
(b) Teoride, boru hattn liman tesislerinden dorudan A
noktasna gtrmenin mil bana maliyeti p, sonsuz
olabilirdi (Yani xcnin sfr olmas iin). Her p 0.218864
iin, Cyi minimum yapacak ekilde, (0, 9)da daima bir
vardr. Bu, p 0 iin daima pozitif olan
16p
Csxc d =
,ye baklarak ispatlanmtr.
s16 + xc 2 d3>2
57. Boru hattnn uzunluu 0 x 10 iin Lsxd = 24 + x 2 +
225 + s10 - xd2dir. Ky boyunca Adan Bye uzaklk
x = 20@7 < 2.857 mildir.
C
x
uA
2 mil
A
10 x
uB
4 + x2
5 mi
25 + (10 x)2
B
45.
Kritik nokta
x = -
4
5
x = 0
47.
Trev
Ekstremum Deer
Yerel maks
Tanmsz
Yerel min
12 1>3
10 = 1.034
25
0
Kritik nokta
Trev
Ekstremum
Deer
x
x
x
x
Tanmsz
0
0
Tanmsz
Yerel maks
Minimum
Maksimum
Yerel min
0
-2
2
0
=
=
=
=
-2
- 22
22
2
59. (a) Maksimum deer x = 2de, 144.

(b) Kutunun maksimum hacmi, x = 2 iin 144 birim kptr.
5
25 2
61. En byk olas alan A a
b =
cm .
4
22
2
y0
63.
65. Evet 67. g, cde bir maksimum deer alr.
+ s0
2g
69. (a) (x) = 3ax2 + 2bx + c kuadratiktir dolaysyla, nin kritik
noktalar olabilecek, 0, 1 veya 2 kk bulunabilir. rnekler:
(x) = x3 x fonksiyonunun x = 1 ve x = 1de iki kritik
noktas vardr.
y
y = x3 3x
49.
Kritik nokta
Trev
Ekstremum
Deer
x = 1
Tanmsz
Minimum
(x) = x3 1 fonksiyonunun x = 0da bir kritik noktas vardr.
Blm 4: Cevaplar
termometredeki ykselen civa tarafndan lld gibi t = t0

da scakln deiim orandr.
47. Ortalama hz yaklak 7.667 knots olduundan, Ortalama Deer
Teoremine gre yolculuk srasnda en az bir defa bu hzla gitmelidir.
51. Ortalama Deer Teoreminin sonucuna gre:
y = x3 1
x
(x) = x3 + x fonksiyonunun kritik noktas yoktur.

y
y = x3 + x
x
(b) ki veya hi
71. Maksimum deer x = 5te 11 dir; minimum deer, [ 3, 2 ]
aralndadr ve 5tir; ( 5, 9)da yerel maksimum.
73. Maksimum deer [3, ) aral zerinde 5tir; minimum deer,
( , 2 ] aral zerinde 5tir.
Blm 4.2, Sayfa 260262

1. 1/2
3. 1
5. Salamaz; tanm aralnn x = 0 i noktasnda tretilebilir deildir. 7. Salar
11. (a)
x
i)
2
ii)
x
5
iii)
x
1
iv)
x
0
18
24
23. Yes
25. (a) 4
(b) 3
(c) 3
x4
x2
x3
27. (a)
(b)
(c)
+ C
+ C
+ C
2
3
4
1
29. (a) x + C
31. (a) -
1
(b) x + x + C
1
cos 2t + C
2
(b) 2 sin
C-23
1
(c) 5x - x + C
t
+ C
2
t
1
cos 2t + 2 sin + C
2
2
33. sxd = x 2 - x 35. rsud = 8u + cot u - 2p - 1
1 - cos sptd
37. s = 4.9t 2 + 5t + 10 39. s =
p
(c) -
41. s = 16t 2 + 20t + 5 43. s = sin s2td - 3

45. T(t), termometrede t anndaki scaklk ise T(0) = 19 C ve
T(14) = 100C dir. Ortalama Deer Teoreminden, bir 0 t0 14
Ts14d - Ts0d
= 8.5 C
C>sec
@sn = T st0 d , dr, bu deer,
14 - 0
1
1
- a
b
a - b
1
= - 2 Q c2 a
b = a - b Q c = 1ab .
b - a
ab
c
55. Ara Deer Teoremine gre (x), a ile b arasnda en az bir defa
sfr olmaldr. (x)in a ile b arasnda iki defa sfr olduunu
varsayn. Ortalama Deer Teoremine gre (x), (x)in iki sfr
arasnda en az bir defa sfr olmaldr fakat aralk zerinde
verildiinden bu mmkn deildir. Bu nedenle (x), a ile b
arasnda sadece ve sadece bir defa sfr olur.
61. 1.09999 s0.1d 1.1
Blm 4.3, Sayfa 266267

1. (a) 0, 1
(b) (, 0) ve (1, )da artyor. (0,1)de azalyor
(c) x = 0da yerel maksimum, x = 1de yerel minimum
3. (a) -2, 1 (b) (2, 1) ve (1, )da artyor, (, 2)de
azalyor (c) Yerel maksimum yok, x = 2de yerel minimum
5. (a) -2, 1, 3 (b) (2, 1) ve (3, )da artyor, (, 2) ve
(1, 3)te azalyor (c) x = 1de yerel maksimum, x = 2, 3te yerel
minimumlar
7. (a) -2, 0 (b) (, 2) ve (0, )da artyor, (2, 0)da
azalyor (c) x = 2de yerel maksimum, x = 0da yerel minimum
9. (a) (, 1.5)te artyor, (1.5, )da azalyor (b) Yerel
maksimum: t = 1.5te 5.25 (c) Mutlak maksimum: t = 1.5te
5.25
11. (a) (, 0)da azalyor, (0, 4@3)te artyor, (4@3, )da azalyor
(b) x = 0da yerel minimum (0, 0), x = 4@3te yerel maksimum
(4/3, 32/27) (c) Mutlak ekstremum yok
13. (a) (, 0)da azalyor, (0, 1@2)de artyor, (1@2, )da azalyor
(b) u = 0da yerel minimum (0, 0), u = 1@2de yerel maksimum
(1@2, 1@4) (c) Mutlak ekstremum yok
15. (a) (, )da azalyor, hi artmyor (b) Yerel ekstremum yok
(c) Mutlak ekstremum yok
17. (a) (2, 0) ve (2, )da artyor, (, 2) ve (0, 2)de azalyor
(b) Yerel maksimum: x = 0da 16, yerel minimum: x = 2de 0
(c) Mutlak maksimum yok, mutlak minimum: x = 2de 0
19. (a) (, 1)de artyor, (1, 0)da azalyor, (0, 1)de artyor,
(1, )da azalyor (b) x = 1de yerel maksimum (1, 0.5),
(1, 0.5), x = 0da yerel minimum (0, 0) (c) Mutlak maksimum:
x = 1de 1@2, mutlak minimum yok
C-24
Blm 4: Cevaplar
21. (a) (2 2, 2) de azalyor, (2, 2)de artyor, (2 2, 2)de

azalyor (b) Yerel minimumlar: gs -2d = -4, gs2 22d = 0 ;
yerel maksimumlar: gs -222d = 0, gs2d = 4 (c) Mutlak
maksimum: x = 2de 4, mutlak minimum: x = 2de 4.
23. (a) (, 1)de azalyor, 1 < x < 2 iken artyor, 2 x 3 iken
azalyor, x = 2de sreksiz, (3, )da artyor (b) x = 3te yerel
minimum (3, 6), x = 1de yerel maksimum (1, 2) (c) Mutlak
ekstremum yok
25. (a) (2, 0) ve (0, )da artyor, (, 2)de azalyor (b) Yerel
3
minimum: x = 2de -6 2
2 (c) Mutlak maksimum yok, mutlak
3
minimum: x = 2de -6 2
2
27. (a) A - q , -2> 27 B ve A 2> 27, q B ,da artyor, A -2> 27, 0 B
ve A 0, 2> 27 B de azalyor (b) Yerel maksimum: x = 2 7 de
3
2>77>6 L 3.12 ; yerel minimum: x = 2 7 de
24 2
3
-24 2
2>77>6 L -3.12 (c) Mutlak ekstremum yok
29. (a) Yerel maksimum: x = 1de 1; yerel minimum: x = 2de 0
(b) Mutlak maksimum: x = 1de 1; mutlak minimum yok
31. (a) Yerel maksimum: x = 1de 1; yerel minimum: x = 2de 0
(b) Mutlak maksimum yok; mutlak minimum: x = 2de 0
33. (a) Yerel maksimumlar: t = 3te 9 ve t = 2de 16; yerel
minimum: t = 2de 16 (b) Mutlak maksimum: t = 2de 16;
mutlak minimum yok
35. (a) Yerel minimum: x = 0da 0;
(b) Mutlak maksimum yok; mutlak minimum: x = 0da 0
37. (a) Yerel minimum: x = 2p@3te
sp>3d - 23; yerel
maksimum: x = 0da 0; yerel maksimum x = 2pde p:
39. (a) Yerel minimum: x = p@4te 0
41. Yerel maksimum: u = 0da 3, yerel minimum u = 2pde 3
43.
y
1. Yerel maksimum: x = 1de 3@2; yerel minimum: x = 2de 3,

(1@2, 3@4)te bkm noktas, (, 1) ve (2, )da ykseliyor,
(1, 2)de iniyor, (1@2, )da yukar konkav, (, 1@2)de aa
konkav
3. Yerel maksimum: x = 0da 3@ 4, yerel minimum x = 1de 0,
3
3
4
4
32
32
a- 23,
b ve a23,
b,te bkm noktalar, (1, 0)
4
4
ve
(1, )da ykseliyor, (, 1) ve (0, 1)de alalyor,
s - q , - 23d ve s 23, q d , da yukar konkav, s - 23, 23dte
aa konkav.
p
5. Yerel maksimumlar: x = 2p@3te -2p>3 + 23>2: x = te
3
p 3
p
23
p
+ , yerel minimumlar: x = te - ,
3
2
3
2
3
x = 2p@3te 2p@3 3@2; (p@2, p@2), (0, 0) ve (p@2, p@2)de
bkm noktalar, (p@3, p@3)te ykseliyor, (2p@3, p@3) ve
(p@3, 2p@3)te alalyor. (p@2, 0) ve (p@2, 2p@3)de yukar
konkav, (2p@3, p@2) ve (0, p@2)de yukar konkav.
7. Yerel maksimumlar: x = p@2 ve x = p@2de 1: x = 2p ve
3p
3p
x = 2pde 0; yerel minimumlar: x = ve x =
,de 1,
2
2
x = 0da 0, (p, 0) ve (0, p)de bkm noktalar, (3p@2, p@2),
(0, p@2) ve (3p@2, 2p)de ykseliyor, (2p, 3p@2), (p@2, 0)
ve (p@2, 3p@2)de alalyor, (2p, p) ve (p, 2p)de yukar
konkav, (p, p)de aa konkav.
9.
y = f(x)
11.
y = f(x)
y = f(x)
x
(b)
(a)
3
x
y=
5
4
1
Bkm
x
4 3 2 1 0
1
(b)
4
2
(2, 1)
Yer min
y = x3 3x + 3
4x + 3
(d)
(c)
45. (a)
x2
Yer
maks
(1, 5)
1
y = f(x)
Blm 4.4, Sayfa 274277
(1, 1)
Yer min
y
1
y = g(x)
13.
y = g(x)
15.
1
y
(2, 5) Yer maks

3
0
Bkm
(1, 1)
47. Ykseliyor
Bkm
(2, 1)
1
x
3
x
2
1
(0, 3)
Yer min
y = 2x +
6x2
y = (x 2)3 + 1
C-25
Blm 4: Cevaplar
17.
19.
y
y = x4 2x2
37.
y
27
21 (2, 16)
Yer maks
(0, 0)
15
x
Yer min
(1, 1)
1/3, 5/9
Bkm
Bkm
21.
2
y = x5 5x4
(4, 256)
Yer min
(1, 0)
Yer min
Maks
(2p, 2p)
Bkm
43. y = 3sx - 3dsx - 1d

Bkm
x=2
x=
1
2
Bkm
Yer min
x=1
x=0
x = 1
Min
p
45. y = 3sx - 2dsx + 2d
2p
Yer maks
y
x=0
dikey teet
2
y
y=
y = x1/5
Yer min
x2/5
1
2
(0, 0)
Bkm
4 3 2 1
1 2
(0, 0)
Sivri u
Yer min
31.
x = 2 3
Yer min
x=0
Bkm
x = 8 26
5
2/3
y = x2/3 52 x
x
1
Bkm
x = 8 + 26
5
Bkm
x=4
Sivri u, yer maks

(0, 0)
1
Yer min
Yer maks
x = 8/5
y = 2x 3x
Bkm x = 2
47. y = 4s4 - xds5x 2 - 16x + 8d
29.
Bkm
x = 2
x = 23
1
x
x=0
27.
49. y = 2 sec2 x tan x
(1, 1)
Yer min
Bkm
(1, 3/2) Yer maks
1/2, 3/ 4
Bkm
2
33.
y = x8 x2
u=p
(3, 6) Yer min

(1, 2) Yer maks
(0, 0) Bkm
2 22, 0
Yer min
x=0
u
1
51. y = - csc2 , 0 6 u 6 2p
2
2
4
2
3
(2, 4)
Yer min
2
y= x 3
x2
2
1
22, 0
Yer maks
(0, 0) 1
Sivri u
Yer min
35.
Yer maks
(2, 4)
Yer min
Bkm
25.
Yer maks
(p, p)
300
(1, 0)
Yer min
41. y = 1 - 2x
(3, 162)
Bkm
200
(0, 0)
1 2
Sivri u
Yer min
y = x + sin x
100
4 3 2 1
Yer maks
(0, 1)
2p
y = x
23.
y = x2 1
y = 4x3 x4
9
Bkm
(0, 0) 3
1
Yer maks
(0, 0)
Bkm
Yer min
(1, 1)
1/3, 5/9
39.
(3, 27)
Yer maks
2 4
8 6 4
2
4
6
8
Yer maks
x=3
C-26
Blm 4: Cevaplar
53. y = 2 tan u sec2 u, u=
p
p
6 u 6
2
2
65.
y
P
p
Yer maks
4
y
Bkm
Bkm
y'
Yer
min
u=0
Bkm
y''
u=p
4
Yer min
67. Nokta
+
+
0
-
+
0
-
55. y = -sin t, 0 t 2p
t=p
2
Yer maks
t=p
Bkm
t=0
Yer min
P
Q
R
S
T
Yer maks
t = 2p
t = 3p
2
Yer min
2
57. y = - sx + 1d-5>3
3
69.
y
(6, 7)
7
x = 1
Bkm
Dikey teet
(4, 4)
4
(2, 1)
59. y =
1 -2>3
2
x
+ x -5>3
3
3
x = 2
Bkm
73. < 60 bin birim 75. x = 2de yerel minimum, x = 1 ve x = 5@3te

bkm noktalar 79. b = -3
Bkm
Dikey teet
x=0
81. (a) a-
b 4ac - b 2
,
b
2a
4a
ise aa konkav
x=1
Yer min
-2,
61. y = e
2,
(b) a 0 ise yukar konkav, a 0
85. y = 0 ve y
= 0n sfrlar srasyla ekstremumlar ve bkm
noktalardr. x = 3te bkm noktas, yerel maksimum x = 3te,
yerel minimum x = 4te
x 6 0
x 7 0
y
y" = 20x 2 (x 3)
200
Bkm
0
x=0
y''
y'
Bkm
y = x 5 5x 4 240
87. y = 0 ve y
= 0n sfrlar srasyla ekstremumlar ve bkm
3
noktalardr. x = - 2
2,de bkm noktas, x = 2de yerel
maksimum, x = 0a yerel minimum
y
Yer maks
y' = 5x 3 (x 4)
200
400
63.
P
Yer min
y' = 4x(x 3 + 8)
100
50
3
2
50
y" = 16(x 3 + 2)
100
y=
4 5
x +
5
16x2
25
Blm 4: Cevaplar
91. (b) (x) = 3x2 + k; 12k; k 0 ise pozitif, k 0 ise negatif,
k = 0 ise 0; k 0 ise nn iki sfr, k = 0 ise bir sfr bulunur, k 0 ise sfr yoktur; Yani, knn iareti yerel ekstremumlarn saysn kontrol eder.
93. (b) lim- y = q ve lim+ y = - q olduundan bir sivri u
x: 0
x: 0
95. Evet, ynn grafii 3 civarnda sfrdan geer, dolaysyla ynin

3 civarnda yatay bir teeti vardr.
Blm 4.5, Sayfa 285292

1. 16 in, 4 in 4 in
3. (a) sx, 1 - xd
(c) 1@2 birim kare, 1 1@2
(b) Asxd = 2xs1 - xd
2450 33
35
5
14
7. 80,000 m2 ; 400 m 400 m
in.,
in.
*
* in,
3
3
3
27 in
9. (a) Tankn optimum lleri Taban kenarlar 10 ft ve derinlik
5 ft dir.
(b) Tankn yzey alann minimize etmek, verilen bir duvar
kalnl iin arln minimize eder. elik duvarlarn
kalnlklar yapsal gereklilikler gibi baka dncelerle de
belirlenebilir.
p
11. 9 18 in
13.
15. h : r = 8 : p
2
17. (a) Vsxd = 2xs24 - 2xds18 - 2xd (b) Tanm kmesi: (0, 9)
5.
y
1400
Maksimum
X = 3.3944487 Y = 1309.9547
1200
1000
800
600
400
200
2
(c) Maksimum hacim, x < 3.39 in iken < 1309.95

(d) Vsxd = 24x 2 - 336x + 864 , dolaysyla kritik nokta
x = 7 - 213 , te dir, bu, (c)deki sonucu dorular.
(e) x = 2 in veya x = 5 in
19. L 2418.40 cm3
21. (a) h = 24, w = 18
(24, 10368)
y
(b)
27. Yarap = 2 m, ykseklik = 1 m, hacim
2
m3
3
31. (a) y(0) = 96 ft@sn (b) t = 3 snde 256 ft

(c) s = 0 iken hz y(7) = 128 ft@sn dir.
in
33. L 46.87 ft
35. (a) 6 * 6 23 in.
37. (a) t = 0.5 sn, 1.5 sn, 2.5 sn ve 3.5 sn iken 10p < 31.42 cm@sn
(b) Durma konumundan 10 cm; hz 0 dr
39. (a) s = ss12 - 12td2 + 64t 2 d1>2 (b) 12 mil, 8 mil
(c) Hayr
(e) 4 213 . Bu limit, teker teker hzlarn kareleri
toplamnn karekkdr.
c
a
ka 2
41. x = , y =
43.
+ 50
2
4
2
2km
2km
45. (a)
(b)
A h
A h
49. (a) Dolap reticisi bir dahaki datma kadar yeterli malzeme
bulunmas iin px birim sipari etmelidir.
ps 2
ad +
x b
2
ps
d
(c) Gnlk
x;
= x +
Average
cost per
day ==
ortalama
maliyet
x
2
2pd
2d
x* =
; px* =
gives
a minimum
bir
minimum
verir..
A ps
A s
ps
d
(d) Doru ve parabol x =
x . iken kesiir. x 0 iin,
2
2d
x 7 x0
, x0,intersection
= x* . Datmn ortalama gnlk
xkesim =
A ps
maliyeti, ortalama gnlk depolama maliyetine eit olduunda gnlk ortalama maliyet minimize olur.
C
51. M =
57. (a) y = -1
2
25
59. (a) Minimum mesafe
.dir.
2
(b) Minimum mesafe, y = x in grafik zerinde (3@2, 0) noktasndan (1, 1) noktasna dr ve bu, mesafenin karesi D(x)in
minimum olduu x = 1 deerinde ortaya kar. nce squared,
has its minimum value.
y, D(x)
D(x) = x2 2x + 9
4
2.5
2
Mut maks
10000
6000
1
y = 54h2 3 h3
4000
2000
0
y = x
1.5
8000
10
15 20
25
Dmin= 5
2
0.5
30
35
h
0.5
23. yar-krenin yarap r, silindirin ykseklii h ve V hacim ise

1>3
1>3
3V
3V
r = a b ve h = a p b .tr.
8p
51
25. (b) x =
(c) L L 11 in.
8
C-27
1.5
2.5
61. (a) Vsxd =
2pa - x
p 2pa - x
a
b a2 - a
b
3
2p
2p
B
C-28
Blm 4: Cevaplar
= 4: r =
(b) a = 4a iken
r =
526
523
,h =
; a = 6 iken r = 2 26, h = 223 ;
3
3
a = 8 iken r =
(c) r =
1
5. (a) - x
426
423
,h =
; a = 5 iken
3
3
8 23
8 26
,h =
3
3
a 23
a 26
r
ve h =
, olduundan iliki = 22 .dir.
3
3
h
1.
1
4
15. -1
29. 1
3.
5
7
5.
1
2
7. 0
9. 1
1
19. 3
21. na
2
31. (b) doru fakat (a) deil
17.
27
33. c =
10
22x 3
+ 2 1x
3
2>3
1>3
-1>3
9. (a) x
(b) x
(c) x
1
11. (a) cos spxd (b) -3 cos x (c) - p cos spxd + cos s3xd
7. (a) 2x 3
13. (a) tan x
(b) 1x
11. 22
23. -
1
2
13. +1
25. 0
27. 3
35. -1
17.
23.
27.
31.
Blm 4.7, Sayfa 305306
37.
5 13
51 5763
2387
1. x2 = - ,
3. x2 = - ,
5. x2 =
3 21
31 4945
2000
7. x ve btn sonraki yaklamlar x0a eit olur.
y
9.
43.
47.
x , x 0
y=
x, x < 0
(d) For x0 = - 221>7 veya x0 = 221>7 iin Newton yntemi

yaknsamaz. i arttka xinin deerleri - 221>7 ve 221>7
arasnda gider gelir.
27. Cevaplar makinenin hzna bal olarak deiir 29. 2.45, 0.000245
Blm 4.8, Sayfa 314318

1. (a) x 2
3. (a) x -3
(b)
x3
3
(b) -
(c)
1 -3
x
3
x3
- x2 + x
3
(c) -
1 -3
x + x 2 + 3x
3
(b) Yanl:
53. -cos u - u + C
d x2
2x
x2
a sin x + C b =
sin x +
cos x =
2
2
dx 2
x sin x +
11. y = x3 ile y = 3x + 1in veya y = x3 3x ile y = 1in kesiim

noktalarnn x-deerleri (i)deki kklerle veya (iv)n zmleri
ile ayn dr.
15. 1.165561185
17. (a) ki
(b) 0.35003501505249 ve -1.0261731615301
19. ;1.3065629648764, ;0.5411961001462 21. x L 0.45
23. Kk 1.17951 dir.
25. (a) x0 = 2 veya x0 = 0.8 iin i arttka xi 1 dir.
(b) x0 = 0.5 veya x0 = 0.25 iin i arttka xi 0 dir.
(c) x0 = 0.8 veya x0 = 2 iin i arttka xi 1dir.
3x
2
tan a b
3
2
px
1
csc s5xd (c) 2 csc a b
5
2
2
2
4
5x 2
x
x
t
19. t 3 +
21.
+ x + C
+ C
+ 7x + C
2
4
2
2
3
x
x3
1
25. x 2>3 + C
- + C
-x 3
3
2
3 4>3
8
2 3>2
29. 4y 2 - y 3>4 + C
x
+ x
+ C
3
4
3
2
2
33. 2 2t 35. -2 sin t + C
x2 + x + C
+ C
2t
u
1
39. 3 cot x + C
41. - csc u + C
-21 cos + C
3
2
1
45. - cos 2x + cot x + C
4 sec x - 2 tan x + C
2
sin 4t
t
49. tan u + C
+
+ C
2
8
61. (a) Yanl:
(c) -
(b)
51. -cot x - x + C
(c)
x
(b) 2 tan a b
3
15. (a) -csc x
Blm 4.6, Sayfa 298299
5
(c) 2x + x
5
(b) - x
x2
cos x
2
d
s -x cos x + Cd = -cos x + x sin x
dx
d
s -x cos x + sin x + Cd = -cos x + x sin x +
dx
cos x = x sin x
3
3s2x + 1d2s2d
d s2x + 1d
63. (a) Yanl:
+ Cb =
=
a
3
3
dx
2
2s2x + 1d
d
(b) Yanl:
ss2x + 1d3 + Cd = 3s2x + 1d2s2d = 6s2x + 1d2
dx
d
(c) Doru:
ss2x + 1d3 + Cd = 6s2x + 1d2
dx
(c) Doru:
x2
1
1
69. y = - x +
2
2
71. y = 9x 1>3 + 4
73. s = t + sin t + 4
1
1
75. r = cos sp ud - 1
77. y = sec t +
2
2
65. (b)
67. y = x 2 - 7x + 10
1
81. r = t + 2t - 2
85. y = -sin t + cos t + t 3 - 1
79. y = x 2 - x 3 + 4x + 1
83. y = x 3 - 4x 2 + 5
Blm 4: Cevaplar
87. y = 2x 3>2 - 50
91.
93.
95.
97.
101.
89. y = x - x 4>3 +
1
2
31.
C-29
y
2
y = -sin x - cos x - 2
(a) (i) 33.2 birim, (ii) 33.2 birim, (iii) 33.2 birim
(b) Doru
t = 88>k, k = 16
(a) y = 10t 3>2 - 6t 1>2 (b) s = 4t 5>2 - 4t 3>2
(a) - 1x + C
(b) x + C
(c) 1x + C
(d) -x + C
(e) x - 1x + C
(f) -x - 1x + C
1
x
1
y = x 3 x
1
2

1. Hayr 3. Minimum yok, mutlak maksimum: (1) = 16, kritik
noktalar: x = 1 ve 11@3 5. x = 0 hari evet 7. Hayr
11. (b) bir
13. (b) 0.8555 99677 2
(b)
x=4
Yer maks
19. x = 2de global minimum
21. (a) t = 0 , 6, 12
(b) t = 3 , 9
(d) 0 6 t 6 6, 12 6 t 6 14
y
23.
x=0
Bkm
(c) 6 6 t 6 12
Yer min
x = 4
15
3
35. (a) x = 0da yerel maksimum, x = 1 ve x = 2de yerel minimum,

x = A 1 ; 27 B >3te bkm noktalar
8
3
3
y = x2 x
6
1
2 1 0
33. (a) x = 4te yerel maksimum, x = 4te yerel minimum, x = 0da

bkm noktas
(b)
Yer maks
Bkm
Yer min
x=0
x = 1 7
3
x = 1
25.
x = 1 + 7
3
Yer min
Bkm
x=2
37. (a) x = - 22 ,de yerel maksimum, x = 22 ,de

minimum, x = 1 ve 0da bkm noktalar
y = x 3 + 6x2 9x + 3
3
1
1
(b)
Yer maks
x = 2
Bkm
x = 1
Bkm
x=0
27.
y
500
400
Bkm
x=1
(6, 432)
y = x 3(8 x)
Yer min
300
43.
(4, 256)
200
100
2 1 0
100
x = 2
y
y= x+1 =1+ 4
x3
x3
5
2
1
29.
y
y = x 3x
3
4
9
(8, 4)
2/3
18
27
2 3 4
yerel
C-30
Blm 5: Cevaplar
45.
y
1
x
= x + 1x
y=
Ek ve leri Altrmalar, Sayfa 322324
x2 +
4
(1, 2)
3
2
y=x
1
4 3 2 1
1
9. Hayr
11. a = 1, b = 0, c = 1 13. Evet
y = h@2de delin.
RH
17. ? ?? ? ? ??????? =
, ? ? ? ?????? ? ?
2( H R )
(1, 2)
4
5
19. (a) 10
(b) 53
(c) 12
3
(h) 3
c - b
c + b
21. (a)
(b)
2e
2
c + b + t
(d)
2
1
1
23. m0 = 1 - q , m1 = q
47.
4
3
2
y= x
2
y= 1
x
1
0
1
1
1. Fonksiyon aralk zerinde sabittir.

3. Ekstremum noktalar ak bir araln ularnda olmayacaktr.
5. (a) x = 1de bir yerel minimum, x = 0 ve x = 2de bkm
noktalar (b) x = 0da bir yerel maksimum ve x = 1 ve x = 2de
1 ; 27
yerel x =
te bkm noktalar
3
3
2
y= x +2 = x + 1
2
2x
x
(d) 0
(c)
25. (a) k = -38.72
(b) 25 ft
27. Evet, y = x + C
29. y0 =
49.
2
y= x 4
x2 3
3
x = 3
4 3
81.
85.
89.
1
2
b 2 - 2bc + c 2 + 4ae
4e
222 3>4
b
3
1 0
1
2 3
Blm 5.1, Sayfa 333335

x
77.
(g)
BLM 5
x = 3
y=1
73.
(f) 1
y
4
51.
63.
67.
69.
71.
(e) - 12
15. Delii
5
53. 0
55. 1
57. 3>7
59. 0
61. 1
(a) 0, 36
(b) 18, 18
65. 54 birim kare
Ykseklik = 2, yarap = 2
x = 5 5 yz < 276 lastik, y = 2(5 5) yz < 553 lastik
Boyutlar: taban 6 in3 12in, ykseklik = 2 in; maksimum
hacim 144
5
x4
75.
x5 = 2.1958 23345
+ x 2 - 7x + C
4
2
4
1
79. 2t 3>2 - t + C
+ C
r + 5
1
83. s1 + x 4 d3>4 + C
(u 2 + 1d3>2 + C
3
s
1
87. 10 tan
csc 22 u + C
+ C
10
22
x
1
1
91. y = x - x - 1
x - sin + C
2
2
93. r = 4t 5>2 + 4t 3>2 - 8t
(a) 0.125
(b) 0.21875
(c) 0.625
(d) 0.46875
(a) 1.066667 (b) 1.283333 (c) 2.666667 (d) 2.083333
0.3125, 0.328125
7. 1.5, 1.574603
(a) 87 in
(b) 87 in
(a) 3490 ft
(b) 3840 ft
(a) 74.65 ft@sn
(b) 45.28 ft@sn
(c) 146.59 ft
31
15.
17. 1
16
19. (a) st = 758 galon, alt = 543 galon
(b) st = 2363 galon, alt = 1693 galon
(c) L 31.4 h, L 32.4 h
21. (a) 2
(b) 222 L 2.828
p
(c) 8 sin a b L 3.061
8
(d) Her bir alan emberin alanndan kktr. n arttka
okgenin alan pye yaklar
1.
3.
5.
9.
11.
13.
Blm 5.2, Sayfa 342343

6s1d
6s2d
+
= 7
1 + 1
2 + 1
3. coss1dp + coss2dp + coss3dp + coss4dp = 0
23 - 2
p
p
5. sin p - sin + sin =
2
3
2
1.
Blm 5: Cevaplar
6
7. Hepsi
9. b
11. a k
k=1
(c)
1
13. a k
k=1 2
y
f(x) = sin x,
p x p
Orta nokta
1
c1 p/2 c2
1
15. a s -1dk + 1
k
k=1
17.
19.
21.
29.
(a) -15 (b) 1

(c) 1
(d) -11 (e) 16
(a) 55
(b) 385
(c) 3025
27. 3376
-56 23. -73 25. 240
(a)
(b)
y
(2, 3)
f(x) = x2 1,
0x2
Sa taraf
2
c1 = 0 c2 c3 = 1 c4
c1 c2 = 1 c3 c4 = 2
Blm 5.3, Sayfa 352356

2
1.
7.
9.
11.
13.
17.
21.
29.
39.
51.
(2, 3)
f(x) = x2 1,
0x2
Orta nokta
c1
c2
c3
c4
c1 = p
c3 = 0
sec x dx
L-p>4
(a) 0
(b) -8 (c) -12 (d) 10
(e) -2 (f) 16
(a) 5
(b) 523 (c) -5 (d) -5
(a) 4
(b) -4 15. Alan = 21 birim kare
Alan = 9p@2 birim kare 19. Alan = 2.5 birim kare
Alan = 3 birim kare 23. b 2>4
25. b 2 - a 2 27. 1>2
2
31. 7>3
33. 1>24
35. 3a 2>2
37. b>3
3p >2
41. 10
43. -2
45. -7>4 47. 7
49. 0
-14
x = b@n uzunluklu n alt aralk ve sa u nokta deerlerini
kullanarak:
2x dx = b 2
L0
ort() = 0 57. ort() = 2 59. ort() = 1
(a) ort(g) = 1@2
(b) ort(g) = 1
(c) ort(g) = 1@4
a = 0 ve b = 1 integrali maksimize eder.
st snr = 1, alt snr = 1@2
Area =
Alan
c4
55.
61.
63.
65.
67. rnein, ,
(b)
69.
f(x) = sin x,
p x p
Sa taraf
c1
1
dx
1
x
L2
3x 2 dx = b 3
L0
53. x = b@n uzunluklu n alt aralk ve sa u nokta deerlerini
kullanarak:
c2
5.
y
f(x) = sin x,
p x p
Sol taraf
L-7
sx 2 - 3xd dx
Area =
31. (a)
3.
y
3
x 2 dx
L0
(c)
33. 1.2
3n - 1 2
2
35.
,
+
3
6n 2 3
27n + 9
37. 12 +
, 12
2n 2
5
6n + 1 5
39.
,
+
6
6n 2 6
(2, 3)
f(x) = x2 1,
0x2
Sol taraf
c3 p/2 c4
La
L0
sxd dx
sin sx 2 d dx
b
La
0 dx = 0
L0
dx = 1
71. st snr = 1@2
Blm 5.4, Sayfa 365368

c2 = 0
c3
c4 = p
C-31
1. 6
3. 8
15. -p>4
5. 1
2p3
17.
3
4
23. 22 - 2
8 + 1
7. 5>2
9. 2
19. -8>3
25. 16
11. 223
21. -3>4
27. scos 1xd a
1
b
21x
13. 0
C-32
Blm 5: Cevaplar
29. 4t 5
31. 21 + x 2
37. 28>3
39. 1>2
33. -
1 -1>2
x
sin x
2
41. 51>4
1
47. d, y = x ve yspd =
43. p
45.
21. s -2>s1 + 1xdd + C
22p
2
25.
1
dt - 3 = -3 olduundan
Lp t
29.
49. b, y = sec x ve ys0d =
L0
sec t dt + 4 = 4 olduundan
51. y =
L2
2
55. bh
3
sec t dt + 3
53. s =
Lt0
sxd dx + s0
57. $9.00
t
ds
d
m@sn
sxd dx = std Q ys5d = s5d = 2 m>sec
=
dt
dt L0
(b) a = df>dt negatiftir, nk t = 5teki teetin eimi negatiftir.
3
L0
sxd dx =
9
1
s3ds3d = m nk integral y = (x),
2
2
x-ekseni ve x = 3n oluturduu belirlenen genin alandr.

(d) t = 6, nk t = 6dan t = 9a kadar blge x-ekseninin
altndadr.
(e) t = 4 ve t = 7de, nk buralarda yatay teetler vardr.
(f) t = 6 ile t = 9 arasnda orijine doru, nk bu aralkta hz negatiftir. t = 0 ile t = 6 arasnda orijjinden uzaa, nk bu aralkta hz pozitiftir..
(g) Saa veya pozitif tarafa, nk nin 0dan 9a integrali pozitiftir ve bu aralkta x-ekseninin stnde, altnda olduundan
daha fazla blge vardr.
63. 2x - 2 65. -3x + 5
67. (a) Doru. srekli olduundan, Analizin Temel Teoreminin 1.
Ksmna gre g tretilebilir.
(b) Doru: g tretilebilir olduundan sreklidir.
(c) Doru, nk gs1d = s1d = 0 .
(d) Yanl, nk gs1d = s1d 7 0 .
(e) True, since gs1d = 0 ve gs1d = s1d 7 0 .
(f) Yanl: gsxd = sxd 7 0 , dolaysyla g iaret deitirmez.
(g) Doru, nk gs1d = s1d = 0 ve gsxd = sxdin artan
bir fonksiyonudur (nk sxd 7 0).
Blm 5.5, Sayfa 374376

1
1
3. sec 2t + C
5. -s7x - 2d-4 + C
cos 3x + C
3
2
-6s1 - r 3 d1>2 + C
1
1 3>2
sx
- 1d - sin s2x 3>2 - 2d + C
3
6
1
1
(a) - scot2 2ud + C
(b) - scsc2 2ud + C
4
4
1
2
15. s5s + 4d1>2 + C
- s3 - 2sd3>2 + C
5
3
1
2
19. - s7 - 3y 2 d3>2 + C
- s1 - u2 d5>4 + C
5
3
1. 7.
9.
11.
13.
17.
33.
37.
41. -
59. (a) y =
(c) s =
1
sin s3z + 4d + C
3
x
1
1
27. sin6 a b + C
tan s3x + 2d + C
3
2
3
6
r3
2
31. - cos sx 3>2 + 1d + C
- 1b + C
a
18
3
p
1
35.
sec ay + b + C
+ C
2
2 cos s2t + 1d
1
2
39. -sin a t - 1 b + C
- scot3 yd1>2 + C
3
35. 1
sin2 s1>ud
+ C
2
43.
23.
ss 3 + 2s 2 - 5s + 5d2
+ C
2
1
s1 + t 4 d4 + C
16
1
1
47. sx 2 + 1d5>2 - sx 2 + 1d3>2 + C
5
3
6
6
49. (a) (b) + C
+ C
3
2 + tan x
2 + tan3 x
6
(c) + C
2 + tan3 x
1
51. sin 23s2r - 1d2 + 6 + C
6
1
53. s = s3t 2 - 1d4 - 5
2
p
55. s = 4t - 2 sin a2t + b + 9
6
p
57. s = sin a2t - b + 100t + 1
2
59. 6 m
63. b) 399 Volts
45.
Blm 5.6, Sayfa 383387

(a) 14>3
(b) 2>3
(a) 1>2
(b) -1>2
(a) 15>16
(b) 0
(a) 0
(b) 1>8
(a) 4
(b) 0
(a) 1>6
(b) 1>2
(a) 0
(b) 0
17. 3>4
19. 35>2 - 1
21. 3
23. p>3
2 23
5>2
16>3 27. 2
29. p>2 31. 128>15 33. 4>3
5>6 37. 38>3
39. 49>6
41. 32>3
43. 48>5
8>3
47. 8
49. 5>3 ( kesiim noktas var.)
18
53. 243>8
55. 8>3
57. 2
59. 104>15
4
4
61. 56>15
63. 4
65.
67. p>2 69. 2
71. 1>2
- p
3
73. 1
75. (a) A ; 2c, c B
(b) c = 42>3
(c) c = 42>3
1.
3.
5.
7.
9.
11.
13.
15.
25.
35.
45.
51.
77. 11>3
79. 3>4
85. (a) -3 (b) 3
87. I = a>2
81. Hibiri
83. Fs6d - Fs2d
Blm 6: Cevaplar
15. 13@3

1. (a) yaklak 680 ft
(b)
h (ft)
2
700
600
500
400
300
200
100
(b) 31
5.
9.
11.
23.
29.
35.
39.
t (s)
(c) 13
(d) 0
x
s2x - 1d
dx = 2
cos dx = 2
7.
2
L1
L-p
(a) 4
(b) 2
(c) -2
(d) -2p (e) 8>5
8>3
13. 62
15. 1
17. 1>6
19. 18
21. 9>8
8 22 - 7
22
p2
25. 4
27.
+
- 1
32
2
6
Min: 4, maks: 0, alan: 27@4
31. 6@5
x
sin t
y =
a t b dt - 3
37. -4scos xd1>2 + C
L5
t3
4
41.
u2 + u + sin s2u + 1d + C
+ t + C
3
5
-1>2
1
45. 16
47. 2
49. 1
51. 8
cos s2t 3>2 d + C
3
53. 27 23>160 55. p>2 57. 23 59. 623 - 2p
61. -1 63. 2
65. -2 67. 1
69. 22 - 1
71. (a) b
(b) b
-6
75. 25F
77. 22 + cos3 x 79.
81. Evet
3 + x4
83. - 21 + x 2
85. maliyet < 10,899 $ alt toplam kullanarak
87. 600, 18.00 $
89. 300, 6.00 $
43. -

1. (a) Evet
5. (a) 1@4
7. sxd =
(b) Hayr
3
(b) 2
12
x
2x 2 + 1
9. y = x 3 + 2x - 4
11. 36@5
y=
y = 1 x2
(g) [-2p, 0]
Blm 6.1, Sayfa 405409

1. (a) Asxd = ps1 - x 2 d (b) Asxd = 4s1 - x 2 d
(c) Asxd = 2s1 - x 2 d (d) Asxd = 23s1 - x 2 d
16
3. 16
5.
7. (a) 223 (b) 8
9. 8p
3
32p
2p
11. (a) s 2h
(b) s 2h
13.
15. 4 - p
17.
5
3
p
11
19. 36p 21. p 23. p a + 2 22 25. 2p
b
2
3
117p
2p
27. 2p
29. 3p 31. p2 - 2p 33.
35.
5
3
7p
4p
37. psp - 2d 39.
41. 8p
43.
3
6
32p
8p
224p
45. (a) 8p (b)
(c)
(d)
5
3
15
16p
56p
64p
47. (a)
(b)
(c)
15
15
15
ph 2s3a - hd
1
2
2
m@sn
49. V = 2a bp
51. (a) V =
(b)
m>sec
3
120p
55. V = 3308 cm3
2
57. (a) c = p
(b) c = 0
V
(c)
2
2
BLM 6
V = c2 +
2
8
19. 2@x
17. 1@2
1
sin 4y
sin y
21.
23. 1>6
25.
sxd dx
1y
2 1y
L0
29. (a) 0
(b) -1 (c) -p (d) x = 1
(e) y = 2x + 2 - p (f) x = -1, x = 2
y
x2 3
y=2
y=1
3. (a) -1>2
3
y = 4

4c
2
4
2/
1
2
13.
- p
2
y
1. 6p
yt
Blm 6.2, Sayfa 414416
y sin t
C-33
13. (b) 4p
21.
16p
3
3. 2p
5.
14p
3
7. 8p
16p
A 322 + 5 B
15
6p
4p
23. (a)
(b)
5
5
15.
5p
6
8p
17.
3
9.
(c) 2p
7p
15
4p
19.
3
11.
(d) 2p
C-34
Blm 6: Cevaplar
2p
p
; y-ekseni etrafnda: V =
15
6
p
2p
(b) x-ekseni etrafnda: V =
; y-ekseni etrafnda: V =
15
6
5p
2p
4p
(a)
(b)
(c) 2p (d)
3
3
3
7p
48p
4p
24p
(a)
(b)
31. (a)
(b)
5
5
15
30
9p
9p
(a)
(b)
16
16
Disk: 2 integral, pul: 2 integral, kabuk: 1 integral
25. (a) x-ekseni etrafnda: V =
27.
29.
33.
35.
31. x = y = 1>3 33. x = a>3, y = b>3

ap
37. x = 0, y =
4
Blm 6.5, Sayfa 444447

p>4
L0
13.
5210
3
99
8
3. 7
5.
1
-4
3. (a) 2p
y 21 + y dy
L1
7. 12
9.
53
6
11.
123
32
15. 2
17. (a)
L-1
21 + 4x 2 dx
(c) L 6.13
21 + cos2 y dy
L0
L-1
21 + sy + 1d2 dy
(c) L 9.29
sec x dx
(c) L 0.55
L0
25. Evet, sxd = ;x + C , C herhangi bir reel say
27. (a) (1, 1)den (4, 2)ye y = 1x
(b) Sadece bir. Fonksiyonun trevini ve deerini xin bir deerinde biliyoruz.
29. (a) p (b) p
27.
35.
49.
4 ft 3. (L> 4, L> 4) 5. M0 = 8, M = 8, x = 1
M0 = 15>2, M = 9>2, x = 5>3
11. M0 = 3, M = 3, x = 1
M0 = 73>6, M = 5, x = 73>30
15. x = 1, y = -3>5
x = 0, y = 12>5
19. x = 0, y = p>8
x = 16>105, y = 8>15
2
21. x = 1, y = -2>5
23. x = y =
4 - p
25. x = 3>2, y = 1>2
224p
27. (a)
(b) x = 2, y = 0
3
(c)
y
1.
7.
9.
13.
17.
y=
1.
5.
9.
15.
y= 4
x
17.
21.
27.
33.
400 N # m 3. 4 cm, 0.08 J

(a) 7238 lb> in (b) 905 in-lb, 2714 in-lb
7. 780 J
72,900 ft-lb
13. 160 ft-lb
(a) 1,497,600 ft-lb
(b) 1 sn, 40 dak (d) 62.26 lb> ft3te
a) 1,494,240 ft-lb b) 1 sn, 40.1 dak 62.59 lb> ft3te:
a) 1,502,160 ft-lb b) 1 sn, 40.1 dak
37,306 ft-lb
19. 7,238,229.47 ft-lb
(a) 34,583 ft-lb
(b) 53,483 ft-lb
23. 15,073,100.75 J
85.1 ft-lb 29. 64.6 ft-lb 31. 110.6 ft-lb
(a) 325 y 375 ft iin rsyd = 60 - 250 2 - sy - 325d2
(b) V L p[60 - 22500 - sy - 325d2]2 y

(c) W = 6.3358 # 10 7 ft-lb
35. 91.32 in-oz
37. 5.144 * 10 10 J
Blm 6.7, Sayfa 459461

1684.8 lb 3. 2808 lb 5. (a) 1164.8 lb (b) 1194.7 lb
1309 lb 9. 41.6 lb 11. (a) 93.33 lb (b) 3 ft
1035 ft3 15. wb> 2
Hayr. Tank taacaktr, nk hareket edebilen u tank dolduunda sadece 3 13 ft ilerlemi olacaktr.
19. 4.2 lb 21. (a) 374.4 lb (b) 7.5 in
(c) No
1.
7.
13.
17.
4
x
(2, 0)
0
scos xd21 + sin2 x dx

L-p>2
Her renkten 226.2 litre smarlayn. 31. 522p 33. 8p2
37. 3p25 41. V = 32p, S = 3222p
52p>3
2a
4b
2
45. x = 0, y = p
47. x = 0, y =
4p
3p
2a 3
51.
22pa 3s4 + 3pd>6
3
Blm 6.6, Sayfa 452455
Blm 6.4, Sayfa 434435
p>2
43.
p>6
23. (a)
(c) L63.37
a
tan t dtb sec y dy (c) L2.08
7. (a) 2p
L0
L0
9. 4p25
11. 3p25 13. 98p>81 15. 2p
17. p A 28 - 1 B >9 19. 35p25>3 21. 253p>20
(c) L 3.82
21. (a)
s3 - 1xd2 21 + s1 - 3x -1>2 d2 dx
25. 2p
19. (a)
(c) L5.02
p>3
21
2
(c) L3.84
L1
1.
tan x21 + sec4 x dx
1. (a) 2p
5. (a) 2p
Blm 6.3, Sayfa 423424
35. 13d>6

1.
9p
280
3. p2
5.
72p
35
Blm 7: Cevaplar
(b) p (c) 12p>5
(d) 26p>5
(b) 1088p>15 (c) 512p>15
7. (a) 2p
9. (a) 8p
11. p A 3 23 - p B >3
13. (a) 16p>15 (b) 8p>5 (c) 8p>3 (d) 32p>5
28p 3
10
285
9p
15.
ft
17.
19.
21. 10
23.
3
3
8
2
25. x = 0, y = 8>5 27. x = 3>2, y = 12>5
29.
35.
41.
45.
x = 9>5, y = 11>10 31. 28p22>3 33. 4p

76p>3 37. 4640 J 39. 10 ft-lb, 30 ft-lb
418,208.81 ft-lb
43. 22,500p ft-lb, 257 sn.
332.8 lb 47. 2196.48 lb 49. 216w1 + 360w2

2x - a
3. sxd = 2C 2 - 1 x + a, burada
where CC
1
1dir.
A p
n
5. x = 0, y =
, s0, 1>2d
2n + 1
9. (a) x = y = 4sa 2 + ab + b 2 d>s3psa + bdd
(b) s2a>p, 2a>pd
1. sxd =
11. 28> 3
13.
17. (a) 2h> 3
C-35
11. (a) y = x dorusuna gre simetrik

y
1
y = 1 x 2
0x1
13. -1sxd = 2x - 1
17. -1sxd = 2x - 1
3
15. -1sxd = 2
x + 1
5
19. -1sxd = 2
x ; tanm kmesi: - q 6 x 6 q ;
deer kmesi: - q 6 y 6 q
21. -1sxd = 52x - 1 ; tanm kmesi: - q 6 x 6 q ;

1
23. -1sxd =
; tanm kmesi: x 7 0; deer kmesi: y 7 0
2x
3
x
25. (a) -1sxd = 2
2
y
(b)
4h 23mh
15. L 2329.6 lb
3
(b) s6a 2 + 8ah + 3h 2 d>s6a + 4hd
y = f (x) = 2x + 3
y=f
3/2
(x) =
x 3
2 2
x
3/2
BLM 7
Blm 7.1, 473475
1. Bire-bir
7. D: (0, 1]
3. Bire-bir deil
R: [0, q d
5. Bire-bir
(c) 2, 1> 2
27. (a) -1sxd = y
(b)
y
y=f
(x)
y=x
y = f(x) = 4x + 5
5
4
y=f
y = f(x)
9. D: [-1, 1] R: [-p>2, p>2]

y

2
1
y=f
(x)
1

2
x 5
(x) = +
4 4
5
4
y
2
y = f(x)
(c) -4, -1>4

29. (b)
y=x
1
2
1
2
5
x
+
4
4
y = x3
y = x 1/3
x
2
1
2
(c) nin (1, 1)deki eimi: 3; gnin (1, 1)deki eimi: 1> 3;
nin (1, 1)deki eimi: 3; gnin (1, 1)deki eimi: 1> 3
C-36
Blm 7: Cevaplar
3
(d) y = 0, x = 0da y = x3e teettir; x = 0, x = 0da y = 2
xe
teettir.
31. 1> 9
33. 3
1
-1
35. (a) sxd = m x
(b) 1in grafii 1> m eimiyle orijinden geen dorudur.
37. (a) -1sxd = x - 1
y=x+1
y=x
2
1
2
y=x1
1
65.
67.
69.
71.
77.
79.
x2x 2 + 1 1
x
2
c + 2
d
2>3 x
3sx
+ 1d
x
+
1
sx + 1d
2x
1 3 xsx - 2d 1
1
b
a +
- 2
3 B x2 + 1 x
x - 2
x + 1
(a) Max = 0 at x = 0, min = -ln 2 at x = p>3
(b) Max = 1 at x = 1, min = cossln 2d at x = 1>2 and x = 2
ln 16 73. 4p ln 4 75. p ln 16
(a) 6 + ln 2 (b) 8 + ln 9
(a) x L 1.44, y L 0.36
(b) y
1
2
(b) 1(x) = x b. 1in grafii nin grafiine paralel olan bir

dorudur. ve 1in grafikleri y = x dorusunun zt
taraflarnda bulunurlar ve bu eriden eit uzaklktadrlar.
(c) Grafikleri birbirlerine paralel olacak ve y = x dorusunun zt
taraflarna, bu eriden eit uzaklkta bulunacaklardr..
1
41. Artan, dolaysya bire-bir; d -1>dx = x -2>3
9
1
-1
43. Azalan, dolaysyla bire-bir; d >dx = - x -2>3
3
Blm 7.2, Sayfa 484485

1. (a) ln 3 - 2 ln 2 (b) 2 sln 2 - ln 3d (c) -ln 2,
1
2
1
(d) ln 3 (e) ln 3 + ln 2 (f) s3 ln 3 - ln 2d
3
2
2
3. (a) ln 5 (b) ln sx - 3d (c) ln st 2 d
1
5. 1> x 7. 2> t 9. -1>x 11.
13. 3> x
u + 1
1 - ln t
15. 2 sln td + sln td2 17. x 3 ln x 19.
t2
1
1
21.
23.
25. 2 cos sln ud
x ln x
xs1 + ln xd2
tan sln ud
3x + 2
2
27. 29.
31.
u
2xsx + 1d
t s1 - ln td2
x

10x
1
2
+
33. 2
35. 2x ln x - x ln
37. ln a b
3
2s1 - xd
x + 1
22
1
39. ln y 2 - 25 + C
41. ln 3 43. sln 2d2 45.
ln 4
47. ln 6 + 3 tan t + C
49. ln 2 51. ln 27
53. ln s1 + 2xd + C
2x + 1
1
1
1
b =
55. a b 2xsx + 1d a x +
2
x + 1
2 2xsx + 1d
t
1
1
1
1
b =
a 57. a b
2 At + 1 t
t + 1
2 2t st + 1d3>2
59. 2u + 3 ssin ud a
1
+ cot u b
2su + 3d
1
1
1
+
d = 3t 2 + 6t + 2
61. tst + 1dst + 2d c t +
t + 1
t + 2
u + 5
1
1
c
- + tan u d
63.
u cos u u + 5
u
y = 1x
(1.44, 0.36)
0
81. y = x + ln x + 2
83. (b) 0.00469
Blm 7.3, Sayfa 493495

1. (a) 7.2
(b)
1
x2
x
(c) y
3. (a) 1
(b) 1
(c) -x 2 - y 2
5. e 2t + 4 7. e 5t + 40 9. y = 2xe x + 1
11. (a) k = ln 2 (b) k = s1>10d ln 2 (c) k = 1000 ln a
ln .4
ln 2
13. (a) t = -10 ln 3 (b) t = (c) t =
k
ln .2
15. 4 sln xd2 17. -5e -5x 19. -7e s5 - 7xd 21. xe x
2
2
23. x 2e x 25. 2e u cos u 27. 2ue -u sinse -u d
1 - t
29.
31. 1>s1 + e u d 33. e cos ts1 - t sin td
t
ye y cos x
2e 2x - cos sx + 3yd
35. ssin xd>x 37.
39.
y
1 - ye sin x
3 cos sx + 3yd
1 3x
-x
sx + 1d
41. e - 5e + C
43. 1
45. 8e
47. 2
+ C
3
2r
-t 2
1>x
49. 2e
51. -e + C
53. -e + C
55. e
+ C
1 sec pt
r
57. p e
59. 1
61. ln s1 + e d + C
+ C
63. y = 1 - cos se t - 2d 65. y = 2se -x + xd - 1
67. Maksimum: 1 at x = 0, minimum: x = ln 2de 2 2 ln 2
69. x = 1> 2ede alnan 1> (2e) deerinde mutlak maks.
71. 2
73. y = e x>2 - 1
d
1
75. (a)
sx ln x - x + Cd = x # x + ln x - 1 + 0 = ln x
dx
1
(b)
e - 1
77. (b) u hata u < 0.02140 79. 2.71828183
Blm 7.4, Sayfa 500502

1. (a) 7
3. (a) 2x
7. x = 12
(b) 22
(b) x
(c) 75
(c) sin x
9. x = 3 or x = 2
(d) 2
(e) 0.5 (f) -1

ln 3
5. (a)
(b) 3
(c) 2
ln 2
11. 2x ln x
Blm 7: Cevaplar
13. a
ln 5
22s
b 52s
19. 7sec usln 7d2ssec u tan ud

23.
1
u ln 2
25.
17. - 22 cos us22 - 1d sin u
15. px sp - 1d
3
x ln 4
21. s3 cos 3tds2sin 3t d ln 2

27.
2sln rd
rsln 2dsln 4d
-2
1
31. sin slog7 ud +
cos slog7 ud
ln 7
sx + 1dsx - 1d
1
1
1
33.
35. t slog2 3d3log 2 t
37. t
ln 5
x
+ lnsx + 1db
x + 1
47.
57.
5x
+ C
ln 5
s23 + 1d
3x
23 + 1
+ C
1
2 ln 2
ln t
1
+ b
2
2
51.
59. 322 + 1
1
ln 2
53.
61.
6
ln 7
1.
3.
5.
7.
9.
11.
(a)
(a)
(a)
(a)
(a)
(a)
(c) p>6
(c) -p>3
(c) p>6
(c) 2p>3
(c) p>6
(c) 2p>3
5
13
13
12
12
, tan a = , sec a = , csc a = , cot a =
5
5
13
12
12
25
2
1
sin a =
, cos a = , tan a = -2, csc a =
,
2
25
25
1
cot a = 2
4 + 23
21.
23. 1
1> 22 19. -1> 23
223
2x 2 + 4
- 22 27. p>6 29.
31. 29y 2 - 1
2
29 - 4y 2
2x 2 - 2x
37.
21 - x 2 35.
x - 1
3
2
2x - 16
41. p>2 43. p>2 45. p>2
x
55. 32760
15.
sln xd2
1
a
b + C
2
ln 10
65.
17.
25.
33.
39.
47. 0
Blm 7.5, Sayfa 508511

1.
3.
9.
13.
15.
21.
23.
p>4 (b) -p>3

-p>6 (b) p>4
p>3 (b) 3p>4
3p>4 (b) p>6
p>4 (b) -p>3
3p>4 (b) p>6
13. cos a =
3 ln 2
67. ln 10 69. sln 10d ln ln x + C
2
lnsln xd, x 7 1 73. -ln x 75. 2 ln 5
[10 -7.44, 10 -7.37] 79. k = 10
(a) 10 -7 (b) 7
(c) 1 : 1 83. x L -0.76666
(a) Lsxd = 1 + sln 2dx L 0.69x + 1
(a) 1.89279
(b) -0.35621 (c) 0.94575
(d) -2.80735
(e) 5.29595
(f) 0.97041
(g) -1.03972 (h) -1.61181
63. 2sln 2d2

71.
77.
81.
85.
87.
49.
41. s 2tdt a
ln x 2
45. sx ln x d a x b
43. ssin xdxsln sin x + x cot xd
23. (a) O(n log2n) adm gerektiren algoritma

25. Bir sral arama iin bir milyon, bir ikili arama iinse en fazla 20
adm gerekebilir.
Blm 7.7, Sayfa 530534
29.
39. sx + 1dx a
C-37
(a) -0.00001 (b) 10,536 yl (c) %82

54.88 g
5. 59.8 ft
7. 2.8147498 * 10 14
(a) 8 yl
(b) 32.02 yl 11. 15.28 yl
(a) A0 e 0.2 (b) 17.33 yl; 27.47 yl
%4.50
17. 0.585 gn
(a) 17.5 dak (b) 13.26 dak
27. 41 yanda
-3C 25. Yaklak 6658 yl
Blm 7.6, Sayfa 515517

1. (a) yava (b) yava (c) yava (d) hzl
(e) yava (f) yava (g) ayn
(h) hzl
3. (a) ayn
(b) hzl
(c) ayn
(d) ayn
(e) hzl
(f) hzl
(g) yava (h) ayn
5. (a) ayn
(b) ayn
(c) ayn
(d) hzl
(e) hzl
(f) ayn
(g) yava (h) hzl
7. d, a, c, b
9. (a) yanl (b) yanl (c) doru (d) doru (e) doru
(f) doru
(g) yanl (h) doru
13. nin derecesi gnin derecesine eit veya ondan az olduunda.
15. 1, 1
6
6
21. (b) lnse 17000000 d = 17,000,000 6 se 17 * 10 d1>10
= e 17 L 24, 154, 952.75
(c) x L 3.4306311 * 1015
(d) They cross at x L 3.4306311 * 1015
53.
57.
63.
69.
75.
81.
85.
89.
97.
103.
-2x
49.
21 - x
1
51.
22
21 - 2t 2
-2x
55.
sx 2 + 1d2x 4 + 2x 2
2s + 1 2s 2 + s
-1
-1
1
59.
61.
stan-1 x)(1 + x 2 d
21 - t 2
22t s1 + td
-e t
-2s n
-1
65.
67. 0
=
2e 2t - 1
21 - s 2
e t 2se t d2 - 1
x
x
1
73.
tan-1
+ C
sin-1 x 71. sin-1 + C
7
217
217
5x
1
77. 2p>3 79. p>16
sec-1 `
` + C
22
22
3
-p>12 83. sin-1 2sr - 1d + C
2
22 -1 x - 1
2x - 1
1
87. sec-1 `
tan a
b + C
` + C
2
4
2
22
1
p 91. p>12 93. sin-1 y 2 + C 95. sin-1 sx - 2d + C
2
y - 1
1
101. 2p
p 99. tan-1 a
b + C
2
2
-1
1
sec-1 x + 1 + C 105. e sin x + C 107. ssin-1 (xd3 + C
3
109. ln tan-1 y + C
121. y = sin-1 x
111. 23 - 1
123. y = sec-1 x +
113. 5
2p
,x 7 1
3
115. 2
C-38
Blm 7: Cevaplar
127. u = cos-1 a
b L 54.7
23
133. (a) Tanml; teeti 2 olan bir a var.
(b) Tanml deil; kosins 2 olan bir a yok.
135. (a) Tanml deil; hibir ann sekant 0 deildir.
(b) Tanml deil; hibir ann sins 2 deildir.
137. 325 ft.
139. Evet, sin-1sxd ve -cos-1sxd p@2 kadar farkeder.
147. p2>2 149. (a) p2>2 (b) 2p
151. (a) 0.84107 (b) -0.72973 (c) 0.46365
p
153. (a) Tanm kmesi: k bir tamsay olmak zere
+ kp eklinde
2
olanlar dnda btn reel saylar; deer kmesi:
-p>2 6 y 6 p>2.
(b) Tanm kmesi: - q 6 x 6 q ;
155. (a) Tanm kmesi: - q 6 x 6 q ; deer kmesi: 0 y p
(b) Tanm kmesi: -1 x 1; deer kmesi: -1 y 1
157. Grafikler ayndr.
Blm 7.8, Sayfa 542546

1. cosh x = 5>4, tanh x = -3>5, coth x = -5>3,
sech x = 4>5, csch x = -4>3
3. sinh x = 8>15, tanh x = 8>17, coth x = 17>8, sech x = 15>17,
csch x = 15>8
x
1
5. x + x
7. e 5x 9. e 4x 13. 2 cosh
3
15. sech 2t +
2
tanh2t
2t
17. coth z
19. sln sech udssech u tanh ud 21. tanh3 y 23. 2

1
1
25.
27.
- tanh-1 u
1 + u
22xs1 + xd
1
ln 2
29.
31. -sech-1 x 33.
- coth-1 2t
2u
22t
1
1 + a b
2
B
cosh 2x
35. sec x
41.
+ C
2
x
43. 12 sinh a - ln 3b + C
45. 7 ln e x>7 + e -x>7 + C
2
5
1
47. tanh ax - b + C
49. -2 sech2t + C
51. ln
2
2
3
3
53.
59.
+ ln 2 55. e - e -1 57. 3> 4
+ ln22
32
8
-ln 3
61. ln (2> 3) 63.
65. ln 3
2
-1
67. (a) sinh s 23d (b) lns 23 + 2d
1
1
69. (a) coth-1s2d - coth-1s5>4d (b) a b ln a b
2
3
12
4
71. (a) -sech-1 a b + sech-1 a b
5
13
1 + 21 - s4>5d2
1 + 21 - s12>13d2
b + ln a
b =
s12>13d
s4>5d
3
-ln a b + lns2d = lns4>3d
2
(b) -ln a
73. (a) 0
(b) 0
2sxd
2sxd
75. (b) i) sxd =
+ 0 = sxd , ii) sxd = 0 +
= sxd
2
2
mg
77. (b)
(c) 8025 L 178.89 ft>sec
A k
6
79. y = sech-1sxd - 21 - x 2 81. 2p 83.
5
455p
85. 16p ln 6 +
9
89. (c) a L 0.0417525 (d) L 47.90 lb

3. xe 4x
1. -2e -x>5
5.
2 sin u cos u
= 2 cot u
sin2 u
x+2
-1
17.
2
sln 2dx
11. 18x 2.6
9. -8-tsln 8d
13. sx + 2d
7.
slnsx + 2d + 1d
15. -
21 - u 2
t
1
-1
19. tan std +
2t
1 + t2
21 - x 2 cos-1 x
1 - z
+ sec-1 z
21.
2z 2 - 1
2sx 2 + 1d
2x
+
c 2
25.
x
+ 1
2cos 2x
st + 1dst - 1d 5
d c
27. 5 c
t
st - 2dst + 3d
23. -1
tan 2x d
1
1
1
1
+
d
+ 1
t - 1
t - 2
t + 3
ln 2sin u
1
+ u cot ub
ssin ud2u a
31. -cos e x + C
2
2u
-ln 7
33. tanse x - 7d + C
35. e tan x + C
37.
3
39. ln 8 41. ln (9> 25)
43. -[ln cos sln yd ] + C
1
45. - sln xd-2 + C
47. -cot s1 + ln rd + C
2
2
1
s3x d + C
49.
51. 3 ln 7 53. 15>16 + ln 2
2 ln 3
55. e - 1 57. 1> 6
59. 9> 14
7
9 ln 2
1
3
3
61. C sln 4d - sln 2d D or A ln 2 B 3 63.
65. p
3
3
4
29.
67. p> 23
73.
79.
85.
97.
99.
101.
103.
105.
109.
111.
69. sec-1 2y + C
71. p>12
t + 1
1
75. p>2 77. sec-1 a
sin-1 sx + 1d + C
b + C
3
3
ln 2
1
81. y = ln x - ln 3 83. y =
y =
1 - ex
ln s3>2d
ln 10 87. ln 2 89. 5
91. - q
93. 1 95. e 3
(a) ayn oran
(b) ayn oran
(c) doru (d) doru
(e) ayn oran
(f) ayn oran
(a) doru (b) yanl (c) yanl (d) doru (e) doru
(f) doru
1> 3
x = e> 2de mutlak maksimum = 0, x = 0.5te mutlak minimum = 0.5
1
107. 1> e m> sn
birim
uzunluu
birim
ykseklikte,
1> 22
1> 2e
A = 1@2e < 0.43 birim2
ln 5x - ln 3x = ln s5>3d 113. 1> 2
Blm 8: Cevaplar
115. (a) x = e2de 2> e deerinde mutlak maksimum
se 8>3, s8>3de -4>3 d , (e8@3, (8@3)e4@3)te bkm noktas,
(e8@3, )da yukar konkav, (0, e8@3)te aa konkav
1 3
sin u + C
3
2
1
(b) sin u - sin3 u + sin5 u + C
5
3
83. (a) sin u -
(b) x = 1de 0 deerli mutlak maksimum, s ;1> 22, 1> 2ed ,de
(c)
bkm noktalar, s - q , -1> 22d s1> 22, q d ,da yukar

konkav s -1> 22, 1> 22dde aa konkav
(c) x = 0da 1 deerli mutlak maksimum (1, 2> e)de bkm noktas, (1, )da yukar konkav, (, 1)de aa konkav
117. 18,935 yl
85. (a)

5. ln 2
(b)
7. (a) 1
11. x = 2
(b) p>2
cos9 u du =
(c) p
13. 2> 17
(c)
(d)
25. (b) 61
s1 - sin2 ud4 scos ud du

L
1
tan u du
tan3 u du = tan2 u 2
L
L
1
= tan2 u + ln cos u + C
2
1
tan3 u du
L
L
1
tan5 u du
L
L
1
tan2k + 1 u du =
tan2k u tan2k - 1 u du
2k
L
L
91. ln A 2 + 23 B
Blm 8.1, Sayfa 558560

1. 228x 2 + 1 + C
Blm 8.2, Sayfa 568570
13. 3 ln ` sec
7.
9.
11.
13.
15.
t
t
+ tan ` + C
3
3
15. -ln csc ss - pd + cot ss - pd + C
17. 1
2w
sx + 1d
3
2
23.
+ C
+ C
ln 3
ln 2
25. 3 tan-1 3u + C
27. p>18 29. sin-1 s 2 + C
-1
31. 6 sec 5x + C
33. tan-1 e x + C
35. ln A 2 + 23 B
21.
2p 39. sin-1 st - 2d + C
sec1u x + 1 u + C iken u x + 1 u 1
tan x - 2 ln csc x + cot x - cot x - x + C
47. x - ln x + 1 + C
49. 7 + ln 8
x + sin 2x + C
t
51. 2t 2 - t + 2 tan-1 a b + C
53. sin-1 x + 21 - x 2 + C
2
55. 22
57. tan x - sec x + C
59. ln 1 + sin u + C
37.
41.
43.
45.
65. 22
p
69. ln 12 + 1 - ln 12 - 1
71. 4 2
73. -ln csc ssin ud + cot ssin ud + C
61. cot x + x + csc x + C
75. ln sin x + ln cos x + C

x - 1
` + C
7
63. 4
67. 2
77. 12 tan-1 A 2y B + C
81. ln sec stan td + C
89. p2
93. x = 0, y =
3. 2ssin yd3>2 + C
5. ln 5
1
7. 2 ln A 1x + 1 B + C
9. - ln sins3 - 7xd + C
7
u
11. -ln csc se + 1d + cot se u + 1d + C
79. sec-1 `
cos8 u scos ud du
87. 222 - ln A 3 + 222 B
BLM 8
19. e tan y + C
119. 20s5 - 217d m
1. p>2 3. 1> 2e
1
1
9.
,
, 2:1
ln 2 2 ln 2
ln 4
21. x = p , y = 0
ln A 222 + 3 B
1. -2x cos sx>2d + 4 sin sx>2d + C

3. t 2 sin t + 2t cos t - 2 sin t + C
17.
21.
23.
25.
27.
29.
31.
33.
37.
41.
5. ln 4 -
3
4
y tan-1s yd - ln21 + y 2 + C
x tan x + ln cos x + C
sx 3 - 3x 2 + 6x - 6de x + C
sx 2 - 7x + 7de x + C
sx 5 - 5x 4 + 20x 3 - 60x 2 + 120x - 120de x + C
5p - 323
p2 - 4
19.
8
9
1
s -e u cos u + e u sin ud + C
2
e 2x
s3 sin 3x + 2 cos 3xd + C
13
2
A 23s + 9 e 23s + 9 - e 23s + 9 B + C
3
p23
p2
- lns2d 3
18
1
[-x cos sln xd + x sin sln xd] + C
2
(a) p (b) 3p (c) 5p (d) s2n + 1dp
2ps1 - ln 2d 35. (a) psp - 2d (b) 2p
1
s1 - e -2p d 39. u = x n, dy = cos x dx
2p
u = x n, dy = e ax dx 43. x sin-1 x + cos ssin-1 xd + C
C-39
C-40
Blm 8: Cevaplar
45. x sec-1 x - ln x + 2x 2 - 1 + C
49. (a) x sinh-1 x - cosh ssinh-1 xd + C
(b) x sinh-1 x - s1 + x 2 d1>2 + C
47. Evet
Blm 8.5, Sayfa 591592

1. ln 29 + y 2 + y + C
Blm 8.3, Sayfa 579581
7.
t225 - t
25 -1 t
sin a b +
+ C
5
2
2
9.
24x 2 - 49
2x
1
ln `
+
` + C
7
7
2
3
3
1
2
3.
+
+
x - 3
x - 2
x + 1
sx + 1d2
17
-2
2
-1
-12
5. z + 2 +
7. 1 +
+
z - 1
t - 3
t - 2
z
1
9. [ln 1 + x - ln 1 - x ] + C
2
1
11. ln sx + 6d2sx - 1d5 + C
13. sln 15d>2
7
1
1
1
15. - ln t + ln t + 2 + ln t - 1 + C
17. 3 ln 2 - 2
2
6
3
x + 1
x
1
19. ln `
21. sp + 2 ln 2d>8
+ C
` 4
x - 1
2sx 2 - 1d
1
23. tan-1 y - 2
+ C
y + 1
25. -ss - 1d-2 + ss - 1d-1 + tan-1 s + C
-1
27. 2
+ ln (u2 + 2u + 2) - tan-1 su + 1d + C
u + 2u + 2
x - 1
29. x 2 + ln ` x ` + C
1
31. 9x + 2 ln x + x + 7 ln x - 1 + C
y2
et + 1
1
33.
35. ln a t
- ln y + ln s1 + y 2 d + C
b + C
2
2
e + 2
sin y - 2
1
37. ln `
` + C
5
sin y + 3
stan-1 2xd2
6
39.
- 3 ln x - 2 +
+ C
4
x - 2
6t
41. x = ln t - 2 - ln t - 1 + ln 2
43. x =
- 1
t + 2
45. 3p ln 25
47. 1.10
1000e 4t
49. (a) x =
(b) 1.55 gn
499 + e 4t
22
51. (a)
(c) Alan 0.003ten kktr.
- p (b) %0.04
7
1.
Blm 8.4, Sayfa 585586
1. 8> 15 3. 4> 3
5. 16> 35
7. 3p 9. p 11. 2
13. 1
15. 4
17. 2
19. 2 ln A 1 + 22 B
21. 22
23. 223 + ln A 2 + 23 B
25. 4> 3
27. 4> 3
4
29. 2s1 - ln 2d 31.
- ln23 33. -6>5 35. p
3
37.
43. p >2
2
39.
3
2p a A 9 2
4 + 1 B 3>2 - 1b
27
3. p>4
5. p>6
41. ln A 1 + 22 B
11. 7 B
2y 2 - 49
y
- sec-1 a b R + C
7
7
13.
2x 2 - 1
+ C
x
-2 24 - w 2
1 2
sx + 4d3>2 - 42x 2 + 4 + C
+ C
17.
w
3
x
+ C
19. 423 - 4p>3 21. 2x 2 - 1
5
4x
1 21 - x 2
+ C
23. - a
25. 2 tan-1 2x +
+ C
b
x
5
s4x 2 + 1d
15.
29. ln 9 - ln A 1 + 210 B
27.
y
1
a
b + C
3 21 - y 2
35. 2x 2 - 1 + C
31. p>6
33. sec-1 x + C
37. y = 2 B
2x 2 - 4
x
- sec-1 a b R
2
2
3p
3
x
tan-1 a b 2
2
8
39. y =
43.
49.
2
+ C
1 - tan sx>2d
1
22
51. ln `
ln `
41. 3p>4
45. 1
tan st>2d + 1 - 22
tan st>2d + 1 + 22
47.
23p
9
` + C
1 + tan su>2d
` + C
1 - tan su>2d
Blm 8.6, Sayfa 600603

x - 3
b + C
3
A
23
2sx - 2d
3. 2x - 2 a
+ 4b + C
3
5.
atan-1
1.
s2x - 3d3>2sx + 1d
+ C
5
29 - 4x - 3
- 29 - 4x
2
` + C
- ln `
x
3
29 - 4x + 3
sx + 2ds2x - 6d24x - x 2
x - 2
9.
+ 4 sin-1 a
b + C
6
2
7.
11. -
1
27
ln `
27 + 27 + x 2
` + C
x
2 + 24 - x 2
` + C
x
p
25 -1 p
15. 225 - p 2 +
sin
+ C
5
2
2
13. 24 - x 2 - 2 ln `
Blm 8: Cevaplar
1
r
- r24 - r 2 + C
2
2
p
1
1
- tan-1 c tan a - ub d + C
3
3
4
e 2t
s2 cos 3t + 3 sin 3td + C
13
x2
1
1
cos-1 sxd + sin-1 sxd - x21 - x 2 + C
2
4
4
s + 3
s
1
+
ln `
` + C
108
s - 3
18s9 - s 2 d
17. 2 sin-1
19.
21.
23.
25.
24x + 9
24x + 9 - 3
2
` + C
+ ln `
x
3
24x + 9 + 3
3t - 4
+ C
2 23t - 4 - 4 tan-1
A 4
x2
x3
1
tan-1 x + ln s1 + x 2 d + C
3
6
6
sin s7t>2d
sin s9t>2d
cos 5x
cos x
35. 8 c
+ C
d + C
7
10
2
9
6
6 sin su>12d + sin s7u>12d + C
7
x
1
1
ln (x 2 + 1) +
+ tan-1 x + C
2
2
2s1 + x 2 d
27. 29.
31.
33.
37.
39.
41. ax -
1
1
b sin-1 2x + 2x - x 2 + C
2
2
43. sin-1 2x - 2x - x 2 + C
45. 21 - sin2 t - ln `
1 + 21 - sin2 t
` + C
sin t
47. ln ln y + 23 + sln yd2 + C

49. ln 3r + 29r 2 - 1 + C
1 -1
1
sin 2x - 2x 2
2
2 sin2 2x cos 2x
sin4 2x cos 2x
10
15
3 cos 2pt sin 2pt
cos3 2pt sin 2pt
+
p
p
2
3
2
3
sin 2u cos 2u
sin 2u
59.
+
+ C
10
15
tan2 2x - 2 ln sec 2x + C
51. x cos-1 2x +
x2 + C
53.
4 cos 2x
+ C
15
55.
57.
61.
+ 3t + C
2 3
tan t + C
3
1 3
cot t + cot t + t d + C
3
ssec pxdstan pxd
1
65.
+ p ln sec px + tan px + C
p
63. 8 c-
sec2 3x tan 3x
2
+ tan 3x + C
3
3
-csc3 x cot x
3 csc x cot x
3
69.
- ln csc x + cot x + C
4
8
8
x2
e 3x
71. 4x 4sln xd2 - 2x 4sln xd +
73.
s3x - 1d + C
+ C
2
9
x
75. 2x 3e x>2 - 12x 2e x>2 + 96e x>2 a - 1 b + C
2
67.
C-41
x 22x
xpx
px
2 x2x
2x
79.
c
d + C
+ C
2
ln 2
ln 2 ln 2
ln p
sln 2d
sln pd2
1
81. [sec se t - 1d tan se t - 1d + ln sec se t - 1d
2
+ tan se t - 1d ] + C
77.
83. 22 + ln A 22 + 1 B
85. p>3
1
1
1
4
87.
sinh 3x cosh 3x sinh2 3x cosh 3x +
cosh 3x + C
120
90
45
2x
x2
2
89.
sinh 3x cosh 3x +
sinh 3x + C
3
9
27
7
sech x
91. 101. 2p23 + p22 ln (22 + 23)
+ C
7
103. x = 4>3, y = ln22
105. 7.62
107. p>8 111. p>4
Blm 8.7, Sayfa 613619

1. I: (a) 1.5, 0
(b) 1.5, 0
(c) %0
II: (a) 1.5, 0
(b) 1.5, 0
(c) %0
3. I: (a) 2.75, 0.08
(b) 2.67, 0.08
(c) 0.0312 L 3%
II: (a) 2.67, 0
(b) 2.67, 0
(c) %0
5. I: (a) 6.25, 0.5 (b) 6, 0.25
(c) 0.0417 L 4%
II: (a) 6, 0
(b) 6, 0
(c) 0%
7. I: (a) 0.509, 0.03125
(b) 0.5, 0.009
(c) 0.018 L 2%
II: (a) 0.5, 0.002604
(b) 0.5, 0.0004
(c) 0%
9. I: (a) 1.8961, 0.161
(b) 2, 0.1039
(c) 0.052 L 5%
II: (a) 2.0045, 0.0066
(b) 2, 0.00454
(c) 0%
11. (a) 0.31929
(b) 0.32812
(c) 1> 3, 0.01404, 0.00521
13. (a) 1.95643
(b) 2.00421
(c) 2, 0.04357, -0.00421
15. (a) 1
(b) 2
17. (a) 116
(b) 2
19. (a) 283
(b) 2
21. (a) 71
(b) 10
23. (a) 76
(b) 12
25. (a) 82
(b) 8
27. 15,990 ft3
29. 5166.346 ft L 0.9785 mil 31. L10.63 ft
33. (a) L0.00021
(b) L1.37079
(c) L0.015%
35. (a) 3.11571
(b) 0.02588
(c) M = 3.11 ile ET sp3>1200ds3.11d 6 0.081 buluruz.
39. 1.08943
41. 0.82812
43. (a) T10 L 1.983523538, T100 L 1.999835504,
T1000 L 1.999998355
(b)
n
ET = 2 - Tn
10
100
1000
0.016476462 = 1.6476462 * 10 -2
1.64496 * 10 -4
1.645 * 10 -6
(c) E10n L 10 -2 En
p2
,M = 1
n2
2
p p
p3
En 12 a 2 b =
n
12n 2
3
p
= 10 -2 En
E10n
12s10nd2
(d) b - a = p, h 2 =
C-42
Blm 8: Cevaplar
45. (a) sxd = 2 cos sx 2 d - 4x 2 sin sx 2 d

(b) y = 4x2 sin(x2) + 2 cos(x2)
77. (a)
y
0.4
y
0.3
0.2
0.1
x
3
(c) Grafik, 1 x 1 iin 3

(x) 2 olduunu gsterir.
1 - s -1d
x 2
(d) ET
sx 2 ds3d =
12
2
0.12
x 2
(e) ET
(f) n 20
6 0.01
2
2
47. (a) 2.3, 1.6, 1.5, 2.1, 3.2, 4.8, 7.0, 9.3, 10.7, 10.7, 9.3, 6.4, 3.2
6
1
(b)
(c) < 34.7 in3
sCs ydd2 dy
4p L0
(d) V L 34.79 in.3 Simpson Kuralndan V < 34.79 in3 Simpson Kuralnn tahmini, Yamuk Kuralnn tahmininden daha
iyi olmaldr. Simpson Kural tahminindeki hata
x4 = 0.0625 ile orantldr. Oysa, Yamuk Kuralnn tahminindeki hata, x = 0.5 in iken daha byk bir say olan
x2 = 0.25 ile orantldr.
49. (a) L5.870
(b) ET 0.0032
51. 21.07 in
53. 14.4
55. 54.9
15.
25.
35.
43.
51.
59.
65.
67.
75.
1.
5.
9.
13.
17.
23.
s2x + 1d5>2
s2x + 1d3>2
1
3.
s4x 2 - 9d3>2 + C
+ C
12
10
6
28x 2 + 1
1
7. ln s25 + y 2 d + C
+ C
8
2
- 29 - 4t 4
9 5>3
11.
sz
+ 1d5>3 + C
+ C
8
25
1
1
15. - ln 3 + 4 cos t + C
+ C
4
2s1 - cos 2ud
1
2x - 1
1
19. - cos3 se u d + C
21.
- e cos 2x + C
+ C
2
3
ln 2
-1
25. ln 2 + tan x + C
ln ln y + C
0.6
sin t dt
Si(x) =
t
L0
1.2
1
y = sin t
t
0.4
0.8
0.2
0.6
0.4
0.2
0.2
10
(b) p>2
15
20
25
10
t
1
tan-1 a b + C
3
3
1 -1 3t
sin a b + C
3
4
33.
+ C
- 2
b + C
2
+ C
51. 2
57. x + x 2 + 2 ln 2x - 1 + C
y
1
59. ln s y 2 + 4d - tan-1 a b + C
2
2
0.8
1.4
29.
tan2 s2td
1
- ln sec 2t + C
4
2
1
47. - ln csc s2xd + cot s2xd + C
49. ln22
2
x
53. 2 22 55. x - 2 tan-1 a b + C
2
1.6
87. Iraksar
45.
31.
7. p>2
9. ln 3 11. ln 4 13. 0
p
21. -1 23. 1
23 17. p 19. ln a1 + b
2
33. ln 2
-1/4 27. p>2 29. p>3 31. 6
Iraksar
37. Yaknsar 39. Yaknsar 41. Yaknsar
Iraksar
45. Yaknsar 47. Yaknsar 49. Iraksar
Yaknsar 53. Yaknsar 55. Iraksar
57. Yaknsar
Iraksar
61. Yaknsar 63. Yaknsar
(a) p 6 1 iken yaknsar
(b) p 7 1 iken yaknsar
1
69. 2p 71. ln 2 73. (b) L0.88621
(a)
5. 6
1.8
5x
1
sec-1 ` `
5
4
y
x - 2
1
35. sin-1 a
37. tan-1 a
b + C
2
2
sin 2x
x
39. sec-1 x - 1 + C
41.
2
4
u
u
2
43. cos3 a b - 2 cos a b + C
3
2
2
Blm 8.8, Sayfa 631633

3. 2
(b) L0.683, L0.954, L0.997

81. Iraksar
83. Yaknsar 85. Yaknsar
27. sin-1 s2xd + C
1. p>2
15
20
25
t
61. - 24 - t 2 + 2 sin-1 a b + C
63. x - tan x + sec x + C
2
1
65. - ln sec s5 - 3xd + tan s5 - 3xd + C
3
x
67. 4 ln ` sin a b ` + C
4
69. -2
A 21 - x B 3
3
A 21 - x B 5
5
+ C
Blm 8: Cevaplar
1
A z2z 2 + 1 + ln z + 2z 2 + 1 B + C
2
- 21 - x 2
73. ln y + 225 + y 2 + C
75.
+ C
x
71.
x21 - x
sin x
+ C
2
2
-1
77.
79. ln `
2x - 9
x
+
` + C
3
3
2
163.
165.
167.
171.
81. 2w 2 - 1 - sec-1swd + C
83. sx + 1dsln sx + 1dd - sx + 1d + C
1
85. x tan-1 s3xd - ln s1 + 9x 2 d + C
6
87. sx + 1d2e x - 2sx + 1de x + 2e x + C
2e x sin 2x
e x cos 2x
+
+ C
89.
5
5
91. 2 ln x - 2 - ln x - 1 + C
1
93. ln x - ln x + 1 +
+ C
x + 1
cos u - 1
1
95. - ln `
` + C
3
cos u + 2
1
97. 4 ln x - ln sx 2 + 1d + 4 tan-1 x + C
2
sy - 2d5sy + 2d
1
99.
ln `
` + C
16
y6
23
t
1
101. tan-1 t tan-1
+ C
2
6
23
x2
2
4
103.
+ ln x + 2 + ln x - 1 + C
2
3
3
3
9
x2
105.
- ln x + 3 + ln x + 1 + C
2
2
2
2x + 1 - 1
1
107. ln `
109. ln 1 - e -s + C
` + C
3
2x + 1 + 1
111. - 216 - y + C
2
115. ln
119.
123.
127.
133.
135.
145.
151.
153.
+ C
1
113. - ln 4 - x 2 + C
2
x + 3
1
117. ln `
` + C
6
x - 3
29 - x 2
cos5 x
cos7 x
tan5 x
121.
+
+ C
+ C
5
7
5
cos u
cos 11u
125. 4 21 - cos st>2d + C
+ C
2
22
En az 16
129. T = p, S = p 131. 25F
(a) <2.42 galon (b) <24.83 mil@galon
139. ln 3 141. 2
143. p>6
p>2 137. 6
Iraksar
147. Iraksar
149. Yaknsar
2x 3>2
- x + 22x - 2 ln (2x + 1) + C
3
2
2x
x
1
` - a
b + C
ln `
2 2x 2 + 1
2x 2 + 1
155. sin-1 (x + 1) + C
157. ln u + 21 + u 2 + C
159. -2 cot x - ln csc x + cot x + csc x + C
161.
3 + y
y
1
1
ln `
` + tan-1 + C
12
3 - y
6
3
175.
u sin (2u + 1)
cos (2u + 1)
+
+ C
2
4
2
x
1
+ 2x + 3 ln x - 1 + C
2
x - 1
-cos (22x) + C
169. -ln csc (2y) + cot (2y) + C
1
2
tan x + C
173. - 24 - (r + 2) 2 + C
2
22
1
sec2 u + C
177.
4
2
179. 2 a
183.
185.
187.
191.
197.
203.
207.
211.
213.
217.
C-43
(22 - x) 3
- 2 22 - xb + C
3
181. tan-1 ( y - 1) + C
1
ln sec u3 + C
3
1
1
z
1
1 1
ln z - c ln (z 2 + 4) + tan-1 Q R d + C
4
4z
4 2
2
2
1
1
189. ln sin u - ln (1 + sin2 u) + C
- 29 - 4t 2 + C
4
2
u + 2
ln sec2y + C
` + C
193. -u ln `
195. x + C
u - 2
cos x
t
199. ln (1 + e ) + C
201. 1>4
+ C
2
2 3>2
ln ln sin y + C
205. x
+ C
3
273u + 1
1
1
209. a
- tan-1 cos (5t) + C
b + C
5
3 ln 27
2 2r - 2 ln (1 + 2r) + C
y
7m
2
2
215. 4 sec-1 a b + C
ln `
` + y - 2 + C
y + 2
2
y
28 - 1
6
219.
p
(3b - a) + 2
2

1. xssin-1 xd2 + 2ssin-1 xd21 - x 2 - 2x + C
x21 - x 2 - sin-1 x
x 2 sin-1 x
+
+ C
2
4
ln sec 2u + tan 2u + 2u
5.
+ C
4
1
7. aln A t - 21 - t 2 B - sin-1 tb + C
2
3.
x 2 + 2x + 2
1
1
` + stan-1 sx + 1d + tan-1 sx - 1dd + C
ln ` 2
16
8
x - 2x + 2
11. 0
13. lns4d - 1 15. 1
17. 32p>35 19. 2p
21. (a) p (b) ps2e - 5d
9.
23. (b) p a
8sln 2d2
16sln 2d
16
+
b
3
9
27
27. 21 + e 2 - ln a
e2 + 1 e - 2
,
b
4
2
21 + e 2
1
+ e b - 22 + ln A 1 + 22 B
e
31. y = 2x, 0 x 4
1
1 ln 2
37. a = , 39.
6 p 1
2
4
2
29. 6
25. a
33. (b) 1
C-44
Blm 9: Cevaplar
e 2x
s3 sin 3x + 2 cos 3xd + C
13
cos x sin 3x - 3 sin x cos 3x
43.
+ C
8
ax
e
sa sin bx - b cos bxd + C
45. 2
a + b2
41.
(d)
y = 2s100 + td 47. x ln saxd - x + C

(e) ? ???????????? ?
Blm 9.1, Sayfa 648650

2 3>2
y - x1>2 = C
11. e y - e x = C
3
13. -x + 2 tan 2y = C
15. e -y + 2e 2x = C
17. y = sinsx 2 + Cd 19. (d) 21. (a)
23.
25.
y
9.
29.
y
4
3
2
1
4 3 2 1
1
2
3
4
1 2 3 4
4 3 2 1
1
2
3
4
1 2 3 4
Blm 9.2, Sayfa 657659

ex + C
C - cos x
, x 7 0
x , x 7 0 3. y =
x3
C
1
1 x>2
1
y = - x + 2 , x 7 0 7. y = xe
+ Ce x>2
2
2
x
y = xsln xd2 + Cx
C
t
t3
+
s =
3st - 1d4
st - 1d4
st - 1d4
r = scsc udsln sec u + Cd, 0 6 u 6 p>2
3
p
1
1
17. y = - cos u +
y = - e -2t
u
2
2
2u
2
2
ex
21. y = y0 e k t
y = 6e x x + 1
(b) doru, fakat (a) deil
(a) 10 lb> dak (b) (100 + t) galon
y
(c) 4 a
b lb
lb>min
> dak
100 + t
1. y =
5.
9.
11.
13.
15.
19.
23.
25.
188.6
?????
?? ?????? ??????
=
?????????????? ????? ???? 125
(b) %86
x
4
- x , y1 = -0.25, y2 = 0.3, y3 = 0.75
2
tam = 3e xsx + 2d, y1 = 4.2, y2 = 6.216, y3 = 9.697
y sexactd
2
tam = e x + 1, y1 = 2.0, y2 = 2.0202, y3 = 2.0618
y sexactd
y L 2.48832 , tam deer e dir
y L -0.2272 , tam deer 1> A 1 - 225 B L -0.2880dir.
tam =
1. y sexactd
4
3
2
1
150
4
t
b
a1 +
100
Blm 9.3, Sayfa 664665
3.
5.
7.
9.
11.
ys0d = 50,
L
27. y(27.8) < 14.8 lb, t < 27.8 dak 29. t = ln 2 sec
sn
R
V
V
V
V -3
-3
31. (a) i =
- e = s1 - e d L 0.95 amp
R
R
R
R
1
3
-3
33. y =
35. y = 1 + Cx
1 + Ce -x
BLM 9
27.
dy
4y
,
= 10 100 + t
dt
0
0.2
0.4
0.6
1
4.2
6.81984
11.89262
y-yaklak
3
4.608
7.623475
13.56369
y-tam
3
4.658122
7.835089
14.27646
Hata
0
0.050122
0.211614
0.712777
13. Euler yntemi y < 3.45835 y L 3.45835 ; verir; tam zm

y = 1 + e < 3.71828 dir
15. y < 1.5000; tam deer 1.5275dir.
1
17. (a) y = 2
, ys3d = -0.2
x - 2x + 2
(b) 0.1851, hata < 0.0149
(c) 0.1929, hata < 0.0071
(d) 0.1965, hata < 0.0035
1
19. Tam zm y = 2
,dir, dolaysyla y(3) = 0.2.
x - 2x + 2
Yaklam bulmak iin, x0 = 2 ve y0 = 1@2 balang koullar ile
zn = yn - 1 + 2yn
- 1 (xn - 1
- 1) dx ve
yn = yn - 1 + s yn 2 - 1 sxn - 1 - 1d + zn 2 sxn 2 - 1dd dx olsun.

(a)dan (d)ye kadar, belirtildii gibi, bir hesap makinesi veya BCS
kullann.
(a) 0.2024, hata < 0.0024
(b) 0.2005, hata < 0.0005
(c) 0.2001, hata < 0.0001
(d) Her defasnda adm bykl ikiye blnr, hata, en byk
adm byklnn yaklak drtte birine indirgenir.
Blm 9.4, Sayfa 671672

1. y = s y + 2ds y - 3d
(a) y = 2 ve kararl olmayan denge deeri y = 3 tr.
Blm 9: Cevaplar
(b) y = 2s y + 2d ay -
1
bs y - 3d
2
y' > 0
y' < 0
y' > 0
y'' < 0
2
y'' < 0
y'' > 0
4
y'' > 0
C-45
7. y = s y - 1ds y - 2ds y - 3d
(a) y = 1 ve y = 3 kararl olmayan denge deerleridir, y = 2
bir kararl denge deeridir.
(b) y = s3y 2 - 12y + 11ds y - 1ds y - 2ds y - 3d =
6 - 23
6 + 23
b s y - 2d ay bs y - 3d
3
3
s y - 1d ay -
0.5
(c)
y' < 0
y
4
y' > 0, y'' > 0
0.5
0.5
2
y'' > 0
(c)
y' < 0, y'' > 0
y' > 0, y'' < 0
(b) y = s3y 2 - 1dy = 3s y + 1d A y + 1> 23 B y A y - 1> 23 B

s y - 1d
y' < 0
y' > 0
1
y'' < 0
0.5
0
0.5
y'' > 0
y'' < 0 y'' > 0
y'' < 0
y' > 0, y'' > 0

y' < 0, y'' < 0
y' < 0, y'' > 0
y' > 0, y'' < 0
y' > 0, y'' > 0
y' < 0, y'' < 0
x
9.
1.5
y'' > 0
1
3
1
3
y'' > 0
6 + 3
2.58
3
1
0.5
y
1.5
3
y'' < 0
y'' > 0
4
3.5
3
2.5
2
1.5
3. y = y - y = s y + 1dys y - 1d
(a) y = 1 ve y = 1 kararl olmayan denge deerleridir, y = 0
bir kararl denge deeridir.
y' > 0
y' > 0
y' < 0
y'' < 0
6
3
1.42
3
1.5
y' < 0
1
y'' < 0
y' < 0, y'' < 0
y = 1/2
(c)
y' > 0
dP
= 1 - 2Pnin P = 1@2de bir kararl dengesi vardr;
dt
2
d P
dP
= 2
= 2(1 2 P )
dt
dt 2
P
y
1.5
1.5
1
y' > 0, y'' > 0
P' < 0, P'' > 0

y' < 0, y'' < 0
0.5
0.5
y' < 0, y'' > 0
0.5
0.5
0.5
1.5
2.5
0.25
y' > 0, y'' < 0
y' < 0, y'' < 0
5. y = 2y, y 7 0
(a) Denge deerleri yok.
1
(b) y =
2
11.
1.25
1.5
1.75
dP
= 2PsP - 3dn P = 0da bir kararl dengesi ve P = 3te
dt
kararl olmayan bir dengesi vardr;
dP
d 2P
P = 3; 2 = 2s2P - 3d
= 4Ps2P - 3dsP - 3d
dt
dt
0.5
P'' < 0
y
1
0.75
P' > 0
y' > 0
0
0.5
0.5
y' > 0, y'' > 0
1.5
P' > 0, P'' < 0
P' < 0
0
0.5
1
P'' > 0
1.5
P' > 0
2
2.5
P'' < 0
3.5
4
P'' > 0
y'' > 0
(c)
y
17.5
15
12.5
10
7.5
5
2.5
2
p
y' > 0
y'' > 0
4
P' > 0, P'' > 0
P' < 0, P'' < 0
P' < 0, P'' > 0

0.1
1
2
0.2
0.3
0.4
0.5
0.6
t
0.7
P' > 0, P'' < 0
C-46
Blm 9: Cevaplar
13. Felaketten nce, nfus logistik bir byme sergiler ve P(t)

deeri kararl denge M0a doru artar. Felaketren sonra, nfus
lojistik olarak azalr ve P(t) deeri yeni kararl denge M1a
doru azalr
Felaketten sonra
Felaketten nce
M0
Pc
M1
t
tfelaket
15.
k
dy
= g - m y2,
dt
dy
Denge:
= g dt
d 2y
Konkavlk: 2 =
dt
(a)
dy
>0
0
(b)
dt
d 2y
<0
dt 2
tfelaket
g, k, m 7 0 ve ystd 0
mg
k 2
my = 0Qy = A k
dy
k
k
k
-2 a m yb
= -2 a m yb ag - m y 2 b
dt
mg
yeq = k
dy
<0
dt
d 2y
>0
dt 2
Blm 9.5, Sayfa 680681

1. (a) 168.5 m
(b) 41.13 sn
3. sstd = 4.91s1 - e -s22.36>39.92dt d

150
5. (a) Pstd =
1 + 24e -0.225t
(b) Yaklak 17.21 hafta; 21.28 hafta
8 * 10 7
7. (a) ystd =
Q ys1d L 2.69671 * 10 7 kg
1 + 4e -0.71t
(b) t < 1.95253 yl
400
9. (a) y = 2e t - 1 (b) ystd =
1 + 199e -200t
P0
1
11. (a) Pstd =
(b) t =
da dikey asimptot
1 - kP0 t
kP0
13. x 2 + y 2 = C
y
x
v
1
1
15. ln y - y 2 = x 2 + C
2
2
mg
k
(c)
son
160
= 178.9?????? ? ????? ?????
0.005
dy
1
17. F = Fp - Fr; ma = 50 - 5 y ;
= m s50 - 5 y d . Maksidt
dy
mum hz
= 0 veya y = 10 ft@sn iken ortaya kar.
dt
19. Faz dorusu:
di
<0
dt
d 2i
>0
dt 2
di
>0
dt
d 2i
<0
dt 2
ieq =
kx 2 + y 2 = 1
17. y = ; 22x + C
y
V
R
anahtar t = 0 da kapatlrsa i(0) = 0 ve zmn grafii aadaki

gibi gzkr:
i
V
R
V
t t
i(t)
q , istd
:iken
: iikararl
.
steadydurum
state =
R
Blm 10: Cevaplar
7.
11.
15.
21.
25.
29.
1 2 3
1
x - ; y(2) L 0.4 ; tam deer dir.
2
2
2
2
tam = -e sx - 1d>2; y(2) L -3.4192 ; tam deer
39. ysexactd
3@2
e < 4.4817dir.
41. (a) y = 1 kararl ve y = 1 kararszdr.
d 2y
dy
(b)
= 2y
= 2ys y 2 - 1d
2
dx
dx
37. ysexactd
tam =
1. y = atan-1 a
5.
C-47
x + C
bb
3. y 2 = sin-1 s2 tan x + Cd
2
4
2
y = -ln aC - sx - 2d5>2 - sx - 2d3>2 b
5
3
tan y = -x sin x - cos x + C
9. s y + 1de -y = -ln x + C
4
x - 1
x x>2
13. y =
y = C x
e + Ce x>2
4
x 2 - 2x + C
e -x + C
17. y =
19. xy + y 3 = C
y =
2
1 + ex
2x
2x 3 + 3x 2 + 6
y = -2 + lns2 - e -x d 23. y =
6sx + 1d2
1
-x3
y = s1 - 4e d 27. y = 4x - 42x + 1
3
y = e -x s3x 3 - 3x 2 d
y = 1
y=1
dy
>0
dx
dy
<0
dx
d 2y
<0
dx2
d 2y
d 2y
>0
<0
dx2
dx2
y=0
(c)
dy
<0
dx
dy
>0
dx
d 2y
>0
dx2
y
2
1
0
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
0.6
0.7
0.8
0.9
1.0
0
0.1000
0.2095
0.3285
0.4568
0.5946
0.7418
0.8986
1.0649
1.2411
1.4273
1.1
1.2
1.3
1.4
1.5
1.6
1.7
1.8
1.9
2.0
1.6241
1.8319
2.0513
2.2832
2.5285
2.7884
3.0643
3.3579
3.6709
4.0057
31.
33. y(3) L 0.9063
35.
(a)
[0.2, 4.5] by [2.5, 0.5]
(b) ydeerleri ok hzl azaldndan ve hesap makinemiz x 1

iin hesaplamay kontrol edemediinden kk bir x-deerleri aral setiimize dikkat edin. (Analitik zm
y = 2 + ln(2 ex) olduundan ve x = ln 2 < 0.69de bir
asimptotu bulunduundan bu byledir. Akas, Euler yaklamlar, x 0.7 iin yanl olurlar.
0.5
1.5
2.5
1
2

1. (a) y = c + sy0 - cde -k sA>V dt
(b) Kararl durum zm : yq = c
3. %0.179
BLM 10
Blm 10.1, Sayfa 693697
1. y 2 = 8x, Fs2, 0d , dorultman: x = -2
3. x 2 = -6y, Fs0, -3>2d , dorultman: y = 3>2
y2
x2
5.
= 1, F A ; 213, 0 B , Vs ;2, 0d ,
4
9
3
asimptotlar: y = ; x
2
x2
7.
+ y 2 = 1, Fs ;1, 0d, V A ; 22, 0 B
2
9.
11.
y
y
y 2 = 12x
x = 3
y=2
2
3
F(3, 0)
0
F(0, 2)
[1, 0.2] by [10, 2]

x 2 = 8y
C-48
Blm 10: Cevaplar
13.
29. Asimptotlar: y = ;x
15.
y
y = 4x2
1
6
x = 3y 2
1
4
x=
1
12
22
0
31. Asimptotlar: y = ;2x
19.
y
y
y2
+
=1
25 16
x2
2
x2 y
=1
2
8
y2
x2 +
=1
2
2
F1
F1
F2
33. Asimptotlar: y = ;
21.
F2
10
10
F2
F1
x
2
23.
10
F1
y2 x2
=1
2
8
y
y2
+
=1
2
3
x2
2
x2 y
+
=1
9
6
F1
0
1
F2
17.
1
12
1/4
1
dorultman y =
16
y2 x2
=1
8
8
F1
1
F 0,
16
1
F ,0
12
F2
F1
10
F2
F2
y2
x2
= 1
9
16
39. (a) Tepe noktas: s1, -2d ; odak: s3, -2d ; dorultman: x = -1
(b)
y
35. y 2 - x 2 = 1
y
x2
+
= 1
4
2
27. Asimptotlar: y = ;x
37.
25.
0
x2 y2 = 1
F1
2
( y + 2) 2 = 8(x 1)
F(3, 2)
V(1, 2)
F2
2
1 2 3
C-49
Blm 10: Cevaplar

41. (a) Odaklar: A 4 ; 27, 3 B ; Tepe noktalar: (8, 3) ve (0, 3);
merkez: (4, 3)
(b)
y
(x 4) 2 ( y 3) 2
+
=1
16
9
F1(4 7, 3)
65. Hiperbol: sx - 1d2 - s y - 2d2 = 1, Cs1, 2d,

F A 1 + 22, 2 B ve F A 1 - 22, 2 B , Vs2, 2d ve
V(0, 2); asimptotlar: (y 2) = (x 1)

s y - 3d2
x2
67. Hiperbol:
= 1, Cs0, 3d, Fs0, 6d ve
6
3
Fs0, 0d, V A 0, 26 + 3 B ve V A 0, - 26 + 3 B ;
69.
C(4, 3)
(0, 3)
asimptotlar: y = 22x + 3 veya y = - 22x + 3

asymptotes:
71.
y
y
(8, 3)
4
3
2
1
F1(4 + 7, 3)
0
3 2 1 0
1
2
3
4
43. (a) Merkez: (2, 0); odaklar: (7, 0) ve s -3, 0d ; Tepe noktalar:
3
(6, 0) ve s -2, 0d ; asimptotlar: y = ; sx - 2d
4
(b)
y
(x 2)
16
3
y = (x 2)
4
y=
73.
y2
=1
9
4 3 211
(7, 0)
0
45. s y + 3d2 = 4sx + 2d, Vs -2, -3d, Fs -1, -3d ,

dorultman: x = -3
47. sx - 1d2 = 8s y + 7d, Vs1, -7d, Fs1, -5d,
dorultman: y = 9
s y + 1d2
sx + 2d2
+
= 1, F A -2, ; 23 - 1 B ,
49.
6
9
Vs -2, ;3 - 1d, Cs -2, -1d
2
51.
53.
s y - 2d2
sx - 2d2
= 1,
5
4
Fs3, 3d ve Fs1, 3d,
1 2 3 4
77.
79.
81.
85.
Cs2, 2d,
3x 2 + 3y 2 - 7x - 7y + 4 = 0
sx + 2d2 + s y - 1d2 = 13 . Nokta emberin iindedir.
(b) 1 : 1 83. Uzunluk = 2 2, genilik = 2, alan = 4
24p 87. s0, 16>s3pdd
Blm 10.2, Sayfa 701702

1. e = 3>5, Fs ;3, 0d, x = ;25>3
3. e = 1> 22, Fs0, ;1d, y = ;2
5. e = 1> 23, Fs0, ;1d, y = ;3
F A ; 23, 0 B ,
x = ;3 23
9.
y2
x2
+
= 1
27
36
y2
y2
25 x 2
x2
13. e =
+
= 1
,
+
= 1
4851
4900
3
9
4
2
2
y
x
15. e = 1>2,
+
= 1
64
48
2
s y - 4d2
sx - 1d
19.
+
= 1, F A 1, 4 ; 25 B , e = 25>3,
4
9
y = 4 ; A 925>5 B
11.
Fs5, 2d ve Fs -1, 2d,
25
sx - 2d
2
2
2
55. s y + 1d - sx + 1d = 1, Cs -1, -1d, F A -1, 22 - 1 B
ve F A -1, - 22 - 1 B , Vs -1, 0d ve Vs -1, -2d;
asimptotlar s y + 1d = ;sx + 1d
57. Cs -2, 0d, a = 4 59. Vs -1, 1d, Fs -1, 0d
Vs4, 2d ve Vs0, 2d; asimptotlar
asymptotes:
: s y - 2d = ;
sx + 2d2
+ y 2 = 1, Cs -2, 0d, Fs0, 0d ve
5
Fs -4, 0d, V A 25 - 2, 0 B ve V A - 25 - 2, 0 B
61. Elips:
sx - 1d2
+ s y - 1d2 = 1, Cs1, 1d, Fs2, 1d ve
2
Fs0, 1d, V A 22 + 1, 1 B ve V A - 22 + 1, 1 B
63. Elips:
4 3 2 1 0
1
2
3
4
4y 2 x 2 4
x
1 2 3 4
7. e = 23>3,
s y - 3d
sx - 2d
+
= 1,
3
2
V A ; 23 + 2, 3 B , C(2, 3)
and 4x 2 + 9y 2 36
2
3
4
(6, 0)
(2, 0)
1 2 3 4
4
3
2
1
y
4
3
2
1
3
(x 2)
4
(3, 0)
x 2 + 4y 2 4
9x 2 + 16y 2 144
21. a = 0,
b = -4,
23. e = 22,
25. e = 22,
27. e = 25,
29. e = 25,
c = 0,
F A ; 22, 0 B ,
Fs0, ;4d,
e = 23>2
x = ;1> 22
y = ;2
F A ; 210, 0 B ,
F A 0, ; 210 B ,
x = ;2> 210
y = ;2> 210
y2
x
= 1 33. x 2 = 1
31. y 2 8
8
2
y2
y
x2
= 1 37. e = 2, x 2 = 1
35. e = 22,
8
8
3
2
C-50
39.
Blm 10: Cevaplar
s y - 6d2
sx - 1d2
= 1
36
45
5.
7.
y
y
x2 y2 = 1
Blm 10.3, Sayfa 707709

1.
9.
17.
21.
25.
27.
29.
31.
33.
35.
37.
45.
y = x
Hiperbol 3. Elips 5. Parabol 7. Parabol

Hiperbol 11. Hiperbol 13. Elips 15. Elipse
x 2 - y 2 = 4 , hyperbola 19. 4x 2 + 16y = 0 , parabol
y 2 = 1 , paralel dorular 23. 222x 2 + 822y = 0 , parabol
4x 2 + 2y 2 = 19 , elips
sin a = 1> 25, cos a = 2> 25
A = 0.88, B = 0.00, C = 3.10, D = 0.74, E = -1.20,
F = -3, 0.88x 2 + 3.10y 2 + 0.74x - 1.20y - 3 = 0 ,
ellipse
A = 0.00, B = 0.00, C = 5.00, D = 0, E = 0,
F = -5, 5.00y 2 - 5 = 0 or y = ;1.00 , paralel dorular
A = 5.05, B = 0.00, C = -0.05, D = -5.07, E = -6.18,
F = -1, 5.05x 2 - 0.05y 2 - 5.07x - 6.18y - 1 = 0 ,
hiperbol
y 2
y 2
x 2
x 2
(a) 2 + 2 = 1 (b) 2 - 2 = 1
b
a
a
b
1
2
2
2
(c) x + y = a
(d) y = - m x
b
1
(e) y = - m x + m
2
2
(a) x - y = 2
(b) x 2 - y 2 = 2a
43. (a) Parabol
(a) Hiperbol
(b)
y
y = 2x + 3
4
3
y = 2x 3 2
1
y=
4 3 2 1
1
2
3
4
5
6
2x
x1
1 2 3 4
t=0
0
t=0
0
9.
11.
y
y
x2 y2 = 1
y = 4 x 2
t=0
t=0
1 0
t=2
x
13. x = sa - bd cos u + b cos a

y = sa - bd sin u - b sin a
a - b
u b,
b
a - b
ub
b
15. x = a sin2 t tan t, y = a sin2 t
17. (1, 1)
Blm 10.5, Sayfa 718719

1. a, e; b, g; c, h; d, f
3.
y
2,

2
x
(2, 0)
(c) y = -2x - 3, y = -2x + 3
(2, 0)
2,

2
Blm 10.4, Sayfa 712713

1.
(a) a2,
3.
y
y
5
(b)
2
x2 y
+
=1
16 25
x2 + y2 = 1
t=
0
t=0
x
1
(c)
t=
0
t=0
4
(d)
5. (a)
p
p
+ 2npb ve a-2, + s2n + 1dpb, n bir tamsay
2
2
s2, 2npd ve s -2, s2n + 1dpd, n bir tamsay
3p
3p
a2,
+ 2npb ve a-2,
+ s2n + 1dpb,
2
2
n bir tamsay
s2, s2n + 1dpd ve s -2, 2npd, n bir tamsay
(3, 0)
(b) s -3, 0d (c) A -1, 23 B
(d) A 1, 23 B
(e) (3, 0)
(f) A 1, 23 B
(g) s -3, 0d
(h)
A -1, 23 B
C-51
Blm 10: Cevaplar

7.
9.
y
2
Blm 10.6, Sayfa 725726
r=2
1. x-ekseni
r1
3. y-axis
y
0
r = 1 + cos
r = 1 sin
1
1
11.
13.
2

=
3
1 r 3
3

0
6
r0

3
5. y-ekseni
7. x-ekseni
y
2
2
1
r = sin (/2)
15.
17.
y
2

2
r0
=
r = 2 + sin
1
r=1
0
1
2
2
2
9. x-ekseni, y-ekseni, orijin
19.
y
1

3

4
4
0r1
21.
y
2

2
2
1r2
r 2 = cos
0
1
23.
25.
27.
29.
31.
33.
35.
37.
39.
41.
43.
45.
x = 2, (2, 0)dan geen dikey doru

y = 0, x-ekseni
y = 4, (0, 4)ten geen yatay doru
x + y = 1 , doru, m = -1, b = 1
x 2 + y 2 = 1 , ember, C(0, 0), yarap 1
y - 2x = 5 , doru; m = 2, b = 5
y 2 = x , parabol, tepe noktas (0, 0), saa alr
y = e x , doal eksponansiyel fonksiyonun grafii
x + y = ;1 , 1 eimli iki doru, y-kesim noktalar b = ;1
sx + 2d2 + y 2 = 4 , ember, Cs -2, 0d , yarap 2
x 2 + s y - 4d2 = 16 , ember, C(0, 4), yarap 4
sx - 1d2 + s y - 1d2 = 2 , ember, C(1, 1), yarap 22
47.
53.
57.
61.
63.
23y + x = 4 49. r cos u = 7 51. u = p>4

r = 2 or r = -2 55. 4r 2 cos2 u + 9r 2 sin2 u = 36
r sin2 u = 4 cos u 59. r = 4 sin u
r 2 = 6r cos u - 2r sin u - 6
s0, ud , u herhangi bir a
11. y-ekseni, x-ekseni, orijin
y
1
r 2 = sin
13. x-ekseni, y-ekseni, orijin
15. Orijin
C-52
Blm 10: Cevaplar
17. s -1, p>2ddeki eim 1, s -1, -p>2ddeki eim 1dir.
31. (0, 0), s1, p>2d, s1, 3p>2d
33. (0, 0), A 23, p>3 B , A - 23, -p>3 B
y
1,
35.
r = 1 + cos
A 22, ;p>6 B , A 22, ;5p>6 B
37. s1, p>12d, s1, 5p>12d, s1, 13p>12d, s1, 17p>12d

226
9
51. 2y =
43. (a)
Blm 10.7, Sayfa 730731
1,
3. p>8
1. 18p
19. Eim s1, p>4dte 1, s -1, -p>4dte 1, s -1, 3p>4dte 1,

s1, -3p>4dte 1dir.
11. 3 23 - p
13.
7.
23
p
+
3
2
p
- 1
2
9. 5p - 8
15. 12p - 923
3
p
19. 19> 3
2
4
23. 3 A 22 + ln A 1 + 22 B B
y
1,
5. 2
21. 8
3
p
25.
27. 2p
+
8
8
5
31. 2p A 2 - 22 B
37. a a, 0b
6
17. (a)
1,
4
29. p22
r = sin 2
x
Blm 10.8, Sayfa 737739

1, 3
21. (a)
1, 3
(b)
1. r cos su - p>6d = 5, y = - 23x + 10

3. r cos su - 4p>3d = 3, y = - A 23>3 B x - 223
5. y = 2 - x
3
2
1
2
r=
1
2
1
2
3
2
1
r = + sin
2
23. (a)
1
2
1
2
(b)
y
1
2
3
2
3
r = + cos
2
9.
1
+ cos
2
5
2
3
2
3
2
r=
13.
19.
23.
25.
27.
31.
35.
37.
7. y =
A 23>3 B x + 223
p
p
r cos au - b = 3 11. r cos au + b = 5
4
2
17. C(2, 0), yarap = 2
r = 8 cos u 15. r = 2 22 sin u
C(1, p), yarap = 1 21. sx - 6d2 + y 2 = 36, r = 12 cos u
x 2 + s y - 5d2 = 25, r = 10 sin u
sx + 1d2 + y 2 = 1, r = -2 cos u
29. r = 2>s1 + cos ud
x 2 + sy + 1>2d2 = 1>4, r = -sin u
r = 30>s1 - 5 sin ud 33. r = 1>s2 + cos ud
r = 10>s5 - sin ud
39.
y
y
x=1
2
x
1 , 0
2
3
sin
2
2
r=
5 ,
3
25
10 5 cos
5 , 0
3
r=
x = 5
1
1 + cos
(5, 0)
1
3
2
25.
5
2
27.
41.
43.
0 r 2 2 cos
y = 50
r=2
50 ,
3 2
r=
400
r=
16 + 8 sin
2
r = 1
x
50, 3
8
2 2 sin
50 , 3
3 2
2, 3
2
y = 4
C-53
Blm 10: Cevaplar

45.
5. e = 3>4
7. e = 2
0 r 2 cos
2
x2 y
+
=1
7 16
4
0
x2
Gezegen
Perihelyon
Aphelyon
Merkr
Vens
Dnya
Mars
Jpiter
Satrn
Urans
Neptn
Plto
0.3075 AU
0.7184 AU
0.9833 AU
1.3817 AU
4.9512 AU
9.0210 AU
18.2977 AU
29.8135 AU
29.6549 AU
0.4667 AU
0.7282 AU
1.0167 AU
1.6663 AU
5.4548 AU
10.0570 AU
20.0623 AU
30.3065 AU
49.2251 AU
y = 3x
9. (x 2)2 = 12(y 3), V(2, 3), F(2, 0); dorultman: y = 6

sy + 5d2
sx + 3d2
11.
+
= 1, Cs -3, -5d, Vs -3, 0d ve
9
25
Vs -3, -10d, Fs -3, -1d ve Fs -3, -9d
13.
A y - 222 B 2
sx - 2d2
= 1, C A 2, 222 B , V A 2, 4 22 B ve
2
F A 2, 210 + 222 B ve F A 2, - 210 + 222 B ;
8
Vs2, 0d,
asimptot: y = 2x - 4 + 222 ve y = -2x + 4 + 222

sx - 2d2
- y 2 = 1, F A 2 ; 25, 0 B ,
4
1
asimptot: y = ; sx - 2d
Vs2 ; 2, 0d, Cs2, 0d; asymptotes:
2
17. Parabol: s y - 1d2 = -16sx + 3d, Vs -3, 1d, F(7, 1);
dorultman: x = 1
s y - 2d2
sx + 3d2
19. Elips:
+
= 1, F A ; 27 - 3, 2 B ,
16
9
Vs ;4 - 3, 2d, Cs -3, 2d
15. Hiperbol:
y
r = 4 sin
(23, /3)
(3, 3)
(2, /6)
(3, 1)
x
r = 3 sec
61. r = 4>s1 + cos ud 63. (b) neler 2 in aralkl olmal.

65. r = 2a sin u (bir ember)
67. r cos su - ad = p (bir doru)
21. ember: sx - 1d2 + s y - 1d2 = 2, Cs1, 1d,yarap

radius == 22
23. Elips 25. Hiperbol 27. Doru
29. Elips, 5x 2 + 3y 2 = 30 31. Hiperbol, y 2 - x 2 = 2
33.
35.
y
y
4y 2 4x 2 = 1
t=0
3.
y=1
y = x2

1.
3
4
59. (a) x 2 + s y - 2d2 = 4, x = 23

(b)
y2
=1
3
57. (b)
y = 3x
y 2 = 3x
2
x
(0, 1)
3 , 0
4
37.
x 2 = 4y
t=
3
x=
4
0
1 t=0
2
39. (d)
41. (l)
2
0 r 6 cos
45. (i)
47. (0, 0)
51. Grafikler akr
49. s0, 0d, s1, ;p>2d

53. A 22, p>4 B
43. (k)
C-54
Ekler: Cevaplar
55. y =
A 23>3 B x - 4
57. x = 2
19. x = sa + bd cos u - b cos a
59. y = -3>2
61. x + s y + 2d = 4 63. A x - 22 B + y = 2
65. r = -5 sin u 67. r = 3 cos u
69.
71.
y
y
2
y = sa + bd sin u - b sin a
21. (a) r = e 2u
3
2
r=
1 + cos
6
r=
1 2 cos
(2, )
x
(1, 0)
(6, )
25. r =
(b)
4
1 + 2 cos u
a + b
u b,
b
a + b
ub
b
25 4p
32p - 4p 22
23.
se - 1d
5
2
2
27. r =
29. (a) 120
2 + sin u
31. 1 107 mil
33. e = 22>3 35. Evet, bir parabol

8
2a
37. (a) r =
(b) r =
3
cos u
p
1 + cos au - b
4
3
(c) r =
1 + 2 sin u
p p
43. p>2
47. a2, ; b,
51. p>2 53. p>4
3 2
2
4
75. r =
77. 9p>2
1 + 2 cos u
2 + sin u
79. 2 + p>4 81. 8 83. p - 3 85. A 2 - 22 B p
87. (a) 24p (b) 16p
73. r =

1.
3. 3x 2 + 3y 2 - 8y + 4 = 0
y
x
EKLER
2
7 y
=
2
2
Ek E.5
0
F(4, 0)
5. s0, ;1d
2
7. (a)
s y - 1d
x2
= 1
16
48
11.
(b)
16 ay +
3
b
4
25
2x 2
= 1
75
13.
y
y
x 2 + 4y 2 4 = 0
x2 y 2 1 = 0
x2
9
y2
16
1
1. (a) (14, 8)
(b) s -1, 8d (c) s0, -5d
3. (a) zyi reel eksene gre yanstarak
(b) zyi sanal eksene gre yanstarak
(c) zyi reel eksene gre yanstp, vektrn boyunu 1> z 2 ile
arparak
5. (a) x2 + y2 = 4 emberinin zerindeki noktalar
(b) x2 + y2 = 4 emberinin iindeki noktalar
(c) x2 + y2 = 4 emberinin dndaki noktalar
7. 1 yarapl, merkezi (1, 0)daki bir emberin zerindeki noktalar
9. y = x dorusu zerindeki noktalar
11. 4e 2pi>3 13. 1e 2pi>3
15. cos4 u - 6 cos2 u sin2 u + sin4 u
19. 2i, - 23 - i, 23 - i
1
0
x 2 + y 2 25 = 0
15.
17.
y
9x 2 + 4y 2 36 = 0
3
y2 x 2 = 9 y
4x 2 + 9y 2 = 16
x
0
y2 + x 2 = 9
23. 1 ; 23i, -1 ; 23i
21.
17. 1, -
23
1
i
;
2
2
26
26
22
22
i, i
;
;
2
2
2
2
NDEKS
Not: italik saylar ekilleri tler tablolar; eler
altrmalar gstermektedir.
70 Kural, 551e
Abel, Niels, 299
Absis, 9
A(lar), eim as, 10, 11
dzlemler arasnda, 887, 887, 888e
vektrler arasnda, 863, 863865, 870871e,
1063e
A anlamas, 50
Ak aralk, 3
Ak blge, 970
Asal momentum, 963e
Adm bykl, 603
Aa diyagram, Zincir kural ve, 997998,
1000, 1002
Arlk-younluu, 456
Ak, ember zerinden, 11571158, 1159e
bulunmas, 1197, 11971198, 12121213
darya doru. Bkz. Darya doru ak
dolam ve, 1159
dzlem eri zerinden, 11561158, 1157,
12251226e
iin yzey integrali, 11871188
tanm, 1187
vektr alanlarnn, 1188, 1188
Ak integral(i)(leri), 1159e
hz alanlar iin, 11551156
Ak, helis boyunca, 11551156
Akm dorular, tnel iinde suyun akm dorular, 1150, 1150
Ak younluu, 1170, 11701171, 1171
Akkan basnlar, 456461
Akkan kuvvet(i)(leri), 460461e, 463464e,
465e
bulunmas, 458
iin integral, 457, 457458
sabit-derinlik forml, 456, 456
ve merkezler, 458, 458
Alan, yaklam, 325, 325328, 326
-a sonlu yaklamlar, 328t, 328
limiti, 339340
belirli integral hesaplamak iin, 353
belirli integral erilerinin altndaki, 349
Alan, yaklam(Devam)
bulmak, 353e, 565, 727, 727728, 728
ters trev kullanarak, 363, 363, 364, 364
doru altnda, 350, 350
dnel yzeyin, 436447, 463e, 730, 730731
dzgn erinin, 1195
dzlemde, 725, 725727, 741e, 879e
dzleme izdm paralel kenarnn,
Ek-28, Ek-29
dzlemde snrl blgelerin, 1081,
10811083, 1082
eri altndaki, 373, 373
eriler arasnda, 379, 379381, 549e
dnm, 376387
sadelemesi, 363, 363364
elipsin, 590, 590591, 1047e, 1136e
kesien eriler arasnda, 380, 380381
pozitif fonksiyonun grafii altndaki,
349351
toplam, 363, 365e, 388389e, 384386e
genin, 876, 879e
ve uzunluk, kutupsal koordinatlarda, 726731
yamuun, 351, 351
Alan(lar), korunmal olmayan, 1166
sral, AP-10
Albert of Saxony, 551552e
Alt aralk(lar), 340342, 341
Alterne Seri Teoremi, 797
Alterne seri testi, 787
Alterne seriler tahmin teoremi, 788, 816, 817
Anlk hz, 172
Anlk surat, 7475, 139
Araba hzlandrmak, takip, 216, 216217
Ara Deer zellii, 130131, 155, 155
Ara Deer Teoremi, 130131, 131, AP-10
Aralk(lar), mutlak deer ve, 6
ak, 5
kapal, 249250, 250, 253e, 342
tanm, 3
tipleri, 4t
yaknsaklk, kuvvet serilerinin 799, 804e
yar-ak, zerinde eksremum deerler, 267
Arama(lar), sral ve ikili, 514515
Arccosins, arcsins ieren zdelikler, 521,
521
Arccotanjant erisi, (ne) teet doru, 527
Archimet forml paraboln hacmi iin, 695e

Archimet forml, paraboller iin, 366e
Archimet prensibi, 1227e
Archimet spiralleri, 742e
Archimet, emberin evresi ve, 416, 417
Arcsins, arccosins ieren zdelikler, 521,
521
ve arccosins fonksiyonlar, 519521, 520
Arctanjant(lar), 828829
ve arctanjant fonksiyonlar, 522, 522524,
523
Argand diyagramlar, Ek-16Ek-17
Artm Teoremi, iki deikenler fonksiyonlar
iin, 993, AP-25AP-27
Artmlar, 1012, 17e
koordinat, 10, 10
Asal birim normal vektr N, 940
Asal birim normal vektr, 938, 938
Asal birim normal, 940
Asl kpr kablolar, 695e
Asl planr uuu, 911, 911
Asimptot(lar), 118, 118120, 119, 120
dikey, 622626
eik, 111, 111
hiperboln, 691692, 692, 697e
yatay, 109110, 109
Astroid, uzunluu, 419, 419
Astronomic birim, 698
a u integrali, 496497
a x, 495497, 500e
Ay nfusu, modellemek, 677679, 677
Ayrlabilir denklemler, 645647, 648649e
Balantllk, 131
basit, 11611162
Balon, ykselen, (dan) den paket, 311312
patlayan, yarap 219
ykselen, deiim hz ve, 215, 215216
Baraj, inaas, 456, 456
Basn-derinlik denklemi, 456
Basit harmonik hareket, 186, 186, 189e
Baskn terimler, 120121
Balang deer problemleri, 315316e, 321e,
366e, 375376e, 389e, 391e, 490491,
494e, 532e, 580e, 591e, 832e, 841e
birinci-mertebe, 643
birinci-mertebe lineer, 653654, 658e
-1
-2
ndeks
Balang deer problemleri, (Devam)

diferansiyel denklemler ve, 310
kuvvet serisi zmleri, 824827
seri zmleri, 824825
tanm, 310
Bataklk, kurutmak, 613, 613
Belirli integral(ler), uygulamalar, 396465
-de dnm(ler), 376387
eri altnda alan, 349
hesaplanmas, 383384e, 915
alan iin, 353
iin Ortalama Deer Teoremi, 356, 356357,
357, 361
ksmi integrasyon hesab, 565
kurallar, geometrik yorumu, 348
ispat, 348349
notasyonu ve varl, 344346
zellikleri, 346349
Sfr Uzunlukta Aralk Kural, 476
snrlar bulmak, 349
tanm, 344, 368
tahmin etmek, 827828
varl, 345
vektr fonksiyonlarn, 915
Belirsiz form(lar), 292, 296297, 298e, 832e
hesaplanmas, 829830, 841e
Belirsiz integral(ler), 312313, 543e, 553
bulunmas, 314315e, 321e, 914915
tanm, 368
ve deiken dnm kural, 368376
Bernoulli, John, 292
Beyzbol topu, vurmak, 926927, 928e, 930e
Braklan kargo, 199200, 200
Bileen testi, tamlk iin, 1167
Bileke(leri), srekli fonksiyonlarn, 128,
128129, 129
Bilgisayar Cebir Sistemleri (BCS), 593,
598600, 739e, 1049e
Binom Teoremi, 160, Ek-29Ek-30
Binom serisi, 823, 831832e
kuvvetler ve kkler iin, 822824
Bileke fonksiyonlar, 40, 4041, 4546e, 133e
trevi, 191, 191193, 192
Bilgisayarlar(la), grafik izmek, 5965, 277e
boyutlu, 970971, 972
Bire-bir fonksiyon(lar), 466467
iin yatay doru testi, 467, 467
tanm kmesi, 467
tanm, 466
Birim binormal vektr B, 943, 943
Birim ember, 13
zerinde hareket, 935, 935
Birim fonksiyon, 79, 79, 94, 95
Birim kare, geometrisi, AP-13
Birim normal vektr N, 940
Birim teet vektr T, 933935
Birim vektr(ler), 858, 858, 862e, 1159e
dzleme, 876
ortogonal, 872e
silindirik koordinatlar ve, 964e
Birinci trev teoremi, 247

Birinci-mertebe balang deer problemi, 643
Birinci-mertebe diferansiyel denklemler. Bkz.
Diferansiyel denklem(ler), birinci-mertebe
Birinci-mertebe lineer balang deer problemi,
653654, 658e
Birinci-mertebe lineer diferansiyel denklemler,
650657
Birleik faiz, 504505
Birleim, kmelerin, 3
Blge(ler) ak ve kapal, 970, 1099
Blm(ler), 39, 45e, AP-18
arpmlar ve, 163166
Blm kural, 187188
trev, 165166, 167
Bln [a,b]nin, 340
Bln Rnin 1068, 1068
Bln, normu, 1116
Bo kme, 3
Brachistochrone(lar), 711712, 712
BSTK kural, 50, 51
Burulma, 943945, 944, 950e
bulmak, 948, 949e
hesaplamas iin formller, 947
Buz pateni, 674
Byk-o notasyonu, 514, 515
Byme modeli, lojistik, 676, 676
Byme ve bozulma, stel, 502511
Byme, lojistik, 670
Byme oran(lar), karlatrmalar, 512513
fonksiyonlarn, 511, 511513, 512, 548549e
bal, 511517, 675, 675t
Cad Erisi, 212e
Calculus, Temel Teoremi Bkz Calculusun Temel
Teoremi
Calculusun Temel Teoremi, 312, 356368, 358,
367e, 478, 915, 919e, 12191220
uygulamalar of, 359360
Cauchy Ortalama Deer Teoremi, 294, 294
Cauchy sklatrma test, 776
Cauchy-Schwartz eitsizlii, 872e
Cavalieri prensibi, 398, 399, 406e
Cebir, Temel, AP-29AP-30
Temel teoremi, AP-20AP-21
Cebir kurallar, 337, 338, 1012, 1014e
Cebirin Temel Teoremi, AP-20AP-21
Cebirsel fonksiyonlar, 31
Cebirsel zellikler, 1
Cebirsel Sistemler, bilgisayar (BCS), 593,
598600, 741e
uzayda yzey canlandrmak, 897
Clairaut teoremi, 991992
Cosines kural, 54
arpmlar, 39, 45e
sins ve cosinsn, 585, 586e
ve blmler, 163166
arpm kural, trev, 163165

genelletirilmi, 170e, 242e
integral formda, 561565
arpm, 1in bir formu ile, 557558, 559e
arpm, skaler, 856
arpma kural, sabit, 161, 161
ember(ler), 13, 13, 17e
alan, 335e, Ek-39
birim, zerinde haraket, 935, 935
ap, alan dnm, 172
evre(leri) of, 416, 417, 418419, 732e
deen, 241e, 939, 939
parabol iin, 939940, 940
dzlemde, 13
eimi, 206, 206207
erilii, 937
erilik, 939, 943e
dzlemsel eriler iin, 939940
etrafnda dolam, 1156, 1225e
ii ve d, 14, 14
-in kutupsal denklemler, 732, 732734, 733,
737e
merkezi, 14
parametrik eriler ve, 196, 196
zerinde ak, 11571158, 1159e
zerinde ekstemum deerler, 10441045,
1045
yarap, 14
embersel yaylar, 56
ereve(ler), grafik izimi, 5963
orba soutmak, 667671
zm erileri, 666667, 667
Dalma Kural, vektrel arpmlar iin,
AP-22AP-23
Dallanma kural 282, 282283, 283
De Moivre Teoremi, Ek-19
Dedekind, Richard, 381, Ek-11
Deen ember, 939
parabol iin, 939940, 940
Deer(ler), 19
ekstremum. Bkz. Ekstremum deerler
ortalama. Bkz. Ortalama deer(ler)
tablosu, fonksiyonlarn, 23, 23
Deiim, deiimin yn, 1013
hassasiyeti, 179, 229231, 1022, 1022,
10251026e, 10611062e
oran(lar), 139, 140e, 1065e
anlk, 171
trev olarak, 171183
ve limitler, 7381, 90e
tahmini, 1024, 10611062e
stel, kural, 502503, 674675
ve ilikili oranlar, 213217
Deiim oranlar, ve limitler, 7381
ilikili, 213217
Deiken(ler), kstl, ile ksmi trevler,
10491054, 1053, 10621063e, 1064e
bamsz, 19
bal, 19
kt, 965
fonksiyonlarn, 965975
ndeks
Deiken(ler), kstl, ile ksmi trevler, (Devam)
girdi, 965
iin Taylor forml, 10561059
ikiden fazla, fonksiyonlarn, 981, 989, 1023
iki, fonksiyon(lar), 966968, 974e
grafik izmek, 968, 968
iin artm teoremi, 993,
AP-25AP-27
iin Zincir Kural, 997, 1000, 1003e
ksmi trevleri, 984986, 985, 986
lineerletirilmesi, 10181019, 1019
snrlar, 976977, 978979
srekli, 979, 979
sessiz, 345
, fonksiyonlar, 969970, 998999,
10121013, 1025e
Deiken dnm(leri), 529, 530, 1140e
basitletirme, 554555
belirli integrallerde, 376377
iki katl integrallerde, 11281132, 1129, 1130
ile Taylor serisi bulmak, 815, 819e
integral hesab iin, 371
katl integrallerde, 11281137
kullanm, 372373
trigonometrik, 586592, 591e
katl integrallerde, 1132, 11321135,
1133, 1134
temel, 587, 587591, 588, 589
ve eriler arasnda alan, 376387
ve zdelikler, 372
Deiken dnm forml, 376378
Deiken dnm kural, 370, 371, 553
belirsiz integraller ve, 368376
Deiken, integrasyon, 312
Deiken-derinlik forml, 457, 457458
Deiken-younluklu ubuk, 428, 428
Dekartn folyumu, 206, 208, 208, 212e
Delta(lar), bulmak, cebirsel, 95, 9596, 96, 99e
iin tanm uygulamak, 104, 104
verilen epsilonlar iin, 9497
Deneysel model(leme), 37, 6365
Denge deerleri, 665666
Denge, 667671
Denklemler, geometrik yorumlar, 849, 851,
852e
grafikleri, 850, 850
Deprem, iddeti, 499
Derece(ler), polinomlarn, 30
derece ve radyanlar, 190e, 195
Descartesin folyosu, 206, 208, 208, 212e
Desibel l, 499
Determinant(lar), vektrel arpm ve, 875876
Jacobiyen, 1129, 1133, 11361137e
Determinant forml, 874876
Da doru ak, 1179e, 12151216
hesaplanmas, 1175
D merkezlik (leri), 697698
gezegen yrngelerinin, 698, 698t
elipsin, 697, 698
hiperboln, 699, 699700, 702e
paraboln, 700
Diferansiyel(ler), 222, 225227, 226,

10211024
teet dzlemler ve, 10151027
toplam, 1021, 1023
Diferansiyel denklem(ler), otonom, tanm, 665
grafii, 665671
ayrlabilir, eim alanlar ve, 642650
birinci-mertebe, 642644
uygulamalar, 673680
zmleri, 643
birinci-mertebe lineer, 650657
zmek, 825827
snr deer problemleri ve, 310
tanm, 310
ve snr deer problemleri, kuvvet serisi
zmleri, 824827
Diferansiyel form, 441, 441
yzey alanlar iin, 441, 441442
Diferansiyel form(lar), tam, 11661167, 1169e
Diferansiyel forml, ksa, 422, 422
Diferansiyel operatrleri, 150
Diferansiyel yaklam, (daki) hata, 227,
227229
Dik dorular, 1213
Dikdrtgen(ler), zerinde iki katl integraller,
10671068
yerletirmek, 280, 280281
Dik Eksen Teoremi, 10861087
Dik-kesit(ler), 890
cisimlerin, 396, 397
Dikey doru hareketi, 200201
Dikey doru testi, 23, 24
Dikey hareket, 176, 176177, 288e
Dikey teet, 140141e
Diocles, testere dilisi, 212e
Diren kuvveti, 669670, 669
Diren, hzla orantl, 673674
Dirichlet cetvel fonksiyonu, 145
Disk yntemi, dnel cisim, 399402, 400, 401,
402, 406407e
Diskriminant fnin, 1030
Diskriminant testi, 705706
Diverjans(), 1211, 1219, 1220
testleri, 627629
boyutta, 1211
vektr alanlarnn, 1170, 11701171, 1171
Diverjans Teoremi(ni), 1219, 1220
bir birletirme teoresi, 12111222
eitli blgeler iin, 12141215
desteklemek, 1212
zel blgeler iin, 12131214, 1214
ve Green Teoremi, 1219, 1220
Dizi(ler), 747756
sonsuz. Bkz. Sonsuz dizi(ler)
Doal logaritma fonksiyonu, 476
Doal logaritmalar. Bkz. Logaritma(lar), doal
Doal saylar, 2, AP-12
Doal tanm kmesi, 20
Doal stel fonksiyonu, 486
Doru(lar), altnda alan, 350, 350
boyunca hareket, 172, 269270, 276e, 288e
boyunca uzaklk, 933
-3
Doru(lar), altnda alan, (Devam)

emberler, ve paraboller, 916
dz, 1012
erilii, 937, 937
dz, zerinde hareket, 918
dzlemde, kesiimleri, 885886
iin, kutupsal denklemler, 732, 732, 737e,
741e
iin, parametrik denklemler, 881
iin vektrel denklem, 880
iki dorudan geen, 1112, 12
kesiimleri, 884886
normal, dzleme paralel, 1063
paralel, 1213
parametrelenmesi, 197, 881
teet. Bkz. Teet doru(lar)
ve dzlemler, uzayda, 880, 880887
Doru paras, ynl, 853, 854
orta noktas, 18e, 860, 860, 861e
Doru parasnn orta noktas, 18e, 860, 860,
861e
Dorultu trev(ler)i, 10051014, 1008, 1010
Dolam, ember etrafnda, 1156
bulmak, 1204, 12041205
hz alanlar iin, 11551156
Dolam younluu, saat ynnn tersine ve
saat ynnde, 1172, 1172, 1179e
iki-boyutlu alanlarn, 1201, 1201
vektr alanlarnn, 1171, 1171
Dnel cisim(ler), 551e
hacimleri, 399404, 400, 401, 402, 403, 407e,
589590, 590
Dnel cisimler iin kabuk forml, 412
Dnel yzey(ler), alanlar, 436447, 463e,
729730, 729
Dnme as, 704, 704
Dnme, as, 704, 704
Dnme, eksen etrafnda, 11711172
Dnm nokta(s)(lar), 248, 268269, 269
Dnm(ler), integrasyon ve, 11301132,
11341135
Jacobiyen determinant, 11331134, 1134
trigonometrik grafiklerin, 55
Dnm formlleri, 48
Drte-bir blgeler, 9
Durak noktalar. Bkz. Denge deerleri
Den cisim, kar kuvvet ve, 669670, 669
Dzlem(ler), -de alan, 725, 725727, 741e, 879e
-e birim vektr, 876
-e dik vektr, 875, 875876
-de Green teoremi, 11691181
-de noktalar, iin uzaklk forml, 13
dorularn kesiimi ve, 885886
teet. Bkz. Teet dzlem(ler)
uzayda, 880, 880887, 888e
noktadan geen, 884
e says, ondalk alm, 494e, 502e
limit olarak ifadesi, 491492
ln xin tersi 486, 486
tanm, 477
-4
ndeks
Eik asimtotlar, 111, 111

Eim(ler), 16e, 202e, 211212e, 237e
emberin, 206, 206207
dorunun, 10, 1011
erinin, 137
kutupsal erilerin, 719721, 725e
parametrik erilerin, 197
teet, 195
ve teet, 138, 138, 140e, 156e, 169170e
ve y-kesim noktas, 12
y-dorultusunda yzeyin, 988, 988989
Eim, as, 10, 11
Eim alan(lar), 644, 644645, 645, 649650e,
675, 676
ve diferansiyel denklemler, 642650
Eim-kesim denklemi, 12
Eri(ler), arkkotanjanta teet doru, 527
altnda alan, 373, 373
arasnda alan, 379381, 379
bulmak, 310311, 311, 316e, 392e
evresinde dolam, 1155
dzgn, 417
uzunluu, 931
dzlem, erilik emberi, 939940
zerinden ak, 11561158, 1157,
12251226e
eimi, 137
grafii, 721, 721
iin, erilik ve normal vektrler, 940
konkavl, 267, 267272
kontur, 968, 969
kuadratik, 277e, 322e, 702, 705t
kutupsal, uzunluu, 728729, 731732e
eimi, 719721, 725e
trevlennebilir, arasnda a, 872873e
uzunluk(lar) of, 416424, 462e, 732e
iin parametrik formller, 419, 419
parametrik olarak tanml, 417, 417419
ve ember evreleri, 418419
retmek, silindir iin, 889, 890
seviye, 968, 969, 973e, 974e
gradiyentleri ve teetleri, 10101011, 1011
sonlu ve sonsuz, 619, 619
sonsuz sayda asimptotlu, 119, 119
parametrik. bkz. Parametrik eri(ler)
parametrelenmi, 440, 440
paral dzgn, 910, 910, 11611162
teet, 135, 135, 1027e, 1064e
teete, 134135, 135, 137, 167, 167
uzay, boyunca yay uzunluu, 931, 931932
zerinde bir kuvvetin yapt i, 1152
uzayda, 906
iin formller, 949
sreklilii, 909
y f (x), uzunluu, 419
yaklam, 63
-ye teet doru, 1014, 1061e
Erilik, emberin, 939
dzlemsel eriler iin, 939940
bulmak, 940, 940941, 948, 960e
dorunun (sfr olarak), 937, 937
Erilik, emberin, (Devam)

dzlem erinin, 936, 936939
hesapla formlleri, 947
helisin, 940, 940941, 942e
iin vektr forml, 947
tanm, 936
ve vektrler, eriler iin, 940
Erisel integral(ler), 1143, 11431149
eklenmi iki yol iin, 1145
hesaplanmas, 1144, 1144, 1168e, 1223e
iin Green Teoremi, 11741175
korunmal alanlarda, 11621164
temel teoremi, 1162
toplanabilirlik ve, 1145
Ekonomide trevler, 177, 177178
Eksen, etrafnda dnme, 11711172
Ekstrem fonksiyon deerleri, ember zerinde,
10441045, 1045
Ekstremum(lar), mutlak. Bkz. Mutlak ekstremumlar
bulunmas, 247252, 248
yerel. Bkz. Yerel ekstremumlar
bal, 247
Ekstremum Deer(ler)(i),
fonksiyonlarn, 244252
iki deikenli fonksiyonlar ve, 1027, 1027,
1028
yerel, 246247, 247
aramak, 1031, 1031
birinci trev teoremi, 247
bulunmas, 1029, 1029, 1030
ikinci trev testi, 1031
maksimum, 1028, 1028, 1033, 1034e
minimum, 1028, 1033, 1034e
trev testleri, 10271031, 1028
Ekstremum Deer Teoremi, 347, AP-10, 247,
247
Elektrik akm, 654655
Elektrik yk, yzeyde dalm, 1185, 1185
Elektrik, ev elektrii, 374, 374
Elektriksel direnler, 989, 989990
Elektromagnetik Teori, Kanunu, 12161217
Eleman(lar), kmenin, 3
Elemanter olmayan integraller, 597598, 617e
hesaplanmas, 827828
Elips(ler), 44, 4445, 48e, 688690, 694e, 701e,
935e
alan forml, 708
alan 590, 590591, 1136e
asal ekseni, 44, 689, 689
denklemleri, 690
dmerkezlii, 697698, 698
dorultmanlar, 698, 699
kutupsal denklemleri, 734736, 736,
737738e
merkez odak uzakl, 689
merkezi, 44, 45
odak ekseni, 688, 688
odaklar, 688, 698
parametrik eriler ve, 198199
tanm, 688
Elips(ler), (Devam)
teet doru, 1011, 1011
tepe noktalar, 688, 688, 699
uzaklk ekstremumlar, 1046, 10461047
yedek ekseni, 44, 689
yar asal eksen, 689
yar yedek eksen, 689
Elipsoid(leri), 693, 693, 891892, 892, 1109e
dnel yzey, 892
En byk tam say fonksiyon, 25, 126, 126,
158e
En kk st snr, AP-10
Enerji, ktle korunumu, 230231
Epsilonlar, iin deltalar bulmak, 9497
E Alan Kanunu, 953, 953954
Eitsizlik(ler), mutlak deerler ve, 67
Cauchy-Schwartz, 872e
zmleri, 35, 4
geometrik yorumu, 849, 851, 852e
iin kurallar, 2
gen, 6
Elenik(ler), mutlak deeri, Ek-22
-le kompleks aritmetik, Ek-22
Euler forml, AP-17
Euler methodu, 659664, 660, 664e, 677
gelitirilmi, 663, 663t, 664e
doruluu, 661662, 661t, 662, 662t
kullanm, 660661
Euler zdelii, 818, 821e
Euler sabiti, 776777
Eulerin gamma fonksiyonu, 660e
Eyer noktas, 896897, 1029, 1029, 1031, 1031,
1033
nin diskriminant 1030
Faiz, srekli bileik, 504505, 510e
Faktoriyel notasyonu n!, 754, 759e
Faraday Kanunu, 1227e
Fark kural, 162
Fark oran, 139
Farklar, 39, 45e, 159163
Faz doru(lar), 666, 670, 670, 671e
Fermat Prensibi, 281, 281282, 289e
Fibonacci saylar, 755
Fick, Adolf, 220e
Fsldayan salonlar, 693
Fonksiyon(lar), 19, 26e, 69e
arcsins ve arccosins, 519521, 520
arctanjant ve arccotanjant 522524, 522, 523
artan, 262264
artan ve azalan, 33, 474e
ayn oranda byme, 513
azalan, 262264
belirleme, 2838
bileen, 906
bileik. Bkz. Bileke fonksiyonlar
bilekeleri, 40, 70e
birim adm, 125, 125
limitleri, 4244
ndeks
Fonksiyon(lar), (Devam)
birletirilmeleri, 3845, 40
byme oran, 511, 511513, 512,
548549e
cebirsel, 31
ift, integrali, 379
ift ve tek, 33, 3738e, 48e
iin Taylor serisi, 821e
zm, 643644
deer kmesi, 19, 20, 965, 966, 973e
deikenleri, 965975
ekstremum deerleri, 244252
en byk tam say, 24, 25, 126, 126
grafikleri, lekleme ve yanstma, 4244
kaydrma, 4142, 42
hesaplanmas, 966
hiperbolik. Bkz. Hiperbolik fonksiyonlar
iki deikenli, 966968, 974e
ikiden fazla deikenli, 981, 989, 1023
lineerletirilmesi, 10231024
integrallenebilir, 345, 1068
ortalama deeri, 1083
integrallenemeyen, 346
kapal olarak tanml, 205207
karekk, 29, 30e
kubik, 30, 254e
kurulmas, 360
kuvvet, 29, 29, 30
kp kk, 29, 30
limitleri, 103, 103
lineer (dorusal), 28, 28
ortalama deeri, 331, 331
logaritmik, 3132, 33
monoton, 262264, 263
mutlak deer, 128
negatif olmayan, ortalama deeri, 331, 331
ok diyagram olarak, 20, 20
ortalama deeri, 331, 331, 352, 352, 354e
zdelik, 79, 79, 94, 95
paral-tanml, 24, 25, 2627e, 70e
paral-srekli, 346
peryodik, 52
iin Taylor polinomlar, 821e
polinom, 30, 30, 127128
potansiyel, 11651166, 1168e
pozitif, grafii altndaki alan, 349351
quadratik, 30
rasyonel. Bkz. Rasyonel fonksiyon(lar)
reel-deerli, 20, 965
sabit, 28, 28, 79, 79, 94, 95
trevi, 159, 159
sadan-srekli, 125
salnm, 104105, 105
saysal temsili, 23
sfr(lar) (kkleri), 131, 132
sk salnan, 61, 6162, 62
simerik, belirli integralleri, 378379, 378
skaler, 907
srekli. Bkz. Srekli fonksiyon(lar)
srekli tretilebilen, 417
soldan-srekli, 125
Fonksiyon(lar), (Devam)
tablo deerleriyle tanmlanan, 23
tanm kme(si)(leri) , 19, 19, 20, 965, 966,
968, 973e
tanmak, 33, 37e
tanm, 79
tamsay taban, 24, 25
ters. Bkz. Ters fonksiyon(lar)
ters trigonometrik. Bkz. Ters trigonometrik
fonksiyon(lar), ters
transandant, 3233, 33, 466552
trigonometric. Bkz. Trigonometrik
fonksiyon(lar)
trevlenebilir. Bkz. Trevlenebilir
fonksiyon(lar)
trevi sfr, 258
trevinden bulmak, 157
deikenli, 969970, 10121013, 1025e
stel. Bkz. stel fonksiyon(lar)
vektr (vektr-deerli). Bkz. Vektr fonksiyonlar (vektr-deerli)
ve grafikleri, 19, 21, 21, 22, 22, 26e, 6970e,
7172e
ve trevler. Bkz. Trev(ler), ve fonksiyonlar
yye gre integrasyon ve, 381382, 382
yakn nokta, davran, 7778, 78, 78t
yzeyler zerinde tanml, 9991001
Fonksiyon deerleri, tahmini, 619
Fonksiyonlar, uzayda, ortalama deerleri, 1105,
1105
Fourier serileri, 586e, 833838, 836, 842e
Fourier yaklam fonksiyonlar, 837, 837
Fourier, Joseph, 833
Fractal havuzlar, Newton yntemi ve, 303305,
304
Franklin, Benjamin, vasiyeti, 510e
Freethin Nefroidi, 725e
Frenet erevesi, 943945, 945, 950e
Fubini Teoremi, 1069, 10691071, 1073
Fubini, Guido, 1070
Gabrielin borusu, 632e
Galileo Kanunu, 74
Galileonun serbest dme forml, 180e
Gateway Arch, batya, 535
Gauss Kanunu, 12161217
Geici zm, 655
Gelir, marjinal, 178, 182e, 241e, 282283, 283
Genel zm, 311
Genel kuvvet fonksiyonu, 496
Genel lineer denklem, 12
Genel sins erisi, 55, 58e
Genel sins fonksiyonu, 55
Genelletirilmi integral(ler), 553, 619630
Genetik data, deiime duyarllk, 179
Genileme, srekli, 143
Geometri, 72e, AP-30AP-31
grafik izimi ve, AP-21
Gezegen hareketi, 950958, 952, 952953
Gezegen(ler), gneten uzaklk, 36t
-5
Gezegen yrngeleri, 737, 737, 739e, 957, 957t,

958t
dmerkezlikleri, 698, 698t
Global ekstremumlar, 244
Grnt penceresi, 59, 60
Grnt, 1128
Gr ereve(leri), 59, 60, 66e
Gradiyent(ler), cebir kurallar, 1012, 1014e
seviye erilerine, 10101011, 1011
Grafik(ler)(i), 9, 69e
byk lekte zde, 121, 121
izimi, 2122, 22
-den limitler, 8182
fonksiyonlar ve, 26e, 6970e, 7172e
fonksiyonlarnn, lekleme ve yanstma,
4244
kaydrma, 4142, 42, 4647e
iki deikenli fonksiyonlarn, 968
kaydrma, 4142, 4647e
rasyonel fonksiyonlarn, 61, 61
yay uzunluu forml, 420
Grafik izimi, hesap makinesi ve bilgisayarla,
5965
trevlenebilir fonksiyonlarn, 272273, 273,
275276e
trevlerin, 150151, 151, 156157e
ve geometri, AP-21
Gradiyent alan(lar), 11521155, 1158e, 1169e
Gradiyent kurallar, 1012
Gradiyent vektr, 1008
Grafik izim penceresi, 5963
Gravitasyon sabiti, 952
Green forml, 1222e
Green Teoremi, 11691181, 12181219, 1220,
1225e
erisel integralleri hesaplama, 11741175
ve Laplace denklemi, 1181e
ve Stokes Teoremi, 1203, 1203
Green Teoremi ve, 1181e
Hacim(ler), -de deiim, 10211022
bulmak, 1074, 11011102, 1102
bulmak iin pul ve kabuk yntemleri,
475
cisim(lerin), 396, 397, 398, 461462e, 1106e,
11261127e
dnel cisimlerin, 399404, 400, 401, 402,
403, 407e, 589590, 590
eksenler etrafnda lekleme ve dndrme ile,
396409
iin Pappus teoremi, 443, 443
kst ile, 10321033
krenin, 400, 400401
olarak iki katl integral, 10681069, 1069
silindirin, 218e, 1025
silindirik kabuklarn, 409, 409416, 410
sonsuz cismin, 626, 626
prizmann, 1075, 1075
piramidin, 398
-6
ndeks
Hacim(ler), -de deiim, (Devam)

tanm, 1099
takozun, 399, 399
torusun, 407408e, 443, 443
vazonun, 617
Halley kuyruklu yldz, 698699, 699, 739e
Hareket, doru boyunca, 172, 269270, 276e,
288e
basit harmonik, 186, 186, 189e
birim ember zerinde, 935, 935
dikey, 176, 176177, 288e
dikey doru, 200201
doru zerinde, 918
dorultusu, 173, 173, 910
gezegen, 950958, 952, 952953
kutupsal koordinatlarda, 951, 951, 963e
mermi. Bkz. Mermi hareketi
silindirik koordinatlarda, 951, 951, 964e
ters trevler ve, 311
yatay, 174, 174
Newton Kanun(lar) of, 669, 673
uzayda, 906964
yay zerinde, 186, 186
vektr fonksiyonlarn trevleri ve, 909,
909911
Hareket eden parak, 525526
Harita, zerinde conturlar, 10051006, 1006
Harmonik seri, 772773
Hassaslk, deiime, 179, 229231
ilaca, 170e, 290e
minimum maliyet, 284285
Hastalk, bulamak, yaylma, 504, 509e
Hata(lar), diferansiyel yaklamda, 227,
227229
kesme, 815817
Hata tahmini, 793e, 811819, 820e, 1022,
10251026e
Hata terimi, 318
Heaviside metodu 576577
ile integrasyon, 577578
Helikopter, uuu, 882
Helis, bilgisayarla retilen, 908, 908
boyunca ak, 11551156
erilii, 940, 940941, 942e
grafii izimi, 907, 907
Hesap makineleri, ile grafik izmek, 5965,
267e
Hz(lar), ivmeden, 259260, 261e
-a orantl kar diren, 673674
anlk, 172
iki paracn, 242e
son, 670
srat arp yn olarak, 859
ortalama, 172
ve uzayda ivme, 916917
yar arabasnn, 172
Hz alanlar, 11551156
Hz fonksiyonu, merminin, 329
Hz vektr(leri), 853, 853, 862e, 910, 1150,
11501152
Hzl salnan fonksiyon, grafii, 61, 6162, 62

Hidrodinamik, sreklilik denklemi 1217,
12171218
Hidrojen iyon konsantrasyonu, 499
Hiyerbol(ler), 690692, 694e, 701702e, 708e
asimptotlar, 691692, 692, 697e
d merkezlii, 699700, 699, 702e
iin denklem(ler), 692, 699701, 701,
703704e, 703
odak ekseni, 691, 691
odaklar, 690, 690, 699
iin kutupsal denklemler, 734736, 736,
737738e
tepe noktalar, 691, 691
Hiperbolik fonksiyon(lar), 535536, 535t, 601e
deerleri ve zdelikleri, 542543e
iin integral formlleri, 537538, 537t
tanmlar ve zdelikleri, 535537, 535t
tersleri, 538539, 539
-a yol aan integraller, 541542, 542t
hesaplanmas, 543544e
iin zdelikler, 539t, 539541
trevleri, 540542, 540t
trevleri, 537538, 537t, 543e
Hiperbolik cosins, ters, trevleri, 540541
Hiperboloid(ler), 894896, 895, 896
Hooke kanunu, yaylar iin 449
Huygens, Christiaan, sarka saati, 710, 710
Is iletimi, 507508
arpm. Bkz. Nokta arpm()(lar)
nokta(lar), 3, 967, 967, 1031
-da dikey asimtotlar, 624, 624
uzay blgeleri iin, 970, 970
ki katl integral formlleri, 54, 57e
kinci trev testi, 283, 322e, 820e, 1033
tretimi, 10541056, 1055
lerleme ve ykselme, 10
likili oranlar denklemi, 214217
ndirgeme forml(leri), 567568, 570e,
595597, 601e
ndis, 747, 764
ndisi, toplamn, 336, 337
ntegral(ler), 325, 481483, 493494e, 622
ak. Bkz. Ak integral(leri)
akkan kuvvetleri iin, 457
belirli. Bkz. Belirli integral(ler)
belirsiz. Bkz. Belirsiz integral(ler)
bilinmeyen, zmek, 564565
birletirilmesi, geometri ile, 383, 383
deiimi, snr, uydurmak iin deiim, 381,
381
doal logaritmann, 563
dnmleri, 373
Erisel. Bkz. Erisel integral(ler)
elemanter olmayan, 597598, 617e, 841e
hesaplanmas, 827828
genelletirilmi, 553, 619630
hesaplama iin deiken dnm, 371
ntegral(ler), (Devam)
hesaplanmas, 353e, 361363, 365e,
374375e, 531532e, 580e
raksak genelletirilmi, 623624
iin Toplanabilirlik Kural, 360, 1145
iki katl, 10671081, 1140e
-de deiken dnm, 11281132, 1129,
1130
kutupsal formda, 10921098
katl, 10671142
deiken dnmleri, 11281137
tanmlar, 1067
kutupsal koordinatlarda, 10921093
pozittif olmayan fonksiyonlarn, 354
tan x ve sec xin kuvvetleri(nin) 583
tekrarl, 1070
temel formllere uydurmak, 558
ters hiperbolik fonksiyonlara yol aan,
541542, 542t
snrl dikdrtgensel olmayan blgeler zerinde 10721075
secant ve cosecant, 558
tablolar, T-1T-6
trigonometrik, 581586
katl, 1098, 10981099, 1106e, 1140e
deiken dnm, 1132, 11321135,
1133, 1134
kartezyen koordinatlarda, 10981109
silindirik koordinatlarda ve kresel koordinatlarda, 11141128
zellikleri, 11051106
stel fonksiyonlarn, 489491, 495497
yaln hesaplanmas, 626
yoldan bamszl, 11621163
ntegral formlleri, 528529
ntegral tablolar, 593595, 600601e
ntegral teoremleri, 12181220
ntegral testi, 772775, 773, 774
ntegrandlar, 370, 622626
ntegrasyon, 325395, 642681
belirsiz, terim-terime, 313314
BCS ile, 598600
deikeni, 312, 345
katl, 1071
ksmi, 561568, 568e, 569e
sabiti, 313314
snrlar, 10931095, 1095, 11001105, 1102,
1103
bulunmas, 10761077
sra(lar), 1104, 11041105
deiimi, 11081109e, 1141e
srann deiimi, 1077, 1077, 1079e
silindirik koordinatlar, 11151119
snrlar, 1116, 11161117
saysal, 603619, 617e
sonsuz snrlar, 619, 619620
tablolu, 565567
teknikleri, 553633
terim-terime, 801802
vektr uzaylarnda, 11431228
yye gre fonksiyonlar ve, 381382, 382
ndeks
ntegrasyon arpm, 651
ntegrasyon formlleri, 528, 553558, 554t
ntegre et komutu, 598
ntegre etmek, stelleri, 490
rrasyonel saylar, 3
, 447455, 463e, 465e, 868869, 872e
deiken kuvvetin yapt, 448, 452453e
uzay erileri zerinde, 1154, 11541155
korunmal alanlarla, 1163
sabit kuvvet, 447448, 868, 868, 1169e
tanm, 447, 868
uzayda eri zerinde kuvvetin yapt, 1152,
11521155, 1158
integrali, 1155, 1169
aret kural, AP-29
lemler cebiri, vektrler ieren 856, 856858,
857
vme, 175
hz ve konum formu, 259260, 261e
normal bileenin, 966
teetsel ve normal bileenleri 945947, 946,
947, 949e
uzayda, hz ve, 916917
vme vektrleri, 910
z, 890
Jacobi, Carl, 1129
Jacobiyen determinant(lar), 1129, 11301131
dnmn, 11331134, 1134
Joule, 447
Joule, James Prescott, 447
Kalan Tahmin Teoremi, 813814, 815, 816, 817
Kalan, n. mertebeden 812, 813
Kalnlk deiimi, 412
Kan ekeri, konsantrasyonu, 150151, 150, 151
Kapal aralk, 3
Kapal blge, 970
Kapal tretme, 205, 205211, 206, 207, 208,
211e, 236e, 995e, 10011002, 1004e,
1060e
Kar ekli erisi, Helga Von Kochun, 771e
Kar, marjinal, 282283, 283
Kararl denge, 667671
Kararl-konum zm, 655
Kararl-konum deeri, 655
Kararsz denge, 667671
Karbon-14, 506507, 511e
Kardioid(ler), 720, 720, 725e, 744745e
uzunluu, 729, 729
Kare ereve, 60, 60
Kare matris, AP-24
Kare, kareye tamamlama, 555, 559e, AP-38
Karekk fonksiyonu, trevi, 149, 149
Karekk(ler), karekkten kurtulmak, 556,
559560e, 583
Kareye tamamlama, 529530, AP-30
Kark trev teoremi, 991992, AP-23AP-25
Karm problemleri, 655
Karlalatrma test(leri), 628, 629, 629,
777780
Kartezyen denklem(ler), ve kutupsal denklemler, 716, 716717, 718719e

dorunun kutupsal denklemleri, 733, 733,
741742e
Kartezyen dzlem, 9
Kartezyen integraller, 10951096, 1096
Kartezyen koordinat sistemi, 848, 848, 874
Kartezyen koordinat sistemi, 9
Kartezyen koordinatlar, 9, 9, 848, 1126e, 1139e
-da) katl integraller, 10981109, 1139e
Katar (tren), 33, 33, 546e
Kat cisim(ler), dik-kesitleri, 396,397, 405e
bklm, 406
hacim(leri) of, 396, 397, 398, 461462e,
11261127e
eylemsizlik momenti, 1123
sonsuz, hacmi, 626, 626
uzayda, ktle merkezi 11101111, 1111
Katlar, 159163
trevleri, 158
Katsay(lar), 30, 571, 578
Kaydrma formlleri, 41
Kaydrma, grafik, 4142, 4647e
Kayma dzeltmesi, 524, 524
Kepler denklemi, 963e
Kepler Metodu, paraboller iin, 697e
Keplerin birinci kanunu, 953956
Keplerin hipotezi, 63
Keplerin ikinci kanunu, 953, 953954
Keplerin nc kanunu, 3537, 956, 959e
Kesim noktalar, 12, 16e
Kesir(ler), integrasyonu, 573574
indirgenmesi, 556557
ayrlmas, 557, 559e
Kesirli tek kuvvet, grafii, 62, 6263
Keisim noktalar, gizli, 722723, 723
Kesme hatas, 815817
Keyfi sabit, 307
Ksmi trev(ler), 9651066, 10001001, 1001
birinci-mertebe, 994e
drdnc-mertebe, 992
fonksiyon olarak, 984986, 987988,
10631064e
kstl deikenlerle, 10491054,
10531054e, 10621063e, 1064e
ikinci-mertebe, 991992, 1060e, 994995e
ve sreklilik, 990, 990
yksek mertebeden, 992
Ksmi kesir(ler), 570579
Kinetik enerji, 1085, 10851086
i ve, 457458e
Kiri doru(lar), 75
Kiri, 50, 75
Kk(ler), 131, 133e, 143e
drdnc derece, AP-20
kompleks, 306e, AP-22
kuvvetler ve, AP-21AP-22
iin kuvvet serileri, 822824
Kk bulma, 131, 132, 305e, 306e
Kk testi, 784785
Kompleks elenik, Ek-16
-7
Kompleks say sistemi, Ek-14

Kompleks say(lar), Ek-12Ek-22
Koni(ler), 893894, 1097e
eliptik, 893, 893894
hacmi, 408e, Ek-31
yzey alana, 240e, 11951196
Konik bantlar, yzey alan ve, 442, 442
Konik kesit kural, 953
Konik kesit(ler), 685, 686, 740741e, 743e
d merkezliye gre snflamak, 697701
kutupsal koordinatlarda, 732736, 741e
kutupsal denklemleri, 734, 734, 735, 737e
ve kutupsal koordinatlar, 685745
Konik tank, doldurmak, 217, 217
Konkavlk testi, 268, 268
Konkavlk, 267, 267272
Kontur erileri, 968, 969
Konum vektr, 1064e
Konum, ivmeden, 260261, 262e
Korunmal alan(lar), kapal-dng zellii,
1163, 11631164, 1164
iin bileen testi, 1164
iin potansiyeller, 11641166
yapt i, 1163
yoldan bamszlk ve, 1161
ve Stokes Teoremi, 12081209, 1209
Koordinat artmlar, 10, 10
Koordinat erevesi, sa-el kuralna gre, 848,
848
Koordinat iftleri, 9
Koordinat dnm formlleri, 1123
Koordinat dzlem(ler)i, 848849, 849
etrafnda birinci moment, 1110
iinde trigonometrik fonksiyonlar, 52
Koordinat eksenleri, 9
dnm, 703, 707708e
etrafnda eylemsizlik momenti, 1111, 1111
Koordinat sistemleri, -boyutlu, 848851
Koordinatlar, 69e, 952953. Bkz. ayrca
Kartezyen koordinatlar; Silindirik koordinatlar; kutupsal Koordinatlar
Kosekant, 50
Kosins(ler), 50, 51t
hesaplama iin dndrme, 707, 707
kural, 54
ve sinsler, kuvvetlerinin arpm, 581583,
585586e
Kosins fonksiyonu, trevleri, 184185, 185
Kotanjant, 50
Kova, kaldrmak, 450, 450
Kramer Kural, 212e
Kritik nokta(ler), 248, 1033, 1035e, 1035e
mutlak ekstremum deer olmayan, 250, 250
tanm, 1029
Kutu, arpm, 877, 877878, 879e
Kutu, retimi, 278, 278, 286287e
Kutupsal denklem(ler), 715716, 718e
emberler iin, 732734, 732, 733, 737e
dorular iin, 732, 732, 737e
Kartezyen formda, 732, 732, 741e
-8
ndeks
Kutupsal denklem(ler), (Devam)

elipsler, paraoller ve hiperboller iin,
734736, 736, 737738e
Kartezyen denklemler, 716, 716717,
718719e
konikler iin, 734, 734, 736
Kutupsal eri(ler), 728729, 731e
Kutupsal grafik, -in kesiimleri, 722723
simetri ve, 719, 725e
Kutupsal integraller, 10951096, 1096
Kutupsal koordinatlar, 714, 714718, 718e,
10041005e, 11381139e, 1141e
-da alan ve uzunluk, 725730, 1095, 1097e
-da hareket, 951, 951, 963e
-da integraller 1092, 10921093, 1093
grafik izimi, 719724
konic kesitler ve, 685745, 732736, 741e
kullanarak integral hesab, 1096, 1096
yanltc, 722
Kuvvet(ler), 159163, AP-19
almlar, 555556
sins ve cosinsn kuvvetleri, arpmlar,
581583, 585586e
tan x ve sec xin 586e
integralleri, 583
trigonometrik, 560e
ve kkler, AP-21AP-22
iin binom serisi, 822824
Kuvvet(ler), sabit, yapt i, 447448, 868, 868,
1169e
akkan. bkz. Akkan kuvvet(leri)
deiken, yapt i, 448, 452453e
etkili, 855, 855
uzay arac zerinde, 870
Kuvvet fonksiyonlar, 29, 29, 30, 496
Kuvvet kural, 168, 369
genel formu, 492
integral formda, 368370
irrasyonel kuvvetlerle, 493
pozitif tam saylar iin, 160
rasyonel kuvvetler iin, 209211
Zincir Kural ve, 211
Kuvvet sabiti, 449
Kuvvet serileri, 794803, 796, 840841e
arpm, 803
kullanarak limitler, 829830
problem zmnde, 824827
uygulamalar, 822831
Kuvvet vektr, 859, 861862e
Kuvvet Zincir Kural, 194
Kuyu, derinlii, 227, 229230
Kk-o notasyonu, 514
Kmelerin kesiimi, 3
Kre(ler), 892
hacmi, 400, 400401, 1140e, AP-31
merkez ve yaraplar, 851, 851, 852853e
parametrelenmeleri, 1193, 1194
uzayda, uzaklk ve, 850851
yzey alan, 1196
Kresel koordinatlar, 1126e, 11391140e

-da hacim bulmak, 1122, 11221123
-de katl integraller, 11141128
denklemleri, 11191121, 1120, 1121
tanm, 1119
ve integrasyon, 1119, 11191122, 1120
Ktle(ler), doru boyunca, 424426, 425
dzlemsel blgelerde, 428, 428429
enerji korunumu, 230231
eylemsizlik momenti ve, 1109, 11091110
hesaplanmas, 1146, 11461147
merkezi, momentler ve, 424435, 464e
ve momentler, hesaplanmas, 11451147,
1146, 1146t
boyutta, 11091114
lHopital Kural, 292293, 295, 297, 298e,
320e, 752753
lHopital, Guillaume de, 292
Lagrange arpanlar, 10381049, 1062e
Lagrange, Joseph-Louis, 257
Laplace denklemi(leri), 995996e, 1005e
Lastik band, germek, 134, 452e
Leibniz forml, 828829
Leibniz kural, 243e, 393e, 1064e
Leibniz notasyonu, 222, 225, 418
Leibniz teoremi, 787
Leibniz, Gottfried Wilhelm, 150, 344, 356
Lemniscate, 722723, 722
Limaon(lar), 725e, 727728, 727
Limit(ler), 77, 531e, 532e, 550e
deiim oranlar ve, 7381
fonksiyon deerlerinin, 7780
fonksiyonlarn, 103, 103
iki deikenli, 976979
hesaplanmas, 79, 8489, 8990e, 977978
iin hesap makineleri ve bilgisayarlar,
8081, 81t
iki-tarafl, ispat, AP-7
integrasyonun, 10931095, 1095, 11001105,
1102, 1103
karlatrma testi, 628, 629, 629
kesin tanmlar, 9198, 92, 94, 145e
kuvvet serisi kullanan, 829830
olmad, iki-yol testi, 980, 980981
tek-tarafl, 102107
polinomlarn, 86, AP-7
rasyonel fonksiyonlarn, 113114e, AP-7
Riemann toplamlarnn, 343356
sadan, 102, 102, 104, 104
ispat, AP-6
sk karlalan, AP-7AP-9
(sin 0)/0 ieren, 105, 105107
soldan 102, 102, 104, 104
ispat, AP-7
sonlu, x sonsuza yaklarken, 107, 107108,
113e
sonlu toplamlarn, 339340
sigma notasyonu ve, 335343
sonsuz, 115118, 122e
integralin, 619, 619620
Limit(ler), (Devam)
sonsuzda, 107114, 108, 108
st, toplamlarn, 343
varl, 82
ve sreklilik, 73141, 142143e
vektr deerli fonksiyonlarn, 908
yksek boyutta, 976984
Limit blm kural, ispat, AP-5AP-6
Limit arpm kural, ispat, AP-4AP-5
Limit karlatrma testi, 778780
Limit kurallar, 8489, AP-4
Limit nfus, 670
Limit Teoremleri, ispatlar, AP-4AP-7
Lineer arpan(lar), farkl, 572573
Heaviside rtme yntemi iin, 576
tekrarl, 573, 579e
Lineer denklem(ler), 12
zm, 651652
Lineer fonksiyon, 91, 9192
ortalama deeri, 331, 331
Lineer yaklam(lar), 223, 231e, 232e, 234e,
822e
3-boyutlu uzayda, 10231024
bulunmas, 1058
iin hata forml, 1056
standart, 1019, 1020, 1025e
Lineerletirme(ler), 221225, 222, 223, 224,
231e, 240e, 494e, 501e
bulunmas, 10191020, 1025e, 1061e
fonksiyonlar ve, 234e, 10181019, 1019,
10231024
ve lineer yaklamlar, 223, 231e,
234e
Logaritma(lar), 10 tabannda, 499500
a tabannda, 497, 497, 498t
ieren trevler ve integraller, 498499
doal, 476485
grafik ve deerleri, 480481, 481
integralleri, 563
trevleri, 478479, 484e
zellikleri, 479480, 484e
Logaritmik fonksiyon(lar), 3132, 33
farkl tabanlarda, 513
Logaritmik tretme, 483484, 485e, 500e, 547e
Logistik byme, 670
Lorentz kstlamas, 144e
Maclaurin serileri, tanm, 806
bulunmas, 820
seri temsilleri, 806
Taylor serisi ve, 805810
Maksimum(lar), mutlak, 244
kapal snrl blgelerde, 1031
kstlanm, 10381041
yerel, 247
Maks-min testleri, 1033
Maliyet(ler), gnlk ortalama, 284, 284
marjinal. Bkz. Marjinal maliyet
minimize etmek, 284, 284
minimum, hassasl, 284285
ndeks
Marjinal gelir, 178, 182e, 241e, 282283, 283
Marjinal kar, 282283, 283
Marjinal maliyet, 177, 178, 182e, 276e,
282283, 283
Marjinal vergi oran, 178
Matematiksel indksiyon, AP-1AP-4
Matematiksel modeller, fonksiyonlar iin,
2838, 35
Maya, 64, 64
Mendel, Gregor Johann, 179
Mercek(ler), 207, 208
Merkez (i), ktle, yay, 1147, 1147
bulmak, 1189, 11891190, 1198, 1198
deiken younluklu plakann, 432433,
1084, 10841085
hesaplanmas, 1146, 11461147, 1149e
ince bir plakann, 429, 429433, 430,
10831085, 1084
momentler ve, 424435, 464e
sabit younluklu plakann, 431432, 432
sabit younluklu telin, 433, 433
tanm, 426
uzayda bir cismin, 11101111, 1111
Merkez(ler), 433, 462463e, 602e, 1089e, 1111,
1127e, 1138e, 1141e, 1191e
akkan kuvveti, ve, 458, 458
bulmak, 1118, 11181119
geometrik ekillerin, 1088, 10881089
yarm daire blgelerin, 443, 443444, 444
Merkez, emberin, 14
Mermi hareketi, 180e, 871e, 960961e
ideal, 923, 923
ykseklik, uu zaman ve erim, 922923,
927e
iin vektr ve parametrik denklemler,
920922, 921
ideal yrngeleri, 923924, 930e
modellemesi, 920927
rzgar iinde, 926928
Mermi, ykseklii, 329
hz fonksiyonu, 329
ideal, ateleme, 921922, 924926
Mertebe ve o-gsterimi, 514, 516e
Meyve sinekleri (Drosophila), ortalama byme
oran, 7576, 76, 157e
belirli bir gnde byme oran, 7677, 76
Minimum(lar), mutlak, 244
kapal snrl blgelerde, 1031
kstl, 10381041, 1041, 1047e
yerel, 247
Moment(ler), 11271128e, 1138e
birinci, 1086
koordinat eksenleri etrafnda, 1110
ikinci, 1086
kutupsal, 10861087, 1138e
orijin etrafnda sistemlerin, 425
ve ktle merkezleri, 424435, 464e
ve momentler, ince kabuklarn, 1189,
11891190, 1189t
boyutta, 11091114
Moment, asal, 963e
Moment(ler) eylemsizlik, 1085, 10851088,

1086, 10891090e, 1112e, 1140e, 1180e
jirasyon yarap ve, 10871088, 1090e,
1112e, 1127e, 1138e
koordinat eksenleri etrafnda, 1111, 1111
ktle ve, 1109, 11091110
Monoton fonksiyonlar, 262264, 263
Motor silindiri, yapm, 100
Mbius band, 1187, 1187
Mutlak deer(ler), 5, 6, 8e, 69e
Mutlak ekstremum, 244, 244, 245, 246
bulmak, 250, 1031, 10311032, 1034e, 1062e
kapal aralk zerinde, 249250, 251
u noktalarda, 249, 249
Mutlak maksimum, 244, 1031
Mutlak minimum, 244, 1031
Mutlak yaknsaklk testi, 789790
Napier eitsizlii, 551e
Napier, John, 479, 510e
Negatif tam saylar, iin kuvvet kural, 166168
Newton (NewtonRaphson) methodu, 299,
321e, 758e, 760e
baarszl, 303, 303, 304
fractal havuzlar ve, 303305, 304
iin prosedr, 299300, 300
uygulamalar, 300302, 301
yaknsakl, 302, 302
Newton, Sir Isaac, 150, 356
hareket kanun(lar), 669, 673, 952, 952
ikinci, 230
soutma kanunu, 507508, 668, 668
Newton serpentini, 534e
Nokta arpm()(lar), 862870
bulunmas, 863, 863864
zellikleri, 866
tanm, 863
l, 877, 877878, 879e
Nokta arpm kural, ispat, 912
Nokta izimi, 63
Nokta-eim denklemi, 11, 137
Nfus art, 670, 671672e
modellemesi, 674679
snrsz, 503504
Nfus seviyeleri, tahmini, iin eri, 64, 6465,
65
Nfus, snrlamak, 670
dnya, 675, 675t, 675, 676t
maksimum, 676
Ohm kanunlar, 654
Ok diyagram(lar), 20, 20, 10521053
Oku, yanar ok atmak, 924, 924926, 925, 929e
Ondalklar, tekrarl, 765, 770e
O-notasyonu, 514, 516e
Optimizasyon, 278285
Oran testi, 781784, 796, 799, 844e
Oranlar, trigonometrik, 50, 50
Orantllk, 35, 38e, 391392e
Ordinat, 9
Oresme Teoremi, 844e
-9
Orijin, koordinat sisteminin, 9

Orta nokta kural, 327, 327
Ortak arpan, sadeletirme, 8687, 87
yaratmak, 87
Ortalama deer(ler), integrallenebilir fonksiyonlarn, 1083
lineer fonksiyonlarn, 331, 331
negatif olmayan fonksiyonlarn, 331, 331
sin x in, 331332, 332
Ortalama Deer Teoremi, 257, 257258, 258,
260e, 262, 266, 319e, 437, 438, 812,
AP-26AP-27
belirli integraller iin, 356, 356357, 357,
361
sonular, 258259, 259
Taylor teoremi ve, 820e
Ortalama deiim hz, limiti, 90
ve kiri dorular, 75
Ortalama gnlk maliyet, 284, 284
Ortalama hz, 172
Ortalama hz(lar), 7374, 74t
Ortalama karenin karekk, 374
Ortogonal eriler, 502e
Ortogonal gradient teoremi, 1042
Ortogonal vektrler, 865, 869, 869870
Ortogonal yrnge(ler), 679, 679680, 680
Ortogonallik, 865
Otomobil, askya almak, 448
lekleme, yanstma, 43, 4344
dikey ve yatay, 47e
ngrnt, 1128
zdelik(ler), 5354, 240241e, 1208, AP-32
arcsins ve arccosins ieren, 521, 521
deiken dnm ve, 372
Euler, 818, 821e
ters fonksiyon, ters kofonksiyon, 527
ters hiperbolik fonksiyonlar iin, 539t, 539540
Pappus forml, 1091e, 1114e
Pappus teorem(i)(leri), 442444,443, 444, 447e
Papyon ekilleri, 204e
Parabol(ler), 14, 17e, 277e, 685688, 693694e
d merkezlii, 700
dorultman, 685, 687, 687, 687t, 736737,
736
ekseni, 15, 15
izimi iin Kepler methodu, 697e
grafii, 1516, 16
iin Archimed alan forml, 366e
iin deer ember, 939
iin kutupsal denklemler, 734736, 736,
737738e
kullanarak yaklam, 608613
oda, 685, 697e
odak uzakl, 686
parametrik eriler ve, 197, 197
teet doru, 136, 136, 158e
tepe noktas, 15, 15, 686, 686
yanstma zellikleri, 692693, 693, 696697e
-10
ndeks
Paraboloid(ler), 892893, 893, 1140e, 1141e

hiperbolik, 896, 896, 898e
Paralel dorular, 1213
Paralel Eksen Teoremi, 1091e, 11131114e
Paralelkenar(lar), 871e, 903e
alan, 874, 874, AP-31
dzlemi izdm, AP-28AP-29
toplama kural, 856, 856, 863, 863864
Paralelkenar kutu, hacmi, 877, 878
Parametre aral, 196
Parametrik eri(ler), 196, 196, 205e
eimleri, 197
uzunluk(lar), 418, 423e
Parametrik denklemler, 195197, 196, 203e
-den kartezyen denklemler, 202203e
dzlemde, 741e
konic kesitlerin, 712713e
ve sikloidler, 743e
Parametrize eriler, 440, 440
Parametrize yzey(ler), 975e, 11921201, 1224e
Paral dzgn eri(ler), 910, 910, 11621163
Paral dzgn, 1186
Paral-tanml fonksiyonlar, 24, 24, 25, 25,
2627e, 70e
Perihelyon, 738739e, 952, 952953
Periyod(lar), trigonometrik fonksiyonlarn, 53,
52
Periyodik fonksiyon, 52
Petrol pompalamak, 250252, 250
Petrol rafineri depolama tank, 655657, 656,
664
pH lei, 499, 501e
Pi, tahmini, 305e, 306e, 832e, 833e
Pi/2, hzl tahmini, 845e
Piramid, hacmi, 398
Pisa Kulesi, 241e
Pisagor teoremi, 53, 251, 850, AP-13,
AP-30
Pisagor lleri, 758759e
Plaka(lar), sabit-younluklu ktle merkezi,
431432, 432
deiken-younluklu ktle merkezi, 432433
dikey-dz akkan basnc, iin integral 457
ince-dz ktle merkezi, 429, 429430, 430
iin ktle ve birinci moment forml,
1084t
Planr, ald yol, 931932, 932
uuu, 915916
Pluto, yrngesi, 737, 737
Poiseuille, Jean, 230
Polihedral yzeyler, iin Stokes Teoremi, 1207,
12071208
Polonium-210, yar-mr, 506, 510e
Polinom(lar), 30, 30
kompleks kkler, AP-22
kubic, yatay teetleri, 256
limitleri, 86
Taylor, 807810, 808, 809, 810, 810e
trigonometrik, 204205e
trevleri, 162163
Potansiyel fonksiyon(lar), 1161, 11651166,

1168e
Potansiyeller, korunmal alanlar iin, 11641166
Prizmalar, AP-31
p-serileri, 774775
Pul yntemi, dnel cisimler, 403, 403404, 407e
Quadratik arpan(lar), paydada, ile integrasyon,
574575
Quadratik denklem(ler), grafikleri, 705
ve dndrmeler, 702707
Quadratik eriler, 702, 705t
Quadratik forml, AP-30
Quadratik yaklamlar, 234e, 811e, 822e,
10581059e
Quadratik yzey(ler), 891897, 902e
Raabe testi, 844e
Radon-222, 513e
Radyan l(ler), 4850, 48, AP-33
sfr olmayan, 49, 49
Radyanlar, 190e, 195
Radyoaktif bozulma, 505
Radyoaktif element, yar mr, 506
Radyoaktivite, 505507
Rasyonel fonksiyon(lar), 31, 31, 61, 61,
113114e, 116, 120, 127128
integralleri, ksmi kesirlerle, 570579
limitleri, 86
Rasyonel kuvvetler, 209211
Rasyonel saylar, 2, AP-13
Reel doru, 1
Reel saylar, 17
gelitirilmesi, AP-12AP-13
zellikleri, AP-9
teorisi, AP-9AP-12
Reel saylarn kuruluu, Ek-10Ek-11
Relativistik toplamlar, 904e
Richter lei, 499
Riemann, Bernhard, 340
Riemann toplam(lar), 340342, 396, 397, 410,
438, 1067, 1068, 1069, 1069, 1072, 1078,
1116, 1121
iin dikdrtgenler, 341, 342
limitleri, 343356
yaknsakl, 345
RL devre(leri), 654, 654655, 655
Rolle Teoremi, 255, 255257, 256, 262e, 819
Rot F, bulmak, 1202
kk ark yorumu, 12051206, 1206
Rotasyonel. Bkz. ayrca Dolam younluu
-in k-bileeni, 11711172
Sabit asal hz, 1206, 1206
Sabit derinlik forml, akkan kuvvetleri iin,
456, 456
Sabit fonksiyon(lar), 94, 95
Sabit koordinat denklemleri, 1115, 1115
Sabit kuvvet, (in) yapt i, 447448, 868, 868,
1169e
Sabit oran, 503
Sabit younluk, 427, 427428

Sabit younluklu ince kabuk, 1191e
Sabitle arpm Kural, 161, 161, 768
Sa-el kural, 873
Sandwich teoremi, 8789, 88, 90e, 110111,
110e, 983e, AP-6
sonsuz seriler iin, 751752
Sarka saat, Huygensin, 710, 710
Sarmak Erisi, Dioclesin, 212e
Saylar saymak, Ek-12
Saysal zm, 659
Saysal deerler, xe atanan, 578579
-den trev, 164165
Saysal integrasyon, 603619, 617e
Saysal yntem, 659
Sekizde bir blgeler, 848
Serbest dme 74, 175, 175
Seri arpm Teoremi, 803
Seriler, sonsuz. Bkz. Sonsuz seriler
Ses, 499, 500
Seviye erileri. Bkz. Eri(ler), seviye
Seviye yzey(leri), 969970
Scaklk, Alaskada, 55, 5556, 56, 58e, 203e
dnya yzeyi altnda, 971, 971
ortalama almak, 605606
Sfr (kk) fonksiyonlarn, 131, 132
Sfr paydalar, cebirsel yoketmeler, 8687
Sfr Uzunlukta Aralk Kural, 476
Sfr(lar), ile blme, AP-29
Snr deiimi, integral snrlarn deitirmek,
381, 381
Snr noktalar, 3, 967, 1031, 1032
uzay blgesinin, 970, 970
Snrl blge, 967
Snrsz blgeler, 967
Sra zellikleri, 2, AP-9
Svlar, pompalanmas, 450, 453454e
Sigma notasyonu, 335343
Sigma ekli, 671, 671
Sikloid(ler), 424e, 709712, 710
Silindir(ler), 889891
eliplik, 890, 891
hacmi, Ek-39
tahmini, 1025
hiperbolik, 890891, 891, 1039, 10391040,
1040, 1041, 1041
parabolik, 890, 890
parametrelemek, 11931194, 1194
tanmlar, 889
rete erileri, 889, 890
Silindirik bantlar, konik bantlar, yzey alan ve,
442, 442
Silindirik kabuklar, hacimleri, 409, 409416,
410, 1137e
Silindirik koordinatlar, 1115, 1116, 1126e,
11391140e
-da hareket, 951, 951, 964e
-da integrasyon, 11151119
snrlar, 1116, 11161117
-da katl integraller, 11141128
Silindirik kutu, tasarlamak, 278280, 279
ndeks
Silindirik tank, boaltmak, 214215, 214
Silkinme, 175, 186
Simetri(ler), 3334, 34, 1128e
kutupsal koordinatlarda, 719, 719
ve kutupsal grafikler, 719, 725e
Simetri ekseni, 15
Simpson kural, 608, 608613
Sins(ler), 50, 51t, 581583, 585586e
hesaplama iin dndrmeler, 707, 707
Sins erileri, genel, 58e, 55
Sins fonksiyonu, trev(leri), 183184
Sins kural, 58e
Sins-integral fonksiyonu, 616e, 632e
Sinzoid, 55
Skaler bileenler, 866867, 867, 868
Skaler arpm, 856
Skaler arpm. Bkz. Nokta arpm(lar)
Skaler fonksiyonlar, arpmlar, 919e
Skylab 4, 958e, 962e
Snell Kanunu, 282, 282283, 283
Son hz, 670
Sonlu aralklar, 3
Sonlu toplam(lar), cebir kurallar, 337, 338
limitleri, 339340
sigma notasyonu ve, 335343
tahmin etmek, 325335, 388e
Sonsuz aralklar, 3
Sonsuz dizi(ler), snrl azalmayan, 755756,
756
azalmayan dizi teoremi, 756
grafik temsilleri, 748, 748
raksak, 750
iin sandwich teoremi, 751752
iin srekli fonksiyon teoremi, 752
kuruluu, tekrarlamal, 755
limit(leri), 749, 749, 757758e, 759e
snrll, 756
tanm, 747748
tekrarlamal tanmlar, 755, 760e
st snr, 756, 759e
yaknsakl ve raksakl, 748749, 840e,
843e
Sonsuz limitler, integrasyonun, 619, 619620
Sonsuz seriler, 761769
alterne, 787, 793e
harmonik, 787, 788
yeniden dzenleme, 791792
ksmi toplamlar, 788, 788
p-serileri, 790
allmas, 802
harmonik, 772773
koullu yaknsaklk, 789
logaritmik p-serileri, 776
mutlak ve koullu yaknsaklk, 789790
sonsuz toplamlar ve, 746
yaknsakl veya raksakl, 770e,
775776e, 781e, 786e
yeniden dzenleme teoremi ve, 790, 794e
yeniden dzenlenmesi, 790791
Sonsuz yar-silindir, 1142
Sosyal difzyon, 580e, 672e
Standart denklem, 1314, 650651

Standart konum, 48, 49
Stirling formul, 640e
Stokes denklemi, yarkre iin, 12031204
Stokes Teoremi, 12011209, 1207, 1219
Srdrlebilir kapasite, 670, 676
Srat, 174, 910
ortalama ve anlk, 7375, 139
yer, vektrler ve, 857858, 858, 859
Srekli, bir noktada, 125
Srekli faiz oran, 505
Srekli fonksiyon teoremi, 752
Srekli fonksiyon(lar), 127128, 128, 143e,
345, 909
ara deer teoremi, 130131, 357
aralkta, 127
bileke fonksiyonlarn, 981
bilekeleri, Ek-7
blgede, 125, 125
-n ortalama deeri, 351, 351352
kapal ve snrl kmeler zerinde, 981
noktada, 125
Srekli genileme(ler), 129, 129130, 130,
133e, 983e, 1060e, 1063e
Sreklilik, 124134
bir noktada, 124, 124
ksmi trevler ve, 990, 990
limitler ve, 73141, 142143e
srekli fonksiyonlarn bilekelerinin, 128,
128129, 129, 981
tanm, limit cinsinden, 979
trevlenebilirlik sreklilii gerektirir, 994
ve trevlenebilirlik, 154155, 157158e
Sreklilik denklemi, hidrodinamiin, 1217,
12171218
Sreksizlik(ler), dy/dxte, 421, 421
kaldrlabilir, 126, 134e
noktas, 125
salnan, 126, 126
srama, 125, 125, 126, 126
sonsuz, 126, 126
tek nokta, 979980
T ve N, 938939
Taban noktas, 931
Tahliye borusu, 451, 451452, 452
Takoz, hacmi, 399, 399
Tamlk zellii, 2, Ek-9, Ek-10
Tamlk, bileen testi, 1167
Tamsaylar, 2, AP-12
iin kuvvet kural, 160, 166168
ilk n, toplam, 338
Tank, konik, -den petrol pompalamak, 450,
450451
boaltmak, 183e, 239e, 454e, 647, 647
doldurmak, 658e
silindirik, pompalamak, 463e
Tasarruf hesab, bileik faiz ve, 505
Taylor forml, 812, 843e
iki deiken iin, 10561059
Taylor polinomlar, 807810, 808, 809, 810,
810e
-11
Taylor serileri, 821e, 830, 841e, 843e

birletirmek, 817
bulmak, 807, 810811e, 815, 819e
seriler ve temsiller, 805806
sk kullanlan, 831t
tanm, 806
ve Maclaurin serileri, 805810
yaknsakl, 811819
Taylor Teoremi, 811813, 814
ispat, 818819
ve Ortalama Deer Teoremi, 820e
Teet(ler), 50, 51t, 202e, 204e, 211212e, 237
dikey, 140141e
erilere, 134135, 135, 137, 167, 167
ve gradientler, seviye erilerine, 10101011,
1011
ve trevler, 134139
paralel, 212e, 262e
parametrik erilere, 203e, 237e
yatay, kubik polinomlarn, 256
bulunmas, 163, 163, 169e
Teet doru(lar), 137, 188189e, 910
arccotanjant erisine, 527
eri(lere), 1014, 1061e, 1017, 1017, 1024e
elipse, 1011, 1011
parabole, 136, 136, 158e
Teet dzlem(ler), tanm, 1015, 1015
ve diferansiyeller, 10151027
ve normal dorular, 10151017, 1016, 1024e,
1063e
Teet eimler, 195
Teet vektrler, 910, 1159
Tekrarlamal formller, 755
Tel(ler), sabit-younluklu, ktle merkezi, 433,
433
ve ince ubuklar, 426428
Teleskop, yanstma, 693, 693
Teneke zehirlenmesi, 289e
Tepe noktas, paraboln, 15, 15
Tepe voltaj, 374
Terim-terime integrasyon 801802
Terim-terime tretme, 799800, 839e
Ters denklemler, 487, 498
Ters fonksiyon(lar), 467472, 538539, 539
bire-bir, 466467, 467
iin formller, 473474
integrasyonlar, 570
trevlerin, 474e, 524, 524, 525, 526, 526,
527530
Ters fonksiyonters kofonksiyon zdelikleri,
527
Ters trev(ler), 307314
formlleri, 308t, 309
kullanarak alan bulma, 363, 363, 364, 364
ve hareket, 311
Ters trev alma, 307
Ters trev lineerlik kurallar, 309310, 309t
Ters(ler), 517519, 521524
Testere dii erisi, 204e
Tkanm damarlar amak, 230
TNB erevesi, 943945, 945, 950e
Top, zplayan, 764, 764765
-12
ndeks
Toplam(lar), 39, 45e, 159163

alt, 326327, 326, 345
relativistik, 904e
sonlu. Bkz. Sonlu toplam(lar)
sonsuz, sonsuz seriler ve, 746
st, 326, 327, 345
st snrlar, 343
Toplam Kanunu, paralel kenar 856, 856, 863,
863864
Toplam kural, 162163, 168
Toplama formlleri, 53, 57e
Toplama, indisi, 336, 337
Toplanabilirlik Kurallar, integraller iin, 360,
1145
Toplanabilirlik zellii, 1072, 1072
Tork sistem, 425
Tork, 425, 876, 876877, 902e
Torricelli Kanunu, 647648
Torus, hacmi, 407408e, 443, 443
Totokron(lar), 711712, 712
Transandant fonksiyonlar, 3233, 33, 466552
Transandant saylar, 487
Trigonometri formlleri, AP-31AP-32
Trigonometrik deiken dnm(leri),
586592, 591e
Trigonometrik fonksiyon(lar), 31, 32, 4851,
5657e, AP-33
periyodiklik ve grafikleri, 5253
tanm kmesi kstlamalar ve, 517519
tersleri, 517534, 528t
trevleri, 183188
Trigonometrik grafikler, 55
Trigonometrik integraller, 581586
Trigonometrik zdelik(ler), 555556, 559e
Trigonometrik polinomlar, 204205e
Trokoid(ler), 712713e
Tretebilirlik, 993994
sreklilii gerektirir, 994
ve sreklilik, 154155, 157158e
Tretilebilir fonksiyon(lar), 148, 154155, 242e,
746, 993
grafikleri, 272273, 273, 275276e
rasyonel kuvvetlerin, 209211
tersleri, trevleri, 470472
Tretilebilir, 148, 152, 152153, 153
Tretme, 147243, 547e, 578
kapal, 205, 205211, 206, 207, 208, 211e,
236e, 995e, 10011002, 1004e, 1060e
logaritmik, 483484, 485e, 500e, 547e
mertebesi, seimi, 992
ksmi, BCS hesaplama, 987
kapal, 988
kurallar, 159168
terim-terime, 799800, 839e
Tretmeler, ve ispatlar, 7172e
Tretme kurallar, 911913
vektr fonksiyonlar iin, 912
Trev(ler), uygulamalar, 244324
ara deer zellii, 155, 155
cosins fonksiyonunun, 184185, 185
deiim oran olarak, 171183
Trev(ler), uygulamalar, (Devam)

doal logaritmann, 478479, 487e
dorultu. Bkz. Dorultu trev(ler)i
ekonomide, 177, 177178
hesaplama(lar), 169e
tanmdan, 148, 148150
hiperbolik fonksiyonlarn, 537538, 537t,
543e
iin Newton Nokta Kural, 947
iin semboller, 168
ikinci, 168
ikinci ve daha yksek mertebeden, 168
ksmi. Bkz Ksmi trev(ler)
noktada, 139, 153154
sabit fonksiyonun, 159, 159
sadan, 152
saysal deerlerden, 164165
sfr trev, trevi sfr fonksiyonlar, 258
sins fonksiyonunun, 183184
soldan-trev, 152
teetler ve, 134139
tek-tarafl, 152, 152153, 153, 157e
ters, deeri, 472, 472
ters fonksiyonlarn, 474e, 524, 524, 525, 526,
526, 527530
ters hiperbolik kosinsn, 540541
ters hiperbolik fonksiyonlarn, 540542, 540t
trevlenebilir fonksiyonlarn terslerinin,
470472
polinomun, 162163
nc mertebe, 168
stel fonksiyonlarn, 489491, 495497
ve fonksiyonlar, 147155, 155156e,
235236e, 261e, 273274
vektr fonksiyonlarn, ve hareket, 909,
909911
yksek mertebe, 168
yksek mertebelerin, 209
Trev blm kural, 165166
Trev arpm kural, 163165
Trev forml, uygulamalar, 525
Trev toplam kural, 161163
U.S. Posta pulu, fiyat, 63, 63t, 64
Uydu(lar), 950958
yrngeleri, 742743e, 957, 957958
Uzaklk Forml, dzlemdeki noktalar iin 13
Uzaklk, hesaplanmas, 13
extremumlar, elit zerinde, 1046, 10461047
iki nokta arasnda, 850, 850, 852e
katedilen, yer deitirme, 330
noktadan doruya, 883, 888e
noktadan dzleme, 886, 886887
ve dzlemde emberler, 13
ve uzayda kreler, 850851
Uzay arac, zerinde kuvvet, 870
Uzay blgeleri, iin noktalar, 970
Uzay, gemotrisi, vektrler ve, 848905
Uzunluk, yay, 48
astroid, 419, 419
cardioid, 729, 729
kutupsal erilerin, 728729, 731732e
parametrik erilerin, 418, 423e
sabit, vektr fonksiyonlarn of, 913, 913914
ve alan, kutupsal koordinatlarda, 726731
vektrlerin, 855
gen(ler), AP-30
alan, 876, 879e, 1224e
gen eitsizlii, 72e
l skaler arpm(lar), 877, 877878, 879e
l vektr arpmlar, 904e
retim, marjinal maliyet, 177, 177
s snr, AP-10
sler kural, 488489, 494e, AP-29
ssler, kurallar, 488489, 494e, AP-29
stel byme ve bozulma, 502511
stel deiim, 502503
stel deiim kural, 502503, 674675
stel fonksiyon(lar), 31, 32, 486495
ift ve tek ksmlar, 535
farkl tabanlarda, 513
Vektr(ler), ivme, 910
arasnda a, 863, 863865, 870871e, 1063e
asal birim normlar, 938, 938
bileenleri, 854855, 858
binormal, 949e
birim. Bkz. Birim vektr(ler)
birim binormal B, 943, 943
birim normal N, 940
birim teet, 934, 935e
birim teet T, 933935
byklk (uzunluk), 855
cebirsel ilemler, 856, 856858, 857
dzleme dik, 875, 875876
dzlemde, compleks saylar ve, AP-22
gradiyent, 1008
hz, 853, 853, 862e, 910
izdmler, 866, 866868
konum, bilgisayarla-retilmi uzay erileri ve,
906, 907
kuvvet, 859, 861862e
ortogonal (dik), 865
toplam olarak vektr, 869, 869870
ortogonal vektrlerin toplam olarak, 869,
869870
paralel, 873
skaler bileenleri, 866867, 867, 868
standart konumda, 854, 854
sonu, 856
tanm, 853
teet, 910
toplama, 856, 856
ve erilik, eriler iin, 940
ve uzayn geometrisi, 848905
vektrel arpm(lar), 873, 873874, 879e
iin Dalma Kural, AP-22AP-23
yer hz ve dorultu ve, 857858, 858
ynl doru paras olarak, 854, 854, 862e
ndeks
Vektr alan(lar), 11491152, 1150, 1152,
1158e
ak younluu, 1170, 11701171, 1171
-da integrasyon, 11431228
diverjans, 1170, 11701171, 1171
dolam younluu, 1171, 1171
Vektr fonksiyonlar (vektr-deerli), 906916
belirsiz integrallerin, 914915
integralleri, 914916, 917e
ters trevleri, 914, 919e
trev iin trev kurallar, 912
trevleri ve hareket, 909, 909911
snrlar, 908
ve uzayda hareket, snrlar, 906964
Vektr ilemleri, 877, 877
Vektr toplama, 856, 856
Vektrel arpm kural, ispat, 912913
Vektrel arpm(lar), 873878, 874
Vergi oran, marjinal, 178
Viking I, yrngesi, 958e
Volkanik lav pskrtme, 183e
Voltaj, ev elektrii, 374, 374
Weierstrassn hibir yerde trevlenemeyen
fonksiyonu, 158e
Wilson lot l forml, 290e, 994e, 1026e
x-ekseni, etrafnda dnel silindirik kabuklar,
413, 413, 415e
etrafnda dnme, 438
y-ekseni, etrafnda dnel silindirik kabuklar,
412, 412413, 414415e
etrafnda dnme, 419, 419
Yaknsaklk, tanm, 622
Fourier serilerinin, 838
kuvvet serileri ve, 795798
kuvvet serilerini yaknsaklk iin test etmek,
799
oran testini kullanarak test etmek, 796, 847e
testleri, 627629, 631e
Yaknsaklk teoremi, kuvvet serileri iin,
797798
Yaklam (lar), alanlara, 325, 325328, 326,
328t
alanlara sonlu, 339340
dorusal. Bkz. Lineer yaklam(lar)
parabol kullanarak, 608613
yamuk yaklam, 603606
Yaklam analizi, 63, 65, 6667e, 66t, 67t
Yaklam doru(lar), 6364, 63t, 64
Yaklam erisi, 63
Yaklam forml, 830

Yamuk, alan, 351, 351, AP-31
Yamuk kural, 603604, 604, 605,605
doruluk iin adm, 608, 608
iin hata tahmini, 606607
yaklamlar, 611612, 612t
Yamuk yaklam(lar), 603606
Yanstma zellikleri, parabollerin, 692693,
693, 696697e
Yanstmalar, ve leklemeler, 4344, 43
Yar ember blge, merkezi, 443, 443444, 444
Yar ember, iin snrlar, 103, 103
Yar kre, iin Stokes denklemi, 12031204
Yar-ak aralk, 3
Yarap, jirasyon, hesaplanmas, 11461147,
1149e
eylemsizlik momenti ve, 10871088, 1090e,
1112e, 1127e
tanm, 1087
Yarap, emberin, 14
Yarap, yaknsaklk, 798799
Yarm-a formlleri, 54
Yar-mr, radyoaktif bir maddenin, 506
Yatay asimptot(lar), 109, 109110
Yatay hareket, 174, 174
Yatay teet(ler), bulunmas, 163, 163
Yay(lar), sktrmak, 449, 449
germek, 449, 449450, 452e, 463e
iin Hooke Kanunu, 449
zerinde hareket, 186, 186
Yay, (n) ktle merkezi, 1147, 1147, 1225e
Yay sabiti, 449, 452e
Yay uzunluu, 48, 534e, 545e, 602e, 931933,
935e
grafikler iin, 420
Yer deitirme, 172, 172
ve kat edilen mesafe, 330
Yerel ekstremumlar, 247
Yerel eksremumlar, iin birinci trev testi, 264,
264266, 266, 271
iin ikinci trev testi, 270
Yerel maksimum, 247
Yerel minimum, 247
Younluk, sabit, ubuun, 427, 427428
tanm, 427
Yol, uzayda, 906, 909
Yoldan bamszlk, 1161, 11621163
Yn, vektr ve, 857859, 858
Ynl alan(lar), 644645, 644, 645, 649650e
Ynl alan, AP-10
Yrnge(ler), 698, 698
gezegen, 957, 957t, 958t
-13
Yrnge datas, 957, 957, 957t

Yrnge periyod(lar), 36t, 959e
Ykseklii, merminin, 329
Yzde hata, 10221023, 1025e
Yzey(ler), parametrik olarak tanmlanm,
1197
delik, iin Stokes Teoremi, 1208, 1208
dzgn, alan, 1195
iki-tarafl, 1187, 1187
parametrize, 975e, 11921201, 1224e
uzayda, ve canlandrma, 897
zerinde integral, 1186, 11861187, 1197
zerinde tanml fonksiyonlar, 9991001
ynlendirilebilir, 1187, 1187
ynl, 1187
Yzey alan(lar), 1182, 11821185, 1183,
11941196, 1195
bulmak, 445e, 11831185, 1184, 11951196
iin diferansiyel form, 441, 441442
iin forml, 446447e, 1183
iin Pappus teoremi, 444, 444
iin zel formller, 11911192, 1192
silindirik ve konik, 442, 442
tanm, 436, 436439, 437, 438
uygulamas, 438, 438439
ve yzey integralleri, 1182, 11821192
Yzey alan ve diferansiyel, 1186
Yzey integral(leri), 11851187, 1190e,
11961198
parametrik, 1197
yzey alan ve, 1182, 11821192
Zaman-mesafe kural, 956, 959e
Zincir Kural, 192193, 204e, 216, 222, 251,
368, 370, 945, 951, 9961005, 1003e
aa diyagram ve, 997998, 1000, 1002
drt-deiken formu, 1053
fonksiyonun kuvvetleri ile, 194195
i-d kural olarak, 193
iki-deikenli fonksiyonlar iin, 997, 1000,
1003e
ispat, 228229, 913
kullanm, 193194, 1063e
Nyi hesaplamak iin, 938
ters hiperbolik cosins ve, 541
-deikenli fonksiyonlar iin, 999, 1000,
1003e
stel fonksiyon ve, 490
ve kuvvet kural, 211
Zipper teoremi, 759e
KISA BR NTEGRAL TABLOSU

1.
3.
5.
u dy = uy -
y du
2.
cos u du = sin u + C
4.
sax + bdn dx =
sax + bdn + 1
+ C,
asn + 1d
n Z -1
6.
sax + bdn + 1 ax + b
b
7.
xsax + bdn dx =
c
d + C,
2
n
+
2
n
+
1
a
L
x
b
8.
xsax + bd-1 dx = a - 2 ln ax + b + C
a
L
9.
11.
xsax + bd-2 dx =
13. (a)
A 2ax + b B
b
1
c ln ax + b +
d + C
ax + b
a2
2 A 2ax + b B
dx = a
n + 2
au
+ C,
ln a
a Z 1,
a 7 0
sin u du = -cos u + C
1
sax + bd-1 dx = a ln ax + b + C
n Z -1, -2
10.
dx
x
1
= ln `
` + C
b
ax + b
L xsax + bd
12.
2ax + b
dx = 22ax + b + b
x
n+2
+ C,
dx
ax - b
2
=
tan-1
+ C
A b
L x2ax - b
2b
n Z -2
(b)
dx
L x2ax + b
2ax + b - 2b
dx
1
=
ln `
` + C
L x2ax + b
2b
2ax + b + 2b
2ax + b
2ax + b
a
dx
dx = +
+ C
x
2
2
x
L
L x2ax + b
dx
x
1
16.
= a tan-1 a + C
2
2
La + x
14.
a u du =
2ax + b
a
dx
+ C
bx
2b
L x 2ax + b
L x2ax + b
dx
x
x
1
17.
+
=
tan-1 a + C
2
2 2
2 2
2
3
2a sa + x d
2a
L sa + x d
15.
dx
= -
dx
x + a
dx
x
x + a
1
1
19.
=
ln ` x - a ` + C
=
+
ln ` x - a ` + C
2
2
2
2 2
2 2
2
3
2a
a
x
sa
x
d
2a
sa
x
d
4a
L
L
dx
x
20.
= sinh-1 a + C = ln A x + 2a 2 + x 2 B + C
L 2a 2 + x 2
x
a2
21.
2a 2 + x 2 dx = 2a 2 + x 2 +
ln A x + 2a 2 + x 2 B + C
2
2
L
x
a4
22.
x 2 2a 2 + x 2 dx = sa 2 + 2x 2 d2a 2 + x 2 ln A x + 2a 2 + x 2 B + C
8
8
L
18.
T-1
T-2
23.
24.
25.
26.
28.
2a 2 + x 2
a + 2a 2 + x 2
dx = 2a 2 + x 2 - a ln p
p +C
x
x
2a 2 + x 2
2a 2 + x 2
+ C
dx = ln A x + 2a 2 + x 2 B x
2
x
L
x2
dx = -
L 2a 2 + x 2
a + 2a 2 + x 2
1
= - a ln `
` + C
x
dx
L x2a + x
2
dx
x2a 2 + x 2
a2
ln A x + 2a 2 + x 2 B +
+ C
2
2
27.
x
= sin-1 a + C
L 2a 2 - x 2
29.
dx
L x 2a + x
2
= 2
2a 2 - x 2 dx =
2a 2 + x 2
+ C
a 2x
x
a 2 -1 x
2a 2 - x 2 +
sin a + C
2
2
a 4 -1 x
1
30.
x 2 2a 2 - x 2 dx =
sin a - x2a 2 - x 2 sa 2 - 2x 2 d + C
8
8
L
31.
2a 2 - x 2
a + 2a 2 - x 2
dx = 2a 2 - x 2 - a ln p
p + C 32.
x
x
x2
33.
dx =
a 2 -1 x
1
sin a - x2a 2 - x 2 + C
2
2
2a 2 - x 2
2a 2 - x 2
x
+ C
dx = -sin-1 a x
2
x
L
a + 2a 2 - x 2
dx
1
= - a ln `
` + C
34.
x
L x2a 2 - x 2
dx
x
= cosh-1 a + C
36.
2
2
L 2x - a
L 2a 2 - x 2
2a 2 - x 2
dx
+ C
= 35.
a 2x
L x 2 2a 2 - x 2
x
a2
37.
2x 2 - a 2 dx = 2x 2 - a 2 ln x + 2x 2 - a 2 + C
2
2
L
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
A 2x - a B dx =
dx
L A 2x - a
2
L
L
L
x A 2x 2 - a 2 B
2 n
x A 2x - a
2
2 n
s2 - nda
B dx =
x 2 2x 2 - a 2 dx =
n + 1
x A 2x 2 - a 2 B
2 n
= ln x + 2x 2 - a 2 + C
n-2
na 2
A 2x 2 - a 2 B dx,
n + 1L
n Z -1
2-n
A 2x 2 - a 2 B
n + 2
n+2
n - 3
dx
,
2
2
sn - 2da L A 2x - a 2 B n - 2
+ C,
n Z 2
n Z -2
x
a4
s2x 2 - a 2 d2x 2 - a 2 ln x + 2x 2 - a 2 + C
8
8
2x 2 - a 2
x
dx = 2x 2 - a 2 - a sec-1 a + C
x
2x 2 - a 2
2x 2 - a 2
dx = ln x + 2x 2 - a 2 + C
x
2
x
L
x2
L 2x - a
2
dx
L x2x 2 - a 2
dx =
a2
x
ln x + 2x 2 - a 2 + 2x 2 - a 2 + C
2
2
x
a
1
1
= a sec-1 a + C = a cos-1 x + C
46.
dx
L x 2 2x 2 - a 2
2x 2 - a 2
+ C
a 2x
47.
48.
49.
50.
51.
52.
dx
L 22ax - x
L
L
= sin-1 a
22ax - x 2 dx =
A 22ax - x B dx =
L A 22ax - x 2 B
L
x - a
a 2 -1 x - a
sin a a b + C
22ax - x 2 +
2
2
2 n
dx
x - a
a b + C
sx - ad A 22ax - x 2 B
n + 1
sx - ad A 22ax - x 2 B
x22ax - x 2 dx =
n-2
na 2
A 22ax - x 2 B dx
n + 1L
2-n
sn - 2da 2
n - 3
dx
sn - 2da 2 L A 22ax - x 2 B n - 2
sx + ads2x - 3ad22ax - x 2
a 3 -1 x - a
+
sin a a b + C
6
2
22ax - x 2
x - a
dx = 22ax - x 2 + a sin-1 a a b + C
x
53.
22ax - x 2
2a - x
x - a
dx = -2
- sin-1 a a b + C
x
2
A
x
L
54.
x dx
x - a
= a sin-1 a a b - 22ax - x 2 + C
L 22ax - x 2
56.
58.
60.
55.
1
sin ax dx = - a cos ax + C
sin2 ax dx =
sin 2ax
x
+ C
2
4a
sinn ax dx = -
(b)
(c)
63.
65.
67.
59.
1
cos ax dx = a sin ax + C
cos2 ax dx =
sin 2ax
x
+
+ C
2
4a
cosn - 1 ax sin ax
n - 1
+ n
na
sin ax sin bx dx =
cos ax cos bx dx =
sin ax cos ax dx = -
sinsa - bdx
sinsa + bdx
+ C,
2sa - bd
2sa + bd
sinsa - bdx
sinsa + bdx
+
+ C,
2sa - bd
2sa + bd
cos 2ax
+ C
4a
cos ax
1
dx = a ln sin ax + C
sin
ax
L
L
57.
sinn - 2 ax dx
cosn - 2 ax dx
L
cossa + bdx
cossa - bdx
62. (a)
sin ax cos bx dx = + C,
2sa + bd
2sa - bd
L
61.
cosn ax dx =
sinn - 1 ax cos ax
n - 1
+ n
na
dx
1 2a - x
= -a
+ C
A x
L x22ax - x 2
sin ax
1
cos ax dx = - a ln cos ax + C
a2 Z b2
a2 Z b2
a2 Z b2
64.
66.
L
L
sinn ax cos ax dx =
sinn + 1 ax
+ C,
sn + 1da
cosn ax sin ax dx = -
cosn + 1 ax
+ C,
sn + 1da
n Z -1
n Z -1
T-3
T-4
68.
69.
L
L
sinn ax cosm ax dx = sinn ax cosm ax dx =
sinn - 1 ax cosm + 1 ax
n - 1
+
sinn - 2 ax cosm ax dx,
m + nL
asm + nd
sinn + 1 ax cosm - 1 ax
m - 1
+
sinn ax cosm - 2 ax dx,
m + nL
asm + nd
70.
dx
b - c
ax
p
-2
=
tan-1 c
tan a b d + C,
2
2
4
2
b
+
c
sin
ax
b
+
c
A
L
a2b - c
71.
c + b sin ax + 2c 2 - b 2 cos ax
dx
-1
=
ln `
` + C,
2
2
b + c sin ax
L b + c sin ax
a2c - b
72.
dx
ax
p
1
= - a tan a b + C
4
2
1
+
sin
ax
L
74.
dx
b - c
ax
2
=
tan-1 c
tan d + C,
2
Ab + c
L b + c cos ax
a2b 2 - c 2
75.
c + b cos ax + 2c 2 - b 2 sin ax
dx
1
=
ln `
` + C,
b + c cos ax
L b + c cos ax
a2c 2 - b 2
76.
dx
ax
1
= a tan
+ C
2
L 1 + cos ax
78.
x sin ax dx =
x
1
sin ax - a cos ax + C
2
a
82.
1
tan ax dx = a ln sec ax + C
84.
1
tan2 ax dx = a tan ax - x + C
86.
88.
L
L
90.
92.
93.
94.
L
L
L
tann ax dx =
79.
x n - 1 cos ax dx
tann - 1 ax
tann - 2 ax dx,
asn - 1d
L
n Z 1
m
ax indirgenir)
m Z -n (cos
sreduces
cosm axd
b2 7 c2
b2 6 c2
dx
ax
p
1
= a tan a +
b + C
4
2
1
sin
ax
L
b2 7 c2
77.
xn
n
x n sin ax dx = - a cos ax + a
80.
73.
n
ax indirgenir)
n Z -m (sin
sreduces
sinn axd
b2 6 c2
dx
ax
1
= - a cot
+ C
2
L 1 - cos ax
L
x cos ax dx =
x
1
cos ax + a sin ax + C
2
a
xn
n
x n cos ax dx = a sin ax - a
83.
1
cot ax dx = a ln sin ax + C
85.
1
cot2 ax dx = - a cot ax - x + C
81.
cotn ax dx = -
x n - 1 sin ax dx
cotn - 1 ax
cotn - 2 ax dx,
asn - 1d
L
87.
1
sec ax dx = a ln sec ax + tan ax + C
89.
1
csc ax dx = - a ln csc ax + cot ax + C
1
sec2 ax dx = a tan ax + C
91.
1
csc2 ax dx = - a cot ax + C
secn ax dx =
secn - 2 ax tan ax
n - 2
+
secn - 2 ax dx,
n - 1L
asn - 1d
cscn ax dx = -
cscn - 2 ax cot ax
n - 2
+
cscn - 2 ax dx,
n - 1L
asn - 1d
secn ax tan ax dx =
secn ax
na + C,
n Z 0
n Z 1
n Z 1
95.
cscn ax cot ax dx = -
cscn ax
na + C,
n Z 0
n Z 1
96.
98.
99.
100.
101.
102.
104.
106.
108.
110.
L
L
L
L
L
L
L
L
111.
113.
115.
117.
L
L
1
sin-1 ax dx = x sin-1 ax + a 21 - a 2x 2 + C
tan-1 ax dx = x tan-1 ax -
97.
1
ln s1 + a 2x 2 d + C
2a
x n sin-1 ax dx =
xn+1
a
x n + 1 dx
sin-1 ax ,
n + 1
n + 1 L 21 - a 2x 2
x n cos-1 ax dx =
xn+1
a
x n + 1 dx
cos-1 ax +
,
n + 1
n + 1 L 21 - a 2x 2
x n tan-1 ax dx =
xn+1
a
x n + 1 dx
tan-1 ax ,
n + 1
n + 1 L 1 + a 2x 2
105.
x nb ax
n
x n - 1b ax dx,
a ln b
a ln b L
b 7 0, b Z 1 107.
e ax cos bx dx =
e ax
sa cos bx + b sin bxd + C
a2 + b2
x nsln axdm dx =
x n + 1sln axdm
m
x nsln axdm - 1 dx,
n + 1
n + 1L
x -1sln axdm dx =
n Z -1
103.
e ax
sax - 1d + C
a2
x nb ax dx =
n Z -1
n Z -1
1
e ax dx = a e ax + C
xe ax dx =
1
cos-1 ax dx = x cos-1 ax - a 21 - a 2x 2 + C
sln axdm + 1
+ C,
m + 1
m Z -1
109.
114.
sinh2 ax dx =
sinh 2ax
x
- + C
4a
2
sinhn ax dx =
sinhn - 1 ax cosh ax
n - 1
- n
na
coshn ax dx =
coshn - 1 ax sinh ax
n - 1
+ n
na
116.
sinhn - 2 ax dx,
coshn - 2 ax dx,
119.
x
1
x sinh ax dx = a cosh ax - 2 sinh ax + C
a
120.
121.
xn
n
x n sinh ax dx = a cosh ax - a
123.
1
tanh ax dx = a ln scosh axd + C
x n - 1 cosh ax dx
L
L
e ax sin bx dx =
x n - 1e ax dx
e ax
sa sin bx - b cos bxd + C
a + b2
2
ln ax dx = x ln ax - x + C
dx
= ln ln ax + C
x
ln
ax
L
L
L
1
cosh ax dx = a sinh ax + C
cosh2 ax dx =
sinh 2ax
x
+ + C
4a
2
n Z 0
118.
n
1
x ne ax dx = a x ne ax - a
b 7 0, b Z 1
n Z -1
112.
1
sinh ax dx = a cosh ax + C
1 b ax
b ax dx = a
+ C,
ln b
L
n Z 0
x
1
x cosh ax dx = a sinh ax - 2 cosh ax + C
a
122.
xn
n
x n cosh ax dx = a sinh ax - a
124.
1
coth ax dx = a ln sinh ax + C
x n - 1 sinh ax dx
T-5
T-6
125.
127.
L
L
1
tanh2 ax dx = x - a tanh ax + C
tanhn ax dx = -
tanhn - 1 ax
+
tanhn - 2 ax dx,
sn - 1da
L
n Z 1
cothn ax dx = -
cothn - 1 ax
+
cothn - 2 ax dx,
sn - 1da
L
n Z 1
126.
1
coth2 ax dx = x - a coth ax + C
ax
1
csch ax dx = a ln ` tanh ` + C
2
1
csch2 ax dx = - a coth ax + C
128.
129.
1
sech ax dx = a sin-1 stanh axd + C
130.
1
sech2 ax dx = a tanh ax + C
132.
131.
133.
134.
135.
137.
138.
L
L
L
L
L
sechn ax dx =
sechn - 2 ax tanh ax
n - 2
+
sechn - 2 ax dx,
n - 1L
sn - 1da
cschn ax dx = -
n Z 1
cschn - 2 ax coth ax
n - 2
cschn - 2 ax dx,
n - 1L
sn - 1da
sechn ax tanh ax dx = -
sechn ax
+ C,
na
n Z 0
136.
e ax sinh bx dx =
e ax e bx
e -bx
c
d + C,
2 a + b
a - b
a2 Z b2
e ax cosh bx dx =
e ax e bx
e -bx
c
+
d + C,
2 a + b
a - b
a2 Z b2
n Z 1
139.
L0
x n - 1e -x dx = snd = sn - 1d!,
p>2
141.
L0
cschn ax coth ax dx = -
p>2
n
sin x dx =
L0
n 7 0
1 # 3 # 5 sn - 1d # p
,
2#4#6n
2
cosn x dx = d # #
2 4 6 sn - 1d
,
3#5#7n
140.
L0
e -ax dx =
1 p
,
2A a
(n
bireven
ift tamsay
ise
if nis2an
integer 2
(n
birodd
tek integer
tamsay3
ise
if nis3an
cschn ax
+ C,
na
a 7 0
n Z 0
P(x, y)
1. Tanmlar ve Temel zdelikler

y
1
sin u = r =
csc u
Sine:
r
u
x
y
x
Tangent:
tan A - tan B
1 + tan A tan B
p
b = -cos A,
2
cos aA -
sec u = 1 + tan u,
2
csc u = 1 + cot u
2
sin A cos B =
1
1
2
2
1
1
sA + Bd cos sA - Bd
2
2
1
1
sin A - sin B = 2 cos sA + Bd sin sA - Bd
2
2
1
1
cos A + cos B = 2 cos sA + Bd cos sA - Bd
2
2
1
1
cos A - cos B = -2 sin sA + Bd sin sA - Bd
2
2
cos 2u = cos u - sin2 u

2
1 + cos 2u
1 - cos 2u
, sin2 u =
2
2
cos2 u =

y
y cos x
y sin x
p p
2
p
2
Derece
45
2
p
4
90
p
2
be
3p 2p
2
Tanm Kmesi: (, )

Deer Kmesi: [1, 1]
y sec x
1
3p p p
2
2
p
6
60
180 = p radyan
p
2
0 p p 3p
2
2
3p p p 0
2
2
p p 3p
2
2

2
2
Deer Kmesi: (, )
30
veya
or
p
2
be
r a p l e m
y tan x
ri m e m
u
s
r = 1 = u
x
2p
p
4
45
2
r ya
3p
2
Radyan
y
Bi
y sinx
Tanm Kmesi: (, )
Deer Kmesi: [1, 1]
Radyan l
p
b = sin A
2
p
p
b = cos A,
cos aA + b = -sin A
2
2
1
1
sin A sin B = cos sA - Bd - cos sA + Bd
2
2
1
1
cos A cos B = cos sA - Bd + cos sA + Bd
2
2
cos s -ud = cos u
sin u + cos u = 1,
2
tan sA - Bd =
sin aA +
2. zdelik
sin s -ud = -sin u,
tan A + tan B
,
1 - tan A tan B
sin aA -
x
1
cos u = r =
sec u
y
1
tan u = x =
cot u
Cosine:
tan sA + Bd =
s
u = r,
90
1
p
3
p
2
E iki genin derece ve radyan

cinsinden alar
y csc x
1
p p 0
2
y cot x
1
p
2
p 3p 2p
2

p p 0
2
p
2
p 3p 2p
2

Deer Kmesi: (, )
SERLER
Taylor Serileri
q
1
= 1 + x + x 2 + + x n + = a x n,
1 - x
n=0
x 6 1
1
= 1 - x + x 2 - + s -xdn + = a s -1dnx n,
1 + x
n=0
x 6 1
ex = 1 + x +
sin x = x cos x = 1 -
xn
x2
xn
+ +
+ = a
,
2!
n!
n = 0 n!
x 6 q
q
s -1dnx 2n + 1
x3
x5
x 2n + 1
+
- + s -1dn
,
+ = a
3!
5!
s2n + 1d!
n = 0 s2n + 1d!
q
s -1dnx 2n
x2
x4
x 2n
+
- + s -1dn
,
+ = a
2!
4!
s2nd!
s2nd!
n=0
ln s1 + xd = x -
x 6 q
x 6 q
q
s -1dn - 1x n
x2
x3
xn
+
- + s -1dn - 1 n + = a
,
n
2
3
n=1
-1 6 x 1
x3
x 2n + 1
1 + x
x5
x 2n + 1
= 2 tanh-1 x = 2 ax +
+
+ +
+ b = 2a
,
5
1 - x
3
2n + 1
n = 0 2n + 1
q
ln
tan-1 x = x -
q
s -1dnx 2n + 1
x3
x5
x 2n + 1
+
- + s -1dn
+ = a
,
5
3
2n + 1
2n + 1
n=0
x 6 1
x 1
Binom Seriler
s1 + xdm = 1 + mx +
msm - 1dx 2
msm - 1dsm - 2dx 3
msm - 1dsm - 2d sm - k + 1dx k
+
+ +
+
2!
3!
k!
q
m
= 1 + a a bx k,
k=1 k
x 6 1,
olduundan
m
k 3 iin a b = m,
1
msm - 1d
m
a b =
,
2!
2
msm - 1d sm - k + 1d
m
a b =
k!
k
for k 3.
LMTLER
Genel Kurallar
zel Formller
ve
and
lim sxd = L
x:c
lim gsxd = M
M,
lim Psxd = Pscd = an c n + an - 1 c n - 1 + + a0 .
then
x:c
x:c
dr.
ise aadakiler geerlidir.

Toplam Kural:
x:c
Fark Kural:
P(x) ve Q(x) iki polinom ve Q(c) 0 ise
x:c
Psxd
Pscd
=
.
Qscd
x:c Qsxd
arpm Kural:
lim
x:c
Sabitle arpm Kural:
x:c
sxd
L
lim
= ,
M
x:c gsxd
Blm Kural:
dir.
M Z 0
Sandvi Teoremi
(x) fonksiyonu x = cde srekli ise
cyi ieren bir ak aralkta g(x) (x) h(x), x = c hari olabilir, ise ve
lim gsxd = lim hsxd = L,
x:c
x:c
lim sxd = scd.
x:c
dir.
ise limxc (x) = Ldir.

Eitsizlikler
cyi ieren bir ak aralkta (x) f(x), x = c hari olabilir, ise
ve her iki limit mevcut ise
lim sxd lim gsxd.
x:c
x:c
dir.
lim
x:0
sin x
x = 1
lim
x:0
1 - cos x
= 0
x
LHpital Kural
a noktasn ieren bir I ak aralnda (a) = g(a) = 0 ise ve
hem ve hem g mevcut ise, ayrca I zerinde iken g(x) 0
ise sa taraftaki limitin var olmas kouluyla
Sreklilik
g fonksiyonu Lde srekli ise ve limxc (x) = L ise
lim
x:a
lim g(sxdd = gsLd.
x:c
dir.
and
ve
dir.
sxd
sxd
= lim
,
gsxd
x:a gsxd
NTEGRAL KURALLARI
Genel Formller
a
Sfr:
sxd dx = 0
La
a
ntegrasyon Sras:
sxd dx = -
Lb
b
Sabitle arpm Kural:
sxd dx
La
-sxd dx = -
La
La
ssxd ; gsxdd dx =
La
b
Toplanabilirlik:
La
sxd dx ;
sxd dx +
La
sk = -1d
sxd dx
Toplamlar ve Farklar:
(k herhangi
bir say)
sAny number
kd
ksxd dx = k sxd dx
La
La
Lb
La
gsxd dx
sxd dx =
La
sxd dx
Max-Min Eitsizlii: fonksiyonunun a, b] aral zerindeki maksimum ve minimum deerler max ve min ise
b
min # sb - ad
La
sxd dx max # sb - ad. dir.
sxd
gsxd on (x)
[a,b]g(x)implies
[a, b] zerinde
ise
Basknlk:
La
sxd dx
La
gsxd dxdir.
[a,
(x)
ise
sxdb] zerinde
0 on [a,
b] 0implies
La
sxd dx 0dr.

x
Ksm 1 fonksiyonu [a, b] zerinde srekli ise, Fsxd = 1a std dt fonksiyonu

[a, b] zerinde sreklidir, (a, b)de trevlenebilirdir ve trevi (x)dir;
x
F(x) =
d
std dt = sxd.
dx La
Ksm 2 fonksiyonu [a, b] aralnn her noktasnda srekli ve Fde nin

[a, b] aralndaki herhangi bir ters trevi ise
b
La
olur.
b
La
Ksmi ntegrasyon
gsbd
sgsxdd # gsxd dx =
Lgsad
sud du
La
La
sxdgsxd dx
P(x, y)
1. Tanmlar ve Temel zdelikler

y
1
sin u = r =
csc u
Sine:
r
u
x
y
x
Tangent:
tan A - tan B
1 + tan A tan B
p
b = -cos A,
2
cos aA -
sec u = 1 + tan u,
2
csc u = 1 + cot u
2
sin A cos B =
1
1
2
2
1
1
sA + Bd cos sA - Bd
2
2
1
1
sin A - sin B = 2 cos sA + Bd sin sA - Bd
2
2
1
1
cos A + cos B = 2 cos sA + Bd cos sA - Bd
2
2
1
1
cos A - cos B = -2 sin sA + Bd sin sA - Bd
2
2
cos 2u = cos u - sin2 u

2
1 + cos 2u
1 - cos 2u
, sin2 u =
2
2
cos2 u =

y
y cos x
y sin x
p p
2
p
2
Derece
45
2
p
4
90
p
2
be
3p 2p
2
Tanm Kmesi: (, )

Deer Kmesi: [1, 1]
y sec x
1
3p p p
2
2
p
6
60
180 = p radyan
p
2
0 p p 3p
2
2
3p p p 0
2
2
p p 3p
2
2

2
2
Deer Kmesi: (, )
30
veya
or
p
2
be
r a p l e m
y tan x
ri m e m
u
s
r = 1 = u
x
2p
p
4
45
2
r ya
3p
2
Radyan
y
Bi
y sinx
Tanm Kmesi: (, )
Deer Kmesi: [1, 1]
Radyan l
p
b = sin A
2
p
p
b = cos A,
cos aA + b = -sin A
2
2
1
1
sin A sin B = cos sA - Bd - cos sA + Bd
2
2
1
1
cos A cos B = cos sA - Bd + cos sA + Bd
2
2
cos s -ud = cos u
sin u + cos u = 1,
2
tan sA - Bd =
sin aA +
2. zdelik
sin s -ud = -sin u,
tan A + tan B
,
1 - tan A tan B
sin aA -
x
1
cos u = r =
sec u
y
1
tan u = x =
cot u
Cosine:
tan sA + Bd =
s
u = r,
90
1
p
3
p
2
E iki genin derece ve radyan

cinsinden alar
y csc x
1
p p 0
2
y cot x
1
p
2
p 3p 2p
2

p p 0
2
p
2
p 3p 2p
2

Deer Kmesi: (, )
SERLER
Taylor Serileri
q
1
= 1 + x + x 2 + + x n + = a x n,
1 - x
n=0
x 6 1
1
= 1 - x + x 2 - + s -xdn + = a s -1dnx n,
1 + x
n=0
x 6 1
ex = 1 + x +
sin x = x cos x = 1 -
xn
x2
xn
+ +
+ = a
,
2!
n!
n = 0 n!
x 6 q
q
s -1dnx 2n + 1
x3
x5
x 2n + 1
+
- + s -1dn
,
+ = a
3!
5!
s2n + 1d!
n = 0 s2n + 1d!
q
s -1dnx 2n
x2
x4
x 2n
+
- + s -1dn
,
+ = a
2!
4!
s2nd!
s2nd!
n=0
ln s1 + xd = x -
x 6 q
x 6 q
q
s -1dn - 1x n
x2
x3
xn
+
- + s -1dn - 1 n + = a
,
n
2
3
n=1
-1 6 x 1
x3
x 2n + 1
1 + x
x5
x 2n + 1
= 2 tanh-1 x = 2 ax +
+
+ +
+ b = 2a
,
5
1 - x
3
2n + 1
n = 0 2n + 1
q
ln
tan-1 x = x -
q
s -1dnx 2n + 1
x3
x5
x 2n + 1
+
- + s -1dn
+ = a
,
5
3
2n + 1
2n + 1
n=0
x 6 1
x 1
Binom Seriler
s1 + xdm = 1 + mx +
msm - 1dx 2
msm - 1dsm - 2dx 3
msm - 1dsm - 2d sm - k + 1dx k
+
+ +
+
2!
3!
k!
q
m
= 1 + a a bx k,
k=1 k
x 6 1,
olduundan
m
k 3 iin a b = m,
1
msm - 1d
m
a b =
,
2!
2
msm - 1d sm - k + 1d
m
a b =
k!
k
for k 3.
LMTLER
Genel Kurallar
zel Formller
ve
and
lim sxd = L
x:c
lim gsxd = M
M,
lim Psxd = Pscd = an c n + an - 1 c n - 1 + + a0 .
then
x:c
x:c
dr.
ise aadakiler geerlidir.

Toplam Kural:
x:c
Fark Kural:
P(x) ve Q(x) iki polinom ve Q(c) 0 ise
x:c
Psxd
Pscd
=
.
Qscd
x:c Qsxd
arpm Kural:
lim
x:c
Sabitle arpm Kural:
x:c
sxd
L
lim
= ,
M
x:c gsxd
Blm Kural:
dir.
M Z 0
Sandvi Teoremi
(x) fonksiyonu x = cde srekli ise
cyi ieren bir ak aralkta g(x) (x) h(x), x = c hari olabilir, ise ve
lim gsxd = lim hsxd = L,
x:c
x:c
lim sxd = scd.
x:c
dir.
ise limxc (x) = Ldir.

Eitsizlikler
cyi ieren bir ak aralkta (x) f(x), x = c hari olabilir, ise
ve her iki limit mevcut ise
lim sxd lim gsxd.
x:c
x:c
dir.
lim
x:0
sin x
x = 1
lim
x:0
1 - cos x
= 0
x
LHpital Kural
a noktasn ieren bir I ak aralnda (a) = g(a) = 0 ise ve
hem ve hem g mevcut ise, ayrca I zerinde iken g(x) 0
ise sa taraftaki limitin var olmas kouluyla
Sreklilik
g fonksiyonu Lde srekli ise ve limxc (x) = L ise
lim
x:a
lim g(sxdd = gsLd.
x:c
dir.
and
ve
dir.
sxd
sxd
= lim
,
gsxd
x:a gsxd
NTEGRAL KURALLARI
Genel Formller
a
Sfr:
sxd dx = 0
La
a
ntegrasyon Sras:
sxd dx = -
Lb
b
Sabitle arpm Kural:
sxd dx
La
-sxd dx = -
La
La
ssxd ; gsxdd dx =
La
b
Toplanabilirlik:
La
sxd dx ;
sxd dx +
La
sk = -1d
sxd dx
Toplamlar ve Farklar:
(k herhangi
bir say)
sAny number
kd
ksxd dx = k sxd dx
La
La
Lb
La
gsxd dx
sxd dx =
La
sxd dx
Max-Min Eitsizlii: fonksiyonunun a, b] aral zerindeki maksimum ve minimum deerler max ve min ise
b
min # sb - ad
La
sxd dx max # sb - ad. dir.
sxd
gsxd on (x)
[a,b]g(x)implies
[a, b] zerinde
ise
Basknlk:
La
sxd dx
La
gsxd dxdir.
[a,
(x)
ise
sxdb] zerinde
0 on [a,
b] 0implies
La
sxd dx 0dr.

x
Ksm 1 fonksiyonu [a, b] zerinde srekli ise, Fsxd = 1a std dt fonksiyonu

[a, b] zerinde sreklidir, (a, b)de trevlenebilirdir ve trevi (x)dir;
x
F(x) =
d
std dt = sxd.
dx La
Ksm 2 fonksiyonu [a, b] aralnn her noktasnda srekli ve Fde nin

[a, b] aralndaki herhangi bir ters trevi ise
b
La
olur.
b
La
Ksmi ntegrasyon
gsbd
sgsxdd # gsxd dx =
Lgsad
sud du
La
La
sxdgsxd dx

1thomas Calculus 11ed (TR) Single

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

1thomas Calculus 11ed (TR) Single

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

THOMAS

George B.Thomas, Jr.

eviren: Recep Korkmaz

11. Baskdan eviri 1. Bask - Austos 2009 - STANBUL

ISBN 978 - 605 - 377 - 068 - 8

Beta BASIM YAYIM DAITIM A..

Reel Saylar ve Reel Doru

Deiim Oranlar ve Limitler

Bir Fonksiyon Olarak Trev

Fonksiyonlarn Ekstremum Deerleri

Bir Deiim Oran Olarak Trev

Sonlu Toplamlarla Tahminde Bulunmak

Belirli ntegrallerin Uygulamalar

Dilimleyerek Hacim Bulmak ve Bir Eksen Etrafnda Dnme

TEKRAR SORULARI 461

Ters Fonksiyonlar ve Trevleri

Temel ntegrasyon Formlleri

Integrasyonun Dier Uygulamalar

Eim Alanlar ve Ayrlabilir Diferansiyel Denklemler 642

Konik Kesitler ve Kuadratik Denklemler 685

Konik Kesitler ve Kutupsal Koordinatlar

Konik Kesitler ve Kutupsal Koordinatler

Vectrler ve Uzayda Geometri

Boyutlu Koordinat Sistemleri

Vektr Fonksiyonlar 906

Vektr-Deerli Fonksiyonlar ve Uzayda Hareket

Vektr Alanlarnda ntegrasyon

Erisel ntegraller 1143

Ksa Bir ntegral Tablosu

GR Thomas Calculusun 11.basmnn hazrlanmasnda nceki basmlarn tarzn ve

Onbirinci Basmdaki Deiiklikler

EKL 6.11, sayfa 402

EKL 6.13, sayfa 403

Reel Saylar ve Reel Doru

Reel saylarn sralanma zellikleri Ek 4 te verilmitir. Aadaki kullanl kurallar

a ve bnin her ikisi de pozitif veya negatifse a 6 b Q

Doal saylar, yani 1, 2, 3, 4,

Rasyonel saylar esas olarak ondalk almlar ya

eklinde olan saylardr.

Reel Saylar ve Reel Doru

eklinde gsterilebilir. Btn tamsaylar kmesi

50, ;1, ;2, ;3, 6.

TABLO 1.1 Aralk eitleri

Aadaki eitsizlikleri zn ve zm kmelerini reel doruda gsterin.

zm kmesi s - q , 4d araldr (ekil 1.1a).

EKL 1.1 rnek 1 deki eitsizliklerin

ki taraf da 3 ile arpn.

Reel Saylar ve Reel Doru

zm kmesi s -3>7, q d araldr (ekil 1.1b).

ki taraf da (x 1) ile arpn

zm kmesi (1, 11@5] yar-ak araldr (ekil 1.1c).

forml ile tanmlanr.

Mutlak Deerleri Bulmak

EKL 1.2 Mutlak deerin zellikleri

Bir say ve onun ters iaretlisinin mutlak deerleri

Bir arpmn mutlak deeri mutlak deerlerin

Bir blmn mutlak deeri mutlak deerlerin

gen eitsizlii. ki saynn toplamnn mutlak

u a u u a u olduuna dikkat edin. rnein, u 3 u = 3dr oysa u 3 u = 3dr. a ve b nin

gen Eitsizliini Aklamak

EKL 1.3 uxu  a ifadesi xin a ile a

Aralklar ve Mutlak Deerler

Mutlak Deerli bir Denklemi zmek

EKL 1.3 uxu a ifadesi xin a ile a

zellik 5 ten, 2x 3 = 7 dir, u halde iki olaslk vardr:

4. 1 y 5 1 ise, y hakknda aada sylenenlerden hangileri