Predgovor izdavaa

Nije u nas obiaj da o osjetljivim temama nae nedavne prolosti objavljujemo

prevedene knjige stranih autora. Djelo Joze Tomasevicha etnici po mnogo emu
zasluuje da bude izuzetak.
Prije svega, Jozo Tomasevich nije u punom smislu te rijei strani autor, iako je njegova
knjiga napisana na engleskom jeziku i po prvi put objavljena 1975. godine u izdanju
uglednog
kalifornijskog
sveuilinog
izdavaa Stanford University Press.Jozo Tomasevich roden je 1908. godine na Peljecu, zavrio je Trgovaku akademiju u
Sarajevu, a studirao je i diplomirao ekonomske nauke u Baselu, gdje je 1932. godine stekao i
doktorat radom Die Staatsschulden Jugoslawiens (objavljeno u Zagrebu 1934). Radio je
zatim u asopisu Narodno blagostanje u Beogradu, pa u Ekonomistu u Zagrebu, objavio
je i dvije knjige u Zagrebu (Financijska politika Jugoslavije 1929-1934 i Novac i kredit) i
dobio je 1938. godine Rockefelerovu stipendiju za dvogodinju specijalizaciju iz podruja
ekonomsko-financijskih nauka u SAD. Rat ga je zatekao u SAD. Nastavio se baviti naunim
radom na podruju ekonomije i financija, radio je u odjelu UNRRA-e za Jugoslaviju, ukljuio
se u rad naunih i sveuilinih institucija u Kaliforniji, objavio nekoliko naunih radova,
primio je ameriko dravljanstvo i postao nastavnik na sveuilitu u San Franciscu. Bavei se
preteno amerikim privredno-financijskim temama, ipak je uspio rezimirati svoja
znanstvena saznanja o politiko-ekonomskom poloaju sela u jugoslavenskim zemljama
doII svjetskog rata u knjizi Peasants, Politics, and Economic Changes in Yugoslavia (740 str,
izdanje Stanford University Press 1955. godine). Tek ezdesetih godina, potkraj njegove
sveuiline karijere, zainteresirao se znanstveno temeljitije za ratna zbivanja u njegovoj
bivoj domovini i poeo rad na knjizi Rat i revolucija u Jugoslaviji 1941-1945.
Pristupio je tom poslu s etikom objektivnog znanstvenog radnika, koji strastveno trai
istinu; s akribijom i rutinom ve iskusnog istraivaa; s nepristranou distanciranog
Amerikanca, ali i s razumijevanjem ovjeka koji poznaje jezik, ljude, krajeve i prethistorije
glavnih zbivanja kojima se bavi njegova knjiga. Obilno je koristio prednosti to ih prua
znanstveni rad pod patronatom bogatog amerikog sveuilita kakvo je Stanford: mogunost
da se nabavi sva literatura, da se nabave mikrofilmovi relevantnih njemakih, talijanskih,
jugoslavensko-emigrantskih, amerikih, britanskih i drugih dokumenata, da se po potrebi
putuje i istrauje po svim arhivima od Washingtona do Beograda. Takoer je zahvaljujui
prijateljskoj suradnji s kolegama u Jugoslaviji lake prokrio put kroz obilje jugoslavenskih
dokumenata u Vojnohistorijskom institutu u Beogradu i u drugim arhivima, a bilo mu je i
omogueno da razgovara s nekima od vanih sudionika. Rezultat je petnaestogodinjeg
takvoga rada golema prikupljena grada, koja je autora navela da svoj prvobitni plan o jednoj
knjizi znatno proiri i da najprije objavi knjigu The Chetniks, a sada dovrava drugu knjigu
o ustaama i drugim kolaboracionistima, dok e trea knjiga biti posveena partizanima.

I prije pojave Tomasevicheve knjige u inozemstvu, posebno u SAD, bilo je pokuaja da

se povijesno obradi etniki pokret u ratnim godinama u Jugoslaviji. Preteno se, meutim,
radilo o pristranim apologijama etnikih emigranata u kojima se zagriljivim
antikomunizmom pokuala opravdati vlastita izdaja, ili pak o objektivnijim pokuajima koji
su obino bili necjeloviti ili su pak trpjeli od nepotpunog uvida u izvore. Stoga je razumljivo
da je u znanstvenim krugovima, posebno medu povjesniarima II svjetskog rata, knjiga Joze
Tomasevicha The Chetniks bila doekana s najlaskavijim superlativima:
Dogaaji u Jugoslaviji koji su uslijedili poslije raspada vienacionalne drave 1941.
godine. . . bili su toliko kompleksni, da jo nijedna zadovoljavajue potpuna i objektivna
povijest o tom razdoblju nije napisana. Pojava knjige The Chetniks. .. kao prvog dijela
najavljene trodjelne studije, prua nam obeanje da napokon takvu kompletnu i kompleksnu
povijest imamo na vidiku. . . Profesor Tomasevich zasluuje najvee pohvale za temeljit i
objektivan znanstveni pristup vrlo sloenoj tematici, za koju e ova knjiga jo dugo ostati
temeljnim prirunikom... (Stephen Clissold u English Historical Review, januar 1977).
(Knjiga Joze Tomasevicha) . .. daje nam o predmetu kojim se bavi takva razjanjenja,
koja bez sumnje u svim bitnim dijelovima moemo smatrati definitivnim. .. (Jean-Marie
d'Hoop uRevue historique, Paris, svezak CCLVI, 1).
Tomasevicheva analiza etnikog pokreta zasluuje epitet djela koje je za ovu temu
nezaobilazno. (O. N. Haberl u Sdost-Forschungen, svezak XXXLV, 1977).
To je knjiga s dubokim povjesniarskim uvidom, kakav se mogao i oekivati od autora
klasinog djela Seljaci, politika i ekonomske promjene u Jugoslaviji, koja je objavljena prije
20 godina... (D. Wilson u Historical Journal Vol. 19/1, mart 1976).
Profesor Tomasevich, istaknuti ameriki povjesniar dalmatinskog porijekla, napisao
je djelo velike znanstvene vrijednosti, koje ima daleko iri zamah nego li to sam naslov
sugerira.. . (F. B. Singleton u The Times, Higher Education Supplement, 22. 8. 1975).
Mogli bismo tako nanizati jo prilian broj slinih pohvala iz uglednih pera u uglednim
listovima i asopisima, ali moramo takoer rei da te pohvale nisu bile jednodune. U
Amerikanskom Srbobranu (Pittsburg, jula 1976) iziao je uljiv napad iz pera biveg
ljotievca Karapandia, u kojem je glavni argument protiv profesora Tomasevicha i njegove
knjige tvrdnja, da jedan Amerikanac hrvatskog porijekla ne bi smio tako samopouzdano
izricati svoje sudove o jednom srbijanskom politikom i vojnom pokretu i o historijskoj
epizodi koja je prvenstveno srpska.
Istovremeno, u Hrvatskoj reviji (Barcelona-Zrich decembra 1975) emigrant Bogdan
Radia dodue priznaje Tomasevichevoj knjizi dokumentarnu vrijednost u odnosu na etniki
pokret, ali mu ustro zamjera to prema ustakom pokretu i NDH ima jednako negativan, ili

ak jo negativniji odnos, nego li prema etnicima Drae Mihailovia. U

Canadian Journal of History (broj 1 od 1976) Alex N. Dragnich optuio je profesora
Tomasevicha da zanemaruje ili namjerno preuuje potene motive koji su pokretali etnike
u svim njihovim zapetljanim kolaboracijama.
Takvi napadi na knjigu ostali su ipak zanemarivo malobrojni, a argumentacija im je bila
providno politiki pristrana, sasvim izvan sfere objektivnih znanstveno-povjesniarskih
mjerila.
U brojnim knjigama o NOB koje su objavljene u naoj zemlji neke se usput, kao
perifernom temom, bave i etnikim pokretom. U njima ima vrijednih podataka, pa i
pojedinih ocjena, ali nema niti cjelovitog pregleda niti sintetikih sudova o etnitvu. Neto
slino se moe rei i za znanstvene radove u kojima se nai povjesniari, medu njima i neki
od vrlo istaknutih, bave pojedinim epizodama ili aspektima etnitva u Jugoslaviji za vrijeme
prolog rata: etnici u Srbiji 1941, poeci etnitva u Hrvatskoj 1941-42, etnici u vrijeme
bitaka na Neretvi i na Sutjesci, likvidacija etnikog vodstva u Crnoj Gori i dr. Mahom su to
ozbiljni nauni radovi koji temeljito istrauju i historiarski iscrpljuju dijelove jedne opsene
teme i pruaju neophodan materijal za budue sinteze, ali te povjesniarske sinteze o
etnitvu zasad jo nemamo. Stoga je razumljivo da je pojava Tomasevicheve knjige The
Chetniks i u strunim krugovima u Jugoslaviji bila odmah zapaena i sa zadovoljstvom
prihvaena. O tome je prvi opirnije pisao na povjesniar drugog svjetskog rata
Duan Biber u asopisu za suvremenu povijest broj 2-3 1976. godine. Analizirajui iscrpno
sve vrijednosti Tomasevicheve knjige, Biber nedvosmisleno zakljuuje kako tako cjelovito
djelo o toj temi jo nemamo, pa ono svakako zasluuje da bude prevedeno i prueno na uvid
i naem itaocu.
To su razlozi pored ocjene strunih recenzenata koji su potakli izdavaa da objavi prvo
jugoslavensko izdanje Tomasevicheve knjige The Chetniks u hrvatsko-srpskom prijevodu.
Izdava to ini s provjerenim osvjedoenjem, da naoj javnosti prua vrlo vrijedno djelo koje,
iako napisano u stranoj zemlji i od autora koji nije na dravljanin, ipak pokazuje veliko
razumijevanje naih prilika, paralelno s nunom historiarskom distancom i objektivnou.
Vrijednost te knjige nee bitno umanjiti ni neke rezerve to ih sam izdava osjea prema
dijelovima teksta, pa na to eli upozoriti i budueg itaoca.
Na primjer, raspravljajui o slabostima stare Jugoslavije i uzrocima njena sloma
profesor Tomasevich iscrpno sagledava nacionalni aspekt problema (nerijeeno nacionalno
pitanje), ali ini nam se da mjestimino zanemaruje socijalni. To se onda neminovno
produava i na procjene o uzrocima sukoba izmeu etnika i partizana za vrijeme rata.
Potpunijim sagledavanjem socijalno-klasne komponente tih sukoba autorova je analiza
mogla biti bogatija za jedan vaan sloj, u kojem se etnitvo pojavljuje ne samo kao protivnik
antifaistikih, borbeno-patriotskih, demokratsko-republikanskih i federalistikih koncepcija,
ve i kao predstavnik jednog socijalno i klasno neeljenog reima.

Moglo bi se raspravljati i o nainu kako autor tretira kompleks izdaje. Tomasevich je

kao nitko prije njega temeljito i detaljno prikazao i dokazao sve vidove etnike kolaboracije
s okupatorom, i to je jedna od velikih vrijednosti njegove knjige. Ali, za autora, ini se, ta je
kolaboracija bila samo politika pogreka, dok se mi, u ovoj zemlji, ne moemo osloboditi
munog dojma o runoj izdaji. Teko moemo samo kao politiku pogreku tretirati muka
ubistva partizanskih komandira i komesara na spavanju, udarce iza lea ve u prvoj i u svim
ostalim ofanzivama, poubijane ili okupatoru izruene partizanske ranjenike, denuncijacije
okupatorskim vlastima, uloge vodia i prethodnice okupatorskim jedinicama koje pale sela,
otkrivaju skrivene partizanske bolnice i pljakaju hranu koju je narod sakrio u zemunice. Iz
svoje vremenske i prostorne distance autor moda nije ni mogao imati senzibilitet za taj
najneasniji aspekt etnikog djelovanja.
Slino je s odnosom prema etnikom teroru. U svojoj vrlo opsenoj i iscrpnoj studiji o
etnitvu autor raspravlja o etnikom teroru na svega pet-est stranica. Ope konstatacije,
kojima se autor tu zadovoljava, svakako su tone, i neumjesno je i pomisliti da se bilo to
preuuje ili zatakava. Ali teror je bio jedan od vanih sastavnih dijelova etnikog
programa i gotovo uvijek najoitija manifestacija etnikog prisustva na nekom terenu.
Jugoslavenski italac stoga nije navikao da se u raspravi o etnicima teror spominje samo
periferno, jer teror i etnitvo u naem su iskustvu, u naoj svijesti, ostali nerazdruivo
povezani, gotovo kao sinonimi ili barem kao vrlo vrsta simbioza. Autorov hladniji odnos
moramo i ovaj put pripisati njegovoj amerikoj distanci, koja se oigledno ponegdje
pokazuje kao prednost, ali ponegdje i kao nedostatak.
*
Izdava je jugoslavensko izdanje ove knjige priredio prema engleskom originalu The
Chetniks, izdanje Stanford University Press 1975. Prilikom prevoenja na hrvatsko-srpski
autor knjige mnogo je pomogao prevodiocu i urednitvu u preciziranju terminologije, te u
provjeravanju citata i izvora. U sporazumu s autorom izdava je terminologiju mjestimino
prilagodio jugoslavenskim standardima. Na pet-est mjesta izdava je sam izostavio saete
prikaze povijesnih pozadina nekih zbivanja, koja su strancu vjerojatno neophodna, ali
jugoslavenskom itaocu dobro poznata, pa ga u ovako presaetom i simplificiranom obliku
mogu i smetati. Po istom je kriteriju izostavljen i rezime na kraju knjige, koji je svakako bio
namijenjen amerikom itaocu, a za jugoslavenskog koji proita cijelu knjigu nije od interesa.
Time je knjiga u odnosu na original skraena za ukupno 11 stranica.
Predgovor amerikom izdanju izostavljen je po autorovoj elji. Znanstveni aparat
(indexi, bibliografija) obraen je i u ovom izdanju jednako kao i amerikom, na izriiti
autorov zahtjev.
Izdava je sebi uzeo slobodu da na desetak mjesta u knjizi stavi ispod teksta svoje
vlastite biljeke, koje su uvijek oznaene zvjezdicom i potpisane s Izdava. Pokuali smo u

tim biljekama dopuniti autora u nekim pojedinostima koje su nam se inile vanima, a na
osnovi dokumenata ili podataka koji su postali poznati nakon to je ova knjiga ve bila
napisana (1974) ili ih autor iz bilo kojeg drugog razloga nije uzeo u obzir. Takoer smo
zamolili jednog od recenzenata ove knjige - pukovnika Vojmira Kljakovia - da napie svoj
predgovor ovoj knjizi, u kojem se znanstveno djelo Joze Tomasevicha smjeta u ire okvire
cjelokupne historiografije o etnicima.
Na kraju, izdava i ovim putem zahvaljuje autoru to mu je povjerio jugoslavensko
izdanje ovog djela, a recenzentima pukovniku Kljakoviu i prof, dru Marjanoviu zahvaljuje
na strunoj i drugarskoj suradnji, s uvjerenjem da smo svi zajedno naim jugoslavenskim
itaocima priredili zanimljivo i vrijedno izdanje.
IZDA VA
Dosadanja historiografija i knjiga Joze Tomasevicha o etnicima
Nijedan rat modernog doba nije bio toliko dinamian u razvoju ni raznovrstan u
sadraju kao to je drugi svjetski rat. Iz njegovih globalnih dimenzija teko je izdvojiti
relativno mali prostor kao to je Jugoslavija, na kome su dogaaji razmjerom bili opseniji i
pojavama sloeniji. Tu su injenicu uoili jo mnogi dok je rat bio u toku. Otada interesiranje
stranih historiara i drugih za Jugoslaviju tog vremena nije prestalo. Od prvih ratnih izdanja o
nama, koja su napisali L. Adamic, B. Newman, A. Russo, W. Bernstein i drugi, do danas
napisane su stotine knjiga na svim vodeim jezicima svijeta a i drugim, bilo da u cjelini
govore o Jugoslaviji ili u kontekstu irih tema.
Nai autori objavili su veliki broj djela o narodnooslobodilakom ratu. Ali, reklo bi se da
su strani raznovrsniji. Kod njih su zastupljena jugoslavenska meusaveznika politika
pitanja, unutranja politika, saveznike vojne misije, pruanje materijalne pomoi
narodnooslobodilakom ratu, okupacione sile i njihova djelatnost, pravni problemi rata i
okupacije u Jugoslaviji, kvislinzi i drugi suradnici okupatora, ratni zloini, vojna suradnja s
Narodnooslobodilakom vojskom i mnoga druga pitanja.
Interesiranje stranih autora za ono to se u ratu zbivalo u Jugoslaviji i poticaj da o
tome piu nije prestao ni nakon tri i po decenije od kraja drugog svjetskog rata, niti su iscrpli
teme o kojima treba pisati. Kao da se eli rei neto to jo nije kazano, neto drugaije
objasniti nego to je do sada tumaeno ili da se ue u novu nedirnutu problematiku, u jedno
od mnogobrojnih aspekata koji karakteriziraju jugoslavenski narodnooslobodilaki rat i
revoluciju.
O Jugoslaviji u ratu pisali su iz razliitih pobuda autori iz zemalja ratnih saveznika i
ratnih protivnika, kao i politika emigracija. Ve u njihovim prvim radovima odraavala se
nova jugoslavenska stvarnost koja je dovela do polarizacije opredjeljenja stranih autora

prema tokovima u Jugoslaviji u ratu. Branei drutveni sistem doratne Kraljevine Jugoslavije,
preivjele nacionalne, socijalne i druge odnose tog vremena, branile su se ranije steene
pozicije nekih zemalja na zapadu. Otuda su se njihovi sljedbenici stavili na stranu
jugoslavenske politike emigracije s kraljem na elu, a s njima i u obranu etnika i voe
etnikog pokreta Drae Mihailovia. Pisci zemalja koje su bile u ratu protiv saveznike
koalicije ne zaboravljalu iscrpljujui rat i poraz u Jugoslaviji. Svojim djelima oni uglavnom
ostaju odani ratnim suradnicima koje su tu nali, ohrabrivani pruenom podrkom tim
elementima od strane onih prvih. Tako se stvarno splet radova svih nivoa koji su pisani u
apriornoj viziji jedne jueranjice.
Ranijih godina, u klimi politike aktualnosti koja se vjetaki gradila, pisali su o njima i
branili etnike ljudi koji su za vrijeme rata dolazili u kontakt sa etnicima, kao to su D.
Martin, J.Rootham, A. Seitz, C. Lawrence i drugi. Oni su svjetskoj javnosti pruili svoja vienja
i svoja uvjerenja. Njima i njihovim gledanjima dali su podrku ili dijelili njihova miljenja neka
poznata
imena
kulturnog
i
politikog
ivota,
kao
to
su
John
Dos Passos, William Green, Robert Taft, Sumner Welles i drugi.
Trebalo je dosta vremena dok su jednostrane interpretacije postepeno zamjenjivali
nauni radovi iz ove problematike, koji su se poeli javljati u inostranstvu. Od prvih knjiga,
koje su pisane s naklonou prema naoj borbi ili prema drugoj strani, do naunih studija bio
je dug put. S vremenom su se na strani sve ee javljali autori s ozbiljnim djelima o
Jugoslaviji u ratu.
Za razliku od nekih drugih manjih zemalja, nismo ponudili nijedno znaajno
sveobuhvatno djelo o naem ratu i revoluciji na nekom od vodeih svjetskih jezika. Tako smo
strane istraivae koji ne poznaju hrvatsko-srpski jezik liili potrebne pomoi u traganju za
istinom. Njima su u najveem broju ostali nepristupani radovi naih historiara koji su pisali
posebno o etnikom problemu, kao to su J. Marjanovi, F. Saje, D. Stanisavljevi, R. Pajovi
i drugi, ne raunajui publiciste i autore manjih rasprava. Tu prazninu izdano su koristili
emigranti koji su na jezicima zemalja u kojima ive pisali i piu kako ele, pa su i ozbiljni
autori vie-manje bili upueni na takvu literaturu.
Podvojenost stranih autora iz zemalja ratnih saveznika u pristupu problematici
Jugoslavije u ratu kree se uglavnom oko pitanja partizana i etnika. Godinama su traeni
argumenti da se obrani i rehabilitira Draa Mihailovi, iz poznatih razloga. Ta nastojanja traju
do danas i prisutna su u novim publikacijama i povremenim izjavama. U argumentaciji za
njegovu obranu, neke politike linosti na zapadu govore o preko 500 amerikih avijatiara
koje su spasile Mihailovieve snage, a preuuju koliko su ih etnici predali Nijemcima.
Nitko medu njima ne spominje da je samo u prvoj polovici 1944.
godine Randolph Churchill, sin britanskog predsjednika vlade, sa slobodne teritorije
organizirao evakuaciju oko hiljadu spaenih saveznikih pilota, za koje su ponekad
partizanske jedinice vodile borbu da ih ne bi zarobio okupator ili kvislinzi. To se u ratu znalo,

a u miru se zaboravlja. Ameriki general Ira Eaker, komandant saveznike avijacije na

Sredozemlju, pisao je Titu jo 28. marta 1944:
Svi lanovi saveznikih zranih snaga na Sredozemlju duboko cijene i dive se mnogim
sluajevima kada je Vaa vojska pomagala u spaavanju naeg osoblja oborenog nad
Jugoslavijom. U njihovo ime elim da se zahvalim Vama i Vaim hrabrim partizanima za ovu
smjelu i plemenitu pomo uinjenu nama.
U tenji da se istine podrede interesu jedne strane, nema ograniavanja u
pronalaenju proizvoljnih tvrdnji. Kada se ve ne moe partizanima predbaciti da su bili u
slubi okupatora, onda se negiraju injenice da su to radili etnici i uvjerava u njihovu borbu
protiv okupatora. Na suprotan argument branioci ove fame kau da su tako ponekad
postupali samo pojedinci, neki nedisciplinirani voe, mimo i protiv opeg stava. Linost
Mihailovia se uvijek ograuje od toga, usprkos njegovim pregovorima s Nijemcima u
Divcima. Prelazi se preko njegove izjave u Lipovu, kada je kazao da sve dok Talijani ostaju
njihov (etniki - primj. V. K.) jedini pravi izvor pomoi i ope podrke, saveznici nee uope
moi utjecati da izmijenimo svoj stav prema njima. . . -kako je zabiljeio tadanji ef
britanske misije kod Mihailovia, pukovnik Bailey. Kada je prvi put ef britanske vojne misije
pri Vrhovnom tabu Narodnooslobodilake vojske, brigadir Maclean izjavio da Titov tab
raspolae nepobitnim dokazima o suradnji etnika s okupatorom, odgovarajui savezniki
organi ignorirali su tu istinu.
Bezbrojni i rjeiti pokazatelji o tome to su etnici bili i to su radili za rata u Jugoslaviji,
na geografskoj distanci od Jugoslavije do Amerike i pri jezinoj barijeri, nisu istinu mogli
izvesti do kraja. Ali, u posljednjih nekoliko godina pojava ozbiljnih djela na tu temu u
zemljama na zapadu, posebno u Americi, suzila je dotadanje mogunosti etnike
emigracije i njihovih prijatelja da uvjeravaju svijet u svoju priu. Gotovo istovremeno 1975.
godine objavljene su dvije znaajne knjige: Jozo Tomasevich The Chetniks i Matteo
Milazzo The Chetnik Movement and Yugoslav Resistance. Pojava ovih knjiga pokazuje trajno
interesiranje stranih pisaca i italaca cijelog svijeta da saznaju to se uistinu dogaalo u
Jugoslaviji za vrijeme rata.
Dok je Milazzova knjiga skromnijih pretenzija, Tomasevicheva knjiga najdublje zahvaa
ovo pitanje od svih koji su do sada o tome pisali na bilo kojem jeziku i predstavlja prvi dio
njegove trilogije Rat i revolucija u Jugoslaviji 1941 -1945. Ono to je napisao plod je
njegovih dugogodinjih istraivanja po svim dostupnim arhivama u Evropi i Americi.
Impresivan je njegov nauni aparat i koritena bibliografija koji pokazuju koliko je autor
duboko pronikao u ovu problematiku. Najavljujui njen izlazak iz tampe, ameriki izdava
kae da ona predstavlja konanu historiju jedne od najdramatinijih epizoda drugog
svjetskog rata, uspon i pad - kako ga naziva -jugoslavenskog pokreta otpora poznatog pod
imenom etnici koji je vodio general Draa Mihailovi. Zaista, teko da bi neki strani autor
mogao dati neto vie. Tomasevich nije izostavio nijednu bitnu komponentu etnikog

fenomena. Stoga e pisci koji se budu vraali ovom pitanju i dalje imati otvorene mogunosti
za interpretacije i dopune, moi e razraivati postojei sadraj, ali nee pronalaziti nove
osnovne inioce ireg znaaja.
Reagiranje javnosti na Tomasevichevu knjigu, do ega je ubrzo dolo u Americi, Velikoj
Britaniji, Kanadi, Njemakoj, Francuskoj i drugim zemljama i kod jugoslavenske emigracije,
pokazuje koliko su njen sadraj i dokumentiranost uzdrmali stara uvjeravanja i legende. U
kratko vrijeme o knjizi je napisano preko etrdeset prikaza i osvrta u raznim asopisima i
novinama. Svi se slau da je Tomasevicheva knjiga do sada najtemeljitija studija o etnicima.
Tek to je izala iz tampe dovela je do preispitivanja miljenja amerikog javnog mnijenja o
tim problemima. Njen sadraj izazvao je revidiranja izvjesnih poluslubenih dranja nekih
krugova u Americi o etnicima i Drai Mihailoviu.
Nemona bez argumenata, razgoliena dokazima i injenicama koje rue jedan mit a s
njim i sliku godinama proturanog nestvarnog svijeta, etnika emigracija i njoj bliski krugovi
ine nov napor da neutraliziraju ovaj efekt. Nakon Tomasevicheve knjige, stari prijatelj
etnika David Martin, autor Ally Betrayed, pod urednitvom Milorada Drachkovitcha, objavio
je knjigu Patriot or Traitor.The Case of General Mihailovich, u pokuaju da spasi to moe
od nekadanje reputacije Drae Mihailovia i njegovih pozicija, toliko dugo i brino graenih
u poslijeratnom svijetu na zapadu. S druge strane, uz Drachkovitchevu pomo, Milije LaiVasojevi knjigom Enemies On All Sides: The hall of Yugoslavia ini neuspjeli pokuaj da se
zasjeni oruana borba naroda Jugoslavije. Ta uoljiva veza ovih linosti i njihovih politikih
pogleda pokazuje svrhu objavljivanja ovih radova. Ali, Tomasevich je dao odvie zrelu i
iscrpnu studiju da bi se njen sadraj mogao opovrgnuti ovakvim pokuajima. S. M. Horak je
bio u pravu kad je napisao: Niti period a niti predmet knjige strunjaku nisu nepoznati, jer
ima ve dosta knjiga koje se time bave, ali nijedna od njih ak se i ne pribliava analitikoj
savjesnosti ove studije, koja nadmauje sve dosadanje.
Tomasevich je knjigu etnici napisao u prvom redu za amerikog itaoca, kao i za
druge na zapadu, godinama optereivane kontraverznim informacijama o ovom pitanju.
Otuda autor zadire i u neka druga srodna pitanja koja su posredno s tim u vezi. To je razlog
zato je pokrenuo neke teme i neke proirio mimo potreba naeg itaoca. Autor je savjesno
koristio obilje arhivske grade i veoma brojnu literaturu na vie jezika. Ali kako se u vrijeme
rata nalazio u Sjedinjenim Amerikim Dravama, ta se udaljenost od poprita zbivanja o
kojima pie morala odraziti u izvjesnoj mjeri na njegova saznanja, sud i prezentiranje
dogaaja u zemlji. Zato autor neke stvari objanjava uproenije dok ponekad njihova
delikatnost i sloenost zahtijevaju vie finese pa ne treba oekivati da e svaki navod i
objanjenje dati pravi odgovor i biti u skladu s vienjem svjedoka dogaaja i ljudi koje je
zahvatila struja rata kakav se vodio u Jugoslaviji. Jugoslavenski italac, upravo zbog bliskosti
prolosti trai da se jo neki faktori navedu, a izneseni naglase. Prirodno je to nai ljudi,
stariji i mlai, koji su doivjeli ili naslijedili duboku impresiju jednog tekog vremena, oekuju
u sadraju ona psiholoka doimanja koja su rijetka pojava u ratovima druge vrste.

Dati historijsku panoramu etnitva i njegovog rukovodstva s Draom Mihailoviem na

elu nije ni za koga lak zadatak. Tomasevich je realistiki priao ovome i nije u Mihailoviu
vidio heroja klasinih grkih tragedija, niti je traio uporeenja kod Euripida i Eshila, kao
to su neki napredni ali slabo verzirani pisci vidjeli. Dao je potpun portret njegovog dometa,
koji je razoarao jo za rata njegove prijatelje i njegove saveznike s obje strane barikade.
Ocjena Mihailovievih slabih vojnih sposobnosti koju je dao njemaki komandant Balkana,
general Lhr, nakon bitke na Neretvi, trajna je Mihailovieva karakteristika: Dosadanje
borbe pokazuju da je Mihailovi kao vojni komandant zatajio. Mihailovi snosi osnovnu
krivicu za dosadanje neuspjehe.... (iz Predgovora Vojmira Kljakovia). To je varijanta
ocjene generala Badera, tadanjeg njemakog komandanta Srbije, da Mihailovieve snage u
odluujuem asu nisu poloile ispit zrelosti. Mihailovi ni u jednoj znaajnoj prilici nije
pokazao potrebni uzrast niti opravdao svoj poloaj. Njegova vojna i politika nedoraslost
potvrivala se kroz cijelo vrijeme rata. Stara Schlieffenova postavka i ovdje se potvruje da
pobjedu jednog grade oba protivnika, svaki na svoj nain. Konani poraz etnika s jedne
strane je potvrda njegove vojne i politike inferiornosti a s druge strane vitalne dinaminosti
i superiornosti narodnooslobodilakog pokreta i njegovog rukovodstva. Bio je tuen u svakoj
rjeavajuoj bitki - na Neretvi 1943., u Srbiji 1944., u Bosni 1945. godine.
Mihailovieva organizacija niti je stvorena s pretpostavkom da se bori protiv
okupatora, niti je mogla opstati bez oslona na okupacione sile. Rastua snaga
narodnooslobodilakog pokreta, koju etnici nisu mogli slijediti ni dostii, sve vie je etnike
inila zavisnim od okupatora. Pod njihovim okriljem imali su izglede da se odre, s nadom da
e u otvorenoj i bespotednoj borbi Narodnooslobodilaka vojska napokon klonuti, a oni
sauvati snagu za konani obraun. S vremenom kada su etnici bili na izmaku snaga, s
izgubljenom nadom da e pobijediti, Draa Mihailovi nudio je tjenju suradnju svima i
svakome tko je bio spreman da je prihvati, od ve postojee suradnje s okupatorom i
kvislinzima do ideolokih protivnika i nesklonih mu vjerskih zajednica. To je trebalo da
pojaa borbu protiv narodnooslobodilakog pokreta, s parolom da im je zajedniki cilj
unitenje komunista.
Oslon etnika na snage koje su se borile na strani Osovine bio je vrlo dobro poznat
saveznicima. Ali, politiki razlozi tolerirali su takvo stanje: Britanci su u njima vidjeli jedinog
politikog saveznika u upornoj tenji da poslijeratnoj Jugoslaviji vrate dinastiju, a preko nje i
svoj raniji utjecaj. Svaki drugi pokret koji nije bio te orijentacije ignoriran je. Rukovodstvo
narodnooslobodilakog pokreta dobro je osjetilo tu politiku. Na etnike su raunale i vodee
okupacione sile, s njima su suraivale i snabdijevale ih. General Zanussi iz taba talijanske
okupacione 2. armije u svojim sjeanjima navodi ta su sve etnici dobili od njih. Razlozi su
bili jasni: Zato bismo mi morali oklijevati - pie Zanussi - da se koristimo etnicima i time
utedimo talijansku krv u obrani od ustanika? Pa i onda kada su nastali lokalni krizni, ali
prolazni trenuci u takvim odnosima, okupator je bio obziran prema etnicima. Na Sutjesci,
kada je njemaki general naredio da se svaki zarobljeni partizan odmah strijelja, dao je uput

i za postupak prema etnicima na tom podruju: etnike, suprotno od komunista i drugih

hapenika tretirati kao ratne zarobljenike i odvojeno smjestiti. Tomasevich je objasnio ove
privremene i rijetke pojave u odnosima okupatora prema etnicima i istakao onu drugu
trajnu i sveobuhvatnu stranu, o sistemu suradnje na kome su poivali principi okupacione
politike, razradenije i perfidnije od obinog klasinog cilja osvajaa - divide et impera.
Jedno pitanje, toliko prisutno u stranoj literaturi, mahom proizvoljno pokretano i
tumaeno s odreenom tendencijom, pokree i Tomasevich. Rije je o kontaktu,
uspostavljenom za vrijeme bitke na Neretvi izmeu predstavnika Narodnooslobodilake
vojske i njemakih komandi. Autor nije slijedio druge pisce koji su stvarali svoje verzije o toj
epizodi iako ne raspolau iscrpnijom i pouzdanom graom. Zato on samo registrira to se
zbilo po njegovu miljenju i logino ukazuje da se o tome ne moe nita rei sa sigurnou
sve dok Jugoslaveni ne daju svoje tumaenje. Nedavno smo uli s visokog mjesta to je u
stvari bilo, pa je to sada prvi put u ovoj knjizi u nas objanjeno.
Ako bismo traili to je u knjizi trebalo jo rei, to bi bilo pitanje politike Sovjetskog
Saveza prema etnicima do 1944. godine. Jugoslavenski e italac uoiti da je o tome
relativno malo reeno. Vjerojatno nedostatak odgovarajuih radova i, svakako, zatvorenost
sovjetskih arhivskih fondova bili su razlog da ova komponenta etnikog problema ne dobije
odgovarajui prostor u knjizi. Ono to je poznato ukazuje da je ovo pitanje naroito
zanimljivo, kako u unutranjim okvirima Jugoslavije, tako i na meusaveznikom planu; reklo
bi se u obratnoj relaciji nego to je bila britanska politika u istom problemu. Ne tako
otvorena kao britanska, ali zato vie sloena, sovjetska politika prema etnicima velikim
dijelom ilustrira njenu politiku prema Jugoslaviji uope i nije nita manje zanimljiva, jer se
odnosi na iste inioce prema kojima se na svoj nain postavljala kao i druge vodee
saveznike zemlje - prema jugoslavenskoj vladi u izbjeglitvu, etnicima i
narodnooslobodilakom pokretu. Taj trio jo vie je komplicirao sovjetsku politiku jer ju je
Sovjetski Savez vodio formalno na dva kolosijeka: s jugoslavenskom vladom odravala je
odnose sovjetska vlada, a s rukovodstvom narodnooslobodilakog pokreta Kominterna, dok
je postojala. Meuveza sovjetske vlade i Kominterne po jugoslavenskim pitanjima sama po
sebi je svojevrstan fenomen.
Gotovo da nema djela objavljenog u inostranstvu koje narodnooslobodilaku borbu u
Jugoslaviji ne kvalificira kao pokret otpora. To isto ini i Tomasevich, mada postoje sutinske
razlike izmeu tog pojma i pojma narodnooslobodilaki rat. Dok pokret otpora bilo kojeg
stupnja i razmjera ima zadatak da nanese tetu okupatoru, narodnooslobodilaka borba ima
za cilj da kroz rat za osloboenje zemlje razvije oruane snage i novu vlast, da nakon
pobjede nad okupatorom ne dozvoli obnovu starog reima, nego da izgradi novi napredniji
poredak. U izvjesnoj mjeri ovakva definicija moe tota objasniti u ve poznatim pojavama.
Knjiga Joze Tomasevicha e u naem prijevodu sigurno izazvati panju strune i ire
javnosti. Moda se itaoci nee sloiti sa svakim autorovim objanjenjem i o pojedinostima

moi e se diskutirati, ali mu se nee osporiti vrijednost cjeline. Ovo djelo je veliki doprinos
produbljavanju naeg saznanja o etnicima Drae Mihailovia i njihovoj historiji kakvu
napisanu nismo imali. Njegova je vrijednost trajna i takva e biti ak i kada se budu pisali
novi radovi o istom pitanju.
Osim memoarskih radova, u nas nije bilo primjera da se sa stranog jezika prevodi bilo
koja knjiga ovakve ili druge tematike iz naeg rata. Ovo je presedan na koji se izdava
odluio i dao dobar primjer kako se iz bogatog opusa stranih pisaca dobrim izborom mogu
ponuditi naim itaocima vrijedna djela koja osvjetljavaju jo nedovoljno istraene pojave iz
naeg narodnooslobodikog rata.
VOJMIR KLJAKOVI
DIO PRVI
Pribliavanje rata

GLAVA PRVA
Jugoslavija izmeu dva rata
POVIJESNA POZADINA
Poetkom devetnaestog stoljea zemlje i narodi dananje Jugoslavije pripadali su
mnogonacionalnim carstvima, otomanskom i habsburkom. Postepeno, najprije je
otomansko, a mnogo kasnije i habsburko carstvo, poelo gubiti snagu; istovremeno je
unutar njihovih granica pod utjecajem ideja nacionalizma i demokracije poeo rasti pokret
za nezavisnost meu Slavenima i drugim narodima. Srbija i Crna Gora postigle su svoju
nezavisnost od otomanskog carstva tokom devetnaestog stoljea, a u balkanskim ratovima
1912-1913. oslobodile su i sva ostala junoslavenska podruja kojima su do tada vladali
Turci. Poslije propasti Austro-Ugarske, krajem prvog svjetskog rata, Srbija i Crna Gora
stvorile su zajedniku dravu Junih Slavena s Hrvatima, Slovencima i Srbima koji su ranije
bili pod habsburkom vlau. Tokom stoljea postepenog oslobaanja i ujedinjavanja, Juni
su Slaveni znatno napredovali na politikom, kulturnom i privrednom polju, ali su jo uvijek u
razvoju zaostajali za dravama zapadne i srednje Evrope. Godine 1918. najmanje razvijena
podruja bila su ona, to su pod otomanskom vlau ostala sve do 1878. (Bosna i
Hercegovina) ili do 1913. (Sandak i Makedonija).
Teritorijalno oblikovanje nove jugoslavenske drave u razdoblju 1913 19. naznaeno
je na Karti 1. Ujedinjenje Junih Slavena u jednu dravu krajem prvog svjetskog rata udruilo
je pet razliitih, iako vrlo srodnih naroda (Srbe, Hrvate, Slovence, Makedonce i Crnogorce),

koji su ivjeli u osam povijesno relativno jasno definiranih podruja (ua Srbija, Makedonija,
Vojvodina, Bosna i Hercegovina, Hrvatska-Slavonija, Dalmacija, Slovenija i Crna Gora),
ispovijedali tri glavne religije (srpsko-pravoslavnu, rimokatoliku i muslimansku), govorili tri
bliska, srodna, a ipak razliita jezika (srpsko-hrvatski ili hrvatsko-srpski, slovenski i
makedonski), te upotrebljavali dva pisma (latinicu i irilicu).
Tih pet naroda nisu nikada prije bili ujedinjeni u jednoj dravi, a njihova politika,
kulturna i socioekonomska prolost mnogo se razlikovala.1 U srednjem vijeku i Srbi i Hrvati
imali su dobro razvijene drave. Hrvati su svoju izgubili 1102, kad su sklopili ugovor s
ugarskim kraljevstvom. Ta veza trajala je sve do 1918. Od 1526. do 1918. i Maarima i
Hrvatima vladala je habsburka dinastija. Od 1868. do 1918. Hrvatska je bila autonomni dio
ugarske polovine dvojne monarhije. Srpsku srednjevjekovnu dravu osvajali su Turci kroz
razdoblje od devedeset godina, poevi od bitke na Marici 1371, a zavrivi s padom
smederevske despotovine 1459. U srednjem vijeku bilo je na crnogorskom prostoru nekoliko
dravica koje se openito smatraju srpskim, a Crna Gora je pala pod Turke 1499, ali neka
njena izolirana, ekonomski i strateki nevana podruja, nikada nisu bila potpuno
potinjena. Sve do stvaranja moderne crnogorske drave 1850-tih godina stanovnici tih
podruja ivjeli su kao plemenski savez.
1 Za pregled povijesti Junih Slavena od vremena dolaska na Balkan u ranom srednjem
vijeku
pa
do
1918,
vidi
moju
knjigu Peasants, Politics, and Economic Change in Yugoslavia, str. 3-232; orovi, Istorija
Jugoslavije; i Grafenauer i dr; Istorijanaroda Jugoslavije, 2 sveska, koja obraduje samo razvoj
do kraja 18. stoljea. Za potpuni pregled imena autora, naslova i podataka o izdanjima svih
djela i o objavljenim i neobjavljenim (na mikrofilmu ili ne) zbirkama dokumenata citiranih u
biljekama, vidi Bibliografiju, str. 409-421.
Bosanska srednjevjekovna drava, ije su osvajanje Turci dovrili 1463, ukljuivala je i
Hrvate i Srbe. Gotovo cijelo vrijeme njenog postojanja u njoj su vladali bogumili, heretika
kranska crkva, koja se otro suprotstavljala prodiranju kako katolike Hrvatske i Ugarske,
tako i pravoslavnog Bizanta i Srbije u Bosnu. Napokon su bogumili preteno prigrlili islam.
Veina bosansko-hercegovakih Muslimana, a 1971. bilo ih je oko milijun i po, potomci su
bogumila.
Slovenci su takoer imali nekoliko ranosrednjevjekovnih kneevina, ali njihove su
zemlje ubrzo pale pod vlast njemakih drava i oni su ostali u sastavu Austrije sve do 1918. U
Makedoniji je takoer postojala srednjevjekovna drava, ali je taj prostor, izvorno pod
Bizantom, povremeno prelazio sad pod srpsku, a sad pod bugarsku vlast; pod Turke je pao
najranije i ostao je pod njihovom vlau sve do 1913.
U kasnom osamnaestom stoljeu u junoslavenskih se naroda pojavljuju prvi osjeaji
nacionalnog identiteta i prve elje za nacionalnom nezavisnou i udruivanjem. Nacionalni

se identitet meu Srbima, Hrvatima i Slovencima u dananjem smislu te rijei potpuno

razvio u prvoj polovini devetnaestog stoljea, i to pod utjecajem tadanjih ideja
nacionalizma i demokracije koje su dolazile sa Zapada. Medu Crnogorcima je postojalo
dvojstvo osjeaja: neki su se smatrali dijelom srpskog naroda, a neki posebnim narodom,
iako u najuem srodstvu sa Srbima. Meu Makedoncima, iji su teritorij kao integralni dio
svoje drave estoko svojatali i Srbi i Bugari i Grci, postepeno se razvio osjeaj da su posebna
nacionalnost,
ni
u
kakvoj
zavisnosti
o
bilo
kojem
od
spomenutih
pretendenata. To uvjerenje dobilo je veliki zamah u toku drugog svjetskog rata, i danas post
oji potpuno razvijena makedonska nacija, sa svojim vlastitim knjievnim jezikom i
nacionalnim osjeajem, koja ivi kao posebna socijalistika republika unutar Jugoslavije.
U prvoj polovini devetnaestog stoljea u Hrvatskoj se takoer razvila ideja
junoslavenskog kulturnog i politikog jedinstva, ideja koja e postati osnovom
jugoslavenskog nadnacionalizma. Jedinstvo je na vie naina izgledalo logino. Svi su
junoslavenski narodi imali zajedniku rasnu pozadinu. Hrvati i Srbi govorili su varijante istog
jezika i pomijeani ivjeli na mnogim podrujima. Junoslavenski narodi, koji su ivjeli u
Austro-Ugarskoj monarhiji bili su pojedinano preslabi da se s punim uspjehom suprotstave
politikim, kulturnim i ekonomskim pritiscima Austrijanaca i Maara. Izgledalo je da njihove
najbolje nade lee u ujedinjenju u jednu dravu s ostalim Junim Slavenima.

Karta 1. Teritorijalna formacija Jugoslavije 1913-1919

Jugoslavenska nadnacionalna ideja proirila se iz Hrvatske u izvjesnoj mjeri i na druge

junoslavenske narode. Zbog drugaijih uvjeta i aspiracija oni su tu ideju esto drugaije
tumaili, ali su se slagali da su Srbi, Hrvati i Slovenci u biti grane istog jugoslavenskog naroda
i nadali se da e u jednoj jugoslavenskoj dravi, u kojoj e osjeaj meusobnog pripadanja
postepeno odmijeniti osjeaj srpske, hrvatske ili slovenske nacionalne posebnosti, moi
poluiti puno politiko osoboenje i ujedinjenje. Jugoslavenstvo je imalo dva osnovna
izvora. Jedan je bio elja da se sauva nacionalni identitet i da se u jedinstvu stekne snaga za
borbu protiv mnogonarodnog habsburkog carstva koje je prijetilo germanizacijom i
maarizacijom, i u kojem su junoslavenski narodi bili tretirani kao graani drugoga reda.
Drugi je izvor bio primjer nacionalnih pokreta u nekih evropskih naroda koji su tada jo
uvijek ivjeli u vie drava, prije svega primjer Nijemaca i Talijana. Ovo se integralno
jugoslavenstvo nije proirilo u mase, ali je imalo mnogo pristaa medu intelektualcima u

veini junoslavenskih naroda i bilo je vana ideoloka snaga u pozadini stvaranja

jugoslavenske drave 1918.2
2 Za Jugoslaviju izmeu dva rata i povijest njenih raznih sastavnih dijelova, vidi
bibliografiju (do 1954.) u Peasants..., str. 703-726. Neke od novijih studija o Jugoslaviji
izmeu
dva
rata
su
Lederer, Yugoslavia at the Paris Peace Conference: Astudy in trontiermaking; Hoptner, Yugos
lavia in Crisis,
1934-1941; Valev, Slavin i Udaljcov, Istoriia Iugoslavii, II,
7-184;
ulinovi, Jugoslavija izmeu dva rata; Kukolea, Analima privrede Jugoslavije pred drugi
svjetski rat; i Staji, Nacionalni dohodak Jugoslavije 1923- 1929 u stalnim i tekuim
cenama. Od literature koju su objavili jugoslavenski politiki emigranti, vidi osobito
Paveli, Dr
Ante
Trumbi:
Problemi
hrvatsko-srpskih
odnosa; Maek, In the Struggle for Freedom; Stojadinovi, Ni rat ni pakt: Jugoslavija izmeu
dva rata; Jareb, Pola stoljea hrvatske politike; i Ostovi, The Truth about Yugoslavia.

Junoslavenski narodi vrlo se razlikuju po svojoj brojnosti. Kako je Jugoslavija izmeu

dva rata bila potpuno pod velikosrpskom dominacijom i nije priznavala ni makedonski ni
crnogorski narod, za nau e svrhu najbolji pokazatelji biti oni iz poslijeratnog popisa
stanovnitva (Tablica 1). Kako pokazuje tablica, dva su najbrojnija junoslavenska naroda
Srbi i Hrvati; slijede ih Slovenci, Makedonci, Muslimani koji odbijaju da se izjasne bilo kao
Srbi ili kao Hrvati,3 te konano Crnogorci. Meu ostalim Slavenima najvee grupe su
Slovaci i Bugari. Tome treba dodati da je - kao posljedica mirovnih ugovora nakon prvog
svjetskog rata - pod Italiju potpalo izmeu 500.000 i 600.000 Hrvata i Slovenaca koji su ivjeli
u Istri, Slovenskom primorju, Rijeci, Zadru i na nekoliko jadranskih otoka.4 Oko 65.000
korukih Slovenaca i oko 40.000 Gradianskih Hrvata ostalo je nakon 1918. pod Austrijom.

TABLICA 1 - NACIONALNI SASTAV JUGOSLAVIJE NA DAN 15. MARTA 1948.

Slavenski
narodi
Srbi

Stanovnika %
6,547.117 41,50

Neslavenski
narodi
Albanci

Stanovnika

750.431

4
,76

Hrvati

3,784.353 23,99

Maari

496.492

3
,15

Slovenci

1,415.432 8,98

Vlasi

102.953

0
,65

Makedonci

810.126

5,13

Turci

97.954

0
,62

Crnogorci

425.703

2,70

Talijani

79.575

0
,50

Muslimani,
808.921
neopr.
ostali Slaveni 240.990

5,13

Romi

72.736

0
,46

1,53

Rumunji

64.095

0
,41

Nijemci

55.337

0
,35

ostali

19.883

0
,13

Ukupno

14,032.642 88,97

Ukupno

1,739.456

1
1,03

Izvor: Statistiki godinjak FNRJ 1954, str. 60.

3 Muslimani junoslavenskog porijekla, to jest Muslimani iz Bosne i Hercegovine, mogli

su se u popisu stanovnitva 1948. slobodno izjasniti kao Srbi, Hrvati ili neopredijeljeni.
Okruglo 89% izjasnilo se kao neopredijeljeni, 8% kao Srbi a 3% kao Hrvati. Krajem 1960-tih
godina, Muslimani iz Bosne i Hercegovine dobili su slubeno status jednak zasebnoj naciji.
4 Ova su podruja, osim malog dijela Julijske krajine, pripojena novoj Jugoslaviji 1945. i
1953.

Neslavenski narodi u Jugoslaviji sainjavaju manjinu brojniju nego u bilo kojoj drugoj
evropskoj zemlji, osim u Sovjetskom Savezu. Najbrojniji su Albanci, koncentrirani na
podruju Kosova (oko 30 posto svih Albanaca ivi u Jugoslaviji), i Maari koji gotovo
iskljuivo ive u Vojvodini. U meuratnom razdoblju ovim se dvjema velikim manjinama
pribrajala i trea, Nijemci, koji su uglavnom ivjeli u Vojvodini, (podrazumijevajui ovdje i
Srijem), Slavoniji i Sloveniji. Njihov je broj tridesetih godina iznosio oko 550.000. Nakon
dobrovoljnog povlaenja s njemakom vojskom u odstupanju, u zavrnoj fazi rata, te nakon
to je od ostataka nova vlast veinu protjerala, taj se broj 1948. smanjio na jednu desetinu.
Vienarodni karakter Jugoslavije i injenica da je brojno manjinsko stanovnitvo ivjelo
u pograninim podrujima, uinili su zemlju u periodu izmeu dva rata krajnje krhkom s
politike toke gledita. Velike manjine su potencijalni izvor neprilika ako im se nametnu
politika, kulturna i ekonomska ogranienja koja ne pogaaju veinu, ili ako su njihove

matine zemlje spremne i sposobne da ih iskoriste u revanistike ili ekspanzionistike svrhe.

Jugoslavija je ispunjavala oba uvjeta.
U pogledu vjerske podjele, podaci iz popisa 1931. pokazuju da je oko 48 posto
stanovnitva ispovijedalo pravoslavnu vjeru (Srbi, Makedonci, Crnogorci i razne manjine na
podrujima naseljenim veinom Srbima), rimokatolika je bilo 37 posto (uglavnom Hrvati i
Slovenci), muslimana 11 posto (muslimani slavenskog podrijetla u Bosni i Hercegovini, te
albanska i turska manjina), a manje od 4 posto bili su protestanti i idovi. U popisu iz 1953.
odnosi su u biti isti: 48 posto pravoslavnih, 36 posto katolika, 14 posto muslimana i 2 posto
ostalih.5 Budui da je vjerska pripadnost vrlo utjecala na osjeaj nacionalne pripadnosti
veine junoslavenskih naroda, budui da su odnosi meu razliitim crkvama bili obiljeeni
sumnjiavou i netrpeljivou (kako zbog openitih povijesnih, tako i zbog specifinih
novijih razloga) - vjerska raznorodnost zemlje bila je jedan od njenih mnogih problema.
5 Yugoslavia, Information Service, The Churcb in the Federal People's Republic of
Yugoslavia, str. 3.

VLAST I POLITIKA 1918-1939.

Stradavajui u ropstvu stoljeima, a u sluaju Srbije i Crne Gore iskusivi tek relativno
kratko razdoblje moderne dravnosti, ujedinjeni su junoslavenski narodi 1918. iznad svega
eljeli sauvati svoju nacionalnu nezavisnost, svoj nacionalni karakter i nasljee, te svoje
nacionalne tenje. Logino, novu je dravu trebalo organizirati na federalnom principu koji bi
svakom od naroda dopustio slobodni razvitak sve dok je taj spojiv s krajnjim ciljem jaanja
meusobnih veza. Umjesto toga, nova se jugoslavenska drava 1918. organizirala na kruto
centralistikoj osnovi. Uzme li se u obzir etrdesetak godina praktine nezavisnosti i jo
etrdeset godina potpuno nezavisnog postojanja Srbije, pa njeno izvrsno dranje u
balkanskim ratovima 1912-13. i u prvom svjetskom ratu u kojem je bila na strani Saveznika,
zatim injenica da su Srbi bili daleko najbrojnija nacionalnost - srpska se prevlast u novoj
dravi mogla unaprijed oekivati. Veina Junih Slavena koji nisu bili Srbi uskoro je vjerojatno
poela osjeati da se dogodila puka zamjena jednog oblika strane vladavine - austrijske,
maarske ili turske - za drugi, iako blai oblik. Tako je nerijeeno nacionalno pitanje,
posebno ono Hrvata i Makedonaca, ve od samog poetka zatrovalo ivot nove drave i
potkopavalo joj temelje.
Novom vienacionalnom i raznovjernom jugoslavenskom dravom, koja je tada imala
preko 12 milijuna stanovnika, upravljala je - kako u unutranjim tako i u vanjskim
poslovima - srpska vladajua elita, ali jedva drugaije nego to je prije 1918. upravljala
balkanskom srpskom kraljevinom - malom zemljom, nacionalno i vjerski homogenom, bez
znatnih regionalnih razlika i samo s 3,5 milijuna stanovnika.6 Voe stare srpske drave

postale su dominantne politike figure u novoj jugoslavenskoj dravi, koju je nova vlast u biti
tretirala kao proirenu Srbiju. Ustav iz 1921, koji su u Konstituanti progurale srpske stranke
uz nekoliko kupljenih glasova makedonskih i bosanskih Muslimana i s pomou frakcije jedne
male slovenske stranke, ne samo da je ustavno omoguio srpsku hegemoniju, ve je
efektivno zaguio konstruktivni politiki ivot nove drave.7
6 Za koncizan prikaz politikog razvoja i problema Jugoslavije izmeu dva rata vidi
Vucinich, Interwar Yugoslavia, a za analizu kompleksnog nacionalnog problema od 1918.
do ranih 1%0-tih godina vidi njegov Nationalism and Communism.
7 Prilikom glasanja 28. juna 1921, za ustav su bila 223 glasa. 196 glasova bilo je protiv
ili su pripadali lanovima koji nisu sudjelovali u radu Ustavotvorne skuptine, to jest
Hrvatskoj seljakoj stranci. lanovi Ustavotvorne skuptine koji su glasali za ustav
predstavljali su, zahvaljujui prekrajanju izbornih okruga, manje od polovice ukupnog
birakog tijela. Nakon prihvaanja ustava, Ustavotvorna skuptina proglasila se Narodnom
skuptinom, redovitim parlamentom.
Isprva regent, a nakon 16. augusta 1921. i kralj, Aleksandar je imao veliku mo i utjecaj
na djelovanje srpskih politiara i stranaka. Da se sauva forma, nekolicina Hrvata i Slovenaca
uvijek je ulazila u vladu, ali su poloaj predsjednika vlade i sva vanija ministarstva (vanjski i
unutranji poslovi, pravda, vojska i mornarica) uvijek drali Srbi.
U obrani svojih pozicija srpski vladajui krugovi sluili su se kombinacijom prividne
zakonitosti i zastraivanja, koristei centralistike ustave, prekrajajui izborne okruge, a
nakon listopada 1929. i banovinske granice, propisujui stroge zakone o zatiti drave, uz
potpunu kontrolu vojnih i policijskih snaga i cenzuru tampe. Razilaenje u miljenju bilo je
opasno ak i u Skuptini. Dvadesetog juna 1928, usred skuptinske debate, jedan od
poslanika Radikalne stranke i bivi predsjednik jednog od ekstremistikih etnikih
udruenja, Punia Rai, izvukao je revolver i pucao na pet lanova. Hrvatske seljake
stranke, ubivi dvojicu na mjestu. Oni su se usudili optuiti vladu zbog korupcije.8
estog januara 1929. kralj Aleksandar ukinuo je Ustav iz 1921. godine, sve je politike
partije stavio van zakona i zaveo svoj osobni reim. Predsjednikom vlade imenovao je
generala Petra ivkovia, zapovjednika kraljevske garde.9
8 jedan od trojice ranjenih, voa stranke Stjepan Radi, umro je oko est tjedana
kasnije. O pozadini i politikim vezama Punie Raia vidi ehi, str. 83-91. Vidi takoer
Glavu 5. str. 115-119.
9 Mjesta u vladi zaposjedali su ili stari srpski, hrvatski i slovenski politiari koji su uivali
kraljevo povjerenje, ili inovnici.

Kraljevu osobnu vlast podupirali su beogradski politiki i ekonomski krugovi, te vojska

institucija nad kojom je kralj stekao kontrolu jo na solunskom procesu, u vrijeme prvog
svjetskog rata, kad je uklonio opozicioni dio vojnog rukovodstva.10
Aleksandar je ustavnu promjenu opravdavao obrazloenjem da su stalna gloenja i
nesuglasice meu politikim strankama ugroavale opstanak drave. Godine 1931. doao je
do zakljuka da bi bilo lake vladati s nekim prividom parlamentarnog ivota nego li bez
njega. Sam je donio novi Ustav, kojim su u potpunosti zajamena kraljeva izvanredno velika
osobna ovlatenja, a doputena je vrlo ograniena stranaka djelatnost.
Aleksandar je umoren u Marseillesu 9. oktobra 1934, po dolasku u dravnu posjetu
Francuskoj. Njegov je ubojica bio lan VMRO, ali akciju je organizirala hrvatska teroristika
organizacija, ustae, koji su djelovali iz baza u Italiji i u Maarskoj.11 Vodio ih je dr Ante
Paveli. Aleksandra je naslijedio njegov sin, kralj Petar II. Ali kako je bio maloljetan zastupalo
ga je namjesniko vijee od tri regenta, kojima je na elu bio knez Pavle, Aleksandrov brati.
Knez Pavle, praktino jedini regent koji je odluivao, htio je zatititi ustav i prirodu reima, u
elji da dravu preda Petru tono ovakvu kako ju je ostavio Petrov ubijeni otac. Pavlova se
diktatorska vlast pokazala mnogo blaom od Aleksandrove, a vanjske i domae prilike
prisilile su ga da poneto ispravi politiku organizaciju zemlje. To je u stvari znailo promjenu
ustava iz 1931, ali je hegemonija dvora i velikosrpskih politiara ostala osigurana kao i prije.
10 Dinastiju Karadorevia vratila je na srpsko prijestolje 1903. grupa oficira
predvoena Dragutinom T. Dimitrijeviem-Apisom, nakon to je ubila posljednjeg
Obrenovia, kralja Aleksandra. Godine 1911. Apis je sudjelovao u organiziranju tajnog
udruenja Ujedinjenje ili smrt, u javnosti poznatog kao Crna ruka. Cilj je bio ujedinjenje
svih Junih Slavena. To udruenje bilo je izravno upleteno u ubistvo nadvojvode Franza
Ferdinanda u Sarajevu, 1914. Poslije balkanskih ratova, Apis (koji je u meuvremenu postao
ef vojne obavjetajne slube) i njegovi prijatelji razili su se s vladom oko politike koju je
trebalo provoditi u novoosloboenim krajevima na jugu. Te su se svae nastavile i nakon
povlaenja srpske vojske preko Albanije na grki otok Krf 1915, te njenog prebacivanja u
Solun. Kad je 1915. izgledalo da e Srbija biti prisiljena da sklopi separatni mir sa Centralnim
silama, mislilo se da e Apis tome stati na put. Stoga se iz itavog niza razloga smatralo da je
najbolje ukloniti ga. Inscenirani su neki incidenti, pa su Apis i jo neki optueni za pokuaj
umorstva regenta Aleksandra i predsjednika vlade Nikole Paia, te za zavjeru sa ciljem da se
zbaci dinastija i zavede vojna diktatura. Na vojnom sudu u Solunu 1917. Apis i jo dvojica
osueni su na smrt i kasnije strijeljani, mnogi su drugi bili zatvoreni, a oko etrdeset oficira
je umirovljeno. Na reviziji procesa 1953. u Beogradu, Apis i njegovi prijatelji posmrtno su
rehabilitirani. Vidi Milan . ivanovi, str. 178-184 i passim.
11 Madeta Milievi, Der Knigsmord von Marseille. Vie o ustakoj organizaciji u Glavi
4.

Bilo je prilino istine u onome to je kralj rekao 1929: da su glavne politike partije,
ukljuujui i one u opoziciji (naroito Hrvatska seljaka stranka, Samostalna demokratska
stranka, srpska Zemljoradnika stranka, vrlo esto Slovenska ljudska stranka i Jugoslavenska
muslimanska organizacija, a tokom tridesetih godina i veliki dio Demokratske i Radikalne
stranke) uvijek u neslozi. Niti jedna jugoslavenska graanska ili seljaka stranka nije imala ni
opejugoslavenski program niti takav sastav sljedbenika. Praktino su sve partije bile ne
samo regionalne nego i natranjake, pa sve da su i nale naina da se sloe, pitanje je da li
bi se mogle efikasno nositi s problemima onakve Jugoslavije. Po zakonu je minimalna dob za
lanove narodne skuptine bila trideset godina, za senatore etrdeset. Kako na lokalnoj
razini skoro i nije bilo politike aktivnosti, nije bilo ni terena za odgoj politikog kadra.
Stranaki vode bili su uglavnom stariji ljudi i nisu poticali rad s omladinom. To je vrijedilo ak
i za dobro utemeljenu Hrvatsku seljaku stranku.12
Tek u nekoliko navrata tokom tridesetih godina dole su opozicione stranke do
sporazuma za zajedniku akciju protiv koalicije vladinih stranaka. Tako su na izborima u maju
1935. i u decembru 1938. neke opozicione stranke poduprle zajedniku izbornu listu kako bi
na taj nain izbjegle izborni cenzus to ga je nametao Ustav iz 1931, kojim se za svaku
izbornu listu zahtijevao minimum od ezdeset potpisa u vie od polovine svih kotareva u
najmanje dvije treine od devet banovina. U veini sluajeva opozicione su stranke bile
slone samo u onome protiv ega su bile, a ne u onome za to su bile.
U svjetlu kasnijih dogaaja posebno zanimljiva stranka bila je Komunistika partija
Jugoslavije. Stvorena je 1919. godine ujedinjenjem dijelova socijaldemokratskih stranaka
koje su i prije 1914. postojale u raznim krajevima to su se udruili u Jugoslaviju. Kao i u
drugim evropskim zemljama, lijevi socijaldemokrati odvojili su se 1919. i stvorili
Komunistiku partiju Jugoslavije kao sekciju Komunistike Internacionale. Na izborima za
Ustavotvornu skuptinu, u novembru 1920, Komunistika partija dobila je 12,3 posto svih
glasova i 13,8 posto od svih izabranih zastupnika. Jo je vei uspjeh imala na opinskim
izborima u Srbiji i u Hrvatskoj, osobito u gradskim sreditima, ukljuujui Zagreb i
Beograd.13 U stvari, komunisti su dobili u Beogradu vie glasova nego ijedna druga stranka i
tako stekli pravo da upravljaju gradom, ali je centralna vlada intervenirala i sprijeila ih da
preuzmu upravu. Partija je na to potaknula trajkove u mnogim dijelovima zemlje,
ukljuujui i vrlo efikasan trajk na dravnim eljeznicama, te je irila propagandu protiv
postojee vlasti i socijalnog poretka. Uznemirena onim to se dogodilo u Rusiji i u
Maarskoj, jugoslavenska je vlada krajem decembra 1920. izdala specijalni dekret kojim je
drastino smanjila aktivnost Komunistike partije, njenih sindikata i tampe. U junu 1921.
jedan lan partije pokuao je ubiti princa-regenta Aleksandra, a u julu je drugi njen lan ubio
biveg ministra unutranjih poslova Milorada Drakovia, autora decembarskog dekreta iz
1920. Vlada je odgovorila stavljanjem partije van zakona u augustu 1921, a mandate
komunistikih poslanika ponitila je Skuptina. Partija je prela u ilegalnost i tu je usprkos
policijskom gonjenju nastavila djelovati u smanjenom opsegu.

12 U vrijeme dok je Hrvatska seljaka stranka sudjelovala u vladi, izmeu augusta

1939. i aprila 1941, i skoro potpuno kontrolirala autonomnu banovinu Hrvatsku, kumovala je
i izbornom zakonu za Sabor koji je biraku dob postavio na 24 godine. Za jugoslavensku
narodnu skuptinu ta granica iznosila je 21 godinu, ali je dr Maek, voa HSS, mislio da je to
prenezrela mladost za takvu politiku odgovornost kao to je glasanje. Maek, str. 200-201.
13 Hasanagi, str. 18-23, 38-40.
Ilegalna Komunistika partija nije jo bila vrsta politika grupa. Njeni su rukovodioci
bili previe doktrinarni da bi dovoljno razumjeli politiku i ekonomsku situaciju Jugoslavije, i
nisu se mogli sloiti oko strategije i taktike. U lanstvo su se ubacili policijski agenti, a
rukovodioci su jedan po jedan bili zatvarani ili prinueni da bjee iz zemlje ili ubijeni.14 Do
1932. partija se je smanjila na nekoliko stotina lanova. U meuratnom periodu njen
Centralni komitet djelovao je uglavnom iz inozemstva. Komunistika Internacionala i
sovjetske vlasti nisu odobravale neprestanu frakcijsku borbu u Partiji; rukovodstvo se esto
smjenjivalo i praktino su svi lanovi Centralnog komiteta iz sredine tridesetih godina nestali
u Staljinovim istkama 1936. i 1937. Konano se je 1937. otvorila perspektiva za poboljanje
stanja u Partiji, kad je za njenog efa, s naknadnim punim ovlatenjem Kominterne da
imenuje ostatak novog rukovodstva, doao Josip Broz kasnije poznat kao maral Tito
koji je zatim prionuo da nanovo izgradi partiju.15
14 Za tekstove glavnih zakona i uredaba protiv komunista i o njihovoj primjeni u
meduratnoj Jugoslaviji, vidi Ribar, Stara Jugoslavija i komunizam. Takoder vidi Hasanagi,
str. 47 56, 201230.
15 Za miljenje rukovodstva KPJ potkraj tridesetih godina o rjeenju nacionalnog pitanja u
Jugoslaviji, vidi Kardelj, (pod pseudonimom Sperans), Razvoj slovenskega narodnega
vpraanja, str. 205 255.
EKONOMSKI I SOCIJALNI PROBLEMI 1918-1939.
Usporedo s poremeenom domaom politikom situacijom, jugoslavenska je drava u
razdoblju izmeu dva rata imala mnoge tekoe socijalne i ekonomske naravi. Neke je od
njih dijelila s drugim zemljama balkanskog podruja, neke su bile samo jugoslavenske.
Saeto reeno, ti su problemi bili slijedei:
1) opi porast stanovnitva, ali i velike razlike u stopi rasta izmeu pojedinih
junoslavenskih naroda i vjerskih grupa;
2) ekonomska nerazvijenost zajedno s uglavnom seoskom ekonomijom, koja je u sve
manjoj mjeri bila sposobna da izdrava rastue stanovnitvo;

3) kompleksni odnosi s drugim zemljama, odnosi u kojima su politiki i ekonomski

interesi esto bili u suprotnosti;
4) raireni strani interesi u industriji i rudarstvu; i
5) rastua tendencija prema etatizmu, to je imalo neposredno politiko i ekonomsko
znaenje.
U godinama od 1921. do 1939. stanovnitvo Jugoslavije naraslo je od 12,149.000 do
procijenjenih 15,703.000. To je bila jedna od najveih stopa rasta u tadanjoj Evropi, iako je
zapravo opadala: od prosjenih 14,8 promila godinje u razdoblju 1921 25. do prosjeka od
11,7 promila u razdoblju 1936-39. Padala je i stopa nataliteta i stopa mortaliteta. Ova
potonja djelomice zbog smanjene visoke stope smrtnosti dojenadi (u razdoblju 1936-39.
ona jo uvijek iznosi prosjenih 141 na tisuu ivih poroaja). Oekivano trajanje ivota je
1931. procijenjeno na 46,5 godina za mukarce i 49,5 godina za ene.16
16 Tomasevich, Peasants ..., str. 287-307.
Jedan od vodeih jugoslavenskih demografa izraunao je da se stanovnitvo
obuhvaeno dananjom Jugoslavijom priblino udvostruilo izmeu 1880. i 1957. Na
dananjem teritoriju Slovenije stanovnitvo je poraslo 1,4 puta; u Hrvatskoj 1,6 puta; u Srbiji
2,2 puta; u Makedoniji i Crnoj Gori 2,3 puta, a u Bosni i Hercegovini 2,5 puta.17 Openito je
rast bio najbri u siromanim i zaostalim predjelima, a neravnotea u stopama rasta
stanovnitva samo je pojaavala napetost koja je ve postojala medu raznim nacionalnim i
vjerskim grupama. Posebno vana bila je znatno vea razlika u stopi rasta srpskog
(pravoslavnog) prema hrvatskom (rimokatolikom) stanovnitvu.
17 Macura, str. 7-8
Bilo je neto migracija stanovnitva, osobito u godinama neposredno iza prvog
svjetskog rata, kad su ljudi iz planinskih podruja, uglavnom Srbi i Crnogorci, selili u
Vojvodinu, Srijem, Slavoniju, Makedoniju i na Kosovo, da preuzmu zemlju dobivenu
agrarnom reformom. Ta je kolonizacija imala politiki aspekt utoliko, to se njome
namjeravalo ojaati srpski element u koloniziranim podrujima. Stalna je bila i emigracija
turskog elementa iz Makedonije u Tursku. Relativno je bila velika i migracija stanovnitva,
prvenstveno mladih ljudi, sa sela u gradove i vea mjesta, u potrazi za radom i
obrazovanjem.
Kretanje sa sela u gradove ve je dugo postojalo kao tendencija. Ali dok je relativni
broj zaposlenih u poljoprivredi i umarstvu poneto padao, njihov je apsolutni broj uporno
rastao zajedno sa stanovnitvom. Uinak tog porasta moe se dramatino pokazati na
seljatvu. Pretpostavimo, kao openito prihvaenu normu u jugoslavenskim uvjetima

seljakog obraivanja zemlje, poljoprivredno stanovnitvo od 80 osoba na 100 hektara

obradive zemlje (koja je ovdje definirana tako da ukljuuje oranice, vrtove, vonjake i
vinograde, ali iskljuuje livade i panjake) ili oko pet hektara na prosjenu seljaku obitelj.
Jugoslavija je 1921. ve imala 135 poljoprivrednih stanovnika na 100 hektara obradivog
zemljita, te je tako bila poljoprivredno najnapuenija zemlja istone i jugoistone Evrope.
Iako su u slijedeih deset godina poveane obradive povrine, njihovo poveanje nije dralo
korak s rastom poljoprivrednog stanovnitva, pa se 1931. broj stanovnika na 100 hektara
popeo na 140, a 1938. dosegao je procjenu od 144, ili u skladu s gornjim standardom,
viak poljoprivrednog stanovnitva od 44,4 posto.18 K tome se izmeu dva rata pogorao
omjer izmeu broja poljoprivrednog stanovnitva i broja stoke, to je imalo nepovoljne
posljedice za etvene prinose i prehranu seljaka. I konano, kako je u dvadesetim godinama
prekomorska emigracija bila uvelike ograniena, a zbog krize u tridesetim godinama postala
praktino nemogua, i kako su mogunosti za zapoljavanje izvan poljoprivrede rasle vrlo
polako, velika veina nabujalog seoskog stanovnitva morala je ostati na selu, gdje je sa
svojim razoaranjima (pogoranim politikim ugnjetavanjem, niskim prihodom, nepovoljnim
uvjetima razmjene poljoprivrednih i industrijskih proizvoda, pretjerano visokim kamatama i
porezima) postala potencijalno eksplozivna snaga.
18 Tomasevich, Peasants ..., str. 322, 324. Moore, str. 63-64, smatra da je tokom
tridesetih godina postotak prekobrojnog puanstva u poljoprivredi Jugoslavije, ako se
rauna na osnovi normi drugaijih od naih, iznosio 61,5%.
Sredinom tridesetih godina openito se shvatilo da se rjeenje, ili bar znatnije
ublaenje poljoprivredne prenapuenosti ne moe nai u samoj poljoprivredi, u to su ranije
vjerovale naroito seljake stranke, ve da to zahtijeva obimne i dugorone napore
industrijalizacije. Na alost, uvjeti za takav napor jedva da su mogli biti loiji. Dohodak po
glavi stanovnika bio je u Jugoslaviji tridesetih godina skoro najnii u Evropi; za 1938.
procijenjen je na 3.100 dinara, ili priblino 70 dolara. Iz te osnovne injenice izrastao je
dobro poznati zaarani krug nerazvijenosti. Niski dohodak znaio je slabu potronju i malu
tednju; male utede znaile su male investicije; male investicije znaile su niski dohodak, i
tako dalje, bez nade u promjenu, ako se stvari prepuste svojem toku. Niski dohodak po glavi
stanovnika bio je u Jugoslaviji prije svega posljedica slabe produktivnosti koju su uzrokovala
dva faktora: oskudni prirodni izvori i malobrojna proizvodna sredstva u usporedbi s brojem
stanovnitva, i niska produktivnost rada.
I kvantitativni i kvalitativni pokazatelji odraavaju stanje ekonomske nerazvijenosti. U
1931. godini, na primjer, 76,5 posto stanovnitva ivjelo je od poljoprivrede, a samo 11
posto od industrije, rudarstva i zanatstva. Izmeu 1926. i 1939. (po cijenama iz 1938) od
poljoprivrede je dolazilo 46 posto nacionalnog dohotka, 18,9 posto od industrije, a 35,1
posto od ostalih aktivnosti.19

19 Staji, Realni nacionalni dohodak Jugoslavije u periodima, 1926-1939. i 1947 1956. str. 19.
Nadalje, poljoprivredna proizvodnja je bila veinom na razini golog opstanka. Oko 80
posto obradive zemlje bilo je zasijano itaricama (najvie kukuruzom), koje su uglavnom
sluile za neposrednu ljudsku ishranu. Svega 14 posto ukupne potronje bjelanevina
potjecalo je od ivotinjskih prehrambenih preraevina. Uzgoj stoke obavljao se na veoma
primitivan nain. Radni uinak ivotinjske vune snage bio je nedovoljan u mnogim
podrujima. Neposredno prije izbijanja drugog svjetskog rata u Jugoslaviji je bilo svega oko
2.300 traktora, uglavnom u Vojvodini, gdje je poljoprivredna tehnologija bila na mnogo vioj
razini nego drugdje. Juno od Dunava i Save jo su se uvijek mnogo upotrebljavali drveni
plugovi. Umjetna se gnojiva gotovo nisu upotrebljavala, a pesticidi su se rabili samo u
vinogradarstvu, tek ponegdje i u voarstvu.
Organizacija unutranje trgovine bila je slabo razvijena. Nacionalno trite novca i
kapitala nije postojalo, a financijske institucije zemlje bile su openito primitivne. Kapital
drutvene potronje bio je nedovoljno razvijen. Prosjeno trajanje ivota bilo je, kao to smo
vidjeli, nisko, djeja smrtnost visoka, a visoke su bile i stope smrtnosti od tuberkuloze,
malarije i bolesti prouzroenih loom ishranom. Od, svih osoba iznad deset godina starosti
1921. godine, 51,5 posto bilo je nepismeno; visoki dodatni postotak bio je polupismen.
Razlika u pismenosti izmeu pojedinih podruja bila je napadna: od 8,8 posto nepismenih u
Sloveniji do 83,8 posto u Makedoniji.20
20 Tomasevich, Peasants ..., str. 198.
Nije iznenaujue da se i ekonomska razvijenost u mnogome razlikovala od podruja
do podruja, dijelom zbog razlika u prirodnom bogatstvu, ali i zbog razliite povijesne
pozadine, te razliitog prirasta stanovnitva. Kako za meduratni period nemamo podataka o
dohotku i proizvodnom bogatstvu stanovnika po podrujima, moramo se zadovoljiti
podacima iz 1953. (Tablica 2).21

TABLICA 2
RASPODJELA
BOGATSTVO

STANOVNITVA,

DOHODAK

PO

STANOVNIKU

PROIZVEDENO

PO STANOVNIKU PO NARODNIM REPUBLIKAMA I ZA JUGOSLAVIJU, 1953.

Dohodak

Proizvedeno

Stanovnitvo po
stanovniku
(31.
marta (1953) % od
1953)
u postocima nacionalnog
prosjeka

Podruje

bogatstva
po
stanovniku
(krajem
1953) %
od
nacionalnog

41,3
26,4
10,1
4,8

prosjeka
100,0
100,0
%
90
85

80

117

45

23,1
8,6
16,8

113
188
80

126
185
80

7,7
2,5

71
61

62
74

FNR Jugoslavija

100,0%
%

NR Srbija
ua Srbija
AP Vojvodina
AP
Kosovo
Metohija
NR Hrvatska
NR Slovenija
NR
Bosna
Hercegovina
NR Makedonija
NR Crna Gora

Izvori: Za broj stanovnika, Statistiki godinjak FN RJ, 1956, Beograd, 1956, str. 51. Za
dohodak po stanovniku, Narodni dohodak 1952-1956, Statistiki bilten br. 115, Beograd,
1958, str. 10. Jugoslavenski pojam nacionalnog dohotka razlikuje se od onog u upotrebi u
zapadnim zemljama po tome to ne ukljuuje vrijednost onog to marksisti nazivaju
ekonomski neproduktivnim djelatnostima, kao npr. dravne slube; ta injenica ne utjee
znatnije na gornje brojeve. Za proizvedeno bogatstvo po stanovniku, Ivo Vinski, Procjena
fiaciona/nog bogatstva po podrujima Jugoslavije, Zagreb 1959, str. 33.
21 Ove brojke treba uzeti samo kao pokazatelje redova veliine za 1953. jer je
proizvedeno bogatstvo u razliitim krajevima pretrpjelo razliitu tetu u drugom svjetskom
ratu. Investicijska aktivnost izmeu 1946. i 1953. pokazuje velike razlike u raznim
podrujima, a relativne cijene su 1953. u znatnoj mjeri odstupale od meduratne strukture
cijena. Podaci iz 1953, meutim, daju prilino pouzdanu sliku o regionalnim razlikama u
nivou meduratnog ekonomskog razvoja.
Kao to pokazuje tablica, nivo dohotka po stanovniku u Sloveniji bio je skoro dvostruko
vei od prosjeka: u Crnoj Gori, Makedoniji i Bosni i Hercegovini bio je znatno ispod

nacionalnog prosjeka. Na alost, nisu mi bili pristupani podaci o dohotku po stanovniku za

sastavne dijelove Narodne Republike Srbije, ali podaci o proizvodnom bogatstvu po
stanovniku pokazuju neravnomjernost ekonomskog razvitka: ua Srbija bila je za dvadeset
poena ispod nacionalnog prosjeka, Autonomna Pokrajina Vojvodina sedamnaest poena
iznad nacionalnog prosjeka, a Albancima nastanjena Autonomna Pokrajina Kosovo i
Metohija (danas Kosovo) koja ima najveu stopu prirasta stanovnitva u zemlji, bila je ispod
polovine prosjeka.
Jugoslaviji je izmeu dva rata jako nedostajao poduzetniki talent. Tko je imao kapitala
teio je investiranju u trgovinu ili u gradska zemljita i nekretnine, to je zahtijevalo malo
poduzetnikih ili menederskih sposobnosti. Dugorone investicije u industriju privlaile su
tek nekolicinu, dobrim dijelom zbog male potranje industrijskih proizvoda. (Iznimku je inila
tekstilna industrija sa svojim niskim omjerom izmeu uloenog i zaraenog kapitala, ali i
znaajnim domaim tritem). Nedostatak uteda i domaeg poduzetnikog talenta doveo je
do irokog uvoza stranog kapitala i menederskog osoblja, kao i do iroke dravne
ekonomske aktivnosti. Drava je nastojala potaknuti ekonomski rast ne samo takvim
klasinim mjerama kao to su zatitne carine i porezne olakice, ve i stvaranjem dravnih
industrijskih poduzea, investiranjem u saobraaj, javne radove, kolstvo i narodno zdravlje,
to je posredno poticalo razvoj privatnih poduzea.
Usprkos naporima drave ekonomski rast bio je tako trom da je jedva premaivao brz
porast stanovnitva.22 Nalet svjetske ekonomske krize zahvatio je sve grane jugoslavenske
privrede, ali se osobito osjetio u poljoprivredi i bankarskom sistemu, i to u takvoj mjeri da je
oporavak trajao jo dugo nakon to je najnia toka krize bila prevladana u mnogim drugim
zemljama. Nagli oporavak koji se zbio poslije 1936. bio je ponajvie rezultat poboljanih
ekonomskih uvjeta u inozemstvu, pri emu su vojne pripreme raznih evropskih zemalja, a
naroito Njemake, imale velikog udjela.
22 Staji procjenjuje da je izmeu 1926. i 1939. dohodak po glavi stanovnitva kao
cjeline (u cijenama iz 1938) rastao po stopi od 0,73% godinje (Realni nacionalni dohodak
str. 21-26). Vinski procjenjuje godinji rast za period 1920-1939. (u cijenama iz 1953.) na
1,70% (National Product and Fixed Assets, str. 206-211). Razlika proizlazi iz upotrebe
razliitih osnovnih godina i drugaijih relativnih cijena. Kao to smo vidjeli, stanovnitvo je
raslo u prosjeku za 1,48% godinje u razdoblju 1921-1925. i za 1,17% godinje u razdoblju
1936-1939.
itaoca koji eli precizniju informaciju moemo uputiti na Pregled istorije SKJ
(Beograd 1963), u kojem se opirnije analiziraju dugotrajne teoretske polemike unutar KPJ u
odnosu na nacionalno pitanje u Jugoslaviji. Tek godine 1935. KPJ je jasno definirala svoju
politiku prema nacionalnom problemu.
(Izdava)

Unutar sukoba i odnosa snaga meuratne Evrope, poloaj Jugoslavije bio je vrlo
nesiguran. Zemlja je od samog osnivanja bila izloena revanistikim i ekspanzionistikim
pritiscima Italije, Bugarske i Maarske. S dolaskom nacista na vlast, dodatnu prijetnju
predstavljao je njemaki ekonomski i politiki pritisak. Svaka je od tih stranih drava bila u
bliskom dodiru s jednom ili vie ekstremistikih politikih grupa u Jugoslaviji, koje su bile
spremne i voljne prihvatiti stranu podrku kako bi porazile svoje domae neprijatelje. Stara
VMRO postala je orue i Bugarske i Italije. Hrvatskom ustakom teroristikom organizacijom
posluila se Italija, Maarska i Njemaka, albanskom manjinom Albanija i nakon 1939. Italija.
Uz to je Komunistika partija Jugoslavije u meuratnom razdoblju bila orue Sovjetskog
Saveza i Kominterne. Partija je od 1923. do 1935. zagovarala ne samo zbacivanje reima, ve
i razlamanje jugoslavenske drave u separatne nacionalne komunistike republike.
Glavna diplomatska saveznitva Jugoslavije bila su od poetka s Francuskom, a u
okviru Male antante sa Cehoslovakom i Rumunjskom, dakle s francuskim sistemom
poslijeratnih saveza. S Turskom, Rumunjskom i Grkom stvorila je Jugoslavija 1934.
Balkanski savez. Od pet saveznikih zemalja samo je Cehoslovaka imala snane ekonomske
veze s Jugoslavijom. Grka, Rumunjska i Turska, i same svojom ekonomskom strukturom
sline Jugoslaviji, bile su vie takmaci no saveznici. Sto je jo gore, najjae ekonomske veze
Jugoslavija je imala sa zemljama s kojima su je vezivale male i nikakve politike simpatije s
Italijom, Austrijom i Njemakom. Taj problem dramatino osvjetljuje Tablica 3.
Usporedno s opadanjem francuskog utjecaja i s evropskim usponom nacistike
Njemake, Jugoslavija je oko 1935. pod vodstvom kneza Pavla i predsjednika vlade Milana
Stojadinovia poela voditi vanjsku politiku koja je formalno bila neutralna, ali je postepeno
prema silama Osovine postala dosta prijateljska. Tekoe u koje su zemlju bacile ekonomske
sankcije Lige naroda protiv Italije, nakon invazije Etiopije, uinile su neizbjenom jau
ekonomsku orijentaciju prema Njemakoj, a s tim i ue politike veze. Prikljuenjem Austrije
Reichu i slamanjem ehoslovake, Jugoslavija je konano ekonomski izruena na milost i
nemilost Njemakoj. Kao i u drugim sluajevima, Nijemci su i ovu ekonomsku prednost
koristili da pripreme tlo za politiko i/ili vojno osvajanje.
TABLICA 3 JUGOSLAVENSKI IZVOZ I UVOZ PO ZEMLJAMA, 1931-35. (U POSTOCIMA)

Zemlja

Izvoz

Uvoz

Francuska
Velika Britanija

2,4%
3,3

4,5%
8,
6

Sjedinjene Drave

2,7

5,
3

Cehoslovaka

12,8

14

,3
Austrija

17,9

13
,8

Njemaka

14,1

16
,0

Italija

21,4

12
,9

Grka

4,2

1,
3

Rumunjska

0,6

2,
2

Turska

0,1

0,
1

Sovjetski Savez

0,0

0,
1

Izvor: Jugoslavija, Ministarstvo financija, Carinski odio, Statistique du commerce

exterieur, Beograd, godinjaci 1931-35. Jugoslavenski se izvoz sastojao uglavnom od
poljoprivrednih proizvoda i sirovina, kao drvo i obojeni metali; uvozile su se uglavnom
tekstilne sirovine, strojevi, alati, kemikalije, farmaceutski proizvodi, te goriva, ukljuujui
koks. Za vie podataka vidi Jozo Tomasevich, Foreign Economic Relations, 1918-1941,
u Robert J. Kernered, Yugoslavia (Berkley and Los Angeles,1949), str. 169-214.
Veinu velikih poduzea u meuratnoj Jugoslaviji - tvornice, rudnike, banke,
osiguravajua drutva posjedovali su, kontrolirali i njima upravljali stranci. Prije 1918, dok
je vie od polovine jugoslavenskog teritorija bilo u Austro-ugarskom carstvu, austrijski i
maarski investitori vladali su svim granama privrede u tim krajevima. Veina je njihovih
investicija nakon prvog svjetskog rata nacionalizirana, ali je nacionalizacija bila samo
formalna i strani vlasnici nastavili su kontrolirati ta, sada nominalno jugoslavenska
poduzea. Poto se sredinom dvadesetih godina valuta defacto stabilizirala i financije
sredile, poeo je strani kapital ulaziti u pojaanoj mjeri, i posredno i neposredno, putem
komercijalnih banaka u stranom vlasnitvu. Da ohrabri tu tendenciju, drava je poduzeima
u stranom vlasnitvu omoguila porezne olakice, slobodan uvoz strojeva, transfer profita i
slino.
Krajem 1937. postotak stranog vlasnitva u ukupnom dionikom kapitalu svih
jugoslavenskih poduzea bio je slijedei: elektrina energija 83%; kemikalije i petrolej 69,9%;
rudarstvo 69,2%; osiguranje 38%; cement, boksit i staklo 37%; metalurgija 32,7%; drvena
grada 28,8%; rafinerije eera 24%; tekstil 22,7%; hoteli 21%; mlinovi 19%; bankarstvo 9%.
Uzmu li se kao osnova dioniki kapital i strani krediti, tada su jednu etvrtinu svih stranih
investicija posjedovali Francuzi. Britanski interes drao je 17,4%, slijede ga Sjedinjene
Amerike Drave sa 15%; Njemaka (ukljuujui austrijski i ehoslovaki udio) 11,1%; Italija

9,5%; Belgija 7,4%; vicarska 5,9%, te jo neki manji vlasnici.23 K tome je mnoga poduzea,
iji je dioniki kapital bio preteno jugoslavenski, u stvari efikasno kontrolirao strani kapital, i
to zahvaljujui ugovorima s velikim inozemnim kupcima ili stranim kratkoronim kreditima,
ili sudjelovanju tih poduzea u meunarodnim kartelima. U svim poduzeima koje su
kontrolirali stranci, oni su drali i kljune pozicije; drali su obino i nie menederske
poloaje i visoko kvalificirana mjesta u proizvodnji. Usprkos visokoj cijeni uvezenog kapitala i
osoblja, profit je obino bio vrlo visok i to zbog carinske zatite, kartelizacije industrije, a
osobito zbog niskih nadnica, koje su proizlazile iz injenice da je Jugoslavija imala veliki viak
nekvalificirane radne snage, a bez efikasnih sindikata.
23 Prema Rozenbergu i Koticu, str. 94-231. Podaci su iskazani prema faktino
zastupljenim dioniarima na skuptinama. Vidi takoer Tomasevich, Foreign Economic
Relations, str. 185-195.
Izmeu 1922. i 1931. Jugoslavija je koristila vie stranih zajmova da pokrije budetski
deficit, financira izgradnju eljeznica, stabilizira valutu i slino. Nakon 1931, zbog sloma
meunarodnog kretanja kapitala, strani zajmovi Jugoslaviji bili su mnogo manji i namijenjeni
iskljuivo za gradnju eljeznica, mostova i slinih objekata drutvene potronje.
Krajem tridesetih godina jugoslavensko se javno miljenje odluno okrenulo protiv
stranih investicija u zemlji. Ljudi su s negodovanjem primali izvjetaje o visokim profitima i
specijalnim privilegijama stranih poduzea i postajali su sve sumnjiaviji prema stranom
utjecaju na domai politiki ivot. Optuivali su Francuze i Britance da pomau politiki
status quo (to jest, prevlast srpskog vladajueg sloja). Sa sve veom zabrinutou gledalo se
na Nijemce, osobito nakon to su preuzeli kontrolu nad velikim poduzeima to su ih ranije
drale Austrija i ehoslovaka. Ipak, nema sumnje da je u meuratnom periodu strani
kapital imao veliku ulogu u ekonomskom razvoju Jugoslavije, ali je i cijena te pomoi bila
vrlo visoka.
Openito uzevi, niske privatne utede i nedostatak poduzetnikog talenta u Jugoslaviji
krivi su ne samo za opsene strane investicije, uvoz menederskog osoblja i visoko
kvalificirane radne snage, nego takoer i za ulogu drave kao investitora i upravljaa u
mnogim sektorima privrede koji bi u razvijenim kapitalistikim zemljama bili preputeni
privatnoj inicijativi. Samo drava sa svojom snagom oporezivanja, mogla je kao dunik dati
potrebnu garanciju i sigurnost za velike dugorone zajmove za financiranje gradnje
eljeznica, rijene plovidbe, telegrafske i telefonske mree. Samo centralne i lokalne vlasti
mogle su upotrebljavati poreske prihode za financiranje kola, komunalnih usluga,
i lokalnog saobraaja. to vie, nunost da drava u korist stranih vjerovnika zaloi neke
relativno sigurne i obimne porezne prihode, dovela je do dravnog vlasnitva i monopola u
proizvodnji nekih roba iroke potronje, posebno duhana, cigaretnog papira, ibica i soli.

Na prosvjetnom i kulturnom polju drava je ustanovila i financirala sve kole (osim

nekih koje su pripadale vjerskim zajednicama), sva priznata kazalita, opere, muzeje, galerije
i neke izdavake kue. Veinu postrojenja za proizvodnju oruja, municije i ratnih brodova,
posjedovala je drava. Centralne i lokalne vlasti takoer su u svojim rukama imale i dio
dravnog bankarstva, koje se i nadopunjavalo i natjecalo s privatnim bankama.
Sekvestracijom i nacionalizacijom nakon prvog svjetskog rata, jugoslavenska je drava
postala vlasnik nekih industrijskih poduzea, meu kojima su bili rudnici ugljena, postrojenja
za preradu drva, rudnici i topionice eljeza, tvornice eera i dravna poljoprivredna dobra.
S prodorom bilateralizma u meunarodnu trgovinu i pojavom velikih blokiranih salda u
kliringu s inozemstvom, posebno s Njemakom, vlada je odluila investirati u nova
postrojenja za proizvodnju elika, bakra i aluminija. Strojevi za te objekte kupovani su
uglavnom u Njemakoj na raun tih zamrznutih potraivanja, a unutarnje financiranje
ureeno je pomou dravnih banaka. Nijemci su smiljeno favorizirali ekspanziju postrojenja
za proizvodnju stratekih materijala, znajui da e ih u sluaju rata moi dobiti pod svoju
kontrolu.
Razvoj postrojenja za proizvodnju nekih stratekih materijala i samog naoruanja,
nedvojbeno je posluio kao stimulans ekonomskom razvitku Jugoslavije. Meutim, injenica
da je jugoslavenski vojni budet izmeu dva rata iznosio oko 30 posto svih rashoda centralne
vlade (5 do 7 posto nacionalnog dohotka), ostavlja malo mjesta sumnji da su opseni
trokovi za nacionalnu obranu bili jedan od uzroka koji su spreavali i razvoj poljoprivrede i
razvoj ekonomije u cjelini.
Kao rezultat svih tih procesa, drava je, poslije poljoprivrede, bila najvaniji
poslodavac. Zbog toga, pitanje namjetenja u dravnoj slubi postalo je jedan od osnovnih
problema za sve politike stranke. injenica da su ta namjetenja kontrolirale velikosrpske
vladajue grupe, pojaavala je tekoe koje su izvirale iz nacionalne i vjerske podvojenosti u
dravi i muile i ogoravale jugoslavenske narode.
Gledani izdaleka, problemi Jugoslavije izmeu dva rata bili su nastavak i varijacija
situacije koja je tu postojala sve od dolaska Junih Slavena na Balkan - to sjecite vjerskih,
kulturnih, politikih, vojnih i ekonomskih imperijalizama. Junoslavenski narodi i
novostvorena Jugoslavija imali su nesreu da stoje s obje strane linije koja je u ova ili ona
vremena razdvajala Bizantsko i Zapadno rimsko carstvo, istonu pravoslavnu i rimokatoliku
crkvu, irilsko i latinsko pismo, bizantsku i zapadnoevropsku civilizaciju, islam i kranstvo, te
prostore s preteno despotskom i one s preteno demokratskom vladavinom. Uz to je
Balkan u novijim stoljeima bio podruje na kojem su se u svojim imperijalistikim tenjama
sukobljavale velike evropske sile, upotrebljavajui komade tog teritorija za izravnavanje
svojih rauna.

Pod takvim vanjskim utjecajima, junoslavenski narodi lavirali su izmeu razliitih svjetova,
pokuavajui s vie ili manje uspjeha sintetizirati sve te pritiske i ostvariti vlastiti nain
ivota. Kada je 1939. izbio rat izmeu zapadnih demokracija i Osovine, ti su pritisci jo
jednom dostigli svoj vrhunac. Jugoslaviju i Balkan jo jednom je zahvatio vrtlog.
GLAVA DRUGA
Uoi rata
Slabljenjem francuske dominacije u Podunavlju, koja je bila uspostavljena mirovnim i
drugim ugovorima nakon prvog svjetskog rata, te pojavom nacistike Njemake kao vodee i
bezobzirne ekspanzionistike sile u Evropi, Jugoslavija je pokuala zadrati neutralistiku
poziciju izmeu zapadnih demokracija i nacifaistikog bloka. To joj je kroz nekoliko godina i
uspijevalo.1 Ali u kasnijem razdoblju Stojadinovieve vlade, politiki i ekonomski pritisci
gurali su Jugoslaviju sve vie na stranu Osovine. Okupacijom Austrije, a zatim komadanjem i
djelominom okupacijom Cehoslovake, osjetljivo su smanjene mogunosti za uspjeno
odoljevanje njemakom pritisku. Brze promjene koje je na politikoj karti Evrope izazvao
najprije Hitler, a zatim okupacijom Albanije u aprilu 1939.Mussolini, najavile su novu fazu
jugoslavenske unutranje i vanjske politike. (Cisto vojni aspekti te nove situacije u kojoj se
nala Jugoslavija bit e raspravljeni u slijedeoj, treoj glavi)
1 Za detaljnu i dobro dokumentiranu analizu jugoslavenske vanjske politike u tom razdoblju,
vidi Hoptner, Jugoslavija u kri^i, 1934-1941.
SPORAZUM CVETKOVI-MAEK
S talijanskom okupacijom Albanije postalo je jasno da se Jugoslavija po svoj prilici ne
moe sauvati od potpunog uvlaenja u rat koji je predstojao skoro sigurno. Njen geografski
poloaj u sreditu strateki vanog balkanskog prostora inio ju je mjestom vjerojatnog
sukoba i predmetom teritorijalnih pretenzija revanistikih sila. Tako dugo zanemarivano
pitanje nacionalne solidarnosti sada se inilo Vitalnim, jer ako doe rat, nezadovoljni nesrpski narodi, osobito Hrvati, mogli bi zemlji prouzroiti velikih neprilika. Knez regent Pavle
praktino je od poetka svoje vladavine upuivao prijedloge voi Hrvatske seljake stranke,
dru Vladku Maeku, nadajui se da e pokrenuti razgovor o trnovitom hrvatskom pitanju. Na
zahtjev regenta, predsjednik vlade Stojadinovi i Maek sastali su se u januaru 1937, ali
predsjednik vlade nije bio voljan suoiti se s pravim spornim pitanjima. Zbog tog neuspjeha
da postigne bilo kakav napredak u rjeenju hrvatskog pitanja, a djelomino i zbog
Stojadinovieva sve izraenijeg pro-osovinskog stava, knez Pavle smijenio je svog
predsjednika vlade u februaru 1939. Na njegovo mjesto postavio je Dragiu Cvetkovia,
jednog od prijanjih Stojadinovievih ministara, povjerivi mu posebno zadatak da postigne
sporazum s Hrvatima. Skoro est mjeseci trajali su napori novog predsjednika vlade, dra

Maeka i grupe strunjaka, pa je konano 26. augusta 1939. s blagoslovom kneza Pavla
zakljuen sporazum Cvetkovi-Maek.2
Uvodni paragraf sporazuma Cvetkovi-Maek sadri tvrdnju da je Jugoslavija najbolji
jamac nezavisnosti i napretka Srba, Hrvata i Slovenaca. Time je Hrvatska seljaka stranka,
koja je u to vrijeme nesumnjivo predstavljala hrvatski narod, dala vanu naelnu izjavu,
potvrujui da prihvaa jugoslavensku dravu. Tu izjavu slijedio je niz specifinih toaka
sporazuma: da se sastavi nova vlada u koju e biti ukljueni predstavnici Hrvatske seljake
stranke, da se spajanjem postojee Savske i Primorske banovine stvori Banovina Hrvatska
kojoj e se pridodati neki kotari u Slavoniji, Dalmaciji, Bosni i Hercegovini, koji su tada bili u
sastavu drugih banovina. U Banovini Hrvatskoj, jednako kao i u drugim dijelovima zemlje,
garantira se politika jednakost Srba, Hrvata i Slovenaca, ukljuujui tu i jednakost pri
stupanju u dravnu slubu. Sve vjere proglaene su ravnopravnima. Da bi se garantirala
jednaka graanska i politika prava svih graana, treba izraditi i prihvatiti novi ustav. Unutar
hrvatskog podruja svu administraciju za poljoprivredu, trgovinu, industriju, ume i rude,
zatim sudsku, policijsku (osim andarmerije), prosvjetnu i zdravstvenu administraciju, javne
radove, socijalnu politiku, a do izvjesne mjere i financije, treba prenijeti u nadlenost
Banovine Hrvatske. Sve druge stvari, to jest nacionalna sigurnost, obrana, vanjski poslovi,
financije, bankarstvo, zakonodavstvo i sva administracija od opeg interesa preputa se
centralnoj vladi. Banovina Hrvatska imat e svoj Sabor, a poglavar banovinske vlade bit e
ban, koji je organ kraljeve izvrne vlasti u Hrvatskoj. Ban je odgovoran kralju i saboru. Sve
zakone i uredbe koje se odnose na Hrvatsku potpisivat e kralj, a supotpisivati ban,
ukljuujui tu i ukaz o smjenjivanju s banskog poloaja. Banovina treba imati svoj vlastiti
budet, a za njeno funkcioniranje treba osigurati dovoljna financijska sredstva.
2 Maek, str. 177-195; Cvetkovi, Smisao, znaaj i posledice srpsko-hrvatskog
sporazuma. Najbolja i najpotpunija studija o sporazumu od 26. augusta je
Boban, Sporazum Cvetkovi-Maek. Osobito je zanimljiva njegova rasprava o stavovima
raznih jugoslavenskih politikih grupa i stranaka koje nisu bile direktno vezane ni s Maekom
ni Cvetkoviem, str. 218-280.
Konano, sporazumom je uglavljeno da se nee opstruirati zakoni koji pridonose
demokratizaciji zemlje, te da je sporazum u cijelosti privremene prirode, sve dok nova
ustavotvorna skuptina ne odobri novi ustav. Tako sporazum Cvetkovi-Maek i nije trebao
biti vie od prvog koraka u rjeavanju hrvatskog pitanja, korak koji bi vodio do potpune
ustavne reorganizacije zemlje. Oito su dr Maek i njegova stranka imali dojam da bi trajna
ustavna reforma znatno poveala autonomiju Hrvatske.3 Uza sve to, predsjednik vlade
Cvetkovi angairao je grupu pravnih strunjaka koji su izradili plan za ustanovljenje srpske
federalne jedinice sa sjeditem u Skopju, koja bi ukljuivala ostatak zemlje s izuzetkom
Slovenije.4 Slovenija je trebala biti trea federalna jedinica, ali budui da je stanovnitvo te
pokrajine homogeno, postojea Dravska banovina jednostavno bi postala Banovina
Slovenija, te bi imala neto proirenu jurisdikciju. Separatizmu skloniji hrvatski politiari nisu

bili zadovoljni sporazumom, a nesretni su bili i mnogi Srbi, iako iz suprotnog razloga,
smatrajui da su Hrvati dobili previe vlasti. Velik broj ljudi bio je protiv podjele Bosne i
Hercegovine. Bilo je onih koji su smatrali da je cijela ta pokrajina hrvatska, zatim onih
brojnijih koji su tvrdili da je srpska, i treih koji su mislili da je uope ne bi trebalo nikome
pripajati, nego joj omoguiti da ivi svojim vlastitim specifinim politikim ivotom, kao
zasebna federalna jedinica u okviru jugoslavenske drave. Daljnja slabost sporazuma bila je,
to nije sadravao nikakve klauzule, niti sugerirao ikakvu buduu odredbu o makedonskoj ili
crnogorskoj federalnoj jedinici. Drugim rijeima, sporazum je ak i kao privremeno rjeenje
propustio da se uhvati u kotac sa svim aspektima nacionalnog problema u Jugoslaviji.
3 U tom smislu vidi Boban, str. 281-319, 421-424.
4 Prema Bobanu, str. 314. taj plan je napravljen bez sudjelovanja ili suglasnosti HSS i
predviao je neke odredbe kojima se HSS otvoreno protivila. Za nacrt tog plana vidi ibid. str.
412-418.
Sporazum Cvetkovi-Maek stupio je na snagu uredbom zasnovanom na lanu 116.
ustava iz 1931.5 Stvorena je Banovina Hrvatska, a odmah zatim i nova vlada u kojoj je
Cvetkovi ostao predsjednik vlade, Maek je postao potpredsjednik, a dr Ivan ubai,
zastupnik Hrvatske seljake stranke, poznat po svojim jakim dinastikim i jugoslavenskim
sklonostima, imenovan je banom Banovine Hrvatske. Rat u Evropi, koji je izbio samo
nekoliko dana kasnije, trajno je odgodio izvrenja nekih toaka sporazuma, ukljuujui tu i
izbornu reformu i izglasavanje novog ustava. Ali sporazum je na irokom frontu doputao
Hrvatima znatan stupanj autonomije. Izmeu ostalog, Hrvatska seljaka stranka ojaala je
svoje poluvojnike organizacije, Seljaku zatitu u seoskim podrujima, i Graansku zatitu u
gradovima. U Zagrebu je Graanska zatita proglaena pomonom policijskom snagom.
5 lan 116. Ustava iz 1931. glasi: U sluaju rata, mobilizacije, nereda i pobune, koji bi
doveli u pitanje javni poredak i sigurnost drave ili kad su do te mere uopte ugroeni javni
interesi, Kralj moe, u tom izuzetnom sluaju, ukazom narediti da se privremeno preduzmu
sve izvanredne, neophodno potrebne mere u celoj Kraljevini ili u jednom njenom delu
nezavisno od' ustavnih i zakonskih propisa. Sve izuzetne preduzete mere podnee se
naknadno Narodnom Predstavnitvu na saglasnost.
ak ni pod najidealnijim uvjetima ne bi promjene do kojih je dolo sporazumom
Cvetkovi - Maek mogle odmah iskorijeniti lo uinak od dva desetljea srpske hegemonije i
krutog centralizma, te jednog desetljea kraljevske diktature. Svakom je, na alost, bilo jasno
da srpski vladajui sloj nije uinio ustupke Hrvatima iz neke ljubavi prema federalizmu, ve
iskljuivo u cilju pokuaja ujedinjenja i jaanja zemlje ako bi bila uvuena u rat. (Maek je u
stvari i smanjio neke od svojih zahtjeva kad ga je njegov predstavnik u.inozemstvu dr Juraj
Krnjevi, obavijestio da je rat neminovan.)6 Nacionalna kohezija i solidarnost, koju je
kratkovidna politika velikosrpskih vladajuih grupa tokom proteklih dvadeset godina

efikasno guila, nije mogla oivjeti u tim tjeskobnim danima kad je zemlja bila pod tekim
unutarnjim i vanjskim politikim, psiholokim i ekonomskim pritiskom.
6 Maek, str. 191-192.
Sporazum je u biti bio hitna politika mjera, ustupak hrvatskim politikim snagama u nadi da
e time ojaati unutarnja politika struktura. Ali bilo je prekasno da se to postigne.
Sporazum ne bi postigao taj cilj ak da je i bio stvoren - to u stvari nije na zadovoljstvo
pretene veine i Hrvata i Srba. Tako je Jugoslavija i dalje ostala slabo pripremljena za svaku
veu krizu; o ratu protiv strahovito nadmonog neprijatelje da i ne govorimo.
RASTUE EKONOMSKE TEKOE
Malo je tko u Jugoslaviji i na Balkanu septembra 1939. optimistiki gledao u
budunost. Zemlje jugoistone Evrope bile su ne samo vojno i politiki, ve i ekonomski
potpuno izloene na milost Osovine, posebno Njemake. Geografski izolirane, daleko od
zapadnih demokracija s kojima ionako nisu imale jakih ekonomskih odnosa, one su mnogim
nitima bile vezane za snage Osovine.
U nekima od ovih zemalja postojale su jake pronacistike ili profaistike grupacije, a u
nekima, kao u Jugoslaviji, postojala je velika njemaka manjina spremna uiniti sve to je
bilo u njenoj moi da pomogne nacistikoj stvari. Nedostatak jakog interesa zapadnih
demokracija za balkanske zemlje, i njihova nevoljkost da im pomognu stvarnim poveanjem
kupovine poljoprivrednih i stoarskih proizvoda, mnogo je pridonijela da su te zemlje bile
gurnute u naruje Reicha. U razdoblju izmeu 1936 1939. njemaki udio u
jugoslavenskom izvozu iznosio je 28,3 posto, a uvozu 34,8 posto. U istom razdoblju udio
Francuske iznosio je 2,8, odnosno 2,3 posto, a britanski 8,4 odnosno 7,5 posto.
Prikljuenjem Austrije i ekog protektorata, udio Njemake iznosio je vie od 50 posto, i u
jugoslavenskom uvozu i u izvozu. Nadalje za jugoslavenskog poslovnog ovjeka pristup
Njemakoj i Italiji bio je lak, jeftin i siguran, dok je pristup na zapadnoevropska trita bio
skup i potencijalno rizian. Nakon septembra 1939. Jugoslavija je popustila sve veem
pritisku, te je u Njemaku i Italiju sve vie izvozila hranu i sirovine, dok je u isto vrijeme imala
sve vie tekoa da uveze prijeko potrebne tekstilne sirovine, naftne derivate i koks.7
7 Za statistike podatke o jugoslavenskoj trgovini, od izbijanja rata u septembru 1939.
pa do invazije zemlje u travnju 1941, osobito s Velikom Britanijom, Njemakom i
Francuskom, vidi orevi, str. 67-72, 174-191, 233-237.
Odmah nakon izbijanja rata, vlada je donijela nekoliko hitnih i iroko zamiljenih
mjera, u naporu da zaustavi val ekonomske krize. Uvela je ogranienja pri povlaenju
bankovnih uloga iz privatnih i dravnih banaka, kako bi izbjegla navalu ulagaa, a kako su se
rasplamsale i groznica stvaranja zaliha i pekuliranje cijenama, vlada je ozakonila mjere

protiv pekulacije. Kad su se one pokazale neadekvatne, izravno su kontrolirani i izvoz i uvoz
i raspodjela sirovina, a plafonirane su cijene brana, jestivog ulja i sjemena za njegovu
proizvodnju, te od juna 1940. i cijene iroke liste uvoznih roba (rie, kave, aja, sirovog
pamuka i pamunog vlakna, gume i gumenih proizvoda, sirove i stavljene koe, kositra,
naftnih derivata itd). Specijalni propisi regulirali su prodaju naftnih derivata, drugim
propisima vlada je stekla prioritet pri kupnji ugljena, a jo nekim propisima rasporeena je
proizvodnja obojenih metala za domau potronju i posebno za izvoz. Da obuzda domau
potronju i ostavi vei viak mesa za izvoz u zemlje Osovine, vlada je u maju 1940. uvela dva
bezmesna dana u tjednu. Bankovni sistem podvrgnut je daljnjoj kontroli, a poveani su i
razni porezi.8
8 Za tekstove svih ovih propisa treba konzultirati Slubene novim Kraljevine
Jugoslavije. Ali slijed i sutina ovih mjera moe se vidjeti i iz rezimea Narodne
banke, IJactivite economique en Yougoslavie objavljivanih mjeseno u Beogradu do januara
1941. Izvjetaje koje su o tim stvarima svojim pretpostavljenima slali njemaki slubenici u
Beogradu mogu se vidjeti u izdanju Vojnoistoriskog instituta, Aprilski r -t 1941 - Zbornik
dokumenata, str. 358-359, 430-431, 464-465, i passim, (u daljnjem tekstu djelo se citira
kao Aprilski rat 1941). Vidi takoer Hoptner, str. 159-161.
Ustanovljeni su neki novi vladini uredi kako bi pomogli pri provoenju izvanrednih
mjera. U septembru 1939. osnovana je direkcija za ishranu koja je imala zadatak da proui i
pobolja prehranu, da stvara rezerve hrane i da openito usmjeri prehrambenu politiku. U
martu 1940. stvorena je direkcija za vanjsku trgovinu, a u maju iste godine vladin savjet za
obrambenu privredu, sa zadatkom da koordinira, koliko je to bilo mogue, smjernice u
odnosu na vojne i civilne zahtjeve za opskrbom. U januaru 1941. ustanovljeno je zasebno
ministarstvo za snabdijevanje. Ali ni jedna od tih mjera i nijedan od novih vladinih ureda nije
mogao mnogo uiniti da se rijee tekoe nagomilane u vanjskoj trgovini, u opskrbi hranom i
osnovnim sirovinama, a nije sprijeeno ni nagomilavanje zaliha, spekulativno poveanje
cijena, i gubitak povjerenja u bankovni sistem.
U maju 1939, nekoliko mjeseci prije izbijanja rata, jugoslavenska vlada poduzela je
mjere opreza i naredila Narodnoj banci Jugoslavije da prebaci vei dio zlatne rezerve u
Englesku; kasnije su te rezerve, u visini od 47 milijuna dolara, deponirane u Federalnoj banci
za rezerve u New Yorku.9 U zemlji se opticaj novanica, glavnog sredstva plaanja, ve popeo
od 6,6 milijardi dinara krajem decembra 1938, na 8 milijardi dinara krajem augusta 1939, ali
do samog izbijanja rata nije bilo znakova inflacije. Zapravo je opi indeks cijena (1926 = 100)
tokom devet mjeseci i pao, od 77,5 na 76,8. Ali poetkom septembra 1939. poele su se
strmo penjati i cijene i opticaj novanica.
9 Hoptner, str. 156.

Specijalnom zakonskom uredbom od septembra 1939. vlada je bila ovlatena da kod

Narodne banke diskontira specijalne bonove za narodnu obranu. Taj se potez pokazao kao
najvanija inflatorna mjera tokom slijedee godine i pol: krajem 1940. diskontirani iznos tih
bonova popeo se na 6,9 milijardi dinara to je pomoglo da se iznos novanica u opticaju
popne na 13,8 milijardi. K tome su se obaveze po vienju kod Narodne
banke popele od 1,35 milijardi dinara (to je bilo neto ispod normale) na 3,5 milijardi
dinara. U meuvremenu je inflacioni pritisak jaao ne samo porastom novane mase, ve i
ubrzanim opticajem novca (zbog oekivanja daljnjeg porasta cijena), te nestaicom
svakovrsne robe. Kao posljedica svega toga, opi indeks cijena popeo se od 76,8 u augustu
na 90,9 u decembru 1939, na 143,9 u decembru 1940, te na 155,3 u februaru 1941.
Najizrazitiji porast dogodio se kod prehrambenih proizvoda biljnog porijekla: od 75,7 u
augustu 1939. na 90,7 u decembru 1939, te na 195,6 u decembru 1940. i na 213,7 u
februaru 1941. Zbog zamrzavanja cijena glavnih predmeta uvoza sredinom 1940, cijene
izvoznih roba narasle su povrh cijena uvoznih roba. Usprkos sve kontrole, trokovi ivota u
Beogradu popeli su se od 81,7 u augustu 1939. na 141,3 u februaru 1941.10
10 L'activite economique en Yougoslavie, III 1940, str. 1, 14; V 1940. str. 1, 12; I 1941. str. 1,
7.
NJEMAKO NAPREDOVANJE U JUGOISTONOJ EVROPI
Uvjeti pod kojima je Jugoslavija funkcionirala od septembra 1939. pa do invazije u
aprilu 1941. uinili su neizbjenim promjene u njenom privrednom i novanom stanju, od zla
na gore. Pored poveanih domaih ekonomskih i financijskih poremeaja, pored
nagomilanih politikih pritisaka unutranje i vanjske prirode, njemako osvajanje^rancuske^i
praktina nacifaistika kontrola gotovo cijele Evrope sve do sovjetskih granica, s
nesposobnou Engleske da prui efikasnu pomo zbog smrtne opasnosti kod kue i u svojim
mediteranskim posjedima, pored stava Sjedinjenih Drava da ne ulaze u rat sve to uinilo
je jugoslovensko oslanjanje na Zapad u ono vrijeme i za neposredne svrhe potpuno
iluzornim.
Vojniki je poloaj Jugoslavije bio vrlo nesiguran. Talijanska okupacija Albanije 1939.
stjerala je zemlju u strateki tjesnac izmeu talijanskih snaga u Albaniji i njemakih i
talijanskih snaga na sjeverozapadu i sjeveru, stavljajui u pitanje veinu tradicionalnog
vojnog planiranja koje je bilo zasnovano na sigurnom pristupu Solunu. Slom Francuske,
tradicionalnog jugoslavenskog saveznika ije je vojno miljenje u mnogome utjecalo na
jugoslavenski Glavni eneraltab, zbrisalo je sve nade u francusko-britansko otvaranje
Solunskog fronta, na nain koji je tako uspjeno djelovao u prvom svjetskom ratu. U toj je
novoj situaciji za Jugoslaviju bilo prirodno, bez obzira na njeno nepriznavanje Sovjetskog
Saveza kroz sve godine izmeu dva rata, da pokua dobiti neku podrku u Sovjetskom
Savezu kao sili koja je tradicionalno zainteresirana za Balkan i eljna da sprijei njemaku (ili,
ranije, austro-ugarsku) dominaciju u tom dijelu Evrope.11 U julu 1940, nakon to je

prethodnog maja sklopljen ugovor o trgovini i plovidbi, Jugoslavija i Sovjetski Savez stupili su
u diplomatske odnose. Taj potez postao je u Jugoslaviji popularan zahvaljujui
tradicionalnim vezama Srbije i Crne Gore s Rusijom, ali je mogao biti od male praktine
koristi budui da je daleki Sovjetski Savez i sam oajniki pokuavao izbjei tekoe s
Njemakom, u namjeri da dobije na vremenu i pojaa svoju obranu protiv njemakog
napada. Sve do 13. marta 1941. jugoslavenska je vlada gajila nadu da e sa Sovjetskim
Savezom zakljuiti vojni savez, ali kad jugoslavenski poslanik u Moskvi nije uspio ostvariti
instrukcije koje je dobio, knez Pavle nije kroz preostala dva tjedna svoje vladavine vie
pokretao tu stvar.12
11 Izgleda da su bar neki jugoslavenski visoki oficiri pomiljali da bi se uspostavljanjem
diplomatskih odnosa sa Sovjetskim Savezom mogao ublaiti njemaki p_ritisak.
Cvetkovi, Jugoslavija i razvoj meunarodne situacije izmeu dva rata,osobito str. 20.
12
Kljakovi
Memoari
generala
Simovia
i
dokumenti
19391942. Politika, 9. IX 1970. Studiju jugoslavenskog vojnog historiara pukovnika Vojmira
Kljakovia objavljivao je u 96 nastavaka beogradski dnevnik Politika i to od 21. VIII do
24. XI1970. Ona se sastoji dijelom od Simovievih memoara, dijelom od dokumenata i
Kljakovievih komentara.
Prvi kritini potezi u cilju invazije jugoslavenskog teritorija nisu doli iz Njemake koja
je izgledala kao najvea prijetnja, ve iz Italije, i Jugoslavija u to vrijeme zapravo nije bila
potpuno svjesna opasnosti. U septembru 1940, prema zamjeniku naelnika Generaltaba
talijajiske vojske, generalu Mariu Roatti, sve raspoloive snage u sjevernoj Italiji skupljene
su na jugoslavenskoj granici izmeu Tarvisia. i Rijeke: dvije armije na liniji fronta, a trea
armija u rezervi. Ukupno je tamo bilo trideset i sedam divizija, osamdeset i pet odreda
srednjokalibarske artiljerije i razne specijalne jedinice s odgovarajuim slubama i
opskrbom.13 Talijani su od Nijemaca traili dozvolu da dio svojih trupa i opreme prebace
preko teritorija Reicha (prije austrijskog teritorija), tako da sa sjevera mogu izvriti invaziju iz
Austrije kao i sa svojih granica, ali Nijemci su zahtjev odbili, s izlikom da Fhrer eli mir na
njemakim junim granicama, jer bi inae Britanci mogli dobiti povod da se sa svojim
zranim snagama smjeste u Jugoslaviji.14 Taj odgovor prisilio je Mussolinija na razmiljanje i
on je krajem septembra odluio da ne izvri invaziju, ve je naredio demobilizaciju 600.000
rezervista.15 Generali su se sloili s Mussolinijevim odustajanjem od invazije, ali se nisu
sloili s demobilizacijom rezervista. Do nje je djelomice ipak dolo, i u toj vojno oslabljenoj
poziciji, ovoga puta bez savjetovanja s Hitlerom o svojim planovima, Mussolini je 28. oktobra
1940. iz Albanije udario na Grku.16
13 Roatta, str. 117. Za prijevod direktive talijanske Vrhovne komande za planiranu
operaciju E, vidi Aprilski rat 1941. str. 765-768. Vidi takoer Rossi, str. 72-75.
14 Von Rintelen, str. 105.

15 Roatta, str. 118.

16 Izgleda da je zbog protivljenja talijanskog Generaltaba demobilizirano samo oko
300.000 rezervista. Ali upravo u tom najopasnijem i nepredvidivom trenutku vlada je
odluila da zarati s Grkom. Ibid, str. 119.
Talijanska invazija Grke bila je za Jugoslavene straan ok, jer je prijetila potpunom
izolacijom Jugoslavije od prijateljskog svijeta, zatvarajui svaki pristup Solunu. Odmah nakon
to su vijesti stigle u Beograd, odran je sastanak regenta kneza Pavla, predsjednika vlade
Cvetkovia, ministra vanjskih poslova Aleksandra Cincar-Markovia, ministra vojske i
mornarice Milana Nedia, naelnika Glavnog eneraltaba Petra V. Kosia i ministra dvora
Milana Antia. Sastanak nije rezultirao niim odluujuim, osim to je (a ima razloga da se u
to vjeruje) knez Pavle traio od generala Nedia tom prilikom da generaltabu naredi izradu
uvjetnog plana za mogui napad na lijevi bok talijanskih snaga u Grkoj, ako bi izgledalo da
e uskoro zauzeti Solun.17 Nadalje, ini se da je general Nedi shvatio diskusiju na tom
sastanku kao povod da izloi svoje poglede na vojnu situaciju s kojom je suoena zemlja. U
dugakom memorandumu kojim se je 1. novembra obratio knezu Pavlu i vladi, Nedi je u
uvodu naglasio 1) da nije mudro i da nije mogue nastaviti s politikom neutralnosti, 2) da e
Jugoslavija uskoro biti potpuno okruena neprijateljskim zemljama, te da e, kad se
okruenje zavri, morati poloiti oruje ako se to od nje bude trailo, i 3) da je jugoslavenska
vojska slaba i nespremna da se odupre jakom, modernim orujem naoruanom
neprijatelju.18 Glavno pitanje, rekao je, s kojim je suoena zemlja, jest: Hoemo li mi
zajedno s Italijom i Njemakom ili protiv njih? Ako hoemo s njima, moramo definitivno
prekinuti svaki kontakt i koketiranje s Engleskom. Britanska pomo Grkoj nije bila efikasna
i nije ju mogla spasiti. to se Jugoslavije tie, rekao je, mi smo potpuno sami. Nitko nam ni
uz najbolju volju ne moe ozbiljno pomoi. Ako Jugoslavija eli nastaviti sadanju
(neutralistiku) politiku, bit e potrebno da mobilizira sve svoje snage i pouri u pomo
Grkoj, da spasi Solun od Talijana, te da zajedno s Grcima sprijei okruenje Jugoslavije. Ali
takav bi korak po njegovu miljenju doveo do zajednikog napada na Jugoslaviju od strane
Njemake, Italije, Maarske, Rumunjske i Bugarske, to bi odmah uslijedilo porazom i
komadanjem zemlje. Moe se razmotriti obrambeni pakt sa Sovjetskim Savezom, ali u
svjetlu njegove slabe vojne pozicije ukljetene izmeu Njemake i Japana (a i zbog nekih
drugih razloga) zakljuio je da se ni iz tog pravca ne moe oekivati pomo. Preostaje samo
trei kurs: pridruiti se Osovini bez daljnjeg odlaganja. Svoj zakljuak zasnovao je na vrstom
uvjerenju da e Njemaka dobiti rat i da e, osim u sluaju graanskog rata, kroz dugo
vrijeme zadrati kontrolu evropskog kontinenta. Nadalje, mislio je, ako Jugoslavija odmah
prie Osovini, Njemaka e je zatititi od pohlepnih susjeda. ak i u tom sluaju, smatrao je
da e na kraju rata neke revizije granica na tetu Jugoslavije biti neizbjene. Konano,
objasnio je da e knez Pavle i vlada morati odluiti kakvu politiku da vode u budunosti i tu
mu odluku dati napismeno, tako da kao lan vlade odgovoran za vojne poslove moe
poeti s potrebnim planovima.

17 Vidi Hoptner, str. 183-187. On analizira ovu epizodu po zapisnicima sjednica kojima
je predsjedavao knez Pavle, 28. i 31. X i 1. XI 1940. Hoptneru je ipak nedostajao jedan bitni
dokument, Nediev memorandum knezu Pavlu i vladi, od 1. XI. Vidi takoer
ulinovi, Dvadeset sedmi mart, str. 85-100.
18 Za njemaki prijevod teksta memoranduma vidi mikrofilm br. T-501 rola 251,
snimke 368-371.
Iako se knez Pavle nadao da e moi nastaviti s politikom neutralnosti, on i njegovi
politiki i vojni savjetnici bili su potpuno svjesni opasnosti za Jugoslaviju, ako bi se talijanske i
bugarske snage udruile u Solunu i tako dovrile okruenje zemlje. Formalni razgovori s
Italijom o tom problemu smatrani su uzaludnim,19 a Nedi je objasnio da bi svaki samostalni
jugoslavenski pokret prema Solunu samo ubrzao intervenciju Njemake i njenih saveznika. U
skladu s tim knez Pavle je naredio Nediu da jugoslavenskom vojnom ataeu u Berlinu,
pukovniku Vladimiru Vauhniku, poalje instrukcije, neka od njemakih vojnih vlasti sazna
kakva bi bila njemaka reakcija na jugoslavenske pokrete prema Solunu. estog novembra
je, meutim, knez Pavle naglo smijenio Nedia, oito uvidjevi da je nemogue slijediti
ministrov savjet, i zamijenio ga je popustljivim sedamdesetogodinjakom, penzioniranim
generalom Petrom Peiem, koji je bio manje sklon da osporava regentove ideje. Vauhnikovi
pokuaji da u Berlinu sazna njemako miljenje o tome kakva bi bila reakcija na
jugoslavenski pokret prema Solunu nisu dali nikakav odgovor, i kad je general Nedi
napustio vladu, Vauhnik je pustio da se stvar zaboravi.20
19 Svejedno je uinjen pokuaj neformalnih razgovora. Vidi dalje u tekstu, iza naslova
Jugoslavija pristupa Trojnom paktu.
20 United States, Department of State, Documents on German Foreign Policy, 19181945, serija D, svezak XI, str. 525. (dalje citirano kao DGFP). Vidi takoer Hoptner, str. 183186.
Izgleda da su razgovori na visokom nivou, vodeni 28. oktobra i slijedeih dana, postali
ubrzo poznati Talijanima i Nijemcima; i jedni i drugi imali su izvrsne obavjetajne izvore u
jugoslavenskim vojnim krugovima, a Talijani su takoer nesumnjivo saznali za Vauhnikova
propitkivanja u Berlinu. Moda kao upozorenje, talijanski su avioni 5. novembra napali
jugoslavenski grad Bitolu u blizini grke granice i bacili sedamdeset i tri bombe, ubivi deset i
ranivi dvadeset tri civila.21
Usprkos odlunom iskazivanju neutralnosti, Jugoslavija je oito inila sve to je bilo u
njenoj moi da pomogne svom napadnutom susjedu na. jugu, makar da se samo odri i
sprijei da Talijani zauzmu Solun. Prema Cvetkoviu, jugoslavenska je vlada Grcima tajno
isporuila.raznu opremu iz vojnih magazina smjetenih u garnizonima blizu grke granice i
progledala kroz prste privatno organizirani, inae zabranjeni izvoz konja, kao i izvoz municije

(osobito granata i upaljaa) iz tvornice oruja Vistad (u Valjevu i Viegradu) u

Grku.22 Izvjetaje o takvom izvozu potvruju Hoptnerovi razgovori s bivim direktorom
Vistada Nikolom Stankoviem, i pismo tadanjeg grkog poslanika u Beogradu R. BibicaRosettisa knezu Pavlu, u kojem Bibica-Rosettis kae da je Jugoslavija opskrbila Grku s
mnogo tona oruja i svim potrebnim konjima.23 Nisam mogao nai potvrdu Cvetkovievoj
tvrdnji da je Jugoslavija prebacila neke jedinice u pogranino podruje prema Albaniji,
uzrokujui tako poputanje talijanskog pritiska na Grku, ali tono je da je jugoslavenska
vlada naredila reaktiviranje (u stvari mobilizaciju) svojih jedinica u Makedoniji i dijelovima
Srbije, to je moglo imati nekog utjecaja na pokrete talijanskih trupa.24 Takoder je tono, da
su Jugoslaveni,, opravdavajui to neutralnou, odbili Talijanima dozvolu za prebacivanje
tisuu kamiona iz Njemake u Albaniju preko jugoslavenskog, teritorija. Na insistiranje
Talijana, to odbijanje stajalo ih je isporuke 327 raznih aviona.iz Njemake (mahom iz
zaplijenjenih poljskih, belgijskih i francuskih rezervi) kao i dijelova za proizvodnju 40 aviona
njemake proizvodnje, te 50 dovrenih njemakih aviona, iako su ti avioni ve ranije bili
narueni, a dijelom i plaeni.25
21 General Simovi u svojim memoarima kae, da je Nedi svoj memorandum knezu
Pavlu predao 5. XI, nakon to su Talijani bombardirali Bitolu i da je u njemu zagovarao
okupaciju Soluna. Vidi Kljakovi, u Politici 31. VIII 1970. Ali okupacija Soluna nije bila
alternativa koju je predlagao Nedi, a Vauhnikovo oslukivanje njemakog miljenja izgleda
da je sugerirao knez Pavle. O bombardiranju Bitole vidi Aprilski rat 1941, str. 890-891, 894900.
22 Cvetkovi, Jugoslavija i razvoj meunarodne situacije izmeu dva rata, str. 16
18. 1951-52. god. izbila je ogorena prepirka izmeu Cvetkovia i Radoja Kneevia koji je
bio istaknuta figura pua od 27. marta 1941. Potonji je optuio kneza Pavla i Cvetkovia da
su potajno planirali zakljuenja vojnog saveza s Njemakom i zauzimanje Soluna u asu kad
su Grci bili u borbi na ivot i smrt s Italijom. Kneeviev napad objavljen je u lanku Knez
Pavle, Hitler i Solun, InternationalAffairs, I 1951, str. 38-44, i pretampan u listu Poruka br.
2-3, str. 3-6. Cvetkovi je dva puta odreito opovrgao objavivi: Porodom lanka Radoja
Kneevia o 25. i 27. martu i Dokazi Radoja Kneevia, oba u Dokumenti o Jugoslaviji (br.
1, str. 11 -12; br. 2, str. 14-22). Cvetkovi ne samo negira da je Jugoslavija ikad pokuavala
zauzeti Solun, ve izjavljuje da sa famoznim pitanjem Soluna, Knez Pavle i tadanja
jugoslavenska vlada nemaju nieg zajednikog (vidi njegov prvi lanak, str. 15). Iako ta
tvrdnja uope nije tona, to e se vidjeti iz nie navedenih dokumenata, nema sumnje da je
Kneeviu, ije su injenice dijelom tone, bilo uglavnom do toga da ocrni kneza Pavla, i
obratno, osvjetla obraz puistima.
23 Hoptner, str. 191-192; pismo Bibica-Rosetisa je u Hoptnerovom arhivu.
24 Aprilski rat 1941, str. 875-889. Ali talijansko bombardiranje Bitole priguilo je
eventualne jugoslavenske ideje o pokretu prema Solunu.

25 DGFP, serija D, svezak XI, str. 643-644, 803-804, 810-811. Jugoslavija je prije toga
naruila i drugu vojnu opremu u ukupnom iznosu od 41,000.000 rajhsmaraka, ali je zbog
njemakih potreba veina tih ugovora uzajamnim sporazumom opozvana. Ibid, str. 644.
Italija je i dalje gajila prema Jugoslaviji neprijateljske namjere, ali Italija vie nije bila
glavna prijetnja. Prava je prijetnja, naravno, bio Hitler i razvoj jugoslavenske,situacije krajem
1940. i poetkom 1941. treba razmatrati u svjetlu Hitlerovih planova. Odluivi u junu l940.
da idueg proljea napadne Sovjetski Savez, on je trebao osigurati svoj desni bok na Balkanu.
Nije bilo sumnje da bi on to vie volio postii diplomatskim, vojnim i psiholokim pritiskom
nego li ratovanjem, kao to je uinio i prilikom nekoliko svojih ranijih osvajanja, ali Hitlerove
su planove u jugoistonoj Evropi komplicirale samostalne akcije njegovog partnera
Mussolinija. Nakon poetnih talijanskih uspjeha, Grci su se oporavili i stali potiskivati Talijane
iz svoje zemlje, a itava je talijanska kampanja jenjala.26 Taj obrat dogaaja otkrio je slabosti
mlaeg osovinskog partnera i traio je njemaki zahvat. Hitler je sada morao intervenirati u
Grkoj, u namjeri da spasi svog partnera i sprijei Britance da se sa svojim zranim snagama i
drugim jedinicama ne utvrde na grkom kopnu. Hitlerovi planovi nisu ni pod koju cijenu
doputali da Britanci steknu vrstu poziciju na grkom kopnu s kojeg bi njihova avijacija
mogla ugroavati luke i transportne instalacije u junoj Italiji i na Balkanu ili, to je bilo jo
vanije, rumunjska petrolejska polja, koja su bila glavni izvor goriva za osovinsku ratnu
mainu. 12. novembra 1940. Hitler je izdao svoju direktivu broj 18 koja je sadravala ciljeve
na podruju Sredozemlja. Izmeu ostalog, tom je direktivom naredio pripremu za okupaciju
Grke sjeverno od Egejskog mora, s ulaskom iz Bugarske. Glavna je svrha tog poteza bila
dobivanje zranih baza za napad na britanske zrane baze po istonom Sredozemlju, osobito
one u ijem su akcionom radijusu leala rumunjska naftonosna polja.27 Na sastanku s
talijanskim ministrom vanjskih poslova grofom Galeazzom Cianom 18. novembra, i kasnije u
pismu Mussoliniju od 20. novembra, Hitler je kritizirao talijanski napad na Grku. Navodei
probleme Osovine na Mediteranu i na Balkanu, naglasio je da su talijanske tekoe u Grkoj
oteale njemake diplomatske poteze na Balkanu, i obeao Mussoliniju da e uiniti sve to
mu moe olakati sadanju situaciju. Ali rekao je, na Balkanu je nemogue voditi rat prije
marta. Svaki bi zastraujui pritisak na Jugoslaviju stoga bio beskoristan, budui da je srpski
generaltab potpuno svjestan nemogunosti izvoenja takve prijetnje prije marta.
Jugoslaviju zato treba, ako je ikako mogue, pridobiti drugim nainom i sredstvima.28
26 Najbolju talijansku studiju o zlosretnoj talijanskoj kampanji protiv Grke napisao je
Cervi, Storia della guerra di Greda. S grke strane vidi Papagos, The Battle oj Greece, 19401941 (prijevod na hrvatsko-srpski Grka u rat 1940-1941).
27 DGFP, serija D, svezak XI, str. 527-531.
28 Njemaku zabiljeku razgovora Hitler-Ciano vidi ibid, str. 606-610; za tekst
Hitlerovog pisma Mussoliniju vidi ibid, str. 636-643.

U svom odgovoru od 22. novembra, Mussolini se ispriao to unaprijed nije obavijestio

Hitlera o svojim akcijama protiv Grke, i objasnio je tamonje talijanske tekoe. Sto se
Jugoslavije tie, Mussolini je rekao: Spreman sam Jugoslaviji garantirati sadanje granice i
priznati joj pravo na Solun pod slijedeim uvjetima: a) da Jugoslavija prie Trojnom paktu; b)
da demilitarizira. Jadran; c) da sepostigne dogovor o njenoj vojnpj intervenciji; drugim
rijeima, neka to bude samo nakon to je Grkoj zadan poetni talijanski udarac.
Mussolini je dalje pisao: Ovim pismom dajem Vam zato svoj pristanak na sve to
elite uiniti da se taj cilj postigne to je bre mogue.29
29 Ibid, str. 671-672.
Drugom porukom od 5. decembra Hitler je obavijestio Mussolinija da je Rumunjskoj
zajamio da e je tititi od svake prijetnje, te da je naredio da se pone s pripremama za
napredovanje njemakih jedinica kroz Bugarsku prema Solunu.30 13. decembra Hitlerje
izdao direktivu broj 4 za operaciju Marita, osvajanje Grke.
30 Ibid, str. 789-791.
Uz osiguranje njemakog desnog boka pri predstojeim operacijama protiv Sovjetskog
Saveza (spaavanjem Mussolinija u Grkoj, te izbacivanjem britanskih trupa koje su se tamo
ve iskrcale), Hitlerovi su ciljevi u jugoistonoj Evropi trebali dovriti strateko okruenje
Jugoslavije, tako da ona nema drugog izbora nego da prihvati njemake prijedloge za ulazak
u Trojni pakt, te da zastraivanjem prisili Tursku da ostane neutralna. Drugim
rijeima, Hitler je planirao da mirnim putem na svoju stranu pridobije ili snagom oruja
eliminira Maarsku, Rumunjsku, Bugarsku, Jugoslaviju i Grku. Osim u Grkoj, nigdje nije
predviao posebne tekoe. Mirnim ulaskom njemakih trupa tokom oktobra i novembra
1940. Maarska i Rumunjska ve su bile pod punom kontrolom, i odmah su prile Trojnom
paktu: 20. novembra Maarska, a 23. novembra Rumunjska. lanstvo u Osovini Berlin-RimTokio bilo je za male narode dokaz njihove lojalnosti Osovini i njenim planovima za novi
poredak u Evropi.31 Istovremeno, Hitler je uinio nekoliko teritorijalnih promjena u korist
Maarske i Bugarske, a na tetu Rumunjske, mnogo je ojaao poloaj njemakih manjina, a
u izvjesnoj mjeri i poloaj pronacistikih politikih stranaka u tim zemljama. S time je ruku
pod ruku ilo daljnje ekonomsko podvrgavanje sve tri zemlje Njemakoj.
31 Trojni pakt zakljuile su Njemaka, Italija i Japan 27. septembra 1940. Za jezgrovit
prikaz diplomatskog i vojnog nadiranja nacistike Njemake u jugoistonu Evropu,
vidi Wiskemann The Subjugation ofSouth-eastern Europe, June 1940 to June 1941.
Nakon ulaska njemakih trupa u Rumunjsku, Hitler je nastavio s mekanjem
Bugarske i krajem februara 1941. Bugarska je takoer pristala da pristupi trojnom paktu,
te da svoje granice otvori nacistikim trupama. Tako su ve u martu 1941. Hitlerove

divizije izbile na sjevernu grku granicu i operacija Marita mogla je otpoeti svakoga asa.
Njegove su armije takoer stajale na svim sjevernim i istonim granicama Jugoslavije. S
gledita jugoslavensko-njemakih odnosa, ulazak njemakih trupa u Bugarsku znaio je da
se diplomatska, ekonomska, a sada tJUGOSLAVIJA PRISTUPA TROJNOM PAKTU
Dok su se odvijale akcije usmjerene na ostale zemlje u jugoistonoj
Evropi, Hitler je primjenjivao sve intenzivniji diplomatski, politiki i psiholoki pritisak na
jugoslavensku vladu.32Zastraena Hitlerovim planovima, Jugoslavija se oajniki osvrtala za
alternativama, vodei neke neformalne razgovore s Italijom (kao posrednik posluio je
beogradski odvjetnik dr VladislavStaki, inae pravni savjetnik talijanskog poslanstva)33 i
ispitujui mogunost da dobije efikasnu pomo, osobito od Velike Britanije, a u izvjesnoj
mjeri i od Sovjetskog Saveza i Sjedinjenih Amerikih Drava. Ali u sreditu svih nevolja bili su
njemaki planovi i jugoslavenski odnosi s Njemakom. Nijemci su svoj prvi potez, povukli
krajem novembra 1940. traei od jugoslavenskog ministra vanjskih poslova CincarMarkovia da doe u Njemaku i da se sastane s Joachimom von Ribbentropom. Sastanak je
uslijedio u najveoj tajnosti 27. novembra, a slijedeeg je dana Cincar-Markovi razgovarao s
Hitlerom. Ovi su razgovori oznaili poetak neposrednog njemakog pritiska
na Jugoslaviju da prie Osovini i pridrui se Trojnom paktu. Na udicu je kao mamac stavljen
Solun.34
Neto vie od tjedan dana nakon povratka Cincar-Markovia iz Njemake, 7.
decembra, jugoslavenska je vlada obavijestila njemakog poslanika u Beogradu
Viktora von Heerena, da je Jugoslavija voljna raspraviti potpisivanje pakta o nenapadanju s
Njemakom i Italijom, na osnovi talijansko-jugoslavenskog sporazuma d 25. marta 1937.
Tokom slijedea tri i pol mjeseca, jugoslavenski i njemaki predstavnici (ovi potonji zastupali
su i Italiju) pokuavali su postii suglasnost o naravi pakta koji je Jugoslavija trebala potpisati,
i o tome koje e specijalne note biti prikljuene protokolu o potpisivanju pakta. Jugoslavija je
inila sve to je bilo u njenoj moi da otegne proces pregovaranja, nadajui se da e nekako
nai alternativu umjesto pristupanja Osovini. U meuvremenu, 30. decembra 1940.
britanska je vlada ponudila Grkoj da uspostavi zranu bazu u Solunu i o toj je ponudi
obavijestila Jugoslaviju i Tursku. Knez Pavle smatrao je taj potez tekom pogrekom, jer e ta
britanska akcija biti dovoljno jaka provokacija da izazove njemaku invaziju balkanskih
drava, a nedovoljna da je sprijei. To su miljenje takoer dijelili Grci.36 Otegle su se
rasprave o slanju britanskih snaga u Grku, i rano u martu, to jest poslije njemakog ulaska u
Bugarsku, britanske su se trupe poele iskrcavati na grko kopno.
32 Za slijed dogaaja koji su doveli do ulaska Jugoslavije u Trojni pakt, vidi Hoptner,
str. 202-243; ulinovi, Dvadeset sedmi mart 1941, str. 13-222; Terzi, str. 99-126, Paveli,
Jugoslavija i Trojni pakt. Takoder vidi Gregori, str. 92-157.
33 Staki je posjetio Rim jedanput u novembru 1940. godine i dvaput u februaru 1941.
i opirno razgovarao s Mussolinijem i Ganom; Staki, str. 80-117.

34 Izvjetaj o pozivanju Cincar-Markovia vidi u DGFP, serija D, svezak XI, str. 692, a o
predmetu razgovora s Hitlerom, kako su ga zabiljeili Nijemci, vidi ibid, str. 728-735. Biljeka
o razgovoru izmeu Cincar-Markovia i von Ribbentropa oito je izgubljena.
35 Za saopenje jugoslavenske vlade njemakom poslaniku kojem se potvruje ta
spremnost vidi ibid, str. 805-809.
36 Woodward, I, 519-520.
Jugoslavenskoj vladi postalo je jasno da ni Velika Britanija niti Sovjetski Savez ne mogu
pruiti dovoljno direktnu pomo kao protuteu njemakom pritisku. Jo manje se mogla
oekivati podrka od Sjedinjenih Drava. Pukovnik William J. Donovan posjetio je od 23-25.
januara 1941. Beograd kao specijalni predstavnik ministra mornarice Franka Knoxa, traei
naina kako da podupre Jugoslaviju u njenom otporu njemakom pritisku; on je bio sklon
britanskom planu za otvaranje balkanskog fronta, ali nije ponudio neposrednu ameriku
pomo.37
Slijedei poziv Nijemaca uslijedio je sredinom februara, ovaj puta i predsjedniku vlade
Cvetkoviu i ministru vanjskih poslova Cincar-Markoviu. Dok su Nijemci obeavali da e svi
jugoslavenski interesi biti zatieni i u stvari ojaani, takoer su uporno isticali kako nitko
nije u stanju oduprijeti se stalnom napredovanju njemakog oruja u Evropi. Prema
parafraziranoj biljeci o razgovorima, Hitler je u jednom asu rekao Cvetkoviu da je za
Jugoslaviju dola jedinstvena, povijesna prilika da uvrsti svoje mjesto u Evropi definitivno i
zauvijek. Ona je ta koja sada treba zauzeti jasan stav prema novom poretku u Evropi, a to je,
da budemo sigurni, u njenom najsvojskijem interesu; to jest, da svoje mjesto u poretku koje
su zamislile Njemaka i Italija zauzme odmah, pristupanjem Trojnom paktu.38 Jo uvijek je
kao meku nudio Solun, ali bilo je jasno da nije ostavio mjesta odbijanju, kad je pourivao
Jugoslavene da izaberu odmah pristupanje Trojnom paktu. To jo uvijek nije bio izravni
ultimatum, ali do ultimatuma nije bilo daleko. Konano, knez Pavle je 4. marta pozvan u
Berchtesgaden na tajni sastanak, na kojem je Hitler ponovio mnogo od onoga to e rekao
Cvetkoviu. Ponovio je obeanje da e Jugoslaviji odobriti kontrolu Soluna poslije rata, ako
Jugoslavija pristupanjem Trojnom paktu na vrijeme osigura svoje pretenzije, ali odlaganja ne
moe biti: u interesu Jugoslavije je da tu odluku donese u slijedeih etrnaest dana.39 Jo
uvijek su Jugoslaveni pokuavali odgoditi potpisivanje, nastavljajui da od Nijemaca trae
ustupke. Osobito su htjeli pismenu izjavu od Njemake i Italije kojom bi se osigurala
Kugoslavenska nezavisnost i nepovredivost jugoslavenskog .teritorija, to, bi iskljuilo
pokrete osovinskih trupa preko jugoslavenskog teritorija, zajedno s obeanjem da se od
Jugoslavije nee traiti vojna pomo.
37 Hoptner, str. 205; Woodward I, 528-529.

38 Za njemaku biljeku o razgovorima s Cvetkoviem,vidi DGFP, serija D, svezak XII,

str. 79-96; citat : sa str. 95. Za Cvetkovieva sjeanja s tog sastanka vidi njegov lanak
Razgovori u Berchtesgadenu; takoer idi Cvetkovi, Jugoslavija i razvoj meunarodne
situacije izmeu dva rata.
39 Za njemaku biljeku o razgovorima izmeu kneza Pavla i Hitlera 4. marta, vidi
DGFP, serija D, vezak XII, str. 230-231.
Jugoslavenska je vlada, kao i druge evropske vlade prije nje, bila uasnuta pomilju na
unitavajuu snagu njemake ratne maine, te na politiko i policijsko divljatvo nacistikog
sistema. Tokom nekoliko mjeseci, od alijanskog napada na Grku krajem oktobra, Jugoslavija
je bila suoena s dilemom: ili pristupiti Osovini, ili e je vojna maina Osovine zdrobiti.
Nijemci nisu pretjeravali kad su urgirali zakljuenje ugovora s Jugoslavenima.
Dvanaesti maj odreen je kao dan napada jia Sovjetski Savez, a prije tog datuma trebalo je
osvojiti Grku, ije su snage poetkom marta bile pojaane jedinicama britanskog
ekspedicionog korpusa od oko 50.000 ljudi; trebalo je takoer, osigurati jugoslavenski
prostor, na ovaj ili onaj nain. I Velika Britanija i Sjedinjene Amerike Drave
pomnim su okm pratile Jugoslaviju i opu situaciju na Balkanu, a Britanci su upotrebljavali
sva raspoloiva sredstva ne bi li sprijeili da se Jugoslavija pod njemakim pritiskom srui.
Britanci su poslali tokom tih kriznih mjeseci neke od svojih glavnih vojnih ljudi u Beograd, a
drugi vojni i diplomatski predstavnici sastajali su se s jugoslavenskim vojnim predstavnicima
u Grkoj da rasprave probleme s kojima se Jugoslavija suoila, kao i eventualnu britansku
pomo. Takoer su u Beogradu vrlo pojaali svoju obavjetajnu slubu i grupu za specijalne
operacije (bili su to operativci britanske SOE ili Special Operations Executive Uprava za
specijalne operacije, sluba za suradnju s pokretima otpora u Evropi),40 s namjerom da
djeluju protiv njemakog pritiska, i da prema potrebi prue podrku grupama protivnim
jugoslavenskoj vladi i njenom plutanju prema Osovini.41 Zanimljivo je zabiljeiti da su,
upravo dok je Hitlerpokuavao podmititi Jugoslaviju da prie Osovini, obeavajui joj grku
luku Solun, i Britanci obeavali Jugoslaviji ispravak granice prema Italiji, ako ostane izvan
Osovine i pridrui se Britancima.42
40 Sef SOE grupe u Beogradu bio je Tom S. Masterson, koji je s uspjehom izvrio
sabotau naftonosnih polja u Rumunjskoj u prvom svjetskom ratu. Pomagali su
mu Julius Hanau, engleski poslovni ovjek koji je u Beogradu ivio od svretka prvog
svjetskog rata, S. W. Bailey, rudarski inenjer koji je do tada radio u britanskoj firmi
Trepa Mines Ltd, Duane T. (Bill) Hudson, rudarski inenjer junoafrikog podrijetla takoer
zaposlen u jednom, tada britanskom rudniku u Srbiji, te nekoliko drugih, ukljuujui tu i vie
intelektualno usmjerenog Hugh Seton-Watsona i Juliana Ameryja. Nekoliko mjeseci prije
invazije Jugoslavije, grupa je pojaana s jednim od glavnih SOE funkcionara
Georgom Taylorom, Australijancem po podrijetlu. Vidi Sweet -Escott, str. 21 -22, 55, 60-64,
i passim. U vrijeme sloma, sredinom aprila 1941, veina tih ljudi pola je prema jadranskoj

obali da ih evakuiraju britanske podmornice, ali su ih uhvatili Talijani i odveli u Italiju. Brzo su
bili osloboeni kao diplomati i kasnije su tokom rata imali vane uloge ili kao kljuni ljudi u
SOE sekcijama koje su se bavile Jugoslavijom ili kao oficiri za vezu sa etnicima. O
ustanovljenju i opim ciljevima SOE takoer vidi Dalton, str. 366 384. Naravno, prije
invazije su u Jugoslaviji djelovali i mnogi drugi engleski redovni obavjetajci.
41 Jedan od planova SOE i britanskog Intelligence Servicea zahtijevao je sabotau u
Demir-kapiji na Vardaru; u planu je bilo ili potapanje brodova ili miniranje obala. I
jugoslavenska i njemaka obavjetajna sluba znale su za plan. Pod njemakim pritiskom
uhapen je i Julius Hanau, jedan od britanskih operativaca. Aprilski rat 1941, str. 505-506,
519-521.
42 Prema Phyllis Auty, britanska vlada ovlastila je ministra vanjskih poslova Edena 27.
februara 1941. da nagovesti princu Pavlu da Jugoslavija, ako pree na stranu saveznika,
moe da oekuje ispravljanje granica u pogledu Istre... Vidi njen lanak Neki aspekti
britansko-jugoslovenskih odnosa 1941. godine u Ustanak u Jugoslaviji 1941. godine i
Evropa, izd. Srpske akademije nauka i umetnosti, str. 92.
Nakon to su poslali ekspedicione snage u Grku, Britanci nisu bili u stanju ponuditi
Jugoslaviji vojnu pomo, ali dali su mnogo savjeta i moralnog ohrabrenja i bili spremni
upotrijebiti sva sredstva da odvrate Jugoslaviju od pristupanja Osovini. Jedna takva
sugestija, koju je prenio delegat jugoslavenskog Glavnog eneraltaba, major Milisav Perii,
koji je 8. marta prisustvovao konferenciji britanskih i grkih predstavnika u Ateni, bila je, da
bi Jugoslavija trebala izvriti invaziju Albanije koju su drali Talijani. Takva akcija, osim to bi
Jadran uinila sigurnijim, oslobodila bi dio pritiska na Grke i rasteretila neke grke jedinice i
sve britanske trupe za borbu protiv Nijemaca, te im omoguila prisvajanje velikih skladita
talijanskog oruja u Albaniji.43 Jugoslaveni se na ovu sugestiju, nisu obazirali, sigurni da bi
Njemaka smjesta uzvratila invazijom njihove zemlje. Iste se sugestije, pored nekih drugih,
latio u svom pismu knezu Pavlu 17. marta ministar vanjskih poslova Anthony Eden, i opet
bez povoljnog odgovora.44 Ovo je bio posljednji britanski pokuaj da se knez Pavle odvrati od
prelaska na stranu Osovine. Ali, kao to e se vidjeti, britanska diplomatska i obavjetajna
sluba, kao i grupa za specijalne operacije, uz neto amerike potpore, nastavile su punom
parom djelovati u Beogradu, s nekim dalekosenim posljedicama.
43 Eden, str. 255; i naroito Kljakovi u Politici od 7. i 8. IX 1970, koji navodi dijelove
Periievog zapisnika s tog sastanka. Vidi takoer Churchillovu poruku Rooseveltu, 10. marta
1941, u United States, Department of State, Foreign Relations of the United States Diplomatic Papers 1941, II, 951 -952 (dalje kao FRUS 1941). Neki su antifaistiki raspoloeni
talijanski oficiri povjerljivim kanalima takoer sugerirali jugoslavenskoj vladi da bi svoje
vojne napore trebala koncentrirati na izbacivanje talijanske vojske iz Albanije, tako
da Mussolini padne i da se obnovi vlast monarhije. Vidi Vladeta Milievi, str. 101-102.

44 Eden, str. 257-259.

Ve je tjednima bilo oigledno da Jugoslavija ne moe dulje odgaati pristupanje
Trojnom paktu. Odsad su knez Pavle i.njegovi glavni savjetnici bili protiv onog to su smatrali
beskorisnim vojnim otporom u obrani neutralnosti zemlje, izgledalo je da izlaza nema.
estog marta krunsko vijee odluilo je da e Jugoslavija potpisati Trojni pakt ako se ispune
svi njeni uvjeti, ali je odluka zadrana u tajnosti.45 Nekoliko dana kasnije, knez Pavle i Glavni
eneraltab primili su detaljnu poruku od pukovnika Vauhnika iz Berlina, kojom ih
obavjetava da se Njemaka sprema napasti Sovjetski Savez vrlo skoro.46 Ta vijest trebala je
Jugoslavenima objasniti da Hitler nee trpjeti nikakvo odlaganje na Balkanu, ali iz nekog
razloga imala je potpuno obrnuti efekt: ohrabrila je Jugoslavene da izmiljaju nove izgovore.
Meutim, do 19. marta Nijemci su izili u susret svim jugoslavenskim protuprijedlozima s
obzirom na specijalne otvorene i tajne klauzule koje bi ile uz potpisivanje jugoslavenskog
pristupa Trojnom paktu, kao i s obzirom na nain njihovog objavljivanja,,pa vie nije bilo
mogueg izgovora. Slijedeeg dana, na sjednici krunskog vijea, a nekoliko sati kasnije i na
sjednici kabineta, odlueno je da je kobni as doao. Trojica od sedamnaest lanova vlade
odbili su da se sloe, a sama vlada bila je toliko nesklona da Nijemcima nije htjela rei kad e
potpisati pakt.47
45 Kljakovi, u Politici, 6. IX 1970.
46 Vauhnikov lanak pod naslovom Deset godina od raspada Jugoslavije, djelomino
naveden u Dokumenti o Jugoslaviji, br. 2, str. 23-26. Pukovnik Vauhnik bio je vrlo sposoban
obavjetajni oficir koji je znao loi do strogo povjerljivih njemakih vojnih podataka. Za
pojedinosti vidi Hoptner, str. 231-233.
47 Hoptner, str. 233, 238.
Tek tada su Britanci odigrali svoju prvu jaku kartu, sklonuvi jednog od svojih prijatelja
u jugoslavenskoj vladi koji je glasao protiv pristupanja Osovini, da podnese ostavku. Takva
gesta mogla je sruiti vladu, a u najmanju ruku trebala je odgoditi potpisivanje.48 Potez je
propao. Imenovani su novi ministri, a vlada je nastavila radom. Nijemci su oito uzeli ostavku
kao znak da odrede krajnji rok za definitivnu odluku: u pono 23. marta.49 Usprkos
telegramu koji je Churchill u posljednji as, 22. marta, uputio Cvetkoviu, traei da se
odupre Njemakoj,50 jugoslavenska je vlada nakon nove sjednice krunskog vijea i kabineta,
kasno uveer 23. marta, obavijestila njemakog poslanika da e sutradan uputiti svoje
predstavnike, predsjednika vlade Cvetkovia i ministra vanjskih poslova Cincar-Markovia u
Be, te da e oni potpisati protokol o pristupanju Jugoslavije Trojnom paktu na dan 25.
marta.51 U meuvremenu je knez Pavle rekao svom ministru vanjskih poslova neka
obavijesti sve vode srpskih opozicionih stranaka da e vlada potpisati pristupanje Paktu, ali
da je ugovorila razne ublaavajue klauzule koje e postati dio dokumenta. Ovi su voe jo
uvijek bili protiv potpisivanja, kao to je bio i patrijarh srpske pravoslavne crkve

Gavrilo.52 Pei, ministar vojske i mornarice, i Koi, naelnik Glavnog eneraltaba, bili su za
potpisivanje, kao to su to oito bili i komandanti sedam armija koji su, prema nekim
izvorima, bili konzultirani tokom prethodnih tjedana i brzo obavijeteni o konanoj
odluci.53 Sam knez Pavle objasnio je odluku generalu Simoviu, komandantu zrakoplovstva i
prijanjem naelniku Glavnog eneraltaba, koji je bio odluan pristalica prozapadne
orijentacije i vrlo protivan Paktu, te se u nekoliko navrata pred knezom Pavlom tako i
izjasnio. Simovi, potiten vijeu, upozorio je kneza Pavla da e, ako vlada izvri svoju
odluku, doi do ogorenja naroda i pobune u beogradskom garnizonu, a da e vojska biti na
strani naroda. Rekao je knezu Pavlu da je kao najvii oficir u beogradskom garnizonu sazvao
sastanak garnizonskih komandanata da rasprave situaciju i da e o rezultatu obavijestiti
ministra vojske i mornarice.54 uvi za Simovieve prijetnje, vlada se na njih uope nije
obazirala.55
48 Zapravo su ostavku podnijela tri ministra: dr Sran Budisavljevi, ministar
unutranjih poslova, dr 3ranko Cubrilovi, ministar poljoprivrede i dr Mihailo Konstantinovi,
ministar bez portfelja, ali objavljene su ;amo prve dvije ostavke. Ni britanski ni jugoslavenski
izvori nikada nisu otkrili tko je od trojice tako usko mraivao s Britancima. Vidi Eden, str. 62;
Kljakovi u Politici od 9. IX 1970; Hoptner, str. 238. Bio je to 3udisavljevi.
49 Hoptner, str. 240.
50 Churchill, The Second World War, III, 159-160.
51 Hoptner, str. 240.
52 Ibid, str. 237-238.
53 Oito po nalogu samog kneza Pavla. [bid su. 237. U tom smislu vidi naroito izjavu
prijanjeg ministra dvora Milana Antia pred Dinievom komisijom (komisiju je, na zahtjev
njemakih okupacionih vlasti, formirao general Nedi, ef srpske marionetske vlade, da se
utvrdi odgovornost za pu 27. marta 1941). Dokumenti o Jugoslaviji, br. 10, str. 4.
54 Kljakovi, u Politici, 11. IX 1970.
55 Hoptner, str. 239-240.
Jugoslavenska vlada odrala je svoju rije, i 25. marta u Beu su Cvetkovi i CincarMarkovi potpisali protokol kojim je Jugoslavija postala lan Trojnog pakta. Bio je to in
predaje, ali pod danim okolnostima to se knezu Pavlu i njegovim ministrima, kao i veini
jugoslavenskih politiara i generala, inilo manjim zlom od beznadnog oruanog
otpora. Nema sumnje da su knez Pavle i njegova vlada bili ideoloki i politiki protivnici
Osovine i da su uinili sve kako bi odgodili kobno potpisivanje, ali bez nade u efektivnu
inozemnu vojnu pomo nisu mogli vie izdrati. etiri su mjeseca pregovora, u svakom

sluaju, donijela dovoljno koncesija da potpisivanje uine probavljivijim no to bi inae bio

sluaj. Protokol je popraen sa etiri klauzule; prve dvije trebalo je objaviti zajedno s
objavljivanjem jugoslavenskog stupanja u Pakt, druge dvije su trebale ostati u tajnosti.
Sutina prve klauzule glasi: Njemaka vlada potvruje svoju odluku da e u svako vrijeme
potovati suverenitet i teritorijalni integritet Jugoslavije. U glavnom dijelu druge klauzule
kae se: Sile Osovine nee Jugoslaviji upuivati zahtjev da dozvoli prelazak ili transport
trupa preko jugoslavenskog teritorija. (Ova druga klauzula nije objavljena doslovce, ve u
parafraziranoj formulaciji s kojom su se sloile obje potpisnice). Dvije tajne toke sadravale
su dodatni sporazum izmeu Jugoslavije i sila Osovine. Prva od njih glasi: Uzimajui u obzir
vojnu situaciju, Njemaka i Italija uvjeravaju jugoslavensku vladu, da nee iz vlastitih pobuda
postavljati bilo kakav zahtjev za vojnu pomo. Ako bi jugoslavenska vlada u bilo koje vrijeme
smatrala da je sudjelovanje u vojnim operacijama sila potpisnica Trojnog pakta u njenom
interesu, ostavlja se jugoslavenskoj vladi da u tom smislu uini potrebne vojne sporazume sa
silama potpisnicama Trojnog pakta. Druga tajna toka sadravala je slijedei bitni paragraf:
Prilikom novog odreivanja granica na Balkanu, uzet e se u obzir interes Jugoslavije za
teritorijalnu povezanost s Egejskim morem, proirenjem njenog suvereniteta na grad i luku
Solun.56 Ali u dokumentu nije bilo garancije da u budunosti nee biti nametanja dodatnih
obaveza, zavisno o promjenama Hitlerovih ratnih planova u odnosu na jugoistonu Evropu.
Ipak su knez Pavle, Cvetkovieva vlada i jugoslavensko vojno rukovodstvo - s nekim
znaajnim iznimkama - smatrali da e pristupajui Paktu, s dodatnim klauzulama to ih je
vlada uspjela osigurati, sauvati mir i teritorijalni integritet drave bar za neko vrijeme. Toje
takoer prualo mogunost da se pree na stranu Saveznika kad okolnosti za to postanu
povoljnije.
56 Za puni tekst nacrta ovih toaka vidi DGFP, serija D, svezak XII, str. 312-315, a za
jugoslavensko--njemaku pismenu i usmenu razmjenu miljenja oko potpisivanja protokola
o stupanju u Trojni pakt, vidi ibid, str. 353-357. Takoer vidi Hoptner, str. 240-241, 303-305;
ulinovi, Dvadeset sedmi mart, str. 197-211.
Teko je precizno govoriti o reakciji irokih slojeva jugoslavenskog puanstva na
potpisivanje Trojnog pakta. Ono to je sigurno poznato, to je injenica da su mnogi ljudi,
osobito u Srbiji, iako potpuno svjesni opasnosti ratnog razaranja u sluaju odbijanja ili
nepriznavanja potpisa, vie voljeli rat i okupaciju nego predaju, jer su vjerovali u konanu
pobjedu Engleske, i htjeli su da Jugoslavija na kraju rata bude na pobjednikoj strani. Ali
najvjerojatnije je dobar dio stanovnitva i u Srbiji, a osobito u drugim krajevima, prihvatio
potpisivanje kao manje od dva zla, upravo kao knez Pavle i njegova vlada.
Protivnici pristupanja Jugoslavije Osovinskom savezu bili su: velik dio oficirskog kora
(posebno nii inovi), dobar dio srpskih politikih voda u Srbiji i u podrujima izvan Srbije,
glavari Srpske pravoslavne crkve, voe i velik dio lanstva srpskih organizacija kao to su
Srpski kulturni klub, Narodna odbrana, etnika organizacija i udruenje rezervnih oficija.
Zatim veliki dio stanovnitva u Srbiji i u drugim krajevima Jugoslavije, te liberali i komunisti u

cijeloj zemlji. Zadnjih dana prije potpisivanja Pakta, ak i kad su predsjednik vlade i ministar
vanjskih poslova ve bili u Beu, te su grupe sasvim otvoreno izraavale svoje protivljenje.
Dolo je do masovnih ulinih demonstracija u Kragujevcu, Beogradu, Splitu, Suaku, Ljubljani
i drugdje. U svim tim demonstracijama esto su bili zapaeni lanovi i simpatizeri
Komunistike partije Jugoslavije. Moda po prvi puta nakon mnogo godina iri sloj
stanovnitva postao je svjestan spremnosti Komunistike partije da u tim opasnim
vremenima odigra vodeu ulogu.
Meu vojskom koju su kontrolirali srpski generali i medu srpskim opozicionim
politikim strankama, neprijateljstvo prema Paktu imalo je dva usko povezana unutranjopolitika aspekta. Jedan je od njih bio opozicija regentu knezu Pavlu, koji je pokazivao
mnogo trpeljivosti prema Hrvatima i sudjelovao je u donoenju sporazuma Cvetkovi-Maek
u augustu 1939. Knez Pavle bio je pomalo jalov, engleski odgojen intelektualac koji se drao
po strani od srpske politike i ekonomske elite. Smatralo se da ga umjetnost i knjievnost
zanimaju mnogo vie nego politika. Odmagalo mu je i to, to su tokom dvije posljednje i
kljune godine njegove vladavine, i predsjednik vlade Cvetkovi i drugi stup njegova
kabineta, dr Maek, bili ljudi tek osrednjeg formata. Opozicija je dakle bila usmjerena protiv
politike koju je utjelovljavao sporazum Cvetkovi-Maek, kojeg su mnogi Srbi smatrali
prevelikim poputanjem Hrvatima i stoga opasnim po dravu. Razmjer srpskog
nezadovoljstva nije ba bio tajna: ve je 25. oktobra 1940. njemako poslanstvo iz Beograda
javilo Berlinu da opozicija knezu Pavlu i vladi Cvetkovi-Maek raste medu generalima i
srpskim nacionalistikim snagama, i da krue glasine o mogunosti pua.57 Oito je postojalo
nekoliko oficirskih grupa, a ponegdje su u njih bili ukljueni i civili, koje su razmiljale o
zbacivanju reima kneza Pavla. (Neke takve grupe postojale su ve 1938. godine). Ali nije
bilo zavjere koja bi obuhvatila sve grupe i niti jednu od njih ne moemo smatrati
prethodnicom one grupe generala i oficira srednjeg ranga koja je pripremila i izvela pu 27.
marta.58
57 DGFP, serija D, svezak XI, str. 396.
58 ulinovi, Dvadeset sedmi mart, str. 248-252.
U tim krajnje tekim martovskim danima 1941, u Beogradu su snaga od ne male
vanosti bile britanska diplomatska i obavjetajna sluba, te sluba za specijalne operacije;
one su inile sve mogue da Jugoslaviju odvrate od stupanja u Trojni pakt. U sluaju da ti
napori ne urode plodom, bile su spremne poduzeti sve mjere, ukljuujui tu i pomo pri
udaru, ne bi li nova vlada obrnula odluku svojih prethodnika.59 Sjedinjene Drave vrile su
takoer (diplomatskim kanalima i direktnim porukama predsjednika Roosevelta knezu
Pavlu) odreeni pritisak na Jugoslavene da se odupru njemakom nadiranju, ali taj je pritisak
imao manji intenzitet od britanskog.60 Britanci su najmanje sedam mjeseci mislili o nekoj
vrsti pobune.

59 Hoptner, str. 241-243, 275.

60 Za amerike diplomatske manevre u to vrijeme vidi FRUS 1941, II, 937-984.
Britanski poslanik u Beogradu Ronald Campbell javio je 25. jula 1940. da postoji takva
mogunost, te da bi vodstvo bilo iz redova srpske patriotske organizacije Narodna
odbrana. Pobunu bi trebalo izvesti istovremeno s pobunom agrarne partije u Bugarskoj, u
asu kad britanska pomo sa Srednjeg istoka postane mogua. Ali Campbell je smatrao da bi
preuranjena akcija mogla vie tetiti nego koristiti britanskim interesima na Balkanu i
naredio je svom osoblju da je ne potiu. Foreign Office se sloio, ali je smatrao da bi taj plan
mogao dobiti na vanosti u neko kasnije vrijeme. Pri eventualnom izvoenju plana postojalo
je ipak jedno ogranienje, naime, da se protiv kneza Pavla nee primijeniti nasilje.61
61 Za Campbellov telegram iz Beograda i reakciju u Londonu, vidi navedeni
prilog Auty, str. 94-95.
Sa svojim pro-britanskim simpatijama i bliskim vezama s grkom i engleskom
kraljevskom obitelji, knez Pavle bio je, logino, prava osoba kojoj bi se Britanci obratili, ali
njegova je glavna briga u tim mjesecima bila da dobije neposrednu i dovoljnu pomo kako bi
se odupro Nijemcima. Meutim, upravo to Britanci u blioj budunosti nisu mogli ni pruiti
ni obeati. Prema tome, kad se krajem 1940. vidjelo da knez Pavle i njegova vlada
nezadrivo kliu prema Osovini, Britanci su odluili da pokuaju s drugaijim pristupom:
poeli su pritisak na neke grupe protivne knezu Pavlu, iako nisu poputali ni s pritiskom na
regenta; kad bi im uspjelo da postignu zbacivanje reima, Jugoslaviju bi moda bilo mogue
zadrati izvan osovinske orbite. Razmjena miljenja izmeuCampbella i Foreign Officea daje
naslutiti da su britanski predstavnici radili u tako uskoj vezi s nekima od vodeih zavjerenika,
da su bili u stanju utjecati na stvarno vrijeme izvrenja udara. U telegramu od 21. marta
Campbell je od Foreign Officea zatraio savjet da li da prekine odnose s jugoslavenskom
vladom u asu potpisivanja Trojnog pakta i tako ubrza dravni udar. Prvim
odgovorom Foreign Office javio je Campbellu da se ne mie i da prema udaru bude na
oprezu, ali slijedeeg je dana Eden savjetovao Campbellu da treba imati na umu da smo
spremniji riskirati ubrzanje njemakog napada nego pustiti Jugoslaviju da malo po malo
sklizne u njemaku orbitu. Nakon to je Campbell 24. marta poslao
vijest da je Hitler Jugoslaviji
dao
ultimatum
da
prie
Osovini,
Eden
je
ovlastio Campbella da upotrijebi sva raspoloiva sredstva kako bi javno miljenje i politiari
shvatili realnost trenutka, te da poduzme sve mjere, ak i dravni udar kako bi se promijenila
vlast.62 Dan nakon to su jugoslavenski predstavnici potpisali Trojni pakt, tj. 26. marta, lan
britanske vlade Leopold S. Amery, ovjek s brojnim vezama u Beogradu, poslao je preko
BBC-a uzbueni poziv svim Jugoslavenima, ali osobito Srbima, nagovarajui ih da spase svoju
nacionalnu ast i da ne priznaju akcije svoje vlade.63
62 Eden, str. 262-264.

63 Hoptner, str. 241-242.akoer i vojna oma nabaena Jugoslaviji oko vrata, stegla do
toke davljenja.

PU OD 27. MARTA 1941.

Pod takvim je uvjetima grupa oficira zrakoplovstva i vojske u noi od 26. na 27. marta
uspjeno zbacila reim kneza Pavla i predsjednika vlade Cvetkovia. Iako se o planu pua
oito diskutiralo mjesecima, izgleda da je zavrna faza bila pripremana u urbi, i u obje faze
pomou britanskih predstavnika u Beogradu.
Planer i izvoa ovoga pua bila je grupa prozapadno orijentiranih oficira iz Komande
avijacije u Zemunu, te iz redova jedinica kraljeve garde u Beogradu. Oficiri u rangu generala
bili su samo iz avijacije, dok su iz kopnene vojske i garde sudjelovali samo oficiri srednjeg
ranga. Neprijeporno je utvreno tko su bili oficiri koji su izvrili specifine zadatke, ali
postoje proturjene tvrdnje o tome tko je zapravo rukovodio cijelim planom to jest, tko je
donio odluku da se poduzme pu, tko je odredio vrijeme izvrenja i tko je rasporedio
razliite zadatke kod preuzimanja centara vlasti u Beogradu (razne komandne poloaje i
jedinice, centre civilne administracije i policijskih snaga, jedinice kraljevske garde,
beogradsku radio-stanicu itd). Da su rukovodili puem tvrdili su i komandant avijacije
general Duan Simovi i njegov pomonik, general Bora Mirkovi, a u izvjesnoj mjeri, bar to
se tie samog izvrenja pua, i neki oficiri nieg ranga, naroito major ivan Kneevi.
General Mirkovi poeo je jedino sebi pripisivati zaslugu im je pu bio izveden64 i ta
stvar postala je jedan od elemenata razdora koji su, tokom ratnih godina, muili vladu u
londonskom izbjeglitvu. Kralj Petar je govorei grupi uglednih Britanaca 17. decembra 1941,
zasluge za pu pripisao mlaim i srednjim (oficirskim) inovima jugoslavenske
vojske,65 naglaeno ne spominjui ni generala Simovia niti generala Mirkovia. U javnosti
vie nita o tome nije reeno sve do jedno desetljee kasnije, kad je na desetogodinjicu
pua Mirkovi u Londonu izjavio da je on bio iskljuivi zaetnik. Rekao je da je kroz vie
godina planirao kako da vojska zaigra znaajniju ulogu u politikom ivotu zemlje, te da je za
pomonike imao na umu vei broj generala, ali da nije naiao na razumijevanje sve dok se
nije povjerio generalu Simoviu koji je prihvatio njegovu ideju. Tek kada sam o ovoj mojoj
ideji obavestio Simovia i on je prihvatio, doneo sam odluku da izvrim nameravani prevrat.
Odluku sam doneo sam, a isto tako i celu organizaciju proveo sam. Ja sam odredio momenat
i as, kada treba prevrat da se izvri.66 General Simovi je utio, uvajui svoju verziju prie
za posthumnu izjavu. U izjavi koja je sastavljena 27. januara 1956. u Beogradu, a objavljena
nakon Simovieve smrti 1962, on se postavlja potpuno nasuprot Mirkoviu. On je taj koji je
stajao u centru celog poduhvata i prigovorio knezu Pavlu i predsjedniku vlade. Takoer je
razgovarao s patrijarhom srpske pravoslavne crkve i s nekolicinom politiara te ih obavijestio
da su oruane snage protiv Trojnog pakta, i on je bio taj koji je lino angaovao svog

pomonika, brigadnog generala Boru Mirkovia za akciju i doveo ga u dodir s drugim

oficirima, meu njima i s majorom Kneeviem. Izjava se nastavlja u treem licu: 26. marta
popodne eneral Simovi doneo je odluku za izvrenje udara nou 26/27-og, i u 17 asova
izdao nareenje Bori Mirkoviu: da akcija otpone u jedan sat posle ponoi 26/27-og. Izjava
zavrava kako slijedi:
1. Ja sam vrio samo svoju dunost isto, kao i svi ostali uesnici u tome martovskom
inu i ne traim nikakvo prvenstvo ispred onih koji su zalagali svoje ivote u izvrenju
neposredne akcije.
2. Miljenje da je Bora Mirkovi bio voa lider ele akcije, da je on doneo odluku za
izvrenja akcije nou 26/27. marta i da je on izvrio dravni udar 27. marta 1941 ne
priznajem i smatram da je pogreno isticati njegovu ulogu iznad uloge u radu neposrednih
izvrilaca ina od 27. marta.
3. Isticanje uloge ivana Kneevia i njegovog brata Radoja iznad ostalih, naroito
iznad uloge pukovnika Stojana Zdravkovia, nije na mestu.67

64 Kljakovi, u Politici, 20. IX 1970.

65 Dio govora koji sadri te rijei citira Radoje Kneevi u svom lanku u Poruci br. 53
54, str. 32. Radoje Kneevi, brat majora ivana, bio je ministar dvora u izbjeglikoj vladi i
vrlo je lako mogao biti pisac kraljeva govora.
66 Iz govora generala Mirkovia, kako je naveden u Dokumenti o Jugoslaviji, br. 2, str.
37. Hoptner, str. 252, kae Mirkovi je vjerojatno poeo oblikovati svoj plan za udar negdje
u vrijeme potpisivanja talijansko--jugoslavenskog pakta 1937.
67 Simovi, Objanjenje o ulozi vodeih linosti u dravnom udaru od 27. marta
1941. Kapetan Dragia Risti, Simoviev adutant u vrijeme pobune, podrava Simovia. Vidi
njegovu Yugoslavia's Revolution 1941, posebno str. 84-94.
Simovieva izjava je vrsta, ali Mirkovi (koji je jo jednom kasnijom izjavom ponovio
svoje tvrdnje)68 je vjerodostojniji od dva generala, a njegovu izjavu potkrepljuju s nekoliko
strana i Saveznici i sile Osovine. Jedan obavjetajni dokument njemake Dvanaeste armije s
datumom od 31. marta 1941. istie slabost Simovieve vlade, biljeei da je Simovi previe
mudar da zauzme anti-osovinski kurs, a preslab da od naroda a moda i od oficirskog kora
zatrai politiku suradnje s Njemakom i Italijom, i zatim dalje nastavlja: General Mirkovi,
ovjek koji je stvarno odgovoran za prevrat, doao je u vezu s njemakim vojnim ataeom i
izjavio da e nova vlada stajati uz Trojni pakt. Vojni atae nije dao nikakav
odgovor.69 Premijer Churchill, koji je sigurno mogao saznati mnogo o onome to se zbivalo

u Beogradu, vjerovao je Mirkoviu i brai Kneevi.70 I prema pouzdanom izvoru, postoji

memorandum pisan Mirkovievom rukom nekoliko dana poslije pua, koji je pronaen u
komandi avijacije i u kojem se tvrdi da je 26. marta poslije podne Mirkovia posjetio T. G.
Mapplebeck, dugogodinji operativac britanskog Intelligence Servicea u Beogradu, koji mu je
rekao da udar treba izvriti u slijedeih etrdeset osam sati. Mirkovi je odvratio da e udar
biti izveden na vrijeme. Ali ni Mirkovi ni Simovi niti bilo tko drugi od puistikih voda, nije
nikada javno spominjao bilo kakvu ulogu britanske obavjetajne slube u udaru.
68 Mirkovieva izjava pojavila se najprije 22. X 1962. u listu Kiic Triglava koji objavljuju
slovenski politiki emigranti u Londonu. Budui da je datirana prije objavljivanja Simovieve
izjave, mora da je Mirkovi bio upoznat s njenim sadrajem prije objavljivanja. Kasnije ju je
gotovo u cijelosti citirao Kljakovi, u Politici od 19. i 20. IX 1970, u cijelosti je objavljena kao
dodatak srpsko-hrvatskom prijevodu ovdje esto citirane J. B. Hoptnerove knjige, objavljene
u Beogradu 1964, str. 424-429. Svi ostali pozivi na stranice u Hoptnerovoj knjizi odnose se na
njezino ameriko izdanje.
69 Mikrofilm T-312, rola 470, snimki 8,059, 270-71.
70 Churchill, The Second World War, III, 161.
Ali ako je Mirkovi bio glavni zaetnik, zato nije stao na elo nove vlade? To je pomalo
zagonetno, no treba pretpostaviti da bi kao brigadni general (tada najnii generalski in), bez
nacionalne reputacije i u sredini koja je mnogo drala do inova i ranga, imao problema s
generalima vieg ina koji ne bi htjeli sluiti pod njim. Isti bi sluaj bio sa srpskim a osobito s
ne-srpskim politiarima koji bi uli u vladu. U takvim je okolnostima logian potez bio
povezati se s ovjekom najvieg vojnog ina i nacionalne reputacije, te nesumnjivih
prozapadnih uvjerenja. Sve te uvjete ispunjavao je njegov pretpostavljeni, general Simovi,
poznati prozapadnjak koji se uporno opirao ulasku Jugoslavije u Trojni pakt i koji je tovie
simpatizirao s idejom pobune.
Pod vrhovnom komandom i kontrolom generala Mirkovia rasporeeni su vani zadaci
oko voenja raznih jedinica koje su trebale preuzeti vojne, vladine i policijske centre u
Beogradu, te aerodromske ureaje u Zemunu. To je bilo povjereno oficirima srednjih inova
iz avijacije, vojske i kraljeve garde. U naznaeno vrijeme, u rane jutarnje sate, plan je glatko
proveden u djelo. Pukovnik Dragutin Savi (avijacija) preuzeo je komandu zrane baze u
Zemunu; pukovnik Dimi (kopnena vojska) preuzeo je kontrolu nad dva mosta preko rijeke
Save izmeu Zemuna i Beograda; pukovnik Stjepan Burazovi (vjerojatno jedini Hrvat u
rukovodstvu pua), jedan od Mirkovievih zamjenika u komandi avijacije, preuzeo je gradsku
upravu, upravu policije i beogradsku radio-stanicu; major ivan Kneevi (garda) preuzeo je
dio grada u kojem su bila smjetena razna ministarstva i Glavni eneraltab; pukovnik Stojan
Zdravkovi (garda) preuzeo je kraljevski dvor; potpukovnik Miodrag Lozi preuzeo je
kontrolu glavne pote u Beogradu, a neki drugi oficiri preuzeli su kontrolu gardijske kasarne i

autokomande. Sve je svreno u nekoliko sati i reim kneza Pavla bio je zbaen. Izgubljen je
samo jedan ivot i to nesretnim sluajem.71
ini se da je prilino definitivno utvreno da su zavjerenici unaprijed osigurali podrku
mnogih kljunih oficira po garnizonima irom zemlje, iako su, s nekim iznimkama, u to bili
upueni samo oficiri Srbi.72 Neki stariji oficiri koji su podravali vlast kneza Pavla, kao na
primjer general Petar V. Kosi, naelnik Glavnog deneraltaba, pokuali su navesti one
jedinice kraljevske garde koje nisu sudjelovale u udaru da se odupru puistima, ali su brzo
odustali od beznadnog napora.73 Kad je ocijenjeno da su garnizoni bili sigurni, voe udara
svrgnuli su Namjesniko vijee kojem je na elu bio knez Pavle i proglasili kralja Petra (koji
jo nije imao osamnaest godina) punoljetnim i punopravnim vladarom. Jedan mladi oficir s
glasom slinim kralju Petru proitao je preko radija proglas narodu, koji je i samom kralju
doao kao iznenaenje. General Simovi je smjesta preuzeo vlast, te je kao predsjednik
vlade i naelnik Glavnog deneraltaba poslao kneza Pavla u izbjeglitvo u Grku i naredio
hapenje nekolicine politiara i generala.
71 Za opis pua na engleskom jeziku vidi Hoptner i Risti. Standardno jugoslavensko
djelo o tom predmetu je ulinovi, Dvadeset sedmi mart, posebno str. 268-276, ali takoer
vidi Kljakovi, u Politici od 12-20. i 27. IX 1970; Milovanovi, Vojni pu i 27. mart, str. 29-33.
72 Hoptner, str. 256.
73 Vidi izvjetaj Dinieve komisije, Dokumenti o Jugoslaviji, br. 10, str. 16.
Srpske opozicione stranke i patriotske grupe, te srpska pravoslavna crkva, sve
protivnici kneza Pavla i potpisivanja Trojnog pakta, s oduevljenjem su primili vijest o
dravnom udaru. U Beogradu i drugim srpskim gradovima, te u mnogim gradovima irom
itave Jugoslavije, izbile su masovne uline demonstracije, neke inscenirane, a mnoge
nesumnjivo spontane, to je sve pridonijelo irenju raspoloenja u znaku uspjene pobune.
U mnogima od tih demonstracija sigurno je igrala ulogu Komunistika partija, iako ni
posredno ni neposredno nije imala nita sa samim puem. Kakva je bila reakcija meu
irokim masama srpskog naroda, osobito srpskog seljatva, nije poznato, ali kako je sve to
predskazivalo rat, moemo pretpostaviti da je izazvalo veliku zabrinutost. To se takoer sa
sigurnou moe rei i za veinu stanovnitva u podrujima izvan Srbije.
Zbacivanje vlade i demonstracije koje su podrale prosaveznike oficire, naelektrizirale su za
kratko potinjene zemlje u Evropi i izbacile iskru koja je bljesnula irom svijeta. Na dan
udara Churchill je izjavio da je rano jutros jugoslavenski narod naao svoju duu. Ali za
trenutkom ushienja slijedio je trenutak gorkog otrenjenja. Pobuna je znaila da je
pristupanje Jugoslavije Trojnom paktu dovedeno u sumnju i da je time pokrenut lanac
dogaaja sa sudbonosnim posljedicama.

NERIJEIVI ZADACI
Uvjeti su zahtijevali formiranje nove vlade nacionalnog jedinstva, i to je bio prvi
zadatak koji je oekivao oficire ija je pobuna uspjela. Trebalo je nekoliko dana uvjeravati
dra Maeka, vou Hrvatske seljake stranke vodee ne-srpske stranke u zemlji da
prihvati mjesto u kabinetu. Za njegov nain miljenja udar je bio isto srpska stvar,
usmjerena ne samo protiv kneza Pavla, nego i protiv sporazuma Cvetkovi-Maek, i on je
oklijevao da ude u novu vladu. Meutim, njegovo je sudjelovanje bilo stvar od najvee
vanosti, jer je trebalo pokazati punu suglasnost njegove stranke.74 Iako ni Maek ni Simovi
u svojim memoarima ne spominju da je Maek postavljao uvjete za svoj ulazak u vladu,
nema sumnje da je on to uinio. Uvjeti su bili: prvo, da se prizna sporazum o hrvatskoj
autonomiji od 26. augusta 1939, te da se proire neke ovlasti Banovine Hrvatske, posebno s
obzirom na kontrolu andarmerije i policije; drugo, da nova vlada u potpunosti prihvati sve
obaveze koje je Jugoslavija prihvatila pristupajui Trojnom paktu u Beu, 25. marta; tree, da
jedan vodei Srbin i jedan vodei Hrvat privremeno preuzmu ulogu regenata. Prva su dva
uvjeta bila u potpunosti prihvaena,75 ali budui da je kralj Petar ve bio proglaen
punoljetnim, jedva da je bilo mogue nametnuti novo regentstvo. Kad se vodstvo Hrvatske
seljake stranke sastalo u Zagrebu 1. aprila da raspravi Maekovo sudjelovanje u
Simovievoj vladi, sloilo se o jo jednoj dodatnoj toki: odlueno je da se u sluaju rata i
eventualne namjere vlade da ode u izbjeglitvo, Maek, kao potpredsjednik, zahvali, te da se
vrati u Zagreb, a njegovo bi mjesto popunio tajnik stranke dr Juraj Krnjevi.76 Nije poznato
da li je Maek o ovome uvjetu obavijestio Simovia kad su se tri dana kasruje sastali u
Beogradu.
74 Boban, str. 359.
75 Ibid, str. 363-371.
76 Ibid, str. 366, 373. Krnjevi je godine od 1929-1939. proveo u egzilu.
Ulazei u Simovievu vladu kao prvi potpredsjednik, dr Maek je kao uvjereni pacifist
nesumnjivo vjerovao da pomae ouvanju mira i teritorijalnog integriteta zemlje.77 Ali ini se
da je ve na prvom sastanku kabineta, 5. aprila poslije podne, shvatio da su mu nade
uzaludne. Razmatrajui taj sastanak u svojim memoarima, Maek pie: Onda je poeo
govoriti Simovi. Njegov govor nije imao nikakav politiki sadraj i sastojao se u cjelini od
patriotskih fraza i nacionalnih parola. Postalo.je jasno da Simovi eli u rat pod svaku
cijenu.78 Prema slovakom diplomatu, koji je dobro poznavao Maeka i nakon tog sastanka
razgovarao s njim, Maek je shvatio da su njegovi mirotvorni napori propali, da su on i
njegova politika propali, te da je on jo samo jedan slomljeni starac.79
77 Za tekst Maekove izjave za tampu vidi Poruka br. 2-3, str. 7, kako je pretampana
iz Obzora, Zagreb, 4. IV 1941.

78 Maek, str. 223.

79 Za puni tekst poruke njemakog charge d' affaires svom ministarstvu, koja se bazira
na saopenju slovakog diplomata, vidi Boban, str. 371.
Na kraju, vlada je sastavljena od vodeih predstavnika svih znaajnih politikih
stranaka, to ju je bar po imenima inilo najjaom jugoslavenskom vladom itavog
meuratnog razdoblja. Ilegalna Komunistika partija Jugoslavije nije, naravno, bila
zastupljena, niti su antikomunistike mjere popustile. Nova vlada se u tom pogledu nije
razlikovala od stare, a takoer je htjela izbjei oiti izazov Hitleru. Stvarno je, naime, vlada
bila krajnje razjedinjena i zbog toga slaba. Sudei po njihovim rijeima i djelima, miljenje
lanova Simovievog kabineta o osnovnom problemu rata ili mira s Njemakom bilo je otro
podijeljeno u dvije grupe. Dobra treina vlade stajala je u sredini. Osim predsjednika
Simovia (koji je uz to bio i naelnik Glavnog eneraltaba) i generala Bogoljuba Ilia,
ministra vojske i mornarice, bilo je jo nekoliko politiara jako protivnih Osovini. Meu njima
su bili Sran Budisavljevi (unutranji poslovi) i Sava Kosanovi (snabdijevanje), obojica
lanovi Samostalne demokratske stranke, opejugoslavenske partije kojom su dominirali
Srbi iz Hrvatske; Branko ubrilovi (poljoprivreda), bosanski lan srpske Zemljoradnike
stranke, i Radoje Kneevi (ministar dvora), lan skoro iskljuivo srpske, Demokratske
stranke. Na suprotnom kraju bili su oni lanovi kabineta koji su iskreno htjeli da Jugoslavija
ispuni obaveze preuzete stupanjem u Trojni pakt 25. marta i koji su traili dodatne garancije
u nadi da e na taj nain sauvati mir i teritorijalni integritet zemlje. Osim Maeka kao prvog
potpredsjednika, u tu su grupu spadala i etiri lana Hrvatske seljake stranke:
Ivan Andres (trgovina i industrija), Josip Torbar (pote i telegrafi), Juraj utej (financije) i
Baria Smoljan (ministar bez portfelja); Momilo Nini (vanjski poslovi), lan, gotovo
iskljuivo srpske, Radikalne stranke; Dafer Kulenovi (ume i rude) iz Jugoslavenske
muslimanske organizacije, stranke bosanskih Muslimana, i dva lana Slovenske ljudske
stranke, koja je bila u uskoj vezi s katolikom crkvom, Fran Kulovec (javni radovi) i Miha Krek
(ministar bez portfelja). Preostalih sedam lanova kabineta bili su u sredini, neki od njih
skloniji prvoj, a neki drugoj grupi. To su bili Milan Grol (socijalna politika i narodno zdravlje) i
Boa Markovi (pravda), obadva iz Demokratske stranke; Milo Trifunovi (prosvjeta) iz
Radikalne stranke; Bogoljub Jefti (saobraaj) i Jovo Banjanin (ministar bez portfelja) lanovi,
uglavnom srpske, Jugoslavenske narodne stranke i Marko Dakovi (ministar bez portfelja),
crnogorski politiar.
Jasno je da oficiri koji su izvrili pu nisu bili spremni preuzeti iskljuivu odgovornost za
sudbinu zemlje i zbog toga su inzistirali da Simovi stvori vladu sa irokim stranakopolitikim sudjelovanjem. To je vie od svega bio dokaz da oficiri nisu imali dugoroni plan, a
jo manje detaljni politiki program. iroka politika lepeza nove vlade onemoguila je
jedinstvo miljenja i ciljeva. Ali akcijom zbacivanja reima kneza Pavla, a time implicitnog
negiranja jugoslavenske pripadnosti Trojnom paktu, oni su ini se odrazili politike elje
velikog dijela vojske, srpskih opozicionih grupa, vjerskih i kulturnih snaga, jednako kao i

srpskog naroda i odreenog dijela ne-srpskog stanovnitva irom zemlje. Svi oni koji su
odluno stajali iza nove vlade bili su emocionalno odani paroli Bolje rat nego pakt, bolje
grob nego rob, koja se na dan pobune izvikivala na ulicama Beograda i mnogih drugih
gradova. Ali to je bila parola, a ne program po kojem bi se moglo upravljati zemljom u
opasnim vremenima. Dilemu vlade prikladno je opisao pukovnik Kljakovi u komentarima
kojima je popratio memoare generala Simovia:
Nije prolo ni dva dana od izvrenog udara, kada je Simovievoj vladi bilo jasno da su
novi prijatelji (Engleska, SAD) nemoni da ita efikasno urade u korist Jugoslavije, dok
izazvani nesueni saveznici (Nemaka, Italija) poseduju veliku snagu. Izmeu ova dva pola,
vlada nije bila u stanju da nade neko svoje reenje. Sada se svaki njen akt brino odmeravao,
da se ne zameri ni jednoj strani i to e biti sutina spoljne politike.80
80 Kljakovi, u Politici, 25. IX 1970.
Posebno zanimljivo je, naravno, pitanje to je na ime pomoi nova vlada primila od
Britanaca, nakon to su njeni tvorci posluati britanski savjet da zbace vladu koja je potpisala
Trojni pakt. Odgovor je - nita, osim pohvale, savjeta i obeanja. O tome su Britanci zapravo
ve prije odluili, kako je to u poruci od 24. marta Eden objasnio Campbellu u Beogradu.
Eden je upravo dao Campbellu slobodne ruke da pomogne sruiti kneza Pavla. Ali ga je
kasnije istoga dana obavijestio da nee biti mogue isporuiti Jugoslaviji nita od oruja koje
je sada u rukama britanskih trupa, da Jugoslaveni takoer ne bi mogli upotrijebiti to oruje
bez prethodnog uvjebavanja, te nadalje, da nema drugog raspoloivog .izvora oruja.81 U
svojoj prvoj poruci Simoviu, 4. aprila,Churchill ga obavjetava o masovnim pokretima
njemakih trupa prema Jugoslaviji i daje mu svoj, ve uobiajeni, savjet: Najbolji potez
prema pobjedi i sigurnosti jest da se izbori odluna prethodna pobjeda u Albaniji i pokupe
gomile opreme to e vam pasti u ruke.82
81 Eden, str. 264.
82 Churchill, The Second World War, III, 174.
Vlada generala Simovia izjasnila se spremnom da prihvati sve meunarodne obaveze
prijanje vlade, ukljuivi pristupanje Trojnom paktu, pod uvjetom da nacionalni interesi
Jugoslavije budu zatieni. To nije reeno samo dru Maeku s namjerom da ue u vladu kao
potpredsjednik; glavni akter pobune, general Mirkovi, rekao je to takoer njemakom
vojnom ataeu u Beogradu, a najvie je to naglasio ministar vanjskih poslova Nini, u izjavi
predanoj 30. marta Viktoru von Heerenu, njemakom poslaniku u Beogradu (izjavi koja je za
informaciju poslana svim jugoslavenskim predstavnitvima u inozemstvu):
Sadanja kraljevska jugoslavenska vlada ostaje vjerna principima potivanja
zakljuenih meunarodnih ugovora, meu koje spada i protokol potpisan 25. ovog mjeseca

u Beu. Vlada e na najodluniji nain inzistirati da ne bude uvuena u sadanji sukob. Njena
glavna briga bit e posveena odranju dobrih i prijateljskih odnosa sa svojim susjedima,
njemakim Reichom i kraljevinom Italijom. Kraljevska vlada je posebno zainteresirana za
nain primjene spomenutog protokola; u vezi s tim ona e pomnjivo tititi sve bitne interese
jugoslavenske drave i naroda.83
83 DGFP, serija D, sv. XII, str. 421-422. Kad se von Heeren vratio u ured iz posjete
ministarstvu vanjskih poslova, naao je poruku iz Berlina s instrukcijama da on i ostalo
osoblje poslanstva izbjegava svaki kontakt s jugoslavenskim slubenim licima. Nijemci nikad
nisu odgovorili na Ninievu notu. Von Heeren je bio pozvan u Berlin da podnese izvjetaj, a
otpravniku poslova je nareeno da prema jugoslavenskim vlastima bude krajnje
rezerviran. Ibid, str. 422-423. 2. IV Nijemci su naredili hitnu evakuaciju svih osim nekoliko
slubenika svog poslanstva u Beogradu. Istovremeno je otpravnik poslova bio obavijeten da
sugerira diplomatima prijateljskih zemalja u Beogradu da veinu svog osoblja poalju kui ili
u neku neutralnu zemlju. Ibid, str. 431-432. Smisao svih tih poteza bio je oit: do njemakog
napada na Jugoslaviju bilo je jo samo par dana.
Nini je naravno djelovao s nalogom i odobrenjem predsjednika vlade Simovia, i
(prema mojim izvorima) primio je od Simovia memorandum u kojem se kae da Jugoslavija
ne bi trebala pokazivati nikakve probritanske simpatije, ve treba slijediti politiku
neutralnosti; da e Jugoslavija u stvari zatititi lijevi bok Talijanima u Albaniji i desni bok
Nijemcima u Bugarskoj, te nadalje, da treba okupirati Solun kako bi tamo sprijeila
iskrcavanje antinjemakih snaga.
Nova je vlada ipak htjela od Nijemaca dodatna uvjerenja i pokuavala je stoga povesti
nove pregovore - ne samo u Beogradu ve i u Budimpeti (s njemakim predstavnicima koji
su trebali doi na pogreb maarskog predsjednika vlade Pala Telekija), a poslije toga i u
Berlinu - i prilino naivno je traila da Mussolini, nikakav prijatelj Jugoslavije, posreduje za
Jugoslaviju..kod Hitlera. Jugoslavenski predstavnici za ove razgovore ve su bili imenovani, i
odreeno je da otputuju 6. ili 7. aprila.
U meuvremenu je nova vlada nastavila Cvetkovievu politiku prema oruanim
snagama ubrzavajui aktiviranje rezervista. (U poetku nije htjela proglasiti opu
mobilizaciju, smatrajui da bi to jo vie izazvalo Hitlera, to se nastojalo izbjei). Uinjeni su
neki prilino neefikasni pokuaji da se hrana i druge vojne rezerve prebace iz izloenijih
ravniarskih krajeva na sjeveru u manje pristupane planinske krajeve u centralnom dijelu
zemlje. Beograd, Zagreb i Ljubljana proglaeni su u sluaju rata otvorenim gradovima. Idui
stopama svojih prethodnika, vlada je poduzela posljednji pokuaj da pobolja svoj poloaj
jaanjem odnosa sa Sovjetskim Savezom, i u tu svrhu potpisan je u Moskvi, nou od 5. na 6.
aprila, ugovor o prijateljstvu i nenapadanju. To je bio, meutim, uzaludni diplomatski potez,
koji na postojeu situaciju nije mogao imati nikakvog stvarnog utjecaja.

Retrospektivno gledano, jasno je da novi reim nije imao vremena da uvrsti svoju
politiku vlast u zemlji. Nije imao ni vremena ni sredstava da zemlju politiki, psiholoki,
vojno i ekonomski pripremi za poduzimanje bilo kakvog produenog oruanog otpora. Nije
.imao iluzija o stanju u kojem se nala zemlja ni o ansama da se uspjeno suprotstavi invaziji
sila Osovine. Tako je reim, pokuavajui uvrstiti svoju obrambenu sposobnost, a da ne
izazove Hitlerov gnjev, istovremeno pokuavao povesti nove razgovore s Nijemcima,
nadajui se da e dobiti daljnje garancije za dravni suverenitet i nacionalnu nezavisnost. Ali
da bi se s Osovinom mogao sklopiti bilo kakav novi sporazum, volja za pregovorima trebala
je biti obostrana. Glavna Hitlerova briga u tom asu bio je vremenski raspored za planirani
napad na Sovjetski Savez i nije imao ni vremena ni volje da pregovara s Jugoslavenima, tim
vie to je dravni udar smatrao osobnom uvredom i uvredom Treega Reicha. Zbog toga je
27. marta, nekoliko sati nakon primitka vijesti o pobuni, izdao direktivu (br. 25) za napad na
Jugoslaviju u najkraem moguem roku: Vojni pu u Jugoslaviji promijenio je politiku
situaciju na Balkanu. ak i ako bi Jugoslavija brzo dala izjavu o lojalnosti, mora se smatrati
neprijateljem i zato je treba unititi to je bre mogue.84
84 Ibid, str. 395-396.
Da je udar od 27. marta bio vaan ali sporan dogaaj jugoslavenske povijesti,
potvruje i nain na koji se ocjenjivao i jo uvijek ocjenjuje. Veina otvorenih srpskih
nacionalista i veliki dio predstavnika prijanjih vladajuih grupacija ukazuje na njega s
ponosom. Pristae politike prilagoavanja Osovini tvrde da je Jugoslavija bez tog dogaaja
mogla ostati neutralna i tako izbjei invaziju i mnoge posljedice drugog svjetskog rata, ili da
je mogla ui u rat u povoljan as i s malo rtava. Rukovodstvo Komunistike partije
Jugoslavije reklo je o tom dogaaju slijedee:
Prvi revolucionarni proboj starog politikog sistema odigrao se 27. marta 1941.
godine. Pu prozapadno orijentisane frakcije buroazije i vojnih vrhova protiv pristupanja
Jugoslavije hitlerovskom bloku, prevazien je raspoloenjem i kretanjem narodnih masa, jer
rastui revolucionarni demokratski pritisak koji se ostvarivao pod rukovodstvom
Komunistike partije, nije dopustio da taj pu ostane u granicama u kojima su ga pokuavali
da zadre njegovi nosioci. Komunistika partija uspjela je da ga dalje razvije u pravcu dubljeg
revolucionarnog pokreta.85
85 VII kongres SKJ, str. 991. Vidi takoer Kardelj, Deset godina Narodne revolucije,
str. 55-59.
Bez obzira kako pu tumaili njegovi izvodioci i pristae, ili oni protiv ije je politike bio
poetno usmjeren, ili oni koji su se njime najvie okoristili, nema nikakve sumnje da je
njegov neposredni uinak bio ogroman i da je postao poetnom tokom uspjene
komunistike revolucije. U slijedeoj e se glavi pokazati da je to, takoer, prouzroilo

sudbonosno odlaganje njemakog napada na Sovjetski Savez, injenicu od vrlo velike

vanosti za konanu pobjedu Saveznika nad silama Osovine.
GLAVA TREA
Invazija i slom
Kao to smo vidjeli, udar od 27. marta potpuno je iznenadio Nijemce. Njemaki
diplomati i agenti u Beogradu bili su vrlo svjesni injenice da su dijelovi jugoslavenskog
oficirskog kora, i izvjesni srpski politiki, crkveni i kulturni krugovi nezadovoljni politikom
kneza Pavla prema Osovini, te vladom Cvetkovi-Maek uope. Ali oni nisu raunali s
mogunou udara, ne vjerujui da bi mala, politiki smekana, ekonomski slaba,
razjedinjena i skoro potpuno okruena zemlja, povej^^pjlitiku ravnu dravnom
samoubistvu. Kad se dogodilo neoekivano, Hitler je bio tako bijesan zbog te akcije da je
odluio odbaciti svaku eventualnu deklaraciju o lojalnosti nove beogradske vlade i uiniti sve
potrebne pripreme da Jugoslaviju uniti i vojno i kao dravu.
Na konferenciji koja je odrana u Hitlerovoj kancelariji 27. marta poslije podne,
razjanjeni su iroki ciljevi predstojeih vojnih operacija protiv Jugoslavije:
Politiki je osobito vano da se udar protiv Jugoslavije izvede s nesmiljenom estinom,
te da se vojno unitenje izvri u formi blitz-operacije. Na taj e nain Turska vjerojatno biti
dovoljno zastraena, to e na predstojeu kampanju protiv Grke imati povoljan utjecaj.
Treba oekivati da e Hrvati kad napadnemo stati na nau stranu. U skladu s tim osigurat e
im se politiki tretman (autonomija kasnije). Za pretpostaviti je da e rat protiv Jugoslavije
biti vrlo popularan u Italiji, Maarskoj i Bugarskoj, jer e im se obeati teritorijalni dobici:
jadranska obala Italiji, Banat Maarskoj, a Makedonija Bugarskoj.1
1 Zapisnici sa konferencije u DGFP, serija D, svezak III, str. 372-375. Banat se ovdje
odnosi na ono to Jugoslaveni zovu Vojvodina i sastoji se od jugoslavenskog dijela Banata,
Bake i Baranje. Budui da su Rumunji prijetili invazijom jugoslavenskog dijela Banata, ako bi
pripao Maarskoj, Hitler ga je ukljuio u okupiranu Srbiju, a upravu predao lokalnoj
njemakoj manjini.
Hitlerova naredba o vojnom unitenju i politikom komadanju Jugoslavije sadrana je
u direktivi broj 25, izdanoj nakon sastanka 27. marta. U direktivi broj 26, izdanoj 3.
aprila, Hitler je skicirao ulogu koju u jugoslavenskoj kampanji trebaju igrati Maarska,
Rumunjska i Bugarska. Samo je Maarska trebala sudjelovati u invaziji; Rumunjska je trebala
samo osigurati svoje granice prema Jugoslaviji i Sovjetskom Savezu, a Bugarska je trebala
prebaciti veliki dio svojih trupa na granicu prema Turskoj. Kako bi osigurao operativno
jedinstvo kampanje, Hitler je za sebe zadrao zadatak da koordinira talijansko i maarsko
sudjelovanje, ali je odluio da to uini tako da efovi dviju drava pred svojim narodom i

oruanim snagama ispadnu kao suvereni vojskovoe. U pismu od 5. aprilaHitler je

objasnio Mussoliniju cijeli plan za napad na Jugoslaviju, i dao mu takoer neke operativne
smjernice.2
2 Za tekst direktive br. 25. vidi ibid, str. 395-396, kao i Zbornik DNOR, TOM II, sv. 2; za tekst
direktive >r. 26. vidi ibid, 440-442, (bez Zbornika), a za tekst Hitlerovog pisma Mussoliniju,
vidi ibid, str. 475-478.
JUGOSLAVENSKI OBRAMBENI PLANOVI
Poput generaltabova drugih zemalja, i jugoslavenski generaltab pripremio je u toku
tridesetih godina nekoliko ratnih planova. Kako je vrijeme prolazilo i strateka se situacija
zemlje mijenjala, to su i ti planovi bili modificirani. Do prve osnovne revizije jugoslavenskih
planova oito je dolo zbog njemakog prikljuenja Austrije u martu 1938; revidirani plan
potpisao je general Milutin . Nedi (Milanov brat), naelnik Glavnog eneraltaba, na dan
17. septembra 1938.3 Nekoliko tjedana kasnije Nedia je smijenio general Duan T. Simovi, i
pod Simovievim rukovodstvom izraen je novi ratni plan, Plan S (S za sjever), zasnovan na
pretpostavci da e napad doi iz Italije, Njemake i Maarske, te da e Nijemci udariti
takoer s maarske zapadne granice.4 Prema tom planu, oko 50% svih jugoslavenskih snaga
treba u cilju poetne obrane rasporediti na zapadnim i sjevernim granicama, dijelom na liniji
fronta, dijelom u utvrenjima; ostalih 40 posto treba drati u rezervi. Budui da se
dugotrajnija uspjena obrana tih granica smatrala nemoguom, plan je predviao postupno i
uredno povlaenje svih snaga u jugoistonom pravcu, kroz brdovito sredite zemlje prema
Grkoj, gdje se pretpostavljalo da e stvar u svoje ruke uzeti jake saveznike armije.
Najvaniji zadatak bio bi sprijeiti pojedinano razbijanje jedinica i gubitak oruanih snaga,
te odrati otvorenim linije opskrbe i put povlaenja.
3 Aprilski rat 1941, str. 38-40.
4 Kljakovi, u Politici, 21. i 22. VIII 1970. Vojnoistorijski institut, Drugi svetski rat
(Pregled ratnih operacija), . 416-417. (dalje citirano kao Drugi svetski rat). O jugoslavenskim
ratnim planovima takoer vidi Terzi, str. 109-324.
Strateka pozicija Jugoslavije radikalno se promijenila talijanskom okupacijom Albanije
u aprilu 1939, jer je talijanska prisutnost u Albaniji, osim to je bila prijetnja po sebi,
ugroavala i jugoslavensko odstupanje prema Solunu, to je oduvijek bio jedan od temelja
jugoslavenskih ratnih planova. Poetkom januara 1940, knez Pavle je uklonio generala
Simovia s poloaja naelnika glavnog eneraltaba i zamijenio ga generalom Petrom V.
Kosiem. Zbog promijenjenih uvjeta i poneto razliitih stratekih shvaanja, ratni plan S je
naputen i tokom prvih mjeseci 1940. pripremljen je novi ratni plan, R-40.5 Taj plan je uzeo u
obzir prisutnost talijanskih snaga u Albaniji, unio je nekoliko novih crta, ali slijedio je plan S u
zahtjevu za poetnom obranom zapadnih i sjevernih granica, te postupnim povlaenjem svih

snaga u jugoistonom pravcu prema Grkoj. Novosti u planu predviale su brz i jak napad na
talijansko uporite u Zadru na dalmatinskoj obali, tako da se smanji ugroenost sredinjeg
dijela zemlje iz tog pravca; dranje fronta prema Albaniji, aktivno izvianje prema
Rumunjskoj, te koncentrini napad na Bugarsku svih lanica Balkanskog saveza, ako bi
Bugarska napala jednu od zemalja lanica. Snage odreene za operacije na granicama
trebalo je pojaati do 70 posto ukupnih snaga.
5 Drugi svetski rat, I, 416-417. Kljakovi u Politici, 25. VIII 1970, prema pismenom
iskazu generala Cosia, napisanom poslije rata.
Ali ubrzani razvoj dogaaja uskoro je pretekao i plan R-40, pa je u februaru 1941.
izraen plan R-41, koji je raunao s prisutnou njemakih trupa u Maarskoj i Rumunjskoj i
vjerojatnou njihova ulaska u Bugarsku. Planom R-41 bilo je predvieno stvaranje
obrambenog pojasa uzdu itave jugoslavenske kopnene granice u ukupnoj duini od skoro
3000 km, s izuzetkom granice prema Albaniji, gdje se predviala kombinirana grkojugoslavenska ofenzivna akcija sa ciljem da se eliminira talijanska vojska u Albaniji i tako
zatiti povlaenje prema Grkoj. Predviena je velika koncentracija trupa prema bugarskoj
granici, osobito na podruju jugoslavenske Makedonije, da bi se zatitila komunikacija
Skopje-Solun i put povlaenja. Ne ba mudro, jo su vie smanjene rezerve u odnosu na
ukupne efektive na liniji fronta, do jedan naprama sedam. Iz ovog ili onog razloga, plan R41 ipak nije sve do 31. marta bio poslan komandantima grupa armija. Zbog toga je ostalo
malo vremena da se u danima neposredno prije invazije prestroje oruane snage, i stari
plan R-40 ostao je i dalje, u aprilu 1941, operativni plan za svaku praktinu svrhu.6
6 Drugi svetski rat, I, 417, 421-422, 435-436. Takoer vidi Kljakovi, u Politici 1. i
4. X 1970.
Svi su ti planovi pretpostavljali da e napad doi sa strane sila Osovine, te da e
Jugoslavija biti saveznik zapadnih demokracija; po karakteru su bili defanzivni, a
jugoslavenski je cilj bio da se spasi to je vie mogue ive sile, te da se na kraju bude na
pobjednikoj, saveznikoj strani. Poetna obrana granica i upotreba pograninih utvrenja,
te nekoliko dijelom spremnih drugih linija obrane, dozvolile bi postupno povlaenje u
brdovito sredite zemlje, gdje je, smatralo se, bila mogua dugotrajnija obrana. Put u Grku
trebalo je sauvati otvorenim, i kao liniju opskrbe i kao eventualni izlaz. Povlaei se u Grku,
jugoslavenska vojska bi mogla udruiti svoje snage s grkim i drugim saveznikim armijama,
a potpomognuta saveznikim jedinicama i opremom, mogla bi se kasnije vratiti i osloboditi
Jugoslaviju od neprijatelja. To je zapravo bilo srpsko iskustvo iz prvog svjetskog rata, osim
to se tada povlailo kroz Albaniju da bi trupe bile prebaene na solunskifront. Na tom
iskustvu zasnovani su planovi iz tridesetih godina.
Za vrstu rata koju je srpska vojska vodila 19141915. i uz pretpostavku da nema
neprijateljske avijacije, oklopnih i motoriziranih jedinica, ti bi planovi bili teoretski izvedivi.

Ali uz uvjete 1941. oni su bili beznadni i neadekvatni. Protiv neprijatelja koji se slui
tehnikom blitzkriega, zasnovanoj na upotrebi velikih zranih, oklopnih i motoriziranih snaga,
i koji napada zemlju sa svih strana odjednom, ti su planovi bili praktino beskorisni i vodili su
u brzu katastrofu.
Jugoslavenski ratni planovi zamiljali su vojsku koja bi pri punoj mobilizaciji imala oko
1,200.000 ljudi u operativnim jedinicama, i oko 500.000 ljudi (u dobi od 41 50 godina) u
neborbenim slubama.7 Tokom 1939 1940. bilo je nekoliko uzastopnih ali neefikasnih
povremenih aktiviranja (eufemizam za mobilizaciju) rezervista, pozvanih da se iskua
efikasnost mobilizacionih planova i pojaaju ve postojee snage vojske, a i radi daljnjeg
uvjebavanje i, u nekim sluajevima, radi poveanja radne snage za radove na
fortifikacijama.8 Ali dogaale su se brojne zloupotrebe u smislu tko je, kada i na kako dugo
pozvan. Ni budet nije dostajao da se program izvri zadovoljavajue i vojniki dovoljno
struno. tovie, pokazalo se da je mogue aktivirati samo mali dio motornih vozila i stone
vue. Zbog svega toga je ukupni uinak takvih aktiviranja na borbenu spremnost
jugoslavenske vojske ostao neznatan.9
7 Drugi svetski rat, I, 417.
8 Ibid) str. 433.
9 Ministar vojske i mornarice, general Nedi, u svom memorandumu knezu Pavlu i
vladi, 1. XI 1940, iznio je vrlo nepovoljnu ocjenu politike periodikog aktiviranja rezerve. O
looj uvjebanosti rezervnih oficira u to vrijeme vidi pismo jednog takvog oficira, napisano u
maju 1939, Aprilski rat 1941, str. 236-241. Nakon rata, kritiku te politike iznio je Maek u
svojoj knjizi In the Struggle for Freedom, str. 196-198, i general ivko Stanisavljevi u
pismu Politici, 11. IX 1970. (u vezi s Kljakovievim objavljivanjem Simovievih memoara).
Veliina i sastav potpuno mobilizirane ratne vojske zamiljen je kako slijedi:
tab Vrhovne komande; 3 taba grupe armija; 7 tabova armija sa delovima van
diviziskog sastava; 28 peadiskih divizija; 3 konjike divizije; 1 gardiska konjanika brigada; 2
planinska odreda (po 1 plp. i 1 art. divizion); 16 zdruenih odreda (od 1-3 pp i 13 art. diviziona); 16 posadnih pukova za granina utvrenja; 2 tvravske komande (Boka i
ibenik); Komanda vazduhoplovstva sa jedinicama i ustanovama; Komanda ratne mornarice
sa jedinicama i ustanovama; specijalne jedinice van armijskog sastava: 4 puka teke
motorizovane artiljerije, 2 tenkovska bataljona, 1 bataljon za vezu, 3 eleznika puka
(saobraajni, tehniki i radniki) i 6 automobilskih bataljona; Komanda pozadine Vrhovne
komande sa jedinicama i ustanovama; 6 armijskih oblasti; 16 komandi diviziskih oblasti i 49
komandi vojnih okruga; trupe za zatitu i zatvaranje granica i za osiguranje unutranjosti
teritorije u jaini od 48 peadiskih pukova od po 2-5 bataljona sa neto artiljerije (u sastav

ovih pukova ulazile su andarmerija i granina trupa); Komanda teritorijalne vazdune

odbrane sa jedinicama i ustanovama.10
K tome je jugoslavenska vojna organizacija od aprila 1940. ukljuivala i specijalnu
komandu za gerilske operacije, etniku komandu, koja je imala svoj vlastiti tab i trebala
je imati sedam bataljona. Ta je snaga mogla biti upotrijebljena kako protiv domae
petokolonake aktivnosti, tako i za gerilske operacije. Poetkom aprila 1941. bilo je
organizirano est od sedam bataljona, koji su pridodani komandama armija (to jest jedan
bataljon svakoj armiji), radije nego da budu pod posebnom komandom.11
10 Drugi svetski rat, I, 418. Za detaljnu informaciju o mirnodopskoj organizaciji vojske
vidi ibid, str. 74-77, i lanak Jugoslavenska vojska (stara Jugoslavija), Vojna
enciklopedija, IV, 235-255, prvo izdanje.
11 lanak etovanje, Vojna enciklopeja, u, 321. i lanak Jugoslavija IV, 252. Hagen
(str. 243) mijea imena: nije pukovnik Draa Mihailovi bio ef etnike komande, ve
divizijski general Mihailo Mihailovi (koji je jula 1965. jo ivio u Beogradu). Vidi takoer
Terzi, str. 696. Zbog pritiska potpredsjednika Maeka ime komande je neko vrijeme bilo
potpuno neprikladno: Jurina komanda. Prvotno ime vraeno je u aprilu 1941.
Dvije od temeljnih slabosti jugoslavenske vojske (prije 1941) bile su: sistem vrlo velikih
jedinica, i zavisnost o stonoj vunoj snazi (esto volovi) i tovarnim ivotinjama za transport.
To je bio uzrok sporosti i nedostatka manevarske pokretljivosti jugoslavenskih snaga,
naroito velikih formacija. Tako je pjeadijska divizija u ratnom sastavu imala 26 27.000
ljudi, a konjika divizija 6-7.000 ljudi.12 A prema planu, potpuno mbilizirna vojska imala bi
oko 900.000 vunih i tovarnih ivotinja.13 Nadalje, iskustvo periodikog aktiviranja jedinica,
teglee marve i vozila, pokazalo je da izdravanje ivotinja i vozila stoji dvostruko vie od
izdravanja aktiviranih ljudi. Jugoslavenska vojska bila je potpuno svjesna ovih nedostataka i
u junu 1940. poela se prouavati mogunost da se smanje i poboljaju vojne formacije, te
smanji zavisnost o stonoj vui. Ali osim motorizacije etiri artiljerijska puka, do invazije
zemlje praktino nita nije postignuto u tom pravcu.14
12 Drugi svetski rat, I, 75-76.
13 Ibid, str. 417.
14 Aprilski rat 1941, str. 715-717.
Jo je ozbiljniji problem bila nedovoljna opremljenost orujem (osobito automatskim
orujem i orujem specijalne namjene, to je uzrokovalo slabu vatrenu mo jugoslavenskih
jedinica) i ostalom vojnom opremom, i praktino potpuna nemogunost da se popuni
orujem i opremom. Oruje pjeadijskih i artiljerijskih jedinica glavne snage jugoslavenske

vojske sastojalo se po svom porijeklu i starosti od tri glavne grupe: a) teko naoruanje,
ukljuujui teke mitraljeze preostale iz prvog svjetskog rata, od kojih su mnogi bili zastarjeli
i u loem stanju; b) neto tekog i neto lakog naoruanja, kao laki mitraljezi uvezeni u
meduratnom periodu iz ehoslovake, i u manjoj mjeri iz Francuske; c) lako naoruanje koje
se sastojalo od oko.1,000.000 puaka tipaMauser, i .20.000 pukomitraljeza, dijelom
uvezenih, ali veinom proizvedenih po stranoj licenci kod kue. Samo je ovo lako naoruanje
bilo moderno i za njega je bilo dovoljno rezervnih dijelova. Jedinice rezervista bile su
naoruane austrijskim pukama iz prvog svjetskog rata.
Od oko 7.000 artiljerijskih oruja, oko 4.000 oruja bilo je relativno moderno,
ukljuujui tu i 800 protivtenkovskih topova. Zatim je bilo oko 1.900 modernih minobacaa i
oko 250 protivavionskih topova. Sve to oruje bilo je uvezeno, sa raznih strana, to je znailo
da su razni modeli oruja esto bili bez municije i bez mogunosti da se odgovarajue
popravljaju i odravaju. Nakon izbijanja rata u Evropi, 1. septembra 1939, postalo je mnogo
tee i esto nemogue upotpuniti oruje stranog porijekla. Nadalje, poetkom aprila 1941.
jugoslavenska vojska imala je na raspolaganju municiju samo za 75 dana za pjeadijsko
naoruanje, 100 dana za artiljeriju i svega za dva do sedam dana za protivavionsko
oruje.15 Vojska je imala 110 tenkova od kojih su 60 bili, neprikladne maine od pet tona iz
prvog svjetskog rata, a 50 moderni 10-tonski tenkovi kupljeni u Belgiji.1940.6 Vojska je imala
mali broj posada za tenkove i to loe izvjebanih. Za protivtenkovske operacije vjebanje je
bilo minimalno.
15 Drugi svetski rat, I, 431. Vidi takoer Jugoslavija, Vojna enciklopedija, IV, 250-252,
prvo izdanje.
16 Drugi svetski rat, I, 432.
Onih 459 aviona jugoslavenskog zrakoplovstva bili su takoer razne proizvodnje
britanske, francuske, njemake, talijanske i jugoslavenske a ak ni za avione
jugoslavenske proizvodnje nije bilo mogue osigurati rezervne dijelove i zamjenu. Ukupna
avijacija sastojala se od 125 lovaca (38 zastarjelih), 173 bombardera i 161 izviakog aviona
(od toga 150 zastarjelih).17
17 lanak Jugoslavija, Vojna enciklopedija, IV, 248, prvo izdanje. Drugi svetskj rat, I,
422-425, navodi neto manje brojke, ali budui da je prvi citirani izvor kasnijeg datuma,
upotrebljavam njegove podatke.
Jugoslavenska mornarica je bila skromna. Sastojala se od jedne male zastarjele
krstarice, etiri moderna razaraa, etiri stare torpiljarke, osam velikih i dva mala torpedna
amca, etiri podmornice, jedanaest minonosaa, oko tucet pomonih plovnih jedinica i
etiri rijena monitora na Dunavu.18 Mornarica je takoer imala oko 150 veinom zastarjelih
hidroplana.19 Osnovni cilj pomorskog obrambenog plana bio je da za 24-48 sati zadri

eventualno talijansko amfibijsko iskrcavanje, to je bilo vrijeme potrebno da kopnena vojska

stigne do obale i pone s operacijama protiv mostobrana.20
18 Jednu od ekstremnih ilustracija arolikosti jugoslavenskog uvoznog oruja
predstavlja razara Dubrovnik. Taj brod je sagraen u Engleskoj, glavni topovi bili su iz
ehoslovake, protivavionska orua iz vedske, torpedni ureaji iz Engleske, topovski
ureaji iz Nizozemske, radio-oprema iz Belgije. Drugi spetski rat, I, 431; vidi takoer
lanak Jugoslavija, Vojna enciklopedija, IV, 241-243, prvo izdanje.
19 lanak Jugoslavija, Vojna enciklopedija, IV, 248, prvo izdanje.
20 Prema osobnom saopenju prijanjeg kapetana fregate Jugoslavenske kraljevske
mornarice Zenona V. Adamicha koji je radio na tim planovima u jugoslavenskom
admiralitetu.
Osnovni razlog da je Jugoslaviji nedostajalo moderno naoruanje lei u nerazvijenoj
ekonomiji. Niski dohodak po glavi stanovnika i mala industrijska baza onemoguili su
proizvodnju dovoljne koliine modernog oruja kod kue, kao i uvoz takvog oruja. Godine
1938. dohodak po glavi stanovnika procijenjen je na 3.100 dinara, to iznosi oko 70 dolara.
Za usporedbu, evo cijena uvoznog naoruanja u novembru 1938. godine: laki tenkovi (12
15 tona) 2,500.000 dinara; teki tenkovi (20-25 tona) 5,000.000 dinara; teki kamioni 90.000
dinara; haubice 150 mm (M 36) 3,500.000 dinara; lovaki avioni (oito bez naoruanja)
1,750.000 dinara; bombarderi (oito bez naoruanja) 4,500.000 dinara.21 Kontrast izmeu
krajnje niskog dohotka po glavi stanovnika i visokih cijena naoruanja otkriva apsurdnost
situacije u kojoj su se nale ekonomski nerazvijene zemlje kao Jugoslavija, kad su pokuavale
stvoriti modernu vojsku ili izvriti barem djelominu modernizaciju svojih oruanih snaga. Ili,
da kao indikator ekonomske, a time i vojne snage uzmemo proizvodnju elika. U 1938.
Jugoslavija je proizvela oko 230.000 tona elika, od ega je jedna treina proizvedena u
eljezarama na pograninom podruju ili nedaleko granice.22 Te iste godine njemaka
proizvodnja elika iznosila je 22,600.000 tona,23 a u slijedee tri godine, kad je Njemaka pod
svoju kontrolu podvrgla kapacitete za proizvodnju elika u Austriji, ehoslovakoj, Poljskoj,
Francuskoj, Belgiji, Luxemburgu, Nizozemskoj, Danskoj i Norvekoj, ukupna proizvodnja s
kojom je raspolagala ogromno se poveala, dok jugoslavenska proizvodnja jedva da je uope
rasla.
21 Za cijene raznog oruja vidi izvjetaj Glavnog eneraltaba od 20. XI 1938. ministru
vojske i mornarice. Izvjetaj se bavi nespremnou jugoslavenskih oruanih snaga i
potrebom poboljanja naoruanja i opreme kao i proirenjem vojne industrije
zemlje. Aprilski rat 1941, str. 68-95, posebno str. 85-90.
22 Ibid, str. 49-50; Statistiki godinjak FN RJ 1954, str. 157.

23 Za podatke o njemakoj proizvodnji elika vidi Lnderrat des amerikanischen

Besatzungsgebietes, Statistisches Handbuch von Deutschland, 1928-1944, str. 8-9, 288, 600.
Jugoslavenske vojne vlasti bile su bolno svjesne malog ekonomskog potencijala svoje
zemlje, malih zaliha oruja i municije i nedostatka ostalih nuno potrebnih vojnih materijala
kao odjee, obue, lijekova, vozila, te rezervi hrane.24 Godine 1938. grevito su pokuali
unaprijediti i poboljati domau vojnu industriju, ali vrijeme je bilo prekratko a sredstva
premala da bi se uinila uda. Jugoslavija je nastavila kupovati strano oruje; kad je izbio rat
a njena neutralistika pozicija izazivala sumnju i Osovine i Velike Britanije, taj uvoz je
postajao sve manji, a negdje u 1940. jo je samo kapao.25
Uoi invazije bilo je odjee i obue za svega oko dvije treine potencijalnih jedinica
prve linije, a za druge jedinice samo djelomino. Ostale bitne opreme bilo je samo za treinu
jedinica prve linije. Medicinske i sanitetske opreme bilo je za svega nekoliko tjedana, a
ljudske i stone hrane bilo je samo za dva mjeseca.26 Za sve ovo postojala je mala ili nikakva
mogunost popune.
U mjesecima koji su prethodili invaziji, Jugoslaviji je uspjelo da iz Sjedinjenih Amerikih
Drava uveze oko 1.000 kamiona vojne namjene, ali praktino je sve teko naoruanje i
opskrba zavisila o stonoj vunoj snazi.27 Za ilustraciju: njemake trupe i oprema mogle su za
sat prevaliti udaljenost za koju je jugoslavenskim jedinicama i komori trebalo dvadeset etiri
sata. Treba takoer zabiljeiti da je Jugoslavija, sa zanemarivom domaom proizvodnjom
nafte, skoro potpuno zavisila o uvozu, dijelom iz zemalja pojput Rumunjske koja je sada bila
pod njemakom kontrolom. Uvoz morem lako bi presjekla talijanska mornarica. Pod
pretpostavkom da rezervoari i rafinerije ne budu bombardirani, rezerve benzina u zemlji su,
navodno, dostajale za dva ili tri mjeseca.28
24 Vidi naroito izvjetaj jugoslavenskog Glavnog deneraltaba od 20. XI 1938.
citiranog u biljeci 21.
25 O oruju i vojnoj opremi koju je Jugoslavija htjela uvesti ili kupiti kod kue, vidi listu
datiranu 20. III 1939, Aprilski rat 1941, str. 152-160. Glavni su dobavljai oruja trebale biti
Njemaka i Italija, ali nakon izbijanja rata obje su osovinske zemlje bitno smanjile svoje
isporuke. O avionima i oruju iz Velike Britanije, od 1935. do marta 1941, vidi Vinaver, str.
77-92. O opim problemima vojne industrije i nabave oruja i vojne opreme iz domaih i
stranih izvora, takoer vidi Terzi, str. 290-297, osobito str. 297.
26 Terzi, str. 277-278.
27 Drugi svetski rat, I, 432.
28 Terzi, str. 274.

Od 1937, Jugoslaveni su troili prilino velike svote novaca na utvrivanje svojih

granica, najprije prema Italiji, a zatim prema Njemakoj (Austriji) i Maarskoj. Na granicama
prema Rumunjskoj, Bugarskoj i Albaniji trebalo je krajem marta 1941. zapoeti s obimnim
radovima na utvrivanju, ali u vrijeme invazije utvrenja su bila dovrena samo na zapadnoj
i sjeverozapadnoj granici. Ona su bila mnogo .nesavrenija nego, na primjer, ehoslovaka
utvrenja prema Njemakoj, i sastojala su se uglavnom od utvrenih mitraljeskih gnijezda,
protivtenkovskih i protivpjeadijskih zapreka.29 Zapoeti su i neki vrlo mali obrambeni radovi
na utvrivanju desne obale Dunava, Save i Une.30 Kad je dolo do invazije, glavni udarac je
nekom ironijom doao s bugarske granice, koju prema ratnim planovima S i R-40 nije trebalo
smatrati tokom velike opasnosti, i koja je praktino bila bez utvrenja.31
29 O raspravi visokih jugoslavenskih vojnih predstavnika o fortifikacijama, o odluci-da
se grade, o cijenama, o podrujima koja treba utvrditi i napredovanju
radova, vidi Aprilski rat 1941, str. 90-123, 143-150, 223-232, 319-329 i passim.
30 Ibid, str. 638-643, 649-650, 658, 700-704.
31 Drugi svetski rat, I, 427-430; Terzi, str. 303-309.
Ve je naglaeno da su svi jugoslavenski ratni planovi izmeu 1938. i 1941. raunali s
mogunou povlaenja u Grku i s osloncem na snane saveznike armije. Istovremeno, bilo
je u britanskom i grkom interesu da pomognu Jugoslaviji odbiti svaki neprijateljski napad. S
namjerom da pomognu Grcima, britanske ekspedicione snage poele su iskrcavanje u Pireju
7. marta.32Kao to smo ve spomenuli u proloj glavi, Jugoslaveni su 8. marta poslali u Grku
generaltabnog majora Periia da obavijesti britanskog komandanta za Srednji istok,
generala HenryjaMaitlanda Wilsona, da e se Jugoslaveni oduprijeti njemakom napadu, te
da se raspita moe li se ili ne raunati s nekim specifinim oblicima britanske vojne podrke
u sluaju da Jugoslavija mora veliki dio svojih trupa povui u Grku. Britanski i grki
komandanti bili su vrlo razoarani injenicom da su svi jugoslavenski planovi defenzivne
prirode, i zahtijevali su promjenu u korist ofenzivnog pristupa, posebno u odnosu na
talijanske snage u Albaniji. Jugoslavenske vlasti zakljuile su da ne mogu oekivati nikakvu
pomo od Britanaca u Grkoj. Nakon pua u Beogradu, Britanci su nastavili s pritiskom da
Jugoslavija svoje planove koordinira s planovima grkih i britanskih snaga, ali je odaziv
neoekivano izostao. Nova jugoslavenska vlada odbila je posjetu ministra vanjskih poslova
Edena Beogradu, bojei se da bi Nijemci to smatrali provokacijom, a s oklijevanjem je
pristala da primi generala sira Johna G. Dilla, naelnika britanskog Imperijalnog
generaltaba, pod uvjetom da doe u civilnoj odjei. Razgovori od 1. aprila izmeu Dilla i
Simovia bili su potpuno besplodni: Jugoslaveni nisu bili voljni ni za kakvu akciju na koju bi
Nijemci imali primjedbi, i pristali su samo da poalju jo jednog oficira na daljnje razgovore u
Grku. Tako je 3. aprila zamjenik naelnika Glavnog eneraltaba, general Radivoje Jankovi,
otputovao u Grku, ali ni ti razgovori nisu urodili plodom. Stvarna slabost britansko-grkojugoslavenske kombinacije i obeshrabrujui strah od Nijemaca (barem na jugoslavenskoj

strani), sprijeili su svaki realistiki plan za zajedniku akciju. Postignut je jedino sporazum u
smislu kombiniranog jugoslavensko-grkog napada na talijanske snage u Albaniji, ali to se
nije ostvarilo, a invazija je dola. Niti jedna od tri strane nije bila u poziciji da pomogne
drugoj, a rezultat je bio uzajamno razoaranje i laka pobjeda Nijemaca u Jugoslaviji i
Grkoj.33
32 Britancima je bilo vrlo teko odluiti da poalju ekspedicione snage u Grku.
Britanske vojne vlasti na Srednjem istoku i ministar vanjskih poslova Eden (prilikom posjeta
Ateni) optimistiki su gledali na takvu operaciju i shvaali su da e vrlo nepovoljno utjecati
na sliku o Britaniji ako ne pomogne savezniku u nevolji. Ameriki
pukovnik William J. Donovan, koji je posjetio Balkan i Tursku u januaru, bio je jo vei
optimist u pogledu veeg britanskog izazova Nijemcima na Balkanu. Britanci su konano
poslali oko 60.000 ljudi u Grku. S vojnog stanovita, operacija je bila oita pogreka. Do
kraja aprila Nijemci su dosegli najjuniju toku Peloponeza, a izmeu 20. i 31. maja osvojili
su Kretu zranim desantom. Britanci su uspjeli povui oko 50.000 ljudi. Britanski gubici svih
vrsta, ukljuujui zarobljenike, iznosili su oko 12.000 ljudi. K tome su izgubili oko 8.000
kamiona i 209 aviona. Na Kreti su britanski gubici takoer bili teki: 1742 ubijenih, 1737
ranjenih i 11.835 zarobljenih. Vidi Playfair i dr., II, 70-105, 121-151; Woodward, I, 525-536.
Slabost jugoslavenske vojske u ivoj sili, naoruanju, transportu i snabdijevanju,
dopunjavale su se s nedostatkom kohezije i jedinstva pogleda i ciljeva u redovima politikog
i vojnog rukovodstva zemlje, kao i u veini stanovnitva. Politika i vojna kratkovidnost
monarhistikog reima uinila je za protekle dvadeset tri godine zemlju potpuno
nespremnom za svaku veu vanjsku krizu. Ukratko, tek neposredno prije i nakon udara od
27. marta, spremnost na borbu pokrenula je duhove odreenog broja oficira avijacije i
kopnene vojske, srpskih politiara i javnosti u Srbiji, a u vrlo maloj mjeri i drugdje u zemlji.
Kad se nova vlada suoila sa stvarnou, i taj duh je nestao. Kad je invazija jednom otpoela,
veina je visokih oficira bila uvjerena da je otpor Nijemcima beznadan, i razmiljala je samo
o tome kako se najbre predati i spasiti ivote, a ne kako se oduprijeti i braniti zemlju.
Petokolonaka aktivnost smatrana je stvarnom opasnou, zbog nezadovoljstva raznih
jugoslavenskih nacija i nacionalnih manjina, osobito njemake manjine u Vojvodini, ali malo
se poduzimalo protiv takve aktivnosti.34 Iako je vodstvo hrvatske ustake ekstremistike
organizacije zajedno s tri do etiri stotine najeih sljedbenika bilo u emigraciji, u zemlji je
1941. bilo vjerojatno nekoliko puta vie zakletih lanova i nekoliko desetaka tisua
simpatizera. Ustae u bili sigurni da e ih dobiti jo vie ako Jugoslavija bude uvuena u rat.
Postojala je takoer i potencijalna peta kolona medu pro-bugarski orijentiranim
Makedoncima, te meu albanskim stanovnitvom na Kosovu. U godinama prije invazije
jugoslavenske su vojne vlasti bile opsjednute idejom o komunistikoj opasnosti u zemlji
uope, a posebno u oruanim snagama, ali su takoer vrlo paljivo pratile razvoj dogaaja
meu nacionalnim manjinama, te Hrvatima i Makedoncima.35

Na kraju treba naglasiti da je uvjebanost svih vidova, rodova i slubi vojske bila loa i
zastarjela.36 Jugoslavenski vojni vrhovi pristupali su ratovanju na nain iz prvog svjetskog
rata, kadrovski rok bio je relativno kratak, a modernog naoruanja nije bilo ni za vjebu ni za
borbenu upotrebu.
33 Drugi svetski rat, I, 435-521; Wilson, str. 63-103, osobito str. 72-75, 80-84, 100;
Hoptner, str. 274-275; Terzi str. 111-113, 145-150.
34 Vidi Todor Milievi, str. 13-14.
35 Vidi razne izvjetaje u Aprilski rat 1941, str. 175-176, 252-260, 341-343, 382-383,
412-416, i passim.
36 Drugi svetski rat, I, 433.
Jugoslavija je u asu invazije imala pod orujem samo oko 700.000 ljudi: od toga su
vie od 400.000 bili loe uvjebani regruti, s manje od mjesec dana u uniformi.37 Veina
jedinica bila je jo uvijek na zbornom mjestu, a ne na frontu ili na poloajima u blizini fronta,
gdje im je prema planu bio raspored. Niti jedna jedina divizija nije bila spremna za akciju,
iako neki pjeadijski i konjiki pukovi i neke pionirske jedinice jesu. Prema najautoritativnijim
izvorima, niti jedan vii komandni tab, niti jedna jedinica veze, artiljerijska, pogranina,
pozadinska, sanitetska ili opskrbna jedinica nije bila popunjena do svoje planirane ratne
jaine, to jest potpuno mobilizirana u trenutku invazije. Tako ni one jedinice koje su bile
spremne, ili skoro spremne, a zavisile su o podrci drugih jedinica, nisu mogle biti valjano
iskoritene.38 Opa mobilizacija nije namjerno proglaena da se Hitler ne izazove, i do 3.
aprila nije ni nareena. A kad je bila nareena, vrlo mnogo ljudi, vlasnika stoke, vunih i
motornih vozila, nije se odazvalo pozivu, osobito u podrujima koja nisu simpatizirala s
reimom.
37 Prema tvrdnji generala Koia, naelnika Glavnog eneraltaba od januara 1940. do
udara, u Culinovi, Slom stare Jugoslavije, str. 162-168. Prema slubenim podacima, na dan
udara bilo je pod orujem oko 600.000 ljudi (Drugi svetski rat, I, 434), ali Terzi (str. 35) kae
da taj broj ukljuuje i neke jedinice koje su radile na utvrenjima.
38 Drugi svetski rat, I, 434; Terzi, str. 359; lanak Jugoslavija, Vojna enciklopedija, IV, 254,
prvo izdanje.
NAPAD OSOVINE
U Hitlerovoj direktivi broj 25, izdanoj 27. marta poslije podne, stajalo je da Jugoslavija
mora biti unitena to je bre mogue. U toki 2. ove direktive navodi se osnovna strateka
zamisao:

Moja je namjera da u Jugoslaviju prodrem u generalnom pravcu prema Beogradu i

prema jugu, koncentrinom operacijom iz podruja Rijeka-Graz s jedne, i iz podruja oko
Sofije s druge strane, te da jugoslavenskim oruanim snagama zadam unitavajui udarac. K
tome namjeravam odsjei krajnji juni dio Jugoslavije od ostale zemlje i zauzeti ga kao bazu
za nastavak njemako-talijanske ofenzive protiv Grke.39
Hitler je dalje postulirao zaotravanje domae politike napetosti u Jugoslaviji
davanjem garancija Hrvatima.40 Meu vanim pojedinostima direktive bila je slijedea:
im budu na raspolaganju dovoljne snage i im vremenske prilike dopuste, treba unititi
sva zemaljska postrojenja jugoslavenskog zrakoplovstva i Beograd, neprekidnim
danononim napadima Luftwaffe.41
39 Za potpuni tekst vidi DGFP, serija D, sv. XII, str. 395-396.
40 Ovaj dio Hitlerove strategije protiv Jugoslavije doveo je kasnije do proglaenja
Nezavisne Drave Hrvatske, o kojoj e biti vie rijei u Glavi IV.
41 DGFP, serija D, sv. XIII, str. 395.
Budui da nisu imali prethodnih planova za napad na Jugoslaviju, Nijemci su
iznenaeni beogradskim dravnim udarom bili prisiljeni improvizirati: trebalo je smisliti
napad koji bi garantirao brzi slom jugoslavenskih snaga, i koji bi u najmanjoj mjeri oteao
pripreme za napad na Rusiju (operacija Barbarossa).42 Kako Hitler nije mogao pouzdano znati
kakav e otpor pruiti Jugoslaveni, brz i snaan napad bio je tim potrebniji. Trupe njemake
12. armije ve su u Bugarskoj ekale za napad na Grku i jedan njihov dio lako se mogao
upotrijebiti protiv jugoslavenske Makedonije i Srbije; dijelovi drugih njemakih velikih
jedinica smjetenih u Austriji, Maarskoj i Rumunjskoj za operaciju Barbarossa mogli su se
privremeno odvojiti za operacije protiv jugoslavenskih snaga u Sloveniji, Hrvatskoj, Vojvodini
i Srbiji. Zbog nestaice materijala, sve ove jedinice ipak nisu bile u punoj pripravnosti. Iz toga
je proizlazilo da snage koje e sudjelovati u jugoslavenskoj kampanji treba prikupiti s
prostora izmeu istone Njemake i june Francuske, a u izvjesnim sluajevima nuno je
poduzeti specijalne mjere da se ubrzaju pripreme za njihovo sudjelovanje u bitci.43
42 Plan Operacije 25. podastrt je Hitleru 29. marta. Uurbano su ga pripremili i
sastavili specijalni odjeli njemakog Generaltaba i operativnog taba Vrhovne komande. Za
opis tih priprema, prema jednom njemakom oficiru, koji je u to vrijeme bio adutant u
Generaltabu, vidi Mueller-Hillebrand, The German Campaign in the Balkans 1941 - A Model
of Crisis Planning, str. 17-34. Za detaljni raspored jedinica, kako ga je naredila Glavna
komanda kopnene vojske (Oberkommando des Heeres OKH) 30. aprila 1941. vidi
mikrofilm br. T-78, rolu 329, snimke 6.285, 869-915. Vidi takoer Kriegstagebuch des
Oberkommando der Wehrmacht (Wehrmachtfhrungsstab) I, 150, 368-370, 1181 (dalje
citira kao KTBjOKWjWFSt); Greiner, str. 280-282.

43 Mueller-Hillebrand, The German Campaign, str. 73.

Sve u svemu, snage napadaa sastojale su se od 24 njemake divizije i oko 1500
njemakih aviona, 23 talijanske divizije i oko 670 talijanskih aviona zajedno sa znaajnim
brojem pomorskih jedinica, i pet maarskih divizija - ukupno 52 divizije sa oko 2200 aviona.
Njemake divizije, najbolje naoruane i opremljene, bile su kima napadakih snaga. Od toga
su dvije petine bile oklopne ili potpuno motorizirane divizije s ogromnom vatrenom moi i
pokretljivou, a vodili su ih veterani iz kampanja u Poljskoj, Norvekoj i Francuskoj. Bili su to
savreno uvjebani, pouzdani, sposobni i majstorski predvoeni ljudi. Oni su bili nosioci
siline udara protiv jugoslavenskih trupa.
Jugoslavenska vojska s oko 30 divizija, od kojih nijedna nije bila do kraja popunjena
ljudstvom i u stanju borbene spremnosti, niti je zaposjela poloaje u pojedinim podrujima
predvienim planom, bila je, nasuprot njemakoj, loe uvjebana, borbeno neiskusna (s
izuzetkom viih oficira koji su bili u prvom svjetskom ratu) i obiljeena krajnje defetistikim
duhom svojih glavnih komandanata. Nadalje, komanda nekih najveih vojnih jedinica
povjerena je umirovljenim generalima, koji su bili reaktivirani svega nekoliko dana prije
invazije.44
44 Zelenika, str. 209.
Karta 2 pokazuje raspored jugoslavenskih obrambenih snaga, te raspored i pravac
napredovanja napadakih armija. Veina njemake 12. armije bila je rasporeena u
Bugarskoj, s nekim jedinicama u Rumunjskoj; 2. armija bila je na poloajima u Austriji i
zapadnoj Maarskoj. Talijanska 2. armija bila je u Istri i na sjeveru, sve do austrijske granice;
talijanske 9. i 11. armija bile su u Albaniji. Glavnina maarskih snaga bila je koncentrirana na
podruju izmeu Dunava i Tise.
Sedam jugoslavenskih armija, podijeljenih u etiri grupe armija, bile su rasporeene po
obrambenom pojasu na periferiji zemlje. Prva grupa armija sastojala se od Sedme armije,
rasporeene u Sloveniji i sjeverozapadnoj Hrvatskoj, nasuprot Nijemcima. etvrta armija u
sjevernoj Hrvatskoj rasporeena je kao zatita od njemakog napada iz zapadne Maarske.
Druga grupa armija sastojala se od Druge armije u Slavoniji i Baranji i Prve armije u Bakoj.
Trea grupa armija sastojala se od Tree armije koja je trebala braniti Crnu Goru, Kosovo i
zapadnu Makedoniju od napada iz Albanije, i snaga Tree armijske oblasti koje su trebale
braniti Makedoniju od napada iz Bugarske. Peta armija, rasporeena u jugoistonoj i
istonoj Srbiji, i esta armija, raporeena u junom Banatu i centralnoj Srbiji, bile su pod
neposrednim zapovjednitvom Vrhovne komande i trebale su braniti Srbiju i Banat od
napada iz Bugarske, odnosno Rumunjske. Uz to su postojale i relativno slabe trupe
primorske oblasti, sa zadatkom da tite od talijanskog kopnenog napada iz Zadra, te protiv
napada talijanske mornarice ili amfibijskog iskrcavanja. Tako su sve toke napada bile
zatiene, ali nijedna od njih dovoljno jako da izdri teki nasrtaj. Nadalje bilo je premalo

jedinica u rezervi; kao to se sjeamo, ratni su planovi poveavali postepeno broj jedinica na
liniji fronta u odnosu na rezervu, sve dok ih plan R41 nije sveo na omjer sedam naprama
jedan, a tako je bilo i u vrijeme invazije 1941. K tome su rezerve bile loe rasporeene, a
njihova slaba pokretljivost smanjivala je njihovu efikasnost.45
45 Drugi svetski rat, I, 444-445, 491.

Karta 2. Invazija Jugoslavije, april 1941 (Prema karti nasuprot str. 32 u knjizi Ahmeta
onlagia, arka Atanackovia i Duana Plene: Jugoslavija u drugom svjetskom
ratu, Beograd 1967)
Za dan napada odreen je isprva 31. mart, ali je napad odgoen do 6. aprila.
Jugoslavensku vladu je 2. aprila o tonom datumu napada obavijestio pukovnik Vauhnik,
jugoslavenski vojni atae u Berlinu, ali vlada nije ozbiljno shvatila njegovo
upozorenje.46 Snani udar 6. aprila poeo je masovnim zranim napadom na Beograd, te na
sve aerodrome i instalacije jugoslavenskog zrakoplovstva.47 Istovremeno su oklopne,
motorizirane i pjeadijske jedinice njemake 12. armije iz jugozapadne Bugarske otpoele s
napadom na jugoslavensku Makedoniju.48 Jaki prodor u Makedoniju omoguio je Nijemcima
da 7. aprila zauzmu grad Skopje i da presjeku eljezniku i cestovnu vezu izmeu Jugoslavije
te grkih i britanskih snaga u Grkoj, zadajui tako fatalni udarac osnovnom naelu svih
jugoslavenskih ratnih planova odranju otvorenog puta do Soluna kao linije snabdijevanja
ili eventualnog povlaenja. Osmog aprila su njemake snage iz Bugarske prodrle u Srbiju i
pojurile na sjever, prema Beogradu. One su etiri dana kasnije, zajedno s njemakim

snagama koje su krenule iz Rumunjske, dole do Beograda i zauzele ga bez otpora. Napad
jedinica 2. njemake armije iz zapadne Maarske na Hrvatsku, te iz Austrije na Sloveniju,
opoeo je 7. aprila, ali to su bile samo uvodne operacije. Usprkos ustakoj petokolonakoj
aktivnosti, jugoslavenska etvrta armija pruila je mjestimini otpor, ali je 9. aprila bila
prisiljena otpoeti s povlaenjem prema jugu. Sedma armija takoer se poela povlaiti iz
Slovenije. Desetog aprila, nakon izviakih napada i uspostavljanja mostobrana, njemake
trupe iz zapadne Maarske krenule su u unitavajuem nasrtaju kroz sjevernu Hrvatsku,
podrujem koje je trebala drati etvrta armija, i brzo se pribliavale Zagrebu. Kasno poslije
podne njemaki su tenkovi poeli ulaziti u grad. Dotad su njemake trupe, napredujui iz
Austrije, zauzele veinu Slovenije i neke su se od tih jedinica 11. aprila sastale juno od
Zagreba s jedinicama koje su dole iz Maarske. Ostale njemake jedinice iz zapadne
Maarske udarile su na jugoistok, kroz Slavoniju, sa ciljem da dou do Sarajeva. Tamo su se
15. aprila sastale sa snagama koje su nadirale iz Zagreba. U blizini Sarajeva su 15. aprila
Nijemci zarobili jugoslavensku Vrhovnu komandu, koja je zapravo ekala da se preda. Tokom
itave jugoslavenske kampanje Nijemci su, kadgod su to vremenske prilike doputale,
intenzivno angairali svoje zrane snage u samostalnim operacijama i kao podrku kopnenim
snagama. Iako je jugoslavensko zrakoplovstvo bilo skoro potpuno mobilizirano i prilino se
dobro dralo protiv neprijatelja, Nijemcima je uspjelo stei kontrolu nad jugoslavenskim
nebom ve prvog dana rata.
46 Vidi Hoptner, str. 281-283; Kljakovi, u Politici 3. X 1970.
47 Na sam dan invazije Jugoslavija je zatraila oruje od SAD. Do kraja aprila Sjedinjene
Amerike Drave odredile su malu koliinu oruja iz postojeih rezervi, ali tad je ve bilo
prekasno. Vidi Stettinius, str. 91.
48 Za njemake izvjetaje o ratu na Balkanu, vidi OKW, Der Feld^ug auf
dem Balkan und
die
Rckeroberung
der
Cyrenaika; KTB/OKW/WESt
I, 375382; Bathe i Glodschey, Der Kampf um den Balkan; Greiner, str. 273-282, 286-287. Takoder,
United States, Department of the Army, The German Campaigns in the Balkans
(Spring 1941), Department of the Army Pamphlet br. 20-260. Ta i druge takve broure bile
su sastavljene na osnovi referata koje su pisali njemaki oficiri u amerikom zarobljenitvu
uglavnom po sjeanju a ne na osnovi dokumenata, iako su se sluili dnevnicima feldmarala
Franza Haldera, te kartama i razgovorima s ostalim sudionicima. Za talijanske izvjetaje, vidi
Stato Maggiore del R. Esercito, Bollettini della Guerra, str. 229-239; Zanussi, I, 83-101;
Roatta, str. 161-183.
Meu jugoslavenskim izvorima najvaniji je Vojnoistorijski institut, Zbornik
dokumenata i radova o narodnooslobodilakom ratu jugoslavenskih naroda, Tom II, sv. 2,
str. 465-570. (dalje citiran kao Zbornik DNOR). Za diskusiju i analizu Aprilskog rata 1941.
najvaniji su izvori Drugi svetski rat, I, 74-77, 398-493, osobito 446-493; radovi Terzia,
Krizmana i Zelenike; ulinovi, Slom stare Jugoslavije, str. 145-347; i lanak Aprilski rat

u Vojnoj enciklopediji, I, 185-189. Za miljenja jednog od kraljevskih jugoslavenskih generala

u emigraciji, vidi Todor Milievi.
Talijani su svoje zrane napade 7. aprila usmjerili protiv zrakoplovnih i pomorskih
jedinica i njihovih ureaja, te gradova uzdu jadranske obale, i nastavili ih s prekidima tokom
slijedeih dana. Takoer su Nijemcima dopustili upotrebu svojih aerodroma za napad na iste
ciljeve. Operacije jedinica talijanske Druge armije ograniile su se na sporadinu artiljerijsku
vatru od 6. do 11. aprila, kad su i talijanske trupe prodrle na jugoslavenski teritorij. Dotad su
jugoslavenske snage ve bile u procesu raspadanja na svim frontovima osim albanskog. Ne
susreui praktino nikakvog otpora u Sloveniji, Hrvatskoj i Dalmaciji, Talijani su brzo
napredovali. 12. aprila uli su u Ljubljanu, dok su ostali dijelovi 2. armije nadirali u Hrvatsku i
Dalmaciju. Neke jugoslavenske snage prodrle su u Albaniju gdje su bile rasporeene trupe
talijanske Devete armije, ali su Talijani otkrili jugoslavensku ifru i slanjem lanih poruka
zbunili jugoslavensku viu komandu na albanskom frontu, tako da ak ni tu Jugoslaveni nisu
ponjeli nikakav uspjeh.49 To je moralo posebno obradovati Hitlera koji je naroito traio od
Mussolinija da albanski front brani svom estinom.50 Jedanaestog aprila su maarske trupe
otpoele svojim operacijama protiv Jugoslavije u Bakoj. Ni one nisu susrele praktino
nikakav otpor, pa su brzo napredovale prema svojim ciljevima: da bi ih okupirale ili kasnije
anektirale. Tjedan dana kasnije, 19. aprila ule su u Jugoslaviju i bugarske trupe da zauzmu
podruja koja im je Hitler dodijelio.
49 Janekovi, str. 27-46, osobito str. 27-28. Prema ovom izvoru, talijanski vojni atae u
Beogradu imao je prije rata 34 agenta u jugoslavenskim oruanim snagama, od kojih dvojicu
u Glavnom eneraltabu.
50 DGFP, serija D, sv. XII, str. 476, Hitlerovo pismo Mussoliniju, 5. aprila 1941.
Strategija njemakog napada na Jugoslaviju je bila jednostavna: prvo, proizvesti ogromni
psiholoki udarac brutalnim zranim napadom na Beograd, odsjei eventualnu liniju
povlaenja prema Grkoj, te bezobzirno napasti aerodrome i instalacije neutralizirajui taj
dio jugoslavenske obrane. Drugo: razoriti zranim napadima glavne komunikacije i napasti
jugoslavensku kopnenu vojsku iz vie pravaca s mnogo jaim snagama, ispresijei zemlju
snanim frontalnim i obuhvatnim operacijama u dijelove, i time preduhitriti otpor
polumobilizirane, loe opremljene, nepokretne i slabo predvoene jugoslavenske vojske.
Tree, jugoslavenske armije unititi pojedinano i eliminirati ih kao organizirane borbene
jedinice. U stvari su se sve te operacije slile u jednu i izvrene su tokom pet ili est dana.
Hitlerova odluka da brzim, masovnim napadom prisili Jugoslaviju da poklekne to je bre
mogue, jedva da je mogla biti efikasnije provedena. Zemlja je za par dana pala.

VOJNI I POLITIKI SLOM

Vojna kampanja Osovine protiv Jugoslavije moe se prikladno podijeliti u dvije faze:
najprije odluni nalet u trajanju od 6. do 10. aprila, a zatim druga faza, od 11. do 17. aprila,
koja ukljuuje zauzimanje vitalnog prostora i svrava predajom jugoslavenske vojske.51 Prva
se faza sastoji od velikih ofenzivnih pokreta u Makedoniju, Srbiju i Banat, i konano 10.
aprila u sjevernu Hrvatsku i Sloveniju, to je dovelo do sloma svih jugoslavenskih frontova
obrane. Do 10. aprila jugoslavenske su snage bile ve u potpunom neredu, predajui se i
odstupajui u svim podrujima osim uzdu albanske granice. Videi slom na svim
frontovima, jugoslavenska Vrhovna komanda izdala je tog dana Operativnu direktivu broj
120 kojom je naredila ope povlaenje svih jedinica prema brdovitoj unutranjosti zemlje,
gdje bi se mogla uspostaviti jaka linija obrane i izdrati dok ne stigne pomo od zapadnih
saveznika. Vrhovna komanda je preko radija takoer obavijestila sve jedinice da tuku
neprijatelja na svoju vlastitu inicijativu gdje god bude mogue iako je to sigurno bila pusta
nada usred skoro potpunog raspada oruanih snaga.52
51 Kronologiju Aprilskog rata treba rekonstruirati na osnovi krtog jugoslavenskog
dokumentarnog materijala, objavljenih neprijateljskih materijala i svjedoanstava nekih
visokih oficira koji su u to vrijeme komandirali raznim jugoslavenskim jedinicama. Vidi Drugi
svetski rat, I, 7; Dedijer, Sur l'armistice 'germano-yougoslave' osobito str. 1 2.
52 Terzi, str. 505-507.
Desetog aprila, posljednjeg dana prve faze, nekoliko sati prije ulaska njemakih
tenkova u Zagreb, hrvatski ustae su pod vodstvom i uz pomo njemakih agenata proglasili
Nezavisnu Dravu Hrvatsku. U Sloveniji su prvoga dana rata slovenske politike stranke
(osim komunista) formirale Slovenski narodni savjet, ali. aprila, slijedei dogaaje u Zagrebu,
Narodni savjet se preko Radio-Ljubljane proglasio jedinom suverenom vlau koja jedina
predstavlja slovenski narod.53 Slijedeeg dana savjet se predao talijanskoj vojsci koja je ula
u Ljubljanu.
Dok su armije Osovine 13. aprila napredovale sebi svojstvenim tempom na svim
frontovima, predsjednik vlade Simovi, koji je bio i naelnik taba Vrhovne komande, prenio
je svoja ovlatenja na generala Danila Kalafatovia i dao mu instrukcije da zatrai primirje,
jer je daljnji otpor nemogu zbog dogaaja u Hrvatskoj i Dalmaciji.54 Pod dogaajima u
Hrvatskoj i Dalmaciji Simovi je mislio na djelovanje ustake pete kolone i nekih hrvatskih
oficira u jugoslavenskoj vojsci, te dijela poluvojnih organizacija Hrvatske seljake stranke, ali
ono je, kao i aktivnost slovenskih politiara u Sloveniji, u stvari bilo od malog vojnog
znaenja. Oni su teko mogli biti uzrok potpunog sloma, ali su predstavljali prikladan izgovor
da se objasni ono to je u stvari bio (kao to je Simovi kasnije priznao) potpuni slom
jugoslavenskih oruanih snaga na svim frontovima i neuspjeh jugoslavenskih visokih oficira
(velikom veinom Srba) da pokau borbenu inicijativu ili odlunost protiv neprijatelja.55
53 O razvoju dogaaja u Sloveniji, vidi Saje, str. 15 27.

54 Simovi je taj korak poduzeo oito na svoju ruku. Za tekst njegove naredbe
Kalafatoviu i za druge dokumente o slomu oruanih snaga i primirju, vidi Zbornik
DNOR, tom II, sv. 2. str. 549-570; vidi takoer ulinovi, Slom stare Jugoslavije, str. 281 -309.
55 Terziev detaljni opis vieg komandnog osoblja jugoslavenskih oruanih snaga
tokom aprilskog rata (str. 691-698), iz kojeg se skoro bez greke moe izvesti nacionalnost
komandanata, pokazuje da su uz poloaje zapovjednika Vrhovne komande i ministra vojske i
mornarice sva komandna mjesta via od divizije bila u rukama Srba. Komandanti 29 od 30
divizija bili su Srbi, kao i komandanti 11 kombiniranih odreda, od ukupno 12. Na poloajima
u zrakoplovstvu drugi su narodi bili prilino dobro zastupljeni, a u mornarici veinu
komandnih mjesta nisu zapremali, Srbi.
Nepovoljan poloaj jugoslavenskih snaga od prvog dana napada i neposredne uzroke
njihova sloma najbolje je karakterizirala autoritativna Vojna enciklopedija u svom lanku o
Aprilskom ratu:
Tri poetna udara reila su sudbinu jugoslavenske vojske: 6. IV u Makedoniji, 8. IV u
Srbiji, a 10. IV u Hrvatskoj. Sva tri puta su Hitlerovci probili granini front, prodrli duboko u
unutranjost, i jugoslavensku odbranu izbacili iz leita... Kad je probijen
granini front, jugoslovenske trupe bile su ubrzo prevaziene, raskomadane, opkoljene, bez
veze, bez komora, vostva.56
Meutim, kolikogod treba kriviti jugoslavensku vojsku zbog nedostatka borbenosti,
treba rei da se .ona jednostavno nije mogla mjeriti sa^silama Osovine. Kombinirana vojna
sila Njemake i njenih saveznika bila je nerazmjerno nadmona, i mala jugoslavenska vojska
nije imala nikakve anse za uspjenu obranu. Jugoslavenska Vrhovna komanda ve je prvoga
daha rata izgubila kontrolu nad svojim armijama na poloaju, a u veini sluajeva i svaki
kontakt s njima. Nastavila je s izdavanjem nareenja, ali ona su bila samo formalna, budui
da se nisu odnosila na stvarno stanje na bojitu; nareenja se nisu mogla ni prenositi do
armija, a jo manje provesti u djelo.57
56 Aprilski rat Vojna enciklopedija, I, 189, prvo izdanje.
57 Drugi svetski rat, I, 491-492.
etrnaestog aprila kralj i njegova ua okolina, a 15. aprila predsjednik vlade Simovi i
vlada, te praktino svi glavni sudionici nedavnog udara, pobjegli su iz zemlje s jednog
aerodroma kraj Nikia u Crnoj Gori. S izuzetkom nekih jedinica koje jo nisu ule tu vijest
(pa je bilo neto borbe na albanskoj granici), Aprilski rat je bio zavren. Od itave
jugoslavenske oruane sile samo je mali dio izbjegao zarobljavanju, a i taj privremeno; mali
dio mornarice u sastavu od dva torpedna amca i jedne podmornice pobjegao je u
Egipat;58 dio zrakoplovstva, izmeu ezdeset i sedamdeset aviona, odletio je iz zemlje; oko

1500 vojnika pobjeglo je u Grku. Vojnike su uskoro zarobili Nijemci, a etrdeset etiri
aviona je kratko vrijeme nakon bijega unitio napad njemakih bombardera na
aerodromu Paramythia blizu Janjine, u sjeverozapadnoj Grkoj. Oko dvadeset drugih aviona
odletjelo je u Egipat.59 I Nijemci i Talijani bili su iznenaeni brzinom jugoslavenskog rasula.
Oekivali su da e se vojska, ili bar dio vojske, nakon poetnih poraza povui u unutranja
planinska podruja i vrsto se boriti sve dok bude imala municije i hrane.60 Umjesto toga,
kao to je primijetio jedan njemaki oficir, osvajanje Jugoslavije, s njemake toke gledita,
bilo je praktiki vojna parada.61 General Roatta komentirao je u svojim memoarima: Mi
smo u stvari vrlo dobro znali da jugoslavenska vojska ne bi mogla izdrati protiv snaga
Osovine. Ali mislili smo da e neprijateljska komanda, shvaajui da je bitka izgubljena, ipak
vie voljeti slavnu propast (morire in bellezza) pokuavajui izvriti briljantni proboj na
nekoj od naih slabih toaka, ili na frontu u Alpama ili u Albaniji.62
58 Vidi Adamich, The Royal Yugoslav Navy in World War II
59 Richards, I, 298.
60 Vidi nareenje o rasporedu za Operaciju 25. od 30. marta 1941, kako ju je izdala
OKH, mikrofilm br. T-78, rola 329, snimke 6, 285. 870.
61 Von Melenthin, str. 31.
62 Roatta, str. 162.
Planinski tereni Jugoslavije, idealni za gerilsko ratovanje, bili su zaista velika vojna
prednost, ali izuzev nekoliko gerilskih jedinica, jugoslavenska vojska je bila uvjebana samo
za konvencionalno pjeadijsko i artiljerijsko ratovanje, tipino za prvi svjetski rat. Pod
postojeim uvjetima, u Jugoslaviji u to vrijeme ne bi niti gerilski rat bio mogu. General
Terzi (bivi kraljevski jugoslavenski oficir koji je tokom rata postao partizanski general)
sugerira da je jugoslavenska Vrhovna komanda trebala izdati nareenje za openarodni
gerilski rat u podrujima na kojima nije bilo iroke petokolonake aktivnosti, ali njegova
sugestija proizlazi iz kasnijih partizanskih uspjeha koji su postignuti pod politikim i
psiholokim okolnostima sasvim drugaijim od onih koje su vladale u vrijeme invazije i
tokom Aprilskog rata.63
63 Terzi, str. 506-507.
PRIMIRJE 17. APRILA 1941.
Dva dana nakon to su Nijemci zarobili u Sarajevu generala Kalafatovia i tab Vrhovne
komande, Jugoslaveni i Osovina potpisali su 17. aprila Odredbe o izvrenju primirja od 17.
aprila 1941. Sa strogo pravne toke gledita to nije bio dokument koji obavezuje. Kao to se
u lanu 1. izriito kae, to nije bio prekid neprijateljstava ve bezuvjetna kapitulacija - a

Kalafatovia je predsjednik vlade Simovi opunomoio samo da trai i potpie primirje. Ve

taj nedostatak punomoja ini dokument nezakonitim, bar to se Jugoslavije tie. Nadalje,
jugoslavenski potpisnici, general Radivoje Jankovi i Aleksandar Cincar-Markovi
predstavljali su generala Kalafatovia, ali Kalafatovi je bio ratni zarobljenik i u stvari nije
imao zakonsko pravo da djeluje u ime Jugoslavije ili njenih oruanih snaga, niti da ovlasti
predstavnike da to uine (Jankovi je takoer bio ratni zarobljenik).64
64 Za detalje pregovora vidi lanak jednog sudionika, potpukovnika Radmila
Trojanovia, Pregovori o primirju s Njemakom, 16. i 17. aprila 1941 str. 9-17. Za tekst
direktive vidi Zbornik DNOR, tom II, sv. 2, str. 559-562, ili ulinovi, Slom stare
Jugoslavije, str. 303-305. General Jankovi bio je pomonik naelnika taba Vrhovne
komande, ali Cincar-Markovi, bivi ministar vanjskih poslova u vladi Cvetkovi-Maek, nije
uope imao slubeni poloaj. General Maximilian von Weichs, zapovjednik njemake Druge
armije, i pukovnik Luigi Bonfatti, talijanski vojni atae u Beogradu, potpisali su za Osovinu. Za
daljnje detalje o zakljuenju primirja i o njegovom nezakonitom karakteru, vidi Dedijer Sur
Parmistice 'germano-yougoslave'.
Dokumentom od 17. aprila odreena je predaja svih jugoslavenskih oficira, podoficira i
ljudi pod orujem; sveg oruja i municije; sve vune i tovarne stoke; svih sredstava veze i
vojnih skladita; svih instalacija i sredstava kopnene vojske, avijacije i mornarice; svih
transportnih i plovnih sredstava; te svih dokumenata, arhiva, planova i drugih spisa od
vojnog znaenja. Osobito vana odredba, u svjetlu kasnijih dogaaja, sadrana je u prvom
paragrafu toke 14: Vojnim licima je zabranjeno da napuste zemlju. Ko bude uestvovao u
borbi protiv sila Osovine, sa njim e se postupiti kao sa franktirerom. U skladu s tim
njemaki su generali za vrijeme okupacije uvijek inzistirali na tome da je Jugoslavija 17.
aprila potpisala dokument o bezuvjetnoj kapitulaciji te da su sve mjere koje okupaciona
vojska poduzima da bi suzbila oruani otpor opravdane, i po tom dokumentu i po
meunarodnom ratnom pravu.
Iako su svi oficiri i vojnici jugoslavenske vojske bili prisiljeni na predaju zajedno sa svim
naoruanjem i rezervama, postojala je razlika u tretiranju. Njemaka politika je bila da se
ratnim zarobljenicima smatraju samo Srbi i neki Slovenci, a od drugih nacionalnosti samo oni
koji su bili poznati po jakoj jugoslavenskoj orijentaciji. Tako, praktino, nisu zarobljavani ili su
brzo puteni svi Hrvati, kao i ljudi iz Makedonije (smatrani Bugarima), zatim veina
Slovenaca i Crnogoraca, kao i pripadnici manjina. Talijani su uglavnom slijedili istu politiku.
Kasnije su putani i Srbi s teritorija Nezavisne Drave Hrvatske, ako su to eljeli. Podaci o
broju ratnih zarobljenika zbunjujui su, dakle, iz oitih razloga. Prema najranijim njemakim
slubenim podacima broj ratnih zarobljenika iznosio je 6.298 oficira i 337.864 podoficira i
vojnika, sve Srba.65 Prema amerikim izvorima koji se temelje na zaplijenjenim njemakim
dokumentima, Nijemci su zarobili oko 254.000 vojnika i oficira, ne ubrajajui one koji nisu
bili iz Srbije66. Piui kasnije na bazi potpunije evidencije, Terzi tvrdi da je zarobljeno oko
375.000 ljudi; od toga su 30.000 zarobili Talijani. Nakon putanja raznih kategorija ljudi,

ukljuujui i neke bolesnike, on procjenjuje da je na kraju ostalo oko 200.000 ratnih

zarobljenika u Njemakoj, a 10.000 u Italiji, te da su 90 posto njih bili Srbi.67 Jo kasnije
njemaki slubeni izvor procjenjuje broj jugoslavenskih ratnih zarobljenika u Njemakoj 21.
juna 1941. na 181.258, ukljuujui i one koji su puteni, pobjegli ili umrli. Od tog broja
13.559 su bili oficiri.68
65 Der Feld^ug auf dem Balkan, str. 64.
66 United States, Department of the Army, The German Campaigns in the Balkans, str.
64.
67 Terzi, str. 575-576.
68 KTB/OKW/WFSt I, 1106.
Zbog unitenja, zarobljavanja ili gubitka jugoslavenske ratne dokumentacije, ne
postoje podaci, ak niti priblina procjena o broju jugoslavenskih vojnika i oficira ubijenih u
Aprilskom ratu. Gubici pri bombardiranju Beograda bili su isprva procijenjeni na preko
10.000 ljudi, ali je broj nakon paljivog poslijeratnog ispitivanja znatno smanjen. Ukupni
gubitak ljudskih ivota iz njemakih bombardiranja u aprilu 1941. i saveznikih
bombardiranja izmeu aprila i septembra 1944. iznosi neto preko 5.000; gubitak u
njemakim napadima na Beograd 1941. iznosi negdje izmeu 3.000 i 4.000.69 Ne postoji
jugoslavenska procjena o gubitku meu civilnim stanovnitvom u cijeloj zemlji tokom
dvotjednog Aprilskog rata.
Paradnu prirodu napada jasno pokazuju krajnje mali gubici na njemakoj strani: 151
ubijeni, 392 ranjena i 15 nestalih u akciji. U svom naletu na Beograd, 41. oklopni korpus
izgubio je samo jednog oficira, rtvu civilnog snajpera.70
69 Marjanovi, Srbija u narodnooslobodilakoj borbi: Beograd, str. 300-304, 343. Svrha
saveznikih bombardiranja bila je razaranje saobraajnih postrojenja u Beogradu, ali su
civilni gubici bili teki, osobito u napadima 16. i 17. aprila 1944, kada je prema procjenama
ubijeno oko 1160 ljudi.
70 The German Campaigns in the Balkans, str. 64.
Brzina i nain sloma jugoslavenske vojske i drave u aprilu 1941. kao da su podrazumijevali
da se Jugoslavija nee nikada oporaviti, ili biti u stanju oivjeti kao neto to bi bar donekle
sliilo na teritorijalno i politiko tijelo koje je postojalo u meuratnom razdoblju. Ne samo da
je bio uniten stari politiki reim, ve je izgledalo da je Jugoslavija unitena takoer i kao
drava.
TKO JE ODGOVORAN?

Odgovornost za neuspjeh jugoslavenskog dravnog i vojnog rukovodstva u aprilu 1941.

jo je uvijek predmet spora. Srpska vladajua elita, koja je svoju hegemoniju u meuratnom
razdoblju opravdavala srpskim dravotvornim vrlinama, politikim otroumljem i vojnikom
hrabrou, bila je oito najneposrednije odgovorna za neslavni poraz, i odmah je pokuala
nai krivce u razliitim petokolonakim grupama, na koje bi bacila svu odgovornost.
Istovremeno, dugogodinji unutarnji neprijatelji Jugoslavije, prije svega hrvatski ustae,
htjeli su sebi pripisati mnogo vie zasluga za slom nego to im je pripadalo. Djela onih koji su
pisali o ratu i napisi jugoslavenskih politikih emigranata poslije 1945. o Aprilskom ratu
1941. obiluju okrivljavanjem i optubama; svaka strana pokuava prebaciti odgovornost, ili
se njome hvaliti. ak i neki noviji napisi nastavljaju tu prepirku, a postoji najmanje pola
tuceta proturjenih interpretacija.
Iako je general Simovi okrivio za vojni slom dogaaje u Hrvatskoj i Dalmaciji,
odnosno petokolonaku aktivnost hrvatskih ustaa i njihovih simpatizera, i iskoristio te
dogaaje kao pretekst za naredbu generalu Kalafatoviu da zakljui primirje, Kalafatovi
je sam sasvim iskreno izjavio da se radi o porazu svih armija na svim frontovima, ali osobito
u Hrvatskoj, Sloveniji i Dalmaciji.71 Oba generala ignorirala su fatalna podruja sloma jugoslavensku Makedoniju, gdje su njemake snage drugog dana napada presjekle moguu
odstupnicu i jedinu vezu s Grkom, te istonu Srbiju, gdje su se linije obrane raspale pod
jakim napadom njemakih snaga koje su dolazei iz Bugarske otvarale put prema Beogradu.
Simovi je iste optube ponovio i nakon to je s ostatkom vlade pobjegao u Atenu (uz
neto poetnih pohvala srpskim, hrvatskim i slovenskim jedinicama),72 ali oko tjedan dana
kasnije, u manastiru Tantura blizu Jeruzalema, gdje se vlada privremeno smjestila, rekao je
kabinetu da su komandujui generali oni koji su odgovorni. Skoro svi generali su bili protiv
otpora... Kad su generali eleli to pre primirje, da se vrate svojim porodicama, to se moglo
oekivati od ljudstva.73 Gotovo svi generali na vodeim komandnim poloajima u kopnenoj
vojsci savjetovali su Cvetkovievoj vladi da prie Trojnom paktu, jer su vjerovali da se
Jugoslavija ne bi mogla oduprijeti napadu Osovine, a sam Simovi je bio taj koji je vratio u
vojsku generala Milana Nedia i dao mu komandu nad Treom grupom armija, koja je imala
zadatak da brani vitalno podruje jugoslavenske Makedonije, most do Soluna i Grke. Budui
da je Nedi kao ministar vojske i mornarice bio smijenjen jer je htio da se Jugoslavija pridrui
Osovini, a izmeu novembra i aprila nije promijenio miljenje, njegova elja za brzim
primirjem nije uope iznenaujua. Gotovo se unaprijed moglo zakljuiti da e nakon 27.
marta on i ostali generali kopnene vojske biti za to bre zakljuivanje primirja, pozivajui se
na uobiajeni izgovor da ele sprijeiti nepotrebno prolijevanje krvi. Ali ako je general
Simovi i shvatio to se dogodilo, njegov sud zanemarili su ostali srpski emigrantski pisci koji
su pisali o ratu, pisci koji ne vole da se u nepovoljnom svjetlu prikazuje kraljevska vojska,
najistaknutija ustanova meuratnog reima. Uobiajeno objanjenje generala i politiara
velikosrpskog kova jest da se stara Jugoslavija vojno raspala jer su je izdali Hrvati

implicirajui time da se inae rat mogao odvijati drugaije i da njegov ishod nikako nije
morao biti sigurni poraz.
71 Zbornik DNOR, tom II, sv. 2, str. 349-350, 553-554.
72 Kljakovi, u Politici 23. X 1970.
73 Mari, str. 105. Mari citira iz zapisnika vladinog sastanka koji se uva u arhivu
Vojnoistorijskog instituta u Beogradu. U tom smislu tvrdi i Branko Cubrilovi {Zapisi i%
tuine, str. 26) ministar poljoprivrede u Simovievoj vladi, koji je prisustvovao sastanku od
28. IV 1941.
Grupa mlaih oficira emigranata koji su sudjelovali u udaru od 27. marta i sainjavali
tzv. ligu majora optuivali su kasnije i Simovia i njegova ministra vojske i mornarice,
generala Ilia, za loe voenje i kukaviku predaju u aprilu 1941.74 Trebalo je okriviti
pojedine generale, a ne vojsku u cjelini, jer su se ti oficiri prilikom izvrenja udara pozivali na
to da imaju podrku vojske, srpskog naroda, a takoer i velikog dijela drugih naroda
Jugoslavije. Ista grupa oficira krivila je takoer i kneza Pavla i Cvetkovievu vladu za predaju
u Beu, za vojnu nespremnost i openito za loe rukovoenje prije 27. marta. I ovdje su opet
optube dijelom istinite, a dijelom pretjerane. Vlada Cvetkovi-Maek, ili knez Pavle kao
glavni faktor u donoenju odluka, mogu se opravdano optuiti za neodlunost, defetizam i
eventualno poputanje pod pritiskom Osovine, ali svi su ti ljudi bili za Saveznike, a ne za
Osovinu. Nagodbu s Osovinom traili su samo kao jedinu moguu alternativu pod
postojeim uvjetima. Svoje su odluke donosili u potpunom sporazumu s vodstvom oruanih
snaga, vjerujui da rade u najboljem interesu zemlje. Vodei generali vlade Cvetkovi-Maek
(Nedi, Pei i Kosi) bili su naravno beznadni defetisti, ali veliki dio puistike vlade i veina
njenih generala koji su zapovijedali kopnenom vojskom nisu u tom smislu bili mnogo
drugaiji.
74 Ova optuba pala je u estini takozvane Kairske afere o kojoj e se raspravljati u
Glavi VIII. Vidi osobito komentare Radoja L. Kneevia u Poruci, br. 2-3, str. 9-11, koji
odgovara na optubu generala Vasilija Petkovia u Iskri (ljotievskom listu objavljivanom
u Mnchenu) od 1. III 1951, da je puistika vlada izazvala rat.
Vraajui milo za drago, bivi predsjednik vlade Cvetkovi i neki njegovi ministri bacajui dio krivice i na petu kolonu hrvatskih ustaa glavnu odgovornost za rat i slom
svaljuju na Simovievu vladu, prvenstveno na oficire koji su stajali iza nje, zakljuujui da je
njihova neodgovorna akcija svrgavanja vlade izazvala Hitlera i uzrokovala invaziju. To je
zatim neminovno uslijedilo slomom i raspadom zemlje.75 Sve je to vrlo jednostavno: da nije
bilo udara, Jugoslavija je mogla ostati van sukoba, jer su se sile Osovine u Beu obavezale da
e potovati njenu neutralnost. Kad bi se zatim ratna srea promijenila i Njemaka stala
gubiti, Jugoslavija, ije su simpatije uvijek bile na strani Saveznika, mogla je u pravi as ui u

rat na saveznikoj strani, i tako biti meu pobjednicima, te ponjeti svoj dio plodova. Da nije
bilo udara ne bi bilo napada, ne bi bilo sloma ni komadanja zemlje, ne bi bilo partizana ni
graanskog rata, i napokon, ne bi bilo komunistike pobjede i komunistike diktature poslije
rata.
Slino tumaenje sloma daje i ve citirani lanak generala Todora Milievia. On se
prvenstveno suprotstavlja tezi nekih ljudi da je jugoslavenska vojska 1941. htjela rat, te da je
zbog toga kriva za slom. Milievi tvrdi: da je u Beogradu u martu 1941. postojala zaista
reprezentativna i stoga jaka vlada, umjesto nereprezentativne i slabe vlade CvetkoviMaek (nereprezentativne u smislu da Cvetkovi i njegovi srpski kolege nisu pravi
predstavnici srpskog naroda), te da je takva vlada prila Trojnom paktu i da nije bilo udara,
Jugoslavija je mogla ostati neutralna. Po njegovu miljenju ni jugoslavenski narod, niti
vrhovno vojno vostvo nije pod postojeim uvjetima htjelo rat s Njemakom. Rat je,
prema tome, izazvala i elela vlada od 27. marta.76 Tvrdnja generala Milievia jo je jedan
dokaz podvojenosti koja je postojala i u vojnom rukovodstvu i u oficirskom koru
jugoslavenske vojske. Iako je veina oficira, osobito meu viim inovima, bila krajnje
defetistika i kapitulantski raspoloena, meu niim inovima bilo je onih koji su bili spremni
boriti se pod svaku cijenu, ali i drugih koji su djelovali kao petokolonai, bilo za njemaki,
talijanski ili ustaki raun. Ta podijeljenost prije i za vrijeme rata odraavala je, naravno,
podijeljenost politikog ivota u Jugoslaviji, razliku u irokom spektru politikih, nacionalnih,
ekonomskih i ideolokih problema.
75 Vidi Cvetkovievu publikaciju Dokumenti o Jugoslaviji, br. 1, str. 10; br. 2, str. 27-33;
br. 6, str. 31. Vidi takoer Maek, str. 223.
76 Todor Milievi, str. 47.
Na drugoj strani stoje tvrdnje hrvatskih ustaa i onih osoba koje su iz ovog ili onog
razloga podravale ustaki stav. Oni ne samo da prihvaaju dio odgovornosti za slom - ve ga
sebi i pripisuju. Njihova petokolonaka aktivnost i hrvatska oruana pobuna, kau, koja je
razoruala i inae neutralizirala etvrtu armiju u sjevernoj Hrvatskoj i Jadransku diviziju u
sjevernoj Dalmaciji, ubrzala je pobjedu Nijemaca i Talijana i poraz Jugoslavije. Tokom rata i
poslije, u emigraciji, mnogi su ustae tako tvrdili. Ministar vanjskih poslova Mladen Lorkovi
analizirao je to detaljno u svom govoru u Hrvatskom saboru ustakog saziva, 24. februara
1942:
Na 6. travnja 1941. poeo je rat protiv Jugoslavije. Ve 7. travnja pojedini odredi
hrvatskih vojnika, sliedei poziv Poglavnika i glas svoje hrvatske krvi, digoe se protiv srbskih
astnika i srbskih odreda vojske. 8. i 9. travnja na razliitim podrujima bive Jugoslavije te
su se pojave sve vie i vie mnoile. 10. travnja hrvatski vojni odredi, koji su na Dravi imali
braniti granice Jugoslavije, razoruavi i pohvatavi srbske jedinice, doekae oslobodilaku
njemaku vojsku ne samo bez otpora, nego sa najveim oduevljenjem, kao to ju je u

deliriju radosti istoga dana poslije podne doekao glavni grad Zagreb. Kad je u tome asu
Vojskovoa Slavko Kvaternik u ime Poglavnika proglasio uzpostavu Nezavisne Drave
Hrvatske na itavom hrvatskom narodnom podruju od Mure, Drave i Dunava do Drine i
Jadranskoga mora, planuo je obi hrvatski narodni ustanak, u toku kojega su hrvatski vojnici,
ustae, te graanska i seljaka zatita u nevjerojatno kratko vrieme posvuda preuzeli vlast,
razoruali i raztjerali potuene skupine srbske vojske i doekivali sa oduevljenjem dolazak
saveznikih njemakih i talijanskih eta. Sa ponosom i dubokom radou moemo utvrditi
poviestnu istinu, da je ustanak hrvatskoga naroda, koji je usliedio na proglas i poziv
Poglavnika, a voden bio po na dugo spremanoj ustakoj akciji, doprinio znatan udio toliko
brzom slomu Jugoslavije, te je hrvatskim narodnim ustankom skraeno prolievanje krvi i
smanjeni su gubitci velikih saveznikih vojska, koje su Jugoslaviji na iztonim granicama
Srbije zadale smrtan udarac.77
77 Brzopisni zapisnici Prvog zasjedanja Hrvatskog dravnog sabora u NDH, godine
1942, str. 20.
Lorkovieva tvrdnja sadri neke elemente istine. Nema sumnje da je ustako
djelovanje (zajedno s akcijama nekih oficira Hrvata koji su radili za Osovinu ili za ustae, i
akcijama poluvojnih organizacija HSS koje su infiltrirane ustaama stale u aprilu 1941. na
njihovu stranu) na podruju koje je branila etvrta armija pomoglo dezorganizaciji i
demoraliziranju fronta i pozadine te armije. Ustae posebno spominju pobunu od 8. aprila u
108. puku Slavonske divizije, smjetenom u Bjelovaru, ali ta takozvana pobuna bila je samo
odbijanje jedinice da ide na front i dezerterstvo, ali nikako okretanje oruja protiv postojeih
jugoslavenskih vlasti. ini se da je daleko vanija bila izdaja jednog hrvatskog oficira u
jugoslavenskoj vojsci, pukovnika Franje Nikolia, naelnika taba Prve grupe armija, koji je
10. aprila ujutro otiao u Zagreb i ponudio pomo Slavku Kvaterniku, penzioniranom
austrougarskom pukovniku i Pavelievom pouzdaniku, koji je bio glavni vojni strunjak
ustake organizacije u Zagrebu. Poto se sporazumio s Kvaternikom, Nikoli se vratio na
svoje mjesto i razglasio da su poeli pregovori s Nijemcima oko primirja, te da zbog toga
nema potrebe za daljnjim vojnim djelovanjem. Zatim je nekim jedinicama naredio da se
udalje iz okolice Zagreba, omoguujui tako Kvaterniku .da bez opasnosti izvri proglaenje
Nezavisne Drave Hrvatske.78Bilo je takoer neto petokolonake ustake aktivnosti u
pozadini Druge armije u Slavoniji, i na podruju Jadranske divizije oko Knina u sjevernoj
Dalmaciji. Vrijedno je jo primijetiti kako Lorkovi tvrdi da je smrtni udarac Jugoslaviji zadan
na istonim granicama Srbije (to oito namjerno ukljuuje i istone granice Makedonije),
gdje su se snage Tree armijske oblasti i Tree, Pete i este armije slomile pod punom
estinom njemakog napada.
78 Za Nikolievo djelovanje vidi izvjetaj generala Vilka Begia, podsekretara u hrvatskom
Ministarstvu domobranstva, poetkom XI 1941, generalu Edmundu Glaise von Horstenau,
njemakom opunomoenom generalu u Hrvatskoj, mikrofilm br. T-501, rola 265, snimke

782-784. Za nagradu, Nikoli je 12. IV 1941. primljen u novi generaltab domobranstva NDH
u inu pukovnika, to je bio i u Jugoslaviji.
KOMUNISTI I APRILSKI RAT
Komunistika partija Jugoslavije dala je svoje vlastito objanjenje vojnog i politikog
sloma u aprilu 1941. u dokumentu koji je sastavljen na sastanku partijskog rukovodstva u
Zagrebu, mjesec dana nakon predaje.79 Ta interpretacija je tim vanija zbog vodee uloge
koju e kratko vrijeme nakon toga preuzeti KPJ. Ona naravno nije mislila na dobrobit starog
reima i bila je protiv Osovine, a njen stav je bio iskreno jugoslavenski. Tako su njeni pogledi,
iako pristrani, bili sasvim drugaiji od ranije spomenutih grupa ili pojedinaca. Kad je KPJ
poela aktivno sudjelovati u organiziranju ulinih demonstracija u gradovima irom zemlje, u
drugoj polovini marta, uinila je to jer se protivila sve veem jugoslavenskom pribliavanju
Osovini, a takoer i zato jer je takva aktivnost bila dio njenog sistematskog nastojanja da
uvrsti sliku o sebi kao o patriotskoj snazi koja je spremna do kraja braniti zemlju. U tom
svjetlu, kao i u svjetlu komunistike ideologije, treba promatrati Zakljuke, napisane u
maju 1941, podrazumijevajui da su imali i specifine politike i propagandne ciljeve.
79 Aprilski (zapravo majski, op. ur.) zakljuci 1941, savjetovanje Komunistike partije
Jugoslavije u Zagrebu, Zbornik DNOR, tom II, sv. 2, str. 7-23.
Osnovni razlog brzog vojnog sloma KPJ vidi u tome, to buroazija (prvenstveno ona
srpska kao vladajua, ali takoer i ostale) nije uspjela pripremiti zemlju za obranu ni vojno,
ni politiki, ni ekonomski. Velik dio buroazije stavio se jo prije invazije u slubu neprijatelja
da zatiti svoje klasne interese i, djelujui kao peta kolona, dokazao je jasno svoj krajnji
defetizam. Nakon sloma, svaka je nacionalna buroazija okrivljavala onu drugu ili je, kao
ustae, sebi pripisivala zaslugu za slom, ako je to vie odgovaralo njenim politikim ciljevima.
Srpska buroazija je za aprilski poraz okrivila hrvatski narod, a hrvatska buroazija krivila je
za sva ranija stradanja Hrvata srpski narod. Obadvije su tako potkapale moralne temelje
budue jugoslavenske drave. U svako doba, prije, za vrijeme i poslije vojnog sloma,
buroazija je svoj klasni interes stavljala ispred nacionalnog interesa, povezujui se s
neprijateljem protiv svog vlastitog naroda.
Zakljuci su takoer dokazivali da su komunisti u redovima vojske bili odluni da se
bore i da su partijsku liniju da se zemlja mora braniti vojnici, podoficiri i nii oficiri primili sa
simpatijama i spremnou za borbu, ali su ih u tome sprijeili vii vojni i civilni voe koji su
bili aktivni petokolonai ili potpuni defetisti. Zakljuci su optuivali petokolonatvo koje je
uzelo maha od samih vrhova pa do dna vojne organizacije u zemlji, s tim da je meu viim
inovima bilo najvie pravih izdajica: Danas je svakome jasno, jer se svatko mogao uvjeriti u
to, da smo mi, komunisti, imali potpuno pravo kada smo govorili i pisali o razornom radu
pete kolone, kada smo govorili i pisali da peta kolona nisu samo frankovci i slina bratija,
nego da ona postoji u vladi, u generaltabu armije, u dravnom aparatu, policiji i drugim

dravnim ustanovama. Mi smo to vidjeli i upoznavali narod, ali je, evo, trebalo ovo teko i
krvavo iskustvo da se u to uvjere na svoje oi najire narodne mase. Nai vojnici, koji su poli
sa puno elana da brane nezavisnost naroda Jugoslavije od imperijalistikih razbojnika sa
zaprepaenjem su se brzo uvjerili da u vrhovima armije cvate izdaja i pijunaa, da je sve
vjeto i sistematski pripremljeno, ne za odbranu, ve za poraz i kapitulaciju, uvjerili su se da
je akcija pete kolone u vojsci uzela takvog mana na komandujuim mjestima, da je potpuni
krah na frontovima bio svakome jasan.80
80 Ibid, str. 9. Za znaenje pojma Frankovci vidi Glavu IV, biljeku 39.
Propagandna linija u tumaenju jugoslavenskih zbivanja u martu i aprilu 1941. u
kategorijama klasne borbe i klasnih interesa ovdje je vrlo jasna: zaloiti se za izdane mase
obinih vojnika i niih oficira, pokazujui narodnim masama da je samo komunistika partija
istinski branilac njihovih interesa, te otro kritizirajui politike i vojne vrhove kao vodstva
klasnog neprijatelja, buroazije.
Prave injenice nisu bile tako jasne. Kao to je KPJ rekla, neke jugoslavenske jedinice i
mnogi oficiri i vojnici bili su odluni da se bore, i borili su se, ukljuujui tu praktino cijelo
zrakoplovstvo, ali veina trupa nije se htjela boriti, prije svega zato to nije imala pravog
interesa za odranje Jugoslavije kakva je bila u meduratnom razdoblju. Drava je bila orue
nacionalnog ugnjetavanja za sve ne-srpske narode u zemlji i nije uspjela uiniti nita
znaajno da odgovori socijalnim i ekonomskim potrebama velike mase ljudi. Niti jedan njen
voa nije bio ovjek kojemu bi obini ljudi potpuno vjerovali ili ga slijedili. tovie, nitko iz
starog rukovodstva ni sam nije imao vjere u dravu u asu kad ju je trebalo braniti, niti je
vrsto vjerovao u njeno ponovno oivljavanje nakon to se sruila i bila raskomadana.
U interpretaciji aprilskog poraza koju daje KPJ zanemaruje se injenica da je najoitiji
razlog brzog vojnog sloma neodoljiva nadmonost agresorove vojne snage. Priznati tu
injenicu znailo bi oslabiti propagandnu liniju, a propagandni element bio je, naravno,
snano politiko i psiholoko oruje protiv stranog neprijatelja i domaih protivnika partije,
te sredstvo pokretanja i okupljanja masa oko stavova KPJ.
Od dolaska Hitlera na vlast, a osobito nakon Sedmog kongresa Kominterne u augustu
1935, koji je podigao zastavu narodnog fronta protiv faistike prijetnje, zatim tokom
panjolskog graanskog rata i poslije njega, jugoslavenski su se komunisti, kao i komunisti
uope, estoko protivili nacistima i talijanskim faistima i njihovim ekspanzionistikim
planovima. Ti su planovi bili posebno opasni za Jugoslaviju koja je direktno leala na putu
njemakog i talijanskog nadiranja u Podunavlje i na Balkan. Nakon to je Tito 1937. preuzeo
rukovodstvo, KPJ je poela proces pomlaivanja kako bi bila spremna za predstojee
meunarodne krize i vjerojatni rat - za uvjete koji e, prema marksistikoj doktrini,
pogodovati revolucionarnom djelovanju i preuzimanju vlasti od strane komunistikih
partija.81 Ali kako mi je rekao maral Tito, u razgovoru 4. augusta 1965, komunista je bila

samo aka, i pratio ih je glas da su anacionalni. Stoga je trebalo medu lanovima Partije
razvijati osjeaj jugoslavenskog patriotizma i odlunost da brane Jugoslaviju od rastue
faistike opasnosti; samo u tom sluaju mogli su se nadati da e preuzeti vodeu ulogu u
oruanoj borbi protiv neprijatelja u predstojeim uvjetima okupacije, te stei snagu i
podrku za tu borbu, za svoj dolazak na vlast i revolucionarni preobraaj Jugoslavije u
komunistiku zemlju.
81 Vidi Tito, Politiki izvjetaj CK KPJ (1948), str. 44-50.
Kako je vjerojatnost rata bivala sve vea, KPJ se suoila sa slijedeim hitnim zadacima:
1) bilo je nuno poboljati rad tajne partijske organizacije, konspirativne metode rada i
moral lanova, tako da moe opstati kao revolucionarna organizacija i pod uvjetima rata i
okupacije, kada e biti izloena jo veim progonima nego ranije. 2) Pripremiti rukovodei
kadar za uvjete koji e nastati tokom rata i okupacije; ako se budu inile greke to e partiju
dovesti u krajnju opasnost, ali ako se stari reim slomi i komunisti se pokau kao uspjeni
organizatori oruanog otpora, ako mobiliziraju revolucionarne energije jugoslavenskih masa
i politiki ih usmjere, tada se pruaju neograniene mogunosti. 3) Nastaviti s politikom
Narodnog fronta i traiti jo veu podrku masa, jer se tek s masovnom podrkom
nekomunista KPJ moe nadati da e postii svoje ciljeve. 4) Kao disciplinirani lan
Kominterne KPJ treba stajati uz bok svih politikih zaokreta Sovjeta, ali to je ne smije
sprijeiti da jaa svoje redove i da se priprema za eventualni napad Osovine na Jugoslaviju.
5) Sto se tie vanjsko-politike orijentacije zemlje, KPJ je zagovarala sve jae povezivanje sa
Sovjetskim Savezom kao zatonikom mira. U tom smislu dogodila se, zapravo, velika
promjena slubene politike kad je Jugoslavija priznala Sovjetski Savez i uspostavila
diplomatske odnose, nadajui se da e nekako nai protuteu rastuem njemakom utjecaju
u Jugoslaviji.82
82 Zakljuivanje ugovora o prijateljstvu i nenapadanju, kasno nou 5. IV 1941, nije
poboljalo vojnu situaciju Jugoslavije. Mjesec dana kasnije (9. V) Sovjetski je Savez, da ne bi
kod Hitlera stvorio podozrenje, prekinuo je diplomatske odnose s jugoslavenskom vladom u
emigraciji. Nakon njemakog napada, sovjetska je vlada ponovno uspostavila odnose s
jugoslavenskom vladom.
Potpisivanje njemako-sovjetskog pakta u augustu 1939. stavilo je KPJ u nezavidan
poloaj, koji se odrazio i na propagandnu liniju. S jasne antifaistike pozicije, a u skladu s
odlukama VIIkongresa Kominterne, Partija je prela na protivljenje imperijalistikim
ratovima uope, a posebno na protivljenje bilo kakvom svrstavanju Jugoslavije na stranu
Francuske i Engleske u njihovom ratu s Njemakom. Partija je nastavila zagovarati promjenu
domae politike u pravcu jaanja Narodnog fronta i jae orijentacije prema Sovjetskom
Savezu. U skladu s tom linijom odrana je Peta konferencija KPJ u Zagrebu, u oktobru 1940,
koja je formulirala stavove i politiku, propagirajui ideju obrane zemlje protiv
imperijalistikih napadaa.83 Na istoj konferenciji partijsko rukovodstvo je podvrglo otroj

kritici propagandnu liniju regionalne partijske organizacije u Crnoj Gori, koja je u maju 1940.
zastupala demobilizaciju vojnika, odbijanje poslunosti, i ak dezerterstvo. U stvari, etniki
su izvori objavili izvode iz takvih letaka KPJ, u kojima se od ljudi sposobnih za puku trailo
da se oglue na poziv u vojsku ako ne ele biti topovska hrana za interese britanskih
imperijalista.84
83 Za Titov izvjetaj Petoj zemaljskoj konferenciji vidi Communist (englesko izdanje) br.
1, str. 49-89; a za rezoluciju prihvaenu na toj konferenciji vidi Komunist (srpsko-hrvatsko
izdanje) br. 1, str. 100-122. Za Titov izvjetaj Kominterni krajem maja 1941, o prilikama u
Jugoslaviji neposredno prije invazije, o toku rata i odgovornosti za brzi slom, te o prilikama
prvih pet-est tjedana okupacije, vidi Tito, Vojna djela, I, 11 - 20. Vidi takoer Trgov referat
KPJ i obrana zemlje, odran na simpoziju u Splitu,X 1969, koji se posebno bavi razdobljem
od 1931. do IV 1941.
84 Za Titovu kritiku propagandne linije crnogorskih komunista, vidi njegov izvjetaj
podnesen na Petoj konferenciji u Communist, br. 1, str. 69 70; za neke izvode iz letaka
KPJ, te nekih komunistikih antifrancuskih i antibritanskih tekstova prema etnikim
izvorima, vidi Vukain Perovi, str. 72 75.
Ali jedna je stvar pokazati da su jugoslavenski komunisti 1940. i poetkom 1941. bili
protiv vlade i da su u jednoj pokrajini izdavali propagandni materijal u kojem se rezervisti
nagovaraju da se ne odazovu vojnom pozivu, a sasvim je druga stvar kriviti ih za slom vojske,
kao to je to uinio ivan Kneevi kad pie: Uz izdaju hrvatskih ustaa u toku rata,
komunisti su svojom aktivnou zabili no u lea jugoslovenskoj vojsci koja se uhvatila u
kotac sa silama Osovine, 6. aprila 1941 .85
Komunisti su bili preslabi da bi utjecali na ishod napada na Jugoslaviju na bilo koji
nain;86 niti su mogli ubrzati, niti odgoditi, a jo manje otkloniti slom. Kneevieva optuba,
koja pada u vrijeme kad su komunisti dokazivali svoju jakost kao revolucionarna snaga
otpora, bila je priznanje njihove nove pozicije kao opasne prijetnje braniocima starog,
monarhistikog reima.
85 ivan L. Kneevi, Why the Allies Abandoned the Yugoslav Army of General
Mihailovicb, dio I, str. 17, iz memoranduma predanog britanskoj vladi 2. VI 1943, koji je
Kneevi pripremio u svojstvu efa Vojnog ureda predsjednika vlade.
86 Tito, Stvaranje i razvoj jugoslavenske armije, str. 47.
S komunistikog stanovita, mizerno dranje i skoro trenutni slom vlade i vojske u
aprilu 1941. mogao se povoljno iskoristiti, jer su svi faktori vlasti u zemlji: dinastija, vojska,
policija i graanske politike stranke, i srpske i one ostale bili potpuno diskreditirani i/ili u
raspadu, ostavljajui ogromni politiki i psiholoki vakuum. Komunistika partija praktino

jo netaknuta, koja nije bila diskreditirana jer nikad nije imala priliku da uini neto to bi je
moglo diskreditirati, koja je znala to hoe i usudila se ii za svojim ciljevima usprkos uasnoj
razlici snaga bila je jedina dinamina, integrirajua snaga koja je obuhvaala cijelu zemlju i
jedina snaga sposobna da povede oruanu borbu protiv okupatorskih armija i njihovih
marionetskih reima, a kasnije i protiv etnika kao branitelja starog poretka. Kao takva
integrirajua snaga, bila je u stanju da postupno izgradi program politikih i (bar implicitno)
socioekonomskih reformi, to e joj osigurati stalno rastuu podrku meu svim narodima
Jugoslavije, s kojom e i pobijediti.
Najvei dio propagande KPJ postao je zaista uspjean nakon sloma, a ne ranije, dijelom i
zbog same brzine sloma. U vojsci je bilo malo pravih komunista, i zapravo su lanovi KPJ u
nekim jedinicama, koje su se zbog ustakog podbadanja pobunile u Hrvatskoj, mirno stajali
ne poduzimajui nita, pa ih je kasnije partijsko rukovodstvo kritiziralo. Pored toga to je
preivjela rat i komadanje zemlje skoro netaknuta - to je injenica od najvee vanosti Partija je takoer iskoristila nered da prikupi i sakrije prilinu koliinu oruja i municije, koju
je prikupila od vojske u raspadu. Tako je dola do jednog dijela oruja s kojim e nekoliko
mjeseci kasnije zapoeti ustanak. Stvarna promjena slike o KPJ u oima javnosti dogodila se
kasnije i postupno, kao rezultat ogromnih napora i odlinog rukovoenja u borbi protiv
okupatora, raznih kvislinkih snaga i etnika; posredno su joj pomogli politiki kratkovidni i
krajnje krvavi postupci okupacionih vojski i kvislinkih reima protiv svakoga tko je odbijao
da se podvrgne njihovoj vlasti. U tom je smislu osobito vana politika KPJ zacrtana u
Zakljucima, u maju 1941, koji su zastupali jedinstvo i bratstvo svih naroda Jugoslavije, te
bespotednu borbu protiv stranih neprijatelja i njihovih domaih pomagaa kao stvar
golog opstanka.
TEMELJNI UZROCI SLOMA
Nakon svega to se reklo o odreenim unutranjim faktorima koji su pridonijeli slomu
Jugoslavije u aprilu 1941. (petokolonaka aktivnost ustaa i ostalih, defetizam u vojnom i
politikom vodstvu to je rezultiralo opim nedostatkom borbenog morala, nepotpuna
mobilizacija), neizbjeno se vraamo osnovnom uzroku poraza, koji je naprosto bio u
nadmonoj vojnoj snazi Njemake. U tom ratu agresor je, ak i bez svojih saveznika, bio
ogromna industrijska sila koja se pod Hitlerom grozniavo naoruavala i usavravala svoje
vojno rukovoenje i tehnologiju. U aprilu 1941. ona je bila na vrhuncu svoje moi. Protiv nje
se branila mala, siromana i slaba zemlja, ija se privreda zasnivala na seljakoj proizvodnji s
krajnje ogranienim mogunostima za moderno ratovanje. Njemaka je bila druga najvanija
industrijska sila na svijetu, dok je Jugoslavija imala tek rudimentarne zaetke industrijskog
razvoja. Njemaka (bez Austrije) je u maju 1939. imala 69,3 milijuna stanovnika, a
Jugoslavena je bilo 15,5 milijuna. Godine 1938. Njemaka je imala prosjenih 480 dolara
dohotka po stanovniku, a Jugoslavija 70 dolara. Prva je proizvodila 22,6 milijuna tona sirovog
elika, a druga 230.000 tona, ili samo jedan posto njemake proizvodnje.

Razlika izmeu dvije zemlje u veliini i u privrednoj snazi odraavala se, naravno, i na
brojnost vojske koju su mogle baciti na bojite, a osobito na nivo vojne tehnologije i koliinu
oruja koju su mogle proizvesti ili drukije nabaviti. Iz toga proizlaze i razlike u strategiji i
taktici koju takvo oruje omoguuje. Osvajanjem Poljske i Francuske, zemalja znatno veih i
jaih od Jugoslavije, kao i Nizozemske, Danske i Norveke, Njemaka je stekla jo vee izvore
ekonomske snage. Imajui pred sobom takvog neprijatelja, potpuno izolirana i bez izgleda
na neposrednu pomo izvana, Jugoslavija je podlegla paralizirajuem strahu koji je proimao
ne samo sva jugoslavenska politika i vojna tijela i one koji odluuju, ve takoer iroke
mase stanovnitva, oduzimajui svaku razumnu nadu u mogunost obrane na
konvencionalan nain. Za dugotrajniju obranu naprosto nisu postojali nuni geografski,
ekonomski, politiki, vojni i psiholoki temelji. Njemaka je 1941. imala na raspolaganju
ogromne koliine modernog oruja i mogla ih je lako nadopunjavati; njemaka strategija i
taktika blitzkriega - upotrebe masovnih zranih udara i brzog proboja jakih oklopnih i
motoriziranih jedinica - bila je iskuana i usavrena. Protiv svega toga jugoslavenska vojska organizirana, uvjebana i vodena prema stratekim i taktikim principima iz prvog svjetskog
rata, naoruana prema ekonomskoj snazi male, seljake i k tome polumobilizirane zemlje nije imala skoro nita u svoju korist. To se pokazalo odmah, ve prvog dana bitke, u svakom
d tri glavna podruja napada: Makedoniji, jugoistonoj Srbiji i sjevernim dijelovima
Hrvatske i Slovenije. Iskazana pojmovima konvencionalnog ratovanja, konfrontacija tako
nejednakih snaga bila je groteskna.
Prirodu sloma treba ipak objasniti jo neim, a ne samo njemakom snagom.
Jugoslavija je bila podvojena zemlja; njome su vie od dvadeset godina vladali velikosrpski
politiari koji su ignorirali prava i potrebe drugih nacija u zemlji. Bila je to vlast nekolicine, po
nekolicini i za nekolicinu. Samo je neznatna manjina ljudi imala pravi interes za ouvanje
Jugoslavije kakva je bila prije 1941, a oito su ak i oni osjeali da se za nju jedva vrijedi boriti
ili umrijeti. Tako su se isto vojne potekoe i nedostaci dopunjavali s podvojenou meu
nacijama i klasama, s opim politikim, socijalnim i ekonomskim nezadovoljstvom, te
centrifugalnim politikim silama kojima su se sluile susjedne zemlje.
S te toke gledita treba, dakle, srpske vladajue grupe i vojsku, koja je bila pod
kontrolom njihovih generala, smatrati odgovornima za nain na koji se odvio slom u aprilu
1941. Poraz je bio neizbjean pod bilo kojim okolnostima, ali da zemlja nije bila bezizgledno
podvojena, slom bi bio isto vojniki, a ne takoer politiki i moralni, kakav je u stvari bio.
Brzi vojni slom Jugoslavije u aprilu 1941. bio je posljedica ogromnog ekonomskog i
vojnog nesrazmjera izmeu protivnika. Politiko i moralno rasulo Jugoslavije u vrijeme
vojnog poraza (to je samo zavrna faza dugotrajnog procesa) bilo je posljedica meuratnog
politikog reima karakteriziranog veliko srpskom hegemonijom i - faktorom koji ga je
najvie oslabljivao - nerijeenim nacionalnim problemom u dravi. Nezadovoljstvo zbog
nacionalnog problema bilo je praeno s bezbroj socioekonomskih problema kojima je reim
jedne uske, grabeljive politike i ekonomske elite posveivao malu ili nikakvu panju. Glavni

nezadovoljni drutveni sloj bilo je seljatvo, poveano radnikom klasom u nastajanju i

velikim dijelom inteligencije. Svima njima stari reim nije mogao pruiti nikakvu nadu ni
perspektivu. Te grupe su smatrale da jugoslavensku dravu, kakva je bila u meuratnom
razdoblju, nije vrijedno sauvati.
Svi drugi faktori, ukljuujui i aktivnost pete kolone, bili su samo pomoni, i imali su samo
nominalni uinak na brzinu i ukupnost vojnog sloma, a samo mali uinak na nain rasula i
vojske i drave.
APRILSKI RAT I KONANA POBJEDA SAVEZNIKA
Nekoliko rijei moe se posvetiti i uinku to ga je invazija na Jugoslaviju imala na
Hitlerovo voenje rata i na konanu pobjedu Saveznika. Dogaaji u Jugoslaviji, koji su poeli
udarom od 27. marta, bili su djelomice uzrok onome to se pokazalo fatalnim: odlaganju
Hitlerovog napada na Sovjetski Savez. Isprva je za poetak operacije Barbarossa, tj. tog
napada, bio odreen 12. maj.87 Prvo odgaanje operacije Barbarossa pada na dan 27.
marta, na Hitlerovo) konferenciji s generalima iz Vrhovne komande povodom udara u
Beogradu. Nakon diskusije o novonastaloj situaciji i o nainu na koji je Hitler odluio
postupiti s Jugoslavijom, zapisnici sa sastanka kau: Taj plan (invazija Jugoslavije)
pretpostavlja ubrzano izvrenje svih priprema i upotrebu tako jakih snaga da se slom
Jugoslavije dogodi u najkrae vrijeme. U vezi s tim bit e potrebno
operaciju Barbarossa odgoditi do etiri tjedna. Invazija je kasnije opet odgoena i u stvari je
poela 22. juna.
Mnogi pisci smatraju da je to odlaganje krivo to Nijemci nisu uspjeli osvojiti Moskvu u
zimi 1941/42. i da je ovdje, a ne kod Staljingrada, bila ratna prekretnica.
Tako je De Witt C. Poole, koji je vodio istraivanje grupe amerikih strunjaka o tome kako
su nacisti stvarali svoju vanjsku politiku, napisao: Karl Ritter, koji je neko vrijeme zastupao
ministarstvo vanjskih poslova pri Generaltabu, rekao nam je potpuno sabrano da je to
odlaganje stajalo Nijemce zimske bitke pod Moskvom i da je na tm mjestu rat izgubljen.89
87 Grlitz, Generalfeldmarschall Keitel: Verbrecher oder Offizier? str. 231.
88 DGFP, serija D, sv. XII, str. 374. Kurziv kao u originalu.
89 Poole, str. 150.
Jedan njemaki admiral koji je posebno prouavao bitku za Moskvu i smatra je vie od
staljingradske bitke prekretnicom drugog svjetskog rata, utvrdio je da su vojne operacije
protiv Jugoslavije prouzroile odgodu napada na Sovjetski Savez i gubitak dragocjenog
vremena, to je uz krajnje otru zimu 1941/42. onemoguilo Nijemcima da osvoje Moskvu.
Ta se injenica pokazala kobnom za njemaki rat protiv Rusije.90 Openito je prihvaeno da

su jo dva faktora igrala takoer vanu ulogu u neuspjehu Nijemaca da zauzmu Moskvu:
prvo, ogorene razmirice izmeu Hitlera i rukovodstva njemake vojske o strategiji koju je
protiv Sovjetskog Saveza trebalo primijeniti u jesen 1941, to je prouzroilo zakanjenje u
njemakim operacijama; i drugo, injenica da su odlini sovjetski obavjetajci u Japanu
saznali japanske planove za napad na Sjedinjene Amerike Drave, a ne na Sovjetski Savez.
To je Rusima omoguilo da prebace veliki dio svojih snaga s Dalekog istoka za pojaanje
obrane Moskve. Vremenske prilike takoer su igrale ulogu, jer su s proljea 1941. rijeke u
Poljskoj i zapadnoj Rusiji snano nabujale, to je znailo, samo na raun toga, odgoditi
operacije za dva ili tri tjedna. Uza sve to, prema H. B. Mueller-Hillebrandu, dok balkanske
operacije zbog brzog izvoenja i potpunog uspjeha nisu imale neki znatniji uinak na
operaciju Barbarossa saspekta ive sile i ratnog materijala one su ipak pridonijele njenom
odlaganju najvie za tri tjedna.91 A upravo su ta tri tjedna bila krajnje znaajna.
Promatrani s gledita sveukupnog ratnog napora protiv Osovine, beogradski dravni udar i
napad na Jugoslaviju koju je izazvao, djelovali su na vrlo vaan, iako indirektan nain na
konanu pobjedu nad Osovinom.
90 Assmann, Deutsche Schiksalsjabre, str. 255-286. Generalpukovnik Alfred Jodl,
naelnik Operativnog taba Vrhovne komande, primijetio je uglavnom isto, 15. V 1945: ...
Kad je dola zimska katastrofa 1941/42, Fhrer i Generaltab vidjeli su jasno (dijelom zbog
veoma otre zime) da se s takve kulminacione toke poetkom 1942. nikako ne moe
krenuti u pobjedu. Vidi KTBjOKWjWFSt sv. IV, dio 2. (1945), str. 1503.
91 Mueller-Hillebrand, Der Zusammenhang ^wischen dem deutseben Balkanfeld^ung und
der Invasion in Russland,
GLAVA ETVRTA
Podjela i okupacija
Priznati propis meunarodnog ratnog prava kae da nakon poraza i pokoravanja neke
zemlje u ratu, njen teritorij ostaje pod formalnom vojnom okupacijom sve do zakljuenja
mirovnih ugovora. Ali kao to se nije osvrtao na ostale propise zakona o ratu i
okupaciji, Hitler nije potivao ni ovaj spomenuti, kad se radilo o Jugoslaviji.1 Podjela
Jugoslavije izmeu dvije sile Osovine i njihovih satelita (kao i uspostavljanje marionetske
Nezavisne Drave Hrvatske) dogovoreno je dijelom prije invazije a dijelom u toku rata, iako
se o definitivnom rjeenju nije odluivalo sve do zavretka osvajanja. O glavnim obrisima tog
rjeenja odluivao je skoro iskljuivo sam Hitler.2
1 Prema Oppenheimu I Lauterpachtu, 7. izdanje, II, 448-449, za vrijeme aktivnog
perioda neprijateljstava u drugom svjetskom ratu, Njemaka je osobito s obzirom na
teritorije okupirane u istonoj Evropi krivac za povredu bez presedana praktiki svih zakona
o okupaciji u ratnom stanju.

2 Za Hitlerov osnovni plan od 12. IV 1941. o komadanju Jugoslavije, vidi Meunarodni

vojni sud, Trial of the Major War Criminals before the International Military Tribunal,
Nuremberg, XXVII, 60-62. Taj plan upotpunili su na svom sastanku od 20-22.IV 1941. u Beu
ministri vanjskih poslova von Ribbentrop i Ciano. Vidi DGFP, serija D, sv. XII, str. 606-610, i
osobito str. 630-632. Vidi takoer Tuman, Okupacija i revolucija str. 69-80; Hory i Broszat,
str. 39-57.
Hitler je imao nekoliko namjera s jugoslavenskim teritorijem. Prije svega, htio je
zaokruiti teritorij Reicha anektirajui ili prikljuujui na neki drugi nain podruja u kojima
su obitavali Nijemci, ili koja su prema njemakim miljenjima iz tridesetih godina bila
podlona brzoj germanizaciji. Takoder je htio nagraditi pomo svojih saveznika,
zadovoljavajui teritorijalne aspiracije Italije, Maarske i Bugarske. Mogao je tako i hrvatske
ustae nagraditi teritorijem da stvore nezavisnu dravu. Dijelei te
nagrade, Hitler je mogao osigurati korisnu podrku i istovremeno uvrstiti posebne
njemake ekonomske interese u bivoj jugoslavenskoj dravi.3 Tako su svi aranmani s
partnerima o podjeli jugoslavenskog teritorija sadravali specijalne klauzule koje su titile ili
formalno odnosno neformalno uspostavljale njemaku kontrolu nad vanim prirodnim
bogatstvima u tim podrujima, bar dok traje rat.
3 DGFP, serija D, sv. XII, str. 662.

Karta 3. Komadanje Jugoslavije 1941

Daleko najvei kamen smutnje izmeu Njemake i Italije pri podjeli Jugoslavije bila je
Nezavisna Drava Hrvatska. Jo nekoliko godina ranije, 1938/39, njemaki dravnici govorili
su da u Jugoslaviji imaju samo ekonomske, a ne i politike interese; inilo se da se slau da
Jugoslavija lei u talijanskoj interesnoj sferi.4 Tokom 1940, i u prvim mjesecima 1941,
njemaki se stav ipak promijenio. Sad im se Jugoslavija inila od najvee politike vanosti,
jer je leala na prostoru od velikog stratekog znaenja za njemake planove u jugoistonoj
Evropi i u Sovjetskom Savezu. Na osnovi tih novih procjena, Nijemci su odluili priznati Italiju
samo kao mlaeg partnera u odnosu na jugoslavenski plijen, ali su nastavljali s izjavama da
e Talijani vriti glavni politiki utjecaj u Hrvatskoj.
PODJELA
Prema Hitlerovoj odluci od 12. aprila i njemako-talijanskim razgovorima u Beu od 20.
do 22. aprila, Jugoslavija je podijeljena izmeu slijedeih zainteresiranih strana: osovinskih
partnera, njihovih satelita Maarske, Bugarske i (za talijanski raun) Albanije, te
novostvorene hrvatske marionetske drave. Tu dravu dijelila je otprilike na pola
demarkaciona linija izmeu njemake i talijanske zone; sa stanovita Osovine to su praktino
bile okupacione zone. Demarkaciona linija poinjala je zapravo u Sloveniji i, prelazei preko
hrvatskog dravnog teritorija, nastavljala se prema jugoistoku do spojne toke njemake,
talijanske (tj. albanske) i bugarske okupacione zone (ili anektiranog podruja). Kako pokazuje
Karta 3, Njemaka je okupirala vei dio Slovenije, iskljuujui grad Ljubljanu ali ukljuujui
sjeverozapadna podruja te pokrajine sve do talijanske granice, i itavo podruje to se
prostire sjeverno od demarkacione linije (deset do petnaest kilometara udaljene od desne
obale Save), te na istok do nove hrvatske i maarske granice. Njemaka je liniju u Sloveniji
povukla na svoju ruku i bez konzultiranja s Italijom. Italija se morala zadovoljiti s ostatkom.
Njemaka je isprva namjeravala anektirati to podruje Reichu, ali plan formalno nikad nije
proveden vjerojatno zato to denacionaliziranje Slovenaca koji su inili 96,4 posto
ukupnog stanovnitva i iroko zamiljena deportacija slovenskog puanstva nikad nije
izvrena.5 Italija je anektirala ostatak Slovenije i nazvala ga Ljubljanskom provincijom, vrlo
ogorena to je Njemaka za sebe uzela one dijelove Slovenije preko kojih vodi eljeznika
pruga do Zagreba, te podruje u kojem lei Trbovlje s rudnicima ugljena.6
4 Ciano's Diary 1939-1943, str. 49, 52. i passim, (preveden na hrvatsko-srpski
kao Cianov dnevnik). Hory i Broszat, str. 31-33.
5 Herzog, str. 45-46. Za vie pojedinosti vidi Harriman Slovenia as an Outpost of the
Third Reich.
6 Miku, I, 37-45, 52-68.
Ostala podruja koja je Italija anektirala ipak nisu bila beznaajna. Ona je uzela dio
hrvatskih teritorija u zaleu Rijeke, pojas zemlje uzdu velikog dijela istone obale Jadrana

zajedno s veinom jadranskih otoka, te cijelo podruje Boke Kotorske. K tome je okupirala
itavu Crnu Goru koju je namjeravala uiniti posebnom kraljevinom, vazalnom dravom
privrenom Italiji. Albanija je za talijanski raun pripojila zapadni dio Makedonije, veinu
Kosova i ui pojas Crne Gore u blizini Skadarskog jezera - to jest, sva podruja u kojima su
Albanci inili veinu ili veliki dio stanovnitva. Bugarskoj je bilo doputeno da prikljui veliki
dio Makedonije, dio Srbije i mali dio Kosova.7 Maarskoj je odobreno da uzme Baranju,
Baku, hrvatsko Meimurje i slovensko Prekomurje.8
7 To nije bilo uinjeno posebnim proglasom ili slinim aktom vlade ve jednostavnim
proirenjem bugarskog zakonodavstva i upravne organizacije na ta podruja.
ulinovi, Okupatorska podjela Jugoslavije, str. 602-605.
8 Posebni cilj Maara, naime dogovor po kojem bi im Hrvati i Talijani dali specijalna
prava na izlaz na Jadran u Rijeci, nije se meutim nikad ostvario. Vidi DGFP, serija D, sv. XII,
str. 564-577, 586.
Srbija je u biti bila svedena na svoje granice prije 1912. godine, ali je ukljuivala dio
Kosova i Banat. Nju su izravno okupirale njemake trupe koje su uspostavile vojni sistem
vlasti, dok je Banatom upravljala lokalna njemaka manjina. Od 640.000 ukupnog
stanovnitva u Banatu, njemaka manjina je sainjavala oko 120.000, ili 18,7 posto.9 Uom
Srbijom upravljala je njemaka okupaciona vojska, isprva uz pomo grupe srpskih komesara,
a od augusta 1941. pomou kvislinke vlade kojoj je na elu stajao general Milan Nedi, bivi
jugoslavenski ministar vojske i mornarice. Posebnim sporazumom izmeu Nijemaca i Bugara
pozvane su bugarske trupe koje su u tri uzastopne etape okupirale najvei dio Srbije i tako
zamijenile neke njemake jedinice koje su dobile drugi raspored. Ali kontrola je ostala u
njemakim rukama.
9 Marjanovi, Ustanak i narodnooslobodilaki pokret u Srbiji 1941, str. 23. (dalje se
citira kao Marjanovi, Ustanak 1941).
I na kraju, od teritorija Hrvatske i Slavonije (bez Meimurja, manjeg podruja sjeverno
od Rijeke i bez nekih sjevernih jadranskih otoka), zajedno s onim dijelom Dalmacije koji
Italija nije anektirala, te itavog teritorija Bosne i Hercegovine, stvorena je Nezavisna Drava
Hrvatska. Njena granica prema Njemakoj regulirana je njemako-hrvatskim ugovorom od
13. maja 1941, a prema Italiji talijansko-hrvatskim ugovorom od 18. maja 1941; njena
granica prema Srbiji, postavljena na Drini, utvrena je jednostranom zakonskom
odredbom NDH koja je prvo dogovorena s Nijemcima i zatim po njima formalno priznata.
Granica prema Crnoj Gori rijeena je specijalnim talijansko--hrvatskim ugovorom od 27.
oktobra 1941.10 U tako ucrtanim granicama hrvatske marionetske drave srpski je ivalj inio
oko jednu treinu ukupnog stanovnitva i bio je razasut na oko 65 75 posto teritorija. Kao
i meuratna Jugoslavija (i ona poslije rata), ali u neto manjoj mjeri, kratkovjena NDH bila
je vienacionalna drava s vie religija. Ustaki je reim, nerazumno (kao to je vrijeme

pokazalo) odluio da ne prizna pravo na postojanje tom brojnom srpskom ivlju, stavljajui
ga van zakona i postupajui prema njemu tokom rata na najneovjeniji i uasavajui nain.
10 Za spomenute ugovore vidi NDH, Ministarstvo vanjskih poslova, Meunarodni
ugovori 1941, str. 24-28. Za ugovor s Njemakom; str. 49-59. za ugovor s Italijom (zakljueno
je istovremeno izmeu Italije i NDH nekoliko drugih ugovora o kojima se raspravlja nie); str.
83-86. za naredbu o granici prema Srbiji, i str. 305-306. za ugovor s Italijom o granici prema
Crnoj Gori.
to se tie odnosa izmeu teritorija i broja stanovnika, Jugoslavija (koja je krajem
marta 1941. imala povrinu od 247.542 km2 i prema procjeni 15,970.000 stanovnika)11 je
podijeljena na slijedei nain:12

11 Taj broj dobiven je projekcijom banovinskih godinjih stopa rasta za 1937/38.

12 Prema Marjanoviu, Ustanak 1941, str. 22-23. Ovo su njemake procjene od
1. V 1941, ali nije naznaeno da li su to jednostavne projekcije zasnovane na stopi rasta
tokom tridesetih godina ili (manje vjerojatno) procjene stvarnog stanovnitva u raznim
podrujima na dan 1. V 1941.

km2
Slovenija, njemaka okupaciona 9.620

stanovnika
775.000

zona
Slovenija, pripojena Italiji
Ostali teritorij pripojen Italiji
Crna Gora i podruja pripojena
Albaniji
Podruja pripojena Bugarskoj
Srbija, njemaka okupaciona zona
Banat, njemaka okupaciona zona
Podruja pripojena Maarskoj
Nezavisna Drava Hrvatska

5.242
5.381
28.000

380.000
380.000
1,230.000

28.250
51.100
9.776
11.601
98.572

1,260.000
3,810.000
640.000
1,145.000
6,300.000

Stalna prisutnost i talijanskih i njemakih trupa u NDH (iako su operirale i bile

stacionirane na raznim podrujima) zahtijevala je da se reguliraju njihovi meusobni odnosi,
koji su neizbjeno utjecali i na njihove odnose s ustakom dravom. Kako istie Helmuth

Greiner, teritorijalni aspekt problema su von Ribbentrop i Ciano rijeili u Beu samo
privremeno:
Budui da se nije mogao postii sporazum o podjeli Hrvatske u okupacione svrhe, jer
su Talijani postavili ogromne teritorijalne zahtjeve i zapravo traili prevlast u itavoj
Hrvatskoj (koju je nakon ulaska njemakih trupa u Zagreb hrvatski voda dr Ante Paveli, u
stvari njegov predstavnik pukovnik Kvaternik, proglasio posebnom, nezavisnom dravom)
ministri su se za poetak ograniili na to da utvrde demarkacionu liniju izmeu talijanske i
njemake okupacione zone.13
13 Greiner, str. 286.
Opi tok demarkacione linije odredio je, naravno, Hitler, ali kako je konano
zacrtavanje linije podrazumijevalo povlaenje i prebacivanje trupa, sreivanje veza izmeu
vojnih komandi, ureenje eljeznikog i cestovnog prometa, a iznad svega pitanje vitalno
vanog rudnog bogatstva, svoju su ulogu u tome odigrali i vojni, vanjskopolitiki i ekonomski
forumi. Dva ministra vanjskih poslova samo su dovrila odluke koje su donijeli Hitler i vojska,
te regulirala ostale sporne toke, kao npr. kontrolu proizvodnih bogatstava. Stvarna
okupacija NDH od strane Njemake i Italije dovela je kasnije do velikog suparnitva izmeu
dva partnera Osovine, to je posebno smetalo vojnim akcijama protiv oruanog otpora koji
se postupno razvijao u marionetskoj dravi.
Vojno i politiko rukovodstvo u Njemakoj i u Italiji bilo je otro podijeljeno oko
komadanja i okupacije Jugoslavije. Vojno rukovodstvo u obje zemlje bilo je oito za direktnu
okupaciju itave Jugoslavije, stojei na stanovitu da marionetske drave svagdje jako
kompliciraju ulogu vojske, smanjujui njen utjecaj i slobodu djelovanja. Njemaki ministar
vanjskih poslova vrlo je zagovarao marionetsku Hrvatsku, moda po teoriji da e preko svog
poslanika imati stanovit utjecaj na Zagreb, to pri jednostavnom uspostavljanju okupacionog
vojnog reima ne bi bio sluaj. Vjerojatno jevon Ribbentropa podravao Hitler, koji je
sistematski nastojao da podijeli vlast medu svojim potinjenima, a u ovom konkretnom
sluaju htio je takoer zadovoljiti goruu potrebu svog partnera Mussolinija da svom narodu
objavi neku pobjedu. U Italiji je prvenstveno Mussolini bio taj koji je zastupao neposrednu
podjelu teritorijalnog plijena i time uspostavljanje marionetske drave u kojoj je Italija
trebala imati punu prevlast.
Vrlo skoro nakon proglaenja NDH, ustaki reim Ante Pavelia otpoeo je
sistematskim progonima srpskog stanovnitva. Ti su progoni direktno izazvali izbijanje prvog
oruanog otpora u Hercegovini, krajem juna, ali to je bila lokalna i spontana manifestacija a
ne dio smiljenog ustanka. U julu, nakon njemakog napada na Sovjetski Savez 22. juna, te
poziva Kominterne i Staljina evropskim komunistikim partijama na oruani otpor i sabotau
protiv Nijemaca kako bi se bar malo smanjio pritisak na Sovjetski Savez, Komunistika partija
Jugoslavije poela je (manje-vie simultano u raznim dijelovima zemlje) s planiranim

oruanim ustankom protiv okupatorske vojske i protiv kvislinkih vlasti i njihovih trupa. U
veini su podruja snage otpora bile mjeovite, sastojei se prvih pet do est mjeseci i od
komunista i njihovih sljedbenika i od srpskih nacionalistikih grupa. U Srbiji su komunistike i
srpske nacionalistike ili etnike snage bile odvojene od samog poetka.
Priroda okupacionih ili kvislinkih reima u nekim dijelovima raskomadane i okupirane
Jugoslavije imala je velikog utjecaja na rast otpora u njegovim raznim oblicima. Zbog toga je
potrebno ukratko opisati sistem upravljanja u glavnim podrujima, osobito u prvoj godini
okupacije (isputajui podruja koja su anektirale Bugarska i Maarska, koja su imala samo
malu ulogu u etnikom pokretu). To je nuna predradnja za ispitivanje etnikog pokreta
Drae Mihailovia. Specifini uvjeti u Sloveniji i u Crnoj Gori raspravit e se u Glavi sedmoj.
NJEMAKI SISTEMI UPRAVLJANJA
Ua Srbija, otprilike u svojim granicama od prije 1912. godine, jedino podruje
raskomadane Jugoslavije u kojem je uspostavljena neposredna njemaka vojna vlast, bila je
iz nekoliko razloga krajnje dragocjena njemakom Reichu. Njene prometnice, Dunav i srpske
eljeznice, povezivale su srednju Evropu s Bugarskom na istoku, a s Grkom i sjevernom
Afrikom na jugu. Zatim, Srbija je imala bogate zalihe strateki vanih obojenih metala koje je
Njemaka trebala za svoju ratnu industriju. titei takve prednosti, Nijemci su morali
odravati red i mir, a htjeli su, naravno, zemljom upravljati sa to manje troka. Srpska
marionetska vlada (o kojoj e kasnije biti vie rijei) stvorena je da pomogne izvrenju tog
zadatka.
Njemaka vojna vlast u Srbiji ustanovljena je naredbom komandanta OKH (Glavna
komanda kopnene vojske) feldmarala Walthera von Brauchitscha, 20. aprila 1941. Ova
naredba koja je stupila na snagu 22. aprila 1941, upotpunjena serijom drugih propisa,
ustanovila je poloaj vojnog zapovjednika u Srbiji kao efa okupacionog reima. On je bio
podreen pomoniku naelnika OKH, a tako dugo dok je dio 2. njemake armije bio u Srbiji,
takoer i komandantu te armije, te je svoju izvrnu vlast provodio u ime obje te
instance.14 Prema uputama za vojnog zapovjednika u Srbiji, izdanim 27. aprila, njegovi su
glavni zadaci bili: zatita eljeznike pruge izmeu Beograda i Soluna, plovnog puta na
Dunavu,
izvrenje
ekonomskih
nareenja
marala Reicha HermannaGringa,
opunomoenika za etverogodinji plan, te uspostava i odranje reda i zakona.15
14 Mikrofilm br. T-501, rola 264, snimak 421.
15 Ibid, snimci 427-428. Medu vanim poetnim zadacima bilo je takoer i uvanje
jugoslavenskih ratnih zarobljenika koji su jo bili na srpskom teritoriju i zatita vojnog plijena
zarobljenog od jugoslavenske vojske.

Posebnom naredbom OKH, 23. aprila, odreene su mnogo detaljnije dunosti i ovlasti
vojnog komandanta u Srbiji. Njegova neposredna komanda podijeljena je u vojni tab i
administrativni tab. Za organizaciju te komande dodijeljeno mu je osoblje za etiri oblasne i
deset okrunih komandi: etiri bataljona za lokalnu obranu (Landesschtzen), trupe koje je
trebalo razdijeliti meu etiri oblasne komande; jedan odred tajne vojne policije i drugo
osoblje za nadzor administracije i za organizaciju i izvrenje ekonomske eksploatacije zemlje.
Pod svojom komandom nije imao borbene ili garnizonske jedinice, i njegova odgovornost
bila je posebno ograniena na odravanje reda i zakona samo dotle dok se moe
uspostaviti i osigurati administrativnim naredbama, zakonodavstvom i izvrenjem osuda.16
Prvi vojni komandant u Srbiji bio je zrakoplovni general Helmuth Frster. U junu 1941.
smijenio ga je general protivavionske artiljerije Ludwig von Schrder, koji je umro mjesec
dana kasnije od povreda zadobivenih prilikom avionske nesree. Do kraja ljeta mjesto je
popunio zrakoplovni general Heinrich Danckelmann.17
16 Ibid, rola 249, snimci 1046-1048, osobito snimci 1046.
17 Stamboli, Okupacija Srbije 1941, str. 50. Ovaj lanak (1953) je najranija
sistematina jugoslavenska studija o njemakoj okupaciji Srbije. Vidi takoer Vinji,
Nemaki okupacioni sistem u Srbiji 1941.
U junu su Nijemci doveli u Srbiju Viu komandu za specijalne zadatke LXV, pod ijom
komandom su bile etiri nepotpune divizije potinjene artiljerijskom generalu Paulu Baderu.
Ona je vrlo kratko bila pod nadletvom 2. armije, tj. dok itava ta armija nije prebaena na
ruski front; nakon toga Via komanda LXV stavljena je pod komandu komandanta oruanih
snaga jugoistone Evrope. Tri od etiri posade divizije (704, 714. i 717) rasporeene su
okupiranoj Srbiji; 718. divizija je bila u susjednim dijelovima marionetske hrvatske drave.
Poloaj generala Badera bio je vie paralelan nego li podreen vojnom zapovjedniku Srbije.
Ovaj potonji mogao je narediti Baderu da poduzme vojne operacije u sluaju izbijanja
ustanka, ali nije mogao djelovati kao Baderov pretpostavljeni u vojnom smislu.18
18 Stamboli, str. 55-56.
Prisutnost vie okupacionih vojski (to jest njemake, talijanske, bugarske i maarske) u
podrujima koje su sile Osovine osvojile na Balkanu i postojanje vie okupacionih reima u
raznim podrujima pod njemakom kontrolom, zahtijevale su da se sve njemake snage na
Balkanu stave pod jednu jedinstvenu komandu. Nju je ustanovio Hitler svojom direktivom
br. 31. od 9. juna 1941. Prema toj direktivi, feldmaral Wilhelm List, komandant njemakih
snaga na Balkanu (komandni poloaj koji je do 17. maja bio poznat kao: komandant 12.
armije) preimenovan je u komandanta oruanih snaga u jugoistonoj
Evropi (Wehrmachtbefehlshaber im Sdosten) i podreen neposredno Hitleru. Listov tab
ostao je i nadalje u Solunu, ali se njegova jurisdikcija proirila nad vojnim komandatima u

Srbiji, solunsko-egejskom podruju i u junoj Grkoj, kao i nad generalom Baderom u Srbiji.
To je znailo da je odgovarao za sigurnost i obranu svih naznaenih podruja i za odravanje
veza izmeu njemakih snaga na tom prostoru i njihovih saveznika, prije svega
Talijana.19 Ovakva komandna organizacija ostala je na snazi (uz dvije promjene
komandanata) sve do 31. decembra 1942.
19 Hubatsch, ur, Hitlers Weisungen fr die Kriegsfhrung 1939- 1945, str. 117-119,
122-125. (dalje se citira kao Hitlers Weisungen). Talijani su imali jednu jedinicu za vezu u
Solunu a drugu pri njemakoj komandi u Beogradu. Vidi mikrofilm br. T-501, rola 247,
snimak 1047.
Nakon
izbijanja
ustanka
u
julu
1941.
lokalna
andarmerija,
malobrojni Landesschtzen bataljoni i njemake policijske snage zaduene za odravanje
poretka u Srbiji nisu vie bile u stanju da se nose sa svojim zadatkom. Kako je do sredine
augusta pobuna sve vie rasla, u akciju je stupio general Bader kao komandant Vie
komande za specijalne zadatke LXV.20 Tri posadne divizije koje su mu stajale na raspolaganju
bile su od juna neto pojaane (dijelom artiljerijskim jedinicama koje su imale teka orua
zarobljena od jugoslavenske vojske), ali su jo uvijek bile male i slabe, s mnogo starijih
vojnika, s loim naoruanjem i bez motoriziranog transporta, iako su bile rasporeene na
irokom prostoru.21 Bile su to divizije namijenjene za slubu u mirnim podrujima u pozadini
i nisu bile dovoljno jake da bi ponovno mogle uspostaviti poredak u Srbiji. etvrtog
septembra poslan je iz Grke 125. pjeadijski puk pojaan artiljerijskom jedinicom. Do tog
asa ustanak je brzo rastao, i nakon daljnjih konzultacija u Beogradu, u tabu feldmarala
Lista u Solunu i u Hitlerovom Glavnom stanu, poduzete su otre mjere za njegovo suzbijanje.
20 Vidi Baderovo nareenje o borbi protiv komunistikih bandi od 13. VIII 1941.
Mikrofilm br. T-501, rola 246, snimci 78-80.
21 Dokument br. NOKW - 1898, verzija od 190 stranica jednog dueg izvjetaja, to ga
je pripremio Ernst Wisshaupt, vojni arhivist, za naelnika taba komandanta za jugoistonu
Evropu, pod naslovom: Die Bekmpfung der Aufstandsbewegungim Sdostraum,
dio I, VI 1941. - VIII i942, Str. 6.
Direktivom br. 31 a, od 16. septembra Hitler je naredio feldmaralu Listu da slomi
ustanak u Srbiji, navodei da je glavni cilj najprije osigurati linije komunikacija i poduzea
vana za njemaku ratnu privredu, a zatim, u irem smislu, ponovno uspostavljanje reda na
cijelom podruju primjenom najotrijih mjera.22 Istom direktivom premjeten je u Srbiju
general Franz Bhme, komandant XVIII armijskog korpusa u Grkoj - s titulom
opunomoenog komandujueg generala - da preuzme vodstvo svih njemakih trupa u Srbiji i
sve operacije protiv pobunjenika. Direktiva je takoer nagovjetavala slanje jedne, ili ako
bude potrebno, dvije operativne divizije. Takoer je 16. septembra, OKW, Vrhovna komanda
oruanih snaga, izdala Hitlerovo nareenje s dalekosenim posljedicama o suzbijanju

komunistikih pokreta oruanog otpora na okupiranim podrujima, koje e tokom

slijedee dvije godine posluiti kao formalna osnova za dobar dio njemake vojne i policijske
aktivnosti protiv oruanog ustanka na jugoslavenskom teritoriju, osobito u Srbiji, a posebno
kao osnova za masovne odmazde nad civilnim stanovnitvom.
22 Hitlers Weisungen, str. 128.
General Bhme je preuzeo komandu 19. septembra. Kratko nakon toga general
Danckelmann je smijenjen sa svog poloaja, jer je oito krivo procijenio ozbiljnost ustanka, a
generalBhme je preuzeo i dunost zapovjednika okupacionog reima u Srbiji. K tome je oko
20. septembra poela stizati iz Francuske 342. pjeadijska divizija koja je nekoliko dana
kasnije ve sudjelovala u operacijama u sjeverozapadnoj Srbiji. U Srbiji je takoer doao i
jedan odred 100. tenkovske brigade, a poetkom novembra jo jedna, 113. pjeadijska
divizija, prebaena je iz Sovjetskog Saveza.23 Kombinirani napori ovih snaga i srpskih
kvislinkih trupa slomili su otpor: do kraja decembra ustanak u Srbiji bio je skoro potpuno
razbijen, a general Bhme i tab XVIIIarmijskog korpusa premjeteni su u Finsku. Njihovim
odlaskom, dunost opunomoenog komandujueg generala u Srbiji preuzeo je general
Bader; dva mjeseca kasnije (2. februara 1942) njegova su ovlatenja jo poveana kad je po
nareenju Vrhovne komande trojna vojno-komandna vlast u Srbiji, koja se sastojala od
opunomoenog komandujueg generala, vojnog zapovjednika Srbije i Vie komande za
naroitu upotrebu, stopljena u jedinstvenu dunost glavnog komandanta Srbije. U tom
svojstvu general Bader bio je podreen komandantu oruanih snaga jugoistone Evrope.24
23 Wisshaupt, str. 42, 51-52, 62, 66 -67; Zbornik DNOR, Tom I, sv. 1, str. 450-452, 622623, i passim.
24 Zbornik DNOR, Tom I, sv. 1, str. 626; mikrofilm br. T-501, rola 247, snimak 940.
S guenjem ustanka u Srbiji, Nijemci su odatle povukli jedinice koje su u tu svrhu
poslali izvana, i od januara 1942. poeli su upotrebljavati bugarske trupe za okupacione
zadatke u Srbiji da na taj nain smanje upotrebu vlastitih trupa. S tri uzastopna proirenja
onog podruja koje su okupirale bugarske trupe, veina teritorija Srbije dola je pod
bugarsku kontrolu, iako su i te trupe, naravno, djelovale pod opom njemakom komandom
i za njemake interese.25
25 Za diskusiju o prisutnosti bugarskih okupacionih trupa u Srbiji u drugom svjetskom
ratu, vidi Vojin Popovi, Bugarska vojska u okupiranoj Srbiji, 1941 1944.
U Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj, koju je Njemaka priznala kao suverenu dravu, Nijemci
formalno nisu imali pravo da uvedu vojnu okjap^aruTvIaTTao" Srbiji. Ali s vremenom su
na neformalan nain uspostavili visoki stupanj kontrole ..nad vlau u marionetskoj dravi.
Petnaestog aprila 1941, pet dana nakon to je uz njemaku asistenciju proglaena Nezavisna

Drava Hrvatska, general Edmund Glaise von Horstenau imenovan je njemakim generalom
u Zagrebu, s direktnom odgovornou feldmaralu Wilhelmu Keitelu, naelniku Vrhovne
komande. Sredinom novembra Glaiseova je titula promijenjena u opunomoeni njemaki
general u Hrvatskoj. Njegova glavna dunost je bila da titi njemake vojne interese u
Hrvatskoj, ali je takoer trebao i savjetovati hrvatsku vladu i vojsku, ako se to bude od njega
trailo.26 Glaiseov pandan nadlean za diplomatske i ekonomske odnose izmeu Njemake i
Hrvatske, bio je njemaki poslanik u Zagrebu, Siegfried Kasche.27
26 Mikrofilm br. T-501, rola 264, snimak 522. General Glaise, prijanji austrougarski
generaltabni oficir, smatran je odlinim obavjetajnim oficirom. Bio je obrazovan ovjek i
poznati vojni historiar. Na nacistikoj strani bio je mnogo prijeAnschlussa i u nekim
austrijskim kabinetima predstavljao je pronacistike elemente. Nakon Anschlussa pripadao
njemakim oruanim snagama. Iako nije govorio hrvatsko-srpski, imao je mnogo
poznanstava meu bivim austrougarskim asnicima u Hrvatskoj, koji su nakon ustanovljenja
NDH preuzeli vodstvo oruanih snaga. Bio je izrazito antitalijanski nastrojen. Vidi takoer RG
226, OSS-dokument br. XL 13559.
27 Poslanik Kasche bio je SA Obergruppenfhrer i funkcionar NSDAP (nacistike
stranke) u Mecklenburgu. Pria se da je jedva preivio veliku istku 1934. Nije imao
diplomatskog iskustva niti je posebno poznavao hrvatske ili jugoslavenske probleme (a nije
znao ni hrvatsko-srpski jezik) i smatralo se da je lo izbor za poloaj poslanika.
Dunosti ove dvojice nisu bile striktno razgraniene, pa su oni u kompleksnim ratnim
uvjetima esto radili isti posao ili su im se namjere ukrtavale, tim vie to je Glaise ubrzo
postao protivnik, a Kasche do kraja nastavio kao veliki pomaga ustakog reima.
Vie od godinu i po Glaise nije imao nikakvih trupa, iako je izgleda bio odgovoran za
sigurnost glavne eljeznike pruge Zagreb Beograd i zbog toga je vjerojatno imao potpunu
ili djelominu komandu nad jedinicama koje su radi zatite eljeznica bile stacionirane uz
pruge u Hrvatskoj. Njemake operativne snage bile su pod komandom njemakog glavnog
komandanta Srbije (Badera) i djelovale su pod njegovom komandom 1942, izvodei vojne
operacije srednjih razmjera na teritoriju NDH (u istonoj Bosni u januaru, na Kozari u
sjeverozapadnoj Bosni u junu i julu, te na Frukoj gori u Srijemu u augustu.)
Njemaka nije eljela da za teritorij hrvatske marionetske drave vee vie jedinica, ali
u stvari nije imala velikog izbora. Kako je rat napredovao i partizanske se akcije u NDH irile,
njemako angairanje bivalo je sve vee. K tome je vlada NDH bila sve nezadovoljnija to su
njemake trupe na njenom teritoriju bile pod operativnom komandom generala Badera koji
je zapovijedao iz Srbije. Zbog toga je u novembru 1942. ustanovljena nova komanda
generala njemakih trupa u Hrvatskoj, sa sjeditem u Slavonskom Brodu. Novu je komandu
preuzeo general Rudolf Lters, a pokrivala je sva podruja NDH izmeu Save i njemako-

talijanske demarkacione linije. Ta su podruja proglaena zonom operacija. Istovremeno je

general Glaise zaduen za operacije na hrvatskom teritoriju izmeu Save i Drave.
Usporedo s uspostavljanjem vojne okupacione vlasti u Srbiji, i imenovanjem
opunomoenog generala u Hrvatskoj (ime su stekli veliki vojni utjecaj u Nezavisnoj Dravi
Hrvatskoj), Nijemci su bili izravno zauzeli ili stavili pod svoj nadzor sva vana industrijska,
rudarska, trgovaka, bankarska i transportna poduzea na jugoslavenskom teritoriju. Zatim
su dobili pravo na iskoritavanje stratekih rudnih bogatstava u talijanskim (boksit) i
bugarskim (krom) podrujima, i na poljoprivredne vikove i naftu iz maarskih podruja.28 Za
razliku od mnogih promjena to su se dogodile u njemakoj vojnoj i administrativnoj
organizaciji na teritoriju Jugoslavije tokom etiri okupacione godine, iskoritavanje
ekonomskih izvora ilo je relativno glatko i efikasno, u granicama koje je doputala gerilska
aktivnost. Nijemci su sistematski uzimali sve vei dio jugoslavenskog ljudstva za njemake
vojne i privredne potrebe. Nametnuli su Srbiji velike okupacione trokove koji su daleko
prelazili stvarne trokove okupacionog reima i velikim su dijelom zapravo predstavljali
hara. Posebnim sporazumima prisilili su NDH da do 1943. snosi trokove ne samo za
odravanje njemakih trupa na njenom teritoriju ve i za razne graevinske radove za
potrebe njemakog oruja, osobito Luftwaffe. I poslije januara 1943. vlada NDH snosila je
vei dio trokova koji su joj natovarile njemake trupe.
28 Za razne ugovore koje su Nijemci u to vrijeme potpisali s Italijom, Bugarskom i
Maarskom s obzirom na eksploataciju rudnog bogatstva, vidi DGFP, serija D, sv. XII, str.
623, 630-632, 935.
Meu najvanije privredne doprinose jugoslavenskog teritorija njemakoj ratnoj maini
spadale su strateke rude i metali: boksit iz talijanske okupacione zone, bakar, olovo, cink i
antimon iz okupirane Srbije, te krom, a potkraj rata i molibden iz podruja koje su okupirali
Bugari. Druge vane kontribucije bile su u hrani i poljoprivrednim sirovinama (konoplja,
industrijski alkohol) iz Banata, te iz Bake i Baranje koje su anektirali Maari, a drvo i
eljezna ruda iz NDH. Sva vanija industrijska poduzea stavljena su posredno ili neposredno
u slubu njemake ratne privrede, a sva transportna postrojenja stavljena su pod njemaku
kontrolu: Dunavom je u Njemaku ila nafta iz Rumunjske, te rudaa i sirovine iz Jugoslavije,
a eljeznice su sluile za transport trupa i vojnog i civilnog materijala u Njemaku i iz nje.
Kako je rat napredovao, a Trei Reich se smanjivao zbog vojnih poraza, vanost Jugoslavije
za njemaku ratnu mainu postajala je sve vea.
TALIJANSKI SISTEMI UPRAVLJANJA
Talijani su primjenjivali nekoliko razliitih sistema kontrole u Jugoslaviji. U dijelu
Slovenije i u hrvatskim zemljama koje su anektirali uveli su i vojnu i civilnu vlast. U Crnoj Gori
je od sredine jula 1941. pa nadalje vojni komandant bio u isto vrijeme nadlean i za vojnu i
za civilnu vlast. U dijelovima Kosova i zapadne Makedonije koje su Talijani pripojili Albaniji,

takoer je djelovala i vojna i civilna uprava. U dijelovima NDH koje su najprije okupirali,
zatim se iz njih povukli i ponovno ih okupirali (u razmaku od nekoliko mjeseci), vojni
komandant imao je i vojnu i civilnu vlast. Talijani su upotrebljavali etnike kao pomonike i,
u izvjesnoj mjeri, favorizirali srpski element u tim krajevima, vodei istovremeno izrazito
antihrvatsku politiku. To je dovelo do brojnih protesta hrvatskih vlasti, kao i do njemakog
nezadovoljstva talijanskom politikom.
U grubim crtama, odnosi izmeu Italije i NDH vidljivi su iz serije dokumenata
potpisanih u Rimu 18. maja 1941. Bili su to: ugovor o granicama, sporazum o vojnim
pitanjima priobalnog podruja i ugovor o garanciji (nezavisnosti i teritorijalnog integriteta) i
suradnji, sklopljen na dvadeset pet godina.29 Svi su ti ugovori bili poniavajui za Hrvatsku;
za ustaki reim koji je u stanovnitvu imao vrlo usku bazu, predstavljali su estoki udarac od
kojeg se nikada nije oporavio. (K tome je bilo dogovoreno da e kralj Vittorio Emanuele
imenovati jednog princa od kue Savoia za hrvatskog kralja. Na tu sumnjivu ast imenovao je
svog neaka Aimonea, vojvodu od Spoleta, ali kako mu se nije mogla garantirati osobna
sigurnost, nije u stvari nikad ni stupio na hrvatsko tlo).
29 Za tekst ovih ugovora vidi NDH, Ministarstvo vanjskih poslova, Meunarodni
ugovori 1941, str. 49-59.
Prema uvjetima Rimskih ugovora, pojas hrvatskog teritorija uzdu jadranske obale (i
veinu otoka) trebalo je prepustiti Italiji; ostatak teritorija koji je leao izmeu anektirane
zone i demarkacione linije trebalo je podijeliti u dva dijela, od kojih je onaj priobalni trebalo
demilitarizirati. Talijani su kasnije anektiranu zonu nazvali Zona I, demilitariziranu zonu
Zona II, a ostatak podruja do demarkacione linije Zona III. Nakon toga Italija je povukla
glavninu svojih snaga iz Zona II i III - iako samo privremeno, kao to emo vidjeti - a trupe
koje su tamo ostale formalno su smatrane sve do 7. septembra 1941. saveznikim trupama
stacioniranim na teritoriju NDH, prema obostranom sporazumu.30
Druga talijanska armija, glavna talijanska snaga u napadu na Jugoslaviju, ostala je u
zemlji kao okupaciona vojska31 na velikom teritoriju, koji je iao od stare jugoslavenskotalijanske granice na sjeverozapadu, do Crne Gore i Jadranskog mora na jugoistoku i do
talijansko-njemake demarkacione linije na sjeveru (s nekim dijelovima tog teritorija i
formalno pripojenim Italiji). Bila je to velika vojska koja je brojila oko 200.000 ljudi i tokom
dvije i po godine talijanske kontrole nije se nikad povukla. Devetog maja 1942.
preimenovana je u Glavnu komandu Slovenije Dalmacije (skraeno Supersloda). Jedan za
drugim njeni komandanti bili su general Vittorio Ambrosio (do januara 1942), general Mario
Roatta (1942) i general Mario Robotti (ranije komandant talijanskih trupa u Sloveniji).
30 Italija, Stato Maggiore del R. Esercito, Bolkttini della guerra, str. 541.

31 Osim, formalno, u periodu izmeu potpisivanja Rimskih ugovora i 7. IX 1941, dana

tad su dvije zone bile i formalno i stvarno ponovno okupirane.
etiri ili pet mjeseci nakon potpisivanja Rimskih ugovora talijanske su se trupe vratile u
Zonu II i Zonu III u punoj snazi. Italija se jednostrano odluila na ponovnu okupaciju, ali je
pojedinosti raspravila s vladom NDH. Sedmog septembra je general Ambrosio kao
komandant Druge armije preuzeo komandu i vojnih i civilnih poslova u tim zonama. (U svom
proglasu od 7. septembra kae da je to uinio na osnovi sporazuma s vladom
NDH.)32 Odreen je administrativni predstavnik te vlade da mu pomae u administrativnim
stvarima, ali praktino su sve jedinice vojske NDH i ustake vojnice bile protjerane u
njemaku zonu. Kao slubeni razlog za ponovnu okupaciju navedena je potreba da se
ponovno uspostavi red i mir nakon izbijanja ustanka krajem jula, te zatita ovog podruja od
mogueg britanskog iskrcavanja na dalmatinskoj obali. Ipak se ini da su mnogo vaniji
razlozi bile elje da se ojaa poloaj za eventualnu daljnju ekspanziju u bogati podunavski
bazen, ako bi se ukazala prilika, te da se hrvatske i naroito njemake snage dre daleko od
priobalnog podruja. Apeli ustakog reima Njemakoj za pomo protiv ponovne talijanske
okupacije ostali su bez uspjeha, jer se Njemaka u to vrijeme nije htjela suprotstavljati Italiji.
Ali poetkom 1942, nakon teke jeseni, Talijani su shvatili da su se vojno previe rairili i da
sebi ne mogu priutiti jo jednu godinu operacija protiv partizana na tako prostranom
podruju. Devetnaestog juna postigli su sa ustakom vladom novi sporazum33 i tokom ljeta
povukli su vjerojatno skoro polovicu svojih snaga iz Zona II i III.
32 Za tekst zapisnika konferencije izmeu talijanskih i NDH predstavnika o ponovnoj
okupaciji dana 26. VIII 1941. i za proglas generala Ambrosija, vidi Zbornik DNOR, tom XIII, sv.
1, str. 345-353, 374-376.
33 Za njemaki prijevod ovog sporazuma i za razne direktive vlade NDH o njegovoj
primjeni i normama provoenja na talijanskoj strani, vidi mikrofilm br. T-501, rola 264,
snimci 642-693.
Za vrijeme napada na Jugoslaviju u aprilu 1941. talijanska 9. i 11. armija drale su
Albaniju. Nakon pobjede Osovine, 9. armija preuzela je kontrolu Crne Gore i nekih dijelova
Kosova34 i zapadne Makedonije, koji su za talijanski raun bili ukljueni u Albaniju. Talijani su
planirali da od Crne Gore stvore nezavisnu dravu blisko vezanu za Italiju, ali opi ustanak
koji je planuo u Crnoj Gori 13. jula 1941. prisilio ih je da ukinu poloaj civilnog administratora
i da svu vlast predaju vojnom komandantu, generalu Alessandru Pirziu Biroliju, kao
guverneru s punim ovlastima u vojnim i civilnim poslovima.35 Trupe u Crnoj Gori pod
njegovom komandom, XIV armijski korpus 9. armije, preimenovane su 1. decembra 1941. u
Trupe Crne Gore. Za vrijeme talijanske okupacije to se vie nije mijenjalo.
Talijani su tako za teritorij Jugoslavije vezali vrlo velike snage vie od deset divizija u
sastavu Superslode, dvije ili tri u sastavu Trupa Crne Gore.36 K tome su Talijani u Jugoslaviji

drali jo policiju i crnokouljake jedinice, kao i zrakoplovne jedinice, a specijalna pomorska

komanda Maridalmatia uvala je istonu jadransku obalu.
34 Za talijanski a kasnije njemaki okupacioni sistem na Kosovu i Metohiji, vidi Hadri
Okupacioni sistem na Kosovu i Metohiji, 1941-1944.
35 Zbornik DNOR, tom XIII, sv. 1, str. 412-413.
36 Za raspored deset divizija talijanske Druge armije od 1. X 1941, vidi Ibid, str. 403411.
Poput Nijemaca, Talijani su takoer imali poslanika u Zagrebu; to je najprije bio
Raffaele Casertano, a zatim Luigi Petrucci. Kao protuteu generalu Glaiseu imali su i
predstavnika talijanske vojske; najprije generala Antonia Oxilia (do augusta 1942), a kasnije
generala Gian Carla Re. Neko je vrijeme i talijanska faistika partija imala svog specijalnog
predstavnika u Zagrebu, generala faistike milicije Eugenia Coselschija.
Kondominij u NDH bio je najvaniji primjer talijansko-njemakog partnerstva u
upravljanju i pljaki jednog okupiranog podruja. Ali taj odnos nije karakterizirao sklad, ve
trajno suparnitvo i sistematsko meusobno potkopavanje pozicija na kraju uvijek na
raun hrvatskog naroda i Talijana, dok su njemaka prevlast i vojno angairanje neprestano
rasli. Iako je do pogoranja talijanskog poloaja dolo uglavnom zbog partizanske aktivnosti,
ne iznenauje da su Talijani, u svjetlu rastue njemake vojne snage u Hrvatskoj, na generala
Glaisea, njemakog opunomoenog generala u Hrvatskoj, i dobro poznatog italofoba, gledali
kao na svog velikog dumanina.37 S druge strane, prema brojnim Glaiseovim dokumentima,
gotovo su svi talijanski visoki oficiri i inovnici na sceni NDH bili izrazito antinjemaki
raspoloeni, osobito Roatta, Oxilia, Casertano i Giuseppe Bastiannini, guverner anektiranih
dijelova Dalmacije. U tome se posebno isticao Roatta koji je s Nijemcima suraivao preko
volje i bio otvoreno proetniki nastrojen, pa su ga Nijemci vie puta optuivali da sabotira
njihova nastojanja oko pacifikacije, koja je za vojsku bio primarni problem i glavni cilj svih
njemakih snaga na teritoriju NDH.
37 Zanussi, I, 177, 215, 245.
Odnosi izmeu Italije i NDH bili su izmeu maja 1941. i septembra 1943. iz tih razloga
mnogo kompleksniji i posve razliiti od onog to se htjelo postii odredbama Rimskih
ugovora. Talijansko kvazi-pokroviteljstvo nad marionetskom dravom zavisilo je u stvari o
njemakom pristanku i nizu obaveza ekonomske, vojne i politike prirode koje su Nijemci
nametnuli vladi NDH prije i poslije Rimskih ugovora, i koje su s vremenom sve vie rasle.38 Te
su se obaveze prema Njemakoj tajile pred Talijanima koliko je bilo mogue, ali se nisu
mogle sakriti njihove posljedice i ubrzo je postalo jasno da Italija u NDH, usprkos Rimskim
ugovorima, stoji daleko slabije od Njemake.

38 Usporedi odredbe iz tzv. Clodius protokola od 16. V 1941. o njemakim ekonomskim

povlasticama u Hrvatskoj; utanaenje o tzv. legionarskim divizijama; i sporazum o statusu
drave u dravi za njemaku manjinu u Hrvatskoj.
Sve u svemu, Italija je izvukla krai kraj u podjeli ekonomskog plijena u Jugoslaviji. Sva
proizvodnja boksita, glavnog stratekog materijala na njihovu podruju, bila je za cijelo
vrijeme rata namijenjena Njemakoj. Italija je izvukla najvie iz velikih prirodnih rezervi drva,
ali njeno je podruje imalo slabu poljoprivrednu proizvodnju, posebno itarica, pa je bilo
potrebno uvoziti hranu. Da stvar bude jo gora, partizanske su operacije na velikom dijelu
talijanskog podruja jako oteavale eksploataciju prirodnih bogatstava. Partizani su
neprestano napadali eljezniku prugu Karlovac Rijeka; ona je sluila za transport
rumunjske nafte to je Dunavom dolazila do Vukovara i zatim produavala na zapad
eljeznicom. Isto je vrijedilo za jednako vanu prugu kroz Liku i sjevernu Dalmaciju do Splita.
Poput Njemake, i Italija je NDH nametnula plaanje trokova za izdravanje svojih trupa.
Pravno su to bili samo zajmovi koji e se vratiti poslije rata, ali kad je NDH zapala velike
financijske tekoe u drugoj polovici 1942, Italija je vratila odreen iznos tog zajma preko
redovnog klirinkog rauna.
NEZAVISNA DRAVA HRVATSKA
Napad Osovine na Jugoslaviju bio je vrhunac nade za ustae u emigraciji. Veina ih je
provela tridesete godine u Italiji (neki od njih u Maarskoj i u Njemakoj) gdje su se
uvjebavali u teroristikoj aktivnosti. Njihova je uloga u napadu na Jugoslaviju bila neznatna,
a sastojala se od neto propagandnih radio-emisija iz inozemstva i petokolonake djelatnosti
u Hrvatskoj i Dalmaciji za ono malo dana borbe. Ali dobili su dobru nagradu: nekoliko sati
prije ulaska njemakih tenkova u Zagreb, 10. aprila, uz pomo njemakih agenata, ustae
su proglasili Nezavisnu Dravu Hrvatsku. Par dana kasnije dr Ante Paveli, ovjek za kojeg su
se Njemaka i Italija sloile da bude na elu nove marionetske drave, uao je u Zagreb u
gluho doba noi, u pratnji dvije do tri stotine uniformiranih ustaa iz logora u Italiji. Oni su
zajedno s grupom ostalih ustaa iz Njemake i Maarske i s malim brojem pristaa kod kue,
postali vladari nove Nezavisne Drave Hrvatske koja kao marionetska drava, naravno,
nije uope bila nezavisna.39
39 Toan broj zakletih ustaa poetkom aprila 1941. nije poznat; procjene idu od 900
pa do nekoliko tisua. Takoer je bilo nekoliko desetaka tisua ljudi koji su simpatizirali s
tom grupom. Ustaki pokret predstavljao je ekstremno hrvatstvo, ekstremno anti-srpstvo,
antijugoslavenstvo i antidemokratizam. U svom anti-srpstvu nastavljao je jednu ideoloku
sttuju koja se u Hrvatskoj javlja poetkom devedesetih godina XIX stoljea, pod vodstvom
dra Josipa Franka, zagrebakog advokata njemako-idovskog porijekla, koji je stajao na elu
jednog ogranka Stranke prava, koju je tridesetak godina ranije osnovao dr Ante
Starevi. Frank je tu antisrpsku politiku vodio sve do kraja svoje politike karijere, oko 1910.

Njegovi sljedbenici bili su poznati kao frankovci, a u meuratnom se razdoblju to ime

pridavalo svim onim Hrvatima koji su iskazivali ekstremno antisrpstvo i antijugoslavenstvo.
Poslije aprila 1941. termin frankovci zamijenjen je terminom ustae, iako svi frankovci nisu
podravali ustaku politiku. Za pojedinosti o Franku vidi idak i dr. str. 18, 143-148, i passim.
Ustae su inzistirali na tome da je sva Bosna i Hercegovina dio hrvatskog povijesnog i
etnikog teritorija, i uspjelo im je istonu granicu svoje drave postaviti uzdu toka rijeke
Drine i dalje, granicom izmeu Hercegovine i Crne Gore prije 1918. godine. Tako je ta drava
ukljuivala blizu dva milijuna Srba, to je inilo oko 30 posto ukupnog stanovnitva. Htijui
potkrijepiti pravo koje su polagali na Bosnu i Hercegovinu, ustae su proglasili Muslimane iz
te pokrajine najiim od svih Hrvata.40 Na taj nain blizu 60 posto stanovnitva te pokrajine
smatrano je Hrvatima (oko 23 posto Hrvata katolika i blizu 37 posto Muslimana). Ustaka je
drava stavila van zakona Srbe, zajedno sa idovima i Romima. Oni su bili iskljueni iz vojne
slube (s izuzetkom nekoliko Srba koji su bili bivi austro-ugarski oficiri i s iznimkom
mogueg sudjelovanja Srba u radnoj slubi), zatim praktino iz svake dravne slube, iz
politikog ivota (s izuzetkom nekoliko osoba), iz rada u masovnim medijima i slobodnim
profesijama; njihova poduzea preuzela je vlada ili tvrtke NDH; irilica je bila
zabranjena.41 Formula koju je trebalo primijeniti na srpsko stanovnitvo bila je jednostavna:
jednu treinu trebalo je prognati u Srbiju, jednu treinu prekrstiti na rimokatoliku vjeru, a
preostalu treinu istrijebiti. Program s takvim ciljevima brzo se poeo provoditi, dobivi jo i
podstrek nakon Pavelieve prve posjete Hitleru, poetkom juna 1941. Konani rezultati
odgovarali su toj formuli. Vie od 120.000 Srba slubeno je prognano i transportirano u
Srbiju, veina njih tokom prvih est mjeseci ustakog reima. Mnogi su pobjegli na svoju
ruku. Blizu etvrt milijuna prekrteno je na rimokatoliku vjeru uz pomo dijela hrvatskog
katolikog klera, a nekoliko stotina tisua poubijano je ili umrlo u koncentracionim
logorima.42 (Ista okrutnost karakterizirala je i ustaki postupak prema Zidovima i Hrvatima
koji su se protivili reimu). Kolikogod su te brojke uasne, nesumnjivo bi bile jo vee da su
ustae mogli provoditi svoj program bez smetnji. Samo partizanski otpor, a u mnogo manjoj
mjeri etniki, spasio je Srbe na teritoriju NDH od potpune propasti. TisueSrbaj osobito
mlaih, suoenih s alternativom: ili pod ustaki no ili u umu, otilo je u umu gdje ih se
veina pridruila partizanima. U stvari, sve do 1943. veina partizana na teritoriju ustake
drave inili su Srbi s tih podruja, iako su istovremeno drugi Srbi iz ustake drave prilazili i
etnicima.
40 To je bilo veliko pretjerivanje. Velika veina Muslimana nije se smatrala ni Hrvatima
ni Srbima ve naprosto Muslimanima. Iako je odreen broj Muslimana otvoreno suraivao s
ustaama, veina je bila ili direktno protiv njih ili neutralna. Neki od njih stali su na stranu
etnika, neki su prili partizanima, a trei su pokuali postii specijalni autonomni poloaj za
poneto okrnjenu Bosnu i Hercegovinu neposredno pod Treim Reichom. Vidi dva lanka
Rasima Hurema: Pokuaj nekih graanskih muslimanskih politiara da Bosnu i Hercegovinu

izdvoje iz okvira NDH i Koncepcije nekih muslimanskih graanskih politiara o poloaju u

Bosni i Hercegovini u vremenu od sredine 1943. do kraja 1944.
41 Za zakonske odredbe i naredbe na osnovi kojih je sprovedena takva politika vidi
NDH, Ministarstvo pravosua i bogotovlja, Zbornik ^akona i naredaba Nezavisne Drave
Hrvatske 1941, str. 2, 1011, 14-15. 19-20, 42-43, i passim.
42 Prema njemakim podacima, ustae su u Srbiju deportirali do otprilike 20.
septembra 1941. ukupno 118.110 osoba. DGFP, serija D, sv. XIII, str. 570. Postoji obimna
literatura o pokrtavanju na rimokatolicizam i istrebljenju srpskog naroda u NDH tokom rata,
ali budui da su svi podaci zasnovani na procjenama, ne moe se navesti ni jedan
zadovoljavajui izvor. O tom problemu se dalje nee raspravljati u ovoj knjizi.
U prvim mjesecima ni Italija ni Njemaka nisu bile sklone dopustiti ustakom reimu
izgradnju veih oruanih snaga, pa su sistematski pokupili sve oruje koje je na teritoriju
NDH ostalo od stare jugoslavenske vojske, ostavljajui ustaama samo vrlo mali dio. Trupe
koje su ustae mogli sakupiti tokom prvih nekoliko tjedana, bile su s izuzetkom nekoliko
ustakih odreda, bive poluvojne organizacije Hrvatske seljake stranke Graanska i
Seljaka zatita. Zatita im je pomogla pri uspostavljanju vlasti u nekim dijelovima zemlje, ali
ustaka je vlada uskoro razoruala Zatitu i zamijenila je novo organiziranim vojnim
jedinicama (domobrani) i jedinicama ustake stranake vojske, ili ustakom vojnicom.
Takoer su tokom prvih mjeseci postojale brojne divlje oruane jedinice koje su u mnogim
mjestima vatreni ustae organizirali na vlastitu inicijativu. One su igrale istaknutu i sramotnu
ulogu u progonima i pokoljima srpskog stanovnitva, i nareenjem same ustake vlade
rasputene su prije kraja ljeta. 1
Iako su se Nijemci nadali da e upotrijebiti neto hrvatske ive sile na istonom frontu,
samo je jedan hrvatski puk iz NDH stigao tamo. Tri regularne divizije sastavljene od ljudstva
iz NDH i njemakih oficira i specijalista (takozvane legionarske divizije) uvjebane su i
opremljene u Austriji za borbe u Sovjetskom Savezu, ali je sve vea aktivnost partizana na
teritoriju NDH prisilila Nij emce da te divizije upute u NDH. Takoer su bili prinueni vezati
nekoliko svojih divizija u NDH i pomoi tamonjoj vladi da organizira svoju vojsku za borbu
kod kue. I tako, dok je s razvojem rata evropski jugoistok prerastao u sve vanije ratno
poprite, vojska NDH i sve vie njemakih trupa postale su vitalno vane za osiguranje
njemakih interesa.
Izvjetaj to ga je dr Paveli podnio njemakom poslaniku u Zagrebu 1. septembra
1943. u vrijeme kad su njegove kvislinke snage bile brojano na vrhuncu, daje nam
najvjerodostojniju informaciju o sastavu tih snaga. U kategoriji trupa pod njemakom
komandom izvjetaj navodi: 62.020 vojnika u sastavu njemakih oruanih snaga; 9.000 novih
regruta za te snage; 36.300 hrvatskih vojnika koje su opremili Nijemci i koje su pod
njemakom komandom, i 62.760 vojnika koje su opremile vlasti NDH ali su pod njemakom

komandom - ukupno 170.080 vojnika. U drugoj kategoriji, u trupama pod hrvatskom

komandom, bilo je 92.246 oficira, podoficira i vojnika. Zbroj tih dviju kategorija iznosi
ukupno 262.326 ljudi. Od tog zbroja 28.500 ljudi ili 11 posto bili su u ustakoj vojnici i u
Pavelievoj osobnoj gardi. Najvea pojedinana formacija, od otprilike 92.000 ljudi pod
hrvatskom komandom, bila je andarmerija s oko 18.000 ljudi.43
43 Mikrofilm br. T-77 rok 883, snimci 5, 631. 890-92.
Tokom itavog rata jedinice NDH nisu u biti nikada bile nita vie od njemakog orua.
Kad god su njemake snage bile angairane u operacijama na teritoriju NDH, tj. od januara
1942. nadalje, jedinice NDH koje su sudjelovale u tim operacijama bile su pod njihovom
komandom. Njemaki je vojni komandant, tovie, imao vrhovnu izvrnu vlast na podruju
operacija, zastupajui formalno takoer i hrvatsku administraciju, iako mu je u tome
pomogao administrativni predstavnik NDH.
Usprkos relativnoj brojnosti, domobrani, tj. redovna vojska NDH, nisu bili kvalitetna
borbena snaga. Veina jedinica bila je demoralizirana, a oficiri veinom nisu imali nikakvih
simpatija za Osovinu. Nasuprot tome, ustae su kao stranaka vojska, sastavljena od
potpuno indoktriniranih dobrovoljaca odanih Paveliu, predstavljali izvanrednu borbenu
snagu. Bili su krajnje razulareni i nedisciplinirani i zbog toga skoro uvijek u trvenjima s
domobranima i njemakim komandantima u Hrvatskoj.
Sve u svemu, hrvatska marionetska vlada imala je pored Nijemaca i Talijana vrlo malo
slobode, osim u postupanju sa srpskim stanovnitvom i s onim Hrvatima koji su se protivili
ustakom reimu, a time i okupaciji. A u tim pitanjima reim je provodio politiku od koje je
ogromna veina hrvatskog naroda ustuknula u uasu.
SRPSKA MARIONETSKA VLADA
Za razliku od hrvatske, srpska marionetska vlada sastojala se od osoba koje su bile
tijesno povezane s predratnim jugoslavenskim vladama, i koje su uoi Aprilskog rata, vrsto
vjerujui u njemaku vojnu nadmo, jako zagovarale ulazak Jugoslavije u Trojni pakt. Ti ljudi
bili su izraziti antikomunisti i uvjereni da e Nijemci dobiti rat. Nekom ironijom, iako su se
njima sluili, Nijemci im nikad nisu vjerovali, a najmanje Hitler, i to zato to su bili Srbi.
Prvo administrativno tijelo koje su Nijemci ustanovili u okupiranoj Srbiji (30. maja
1941) bila je komesarska vlada predvoena Milanom Aimoviem, bivim efom beogradske
policije, a jedno kratko vrijeme poetkom 1939. i ministrom unutranjih poslova u proosovinskom kabinetu predsjednika vlade Stojadinovia.44 To tijelo bilo je kadro obavljati
rutinske administrativne poslove te odravati red i mir pod uvjetima mirne okupacije. Ali
nedostajale su mu policijske i andarmerijske snage sposobne da se nose s ustankom koji je
u Srbiji izbio u julu i razmahao se tokom ljeta i jeseni. Kako je njemaki vojni zapovjednik

Srbije i sam bio bez dovoljno policijskih i vojnih snaga, a imao je potekoa da dobije
pojaanje, odluio je u konzultaciji s drugim njemakim instancama da na elo nove srpske
marionetske vlade postavi jakog ovjeka i dopusti mu da stvori neto veu vojsku. Na taj bi
se nain samim Srbima mogao dati zadatak da ugue ustanak.
44 Mikrofilm br. T-501, rola 264, snimci 422-423. Kosti, str. 20-21.
ovjek koji je izabran za tu ulogu bio je prijanji ministar vojske i mornarice i naelnik
Glavnog eneraltaba Milan Nedi. Njega su 1940. u novembru razrijeili dunosti jer je
traio pristup Jugoslavije Osovini. U aprilu 1941. Nijemci ga nisu zarobili, iako je bio
komandant Tree grupe armija koja je od Nijemaca branila Makedoniju, a Crnu Goru i
Kosovo od talijanskih snaga to su nadirale iz Albanije. Nedi je 29. augusta organizirao
takozvanu Vladu narodnog spasa.45 S vojnim zapovjednikom Srbije, generalom
Danckelmannom,46 sklopio je usmeno neke sporazume o proirenju svojih ovlasti, ali nakon
smjenjivanja Danckelmanna u septembru te su sporazume njegovi nasljednici lako zaobili i
Nedieva se vlast postepeno smanjivala. Nedi je neprestano imao tekoa s njemakim
vojnim vlastima, nekoliko puta prijetio je ostavkom i vrio brojne promjene u svom
kabinetu, pa iako je njegova vlast krajem 1943. praktino prestala postojati, ostao je na
poloaju sve do kraja njemake vladavine u Srbiji, oktobra 1944.
45 Mikrofilm, br. T-501, rola 264, snimak 424.
46 Ibid, rola 246, snimci 190-191, 333; rola 256, snimci 1032-34.
Nedi je oito bio u nelagodnom poloaju: nije imao nikakve stvarne moi u donoenju
odluka, a bio je potpuno svjestan injenice da mu Nijemci, iako je bio njihovo orue,
uope. ne.vjerujui da od njih moe oekivati vrlo malo pomoi. Nakon januara 1942. morao
je i on progutati neugodan svreni in da su veinu njegove zemlje okupirali Bugari, koji su
od poetka do kraja bili krajnje omrznuti. Imao je manje-vie trajnih problema s disidentskim
elementima u svojoj vladi. S druge je strane bio izazov etnika koji su se s uspjehom
infiltrirali na svim razinama u njegove oruane snage i administraciju, pa nevolje s
partizanima, a nije bio siguran ni u svoje sljedbenike. Kao potpunog kvislinga, koji je u
njemaku pobjedu vjerovao sve tamo do u 1943, Srbi su ga uglavnom promatrali s
nevjericom, pa i s mrnjom.47 U poetku je oito imao podrku prilinog broja svojih
zemljaka, koji su vjerovali da je spasio mnogo srpskih ivota, kad je na veliko opominjao
stanovnitvo da ne poduzima akcije nasilja i sabotae, te ga upozoravao da ne mari za rijei
BBC-a i Radio-Moskve kojima na srcu ne lee interesi srpskog naroda. Ali kako se rat razvijao
bivalo je sve jasnije da e Nijemci izgubiti, pa je i podrka Nediu neprestano opadala.
47 Vidi ocjenu naelnika taba njemakog komandanta jugoistone Evrope, generala
Hermana Foertscha, iz augusta 1943, u mikrofilmu br. T-311, rola 196, snimci 159-160.

Djelujui prema svom prvobitnom sporazumu s vojnim zapovjednikom Srbije, Nedi je

osnovao Srpsku dravnu strau. Ona je uskoro preuzela staru andarmeriju, a komandirali su
joj bivi jugoslavenski oficiri. Dozvoljene su joj maksimalne efektive od oko 17.000 ljudi i
nikada nisu bile vee. Straa se sastojala od tri dijela: seoske strae u selima koja je u biti
izvravala zadatke bive andarmerije, policijskih snaga u gradovima, te pogranine strae.
Vrlo brzo su se u strau infiltrirali etnici i za itavog svog postojanja bila je to loa i
nepouzdana oruana snaga. Oruje i municiju za dravnu strau davali su Nijemci iz ratnog
plijena zarobljenog u raznim dijelovima Evrope. Trebalo je poduzimati i mjere opreza protiv
etnikog potkradanja oruja, jer se znalo da se ubacuju u redove strae.
Osim Srpske dravne strae Nedi je neko vrijeme imao pod svojom jurisdikcijom i
Srpske dobrovoljake odrede koje je organizirao srpski faistiki voda Dimitrije Ljoti, ali pod
komandom bivih jugoslavenskih oficira. Ti su odredi s njemakom podrkom organizirani u
septembru 1941, a do januara 1942. narasli su na oko 3.700 ljudi.48 Bili su stranaka vojska
koja se uglavnom sastojala od mladih profaistikih dobrovoljaca. Krajem 1942. ti su odredi
reorganizirani u Srpski dobrovoljaki korpus s ogranienom jainom od 3.600 ljudi (koja je
nakon augusta 1943. znatno poveana), a njemaki vojni zapovjednik Srbije imao je
neposrednu kontrolu nad njim.49 Dobrovoljaki korpus borio se efikasno ne samo protiv
partizana, ve i protiv etnika, i bio je u stvari jedina naoruana grupa Srba na njemakoj
strani kojoj su Nijemci vjerovali i smatrali je hvalevrijednom.50
48 Mikrofilm br. T-500, rok 247, snimci 756-758.
49 lbid, rola 249, snimci 61, 142, 524.
50 Za pohvale za hrabrost u njemakim izvjetajima vidi ibid, snimci 60-63; rola 253,
snimci 936-937; rola 256, snimci 596, 757.
Druga specijalna snaga koju su Nijemci organizirali u okupiranoj Srbiji bio je Ruski
zatitni korpus, iji su vojnici regrutirani meu ruskim izbjeglicama koji su ivjeli u Srbiji i
drugdje u jugoistonoj Evropi. Dozvoljena jaina tog korpusa iznosila je najprije 3.000 ljudi,
ali prema dokumentima korpusa, poetkom septembra 1944. brojao je 11.197 ljudi.51 Bio je
pod komandom bivih caristikih oficira, koji su djelovali pod nadzorom njemakih oficira za
vezu. Iako je korpus formalno bio dio njemakih oruanih snaga,52 uglavnom je obavljao
straarsku dunost u rudnicima i industrijskim poduzeima koja su radila za Nijemce, te na
cestama i eljeznicama.
51 Vertepov, ur. str. 405.
52 Ibid, Mikrofilm br. T-501, rola 249, snimak 142.

Nedi i Nijemci imali su takoer na raspolaganju ve od augusta 1941. etnike

jedinice Koste Milovanovia Peanca; slijedee jeseni i nadalje u toku 1942. njima je dodan
veliki dio etnikih jedinica koje su bile pod komandom Peaneva suparnika, pukovnika
Drae Mihailovia. Porijeklo i rana faza razvoja ove dvije vrste etnika bit e objanjena u
slijedeoj glavi. Kao dio Nedievih snaga nisu vrijedili mnogo. Jaina Peanevih jedinica bila
je ograniena; u aprilu 1942, iznosila je 8.745 ljudi, a moglo ih se upotrijebiti samo u Srbiji.
Ukupni broj u obje vrste etnikih jedinica iznosio je 15. maja 1942. godine 13.400 ljudi,
organiziranih u 78 odreda.53 To je vjerojatno bio najvei broj koji su ti odredi ikada imali.
Nijemci nisu vjerovali etnicima Koste Peanca, a jo manje su vjerovali onima koji su ranije
bili pod Mihailoviem. Na legalizaciju ovih potonjih Nijemci su gledali samo kao na
privremenu pogodnost za ove i ostale Mihailovieve etnike koji e, kad doe prikladan
.trenutak svoje oruje okrenuti protiv Nijemaca,. Zato su tokom ljeta 1942. Nijemci donijeli
odluku da razoruaju obje grupe etnika, da one koje su smatrali pouzdanima prebace u
Ljotieve dobrovoljake odrede, a da ostale poalju na rad. Do kraja godine sasvim su
rasputeni odredi u jaini od 12.000 ljudi, a ostali odredi bili su jako smanjeni.
53 Izvjetaj komandujueg generala u Srbiji, ibid, rola 352, snimak 809.
U svemu, tih nekoliko dijelova Nedievih vojnih snaga u prvoj su godini njegova
predsjednikovanja doli do priline jaine: oko 21.000 ljudi pod orujem u redovnim
jedinicama (Srpska dravna straa i Ljotievi dobrovoljaki odredi) i preko 13.000 ljudi u
pomonim snagama (Peanevi etnici i legalizirani etnici Drae Mihailovia). Ali nakon
reorganizacije u dobrovoljaki korpus i oduzimanja Nediu komande nad njim, te nakon
razoruanja pomonih jedinica, ostala mu je samo Srpska dravna straa koju je kontrolirao
njemaki vii komandant policije i SS za Srbiju. To nikad nije bila jaka borbena snaga: tokom
rata se izrodila i sve vie su se u nju infiltrirali etnici. Tako su u usporedbi sa snagama
ustake drave srpske kvislinke snage bile vrlo ograniene.
Podjela Jugoslavije izmeu sila Osovine i njihovih satelita razderala je politiko,
administrativno i ekonomsko tkivo zemlje koje se razvilo tokom prethodna dva desetljea.
Svaka od sila koja je uzela dio jugoslavenskog teritorija, jednako tako i marionetska drava
Hrvatska, slijedila je svoje specifine interese u upravljanju tim podrujima i u iskoritavanju
njihovih prirodnih i ljudskih rezervi. Zbog svoje nadmonosti, Njemaka je mogla osigurati za
sebe proizvodnju svih stratekih materijala na itavom podruju Jugoslavije, tokom cijelog
rata. Ipak, partizani i etnici dvije grupe koje su s vremenom narasle do velikih vojnih i
politikih organizacija i u razliito vrijeme uivale jaku podrku Saveznika osporavali su
poredak koji je Hitler ustanovio na jugoslavenskom teritoriju. Iako su obje te grupe eljele i
borile se za obnavljanje jugoslavenske drave, njihovi poslijeratni ciljevi bili su totalno
razliiti i one su tokom rata slijedile potpuno razliitu vojnu i politiku strategiju. Budui da
je svaka od njih htjela potpunu a ne djelominu vlast u poslijeratnoj dravi, i njihova
meusobna protivnost bila je potpuna. Tako se, dakle, pod uvjetima komadanja, okupacije i

borbe protiv stranog neprijatelja, u zemlji vodio i graanski rat izmeu predstavnika starog
reima i revolucionarnih snaga predvoenih komunistima.
DIO DRUGI
Vojska u otadbini

GLAVA PETA
Rana ratna faza etnikog pokreta
ETNIKA TRADICIJA DO 1941.
Hajdukovanje, srodno gerili ali^ u manjoj mjerim irm dugu tradiciju u junoslavensHm
zemlfama, osobito u Srbiji, Makedoniji, Crnoj Gori i Bosni i Hercegovini, koje su tokom
mnogih stoljea bile pod otomanskom vlau. Bio je to jedan od naina kojim su narod, ili
bar pojedinci i grupe ljudi, mogli iskazati svoje protivljenje nadmonoj i jakoj stranoj
vladavini. Iako je takva pobunjenika aktivnost, sve do poetka devetnaestog stoljea, esto
pogoravala a ne smanjivala ugnjetavanje, djelovala je stimulativno na nacionalnu psihu, to
se moe vidjeti iz glorifikacije hajdukih voa i grupa u epskom narodnom pjesnitvu junih
Slavena. To je pomagalo da se odri na ivotu nada u eventualno osloboenje naroda od
tuinskog jarma. Naravno da se hajduka akcija pojedinaca i grupica ponekad pretvarala u
razbojnitvo, ili graniila s njim. Ali ako je razbojnitvo bilo upereno protiv tuinskog
nasilnika, smatralo se junatvom.
Prvi srpski ustanak 1804, koji je iz pobune protiv terora i zlodjela lokalnih turskih
glaveina i uzurpatora vlasti prerastao u opu pobunu protiv turske vladavine, poeo je
stvari akcijama ve postojeih gerilskih druina (hajdukih eta).1 Pod vodstvom ora
Petrovia (Karaorda, utemeljitelja dinastije Karadordevi) pobuna je poprimila karakter
openarodnog ustanka.2 U drugom srpskom ustanku, koji je izbio u proljee 1815. pod
vodstvom Miloa Obrenovia (utemeljitelja suparnike dinastije Obrenovi), . gerilsko
ratovanje opet je posluilo s velikom efikasnou.3Zanimanje za gerilsko ratovanje nastavilo
se u Srbiji i kasnije Kroz 19. stoljee, to djelomice pokazuje i postojanje dviju knjiga o tom
predmetu. Jednu je s poljskog prepriao Matija Ban i objavljena je u Beogradu 1848, a drugu
je napisao Ljubomir Ivanovi i pojavila se 1868.
1 Rije etnik dolazi od rijei eta (pl. ete), druina vojnika ili grupa ljudi angairanih
u gerilskom ratovanju i naprosto znai gerilski borac. Zapovjednik ete ili podruja zove
se vojvoda i prema nepisanom etnikom zakonu ima apsolutnu vlast nad svojim ljudima i
na svom podruju.

2 Tuman, Rat protiv rata, str. 83-94, osobito str. 86-87.

3 orovi, str. 416-428 i passim
4 Pravilo o etnikoj vojni i etovanje ili etniko ratovanje, obadvije publikacije
naruile su srpske vlasti.
Latentno zanimanje za gerilsko ratovanje ponovno je izbilo u prvi plan poetkom
dvadesetog stoljea. Izmeu 1904. i 1912. pojavile su se u Makedoniji male grupe ljudi,
organizirane, opremljene i financirane iz Srbije, s namjerom da budu zalog osloboenju
Makedonije. od otomanske vlasti, tako da se moe ujediniti sa Srbijom. Srpska je vlada ubrzo
poela usmjeravati ono to je isprva bio privatni pothvat, pa je pojaavala ili smanjivala
aktivnost tih grupa zavisno o vanjskopolitikoj situaciji. Te su etnike jedinice uglavnom bile
pod komandom oficira i podoficira srpske vojske. lanstvo tih grupa regrutiralo se na
dobrovoljnoj bazi iz srpske vojske, iako je nakon 1908. stanovit broj tih ljudi dolazio i od Srba
van Srbije, prvenstveno iz Bosne i Hercegovine. Bugari i Grci ak su i ranije slali svoje gerilske
grupe u Makedoniju, i to u istu svrhu kao neto kasnije Srbi. Bugarski gerilci bili su dosta
uspjeni na podrujima koja su svojatali Srbi, pa su srpske gerilske grupe u Makedoniji troile
mnogo vremena na borbu protiv svojih suparnika.5 Naravno, nitko nije pitao obian narod u
Makedoniji kakve su njegove elje; a simpatije naroda bile su nesumnjivo podijeljene i sezale
su od elja za ujedinjenjem s jednom od tri pretendentske drave do tenje za punom
nezavisnou. S iznimkom socijaldemokratske tampe,6 te su akcije u Srbiji nailazile na
odobravanje, a s toke gledita srpskog nacionalnog interesa, kako je openito bio tumaen
sve do kraja meuratnog perioda, vrlo su se isplatile.
U prvom balkanskom ratn protiv Turaka 1912/13, Srbi, Bugari i Grci su se sluili s
podjednako velikim uspjehom svojim gerilskim odredima. Srbi su ih koristili na vie naina:
kao prethodnicu nastupajue vojske kako bi smekali neprijatelja i olakali napredovanje, za
napad na komunikacije iza neprijateljskih linija, kao poljsku andarmeriju, za irenje panike i
zabune, te kao sredstvo da se uspostavi rudimentarna uprava u novoosloboenim
krajevima. Srpske etnike jedinice i takozvani gorski tabovi, koji su koordinirali njihovu
djelatnost, bili su podreeni ratnoj komandi vojske, a njihove su operacije izvoene u
tijesnoj suradnji i prema potrebama raznih armija. etnike su jedinice upotrebljene protiv
Bugarske i u drugom balkanskom ratu, koji je izbio izmeu prijanjih saveznika oko podjele
teritorijalnih steevina iz prvog balkanskog rata. Kad su balkanski ratovi zavrili, srpska je
vlada formirala krstaree etnike odrede u svrhu pacifikacije osloboenih krajeva (isto su
uinile bugarska i grka vlada sa svojim gerilskim odredima). Njihova se aktivnost ponekad
sastojala i od terora nad civilnim stanovnitvom.7 Ta je aktivnost u krajevima dodijeljenim
Srbiji dosegla svoj vrhunac nakon albanskog ustanka u zapadnoj Makedoniji, ustanka kojem
.su poneto pomogle i bugarske gerilske formacije.

5 ehi, etnis'tvo u Bosni i Hercegovini (1918-1941J, str. 19-37,39, 53

i passim. Ova studija, glavni izvor za ovaj dio moje knjige, sadri povijesnu pozadinu
tradicionalnog etnikog pokreta prije 1918, kao i njegov razvoj od 1918-1941, ne samo u
BiH ve i u cijeloj Jugoslaviji.
6 Ibid, tr. 52.
7 Ibid, str. 37-39.
Kako je vrijednost etnikih jedinica dokazana u balkanskim ratovima. srpska je vojska,
prirodno, takve odrede upotrijebila na isti nain i u prvom svjetskom ratu. etnici su se
ponovo dobro drali u bitkama, ali su pretrpjeli velike gubitke. Zajedno sa srpskom vojskom
povlaili su se pred austrougarskim snagama u Albaniju i na Krf 1915, a kasnije su prebaeni
na solunski front. U meuvremenu su u dijelovima june Srbije koju su okupirali Bugari, zbog
grubog okupatorskog reima, niknule nove etnike druine koje su poele pobunjeniki
djelovati. uvi za te akcije i bojei se da bi ustanak irokih razmjera doveo do masovnih
bugarskih represalija, srpska je vojska poslala u te krajeve jednog od etnikih vojvoda,
Kostu Milovanovia Peanca, sa strogim instrukcijama da sprijei izbijanje opsenijeg
gerilskog ratovanja, sve dok to srpska Vrhovna .komanda ne bude smatrala za potrebno.
Bugari su meutim uzbunili Srbe nareujui regrutiranje, pa su ljudi na stotine poeli prilaziti
etnikim odredima. Poetkom februara 1917. izbio je opi ustanak, poznat pod imenom
Topliki ustanak. Vodio ga je vojvoda Kosta Vojinovi, a donekle i Kosta Peanac, koji se na
kraju pridruio kad je uvidio da se na njegove savjete protiv pobune ustanici ne obaziru.
Ustanak je poeo veoma uspjeno. Osloboeno je veliko podruje s nekoliko gradova, ali su
Bugari pozvali pojaanja pomou kojih su do 25. marta skrili svaki otpor. Nakon poraza
uslijedile su krvave represalije nad civilnim stanovnitvom. Slijedee je godine srpska vojska
u vezi s probojem solunskog fronta opet s velikim uspjehom upotrijebila etnike formacije.
Meutim, neposredno prije primirja nareeno je rasputanje etnikih odreda koje su
dijelom preuzele jedinice redovne vojske, a dijelom su ljudi puteni kuama. Treba zabiljeiti
da su i crnogorski etnici tokom prvog svjetskog rata poduzimali neke akcije protiv
austrougarskih okupacionih snaga.8
8 Ibid, str. 40-50. Uloga Peanca u Toplikom ustanku je sporna, ali on ju je vjeto
koristio i, stvorivi od nje legendu, uspio je doi na vodei poloaj u etnikom udruenju. Za
aktivnost etnika izmeu 1904. i 1918. vidi takoer lanak etnici, Vojna enciklopedija,
2. izdanje (1971), II, str. 259-261.
Zahvaljujui djelovanju od 1904. do 1912. u Makedoniji, te borbama u balkanskim
ratovima 1912/13 i u prvom svjetskom ratu, etnici su se pri stvaranju nove jugoslavenske
drave pojavili kao jedna od vodeih srpskih patriotskih grupacija.

Godine 1921. etniki su veterani u Beogradu osnovali Udruenje etnika za slobodu i

ast Otadbine. Njegovi su utvreni ciljevi bili; njegovanje etnike historije, irenje
etnikih patriotskih ideja r^briga za udovice i siroad palih etnika te etnikih veterana
invalida. Oito je ipak da je udruenje bilo zamiljeno i kao grupa za vrenje politikog
utjecaja i pritiska.9 Pitanje vodstva i politike orijentacije bilo je od poetka tegobno. Glavni
utjecaj na organizaciju imala je Demokratska stranka, ali je to osporavala Radikalna stranka,
od 1903. do 1918. najvanija politika partija u Srbiji i dvadesetih godina u Jugoslaviji, koja je
poela osnivati suparnike organizacije. Proradikalski, velikosrpski elementi etnikog
lanstva otcijepili su se od matinog udruenja i 1924. osnovali dvije nove organizacije:
Udruenje srpskih etnika za Kralja i Otadbinu i Udruenje srpskih etnika Petar
Mrkonji.10 U julu 1925. ove su se dvije organizacije stopile u Udruenje srpskih etnika
Petar Mrkonji za Kralja i Otadbinu. Stvarni voda tog udruenja sve do 1928. bio je Punia
Rai. U septembru 1927. Rai je izabran u skuptinu kao predstavnik Radikalne stranke, a
20. juna 1928. pucao je i ubio dva hrvatska zastupnika za vrijeme skuptinske debate.
Udruenje Petar Mrkonji muile su trzavice u vodstvu i prestalo je djelovati negdje 1928,
da bi 1929, nakon zavoenja kraljevske diktature, bilo rasputeno. Raniji otpadnici ubrzo su
se vratili prvobitnoj organizaciji11 koja je sada bila jedina postojea etnika grupa.
9 etniko udruenje imalo je nekoliko vrsta lanova: redovite (tj. veterane),
utemeljitelje, podupirajue, poasne, a od 1922. i nove lanove. Da bi privuklo omladinu,
drutvo je svoje redove otvorilo ljudima od esnaeste godine na vie. Masovnost lanstva je
u oitoj vezi s namjerom udruenja da postane masovni pokret. ehi, str. 55-57.
10 Ibid, str. 55-56, 80, 109-110. Vodei etnici dijelili su se ne samo na one koji su bili
blie Demokratskoj ili Radikalnoj stranci, ve i na one koji su bili prijatelji dvaju protivnikih
oficirskih drutava, Crne Ruke i Bijele Ruke. U obje frakcije to je znailo borbu za vlast i
politike principe obojene jakim strastima. Udruenje Petar Mrkonji uzelo je ime po
ratnom nadimku kneza Petra Karadorevia, koji je kao gerilski borac sudjelovao u ustanku
protiv Turaka u sjeverozapadnoj Bosni, 1876. Nakon umorstva kralja Aleksandra, posljednjeg
odvjetka dinastije Obrenovi, 1903, Petar je postao kralj Srbije, a 1918. proglaen je kraljem
nove Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca.
11 Ibid, str. 91.
Kosta Peanac postao je predsjednik etnikog udruenja godine. 1934. Nastojao je
proiriti organizaciju, ali njegova politika primanja mnogobrojnog novog lanstva uskoro je
izazvala opoziciju starih etnikih veterana. Novo lanstvo nije sudjelovalo u etnikoj
prolosti i nije marilo za etnike ideale, ve je prilazilo samo iz politikih i ekonomskih
razloga. Neki veterani, ukljuujui tu i Iliju Trifunovia-Biranina koji je bio predsjednik
udruenja od 1929. do 1932. i stajao na elu druge srpske patriotske organizacije, Narodne
odbrane povukli su se i osnovali suparniku organizaciju pod imenom Udruenje starih
etnika, ali ona nije bila ozbiljan takmac. Izmeu ubistva kralja Aleksandra u Marseillesu,

oktobra 1934, i 1938, udruenje koje je vodio Peanac irilo se na veliko: 1938. imalo je
prema godinjem izvjetaju vie od tisuu odbora po cijeloj zemlji s nekih petsto tisua
lanova. Nakon 1935. otvorena djelatnost organizacije bila je formalno zabranjena u Savskoj,
a oito i u Primorskoj i Dravskoj banovini, zbog protivljenja Hrvata i Slovenaca. Ali izgleda da
su njeni odbori u tim krajevima nastavili djelovati i u slijedeim godinama, iako u
smanjenom opsegu i s potekoama.12
12 Ibid, str. 69, 92, 175-178.
Na svom vrhuncu, pod Peancem, etnika se organizacija u biti sastojala od ljudi iz
srpskog malograanstva i seljatva. Nikada nije ukljuivala vei broj intelektualaca, i
djelomice zbog toga nije nikad bila u stanju razviti politiki privlaan program, iako je
poetkom dvadesetih godina posuivala mnoge svoje ideje od Organizacije jugoslavenskih
nacionalista (ORJUNA), koja se u irenju ideja integralnog jugoslavenstva oslanjala na silu.
Takoer je usko suraivala sa Srpskom nacionalistikom omladinom (SRNAO) koja je bila
tvorevina Radikalne stranke. etnika organizacija se predstavljala kao zatitnik svete
batine srpskog naroda od domaih i stranih neprijatelja u novoj jugoslavenskoj dravi. Njen
okvir je bio jugoslavenski u smislu koji su tom pojmu prida vale srpske vladajue grupe, to
jest da su Srbi, Hrvati i Slovenci (postojanje makedonske ili crnogorske nacije nije se,
naravno, priznavalo) tri dijela jednog te istog naroda koji se trebaju ujediniti u centralistikoj
a ne federalistikoj formi vlasti. Ali njena je orijentacija bila iskljuivo srpsko-nacionalistika,
iako u tonu mnogo blaa od onih organizacija koje su se otcijepile izmeu 1924. i 1929.
Budui da je spremno sluila interesima srpskih vladajuih grupa, postala je takoer
poznata zbog svojih antidemokratskih, antiliberalnih i antikomunistikih stavova. Ali kako je
vodstvo organizacije bilo skoro uvijek korumpirano, a dio lanstva nije ni u kom pogledu bio
odan proklamiranim idealima i ciljevima, njen utjecaj nije nikad bio razmjeran njenom
brojnom stanju.13
13 Ibid, str. 105-163,
U vojnim akademijama i kolama za rezervne oficire dobivalo se izmeu dva rata neto
malo znanja o problemima i taktici gerilskog ratovanja. Povjerljivi prirunik, Uput za etniko
ratovanje, to ga je 1929. izdalo ministarstvo vojske i mornarice, razlikuje dva koncepta
gerilskog ratovanja: 1) gerilske operacije u kojima specijalne gerilske jedinice u slubi
redovnih snaga djeluju kao prethodnica veih jedinica, ili na njihovim bokovima, ili
samostalno u pozadini neprijatelja; 2) gerila ili mali rat (ili ono to Nijemci
zovu Kleinkrieg), kada kompletna vojska jedne zemlje ili njen veliki dio prelazi u gerilu ili
neredovan rat, sa ili bez suradnje s redovnim trupama. U prvom sluaju veliina gerilskih
jedinica zavisi o specifinoj prirodi zadatka. U drugom sluaju, utvrena je unaprijed
formacijska organizacija. U oba sluaja osnovni je princip djelovanja napad i iznenaenje.
Uspjene operacije gerilskih snaga pretpostavljaju prijateljski raspoloeno stanovnitvo i

njegovu podrku.14 Godine 1938. jugoslavenski Glavni eneraltab priredio je posebni

izvjetaj o gerilskom ratovanju pod modernim uvjetima i o moguoj upotrebi etnikog
udruenja u sluaju rata. Izvjetaj je na nov nain pristupao gerilskom ratovanju i revidirao je
mnoge stavove iz prirunika objavljenog 1929. Ne omalovaavajui etnike uspjehe u
Makedoniji i Srbiji izmeu 1904. i 1918, doao je do zakljuka da bi operacije sline onima iz
razdoblja 1912 1918. bile neizvedive u suvremenom ratu.15 Zadaci koje su etnici prije
izvravali u pozadini neprijatelja trebalo bi npr. povjeriti zranim desantnim jedinicama, a
odravanje reda u zemlji osiguravala bi andarmerija i/ili rezervne trupe. I ovaj dokument i
jugoslavenski ratni planovi izraeni izmeu 1938. i 1941. pokazuju da vojno rukovodstvo nije
razmatralo iru upotrebu gerilskog ratovanja u sluaju invazije. Izgleda da je jo manje
pomiljalo da etnikom udruenju povjeri bilo kakvu vaniju ulogu.
14 Za kratak resume o organiziranju gerilskih jedinica i principima gerilskog ratovanja,
kako je navedeno u priruniku iz 1929, vidi ibid, str. 190-192, ili lanak etovanje u Vojnoj
enciklopediji, prvo izdanje, II, str. 320-321. Jugoslavenske vojne vlasti izdale su 1925.
povjerljivi prirunik za gerilske operacije jugoslavenskih etnikih jedinica na maarskom
teritoriju, u sluaju rata s Maarskom. ehi, str. 192-195.
15 ehi, str. 196-197.
Kao to je pokazano u Glavi treoj, jugoslavenska je vlada u aprilu 1940. ustanovila
etniku komandu koja je onda organizirala est potpunih i jedan nepotpuni bataljon i
regrutirala ih na dobrovoljnoj bazi iz redovne vojske. est bataljona u punom sastavu
pridodani su po jedan svakoj armijskoj komandi (u svemu je bilo sedam armija) i smjeteni
su u Novom Sadu, Sarajevu, Skopju, Karlovcu, Niu i Mostaru. etnika komanda bila je
najprije u Novom Sadu, a zatim u Kraljevu. Nekoliko dana nakon poetka aprilskog rata
povukla se u Sarajevo, gdje se zajedno sa sarajevskim etnikim bataljonom predala
Nijemcima 18. aprila.16 Nije zabiljeeno da je bilo koji drugi etniki bataljon postupio
prema ulozi koja mu je bila namijenjena, ili da je bilo koji od njih organizirano opstao ili
djelovao nakon sloma jugoslavenske vojske. Izgleda, nadalje, da se kratko vrijeme prije
invazije vojska obratila Kosti Peancu, dajui mu ovlatenja, oruje i novac da organizira
gerilske jedinice. O tome e jo biti rijei.
16 Ibid, str. 209-212.
Dvije stvari je vano podvui obzirom na povijest etnikog pokreta tokom slijedee etiri
godine rata i okupacije. Prvo, da se jugoslavensko vojno rukovodstvo u godinama prije
invazije 1941. nije pouzdavalo u gerilsko ratovanje u irim razmjerima, niti je uinilo
ozbiljnije pripreme za takvo djelovanje. Drugo, da nije imalo ozbiljnog plana da lanstvo
etnikih organizacija iskoristi za gerilske operacije. Budui da su u itavom meuratnom
periodu postojale razlike u milienju i trajale razmirice izmeu voa raznih etnikih
organizacija, a jednako tako i u redovima lanstva, bilo je prirodno da su se etnici nakon

napada Osovine i okupacije podijelili. Teko se moglo oekivati da e etnike organizacije

pod udarom okupacije i graanskog rata nai jedinstvenu zajedniku politiku prema
okupacionoj vojsci, kvislinkim reimima i onim grupama otpora to su se stvarale u zemlji.
Kao to e se vidjeti, Peanac se ubrzo pokazao kao otvoreni kolaboracionist s Nijemcima, a
Trifunovi-Biranin i bosanski etniki vojvoda Dobroslav Jevevi pridruili su se
Mihailoviu i postali vani komandanti i oficiri za vezu s talijanskom okupacionorn vojskom,
Neki su se obini etnici, meutim, odvajali te prilazili i pomagali partizanima.

POECI ETNIKOG POKRETA U RATU

Jezgra koja je kasnije prerasla u etniki pokret otpora sastojala se od male grupe
oficira, podoficira i vojnika jugoslavenske kraljevske vojske, skoro iskljuivo Srba, koji su
odbili da se predaju na svojim poloajima u blizini Doboja, u sjevernoj Bosni, u vrijeme sloma
jugoslavenske vojske sredinom aprila 1941. Pod vodstvom generaltabnog pukovnika
Dragoljuba-Drae Mihailovia, koji je u vrijeme sloma bio zamjenik naelnika taba
jugoslavenske Druge armije, ti su se ljudi povukli u brda. (Njihov cilj bio je da se povuku u
planinsku unutranjost Srbije gdje su se nadali pronai druge dijelove jugoslavenske vojske
kojima bi se pridruili i nastavili borbu protiv neprijatelja. Tokom slijedeih tjedana ta se je
grupa kretala najprije jugoistono, a zatim istono prema Srbiji. Putem su je sastale i
pridruile joj se neke omanje i ratrkane grupe vojnika, ali nisu nali ni uli za neku jedinicu
jugoslavenske vojske koja bi u planinama pruala otpor. U prvih nekoliko dana odstupanja tu
su grupu napali neki njemaki odredi, a kasnije, nakon prelaska u Srbiju, i neki andari.
Na dan 28. aprila bilo ih je osamdesetak, ali tokom slijedeih nekoliko dana
Mihailovia je napustio odreen broj oficira i vojnika, bojei se tekoa i neizvjesnosti. On
sam poslao je dio svojih ljudi na podruje planine Rudnik, s naredbom da se sastanu desetak
dana kasnije. Tako je Mihailovi, kad je njegova grupa dola do pastirskih koliba na Ravnoj
Gori (podruje panjaka na zapadnim padinama planine Suvobora, na visini od oko 610
metara, otprilike na pola puta izmeu Valjeva i aka u zapadnoj Srbiji) imao sa sobom samo
sedam oficira i dvadeset etiri podoficira i vojnika. Jedan oficir. Hrvat, otiao je nakon par
dana i kasnije se pridruio Ljotiu.17 Izmeu trenutka kad je Mihailovieva grupa shvatila da
ne postoje nikakvi ostaci jugoslavenske vojske koji se bore u planinama unutranjosti, i prvih
dana na Ravnoj Gori, ona se suoila s dilemom: da li se sa zakanjenjem predati okupacionim
vlastima i vjerojatno biti najotrije kanjen, ili postati jezgra pokreta otpora. Mihailovi i
njegovi ljudi odabrali su drugu alternativu i tako su poeli egzistirati kao vrlo sporan pokret
otpora u Jugoslaviji.18 Ti su vojnici na Ravnoj Gori osnovali svoj tab i sredite akcija; otud i
ime Ravnogorski pokret - ime koje su etnici rabili i jo ga uvijek esto rabe. Jedan bivi
etniki komandant navodi slijedee razloge za Mihailovievu odluku da sredite
organizacije bude na Ravnoj Gori:
17 Mekovi, Od Bosne do Ravne Gore, str. 29.

18 O etnikom pokretu tokom drugog svjetskog rata i o njegovom vodi generalu Drai
Mihailoviu postoji obimna literatura. Od djela samih bivih etnika i njihovih inozemnih
simpatizera, navodim, kao vjerojatno najvanije, slijedee: dva sveska lanaka i sjeanja koja
je izdao Radoje L. Kneevi pod naslovom Knjiga o Dra\i, a napisali su ih etniki veterani ili
vatreni etniki pristae; ta dva sveska pokazuju sve nedostatke i pristranost takvih djela, ali
su ipak vaan izvor informacija, osobito za ranu fazu pokreta. Sline mane i predrasude
vidljive su takoer i u seriji lanaka Radoja Kneevia, pod zajednikim naslovom
Jugoslovenska vlada i Draa Mihailovi, koja je objavljena u est brojeva londonskog
asopisa Poruka, izmeu novembra 1952. i novembra 1954, i u dvije publikacije Radojeva
brata,
potpukovnika
Zivana
L.
Kneevia: Why the Allies Abandoned the Yugoslav Army oj General Mihailovich i General Mi
hailovich and U.S.S.R (obje 1945). Otprilike u istu kategoriju spadaju i etiri Topalovieve
knjige: Pokreti narodnog otpora u Jugoslaviji 1941 - 1945 (1958), Kako su komunisti dograbili
vlast u Jugoslaviji (1964), Borba ^a budunost Jugoslavije (1967), i Srbija pod Dravom (1968),
te
Fotieva
knjiga The War We Lost. Ostala
upotrebljiva
djela
su:
Martin, Ally Betrayed; Seitz, Mihailovi: Hoax or Hero?; Lazitch, La tragedie du General
Mihailovitch; Sergije M. ivanovi: eneral Mihailovi i njegovo delo; Vueti, Graanski rat
u Crnoj Gori 1941 - 1945; i Vukevi, Na stranom sudu. Kompletan broj asopisa Glasnik
SIKD Njego (koji u Chicagu objavljuju etniki emigranti) za juni 1966. posveen je
Mihailoviu.
Za miljenje o etnicima onih Srba u emigraciji koji su tokom rata bili na strani Ljotia i
generala Nedia, vidi Karapandi, Graanski rat u Srbiji 1941 -1945, i
Krakov, General Milan Nedi. Za miljenje hrvatskih ekstremista o Mihailoviu vidi
Omranin, Istina o Dra^i Mihailoviu.
Za slubeno tumaenje jugoslavenskih komunista o etnikom pokretu i njegovoj
djelatnosti u drugom svjetskom ratu vidi (pod Jugoslavija) Savez udruenja
novinara, The Trial of Dragoljub - Dra\a Mihailovi; Dokumenti o izdajstvu Dra%e
Mihailovia, sv. I i Suenje lanovima politikog i vojnog rukovodstva organizacije Dra^e
Mihailovia. Vidi takoer Mi. Mi. (Milo Mini) etnici u Drugom svetskom
ratu, Enciklopedija Jugoslavije 11.
U zasebnu kategoriju spada
publikacija: Allied Force, Mediterranean
Headquarters, The etniks: A Survey of etnik Activity in Yugoslavia, April 1941July 1944. Ova knjiga bazira se na izvjetajima britanskih oficira za vezu kod Mihailovievih i
Titovih snaga, raznim izvjetajima koje su Britancima dali etniki i partizanski oficiri, na
anketiranju raznih ljudi koji su neto znali o ratnoj situaciji u Jugoslaviji, na pisanju
jugoslavenske kvislinke tampe i na kopijama Mihailovievih izvjetaja emigrantskoj vladi
koji su bili slani britanskim kanalima.

Za poetke oruanog otpora u Srbiji 1941. i pokuaje partizansko-etnike suradnje te

njihov kasniji sukob u interpretaciji jednog od jugoslavenskih historiara, vidi dva
Marjanovieva djela: Prilozi istoriji sukoba izmeu narodnooslobodilakog pokreta i etnika
Drae Mihailovia u Srbiji 1941. i Ustanak i narodnooslobodilaki pokret u Srbiji 1941.
Ostali objavljeni materijali, mikrofilmovi njemakih i talijanskih ratnih dokumenata i
zbirke dokumenata u raznim arhivima, bit e navedeni u daljnjim biljekama.
Homogenost stanovnitva i njegov jasan nacionalni i demokratski stav; ispresecanost i
zaklonjenost terena u odnosu na komunikacije i velika naselja kroz koja su se kretale
okupatorske jae snage; relativna blizina vanijim centrima, naroito prestonici, i manje-vie
sredinji poloaj u odnosu na dravnu celinu; odlino poznavanje terena, na kome je Draa
Mihailovi jo kao mlad potporunik 1914. godine uestvovao sa svojim vodom u
pobedonosnoj . Suvoborskoj ofanzivi.19
19 Vukovi, Ustanak u Zapadnoj Srbiji, str. 129.
Veina Mihailovievih sljedbenika i veina njegovih domaih i stranih pristalica, kao i
mnogi nedovoljno obavijeteni ljudi, tvrde da je to bila prva gerilska snaga protiv Osovine u
Evropi, koja je prethodila pojavi jugoslavenski orijentiranih partizana predvoenih
komunistima.20 Ta tvrdnja je istinita samo ukoliko se prihvati da jednostavno otii u brda
znai poetak gerilskog pokreta. No, ako pod gerilskim pokretom podrazumijevamo politiku
i vojnu organizaciju relativno velikog broja ljudi i oruane operacije koje se manje ili vie
trajno i s odlunou izvode, tada to sigurno nije tono. Jer Mihailovi je sa svojih pedeset
do ezdeset ljudi (ukljuujui tu i one koje je poslao na podruje Rudnika) jedva bio spreman
otpoeti s gerilskim operacijama ili potaknuti sveopi ustanak u Srbiji, pet ili est tjedana
nakon dolaska na Ravnu Goru; o drugim dijelovima zemlje da se i ne govori. Piui o
Mihailovievoj odluci da ode u brda, Vukovi tvrdi:
Sledeeg dana (15. aprila) Vrhovna komanda izdaje naredbu o obustavi
neprijateljstava. Mihailovi odbija da nareenje izvri. Naprotiv, on se odluuje da krene ka
Srbiji, u nadi da e naii na neki nerazbijeni front ili organizovan otpor i sa ljudstvom mu se
prikljuiti.21
Isto je Mihailovi izjavio pukovniku Robertu H. McDowellu, vodi posljednje amerike
vojne misije, koja je od kraja augusta do 1. novembra 1944. boravila u njegovom tabu.22
20 Radoje Kneevi, Poeci pokreta otpora, str. 13, gdje se navodi da je sam
Mihailovi oznaio 15. april, dan kad je odluio da se ne preda Nijemcima, kao poetak svog
gerilskog otpora. Kneevi ga datira 23. aprila, kad je Mihailovieva grupa navodno unitila
jedan most - to jest, od prvog etnikog akta sabotae.

21 Vukovi, Ustanak u zapadnoj Srbiji, str. 128.

22 Razgovor s pukovnikom McDowellom, na Stanford University, 19. marta 1968.
Znatan broj drugih profesionalnih i rezervnih oficira u Srbiji takoer je odbio predaju ili
je nekako uspio izbjei njemako zarobljavanje sredinom aprila. Neki od njih pridruili su se
Kosti Peancu, a mnogo vei broj otiao je na Ravnu Goru, uvi za Drau Mihailovia i
njegovu grupu. Budui da su ti ljudi bili uglavnom mlai po inu, nitko nije dovodio u pitanje
Mihailovievo vodstvo. Mnogi, koji su kasnije postali vani etniki komandanti ili vani
lanovi Mihailovieva taba meu njima Radoslav uri, Boko Todorovi, Duko
Todorovi, Sima Uzelac, Aleksandar Mii, Neko Nedi, Milo Glii, Zvonimir Vukovi,
Dragoslav Pavlovi, Vuko Ignjatovi, Velimir Pileti, Sinia Ocokolji-Pazarac, Ljubomir
Jovanovi-Patak, Dragutin Keserovi, Nikola Kalabi, Predrag Rakovi, Ivan Fregl
i Rudolf Perhinek - doli su Mihailoviu na taj nain.23 Neki, koji su kasnije postali znaajni
komandanti, bili su ranije civili i rezervni oficiri, kao Nikola Kalabi i Vojislav Lukaevi.
Nijemci i Talijani nisu dugo drali u ratnom zarobljenitvu oficire jugoslavenske vojske
podrijetlom iz Crne Gore, ve su ih putali kuama, budui da su Talijani koji su okupirali
Crnu Goru imali za taj teritorij specijalne planove. Partizanima se u Crnoj Gori priduio vei
dio oficira no to je to bio sluaj u Srbiji, ali jo ih se mnogo vie pridruilo etnicima i s
vremenom su mnogi od njih postali vodei etniki komandanti, kao Bajo Stanii, orije
Lai i Pavle urii. Dva Crnogorca koja su se iz izbjeglitva vratila s prvom britanskojugoslavenskom vojnom misijom, major Zaharije Ostoji i major Mirko Lalatovi, zauzeli su
vodee tabne poloaje pod Mihailoviem.
23 Mekovi, Na Ravnoj Gori, str. 55. Fregl i Perhinek su bili Slovenci.
Od sredine maja do augusta 1941. glavna se aktivnost Mihailovievih etnika sastojala
u procjenjivanju potencijalnog novog ljudstva za njihovu organizaciju, popisivanju onih koji
su bili voljni odmah prii, i pripremi mobilizacionih spiskova onih koje bi se moglo pozvati u
danom asu, zatim u skupljanju i ureenju skrovita za oruje i municiju, opreme za vezu i
druge opreme, te planiranju strategije otpora. Iako je prvobitna grupa koja je s Mihailoviem
dola iz Bosne (i oni oficiri to su im prili u Srbiji) oekivala da e se angairati u oruanom
otporu protiv okupatorske vojske, to nije znailo da su odmah planirali borbu: odgaanje je,
s njihovog stanovita, bilo ne samo jedino logino i mudro, ve pod postojeim uvjetima i
neizbjeno. Napokon, njih je u poetku bilo samo nekoliko desetina i tek su poeli izgraivati
svoju organizaciju; nisu znali kakvo je ope raspoloenje naroda, a nisu imali ni dovoljno
oruja, municije i druge potrebne opreme. U stvari je temeljna komponenta njihove
strategije od poetka bila da se organiziraju i sakupe snagu, ali da odgode stvarnu oruanu
borbu protiv okupatora, sve dok se pod naletom zapadnih Saveznika, ije su iskrcavanje u
Jugoslaviji oekivali, okupatorske armije ne ponu povlaiti.

Ubrzo nakon dolaska na Ravnu Goru, Mihailovi i njegovi ljudi organizirali su

komandno mjesto i prozvali se etniki odredi jugoslovenske vojske.24 Ime etnik bilo je
naravno preuzeto, ali ta gerilska organizacija nije se ni u kom smislu zasnivala na
predratnom etnikom udruenju ili udruenju starih etnika, niti je izrasla iz one etnike
komande jugoslavenske vojske koja je stvorena u aprilu 1940. Ipak, Mihailovi je svoju
organizaciju u odreenoj mjeri sagradio na dugoj i cijenjenoj borbenoj tradiciji srpskih
gerilaca.
24 To ime je zatim promijenjeno u Vojno-etniki odredi. Kad je Mihailovi
uspostavio kontakt s izbjeglikom vladom i kad je imenovan ministrom vojske, mornarice i
zrakoplovstva, u januaru 1942, ime je opet promijenjeno u Jugpslovenska vojska u
otadbini i to su slubeno ime etnici nosili do kraja rata. Vidi Mi. Mi. str. 581-582.
Posljednja promjena imena oznaila je formalnu promjenu Mihailovieve organizacije od
gerilskih formacija u nacionalnu vojsku, nasljednika bive jugoslavenske kraljevske vojske.
Pored vojnog taba na Ravnoj Gori, Mihailovi je ve u augustu 1941.
organizirao Centralni nacionalni.komitet, sastavljen od ljudi koji su imali nekoga ugleda u
srpskom politikom i kulturnom ivotu. (Neke od tih osoba bile su lanovi beogradskog
komiteta koji je podravao Mihailovia). Tri najvanija lana Centralnog nacionalnog
komiteta bili su Dragia Vasi, bivi potpredsjednik Srpskog kulturnog kluba i lan male
Republikanske stranke, dr Stevan Moljevi, Srbin iz Bosne i advokat, i dr Mladen ujovi,
Vasiev advokatski partner i lan Republikanske stranke. Ti su ljudi dugo vremena sainjavali
Izvrni odbor, a Vasia je Mihailovi posebno imenovao kao starjeinu grupe trojice (u kojem
su jo bili potpukovnik Dragoslav Pavlovi i major Jezdimir Dangi) koji e ga naslijediti na
elu pokreta ukoliko bi se Mihailoviu neto dogodilo.25
25 Lazitch, Iz istorije Ravne Gore, str. 171. Prema Lazitchu, Vasi je napisao historiju
ravnogorskog pokreta, ali rukopis nikad nije pronaen.
Centralni nacionalni komitet, osobito njegov Izvrni odbor, djelovali su kao
Mihailovievi savjetnici u unutranjim i vanjsko-politikim pitanjima, a takoer su odravali
vezu s pristaama medu stanovnitvom Srbije i ostalih podruja u kojima su etnici bili jaki.
Mihailoviu je komitet trebao ne samo zbog oite podrke koju mu je pruao, ve i zbog
politikog i upravnog iskustva njegovih lanova. A to je bila vrsta iskustva koja je njemu i
njegovim oficirima toliko nedostajala.26
25 Lazitch, Iz istorije Ravne Gore, str. 171. Prema Lazitchu, Vasi je napisao historiju
ravnogorskog pokreta, ali rukopis nikad nije pronaen.
26 Za vie podataka o Centralnom nacionalnom komitetu, vidi The Trial of Draja
Mihailovi, str. 316-319.

ETNICI KOSTE PEANCA POD OKUPACIJOM

U tekim danima nakon sloma zemlje, mnogi su Srbi gledali u predratnom etnikom
udruenju i u Kosti Peancu, ovjeku koji mu je bio predsjednik od 1932, snagu koja e prei
u akciju protiv okupatora. Nikad nisu posumnjali u njegov patriotizam, iako su priznavali da
je sporna i reakcionarna linost. Neto prije invazije, jugoslavensko ministarstvo vojske i
mornarice zatrailo je od Peanca da organizira gerilske operacije u junim dijelovima Srbije,
Makedonije i Kosova, vjerojatno sa ciljem da se probugarsko i proalbansko stanovnitvo tih
krajeva dri pod kontrolom.27 Bio je opskrbljen izvjesnom koliinom oruja i novca i uspjelo
mu je organizirati i naoruati nekoliko stotina ljudi koncentriranih u dolini rijeke Toplice u
junoj Srbiji. Ta je vojska bila jo uvijek netaknuta poslije njemake okupacije Srbije, a njene
su redove pojaavale izbjeglice iz Makedonije i Kosova. Izgleda da je bilo nekih sukoba
izmeu tih odreda i albanskih grupa poetkom ljeta 1941, u vrijeme dok je Mihailovi, jo
uvijek nepoznat veini srpskog stanovnitva, organizirao svoje snage na Ravnoj Gori. U tim
prvim danima okupacije i jo prilino dugo poslije, pojam etnik bio je identian samo s
odredima Koste Peanca koji su bili mnogo poznatiji od Drainovaca, Drainih ljudi.28
27 Mekovi, Na Ravnoj Gori, str. 65. Mekovi kae da je Peanac bio ovlaten za
prelaz preko granica zemlje ako se ukae potreba. Najtemeljitija studija Peaneve
organizacije i njene djelatnosti od aprila do oktobra 1941. je Petrovi, etnika
organizacija Koste Peanca u okupiranoj Srbiji do poetka oktobra 1941. godine.
28 Petrovi na str. 178 pie: Tek sa stvaranjem organizacije irom Srbije,
pridobijanjem veeg broja ljudi, povezivanjem sa jugoslovenskom vladom van zemlje, tek
kad se Kosta Peanac kompromitovao krajem avgusta, zbog otvorenog deklarisanja za
kvislinga Nedia, pokret Drae Mihailovia je poeo uspeno konkurisati etnikoj
organizaciji Koste Peanca.
Peanac je bio apsolutni gospodar svojih odreda. Svoje komandante ili vojvode izabrao
je sam. Bili su to uglavnom bivi oficiri (i jedan general), seljaci, pravoslavni sveenici, uitelji
i trgovci - ljudi bez politikog dara ili iskustva. Organizaciona struktura bila je
najjednostavnija.29 No, iako su Peanevi odredi uivali izvjestan glas i tokom prva tri
mjeseca privukli vie ljudi nego inae, izgleda da se nisu borili osim s albanskim grupicama. S
pojavom partizana koje su vodili komunisti, Peanac je oito odluio da napusti svaku
pomisao o tome da postane snaga otpora, i do kraja augusta postigao je sporazum i sa
srpskom kvislinkom vladom i s njemakim okupacionim vlastima da svoje odrede okrene i
protiv
partizana.30 Drugim
rijeima,
u
roku
od
pet
mjeseci
etnika
organizacija Koste Peanca postala je izravno orue okupacionog reima.
29 Za organizaciju i za neke aktivnosti Peanevih etnika, od poetka jula do kraja
septembra 1941. vidi seriju dokumenata koju su zarobili Nijemci, mikrofilm br. T-314, rola
1457, snimci 577-598. Za zanimljiv opis organizacije i stanja u Peanevim odredima vidi

takoer Drainac, Crni dani. Rade Drainac bio je srpski pjesnik koji je neko vrijeme 1941/42.
bio s Peanevim etnicima. Umro je tokom rata i ta knjiga je objavljena posthumno.
30 Marjanovi, Ustanak 1941, str. 73-80, 126-127, 174- 176 i passim; Petrovi,
etnika organizacija Koste Peanca, str. 186-190.
Takva je uloga naravno zahtijevala jau organizaciju i opremu, oruje, platne fondove i
tako dalje. Trebalo je uvjebanih oficira, a za vezu i koordinaciju dodijeljen je Peanevom
tabu i jedan njemaki oficir. Sedmog oktobra 1941. Peanac je u poduem ed-memoaru
upuenom generalu Nediu postavio svoje zahtjeve,31 a izgleda da je s vremenom i dobio
vei dio onog to je traio. Prema njemakim podacima, na dan 17. januara 1942.
andarmerijska komanda kvislinke srpske vlade izdravala je (hranila, oblaila, naoruavala i
plaala) 72 etnika oficira i 7.963 vojnika.32To je bilo neto manje od krajnje doputene
jaine od 8.745 ljudi, a u taj broj ukljuene su vjerojatno i dvije ili tri tisue Mihailovievih
etnika koji su se legalizirali od novembra 1941.
31 Mikrofilm br. T-501, rola 246, snimci 501-509. Ovo pismo sadri primjedbu: Ne
razumem sledbenike pukovnika Mihailovia i njihovu organizaciju, jer su se udruili s
komunistima, to e ih stajati ivota. Mihailovi misli da moe nadmudriti komuniste, ali se
teko vara.
32 Ibid, rola 247, snimak 757.
18. augusta 1941, upravo u vrijeme kad e Peanac sklopiti svoj sporazum s
Nijemcima, jedan Mihailoviev emisar donio je Peancu pismo u kojem Mihailovi predlae
sporazum, po kojem bi Peanac upravljao etnikom organizacijom juno od Zapadne
Morave, dok bi Mihailovi upravljao na svim ostalim podrujima. Peanca to nije zanimalo,
ve je Mihailoviu natuknuo da bi mu mogao ponuditi poloaj naelnika svog taba, te da bi
Mihailovieve odrede trebalo raspustiti, a ljude pridruiti njegovim odredima.33 Peanac je
27. augusta u obliku Proglasa dragom narodu bacio otvoreni izazov. U proglasu je sebe
opisao kao branitelja i zatitnika srpskog naroda i pozvao izvesne, bez moga odobrenja
obrazovane ete (oita aluzija na Mihailovieve odrede) da se ujedine pod njegovom
komandom. Svi oni koji su u umama smjesta treba da se, pod prijetnjom smrtne kazne,
vrate svojim kuama. Upozorio je takoer da e svi oni koji poduzimaju akte sabotae protiv
javnih zgrada i komunikacija i svega to pripada okupacionim vlastima biti osueni na
smrt.34 Jedan autor sugerira da su predstavnici Peanca i Mihailovia u septembru postigli
sporazum o podjeli teritorija koje e kontrolirati, te o prirodi svojih aktivnosti protiv
partizana,35 ali o tome nisam naao nikakvu potvrdu, ni u ratnim dokumentima niti u novijim
jugoslavenskim spisima o etnicima Koste Peanca.
33 Mekovi, Na Ravnoj Gori, str. 65-66.

34 Ibid, str. 66-68; Petrovi, etnika organizacija Koste Peanca, str. 188-189.
35 Marjanovi, Ustanak 1941. str. 191-192.
Peanac je svojevoljno bio orue Nijemaca i dodvoravao im se, predlaui, na primjer,
jednom prilikom da treba pootriti mjere protiv partizana, i izraavajui miljenja koja su ak
i Nijernci smatrali pretjeranim.36 Ali za Osovinu, njegova je karijera etnikog voe ubrzo
dola kraju. Nijemci su uskoro otkrili da je njegova vojska od preko osam tisua ljudi
neefikasna i nepouzdana i da im malo pomae u vojnom smislu; do marta 1943. potpuno su
ie rasgustili^ba kao i Mihailovieve legalizirane etnike. O Peanevoj aktivnosti u
slijedeim mjesecima ne zna se nita, za neko vrijeme internirale su ga srpske kvislinke
vlasti, da bi ga u junu 1944. smaknuli etniri Drae Mihailovia 37
36 Mikrofilm br. T-501, rola 247, snimci 1019- 1022. Na istom sastanku Peanac je
rekao Nijemcima da su njegovi komandanti doli u dodir s Talijanima na albanskoj granici i
od njih primili neto oruja - to je potvrdio talijanski oficir za vezu kod njemakih
okupacionih snaga u Srbiji, poetkom decembra 1941. Predmet razgovora izmeu
Peanevih predstavnika i Talijana bila je eventualna pomo Peanca protiv komunista u
talijanskim dijelovima Sandaka. Vidi mikrofilm br. T-281, rola 21, snimak 287.
37 Mekovi, Na Ravnoj Gori, str. 66-68; RG 226, OSS-dokument, br. L 40002.
Vie da se pokae sva sloenost uvjeta u Srbiji u ljetu 1941. i kao ilustraciju suparnitva
oko vodstva medu nacionalistikim snagama otpora, a ne zbog njegove stvarne vanosti,
treba ovdje spomenuti sluaj jugoslavenskog brigadnog generala Ljube Novakovia
(Crnogorca po roenju) koji je pobjegao iz vojne bolnice u Valjevu drugom polovinom maja
1941, i u junu iskrsnuo u Mihailovievom tabu na Ravnoj Gori. Mihailovi i njegovi ljudi
hladno su primili Novakovia; bio im je sumnjiv zbog svog vieg vojnog ina i bojali su se
njegove eventualne ambicije da smijeni Mihailovia kao gerilskog vou. Novakovi je uskoro
otiao da bi se pridruio Peancu, koji mu je povjerio komandu nad svojim odredima u
umadiji, podruju koje nije bilo daleko od Mihailovievog taba.38 Videi da je Peanac
poeo kolaborirati s Nijemcima i da Mihailovi eka svoj as, Novakovi je 18. septembra
izdao naredbu kojom utvruje svoje ciljeve i poziva svoje komandante i njihove odrede da se
skupe za akciju na dan 22. septembra.39 Praktino nije doao nitko i Peanac je Novakovia
razrijeio dunosti.40 On je tada napustio Srbiju i otiao u istonu Bosnu, gdje je navodno
radio protiv partizana. Krajem januara 1942. uhvatili su ga partizani i odveli u Fou, gdje je
bio njihov tab.41 Partizani su ga neko vrijeme drali pod nadzorom, vjerojatno zbog
eventualne protutee Mihailovievom utjecaju na etnike u istonoj Bosni. Tada je u martu
u partizanski Vrhovni tab dola britanska vojna misija (o kojoj e se vie rei u Glavi 8) koja
je bila na putu k Mihailoviu. Novakovi je poao s njom sredinom aprila, kad je misija tajno
napustila Fou, a da partizane nije obavijestila o svojoj namjeri.42 Konano se pojavio u Crnoj

Gori i izgleda da je tamo krajem 1943. poeo ponovno skupljati razasute ostatke etnika, ali
uhvatili su ga partizani, sudili mu kao neprijatelju naroda i strijeljali ga.43
38 Mekovi, Na Ravnoj Gori, str. 68-70; Marjanovi, Ustanak 1941. str. 77.
39 Mikrofilm br. T-314, rola 1457, snimci 605-613. Za izvjetaj obavjetajnog oficira
opunomoenog komandujueg generala u Srbiji od 22. septembra, koji se bavi grupama
otpora u Srbiji, ukljuujui i Novakovia, vidi ibid, snimci 662-665.
40 O Novakovievom neuspjehu vidi izvjetaj sreza Oraac od 23. IX 1941, poslan
Ministarstvu unutranjih poslova, ibid, snimci 575-576.
41 Zbornik DNOR, tom II, sv. 2, str. 275.
42 Ibid, takoer tom II, sv. 3, str. 390-391.
43 Ibid, torn II, sv. 2, str. 275.
DRAA MIHAILOVI
Pukovnik (kasnije general) Dragoljub-Draa Mihailovi bio je ovjek u kojeg je velik broj
Srba u Jugoslaviji i u izbjeglitvu polagao svoju nadu i vjeru kroz vei dio ratnih godina. U tim
godinama Mihailovi nije ni po emu bio briljantan, pa ak ni dovoljno dobar vojni
rukovodilac, ali u njegovom porijeklu i dotadanjem ivotu ima dosta toga to moe pomoi
da se objasni zato je postao komandant oruanih snaga izbjeglike vlade.
Kao tisue drugih Srba koji su bili oficiri ili dravni slubenici u meuratnoj Jugoslaviji, i
Mihailovi je pripadao drugoj generaciji urbaniziranih seljaka. Rodio se 27. aprila 1893. u
gradiu Ivanjici, pedesetak kilometara juno od aka u jugozapadnoj Srbiji. Otac mu je tamo
bio sreski inovnik.44 Dva su njegova strica bili oficiri. Odrastao je u vrijeme u kom je Srbija,
iako jo uvijek sputana patrijarhalnom tradicijom zajednikom svim balkanskim zemljama,
prolazila kroz proces izvanrednog politikog, ekonomskog i vojnog razvoja, i kada je srpska
omladina bila proeta ogromnim nacionalnim ponosom i vjerom u misiju svoga naroda.
44 Veina podataka o Mihailovievom ivotu do 1941. uzeta je iz njegovog osobnog
dosjea koji su Nijemci nali u arhivima jugoslavenskog ministarstva vojske i mornarice. Vidi
mikrofilm br. T-314, rola 1457, snimci 1203-1207. Vidi takoer lanke Purkovia i
Milosavljevia o Mihailoviu u Knjizi o Draj, sv. I, i Stojanovi, Kako je kanjavan Draa
Mihailovi.
Nakon propisanih est razreda gimnazije, Mihailovi je u septembru 1910. uao u
Srpsku vojnu akademiju. Sudjelovao je u balkanskim ratovima 19121913. kao pitomac, a u
julu 1913. proizveden je u potporunika kao prvi u svojoj klasi. Sluio je u prvom svjetskom

ratu i sa srpskom vojskom preao preko Albanije 1915, a na Solunskom je frontu kasnije bio
vie puta odlikovan.
Zbog nekih incidenata poetkom rata nije dobio jedno od redovitih promaknua, ali je
u periodu izmeu dva rata normalno napredovao. Od 1921. do 1923. bio je u Vioj koli
Vojne akademije, te je nakon dopunskog obrazovanja preveden 1926. u generaltabnu
struku. Izmeu 1927. i februara 1935. bio je prvo zamjenik naelnika, a zatim naelnik taba
komandanta kraljeve garde. U junu 1935, nakon kratkog predaha u organizacionom odjelu
Glavnog eneraltaba, imenovan je za vojnog ataea u Sofiji (unaprijeen u in pukovnika u
septembru 1935), ali to je mjesto napustio idueg aprila jer je dolazio u dodir s nekim
bugarskim oficirima koji su bili u nemilosti, pa je bugarska vlada zatraila njegov premjetaj.
Ponovno je u istom svojstvu otiao u Prag, gdje je ostao do maja 1937. U toku te dvije
godine slubovanja u inozemstvu, ini se da je uspostavio dobar kontakt ne samo s oficirima
tih zemalja, ve i sa sovjetskim vojnim ataeima koje je tamo upoznao. Takoer je stekao i
nova iskustva u obavjetajnom radu.
Od maja 1937. pa do aprila 1941, Mihailovi je zauzimao nekoliko razliitih poloaja u
jugoslavenskoj vojnoj hijerarhiji, od naelnika taba Dravske divizijske oblasti do
komandanta 39. pjeadijskog puka u Celju. Zatim je u Ministarstvu vojske i mornarice bio na
mjestu naelnika sekcije za fortifikacije, nakon ega je vrio nastavniku dunost na Vojnoj
akademiji. Konano, bio je naelnik opeg odjeljenja pri Inspektoratu vojske. Njegov je
profesionalni interes itavo to vrijeme bila pjeadijska taktika, ali se krajem tridesetih godina
poeo zanimati za gerilsko ratovanje. Poetkom 1939, dok je bio na slubi u Celju, izradio je i
predao svojim pretpostavljenima plan za reorganizaciju jugoslavenskih oruanih snaga na
principu nacionalnog porijekla - to jest srpskog, hrvatskog i slovenskog, oito po teoriji da e
nacionalno iste jedinice vie od mijeanih poboljati koheziju vojske i njenu obrambenu
mo. Njegovi pretpostavljeni su mu na tom planu otro zamjerili, i on je 1. novembra 1939^
bio kanjen sa trideset dana strogog zatvora, to je bilo oglaeno u itavoj vojsci. U
novembru 1940. opet je bio kanjen sa trideset dana zatvora jer je bez doputenja
prisustvovao u uniformi nekom kvazi-politikom kvazi-drutvenom skupu to ga je za
pripadnike Udruenja rezervnih podoficira priredio britanski vojni atae u Beogradu. Nakon
tog drugog incidenta jedva je izbjegao da ne bude udaljen iz elitne generaltabne struke ili
da ne bude penzioniran. Ali usprkos tim incidentima, njegov osobni vojni dosje opisuje ga
kao ustrajnog radnika i odlinog oficira.45
45 Vidi mikrofilm br. T-314, rola 1457, snimak 1206.
Nekoliko mjeseci prije invazije, Mihailovi je postao zamjenik naelnika taba este
armijske oblasti u Mostaru; tu dunost je jedan od njegovih kasnijih komandanata, major
Vukovi, opisao kao potpuno beznaajan poloaj 46 Njegov ratni raspored pomonika
naelnika taba Druge armije, s kojom se je u vrijeme sloma nalazio u sjevernoj Bosni, bio je
jednako tako beznaajan. Bio je u Drijateljskim odnosima sBorom. Mirkovi.ein i sudjelovao

je u pripremama za adar od 27. marta 1941,47 ali budui da u to vrijeme nije bio u Beogradu,
to sudjelovanje vjerojatno treba tumaiti tako da su ga rukovodioci udara, kao i mnoge
druge oficire, unaprijed obavijestili o puu.
46 Ustanak u zapadnoj Srbiji, str. 128.
47 The Trial of Dra" Mihailovi, str. 333.
Dakle, do aprila 1941. Mihailovi se ni po emu nije izdvajao od mnogih irugih
jugoslavenskih generaltabnih oficira - poneto natprosjean, odgojen u :radicionalnom
vojnom nainu razmiljanja, iako je pokazivao izvjesnu tezavisnost miljenja. Vjerojatno je
samo izdaleka poznavao meunarodna ibivanja (od stranih jezika govorio je francuski i
bugarski) i, naravno, nije imao skustva u politikom organiziranju i rukovoenju. Posve je
sigurno imao vrlo nalo vojne i politike pronicljivosti i fleksibilnosti za ovjeka koji je
sluajem sostao voa jednog pokreta u zemlji, koja je ve bila duboko podvojena starim
lacionalnim i vjerskim svaama, a sad ju je jo rastrzala okupacija, te socijalna i jolitika
revolucija. Ono to je imao bila je duboka odanost dinastiji i politikom )oretku srpske
dominacije u Jugoslaviji; i tokom ratnih godina, iako je za sebe ivijek govorio da je naprosto
oficir, pokazivao je tu odanost dinastiji s vrdoglavom odlunou i usmjerenou prema cilju.
POETAK ORUANOG OTPORA
U prvom nastavku serije svojih lanaka u Poruci (Jugoslovenska vlada i Draa
Mihailovi), Radoje Kneevi kae da su Mihailovievi etnici imali svoj prvi oruani sukob s
Nijemcima ve 28. maja 1941. u selu Ljuljaci, koje lei na cesti izmeu Kragujevca i Gornjeg
Milanovca, te da su po tome prvi gerilci u Evropi u drugom svjetskom ratu.48 Nijedan se
takav sukob ne spominje u njemakim izvjetajima iz Srbije; ako se zaista dogodio, mora da
se radilo samo o maloj naoruanoj grupi koja je spadala pod lokalne vlasti. To sigurno nije
bio planirani gerilski napad na Nijemce, napad kojem bi uslijedili i drugi smiljeni napadi, i ne
moe ga se smatrati poetkom oruanog otpora u Jugoslaviji. etniki izvori, nadalje, navode
sasvim jasno da Mihailovi nije elio preuranjenu oruanu konfrontaciju s Nijemcima, budui
da se s vojne toke gledita takva konfrontacija smatrala jalovom. Postoji jedan
dokumentirani sluaj izoliranog, oito neplaniranog sukoba izmeu Nijemaca i grupe
jugoslavenskih vojnika, koji su se skrivali u jednom selu u sjeveroistonoj Srbiji, prvih dana
okupacije. Jedan njemaki oficir bio je ubijen, a Nijemci su za odmazdu strijeljali stotinu
Srba. To je uinjeno na osnovi nareenja komandanta njemake Druge armije,
generalpukovnika Maximilliana von Weichsa, od 28. aprila.49 Tom prilikom je po prvi puta
primijenjena ova formula, koja e se opetovano primjenjivati kasnije i uvijek nanovo, na
osnovi drugih nareenja. Ali sam taj sukob nije znaio poetak gerilskog rata.
48 Poruka br. 8. str. 5.

49 Za opis ovog dogaaja i za tekst naredbe o odmazdi za takve napade u budue,

zajedno s oglasom o strijeljanju sto ljudi, vidi Trials of War Criminals Before the Nuernberg
Military Tribunals under Control Council Law No. 10, XI, 799-01.
Neki su se sukobi dogodili takoer .i u istonoj Hercegovini. Poeli su sporadino,
izmeu 3. i 23. juna, i narasli su do masovnih razmjera prije nego to su ugueni, oko 7. jula.
Ono to se dogodilo, bilo je ukratko slijedee: 20. maja, dva dana nakon potpisivanja Rimskih
ugovora izmeu Italije i NDH, Talijani su upravu istone Hercegovine predali vlastima NDH,
iako nisu odmah povukli svoje garnizone. Nova vlast je odmah poela postavljati
predsjednike opina i inovnike, te formirati lokalne ustake jedinice, dovlaei nekoliko
stotina andara, domobrana i ustaa da bi se odrao red. Budui da je hrvatsko (katoliko)
stanovnitvo u istonoj Hercegovini (u opinama Bilea, Gacko i Nevesinje) inilo samo vrlo
malu manjinu, oko 1,1% ukupnog stanovnitva, skoro svi imenovani lokalni inovnici i
organizirani ustae bili su Muslimani, koji su sainjavali oko 23,7 posto stanovnitva tog
podruja.50 Novi su ljudi smjesta poeli konsolidirati svoju vlast raspirivanjem mrnje prema
srpskom stanovnitvu, kojega je bilo oko tri etvrtine od ukupnog broja stanovnika. U
nekoliko gradova i sela 1. juna je dolo do strijeljanja Srba, a mnoge radnje koje su imali
srpski trgovci i obrtnici prigrabljene su pod razliitim izgovorima. Dva dana kasnije bilo je
nekih pokuaja da se Srbi osvete orujem; ta su sela ustae popalili i pri tom vrili masovna
strijeljanja, tako da je nasilje samo raslo. Dvadeset etvrtog juna, dva dana po njemakom
napadu na Sovjetski Savez, pobuna je poprimila masovne razmjere i u njoj je sudjelovalo oko
tri tisue ljudi, ukljuujui tu i neke Crnogorce. Pobunjenici su savladali nekoliko
andarmerijskih postaja, zauzeli ili blokirali nekoliko gradova. Konano se, pod pritiskom est
do osam bataljona hrvatskih kvislinkih trupa potpomognutih artiljerijom (i nakon to im je
obeano da nee biti kanjeni), veina pobunjenika predala. Oni odluniji pobjegli su u svoja
planinska skrovita, ali su do 7. jula hrvatske kvislinke snage imale opet punu kontrolu nad
svim gradovima i komunikacijama na tom podruju.51
50 Ovo su brojevi iz popisa od 31. marta 1971. i treba ih uzeti samo kao priblinu
naznaku reda veliina koji je postojao 1941. Jugoslavija, Savezni zavod za
statistiku, Nacionalni sastav stanovnitva po optinama, Statistiki bilten br. 727, str. 12-18.
Dananje opine imaju otprilike istu veliinu kao srezovi (kotarevi) 1941.
51 Za izvjetaje o ustanku u Hercegovini generala Glaisea, zasnovane na podacima koje
su mu dale domobranske vojne vlasti i koji su datirani 28. i 30. juna, 1, 2, 3, 4, 10. i 12. jula,
vidi mikrofilm br. T-501, rola 264, snimci 1185-1212. General Glaise, njemaki opunomoeni
general u Hrvatskoj, smatrao je da su se Talijani vjerojatno namjerno suzdrali od mijeanja
u ustanak. Za jugoslavensko tumaenje ustanka vidi lanke koje su napisali Baji; Kovaevi i
Skoko; i Piljevi.
Ne treba sumnjati da je ustanak u istonoj Hercegovini bio spontani, neorganizirani
prolom i da je kao takav bio osuen na brzo gaenje. Treba naglasiti da niti Mihailovievi

etnici, niti vodstvo KPJ nisu imali nita s tim preuranjenim ustankom, usprkos izvjetaju
vojnih vlasti NDH i kasnije raznih jugoslavenskih autora da su pobunjenike grupe ile s
crvenim zastavama. To se vie zbilo kao kulminacija mnogih zadjevica i slinih uvjeta
ustakog terora, mrnje pomijeane sa strahom od novog reima, duge lokalne tradicije
pobune protiv turske vladavine, krajnjeg siromatva itave regije, te u izvjesnoj mjeri i vijesti
o napadu na Sovjetski Savez.
Potpuno drugaija bila je priroda ustanka koji je poetkom jula izbio u zapadnoj Srbiji
i oznaio poetak oruane borbe u Jugoslaviji. Taj ustanak imao je izravnu vezu s
njemakim napadom na Sovjetski Savez, 22. juna. Odazivajui se pozivu Staljina i
Kominterne upuenom evropskim komunistikim partijama da vre sabotae i napadaju
Nijemce, kako bi smanjili njemaki pritisak na ruskom frontu, KPJ je 4. jula na sastanku svog
rukovodstva u Beogradu odluila: da od sabotaa i diverzija prede na opi ustanak, da ve
ranije formirane udarne grupe uputi na teren, da organizira partizanske odrede i otpone s
borbenim akcijama, te da narode Jugoslavije pozove da ustanu protiv neprijatelja. Po prvi
puta od aprila Nijemci su postali ranjivi, budui da su praktino sve svoje operativne snage iz
Jugoslavije povukli za operacije protiv Sovjetskog Saveza. I psiholoka situacija bila je
povoljna, jer je Sovjetski Savez sada bio dio antihitlerovskog saveza. Jugoslavenski su
komunisti bili uvelike spremni, s ilegalnom mreom vojnih komiteta koji su se po cijeloj
zemlji pripremali jo od aprila, s jakim i neprijepornim vodom, Josipom Brozom Titom, koji je
sada mogao preuzeti ulogu Vrhovnog komandanta.
Prva oruana akcija izvedena je 7. jula u Beloj Crkvi, u blizini Krupnja u zapadnoj Srbiji,
gdje je kvislinka andarmerija pokuala rastjerati jedan javni skup; u sukobu su stradala dva
andara. Uskoro borba je zahvatila i druge krajeve u Srbiji i u roku od nekoliko tjedana
poprimila masovne razmjere.52
52 Za poetke partizanskog ustanka u Srbiji, iz pera pojedinaca koji su rukovodili
akcijama, vidi Colakovi, Zapisi i% oslobodilakog rata. sv. I, i Dudi, Dnevnik 1941. Rodoljub
olakovi bio je lan Glavnog taba za Srbiju do kraja septembra 1941, kad je prebaen u
Bosnu; Dragojlo Dudi, seljak i dugogodinji lan KPJ, zauzimao je i vojne i politike poloaje
sve dok nije bio ubijen 29. novembra 1941.
Trinaestog jula ustanak je planuo u Crnoj Gori, 22. jula u Sloveniji, 27. jula u Hrvatskoj,
te u Bosni i Hercegovini. U Makedoniji, gdje je regionalno vodstvo Partije odbilo da prima
nareenja od Centralnog komiteta KPJ, ustanak je poeo tek 11. oktobra, nakon to je
rukovodstvo smijenjeno. Tokom augusta ustanak u Srbiji dobio je veliki zamah i postao
ozbiljan problem i njemakom okupatoru i srpskom kvislinkom reimu.
S njemake toke gledita bilo je vrlo vano ustanoviti da li ustanak u Srbiji podravaju
nacionalistiki krugovi i oruane grupe koje su organizirali nacionalisti, jer su Nijemci mislili
da bi samo s nacionalistikom podrkom ustanak mogao zadobiti masovni karakter. Izvjetaji

od 1, 8. i 12. augusta koje je predstavnik njemakog ministarstva vanjskih poslova pri

Vojnom zapovjedniku Srbije, Felix Benzler, poslao svom ministarstvu (a odatle u Hitlerov
Glavni stan),53 ukazuju na to da bi snaga komunistikog ustanka mogla takoer privui i
nacionalistike snage. Tim izvjetajima uslijedio je 14. augusta zahtjev Generaltaba Vojnom
zapovjedniku Srbije, za daljnjim obavjetenjima. U svom odgovoru, Vojni zapovjednik je
istoga dana izjavio: Komunistiki terorizam i akcije sabotae, koliko se za sada moe
ustanoviti, vode se po jednoobraznom planu, nastavljaju se i usmjereni su protiv njemakih
oruanih snaga. Meutim, za sada se ne moe dokazati da su zahvatili i srpske
nacionalistike krugove.54
53 Za sukus telegrama od 1. i 8. augusta, te za puni tekst telegrama od 12. augusta,
vidi DCFP, serija D, sv. XIII, str. 308.
54 Mikrofilm br. T-501, rola 246, snimci 83-85.
Benzler je 27. augusta poslao u Berlin jo loije vijesti: Od mog telegrama 12.
augusta, javljao je, situacija je postala jo akutnija. Komunistiki pokret se iri i djeluje s
nacionalistikim parolama koje poinju nailaziti na odaziv. Bijeda srpskih bjegunaca iz
Hrvatske i Maarske, i njihove prie, samo dodaju ulje na vatru. Dodir s komunistima i
drugim pobunjenicima u Makedoniji, Hrvatskoj, Crnoj Gori itd. postaje sve tjenji.55 Dva
dana kasnije Benzler je obavijestio Berlin da njemake vojne i policijske snage nisu dovoljne
za kontrolu situacije, a kako pojaanja nisu poslana, odlueno je da se srpska vlada
reorganizira i da joj se dozvoli poveanje vojnih efektiva tako da sami Srbi slome tu
komunistiku aktivnost kako bi sprijeili ujedinjenje komunista i nacionalistikih elemenata,
koje uzima maha.56
55 Ibid, kadar 334.
56 DGFP, serija D, sv. XIII, str. 400.
Primijetivi znaajan uspjeh ustanka, te sve iru i veu podrku naroda, etnici su do
septembra shvatili da e potpuno izgubiti vodstvo u srpskom ) narodu i prepustiti ga
komunistima, ako se i sami ne pridrue borbi protiv Nijemaca. O tom novom razvoju
dogaaja Benzler je izvijestio 12. septembra: Pod utjecajem nacionalistiki kamufliranih
komunistikih parola, pojedine etnike grupe takoer zauzimaju stav protiv njemakih
okupacionih trupa, iako do sada nije dolo do borbe s njima.57 Neki su etniki odredi
zaista, neto kasnije tog istog mjeseca, poeli borbu protiv Nijemaca, na svoju ruku ili
povezani s partizanima.
57 Ibid, str. 411.

Oito primivi dopunska obavjetenja, tab Vojnog zapovjednika Srbije sumirao je 16.
septembra u jednom izvjetaju dotadanji razvoj ustanka i meu ostalim rekao: Potaknuti
djelomino uspjenom borbom komunista, srpski nacionalisti su takoer organizirali odrede
za borbu protiv Nijemaca; (postoji) suradnja komunistikih i nacionalistikih bandi i aktivna
borba obiju grupa (djelomino zajedno) protiv njemakih snaga.58
58 Ibid, str. 479.
Osim Benzlerova izvjetaja imamo jo jedan suvremeni izvor informacija o ranoj fazi
ustanka, i to sa etnike strane. To je izvjetaj to ga je polovicom septembra za izbjegliku
vladu u Londonu pripremio dr Milo Sekuli, lijenik i istaknuti lan Srpske zemljoradnike
stranke, kad je s redovnom putnicom iz okupirane Srbije stigao u Istanbul. Budui da je prije
toga imao kontakte s generalom Nediem i pukovnikom Mihailoviem, kao i s komunistikim
rukovodiocima, moe se vjerovati da je sastavio auran izvjetaj o prilikama u Srbiji,
ukljuujui u nj i zadatak Jugoslovenske vojske (Mihailovieve snage) te opise etnikih i
komunistikih akcija. Prema Sekuliu, zajednike akcije vojske i etnika predstavljale su
zajedniku narodnu akciju, dok je etniki vojvoda Kosta Peanac, koji je kolaborirao s
neprijateljem, imao podrku samo nekolicine. Jugoslavenska vojska je - po njemu - smatrala
da se treba boriti sve do pobjede nad Nijemcima. Znala je da to ne moe mnogo utjecati na
razvoj na glavnim frontovima, ali bila je uvjerena da e Saveznici pobijediti i da je njena
dunost da se odupre kad god bude napadnuta i kad god moe, te da je to ono to ona i radi.
Izvjetaj nastavlja:
Glavni zadatak jugoslovenske vojske bie (u) vreme, kada nastupi interregnum, t.j.
vreme sloma nemake vojske. Tada ona ima tri cilja.... Prvi zadatak je da se odri red u zemlji
i ne dozvoli nikakva pljaka niti razbojnitvo.
Drugi zadatak je da se razoruaju Nemci i po mogustvu pobiju, tako da dugo ostane
seanje u Nemakoj kako su proli Nemci, koji su muki napali mnogo slabijeg neprijatelja....
Trei zadatak je da se kazne svi oni, koji su sluili neprijatelju...
Shodno ovim ciljevima u zemlji se organizuju tri vrste eta na elu sa oficirima radi
izvrenja pomenutih zadataka.59
59 Arhiv Vojnoistorijskog instituta u Beogradu, Dokumenti vlade u emigraciji, reg. br.
12/2, str. 53, kutija 20.
Sekuli kae da ovakva etnika akcija ima defanzivni karakter i samo izuzetno vri
takozvanu sabotau u zemlji. Ona je jo uvek u fazi organizovanja i jedino kada doe u dodir
sa neprijateljem stupa u borbu. O komunistikom djelovanju Sekuli zauzima potpuno
drugaiji stav:

Komunistika akcija je ofanzivna. Odredi su rastureni po celoj zemlji... Ovi odredi

meusobno su povezani centralnim vostvom i naredbama otuda... Svi komunistiki
nastrojeni i njihovi prijatelji, a ne samo organizovani komunisti, jednom rei, sve to je
borbeno i ofanzivno, i trai odmah napad na Nemce, ulazi u ovu akciju. Moe se rei da
esto imate samo komunistu na elu, a njegov odred ni pojma nema o komunizmu.
Na elu ovih odreda imate intelektualce, radnike, seljake, pa i rezervne i aktivne oficire.
Moral kod ovih odreda je izvanredan i raspoloenje je za neposrednu akciju i
sabotau... Kao to vidimo, oni ne misle na stanje u interregnumu, oni neposredno i
odmah deluju da pomognu sovjetskoj vojsci i ubrzaju svretak rata.60
60 Ibid, str. 55. Uskoro nakon primitka Sekulievog izvjetaja, predsjednik vlade
Simovi primio je novi izvjetaj, preko Lisabona, kamo ga je donio Gradimir Bajloni, student i
lan ugledne beogradske obitelji. Taj izvjetaj je potvrivao jezgru Sekulievog izvjetaja, a
prema etnikim izvorima opisivao je situaciju oko 1. oktobra kako slijedi: Srbija Komunistiki odredi po celoj zemlji otvorenu oruanu akciju i sabotau protiv Nemaca, pod
parolom borbe za osloboenje.... Aktivni su i borbeni. Uglavnom razvijaju dejstvo u zapadnoj
Srbiji kojom praktino gospodare...
Crna Gora - tu je u junu (treba julu) izbio ustanak, voen od komunista. Ustanak u
poetku uspean, zavrio se ponovnom strogom okupacijom Crne Gore sa dosta rtava.
Kljakovi, u Politici, 4. XI 1970.
Meutim, ima jo vie svjedoanstava koja pokazuju da su komunisti a ne etnici bili
oni koji su poeli s prvim gerilskim ustankom protiv Nijemaca u Jugoslaviji. Jedan od dokaza
sadran je i u zapisniku sastanka izmeu Mihailovia i predstavnika opunomoenog
komaridujueg generala za Srbiju, odranog 11. novembra u selu Divci. Na tom sastanku o
kom e se ovdje jo govoriti jedan od bliskih Mihailovievih pomonika, pukovnik
Branislav J. Panti, izjavio je: Komunisti su bili prvi koji su poeli borbu, dok se Mihailovi
drao potpuno po strani i spremao se da udari u pravcu Bosne i Sandaka. Hteo je da se
osveti ustaama koji su muki poubijali stotine hiljada Srba.61
61 Mikrofilm br. T-314, rola 1457, snimak 1322.
Jo jedan dokaz sa etnike strane nalazi se u brouri koju je pripremio Branko Lazitch
(pseudonim Branislava Stranjakovia), jedan od voa etnikog omladinskog pokreta u Srbiji,
kojeg je poetkom 1944. Mihailoviev tab odredio da istrauje i pie o razliitim otvorenim
politikim problemima u Jugoslaviji. Evo to se u toj brouri kae:
Drugo, dokazuju ga (protivsrpski karakter jugoslavenskih komunista) po tome to su
digli ustanak u Srbiji i u Crnoj Gori onda, kad je srpski narod bio podvrgnut istrebljenju
u Bosni i Hercegovini, Liki i Baniji. Umesto da se srpski narod iz ostalih krajeva uputi da

brani svoju brau od ustaa, komunisti ga okreu protiv okupatora; umesto svojom
intervencijom da Srbi smanje rtve u Hrvatskoj, komunisti ih ubacuju u nesreu i van
Hrvatske; i ne samo da se rtve ne smanjuju tamo, nego se izazivaju i drugde. Da li je to
samo sluajna podudarnost ili smiljen plan da u isto vreme kad Paveli sprovodi
pokolje Srba u Hrvatskoj, Josip Broz gura Srbe na ustanak u Srbiji i Crnoj Gori?
Tree, svoje protivsrpsko obeleje komunisti dokazuju ne samo time to su nagnali Srbe
u smrt van Hrvatske, nego i po tome to su preneli svoju akciju protiv Srba i u samoj
Hrvatskoj. Dok su bili najstrahovitiji pokolji Srba u Hrvatskoj (u leto 1941),
Komunistika partija die ustanak u Srbiji i Crnoj Gori...62
62 Lazitch: Osnovne istim o radu i ciljevima Tita i komunista, str. 56. Pitanje, u kurzivu
(u originalu) eli sugerirati komunistiko-ustaku zavjeru protiv srpskog naroda. Tu su tezu
etnici ponavljali tokom rata. Poslije rata Lazitch je promijenio miljenje: u svojoj knjizi Titov
pokret i reim u Jugoslaviji 1941-1946 (str. 17-20) on tvrdi da su etnici bili oni koji su prvi
podigli ustanak, pozivajui se, poput Kneevia, na navodni dogaaj u blizini sela Ljuljaci, 28.
maja 1941.
Major Vukovi, jedan od vanih etnikih komandanata, u svom lanku Ustanak u
Zapadnoj Srbiji takoer pripisuje komunistima poetak ustanka. Jedan je od osnovnih
zadataka etnikog pokreta, objanjava on, u pogodnom trenutku, kad izgledi na uspeh
oruane akcije budu povoljni, krenuti na ustanak, ali kasnije u istom lanku pisac kae:
Tako je pokret Drae Mihailovia, silom dogaaja, pre nego sopstvenom inicijativom,
naveden da tokom septembra 1941. stupi u akciju i da njome vodi, uz ogromne
rtve.63 Pogodan trenutak znaio je, naravno, moment iskrcavanja Saveznika na Balkanu,
a poto do njega nije dolo ljeti 1941, sila dogaaja koja je Mihailovia uvukla u akciju
mogla je biti samo uspjeni partizanski ustanak. Ne ba malo autoritativan izvor je i sam
Mihailovi koji je na svom suenju priznao da su partizani bili ti koji su podigli ustanak u
Srbiji.64
63 Vukovi, Ustanak u zapadnoj Srbiji, str. 131-134. To potvruje jo jedan etniki
komandant, Pavle Mekovi, koji je s Mihailoviem bio na Ravnoj Gori: ia je do
poslednjeg trenutka izbegavao vratolomne borbe sa Nemcima bez ikakvog cilja, i bio je
primoran da borbu prihvati. Na Ravnoj Gori, str. 64.
64 The Trial of Draka Mihailovi, str. 117-118.
Druga omiljena teza etnike emigracije jest da je ustanak u Srbiji rezultat intervencije
Moskve kod Britanaca, da se otpone s oruanom akcijom iza njemakih linija, kako bi
oslabio jaki njemaki pritisak na Crvenu armiju. Najbolju i najautoritativniju formulaciju ove
teze dao je Radoje Kneevi:

Ustanak u Zapadnoj Srbiji, koji Mihailovi u prvom trenutku nije hteo, - jer je kao
vojnik od zanata znao da se osloboena teritorija ne moe da odri, - planuo je u avgustu i
septembru 1941, ne pod pritiskom Komunistike partije, kako komunisti tvrde, a mnogi
veruju. Taj ustanak je dignut jer su od Mihailovia to zahtevali Saveznici, ne bi li se, ma i
malo, olakao nemaki pritisak na ruskom frontu. Mihailovi nije nikad hteo da narod gura u
nekorisne vojnike avanture, jer njemu nije bilo svejedno da li e Jugoslavija biti naseljena
Jugoslovenima ili Kinezima. Ali je na taj ustanak pristao, i sjajno ga vodio, kao na akciju
potrebnu tada u okviru opteg saveznikog plana, bez obzira na rtve.65
65 Kneevi O desetogodinjici smrti (Drae Mihailovia), str. 339.
Ova teza, koju prihvaa i major Vukovi, nije odriva vie od ostalih etnikih pokuaja
da uljepaju povijest etnike uloge u ratu. Ni Kneevi ni Vukovi ne idu tako daleko da bi
tono rekli kad su to Britanci traili od Mihailovia da zapone s ustankom u Srbiji, ali kako
znamo da je prva radio poruka Mihailovieve grupe primljena na Malti 14. septembra, i da
prvi britanski agent, kapetan Hudson, nije stigao u Mihailoviev tab do 25. oktobra, Britanci
nisu nikako mogli dati znak za ustanak u augustu ili poetkom septembra. Materijalna istina
moe se utvrditi iz nekoliko izvora. Brltansko-sovjetska razmjena miljenja o situaciji u
Jugoslaviji poela je ubrzo nakon to su Britanci uspostavili kontakt s Mihailoviem i od
Hudsona uli da u Srbiji postoje dvije gerilske grupacije, jedna pod Mihailoviem a druga pod
komunistima, te da su im ciljevi opreni i da u stvari vode meusobnu oruanu borbu.
Jugoslavenska izbjeglika vlada zatraila je 13. novembra od svog izaslanika u Kujbievu da
zamoli sovjetsku vladu neka poalje hitne instrukcije komunistima da surauju s
Mihailoviem i da pod njegovom komandom ujedine svoje napore protiv
agresora.66 Britanska je vojna misija podnijela memorandum sovjetskom ministarstvu rata
24. novembra u kojem zahtijeva od Sovjeta da odmah interveniraju kod ustanika u
Jugoslaviji. U memorandumu se takoer kae:
Na poseban zahtjev sovjetske vlade, britanska je vlada potakla ustanak u Jugoslaviji,
pa je stoga u interesu sovjetske vlade da pomogne ostvarenje jedinstva svih ustanika u
Jugoslaviji.... britanska vlada smatra pukovnika Mihailovia jedinim moguim vodom i zbog
toga bi sve strane trebale sluati njegova nareenja ili bar suraivati s njim.67
66 Foti, The War We Lost, str. 169.
67 Citirano u ibid, str. 170.
Kneevi i Vukovi bi htjeli da vjerujemo kako ti kontakti izmeu Britanaca i Sovjeta u
kojima je sudjelovala i jugoslavenska izbjeglika vlada stoje u neposrednom odnosu s
poetkom ustanka u Srbiji. Ali to nam onemoguuje datum tih kontakata: oni su
uspostavljeni nakon to je ustanak ve dugo trajao. Sovjeti su se jednostavno nadali da e
navesti Britance da uine sve to mogu kako bi pojaali ustanak sada kad su doli u dodir s

Mihailoviem, a Britanci i Jugoslaveni u izbjeglitvu nadali su se navesti Sovjete da svojim

pritiskom dovedu partizane pod Mihailovievu komandu. Britanci su se kao izraziti legitimisti
sloili sa eljom predsjednika vlade Simovia da snage otpora treba ujediniti pod
Mihailoviem. Mihailovi je napokon bio profesionalni oficir i Srbin i moglo se oekivati da e
voditi bitku u velikoj tradiciji srpske vojske iz balkanskih ratova i prvog svjetskog rata.
Jugoslavenski komunisti bili su vojni amateri, a britanski obavjetajni podaci iz Jugoslavije do
njemakog napada na nju nisu bili takvi da bi u tom asu davali povoda optimizmu u pogledu
rukovodeih sposobnosti, vlastite inicijative i veliine podrke koju je imala Komunistika
partija Jugoslavije.68
68 Auty, str. 97-99, 106, 110.
Opi ustanak poeo je kao rezultat inicijative i vodstva komunista, a ne ljudi ovlatenih
da zastupaju legitimizam. Kako ustanak nije poeo na znak Britanaca, posve je jasno da se
nije slagao s britanskim planovima. Tokom augusta i septembra, prije nego to se moglo doi
do pouzdanih informacija, a djelomice i na Simovievo urgiranje, te na temelju barem jedne
poruke koja je iz Jugoslavije dola preko Lisabona, BBC se nije osvrtao na
ustanak.69 Sredinom oktobra, kad je postalo jasno da se radi o dvjema razliitim grupama,
Britanci su vrsto stali na etniku stranu. Htjeli su da se obje grupe ujedine, ali pod
pretpostavkom da se partizani podrede Mihailovievoj komandi.
69 Bivi sekretar amerikog poslanstva u Beogradu, Karl Rankin, koji je napustio grad
sredinom jula, stigao je u Lisabon s porukom da bi BBC trebao prestati s emitiranjem
izvjetaja o oruanim akcijama u Srbiji. Ibid, str. 11-13.
etnici Drae Mihailovia bili su u stvari uvueni u ustanak samo zato to nisu mogli
ostati po strani i dozvoliti da vodstvo pokrenutog srpskog stanovnitva pree potpuno u
ruke komunista. Nisu htjeli da uprava u osloboenim dijelovima zemlje ostane iskljuivo pod
kontrolom komunista; bojali su se da e komunisti zavesti teror u osloboenim krajevima i
htjeli su to sprijeiti.70 Ali Mihailovi nikada nije bio potpuno odan ustanku, niti je, kao to
emo vidjeti, sudjelovao u njemu dulje vrijeme.
70 Tako je Mihailovi objasnio svoje akcije njemakim predstavnicima na sastanku u
Divcima. Mikrofilm, br. T-314, rola 1457, snimci 1317-1321.
U ranoj fazi ustanka, kada je svatko stajao pred istim neprijateljem i istim problemima,
dolo je do nekih kontakata i, prirodno, do neke vrste suradnje izmeu partizanskih i
etnikih odreda i njihovih voda. S partizanske toke gledita to je bilo u savrenom skladu s
komunistikom linijom stvaranja Narodnog fronta. Tito je sam izjavio da je tadanji Glavni
tab partizanskih odreda u Beogradu uo o Drai Mihailoviu i grupi oficira koji se skrivaju
negdje u planinama oko Ravne Gore, te da je naredio tabu valjevskog partizanskog odreda
da stupi u kontakt s Mihailoviem i pokua ga uvjeriti u potrebu zajednike borbe s

partizanima.71 Do kontakta izmeu predstavnika dviju grupa dolo je u julu, u Beogradu, a

tokom augusta bilo je jo nekih dodira izmeu predstavnika obje grupe, i izgleda da je dolo
do nekog sporazuma o meusobnom nenapadanju i o jo nekim stvarima.72 Ali kad se je
Tito, upravo po dolasku iz Beograda na slobodni teritorij, sastao s Mihailoviem 19.
septembra u Struganiku, selu blizu Valjeva u zapadnoj Srbiji, oba su voe shvatila da su
razlike izmeu njihove taktike i njihovih ciljeva prevelike da bi dolo do bilo kakvog stvarnog
kompromisa.73 Dolo je do nekog povrnog sporazuma o nekim manje vanim stvarima, ali i
on je trajao samo nekoliko tjedana. Do kraja oktobra svaka je nada u trajniju suradnju
nestala u trzavicama i izravnom krenju dogovora. Tokom ta dva tjedna takoer je postalo
jasno da partizansko rukovodstvo uope ne sumnja da treba nastaviti borbu protiv Nijemaca
i srpskog kvislinkog reima, a da etnici kolebaju i trae nain da odustanu od borbe, te da
svu svoju snagu okrenu protiv partizana. Bio je to proces polarizacije koji je u Srbiji trajao
nekoliko tjedana i imao je za posljedicu u nekoliko sluajeva mijenjanje strana. Tako je, na
primjer, etniki odred popa Vlade Zeevia i porunika Ratka Martinovia koji je i dotad
usko suraivao s partizanima, preao potpuno na partizansku stranu.74 Nakon vie od
mjesec dana neslaganja i manjih sukoba izmeu etnika i partizana, zbio se niz dogaaja
(koje emo neto kasnije razloiti) to su svoju kulminaciju dostigli 1. novembra, etnikim
napadom na partizane u Uicu i okolici, gdje su partizani imali svoj tab. etniki pokuaj da
savladaju partizane nije uspio i od tog asa neprijateljstvo izmeu partizana i etnika
postupno je bivalo sve vee, sve dok nisu stupili u odlunu meusobnu borbu skoro po
itavoj Jugoslaviji. Ta borba razvila se do najvanijeg vojnog i politikog problema rata u
Jugoslaviji i imala je krajnje sloene meunarodne implikacije.
71 Tito, Borba %a osloboenje Jugoslavije 1941-1945. str. 207-208.
72 Marjanovi Prilozi, str. 183 - 192; The Trial ofDra^a Mihailovi, str. 110-111. Vidi
takoer Dedijer, Josip Broi^ Tito, str. 301-303. Za jednu ranu (30. august) izjavu o zajednikoj
akciji partizana i etnika vidi Zbornik DNOR, tom II, sv. 1, str. 44-45.
73 Jo jedan sastanak izmeu Tita i Mihailovia (o tome kasnije) odran je 27. oktobra
u selu Brajii, blizu Ravne Gore. Za partizansko tumaenje tih sastanaka vidi dva djela Jovana
Marjanovia koja se odnose na sukob etnika i partizana u Srbiji 1941. i na
narodnooslobodilaki rat u Srbiji 1941. Za etniko tumaenje tih sastanaka vidi npr. Sergije
M. ivanovi, III, 8-50. Vidi takoer tumaenje pro-ljotievskog pisca Karapandia, str. 9496, 115-118.
74 Zeevi, bivi lan Demokratske stranke, priao je KPJ ve 1942. Kasnije je zauzimao
visoke poloaje u partizanskoj privremenoj vladi, u jugoslavenskoj federalnoj i srpskoj
republikoj vladi. Umro je u oktobru 1970.
Preostaje nam pitanje kakva je bila brojana snaga etnika u zapadnoj Srbiji u jesen
1941. Tu nije mogue dati nikakav zadovoljavajui odgovor. Suvremeni partizanski izvori

ukazuju na to da su u posljednjem tjednu oktobra etnici imali oko tri tisue ljudi.75 Problem
je u tome koga sve ubrojiti: samo ljude u ve organiziranim i operativnim odredima, ili njih i
ljude koji su bili popisani i vjerojatno spremni da se jave na poziv? Osim toga, koliko ih se od
tog broja stvarno borilo? Prema izjavi jednog zarobljenog etnikog komandanta (Zdravka
Drakovia) snaga Mihailovievih etnika procijenjena je 8. oktobra na najmanje 10.000
ljudi.76 Njemaka karta od 29. oktobra sa smjetajem raznih pobunjenikih snaga u Srbiji
naznauje za Mihailovia 10.000 ljudi s upitnikom. Izvjetaj obavjetajnog oficira
opunomoenog komandujueg generala u Srbiji za dan 1. oktobra naznauje jakost etnika
izmeu pet i deset tisua, ali zatim dodaje: Najvei dio pobunjenih etnika jo nije uao u
otvorenu borbu protiv njemakih snaga.77
75 Kako navodi Marjanovi, Ustanak 1941, str. 184.
76 Mikrofilm br. T-314, rola 1457, snimci 351-352.
77 Za kartu vidi ibid, snimak 1099, a za izvjetaj od 1. novembra vidi ibid, snimci 1133-1137.
Na istoj karti Nijemci su procijenili broj partizana na 12.700 ljudi. Naravno, partizanske su
procjene znatno vee.
ETNICI STIU LEGITIMNOST
Mihailovievi etnici, shvaeni kao snaga otpora u zaetku, nisu prvih tjedana inili
nikakav napor da stupe u kontakt s izbjeglikom vladom, oito zbog toga to su okrivljavali
Simovievu vladu i Vrhovnu komandu za ponizujuu predaju.78 Ipak su do jula ili augusta
Mihailovi ili njegovi prijatelji stupili u neki dodir s jugoslavenskim predstavnicima u
Istanbulu i to posredstvom povremenih putovanja poslovnih ljudi iz Srbije. Ti su izvori oito
prenijeli vijest da ustanak koji je izbio nije pod vodstvom bivih oficira jugoslavenske vojske,
ve da ga zapravo vodi KPJ. Ti su izvjetaji uredovno proslijeeni britanskim vlastima i
jugoslavenskoj izbjeglikoj vladi u Londonu. Izvjetaji o ustanku pojavili su se i u kvislinkoj
tampi u Beogradu, te u novinama raznih evropskih zemalja. O tome je 8. augusta izvijestio i
Radio-Moskva. Slubenu britansku reakciju na dogaaje u Jugoslaviji izrazio je Hugh Dalton,
lan vlade odgovoran za SOE poslove, u augustu 1941. kako slijedi:
Jugoslaveni (to jest jugoslavenska kraljevska vlada u egzilu), Ministarstvo rata i svi mi
sloili smo se da bi gerilske i sabotane grupe koje sada djeluju u Jugoslaviji, trebale pokazati
dovoljno aktivan otpor koji bi prouzroio trajno ometanje okupacionih snaga i sprijeio
njihovo smanjivanje. Ali te bi grupe morale ostati u ilegalnosti i izbjegavati svaki pokuaj da
poduzmu dizanje ustanka u irokim razmjerima ili da povedu ambiciozne vojne operacije. To
bi za sada moglo rezultirati samo otrim represalijama i gubitkom naih kljunih ljudi. One bi
trebale uiniti sve to je u njihovoj moi da pripreme iroku podzemnu organizaciju spremnu
da snano udari kasnije, kad mi damo znak.79

78 Marjanovi, Prilozi, str. 196-197; Marjanovi, Ustanak 1941, str. 194-195.

79 Ehrman, str. 77. Britanci su s tom politikom nastavili sve do kraja 1942, kad je
njihova strategija na Sredozemlju dola do toke na kojoj bi se oruana borba u Jugoslaviji
dobro poklapala s njihovim planovima.
Jasno protivljenje izbjeglike vlade preuranjenom ustanku koji ne bi vodili kraljevski
oficiri izrazio je u svom govoru jugoslavenskom narodu preko BBC-a 12. augusta, i
predsjednik vlade Simovi. Svoj govor je zakljuio ovako: Kraljevska vlada zna da aka
nesavesnih ljudi dananjom preranom akcijom nanosi teke patnje narodu. Nevine rtve
koje Nemci danas streljaju, bie isto tako osveene i na raun Nemaca i na raun onih koji
ine da te rtve padaju. as slobode je blizu, a prava vlada u Londonu dae signal kada e
poeti ponovna borba za slobodu.80
80 Kljakovi, u Politici, 30. X 1970.
Ovaj savjet ustanicima da trebaju ekati na znak iz Londona ponavljat e se kao refren
u porukama koje e vlada slati u Jugoslaviju, a kao to e se vidjeti, to se u potpunosti
slagalo s Mihailovievim pogledima.
Po nalogu britanskih i jugoslavenskih vojnih i obavjetajnih nadletava, jedna grupa
oficira napustila je 13. septembra Kairo i odletjela na Maltu. Prvi zadatak misije bio je da
iznae to se to dogaa u Jugoslaviji. Dobili su nareenje da uspostave kontakt s ustanicima
i izvijeste o zbivanjima. Grupu su sainjavali kapetan Duane T. (Bill) Hudson iz SOE, dva
jugoslavenska zrakoplovna majora, Mirko Lalatovi i Zaharije Ostoji (obojica Crnogorci), i
rezervni zrakoplovni narednik Veljko Dragievi koji je rukovao radio-stanicom.
Kapetan Hudson, koji je u Jugoslaviji bio poznat i pod svojim ratnim nadimkom Marko, bio
je prije rata rudarski inenjer u britanskom rudniku antimona Zajaa, u zapadnoj Srbiji, ali je
u mjesecima to su prethodili napadu na Jugoslaviju radio za beogradski centar SOE. Govorio
je teno srpsko-hrvatski. Hudson i dva jugoslavenska oficira imali su u Kairu odvojene
sastanke, svaki sa svojim pretpostavljenima, i ponijeli su u Jugoslaviju svaki svoju ifru.
Grupa je s Malte otplovila podmornicom i iskrcala se na crnogorskoj obali 22.
septembra.81 Ubrzo su susreli odred crnogorskih partizana koji su ih otpratili do partizanskog
taba za Crnu Goru, gdje su susreli i Milovana ilasa, delegata partizanskog Vrhovnog taba.
Otuda je Hudson poslao svojim pretpostavljenima neke izvjetaje koji su govorili u prilog
partizanima i njihovoj organizaciji u velikom dijelu Crne Gore koji su kontrolirali. Poslije
su Hudson i Ostoji (Lalatovi i Dragievi putovali su sporije i odvojeno) u pratnji
partizanskog komandanta majora Arse Jovanovia otili u Vrhovni tab NOPOJ u Uice u
zapadnoj Srbiji. Tamo su susreli Tita.82
81 Zbornik DNOR, tom II, sv. 2, str. 209; Deakin, The Embattled Mountain, str. 126,
129, 131, 138; (prevedeno na hrvatsko-srpski kao Bojovna planina). Sweet-Escott, str. 96.

konspirativno ime Hudsonove misije i njegove radio-veze s Britancima u Kairu bilo

je Bullseje. Istom vezom prenoene su i poruke izmeu Mihailovia i vlade u izbjeglitvu,
ali su sve poruke koje je Mihailovi slao svojoj vladi britanskim kanalima nosile konspirativni
naziv Villa Resta. The etniks, str. 83.
82 Deakin daje potpuni opis Hudsonovog putovanja s obale do Uica u The Embattled
Mountain, str. 131-134. Vidi takoer Lekovi, Boravak britanske vojne misije na
osloboenoj teritoriji Crne Gore i jugoistone Bosne, str. 301-302.
U meuvremenu je 14. septembra britanska radio-.sluba. na .Malti., uhvatila poruku
iz Mihailovievog taba koji se identificirao i proslijedila ju, kako je zatraeno, jugoslavenskoj
vladi u Londonu.83 U odgovoru, Britanci su obeali da e Mihailoviu poslati
pomo. Hudson je 9. oktobra radiom primio iz Kaira instrukcije da bez odlaganja krene
Mihailoviu u Srbiju jer mu treba sigurna ifra,84 pa su tako nakon kratkog boravka u
Uicu Hudson i Ostoji produili za Ravnu Goru. Tamo su stigli oko 25. oktobra, a kasnije im
se pridruio i Lalatovi.85 Do tog vremena Mihailovi je ve imao kontakt s Londonom i
saznao je da su Britanci odluili da ga priznaju kao jedinog legitimnog komandanta snaga
otpora u Jugoslaviji i da e mu poslati pomo. To je bila prekretnica u ivotu Mihailovieve
organizacije. Od tog asa pa nadalje, etnici su bili organ jugoslavenske vlade u izbjeglitvu.
Britanska vojna misija poslana je njihov tab i to je etnicima donijelo veliki presti; bio je
to vidljiv izraz da su i slubeno postali dio Saveznika koji se bore protiv Osovine. Ovakva vrsta
priznanja i podrke bila je Mihailoviu neobino vana, osobito sada kad je bio suoen ne
samo s njemakom okupacionom vojskom i srpskim kvislinkim snagama, ve i s borbom
kojom su rukovodili komunisti, s partizanima.
83 Za nain na koji je uspostavljen taj kontakt i o provjeravanju autentinosti radiosignala iz Jugoslavije, vidi Radoje L. Kneevi Jugoslovenska vlada i Draa
Mihailovi, Poruka, br. 8, str. 5-14, osobito str. 6-7.
84 The Embattled Mountain, str. 130-131.
Priznanje Mihailovia od strane izbjeglike vlade i Britanaca za vou oruanog otpora u
zemlji imalo je nekoliko drugih posljedica koje su etnicima ile u prilog. Prvo, Mihailovieva
brza unapreenja izmeu decembra 1941. i juna 1942. godine do najvieg generalskog ina,
i postavljanje za ministra vojske, mornarice i zrakoplovstva u izbjeglikoj vladi u januaru
1942, a u junu 1942. za naelnika taba Vrhovne komande, koja je formalno time iz Egipta
prenesena natrag u zemlju. To mu je omoguilo da u izvjesnoj mjeri kontrolira etnike i
proetnike grupe otpora koje su se drugom polovinom 1941. javile bez ikakvog
sudjelovanja etnika iz Srbije, i u pravilu u uskoj vezi s partizanima, u Crnoj Gori, Bosni i
Hercegovini, sjevernoj Dalmaciji, jugozapadnoj Hrvatskoj (u Lici, na Kordunu i Baniji), a do
neke mjere ak i u Sloveniji. Jo je vie dobio na prestiu kad su jugoslavenska i britanska
propaganda stvorile od njega heroja u protivosovinskom svijetu. Drugo, Mihailovi je imao

monopol u kontaktima sa zapadnim Saveznicima, a preko izbjeglike vlade i normalan

kontakt sa Sovjetskim Savezom, dok se zapadni Saveznici uope nisu osvrtali na partizane,
iako su oni bili jedina snaga koja je aktivno nastavljala s borbom protiv Osovine i domaih
kvislinga.86 Tree, iskljuivo su etnici primali skoro dvije godine ono malo materijalne i
financijske pomoi koju su Britanci i vlada u izbjeglitvu mogli poslati. Svi ti faktori zajedno
pojaali su unutranju politiku poziciju etnika meu Srbima i u Crnoj Gori, a istovremeno
su stvarali tekoe za politiku poziciju partizana.
85 Zbornik DNOR, tom II, sv. 2, str. 209. Major Ostoji je kasnije postao ef
operativnog, organizacionog i obavjetajnog odjela Mihailovievih snaga, a major Lalatovi
postao je lan etnike Vrhovne komande. Narednik Dragievi ostao je u Uicu jo nekoliko
dana i, kako su etnici tih dana napali Uice, odluio je da ostane s partizanima. Postao je
glavni Titov radiotelegrafist i dobio in majora. Poginuo je prilikom njemakog desanta na
Drvar, 25. maja 1944.
86 Do oktobra 1942. BBC u svojim emisijama uope nije spominjao partizane; kad ih je
poeo spominjati, Mihailovi se razjario jer je to smatrao ugroavanjem svojeg prava da
bude voda otpora. Deakin, The Embattled Mountain, str. 182.
SVE JAI KONFLIKT IZMEU ETNIKA I PARTIZANA
Kao to smo vidjeli, uspjeh partizanskog ustanka u Srbiji i podrka naroda koju je
uivao, natjerali su neke etnike voe da u septembru zajedno s partizanima ili samostalno
napadnu Nijemce, Na primjer 24. septembra major Dragutin Keserovi, bivi komandant
kod Koste Peanca koji je preao Mihailoviu, napao je Nijemce u blizini Kruevca i ubio je
dvadeset tri njemaka vojnika.87 U oktobru su partizanske i etnike jedinice pod komandom
kapetana Radoslava Raia, porunika Ratka Martinovia i popa Vlade Zeevia, s uspjehom
napadadale Nijemce u raznim dijelovima zapadne Srbije.88 Ali sam Mihailovi nije se
obavezao na ustanak i uskoro je s pozicija nesklonog i zakanjelog pridolice borbi koju su
zapoeli partizani, preao na pozicije njihovog aktivnog protivnika. Tri glavna razloga za tu
promjenu pozicije bila su: Drakonske mjere koje su Nijemci primjenjivali u elji da skre
ustanak u Srbiji; Mihailoviev novi status slubenog voe svih snaga otpora u Jugoslaviji,
voe koji uiva podrku izbjeglike vlade i Britanaca; i konano, spoznaja da
partizani predstavljaju najozbiljniji izazov etnikoj poziciji u Jugoslaviji, i tada, i u budunosti.
Od poetka oruane borbe u Srbiji, njemaki okupacioni reim postajao je svakog dana
sve otriji. Slubena saopenja i statistika o masovnim pogubljenjima, poevi od 15. jula, ne
ostavljaju mjesta sumnji u tu otrinu, a tako ni dokumentacija o paljenju kua, hapenjima,
uzimanju velikog broja talaca i tako dalje.89 U prvim mjesecima ustanka njemake
okupacione i kvislinke vlasti pripisivale su oruane akcije i sabotae iskljuivo komunistima
(i idovima) i u isto vrijeme naglaavale da se veina obinog srpskog puanstva ponaa
lojalno prema njemakim i srpskim vlastima.90 Njemaka propaganda je posve oito htjela

stvoriti jaz izmeu manje-vie pasivne veine stanovnitva i one rastue manjine koja je sve
vie i vie otvoreno nastavljala s otporom ili ga podravala.
87 Mikrofilm br. T-314, rola 1457, snimak 329.
88 Zbornik DNOR, tom II, sv. 1, str. 75-76, 89, 98.
89 Za objave strijeljanja i statistike njemakih okupacionih vlasti ili kvislinkog reima
vidi tekstove u ibid, tom I, str. 297-376.
90 Njemaka propaganda uvijek je spominjala komuniste i idove zajedno, raunajui s
eventualnim antisemitskim osjeajima stanovnitva, ili da ih na to potakne.
Usprkos potrebama na istonom frontu, Nijemci su uskoro uvidjeli da moraju pojaati
svoje snage u Srbiji ako ele suzbiti ustanak. Sredinom septembra doveli su jedan ojaani
puk (125. puk) iz Grke i 342. pjeadijsku diviziju iz Francuske, a sredinom novembra
prebacili su sa sovjetskog fronta 113. pjeadijsku diviziju. Politika krajnje brutalnog guenja
oruanog ustanka u Srbiji je 16. septembra i slubeno zapoeta s dva dokumenta:
Hitlerovom direktivom br. 31 A, kojom se nareuje feldmaralu Listu da ugui pokret otpora
na jugoistoku, i Fhrerovom naredbom o suzbijanju komunistikih pokreta oruanog
otpora u okupiranim podrujima koju je izdala OKW, a potpisao feldmaral Keitel. U
Fhrerovoj naredbi specificirano je da za svakog ubijenog njemakog vojnika treba pogubiti
stotinu, a za svakog ranjenog njemakog vojnika pedeset talaca.91 Okrutno provoenje ove
naredbe jasno se vidi na primjeru njemakog strijeljanja moda vie od pet tisua osoba u
gradovima Kraljevu i Kragujevcu sredinom oktobra 1941; bila je to odmazda zbog napada na
njemake snage u kojem po svoj prilici nije poginulo vie od dvadesetak njemakih vojnika, a
tek neto vei broj bio je ranjen.92
Mihailovi je mislio da ovakve represalije dokazuju kako e bilo kakve gerilske
operacije uskoro postati nemogue i da e ak i vrlo ograniena gerilska aktivnost ili akti
sabotae stajati neizmjerno mnogo ivota. On je od poetka bio uvjeren da je ustanak poeo
prerano, jer je nadmona snaga Nijemaca onemoguavala postizanje bilo kakvih trajnijih
vojnih rezultata u smislu dranja osloboenog teritorija, i jer bi cijena u ivotima bila
previsoka u usporedbi s bilo kojom privremeno postignutom prednou. Mihailovi i ostali iz
njegove generacije jo su se ivo sjeali stranih gubitaka meu stanovnitvom u prvom
svjetskom ratu, kad je Srbija zbog ratnih operacije i epidemija tifusa izgubila oko 20 posto
svog puanstva; tu su bile prisutne i strahote u izvjetajima o velikim gubicima meu
srpskim stanovnitvom u NDH, koje je ginulo od ustake ruke. Tako je Mihailovi izraavao
osjeaje znatnog dijela srpskog stanovnitva kad je zahtijevao uvanje srpskih ivota. Iste
poglede izraavali su i Nedieva vlada i Peanevi etnici i vlada u izbjeglitvu. Njima bi
nastavljanje ustanka protiv okupacionih snaga bilojednako veim gubicima u srpskim

ivotima, a nema dvojbe da je svijest o tome bila vrlo vaan faktor koji je utjecao na
Mihailovievo ponaanje.93
91 Za tekst direktive br. 31 A vidi Hitlers Weisungen, str. 128-129; za tekst
naredbe OKW, vidi
International Military
Tribunal, Trial
of
the
Major
War
Criminals, XXV, 530-533. Ovu naredbu trebalo je formalno primijeniti na sva podruja pod
njemakom okupacijom, ali striktno je provoena samo u Srbiji.
92 Njemaki izvori pokazuju da je u Kraljevu strijeljano 1.736 mukaraca i 19
ena (ZbornikDNOR, tom I, sv. 1, str. 554-556), a u Kragujevcu 2.300 stanovnika
grada (Trial of Major War Criminals, XXXIX, 366). Neke procjene o broju strijeljanih samo u
Kragujevcu idu ak do 7.000, ali najistaknutiji autoritet za pitanje njemakog terora u Srbiji
navodi broj od oko 3.000 ljudi. Glii, str. 66-67.
93 Mihailovi je njemakim predstavnicima na sastanku u Divcima kao svoju najvaniju
brigu naveo spaavanje srpskih ivota, i od njemakih kaznenih ekspedicija i od
kumunistikog terora. Mikrofilm br. T-314, rt""T457; smmci '1317-1318. Vidi takoer
Marjanovi, Prilozi, str. 186, 193-194.
Pogorani vojni uvjeti za pobunjenike u Srbiji, koji su nastali kao posljedica velikih
njemakih operacija protiv snaga na osloboenom teritoriju (tzv. prva neprijateljska
ofenziva)94 takoer su pojaali napetost izmeu partizana i etnika; oruani incidenti izmeu
njih poeli su bivati sve ei i bilo je mnogo sluajeva da su etnici razoruali partizane ili
partizani etnike. Da izgladi nastale potekoe i da prui traenu informaciju o partizanskim
pogledima i stavovima, Tito se 20. oktobra obratio Mihailoviu pismom koje je sadravalo
dvanaest toaka.95 Ugovoren je i sastanak, pa su se 27. oktobra dvojica voa sastala u selu
Brajii, blizu Ravne Gore.
94 Veina jugoslavenskih pisaca dijeli vojne operacije Osovine protiv partizana u
sedam ili pet posebnih velikih ofenziva, od kojih je prva njemaka i srpska kvislinka
operacija protiv partizana (i etnika) u zapadnoj Srbiji od 20. septembra do prvih dana
decembra 1941.
95 Zbornik DNOR, tom I, sv. 1, str. 203-207. Partizani su tekst svojih prijedloga objavili
u svom listu Borba, 11. novembra 1941. u Uicu.
Razlike koje su se pojavile na tom sastanku bile su ak izrazitije nego prilikom sastanka
u Struganiku. Izgleda da se u Brajiima prvo diskutiralo o etiri prijedloga, po dva sa svake
strane: s partizanske strane, da se nastavi zajednika oruana borba protiv okupacione
vojske, bez obzira na posljedice, te da pukovnik Mihailovi pree u partizanski Vrhovni tab
kao naelnik taba; sa etnike strane, da se partizanski odredi stave pod Mihailovievu
komandu i da se ogranie na onaj tip akcija koje zagovaraju i izvode etnici.96 Kako je svaka

strana pokuavala nametnuti svoje stavove o taktici ustanka i htjela stei punu kontrolu nad
vojnom snagom one druge, sporazum o tim tokama nije postignut. etnici oito nisu bili
voljni prihvatiti etiri najvanije od dvanaest toaka koje je iznio Tito. Toke 1, 2, 6 i 7 bavile
su se zajednikim vojnim operacijama protiv Nijemaca i kvislinkih snaga, i stvaranjem
zajednikog operativnog taba; zajednikim snabdijevanjem trupa kroz zajedniki operativni
tab; organizacijom privremenog sistema lokalne vlasti u formi narodnooslobodilakih
odbora koji e pomoi snabdijevanje oruanih snaga, ukljuujui tu i stvaranje centralnog
narodnooslobodilakog odbora za cijeli osloboeni teritorij, te formiranje nove narodne
strae za odranje reda umjesto stare andarmerije i policijskih organa; napokon, tu je bio i
partizanski prijedlog da se vojska popunjava na osnovi dobrovoljnosti i da se odustane od
prisilne mobilizacije ljudi. Kapetan Hudson upravo je dan-dva ranije stigao u Mihailoviev
tab, pa su Tito i njegovi drugovi htjeli da i on sudjeluje na sastanku. Ali, prema Hudsonu,
Mihailovi se tome protivio pa je ili neposredno prije ili poslije sastanka rekao Hudsonu:
Ovaj napad na partizane koji u izvesti i moji odnosi s njima iskljuivo su jugoslavenska
stvar, a ja sam legitimni predstavnik svoje vlade.97
96 Sergije M. ivanovi, III, 44. Jugoslavenski historiari ne spominju injenicu da je
Tito ponudio Mihailoviu poloaj naelnika taba, ali to je potvrdio sam Tito u razgovoru
s Raymondom Tournouxom, politikim urednikom lista Paris Match. Razgovor je
objavljen LI broju od 36. novembra 1968.
97 Kako je naveo Hudson u St. Anthony's s College, Oxford University, Proceedings of a
Conference on Britain and European Resistance 1939-45. Diskusija o Jugoslaviji, str. 12.
Sastanak u Brajiima doveo je meutim do sporazuma u nizu manje vanih toaka:
naime, da obje grupe mobiliziraju svoje ljude kako su to inile i do sada; da snage ostaju
otprilike na svojim sadanjim poloajima i da u budue izbjegavaju meusobne sukobe; da
se ratni plijen dijeli; da transport trupa i materijala po osloboenom teritoriju bude
slobodan za obje grupe; da se ustanove mjeoviti sudovi koji e suditi pljakaima i
narodnim neprijateljima; da se tisuu dvjesto puaka iz tvornice oruja u Uicu zajedno s
izvjesnim dijelom novca, otkrivenog u trezorima Narodne banke u Uicu, preda
etnicima.98 Ali oito je da etnici nisu ili na sastanak u Brajie, niti sklapali te parcijalne
sporazume, s iskrenim namjerama. Slijedeeg su dana u Beogradu dva Mihailovieva
pomonika, pukovnik Panti i kapetan Nenad Mitrovi, rekli njemakom obavjetajnom
oficiru iz Abwehra Josefu Matlu da ih je Mihailovi ovlastio da uspostave kontakt s
predsjednikom vlade Nediem i odgovarajuim njemakim komandnim tijelom, te da im
kau da je Mihailovi voljan staviti sebe i svoje ljude na raspolaganje za borbu protiv
komunizma. Odluku mora da je donio prije sastanka u Brajiima ili as nakon njega. Panti
je dalje izjavio da Draa Mihailovi lino garantira za definitivno ienje srpskog teritorija
od komunistikih bandi i istono i zapadno od Morave, u svrhu uspostavljanja mira i
poretka. U tu svrhu Mihailovi treba oko 5.000 puaka, 350 lakih i 20 tekih mitraljeza. Iz
kasnijih dogaaja proizlazi da su ova dva etnika traila i neto municije. Takoer su jasno

rekli da za vrijeme tih operacija oekuju da Nijemci nee poduzeti nikakvu kaznenu
ekspediciju."
98 Marjanovi, Prilozi, str. 208. etnicima je u stvari isporueno samo nekoliko
stotina puaka i mala svota novca.
Glavni razlog zbog kojeg se Mihailovi obratio Nijemcima bio je taj to je ve bio
odluio da napadne partizane, ali kako mu Britanci nisu slali ni oruje ni municiju (prva
britanska isporuka oruja zranim putem uslijedila je 9. novembra) smatrao se prisiljenim da
ih zatrai od Nijemaca. Nijemci su 29. oktobra obavijestili Pantia i Mitrovia da ele vidjeti
Mihailovia osobno i da mu garantiraju sigurnost.100 Taj poziv je oito potaknuo
Mihailovievu naredbu od 31. oktobra, da etnike jedinice napadnu partizane na podruju
Uica i Poege, s neposrednim ciljem da se zauzme aerodrom u Poegi preko kojeg se nadao
dobivati britansku pomo, a istovremeno Nijemce uvjeriti u vjerodostojnost svoje ponude.
Napad je poeo 1. novembra, a 3. novembra Mihailovi je obavijestio njemakog
opunomoenog komandanta u Srbiji da je voljan sastati se s njim, ali da operacije protiv
komunista u kojima su angairane njegove trupe i koje su se oito pretvorile u opi sukob,
zahtijevaju da trenutno ostane u svom tabu.101
99 Memorandum kapetana Matla svom pretpostavljenom, datiran 28. oktobra 1941.
Mikrofilm br. T-314 rola 1457, snimci 1086-1087.
100 Ibid, snimci 1110-1112.
101 Mihailovievo pismo u njemakom prijevodu vidi u ibid, snimak 1338.
Ali sastanak nisu dugo odgaali. Sastali su se 11. novembra u selu Divci blizu Valjeva.
Mihailovia su pratili pukovnik Panti, kapetan Mitrovi i major Aleksandar Mii. Glavni
njemaki predstavnik bio je potpukovnik Rudolf Kogard, obavjetajni oficir opunomoenog
komandanta u Srbiji. Kogardova dugaka uvodna rije nije sakrila injenicu da Nijemci nisu
doli ovamo da raspravljaju o Mihailovievoj ponudi za suradnju protiv partizana, ve prije
da vide ovjeka kog su smatrali opasnim, da mu objasne uzaludnost borbe protiv Nijemaca,
te da mu pokau da je jedini nain na koji moe posluiti svome narodu neposredna i
bezuvjetna predaja. Mihailovi je bio krajnje razoaran kad je vidio da njegove ponude nisu
prihvaene, da je doao samo zato da mu se dijele lekcije, a osobito ga je ojadilo to nije
uspio dobiti municiju. Stalno je ponavljao da mora dobiti bar neto municije, jo te iste noi.
Nita to su on i njegovi kolege rekli, izgleda da nije moglo uvjeriti Nijemce u ozbiljnost
njihove ponude: ni uvjeravanje da je takva suradnja i u njemakom i u srpskom interesu, ni
obeanja da nee prekriti rije, da ni pod kojim okolnostima nee pomisliti na borbu protiv
Nijemaca, ni da su voljni primiti njemake oficire za vezu koji bi provjeravali njihovu
aktivnost. Sve to nije uope uinilo nikakav dojam na Nijemce, a Kogard je jasno rekao da e,
ako se Mihailovi ne preda, Nijemci nastaviti borbu protiv etnika. Mihailovi je odluno

odbio predaju, Nijemci nisu namjeravali udovoljiti njegovim eljama i sastanak je tako
zavrio.
Mihailovieve zavrne rijei bile su: I orujem i ideoloki, ja sam angairan u borbi
protiv komunista do kraja.102
102 Vidi svretak zapisnika tog sastanka, ibid, snimak 1322. Njemaka ocjena
Mihailovia nakon sastanka nije nelaskava. Ocijenili su ga kao jakog srpskog nacionalistu,
ovjeka velike fizike snage koji potpuno vlada svojim osjeajima, ak i kad uje loe
vijesti. Ibid, snimci 1332-1335.
O sastanku u Divcima treba dodati jo dvije stvari. Prva se odnosi na Mihailovievu
potrebu za tajnou. Mihailovi je naveo da je general Nedi pogrijeio kad se otvoreno
stavio na stranu okupatora i da je Peanac, uinivi istu stvar, izgubio svoj ugled i utjecaj u
srpskom narodu, ali da on ne namjerava uiniti istu pogreku. Zbog toga je od Nijemaca
traio najstrou tajnost, ne samo o sastanku, ve i o svakoj pomoi koju bi mu Nijemci mogli
pruiti. Drugim rijeima, Mihailovi je ve poetkom novembra 1941. bio voljan kolaborirati
s neprijateljem pod uvjetom da to ostane tajna, ali oito nije dovoljno uzimao u obzir
injenicu da ako narod ne odobrava otvorenu kolaboraciju, sigurno nee odobriti ni tajnu
suradnju, ako za nju sazna. Druga stvar odnosi se na Mihailovievu utnju o identitetu
partizanskih rukovodilaca. Iz nekog razloga ili zato to je partizanima uspjelo sakriti od
njega svoj pravi identitet, ili zato to je, iako znajui tko su, odluio da ne govori - Mihailovi
Nijemcima nije pruio nikakvu korisnu informaciju o partizanskim rukovodiocima. Posve
obratno, rekao im je da su svi stranci i posebno je spomenuo samo jednog Zidova imenom
Lindermaier, Bugara imenom Jenkovi, Maara imenom Borota, dvojicu Muslimana ija
imena nije znao i jednog ustau, majora Bogania sve imena koja nikad nisam naao
spomenuta bilo gdje drugdje.103
103 Ibid, snimci 1318-1320. O sastanku u Divcima vidi takoer u The Trial of Dra^a
Mihailovi, str. 66-67, 127; Wisshaupt, str. 63 64. Pukovnika Pantia uhapsili su Nijemci
ubrzo poslije sastanka u Divcima i odveli ga u martu 1942. u Njemaku kao ratnog
zarobljenika. Nakon rata otiao je u Australiju. Njegov izvjetaj o sastanku u Divcima
(Karapandi, str. 129-152) iz temelja se razlikuje od suvremenih njemakih dokumenata.
Iako u Divcima nije postignut nikakav sporazum, etnici su nastavili s politikom kojom
su poeli u novembru: borbom protiv partizana ali ne i borbom protiv Nijemaca. Jedna od
etnikih akcija koja je estoko zagorala odnose izmeu etnika i partizana, dogodila se dva
dana poslije sastanka u Divcima. Jedan etniki komandant, ije je pozivanje na Mihailovia
sumnjivo, vjerojatno je bez njegova znanja izruio Nijemcima 365 partizana koje su etnici
ranije zarobili; osim tridesetak njih, svi su ti zarobljenici kasnije smaknuti ili poslani u
koncentracione logore.104

104 Izvjetaj o izruenju tih zarobljenika Nijemcima pojavio se najprije u Borbi od 20.
novembra 1941; prestampan u KPJ, Istorijski arhiv Komunistike Partije Jugoslavije, tom I, sv.
1. str. 310-312. Vidi i The Trial of Draja Mihailovi, str. 23, 129-130. Marjanovi, Ustanak
1941. str. 367.
Oito ne znajui za sastanak u Divcima, kapetan Hudson je u meuvremenu inio sve
mogue da pomiri dvije grupe otpora, i u poruci od 13. novembra sugerirao je svojim
pretpostavljenima da Mihailovia izloe pritisku:
Predlaem da javite Mihailoviu kako puna britanska pomo nee dalje pristizati osim
ako ne pokua da pod svojom komandom ujedini sve antifaistike elemente. Taj pokuaj
zatim trebam izvesti osobno ja, tako da odem u Uice i tamo s partizanima prodiskutiram
uvjete takvog zdruivanja, te da vam poaljem izvjetaj preko naeg Mark III W/T aparata
tamo, i njegovog (Mihailovievog) W/T aparata ovdje. Takvom nastojanju trebao bi
prethoditi odluan poziv Radio-Moskve partizanima da se ujedine s Mihailoviem.105
105 Deakin, The Embattled Mountain, str. 139.
Kad su partizani 1. novembra s uspjehom odbili napad etnika na podruju Uica i
Poege, poeli su s protunapadom. Nakon dva tjedna neprestanih borbi, opkolili su etniki
tab na Ravnoj Gori. Kapetan Hudson komentirao je nekoliko godina kasnije taj dogaaj:
partizani su doli, i dok sam ja bio tamo, skoro zauzeli Ravnu Goru.106 Izgleda da uope ne
bi imali velikih potekoa da je zauzmu, ali ih je, prema Dedijeru, odvratila od toga emisija
Radio-Moskve na srpsko-hrvatskom, o borbama protiv Nijemaca u Srbiji. U njoj je Mihailovi
naveden kao voa svih snaga otpora u Srbiji. Iako zapanjen emisijom, Tito je shvatio da bi
borba protiv etnika, i eventualna Mihailovieva smrt, mogla Rusima prouzroiti neprilike s
Britancima. Zbog toga je naredio da se operacija obustavi i da se etnicima poalju
parlamentarci na daljnje pregovore.107 Izmeu 18. i 20. novembra sastala se u aku
mjeovita komisija. Na tom sastanku predstavnici dviju grupa otpora opet su se suglasili da
obustave meusobne borbe i da poduzmu zdruene operacije protiv Nijemaca, te da stvore
novu mjeovitu komisiju za rjeavanje problema i mjeoviti sud koji bi kanjavao one
pripadnike dviju grupa koji bi se ogrijeili o taj sporazum.108 Ta se komisija u nekoliko
navrata zaista i sastala, posljednji puta 27/28. novembra u selu Pranjani, blizu Ravne Gore,
ali oito bez ikakvih pozitivnih rezultata. U meuvremenu su Nijemci krenuli u svoj konani
napad da likvidiraju partizanski slobodni teritorij sa sreditem u Uicu. Tito je 28. novembra
telefonom pozvao Mihailovia da krenu u zajedniku akciju protiv Nijemaca ali nije postigao
nita: Mihailovi mu je rekao da ne moe prihvatiti frontalne napade i da osim toga mora
svoje odrede vratiti u njihova zaviajna podruja.109
106 Hudson, str. 13; vidi takoer The etnih, str. 10. Saopenje partizanskog Vrhovnog
taba o postanku etniko-partizanskog sukoba tih dana, izdano 4. novembra 1941. i
objavljeno u Borbi od 7. i 8. novembra 1941, vidi u Zbornik DNOR, tom I, sv. 1, str. 242-247.

107 Dedijer, Josip Broz Tito, str. 308.

108 Marjanovi, Prilozi, str. 219-220; Marjanovi, Ustanak 1941, str. 369-371.
109 Marjanovi, Prilozi, str. 220-221. Ovo je bio posljednji neposredni kontakt
izmeu dvojice voda. Vidi i elevi, str. 187-188.
Drugi osnovni razlog koji je pridonio prekidu, i time sukobu izmeu etnika i partizana
u zapadnoj Srbiji, jest injenica da je Mihailovi uspostavio kontakt s Britancima i vladom u
izbjeglitvu, to je jako povealo njegovo samopouzdanje i presti. Iako se to moe izvesti iz
opeg razvoja dogaaja u tom razdoblju, to potvruje i slijedea poruka kapetana Hudsona:
Britansko obeanje za pomo djelovalo je na pogoranje etniko-partizanskih odnosa. Kad
sam prvi put stigao na Ravnu Goru i Uice, krajem oktobra 1941. i prije izbijanja etnikopartizanskih neprijateljstava, Mihailovi je ve iz jednog telegrama saznao da e dobiti
britansku podrku. S pravom je osjeao da nitko izvan zemlje ne zna nita ni o partizanima ni
o tome da on sam nije zasluan za pobunu.110
110 Radio-poruka citirana u The etniks, str. 11.
Samo nekoliko dana nakon Mihailovievog sastanka s njemakim potpukovnikom
Kogardom u Divcima, predsjednik vlade Simovi je preko BBC-a 15. novembra spomenuo
Mihailovia kao komandanta svih jugoslovenskih oruanih snaga u zemlji i pozvao je sve
borce da se ujedine pod njegovom vrhovnom komandom.111 To je Mihailoviu davalo
autoritet koji je ve neko vrijeme i svojatao i od tog asa pa sve do kraja novembra, on je u
svim svojim pregovorima s partizanima, s obzirom na partizanski prijedlog za zajednike
operacije protiv neprijatelja i za stvaranje zajednikog operativnog taba, neprestano
inzistirao da se partizani stave pod njegovu komandu, budui da je on jedini legitimni
predstavnik vlade.112 Vlada u izbjeglitvu savjetovala mu je da prestane napadati Nijemce i
da borbu prihvati tek u samoobrani, jer e inae Nijemcima dati izliku za krvave represalije
nad civilnim stanovnitvom. Time je potkrijepila njegove argumente. K tome je 16.
novembra Hudson primio i slijedeu poruku, oito da je prenese Mihailoviu: Vlada
Njegovog Velianstva sada smatra da borbu trebaju voditi Jugoslaveni za Jugoslaviju, a ne
revolucija komunista za Rusiju, ako se eli da borba uspije. Zbog toga je vlada Nj. V. zatraila
od sovjetske vlade da se komunistiki elementi okupe oko Mihailovia i da surauju s njim
protiv Nijemaca, te da se bezrezervno stave na raspolaganje Mihailoviu kao nacionalnom
vodi. Simovi e takoer narediti Mihailoviu da se suzdri od osvetnikih akcija.113
111 Kljakovi, u Politici, 6. IX 1970.
112 Marjanovi, Prilozi, str. 219-220.

113 Deakin, The Embattled

Dra^a Mihailovi, str. 131.

Mountain, str.

140;

vidi

takoer The

Trial

of

Britanska odluka da pomau i podre iskljuivo etnike imala je dubok utjecaj na razvoj
situacije u Jugoslaviji tokom mnogih mjeseci. Svojim izborom izolirali su partizane i izgubili
svaku mogunost da na njih utjeu ili da ih iskoriste kao izvor informacija. Time su stvarno
poveali njihovo nepovjerenje. S druge strane, Mihailovi je bio vrlo nezadovoljan
Hudsonom i njegovom ulogom posrednika izmeu etnika i partizana, smatrajui
da Hudson pokuava izvriti pritisak na njega izravno i preko svojih pretpostavljenih (vidi
Hudsonovu poruku od 13. novembra). Pri slanju svojih poruka Hudson je ovisio o
Mihailovievoj radio-stanici, ali je imao svoju vlastitu ifru. On je 21. novembra jo uvijek
sumnjao u Mihailovia kao saveznika, to je i rekao u poruci svojim pretpostavljenima:
Moje je miljenje o Mihailoviu da ima sve kvalifikacije osim snage. Partizani su sada jai i
on britanskim orujem mora likvidirati njih, prije no to se ozbiljno okrene protiv
Nijemaca.114 Mihailovi je ve pravio neprilike Hudsonu i, oko dva tjedna kasnije, nakon to
su se okolnosti u zapadnoj Srbiji radikalno promijenile, zabranio je Hudsonu svaku upotrebu
radio-stanice i time ga odsjekao od njegovih pretpostavljenih i od vanjskog svijeta.115
114 Deakin, The Embattled Mountain, str. 141.
115 Teko je razmrsiti injenice u vezi s Hudsonovim primopredajnikom i njegovim
radio-vezama. Problem je nastao kad je Deakin u svome lanku Britanija i Jugoslavija 19411945 (str. 48) tvrdio da je Mihailoviu uspjelo sprijeiti Hudsona da se slui radiostanicom. Hudson je na konferenciji u Oxfordu, u decembru 1968, objasnio da je u
Jugoslaviju ponio dva aparata: jedan manji, koji se uo samo do Malte i ubrzo je pregorio i
jedan teki, zastarjeli aparat; taj je imao oko 25 kg, radio je samo na struju i za njegovo
prenoenje trebala je tovarna ivotinja. Druge stvari Hudson ne objanjava. Pokuao sam od
njega dobiti daljnja obavjetenja, pisao sam mu zimi 1970, ali bez rezultata. Ipak, Hudsonova
poruka pretpostavljenima, 13. novembra (vidi str. 143 ove knjige) jasno pokazuje da nije
mogao sa sobom ponijeti svoj jedini ispravni primopredajnik kad je potkraj oktobra iz Uica
poao u Mihailoviev tab, jer je aparat stigao u Uice s Lalatoviem i Dragieviem, nakon
to su Hudson i Ostoji otili na Ravnu Goru, i u Uicu je ostao kod partizana. Hudsonov
radiotelegrafist ostao je u Uicu i stoga se Hudson sluio i morao se posluiti Mihailovievom
stanicom i njegovim radistom, jer sam nije znao rukovati radiom. Razoaran to nakon
jedine male poiljke od 9. novembra nije dobio vie nikakvo oruje, Mihailovi je vjerojatno
posumnjao da ga Hudson sabotira i da je za partizane. Hudson je prisustvovao nekim
sastancima mjeovite partizansko-etnike komisije i otiao u Uice da posreduje, doavi
upravo u vrijeme kada se s Titom i dijelom njegova taba morao povui 29. novembra kad su
Nijemci napali. Naputajui s Titom Uice, Hudson je sluajno naiao na svoj primopredajnik,
uzeo ga i s velikim naporom prebacio kod Mihailovia na podruje Ravne Gore, kamo se
vratio u noi izmeu 7. i 8. decembra. Naao je Mihailovia i nekoliko njegovih oficira, ali
Mihailovi je odbio da ga vidi i nije mu dopustio da se poslui ni radijom ni

radiotelegrafistom. Prema Baileyju, Hudsonov radio bio je u to vrijeme neupotrebljiv. Vidi

Deakin, The Embattled Mountain, str. 146; Tito, Ratna sjeanja, str. 48-54, 62;
i Baileyjev izvjetaj iz aprila 1944, nakon povratka iz Jugoslavije. F.O. 371/44282, R
21295/11/92, Dodatak 3 str. 2.
Ali najvaniji etniki razlog za odluku da se bore protiv partizana leao je u njihovoj
krajnjoj opoziciji prema prirodi i ciljevima partizanskog pokreta. Partizani su bili
revolucionarna snaga predvoena komunistima koja je djelovala kroz oblike Narodnog
fronta i s nacionalnim parolama; teili su tome da tokom rata zadre punu samostalnost, a
primjenjivali su kombiniranu strategiju oruanog otpora protiv okupatora i kvislinga s
revolucijom usmjerenom protiv starog politikog i socijalno-ekonomskog poretka. Kao takvi,
bili su direktna prijetnja etnicima, koji su bili organ izbjeglike vlade i branitelji starog
poretka, i oigledna prijetnja glavnom etnikom cilju da poslije rata kontroliraju vlast u
zemlji. U meuratnom periodu drava je bezobzirno gonila komuniste, a bilo je mnogo
vatrenih antikomunista ne samo meu profesionalnim oficirima, graanskim politiarima,
poslovnim ljudima i seljacima, ve i meu intelektualcima. Nije se moglo oekivati da e oni
koji su prili etnicima zagovarati dugoronu ili bar kratkoronu suradnju s partizanima koje
predvode komunisti. Pozicije dviju grupa nisu se mogle pomiriti ni ideoloki, ni u pogledu
ratne strategije i taktike, ni u odnosu na poslijeratne ciljeve. S podrkom emigrantske vlade,
etnici su normalno zauzeli stav da bi partizani morali prihvatiti Mihailovia kao vrhovnog
komandanta i podrediti se njegovom autoritetu; partizani su to naravno odbijali znajui da bi
podrediti se znailo prestati postojati. Ali bili su voljni postii nekakav sporazum, raunajui
da bi im udruivanje s etnicima pod zastavorn Narodnog fronta pruilo mogunost da
progiitju ili razvodne cijeli etniki pokret. Kmunisticka partija je imala veliki utjecaj na
Narodni front, pa bi najopasniji domai neprijatelj, koji je imao znaajne veze sa zapadnim
Saveznicima, u Narodnom frontu bio znatno onemoguen. etnici, naravno, nisu
namjeravali dozvoliti da se to dogodi i jer su bili pouzdanici zapadnih Saveznika, mogli su
prihvatiti okupaciju, pa ak i kvislinke reime u Jugoslaviji kao privremenu ivotnu injenicu.
Prava opasnost nastala bi tek kad bi se Komunistikoj partiji dopustilo da postane tako jaka,
da uz podrku Sovjetskog Saveza postane element vlasti pri kraju rata i u jugoslavenskoj
politici poslije rata. Drugim rijeima, nagrada je bila ni manje ni vie nego vlast u buduoj
dravi: s jedne strane sutinsko nastavljanje politikog, socijalnog i ekonomskog poretka
kakav je bio do 1941. koji bi bio izmijenjen tako da pojaa velikosrpsku hegemoniju, ili, s
druge strane, potpuno novi politiki i socijalno-ekonomski sistem izgraen po
komunistikom konceptu. etnicima je izbor bio jasan: trebali su unititi partizane sami ili uz
pomo Osovine i kvislinkih snaga. Partizani su tako postali neprijatelji protiv kojih su sva
sredstva dopustiva, ubrajajui tu paktiranje i nagodbu s okupatorom i marionetskim
reimima. Napad na Uice bio je samo prvi pokuaj u tom smjeru i unitenje partizana
postalo je od tada glavni cilj etnike politike.

Na partizanskoj strani razmiljanja su bila obrnuta: etnici su postali primarni

neprijatelji, jer se polazilo od pretpostavke da e Saveznici pobijediti u ratu; odlaskom
okupacionih vojski i kvislinkih reima s jugoslavenskog teritorija, etnici e kao instrument
emigrantske vlade koji od poetka uiva savezniku podrku, uiniti sve mogue da zadre
iskljuivu vlast u poslijeratnoj dravi. Budui da su etnici branili ne samo srpsku hegemoniju
nego i stari socioekonomski poredak, sa partizanskog stanovita bili su glavna i najvanija
snaga kontrarevolucije u Jugoslaviji. Da bi postigli svoj cilj, partizani su morali poraziti i
etnike. Iz taktikih razloga oni su svoju borbu predstavljali uglavnom i prvenstveno kao
borbu protiv okupatora i kolaboracionista, otvorenih i prikrivenih to jest, protiv kvislinkih
reima i etnika - i tokom rata poricali su komunistike ciljeve, iako nisu tajili vodeu ulogu
Komunistike partije u novostvorenom Narodnom frontu i u narodnooslobodilakom ratu.
Premda po definiciji sve komunistike partije dok su u opoziciji imaju za cilj dolazak na vlast i
provoenje socijalistike revolucije, pa su to u prvoj fazi ustanka tvrdili i neki predstavnici
KPJ, tek se nedavno u Jugoslaviji otvoreno poelo pisati da su i KPJ i partizani dodue bili
angairani u ratu protiv okupacionih sila, ali i u graanskom ratu protiv snaga starog reima
kod kue. Iz domaih i meunarodnih politikih razloga, o tome se tokom rata openito nije
govorilo.116
116 Vojmir Kljakovi, O elementima socijalistike revolucije u oslobodilakom ratu
naroda Jugoslavije, referat proitan januara 1972. u Ljubljani, na simpoziju o temi
Oslobodilaka borba naroda Jugoslavije kao openarodni rat i socijalistika revolucija.
Objavljeno u zborniku radova pod ovim drugim naslovom, knj. 1, Beograd 1977.
etnici nisu lako proveli svoju odluku iz novembra 1941. da se ne bore protiv Nijemaca
u zapadnoj Srbiji, sve dok ne doe povoljan as (to se kasnije proirilo na odluku da se ne
bore protiv snaga Osovine ni van Srbije). Mihailovi je na sastanku u Divcima posve dobro
razumio: ako se bezuvjetno ne preda Nijemcima, oni e nastaviti s borbom protiv njega. To
su bez odlaganja i uinili, smatrajui da su etnici prozapadno orijentirani bez obzira na ono
to govore, te da e prije ili kasnije svoje oruje okrenuti protiv Nijemaca.117 Nakon
zavrenih operacija protiv Uica i partizana, Nijemci su od 6. na 7. decembra poduzeli tzv.
operaciju Mihailovi i napali njegov tab na Ravnoj Gori. Mihailovi je jedva izbjegao
zarobljavanje (vidi Glavu 7).Tako su poetkom decembra 1941. Nijemci povratili kontrolu
nad teritorijem koji su partizani i etnici drali u zapadnoj Srbiji; veinu preostalih partizana
odbacili su iz Srbije u Sandak, a etnike snage su baene u nered. etniki odredi veinom
su rasputeni, neki su se povukli u ilegalnost, a drugi su se legalizirali kao dio Nedievih
kvislinkih oruanih snaga.
117 Vidi izvjetaj Gerharda Feinea, savjetnika u slubi opunomoenika njemakog
ministarstva vanjskih poslova u Beogradu, datiran 3. decembra 1941. u DGFP, serija D,
sv. XIII, str. 946.
SRPSKI NACIONALISTIKI OTPOR IZVAN SRBIJE

Snage koje su s vremenom postale poznate kao etniki pokret Drae Mihailovia, nisu
u prvim mjesecima okupacije zapoele kao jedinstveni pokret. Mihailovi je vodio i
organizirao etnike u Srbiji, ali grupe izvan Srbije koje su se kasnije identificirale kao dio
Mihailovieva pokreta u stvari su poele ili kao dio ustanka koji je povela KPJ, ili su
nastale_jy^mauc^U,j^rani svojih ivota.,} obitelji. To je bio sluaj u Crnoj Gori, Bosni i
Hercegovini, u sjevernoj Dalmaciji i u jugozapadnoj Hrvatskoj (Lika, Kordun, Banija). U toku
prvih nekoliko mjeseci ustanka borbene grupe u svim tim krajevima sastojale su se od
komunista i raznih pripadnika njihova Narodnog fronta, te od srpskih nacionalistikih
elemenata. Rukovodstvo tih oruanih odreda takoer je bilo mijeano.
Za razliku od partizana, koje je od poetka ustanka vodio Centralni komitet
Komunistike partije i Glavni tab preimenovan poslije sastanka rukovodstva KPJ u
Stolicama, u zapadnoj Srbiji, 26. septembra 1941. u Vrhovni tab kojem su pomagali
pokrajinski Glavni tabovi - srpske nacionalistike grupe izvan Srbije nisu imale centralno
vojno ili politiko rukovodstvo. S iznimkom nekih odreda u istonoj Bosni, veina ih je tokom
prva tri ili etiri mjeseca ustanka imala slab ili nikakav dodir s Mihailovievom grupom na
Ravnoj Gori. Ne obazirui se na koordinacionu aktivnost komunista, te su srpske
nacionalistike grupe radile samostalno, ne suraujui meusobno ni na sreskoj, a kamoli na
oblasnoj ili pokrajinskoj osnovi, a njihova je motivacija uglavnom bila samoobrana i zatita
vlastitih obitelji.
U nekim podrujima, kao na teritoriju NDH pod talijanskom okupacijom, nesuglasice
izmeu komunista i srpskih nacionalista poele su istog trenutka kad i ustanak, i to na
pitanju da li se boriti protiv ustaa i Talijana, to su htjeli partizani, ili samo protiv ustaa, to
su htjele srpske nacionalistike grupe. Tako je proces polarizacije izmeu ta dva sastavna
dijela ustanka poeo odmah. Voe srpskih nacionalistikih elemenata koji su se digli na
oruje u Bosni i Hercegovini, Dalmaciji i u nekim drugim dijelovima Hrvatske, bili su bivi
politiari ili uitelji, trgovci, pravoslavni sveenici, dugogodinji lanovi srpskih patriotskih
organizacija kao to su Udruenje etnika,118 Narodna odbrana i Jugoslavenski sokol. Bili su
to samozvani voe, koji su slijedei staru srpsku tradiciju sami sebe prozvali vojvodama i
polagali pravo na apsolutnu vlast u svojim odredima.
118 Prema ehiu, str. 214-220, u Bosni i Hercegovini je malo koji od vodeih etnika
tokom rata bio lan predratne etnike organizacije. Od 245 lanova upravnih tijela lokalnih
etnikih odbora, samo ih je 57 otilo u etnike odrede, mnoge su tokom 1941. ubili ustae,
drugi su otili u partizane ili ostali neaktivni, itd.
Kada su vijesti o tim grupama dole do Mihailovia, on nije gubio vrijeme i smjesta je
poslao svoje emisare da preuzmu komandu i da te odrede stave pod njegovu kontrolu.
Krajem augusta poslao je najprije majora Boka Todorovia, kao svog glavnog delegata u
Bosnu i Hercegovinu, i majora Jezdimira Dangia u istonu Bosnu. U poetku je njihova
djelatnost bila usmjerena prvenstveno protiv ustaa i muslimanskog puanstva.119 Neko

vrijeme u Bosni je, kao i u Srbiji, postojala labava suradnja izmeu partizana i ovih
Mihailovievih delegata, te jedinica koje su bile pod njihovom komandom. U istonoj je
Bosni 1. oktobra sklopljen formalni sporazum izmeu partizanskih i Mihailovievih
predstavnika. Sporazum je predviao stvaranje zdruenog etniko-partizanskog
operativnog taba za istonu Bosnu i zajednike uprave na osloboenim teritorijima, zatim
izdavanje zajednikog proglasa narodu kojim se poziva na borbu protiv neprijatelja, i
prestanak svake borbe protiv muslimanskog i hrvatskog stanovnitva.120 Budui da su obje
strane i to vie etnici nego partizani - taj sporazum sklopile sa zadnjim mislima, jedva da
je mogao biti proveden u djelo, a kad su etnici douli za rascjep izmeu Mihailovia i
partizana u Srbiji, prekid izmeu ove dvije grupe u Bosni bio je samo pitanje vremena.
119 Marjanovi, Prilozi, str. 202.
120 olakovi, Zapisi iz oslobodilakog rata, II, 17-37; Jugoslavija, Vojnoistorijski
institut, Hronologija oslobodilake borbe naroda Jugoslavije 1941-1945, str. 122.
Mihailovi je takoer poslao oficire u Crnu Goru, u ostale dijelove Bosne i
Hercegovine, u Dalmaciju i u jugozapadnu Hrvatsku (Liku) da uspostave kontakte i formiraju
regionalne komande isprva u mnogo sluajeva samo na papiru, ali s vremenom stvarno i
u potpunosti. No, jedno je bilo ubrzati proces polarizacije izmeu dvije grupe otpora i
otpoeti borbu protiv partizana, izjavljujui da su sve srpske nacionalistike grupe otpora
dijelovi Jugoslavenske vojske u otadbini, a posve je drugo bilo staviti takve raznorodne
jedinice pod jedinstvenu vojno-politiku komandu. Okolnosti pod kojima su pojedjne grupe
nastale i djelovale vrlo su se razlikovale, a karakter svake grupe ovisio je velikim dijelom o
snazi i osobnim sklonostima pojedinih voa, od kojih su mnogi ljubomorno uvali svoju
samostalnost.
Skoro svi ljudi koje je Mihailovi poslao da preuzmu komandu na podrujima izvan
Srbije bili su mladi oficiri kraljevske vojske, koji su u aprilu odbili da se predaju, ili iz nekog
razloga nisu bili poslani u zarobljenike logore, ili su nakon kratkog vremena bili otputeni
(npr. oficiri crnogorskog porijekla). U nekim su krajevima takve oficire brzo prihvaali u
Crnoj Gori npr. kamo je Mihailovi slao i postavljao Crnogorce (koji su se, naravno, smatrali
najboljim Srbima). Ali u drugim podrujima ti su oficiri, gotovo sve Srbi iz Srbije, imali samo
ogranien uspjeh u nastojanju da se nametnu kao komandanti. Ipak, svi voe otpora izvan
Srbije koji su naginjali srpskom nacionalizmu, prihvaali su Mihailovia teoretski kao svog
vrhovnog komandanta.
Krajem februara 1942. hercegovaki su partizani uhvatili Mihailovievog delegata,
majora Todorovia, koji se prebacio iz istone Bosne. Nali su kod njega kompromitirajue
dokumente koji su ukazivali na kolaboraciju s Talijanima, i nad njim je po kratkom postupku
izvrena smrtna kazna.

Mihailovi ga je zamijenio vojvodom Ilijom Trifunoviem-Biraninom, imenujui ga

komandantom svih etnikih snaga u jugoistonoj Bosni, Hercegovini, Dalmaciji, zapadnoj
Bosni i u jugozapadnoj Hrvatskoj.121 Biranina su priznavali svi proetniki komandanti na
tim podrujima, ali on je samo djelomino uspio u pokuaju da neke od komandanata
zamijeni ljudima koje je imenovao Mihailovi. Lokalni etniki voa Momilo uji
(pravoslavni sveenik i samozvani vojvoda), odbio je, na primjer, da preda dunost
komandanta Dinarske divizije, iako je ostao lojalan Mihailoviu, i svog je nesuenog
nasljednika imenovao najprije svojim zamjenikom, a kasnije inspektorom svojih
jedinica.122 U dijelu Bosne pod njemakom okupacijom nekoliko se etnikih voa jako
protivilo Mihailovievim pokuajima da ih smijeni ili podredi svojim ljudima. Oni su uporno
tvrdili da ve dugo vode borbu protiv neprijatelja te da i sami mogu zapovijedati, bez pomoi
emisara iz Srbije.123 Ali ak su i takvi priznavali Mihailoviev vrhovni autoritet, iako su
nastavljali djelovati samostalno. Samozvani vojvoda Dobroslav Jevevi, lan predratnog
udruenja etnika, bivi poslanik u Skuptini (Jugoslavenska nacionalna stranka), koji je
suraivao s Biraninom, zadrao je svoj utjecaj meu etnicima sve do kraja rata, iako ga
nije imenovao Mihailovi. Opunomoenici koje je imenovao Mihailovi, potpukovnik Ilija
Mihi i major Slavko N. Bjelajac, bili su u Lici sretnije ruke i uglavnom im je uspjelo da
lokalnim etnikim grupama nametnu svoju komandu.124 U Sloveniji je imenovani
komandant, pukovnik Jakob Avi, odmah preao partizanima, a njegov naelnik taba major
Karlo Novak preuzeo je komandu. Ali etnici u Sloveniji nikad nisu igrali neku vanu ulogu.
121 Radmilo Gri, str. 264. Biranin je izmeu aprila i oktobra 1941. proveo mnogo
vremena u Crnoj Gori, a onda je otiao u Split, u onaj dio Dalmacije koji su okupirali Talijani.
122 Stanisavljevi, str. 101.
123 Vie o tome u zapisnicima konferencije etnikih voda iz dijela Bosne okupiranog
po Nijemcima, odrane 1. decembra 1942. u selu Kulai (kotar Prnjavor), u Dokumenti o
izdajstvu Dra%e Mihailovia, I, 217-224, osobito 221 -222. Dva bosanska voe koji su
naroito kritizirali komandante koje im je poslao Mihailovi bili su Stevan Boti i Mirko
ukanovi. Ali i prije sastanka u Kulaima, Mihailovi je naloio svojim komandantima da
Botia moraju bezusiovno onemoguiti. Ibid, str. 474-475.
124 Stanisavljevi, str. 112-114.
Krajnje zanimljiv razvoj situacije dogodio se u istonoj Bosni, prvom polovinom 1942.
U jesen 1941. partizani su na tom podruju imali est odreda ija se jaina cijenila na 7.300
boraca;125s izuzetkom malog broja lanova Partije (uglavnom radnika i intelektualaca), ove
su se snage u ogromnoj veini sastojale od bosanskih Srba, seljaka koji su otili u umu da
spase svoje ivote i zatite svoje porodice i sela od ustakog terora, i nisu bili privreni
partizanskim politikim ciljevima, ak moda niti zainteresirani za njih. Dobar dio partijskog
lanstva, koje je u odredima veinom zauzelo rukovodee poloaje, bili su Hrvati i

Muslimani. lanovi partije su od poetka nastojali u svoje odrede unijeti vjeru partije u
jedinstvo svih junoslavenskih naroda; pokuavali su ih uvjeriti kako je ono to se ini Srbima
u istonoj Bosni i drugdje po NDH djelo stranih neprijatelja i njihovih domaih pomagaa, te
da zbog toga ne treba openito bacati krivnju na hrvatski narod ili na Muslimane; da je
jedinstvo, a ne bratoubilaki rat ono to je nuno da bi se opstalo i opet steklo slobodu. Ve
spomenuti zajedniki operativni tab za istonu Bosnu rasputen je 16. novembra
povlaenjem partizanskih predstavnika. Na to su etnici uspostavili svoju privremenu upravu
za istonu Bosnu, ali jo nisu bili spremni da se dohvate s partizanima zapravo su neki
partizanski i etniki odredi nastavili djelovati zajedniki, po meusobnom dogovoru svojih
komandanata. Partizanski poloaj u istonoj Bosni bio je nadalje otean zbog nedostatka
politikog opredjeljenja i discipline u odredima, pa i zbog opeg pada morala, djelomino
zahvaljujui krajnje otroj zimi.126
125 Danilovi, Kriza ustanka u istonoj Bosni u proljee 1942, str. 386. Za detaljnu
kronologiju tih dogaaja u Bosni iz pera jednog od vodeih partizanskih funkcionara, vidi
olakovi, Zapis, sv. II i III, koji pokrivaju period od kraja septembra 1941. do novembra
1942. Za dogaaje u razdoblju od augusta 1941. do aprila 1942. vidi takoer Vujasinovi, str.
13- 370.
126 olakovi, Zapisi, II, 187-201; Danilovi, Kriza, str. 410-421.
Novu situaciju temeljito je prodiskutirao pokrajinski komitet KPJ za Bosnu i
Hercegovinu na savjetovanju u selu Ivanici blizu Sarajeva, 7. i 8. januara.127 Kako su Tito i
njegovi pomonici upravo stigli na to podruje sa 1. proleterskom brigadom, prisustvovali su
i oni.128 Budui da je to u stvari bio prvi sastanak partizanskog rukovodstva nakon nesretnih
dogaaja u zapadnoj Srbiji, diskusija je obuhvatila mnoge probleme. to se ticalo stanja u
istonoj i sjeveroistonoj Bosni, konferencija je kritizirala slijedee pogreke: kolebljiv stav
prema etnicima, nesreivanje slobodne teritorije, zanemarivanje organizovanja partijskog
rada i preuzimanje vojnih dunosti, nebudnost, nepodizanje mlaeg komandnog kadra i
sporost u formiranju pokretnih udarnih jedinica. Donesene su odreene odluke: za borbu
protiv etnika, za pojaanje partizanskih odreda, davanje posebnog statusa onim borcima
odnosno formacijama izvan sastava etnikih ili partizanskih jedinica, koji su spremni da se
pod partizanskom komandom bore protiv Nijemaca i ustaa, i koji e na kapama nositi svoje
nacionalne trobojke, a ne crvenu zvijezdu. To je bio poetak narodnooslobodilakih
dobrovoljakih odreda.129 Nekoliko dana kasnije partizansko rukovodstvo izdalo je proglas
narodu Bosne i Hercegovine, optuujui etnike vode, a naroito oficire, da sabotiraju
narodnooslobodilaku borbu i da vode bratoubilaki rat. Takoer je pozvalo Srbe, Hrvate i
Muslimane da stupe u zajedniku borbu protiv okupatora, ustaa i etnika.130
127 Vidi Danilovi, Savetovanje u Ivaniima, str. 467-469; Vukmanovi-Tempo, U
Sarajevu i Istonoj Bosni 1941. i poetkom 1942. - Savetovanje u Ivaniima, str. 651-661.

128
Prvu proletersku brigadu sastavljenu od srpskih i crnogorskih partizanskih odreda osnovao je
Tito 22. decembra 1941. u selu Rudo, jugoistona Bosna; ona je bila prva regularna jedinica
one vojske koja e s vremenom postati Narodnooslobodilaka vojska Jugoslavije. Partizanski
odredi osnivali su se praktiki do svretka rata, a djelovali su kao teritorijalne jedinice.
129 Hronologija 1941-1945, str. 191-192. Zbornik DNOR, tom II, sv. 1, str. 115-116.
130 Ibid, str. 189.
Oko tjedan dana kasnije situacija u istonoj Bosni dobila je nov i kritian obrat kad su
Nijemci zajedno s hrvatskim kvislinkim trupama otpoeli veliku operaciju sa ciljem da smire
to podruje (jugoslavenski naziv: druga neprijateljska ofenziva).131 Kad je vijest o toj operaciji
stigla do majora Dangia i majora Todorovia, poeli su medu etnikim komandantima iriti
glas da je ofenziva uperena samo protiv komunista i da se etnici ne trebaju mijeati. Neke
su se etnike jedinice smjesta povukle s poloaja koje su drale, druge su propustile
Nijemce, a neke su svoje ljude poslale kuama. To je potkopalo partizansku obranu, pa su
partizani izgubili velik dio slobodnog teritorija i pretrpjeli mnogo gubitaka. Bilo je jasno da je
tada i posljednji trag suradnje izmeu njih i etnika nestao. ak ni Titovo kratko prisustvo na
tom podruju, zajedno s veim dijelom Vrhovnog taba i novoformiranom 1. proleterskom
brigadom, nije moglo promijeniti teku situaciju, iako je privremeno potpomoglo partizanski
poloaj.
131 Danilovi, Kriza str. 389-398. Vidi takoer knjige onlagia i Lekovia.
U meuvremenu je (kao to e se podrobnije opisati u Glavi 7) major Dangi, jo uvijek
odan Mihailoviu, uspostavljao kontakt s Nediem i Nijemcima, te poeo pregovarati s
Nijemcima o uvjetima njegove suradnje za borbu protiv partizana u istonoj Bosni.
Sporazum koji je Dangi postigao 1. februara 1942. s generalom Baderom, glavnim
komandantom Srbije, nije nikad proveden zbog protivljenja komandanta oruanih snaga u
jugoistonoj Evropi, generala Waltera Kuntzea, a takoer i zbog protivljenja vlasti NDH koje
je podupirao njemaki poslanik u Zagrebu Kasche. Ali nema sumnje da su etnici u istonoj
Bosni, kao i Mihailovieve snage u zapadnoj Srbiji par tjedana ranije, prestale s borbom
protiv Osovine i postale aktivni neprijatelj partizana. Da situacija bude jo kompliciranija,
neki drugi etniki oficiri, npr. kapetan Radoslav Rai i kapetan Milorad Momilovi, doveli
su svoje odrede iz zapadne Srbije kako bi izbjegli da ih Nijemci ne unite i bacili su ih u borbu
protiv partizana u istonoj Bosni. etnici su partizane zasipali antikomunistikom,
antihrvatskom i antimuslimanskom propagandom, i nastavili su svojim antihrvatskim i
antimuslimanskim programom. Taj je daleko prelazio granice puke propagande protiv njih
kao pripadnika NDH iji su organi proganjali Srbe, i pretvorio se u teroristike akcije po
hrvatskim i muslimanskim selima na etnikom podruju.

Najefikasnija etnika antipartizanska tehnika u to vrijeme, prije opeg sukoba, bila je

subverzija iznutra u partizanskim odredima. Izmeu februara i juna 1942. etnici su uspjeno
izveli pu u pet od est partizanskih odreda u istonoj Bosni (i u odredima na drugim
podrujima), a praktino i u svim odredima dobrovoljake vojske, i ubili su velik broj
partizanskih komandanata i politikih komesara. Na kraju tog procesa, negdje u junu ili julu,
efektivne partizanske snage u istonoj Bosni pale su na oko est stotina ljudi, potpuno
izoliranih od ostalih partizanskih jedinica.132
132 Danilovi, Kriza, str. 398-410.
Krajem januara 1942, pod pritiskom druge neprijateljske ofenzive, Tito i 1. proleterska
brigada bili su krenuli prema jugu, do Foe, koju su u meuvremenu od etnika oistili
crnogorski partizani. Od 25. januara do 10. maja Foa je bila partizansko vojno i politiko
sredite. Tito je u Foi 1. marta formirao 2. proletersku brigadu, koja se sastojala od
preostalih srpskih odreda. Dvije su proleterske brigade zajedno s nekim dobrovoljakim
odredima uspjele povratiti neto od teritorija to su ga partizani izgubili u istonoj Bosni
(koju su u to vrijeme smatrali vanom kao bazu za skori povratak u Srbiju). Taj su teritorij
drali vrlo kratko, jer su 15. aprila Nijemci, kvislinke trupe NDH i Talijani, uz neto etnike
pomoi, krenuli u jo jednu veliku ofenzivu (trea neprijateljska ofenziva) u jugoistonoj
Bosni, istonoj Hercegovini i u Crnoj Gori. Do 15. juna partizani su praktino izgubili sav svoj
slobodni teritorij na tim podrujima.133 Izgubivi zbog etnike subverzije mnogo svojih
jedinica, Vrhovnom tabu je uspjelo da krajem juna glavninom svojih snaga krene u uveni
pohod brigada u zapadnu Bosnu.
133 Moraa, Prelomna godina narodnooslobodilaikog rata, str. 89-120.
Jaanje etnikih snaga u istonoj Bosni tokom prve polovine 1942. odvijalo se
paralelno s jaanjem u svim krajevima izvan Srbije i bilo je povezano s dva glavna, upravo
opisana dogaaja: prvo, sa slabljenjem ili jenjavanjem partizanskog pokreta zbog gubitka
slobodnog teritorija u zapadnoj Srbiji i zbog ozbiljnih udaraca u istonoj i zapadnoj Bosni,
Hercegovini i Crnoj Gori; drugo, zbog etnike pogodbe s Nijemcima i Talijanima u cilju
zajednike borbe protiv partizana.
Mihailovieva osobna pozicija je, kao to smo vidjeli, vrlo ojaala u tom razdoblju; sada je
kao slubeni predstavnik izbjeglike vlade mogao odrati direktnu kontrolu nad mnogim,
iako ne svim etnikim odredima, jer je bio uvjeren u potpunu i trajnu podrku zapadnih
Saveznika, osjeao se dvostruko sigurnim na svom poloaju: bio je ne samo glavni ratni
predstavnik prijeratne srpske politike i drutvene elite, ve je vjerovao da je takoer i jedini
voda Srba izvan Srbije koji su mnogo trpjeli od ustake ruke (ili Bugara i Maara) i oekivali
od Srbije vodstvo i zatitu. U to su vrijeme etnici, s Mihailoviem kao svojim voom, bili u
vrlo povoljnoj poziciji da se u poslijeratnom periodu pojave kao vladajua grupa, a inilo se
da su partizani bezizgledno ispali iz trke. Ipak, ve u tom trenutku, etniku poziciju

obiljeavaju dvije slabosti koje e ih konano odvesti u propast: 1) bili su isto velikosrpski
orijentirani, pa tako nisu mogli raunati ni na kakvu stvarnu podrku meu ostalim narodima
Jugoslavije, osim u Crnoj Gori; 2) postali su suradnici neprijatelja, kolaboracionisti, irom
zemlje, sa svim opasnim i nepredvidivim posljedicama to ih takva politika vue za sobom.
IZBJEGLIKA VLADA I ORUANI OTPOR
Kao to znamo, prva reakcija izbjeglike vlade na vijesti o ustanku u Jugoslaviji bila je
negativna. Smatralo se da je ustanak preuranjen, da je poeo bez konzultiranja vlade u
izbjeglitvu ili Britanaca, a iznad svega, izvjetaji su govorili da ustanak ne vodi nijedna
,grupa koja se mogla smatrati legitimnom, ve zapravo Komunistika partija Jugoslavije.
General Simovi je 12. augusta u svom govoru preko BBC-a osudio tu akciju i ak prijetio
represalijama protiv voa ustanka nakon rata. Slubena linija bila je utvrena: vrijeme za
ustanak jo nije sazrelo, a vlada u emigraciji, oito u vezi s Britancima, dat e znak kad doe
as. Ali kad su etnici preko volje ipak uzeli oruje u ruke i, kako je ustanak dobivao na
zamahu, poeli s akcijama, ili na svoju ruku ili s partizanima, vlada u izbjeglitvu promijenila
je svoj stav: uvidjevi prednosti koje je mogla izbiti iz ustanka, poela je podravati etnike
kao snagu otpora. Uspostavljanjem kontakta izmeu Mihailovia i obje vlade
(jugoslavenskom i britanskom) kocka je baena, i u nizu emisija BBC-a, Simovi, a nakon
njegova otputanja njegov nasljednik i kralj Petar, uvjeravali su Mihailovia u britansku
pomo i nastavljali mu davati savjete to da poduzima. Tako je, na primjer, 28. oktobra
1941. Simovi savjetovao ovako:
NJ. V. Kralj i Kraljevska Vlada preduzimaju sve potrebne mere da vam se to pre prui
sva potrebna pomo. Pitanje povoljno reeno. Pripreme u toku. Stoga saekajte i
savetujte svima strpljenje i uzdravanje od prenagljene akcije, kako biste izbegli
gubitke i odrali se preko zime. Sad se ne izlagati, ve saekati odavde nalog za akciju.
Odravajte stalno vezu sa naima u Bosni i Crnoj Gori. Preduzmite mere: za
manevrovanje u cilju prebacivanja iz ugroenih mesta u krajeve van neprijateljskog
dometa, za sluaj potrebe za zimovanje i za pretstojeu akciju.
Do datog znaka za zajedniki rad, bez krajnje potrebe ne izazivati neprijatelja.134
134 Radoje L. Kneevi, Jugoslovenska vlada i Draa Mihailovi, Poruka br. 10, str.
11.
Simovi je 15. novembra izjavio ne samo da je Mihailovi na elu svih snaga otpora u
Jugoslaviji, te da se svi borci trebaju staviti pod njegovu komandu, ve je takoer dao
Mihailoviu smjernice kakav kurs da slijedi:

Tamo gde se narod ne nalazi u tako neposrednoj opasnosti, treba imati strpljenja.
Zahtevamo da se sabotae i pojedinani ispadi, koji samo slue neprijateljima kao
izgovor za svirepstva i zloine nad mirnim graanima, odmah obustave, da bi se
utedele nepotrebne rtve i uzaludno prolivanje krvi naeg naroda. Nama teko padaju
rtve koje se daju u dananjoj borbi. Mi smo ne jednom poruivali da za otsudnu borbu
as jo nije kucnuo.135
135 Ibid.
Vlada je Mihailoviu pruila svaku podrku u vidu brzog unapreenja i imenovanja na
najvie vojne poloaje Ministra vojske, mornarice i zrakoplovstva i naelnika Vrhovne
komande136 a kad je apelirala na suradnju izmeu dvije grupe otpora, to je uvijek znailo
da partizani trebaju prihvatiti Mihailovievu komandu. Tako je i ostalo, od oktobra 1941. pa
sve dok je Mihailovi imao poloaj u izbjeglikoj vladi, tj. do maja 1944. Za primjer bi se
mogla navesti izjava kralja Petra na dan 27. marta 1942, preko BBC-a: ...Sad treba da se
priberete od pretrpljenih udaraca, da se prikupite i organizujete pod vrhovnim vostvom
denerala Drae Mihailovia. Treba se uvati preuranjenih akcija koje bi donele rtve
prevelike i nesrazmerne sa onim to se moe postii. U borbu sa neprijateljem stupice svi, i
Srbi i Hrvati i Slovenci, kad doe pravi as i znak bude dat.137
136 Unapreenje Mihailovia u in brigadnog generala, 7. decembra 1941, dolo je
zapravo kao nagrada za njegov izvjetaj od 22. novembra o sporazumu izmeu partizana i
etnika. Taj izvjetaj zaveo je Britance i emigrantsku vladu da pomisle kako su partizani
prihvatili Mihailovievu vrhovnu komandu. Kljakovi u Politici, 7. XI 1970.
137 Jugoslovenska vlada i Draa Mihailovi, Poruka br. 10, str. 12.
Politike principe koje je u odnosu na oruani otpor u zemlji vjerojatno zastupala
izbjeglika vlada pod novim predsjednikom Slobodanom Jovanoviem, od januara 1942. do
juna 1943, iznio je Radoje Kneevi, ministar dvora od 27. marta 1941. do juna 1943, i
ujedno jedan od najnepokolebljivijih Mihailovievih pristaa u inozemstvu, u jednom
poslijeratnom lanku. Ti su principi, pie on, bili:
(1) Pre svega, uiniti da se dva rivalna pokreta otpora sliju u jedan, pod vostvom
enerala Mihailovia; ukoliko bi to bilo neizvodljivo, nastojati da se obustavi njihova
meusobna borba i postigne izvesno sadejstvo protiv zajednikog neprijatelja. (2)
Maksimum snaga prebacivati, iz Srbije i Crne Gore, na teritoriju Pavelieve drave, da
bi se akcijom protiv Ustaa umanjilo i eventualno zaustavilo dalje unitavanje Srba. (3)
Otporne elemente povezati irom zemlje, radi dejstva protivu okupatora u irim
razmerama gde god i kad god to budu zahtevali interesi saveznike strategije. Tom
stalnom pretnjom organizovanih snaga bie, u svakom sluaju, vezan za Jugoslaviju
vei broj neprijateljskih divizija. (4) Opti ustanak za osloboenje zemlje dii u asu

saveznikog iskrcavanja na Balkan, ili kad se bude od strane koalicije slobodnih naroda
pristupilo juriu na evropsku tvravu. (5) Propagandom preko radija, i delovanjem
na samom terenu, suzbijati plan prepredenih neprijatelja koji su, potpirivanjem
antagonizma izmeu pojedinih delova naroda, podrivali same osnove jugoslovenske
drave i za sutranjicu.138
138 Ibid, str. 10.
Od vanosti, naravno, nisu bili ni stvarni ni navodni stavovi izbjeglike vlade o oruanom
otporu u zemlji, nego kakvu politiku sprovodi vladin predstavnik u zemlji, general Mihailovi.
Kakva je to politika bila pokazat e se na slijedeim stranicama ove knjige. Ona nije nikada
bila jasno definirana, ve puna okreta i obrata, varirajui od podruja do podruja, od jedne
do druge faze rata, i esto je izgledala proturjena. Nemogue joj je dati jedinstvenu
karakterizaciju. Ipak, moe se rei da od jeseni 1941, tri glavna motiva lee u pozadini svakog
etnikog razmiljanja i djelovanja: prvo, htjeli su Jugoslaviju nanovo sagraditi oko Velike
Srbije, ukljuujui u nju sva podruja u kojima su Srbi sainjavali veinu ili ak samo znatan
dio stanovnitva, s dinastijom Karaordevia na elu i sa etnicirna koji bi potpuno
kontrolirali dravni mehanizam; drugo, koliko je mogue nastojali su izbjegavati borbu s
mnogo nadmonijom silom Osovine sve do zavrne faze rata, a i tada su se namjeravali
boriti samo zajedno sa Saveznicima za koje su oekivali da e se iskrcati na jadransku obalu i
koji bi u stvari bili glavni faktor pri istjerivanju neprijatelja iz zemlje; tree, partizani su bili
njihov glavni neprijatelj na kratki i na dugi rok, te su stoga~bili spremni kolaborirati sa
svakim, osobito s okupacionim snagama Osovine koje su se borile protiv partizana. Sve
druge specifine karakteristike etnikog ponaanja bile su tek varijacije ili finese ovih triju
osnovnih crta njihove politike.

GLAVA E S T A
etniki ciljevi i organizacija
GLAVNI CILJ: VELIKA SRBIJA
Glavna briga Mihailovia, etnika i vlade u izbjeglitvu (bar tako dugo dok su u njoj
dominirale velikosrpske snage) bila je da izgrade nadmonu vojnu silu i odre je tokom rata;
kad okupacione vojske budu izbaene iz zemlje i kvislinki se reimi slome, etnici bi tad bili
najjai pretendenti na vlast u poslijeratnoj Jugoslaviji. Polazei od pretpostavke da Osovina
mora izgubiti rat, bez obzira na to to oni sami mogu ili ne mogu uiniti, etnici su odluili da
e svom primarnom cilju najbolje posluiti tako da svoju ivu silu ne unitavaju u borbi s
daleko jaim snagama Osovine. Umjesto toga oni treba da se koncentriraju na usavravanje
vlastite organizacije i borbu protiv domaih takmaca za vodstyo u poslijeratnoj Jugoslaviji,

prvenstveno protiv partizana predvoenih komunistima, a da se protiv Osovine okrenu

samo u zavrnoj fazi sukoba, kada tu ve budu saveznike snage. Izvjestan privid borbe
protiv Osovine bio je nuan, kako bi zadrali svoju reputaciju herojske grupe koja prua
otpor i ostali u dobrim odnosima sa zapadnim Saveznicima, ali stvarne borbe treba biti to
manje. Zapravo je postojala prilino velika kolaboracija izmeu etnika s jedne, te kvislinkih
i osovinskih snaga s druge strane, kako bi to efikasnije tukli partizane, zajednikog
neprijatelja.
Do etnikog kongresa u januaru 1944. u selu Ba, u zapadnoj Srbiji, etniki programi i
ciljevi vidljivi su iz niza dokumenata koji su izdani u razna vremena i od raznih osoba i grupa.
U njima su neki ciljevi navedeni manje ili vie detaljno. Prvi od tih dokumenata, koji ujedno
sadri najpotpuniji prikaz etnikih velikosrpskih teritorijalnih aspiracija (ili onog to se
ponekad blae nazivalo srpskom jedinicom u Velikoj Jugoslaviji), bio je memorandum to ga
je dr Stevan Moljevi pripremio u junu 1941, dva mjeseca prije nego to je postao lan
etnikog Nacionalnog komiteta i njegova Izvrnog odbora, i prije nego to se uope sastao s
pukovnikom Mihailoviem. Mnoge Moljevieve ideje izraene u tom memorandumu o
homogenoj Srbiji oite su i u veini drugih etnikih programatskih tvrdnji, bilo da potjeu
iz Moljevievog memoranduma ili je Moljevi sudjelovao u njihovu formuliranju, bilo da su
nastale kao rezultat slinog miljenja.1
1 Kopiju Moljevievog memoranduma koji je datiran 30. juna 1941, dobio sam
Ijubeznou pukovnika Vojmira Kljakovia iz Vojnoistorijskog instituta u Beogradu.
http://www.znaci.net/00001/4_14_1_1.htm Dokument je registriran u arhivu Instituta pod:
etniki dokumenti, br. 4/1, kutija 144. Moljevi je roden u Rudom u jugoistonoj Bosni
1888. godine. Bio je advokat u Banjoj Luci i predsjednik lokalne sekcije Srpskog kulturnog
kluba, ali je napustio svoje boravite 10. IV 1941, na dan proglaenja NDH. Dok je pisao taj
memorandum, ivio je u Crnoj Gori.

Karta 4. etnika zamisao budue Jugoslavije, iz 1941 (Prema jednoj etnikoj brouri
pod naslovom Na put, u arhivu Vojnoistorijskog instituta, Beograd)
Moljeviev teritorijalni plan za homogenu Srbiju bio je zasnovan na ideji da Srbi
imaju pravo na poloaj vodee nacije na Balkanu, jer su se tako dugo borili protiv Turaka i jer
su bili jedini narod koji se odupirao nadiranju Nijemaca na Balkan. Ipak, da bi autoritativno
mogli zauzeti taj poloaj, oni prije svega moraju postati neosporno vodea nacija u
Jugoslaviji. To e uiniti tako, kae Moljevi:
... da stvore i organizuju homogenu Srbiju koja ima da obuhvati elo etniko podruje na
kome Srbi ive, i da joj osiguraju potrebne strateke i saobraajne linije i vorove, te
privredna podruja kako bi joj bio omoguen i obezbeen slobodan privredni, politiki i
kulturni ivot i razvitak za sva vremena.
Te strateke i saobraajne linije i vorovi potrebni za sigurnost, ivot i opstanak Srbije,
iako gdegde danas ne bi imali srpsku veinu, imaju da poslue Srbiji i srpskom narodu da se

ne bi vie ponavljala teka stradanja koja Srbima nanose njihovi susedi im im se prui
prilika.
Preseljavanje i izmena iteljstva, naroito Hrvata sa srpskog i Srba sa hrvatskog
podruja, jedini je put da se izvri razgranienje i stvore bolji odnosi izmeu njih, a time
otkloni mogunost da se ponove strani zloini koji su se deavali i u prolom ratu, a naroito
u ovom sadanjem, na svemu podruju na kome su Srbi i Hrvati bili izmeani, i gde su Hrvati i
Muslimani s planom ili za istrebljenjem Srba.
Teritorij Velike Srbije, kako ga je predlagao Moljevi (vidi Kartu 4) ukljuivao je ne
samo glavninu teritorija stare Jugoslavije, ve i neka podruja koja su pripadala njenim
susjedima.2 Prije svega trebalo je Srbiji, kakva je bila u granicama prije 1912. dodati sva
podruja steena u balkanskim ratovima 1912-13, tj jugoslavensku Makedoniju i dio
Sandaka; zatim Crnu Goru i dio Sandaka koji je 1912-13. prikljuen Crnoj Gori; ciielu Bosnu
i Hercegovinu; cijelu Dalmaciju s gradom Dubrovnikom koji bi dobio poseban status;
podruje Dalmacije od ua Neretve do blizine ibenika i neke opine s hrvatskom veinom
u zapadnoj Hercegovini i Bosni inile bi posebno autonomno podruje unutar Srbije. Od
hrvatsko-slavonskog teritorija, Velika Srbija uzela bi veinu Like i praktino cijeli Kordun i
Baniju, zatim teritorij istono od Pakraca, zatim 20-25 km iroki koridor koji bi se pruao od
Pakraca na sjever, do maarske granice (s kotarima Daruvar, Grubino Polje, Slatina i
dijelovima kotara Nova Gradika i Poega), dio Slavonije s Osijekom i Vinkovcima, i sav
Srijem, Baranju, Baku i Banat koji su izmeu dva rata pripadali Jugoslaviji. Velika Srbija
polagala bi pravo na slijedee teritorije svojih susjeda, koji su trenutno bili na strani Osovine
i protiv Jugoslavije: na sjeverni dio Albanije, na okruge Kjustendil i Vidin u Bugarskoj, Resita i
Timisoara u Rumunjskoj, Szeged, Baja i Pecs u Maarskoj. Slovenija bi postala Velika
Slovenija, vie nego dvostruko vea, jer bi joj se dodala Istra, Slovensko primorje, dio
talijanskog teritorija, vrlo veliki dio Koruke koji dre Austrijanci i komad maarskog
teritorija. Sve u svemu, Velika Srbija imala bi 65-70% ukupnog jugoslavenskog teritorija i
stanovnitva. Hrvatska, smanjena za vie od polovinu svog teritorija i stanovnitva (u odnosu
na granice Socijalistike Republike Hrvatske poslije 1945) bila bi efikasno okruena Velikom
Srbijom i Velikom Slovenijorn. Moljevi je vjerovao da su srpski dravnici uinili ozbiljnu
pogreku kad nisu paljivo definirali granice nove Srbije u novoj jugoslavenskoj dravi 1918. i
inzistirao je na tome da Srbi trebaju na kraju drugog svjetskog rata izbjei tu pogreku i da
trebaju zauzeti sva podruja na koja polau pravo, te druge jugoslavenske narode staviti
pred gotov in, pa onda s te pozicije razgovarati o federalnom ureenju Jugoslavije. Njegov
plan predviao je zamana na zakonu zasnovana protjerivanja ne-srpskog stanovnitva iz
raznih podruja, kao i razmjene stanovnitva, ali nije u brojkama izraavao opsege tih
planova.
2 Naao sam jo dvije karte etnikog porijekla koje se odnose na Buduu
Jugoslaviju, a nalaze se u arhivu Vojnoistorijskog instituta u Beogradu: etniki
dokumenti, reg. br. 36/2 i reg. br. 38/2, kutija 7. Na obim kartama nalazi se koridor koji

povezuje Jugoslaviju i ehoslovaku i razdvaja Austriju i Maarsku. Postoje neke manje

razlike izmeu te dvije karte, te izmeu njih i karte reproducirane u ovoj knjizi, ali na svakoj
je Hrvatska drastino reducirana u usporedbi s njenim dananjim granicama. Prema prvoj od
te dvije karte ak i juni dio Istre spada u Veliku Srbiju.
Moljevi je imao definirane misli o socijalno-ekonomskoj organizaciji nove Velike
Srbije. Shvaao ju je kao naciju u kojoj rad uz pravednu nagradu ima da bude osnov, cilj i
smisao ivota svakog ovjeka; ali nosilac kapitala i investicija ima da bude u prvom redu
drava. Privatni kapital mogao bi djelovati dravnom kontrolom. Svim graanima bilo bi
zagarantirano pravo na rad, zdravstvenu zatitu i starosnu mirovinu. Sloboda linosti,
inicijative, misli, tampe i vjeroispovijesti bila bi zagarantirana, ali se ne bi smjela
zloupotrebljavati na raun drugih; prva funkcija tampe bila "bi da slui narodu i dravi. j da
unapreuje javni moral. Crkva bi dobila priznanje i potporu samo ako bi bila potpuno
nezavisna od vanjskog svijeta i ako bi njen poglavar sjedio u zemlji; ne bi smjele postojati
politike partije zasnovane na vjerskim naelima. Svi ti faktori trebali bi se spojiti u narodni
preporod u kojem bi svi dijelovi srpskog stanovnitva, podijeljeni po raznim zvanjima i
nadahnuti primjerom inteligencije i omladine, ivjeli i radili u meusobnom skladu.
Vrlo slini teritorijalnim zamislima dra Moljevia bili su i oni prijedlozi koje je
Beogradski etniki komitet formulirao ljeti 1941, a u septembru ih je iznio iz zemlje i kasnije
predao emigrantskoj vladi dr Milo Sekuli.3 Karta koja je izraena navodno na toj osnovi
nadilazi Moljevievu, jer izlae detalje velikih preseljavanja stanovnitva, potrebnih da bi u
srpskoj jedinici stanovnitvo postalo isto srpsko. Detaljnije: iz zamiljene Velike Srbije
trebalo je silom protjerati ne manje od 2,675.000 ljudi; ta brojka ukljuuje 1,000.000 Hrvata
i 500.000 Nijemaca; u redefiniranu Srbiju ulo bi zatim 1,310.000 ljudi, od toga 300.000 Srba
iz Hrvatske. Dopustilo bi se da u novoj Velikoj Srbiji ostane nekih 200.000 Hrvata.4 Nisu
navedeni nikakvi brojani podaci o preseljenju Muslimana, njih se u stvari samo kratko
spomenulo: U srpskoj jedinici kao naroito teak problem uzeti pitanje muslimana i po
mogunosti reiti ga u ovoj fazi (misli se oito u zavrnoj fazi rata i neposredno poslije
rata).5
3 Za tekst dokumenta vidi Marjanovi, Prilozi, str. 179-188. Program je razdijeljen na
etiri dijela koji se bave radom u ratu, u prelaznom periodu, pripremama za normalno stanje
i pitanjem unutranje socijalne i politike organizacije.
4 Ovi su brojevi mnogo detaljnije naznaeni na karti koja pokazuje Buduu
Jugoslaviju, izraenoj na osnovi memoranduma beogradskog odbora. etniki
dokumenti, reg. br. 36/2, kutija 7.
5 Marjanovi, Prilozi, str. 180.

Moemo pretpostaviti da je Mihailovi pristajao na sve ili na gotovo sve ovakve

prijedloge koji su se odnosili na teritorij Velike Srbije. On na njih aludira u svom proglasu
srpskom narodu slijedeeg decembra,6 a u nizu detaljnih instrukcija koje je 20. decembra
dao svojim novoimenovanim komandantima u Crnoj Gori, majoru Laiu i kapetanu uriiu,
posebno se poziva na njih kao na dio etnikog programa. Ciljevi su:
1. Borba za osloboenje celokupnog naeg naroda pod skiptrom Nj. V. Petra II.
2. Stvoriti veliku Jugoslaviju i u njoj Veliku Srbiju, etniki istu, u granicama Srbije
(mislei tu i na Makedoniju), Crne Gore, Bosne, Hercegovine, Srema, Banata i Bake.
3. Borba za ukljuivanje u na dravni ivot svih jo neosloboenih slovenakih
teritorija pod Italijom i Nemcima (Trst, Gorica, Istra i Koruka) kao i (podruja koja su
sada pod vlau) Bugarske i Severne Albanije sa Skadrom.
4. ienje dravne teritorije od svih narodnih manjina i nenacionalnih elemenata.
5. Stvoriti neposredne zajednike granice izmeu Srbije i Crne Gore kao i izmeu Srbije i
Slovenake ienjem (uklanjanjem?) muslimanskog ivlja iz Sandaka i muslimanskog
i hrvatskog ivlja iz Bosne.7
6 Zbornik DNOR, tom I, sv. 2, str. 377-379.
7
Dokumenti
o
izdajstvu
http://www.znaci.net/00001/4_14_1_34.htm

Drae

Mihailovia, I,

12.

U instrukcijama je zabiljeeno i to da Sa komunistima partizanima ne moe biti

nikakve saradnje jer se oni bore protiv dinastije i za ostvarenje socijalne revolucije, to
nikada ne sme biti na cilj, jer smo mi jedino i iskljuivo samo vojnici i borci za Kralja,
Otadbinu i slobodan narod.
Specifini uvjeti Bosne i Hercegovine, sjeverne Dalmacije i jugozapadne Hrvatske (Like)
predmet su programatske izjave koju je priredila etnika Dinarska divizija u martu 1942, a
mjesec dana kasnije prihvatili su je komandanti s tih podruja na sastanku u Strmici, selu
blizu Knina u sjevernoj Dalmaciji. Ta izjava uslijedila je ubrzo nakon instrukcija to ih je
prethodnog decembra Mihailovi dao Laiu i uriiu, zastupajui stvaranje Velike Srbije
nastanjene iskljuivo Srbima, s teritorijalnim koridorom koji povezuje Hercegovinu, sjevernu
Dalmaciju, Bosnu i Liku sa Slovenijom; u izjavi se spominje irenje nacionalne ideje i
mobilizacija svih nacionalnih (tj. srpskih) elemenata u svrhu ienja Hercegovine, Dalmacije,
Bosne i Like od drugih nacionalnosti. Ali ona sadri jo nekoliko ideja o ratnoj strategiji. To
su: kolaboracija s Talijanima na osnovi naela ivi i daj drugima da ive; odluna borba
protiv ustakih formacija i domobrana kao i protiv partizana; pristojan postupak s
Muslimanima - privremeno, kako se ne bi pridruivali partizanima, iako ih se kasnije moe

eliminirati; stvaranje posebnih hrvatskih etnikih jedinica od projugoslavenskih i

antipartizanskih Hrvata.8
8 Stanisavljevi, str. 96- 100.
Kasno naredne jeseni, na konferenciji mladih etnika intelektualaca Crne Gore i
oblinjih podruja, odranoj u ahoviima, selu blizu Bijelog Polja u Sandaku, od 30.
novembra do 2. decembra 1942, pojavila se jo jedna vana i neto proirena verzija
etnikog osnovnog programa. Sam Mihailovi nije prisustvovao, ali zastupala su ga tri
njegova komandanta Ostoji, Lai i urii a zakljuci sastanka imali su slubeni
karakter. Glavni ciljevi ostali su nepromijenjeni: ouvanje monarhije pod dinastijom
Karaorevia; jedinstvena Jugoslavija sa srpskom,Hrvatskom i slovenskom jedinicom koje
bi uivale iroku samoupravu, ali bi sve tri imale meusobnu neposrednu teritorijalnu vezu;
predaja cjelokupne izvrne vlasti - s pristankom Krune etnikoj organizaciji i to za
razdoblje dovoljno dugo da se provede izgradnja i preporod zemlje; stanovnitvo trebada se
sastoji samo od Srba, Hrvata i Slovenaca (to je znailo negirati narodnost i Makedoncima i
Crnogorcima) bez ikakvih nacionalnih manjina. Tim ciljvima dodana je agrarna reforma po
principu zemlja pripada onima koji je obrauju, zagarantirana privatna inicijativa ali
nacionalizirana industrija, veletrgovina i bankarstvo, ekonomija organizirana na naelu
dravnog zadrugarstva, strogo zakonodavstvo protiv korupcije, andarmerija regrutirana
iz redova etnika i pod nadzorom etnike organizacije, te pojaana propagandna aktivnost
u cilju etnike ideologije.9
9 Dokumenti o izdajstvu Drae Mihailovia, I,
http://www.znaci.net/00001/4_14_1_200.htm

14-25,

osobito

str.

23-25.,

Otprilike u isto vrijeme je etniko vodstvo pripremilo prirunik koji je podrobno

objanjavao etniku organizaciju i njene ciljeve i postavio precizne direktive za postizanje
tih ciljeva.10 Dio teksta ponavlja principe sadrane u ranijim etnikim programatskim
izjavama, ali glavnina je nova, osobito u detaljima o zadacima pojedinih komponenti
etnike organizacije u razliitim fazama rata, i o nainima na koje etnici kane postii svoj
temeljni cilj: Osloboenje Kraljevine Jugoslavije i brae koja sada ive van njenih granica, te
stvaranje uslova za zdrav i napredan ivot Jugoslovena. U priruniku je rat podijeljen u tri
faze.: Prva faza bio je Aprilski rat i sramotna kapitulacija drugih, ali ne onih ljudi pod
vodstvom pukovnika Drae Mihailovia koji su, vjerni slavnim tradicijama srpskog naroda,
odbili da poloe oruje i, pokrenuti herojskim nacionalizmom, poeli skupljati sve to je
najbolje u narodu za borbu protiv neprijatelja. Druga (tekua) faza bio je period od
kapitulacije do onog asa kad e uvjeti opravdati podizanje opeg ustanka protiv
neprijatelja. To ekanje, osnovna komponenta etnike strategije, nuna je budui da su
Jugoslaveni razoruani, a zemlja okupirana i neprijatelj krajnje jak, ali oni e se organizirati za
odlunu bitku upotrebljavajui bezobzirno sva druga sredstva i ekajui da svoje operacije
sinhroniziraju s povoljnim razvojem dogaaja na ostalim frontovima. Napokon, u treoj fazi,

prei e u opi napad na neprijatelja i izbaciti ga iz zemlje; u isto vrijeme unitit e ostatke
svojih suparnika u borbi za vlast i preuzeti iskljuivu kontrolu zemlje, protjerati veinu
nacionalnih manjina i pohapsiti sve unutarnje neprijatelje koji su poinili zloin protiv
Jugoslavije. Samo temeljitom organizacijom i brinom pripremom u drugoj fazi, uspjet e
pokret i u zavrnoj fazi. Tako je upozoravao prirunik. Zato su slijedea dva zadatka u drugoj
fazi najvanija: a) Organizacija narodne borbe Jugoslovenske vojske u otadbini na isto
vojnim principima, bez ikakvog (stranakog) politikog uticaja ili tendencije, i b) preventivno
onesposobljavanje unutarnjih neprijatelja narodne borbe (na prvome mestu komunista).
Nacrt metode rada u drugoj fazi pokreta jo je detaljniji: Tajna organizacija spojena s
autoritativnim voenjem; jugoslovenska, nacionalno ujedinjavajua propaganda sa ciljem da
se stvori optenarodni pokret; prema potrebi aktiviranje i primena specijalnih,
disciplinovanih oruanih formacija koje bi se snabdevale plaanjem u gotovu; izvoenje
sabotaa samo po nareenju ovlatenih komandi; upotreba beskrupulozne taktike prema
okupacionim snagama i neprijateljima; borba protiv unutarnjeg neprijatelja u svakoj prilici;
pomo jedinicama novcem koji se skuplja u jednom centru sa strogom kontrolom troenja.
Nakon toga slijedi detaljna lista po grupama zadataka koje treba izvriti u tekuoj fazi, od
momenta opeg napada na neprijatelja do predaje zemlje u ruke legalnih vlasti koje e
imenovati Kralj i narod, nakon ega bi uslijedila demobilizacija. Za budunost,prirunik
predvia: a) zajednika drava Srba, Hrvata i Slovenaca, a kasnije moda i Bugara, dok je
oblik dravnog ureenja od sekundarne vanosti; b) radikalna socijalna reforma; c) uvoenje
viegodinjih dravnih planova; d) prosvjetni i moralni preporod; e) nacionalne crkve, ako ne
ve jedna nacionalna crkva. Iako taj prirunik na rijeima zastupa ideju jugoslavenstva (vidi
snimke 376-378) i vie puta tvrdi kako je pokretu potrebno da proiri svoj oslonac meu
svim jugoslavenskim narodima, etnici zapravo nikad nisu eljeli da postanu istinski
svejugoslavenski pokret, jer je to bilo u suprotnosti s idejom o Velikoj Srbiji u Velikoj
Jugoslaviji. etnike snage bile su, naravno, skoro iskljuivo srpske, osim onog dijela
Crnogoraca koji su se osjeali Srbima. Oito je da ciljevi pokreta, kako ih postavlja ovaj
prirunik i ostali dokumenti, nisu mogli biti privlani za druge narode Jugoslavije; s druge
strane, nije se moglo ne uzeti u obzir te ne-srpske narode. etnici nikada nisu uspjeli
realistiki shvatiti nacionalno pitanje u Jugoslaviji. ak ni u selu Ba nisu prilazili rjeenju s
gledita Jugoslavije kao cjeline; polazna toka uvijek je bila Velika Srbija, uvijek u granicama
Jugoslavije, ali bez osvrtanja na legitimne interese drugih naroda Jugoslavije, s iznimkom
Slovenaca s kojima Srbi nisu pomijeani i s kojima nemaju zajedniku granicu, pa prema
tome ni razliite interese. etnikim rjeenjem Makedonci i Crnogorci naprosto su
proglaeni Srbima, a srpskim zemljama proglaena je veina teritorija na kojima su Srbi
ivjeli ak i u relativno malom broju s drugim junoslavenskim narodima, prije svega s
Hrvatima. To je ve odavno bilo tradicionalno velikosrpsko miljenje. Nova karakteristika nesumnjivo reakcija na pokolj Srba u NDH - bio je plan za ienje tih krajeva od nesrpskog stanovnitva.

10 Posjedujem mikrofilm ovog prirunika u njemakom prijevodu. Original (koji sadri

sav opi materijal i neke posebne dijelove za primjenu u Vojvodini, podruju s mijeanim
stanovnitvom, od kojeg u to vrijeme veina nisu bili Srbi) su nabavili agenti njemake tajne
policije i Sicherheitsdienste!, preveli ga i zatim vratili, a da etnici nisu primijetili to se
zbivalo. Njemaki prijevod ima 75 gusto tipkanih stranica. Uz jedno uvodno pismo,
prevedeni prirunik je 15. juna 1943. poslan svim njemakim komandama na
jugoslavenskom teritoriju. Podaci koji proizlaze iz samog prirunika nagovjetavaju da je
pripremljen posljednjih mjeseci 1942. uz Moljevievu pomo. Za prijevod vidi mikrofilm br.
311, rola 192, snimci 312-390, osobito snimci 317, 319 i 320, za ovdje navedene dijelove.
U etnikom priruniku s kraja 1942. raspravljalo se o problemu Hrvatske neto
opirnije, s milju da se osigura suradnja barem jednog znatnijeg, zamjetljivijeg dijela Hrvata
sa etnikim pokretom. Mihailovi je imao malu grupu sljedbenika medu Hrvatima u
srednjoj Dalmaciji, osobito s podruja Splita i ibenika. Veina njih bili su lanovi ili
projugoslavenskih organizacija s poetka dvadesetih godina, kao ORJUNA, ili mlai ljudi iz
takvih porodica, ali ta grupa je bila premala da bi vojno ili politiki neto znaila.11 aica
Hrvata u Hrvatskom primorju takoer je bila za Mihailovia. U Sloveniji je postojala mala
proetnika grupa koju je vodio major Karlo Novak, a Mihailovi je takoer imao i stanovitu
suradnju s glavnim antikomunistikim politikim i oruanim snagama te pokrajine, koje su
prvenstveno pristajale uz Slovensku ljudsku stranku. Nekolicina sandakih i bosanskohercegovakih Muslimana takoer je pristajala uz njega.
11 Vidi Radmilo Gri, str. 262-268. i Stanisavljevi, str. 81, 113.
U priruniku postoji pomalo udna tvrdnja o tome da su Srbi i Hrvati podjednako bili
rtve beskrupuloznih politiara svake vrste izmeu dva rata. Prirunik ak tvrdi bez
dokaza da je u itavoj Srbiji, a posebno u Beogradu, bilo vie Hrvata nego Srba u dravnoj
slubi i da Srbi ni najmanje nisu bili u povlatenom poloaju, nego su to bili Hrvati.
Nadalje, nije hrvatski narod neprijatelj Srba, ve su to samo frankovci (dakle, ustae) i zato
etnici na hrvatski narod trebaju gledati kao i na srpski, te pozvati sve Hrvate ispravnog
ponaanja na suradnju i formirati hrvatske vojne jedinice pod etnikom zastavom.
Takoer trebaju pozvati i domobranstvo da pree na njihovu stranu. Ali svakog ustau koji
prua oruani otpor treba po kratkom postupku likvidirati na licu mjesta. Taj iroki program
uspostavljanja novih odnosa s Hrvatima trebat e provoditi postupno i pametno, ali vrsto.
Diskusije o preseljavanju stanovnitva ne treba pokretati, ve ekati sve dok se ne odlui o
granicama raznih nacionalnih jedinica. Takoer ne bi trebalo za sada pokretati vjersko
pitanje.12 Drugim rijeima, sve te vane stvari koje se odnose na nacionalno pitanje treba
rijeiti nakon to etnici postignu svoj cilj iz tree faze potpunu kontrolu zemlje i kad
odrede granice srpske jedinice.
12 Mikrofilm br. T-311, roia 192, snimci 368, 371-372.

Od rata na ovamo, etniku politiku o kljunom nacionalnom pitanju, analizirao je s

prilino objektivnosti dr ivkoTopalovi, koji je kao predsjednik Jugoslavenske nacionalne
demokratske zajednice, osnovane u selu Ba, bio jedna od vodeih figura politikog krila
etnikog pokreta od januara 1944. do sloma.. On osobito naglaava blisku vezu izmeu
vjerske i nacionalne pripadnosti, i vrlo jasno naznauje razliku izmeu etnike i partizanske
ideologije, osobito u vienacionalnim i raznovjernim podrujima pod talijanskom okupacijom
(dijelovima Sandaka i Bosne i Hercegovine):
Antihrvatstvo.
antimuslimastvo
srpskog etnitva...

antijugoslovenstvo,

to

je

ideologija

Iskustvo je meutim pokazalo da je, mimo uzajamnih unitavanja, versko-ovinistika

ideologija imala za jedinu posledicu da i Srbe i Hrvate i Muslimane goni u zavisnost i u
potinjavanje tuem osvajau. Samo se tako mogao ouvati svoj narod i izboriti se sa
domaim inovercima. Komunisti su meutim udarili drugim putem, putem zajednice
svih Junih Slovena i verske snoljivosti. Oni su uspeli da za to nau razumevanja kod
mladih generacija Srba, Hrvata i Muslimana, upravo u ovim meanim krajevima.13
13 Topalovi, Pokreti narodnog otpora, str. 52-53; takoer strane 16-17, 103. Vidi
takoer Glavu 7, biljeka 172. Neki Mihailovievi sljedbenici u emigraciji u svojim prikazima
Topalovieve knjige otro osporavaju ovakva tumaenja. Vidi Radoje L. Kneevi u Poruci br.
50-51, str. 17-18, i Vukevi u Glasniku S1KD Njego, decembar 1958, str. 113-125,
osobito str. 120-122. Topalovievi pogledi su u sutini ispravni, ali, kao to shvaaju njegovi
kritiari, ako se prihvati teza da su velikosrpska ideologija i ostala uska shvaanja skrivila da
je etniki pokret bio neprihvatljiv za veinu jugoslavenskih naroda, tada se ne moe tvrditi kao to oni ine - da su Mihailovi i njegov pokret propali kao rtve zlosretnog saveza Velike
Britanije, Sovjetskog Saveza i njihovih jugoslavenskih pomagaa, Tita i ubaia.
Iako treba uzeti da je ta karakterizacija prvenstveno prikladna za religiozno i
nacionalno mijeana podruja, takoer se moe primijeniti na etniki pokret openito.
Jednostavna istina glasi da etniki pokret nije za nacionalno pitanje imao rjeenje koje
bi ponudio ne-srpskim narodima Jugoslavije, jer Mihailovi, kao i Nikola Pai i kralj
Aleksandar, a praktiki i svi ostali srpski politiari i visoki oficiri u meuratnom periodu, nije
razumio da jaka i funkcionalna Jugoslavija mora biti neto potpuno razliito od proirene
Srbije i da to zahtijeva potpuno razliit politiki i psiholoki stav i voa i stanovnika u svakoj
od pet junoslavenskih nacija, ali posebno u Srbiji i Hrvatskoj. Oito, Mihailovi i njegovi
savjetnici tek su mutno shvaali svu ogromnost promjena koje su se u zemlji dogaale kao
rezultat kapitulacije i okupacije, te komunistima predvoene oruane borbe i revolucije.
Njihova glavna misao bila je povratiti izgubljeno, restaurirati monarhiju i dravni aparat pod
srpskom kontrolom. U meuratnom razdoblju srpski su politiari i generali vladali itavom
dravnom prinudnom silom - vojskom i policijom a tokom dugih godina prakticiranja

politike protekcije takoer i dravnom birokracijom. Sve su te snage radile za srpsku

hegemoniju. To se sad svelo na malu, labavo organiziranu i loe voenu etniku vojsku koja
se sastojala gotovo samo od Srba i Crnogoraca, a slijedila je usku nacionalistiku politiku i
bila je angairana u vojnoj akciji usmjerenoj skoro iskljuivo protiv svojih zemljaka
Jugoslavena, a ne protiv tuinskih sila koje su zemlju dovele do katastrofe. Ako je Mihailovi
i procijenio pravu prirodu situacije, on to nije pokazivao. I naravno, imao je razloga da se
osjea sigurnim sve dok je imao neospornu potporu vlade u izbjeglitvu i zapadnih
Saveznika.
Imao je takoer i podrku Srpske pravoslavne crkve koja je, kao nacionalna crkva,
prirodno bila sklona da se identificira s pokretom to su ga podravali ~ kralj rizbjeglika
vlada koju su vodili Srbi. Veina sveenstva bila je prije rata izrazito antikomunistiki
nastrojena, a tako je bilo i dalje. ura urovi, generalni sekretar etnikog Centralnog
nacionalnog komiteta od juna do septembra 1944, posvjedoio je na svom suenju ljeti
1945. da je tri etvrtine pravoslavnog svetenstva bilo privreno pokretu Drae
Mihailovia.14 ini se da je ovo objektivna procjena. Naravno, ta je podrka veinom bila
tajna, ali izvjestan dio pravoslavnih sveenika otvoreno je iskazivao svoju privrenost
etnikom pokretu. U okupiranoj Srbiji, a jo vie u nekim drugim podrujima, aktivnosti
crkve nametnuta su, naravno, mnoga ogranienja. Nijemci su na crkvu gledali krajnje
sumnjiavo i nisu oklijevali da interniraju svakog, ma kako visokog crkvenog
dostojanstvenika, koji je odbijao suradnju s kvislinkim i okupacionim vlastima. Patrijarh
Gavrilo bio je vrlo antinjemaki raspoloen i interniran je najprije u jedan manastir u Banatu,
a kasnije prebaen u koncentracioni logor Dachau i napokon puten kratko vrijeme prije
svretka rata. I episkop ie, Nikolaj Velimirovi, najpoznatiji srpski crkveni dostojanstvenik u
meuratnom periodu, bio je prvo u kunom zatvoru, a zatim odveden u Dachau, te takoer
puten tek potkraj rata.
14 Suenje lanovima rukovodstva organizacije Dra^e Mihailovia, str. 80-82.
Srpska pravoslavna crkva, kojoj na elu stoji patrijarh, ukljuivala je ne samo crkvu u
Srbiji, ve i crkvu u Makedoniji i u Crnoj Gori, zatim na onom podruju koje su anektirali
Maari, te na teritorijima koji su u aprilu 1941. postali dijelovi NDH. Takoer je imala i
nekoliko episkopija u inozemstvu. Budui da su ta podruja u aprilu 1941. potpala pod razne
okupacione reime, uvjeti u kojima je crkva postojala razlikovali su se od podruja do
podruja. U Crnoj Gori, gdje crkva nije-bila izloena progonima, mitropolit Joanikije slijedio je
primjer etnikih komandanata i kolaborirao je s Talijanima, a nakon njih s Nijemcima, i
odluno se protivio partizanima koje su vodili komunisti.15
15 Dokumenti o izdajstvu Dra^e Mibailovtia, I, 186 192.
U Makedoniji su sve dostojanstvenike iz vrhova crkvene hijerarhije zajedno s velikim
brojem pravoslavnih sveenika prognali Bugari koji su veinu tog podruja anektirali u aprilu

1941, jer su episkope i popove smatrali glavnim zastupnicima srpstva i srpskog pravoslavlja u
Makedoniji. Nema sumnje da je jedan od mnogih razloga jake crkvene podrke etnicima bio
i etniki stav prema Makedoniji kao integralnom dijelu Srbije i Makedoncima kao Srbima,
to je znailo zastupati i punu vlast srpske pravoslavne crkve u Makedoniji. Komunisti su,
meutim, priznavali da su Makedonci posebna nacija, s pravom na vlastitu dravu unutar
jugoslavenske federalne zajednice.16
16 Strah crkvene hijerarhije za budunost pravoslavne crkve u Makedoniji, ili tonije za
vlast srpske crkve nad njom, jasno je vidljiv iz nekih privatnih izjava koje je amerikim
funkcionarima u aprilu 1945. dao vrilac dunosti patrijarha Josif, koji je dvadesetih godina
bio episkop bitolski, a zatim izmeu 1932. i 1941. mitropolita skopski, kad su ga protjerali
Bugari. On je pomagao oko razvoja crkvene organizacije i njenih kolskih ustanova. Vidi RG
226, OSS-dokument br. XL 9761, str. 5-7.
Najtei je bio poloaj crkve u marionetskoj dravi Hrvatskoj, gdje su i crkva i srpskopravoslavno puanstvo bilo sistematski i bezobzirno proganjani. Tri pravoslavna episkopa i
mnogi sveenici bili su ubijeni, mnoge crkve i manastiri razoreni, a ubijanje srpskog
stanovnitva, prisilno obraanje na katolicizam i protjerivanje u Srbiju vrilo se u masovnim
razmjerima. U junu 1942. pravoslavna crkva u Hrvatskoj izdvojena je slubenim dekretom iz
srpske pravoslavne crkve i konstituirana kao samostalna hrvatska pravoslavna crkva.
Poglavnik marionetske drave Paveli imenovao je Germogena (biveg arhiepiskopa
jekaterinoslavskog u Rusiji, koji je mnogo godina ivio u Jugoslaviji kao gost Srpske
pravoslavne crkve) zagrebakim mitropolitom i poglavarom nove crkve.17 Progoni
pravoslavnog stanovnitva nastavili su se usprkos izdvajanju Crkve.
17 Vidi Kai, Srpska crkva u tzv. NDH.
I u Crnoj Gori i u NDH, jednako kao i u Srbiji, velika veina pravoslavnog sveenstva bila
je na etnikoj strani, a u NDH su neki od njih - na primjer pop Momilo uji i pop Savo
Boi - postali vrlo poznati etniki komandanti. S druge strane, na svim je tim podrujima
manji broj pravoslavnih sveenika priao partizanima. Treba takoer primijetiti da su
partizani openito ublaavali tradicionalnu antiklerikalnu doktrinu komunistike ideologije,
ak do te mjere da su doputali regularne vojne sveenike u nekima od svojih borbenih
jedinica. Procjene o broju pravoslavnih sveenika koji su poginuli u ratu kao rtve progona i
nasilja variraju dosta iroko: najautoritativniji je broj od ukupno 515 sveenika, koji je iznio
Kai.18
18 Kai, Srpska crkva pod nemakom okupacijom, str. 231. U Kaievoj studiji o srpskoj
crkvi u NDH (str. 191) navodi se broj od 219 pravoslavnih sveenika ubijenih u hrvatskoj
marionetskoj dravi tokom rata. Paris, str. 285-289, daje spisak od 171 pravoslavnog
sveenika, ukljuujui tri episkopa, koje su ustae ubili poetkom rata. Vidi takoer Smiljani
i dr., str. 13.

VOJNA ORGANIZACIJA
Budui da je Mihailoviev glavni cilj bio restauracija monarhije i konstituiranie Velike
Srbije, on je svoj etniki pokret shvaao vie u vojnom nego u politikom smislu, jer nije
imao interesa da iz svojih trupa stvori neto vie nego li vojsku izbjeglike vlade. Kao to smo
vidjeli, Mihailovi je najprije svoju malu grupu oficira i vojnika na Ravnoj Gori imenovao
etnikim odredima jugoslovenske vojske. Ta oznaka promijenjena je u Vojno etniki
odredi, a od januara 1942. pa dalje, tj. nakon to je Mihailovi postao ministar vojske,
mornarice i vazduhoplovstva u izbjeglikoj vladi, slubeni naziv glasio je: Jugoslovenska
vojska u otadbini.
Prvi etniki oruani odredi u Srbiji obino su nosili ime neke planine ili rijeke na svom
podruju, a uvjebavali su ih veinom mladi profesionalni oficiri koje bi poslao Mihailovi.
Iako su neki odredi nastali spontano, vlastitom inicijativom, prije no to su stigli
Mihailovievi emisari, Mihailovi bi ih tek po njihovom dolasku priznao i uvrstio u svoju
vojnu organizaciju. Ti naoruani odredi openito su brojali od 50 do 200 ljudi, ponekad i vie,
a zapovijedali su im ljudi odgovorni Mihailoviu od kojeg su primali ope upute, ali su i pored
toga imali iroku samostalnost djelovanja. Ta sloboda donekle je izvirala iz nude, zbog
tekoa u komuniciranju sa tabom, osobito u poetku, ali bio je to takoer nain da se
lokalnim komandantima dozvoli uzimanje u obzir lokalnih uvjeta. Takvo je bilo stanje
etnikih snaga u septembru 1941, kad su poeli sa sporadinom borbom u ustanku koji je
trajao ve od jula pod vodstvom komunista i njihovih oruanih jedinica. U toku veeg dijela
slijedee godine etnici su nastavili s takvom labavom organizacijom. Kao to smo vidjeli,
vie odreda iz Bosne, Hercegovine i Crne Gore prilo je pod etniku zastavu i Mihailovi je,
ne uvijek s uspjehom, nastojao da lokalne komandante zamijeni svojim ljudima, ali je
etnikoj komandi nedostajala organizaciona snaga. Trupe je ujedinjavala borba Za Kralja i
Otadbinu i za slobodu Srba i Jugoslavije, kako je to naglaavao etniki prirunik, ali oni su
bili samo vojnici, u ogromnoj veini seljakog podrijetla, ukorijenjeni u srpsku tradiciju i
potpuno neobavijeteni o politikim idejama i odnosima. Ipak, etniki voe nisu pokuavali
da sistematski politiki odgajaju i indoktriniraju pripadnike svojih snaga ili uope
stanovnitvo onih podruja na kojima su djelovali.
Praktiki od samog poetka organizacije, etnici su poeli s osnivanjem eri vrste
eta. Negdje s proljea 1942, shvaajui da se lokalni komandanti esto ne osvru na
instrukcije, Mihailovi je izdao vano Uputstvo broj 5, koje je detaljno izloilo principe
etnike vojne organizacije. Tri vrste eta bile su: kategorija 3, mobilne, operativne trupe, s
vojnicima izmeu 20 i 30 godina; kategorija 2; jedinice s ljudima izmeu 31 i 40 godina, iji je
zadatak bio sabotaa na komunikacijama. (cestama, mostovima, eljeznicama) i kategorija
1, lokalne trupe i trupe za snabdijevanje, sastavljene od ljudi u dobi od 41 do 50 godina, ija
je dunost bila da odravaju red i mir i tite svoja sela. Dvije do tri takve gte inile bi
bataljon, a dva do pet bataljona brigadu. Svaki srez trebao je imati komandanta koji bi bio
zaduen za ete 1 i 2. Uputstvo broj 5 takoer je specificiralo neke druge dunosti sreskih
19

komandanata, kao organiziranje pijunae i propagande na podruju, ubacivanje u

neprijateljske jedinice itd.20
19 Sekuliev izvjetaj iz septembra 1941. spominje tri vrste eta, a navodi ga
Marjanovi u svojim Prilozima, str. 169 170. U dijelovima Bosne, Like i u sjevernoj
Dalmaciji, ipak su se ve u zimi 1941/42. neke od veih etnikih jedinica zvale pukovi i
divizije, na primjer puk Kralj Petar II, Dinarska divizija.
20 Kopija teksta direktive br. 5 nalazi se u arhivu Vojnoistorijskog instituta u Beogradu,
etniki dokumenti, reg. br. 10/3, kutija 1; izvjetaji o njenoj primjeni mogu se nai u
direktivnom pismu majora Ostojia etnikim komandantima, 30. jula 1942, reg. br. 14/2,
kutija 1 i u izvjetaju majora Miodraga P. Paloevia Mihailoviu, 5. novembra 1942, reg. br.
34/2, kutija 1.
Na temelju uhvaenih radio-poruka izmeu Mihailovievog taba i raznih njegovih
komandanata, njemaka radio-sluba u Beogradu mogla je vrlo detaljno rekonstruirati cijelu
etniku voinu organizaciju i identificirati praktiki sve'komandante, te je 11. septembra
1942. podnijela detaljni izvjetaj pod naslovom Organizacija pokreta Drae Mihailovia.
Vidi mikrofilm br. T-312, rola 470, snimci 8,060. 380-435.
Ova je organizaciona osnova dopunjena krajem 1942, vjerojatno da odgovori
zahtjevima rata protiv partizana koji je uzimao sve vie maha, te da pridonese veoj
mobilnosti i elastinosti. Prema novom planu koji je stupio na snagu 1. januara 1943,
osnovna jedinica bila je trojka u~sastavu: voa, zamjenik i trei lan za vezu izmeu dvojice,
te trojke i pretpostavljenih vlasti. Bilo je to u stvari oivljavanje tradicionalne srpske gerilske
jedinice za koju se dugo smatralo da je prikladna i efikasna. 15-30 trojki inile bi etu, tri ete
bataljon, a tri bataljona brigadu. Postojali su takoer i korpusi u sastavu tri do pet brigada .
(neki su od njih osnovani ak prije nego to je plan slubeno stupio na snagu).21 Elitne
brigade sastojale, su se od najmlae i najbolje momadi a zvale su seletee brigade.
21 Vidi Vukovi, Gerilske formacije Jugoslovenske vojske u Otadbini; Ratkovi, str.
99-106.
Prema ve citiranom etnikom priruniku, u drugoj fazi su etniki komandni tabovi
trebali operirati unutar pojedinih odreenih teritorija, a specifine zadatke trebalo je
izvravati na svim nivoima: od korpusa, brigade i bataljona do ete. Ti zadaci detaljno su
opisani s obzirom na drugu i treu fazu, a kao primjer tipine organizacije uzeta je Vojvodina.
Kao i ranije, komandant svakog sreza bio je zaduen za ete 1 i 2, kao i za radne ete. S
nastupanjem tree faze, sva komanda koja je dosad bila u rukama komandanta brigade ili
korpusa, podijelila bi se na dva dijela: na operativne trupe (ija su osnova ete iz kategorije
3) pod komandom operativnih komandanata i na teritorijalne trupe (iju osnovu ine ete
kategorije 1 i 2) pod sreskim komandantima. Kako e operativne trupe postupno oslobaati

nova podruja, teritorijalne trupe preuzet e ulogu vojnih vlasti i izvravati zadatke kako je
predvieno prirunikom.22
22 Mikrofilm br. T-311, rok 192, snimci 323-345.
Mnogo kasnije - u proljee 1944, kad su etnici bili izloeni velikom pritisku dviju
partizanskih divizija koje su prodrle duboko u teritorij Srbije s jugozapada i borile se tamo
neko vrijeme formirano je nekoliko jurinih korpusa i grupa jurinih korpusa, koji su se
sastojali od najboljih leteih brigada odvojenih iz redovnih korpusa, ali to je ujedno bila
jedina promjena u osnovnoj vojnoj strukturi, ustanovljenoj u januaru 1943.
Kako je velika bila etnika vojska i otkud je regrutirala svoje ljudstvo? Lake je
odgovoriti na drugi dio pitanja. Prve etnike jedinice bile su naravno dobrovoljake i
sastavljene od ljudi koji su eljeli slijediti Mihailovia u otporu protiv vojski koje su upale i
okupirale njihovu zemlju. Ali kako su mjeseci prolazili, a partizani postali glavni neprijatelji,
kao i suparnika snaga otpora koja je privlaila mnoge dobrovoljce, etnici su nali za
potrebno da pribjegnu sistemu regrutacije kad god im je trebalo to jest, u podrujima pod
svojom kontrolom gdje su mogli nametnuti vlast kao slubena Jugoslovenska vojska u
otadbini iza koje stoje kralj i vlada u izbjeglitvu. Sve te trupe nisu bile stalno aktivne; veina
ih je bila samo registrirana na vojnim spiskovima i pretpostavljalo se da e se odazvati na
poziv kad bude trebalo.
Osim ilegalnih etnika, postojale su od kraja 1941. i legalizirane etnike jedinice koje
su kao pomone trupe sluile talijanskoj vojsci i kvislinkim vojskama u Srbiji i NDH. Ubrzo
nakon kapitulacije Italije velika je veina etnikih jedinica u cijeloj zemlji poela sluiti
Nijemcima kao pomone trupe protiv Narodnooslobodilake vojske, na bazi formalnih
pismenih, ili neformalnih usmenih sporazuma i dobivale su oruje, municiju i ostalu opremu
za nastavak te borbe. Ali sve su te jedinice etnici uvijek smatrali dijelom Jugoslovenske
vojske u otadbini.
Zbog arolikosti svojih jedinica, a takoer i zbog etnikog obiaja da iz propagandnih
razloga pretjeruju s brojkama, vrlo je teko odrediti stvarnu veliinu etnikih snaga. U svom
proglasu srpskom narodu od 1. decembra 1941, Mihailovi je rekao da etnici imaju u
zemlji jednu jaku vojniku organizaciju, koja broji preko 300.000 dua.23 Kasnije je mnogo
spominjana vojska od 200-300.000 etnika. Oito, neke su brojke ukljuivale ne samo
grupe pod orujem, ve takoer i ljude s mobilizacijskih spiskova raznih poziva, za koje se
pretpostavljalo da su prisutni na podrujima pod etnikom kontrolom. U svom telegramu
vladi u izbjeglitvu od 20. marta 1943. Mihailovi govori da je organizirao najmanje 1000
ljudi u svakom srezu (kotaru) i to u 180 od 338 srezova u zemlji, ili ukupno 180.000 ljudi; u
veini ostalih kotareva, osobito u Vojvodini, sjevernoj Hrvatskoj i sjevernoj Sloveniji, navodi
da je djelovao potajno.24 Ali prema majoru Vukoviu, jednom od Mihailovievih glavnih
komandanata ono to je u svim izvetajima iz tog doba bilo tano, to je broj boraca sa

dotine teritorije koji su se u sluaju dovoljnog naoruanja mogli osposobiti.25Krajem 1943,

kae Vukovi, jaina raznih korpusa u zapadnoj Srbiji kretala se izmeu 2.500 3.000 ljudi,
ali je bila mnogo manja u Istonoj Srbiji i ravniarskim dijelovima zemlje. Jo jedan izvor
Nediev inovnik koji je bio prisiljen da neko vrijeme, tokom jeseni 1943, bude sa etnicima i
koji se kasnije vratio u Nediev tabor govori nam da se 67. korpus pod komandom majora
Velimira J. Piletia (glavnog Mihailovievog komandanta u sjeveroistonoj Srbiji) sastojao od
pet brigada s ukupno oko 600 aktivnih etnika i tabom od oko 60 ljudi.26
22 Mikrofilm br. T-311, rok 192, snimci 323-345.
24 ivan L. Kneevi, Why the Allies Abandoned, dio 1, str. 6-7.
25 Vukovi, Gerilske formacije, str. 72.
26 Izvjetaj Nijemcima 31. decembra 1943. Mikrofilm br. T-311, rola 189, snimci 232,
237.
O etnicima u Crnoj Gori i NDH znamo s vie sigurnosti. Poetkom 1943. bilo je oko 4050.000 etnika u Crnoj Gori i talijanskoj zoni NDH; u njemakoj je zoni krajem 1942. oko
10.000 bosanskih etnika imalo sporazum na principu ivi i daj drugima da ive s
hrvatskim kvislinkim vlastima, a broj etnika pobunjenika koji su aktivno radili protiv
vlasti NDH bio je nesumnjivo mnogo manji.27 Nijemci su krajem 1943. procijenili stvarnu
jainu etnika u cijeloj zemlji kako slijedi: Slovenija 500, sjeverna Dalmacija i Lika 2.000,
zapadna Bosna 1.500, istona Bosna 3.000, Hercegovina 3.000, Crna Gora 5.000,
jugozapadna Srbija 2.500, sjeverozapadna Srbija 3.000, srednja Srbija 3.000, podruje
planine Kopaonika 1.500, jugoistona Srbija 3-4.000 i sjeveroistona Srbija oko 2.000
etnika. To ini ukupnu snagu od 30.000 do 31.000 ljudi.28 Naravno, kao to e se kasnije
pokazati, tokom 1944. dolo je do porasta etnikih snaga i u Srbiji i u hrvatskoj
marionetskoj dravi.
27 Mikrofilm br. T-501, rola 264, snimci 568-569, 583. Za detalje vidi Glavu 7, str. 206210.
28 Mikrofilm br. T-311, rola 189, snimci 262.
Moe se slobodno pretpostaviti: da su Saveznici izveli iskrcavanje velikih razmjera na
dalmatinskoj obali, (emu su se etnici nadali), etnici bi bili u stanju provesti svoj opi
mobilizacioni plan i poveati svoje snage u podrujima pod svojom kontrolom, a oni odredi,
koji su kolaborirali s Nijemcima i sa snagama NDH okrenuli bi svoje oruje protiv njih. Prema
priruniku iz 1942. planirali su takoer organizirati zaposlene na eljeznici i u rijenom
brodarstvu, u telefonskoj i telegrafskoj slubi na okupiranim podrujima, i od njih su
oekivali masovni graanski neposluh poetkom tree faze, kako bi se preduhitrile

neprijateljske mjere protiv opeg ustanka.29 Malo je vjerojatno, meutim, da bi bilo stare,
bilo novoregrutirane trupe preko noi postale vrlo efikasna oruana sila, a ona sigurno ne bi
bila ni opejugoslavenska, budui da etnici nikad nisu imali vie od aice sljedbenika izvan
srpskog i crnogorskog naroda. Nadalje, ak da su se Saveznici i iskrcali na dalmatinskoj obali,
za etnike bi nastale neizmjerne politike i vojne komplikacije. Partizani bi takoer suraivali
sa Saveznicima, a takoer i hrvatski domobrani koji su eljno ekali taj as i koji
bi en bloc preli na stranu Saveznika i traili da ih se prizna kao posebnu vojsku.
29 Ibid, rola 192, snimci 355-357.
S iznimkom leteih brigada, a kasnije jurinih korpusa, etnika vojska ostala je tokom
itavog rata labavi skup snaga, neka vrsta teritorijalne milicije noninalno pod
Mihailovievom komandom s nekim jedinicama ponekad i pod njegovom izravnom
komandom - ali u stvari su mnoge jedinice esto djelovale potpuno samostalno.
Pomanjkanje mobilnosti bila je karakteristika veine etnikih jedinica, a borbeni moral
esto nije bio na visokom nivou, osobito u sluaju svjee regrutiranih jedinica, kad su se
borile dalje od zaviajnih podruja. etnikim jedinicama takoer je nedostajala jaka
politika ideologija sposobna da ih podri u kritinim razdobljima. Nije bilo vrste discipline,
od vrha do dna, a pojedini komandanti bili su esto meusobno ljubomorni zbog pozicija i
ugleda u Vrhovnoj komandi, tako da je bilo svaa i sitniavog rivalstva. ini se da Mihailovic i
njegova Vrhovna komanda esto nisu bili u stanju provesti svoje zapovijedi ili sklonuti razne
komandante da efikasno surauju.30 Bez vrstog vodstva i strogih linija komandiranja,
lokalni su komandanti esto radili to ih je bila volja i svoja su podruja smatrali svojom
prijom. Kako je rekao jedan bivi oficir u izbjeglitvu, koji je jako podravao Mihailovia:
Vrlo retki su bili sluajevi iskrene suradnje i uzajamnog potpomaganja izmeu susednih
pokrajinskih komandanata. Izgleda da su ti komandanti bili sloni samo u tome da alju
eneralu Mihailoviu vrlo optimistike izvetaje o stanju na terenu i da veliaju svoje
sopstvene zasluge.31 Bilo je takoer sluajeva da su se pojedini komandanti meusobno
borili, a prema Mihailovievu svjedoanstvu inspektor etnikih oruanih snaga, pukovnik
Jevrem Simi, ubijen je na prolazu preko Rakovievog teritorija.32
30 Nedisciplina je bila takva da je u vrlo vanom telegramu br. 487, od 7. novembra
1943, kojim se nareuje mobilizacija svih raspoloivih oruanih snaga u svim srpskim
pokrajinama i neodloni najenerginiji napadi na komuniste, Mihailovic smatrao za potrebno
da kae: Prema svim komandantima koji ne budu izvrili ovo nareenje preduzee se
sve mere kao izdajnicima. Arhiv Vojnoistorijskog instituta u Beogradu, etniki
dokumenti, reg. br. 19/1, kutija 3.
31 Putnik, str. 39-40. Ostojievo direktivno pismo od 30. jula 1942. nareuje etnikim
komandantima: Izbegavati meusobne sukobe i svae i iveti i raditi u slozi. Vidi takoer
dva izvjetaja majora Paloevia, oficira koji je Mihailoviu priao jo u pokretu iz Bosne na
Ravnu Goru, u aprilu i maju 1941. U njima se ali na ponaanje svojih pretpostavljenih i

svojih podreenih komandanata. Arhiv Vojnoistorijskog instituta u Beogradu, Paloevievo

pismo od 5. novembra 1942, etniki dokumenti,reg. br. 34/2, kutija 1, i pismo od 25. aprila
1943, reg. br. 3/2, kutija 2. Oba su pisma upuena osobno generalu Mihailoviu; vidi i pismo
potpukovnika Ljube Jovanovia - Patka, etnikog komandanta u istonoj Srbiji, generalu
Mihailoviu (bez datuma),reg. br. 49/2, kutija 129.
32 The Trial of Dra^a Mihailovic, str. 377; vidi takoer str. 162, 190, 250, 335-336
i passim, za slina Mihailovieva priznanja da komandanti esto nisu sluali njegova
nareenja i upute. S obzirom na Rakovia, na samovolju etnikih komandanata u Srbiji i
Mihailovievu nemogunost da ih kontrolira, vidi takoer Topalovi, Srbija pod Draom, str.
18-20.
Ta krajnja decentralizacija etnikih snaga imala je prednost utoliko to je odravanje
trupa bilo lake; ali to je vodilo velikoj ogorenosti naroda na koji je padao teret odravanja,
pa je ta prednost time gubila na svojoj vrijednosti.33 U samom poetku pokreta, na Ravnoj
Gori, etnici su mogli raunati na svoje pristae u smislu dobrovoljnih novanih priloga i
snabdijevanja, ali s vremenom je postalo nuno primijeniti sistem manje ili vie prisilne
kontribucije, kako bi se mogao opskrbiti sve vei broj jedinica.34 Od seljaka se oekivalo da
na ovaj ili onaj nain opskrbljuju jedinice rasporeene na njihovom podruju, te da daju i
hranu i stoku, i novac, ponekad u formi zajma koji e se vratiti im bude mogue.35 U
kasnijim poglavljima bit e vie rijei o tekoama oko snabdijevanja i naoruavanja etnika.
Nabavka oruja i municije za borbu protiv partizana bila je jedna od Mihailovievih glavnih
briga i esto se navodi kao glavni razlog za etniku suradnju s Osovinom i kvislinkim
snagama. Legalizirane etnike jedinice bile su, naravno, opskrbljivane i naoruavane i
plaene od onih vojski kojima su bile pridodavane kao pomone, a to je Mihailovievim
ilegalnim etnicima omoguavalo da kradomice dobiju neto materijala. Britanci su do
kraja 1943. slali neto opreme i novca, ali u vrlo maloj mjeri. Meutim, nema dokaza da su
etnici ikada sistematski primjenjivali partizansku tehniku, zajedniku svim gerilskim
snagama koje predvode komunisti: da su oruje i opremu nabavljali otimanjem od
neprijatelja u vojnim akcijama.
33 Dokumenti o izdajstvu Dra^e Mihailovia, I, 592-596. Zbog svog ponaanja i
vjerojatno zbog esto razuzdanog naina ivota, etnike komandante u Srbiji narod je
prozvao rasovi; rije je izvedena od arapske rijei ras i posebno oznauje lokalne glavare u
Etiopiji. Termin je postao popularan u Jugoslaviji za vrijeme talijanske invazije na Etiopiju, ali
je tokom rata i u Srbiji i u NDH, gdje su tako zvali ustake zapovjednike, poprimio podrugljivi,
prezirni smisao.
34 Mikrofilm br. 312, rola 470, snimci 8,060. 420-21.

35 U svojoj direktivi o mobilizaciji, izdanoj 7. januara 1942, Mihailovi je naredio da

pozvani moraju ponijeti hranu za tri dana. Poslije toga, formirane jedinice trebaju poslati po
jednog do dva ovjeka u sela po hranu.
General Mihailovi, kao imenovani ministar vojske, mornarice i vazduho-plovstva
izbjeglike vlade, te naelnik Vrhovne komande, imao je autoritet slubeno priznatog
vojskovoe, a kao kolovani generaltabni oficir razmiljao je vojniki tradicionalno. Ipak,
uio je o gerilskom ratovanju i moglo se oekivati da e primijeniti svoje znanje. Jedan
promatra, potpukovnik Albert B. Seitz, koji je 1943. bio nekoliko mjeseci kao ameriki oficir
pridodan
britanskoj
vojnoj
misiji
kod
Mihailovia,
smjeta
ga.odmah
do Lawrencea od Arabije po izvrsnom znanju i vjetini u gerilskom ratovanju. Prema Seitzu,
Mihailovievi principi uspjeha bili su otprilike slijedei:
1. Uvijek budi voda svojim ljudima i nadahni ih ratnikim raspoloenjem.
2. Poznaj svoj teren kao dlan svoje ruke.
3. Naui svoj narod, borce i seljake, da izvijeste o svakom pokretu i akciji neprijatelja.
4. Iskorijeni iz svojih redova izdajice i brbljavce.
5. Udari samo kad time stie prednost.
6. Borci neka budu disciplinirani, hranjeni i u dobroj kondiciji.
7. Upotrebljavaj to manje boraca, a rezervu za posebne zadatke uzimaj od seljatva
uvjebanog da se bori na tvoj nain.
8. Nikad ne prui neprijatelju priliku da te napadne. Udari ga snano i povuci se dok je
neprijatelj jo uvijek pod dojmom udarca.
9. Za svoje potrebe uzimaj od neprijatelja u borbi, ili od onih kojima pretie. Pomozi
siromanima. To e narod drati na tvojoj strani.
10. Bori se za svoju stvar u ime boga i narod e se boriti za tu stvar, jer to znai
slobodu, a bez slobode bolje da je ovjek mrtav.36
36 Seitz, str. 39.
Po sebi su to zdravi principi i vrlo je mogue da ih je Mihailovi smatrao svojim
idealom. Ipak, od samih etnika nemamo u pisanoj formi gotovo nita to bi govorilo o
njihovim stvarnim gerilskim akcijama.37 Znamo da su postojali prirunici o gerilskom
ratovanju, te da je u tom smislu izvoena i nastava. Takoer znamo da su Talijani, a poslije

septembra 1943. i Nijemci, esto izjavljivali da sebi ne mogu dozvoliti da napuste etnike kao
saveznike, jer su se pokazali kao odlini borci protiv partizana. (Naravno, u tim su
sluajevima etnici sluili kao talijanske ili njemake pomone trupe, od njih su se
snabdijevali, a u velikoj mjeri bili su i pod njihovom taktikom komandom). Usprkos svemu
tome, ostaje injenica da se etnici u samostalnim akcijama nisu pokazali kao superiorna
borbena snaga, niti kao gerilci, niti u veim operacijama.38 Kroz dobar dio rata imali su svoju
bazu podrke i u Srbiji i u Crnoj Gori, ali nedostajalo im je pravo vojno i politiko
rukovodstvo, vrsta odanost komandanata i jedinica ciljevima pokreta, kao i jaka ideologija,
pa itav pokret nije stoga nikada bio u stanju da postane okupljajua snaga.
37 Zbirka etnikih ratnih dokumenata priprema se u Vojnoistorijskom institutu u
Beogradu za objavljivanje.
38 Prema Vukoviu, Gerilska formacija, str. 73, Mihailoviev tab objavio je krajem
1941. Uput za etniko ratovanje, koji je neko vrijeme sluio kao prirunik za vojnu nastavu.
Na alost, nije mi uspjelo da dobijem i tu publikaciju, pa je nisam mogao usporediti s
prirunikom za obuku, koji je pod istim naslovom objavilo jugoslavensko ministarstvo vojske
i mornarice u Beogradu 1929. Vidi takoer Delevi, str. 184.
POLITIKA ORGANIZACIJA I PROPAGANDA
etniki Centralni nacionalni komitet, formiran na Ravnoj Gori u augustu 1941. bio je
zamiljen kao savjetodavno tijelo. U njemu su bili neki bivi politiari - veinom iz etvrte po
veliini srpske stranke, Zemljoradnike stranke, i minijaturne Republikanske stranke i neki
istaknuti lanovi patriotskih i kulturnih organizacija kao Srpski kulturni klub. Izvrni odbor
komiteta koji su tokom dvije prve godine sainjavali Dragia Vasi, dr Stevan Moljevi i dr
Mladen ujovi rukovodio je s dosta poslova, kao na primjer s administracijom, vezama sa
znaajnijim pristaama Mihailovieva pokreta i propagandom poslovima za koje
Mihailovievi komandanti nisu bili prikladne osobe. Praktiki su svi lanovi komiteta i sva tri
lana Izvrnog odbora bili ljudi uskih, to jest vie velikosrpskih, negoli irih
opejugoslavenskih politikih pogleda, a imali su malo ili nikakvo politiko iskustvo.
Mihailovi i njegovi politiki savjetnici neprestano su tvrdili da je etnika organizacija
okupljena u jedinicama i oko jedinica Jugoslovenske vojske u otadbini, samo vojna
organizacija posveena osloboenju zemlje i osloboenju onih Jugoslavena koji su jo uvijek
pod tuinskom vlau, te restauraciji monarhije i legitimne vlasti. Ipak, kao orue vlade u
izbjeglitvu i eksponent velikosrpskih ciljeva, etnitvo je bilo i izrazito politika organizacija.
To se jasno vidi iz slijedeih injenica: etnici su ak i u ratu poduzimali sve da unite rivale u
borbi za vlast u poslijeratnoj Jugoslaviji, posebno Komunistiku partiju Jugoslavije, koja se od
poetka pojavila kao najozbiljniji i najopasniji takmac; etnici su definirali velikosrpske
teritorijalne ciljeve i borili se za njihovu realizaciju; tvrdei da nisu politiki angairani,
inzistirali su na tome da ni druge grupe ne bi trebale biti politiki aktivne dok rat jo traje; i

na kraju, spremali su se da poslije rata zavedu etniku diktaturu koja bi trajala dovoljno
dugo da se izvri veina njihovog programa. Ne mijenja na stvari to politike odluke nisu
donosili civilni politiari, ve prvenstveno Mihailovi i njegovi vojni komandanti.39
39 Za izjave koje osvjetljavaju prirodu etnike politike organizacije i proces
donoenja odluka, a koje je dao na svom suenju u augustu 1945. Durovi, vidi Suenje
lanovima rukovodstva organizacije Dra^e Mihailovia, str. 69-83, 481-500.
U biti se ti politiki stavovi i odnosi nisu promijenili kroz cijelo vrijeme rata, usprkos
principima koji zvue demokratski, a sadrani su u rezoluciji koja je donesena na kongresu u
selu Ba i koja je u svakom sluaju dola prekasno da bi mnogo vrijedila, bilo kao propaganda,
bilo kao promjena orijentacije. Nitko se od etnika zapravo u dui nije promijenio, iako su
neki, pa i sam Mihailovi i neki od njegovih civilnih savjetnika, eventualno shvatili da svoju
politiku bazu moraju proiriti suradnjom s predstavnicima raznih srpskih politikih partija,
kako bi opovrgli postojei dojam da etnici samo tee sistemu vojne diktature, te da nadive
partizane. Izvjetaj koji je u maju 1945. pripremila grupa antikomunistikih srpskih politiara,
intelektualaca i ekonomista opisuje atmosferu u etnikom taboru tokom rata na slijedei
nain:
...pukovnik Draa Mihailovi, kasnije unapreden u generalski in, bio je okruen ljudima
od kojih su neki propali u politikom i javnom ivotu, koji nisu sagledavali svu vanost
pokreta i svu kompliciranost borbe koju je istovremeno trebalo voditi protiv okupatora,
ustaa, kvislinga u Srbiji i Crnoj Gori, i konano protiv Komunistike partije koja se
borila za svoje posebne ciljeve. Bez ikakvog politikog duha, eljni da zadre poloaj
koji su imali uz ministra vojnog Drau Mihailovia, bez irine pogleda na celinu
jugoslovenskog problema, koji se nakon sloma Jugoslavije pojavio u svoj svojoj
ozbiljnosti, ovi su se Mihailovievi savetnici okruili kineskim zidom protiv svih
politiara koji bi im mogli pomoi u interesu naroda. Sa svojim uskogrudnim
pojmovima i loim savetima koje su davali Mihailoviu - koji je bio samo oficir bez
politikog horizonta - katastrofalno su uticali na donesene odluke i na stav pokreta
prema okupatoru, Saveznicima, komunistima i vlastitom narodu. Osim toga, kao
rezultat loih veza, neki su se Mihailovievi komandanti osamostalili i bili nasilni do
te mere da su postali nesrea za narod. Njihovo proizvoljno i esto krvavo delovanje
narod je osudio i, premda su se sluili zastraivanjem, u narodu se moglo uti da to
nee poi po dobru.40
40 RG 226, OSS-dokument br. XL 13 541, str. 6. Ovaj izvjetaj, oito u grubom
engleskom prijevodu, predan je potajno amerikom vojnom ataeu u Beogradu, koji ga je u
julu 1945. poslao u Washington. Kritinost te grupe prema Mihailovievoj ratnoj okolini
izgleda da je prvenstveno bila usmjerena protiv Vasia i Moljevia. Za Vasievu pozadinu i
neke od njegovih karakteristika vidi brouru pod naslovom Dragia Vasi, koju je napisao

njegov kolega Mladen I. Zujovi. Za Vasievo navodno miljenje o Moljeviu, a do neke

mjere i o Mihailoviu, kao i o samom sebi, vidi Topalovi, Srbija pod Dravom, str. 16-20.
S proljea 1942. vojvoda Trifunovi-Biranin osnovao je u Splitu Srpski nacionalni
komitet, a u julu iste godine osnovan je i Komitet crnogorskih nacionalista. Ni jedan od njih
nije formalno bio podreen Centralnom nacionalnom komitetu, jer su te organizacije iz
taktikih razloga tvrdile da nisu svrstane pod Mihailoviem, ali trebale su djelovati i djelovale
su kao regionalna politika tijela koja su podravala Mihailovia i etniki pokret.
Sve dok je Mihailovi imao slubeni poloaj u izbjeglikoj vladi, on osobno bio je i glava
domaeg ogranka legitimne jugoslavenske vlade i imao je njene prerogative u ime Kralja. U
svim podrujima koja su stvarno bila pod etnikom kontrolom i u onima koja su im
okupacione snage prepustile na upravljanje (kao npr. veliki dio Crne Gore i izvjesne dijelove
teritorija NDH pod Talijanima) etnici su zadrali stari jugoslavenski sistem lokalne uprave
stavljajui ga jednostavno pod svoje ljude. To je bio jedan od izraza etnike
konzervativnosti i jedna od osnovnih razlika izmeu njih i partizana koji su potpuno
unitavali stari upravni sistem i uspostavljali potpuno novi.
Uviajui politiku vanost omladine za pokret, etnici su u novembru 1942. ustanovili
organizaciju Jugoskovenska ravnogorska omladina, ili
JURAO.
Ona
je
zasnovana na prijeratnimomladinskim sekcijama Srpskog kulturnog kluba, Demokratske
stranke (skoro potpuno srpske) i Srpske zemljoradnike stranke. Bila je pod opom
kontrolom Vrhovne komande i organizirana na regionalnoj osnovi, u formi tabova (npr.
tabovi 708 i 801 za Crnu Goru i tabovi 501, 601 i 701 za Srbiju). Najvaniji ogranak bio je
oito tab 501, ije je podruje obuhvaalo grad Beograd i svu zapadnu i srednju Srbiju, gdje
je poslije juna 1943. bila smjetena Mihailovieva komanda. Veina informacija koje imamo
o JURAO tie se tog podruja.41 Direktiva koju je tab 501 izdao 15. februara 1943. pokazuje
u kojem smjeru funkcioniraju te organizacije na gradskim podrujima.42 Kako je navedeno,
cilj je bio okupiti i organizirati sve srpske nacionalno (politiki?) nekompromitirane mlade
ljude, odgajati ih u etnikom duhu i pripremiti za izvrenje svakog zadatka koji zahtijevaju
interesi srpskog naroda i naih pretpostavljenih. Osnovna organizaciona jedinica bila je
(kao i u reorganiziranoj vojsci) trojka, a postojale su i posebne sekcije na principu trojke za
gimnazijsku omladinu, studente (iako je beogradski univerzitet bio zatvoren), za ljude u
Nedievoj Omladlnskoj radnoj slubi i za mlade ljude u industriji i zanatstvu. Disciplinska
pravila bila su ista kao za Jugoslovensku vojsku u otadbini, a lanovi ravnogorske omladine
bili su podloni mobilizaciji na poziv komandanta korpusa ili brigade u njihovom kraju.
Ogranien svojim usko srpskim stavom, ogranien bar u izvjesnoj mjeri i etnikim
predrasudama protiv ena, etniki omladinski pokret nije se mogao takmiiti s Ujedinjenim
Savezom Antifaistike Omladine Jugoslavije, a posebno ne s njenim jezgrom i vodeom
snagom, Savezom komunistike omladine Jugoslavije - iako mu je nesumnjivo pripadao
prilian broj odanih i discipliniranih mladih ljudi.

41 Jedan od rijetkih tekstova o Ravnogorskom omladinskom pokretu je lanak

Omladinski tab 501 Ravnogorske omladine iz pera dvaju bivih voa, Milorada M.
Drachkovitcha i Branka Lazitcha, a sadri njihova sjeanja o organizaciji, funkcioniranju i
ideologiji. Na str. 97. oni kau da jugoslavenska firma (organizacije) nije odgovarala srpskoj
sadrini! Vidi takoer Borkovi, str. 308.
42 Mikrofilm br. T-311, rola 189, snimci 433-441, osobito kadar 434.
Jedna od fundamentalnih razlika izmeu etnikog i partizanskog pokreta bio je odnos
prema enama. Sudjelovanje ena u partizanskim borbenim redovima i masovnim
organizacijama partizanskog pokreta bilo je od takve vanosti da se svi partizanski
rukovodioci slau u tome da bez ena ne bi nikad mogli pobijediti. Dok je u partizanskim
borbenim redovima bilo izmeu 15 i 20% ena, nisam naiao ni na jedan podatak da su se
meu etnicima borile i ene. Zaista, ena uope nije bilo u etnikim jedinicama; ene su
sluile samo - kao bolniarke, kuriri i povremeno za pijunau.43 Budui da je socijalni status
ene u onim krajevima zemlje gdje su etnici bili najjai (Srbija, Crna Gora, Bosna i
Hercegovina) bio vrlo nizak, vjeta politika mobiliziranja ena nesumnjivo bi koristila
etnicima u vojnom, politikom i psiholokom smislu. Ali izgleda da etnici nisu ak ni
razmiljali o toj mogunosti. ene koje su stupile u partizanske redove, ili koje su uz njih
pristajale, bile su omiljena meta etnike propagande, van sumnje usmjerene takoer i na
mukarce konzervativnih shvaanja. Tako se, na primjer, u jednom etnikom letku tvrdilo
da partizani ubijaju sve crkveno vjenane Srbe, da u Crnoj Gori ima 4.000 nezakonite
partizanske djece, te da su obeastili mnoge djevojke, koje su se zatim utopile.44 Sam
Mihailovi upotrijebio je rije prostitutke, govorei o partizankama: u telegramu od 12-13.
decembra 1943. predsjedniku vlade Puriu, rekao je da u komunistikim redovima ima
mnogo ena, koje su u pravilu ili bile prostitutke prije nego to su prile partizanima ili su to
postale tokom svog boravka u komunistikoj vojsci.45 A za generala Nedia, predsjednika
srpske marionetske vlade, porijeklom iz iste socijalne sredine kao Mihailovi, navodi se da je
ene koje su napustile svoje domove i otile u partizane, jednako kao i one koje ih pomau
propagandom nazvao razvratnicama, beskunicama, nerazumni-cama i belosvetskim
droljama.46 etnika Vrhovna komanda i Centralni nacionalni komitet shvaali su da je
propaganda od neizmjerne vanosti i kod kue i u inozemstvu, te je glavni etniki tab imao
u svom sastavu aktivni odjel za propagandu. Na elu mu je tokom 1942. i dijelom 1943. bio
Vasi, a dr Moljevi je oito nastavio njegov rad. Od augusta 1943. do septembra 1944.
takoer je u propagandnom radu bio vrlo aktivan dr urovi, osobito u radio-propagandi
namijenjenoj Velikoj Britaniji i Sjedinjenim Dravama. U martu 1942. Mihailovi je u pismu
jednom od svojih crnogorskih komandanata, pukovniku Baji Staniiu, napisao: Danas je
propaganda od isto toliko velike vanosti koliko i oruana akcija.47 Jedan od glavnih udaraca
etnike propagande tokom rata bio je, naravno, usmjeren na dobivanje aktivne podrke
etnikom pokretu. U svom direktivnom pismu od 30. jula 1942, major Ostoji iz Vrhovne
komande zahtijevao je od svih etnikih komandanata da razviju to jau usmenu i

pismenu propagandu. Narod se mora uveriti da su mu jedini prijatelji Ravnogorci i da od njih

treba da oekuje slobodu i srean ivot... Raditi danju i nou i odravati duh naroda; as
slobode je blizu. Pomo saveznika sigurna je za Ravnogorce i ceo svet im se divi.48 Nakon
sukoba izmeu etnika i partizana s jeseni 1941. u zapadnoj Srbiji, druga osnovna crta
etnike propagande bio je antikomunizam.
43 Sergije M. ivanovi, I, 118-121.
44 Suenje lanovima rukovodstva organizacije Drae Mihailovia, str. 245,
svjedoenje potpukovnika Keserovia, jednog od optuenika.
45 Jovan onovi, Veze sa generalom Mihailoviem sa Srednjeg Istoka, str. 20.
46 Martinovi-Bajica, str. 321. Cijelo jedno poglavlje ove knjige posveeno je
prezirnom obraunu sa enama u partizanskim redovima.
47 Dokumenti o izdajstvu Dra^e Mihailovia, I, 27.
48 Arhiv Vojnoistorijskog instituta, Beograd, etniki dokumenti, reg. br. 14/2, kutija 1.
Krajnje sloeni uvjeti pod kojima su djelovali etnici postavljali su pred njihovu
propagandu takoer sloene zadatke. U direktivi koju je Mihailovi izdao u septembru 1942.
specifini ciljevi etnike propagande navode se ovako:
a) borba protiv komunista, koje treba napadati kao trockiste, kako se ne bi kvarili
odnosi izmeu vlade u izbeglitvu i Sovjetskog Saveza;
b) iscrpna obrada masovnih zloina koje su poinili komunisti, ustae i nemake
okupacione trupe;
c) razglaavanje masovnih streljanja talaca koje vre nemake okupacione trupe;
d) pomo regrutaciji za Jugoslovensku vojsku u otadbini;
e) jaati pouzdanje u konanu pobedu Saveznika.49
49 Mikrofilm br. T-312, rola 470, snimci 8,060. 434-35.
Drugom direktivom pod naslovom Narodni ravnogorski odbori i naa propaganda,
koja je izdana ljeti 1944, zacrtano je zasnivanje odbora po cijeloj zemlji tako da bi naa
propaganda obuhvatila svu zemlju i sav narod. Taj sistem je trebao imati ovu strukturu:
seoski odbori, opinski odbori, sreski odbori, okruni i konano pokrajinski odbori kojima bi
na elu bili razni podruni komandanti; propagandu u samoj Srbiji treba usmjeravati iz

Vrhovne komande. U svakom danom podruju, korpusi ili grupe korpusa trebali bi biti
odgovorni za propagandni rad i preko svoje posebne sekcije i preko seoskih, opinskih i
sreskih odbora, a sve te tri vrste odbora bile su pod rukovodstvom sreskog etnikog
komandanta.50
50 Arhiv Vojnoistorijskog instituta, Beograd, etniki dokumenti, reg. br. 43/2, kutija 7.
Jedan dio prirunika iz 1942. posveen je organizaciji propagande i obavjetajne
aktivnosti - dviju razliitih ali usko povezanih slubi - i u njemu se detaljno navode principi
organizacije, tip ljudi koje treba upotrebljavati za pojedini zadatak i specifini pristup nekim
aspektima propagande, kao npr. propagandi meu Hrvatima i propagandi u obranu
monarhije.51 Glavna meta etnike propagande bili su komunisti, to je Mihailovi
neprestano naglaavao. U ve citiranom telegramu svojim komandantima, 7. novembra
1943, on je, na primjer, rekao: Putem proglasa obratite se svi narodu. Izloite svu opasnost
koju mu komunisti nanose. Pozovite u nae redove sve ispravne muslimane i sve ispravne
Hrvate. Suzbijajte komunistike lai o njihovom broju i njihovoj snazi Izdajte letke sa
potrebnom sadrinom da se narodu ukae sva opasnost od komunista, kao i potreba borbe
za njihovo unitenje.52
51 Mikrofilm br. T-511, rola 192, snimci 345-355. Prirunik ak predvia kako treba
odgovoriti na neka vjerojatno kakljiva pitanja, kao npr. o politikoj ulozi Jugoslovenske
vojske u otadbini nakon svretka rata.
52 Arhiv Vojnoistorijskog instituta u Beogradu, etniki dokumenti, reg. br. 19/1,
kutija 3.
Jedan dio etnike politike aktivnosti tokom rata odnosio se i na kontakte s
antikomunistikim politikim grupama i snagama otpora u drugim zemljama jugoistone
Evrope - u Albaniji, Bugarskoj, Grkoj, Maarskoj i Rumunjskoj - u cilju stvaranja zajednike
politike protiv snaga koje su u tim zemljama predvodili komunisti, kao i u Jugoslaviji.53 Ali
dok je komunistike grupe povezivala zajednika revolucionarna i internacionalistika
ideologija i odanost Sovjetskom Savezu i Kominterni, sve do njenog rasputanja u maju
1943, nacionalistike snage bile su manje ili vie ovinistike, ekspanzionistike na raun
svojih susjeda i jedina spona bio im je antikomunizam. Naravno, kad su etnici jednom
iskusili velike potekoe s Britancima, osobito nakon to su ih zapadni Saveznici odbacili, a
partizane priznali kao savezniku vojnu silu, svi etniki planovi za suradnju sa slinim
grupama u susjednim zemljama izgubili su svako praktino znaenje. Ali sve su se te
antikomunistike snage i dalje nadale da e ih spasiti angloameriko iskrcavanje na Balkan,
koje bi zaustavilo prijeteu sovjetsku plimu. Kako se pokazalo, bile su to uzaludne nade.
53 The Trial of Dra^a Mihailovi, str. 420-423, 470-480, 497-499. Za neke vijesti o
uspostavljanju kontakta izmeu etnika i Bugara koje je izvrio potpukovnik Jovanovi-Patak,

etniki komandant u istonoj Srbiji, vidi Arhiv Vojnoistorijskog instituta u Beogradu,

etniki dokumenti, reg. br. 49/2, kutija 129; mikrofilm br. T-312, rola 470, snimak 8,060.
326. Za neke kontakte koje je s antikomunistikim snagama u Albaniji odravao izvana Jovan
onovi, vidi njegov lanak Moje veze sa Draom Mihailoviem sa Srednjeg Istoka.
NAINI ETNIKOG MILJENJA I PONAANJA
Izvjesne injenice i izvjesne etnicke ideje i stavovi bili su od osnovne vanosti za
etniko poonaanje kroz cijeli rat; njihovo izdvajanje ovdje pomoi e razumijevanju
etnikog djelovanja i politike, to e biti predmet rasprave u slijedeim poglavljima.
1) etniki pokret otpora zapoeli su i vodili profesionalni oficiri i oni su precrenjfvali
svoju vojnu strunost. To se vidi iz mnogih sluajeva kad su se Mihailovi i drugi etniki
oficiri pozivali na svoje vojno kolovanje i na nedostatak vojnog znanja kod partizanskih
komandanata. Emigrantska vlada sluila se istim argumentom kad je vrila pritisak da se
partizani podvrgnu Mihailovievoj komandi. Profesionalni vojnici skloni su ismijavati
sposobnost civila u voenju vojnih operacija. Meutim, gerilsko je ratovanje, a posebno ono
kojim su se sluili komunisti u voenju narodnooslobodilakih ratova u nerazvijenim
zemljama, poprimilo izvjesne politike, socioekonomske i psiholoke aspekte koji ga jasno
razlikuju od gerilskih operacija tradicionalne vrste. Pod rukovoenjem tradicionalno
kolovanih profesionalnih oficira, etnike su se snage pokazale kao potpuno nesposobne ne
samo za voenje uspjenog gerilskog rata, ve i da pobijede komunistima predvoene
partizane i vojsku koja je izrasla iz tih partizanskih odreda. Meu partizanima je, naravno,
takoer bilo neto bivih jugoslavenskih oficira ije se znanje koristilo u potpunosti, ali
vodei partizanski komandanti bili su civili koji su se borili u republikanskim redovima u
panjolskom graanskom ratu i koji su imali stvarno borbeno iskustvo.
2) Tokom prve dyije i po godine svog postojanja kao ratnog pokreta etnici nisu vidjeli
potrebe da stvaaju i nisu ni stvorili politiku organizaciju koja bi obuhvaala redove onog
stanovnitva koje ih je podravalo. Mislili su da je dovoljno imati uski Centralni nacionalni
komitet, (osnovan u augustu 1941. i neto proiren poetkom 1943). Budui da je on bio
puki privjesak Vrhovne komande, Mihailoviu je njegova vojna organizacija sluila takoer i
kao politiki aparat. Tek u januaru 1944, na kongresu u selu Ba, osnovana je Jugoslovenskodemokratska narodna zajednica, a istovremeno je proiren i Centralni nacionalni komitet, ali
ak ni tada ni jedno od tih tijela nije imalo bilo kakvu stvarnu mo. ak su i Ravnogorske
narodne odbore, koji su stvarani krajem 1943. i koji su nakon kongresa u selu Ba sluili kao
lokalni organi Zajednice, zapravo osnivali sreski vojni komandanti.54 Povrh toga, izleda da je
Dragia Vasi, koji je jo duboko u 1943. bio vodei lan Izvrnog odbora Centralnog
nacionalnog komiteta i Mihailoviev glavni politiki savjetnik, bio potpuno neprikladan za tu
ulogu, kako zbog svoje linosti tako i zbog nedostatka politikog iskustva. Ali ini se da se ak
ni nakon Vasievog pada i Moljevievog uspona do uloge glavnog politikog savjetnika,
kvaliteta politikih savjeta koje je primao Mihailovi nije mnogo poboljala.

3) etniki vode i njihovi sljedbenici bili su krajnje konzervativni i tradicionalistiki

nastrojeni. Ne samo svojim vojnim razmiljanjem ve takoer i svojim izgledom, svojom
dugom kosom i bradama, a esto i svojeglavim ponaanjem mnogih komandanata, oni su se
vraali unatrag, na iskustva srpskih etnikih odreda u Makedoniji prije 1912, iako te srpske
tradicije (osim za Srbe i Crnogorce) nisu imale nikakvog znaenja za bilo koga drugog u
Jugoslaviji. Uz to su Mihailovi i drugi etniki komandanti, jednako kao i civil Vasi, bili
krajnje sumnjiavi, pa ak i antagonistiki raspoloeni prema profesionalnim politiarima; u
svoje redove ukljuili su vei broj njih tek nakon kongresa u selu Ba. Na kraju, kao i mnoge
druge organizacije koje vode profesionalni vojnici, etnici su bili izrazito antiintelektualni i u
svojim redovima praktiki nisu imali ni pisaca ni umjetnika.55
54
urovieva
izjava
na
organizacije Drafy Mihailovia, str. 489.

suenju; Suenje

lanovima

rukovodstva

55 Prema nekim tvrdnjama, u etnikom taboru tokom prve polovine 1944, bilo je
mnogo govora o tome da je nekoliko srpskih knjievnika bilo spremno pridruiti se etnicima
u planinama. Do tog nikad nije dolo i to je naprosto mogla biti puka propaganda, da se
djeluje protiv vijesti kako su mnogi pisci, umjetnici i intelektualci, ukljuujui nekoliko vrlo
istaknutih pjesnika, kipara i slikara, ve neko vrijeme s partizanima.
4) etnici su precijenili svoju vjetinu da na makijavelistiki beskrupulozan nain
iskoriste neke svoje neprijatelje. Glavna metoda bila je pri tom kolaboracija s okupacionim i
kvislinkim vojskama protiv glavnog domaeg neprijatelja, partizana, koje su vodili
komunisti. Tu vrstu politike mogu i protivnike snage primjenjivati s jednakim ili boljim
uspjehom kao to su to u Jugoslaviji prvenstveno inile snage Osovine. Povrh toga, ta
politika nosi u sebi svoje opasnosti, kao na primjer potekoe izvlaenja iz takve politike kad
je ve jednom aktivirana, negativna reakcija u vlastitim redovima kao i u irokoj javnosti,
iskoritavanje u propagandne svrhe od strane protivnika, itd.
5) etnici su potcijenili Komunistiku partiju Jugoslavije, iji su rukovodioci organizirali
i preuzeli politiko i vojno vodstvo partizanskih snaga. U poetku je Mihailovi, naravno,
imao valjan razlog da sumnja u efikasnost komunistikog vodstva, koje je kroz vei dio
meuratnog razdoblja bilo prilino nesposobno. Budui da nije znao koliko je mnogo Tito
uspio postii otkad je stao na elo Partije, Mihailovi jedva da je mogao oekivati da bi
komunisti vojno i politiki uspjeno djelovali pod mnogo teim uvjetima nakon komadanja i
okupacije Jugoslavije. Komunisti su naredili da se podigne ustanak dok su Nijemci bili u
zenitu snage, a razne greke i bolni partizanski gubici sve do sredine 1942. kao da su
potvrivali etniko miljenje. Ali etnici su malo panje poklanjali sve brojnijim dokazima da
partizani vrlo brzo ue na svojim grekama. Da su bolje gledali, vidjeli bi da su se do kraja
1942. partizani razvili u izvrsne vojne i politike organizatore ije su snage, predvoene
sposobnim i hrabrim komandantima, pokazivale visok borbeni moral; da su stvorili pravu,
mobilnu vojsku i velik broj teritorijalnih gerilskih odreda, koje je podupirala dobro

organizirana i sve brojnija Komunistika partija sa svojim masovnim organizacijama, kao i

poetnu strukturu revolucionarne vlasti.
6) Jedna od etnikih izjava koja najvie otkriva to misle o partizanima kao svojim
vojnim protivnicima, nalazi se u dijelu X direktive br. 1 od 2. januara 1943, a odnosi se na
etniki plan za napadanje i unitavanje partizana u Bosni. U tom dijelu pod naslovom
Taktika neprijatelja, Vrhovna komanda - to jest, Mihailovi kae na osnovi do tada
steenih iskustava u borbi protiv partizansko-razbojnikih bandi:
Jedinice su veoma slabo voene i komandovane usled nedostatka spremnog
stareinskog kadra.
Akcije pojedinih grupa nisu povezane kako po zadacima, tako ni po vremenu i svode se
na brze i iznenadne prepade poglavito nou; Prilikom odbrane, a nekada i samog napada,
izbegavaju se odlune borbe i poglavito se tei u sluaju nailaska na jaeg neprijatelja da se
izbegne reenje borbe, veto se izvlaei iz svake tee situacije;
Ubijanje naih stareina i rad trojki glavni su eksponenti njihove akcije. Ubijanjem
stareina ele da srue sistem izvedene organizacije i komandovanja, trojke u tom momentu
treba da unesu nered svojim prepadima u nae redove. Zbog toga se zahteva zatita
stareina i opreza prama trojkama, naroito nou;
Jedinice partizanske popunjene su najraznovrsnijim mangupima, kao to su ustae,
najvei krvoloci srpskog naroda, Jevreji, Hrvati, Dalmatinci, Bugari, Turci, Maari i sve ostale
nacije sveta. Skree se panja na to, da partizani sarauju sa ustaama i sa gestapoom, te se
otuda i tumai ubijanje srpskog ivlja od strane partizana. Zbog ovakvog konglomerata
borbena vrednost partizanskih jedinica vrlo je slaba, a naroito i s toga, to im je i
naoruanje dosta slabo. Partizani su majstori u propagandi, koju uglavnom osnivaju na borbi
protiv okupatora, kao da ih okupator ne naoruava za borbu protivu Srba, i unitenje
srpskog ivlja. Pri zavoenju masa glavni im je momenat blef, kojega vrlo veto primenjuju,
kako u spreavanju nae propagande, tako i u irenju svoje.66
56 Arhiv Vojnoistorijskog instituta u Beogradu, etniki dokumenti, reg. br. 13/3,
kutija 1.
7) Usprkos pridjevu Jugoslovenska u slubenom nazivu svoje vojske, te
povremenom pozivanju na jugoslavensku dravu i na jugoslavensku ideju u etnikoj
propagandi, Mihailovi i vodee politike i vojne linosti njegovog pokreta nisu bili odani ni
jugoslavenskoj ideji, ni jugoslavenskoj dravi u pravom smislu rijei. Njihovo jugoslavenstvo
bilo je ljuska ispunjena velikosrpskim sadrajem i trebalo je sluiti samo tim interesima. Zbog
toga ni Mihailovi ni etnici nisu mogli raunati na bilo kakvu stvarnu podrku ne-srpskog
stanovnitva zemlje, ve samo na njihovo protivljenje. Budui da je ideja jugoslavenstva

nastala kao obrambena i ujedinjavajua ideologija koja treba sluiti svim junoslavenskim
narodima, budui da je Junim Slavenima, pa i Slavenima uope, tokom drugog svjetskog
rata prijetilo istrebljenje, bilo je prirodno da e neka politika grupa, usprkos totalno
diskreditiranoj jugoslavenskoj ideji u meuratnom periodu, pokuati da toj ideji da novu
formu i upotrebi je kao obrambeno i ujedinjavajue ideoloko sredstvo tokom rata. To je
uinila Komunistika partija Jugoslavije. Zaista, u suptilnim politikim rukama Josipa Broza
Tita procvjetala je nova ideja jugoslavenstva. Kombinirajui elemente i ueg patriotizma
pojedinih junoslavenskih naroda i opeg jugoslavenskog patriotizma, ta je nova ideja
postala mona ideoloka snaga, ne samo protiv stranih zavojevaa, nego i protiv domaih
neprijatelja: protiv ustaa koji su pokuavali zauvijek razbiti Jugoslaviju, i protiv etnika koji
su je htjeli obnoviti tako da u biti slui interesima samo jednog junoslavenskog naroda.
8) etniki vode, a posebno Mihailovi, bili su uvjereni da, zbog protivljenja moguem
irenju komunizma zapadni Saveznici nee nikad dopustiti Sovjetskom Savezu da ima odluni
utjecaj na Balkanu. etnici su pogreno pretpostavljali da su nenadoknadivi zapadnim
Saveznicima, te da ih oni zbog toga moraju potpomagati. U telegramu to ga je 7. novembra
1943. poslao svojim komandantima, Mihailovi je tu ideju jezgrovito izrazio ovako:
Engleska ne srne nikada prepustiti Balkan ruskom uticaju, jer onda gubi Sredozemlje to
je svima jasno.57 Sa stanovita dugoronih politikih razmatranja zasnovanih na
tradicionalnim odnosima snaga u Evropi, etniko razmiljanje izgledalo je velikim dijelom
razumno. Ali, na njihovu nesreu, kljune odluke nisu donoene na temelju dugoronih
politikih premiljanja, ve su ih donosili predsjednik vlade Churchill i njegovi vojni savjetnici
na temelju trenutanih vojnih potreba, za koje su borbena snaga i pouzdanost Titovih
partizana bile vanije od njihovih komunistikih tenji (koje su i onako izgledale ublaene).
Povrh toga, sovjetski utjecaj u Evropi openito, a na jugoistoku Evrope posebno, nije nikada
bio tako jak kao krajem drugog svjetskog rata. Jo jednom se ustanovilo kako je za politike
grupacije u malim narodima, ili ak za male narode u cjelini, riskantno pretpostaviti da su
nezamjenjivi, naroito u uvjetima koalicionih ratova nekoliko velesila. Povijest je opet
pokazala da se u takvim ratovima, pa ak i u velikim diplomatskim krizama, mali narodi, a
posebno politike grupe u malim narodima, uvijek mogu otpisati.
57 Ibid, reg, br. 19/1, kutija 3.
GLAVA SEDMA
etnici i strani neprijatelj

DVOJNA POLITIKA U SRBIJI

Kad su etnici jednom shvatili to su ciljevi partizana predvoenih komunistima,
shvatili su i to da su partizani njihov glavni neprijatelj. Ako ne poraze partizane, nee moi

ostvariti svoj cilj restauracije monarhije i velikosrpsku hegemoniju u poslijeratnoj Jugoslaviji.

Ta je bitka zahtijevala oruje i opskrbu, a kako su etnici do poetka novembra 1941. primili
od Britanaca samo jednu malu poiljku oruja, zakljuili su da e se za podrku morati
obratiti nekom drugom. Takoer su znali, ako ele efikasno tui partizane, da moraju
izbjegavati sukobljavanje s okupacionim vojskama i kvislinkim snagama, kao i rizik da se ne
nau u karama izmeu njih i partizana. Iskoritavanje neprijatelja u potrebnoj mjeri
kako su etnici voljeli nazivati svoj nain kolaboracije inilo im se kao jedino rjeenje i to
je bio pravac kojim su etnici odluili krenuti. Tako su etnici kroz stanovito vrijeme i u
raznim dijelovima zemlje doli do kolaboracije, najprije s Nedievim snagama u Srbiji, zatim s
Talijanima u Crnoj Gori i u talijanskim dijelovima NDH, zatim s nekim Pavelievim snagama u
dijelovima Bosne koje su kontrolirali Nijemci, a nakon talijanskog sloma i s Nijemcima
neposredno. U svim tim aranmanima, kolaboracija je s obje strane bila vie stvar
kratkorone koristi za volju zajednikog cilja, partizanskog poraza, nego li nagodba
zasnovana na dugoronim uzajamnim interesima, iako je unitenje partizana predstavljalo
takoer i dugoroni interes svih kolaborirajuih snaga. Sile Osovine i kvislinki reimi nisu
imali iluzija o osnovnom prozapadnom etnikom stavu i shvaali su da bi etnici vrlo
vjerojatno u nekom povoljnom buduem trenutku okrenuli svoje oruje protiv njih; etnici
su jednako dobro razumjeli da bi se nakon unitenja partizana Osovina mogla okrenuti
protiv njih i unititi ih, jer joj vie ne bi bila potrebna etnika pomo. etnici su istovremeno
pokuavali ouvati svoje dobre odnose sa zapadnim Saveznicima, angairajui se tu i tamo
protiv kvislinkih snaga i Nijemaca, kako bi zadrali privid aktivnog otpora - i uporno su
poricali partizanske, a kasnije sovjetske i britanske optube da surauju s neprijateljem.
Skoro od prvih dana Mihailovieva etnikog pokreta zbog nekoliko razliitih motiva
s obje strane postojali su kontakti izmeu Mihailovievih predstavnika i
kolaboracionistike Aimovieve administracije u Srbiji.1 Jedan od Mihailovievih bliskih
politikih pouzdanika, Aleksandar Aksentijevi, posvjedoio je, na primjer, na svom vlastitom
suenju, u augustu 1945, da je u junu 1941. nabavljena u Novom Sadu radio-stanica za
Mihailovia i da je Aimovi za to znao.2 Vrilac dunosti komandanta srpske andarmerije
pod Aimoviem, a neko vrijeme i pod Nediem pukovnik Jovan N. Trii, pruio je
raznovrsnu pomo Mihailoviu.3 Kao ef komesarske vlade i kasnije kao ministar unutranjih
poslova u Nedievoj vladi, sam Aimovi potpuno je poznavao Mihailovievu organizaciju u
Beogradu i nije protiv nje poduzimao nita. U stvari, on je tokom rata uinio Mihailoviu
mnogo konkretnih usluga. Aimovi je bio jedan od najodlunijih protivnika komunista prije
aprila 1941. Stoga je mogue da je, to se tie borbe protiv komunista, bio potpuno u slubi
Nijemaca, ali je takoer elio pomoi Mihailoviu, kojega je dobar dio Srba poeo smatrati
srpskim rodoljubom. Takoer, moda, nije htio iskljuiti sve mogunosti i elio se za svaki
sluaj osigurati kod Mihailovia.
1 Marjanovi, Prilozi, str. 167-169.
2 Suenje lanovima rukovodstva Drae Mihailovia, str. 502-503.

3 Trii, str. 37, 61-62; The Trial oj Dra^a Mihailovi, str. 115, 149.
Kakvi god bili razlozi za to, kontakti izmeu srpske kvislinke vlade i Mihailovievih
predstavnika proirili su se nakon to je general Milan Nedi 29. augusta 1941. preuzeo
vlast. General Nedi se ve 3. septembra sastao s Mihailovievim predstavnicima,
potpukovnikom Dragoslavom Pavloviem i majorom Aleksandrom Miiem, i traio je da
Mihailoviu prenesu slijedee prijedloge: 1) da Mihailovi treba svoje oruane odrede
prebaciti u Bosnu i Hercegovinu, kako bi srpskom stanovnitvu pomogao da se obrani od
ustakog terora; 2) ako Mihailovi podnese zahtjev za potreban novac, Nedi bi nastojao da
ga pribavi; 3) da bi Nedi podupro Mihailoviev pothvat u Bosni orujem i ostalom opremom
onoliko, koliko bi mogao pribaviti od Nijemaca. Mihailovi nije odgovorio na Nedieve
prijedloge i Nedi je neto kasnije dao drugi prijedlog, po kojem bi Mihailovi trebao povui
svoje trupe iz podruja u kojima su Nedieve jedinice aktivne protiv partizana, ako ve nee
da sam djeluje protiv njih. Ovu drugu poruku uhvatili su partizani4 i ona izgleda nije nikada ni
dola do Mihailovia. Nedi se oito nadao da e neutralizirati Mihailovia, navodei ga da
prekine svaku suradnju izmeu etnika i partizana, nakon ega bi Nedi mogao koncentrirati
svu svoju vojnu i politiku snagu protiv partizana i konano zavesti stanje reda i mira u Srbiji.
Samo tada prestat e bezobzirne njemake represalije protiv ustanika i nedunih civila.
4 Krakov, I, 149-154. Ova verzija prvih kontakata izmeu Nedia i Mihailovia potjee
od glavnog Nedievog apologeta, roaka i jednog od vodeih novinara u okupiranoj Srbiji,
sve dok ga nisu uhapsili Nijemci krajem 1943. ili poetkom 1944. Vidi takoer
Marjanovi, Ustanak 1941, str. 192-193.
Sa irenjem ustanka u Srbiji, sredinom septembra, to je dolo kao posljedica sve
veeg broja dobrovoljaca koji su odlazili u partizane, kao i ulaska u borbu sve vie etnikih
jedinica, uslijedio je dolazak njemakih pojaanja, a njemake represalije postajale su sve
brojnije i otrije. Vrena su hapenja i strijeljanja tisua talaca, na tisue domova bilo je
spaljeno. Nema sumnje da su te represalije bile jedan od vanih razloga Mihailovievog sve
veeg oklijevanja da nastavi s otporom koji je od samog poetka smatrao preuranjenim. Ali
vie od svega njegov strah od komunista koji su otpoeli s ustankom i stavili mu se na elo
naveo ga je da u Divcima pokua dogovoriti potajnu kolaboraciju s Nijemcima i da
promijeni svoj odnos prema Nedievoj administraciji.
Odluivi da napusti ak i ogranienu suradnju s partizanima, te da prihvati politiku
otvorenog neprijateljstva, Mihailovi se naao u poloaju da je neke svoje jedinice mogao
potaknuti na suradnju s Nedievim snagama. Izgleda da je to i uinio sredinom novembra,
jer su se potkraj tog mjeseca (to jest u vrijeme velike njemake ofenzive protiv partizana u
zapadnoj Srbiji) sedam Mihailovievih komandanata - Predrag Rakovi, Milo Glii, Vuko
Ignjatovi, Manojlo Kora, Nikola Mladenovi, Radovan Stojanovi i Nikola Kalabi - zajedno
sa svojim odredima koji su, prema komunistikim izvorima, brojali oko 2.000 ljudi, legalizirali

izjavljujui da su voljni prihvatiti Nedievu komandu i kolaborirati s njegovim snagama u

operacijama protiv partizana.5
5 Krakov, I, 281; Vinji Ofanziva okupacionih i kvislinkih snaga u zapadnoj Srbiji
1941, str. 26. Krakov smatra da su se tim inom etniki odredi spasili da ih Nijemci ne
unite.
Ve smo vidjeli kako je Mihailovi u Divcima, odbijajui da popusti njemakom
zahtjevu za bezuvjetnom predajom, izazvao Nijemce do te mjere da su odluili ukloniti ga s
puta. Prvo je trebalo svriti s partizanima u zapadnoj Srbiji, i to operacijom Uice; uinivi to,
Nijemci su poeli operaciju Mihailovi sa ciljem da zarobe Mihailovia i etniki tab na
Ravnoj Gori, te da raspre etnike odrede. Operacija Mihailovi izvedena je 6. i 7.
decembra.6 Mihailovi je 6. decembra bio u kui majora Aleksandra Miia u Struganiku, s
grupom svojih ljudi. Izgleda da su bili izdani i opkoljeni, ali Mihailoviu je uspjelo pobjei.
Dva njegova suradnika, majori Mii i Fregl, bili su uhvaeni i kasnije strijeljani. Mihailovi se
najprije skrivao na podruju Ravne Gore, zatim je pobjegao istono, a kasnije produio u
jugozapadnom smjeru, prema Sandaku koji je bio pod talijanskom okupacijom.7 Njemake
komande u Srbiji nisu se slagale u tome koliko je operacija Mihailovi zapravo uspjela:
izvjetaj 342. pjeadijske divizije, koji sumira operacije, smatra da grupa oko Mihailovia nije
likvidirana, ali da je razbijanje njenog komandnog mjesta bio ozbiljan udarac; Bader, glavni
komandant Srbije, uvjereniji u uspjeh, mislio je da je Mihailovieva grupa razbijena, ali je
ipak raspisao ucjenu od 200.000 dinara na Mihailovia nadajui se da e ga uhvatiti.8
6 Mikrofilm, br. T-501, rola 256, snimak 1149. Petog decembra su Aimovi, tada
ministar unutranjih poslova u Nedievoj vladi, i pukovnik Kosta Muicki iz Srpskog
dobrovoljakog korpusa, doli u dodir s Mihailoviem, moda jer su znali (iako nema dokaza)
neto o skorim njemakim operacijama i htjeli upozoriti Mihailovia. Taj kontakt nije
izbjegao Nijemcima i to je dovelo Nedia u teak poloaj, ali mu je uspjelo uvjeriti Nijemce
da za to nije znao i da je u stvari izriito zabranio Aimoviu da ima bilo to s
Mihailovievim pitanjem, kako je on to zvao. Aimovi je zadrao svoje mjesto u vladi jo
godinu dana i nastavio je kontaktirati s Mihailovievom organizacijom za vrijeme cijelog rata.
Vidi The Trial of Draya Mihailovi, str. 393-394. Pukovnik Muicki bio je zatvoren, ali je na
Nedievu intervenciju osloboen i kasnije postavljen za komandanta Srpskog
dobrovoljakog korpusa. Kad su Nijemci u oktobru 1944. istjerani iz Srbije, a ostaci etnika
pobjegli u Bosnu, Aimovi je postao Mihailovieva glavna veza s poslanikom Hermannom
Neubacherom u Beu.
7 Nareenje za operaciju Mihailovi, vidi u mikrofilmu br. T-501, rola 250, snimci 442443; za izvjetaj o izvrenju zadataka njemake 342. pjeadijske divizije vidi ibid, rola 246,
kadrovi 732- 773. Nijemci u toj operaciji nisu imali gubitaka; ubijen je jedan etniki oficir i
11 ljudi, a zarobljeno je 7 oficira (ukljuujui Miia i Fregla), 475 etnika i 2 ene. Pored
toga, Nijemci su doli do vee koliine ratnog plijena. Ibid, snimak

Mihailovi se skrivao nekoliko mjeseci, ali do marta 1942. je Nedieva vlada saznala
gdje je, pa je s njemakim znanjem i doputenjem dolo do sastanka izmeu njega i
Aimovia. General Bader je 26. marta obavijeten da je Mihailovi obnovio ponudu srpskoj
vladi da joj se stavi na raspolaganje za borbu protiv komunista. Budui da je Mihailovi
sada bio ministar vojske, mornarice i vazduhoplovstva u izbjeglikoj vladi, njegova je nova
ponuda imala sasvim drugi znaaj, iako je u biti bila jednaka onoj iz Divaca u novembru.
Bader je ipak odbio ponudu i naredio da se ta odluka saopi Nediu, s napomenom da je
Nedi slobodan to objaviti.9
U proljee 1942. sredite etnike organizacije i djelovanja prebaeno je u Crnu Goru i
u Bosnu i Hercegovinu. Kad je Mihailovi u junu doao u Crnu Goru da tamo smjesti svoj
glavni tab, lokalni etniki komandanti ve su bili sklopili nekoliko sporazuma o kolaboraciji
s Talijanima. Mihailovi sa sobom nije doveo nikakve jedinice, ali za njim su uskoro doli
majori Ostoji i Lalatovi, jo neki oficiri i britanski oficir za vezu, kapetan Hudson, koji su
doputovali kamionom prerueni u nedievce.10 Kasnije su i neki lanovi etnikog politikog
taba, medu njima Dragia Vasi i Stevan Moljevi, takoer doli u Crnu Goru.
8 Ibid, snimci 736, 750. Za kopiju plakata s ucjenom vidi ibid, rola 256, snimak 1155.
9 Ibid, rola 247, snimak 920; rola 257, snimak 1232.

10 The Trial oj Draja Mihailovi, str. 138-139. Po dolasku u Crnu Goru Hudson je
Mihailoviu napisao 11. juna pismo kojim mu nudi svoje usluge u promicanju etnike
stvari. Ibid, str. 122.
Tako je u Srbiji ostalo oko dvadeset legaliziranih odreda koji su sluili Nediu.
Legalizacija tih odreda bila je u stvari jedini nain na koji je Mihailovi mogao sauvati svoje
snage i, tako dugo dok su bile hranjene i odravane kao jedinice koje e vjerojatno biti
spremne da se svakog asa okrenu protiv Osovine, to se je slagalo s njegovom strategijom. U
meuvremenu su ti odredi pomagali Nijemcima u ouvanju reda i mira u Srbiji, pod izlikom
da tako smanjuju gubitak srpskih ivota; napokon, taj ga je potez trebao dovesti u bolji vojni
i politiki poloaj za borbu protiv partizana u Srbiji. Poslije operacije Mihailovi, mnogi su
ilegalni etniki odredi rasputeni i poslani kuama. Ipak, neki su etniki oficiri jo uvijek bili
u Srbiji, s nareenjem da stvore podzemnu etniku organizaciju prema naelima koje
predvia Vrhovna komanda, a u brdima je takoer bilo nekoliko jako smanjenih odreda. Bilo
je takoer i mnogo etnikih voa koji su prikriveno djelovali.11
11 Usporedi izvjetaj (iz septembra 1942) zapovjednika bugarskog okupacionog
korpusa, generala Nikolova, njemakom komandujuem generalu u Srbiji, u kojem kae da
na podruju korpusa postoje dobro zakamuflirane organizacije (tabovi) nacionalnog

pokreta Drae Mihailovia, ali da zasad nema u brdima nikakvih formacija ili borbenih
odreda. lanovi tog pokreta skrivaju se iza slubenih poloaja i ovlasti. Nalaze se meu
rukovodstvom vladinih etnika, medu oficirima Srpske dravne strae, meu sveenicima,
uiteljima, dravnim slubenicima. Slijedi lista od 194 takve osobe koje treba uhapsiti i 18
osoba ije oruje treba zaplijeniti. Mikrofilm br. T-501, rola 257, snimci 1174-1181.
Legalizirani Mihailovievi etniki odredi postali su dio Nedievih pomonih trupa, sa
statusom slinim onom etnikih odreda Koste Peanca, koji su se krajem augusta 1941.
pridruili snagama Nedieve vlade. Jednom naredbom generala Badera, datiranom 10. aprila
1942, svi odredi dobrovoljaca i svi Peanevi i legalizirani Mihailovievi etnici stavljeni su
pod komandu njemakih posadnih divizija na raznim podrujima. Dani su im specijalni
brojevi (D-l do D-19 dobrovoljakim jedinicama, C-20 do C-38 samostalnim etnicima, tj.
legaliziranim Mihailovievim etnicima i C-39 do C-101 etnikim odredima Koste Peanca) i
njihovu je aktivnost trebalo strogo kontrolirati: dodijeljena su im posebna podruja s kojih se
ne smiju pokrenuti bez njemakog nareenja; sve operacije ovih jedinica, jo uvijek pod
Nedievom komandom, treba unaprijed prijaviti njemakim oblasnim ili okrunim
komandama na ijem su podruju stacionirane; svi ti odredi trebaju prilikom operacija imati
njemakog oficira za vezu; sve zahtjeve za municiju koji su do sada Nijemcima ili preko
srpske vlade, treba odsad podnositi izravno njemakoj oblasnoj ili okrunoj komandi kod
koje je odred lociran.12 Dobrovoljake jedinice su u novembru 1942. reorganizirane u Srpski
dobrovoljaki korpus koji je stavljen pod neposrednu nadlenost njemakog glavnog
komandanta Srbije,13 ali su obje vrste legaliziranih etnika do kraja godine skoro potpuno
razoruane, budui da su kao borbene jedinice bile od male vrijednosti, a istodobno i vrlo
nepouzdane. Sve u svemu, oko 12.000 legaliziranih Peanevih i Mihailovievih etnika bilo
je rasputeno, a mnogo njihovih oficira uhapeno i poslano u Njemaku, u zarobljenike
logore.14 Posljednja dva odreda (Peanev odred kojim je komandirao Maan urovi i
Mihailoviev odred pod komandom potpukovnika Matia) rasputena su sredinom marta
1943. Do tog vremena izbor je postao jasniji: znajui to se dogodilo mnogim njihovim
drugovima prilikom rasputanja odreda, veina je ljudi iz ta posljednja dva odreda pobjegla u
brda da se pridrue Mihailovievim ilegalnim odredima.15
12 Ibid, rola 247, snimci 1118-1119; rola 257, snimak 1135. D znai dobrovoljci, C
etnici. Vidi i izvjetaj od 18. novembra 1942. o tim jedinicama u ibid, tola 352, snimci 371374.
13 Ibid, tola 249, snimak 142.
14 Ibid, snimak 61.
15 Ibid, snimci 5-6, 56-58, 98. Oko polovice od 6.000 legaliziranih Peanevih i
Mihailovievih etnika kojima je nareeno rasputanje do 1. decembra 1942. takoer je
otilo u brda s pukama. Ali od 900 ljudi u urovievom i Matievom odredu samo ih se 110

predalo s orujem, predajui jo i 111 puaka. Ibid, rola 352, snimak 809; rola 249, snimak
98.
Tokom ljeta i jeseni 1942. ilegalni su etnici, dobivajui postepeno na snazi, poeli s
povremenim manjim napadima na jedinice Srpske dravne strae, a osobito na one Srpskog
dobrovoljakog korpusa, i povremeno su vrili sabotae na komunikacijama. U nekim
sluajevima akcije su pokretali nestrpljivi lokalni komandanti, a neke akcije, osobito
sabotae na eljeznikim prugama, poduzimane su pod pritiskom Britanaca koji su htjeli
oteati snabdijevanje njemakih trupa u Grkoj i Africi.
Tako je npr. 9. augusta 1942. Mihailovi naredio svom ovjeku za vezu 506 u
Beogradu, da regrutira pouzdane eljezniare za sabotau lokomotiva i vagona. Zatim je 26.
augusta poslao majoru uriu u junu Srbiju instrukcije da naredi jednom agentu koji se
zvao Ratko, da organizira trojke za sabotau na eljeznikoj pruzi od Vranja do Beograda i da
se pobrine za potrebnu opremu.
Uhvativi poruku, njemaka radio-sluba u Beogradu poslala ju je svom tabu uz
primjedbu: S ovom naredbom general Mihailovi je po prvi puta zauzeo definitivan stav
protiv okupacionih sila, i dodala da su tu naredbu oito inspirirali Britanci i da joj je cilj
zaustavljanje eljeznikog prometa kroz Srbiju, koji je od velike vanosti za njemake
operacije u Africi. Istom prilikom Nijemci su takoer uhvatili Mihailovievu naredbu nekim
njegovim glavnim komandantima u Srbiji (potpukovniku Pavloviu, majoru uriu, majoru
Ocokoljiu i kapetanu Sai Mihajloviu) da organiziraju slubu za sakupljanje obavjetajnih
podataka o njemakom eljeznikom prometu kroz Srbiju i za sabotau na eljeznici.
Mihailovi je traio da mu se dnevno pripremaju i alju izvjetaji o toj stvari. Mihailovi je 8.
septembra naredio svojim komandantima u Srbiji i u mnogim drugim podrujima zemlje da
skupljaju i redovito alju obavjetajne podatke o vojnim jedinicama i o aktivnostima
okupacionih i kvislinkih snaga, kao i o komunistima.16 Tog istog ljeta u vrijeme etve, dva
Mihailovieva komandanta u Srbiji, Keserovi i Ocokolji, izdala su opu direktivu kojom se
od seljaka trai da sakriju ito, stonu hranu i stoku a 27. augusta Mihailovi je svojim
komandantima u Srbiji naredio da kupuju ito od seljaka koji su ga trebali spremiti sami, s
tim da im se plati kasnije. Prema njemakim izvorima, Nedievi su inovnici u mnogo
sluajeva pomagali Mihailovievim etnicima pri nabavi tog ita. Takva aktivnost pomogla je,
naravno, da se neke rezerve hrane sauvaju od ruku Direkcije za ishranu i snabdijevanje
(DIRIS) i/ili od okupacionih vlasti.17
16 Mikrofilm br. T-312, rola 470, snimci 8,060.452-26,8, 060.429-30.
17 Ibid, snimak 8,060.432.
Tim etnikim naredbama i aktivnostima, koje su Nijemci vjerojatno shvatili kao
upozorenje da se spremaju etnike operacije, uslijedile su neke njemake odluke. U

razmjeni miljenja izmeu glavnog komandanta Srbije i naelnika taba OKW, do koje je
dolo poetkom septembra, zakljueno je da Mihailovia treba uhvatiti i da u tu svrhu treba
u Srbiju dovesti specijalnu etu vojnika (naravno, Mihailovi je u to vrijeme bio u Crnoj Gori
koju su okupirali Talijani). General Bader je 9. septembra izdao specijalnu naredbu o
izvianjima i borbi protiv etnika. Tih dana su Nijemci iz Banata doveli takoer i SS diviziju
Prinz Eugen, sastavljenu od pripadnika njemake manjine s tog podruja, koja je tokom
slijedea tri mjeseca izvrila mnoge teroristike akte protiv etnikih i partizanskih
simpatizera.18
18 Mikrofilm br. T-501, rola 352, snimci 6, 45-47, 72-75; Glii, 128-131.
General Bader izvijestio je 21. novembra komandanta oruanih snaga jugoistone
Evrope da je Mihailovi pozvao na opu neposlunost u Srbiji, ali da je odaziv za sada
malen, jer se narod boji njemakih represalija. Da bi preduhitrio svako poveanje
pobunjenike aktivnosti bilo partizanske, bilo etnike - on (Bader) je izdao proglas s
upozorenjem narodu da ne slua nareenja Mihailovia i komunista, jer e svi prekraji biti
odluno suzbijani. Na svaku sabotau na eljeznicama, mostovima, telegrafskim i
telefonskim linijama, te u industrijskim poduzeima, okupacione vlasti odgovorit e
strijeljanjem do stotine talaca.19 Ove nove mjere bit e dodatne onim starima koje su jo
uvijek na snazi i predviaju strijeljanje talaca za napad na Nijemce ili na osoblje kvislinke
vlade. Njemaki specijalni i dnevni izvjetaji tokom decembra pokazuju da su se njemake
trupe angairale u borbi protiv etnikih grupa u nekoliko navrata.20 Otrinu njemake
odmazde za napad na svoje osoblje pokazuje objava okupacionih vlasti od 26. decembra
1942. po kojoj su za ubijanje etvorice i ranjavanje dvojice njemakih graana (sve lanove
organizacije Todt, koje su etnici napali 14. decembra u opini agubica u istonoj Srbiji) 250
Mihailovievih pristaa strijeljani kao taoci. Nijemci su na sam Boi objavili da su na Badnjak
strijeljali etrdeset komunista i jo deset osoba, zbog dva njemaka oficira koje je jedan
komunist ranio u Mladenovcu.21
19 Mikrofilm br. T-501, rola 352, snimci 587, 592-594.
20 Vidi osobito izvjetaj od 16. decembra, ibid, snimci 736 737. Jugoslaveni su 1965.
objavili kompilaciju mjesenih izvjetaja srpskih kvislinkih vlasti o partizanskim napadima od
jula 1941. do novembra 1942. i tjednih izvjetaja i raznih biltena Odelenja bezbednosti
Ministarstva unutranjih poslova za period od decembra 1942. do ljeta 1944. (vidi Zbornik
DNOR, tom I, sv. 21, passim).Meutim, umanjeno je mnogo od njihove dokumentarne
vrijednosti, jer su urednici izostavili sve tekstove koji se nisu odnosili na dejstva
partizanskih jedinica ili mesnih partizana, niti na rad partijskih i skojevskih organizacija, to
znai da su izostavili aktivnost etnika. Zbornik DNOR, tom I, sv. 21, str. 1.

21 Mikrofilm br. T-501, rola 352, snimci 668-669. Mnogi njemaki dokumenti koji se
odnose na represivne mjere nalaze se u Trials of War Criminals Before the Nuernberg
Military Tribunals Under Control Council Law No. 10, sv. XI, str. 912-1031 (sluaj talaca),
Bivi oficir divizije Brandenburg (divizija komandosa, veinom za borbu protiv
ustanika) pria kako je kao komandir ete sklopio s Mihailovievim etnicima iz
sjeveroistone Srbije sporazum za zajedniku akciju protiv partizana, ali to je oito bio
osamljeni dogaaj.22 Izvjetaj glavnog komandanta Srbije za mjesec februar 1943. spominje
zajedno s komunistima i etnike kao metu manjih njemakih operacija. Isti izvjetaj navodi
da je strijeljanje talaca na licu mjesta sprijeilo nove akte diverzija, na koje su pozivali i Tito i
Mihailovi, ali da su komunisti u iznenadnom napadu ubili komandanta puka i grupu vojnika
koja ga je pratila.23 Glavni komandant Srbije takoer je 24. marta 1943. izdao naredbu
trupama pod svojom komandom, koje se posebno bavi nainima borbe protiv pobunjenika u
Srbiji (izgleda i etnika i partizana), istiui da se usprkos operacijama njemakih trupa i
usprkos strijeljanjima mnogih talaca ne moe rei da je zemlja pacificirana... te da bi
dogaaji u Hercegovini i Crnoj Gori (mislei na stalno jaanje partizana), kao i mogunost
saveznikog iskrcavanja u Dalmaciji, mogli dovesti do znaajnog pogoranja situacije u
Srbiji. Pored odravanja sigurnosti u zemlji, glavni zadatak njemakih trupa jo je uvijek bio
osiguranje saobraajnih linija, osobito linije Beograd - Ni - Solun, Beograd - Ni - Sofija i
Lapovo Kraljevo Skoplje, te vodenog puta Dunavom, kao i poduzea koja su radila za
Njemaku. Osnovni princip koji treba primjenjivati u borbi protiv neprijatelja, kae
naredba, jest taj da neprijateljske bande treba pronai i unititi u njihovim skrovitima.
Naredba zavrava specijalnim ifriranim signalom za hapenje svih onih Srba koji bi u sluaju
opeg ustanka preuzeli vodee uloge; sve njemake i bugarske vojne i policijske jedinice,
oblasne i okrune komande, imale su posebne liste s imenima koja spadaju u tu kategoriju i
koje su trebale biti aurne.24
22 Kriegsheim, str. 238-264, 312. To je romansirana povijest divizije
Brandenburg s kronologijom njenih operacija sve do kraja. Iz teksta nije mogue zakljuiti
koliko dugo je ta kolaboracija trajala.
23 Mikrofilm br. T-501, rola 249, snimak 43.
24 Ibid, snimci 128-130.
Dolaskom proljea situacija se poela mijenjati. Izvjetaj o situaciji koji je za prvu
polovinu aprila 1943. podnio glavni komandant Srbije, opisuje to kao period u kojem su
razne grupe Srba izravnavale meusobne raune, dok je zbog nastavljanja s politikom
represalija na licu mjesta (tokom tog vremena strijeljano je 170 komunista i 165
Mihailovievih pristalica, kao taoci), zbog rezerviranog dranja stanovnitva i zbog proljetne
sjetve, aktivnost pobunjenikih bandi smanjena. Kad su komunistike jedinice prisiljene
da se bore, bore se estoko i ne bez vjetine. to se etnika tie:

Mihailoviev pokret je u velikoj krizi. London prijeti da e revidirati svoje odnose s

Mihailoviem ukoliko nastavi da se bori protiv Hrvata i komunista, umjesto protiv
Osovine. Ne samo na strani njegovih naredbodavaca Saveznika, ve i na strani velikog
dijela njegovih sljedbenika nema vie nikakvog razumijevanja za politiki bratoubilaki
rat. U tome bez sumnje lei glavni razlog oitog vojnog neuspjeha u Hercegovini i Crnoj
Gori. Pod postojeim uvjetima, Mihailoviu preostaju samo dvije alternative: ili da
popusti dvostrukom pritisku, ili da odstupi s politike scene na Balkanu. S tim u vezi
mogle bi se pojaviti neke politike mogunosti.
Mihailoviev pokret u Srbiji ima potpuno pasivan stav prema okupacionim snagama,
ali nastavlja s vojnom pijunaom, politikom propagandom i izravnavanjem rauna s
komunistima.26
25 Ibid, snimak 300.
Nakon rasputanja posljednja dva legalizirana etnika odreda u martu 1943, u Srbiji
su sada postojali samo ilegalni odredi etrdesetak, ili moda ezdeset, prema izvjetaju o
javnoj sigurnosti koji je u aprilu pripremilo Nedievo ministarstvo unutranjih poslova. Velik
broj tih odreda (iako ne svi) bio je aktivan, a veina je njihovih prilino estokih . i
sistematskih napora bila usmjerena protiv partizana.26 Iako su etnici sada bili posve ilegalna
vojna snaga, borei se protiv partizana oni su u stvari pomagali Nijemcima da Srbiju odre u
relativnom miru i da je tako lake eksploatiraju. To objanjava i spomenuti izvjetaj srpskog
ministarstva unutranjih poslova:
Ugroene dejstvovanjem nacionalistiki orijentisanih ilegalnih formacija, komunistike
bande su prinuene da se iz umskih i planinskih predela povlae u ravnice, gde je
organima SDS mnogo lake da ih progone i unitavaju.
Primeuje se da je gotovo kod svih ilegalnih odreda provedeno jedinstvo akcije u
pogledu unitavanja komunista koje se vri u mnogo jaoj meri i metodinije no u
mesecu martu. Ovi odredi su toliko ojaani da u pojedinim okruzima vode samostalne

borbe protivu komunista i to sa uspehom. U pojedinim okruzima (Kraljevaki i

Poarevaki) ova borba je uzela toliku zaotrenost da ilegalni odredi likvidiraju ak i
takve ljude, koji su makar i samo jedan dan bili sa partizanima.
Inae na propagandnim sastancima ilegalni odredi, sada jo vie no ranije, savetuju
narodu lojalno dranje prema okupatoru a poslunost prema naim vlastima.27
26 Za ove ilegalne etnike odrede, njihove komandante i podruja njihove aktivnosti
vidi izvjetaj od aprila 1943. u Zborniku DNOR, tom 1, sv. 21, str. 430-440.
27 Ibid, str. 440.
U meuvremenu, nakon to je izmeu 7. marta i 10. maja ponovno pretrpio poraze od
partizana u Hercegovini, jugoistonoj Bosni i Crnoj Gori i nakon to su Nijemci u Crnoj Gori
razoruali neke njegove elitne jedinice (to e biti potpuno opisano kasnije u ovoj glavi),
Mihailovi se vratio u Srbiju. Poslije povratka, britanska vojna misija pri njegovu tabu (i
njene pod-misije pri nekim regionalnim tabovima) poela je vriti pritisak na etnike da
pojaaju svoju aktivnost protiv Nijemaca i srpskih kvislinkih jedinica. Izvreno je nekoliko
ogranienih akcija, to ni izbliza nije moglo zadovoljiti Britance. Za razliku, partizani su
dobivajui na snazi sve vie intenzivirali svoje napade. Njemaki izvjetaji daju detaljnu
informaciju o diverzijama i drugim napadima gerilaca u Srbiji od marta do oktobra 1943.
Izvjetaji su dvotjedni i klasificiraju diverzije na eljeznicama, cestama, telegrafskim i
telefonskim linijama, napade na zgrade, napade na Nijemce i Bugare, na kvislinke trupe,
zatim ubijanja i odvoenja, pljakanje hrane i unitavanje usjeva.28 Ovi izvjetaji ne navode
tko je izvrio ta djela - etnici ili partizani - ali iz podataka koji se odnose na razdoblje od jula
do septembra, a saopio ih je 13. oktobra komandantu jugoistone Evrope generalu Felberu,
1. bugarski okupacioni korpus, jasno izlazi da su barem na podrujima pod bugarskom
okupacijom a to se moe uzeti kao indikativno za cijelu Srbiju - partizani bili najei
izvrioci:29
juli august septembar

1. Napadi (nije oznaeno kakvi):

etniki
partizanski
dezertiranja iz Srpske dravne
strae
Ubijeni Nijemci ili Bugari
od etnika
od partizana
Ubijeni
Srbi
(u
slubi
okupacionih snaga)
od etnika
od partizana

62
178
20

78 138
205 235
54 68

1
9

7 14
13 19

6
60

25 30
70 88

28 Za detalje vidi mikrofilm br. T-501, rola 267, snimci 221-231.

29 Ibid, rola 253, snimci 519-520.
U meuvremenu se labava etnika kolaboracija s Nedievim reimom pretvorila u
sistematski napor da se infiltriraju u NedSLUAJ MAJORA DANGIA
Zanimljivu epizodu u odnosima izmeu Nijemaca, Nedia i etnika na prijelazu iz 1941.
u 1942. predstavlja sluaj majora Jezdimira Dangia, biveg andarmerijskog oficira, Srbina iz
Bosne, koji je nedugo nakon to je priao Mihailoviu u augustu 1941, bio poslan u Bosnu da
se stavi na elo etnikih formacija na tom podruju. U skladu s etnikom politikom u tom
asu, Dangi i njegove jedinice suraivali su u poetku, iako rijetko, s partizanima i nastavili u
izvjesnoj mjeri tu suradnju i nakon prekida izmeu etnika i partizana u Srbiji. Ali prema
izvjetaju beogradske jedinice Abwehra (njemake vojne obavjetajne slube) od 29.
septembra 1941, zasnovanom na izvjetajima jednog pouzdanika koji je bio u dodiru s njim,
Dangi je praktiki od svog dolaska u Bosnu odravao kontakte s Nedievom administracijom
koja ga je podupirala; izvjetaj kae da je imao dobre odnose s Nijemcima i da je inio sve
kako bi izbjegao sukob izmeu svojih trupa i Nijemaca.30 Dangiev prvotni cilj bio je da
zatiti srpsko stanovnitvo od ustaa. Nakon poetka sukoba izmeu partizana i etnika u
Srbiji, on je postao glavni faktor polarizacije izmeu dviju grupa u istonoj Bosni. Pod
postojeim okolnostima Nijemce je zanimalo da ojaaju antipartizan-ski front u istonoj
Bosni, a svaku pomo koju bi im Dangieve jedinice, koje su navodno imale oko 10.000 ljudi,
mogle pruiti, naravno da bi pozdravio Bader, glavni komandant Srbije, koji je bio odgovoran
za borbu protiv ustanika i na teritoriju NDH. U januaru 1942. Dangieva suradnja smatrana
je jo vrednijom, jer je u istonu Bosnu stigao Tito s Prvom proleterskom brigadom. Kad su
Nijemci i hrvatske kvislinke trupe otpoele 17. januara 1942. svojom operacijom u svrhu
smirivanja istone Bosne koja je u partizanskoj terminologiji poznata kao druga
neprijateljska ofenziva Dangi je naredio etnicima da se ne odupiru neprijateljskim

snagama; za nekoliko dana Nijemcima je uspjelo probiti neke partizanske poloaje i

operacija je zavrila odbacivanjem partizana na jug, prema talijanskoj okupacionoj zoni.31 Ali
iz oitog razloga da dobiju etniku pomo i da prodube jaz izmeu partizana i etnika,
Nijemci su Dangia - iako je jo uvijek odravao kontakt s Mihailoviem - pozvali krajem
januara u Beograd na dogovor s generalom Baderom i generalom Nediem. Bader i Dangi
su postigli sporazum, ali ga nisu potpisali.32 Ti pregovori nisu bili unaprijed dogovoreni
s njemakim komandantom jugoistone Evrope, generalom Kuntzeom, i on je samo
obavijeten 5. februara, nakon to je sporazum ve bio zakljuen.33 Unaprijed nisu
konzultirane ni vlasti NDH, iako je ona bila njemaki saveznik, a sporazum se ticao vrlo
osjetljivog dijela njenog teritorija, ali kad su s tim u vezi pozvani u Beograd, predstavnici
NDH i njemaki poslanik u Zagrebu Kasche, kao i predstavnik njemakog ministarstva
vanjskih poslova pri glavnom komandantu Srbije Benzler, suprotstavili su se sporazumu. To
protivljenje navelo je Badera da promijeni miljenje i odluio je da ne potpie sporazum.
Sam Kuntze sumnjao je da Dangi kao Srbin eli tek dobiti na vremenu, sluei se istonom
Bosnom kao poligonom za svoje jedinice i pripremajui to podruje za kasnije prikljuenje
Srbiji, pa je 12. februara stavio veto na zakljuenje sporazuma. Usprkos injenici da
sporazum nikad nije bio potpisan i usprkos Kuntzeovom vetu, izgleda da su zainteresirane
strane nastavile s kolaboracijom kroz nekoliko tjedana, iako s jasnim dogovorom da e
Dangi djelovati samo u Bosni. Meutim, poetkom aprila Dangi je nainio greku i otiao u
Srbiju gdje se sastao s Nedievim predstavnicima i raznim etnikim vodama.34 Kratko
vrijeme nakon tih sastanaka, Dangi je po nareenju njemakog komandanta jugoistone
Evrope uhapen i poslan u zarobljenici logor u okupiranoj Poljskoj.35 Nijemcima je bilo drago
da su uklonili Dangia i zato to su sumnjali da on i jo neki etniki oficiri u jugoistonoj
Bosni i u Hercegovini pokuavaju sklopiti izvjesne dogovore s Talijanima, za sluaj da krenu u
istonu Bosnu preko demarkacione linije. Ustae su bili vrlo uznemireni i krajnje zabrinuti
itavom aferom Dangi, te raznim njemakim, talijanskim i etnikim pokretima u istonoj
Bosni, vjerujui da se radi o uroti protiv Nezavisne Drave Hrvatske. Nemoni kao to su i
bili, uspjeli su nekako ponovno opskrbiti i pojaati svoju Crnu legiju (oko 1.500 ljudi) i
poetkom aprila poslati je na podruje izmeu Sarajeva i rijeke Drine, gdje je etnicima
nanijela velike gubitke i vrila krvoprolia meu srpskim dijelom stanovnitva.
30 Mikrofilm br. T-314, rola 1457, snimci 702-704, 711-712; mikrofilm br. T-501, rola
256, snimak 1138, i rola 257, snimak 1223. Vidi takoer Mileti, str. 135-139.
31 Za direktivu generala Badera od 3. januara 1942. o operacijama protiv pobunjenika
u NDH (zapravo u istonoj Bosni) vidi mikrofilm br. T-501, rola 247, snimci 677-690. Za
jugoslavensko objanjenje ove ofenzive vidi onlagi i Lekovi,Njemaka ofan^iva na istonu
Bosnu -januar-februar 1942. Vidi takoer mikrofilm br. T-501, rola 257, snimci 1283 i
mikrofilm br. T-314, rola 1457, snimak 1091. Recentni jugoslavenski izvori procjenjuju jainu
trupa pod neposrednom Dangievom komandom poetkom 1942. na oko 4.500 ljudi.
Mileti, str. 138.

32 Vidi mikrofilm br. T-501, rola 256, snimci 1098, 1105-1111, 1130, za zapisnike i
slubene njemake izvjetaje o razgovorima izmeu njemakih slubenih lica, Nedia i
Dangia, odranim u Beogradu izmeu 30. januara i 2. februara 1942; tekst neuspjelog
sporazuma od 1. februara 1942. nalazi se na snimku 1123. Po tom sporazumu, Dangi i
njegovi odredi na podruju omeenom rijekama Drinom, Savom i Bosnom, a na jugu
njemako-talijanskom demarkacionom linijom, trebali su se smjesta staviti pod njemaku
komandu (konkretno generala Johanna Fortnera, komandanta 718. pjeadijske divizije koji
je imao i izvrnu vlast na podruju), uz obeanje da e ostati na njemakoj strani ak i u
sluaju opeg ustanka. Dangiu je kao komandno mjesto dodijeljen Zvornik. Trebao je
pomoi pri pacifikaciji sjeveroistone Bosne, potujui princip da svaki Srbin, Hrvat i
Musliman na tom podruju treba ivjeti u miru; ubojstvo se kanjavalo smru. Na tom
podruju postojei organi vlasti NDH trebali su ostati, a gdje ih nije bilo trebalo ih je
uspostaviti. Dangi je Nijemcima trebao pomagati na sasvim odreeni nain: irenjem vijesti
o sporazumu s Nijemcima kako bi se stanovnitvo umirilo, borbom protiv komunista, ako
treba i izvan podruja predvienog sporazumom, uvanjem eljeznikih pruga, industrijskih i
rudarskih poduzea prema instrukcijama komandanta 718. divizije. Municiju za Dangieve
trupe trebao je dati glavni komandant Srbije. Zarobljenike koje je Dangi ve drao, trebalo
je osloboditi.
33 Mikrofilm br. T-501, rola 257, snimak 1278.
34 Ibid, snimak 1117, za kolaboraciju. Mihailovi je 26. marta 1942. zabiljeio u svoj
dnevnik (primjerak se nalazi u arhivu Vojnoistorijskog instituta u Beogradu) glavne toke
izvjetaja majora uria s njegovog inspekcijskog putovanja po istonoj Bosni, od kojih je
svaka bila nepovoljna po Dangia. Dangi se ponaao svojeglavo, komanda mu uope nije
bila organizirana, a komandanti su mu bili nedisciplinirani; njegovi obrauni za novac koji je
primao iz Srbije bili su neuredni, a to je najvanije nije imao ni autoriteta ni ugleda na svom
podruju, jo se je vie kompromitirao svojim kontaktima s kapetanom Matlom i Nijemcima.
35 Ibid, snimci 1103, 1215. Nakon osloboenja Poljske Dangi je vraen u Jugoslaviju.
Sud u Sarajevu proglasio ga je 1946. krivim i osudio ga na smrt. Mileti, str. 135. Za pohvalu
Dangieve aktivnosti s nedievskog stanovita, vidi Krakov, II, 70-77, 106-107, 128-146.
Iako sporazum izmeu Dangia i generala Badera nije nikada stupio na snagu,
pomogao je da se raiste odnosi izmeu Nijemaca, generala Nedia i raznih etnikih voa.
Neko su vrijeme Nijemci po tom modelu uspostavljali kontakte s nekim etnikim
komandantima. Komandant jugoistone Evrope zabranio je svojom direktivom od 15. aprila
1942. jedinicama Wehrmachtada pregovaraju s bivim pobunjenikim grupama ili bilo
kakvim nepriznatim oruanim jedinicama, jer bi se takvi pregovori tumaili ne samo kao
slabost njemake vojske, ve i kao davanje nekog legalnog statusa takvim grupama; mogli bi,
zatim, ograniiti slobodu djelovanja Wehrmachta i stvoriti nesporazume pri izvravanju
naredbi u njemakim jedinicama. Odravanje kontakta s bivim pobunjenikim grupama u

svrhu nadzora, to je smatrao potrebnim, rezervirano je iskljuivo za Abwehr i policijske

organe, koji za taj zadatak moraju upotrebljavati povjerljive ljude i tajne agente. Glavni
komandant Srbije moe policijskim organima dati zadatke koji prelaze nadzor samo s
doputenjem komandanta jugoistone Evrope.36
36 Mikrofilm br. T-501, rola 257, snimak 1213.ieve snage i administraciju; bio je to pothvat
u kojem su etnici imali mnogo uspjeha.
KOLABORACIJA S TALIJANIMA U CRNOJ GORI
Za razliku od drugih krajeva Jugoslavije, ustanak ljeti 1941. u Crnoj Gori imao je
openarodni karakter, koji su pokrenuli komunisti s njihovim pristalicama, a pridruili su im
se i crnogorski nacionalisti ili bjelai, koji su zastupali uske veze sa Srbijom. Protivnici su im
bili Talijani i crnogorski separatisti ili zelenai, pod vodstvom Sekule Drljevia i starog
crnogorskog generala Krsta Popovia.37 Ustanak je izbio 13. jula 1941, ali nije bio dobro
pripremljen, pa se nakon nekoliko uspjenih tjedana suoio s ozbiljnim porazima. Prosrpski
nacionalisti priznali su poraz i htjeli prestati s borbom; partizani su odluno htjeli nastaviti.
To je dovelo do razdvajanja puteva. Negdje u jesen nacionalisti su doli u dodir s Talijanima,
nudei im svoju pomo protiv partizana. Tenja za kolaboracijom vrlo je ojaala nakon to su
Crnogorci uli za raskid izmeu Mihailovievih etnika i partizana u Srbiji. Nacionalistike
grupe u Crnoj Gori odaslale su krajem novembra u Srbiju kapetana uriia ne bi li utvrdili
kakva je situacija u Srbiji, te stupili u direktni kontakt s Mihailoviem. Tokom te posjete
Mihailovi je uriiu dao usmene instrukcije i imenovao ga komandantom svih etnikih
odreda u Sandaku. Za komandanta svih etnikih snaga u staroj Crnoj Gori imenovao je
majora Laia. Mihailovi je u svojoj uputi od 20. decembra (razmatranoj u prethodnoj glavi)
ocrtao ope principe etnikog programa i naznaio specifine dunosti s obzirom na
organizaciju i budue aktivnosti etnika u Sandaku i u Crnoj Gori. Drugom
polovinom decembra urii i Lai poeli su mobilizirati ljude u Crnoj Gori i organizirati ih u
posebne jedinice kao konkurenciju partizanskim odredima, a do sredine januara te su se
jedinice nale u oruanom sukobu s partizanima.38 Konflikt izmeu dvije grupe ubrzala su
dva dogaaja na partizanskoj strani. Jedno je bio slom partizanskog napada na talijanski
garnizon u Pljevljima poetkom decembra, u kojem su partizani imali nekoliko stotina mrtvih
i ranjenih i koji je doveo do osipanja partizanskih i prelaenja u etnike redove. Drugi
dogaaj bio je lijeva devijacija medu partizanima u Crnoj Gori i primjena terora protiv
stvarnih i potencijalnih neprijatelja, s obrazloenjem - ne uvijek istinitim - da surauju s
neprijateljem.
37 Drljevi je bio glavni crnogorski separatistiki voda koji je pomogao Talijanima da
organiziraju proglaenje nezavisne drave Crne Gore, 12. jula 1941; taj potez se slomio
pod zamahom opeg ustanka koji je poeo slijedeeg dana. Vjerujui da je Drljeviev ivot u
opasnosti, Talijani su ga u septembru poslali u internaciju u Italiju, ali poslije nekoliko
mjeseci uspjelo mu je pobjei i vratiti se u njemaki dio NDH. Negdje u 1944. Drljevi je

formirao Crnogorsko dravno vijee u Hrvatskoj i radio na uspostavljanju crnogorske drave

uz pomo hrvatskih i njemakih vlasti. Potkraj rata postao je aktivan u vezi s uriievim
crnogorskim etnicima (vidi Glavu 12). Pajovi, Politika akcija Sekule Drljevia, str. 75-80.
Do sredine februara 1942. pojedini etniki komandanti i komandanti raznih talijanskih
divizija poeli su sklapati svoje prve formalne sporazume. Prvi sporazum sklopljen je 17.
februara izmeu predstavnika pukovnika Baje Staniia i komandanta talijanske divizije
Taro.39 Tome je uskoro slijedio sporazum izmeu predstavnika kapetana uriia i vojnog
guvernera i komandanta talijanskih Trupa Crne Gore, generala Pirzia Birolia, o kolaboraciji
uriievih etnika s talijanskim snagama na podruju divizije Venezia, a 6. marta
zakljuen je sporazum izmeu pukovnika Staniia i generala Pirzia Birolia.40 Svi ti sporazumi
podrazumijevali su ili zajedniku akciju ili samostalno etniko djelovanje protiv partizana
koje su vodili komunisti. U oba sluaja Talijani su davali oruje i snabdijevali etnike
formacije. Devetog marta su brojni Crnogorci, koji su bili profesionalni ili rezervni oficiri
Jugoslavenske kraljevske vojske, odrali konferenciju na Cetinju, na kojoj je kao zapovjednik
svih nacionalistikih snaga u Crnoj Gori izabran general Blao ukanovi. Bio je to izbor koji
je i Mihailovi u potpunosti prihvaao, a koji je moda zaista sam i sugerirao.41
38 Jovanovi, I, 441-485.
39 Dokumenti o izdajstvu Dra^e Mihailovia, I, 65. Pukovnik Stanii bio je
jugoslavenski oficir koji je sudjelovao u ustanku od 13. jula i bio je lan crnogorskog
pobunjenikog taba. Nakon to je ustanak pretrpio neke poraze, on se povukao iz akcije, ali
se u februaru 1942. pojavio vrsto na strani etnika i ostao je s njima sve do svoje smrti u
oktobru 1943.
40 Ibid, 40; Jovanovi, str. 508, 511-512.
41 Jovanovi, str. 497.
Izmeu marta i juna 1942. etnici su tako stekli prilinu mo u Crnoj Gori, zahvaljujui
dijelom sporazumu s Talijanima, te oruju i opremi koju su dobili od njih, a dijelom i
slabljenju partizana, kojem su u velikoj mjeri bili krivi partizanski ekscesi na liniji lijeve
devijacije. Budui da je Talijanima glavni cilj sporazumijevanja s etnicima bio da gubitke
svojih trupa svedu na minimum, mnogo su polagali na pomo etnika u operacijama za
izbacivanje partizana iz Crne Gore i istone Hercegovine, u proljee 1942. (Trea
neprijateljska ofenziva u partizanskoj terminologiji).42
42 Oslobodilaki rat, I, 212-218.
Kako je rat napredovao, etniko-talijanska kolaboracija u Crnoj Gori prerasla je prve
formalne sporazume izmeu pojedinih etnikih komandanata i komandanata raznih

talijanskih divizija. Ti su se sporazumi odnosili samo na neka posebna podruja. U namjeri da

se proire ta podruja i da se pojaaju sve etnike snage u Crnoj Gori, te da se odre u
borbenoj pripravnosti, tako da Talijani imaju to manje gubitaka, izraen je i 24. jula
potpisan opi sporazum izmeu generala ukanovia i generala Pirzia Birolia, dakle dva
mjeseca nakon Mihailovievog dolaska u Crnu Goru.43 Budui da je sporazum oito ostao na
snazi tokom te godine kad je Mihailovi bio u Crnoj Gori, moe se pretpostaviti da je za njega
znao i da je bio zadovoljan njegovim odredbama. To se moe izvesti takoer iz
Mihailovievih vlastitih izjava (vidi nie, str. 218 u knjizi).
43 Za tekst ovog sporazuma vidi Zbornik DNOR, tom 111, sv. 4, str. 527-530.
Sporazum Pirzio Biroli-ukanovi sadravao je nekoliko vrlo izriitih klauzula: etnici
trebaju beskompromisno nastaviti borbu protiv komunista i suraivati s talijanskim
okupacionim vlastima u uspostavljanju i odravanju reda i mira u zemlji; tri letea odreda
(slina jedinicama ukljuenim u Militia volontaria anticomunista, ili MVAC, u podrujima pod
komandom talijanske Druge armije) pod komandom uriia, Staniia i Popovia, svaki po
1.500 ljudi, bila su i slubeno priznata;44 uzajamnim dogovorom treba urediti plaanje,
hranu, oruje i pomo porodicama etnikih dobrovoljaca; treba formirati Odbor
crnogorskih nacionalista od sedamnaest lanova (u stvari sankcionirati jedan ve postojei
odbor kojem je na elu general ukanovi). Sporazumom se takoer utvruje da
nacionalistiki pokret i odbor koji ga vodi nema drugih politikih ciljeva osim da slomi
komunizam, te da osigura red, mir i dobrobit crnogorskom stanovnitvu. Zakljuna odredba
ugovora posebno je znaajna: Odbor Nacionalista Crne Gore obavezuje se da e upotrijebiti
svu svoju mo i autoritet na odravanju reda i discipline u zemlji i da e spreavati svaku
eventualnu akciju koja bi mogla da bude uperena protiv italijanskih vlasti.45
44 Ti su letei odredi u stvari ve postojali i Talijani su se njima sluili, to dokazuje
naredba koju je general Pirzio Biroli izdao 10. juna 1942. za operacije protiv partizana, iako
karta prikljuena toj naredbi pokazuje da nisu bili angairani kao zasebne trupe, ve su bili
rasporeeni izmeu velikih talijanskih jedinica. Mikrofilm br. T-821, rola 60, snimci 3-6.
45 O tekstu ovog sporazuma vidi Zbornik DNOR, tom III, sv. 4, str. 530.
etnici u Crnoj Gori postali su vaan dio talijanskog okupacionog reima. Kontrolirali su
seoska podruja i omoguavali Talijanima da se koncentriraju na odravanje svoje vlasti u
gradovima i da osiguravaju komunikacije izmeu njih. Crnogorski separatisti kolaborirali su,
naravno, s Talijanima ve od poetka okupacije i, tokom prve polovine 1942, separatisti i
etnici unekoliko su se sporazumjeli o zajednikoj kolaboraciji s Talijanima. Ali, jer su njihovi
ciljevi bili dijametralno suprotni, odnosi izmeu dvije grupe bili su uvijek vrlo labavi. U nekim
kljunim sluajevima, kao to je npr. pohod crnogorskih etnika na Hercegovinu za vrijeme
bitke na Neretvi, meu njima uope nije bilo suradnje. Obje grupe zanimalo je da dobiju to

vie od Talijana - organizirajui svoje snage do dozvoljene granice, s talijanskim

naoruanjem, plaom i opskrbom, s talijanskom hranom za civilno puanstvo koje je
podravalo etnike sve sa svrhom da se vodi to efikasnija borba protiv partizana.
Mihailovi je ovdje, kao i u Srbiji s legaliziranim etnicima, htio imati spremnu i gotovu
vojsku, koja e se u povoljnom trenutku okrenuti protiv neprijatelja i ujediniti se s ostalim
njegovim snagama, te uz pomo zapadnih Saveznika iznijeti Mihailovia na vlast.
Kroz gotovo godinu dana od juna 1942. pa negdje do aprila 1943 - etnici su u Crnoj
Gori bili u svojim namjerama izrazito uspjeni: uz onih 3.500 ljudi koje su organizirali kao
talijanske pomone snage u Crnoj Gori pod uvjetima sporazuma Pirzio Biroli-ukanovi,
imali su nekoliko puta vie ljudi pod orujem koji nisu bili u talijanskim pomonim trupama,
ali su na slian nain bili angairani u borbi protiv partizana.46 U stvari su etnici kontrolirali
vrlo velik dio itave pokrajine.
46 Jedan interni memorandum talijanskog ministarstva vanjskih poslova, od 2. januara
1943. (mikrofilm br. T-821, rola 247, snimci 736 740) procjenjuje da je uz 3.500 etnika u
pomonim trupama (zapravo, prema sporazumu Pirzio Biroli-ukanovi etnici su imali
samo 3.000 ljudi u tim jedinicama) u Crnoj Gori bilo 31.500 etnika pod orujem. Ovaj broj je
potpuno nerealan, osim moda kao procjena broja ljudi koji bi mogli biti mobilizirani na
podrujima pod etnikom kontrolom.
Jednom prilikom - za vrijeme bitke na Neretvi, konane faze operacije Weiss - Talijani
su crnogorske etnike upotrijebili i van njihove pokrajine; ali za tu operaciju etnici su
istovremeno imali i Mihailovieva nareenja za borbu protiv partizana.47
47 Dokumenti o izdajstvu Dra^e Mihailovia, I, 424.

KOLABORACIJA S TALIJANIMA U NDH

etnika suradnja s Talijanima u anektiranim dijelovima Dalmacije i po dijelovima
Nezavisne Drave Hrvatske koje su okupirali Talijani, bila je slina kolaboraciji u Crnoj Gori, s
tom razlikom da su uvjeti bili kompleksniji, i to zbog toga to su hrvatski kvislinki i njemaki
interesi bili direktno uvueni u igru, a nesporazumi izmeu grupa predvoenih komunistima
i srpskih nacionalistikih grupa koje su sudjelovale u ustanku, jula 1941, pojavili su se mnogo
bre nego u Crnoj Gori.48 Partizani su u isti red svrstavali i hrvatske kvislinke snage i
okupatora, smatrajui ih faistikim neprijateljima; srpski nacionalisti mrzili su ustae, ali su
se skanjivali napadati Talijane i zaista su ve u julu i augustu pokuali pridobiti Talijane da im
pomognu suprotstaviti se brutalnim antisrpskim mjerama ustaa.49 Ti rani dodiri, u kojima je
vanu ulogu igrao srpski politiar iz Like Stevo Raenovi, jasno su izloeni u izvjetaju
komandanta talijanskog estog armijskog korpusa, generala Renza Dalmazza, poslanog 17.

januara 1942. talijanskoj Drugoj armiji pod naslovom Dodiri s voama etnikih
formacija.50 Pored veza s Raenoviem, Dalmazzo je posebno pribiljeio kontakte s
dvojicom etnikih voa, koji su na tom podruju igrali vodeu ulogu, vojvodama Ilijom
Trifunoviem-Biraninom i Dobroslavom Jeveviem, te njihove politike poglede. Oba su ta
ovjeka bila naklonjena Talijanima; vjerujui da bi irenje talijanske okupacije na cijelo
podruje Bosne i Hercegovine bilo najbolje ratno rjeenje za srpsko stanovnitvo te
pokrajine, traili su u Talijanima saveznika protiv ustaa i partizana.51
48 Praktino su se sve ove nacionalistike grupe tokom posljednjih mjeseci 1941.
identificirale kao etnike.
49 Dana 11. augusta 1941, dakle prije nego to je dolo do polarizacije medu grupama
otpora, etniki i partizanski predstavnici iz Like sastali su se s predstavnicima talijanske
vojske, u selu Otri, zapadna Bosna. etniki predstavnici dali su izjavu koju su partizani
takoer potpisali i u kojoj se kae da su ustaki progoni Srba glavni razlog ustanka, da borba i
sabotaa nee biti uperene protiv Talijana, te da e se zajedno (s Talijanima) boriti protiv
svih komunistikih akcija na tim podrujima. Sve partizanske i etnike potpisnike ubrzo su
uhapsile jedinice pod partizanskom komandom u zapadnoj Bosni. Pritisak seljaka s tog
terena uskoro je doveo do njihovog putanja, ali niti jedna partizanska grupa nije vie u
budunosti potpisala neto slino takvoj izjavi. Vidi Stanisavljevi, str. 68-71. Vidi takoer
uri, str. 200-202.
50 Mikrofilm br. T-821, rola 53, snimci 697-702. Ovaj izvjetaj izgleda da su ubrzali
zakljuci preliminarnog dogovora sa etnicima est dana ranije, budui da je sporazum, o
kome e uskoro biti rijei, bio prikljuen Dalmazzovom izvjetaju kao dodatak.
51 Vidi izvjetaj generala Roatte, novog komandanta talijanske Druge armije,
Generaltabu talijanske vojske, 2. februara 1942, kojem je prikljuen i Jeveviev
memorandum. Ibid, snimci 1162-1171.
Politika generala Dalmazza prema etnicima imala je dva cilja: prvo, da izbjegne svaku
borbu s njima; drugo, da navede veinu, ako ve ne sve, da se pridrue borbi protiv
partizana, to bi po njegovu miljenju bila ogromna korist za Talijane. Predloio je
pojaanje samo onih odreda za koje se zna da su prijateljski raspoloeni prema Talijanima, a
da se kolebljivi odredi razoruaju; on bi, takoer, na podrujima na kojima su nastanjeni Srbi
u veini, uklonio Hrvate iz lokalnih organa vlasti i zamijenio ih Srbima.52 Kao to e se uskoro
pokazati, politika talijansko-etnike kolaboracije znatno je uznapredovala i bila
sistematizirana pod rukovodstvom generala Roatte, komandanta talijanske Druge armije
tokom 1942, a tu su politiku provodili i svi talijanski komandanti na anektiranim ili
okupiranim podrujima Hrvatske, Dalmacije, Bosne i Hercegovine, kao i u Sloveniji s pomou
vojnih snaga antikomunistikih grupacija.

52 Ibid, snimak 701.

Nisam pronaao nikakav tekst sporazuma izmeu etnika i komande talijanske Druge
armije koji bi bio usporediv sa sporazumom ukanovi-Pirzio Biroli u Crnoj Gori. Ali postoje
tekstovi nekih manje openitih sporazuma i mnogo drugih dokaza tijesne talijansko-etnike
kolaboracije na podruju koje je okupirala talijanska Druga armija. Prvi je, izgleda, bio
preliminarni sporazum zakljuen 11. januara 1942. izmeu predstavnika talijanskog estog
armijskog korpusa, kapetana Angela de Matteisa, i etnikog predstavnika iz jugoistone
Bosne Mutimira Petkovia.53Sporazum je trebao stupiti na snagu nakon to ga potpiu i
talijanske i etnike komande podruja, kao i major Boko Todorovi, Mihailoviev glavni
predstavnik u Bosni i Hercegovini. Kasniji dogaaji nagovjetavaju da su sporazum potpisali
svi zainteresirani. Sporazum sadri sedam specifinih odredbi: 1) ako bi Talijani okupirali
istonu Bosnu, oni i etnici na tom podruju suzdrali bi se od meusobnog oruanog
sukoba; 2) etnikim odredima u istonoj Bosni bit e doputeno da zadre oruje, jer e im
ono biti potrebno nakon talijanskog povlaenja s tog podruja; 3) u svim podrujima koja su
oslobodili etnici (mislei, vjerojatno, od hrvatskih kvislinkih snaga ili od partizana) sve e
vojne i policijske formacije NDH biti razoruane; 4) na svim podrujima u kojima su katolici
(Hrvati) u manjini, lokalne vlasti NDH bit e zamijenjene srpskim vlastima, koje e
funkcionirati paralelno s talijanskom vojnom administracijom; 5) na tim podrujima srpskom
stanovnitvu bit e zagarantirana osobna, nacionalna i vjerska sloboda, kao i pravo
vlasnitva; 6) Talijani trebaju pomoi da se puste Srbi iz tih podruja koji su u ustakim
koncentracionim logorima, jer bi to vrlo pomoglo suzbijanju komunistike protivetnike
propagande; 7) sklopit e se ugovor o trgovini izmeu Talijana i etnika.
53 Za tekst ovog sporazuma vidi ibid, snimci 704-705. Petkovi je bio jedan od oficira
koje je Mihailovi poslao u Bosnu da rade na organiziranju bosanskih etnika. The Trial oj
Dra\a Mihailovi, str. 134.
Iako je sporazum od 11. januara bio usmjeren uglavnom protiv ustaa, jer etnici i
partizani u ovim podrujima nisu jo bili potpuno raskinuli, nema sumnje da su Talijani, kao
to je tvrdio Dalmazzo, bili veoma svjesni kakvu im pomo protiv partizana etnici mogu
pruiti. Vrlo skoro - iako ne jo u to vrijeme - glavni interes i etnika i Talijana postat e
meusobna pomo u borbi protiv partizana.
U namjeri da izradi smjernice za politiku (Linea di condotta) svoje komande prema
NDH, etnicima i partizanima, general Roatta uputio je izmeu 30. januara i 9. februara
1942. niz memoranduma generalu Vittoriu Ambrosiu, svom prethodniku na poloaju
komandanta Druge armije, koji je sada bio naelnik generaltaba kopnene vojske.54 Roattu
je najvie zanimalo povlaenje velikog dijela talijanskih trupa iz Zone II i III i pregrupiranje
ostatka u niz jakih garnizona, kako bi smanjio gubitke; problem je bio u tome kako ispuniti
prazninu koja e nastati, a da se ozbiljno ne otete talijanski interesi. Budui da su glavnu
opasnost predstavljali partizani, glavnu protuteu su oito, pored hrvatskih kvislinkih snaga,

predstavljali etnici. U odgovoru na Roattine memorandume, general Ambrosio je 13.

februara rekao da s obzirom na Hrvate treba pokazati maksimum lojalnosti, ali talijanska
politika prema njima ne smije pokazati ni neodlunost, ni slabost, a vrstu ruku ako treba.
Sa etnicima, rekao je, situacija je prilino neodreena, dijelom zbog toga to politika
njihovih raznih voa nije jasna. U svjetlu talijanske politike prema NDH, treba izbjegavati
svako pregovaranje sa etnicima, ali dodiri s njima, kad to situacija i lokalne prilike
zahtijevaju, bili bi preporuljivi. to se komunista tie: borba do ogorenog
svretka.55Drugim rijeima, dok je politika prema NDH i partizanima pod komunistikim
vodstvom bila vrlo dobro definirana, Roatta je imao manje-vie slobodne ruke da sam
odreuje svoju politiku prema etnicima.
54 Mikrofilm br. T-820, rola 53, snimci 1162-1164, 1173-1179.
55 Ibid, snimak 1161.
Kako je upotrijebio tu slobodu pokazuje njegov izvjetaj o etnicima, koji je 6. marta
1942. podnio Generaltabu kopnene vojske. Njegova politika zasnivala se na etiri toke:
Poduprijeti etnike u dovoljnoj mjeri da se bore protiv komunista, ali ne toliko da bi im
to dopustilo preveliku irinu akcije; zahtijevati i osigurati da se etnici ne bore protiv
hrvatskih snaga i vlasti; dopustiti im da protiv komunista operiraju na svoj raun (tako da
pokolju jedni druge); i konano, dopustiti etnikim grupama da djeluju paralelno s
talijanskim i njemakim snagama, kao to rade nacionalistike grupe (etnici i separatisti) u
Crnoj Gori.56
56 Ibid, kadar 1068. Na sastanku talijanskih, njemakih i hrvatskih kvislinkih generala
(28. marta 1942, malo prije poetka tzv. tree neprijateljske ofenzive) pitanje etnika bilo je
opet pomno razmatrano. Tom prilikom je general Roatta izjavio da su svi komunisti
neprijatelji te da s njima nee biti pregovaranja. etnici su druga stvar: etnici su u stvari
neprijatelji NDH, ali nisu neprijatelji Osovine i stoga je za sada korisno pregovarati s njima...
borbu protiv etnika trebat e nuno poduzeti kasnije i zajedniki. Mikrofilm br. T-501, rola
257, snimak 1108.
U svojim poslijeratnim memoarima, Roatta je potpunije objasnio svoju politiku:
etnika politika obojenost, njihovi indirektni odnosi sa saveznicima i njihov
program za budunost nisu zanimali tog komandanta i on je ignorirao te stvari. On
je samo utvrdio i iskoritavao postojeu injenicu da su na teritoriju pod njegovom
komandom etnici djelovali u nau korist. Tim gore po Hrvate i Nijemce u drugim
krajevima, koji nisu htjeli ili znali da od etnika stvore svoje saveznike.

Tako smo usprkos protestima Berlina i Zagreba i naporima vlade u Rimu (koja je esto
mijenjala svoje miljenje i napokon prihvatila njemako stanovite) sa svoje strane
nastavili kolaborirati s etnicima. Dotine formacije snabdijevali smo orujem itd. i
tako ih uinili regularnim (kao to su bile i druge dobrovoljake formacije) sve dok nisu
dosegle ukupnu jainu od oko 30.000 ljudi.57
57 Roatta, str. 177. Malo prije svog premjetaja, 3. januara 1943, Roatta je rekao
maralu Ugu Cavalleru, naelniku talijanske Vrhovne komande, da su etnici jedina
ping pong loptica na podruju pod njegovom komandom, tako da je potrebno zadrati ih
na talijanskoj strani. Cavallero, str. 429. Vidi takoer Stanisavljevi, str. 95, 125, 129, 137.
Ustaka vlada protivila se, naravno, talijanskoj politici, ali nije imala izbora, jer je po
uvjetima talijansko-hrvatskog ugovora (zakljuenog u Zagrebu 19. juna 1942.) koji se ticao
povlaenja oko polovice talijanskih snaga iz Zona II i III, morala preuzeti teret odravanja
etnike antikomunistike milicije, koju su osnovali i do tog vremena izdravali Talijani
naravno, s tim da etnici priznaju suverenitet NDH.58
Tako je tokom 1942. i 1943. najvei dio etnikih snaga u onim dijelovima hrvatske
marionetske drave koje su okupirali Talijani bio organiziran kao talijanske pomone trupe, u
formi dobrovoljake antikomunistike milicije (Militia volontaria anti comunista ili MVAC).
Prema generalu Giacomu Zanussiju, koji je jo kao pukovnik bio pomonik naelnika taba
Roattine Druge armije, u talijanskim dijelovima marionetske Hrvatske bilo je 19.000
20.000 etnika u MVAC, a Talijani su ih opskrbili slijedeom opremom: sa 30.000 puaka,
500 mitraljeza, 100 bacaa, 15 artiljerijskih orua, 250.000 runih bombi, 7,000.000 metaka,
7.000-8.000 pari obue. Bila im je obeana jo neka oprema, ali izgleda da im nije
isporuena, jer je Roatta bio premjeten.59Vjerojatno je, takoer, da ta lista ne ukljuuje
oruje, municiju i opremu koja je etnicima isporuena za vrijeme sve tri faze
operacije Weiss, (tzv. etvrte neprijateljske ofenzive), zimi 1942/1943, ije su koliine
morale biti znatne.
58 Mikrofilm br. T-501, rola 264, snimci 649-661, osobito snimci 658-661.
59 Zanussi, I, 248-249.
Snagu i raspored jedinica MVAC na podruju Superslode krajem februara 1943.
pokazuje nam tablica 4, zasnovana na detaljnim talijanskim podacima. Te jedinice, koje su
varirale od samo dvadesetak ili etrdesetak ljudi do formacija koje su brojale i tisuu ljudi,
bile su iz politikih razloga razasute na golemom podruju i podreene komandama
mnogobrojnih talijanskih divizija. Na podruju 6. armijskog korpusa (juna Dalmacija i veina
Hercegovine) neke su MVAC jedinice bile sastavljene iskljuivo od katolika ili od muslimana,
a na podruju 18. armijskog korpusa postojao je vrlo malen katoliki MVAC odred.

TABLICA 4. JEDINICE MVAC U TALIJANSKOJ SLUBI, 28. FEBRUARA 1943.

jedinica

Pravoslavni Katolici

5.
armijski 4.313*
korpus
6.
armijski 8.385
korpus
18.
armijski 7.816b
korpus

Ukupno
20.514
(okupirana zona)
Slovenija (ll.A.K.)

Dalmacija
(18.A.K.)
Kotor (6.A.K.)
Ukupno
(anektirane
zone)
Sveukupno

Musliman Ukupn Odred Divizije

i
o
i
4.313 20
Lombardia 2 Re 18

511

780

9.676

22

321

8.137

21

832

780

22.126
5.145

40

882

13

1.474

Marche 6 Messina 2
Murge 14
Sassari 17 Bergamo 4

Isonzo,
Cacciatori
delle Alpi, Pogranine
strae

7.501
29.627

Izvori: Mikrofilm br. T-821, rola 31, snimci 218-223

a) Sve etnike jedinice na podruju 5. armijskog korpusa bile su pod komandom
potpukovnika Ilije Mihia.
b) Od tog broja je 2.807 ljudi prebaeno iz Hercegovine u sjevernu Dalmaciju i bili su
pod komandom majora Petra Baovia. Meutim, ime glavnog etnikog komandanta na
tom podruju, vojvode Momila ujia, ne spominje se.
Vrlo je vaan dokument, koji se odnosi na antikomunistiku miliciju, memorandum
talijanskog Generaltaba kopnene vojske od 20. marta 1943. pod naslovom: Ponaanje
etnika. Nakon to je raspravio jainu etnika organiziranih u antikomunistiku miliciju,
kontrolu koju nad njima ima Draa Mihailovi i vjerojatne ciljeve tih snaga, memorandum
postavlja pitanje mogue preorijentacije ovih trupa na neprijateljstva prema Italiji s obzirom
na promjenu vojne situacije na Balkanu, a posebno na mogunost anglo-amerikog
iskrcavanja na jugoslavenskom teritoriju. Razmatrajui znaajan doprinos ovih trupa u

zajednikoj borbi protiv subverzije i injenicu da su na etniko ponaanje utjecale duboke

promjene vojne situacije na Balkanu, potrebno je, navodi se u memorandumu, primijeniti
jake kontrolne mjere. U tu svrhu izgleda da e od posebnog interesa biti slijedee mjere:
drati etnike snage u malim odredima, strogo se pridravajui teritorijalnog principa,
a posebno izbjegavati ujedinjenje crnogorskih i hercegovaih jedinica s jedinicama Dinarskog
podruja, Like i Slovenije, kako bi se onemoguilo da te snage poprime unificirani i organski
karakter, koji bi tokom vremena mogao postati centar podrke za rekonstrukciju ujedinjene
Velike Jugoslavije; treba izbjegavati stvaranje novih jedinica, a oruje i municiju davati samo
u apsolutno nunoj koliini.60
60 Mikrofilm br. T-821, rola 247, snimci 746-748.
U martu 1943, dok se ovaj memorandum pisao, situacija se u talijanskoj zoni vrlo brzo
mijenjala, pa su razne misli iz ovog memoranduma pretekli dogaaji o kojima e kasnije biti
vie rijei.
Komandant etnikih jedinica organiziranih u MVAC, kao i ostalih etnikih formacija u
Dalmaciji, Hercegovini, zapadnoj Bosni i jugozapadnoj Hrvatskoj, bio je vojvoda TrifunoviBiranin, koji je u oktobru 1941. iz Crne Gore doao u Split, a komandu je od Mihailovia
dobio u proljee 1942.61 I etniki i talijanski dokumenti jasno ukazuju na to da je njegova
uloga oficira za vezu izmeu etnika i talijanske Druge armije bila vana ba kao i njegova
komanda nad etnikim formacijama na tim podrujima. Biraninu je bilo podreeno
nekoliko vanih etnikih komandanata. U sjevernoj Dalmaciji bio je to samozvani vojvoda
Momilo uji, u Lici potpukovnik Ilija Mihi i major Slavko N. Bjelajac (obojicu je postavio
Mihailovi), u Hercegovini i jugoistonoj Bosni bili su potpukovnik Petar Baovi (imenovao
ga je Mihailovi) i samozvani vojvoda Dobroslav Jevevi, koji je tijesno suraivao s
Biraninom u stvaranju veza s Talijanima. Biranin je ve dugo bio slabog zdravlja i umro je u
februaru 1943, ali njegovi glavni pomonici (Jevevi, uji, Baovi i Radovan Ivanisevic)
obeali su Talijanima da e nastaviti s njegovom politikom tijesne suradnje i nastaviti s
borbom protiv partizana.62 Nekoliko tjedana kasnije Mihailovi je za Biraninova nasljednika
imenovao potpukovnika Mladena Zujovia (poznatog i pod imenom Aimovi), pravnika u
civilu i lana etnikog Centralnog nacionalnog komiteta. ujovi je na tom poloaju ostao
sve do kapitulacije Italije.63
61 Stanisavljevi, str. 80-83, i passim.
62 Vidi poruku koju je general Umberto Spigo, komandant 18. armijskog korpusa
poslao Superslodi 5. februara 1943. Mikrofilm br. T-821, rola 247, snimak 774. Talijani su
vrsto drali Biranina, jer mu je porodica bila s njim u Splitu, a takoer i Jevdevia, kome su
brat i zarunica bili internirani u Italiji. Vidi ibid, rola 252, snimak 303.

63 The etniks, str. 68-74. Prema istom izvoru, za vrijeme kapitulacije Italije Bjelajac i
ujovi pobjegli su Saveznicima u Italiju i kasnije otili u Kairo. Bjelajac je nakon rata otiao u
Sjedinjene Drave i postao je oficir amerike armije, specijaliziravi se za nekonvencionalno i
psiholoko ratovanje. Poslije umirovljenja objavio je seriju lanaka o gerilskom ratovanju i
borbi protiv ustanika, ali ne pozivajui se na Jugoslaviju.
Moe se postaviti pitanje da li je general Mihailovi znao za tu suradnju svojih
komandanata s Talijanima. Mnogi dokumenti dokazuju da je znao, a Mihailovi je to i sam
rekao govorei 28. februara 1943. u Gornjem Lipovu (vidi Glavu 8). Tokom suenja
Mihailovi je priznao da je znao za kolaboraciju svojih komandanata s Talijanima, te da je to
primijetio im je doao u Crnu Goru.64Ne samo Mihailovi, ve i vlada u emigraciji ula je,
kao to emo vidjeti, na mnoge naine tokom 1942. za tu suradnju.
64 The Trial of Draja Mihailovi, str. 146, 194.
Postoji obilje drugih dokumenata o etnikoj kolaboraciji s Talijanima. Meu
najzanimljivijima su oni koji se odnose na sastanke Trifunovia-Biranina i generala Roatte u
septembru 1942, o kojima e se kasnije rei vie. Tu je takoer naredba generala Roatte od
11. januara 1943. o Zimskoj operaciji (tj. o talijanskom sudjelovanju u operaciji Weiss 1), u
kojoj se izmeu ostalog specificiraju zadaci kolaborirajue etnike antikomunistike milicije,
i tekst jednog sporazuma, vjerojatno s poetka 1943, izmeu Jevevia i Talijana, o
problemu legalizacije jo vie etnikih jedinica u jugoistonoj Bosni i istonoj Hercegovini,
to jest o pojaanju efektiva MVAC, ukljuujui i snabdijevanje opremom, orujem i
novcem.65 Obimna korespondencija izmeu raznih etnikih komandanata na tom podruju
takoer otkriva suradnju s Talijanima.66
65 Dokumenti o izdajstvu Dra^e Mihailovia, I, 351-357.
66 Vidi osobito korespondenciju tokom kljunog perioda u posljednjoj fazi
operacije Weiss, ibid, l, 394-487.
Neke osobito zanimljive informacije ukljuene su u izvjetaj koji je 13. januara 1943.
podnio Glavnom komandantu jugoistone Evrope njemaki general Glaise, a tie se posjeta
generala Roatte Zagrebu, kratko prije njegovog premjetaja sa poloaja komandanta
Superslode. U izvjetaju se kae:
S obzirom na problem etnika koji je pokrenuo Paveli, ispalo je da Roatta pod svojom
zastavom ima 3.000 etnika oko Plakog i Vrhovina, 8.000 oko Knina od kojih su 3.00() iz
Hercegovine i jo 8.000 u Hercegovini - to ukupno iznosi 19.000 etnika. Da ti etnici ne
ine ni koraka bez istovremenih nareenja DM (Drae Mihailovia) poznato nam je iz
neosporivih dokumenata. 7.000 tih etnika naoruavaju, snabdijevaju i plaaju Talijani. A
samo jo pred nekoliko tjedana Roatta se kleo Hrvatima da ima tek 1.500 etnika u svojoj

slubi i da im vie nee dati ni jednu jedinu puku! tovie, Roatta je rekao Paveliu da bi
moglo doi vrijeme kad e za pacifikaciju Hercegovine biti potrebno pozvati i onih 20.000
etnika koji su smjeteni u Crnoj Gori, a slue Talijanima. Takoder je planirano poveanje tog
kontigenta za daljnjih 10.000 ljudi. Uzme li se u obzir sve to, Roatta sigurno ne razmilja o
razoruanju svojih etnika. Takoder je zanimljivo primijetiti, da je grof Ciano prije nekoliko
tjedana rekao hrvatskom poslaniku u Rimu, Periu, da se Hrvati moraju obratiti
njemakom Wehrmachtu i
pomou
njega
izvriti
pritisak
na
67
talijansku Comando Supremo s obzirom na problem etnika.
67 Mikrofilm br. T-501, rola 264, snimci 568-569.
U stvari su se Roatta i Paveli na tom sastanku sloili da zbog operacija protiv partizana
smjesta treba poslati izvjestan dio crnogorskih etnika u centralni dio zapadne Bosne. Taj
plan je ubrzo naputen, ali kao to e se pokazati kasnije, tokom bitke na Neretvi u februaru
i martu 1943, glavnina crnogorskih etnika, koji su sluili kao talijanske pomone trupe,
poslana je u Hercegovinu da pomogne u borbi protiv partizana.68
68 Dokjimenti o izdajstvu Dra^e Mihailovia, 1,326 50, 373-376 i passim.
Kolaborirajui s Talijanima u talijanskim dijelovima NDH, etnici su imali i neposredne i
dugorone ciljeve. Temeljna ideja bila je borba protiv partizana, ali oni su se takoer
angairali u akcijama protiv hrvatskih kvislinkih snaga i vlasti, koje su bile predstavnici
dravne ideje neprihvatljive Srbima i neprijatelji srpskog stanovnitva na tom podruju. Zbog
toga je etnika kolaboracija postala jedan od glavnih kamena spoticanja u odnosima Italije i
ustake drave. Kritika reakcija na ovu kolaboraciju vidljiva je iz mnotva ustakih protesta,
pismenih i usmenih, zbog vanih, a esto i zbog trivijalnih stvari, koji su upuivani talijanskoj
Drugoj armiji, talijanskim predstavnicima u Zagrebu, a povremeno i najviim talijanskim
politikim i vojnim vlastima u Rimu.69 U svojim odgovorima vlastima NDH, Talijani su
nastojali da tu kolaboraciju bagateliziraju i da naglase njen privremeni karakter: ona e
trajati sve dok uz etniku pomo ne budu likvidirani partizani, a tad e se i s etnicima izii
na kraj.70
69 Vidi posebno protest koji je hrvatski poslanik u Rimu Stijepo Peri predao 29.
decembra 1942. maralu Cavalleru, naelniku talijanske Vrhovne komande, u mikrofilmu br.
T-821, rola 247, snimci 783-789.
70 Vidi npr. izvjetaj generala Roatte od 13. aprila 1942. o njegovom posjetu Zagrebu, kojom
prilikom je hrvatska marionetska vlada pokazala veliku zabrinutost i protestirala protiv
talijanske kolaboracije s etnicima, te o Roattinim nastojanjima da smiri vladu, ibid, rola 65,
snimci 299-301. Talijani su s vremenom bili prisiljeni uiniti neke ustupke vlastima NDH u
tom smislu, tim vie to se iza hrvatskih protesta skrivao znatan njemaki pritisak. Vidi npr.

Lekovi, Planovi Drae Mihailovia za unitenje partizanske drave u zapadnoj Bosni u drugoj
polovini 1942. godine.

KOLABORACIJA S TALIJANIMA U SLOVENIJI

Nakon to su preuzeli vlast u dijelu Slovenije, Talijani su se predstavljali kao snoljivija
okupaciona sila nego li njihovi saveznici Nijemci, nadajui se da e ih obini ljudi u
slovenskom narodu prihvatiti. Veina vodeih lanova Slovenske ljudske stranke (katoliki
orijentirane partije, koja je vladala politikom sudbinom Slovenije u meuratnom periodu, a
sada je bila van zakona) koji su jo uvijek bili u zemlji, opravdavali su punu kolaboraciju s
Talijanima kao nain da se cijela okupaciona zona spasi od masovne deportacije i prakse
odnarodnjavanja, koju su Nijemci provodili u dijelovima Slovenije pod svojom kontrolom.
Medu tim politiarima bili su dr Marko Natlaen, posljednji ban Dravske banovine
(Slovenije), dr Lambert Ehrlich, profesor teologije na ljubljanskoj Univerzi i voda jednog od
ekstremnih krila omladinskih organizacija Katolike akcije, i dr Gregorij Roman, ljubljanski
biskup, kao i drugi politiki i poslovni ljudi, pa ak i bivi general jugoslavenske
vojske Leon Rupnik, kojega su Talijani u junu 1942. imenovali gradonaelnikom Ljubljane.
(Voda stranke dr Miha Krek i jo neki lanovi bili su s izbjeglikom vladom u Londonu.) Za
vrijeme napada na Jugoslaviju, sloma i raspada jugoslavenske vojske i dravnog aparata,
Natlaen je organizirao Slovensku legiju kako bi pomogao odranju reda i zakona. Ta grupa
se stavila na raspolaganje Talijanima po njihovom ulasku u Ljubljanu i nastavila je postojati
kao kolaboracionistika grupa pod talijanskom vlau.71 Ali u Sloveniji je bilo i vie struja koje
su bile zainteresirane da stvore vojnu silu za borbu protiv okupacionih reima. Jednu od tih
grupa sainjavali su neki bivi oficiri i podoficiri jugoslavenske vojske koji nisu bili zarobljeni
ili koji su se vratili u rodnu Sloveniju iz zarobljenikih logora u Njemakoj i Italiji.
Komunistika partija Slovenije, ogranak KPJ, bila je ipak najaktivnija i sudjelovala je krajem
aprila 1941. u organiziranju Protiimperijalistike fronte, sastavljene od komunista, lijevog
krila kranskih socijalista, dijela Jugoslaven skog sokola i velikog broja liberalnih
intelektualaca i umjetnika. Ta koalicija koja je krajem juna 1941. dobila ime Osvobodilna
fronta - bila je otvorena svim grupama i pojedincima (ukljuujui tu i bive oficire
jugoslavenske vojske) koji su bili za neposredan i odluan otpor okupacionim snagama i svim
kolaboracionistikim grupama i pojedincima. Komunistika partija Slovenije bila je bez
sumnje najorganiziraniji i najdiscipliniraniji dio Osvobodilne fronte (OF), i preko jednog od
svojih vodeih lanova, Borisa Kidria, koji je postao sekretar izvrnog odbora, Partija je u
svim praktinim pitanjima imala prevladavajui utjecaj u OF.72 Ustanak pod vodstvom
Osvobodilne fronte zapoeo je u Sloveniji 22. jula.
71 kerl, str. 19-21.

72 Ibid, str. 28-31, 52-53.

Vijesti o postojanju Mihailovieve grupe otpora u Srbiji dole su u Sloveniju krajem
ljeta 1941. i, izgleda, pobudile ivo zanimanje meu bivim oficirima. U oktobru su dvojica
od njih, pukovnik Jakob Avi i major Karlo Novak, otili s odobrenjem Osvobodilne fronte u
Srbiju da vide Mihailovia i on ih je' imenovao komandantom, odnosno naelnikom taba
slovenskih etnikih snaga koje je trebalo formirati. Mjesec dana kasnije, kad je Mihailovi
napustio svoju ionako mravu suradnju s partizanima u Srbiji za volju izravnog oruanog
neprijateljstva, Avi se definitivno opredijelio za politiku Osvobodilne fronte (i kasnije
postao jedan od partizanskih generala u Sloveniji).73 Novak se opredijelio za etnike i postao
je komandant slovenskih etnika, ali veinu ostalih oficira i podoficira kraljevske vojske koji
su bili u anektiranim dijelovima Slovenije Talijani su idueg marta uhapsili i zbog mjera
opreza odveli u talijanske zarobljenike logore.74
73 Pismo partizanskog taba za Srbiju slovenskim partizanima, kojim se obavjetavaju
o promjeni Mihailovieve politike, vidi Zbornik DNOR, tom VI, sv. 1, str. 146-149.
74 Novak, str. 317-318, 320; Miku, I, 280-281. Takoer je postojala i mala politika
grupa koju je vodio dr rtomir Nagode, a stajala je iza Novaka.
Glavna antikomunistika snaga u Sloveniji nisu ipak bili etnici, ve oruane formacije
stvorene od pripadnika bive Slovenske ljudske stranke Natlaenova Slovenska legija i
jedna grupacija nazvana Vake strae (seoske strae). Te dvije organizacije, uz jo neke
oruane jedinice, uspjele su odrati vezu s predstavnicima Slovenske ljudske stranke u
izbjeglikoj vladi i njihovi su pripadnici preko BBC-a primali povremene poruke sa savjetima i
ohrabrenjem. Tako je npr. 1. februara 1942. veleasni Alojzij Kuhar, jedan od slovenskih
voda u Londonu, u jednoj emisiji poruio da e sudbinom Slovenaca odluiti Zapad, da je u
odnosima s neprijateljem nuno biti mudar i oprezan, te da se narodni vode trebaju
pobrinuti da narod ne slijedi politike pustolove koji su svojim akcijama skrivili spaljivanje
slovenskih domova i ubijanje Slovenaca.75 Iste godine 26. aprila je dr Krek, potpredsjednik
izbjeglike vlade, poruio slovenskom narodu da je jugoslavenska vlada u izbjeglitvu jedina
jugoslavenska vlada koju Saveznici priznaju i da ne priznaju ni jednu drugu borbenu
grupaciju u Jugoslaviji osim one generala Mihailovia. Svi ljudi sposobni za vojnu slubu,
rekao je, obavezni su da se odazovu Mihailovievom pozivu, a oni koji ne posluaju njegov
poziv smatrat e se izdajicama i dezerterima i bit e predani vojnim sudovima. Ukratko,
jedini je put za Sloveniju da bude dio slobodne Jugoslavije i svi Slovenci trebaju se udruiti
na toj osnovi. Pozvao je sve omladinske organizacije, lanove Sokola, bive aktivne i rezervne
oficire da slijede nareenja generala Mihailovia.76 Samo nekoliko tjedana kasnije slovenske
su buroaske politike partije pod vodstvom Slovenske ljudske stranke organizirale
Slovensku zvezu kao politiku organizaciju antikomunistikih snaga, koja je istovremeno
politiki i organizaciono stala iza ve postojeih antikomunistikih oruanih formacija.77 U

politikom smislu su etnici majora Novaka takoer bili dio Slovenske zveze, ali u njoj nisu
imali nikakav utjecaj.78
75 Saje, str. 251-252, 266-267.
76 Ibid, str. 256-257. Za jo jednu programatsku izjavu koju je dr Krek dao 18. oktobra
1942. vidi Miku, str. 260.
77 Miku, str. 257-261.
78 Novak, str. 320-323. Osvobodilna fronta nazivala je snage pod kontrolom Slovenske
zveze bela garda, a snage majora Novaka bile su plava garda.
Tako su u Sloveniji koja je za razliku od veine ostale Jugoslavije nacionalno i
religiozno skoro potpuno homogena postojale tri jasno razliite kategorije oruanih
formacija: prvo, Slovenska legija, Sokolska legija, Vake strae, a neko vrijeme i minijaturna
grupa takozvanih Bijelih etnika, koja je djelovala manje ili vie samostalno, ali pod
kontrolom Slovenske zveze;79drugo, promihailovievski etnici pod vodstvom majora
Novaka; i tree, oruane formacije Osvobodilne fronte, to jest partizani pod rukovodstvom
Komunistike partije Slovenije. Ljude od kojih se moglo oekivati da e se opredijeliti, ali su
(ukljuujui tu i neke bive oficire) umjesto toga pokuavali ostati neutralni, narod je, za
razliku od pripadnika OF (Osvobodilne fronte) s prezirom nazivaoOR (oprezne riti).
79 Izgleda da su vani dio Slovenske legije bili mladi ljudi koje su poslije 1932.
organizirale i indoktrinirale omladinske organizacije Katolike akcije: ona na ljubljanskoj
Univerzi koju je organizirao dr Ehrlich i koja je bila poznata kao straari, i druga koju je na
gimnazijskom nivou organizirao katoliki laik Ernest Tomec, poznata pod imenom mladci.
Imena su izvedena iz listova koje su te grupe objavljivale. To su: Strada p
viharju, odnosno Mi mladi borci. Vidi Miku, str. 263-271; Saje, str. 135-219.
Talijani su u Sloveniji, kao i u drugim krajevima Jugoslavije pod svojom kontrolom,
eljeli antikomunistike snage upotrijebiti kao pomone trupe. To se dobro poklapalo sa
eljama slovenskih graanskih politikih stranaka i organizacija, osobito pripadnika
Slovenske ljudske stranke, koje su htjele pojaati svoje oruane grupe i postii talijansko
priznanje i pomo kako bi mogle nastaviti s borbom protiv partizana koji su za njih, kao i
za etnike, bili mnogo opasniji neprijatelj od okupacionih snaga. Ove elje slovenskih
antikomunistikih snaga bile su po prvi puta jasno formulirane u memorandumu koji je 1.
aprila 1942. dr Ehrlich predao komandantu talijanskih trupa u anektiranom dijelu
Slovenije.80

80 Za, ini se, parafrazu ovog memoranduma vidi Proces proti vojnim
zloincem in i^dajalcem Rupniku, Rsenerju, Ro^manu, Kreku, Viyaku in Hacinu, str. 151-154;
vidi takoer Saje, str. 273-314, i Miku, str. 278-284.
Prema izvjetaju generala Roatte, u septembru 1942. bilo je u Sloveniji oko tisuu
Slovenaca u jedinicama organiziranim kao Militia volontaria anti comunista. Uslijed pritiska
koji su general Roatta i general Robotti, komandant XI armijskog korpusa rasporeenog u
dijelu Slovenije pod Talijanima, izvrili na razne slovenske prvake, a osobito na utjecajnog
ljubljanskog biskupa dra Romana, te su snage vrlo pojaane. U memorandumu koji je 12.
septembra 1942. uputio generalu Robottiju, biskup Roman predlae da se Vake strae pod
talijanskim okriljem proire i stave pod komandu nekih slovenskih oficira koji su trenutno u
talijanskim zarobljenikim logorima (i koje bi trebalo pustiti prema listi koju e dati biskup).
Nadalje, da se od Slovenaca formira specijalna tajna antikomunistika policija za grad
Ljubljanu. Robotti se sloio sa svim tim prijedlozima i oni su odmah stupili na snagu.81 Oficiri
su puteni; potpukovnik Ernest Petelin postao je zapovjednik slovenskih jedinica u talijanskoj
slubi i njihov broj je brzo rastao, dostigavi krajem februara 1943. jainu od 5.145 oficira i
vojnika (vidi tablicu 4).
81 Mikrofilm br. T-821, rola 252, snimci 313 317. Robotti je izjavio da su znaajnim
brojem tih jedinica komandirali rimokatoliki sveenici. O cijelom problemu jedinica MVAC u
Sloveniji vidi takoer Saje, str. 487-646. Robotti je neko vrijeme oito bio protiv
naoruavanja slovenskih antikomunistikih snaga, ali je zbog sve vee snage partizana
morao popustiti.
Iako je postojanje ovih snaga (koje su dugovale lojalnost ne samo Talijanima, nego i
emigrantskoj vladi pa i generalu Mihailoviu kao svom teoretski glavnom komandantu)
uinile one etnike snage koje je Novak pokuao organizirati suvinim, on se nije povukao.
Djelujui po Mihailovievim nareenjima, Novak je poetkom 1943. stvorio specijalni tab
koji se uglavnom sastojao od oficira to su ih Talijani oslobodili i dva predstavnika Slovenske
zveze. Pukovnik Ivan Prezelj postao je Novakov zamjenik i oficir za vezu sa Slovenskom
zvezom, a bili su tu i oficiri zadueni za propagandu, obavjetajni rad, tabne poslove i
snabdijevanje, kao i komandni kadar. Ali nije bilo trupa. Slijedei direktive generala
Mihailovia, Novak je pokuao navesti Slovensku zvezu da prebaci pod njegovu komandu
barem 2.500 ljudi iz Vakih straa koji su bili u MVAC pod pretpostavkom da su spremni
za lake operacije protiv Talijana. Ali je Slovenska zveza odbila da odobri njihovo
prebacivanje, jer joj se nije svidjelo da dio njenih jedinica ode u ilegalnost, dok je
istovremeno hinila da su njene snage lojalne generalu Mihailoviu. Kao to je Novak
objasnio, te su slovenske snage bile u prvom redu lojalne Slovenskoj zvezi, a tek sekundarno
Mihailoviu. Novaku je ipak dozvoljeno da formira jedan mali ilegalni odred koji je u
slijedeih nekoliko mjeseci, zahvaljujui prebacivanju iz drugih jedinica i novim regrutima,
narastao na oko tri do etiri stotine ljudi. To je bila najvea Mihailovieva etnika vojska
koja je ikad postojala u Sloveniji. Odonda su Slovenska zveza i njeno vojno rukovodstvo pod

potpukovnikom Peterlinom efikasno sabotirali Novakova nastojanja da povea broj svojih

trupa, iako su ih orujem i municijom snabdijevali Talijani.82 U septembru 1943. ta je mala
vojska doivjela svoj definitivni kraj. Izmeu 8. i 10. septembra, u danima talijanskog sloma,
partizani su opkolili glavnu etniku jedinicu, Centralni etniki odred, koji je imo oko dvije
stotine ljudi, u selu Grarice, oko pedesetak kilometara jugoistono od Ljubljane, te su ubili
ili zarobili praktino cijelu grupu. Prema Novaku, izvuklo se samo oko deset ljudi.83 Major
Novak nije se nalazio u Graricama i, par tjedana kasnije, nakon to je napisao otar protest
Slovenskoj zvezi i prekinuo odnose s njom, otiao je u Italiju gdje je proveo ostatak rata.
82 Novak, str. 323-330. Prema usmenom saopenju jednog biveg Novakovog oficira,
sistem snabdijevanja bio je indirektan i sam Novak nije imao kontakta s Talijanima.
83 Za opis partizanskog napada vidi ibid, str. 330 331; Grum i Pleko, str. 68 76;
Petelin, Pora% u Grlaricama i na Turjaku, str. 9 12; i Saje, str. 757-795.
Petnaestog augusta 1943. jedinice MVAC u talijanskom dijelu Slovenije brojale su
6.049 ljudi, dok su partizanske snage na istom podruju (etiri brigade, tri odreda i jedan
samostalni bataljon) imale ukupno 2.958 ljudi. Kako se talijanska kapitulacija bliila, glavna
briga slovenskih antikomunistikih snaga bila je kako da sudjeluju u razoruanju talijanskih
trupa, kako da dou do jadranske obale i kako da, s obzirom na svoju kolaboraciju, urede da
ih priznaju zapadni Saveznici, za koje su se pouzdano nadali da e se tu
iskrcati.84 Antikomunistike snage u Sloveniji bile su sada poznate pod imenom Slovenska
vojska i bile su integralni dio Jugoslovenske vojske u otadbini, pa tako, formalno, iako ne
stvarno, pod Mihailovievom komandom. Za razliku od partizana, antikomunistike trupe su
imale malo uspjeha pri pokuaju da razoruaju neto talijanske vojne sile.
84 Petelin, Izmeu Triglava i Trsta, str. 52-53; Grum i Pleko, str. 33-34.
Snage Slovenske zveze, neslone oko strategije poto se Saveznici nisu iskrcali, pruile
su mogunost partizanima da iskoriste njihovu neodlunost i da im zadaju jo jedan odluni
udarac. Oko 9. septembra, nekoliko jedinica Slovenske zveze u jaini od oko 1.600 ljudi
skupile su se na podruju dvorca Turjak, nekih 25 kilometara jugoistono od Ljubljane. Jake
partizanske snage poele su s opsadom dvorca. Antikomunistike snage koje su bile izvan
dvorca uspjele su se izvui, iako s tekim gubicima, ali jedinice u vrsto graenom dvorcu
ostale su gdje su i bile, neodlune da li da pokuaju s probojem i nadajui se da bi pomo
mogla stii. Nakon deset dana opsade, tokom kojih su imali tek neto gubitaka, partizanima
se predalo 695 vojnika, meu njima i 26 katolikih sveenika i sjemenitaraca. Nakon toga su
mnogi od zarobljenih u Graricama i u Turjaku bili izvedeni pred vojne sudove, a veliki broj
voa osuen je na smrt; veina obinih vojnika poslana je u radne bataljone, a neki su ak
preli u partizanske redove.85

85 Petelin, Izmeu Triglava i Trsta, str. 60-72; Petelin, Poraz u Graricama i na Turjaku,
str. 12-24; Grum i Pleko, str. 8-110, 128-149. Borba izmeu sljedbenika Osvobodilne fronte
i antikomunistikih snaga Slovenske zveze bila je, uzevi u cjelini, krajnje krvava. Za razne
zloine protiv domovine koje je poinila ova potonja grupa, u tumaenju jednog
partizanskog autora, vidi Saje, passim. Sami partizani imali su vrlo efikasnu i
nemilosrdnu Varnostno-obeevalnu slubu ili VOS, koja je osudila na smrt i izvrila presudu
nad nekim vanim antikomunistikim prvacima, ukljuujui tu i Ehrlicha (26. maja 1942) i
Natlaena (13. oktobra 1942). Politike organizacije koje su stajale iza antikomunistikih
oruanih snaga objavile su, uz nesumnjivu asistenciju katolike crkve, crnu knjigu - Crne
bukve o delu komunistike Osvobodilne fronte proti slovenskemu narodu - dajui svoju
verziju pozadine i djelovanja Osvobodilne fronte i njenih pomonih organizacija. Tu se pored
Metoda Mikua medu optuenima za ratne zloine nalaze jo dva katolika sveenika koji su
bili lanovi Fronte. Vidi takoer Arnez, str. 78-118.
Nakon kapitulacije Italije kontrolu nad veinom slovenskog teritorija preuzeli su Nijemci, a
slovenske antikomunistike snage koje su prije suraivale s Talijanima, poele su kolaborirati
s Nijemcima. One su sada nosile ime Slovensko domobranstvo i s vremenom su postigle
jainu od preko 10.000 ljudi; obilno snabdjevene orujem i opremom, stavljene su pod
komandu generala Rupnika. U operacijama protiv partizana, Nijemci su se tim jedinicama
sluili sve do posljednjih dana rata.
KOLABORACIJA S USTAKOM DRAVOM
Kao gotovo svi etnici van Srbije, i srpske nacionalistike grupe u onim dijelovima
istone, centralne i sjeverozapadne Bosne koji su leali istono od njemako-talijanske
demarkacione linije, suraivale su s partizanima u julskom ustanku 1941, a i tokom slijedeih
etiri ili pet mjeseci to jest, sve dok nije dolo do rascjepa izmeu etnika i partizana u
Srbiji, te dok se polarizacija nije poela zbivati i u ostalim dijelovima zemlje.
Nakon raskida, etnike snage i stanovnitvo koje ih je podravalo na tim podrujima,
nali su se u procjepu izmeu ustakih i njemakih snaga s jedne i partizana s druge strane.
Nastojanja majora Dangia da poetkom 1942. nae modus vivendi s Nijemcima u istonoj
Bosni nisu uspjela, i lokalni su voe morali potraiti novo rjeenje svojih problema. etnike
grupe iz temelja se nisu slagale s vlastima NDH, praktiki ni po kom pitanju, ali u partizanima
su vidjeli zajednikog neprijatelja, i to je bio razlog koji je sruio sve prepreke za kolaboraciju
koja je uslijedila izmeu vlasti NDH i mnogih etnikih odreda. U namjeri da ostvare tu
kolaboraciju dvije strane su se ipak morale sporazumjeti barem privremeno i ne bez
rezervi o velikom broju drugih pitanja: drugim rijeima, svaka je strana morala platiti
cijenu suradnje. (Budui da su hrvatske kvislinke snage na tim podrujima koja su bila zone
operacija stajale pod njemakom komandom od januara 1942, a sav je bosanski teritorij
izmeu rijeke Save i demarkacione linije u oktobru 1942. postao operativna zona pod

vrhovnom njemakom vlau, ti su sporazumi takoer predstavljali indirektan nain etnike

kolaboracije s Nijemcima).
Prvi formalni sporazum izmeu hrvatskih kvislinkih vlasti i bosanskih etnika zakljuen
je 28. maja 1942. u selu Lipac, jednim dokumentom koji je vrijedio za Ozrenski i Trebavski
etniki odred, i odnosio se na onaj dio istone Bosne koji lei uz rijeku Bosnu i eljezniku
prugu araj evo-Brod.86 Tokom slijedea tri tjedna potpisana su jo tri naknadna ugovora za
podruja centralne i sjeverozapadne Bosne, a 16. januara 1943. jo jedan, za jo jedno
podruje u istonoj Bosni.87 Najopseniji obzirom na podruja, jedinice i na prirodu odredbi,
bio je onaj prvi ugovor potpisan 28. maja. Tim su sporazumom komandanti Ozrenskog i
Trebavskog etnikog odreda priznali suverenitet Nezavisne Drave Hrvatske i kao njeni
graani izrazili svoju lojalnost dravi i njenom poglavniku; oba etnika odreda trebala su od
tog dana prekinuti sva neprijateljstva protiv vojnih i civilnih vlasti ustake drave; vlasti NDH
trebale su na tim etnikim podrujima uspostaviti redovitu upravu, a etniki su odredi
obeali pomo u normaliziranju opih prilika. Tako dugo dok traju izvanredne prilike, etniki
su voe trebali vriti upravnu vlast na svojim podrujima, a pod nadzorom organa Nezavisne
Drave Hrvatske. Glavna odredba (lan 5) ugovora glasi:
Tako dugo dok postoji opasnost od naoruanih partizanskih bandi, etnike e
formacije dobrovoljno suraivati s hrvatskim oruanim snagama u borbi i unitavanju
partizana i u tim e operacijama biti pod glavnom komandom hrvatskih oruanih
snaga. U tim operacijama etniki e komandanti zapovijedati svojim odredima.
etnike formacije mogu se angairati u operacijama protiv partizana i na svoju ruku,
ali to na vrijeme trebaju prijaviti hrvatskim vojnim zapovjednicima.88
86 Za tekst sporazuma od 28. maja 1942. vidi mikrofilm br. T-314, rola 566, snimci
734-736. Sporazumu je 9. jula 1942. dodan amandman u vidu izjave da se njegove odredbe
proteu takoer i na odnose dva etnika odreda s njemakim i talijanskim snagama na
teritoriju NDH. Ibid, snimak 739. Iako ih vlasti NDH ne navode, izgleda da su ranije potpisana
jo dva slina sporazuma - jedan s Uroem Drenoviem, komandantom etnikog odreda
Koi u Varcar Vakufu (Mrkonji Grad), 27. aprila, i drugi s Lazom Teanoviem,
komandantom etnikog bataljona Mrkonji, 23. maja 1942. Za tekst sporazuma s Lazom
Teanoviem vidi ibid, snimci 359-361. Za diskusiju o etnikoj suradnji s vlastima NDH u
Bosni vidi takoer Kaavenda, str. 37 67, i Hurem, Sporazumi o suradnji izmeu dravnih
organa Nezavisne Drave Hrvatske i nekih etnikih odreda u istonoj Bosni 1942, str. 294325.
87 To su bila dva sporazuma s Radoslavom Radiem, komandantom etnikog odreda
Borja. Prvi je potpisan u Banjoj Luci 9. juna i zahvaa zapadnu regiju u kojoj su bili ti
etnici; drugi je potpisan 14. juna u Prnjavoru i to za njihovu istonu regiju (mikrofilm br.. T314, rola 566, snimci 740-743). Sporazum s Borivojem Keroviem, komandantom

Majevikog etnikog odreda, potpisan je u selu Lopare 15. juna (ibid, snimci 746-747); 16.
januara 1943. potpisan je sporazum sa etnikim komandantom Radivojem Kosoriem u selu
Kovanje, istona Bosna (ibid, snimci 712-713).
88 Ibid, snimak 736.
etnike e odrede potrebnom municijom opskrbiti vojne vlasti NDH. etnici ranjeni u
operacijama protiv partizana dobit e njegu u vojnim bolnicama NDH, a udovice i siroad
etnikih vojnika poginulih u borbi protiv partizana dobit e dravnu novanu pomo ravnu
onoj koju dobivaju udovice i siroad vojnika NDH. Bude li mogue, vlasti NDH uredit e da se
puste i svojim kuama vrate ljudi odvedeni u koncentracione logore, ali samo na posebnu
preporuku etnikih komandanata (dakle, po svoj prilici ne partizani i njihovi simpatizeri).
Dok se ti ljudi ne vrate, njihovim obiteljima bit e pruena novana pomo, ako zatreba.
Svim izbjeglicama dopustit e se povratak kuama i, ako bude potrebno, dobit e dravnu
pripomo usporedivu s onom koja se daje ostalim graanima Nezavisne Drave Hrvatske.
Srbima e se dopustiti trgovina kao i svakom drugom graaninu.
Kao neku vrstu rekapitulacije sporazuma s bosanskim etnicima, poglavnikov glavni
stan poslao je 30. juna 1942. Ministarstvu udrube (Ministarstvu socijalne politike - op. ur.)
izvjetaj s potpisom vojskovoe Kvaternika, u kojem se sumiraju odredbe ovih ugovora i
to u dvadeset toaka koje u opim crtama odgovaraju gore nabrojenim tokama. Kopije
izvjetaja trebalo je poslati odborima za socijalnu skrb pri opinskim sudovima koji su
odluivali o novanoj pomoi porodicama onih domobranskih vojnika koji su na nju imali
pravo i koji su takoer odluivali o plaanju onim etnikim obiteljima koje su na to imale
pravo prema ovim ugovorima.89
89 Kopiju ovog izvjetaja dobio sam ljubaznou Dravnog arhiva SR Hrvatske u
Zagrebu. Jo jedan saetak ovih sporazuma nalazi se u mikrofilmu br. T-314, rola 566, snimci
709-710.
Nijemci su bili za ove ugovore iz nekoliko razloga. Kao prvo, ugovori su bili usmjereni
protiv partizana koji su od ljeta 1941. postali glavni njemaki problem u Jugoslaviji, pa i u
dijelovima Bosne pod njemakom kontrolom; drugo ulazak etnika u borbu protiv partizana
smanjivao je unekoliko broj njemakih trupa vezanih za ovo podruje; i konano, ti su
sporazumi doprinosili pacifikaciji bosanskih, posebno sjeveroistonih i sjeverozapadnih
podruja, u kojima je Njemaka imala vanije ekonomske interese (eljeznu rudau, drvo,
teke kemikalije, elik i vane eljeznike pruge).90 General Glaise je 15. jula 1942. ak
predloio hrvatskom generalu Ivanu Brozoviu u Banjoj Luci, da se u Zagrebu osnuje
centralni ured za provoenje i nadzor nad ovim ugovorima.91 Od tog prijedloga nije bilo
nita, jer bi u to vrijeme jedan takav ured sigurno predstavljao nepriliku za ustaki reim, ali
kao to e se zamalo pokazati, jedan centralni ured je kasnije bio zaduen za te ugovore.
Ipak nema sumnje da je ugovorom ubuhvaena veina etnikih snaga u Bosni istono od

demarkacione linije, jer Glaiseov izvjetaj od 16. novembra 1942. komandantu oruanih
snaga za jugoistonu Evropu ukazuje na to da oko 10.000 bosanskih etnika ima s vladom
NDH sporazum na principu ivi i daj drugima da ive.92 Karta koju je pripremio Glavni
stoer domobranstva i koja je datirana 17. januara 1943, dijeli etnike na teritoriju
Nezavisne Drave Hrvatske u tri grupe: talijanske etnike, koncentrirane na podruju Otoca
u Lici, na podruju Knina u sjevernoj Dalmaciji i u istonoj Hercegovini; kolaboracionistike
etnike usredotoene u centralnom dijelu Bosne i dijelovima istone Bosne u blizini
istoimene rijeke; 90 Izvjetaj generala Lrersa, komandanta njemakih trupa u NDH, od 18.
novembra 1942 (mikrofilm br. T-314, rola 566, snimci 357-358), istie i vojne i ekonomske
pozitivne efekte ovih sporazuma izmeu vlasti NDH i etnika.
91 Mikrofilm br. T-501, rola 267, snimci 457-458.
92 Ibid, rola 264, snimak 583.
93 Kopiju ove karte dobio sam ljubaznou pukovnika Vojmira Kljakovia iz
Vojnoistorijskog instituta u Beogradu.
te pobunjene etnike koji dre omanje predjele u sjeveroistonoj Bosni i na podruju
istono od Sarajeva.93
U meuvremenu, 22. decembra 1942, poglavnikov glavni stan obavijestio je
domobranskog oficira za vezu pri 718. njemakoj pjeadijskoj diviziji o direktivi koju je 9.
oktobra 1942. izdalo Ravnateljstvo za javni red i sigurnost Ministarstva unutranjih poslova,
a koja se odnosi na pregovore i zakljuivanje bilo kakvih ugovora izmeu hrvatskih vojnih i
civilnih vlasti i etnikih odreda. U toj se direktivi kae da nitko ne moe ui u formalne ili
neformalne razgovore s etnicima bez odobrenja X odjela Ravnateljstva. Principi po kojima
se moraju voditi razgovori i sklapati sporazumi su slijedei: 1) etnike koji su jaki protivnici
NDH treba iskljuiti iz pregovora; 2) ne smiju se voditi pregovori s etnikim vodama koji
nisu roeni na teritoriju Nezavisne Drave Hrvatske ili koji nisu njeni graani; 3) etnici
moraju priznati vojne i civilne vlasti NDH; 4) neprijateljske etnike elemente treba
razoruati; 5) ako se ukae potreba dopustiti etnikim odredima da zadre oruje kako bi
pomogli odravanju reda i mira; u tome moraju sudjelovati i hrvatske vlasti, a etnike
jedinice ih moraju obavjetavati o broju ljudi i oruja; i 6) u talijanskim okupacionim zonama
sporazumi izmeu vlasti NDH i etnika ne mogu biti suprotni talijansko-NDH ugovoru od 19.
juna 1942.94
94 Mikrofilm br. T-314, rola 566, snimci 706-708. U istoj direktivi takoer se kae da se
ne moe poduzeti kolektivna odmazda nad etnicima, bez obzira koliko teka bila njihova
djela; treba nastojati da se etnici navedu na povratak iz ume svojim kuama, tako da se
bave korisnim radom ili da odu na rad u Njemaku; Srbima optuenim za umorstvo i druge

zloine trebaju suditi redovni sudovi, a ne da ih kanjavaju pojedini slubenici prema svom
nahoenju.
Izgleda da je X odjel Ravnateljstva za javni red i sigurnost bio jedno neizravno
ostvarenje ideje koju je prethodnog jula predloio Glaise, jer je svoju funkciju skrivao iza
neodreenog imena. Oito je, poto je saznao za direktivu od 9. oktobra 1942, general
Glaise 20. januara 1943. obavijestio poglavnikov glavni stan da svi ugovori s pravoslavnim
(etnikim) borbenim odredima u zoni operacija mislei na cijelo podruje izmeu Save
i demarkacione linije moraju biti prijavljeni i odobreni od komandujueg generala
njemakih trupa u Hrvatskoj.95
95 Ibid, snimak 701.
Ne samo oni etniki odredi u Bosni koji nisu prihvaali tu suradnju, nego i oni koji su
kolaborirali, ipak su se, usprkos ovim ugovorima, povremeno angairali u sabotaama i
drugim aktivnostima koje su bile neprihvatljive ili Nijemcima ili vlastima NDH - drugim
rijeima, nisu potpuno napustili misao o pobuni. Zato je nakon zavretka
operacije Weiss (o kojoj e se dalje u tekstu vie govoriti) general Lters 28. marta 1943.
izdao naredbu o djelominom i postupnom razoruanju neposlunih etnikih odreda. Da ih
prisile na poputanje, Nijemci su drali neke od svojih trupa u pripravnosti i planirali su, npr.
specijalnu operaciju Teufel na podruju Ozrena. Izvravajui to nareenje, 369. pjeadijska
divizija (legionari) zakljuila je 1. maja 1943. s Ozrenskim i Zenikim etnikim odredom
ugovore, u kojima su etnici obeali da se nee sukobljavati s njemakim i NDH snagama, da
e se uzdrati od sabotae, te da e u roku od pet dana predati dio svojeg oruja.
Istovremeno su Nijemci zajamili etnicima da se nee poduzimati nikakva protuzakonita
djela protiv srpskog stanovnitva (vjerojatno mislei od strane ustakih snaga). Kao to je
na to jasno ukazivalo i Ltersovo nareenje, Nijemci su znali da ne postoje ni politiki ni
vojni preduvjeti za neko znaajnije razoruanje etnikih odreda, a dokumenti pokazuju da
su bili zadovoljni i s predajom par stotina puaka i nekoliko mitraljeza.96
96 Za tekst Ltersove naredbe od 28. marta vidi ibid, snimci 320-322. Za sporazume od
1. maja o djelominom razoruanju dva odreda vidi ibid, snimci 685-700.
Ovi sporazumi izmeu etnikih odreda i vlasti Nezavisne Drave Hrvatske bili su
znaajni za obje strane. Za NDH oni su znaili priznanje vojne i politike nemoi i neuspjeha
politike koju je dotad vodila prema srpskom puanstvu iako su ustake vlasti, da se nisu
morale hrvati s partizanima (a sve do u 1943. veina partizana u nekim podrujima hrvatske
marionetske drave regrutirala se preteno iz srpskog stanovnitva mogle mnogo rigoroznije
postupati s etnicima. Na drugoj strani, ugovori i razni ustupci koji su im uinjeni znaili su za
etnike potvrdu njihove snage, koja je, meutim, mogla biti mnogo vea da su imali vie
jedinstva i bolju organizaciju. Iako su mnogi etniki voe zlorabili svoj poloaj, narod ih je

trpio sve dok su mu pruali neku zatitu od ustaa i sve do kraja rata, imali su podrku u
nekim dijelovima srpskog stanovnitva u Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj.
etnika kolaboracija, naroito s Talijanima, ali takoer s Nediem i hrvatskim kvislinkim
snagama, a preko njih i s Nijemcima, bila je krajem 1942, kao to emo vidjeti, ve dobro
poznata Britancima. Dokle god sredozemna ratna pozornica nije postala popritem vanijih
saveznikih operacija, ono to se zbivalo u Jugoslaviji za Britance nije bilo osobito znaajno i
etnikoj kolaboraciji s Osovinom moglo se je progledati kroz prste. Ali kad su Saveznici, 8.
novembra 1942. otpoeli svojom ofenzivom u sjevernoj Africi, otvarajui perspektivu za
invaziju Italije ili Balkana, i etnika i partizanska aktivnost postala je stvar koja je
neposredno zadirala u strategije zapadnih Saveznika. Saveznici su konstatirali da Mihailovi i
njegovi etnici nisu sposobni i/ili da ne ele odigrati ulogu koja im je namijenjena, ako se
Saveznici istovremeno ne iskrcaju na jadransku obalu ili u Grkoj. Od kraja decembra 1942.
pa nadalje, britanska je vlada i posredno, preko jugoslavenske izbjeglike vlade, i
neposredno, preko vlastitih misija kod Mihailovia, uporno nastojala kako bi Mihailovia
uvjerila da prestane kolaborirati s neprijateljem i boriti se protiv partizana, te da se pone
boriti protiv snaga Osovine. Ali uzalud.
BITKA NA NERETVI I NJENE POSLJEDICE
etnika kolaboracija sa silama Osovine dosegla je svoju kulminaciju zimi 1942/1943,
za vrijeme bitke na Neretvi, koja je predstavljala zavrnu fazu operacije Weiss, ili u
jugoslavenskoj terminologiji, etvrte neprijateljske ofenzive. Bitka na Neretvi imala je dugu i
kompliciranu prethistoriju sa etnike i osovinske strane, a za etnike i sudbonosne
posljedice.
Tokom prvih est mjeseci 1942. partizani su u drugoj i treoj neprijateljskoj ofenzivi
pretrpjeli velike gubitke u istonoj Bosni, Hercegovini, Sandaku i Crnoj Gori. Zbog tih
gubitaka, kao i zbog uspjene etnike subverzije u mnogim partizanskim odredima, a u
izvjesnoj mjeri i zbog nekih ozbiljnih greaka u tzv. lijevoj devijaciji, partizanska je
aktivnost na spomenutim podrujima skoro zamrla, a partizanski poloaj postao je kritian.
U isto vrijeme etnici su na tim podrujima postajali jai, dijelom zbog subverzija u
partizanskim odredima, dijelom zbog kolaboracije s Talijanima, a na nekim podrujima i s
hrvatskim kvislinkim snagama do izvjesne mjere, pa tako posredno i s Nijemcima. Posljedica
tih dogaaja bila je da su partizani krajem juna 1942. bili primorani krenuti prema zapadnoj
Bosni, gdje su druge partizanske jedinice pod svojom kontrolom drale velika podruja.
etiri proleterske brigade s glavninom politikog i vojnog rukovodstva zapoele su s
pokretom u zapadnu Bosnu krajem juna, a jedna brigada i jedan odred koji su ostali u
Hercegovini takoer su zbog etnikog pritiska krenuli prema zapadu. Partizanska odluka da
se krene na zapad pokazala se veoma razboritom iz niza razloga, od kojih je najvaniji bila
injenica da su Talijani, na temelju zagrebakog sporazuma zakljuenog 19. juna, povukli
veliki dio svojih trupa iz zonaII i III, a hrvatska marionetska drava nije imala ni vremena ni

snage da ta podruja u dovoljnoj mjeri zatiti. Na svom putu prema zapadu partizani su
oslobodili nekoliko gradova, meu njima Prozor, Gornji Vakuf, Duvno i Livno, te su nakon
spajanja s partizanskim odredima iz srednje Dalmacije i zapadne Bosne, oslobodili i neka
dalmatinska mjesta, a kasnije i bosanske gradove Mrkonji Grad i Jajce.97 Poetkom
novembra, zapadno-bosanske i hrvatske partizanske brigade osvojile su Biha, i time
uspostavile izravnu vezu izmeu osloboenog teritorija u Bosni i onog u jugozapadnoj
Hrvatskoj (Lika, Kordun, Banija).98 Iako su u meuvremenu Prozor morali prepustiti
Talijanima, Livno hrvatskim kvislinkim snagama, a Jajce Nijemcima, partizani su usprkos
tome krajem 1942. kontrolirali podruje koje se prualo od zapadnih prilaza Neretvi na jugu,
pa do blizu Karlovca na sjeveru, dakle podruje od kojih 250 km u duinu i 40 70 km u
irinu. Izgledalo je da je kriza partizanske ratne sree prola: sada su imali devet divizija i
mnogo samostalnih partizanskih odreda, njihova vojna organizacija je ovrsla, na tim
podrujima izgradili su sistem civilne vlasti u formi narodnooslobodilakih odbora, a politiki
su se potvrdili sazivanjem skuptine u novoosloboenom Bihau, koja se konstituirala kao
Antifaistiko vijee narodnog osoboenja Jugoslavije (AVNOJ). Bilo je oito da su sada bili u
stanju pojaati svoju aktivnost i protiv Osovine i hrvatskih kvislinkih snaga, kao i protiv
etnika.
97 Oslobodilaki rat, I, 269-292; vidi i Lekovi, Ofan^iva proleterskih brigada u Uto
1942.
98 Oslobodilaki rat, I, 286-292.
Sve to uzbunilo je etnike. Osobito su bili nesretni zbog toga to je partizanska
kontrola zapadne Bosne pomutila njihovu nadu u stvaranje koridora izmeu Hercegovine i
Like, a zatim i Slovenije, to je bio bitni dio njihove strategije zasnovane na pretpostavci da
e se Saveznici iskrcati na dalmatinskoj obali. Ve od septembra 1942. etnici su pokuavali
uvjeriti Talijane da poduzmu veliku operaciju protiv partizana na njihovom vlastitom
teritoriju znajui da ih bez pomoi Talijani nee moi poraziti. Vojvoda Trifunovi-Biranin
sastao se s Roattom 10. i 21. septembra kako bi ga pourio da to je mogue prije
poduzme veliku operaciju i istjera partizane s podruja Prozor Livno, nudei mu kao
pomo 7.500 etnika pod uvjetom da dobiju oruje i opskrbu.99 Biraninu je uspjelo da
nabavi neto oruja i da dobije obeanja za akciju. Poetkom oktobra Talijani su zapoeli s
tzv. operacijom Alfa, usmjerenom protiv partizana sjeverozapadno od srednjeg dijela toka
rijeke Neretve, u kojoj je sudjelovalo oko 3.000 etnika iz Hercegovine i jugoistone Bosne
pod vodstvom potpukovnika Baovia i vojvode Jevevia. U toj operaciji zauzeli su Prozor i
neke manje gradove na istom podruju, ali su etnike snage, djelujui na svoju ruku, palile
sela i vrile masovna ubistva muslimanskog i hrvatskog stanovnitva. Njihovo ponaanje
izazvalo je, naravno, bijes hrvatske kvislinke vlade i Talijani su etnicima naredili da se
povuku. Dio etnika je otputen, a druge su kasnije poslali u sjevernu Dalmaciju, da
pomognu snagama vojvode ujia. U jednoj manjoj operaciji, Beta, koja je poela kasnije u

oktobru, Talijani su zauzeli nekoliko mjesta oko Livna, a hrvatske kvislinke snage zauzele su
Livno.100
99 Na sastanku 10. septembra (mikrofilm br. T-821, rola 251, snimci 309-312) Biranin
je rekao Roatti da nije pod komandom Drae Mihailovia, ali da ga je 21. jula vidio u Avtovcu
i dobio njegovo odobrenje za suradnju s Talijanima. Za sastanke od 21. i 22. septembra, na
kojima je uz Biranina bio i Jevevi, a na mahove i Radmilo Gri, jedan od vodeih etnika
iz Hercegovine, vidi ibid, rola 31, snimci 346-353. U pismu s kraja septembra ili s poetka
oktobra, Mihailovi je odgovarajui na Biraninovo pismo od 20. septembra ovome estitao
na dranju i visokom shvatanju nacionalne linije u tim razgovorima. Arhiv Vojnoistorijskog
instituta u Beogradu, etniki dokumenti, reg. br. 22/3-1, kutija 1. Vidi takoer The
Trial ojDra^a Mihailovi,str. 327, 446 i Lekovi, Planovi Dra^e Mihailovia, str. 85 91.
100 Lekovi, Planovi Dra^e Mihailovia, str. 91-97. Otprilike u isto vrijeme, djelujui iz
Banje Luke i Travnika, hrvatske kvislinke trupe i Nijemci ponovno su zauzeli Jajce i Mrkonji
Grad.
Ali etniko rukovodstvo imalo je vee nade. etnika Vrhovna komanda (u tom asu u
Crnoj Gori) odluila je da e na svoju ruku poduzeti mar na Bosnu, operaciju koja bi imala
podrku talijanske intendanture, u kojoj bi takoer bile angairane etnike jedinice koje su
sluile kao talijanske pomone trupe, ali kojom bi zapovijedali iskljuivo etnici. Plan je bio
da etnike formacije u Lici, sjevernoj Bosni i sjevernoj Dalmaciji i Hercegovini, uz pomo
crnogorskih etnika, opkole i unite partizanske snage na njihovom slobodnom teritoriju. To
bi etnicima omoguilo da djelomino kontroliraju jadransko zalee, te da se pridrue i
pomognu Saveznicima kada i ako se iskrcaju na obalu. Mihailovi je vodstvo planirane
operacije povjerio svom operativnom oficiru majoru Zahariju Ostojiu i sredinom decembra
poslao ga je da formira istureni tab u Kalinoviku, u jugostonoj Bosni. Mihailovi je 2.
januara izdao instrukciju br. 1 (koja e stupiti na snagu na dan koji e se odrediti kasnije)
navodei detaljno svoje planove za unitenje partizanskih snaga.101 Mihailovi je krajem
decembra takoer zacrtao jedan zapanjujue ambiciozan, strogo povjerljivi plan o
operacijama koje treba izvesti kad se Saveznici iskrcaju na obalu. Prema tome planu,
pukovnik Stanii trebao je doi iz Crne Gore obalom i zauzeti Split. Tamo e se staviti pod
komandu vojvode Trifunovia-Biranina i njihove zdruene snage spojit e se s onima iz
sjeverne Dalmacije, zapadne Bosne i Like, te krenuti na sjever. Potpukovnik Baovi trebao
je zauzeti Sarajevo, a tada krenuti prema sjeveroistonoj Bosni gdje e se sastati sa snagama
majora Raia koje bi dole iz Srbije. Te grupe krenule bi tada kroz Slavoniju i Baranju do
maarskoga grada Pecs. U meuvremenu, zdruene Biraninove trupe i one iz sjeverne
Bosne i Like kretale bi se izmeu rijeka Bosne i Une na sjever i kroz Slavoniju prema
Maarskoj, dok bi vei njihov dio skrenuo prema Zagrebu da uniti Pavelieve snage i
produio dalje na sjever u pravcu Varadina. Slovenske snage u suradnji s etnicima pomogle
bi pri operacijama u Hrvatskoj, ali bi njihov glavni cilj bio da prodru u Koruku i prema Gorici.

Da je Mihailovi o tom planu ozbiljno razmiljao, djelomino pokazuje i injenica da je o

njemu poneto saopio i vladi u izbjeglitvu.102
101 Arhiv Vojnoistorijskog instituta u Beogradu, etniki dokumenti, reg. br. 2/3,
kutija 1; reg. br. 13/3, kutija 1.
102 Ibid. reg, br. 9/3-1, kutija 1; ivan L. Kneevi: Why the Allies abandoned, dio 1, str.
16.
Talijani su i sami bili vrlo zabrinuti zbog stalnog poveavanja i jaanja partizanskih
podruja. Od sredine novembra Nijemci su tjerali Talijane da i oni sudjeluju u zdruenim
zimskim operacijama velikih razmjera protiv partizana i da razoruaju etnike u svojoj slubi.
Ali ni general Roatta, komandant Superslode, niti njegovi pretpostavljeni u Rimu, nisu vie
mislili da bi takve velike operacije imale uspjeha.103 K tome su jo talijanske armije u
sjevernoj Africi i na sovjetskom frontu pretrpjele velike gubitke, i oni nisu eljeli preuzeti
nove velike obaveze u Jugoslaviji.
Za Nijemce su se takoer bliili kritini dani. S amerikim i britanskim iskrcavanjem u
sjevernu Afriku (Alir i Maroko) i upornim napredovanjem britanskih snaga iz Egipta, poraz
njemakih snaga u sjevernoj Africi postao je samo pitanje vremena. Na sovjetskom frontu
pomaljala se staljingradska katastrofa. Kao potencijalne zone saveznikog iskrcavanja
trebalo je uzeti u obzir Balkan, talijanske otoke i kopno, te jug Francuske. Slabo branjeno i
strateki izloeno balkansko podruje moglo se pokazati od izvanrednog vojnog znaenja za
Njemaku. A jedno od kljunih podruja na Balkanu bio je teritorij hrvatske marionetske
drave, u ijem se sreditu nalazio veliki partizanski slobodni teritorij, a na nekoliko drugih
mjesta vee grupe etnika.
103 Roatta, str. 182.
Po miljenju njemakih generala (Lhr, Bader, Glaise) konsolidaciju hrvatske drave
trebalo je postii ne samo vojnim sredstvima, ve kombinacijom vojnih i politikih sredstava,
a ova potonja bila bi prvenstveno politika tolerancije i pravednosti prema srpskom
stanovnitvu u dravi. Hitler se nije sloio: on je mislio da bi do konsolidacije moglo doi na
isto vojni nain, unitenjem ili razoruanjem i partizanskih i etnikih snaga u dravi, to bi
istovremeno onemoguilo svakoj od snaga otpora da pomogne Saveznicima ako bi se iskrcali
na istonoj obali Jadrana. Prevladalo je, naravno, Hitlerovo rasuivanje.104
104 Kljakovi, Priprema neprijatelja za etvrtu ofanzivu, str. 66-68.
Nijemci su na svoje saveznike Talijane htjeli izvriti najvei pritisak da surauju s njima
u unitenju partizana i da se istovremeno odreknu etnikih usluga, te da ih na teritoriju
Nezavisne Drave Hrvatske, a kasnije i u Crnoj Gori, razoruaju. Hitler je raspravio problem

etnika i akcija protiv pobunjenika na teritoriju NDH prilikom posjete dra Ante Pavelia
njegovom glavnom stanu, 23. septembra 1942.105 General Lhr, komandant oruanih snaga u
jugoistonoj Evropi (od 28. decembra komandant jugoistone Evrope), koji je prisustvovao
sastanku Hitler-Paveli, izdao je 11. novembra naredbu o razoruanju pobunjenika, ali
Nijemci u to vrijeme nisu u Hrvatskoj imali dovoljno trupa, a njemaki opunomoeni general
u Hrvatskoj bio je miljenja da se nita uspjeno ne moe poduzeti bez dopunskih njemakih
snaga.106 Rad na planu ipak se nastavio: Lhr je tu ideju prodiskutirao s generalom Roattom
tokom novembra, a pitanje je takoer pokrenuo i Hitler u razgovoru s naelnikom talijanske
Vrhovne komande, maralom Ugom Cavallerom, i ministrom vanjskih poslova Cianom, kad
su ga posjetili 19. decembra.107 Detalje predstojeih operacija, koje su nosile konspirativno
ime Weiss, pretresli su prvih dana januara general Lhr i talijanski visoki zapovjednici u
Rimu, a opet zatim i generali Roatta i Liiters 9. januara 1943. u Zagrebu. Konano su se i
Talijani sloili s planom, ali s najveim oklijevanjem. Prema izvornoj zamisli, plan se sastojao
od tri faze: Weiss 1 i Weiss 2 za unitenje partizanskih snaga i njihove drave i Weiss 3 za
razoruanje etnika na teritoriju Nezavisne Drave Hrvatske108 - ali, kao to e se pokazati
kasnije, tokom njegovog provoenja dogodile su se mnoge izmjene.
105 Ibid.
106 Mikrofilm br. T-501, rola 264, snimci 582-585. Glaise je 16. novembra
pisao Lhru da partizani i etnici imaju najmanje 35.000-40.000 naoruanih ljudi na prostoru
izmeu rijeke Drave i njemako-talijanske demarkacione linije, da odmah juno od
demarkacione linije Tito ima 30.000-40.000 relativno dobro naoruanih i organiziranih ljudi,
a da jo junije postoji preko 20.000 etnika koji slue kao talijanske pomone trupe. Ve
spomenuti izvjetaj generala Ltersa od 18. novembra 1942. (biljeka 90) takoer pokree
problem razoruanja pobunjenika, ali kao i Giaise primjeuje da je to u momentu nemogue
sprovesti.
107 KTB/OKW/WFSt, sv. II (1942), dio 2, str. 1157-1158; Cavallero, 421.
108 Za talijanska i njemaka nareenja o poduzimanju operacije Weiss vidi Zbornik
DNOR, tom IV, sv. 9, str. 509-548. Vidi takoer KTB/OKW/WFSt, sv. III (1943), dio 1, str. 89,
102-103.
Za izvrenje operacije Weiss, Nijemci su od poetka angairali 717. i 718. diviziju,
dijelove 714. divizije, 7. SS diviziju Prinz Eugen, 187. pjeadijsku rezervnu diviziju, nekoliko
kvislinkih domobranskih brigada, kao i oko devedeset njemakih i NDH aviona, a od 27.
februara i 369. pjeadijsku diviziju (hrvatske legionare). Talijani su od samog poetka
angairali divizije Lombardia, Re i Sassari, kao i oko 6.000 etnikih pomonih trupa iz
Like i sjeverne Dalmacije.109 Kasnije su takoer ubacili i dijelove divizija Bergamo,
Marche i Murge. U zavrnoj fazi bitke na Neretvi, ukupni broj etnikih pomonih trupa

i drugih etnikih formacija koje su tijesno suraivale s Talijanima, iznosio je izmeu 12.000 i
15.000 ljudi.
109 Mikrofilm br. T-78, rola 332, snimci 6,290.085-89; Oslobodilaki rat, I, 362-363,
481-483.
Operacija Weiss 1 poela je 20. januara nadiranjem divizije Prinz Eugen juno od
Karlovca, te 717. divizije i dijelova 714. divizije s nekim kvislinkim hrvatskim formacijama
juno i zapadno od Banja Luke i odgovarajuim, iako mnogo manje odlunim, pokretima
talijanskih divizija i njihovih etnikih pomonika. Njemake formacije koje su djelovale iz
sjeverne Bosne i talijanske snage koje su djelovale iz srednje i sjeverne Dalmacije trebale su
se spojiti otprilike u sreditu partizanske drave. Na to je trebalo slijediti stezanje obrua
oko partizanskih snaga sa zapada i njihovo unitenje. Meutim, nije sve ilo prema
planovima. Ono to se dogodilo bilo je ukratko slijedee: partizanske su snage na zapadnom
kraju svog podruja pruile snaan otpor u bitkama blizu rijeke Une i na Uni. Ali napadai su
ubrzo otkrili da se glavnina partizanskih snaga, sastavljena od 1. i 2. proleterske divizije, 3. i
7. udarne divizije i novoformirane 9. divizije (sastavljene od 3, 4, i 5. dalmatinske brigade),
nalazi na junom dijelu teritorija koji su drali partizani, izvan podruja operacije Weiss 1.
im je Tito primijetio namjere Osovine, naredio je tim jedinicama da preu u protuofenzivu
na jugoistoku, kako bi izbjegle opkoljavanje, oistile koridor za izlaz prema jugu i takoer
spasile oko 4.000 bolesnih i ranjenih partizanskih vojnika.110 Talijani su tokom cijele
operacije Weiss 1 zaostajali, a suoene s odlunim otporom partizanskih snaga, trupe
Osovine morale su usporiti napredovanje. Operacije partizanskih divizija u pravcu Neretve,
koje su za neko vrijeme ugrozile sigurnost rudnika boksita oko Mostara, natjerale su Osovinu
da promijeni i neprestano mijenja i planove i operacije. Na sastanku generala Robottija s
generalom Lhrom u Beogradu 8. februara, operacija Weiss 3. odbaena je zbog talijanskih
primjedbi kao nepotrebna i politiki opasna.111 Operacija Weiss 1 zavrena je do 15. februara
a da nije postigla svoj cilj i 25. februara poela je operacija Weiss 2 i specijalna
operacija Mostar, za osiguranje rudnika boksita. Pored osiguranja boksitnih rudnika, opi je
cilj bio sprijeiti partizane da predu preko Neretve, te ih unititi u kanjonima Rame i Neretve.
110
Za
kratak
prikaz
partizanskih
planova
i
operacija
tokom operacije Weiss vidi etvrta neprijateljska ofanziva, Enciklopedija Jugoslavije, II,
587-594. Za potpuniju raspravu tih problema vidi Oslobodilaki rat, I, 345 -413;
Kladarin, Slom etvrte i Pete okupatorsko-kvislinke ojan^ive; i Trgo, etvrta i Peta
neprijateljska ofan^ifa. Za detaljan opis i analizu ovih operacija, osobito bitke na Neretvi,
vidi tri sveska Neretva. Za prikaz, a ne tehniki opis toka etvrte neprijateljske ofanzive i
dogaaja od sredine marta do kraja aprila vidi Dedijer, Dnevnik, II, 59-247.
111 Mikrofilm br. T-821, rola 125, snimak 815; KTB/OKW/WFSt, sv. III, dio 1, str. 102106.

Ali Nijemci nisu naputali misao da Talijane jo potpunije uvuku u borbu protiv
partizana, kao i da razoruaju etnike. Tokom zadnjeg tjedna februara Hitler je poslao u Rim
ministra vanjskih poslova von Ribbentropa i generala Waltera Warlimonta, pomonika
naelnika operativnog odjeljenja Vrhovne komande, kako bi sklonuli Talijane da prihvate
njemako gledite. Ova dvojica nosila su Hitlerovo pismo Mussoliniju, u
kojem je Hitler naglasio apsolutnu potrebu razoruanja etnika, zbog njihove potencijalne
opasnosti u sluaju saveznikog iskrcavanja na dalmatinskoj obali.112Rezultat rimske
konferencije, na kojoj su Nijemci izvrili jaki pritisak, bio je taj da su se Talijani pomirili s
aktivnijim sudjelovanjem u operacijama Weiss 2 i Mostar i definitivno obeali da e
razoruati etnike u Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj im partizani budu poraeni, a ak su
obeali da e razoruati i crnogorske etnike u vrijeme koje e se naknadno odrediti.113 Ali
im su njemaki predstavnici napustili Rim, Talijani su promijenili miljenje. Treeg i etvrtog
marta u Rimu su se sastali najvii talijanski funkcioneri i general Robotti, dotadanji
komandant talijanskih trupa u Sloveniji koji je zamijenio Roattu kao komandant Superslode,
te guverner Crne Gore, general Pirzio Biroli, pa je tom prilikom nanovo razmotrena situacija.
Kao rezultat tih razgovora donesena je odluka da se razoruanje etnika u Nezavisnoj Dravi
Hrvatskoj odgodi to je mogue due i da se otegne s izvrenjem; razoruanje etnika u
Crnoj Gori smatralo se nemoguim i protivno talijanskim interesima, te je naprosto skinuto s
dnevnog reda. U oba sluaja opravdanje je glasilo da Talijani ne mogu sebi dozvoliti da
izgube etnike kao saveznika u borbi protiv partizana.114
112 Mikrofilm br. T-821, rola 125, snimak 531-535; Hitler e Mussolini, lettere
e documenti, str. 132-136. Pismo o kom se ovdje govori izgleda da ukljuuje dijelove drugih
pisama, a njegova mikrofilmska kopija u Nacionalnom arhivu u Washingtonusamo je
djelomino upotrebljiva, jer je nekoliko stranica preosvijetljeno i neitljivo. Neposredno prije
Rimske konferencije (i ponovo 5. marta) Nijemci su Talijanima poslali prijepis uhvaenih,
radio poruka izmeu Mihailovia i njegovih komandanata, kako bi potkrijepili svoju tvrdnju
da Mihailovieve etnike treba razoruati. KTB/OKW/WFSt, sv. III, dio 1, str. 169, 192-193.
113 KTB/OKW/WFSt, sv. III, dio 1, str. 162, 168-174, 191-192, 195-196, osobito str.
192.
114 Mikrofilm br. T-821, rola 125, snimci 816-820; rola 252, snimci 319-323. Vidi
takoer Warlimont, str. 331-332.

Karta 5. Bitka na Neretvi i njene posljedice. (Prema seriji karata u knjizi Fabijana
Trga: etvrta i peta neprijateljska ofansjva, Beograd, 1968)
U tom je asu glavni partizanski cilj bio doi do srednjeg toka rijeke Neretve (vidi Kartu
5) i prei je, pa napasti neprijatelja u istonoj Hercegovini, jugoistonoj Bosni, Sandaku i
Crnoj Gori, koje su bile pod etniko-talijanskom kontrolom, a zatim krenuti prema Kosovu i
Srbiji, kako bi ojaali svoje jedinice i pojaali narodnooslobodilaku borbu na tim
podrujima. Prije svega trebali su doi, zauzeti i zadrati grad Konjic na Neretvi, otkuda je
vodio put u istonu Hercegovinu. Izmeu partizanskih snaga i Konjica lealo je uporite
Prozor, koje su drali dijelovi talijanske divizije Murge. Dok su 1. i 2. partizanska divizija
trebale iriti i odrati koridor, 3. divizija trebala je zauzeti Prozor. Prvi nalet 16. februara bio
je odbijen, ali slijedeeg su dana partizani zauzeli grad i ubili ili zarobili preko tisuu
talijanskih vojnika; takoer su zaplijenili velike koliine oruja i municije, te neto tenkova i
kamiona koje su odmah i upotrijebili.115 Konjic se pokazao kao neto posve drugo. Grad su
zajedniki drali Talijani i etnici, a u toku bitke dole su kao pojaanje neke njemake i
ustake, te dodatne etnike trupe.116 Ni slab napad dva bataljona 1. divizije 19. februara,
niti ponavljani napadi 3. divizije izmeu 22. i 26. februara nisu doveli do zauzimanja Konjica,
iako je partizanima polo za rukom da zaustave napredovanje trupa iz Konjica nizvodno,
prema Jablanici.117 Na zapadnoj strani koridora (oko 30 40 kilometara nizvodno) partizani
su od Talijana oteli eljezniku stanicu Drenica i drali je da bi zaustavili napredovanje
Talijana i crnogorskih etnikih trupa koje su nadirale od Mostara. Iako je izmeu Drenice i
Konjica postojalo najmanje pet cestovnih ili eljeznikih mostova, niti jedan od njih nije

vodio na cestu prema istonoj Hercegovini, ve samo prema loim putevima na

sjeveroistonim padinama goleme i opasne planine Prenj.
115 Trgo, etvrta i Peta neprijateljska ofan^iva, str. 32-33; Raievi, str. 169-180.
Talijansku analizu gubitka Prozora vidi u Zbornik DNOR, tom IV, sv. 11, str. 368-374.
116 Vidi izvjetaj majora Vojislava Lukaevia, etnikog komandanta na podruju
Konjica, majoru Ostojiu, 23. februara, u The Trial oj Dra\a Mihailovi, str. 76-77, 203-204.
117 Oslobodilaki rat, I, 383-386, 411; Neretva, I, 75-79, 196-202.
etnici su bili oajni to su Talijani izgubili Prozor, ali kako su partizani bili sa tri strane
potisnuti u kanjone Rame i Neretve, u dep koji se stalno smanjivao, etnici su uoili lijepu
priliku da pomognu pri njihovom unitenju i tako ostvare cilj zacrtan poetkom januara u
direktivi br. 1 (iako pod potpuno drugim okolnostima i na drugom podruju). Mihailovi je
17. i 18. februara poslao dvije poruke crnogorskom etnikom komandantu Staniiu, koji je
bio na putu prema Mostaru i dolini Neretve; u njima Mihailovi procjenjuje partizansku
situaciju i opisuje svoju strategiju: Baoviu i njegovim trupama u sjevernoj Dalmaciji i
zapadnoj Bosni naredio je da udare na partizane s leda i da ih potisnu prema Neretvi;
Ostojiu je dao instrukcije da sa svim raspoloivim snagama pree u ofenzivu na sredinjem
toku rijeke; a Jevdeviu je naredio da osigura politiku podrku tim operacijama - vjerojatno
djelovanjem na Talijane, iji je poloaj, prema Mihailovievim rijeima postao meki, jer
su im partizani na prostoru izmeu Jablanice i Prozora zarobili 2.000 vojnika. Zakljune rijei
poruka bile su sline: Sad je jedinstven moment da sa komunistima raskrstimo jedanput za
svagda.118 Tako se je krajem februara oko 12.000 do 15.000 etnika nalo u blizini ili na
obalama Neretve, od Mostara do Konjica i dalje jugoistono oko gradova Kalinovik i
Nevesinje, a Baovieve trupe sa sjevera i uriieve s juga kretale su se prema srednjem
toku Neretve.119 Za neko vrijeme dio Staniievih trupa i talijanska grupacija Scotti prebaeni
su dvadeset do trideset kilometara zapadno od Mostara, gdje su se sastale s Baovievim
snagama i operirale protiv dijelova 9. dalmatinske divizije, koja je s neto bolesnika i
ranjenika vrila pokret u prostor Jablanice.120
118 Dokumenti o izdajstvu Dra^e Mihailovia, I, 111-112. Ovaj citat je iz poruke od 18.
februara; zakljuna tvrdnja u poruci od 17. februara izraava istu misao, ali dodaje; ....ako
budemo pametno radili. U protivnom izlaemo se mogunostima poesnog tuenja. Kako
su etnici postupili u sprovodenju ovog plana moe se vidjeti iz instrukcije od 18. februara
koju je izdao major Ostoji (vidi Arhiv Vojnoistorijskog instituta, Beograd, etniki
dokumenti, reg. br. 18/1, kutija 2) i iz instrukcije majora Borivoja Radulovia, delegata
etnike Vrhovne komande u Hercegovini, od 6. marta, Dokumenti o izdajstvu Drabe
Mihailovia, I, 119- 121. Za dnevne zapovijesti i instrukcije Ostojia i Radulovia u razdoblju
od oko 20. februara do 18. marta vidi ibid, str. 109 126, 433 472. Jedna od Ostojievih
stalno ponavljanih naredbi komandantima bila "je da ubiju sve komuniste u raznim

hercegovakim gradovima, a druga naredba kae da sve zarobljene partizane treba nakon
kraeg ispitivanja ubiti. Ibid, str. 433, 436, 447, 452.
119 Toan broj nije poznat, jedan (izgleda Ostojiev) proraun navodi da je broj
etnika na podruju Konjica i Hercegovine na dan 25. februara iznosio 11.667, bez
Baovievih i uriievih trupa koje su bile na putu (Arhiv Vojnoistorijskog instituta,
Beograd, etniki dokumenti reg. br. 53, kutija 3). Na svom suenju Mihailovi je rekao da je
na Neretvi bilo maksimalno 12.000-15.000 etnika (vidi The Trial of Dra^a Mihailovi, str.
172). Glavni etniki autor koji je pisao o bitci, major Borivoje Radulovi(Bitka na
Neretvi, str. 81), navodi oko 20.000. Na simpoziju o bitkama na Neretvi i Sutjesci, 1968, neki
su autori tvrdili da je skoro 26.000 etnika sudjelovalo u operacijama na Neretvi; drugi su bili
skloni da broj procijene na oko 20.000 (Neretva-Sutjeska 1943, str. 157-158, 583-584). Sve
zavisi o datumima i podrujima na koje se netko poziva. Treba pripomenuti da su za kratko
vrijeme medu tim trupama bila takoer i dva muslimanska odreda, iji je politiki voda bio
dr Ismet Popovac, proetniki orijentirani pravnik. (Dokumenti o izdajstvu Dra^e
Mihailovia, *I, str. 436). Popovac je kasnije bio umoren.
120 Neretva, I, 290-299.
Iako sigurni da e partizani u kanjonima Rame i Neretve biti uniteni, etnici su,
izgleda, bili zabrinuti da bi se Nijemci mogli odluiti na prodor u istonu Hercegovinu, koju su
etnici smatrali svojom oblau. Iz tog razloga Jevevi je s Nijemcima 23. februara sklopio
sporazum kojim je osigurao da Nijemci nee prijei Neretvu, te da bi dodir izmeu
njemakih i etnikih trupa trebalo izbjegavati.121
121 Dokumenti o izdajstvu Dra^e Mihailovia, I, 458 459, 471. Ono to je dralo
Nijemce da ne prelaze Neretvu i da u isto vrijeme ne krenu na jugoistok, nije naravno bio
sporazum s Jeveviem, ve openito njihov plan, priroda njihovih odnosa s Talijanima i
injenica da su postigli osnovni cilj operacije Mostar -naime, okupaciju boksitnih rudnika
zapadno od Mostara.
Evidentno s razlogom da osigura uspjeno provoenje kljune operacije na Neretvi, a i
da prisustvuje prizoru ubijanja lovine, sam Mihailovi krenuo je iz Crne Gore u Kalinovik,
gdje se pridruio Ostojiu koji je do tog asa zapovijedao operacijama u Hercegovini.
Mihailovi 9. marta je pisao pukovniku Staniiu:
Celokupnim radom rukujem ja preko Branka (to jest preko Ostojia, Mihailovie-vog
efa operacija). Nijedno preduzee nije nareeno bez mog odobrenja. Branko me
obavetava o svemu do najmanjih sitnica. Svi predloi njegovi se pregledaju, studiraju,
odobravaju ili koreiraju. Pri ovome se rukovodimo sledeim naelima: Mi radimo samo za
sebe i nikog vie; nas se samo tiu interesi Srba i budue Jugoslavije; za postizanje cilja
koristimo jednog neprijatelja protivu drugog, tano onako, kao to i svi nai neprijatelji bez

razlike rade; postii uspeh sa najmanje rtava, ali podneti i najvee rtve, ako je to potrebno
za optu stvar; sauvati narod od svakog nepotrebnog izlaganja na domu.122
122 Ibid, str. 116 117. Ali na suenju je Mihailovi izjavio ... sve radnje koje se vre
tada u tim operacijama pod rukovodstvom su Ostojia, jer ja nisam imao vremena da se
bavim tim poslovima, poto sam stvarno dolazio radi obilaska trupa i upoznavanja sa
stvarnom situacijom. Obzirom na Lukaevievu kolaboraciju s Nijemcima u Konjicu, a s
Ostojievim znanjem, rekao je: ... ali oni su obavetavali ono to su oni hteli, jer sve glavne
veze drao je Ostoji i ljubomorno ih uvao od mene teei da pojaa svoj uticaj. The trial
of Draja Mihailovi, str. 171, 174.
Poloaj divizija NOVJ stvarno je izgledao beznadan. Ne samo da je trebalo odrati
koridor do Neretve i u pravcu Konjica i u pravcu Drenice, nego je trebalo nekako i dobiti na
vremenu da se prikupi i prebaci do Jablanice i preko Neretve oko etiri tisue ranjenika i
tifusara, koje su neposredno ugroavale njemake snage u nadiranju sa sjevera.123 Oito kao
mjeru predostronosti protiv moguih etnikih napada s lijeve obale Neretve i kao
lukavstvo, da zavede neprijatelja o namjeravanom pravcu proboja iz okruenja u kanjonima
Rame i Neretve, Tito je 28. februara naredio da se baci u zrak svih pet mostova preko
Neretve, od Ostroca ispod Konjica do Karaule, oko trideset kilometara nizvodno. Tokom
prva tri dana marta, inenjerijska eta pridodana Vrhovnom tabu pod komandom Vladimira
Smirnova, bjeloruskog graevinskog inenjera koji je prije rata radio na graevinskim
projektima Jugoslavenskih dravnih eljeznica, bacila je u zrak cestovni most kod Ostroca,
te eljezniki i jo jedan cestovni most na drugom kraju doline Neretve, blizu Karaule (koji su
bili udaljeni oko 100 metara), ostavivi netaknutim cestovni most na utoku Rame u Neretvu i
eljezniki most kod Jablanice, oko sedam kilometara nizvodno. Kad je Smirnov izvijestio Tita
o samo djelomino izvrenom zadatku, dobio je nareenje da digne u zrak i dva preostala
mosta; uinio je to u roku od nekoliko sati.124
123 Neretva, 1, 335-355, osobito 350. Ovaj broj ne ukljuuje bolesnike u malim
divizijskim i brigadnim bolnicama. Od 4.000 ranjenika, po 1.500 njih jahalo je na konjima, a
oko 800 bili su na nosilima. Ostali su pjeaili ili su prevoeni kamionima u dolinu kod
Prozora.
124 Tomac, etvrta neprijateljska ofan^iva, str. 106; Oslobodilaki rat, I,
389; Neretva, I, 359-372. Da li je to bilo mudro ili koji su pravi razlozi za ruenje svih pet
mostova, ime je prelaz preko Neretve bio znatno otean - tim pitanjem bavili su se nedavno
neki visoki jugoslavenski oficiri, koji su u to vrijeme bili na visokim poloajima u partizanskoj
vojsci. Jedan od tih oficira rekao je da je to moda bilo korisnije neprijatelju nego
partizanima. Prevladava tumaenje da se radilo o lukavstvu, da se uspjelo zbuniti
neprijatelja u pogledu eventualnog pravca proboja iz obrua, te da je uspjeh potvrdio
mudrost tog poteza. Vidi lanke Velimira Terzia i Jove Vukotia u Neretva, I, str. 56,

odnosno str. 156-157, i ispravke teksta koje je izvrio ureivaki odbor ovog simpozija
u Errata.
Da bi zatitio ranjenike koji su stizali u dolinu kod Prozora, Tito je naredio 1. i 2.
proleterskoj diviziji da se prikupe na podruju Prozora gdje je 7. udarna divizija djelovala
protiv Nijemaca i hrvatskih kvislinkih snaga koji su se opasno pribliavali ranjenicima i 3.
marta naredio je tim divizijama da krenu u protivnapad na 717. i dijelove 718. njemake
divizije i na dvije kvislinke hrvatske brigade. To je nesumnjivo pojaalo dojam da bi jedinice
NOVJ mogle pokuati proboj prema zapadu ili sjeveru i povealo uvjerljivost varke s
dizanjem u zrak mostova na Neretvi. U tri dana tekih borbi jedinicama NOVJ je uspjelo
neprijatelja odbaciti natrag, iza Gornjeg Vakufa (oko 25-30 km).125 Tim uspjehom Tito je
dobio vrijeme potrebno za prebacivanje ranjenih i bolesnih do Jablanice i, u stvari,
privremeno oslobodio sve jedinice u slivu Neretve unitavajueg njemakog pritiska. Kad su
osigurale jaku zatitnicu s lea (1. proleterska divizija) sve partizanske jedinice krenule su
prema Jablanici i preko Neretve.
125 Oslobodilaki rat, I, 388-394; Tomac, etvrta neprijateljska ofan^iva, str. 107-113;
Neretva, I, 98-117, 157-162, 248-251; Trgo, etvrta i Peta neprijateljska ofan^iva, str. 40-44.
Nakon uspostavljanja manjeg mostobrana u noi od 6. na 7. marta na mjestu
unitenog eljeznikog mosta kod Jablanice, Smirnov je prema ranije dobivenom nareenju
poeo s gradnjom provizornog mosta. Posluivi se slomljenom konstrukcijom kao nosaem,
sagraen je u jednom danu uski drveni most, tek malo iznad vode i, dok se mostobran
neprestano pojaavao, jedinice NOVJ, bolesnici, ranjenici i izbjeglice otpoeli su 8. marta s
prelazom i nastavili prelaziti pod uestalim zranim napadima Osovine. Prelaz je zavren do
15. marta, zajedno s trupama koje su ga osiguravale, iako se nije moglo prebaciti teku
opremu i vozila, pa ih se moralo unititi ili baciti u rijeku. Kad su njemake snage 17. marta
ule u Jablanicu, nale su prazan grad, bez jedinica NOVJ.126 Operacije Weiss 2
i Mostar zavrile su, a samo onaj njihov dio koji se odnosio na ponovno preuzimanje rudnika
boksita bio je uspjean. Iako su partizani izbjegli unitenje glavnine svojih snaga i spasili
svoje bolesne i ranjene, Nijemci su tokom operacije Weiss uzeli strahoviti danak u ljudskim
ivotima. Prema izvjetaju generala Liitersa od 31. marta generalu Vilku Begiu, dravnom
tajniku ministarstva oruanih snaga NDH, njemake i hrvatske kvislinke snage zajedno ubile
su (izbrojeno ili procijenjeno) 11.915 partizana; 616 strijeljano je smjesta po zarobljavanju, a
zarobljeno je jo 2.506 partizana, od kojih je 775 odvedeno u koncentracione logore.127
126 Neretva, I, 117-125, 162-166, 372-384; i II, 268-271. Oslobodilaki rat, I, 394-402.
127 Zbornik DNOR, tom IV, sv. 11, str. 599. Ove procjene zarobljenih i ubijenih
partizana bez sumnje ukljuuju najveim dijelom civile koji su se masovno, sve do Neretve,
kretali s partizanskim trupama kao izbjeglice, ili su bili stanovnici sela za koje su Nijemce
smatrali da su neprijateljska.

Dok je tokom itave operacije Weiss angairao glavninu svojih snaga u kombinaciji
povlaenja i ofenzivne akcije, Vrhovni tab NOVJ posluio se s jo dva druga taktika
elementa i jednim specijalnim potezom, u pokuaju da dobije na vremenu za povlaenje
preko Neretve. Najprije je naredio 1. hrvatskom korpusu u Lici i 1. bosanskom korpusu u
sjeverozapadnoj Bosni da se sa svim svojim snagama bore protiv snaga Osovine koje
sudjeluju u operaciji Weiss to su oni uinili na takav nain da su, usprkos nekim
porazima, stvarno usporili napredovanje neprijatelja.128Drugo, snage NOV i POJ u Lici i
zapadnoj Bosni, za koje su Nijemci mislili da su unitene u operaciji Weiss 1, poetkom marta
ponovo su prile oslobaanju ranije izgubljenih teritorija i napadati na komunikacije,
njemake, domobranske i ustake garnizone ostavljene na tim podrujima.129
128 Kladarin, str. 153- 162; Trgo, etvrta i Peta neprijateljska ofan^iva, str. 24-26,
44; Oslobodilaki rat, I, 362, 378, 380, 386-387, 389-390.
129 Mikrofilm, br. T-78, rola 332, snimci 6,289.908, 6,290.028 i 6,290.062
Specijalni potez bili su pregovori s Nijemcima o vitalnom pitanju uzajamne primjene
propisa meunarodnog ratnog prava, prvenstveno s obzirom na tretman zarobljenika, o
razmjeni nekih zarobljenika i o nizu drugih pitanja. Priroda tih drugih pitanja jo uvijek nije
potpuno razjanjena. Taj predmet jugoslavenski autori izbjegavaju, a izvan Jugoslavije jo
uvijek nije obraen na zadovoljavajui nain. Kratko raspravljanje o njemu umjesno je ovdje
utoliko to stoji u izvjesnom odnosu s pitanjem da li je bilo kolaboracije s Nijemcima, ne
samo etnike, ve i partizanske.
Jo prije nego je operacija Weiss otpoela, partizani i Nijemci vodili su pregovore, a 5.
septembra i 17. novembra razmijenili su zarobljenike.130 Tom su prilikom partizanski
predstavnici uruili pismo zagenerala Glaisea, njemakog vojnog opunomoenika u NDH, u
kojem su objanjavali da Narodnooslobodi- ' laka vojska Jugoslavije nije banda, ve
nezavisna oruana sila s vojnom disciplinom, i predloili su uzajamnu primjenu propisa
meunarodnog ratnog prava s osobitim obzirom na zarobljenike i ranjenike, redovnu
razmjenu zarobljenika i neku vrstu primirja izmeu obje strane za te prigode.131 Ne samo
Glaise nego i Kasche, njemaki poslanik u Zagrebu, a i zastupnici njemakih ekonomskih
organa, bili su za takav kontakt i razmjenu zarobljenika, kako bi na taj nain izvukli neke
korisne obavjetajne podatke. Takoer su htjeli neki modus vivendi s partizanima, jer su se
na teritoriju koji su oni oslobodili nalazili neki vani rudnici. Uope, nadali su se smirenju
hrvatskog teritorija juno od Save i prestanku sabotae na vitalnoj eljeznikoj pruzi Zagreb Beograd. Meutim su Hitler i von Ribbentrop bili protiv svakog modusa vivendi, bojei se da
bi svaka nagodba partizanima dala status redovne zaraene strane. Njihovo je miljenje,
naravno, prevladalo i partizanski prijedlozi ostali su bez odgovora.
130 Odi, str. 29-36, 67-77.

131 Na alost, nisam mogao nai kopiju tog pisma, ali svoje znanje o njemu zasnivam
na tekstu izjave koju su partizanski predstavnici dali 11. marta, a koja u mnogome ponavlja
pismo od 17. novembra.
Negdje krajem februara ili poetkom marta partizani su zarobili njemakog majora
Streckera i oko 25 vojnika, a ve su otprije imali zarobljeno 100 kvislinkih vojnih lica, 15
talijanskih oficira i nekih 600 podoficira i redova. Budui da su se partizani sada nalazili u
krajnjoj opasnosti i trebali dobitak na vremenu kako bi izvrili prelaz preko Neretve, odluili
su posluiti se majoromStreckerom da bi zapoeli nove pregovore s Nijemcima. Ti su se
pregovori vodili 11. marta u Gornjem Vakufu. Vanost koju su im partizani pridavali pokazuje
i rang njihovih predstavnika: Koa Porjgvi, komandant 1. proleterske divizije; Milovan ilas
(pod imenom Milo Markovi), lan Vrhovnog taba Narodnooslobodilake vojske
Jugoslavije i Politbiroa KPJ; i dr Vladimir Velebit (pod imenom Vladimir Petrovi), zagrebaki
pravnik i jedan od Titovih pouzdanika. Nijemce su zastupali generallajtnant Benignus Dippold, komandant 717. pjeadijske divizije, te jedan mladi oficir u tabu
i, zaudo, jedan predstavnik Hitlerjugenda. U svojoj pismenoj izjavi partizanski delegati
naznaili su broj raznih kategorija ljudi koje nude i koje osobe posebno ele dobiti u
zamjenu, i rekli su da razmjenu treba obaviti to je mogue prije. Toka 2. izjave, iako
pomalo nejasna, izgleda govori da ako bi Nijemci prihvatili prijedlog NOVJ, osobito s obzirom
na ranjenike i zarobljene, Jugoslaveni bi garantirali da e njihove jedinice postupati na isti
nain. Toka 3. iznosi kao miljenje Vrhovnog taba Narodnooslobodilake vojske slijedee:
a) Da u sadanjoj situaciji nema razloga zbog kojeg bi njemaki Wehrmacht vrio ratne
akte protiv Oslobodilake vojske Jugoslavije, osobito u svjetlu poloaja, neprijatelja i
interesa obje strane - prema tome, bilo bi u interesu obje strane kad bi neprijateljstva
prestala. U vezi s tim, njemaka komanda i ova delegacija trebaju odrediti svoje
prijedloge koji se.ticu eventualne zone i navesti ciljeve ekonomskih i drugih interesa.
b) Oslobodilaka vojska Jugoslavije smatra etnike glavnim neprijateljima.
Tokom 4 predvialo se da bi za vrijeme pregovora trebali prestati svi ratni akti
izmeu dviju strana (tj. primirje), a tokom 5 utvrivalo se da bi svaki mogui definitivni
sporazum trebale potpisati vie komande.
Tokom tih pregovora partizanski su delegati jasno izjavili da njihovi prijedlozi ne znae
ponudu kapitulacije, da bi Oslobodilaka vojska povela borbu i protiv Engleza ako bi se
iskrcali - neto to etnici nikad ne bi uinili, jer su samo ekali da se to dogodi - te da su
svoju propagandu okrenuli prema Moskvi samo zato to nisu htjeli imati nikakve odnose s
Londonom.132

132 Njemaki originali dokumenata koji se odnose na razgovore u Gornjem Vakufu i

registrirani su pod brojem NOKW-1088, nalaze se na mikrofilmu br. T-1119, rola 16, snimci
68-74; slubeni engleski prijevod nalazi se u ibid, snimci 75-81.
Nekoliko dana nakon tog sastanka, 17. marta, poslanik Kasche uputio je izvjetaj
Ministarstvu vanjskih poslova, u kojem je ponovio partizansku ponudu i urgirao nastavak
razgovora, traei instrukcije. U meuvremenu su ilas i Velebit prebaeni u Zagreb, gdje su
nastavili pregovore s generalom Glaiseom i Kascheovim zastupnicima, oito o cijelom
dnevnom redu sastanka od 11. marta. Kasche je imao jo dva razgovora s Berlinom i u jednoj
od tih razmjena miljenja podrao je pregovore i neki sporazum s partizanima, s
obrazloenjem da ih se do kraja ne moe pobijediti samo vojno-policijskim mjerama i da
zato treba upotrijebiti takoer politika sredstva. Na kraju su iz Berlina dole negativne
instrukcije i razgovor s partizanima o drugim pitanjima pao je u vodu. Do kraja marta ipak
je razmijenjena nova grupa zarobljenika, a kasnije je uvedena skoro redovna zamjena.133
133 O razmjeni zarobljenika u novembru 1942. i martu 1943. pregovaralo se u ime
Vrhovnog taba NOV POJ. Dr Vladimir Velebit i Marijan Stilinovi pregovarali su o
novembarskoj razmjeni, a Velebit, ilas i Popovi u martu 1943. Negdje kasno 1943.
pregovaralo se o novim razmjenama i otad pa do kraja rata vrile su se redovite razmjene.
Pregovore je sada nastavio Glavni tab Hrvatske - neko vrijeme Marijan Stilinovi, zatim
kratko dr Josip Brni, a od marta 1944. pa dalje Boris Bakra. Izmeu marta 1944. i maja
1945. Bakra je imao oko etrdeset sastanaka s njemakim predstavnicima (od toga 25 u
Zagrebu, uz salvus conductus) i osigurao je razmjenu nekih 600 do 800 partizana. Od
poetka ovih razmjena vodeu ulogu na njemakoj strani imao je njemaki rudarski
inenjer Hans Ott, koji je i sam bio zamijenjen u novembru 1942. Informaciju o tome dao mi
je dr Vladimir Bakari u pismu od 6. juna 1966. U vrijeme dok je Bakari bio politiki komesar
partizanskog Glavnog taba Hrvatske, Stilinovi je njemu podnosio izvjetaje o pregovorima
s Nijemcima. Treba takoer zabiljeiti da su bez suglasnosti sa viim tabovima u julu 1944.
slovenski partizani u Slovenskom primorju na svoju ruku ponudili neku vrstu primirja
Nijemcima. Mikrofilm br. T-311, rola 195, snimci 717-722, 737. ini se da je kasnije sklopljen
i jedan sporazum, ali nikad nije proveden.
Budui da iz Jugoslavije nema nikakvih podataka o tim drugim pitanjima, ne moe se
sa sigurnou rei to je upravo Tita potaklo na te pregovore. Da li su oni bili samo izlika da
se dobije na vremenu za prelaz preko Neretve, ili su partizani ozbiljno traili neki trajniji
modus vivendi s Nijemcima?*
U svom govoru na proslavi 35-godinjice bitke za ranjenike na Neretvi, 12. novembra
1978, maral Tito rekao je izmeu ostalog i slijedee:
jo za vrijeme bitke kod Livna mi smo zarobili jednu grupu pripadnika takozvane
organizacije TODT koja je pljakala ekonomske resurse nae zemlje. To nisu bili vojnici, nego

civili. S druge strane u zatvoru je bilo i kod ustaa i kod Nijemaca mnogo naih rukovodeih
komunista, neto onih koji su zarobljeni u borbi, a neto onih koji su bili na partijskom radu
po gradovima, jedan iz te grupe zarobljenih pripadnika organizacije TODT predloio nam je
razmjenu zarobljenika, ja sam tada smatrao da bi to dobro bilo, jer radilo se o civilima koje je
i inae titila enevska konvencija. Predloio sam da nam za jednog Nijemca daju pet naih
ljudi koji su amili u njemakim i ustakim zatvorima i logorima. To je bilo prihvaeno. Tako
smo uspjeli da oslobodimo veu grupu naih drugova i drugarica - komunista, da ih spasimo
od krvnikih ruku.
U toku bitke na Neretvi imali smo drugi sluaj. Kao to sam ve rekao, imali smo vei
broj zarobljenih Nijemaca i Talijana. Medu njima je bio i onaj komandant bataljona
SS, Strecker. Sa njima nismo znali ta da radimo. Hrane nismo imali ni za sebe. A nismo ih,
naravno, htjeli likvidirati, jer smo se pridravali odredbi enevske konvencije o ratnim
zarobljenicima.
Nismo to inili, iako smo dobro znali da su Nijemci ubijali ne samo nae zarobljene
borce, nego i ranjenike i bolesnike, zato smo predloili razmjenu i Nijemci su to odmah
prihvatili. Tri naa druga su ili na pregovore sa direktivom da razgovaraju o razmjeni
zarobljenika, ime bi se naoj vojsci priznao i status ratujue strane u duhu postojeih normi
meunarodnog ratnog prava. Uspjeli smo samo da doe do razmjene zarobljenika, tako da
su mnogi nai drugovi bili spaeni iz ruku delata i potom rasporeeni u razne jedinice. Oko
toga ja sam imao tekoa sa Staljinom koga sam obavjetavao preko Kominterne. javio sam
da mi sa Nijemcima razmjenjujemo zarobljenike, imajui pored ostalog u vidu i to da nas
mori glad, da ljudi od iscrpljenosti padaju mrtvi. On je meni odgovorio vrlo grubo,
zamjerajui nam to razmjenjujemo zarobljenike sa neprijateljem. A s kime drugim da ih
razmjenjujemo, ako ne sa neprijateljem? Ja sam tada Staljinu kratko odgovorio: ako nam ne
moete pomoi, ostavite nas na miru, mi emo se nekako snai. Kad sam se 1944. godine sa
Staljinom sreo u Moskvi, on mi je otro zamjerio zbog takovog odgovora, ja sam ga gledao i
rekao: drue Staljin, da ste bili na mome mjestu, vi biste vjerovatno, napisali i to grublje.
Onda je zautio, jer, bilo je to teko vrijeme. Gleda ljude umiru od gladi, a treba se boriti.
Meutim, i danas ima pokuaja da se ta razmjena tendenciozno interpretira i zloupotrebi.
Mi emo to sve napisati tono onako kako je bilo. Uvjeren sam da nam malo ko nee
odobriti ono to smo tada uinili. Mi smo to morali napraviti. Spasili smo tako stotinak naih
ljudi, dobrih boraca i aktivista.
Istoga dana, u svom odgovoru na zdravicu predsjednika odbora za proslavu bitke na
Neretvi, maral Tito je dodao:
Ko nama danas moe zamjeriti ako smo inili neto to je jaalo nau snagu, ne
prestajui, naravno, da se borimo. Niko od nas nije ni pomislio da Nijemci vie nee ii protiv
nas. Jedino smo znali da je i njima potreban predah, da bi napravili novi strategijski plan, i da
emo se sigurno ponovo sukobiti. Ja ni jednog momenta nisam sumnjao u to da oni nee,

im prije to budu mogli, udariti na nas. AH, kao to sam malo prije rekao u govoru, sprovodili
smo na strategijski plan - da idemo prema Crnoj Gori i Sandaku, i dalje prema Kosovu,
junoj Srbiji i Makedoniji, da bi nae jedinice ojaali novim snagama.
S druge strane, njemako-partizanski odnosi od 1941. do 1945. uzeti u cjelini, dokazuju
da partizani nikad ne bi mogli sklopiti s Nijemcima neku nagodbu koja bi ila mnogo dalje od
razmjene zarobljenika. Trebalo bi stoga biti evidentno da je pokuaj od 11. marta
1943. da se postigne neki sporazum, uinjen pod ekstremnim okolnostima, kad je glavnina
partizanskih snaga, oko 4.000 ranjenika i bolesnika i njihovo rukovodstvo bilo suoeno s
gotovo sigurnim potpunim unitenjem, i da se ne moe staviti u istu kategoriju sa
sistematskom i trajnom etnikom kolaboracijom, opisanom u ovoj studiji, iako ni ta nije bila
zasnovana na ideolokom afinitetu i takoer nije bila bez rezervi.134
134 Hagcn, str. 258-268, jednostavno izvjetava o partizansko-njemakim
pregovorima, ali Juki, str. 148-153 i Roberts, str. 106-112. stavljaju partizanske prijedloge i
etniku kolaboraciju u isti red.
Tokom cijele bitke na Neretvi etnici su vrlo tijesno suraivali s Talijanima i zavisili su o
njima za svu opskrbu i za transport. Iako su prema njemako-talijanskim sporazumima
Talijani trebali paziti da ne doe do kontakta izmeu etnika i njemakih i hrvatskih
kvislinkih trupa, one su tokom operacija na sektoru Konjica ne samo uspostavile vezu, ve
su se nale u borbi rame uz rame, a Nijemci su etnicima dali i neto municije. Takva
kolaboracija Nijemcima nije bila ba ugodna, to jasno pokazuje saopenje u vezi sa
zavrnom fazom operacije Weiss, koje je svojim trupama 14. marta uputio general Lhr.
Treba unititi sve preostale pobunjenike snage bilo koje boje, rekao je, ali to se tie tek
zavrene operacije samo je zakljuio: Osobito je potrebno rei da je privremena borba
rame uz rame sa etnicima, a protiv partizana, na nekim sektorima, bila samo nuno zlo koje
se moralo prihvatiti, jer istovremena borba protiv obje grupacije ne bi omoguila unitenje
niti jedne.135 Za etnike je neuspjeh da odre lijevu obalu Neretve i sprijee partizanima
proboj u unutranjost istone Hercegovine i dalje na jugoistok van svake sumnje znaio
neoekivan i straan gubitak. Za snage Osovine bijeg jedinica NOVJ iz klopke znaio je da im
jo jednom nisu uspjeli zadati smrtni udarac. A partizanima je to bila njihova dotad najljepa
pobjeda.
135 Mikrofilm, br. T-314, rola 554, snimak 637. Vidi takoer KTB/OKW/WFSt, sv. III,
dio 1, str. 212.
Odlunost partizana da do kraja iskoriste svoj proboj na rijeci Neretvi imala je dva
taktika cilja: zadrati etnike i talijanske snage pod tako neumoljivim pritiskom da im ne
dopuste pregrupiranje i uspjean protivnapad, a istovremeno napraviti najvei mogui
razmak izmeu svojih snaga i svake njemake potjere. Ali im je prelaz preko Neretve bio
osiguran, Vrhovni tab NOV i POJ je u stvari poeo razvijati nov i vrlo ambiciozan plan:

unitenje glavnine etnikih snaga. Iskusivi na Neretvi veliku opasnost od etnika, kad
djeluju kao pomone trupe ili usporedo sa snagama Osovine, Tito je tada unitenje etnika
postavio kao prvi zadatak, te je u tom smislu izdao niz nareenja. Obavijestio je 9. marta 7.
udarnu diviziju da e na novom pravcu njenog napredovanja glavni neprijatelj biti etnici, i
oni lokalni i oni koji su dovedeni iz Crne Gore, te da sa svim zarobljenim voama i
komandantima treba postupiti bez milosti to jest, nakon kratkog ispitivanja treba ih
strijeljati na licu mjesta dok obine vojnike, ako su neduni ili zavedeni, treba sklonuti da
uu u partizanske redove ili drati kao zarobljenike. Nareenje je od jedinica trailo da
poduzmu krajnji napor: Prema neprijatelju u borbi ispoljiti najveu ofanzivnost,
bezobzirnost, drskost i nasrtljivost, unitavajui njegovu ivu silu i rastrojavajui njegove
jedinice. Da bi ovo postigli, trebate ispoljiti u svakom susretu sa neprijateljem brzo
manevrovanje dejstvujui na njegove bokove i pozadinu.136 Centralni komitet KPJ je 29.
marta instruirao Pokrajinski komitet KPJ za Bosnu i Hercegovinu da poalje jednu
istonobosansku brigadu u Sandak da pomogne divizijama koje su pod Titovom
neposrednom komandom, jer najvaniji na zadatak sada jeste unititi etnike Drae
Mihailovia i razbiti njegov upravni aparat, koji predstavlja najveu opasnost za daljnji tok
Narodno-oslobodilake borbe.137 A 30. marta, Tito je u pismu tabu Prvog bosanskog
korpusa identificirao etnike kao privremeno glavnog neprijatelja i naredio je da se glavna
akcija usredotoi protiv njih.138
136 Zbornik DNOR, tom II, sv. 8, str. 275-276.
137 Ibid, str. 359.
138 Ibid, str. 361. Ova poruka oito aludira na razgovore izmeu Titovih predstavnika i
komandanta njemake 717. pjeadijske divizije i to u primjedbi: Iskoristivi kontakt za
razmjenu zarobljenika s Nijemcima nismo uspjeli neutralizirati Nijemce od etnika i
Talijana.
Prodirui istono od Neretve, divizije NOVJ prvo su zauzele etniko uporite
Glavatievo i nakon nekoliko uzastopnih bojeva dijelom snaga ule u Nevesinje, da bi uskoro
zauzele Gacko i Avtovac, nastavljajui nadiranjem na istok. Glavnina snaga Prve i Druge
proleterske divizije krenule su u to vrijeme ravno na istok. Izmeu 20. i 22. marta slomile su
etnike kod Kalinovika, zauzele grad i nastavile prema Drini. Usprkos neuspjehu da s mara
preu Drinu partizanske snage potukle su etnike i Talijane i na tom frontu tokom prve
polovine aprila, i u slijedea dva tjedna krenule prema jugu u Crnu Goru.139 Trea udarna
divizija, a za njom i 7. udarna divizija,140 nakon osvajanja Avtovca produile su preko rijeke
Pive ka avniku, u Crnu Goru. Oko 24. aprila stigle su na podruje avnika, neto junije od
sektora u koji su partizanske snage prodirale sa sjevera.141 Tako su do kraja aprila etnici iz
Sandaka i Crne Gore, koji su sudjelovali u bitci na Neretvi ili u bitkama poslije toga, u
Hercegovini i u jugoistonoj Bosni, bili razbijeni i njihovi ostaci odbaeni duboko u svoj
zaviajni teritorij, s partizanima za petama.

139 Oslobodilaki rat, I, 400-404, 407-410, 413-419.

140 Nakon to je posluila kao zatitnica za vrijeme prolaza preko Neretve, kada je 14.
i 15. marta i sama prela, 9. udarna divizija dobila je zadatak (potpomognuta jednom
brigadom 7. udarne divizije i s neto talijanskih zarobljenika) da prebaci partizanske
ranjenike i bolesnike oko Prenja, od Krstaa do Glavatieva. Ona je izvrila taj zadatak ali s
gubicima koji su zbog neprijateljskih zranih i artiljerijskih napada, kao i zbog studeni, gladi,
tifusa i iscrpljenosti bili tako veliki, da se prilikom novog zadatka vidjelo da je njena borbena
mo vrlo smanjena. Mali broj je dezertirao kako bi se vratio kui u Dalmaciju. Zbog opeg
stanja divizije krajem aprila Vrhovni tab je rasformirao 9. diviziju, a njene jedinice bile su
prebaene u sastav drugih divizija.Neretva, I, 276-285, 305-317. Divizija je bila ponovo
formirana 8. septembra 1943. u Splitu.
141 Oslobodilaki rat, 1, 404-406, 419-420. Oko 25. marta vojvoda Jevdevi je preko
Talijana (kao i sami Talijani) zatraio od 7. SS divizije Prinz Eugen, koja je preuzela
podruje rudnika boksita u zapadnoj Hercegovini, pomo u obrani Nevesinja, ali Nijemci su
odbili da se obaveu. Rekli su da su im trupe umorne i da im treba odmor, te da su
predviene za druge zadatke. Zbornik DNOR, tom IV, sv. 11, str. 507 -508, 510, 530-531. Nije
poznato da li su pregovori izmeu Nijemaca i partizana (koji su bili u toku) imali ita s ovim
njemakim odgovorom. O operacijama talijanskih jedinica tokom druge polovine marta i
poetkom aprila u istonoj Hercegovini, te o uestaloj kritici talijanskih komandi na raun
svojih etnikih pomonih jedinica, vidi obavijesti talijanskog 6. armijskog korpusa raznim
jedinicama i Superslodi u Zborniku DNOR, tom IV, sv. 11, str. 323-603.
Vrhunac operacije, kako se razvijala od februara na dalje, bio je naravno, uspjeni
partizanski prelaz preko Neretve izmeu 7. i 15. marta. Tom akcijom partizani su se rijeili
opasnog pritiska njemakih i ustakih kvislinkih snaga kao i Talijana na desnoj obali Neretve
i ostali su suoeni samo s etnicima i Talijanima istono od Neretve, a bili su i u mnogo boljoj
vojnoj situaciji (to jest, s vie manevarskog prostora i na prikladnijem zemljitu). Ta je akcija
bila odluujua i s obzirom na osnovnu etniku strategiju: zbog nje se je etnika pozicija
potpuno promijenila. etnici su 24. februara objavili da su partizanske snage u zapadnoj
Bosni potpuno slomljene i protjerane s tog teritorija, te da se nalaze u rasulu; to saopenje
zakljuuje se ovim rijeima: Naa situacija je vrlo povoljna.142 Mjesec dana kasnije, 25.
marta, Mihailovi je naredio majoru uriiu koji se tada borio u istonoj Hercegovini, da se
svim snagama odupre partizanskom napredovanju prema Sandaku i Crnoj Gori, a 28. marta
savjetovao je Ostojiu, svom operativnom komandantu, da je linija Piva Drina, nekih 8090 kilometara jugoistono od zavoja Neretve, najbolja linija obrane Sandaka i Crne
Gore.143 Ali partizani su tokom prve polovine aprila porazili one etnike snage, koje su s
dijelovima talijanske divizije Taurinense drale liniju na Drini i kad su okrenuli na jug,
prema sreditu Crne Gore, bili su ve oko deset do petnaest kilometara istono od rijeke

Pive. Do tog vremena, etnici su izgubili veliki dio svojih trupa i mogli su oekivati samo malu
ili nikakvu artiljerijsku podrku ili pomo u snabdijevanju od Talijana, koji su i sami pretrpjeli
teke gubitke i zapoinjali mijenjati svoju politiku prema etnicima. Da zaustavi
napredovanje NOVJ u Crnu Goru i Sandak nakon proboja obrambene linije Drina Piva,
Mihailovi je naredio da se mobiliziraju i iz Srbije prebace dva etnika korpusa i planirao je
da s njima i preostalim snagama u Sandaku i u Crnoj Gori povede odlunu bitku s
partizanima, na frontu izmeu Nikia na rijeci Zeti i Bijelog Polja na rijeci Limu. Dva korpusa
iz Srbije (pod Keseroviem i Rakoviem) stigli su na podruje Bijelog Polja oko 7. maja, ali je
u meuvremenu napredovanje jedinica NOVJ, kao i izvjetaji koje je dobio od Talijana da e
Nijemci uskoro ui u Crnu Goru s namjerom da ga zarobe, sprijeilo Mihailovia ak i da
pokua ostvariti planiranu bitku s partizanima; odluio je radije da se sa svoja dva srpska
korpusa vrati u Srbiju.144
142-Arhiv Vojnoistorijskog instituta, Beograd, etniki dokumenti, reg. br. 20/1, kutija
2.
143 Ibid, reg. br. 34/1 i 37/1, kutija 2.
144 Pajovi, etniki pokret i Narodnooslobodilaki pokret u Crnoj Gori, str. 397
399. Prema svjedoenju majora Lukaevia (na njegovom suenju), dva srpska korpusa
imala su ukupno 2.000 ljudi. Suenje lanovima rukovodstva organizacije Drae
Mihailovia, str. 142. Mihailovi je 18. maja izdao specijalnu naredbu s pohvalom vojnicima
Rakovievog korpusa, zbog toga to su odmah priskoili u pomo etnicima u Sandaku i
Crnoj Gori; ona takoer sadri jo jednu tiradu protiv komunista. Arhiv Vojnoistorijskog
instituta, Beograd, etniki dokumenti, reg. br. 12/2, kutija 2. Iz jedne popularno pisane
knjige o etnikom pokretu u drugom svjetskom ratu, iji je autor jedan uriiev tovatelj,
izlazi da su na sastanku izmeu uriia i Mihailovia, blizu Kolaina, tik prije nego to je
Mihailovi sa dva srbijanska korpusa krenuo natrag u Srbiju, po prvi puta pale teke rijei
izmeu njih dvojice, te da je njihov rastanak bio sve samo ne prijateljski. Mini, str. 197
198.
etnike neuspjehe na Neretvi i tokom slijedeih tjedana uzrokovala je kombinacija
greaka i nedostataka: loe planiranje, loe rukovoenje Mihailovia i njegovih
komandanata, nedostatak suradnje izmeu komandanata, preveliko samopouzdanje i
potcjenjivanje partizana, te oklijevanje komandanata i vojnika da se bore s dozrelim,
superiorno voenim i - na Neretvi - oajniki odlunim partizanskim
snagama.145 Samouvjerenost je meu nekim etnikim oficirima bila tako velika, da su se,
prema nekim navodima, ve poeli gloiti kome e od njih pripasti zasluge za skoru
pobjedu.146 Rasputenost i razjedinjenost Mihailovieve gomile teritorijalnih odreda koji su
htjeli braniti samo svoja neposredna podruja, a nisu eljeli da se odluno bore daleko od
kue, nikada nisu bile toliko oevidne.

145 Ostoji je bezuspjeno nastojao pojaati disciplinu i subordinaciju, prijetei vojnim

sudom i smrtnom kaznom po kratkom postupku. Dokumenti o izdajstvu Drae Mihailovia, I,
114115, 123.
146 Vueti, str. 102-103.
U svom izvjetaju o situaciji za mart 1943, koji ukljuuje i prilino detaljan opis zavrne
faze operacije Weiss, general Lhr, komandant jugoistone Evrope, kazao je o tome ovo:
Dosadanje borbe pokazuju da je Mihailovi kao vojni komandant zatajio. Mihailovi snosi
osnovnu krivicu za dosadanje neuspjehe zbog nepravilne procjene vremena, prostora i
zemljita i zbog toga to nije " iskoristio ope date mogunosti.147 Bader, glavni komandant
Srbije, imao je u svom izvjetaju o situaciji za drugu polovinu marta prilino sline
primjedbe; o etniko-partizanskim borbama na Neretvi i u istonoj Hercegovini, komentirao
je: Snage Drae Mihailovia nisu poloile svoj prvi ozbiljni ispit. Tome su pridonijeli mnogi
razlozi: nesposobnost, kukaviluk, nedostatak discipline kod komandanata, nedostatak
vrstog voenja vojnika i konano, ne od najmanje vanosti, precjenjivanje borbene snage
vlastitih trupa s najviih komandnih mjesta.148
147 Mikrofilm br. T-78, rola 332, snimci 6,290. 062-63. Najmanje dva Mihailovieva
komandanta izrazila su se vrlo kritiki o Mihailovievom voenju operacija u to vrijeme. U
izvjetaju iz novembra 1944. koji se bavi etnicima, pukovnik Bailey je izjavio: I potpukovnik
Ostoji i major Lukaevi ... tvrdili su da je Mihailovievo ludo, iako odvano, taktiko
rukovoenje trupama uvelike pridonijelo neuspjehu operacija. F. O. 371/44282, R
20526/11/92. Vidi i Suenje lanovima rukovodstva Dra\e Mihailovia, str. 141.
148 Mikrofilm, br. T-315, rola 64, snimak 556.
U izvjetaju iz onog vremena o partizansko-etnikim borbama tokom marta i aprila,
Tito je rekao da su etnici, iako uvjereni da e s Osovinom i ustaama konano likvidirati
partizane, uspjeli pokazati svoje pravo lice narodu i oni su umjesto svog pohoda u
Bosansku krajinu doivjeli svoj potpuni vojniki i politiki poraz i spali na malene banditske
odrede bez svakog uporita u masama.149
Glavni etniki kroniar bitke na Neretvi, major Radulovi, priznaje partizanski uspjeh,
ali njegov prikaz, pisan po sjeanju, ne samo to je pristran s osobne i etnike toke
gledita, ve sadri takoer mnoge netonosti i nedosljednosti. On, naravno, ne kae nita o
etnikoj kolaboraciji s Talijanima i Nijemcima, niti o loem etnikom rukovoenju, ni o
tome da se trupe nisu eljele boriti. Da su etnike pobijedile njemake snage, to bi se lako
objasnilo nadmonou u ljudstvu i materijalu i ponos bi ostao sauvan. Poraz od strane
partizana koje su toliko mrzili i potcjenjivali bio je poniavajui.150

149 Vidi Titov izvjetaj o vojnim zbivanjima u tom razdoblju, Bilten Vrhovnog taba
NOV i POJ, januar-april 1943, pretiskan u Zborniku DNOR, tom II, sv. 1, str. 223-227, osobito
str. 224.
150 Borivoje Radulovi, str. 82-89.
Iako su operacija Weiss 3 za razoruavanje etnika, kao i talijanska obeanja s kraja
februara da e ih razoruati, ve davno bila odbaena, porazi koje su partizani nanijeli
etnicima prilikom proboja u istonu Hercegovinu i nakon toga, u stvari su hrvatskoj
marionetskoj dravi privremeno uklonili etnike kao problem. Ali partizani su i dalje bili
snaga s kojom se moralo raunati, ne samo u istonoj Hercegovini, ve i u Sandaku i Crnoj
Gori, a tako isto i s dijelom etnika u Crnoj Gori. Dok su partizani i etnici bili vezani bitkama
u toku ranog proljea, Nijemci su pripremali svoju operaciju Schwartz, iji je cilj bio
razoruanje svih etnika i unitenje svih partizanskih snaga u Crnoj Gori i Sandaku.
Operacija, koja je u jugoslavenskoj historiografiji poznata kao peta neprijateljska ofenziva,
bila je takvih razmjera da je zahtijevala dopunske snage. Jedna od elitnih njemakih jedinica,
1. brdska divizija, dovedena je s ruskog fronta da se pridrui diviziji PrinzEugen, 369.
pjeadijskoj diviziji, 118. i velikim dijelovima 104. lake pjeadijske divizije (bivim posadnim
divizijama iz 700-serije, sada operativnim i opremljenim za brdsko ratovanje), jednom puku
divizije Brandenburg nekolikim domobranskim jedinicama i 61. bugarskom pjeadijskom
puku, koji je doao iz Srbije. Talijani su imali tri divizije u neposrednoj zoni operacija
Taurinense, Ferrara, Venezia ali uglavnom sa ciljem da zatvore mogue izlaze. Po
obodu zone bile su jo etiri talijanske i jedna njemaka divizija. U svemu, snage Osovine
brojale su oko 117.000 ljudi, uz odgovarajui broj njemakih i talijanskih aviona. U toj
operaciji je na partizanskoj strani bilo oko 19.000 ljudi (1. i 2. proleterska divizija i 3. i 7.
udarna divizija, dvije potonje optereene s oko 3.500 bolesnika i ranjenika).151
Slubeno utvrena svrha operacije Schwartz bila je da se otkloni eventualna opasnost
od partizanskih i etnikih trupa za rudnike boksita u Hercegovini i za rudnike olova i kroma
u junim dijelovima Srbije, na Kosovu i u Makedoniji. Meutim, oito je da je osnovni razlog,
kao i za operaciju Weiss, bila prijetnja saveznike invazije Balkana i potreba da se uklone
dvije grupacije otpora kao snage koje bi Saveznicima mogle pomoi pri iskrcavanju.152 Glavni
strateki cilj bio je okruiti partizanske i etnike snage u Crnoj Gori i Sandaku, te ih
koncentrinim napadima odbaciti na visoravan i u planine izmeu Tare i Pive (Durmitor i
Sinjajevina), na teren koji je poznat po nedostatku hrane i komunikacija i gdje bi se sama
priroda pokazala kao najokrutniji neprijatelj.
151 Oslobodilaki rat, I, 430-432, 439; Sutjeska, I, 314-316; mikrofilm br. T-78, rola
332, snimci 6,290.240-43. Prema preciznim podacima S. Odia u zborniku Neretva - Sutjeska
1943, njemake i kvislinke snage brojile su 79.558 vojnika (str. 117-118). Talijanske snage
brojile su oko 43.000 vojnika (F. Trgo, etvrta i peta neprijateljska ofenziva, isto, str. 56). To
je ukupno 122.558 vojnika.

152 Vidi naredbu generala Ltersa od 5. maja 1943, koja se odnosi na

operaciju Schwr^. Mikrofilm br. T-501, rola 250, snimak 274. Vidi takoer Boji, str. 125134.
Ipak, prije poetka operacije Schwartz zbio se jedan dogaaj koji je vrijedno priopiti.
Desetog maja imao je s etnikim komandantom Pavlom uriiem u Kolainu sastanak
potpukovnikF. W. Heinz, komandant 4. puka divizije Brandenburg, koja je bila pridodana
1. brdskoj diviziji u Crnoj Gori. Heinz je htio nagovoriti uriia na kolaboraciju s Nijemcima
protiv partizana. urii je bio sasvim voljan da to uini i, nakon to partizani budu uniteni,
bio je ak spreman da sa dijelom svojih ljudi poe u borbu na Istoni front. Rekao je Heinzu
da Mihailovi nije bio u Kolainu od kraja 1942, odbacivao je Mihailovievu tekuu politiku
nazivajui ga nepouzdanim sanjarom koji luta po zemlji, kome je glavom zavrtila
propaganda i kog su precijenili. Ozbiljan neprijatelj bio je samo Tito. Dan nakon tog
sastanka, Heinz je 1. brdskoj diviziji i generalu Ltersu (kome je bila povjerena komanda u
izvoenju operacije Schwartz) podnio prijedlog u kojem sugerira na koji bi se nain Nijemci
mogli posluiti etnicima, koje su legalizirali Talijani u Crnoj Gori, sve dok Tito ne bude
uniten. Po tom prijedlogu trebalo je legalizirati uriieve snage i s njegovom pomoi
razoruati ilegalne etnike. Nakon unitenja Tita, ostaviti legalnim samo slabe uriieve
odrede.153 Izgleda da je Heinz imao neprilika kod svojih pretpostavljenih zbog tog kontakta
s uriiem (iako Heinzeov iskaz o tom dogaaju nakon mnogo godina naginje
prenaglaavanju njegove vanosti i ne slae se, u stvari, s njegovim vlastitim izvjetajem od
11. maja 1943).154 Reakcija pretpostavljenih na njegov prijedlog bila je u svakom sluaju
vidljiva po tome kako su se dogaaji odvijali: rano ujutro 14. maja, jedna je prethodnica
(Vorausabteilung) 1. brdske divizije u sastavu od pet eta velike vatrene moi i mobilnosti
ula u Kolain, te zarobila i razoruala majora uriia i oko 1.500-2.000 njegovih ljudi.
urii nije pruao otpor, pa ubijenih nije bilo. Talijani su protestirali zbog tog incidenta, ali
je njihov protest odbijen, a urii i njegovi ljudi odvedeni u zarobljenike
logore.155 General Lters je 12. maja informirao 4. puk divizije Brandenburg, kako slijedi:
Glavni cilj puka Brandenburg ostaje hvatanje osobe i taba Drae Mihailovia, te zapljena
njegove arhive. U isto vrijeme poeljno je unitenje Tita i njegovog taba.156 Budui da se
Mihailovi sa svoja dva srpska korpusa upravo poeo povlaiti u Srbiju, Tito i partizani postali
su, osim razoruavanja jo nekih etnikih odreda, jedina meta snaga Osovine.
153 Mikrofilm br. T-315, rola 64, snimci 653-654.
154 Vidi njegov prikaz u Roberts, str. 123-125; vidi takoer Kriegsheim, str. 313.
155 Mikrofilm br. T-78, rola 332, snimci 6,289.989-90.
156 Mikrofilm br. T-315, rola 64, snimak 650.

Ali kao i na sektoru Konjica tokom bitke na Neretvi, tako je i u toku

operacije Schwartz dolo do neoekivane i neplanirane njemako-etnike kolaboracije
protiv jedinica NOVJ. Nekoliko dana nakon razoruanja uriievih etnika, 98. puk 1. brdske
divizije otkrio je da partizani u jaini od 2.000 do 3.000 ljudi dre planinsko podruje
zapadno od Kolaina, a da na podruju postoji i velika grupa etnika. Sa etnicima je
uspostavljena prijateljska veza, njemaki podoficiri pridodani su etnikim jedinicama kao
taktiki komandanti i zdruenom akcijom partizani su odbaeni sa svojih poloaja.157 Kad su
njemake pretpostavljene komande ule za tu kolaboraciju, javili su 1. brdskoj diviziji da je
prijanje nareenje o razoruanju svih etnika koje susretnu jos uvijek na snazi. Zbog toga je
1.546 etnika koji su kolaborirali sa 98. pukom razoruano 26. maja, ali su deset oficira i 800
etnika Nijemci upotrijebili kao konjevodce i nosae za opskrbu njemakih trupa.158 tovie,
general Roncagha, talijanski komandant na podruju Kolaina, koji je ranije estoko
protestirao zbog razoruanja uriievih etnika, i sam je na temelju viih nareenja naredio
da se razoruaju one etnike jedinice koje su povezane s generalom Mihailoviem, s
posebnim izuzetkom, na primjer, Laievih etnika.159 Prema jugoslavenskim procjenama,
ukupni broj etnika koje su tih tjedana Nijemci i Talijani razoruali u Crnoj Gori, jugoistonoj
Bosni i u Hercegovini, iznosi oko 7.000160
Kad je 17. maja otpoela, pperacija Schwartz iznenadila je partizane. U stvari su ve do
tada snage Osovine skoro dovrile ire okruenje koje se odvijalo gotovo po planu. etiri
partizanske divizije (1, 2, 3 i 7, sa itavim partizanskim rukovodstvom i partizanskom
centralnom bolnicom s oko 2.200 bolesnih i ranjenih) bile su ubrzo opkoljene u jednom
gotovo potpuno zatvorenom obruu.161 Borei se ogoreno i uz velike gubitke, 1. 2. i 7.
divizija (ova potonja kretala se s oko 600 ranjenika i bolesnika) uspjele su izmeu 5. i 8. juna
izai iz prvog obrua na Tjentite, na rijeci Sutjesci, prije nego to se je sasvim zatvorio, zatim
su izmeu 9. i 15. juna probile drugu njemaku barijeru blizu Kalinovika, te izmakle u istonu
Bosnu. Trea udarna divizija, koja je sluila kao zatitnica i ostala odgovorna za centralnu
bolnicu, odstupala je prvo prema jugoistoku i, videi da je put zatvoren, okrenula je na
sjever, putem kojim su ranije pole ostale divizije. Ali bilo je prekasno: obru je bio vrsto
stegnut. Pokuaj 3. divizije da 13. juna probije obru na Tjentitu pokazao se uzaludnim i
divizija je bila skoro potpuno unitena. Sve zajedno, gubici u etiri divizije NOVJ iznosili su do
35% njihovih efektiva, a stradalo je i oko 1.300 ranjenika i bolesnika.162 Ali partizansko
rukovodstvo i tri divizije koje su se probile i zajedno s drugim divizijama iz sjeverne Bosne,
krenule su u ofenzivu na istonu Bosnu, neizmjerno ojaane u moralnom i politikom smislu,
budui da u partizanskom ratovanju pobijediti znai preivjeti i ostati sposoban za daljnje
akcije. Komentirajui ishod pete neprijateljske ofenzive, Tito je ljeti 1943. napisao: Draa
Mihailovi je bio likvidiran ba u onim krajevima gde je bio najjae zasjeo, kao na primjer u
Crnoj Gori, Sandaku i Hercegovini. Otada on vie ne predstavlja nita u vojnikom pogledu,
a politiki se potpuno raskrinkao.163

161 U tim je sudbonosnim danima, nou 27. maja, stigla u partizanski Vrhovni tab
prva britanska vojna misija pod vodstvom kapetana Williama F. D. Deakina i Williama F.
Stuarta. Ta misija, o kojoj e u slijedeem poglavlju biti vie rijei, silno je pridonijela
partizanskom ugledu i imala je dalekosene posljedice. Kapetan Stuart je bio ubijen 9. juna u
njemakom zranom napadu u kojem je i Tito zadobio lake rane.
162 Oslobodilaki rat, A^l ^bd; Trgo, etvrta i Peta neprijateljska ofan^iva, str. 5583. O cijeloj epopeji partizanskih operacija u petoj neprijateljskoj ofenzivi postoji takoer i
djelo u pet svezaka, koje su napisali sudionici, Sutjeska, Beograd 1959-1961.
163 Iz Titovog prikaza pete neprijateljske ofenzive u Biltenu Vrhovnog taba NOV i
POJ, juni-juli-august 1943, pretiskan u Zborniku DNOR, tom II, sv. 1, str. 227-282, osobito str.
279.
Partizanski uspjeh na Sutjesci bio je moda ak sjajniji vojni podvig od njihove pobjede
na Neretvi.164 To je bila posljednja velika njemako-talijanska operacija protiv partizana.
Nakon toga Nijemci su morali upotrebljavati manje grupacije trupa, ali povremeno i
matovitije operacije protiv partizana a da ni jedna od njih ipak nije bila uspjenija od
ranijih.
164 Da se operacija Schwartz na kraju razvila iskljuivo u operaciju protiv partizana,
iako je bila zamiljena kao operacija i protiv partizana i protiv etnika, najbolje dokazuju
njemake procjene o gubicima obiju grupa: Izvjetaj o poloaju neprijatelja na Jugoistoku br.
53 od 20. juna 1943, koji je izdao njemaki Generaltab, procjenjuje se da su partizani imali
12.000 mrtvih i 1.500 zarobljenih, a etnic samo oko 3.000 zarobljenih i razoruanih.
Mikrofilm br. T-78, rola 332, snimci 6,290.244-46. Strijeljanje zarobljenih partizana, inae
stalna njemaka praksa, dostiglo je tokom operacije Schwar\ vjerojatno svoj vrhunac. Od
498 partizana koje je zarobila 1. brdska divizija, strijeljano je njih 411. Ibid, snimak
6,289.997.
etnika pozicija bila je sada krajnje slaba i ozbiljna: najprije su od 7. marta do 10.
maja doivjeli niz poraza od partizana, zatim su razoruani i uklonjeni iz Crne Gore urii i
njegove snage, razoruane su i druge etnike jedinice u Crnoj Gori i Bosni i Hercegovini i,
konano, Mihailovi je otiao u Srbiju. etnika snaga i utjecaj izvan Srbije bili su skoro
potpuno slomljeni. Povrh toga, Talijani koji su tako dugo podravali i sluili se etnicima,
poeli su razoruavati etnike jedinice u Crnoj Gori i Hercegovini - dijelom zbog njemakog
pritiska, a dijelom i zato to su shvatili da e im preostale etnike jedinice na njihovom
teritoriju u borbi protiv partizana biti od male koristi.165 Razdoblje etniko-talijanske
kolaboracije i velike pomoi etnicima u oruju, snabdijevanju i novcu, naglo se bliilo kraju.
165 Jedan od faktora koji je pridonio ovoj promjeni talijanske politike prema
etnicima, bile su i radio-poruke izmeu etnikih komandanata s kraja 1942. i poetkom

1943, koje su Talijani uhvatili. U tim porukama etnici su se potcjenjivaki i drsko izraavali o
Talijanima, razgovarali o njihovom razoruavanju i zaplijeni njihovog oruja u pogodnom
asu itd. Za jezgru nekih ovih poruka vidi mikrofilm br. T-821, rola 31, snimci 370-379.
Poslije juna 1943. poela je brzo opadati i snaga samih Talijana na Balkanu, iako su jo
uvijek imali veliku vojsku na tom bojitu.166 Jedna od indikacija tog opadanja na
jugoslavenskom teritoriju bio je i postupni ulazak njemakih snaga u izvjesna podruja
talijanske okupacione zone, prije kapitulacije Italije. Njemako preuzimanje podruja
rudnika boksita zapadno od Mostara, 16. marta 1943, (po sporazumu od 10. marta) Talijani
su shvatili samo kao privremeni aranman, ali je drugi sporazum od 28. maja dopustio
Nijemcima da okupiraju cijelo podruje Mostara i da definitivno smijene Talijane.167 Tome je
slijedilo i njemako preuzimanje nekih podruja Sandaka, poetkom juna, a 3. septembra i
preuzimanje izvjesnih podruja s rudnicima boksita u blizini Splita, u Dalmaciji.168 General
Sandro Piazzoni, komandant talijanskog 6. armijskog korpusa, naredio je 1. juna da se
razoruaju sve jedinice etnike MVAC na podruju njegove komande.169 Ali znajui da e
Talijani uskoro otii, etnici se naprosto nisu obazirali na nareenje, ili, kako je general
Piazzoni rekao 12. augusta komandantu njemake divizije Prinz Eugen
(generalu vonOberkam-pu), od oko 8.000 etnika u Hercegovini samo je njih 120 predalo
svoje oruje.170 Talijani su, ak i tako kasno, u raznim podrujima razliito tretirali etnike:
11. augusta, na primjer, general Robotti i talijanski poslanik u NDH Luigi Petrucci jo uvijek
su govorili o mogunosti da vie ne daju oruje etnicima i da ih postupno razoruaju.171 Ali
etnici nisu mogli oekivati da e opstati sami na podrujima gdje su jako zavisili o
talijanskom oruju, snabdijevanju i novcu, i kao to e se pokazati u Glavi 9. ubrzo nakon
kapitulacije Italije poeli su praviti kolaboracionistike pogodbe s Nijemcima.
166 Prema izvjetaju talijanske Vrhovne komande, Talijani su 1. augusta 1943. imali na
Balkanu ukupno trideset i dvije divizije i est brigada s otprilike 672.000 vojnika. Od tog broja
213.000 bilo je u Grkoj i na Kreti, 55.000 na Egejskim otocima, 108.000 u Albaniji (od toga
vjerojatno 25.000-30.000 u jugoslavenskim podrujima zapadne Makedonije i Kosova),
71.000 na podruju Crne Gore i Boke Kotorske i 225.000 na podrujima pod komandom
Superslode. Tako su samo u Jugoslaviji, ubrajajui i snage na jugoslavenskim podrujima koje
je drala Albanija, Talijani imali oko 321.000 vojnika. Mikrofilm br. T-821, rola 252, snimci
64-85.

ETNIKI TEROR
Ni jedna studija o etnicima i njihovoj politici u drugom svjetskom ratu ne bi bila
potpuna da ne raspravi masovni teror koji su etnici primjenjivali protiv svojih raznih
neprijatelja. etnici u tome nipoto nisu bili jedini u Jugoslaviji: primjenu terora u raznim
oblicima primjenjivale su sve zaraene strane u Jugoslaviji. To je bio fenomen prisutan
svagdje u svim dijelovima zemlje. Na etnike kao poinitelje ovdje ukazujem zato to su se

neki od najneuvenijih primjera etnikog terora dogodili u razdoblju obuhvaenom ovim

poglavljem, to jest izmeu oktobra 1942. i februara 1943, a i zato to su ga u najirim
razmjerima vrili na podrujima pod talijanskom kontrolom i, moglo bi se rei, pod zatitom
talijanskog okupacionog reima.
etniki masovni teror bio je usmjeren prije svega protiv tri grupe ljudi. Prvo, to su bili
Hrvati na podrujima gdje su Srbi i Hrvati ivjeli pomijeani i gdje su ustae primjenjivali
masovni teror prema Srbima a etnici prema Hrvatima. Jedni i drugi iskoritavali su jake
religiozne kao i nacionalne razlike, pa su teror i kontrateror nalazili svoje ideoloke aspekte u
tisugodinjem antagonizmu pravoslavlja i katolicizma. Druga grupa, muslimansko
puanstvo Bosne i Hercegovine i Sandaka bilo je jedna od glavnih rtava etnikog terora.
Nakon aprila 1941, stanovit broj Muslimana priao je ustaama i sudjelovao u zvjerstvima
protiv Srba. Muslimani su tako za etnike bili tradicionalni neprijatelj i tek nakon sredine
1943, kad im je postala vana potencijalna politika vrijednost muslimanskog stanovnitva
Bosne i Hercegovine i Sandaka, etnici su obustavili teror protiv Muslimana. Trea grupa
protiv koje su etnici primjenjivali masovni teror bili su, naravno, partizani, njihov glavni
neprijatelj. Protiv njih su etnici od kasne jeseni 1941. upotrebljavali teroristike metode u
svakoj prilici i bez obzira na nacionalnost ili vjersku pripadnost.172 .U isto vrijeme, ni partizani
nisu prezali da uzvrate teroristikim metodama protiv etnika, igoui ih kao suradnike
neprijatelja, a u razdoblju lijeve devijacije, otprilike od decembra 1941. do maja 1942, bilo
je u nekim krajevima pojava da se teror primjenjivao ak i protiv ljudi koji su zbog svojeg
klasnog poloaja smatrani potencijalnim neprijateljima u slijedeoj fazi revolucionarnog
razvoja, iako nisu kolaborirali. Tako je nastao uasan ciklus terora i kontraterora.
172 Topalovievi pogledi, u Pokreti narodnog otpora, na psiholoku pozadinu srpskog
stanovnitva izvan Srbije, pomau objanjenju etnike teroristike prakse. Nakon to kae
da je na podrujima izvan Srbije etniki pokret nastao u obrani protiv ustaa, te da je u
ideolokom smislu znao samo za srpstvo. Topalovi nastavlja (str. 52): Srpsko etnitvo... je
izjednaavalo nacinalno i dravno pripadnitvo sa verom. Srbin, to je pripadnik pravoslavne
crkve kome je svaki katolik Hrvat a svaki Muslimanin Turin. Njih u srpskoj dravi valja kao
neprijatelje iskoreniti ili proterati... Po ovoj primitivnoj politikoj ideologiji ni partizani nisu
Srbi, ve su isto to i Turci i Ustae, jo gore od toga - bezvernici. U partizanskim odredima
bili su zajedno i pravoslavni i katolici i muslimani. To je za voe srpskih etnika znailo izdaju
srpstva, povezivanje sa neprijateljima svoje vere i svoga naroda.
Kratak pregled etnike teroristike aktivnosti, u raznim formama i u raznim dijelovima
zemlje tokom drugog svjetskog rata, moe se nai u obrazloenju presude vojnog suda koji
je u ljetu 1946. sudio generalu Mihailoviu i njegovim suoptuenicima.173 Jedan od najranijih
dogaaja bio je niz pokolja Muslimana u jugoistonoj Bosni koji su se dogodili u decembru
1941. i januaru 1942. osobito na podruju Foe, gdje je ubijeno vjerojatno preko dvije tisue
ljudi. Istona i jugoistona Bosna bile su u stvari teko pogoene i ustakim terorom protiv
Srba i etnikim terorom protiv muslimanskog i hrvatskog stanovnitva. Jo neke provale

etnikog terora protiv Muslimana na podruju Foe dogodile su se u augustu 1942. Najgori
etniki teror protiv Muslimana dogaao se u Sandaku i jugoistonoj Bosni u januaru i
februaru 1943. Prema jednom obavjetenju etnike Vrhovne komande od 24. februara
1943. bile su to kaznene protumjere usled agresivnog dranja muslimana koji su palili
srpska sela i ubijali srpski ivalj.174 etnike jedinice koje su decembra 1942. bile
mobilizirane u Crnoj Gori i spremale se za planirani ali odloeni mar na Bosnu, dobile su
nareenje poetkom januara i opet poetkom februara, da poduzmu tzv. akcije ienja
protiv Muslimana, prvo u srezu Bijelo Polje u Sandaku, a u februaru u srezu ajnie i u
dijelu sreza Foa u jugoistonoj Bosni, te opine Pljevlja u Sandaku. etniki gubici bili su
minimalni, muslimanski gubici procijenjeni su na oko 10.000 osoba. Jo vie pojedinosti
otkriva izvjetaj majora uriia, oficira zaduenog za te operacije, kojeg je podnio naelniku
taba Vrhovne komande (Mihailoviu). Prema uriievom izvjetaju od 10. januara,
spaljena su 33 muslimanska sela, ubijeno je 400 muslimanskih boraca (lanova tzv.
Muslimanske milicije koju su pomagali Talijani) i oko 1.000 ena i djece, nasuprot 14 mrtvih i
26 ranjenih etnika.175 Akcija ienja poduzeta poetkom februara ponjela je jo straniju
etvu: prema uriievom izvjetaju od 13. februara, u toj akciji etnici su ubili oko 1.200
muslimanskih boraca i oko 8.000 staraca, ena i djece; etniki gubici u toj akciji bili su 22
mrtva i 32 ranjena. K tome su etnici unitavali svu imovinu osim stoke, ita i sijena, koje su
plijenili. Moe se primijetiti da bi muslimanski gubici sigurno bili jo vei da ih veliki broj ve
nije pobjegao sa tog podruja, veinom u Sarajevo; svi koji su se mogli skloniti na sigurno,
uinili su to, naravno, im je februarska akcija poela.176 Iako su akcije ienja u Sandaku
i jugoistonoj Bosni etnici predstavljali kao protumjere muslimanskoj agresivnoj djelatnosti,
sve okolnosti ukazuju da je ta operacija bila djelomino provoenje onog etnikog plana
koji se posebno spominje u Mihailovievoj direktivi od 20. decembra 1941. uriiu i Laiu,
a odnosi se na ienje Sandaka od Muslimana i Bosne od Muslimana i Hrvata.
Jedna od najgorih provala etnikog terora protiv hrvatskog puanstva u Dalmaciji
dogodila se prvih dana oktobra 1942. u selu Gata, u znak odmazde nad narodom tog i drugih
oblinjih sela, zbog razaranja nekih puteva na tom podruju; ove represalije kao i jo neke
etnici su u stvari poduzeli za talijanski raun. Tu je ubijeno oko stotinu ljudi, a mnoge su
kue bile spaljene.177
Ve je spomenuto ponaanje etnikih formacija pod komandom potpukovnika
Baovia i vojvode Jevevia, koji su sudjelovali u talijanskoj operaciji Alfa na sektoru
Prozora, tog istog oktobra. etnici su palili mnoga sela i masakrirali oko pet stotina Hrvata i
Muslimana, sve dok im na inzistiranje hrvatskog kvislinkog reima nije bilo nareeno da
napuste to podruje.178
Uzme li se u obzir broj rtava, ustae su, naravno krivi za vei broj okrutnih zloina, ali
su etniki pokolji, naroito muslimanskog naroda u Sandaku i jugoistonoj Bosni u sutini
iste vrste. Takoer treba istaknuti da su najprije bila poinjena ustaka zvjerstva i da je, bar u

nekoj mjeri, etnika teroristika aktivnost protiv hrvatskog i muslimanskog stanovnitva

imala prirodu reakcije.
Ostavimo li po strani neke teroristike akte protiv ljotievaca i nedievaca, a u Crnoj
Gori, protiv separatista, u Srbiji je etniki teror bio usmjeren skoro iskljuivo protiv
partizana, te njihovih obitelji i simpatizera i temeljio se na ideolokim razlozima. Kao to to
etniki dokumenti i u opim i u posebnim nareenjima uvijek nanovo dokazuju, cilj je uvijek
bio nita manje nego potpuno unitenje partizana. Ukupni broj poginulih partizana nee se
nikada saznati. Budui da nije bilo mogue provoditi teror koji ne pravi razlike, jer su
partizani i njihovi simpatizeri ivjeli zajedno s ostalim Srbima i Crnogorcima, bile su
sastavljane liste pojedinaca oznaenih za likvidaciju, a ponekad su ih izdvajali i etniki
oficiri, kao na primjer pukovnik Jevrem Simi, inspektor svih etnikih snaga.179 Za izvoenje
tih teroristikih akata bile su uvjebavane specijalne jedinice, poznate crne
trojke.180 Uobiajena metoda primjenjivana u tim likvidacijama, osobito na seoskim
podrujima, bilo je klanje noem - jer su i etnici, nalik ustaama, bili sljedbenici kulta
noa (partizani i ostali protivnici zvali su ih koljai).
179 Vidi npr. liste s podruja pod komandom potpukovnika Dragutina Keserovja u
junoj Srbiji, Suenje lanovima rukovodstva organizacije Dra^e Mibailovia, str. 223-230. i
kopiju Simieve naredbe od 10. jula 1943. komandantu smederevskog korpusa, Arhiv
Vojnoistorijskog instituta, Beograd, etniki dokumenti reg. br. 36/2, kutija 2.
Tokom nekoliko ljetnih mjeseci 1942. ak je i BBC posluio kao sredstvo za provoenje
jednog od etnikih teroristikih planova. Bilo je to razdoblje Z listi. Te liste, itane preko
BBC u emisijama vijesti na srpsko-hrvatskom jeziku koje je u potpunosti kontrolirala
izbjeglika vlada, bile su spiskovi Nedievih i Ljotievih pristaa ija je imena slao Mihailovi,
a koji su bili oznaeni za likvidaciju, ili ih je trebalo zastraiti da udovolje etnikim
eljama.181 Na tim listama nije bilo partizana, budui da su bili van etnikog zakona, pa
etniko rukovodstvo oito nije razbijalo glavu s objavljivanjem takvih
likvidacija.182 Emitiranje Z listi naglo je obustavljeno kad su britanske vlasti otkrile njihovu
namjenu, ali su etnici nastavili sa selektivnom teroristikom praksom, izdvajajui jednu po
jednu svoju rtvu. Na taj su nain bili umoreni brojni poznati Srbi: Vojo vrki, prijanji lan
Skuptine (koji je navodno organizirao pokuaj ubistva Drae Mihailovia) ljeti 1942,
pukovnik Milo Masalovi, ef kabineta generala Nedia u martu 1944, zamjenik ministra
unutranjih poslova eka ordevi u maju 1944, i Kosta Peanac u junu 1944.183
181 Protivnici etnika utvrdili su da slovo Z stoji za rije ^aklati, dok su etnici
govorili da stoji za rije zastraiti.
182 Za 75 imena na Z listi emitiranoj na BBC-u i za jo jednu listu od 25 imena koje je
emigrantskoj vladi saopio Mihailovi, ali nije bila emitirana, vidi Radoje L. Kneevi : Slovo
Z, str. 257-262.

Jasno je da bi njemake i talijanske okupacione vlasti bile u stanju zaustaviti masovni

ustaki i etniki teror i ne bi ga trpjele da nisu smatrale da ide u njihovu korist. Oito, sve
dok su razne grupe u Jugoslaviji zaokupljene meusobnim ubijanjem, one nee formirati
ujedinjeni front protiv okupacionih snaga, a njihov teror i kontrateror omoguit e to lake
izvrenje zadatka Osovine u Jugoslaviji. Uz to su obje sile Osovine i same primjenjivale teror
irokih razmjera na cijelom onom jugoslavenskom teritoriju kojim su vladale, kako bi ojaale
svoju vlast ili se osvetile za pobunjeniku aktivnost stanovnitva usmjerenu protiv
okupacionih snaga.
Ve ranije spomenuti etniki prirunik iz decembra 1942. objanjava da su etnici bili
spremni primjenjivati teror u toku zavrne faze rata i jo neko vrijeme nakon toga. Jedan
odjeljak pod naslovom Problem osvete raspravlja o osveti kao o svetoj dunosti srpskog
naroda prema svakome tko se o njega ogrijei tokom rata i okupacije. To je naravno
pretpostavljalo da e etnici kraj rata doekati kao vladajua snaga. Prirunik se protivi
nedoputenoj i nesustavnoj odmazdi pojedinaca i grupa i zagovara kolektivnu, to jest
dravnu odmazdu, zasnovanu na zakonu, koju e u skladu s presudama posebnih narodnih
sudova provoditi specijalne trupe. Pored komunista koji su naravno bili glavni etniki
neprijatelji, glavna meta poslijeratne odmazde trebaju biti ustae, njihovi sljedbenici i
pomagai, te dio hrvatske inteligencije (vjerojatno nacionalistika i katolika inteligencija).
Autori prirunika smatrali su da bi unitenje ovih segmenata hrvatskog stanovnitva bilo
takoer i u interesu hrvatskog kao i srpskog naroda, te da bi ojaala njihovo jedinstvo.
Takoer su mislili da bi uklanjanje ovih grupa unitilo svaki ostatak proaustrijskog osjeaja
meu Hrvatima i time im pomoglo da opet otkriju svoju narodnu duu. Iako prirunik ne
navodi izriito koliko bi to Hrvata trebalo likvidirati, red veliine naznaen je posredno kako
slijedi: Ne treba se bojati da ovako izvrena odmazda nee biti potpuna to se tie broja
likvidiranih. Ako ih nema i vie, tada ima barem toliko frankovaca i izvjesnih pripadnika
inteligencije, koliko je bilo ubijenih Srba. (etnike procjene o broju Srba koje su ubili
ustae kreu se od 600.000 do 800.000). Da bi se kaznili Srbi koji su kao dravni inovnici
djelovali protiv drugih Srba, trebalo je ustanoviti specijalne upravne sudove. Na kraju,
prirunik kae da e legalno i uredno provoenje odmazde prije poveati nego smanjiti
kulturni i moralni ugled srpskog naroda, to je vrlo vano, jer Srbi ele da budu vodea nacija
meu balkanskim narodima bez obzira jesu li s njima ili nisu udrueni u zajednikoj dravi.184

GLAVA OSMA
Vlada u izbjeglitvu i odnosi s Britancima
IZBJEGLIKA VLADA DO JANUARA 1942.

Kralj Petar, svi glavni voe pua od 27. marta, ministri vlade i prilian broj visokih
vladinih slubenika pobjegli su iz Jugoslavije u Grku 14. i 15. aprila 1941. Nakon kratkog
zastanka u Ateni produili su u Jeruzalem, gdje su im Britanci dali privremeno sklonite. Kralj
i vei dio kabineta stigli su 21. juna 1941. u London, postajui tako novim lanom i onako
velike grupe evropskih izbjeglikih vlada s boravitem u britanskoj prijestolnici. Nekoliko
ministara, a takoer i ban banovine Hrvatske, dr Ivan ubai, otilo je u Sjedinjene Drave ili
u Kanadu, gdje e neki od njih provesti vei dio ratnih godina. Vie politiara, diplomata i
ostalih vladinih slubenika bilo je, kao neka rezerva, smjeteno u Cape Townu u Junoj Africi,
a u Kairu je emigrantska vlada uspostavila jugoslavensku Vrhovnu komandu, na elu s
generalom Bogoljubom Iliem, ministrom vojske i mornarice, koji je ujedno imao i poloaj
naelnika taba Vrhovne komande. Jugoslavenske snage kojima je uspjelo napustiti zemlju
bile su smjetene u Egiptu i u Palestini. Vlada je takoer imenovala svog specijalnog
predstavnika za Srednji istok, Jovana onovia, i povjerila mu voenje propagande i
poslove oko veza sa zemljom.1
Izbjeglike vlade rijetko kad imaju velikog uspjeha, a ova jugoslavenska imala ga je
manje od veine drugih vlada. Njena povijest dijeli se u etiri izrazite faze. Prva je trajala od
bijega u emigraciju do 9. januara 1942, a za to vrijeme je vladi na elu bio general Duan
Simovi; ona je ukljuivala sve ministre koji su napustili zemlju, a skoro cijelo to vrijeme
podravali su je svi oficiri koji su sudjelovali u puu od 27. marta i/ili koji su otili u
emigraciju. Druga faza je trajala od 11. januara 1942. do 10. augusta 1943, kad je na elu
kabineta stajao najprije profesor Slobodan Jovanovi, a zatim kratko Milo Trifunovi.
Tokom te faze kabinet je uglavnom ukljuivao sve vodee stranake politiare koji su bili
ministri u Simovievoj vladi; jedan novajlija, general Mihailovi, koji je imenovan ministrom
vojske, mornarice i vazduhoplovstva, iako se nalazio u zemlji, bio je njen najistaknutiji lan.
Trea faza trajala je od 10. augusta 1943. do 1. juna 1944. pod predsjednitvom dra Boidara
Puria, profesionalnog diplomate. Osim Mihailovia, koji je zadrao svoje mjesto, sva su
druga mjesta u vladi bila popunjena ne s politiarima, ve vladinim slubenicima i
strunjacima. Tokom etvrte faze koja je poela 1. juna 1944. kabinet sa drom ubaiem na
elu bio je sastavljen uglavnom od stranakih politiara, ali nije ukljuivao ni jednog politiara
koji bi zastupao srpske politike stranke niti generala Mihailovia. Glavni cilj ove vlade bio je
da doe do sporazuma s maralom Titom o spajanju vlade u izbjeglitvu s partizanskom
privremenom vladom. Kad je to 7. marta 1945. i postiglo, emigrantska vlada prestala je
postojati.
U biti se povijest jugoslavenske vlade u izbjeglitvu dijeli na dva razdoblja: prvo, od
bijega u emigraciju do juna 1944. bilo je razdoblje srpske dominacije i saveza s Mihailoviem
i njegovim etnicima; drugo razdoblje, pod predsjednikom vlade ubaiem, karakteristino
je po tome to u vladi nisu sudjelovali niti su na nju imali utjecaja srpski stranaki politiari,
oficiri u izbjeglitvu ni general Mihailovi, a vlada je radila na sporazumu s maralom Titom u
cilju sjedinjenja s njegovim Nacionalnim komitetom osloboenja Jugoslavije. Ovdje se mogu

zabiljeiti jo dvije karakteristike emigrantske vlade. Prva je nacionalna zastupljenost.

Poevi od Simovieve izbjeglike vlade pa do vlade predsjednika Trfunovia postalo je
manje-vie uobiajeno da svaka od politikih stranaka u emigraciji bude zastupljena u vladi
sa dva lana. Budui da su Hrvati i Slovenci imali svaki po jednu politiku stranku, bili su
uvijek u manjini, ak i u prilikama kad je s njima glasala Samostalna demokratska stranka
koja je u svom lanstvu imala Srbe, Hrvate i Slovence, zato to su Srbijanci u izbjeglitvu imali
predstavnike etiriju politikih stranaka. K tome su jo u tri navrata imali vanstranake
linosti u funkciji predsjednika vlade (Simovi, Jovanovi, Puri) i prvo Ilia, a zatim
Mihailovia kao ministra vojske, mornarice i vazduhoplovstva. Ta praksa dala je Srbima iz
Srbije ogromnu prednost u kontroli vlade, iako je korist od vlasti tokom emigrantskih godina
bila zaista mala. U razdoblju od 15. aprila 1941. do 10. augusta 1943. etiri kabineta su bila
sastavljena od politiara (ukljuujui ovamo i Simovia, Jovanovia, Ilia i Mihailovia). Ako
poloaj predsjednika vlade oznaimo s dvije toke, a svih drugih lanova kabineta s jednom
tokom, ak i kad imaju vie od jednog portfelja, te ukljuimo ministra kraljevskog dvora koji
je imao veliku vlast iako nije bio lan vlade (a iskljuimo ga samo kad nekog zamjenjuje),
tokom tih dvadeset osam mjeseci bilo je u svemu ezdeset dva poloaja u kabinetu, od kojih
su trideset est drali Srbi iz Srbije, jedanaest Srbi izvan Srbije, osam Hrvati i sedam
Slovenci.2 Poloaj naelnika taba Vrhovne komande takoer je drao Srbin (prvo Ili, a
zatim Mihailovi), a ambasadori u Washingtonu, Londonu i Moskvi bili su Srbi iz Srbije.
Druga karakteristika bio je naglaeni utjecaj britanske vlade na sve vane vladine odluke.
Kako je rat odmicao taj je utjecaj sve vie rastao i dosegao svoj vrhunac u vrijeme Purievog i
ubaievog kabineta.
2 Podaci o lanovima Simovieve i Jovanovieve vlade iz Jugoslavije, Slubene
novine, br. 1,19. aug. 1; br. 4, 16. jan. 1942; br. 11, 21. mart 1943; o lanovima Trifunovieve
vlade iz lista Amerikanski Srbobran, juna 1943 (to je pitsburki list koji je bio glavni organ
srpskih iseljenika u Sjedinjenim Dravama).
Iako je pobuna od 27. marta pobudila u zapadnom svijetu izraze odobravanja prema
novoj jugoslavenskoj vladi, ta je naklonost, uglavnom nestala zbog krajnje loeg dranja
vlade i vojske u Aprilskom ratu. Vlada je ve imala neslavnu hipoteku meduratnih kabineta,
koje je redom karakterizirao neuspjeh u rjeavanju nacionalnog problema, korupcije u
javnom ivotu, loe ekonomske politike, osobito s obzirom na seljatvo, a poslije 1929. i
kraljevske diktature. U prvim danima emigracije veina srpskih lanova kabineta bila je
zaokupljena nastojanjem da krivnju za slom vojske prebaci na ustae ili ak na Hrvate kao
narod. Ako bi za sramotan poraz u aprilu 1941. mogli odgovornost svaliti na Hrvate, uz
pretpostavku da se tokom rata, naravno, ne bi dogodile radikalne promjene, predstavnici
starih velikosrpskih vladajuih slojeva mogli bi se nadati povratku na vlast u osloboenoj
zemlji, i to u biti pod istim uvjetima kao i prije - naime, pod uvjetom njihove hegemonije.
Hrvatski predstavnici u kabinetu morali su se boriti protiv takvih tvrdnji i dokazivati da je
samo mala grupa hrvatskih ekstremista, ustaa, kriva za petokolonaku djelatnost u aprilu

1941, te da su samo ustae, kao orue Nijemaca i Talijana, a ne hrvatski narod, odgovorni za
ugnjetavanje i irenje terora nad srpskim stanovnitvom, do kojeg je kasnije dolo. Sve do
stvaranja ubaievog kabineta, hrvatski su ministri traili reafirmaciju sporazuma CvetkoviMaek od 26. augusta 1939. kao osnovu za poslijeratno ureenje jugoslavenske drave, jer
su samo po tom sporazumu mogli sauvati pozicije svoje stranke i poslije rata, te kontinuitet
one autonomije koju je Hrvatska dobila u augustu 1939. Drugim rijeima, izgleda da ni srpski
ni hrvatski politiari u emigraciji nisu shvaali veliko znaenje vojnog i politikog sloma koji
se dogodio u aprilu 1941, da i ne govorimo o promjenama koje su se zbivale u politikom
ivotu Jugoslavije tokom rata.
S neprestanom neslogom izmeu predstavnika raznih nacionalnih grupa, ali osobito
izmeu Srba i Hrvata, vlada nije bila u stanju da se suoi s nacionalnim pitanjem,
najozbiljnijim problemom koji je u poslijeratnoj Jugoslaviji trebalo rijeiti. Sa ustavnog
gledita, nacionalno se pitanje moglo rijeiti samo prihvaanjem istinski federalistikog
oblika dravne organizacije, u kojem bi svi jugoslavenski narodi (Srbi, Hrvati, Slovenci,
Makedonci i Crnogorci), jednako kao i pokrajina Bosna i Hercegovina, bili organizirani u
zasebne drave ujedinjene u federalnu zajednicu koja e osigurati i legitimna prava svih
nacionalnih manjina. Ta vrsta federalne organizacije bila je neprihvatljiva predstavnicima
srpskih vladajuih grupa u emigraciji, kao i etnikom vodstvu u zemlji, ali su prilino rano
obje grupe dole na to da prihvate ideju federalnog ureenjajjoje bi imalo samo srpsku,
hrvatsku i slovensku~jeiriicu,u kojoj bi"" meutim, hrvatska i slovenska jedinica bile u stvari
tek puki privjesak velikosrpske jedinice a o svemu tome odluivalo bi se tek nakon rata,
kad e, kako su se nadali, sva vlast biti koncentrirana u etnikim rukama. Sto vie,
pretpostavljalo se da e se zemlja rijeiti svih nacionalnih manjina.
Mnogi problemi koje je vlada ponijela sa sobom u emigraciju bili su ipak zasjenjeni i
jako oteani onim problemima koje su stvarali dogaaji u zemlji nakon sloma i okupacije. To
su bili komadanje zemlje i stvaranje hrvatske marionetske drave, ustaki pokolji i progoni
srpskog puanstva u toj dravi, etniki pokolji hrvatskog i osobito muslimanskog
stanovnitva, a iznad svega rast oruane borbe kojoj su nosioci bili revolucionarni partizani
koje su vodili komunisti, i pojava vladinih etnika - te sukob izmeu te dvije grupe.
Ustaka zvjerstva nad srpskim stanovnitvom dala su velikosrpskim snagama u
izbjeglitvu nov razlog za njihov antihrvatski stav. Kad hrvatski ministri u kabinetu nisu
sudjelovali u neprestanim pritubama na ustake zloine protiv Srba, srpski ministri bi brzo
osuivali njihovo oklijevanje.3 Nije bilo vano to su postojale sumnje o broju rtava (jer
informacije koje su dolazile iz Jugoslavije bile su primarno iz srpskih izvora i vjerojatno
pristrane), niti to su neke informacije oito stigle do Londona s njemakim znanjem, a
moda ak s njemakom pomou. Najpoznatiji i najperfidniji primjer takve vrste informacija
sadre dva memoranduma Srpske pravoslavne crkve, koje su crkveni poglavari predali
dvojici vojnih komandanata za Srbiju, prvi generalu Schrderu 9. jula 1941, a drugi,
proireni, generalu Danckelmannu u augustu, (esto se citira kao Danckelmannov

memorandum) traei od njih da zamole vladu Reicha da se zauzme za srpsko stanovnitvo u

Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj. Kopije ova dva memoranduma donio je preko Istanbula i Kaira
u London u oktobru 1941. dr Milo Sekuli. Povrh toga, kako je reeno u Glavi 5, Sekuli je za
jugoslavensku emigrantsku vladu napisao opiran izvjetaj o stanju u Jugoslaviji izmeu
aprilskog sloma i kraja augusta, ukljuujui razmatranje o etnicima i partizanima, odnosno
njihovoj aktivnosti.
3 Hrvatski ministri u izbjeglikoj vladi u nekoliko su navrata javno osudili ustake
zloine. Govorei preko BBC-a 11. okt. 1941. potpredsjednik vlade dr Juraj Krnjevi je rekao.
Ja sam ve u prvom svom govoru na radiju najodlunije osudio zloine to ih ustae
poinjaju nad nedunim Srbima. Kao to sam i onda rekao, ponovno i sada velim cijelome
svijetu da hrvatski narod nema nita zajednikog s tim zloinima i da ih najodlunije
osuuje. Nikada u cijeloj svojoj prolosti nije se on sluio takovim sredstvima. Ti zloini su
djelo aice pojedinaca odgojene u nacistikoj Njemakoj i faistikoj Italiji koji su s
njemakom vojskom uli u Hrvatsku. Vidi Amerikanski Srhohran od 23. okt. 1941.
Memorandumi Srpske pravoslavne crkve bili su zasnovani na obavjetenjima
dobivenim od deportiraca i izbjeglica iz hrvatske marionetske drave, a drugom je
memorandumu bila prikljuena detaljna lista Srba ubijenih na teritoriju NDH po srezovima,
pa ak i mjestima, kao i popis tete nanesene crkvama i manastirima. Ukupni broj Srba
ubijenih u ustakoj dravi do poetka augusta 1941 - to jest za prva etiri mjeseca ustakog
reima - naznaen je u golemom broju od preko 180.000 ljudi.
Brojni ljudi u zemlji i meu emigracijom kritizirali su memorandume zbog njihovog
podilaenja Nijemcima, koji su i sami upravo poeli upotrebljavati krajnje surove metode da
ugue ustanak u Srbiji. Ali kako mi je kazao jedan od ljudi koji je memorandume navodno
napisao, taj ton bio je namjeran (Nemcima je trebalo podii); nadali su se da e molbe, prije
nego gnjev, pobuditi velikodunost kod njemakih vlasti, a time i intervenciju kod Pavelieve
vlade.4 Kopije memoranduma predane su takoer britanskoj vladi i Anglikanskoj crkvi, a
kasnije je tekst objavljen u Sjedinjenim Dravama.5 Budui da su memorandumi implicirali
da hrvatski narod u cjelini treba snositi dio odgovornosti za ustako nasilje, smjesta su
izazvali odgovor hrvatskih ministara u izbjeglikoj vladi.
4 Nisam slobodan objaviti ime ovog mog izvora. Ipak, ova mi je osoba rekla da je
konani tekst memoranduma pisao Pero Slijepevi, hercegovaki Srbin koji je tridesetih
godina bio profesor Filozofskog fakulteta u Skoplju.
5 Tekst prvog memoranduma pojavio se u listu Amerikanski Srhohran 4. novembra
1941. Puni tekst drugog memoranduma objavljen je u istom listu, u brojevima od 23. i 2730. oktobra, te 2. i 4- 6. novembra 1942. Za posljedice ovih memoranduma na odnose medu
ministrima u vladi i na zaotravanje antagonizma izmeu srpskih i hrvatskih iseljenika u
Sjedinjenim Dravama vidi u Kosanovi, str. 13-32, i ubrilovi, str. 62-76.

Odgovor ili komentar, koji je u ime hrvatskih ministara priredio dr Rudolf Biani
poricao je kolektivnu odgovornost hrvatskog naroda za ustaka zvjerstva, a okrivljavao je
Nijemce, Talijane i ustae. Ukazao je takoer na brojne nedosljednosti u memorandumima i
prosudio je da su bili izneseni iz Srbije sa znanjem i uz pomo Nijemaca, koji su time htjeli
poduprijeti svoje politike i vojne ciljeve u Srbiji, te izazvati razdor meu Srbima i Hrvatima u
izbjeglikoj vladi.6 Nema sumnje da su memorandumi pojaali neslogu utoliko to su se
njima sluili ne samo Srbi u vladi i oko nje da bi ilustrirali rtve koje srpski narod podnosi za
savezniku stvar, kao i neljudsko ponaanje Hrvata, nego i takve iseljenike novine u
Sjedinjenim Amerikim Dravama kao Amerikanski Srbobran, u svojoj neumornoj
antihrvatskoj propagandi. Tu propagandu podravao je Konstantin Foti, jugoslavenski
poslanik u Washingtonu, a najupadljivije ju je provodio Jovan Dui, znaajni srpski pjesnik i
jugoslavenski diplomat, koji se je ubrzo nakon osvajanja Jugoslavije ustraio i u julu 1941.
naglo napustio mjesto jugoslavenskog poslanika u Madridu i otiao ivjeti kod rodbine
uGary, u Indiani. U ovoj novoj aktivnosti njegov se dobro poznati velikosrpski ovinizam
dopunjavao s krajnjim antihrvatskim i antijugoslavenskim stavovima.7
6 Tekst ovog komentara stavio mi je na raspolaganje sam pokojni dr Biani. Dr
Biani, koji je od 1946. pa do svoje smrti 1968. bio profesor Sveuilita u Zagrebu, bio je
1941. viceguverner Narodne banke Jugoslavije u emigraciji, ali je u izbjeglikoj vladi bio
aktivan i na politikom i na ekonomskom polju; hrvatski su ministri esto traili da kao vjet
pisac i ovjek velikog znanja pie za njih. Nakon ovog komentara dr Biani je uskoro
pripremio jo jedan memorandum koji je u krugovima izbjeglike vlade bio poznat kao
Bianiev memorandum, a u njemu su obraeni uzroci srpskohrvatskih prepirki, naela
sporazuma Cvetkovi-Maek i poslijeratni ciljevi hrvatskog naroda. Za tekst ovog
memoranduma s urednikim komentarima koji mu se suprotstavljaju vidi Amerikanski
Srbobran od 23. aprila 1942.
7 Za Duievu biografiju vidi Pavlovi, Jovan Dui, osobito str. 293-306. Tri serije
Duievih lanaka objavljenih 1941. i 1942. u Amerikanskom Srbobranu s potpisom
kompetentno pero, izdao je 1942. g. Centralni odbor srpske Narodne odbrane u
Americi sa sjeditem u Chicagu kao zasebne broure na srpsko--hrvatskom pod
naslovima: Dr Vlatko Maek i Jugoslavija, jugoslavenska ideologija i Federalizam ili
centralizam. Office of Strategic Services (OSS) u potpunosti je poznavao Duievu djelatnost
i 19. januara 1943. pripremio je izvjetaj o njegovim politikim pogledima i propagandnoj
aktivnosti. Vidi RG 266, OSS-dokument br. 27360
Ali velike razmirice postojale su ne samo izmeu srpskih i hrvatskih politiara u
emigraciji; one su se takoer pojavile izmeu dvije grupe oficira u izbjeglitvu (koji su
praktiki svi bili Srbi) - grupe starijih oficira, predvoene generalom Simoviem koji je drao
poloaje predsjednika vlade, ministra vojske i mornarice i ono malo komandnih mjesta koje
su Jugoslaveni zadrali u emigraciji, i grupe mlaih oficira u Londonu i Kairu koji su s prvom
grupom sudjelovali u puu od 27. marta. Mlai oficiri koje je vodio major ivan L. Kneevi,

bili su nezadovoljni jer im sudjelovanje u puu nije donijelo vie inove ili vaan glas pri
odlukama vlade. ivanov stariji brat Radoje bio je ministar dvora, iji je poloaj zbog kraljeve
mladosti i neiskustva bio vrlo utjecajan i, dijelom na raun toga, ovi su mlai oficiri (katkad
nazivani Liga majora) uspjeli postii i zajedno s Radojem Kneeviem, kao to emo vidjeti,
zadrati neko vrijeme velik utjecaj na emigrantsku vladu.
ak i u samom poetku, Simovieva vlada, koja je preuzela vlast 27. marta 1941, nije
bila slona u osnovnom pitanju rata ili mira s Njemakom. Nain i brzina kojom je zemlja
pala dodali su nove nesporazume starima: to su sad bila neslaganja o tome tko je kriv za
slom, o statusu sporazuma Cvetkovi-Maek, o postavljenjima raznih ministara u emigraciji,
tko e otii na mjesto poslanika u Londonu i Washingtonu itd. Izvjetaji o ustakim pokoljima
i progonima Srba u Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj dodali su nov i eksplozivan predmet razdora,
osobito izmeu srpskih i hrvatskih ministara. Napokon, otpor koji su u zemlji povele dvije
protivnike grupe to su se uskoro poele boriti jedna protiv druge, te meunarodne
komplikacije proizile iz te situacije stvarale su vladi nove i sve vee potekoe.
Zajedno s politikim stvarima, situaciju u vladi poeli su komplicirati i osobni problemi,
kojima su u sreditu bile akcije predsjednika vlade Simovia. Srpski ministri, a osobito
ministar vanjskih poslova Nini, poeli su optuivati Simovia za diktatorske tenje. Za
uzvrat, Simovi se je za podrku sve vie obraao hrvatskim i slovenskim ministrima i time je
jo vie izazvao srpske ministre, a kad je pokuao da ih pridobije natrag omalovaavanjem
hrvatskih ministara, i ovi potonji postali su njegovi odluni protivnici. Nedavno otvoreni
dokumenti britanskog Foreign Officeapokazuju da su ve u jesen 1941, dakle vrlo rano,
Britanci bili razoarani djelovanjem i jugoslavenske vlade u izbjeglitvu. Uopte govorei,
Simovieva vlada se smatrala slabom, podelje-nom, tekom, tvrdoglavom, uobraenom i
neobavetenom, nepredusretljivom, a za neke od ovih prideva se svakako smatralo da se
mogu odnositi i na samog generala Simovia.8
8 Autv, str. 104. Za ocjenu stanja u izbjeglikoj vladi u novembru 1941. iz pera Mihaila
Petrovia, jugoslavenskog novinara tada u Londonu, vidi Mari, str. 434.
Osim to je bio meta mladih oficira i politiara, Simovi je takoer navukao na sebe
zlovolju kraljevskog dvora, jer je nastojao potkresati apanau kraljice Marije i kralja
Petra.9 Ali tek pojava pukovnika Mihailovia, nove zvijezde u brzom usponu, ovjeka na
bojnom polju koji je primao punu politiku i propagandnu podrku zapadnih Saveznika, bila
je ono to je ubrzalo Simoviev pad. Mnogi od mlaih i ambicioznijih puistikih oficira, koji
su imali dobre veze s dvorom, a i svi srpski politiari, okrenuli su svoju lojalnost prema
Mihailoviu. Simovievi neprijatelji naveli su kralja Petra da u decembru 1941. izjavi da su
pobunu od 27. marta izveli mlai i srednji inovi (oficira) jugoslavenske vojske, i da tako
posredno negira svaku zaslugu i Simoviu i Mirkoviu. Simovievi neprijatelji nastavili su s
napadima ak i kad je on izgubio svoj poloaj. Anonimno su ga optuivali za loe
rukovoenje i poniznu predaju u aprilu 1941. i tvrdili su da je general Ili pokazivao kukaviki

strah u zadnjim danima rata, prije nego to je vlada pobjegla iz zemlje. Takoer su se tuili
da Simovi nije dao punu podrku Mihailoviu i njegovim hrabrim ratnicima koji su se, kako
su oni vrsto vjerovali, upustili u nadljudsku borbu protiv sila Osovine u slobodnim
planinama Jugoslavije.10
10 Paveli, Kairska afera, str. 55-57, navodi tekst izvjetaja majora Kneevia
predsjedniku vlade Jovanoviu, 12. februara 1942 (nakon Simovievog pada) koji sadri
krajnje kritinu ocjenu Simovia i njegove politike. Poetkom aprila 1942. poeo je kruiti po
Londonu anonimni pamflet (koji Paveli pripisuje Kneeviu) koji je bio jo kritiniji prema
Simoviu. Za tekst tog pamfleta vidi ibid, str. 58 64. A. S. Paveli, jugoslavenski diplomat,
postao je u decembru 1941. ubaiev sekretar i bio je na tom poloaju sve do sjedinjenja
izbjeglike vlade s Nacionalnim komitetom osloboenja Jugoslavije, de facto privremenom
vladom Narodnooslobodilakog pokreta, 7. marta 1945. Na tome mjestu bili su mu dostupni
razni dokumenti izbjeglike vlade, nakon to je ubai postao njen predsjednik, a neke od
njih objavio je u citiranoj studiji i u jednom lanku koji e se citirati kasnije.
Do Simovievog pada dolo je poetkom januara 1942, oito u dosluhu izmeu
vladinih ministara i kralja; svi lanovi kabineta prisutni u Londonu predali su kolektivnu
ostavku, izjavljujui da general Simovi nije sposoban za rukovoenje kakvo zahtijeva
ozbiljnost vremena. Nakon toga je kralj poslao Simoviu pismo u kojem kae da je iz
razgovora s ministrima i sa njim samim postalo jasno da je meu njima nemogua svaka
daljnja suradnja, te da je za novog predsjednika vlade, u ijem e kabinetu biti zastupljene
sve politike grupe, imenovao Slobodana Jovanovia.11
U dva duga memoranduma koja je uputio kralju Simovi je uinio sve mogue da bi
obranio svoju politiku. U njima je pokuao objasniti probleme s kojima se suoio
zamrena neslaganja izmeu raznih politikih grupa i pojedinaca, akcije i motive svojih
protivnika itd. Na tvrdnje politiara da u stvari oni predstavljaju narod, te da su u isto
vrijeme i vlada i neka vrsta skuptine, on je otro odgovorio da politiari ne predstavljaju
nikakav izraz narodnog raspoloenja niti imaju ma koga za sobom, te da ih se stoga ne
moe smatrati nikakvom skuptinom.12 Ovi memorandumi samo su pogorali Simoviev
poloaj i to je bio njegov potpuni politiki sumrak.13
13 U maju 1943, kad je Jovanovieva vlada ula u zavrnu fazu krize, Simovi je kralju
uputio jo jedan memorandum kojim je izrazio svoje politike stavove i brigu za
jugoslavenske oruane snage u emigraciji, nudei svoje usluge Kruni i zemlji; ponuda mu nije
prihvaena. Slinu ponudu dao je u julu generalu Petru ivkoviu, vriocu dunosti ministra
vojske, mornarice i vazuhoplovstva u Trifunovievoj vladi, ali je i ona odbaena. Po dolasku
vojne misije NOV i POJ u London, Simovi je s njom uspostavio kontakt i 20. februara 1944.
dao je preko BBC-a izjavu kojom podrava partizane. Krajem 1944. i poetkom 1945. bio je
jedan od kandidata za trolano regentsko vijee koje je prema sporazumu Tito-ubai od
prethodnog mjesesca trebalo vriti kraljeve prerogative sve dok narodi Jugoslavije ne odlue

na izborima hoe li ili ne ponovo uspostaviti monarhiju, ali mu je kandidatura opet propala,
navodno zbog jednog njegovog memoranduma iz 1941. upuenog ministru vanjskih poslova,
u kojem zagovara nastavljanje jugoslavenske neutralnosti (vidi glavu 2), a na koji je
upozoren predsjednik vlade ubai. Simovi se vratio u Beograd u maju 1945. i ivio je od
mirovine koju je dobivao od nove vlasti sve do svoje smrti 1962. Vidi Kljakovi, uPolitici od
24. novembra 1970. Za Simovievo reagiranje na injenicu da nije kandidiran u regentsko
vijee, vidi njegovo pismo predsjedniku vlade ubaiu datirano 6. februara 1945. u GlasnikSIKD Njego. decembar 1962, str. 73 75.
U roku od dva tjedna nakon Simovievog smjenjivanja uslijedilo je smjenjivanje s poloaja
svih njegovih pristaa meu viim inovima jugoslavenskog oficirskog kora u Kairu. Grupa
puistikih oficira sada se rascijepila na dvije: starija grupa voda (Simovi, Mirkovi, Ili) bila
je razvlatena, a Liga majora i njeni prijatelji nali su se na pragu moi. (Praktino su svi

zrakoplovni oficiri u emigraciji podravali generale.) U irem smislu, grupa srpskih politiara
koju su postavili puisti, a osobito mlai oficiri koji su sudjelovali u puu, nisu vie trebali
Simovia kao osobni simbol pua ni kao centar svog okupljanja, jer je sada postojao mnogo
zanimljiviji simbol i fokus okupljanja - Draa Mihailovi. Mihailovi e se uskoro vinuti do
najvieg vojnog ina, do najvieg vojnog poloaja i najveeg politikog utjecaja, te tako, uz
njenu legitimnost, postati glavni oslonac vlade u izbjeglitvu i velikosrpskih grupa koje su
nad njom imale mo.
JOVANOVIEV KABINET
Simoviev nasljednik Slobodan Jovanovi, bivi potpredsjednik vlade, bio je prije rata
predsjednik politiki utjecajnog Srpskog kulturnog kluba, a kao poznatog povjesniara i
profesora ustavnog prava na beogradskom Univerzitetu esto su ga dvor i vlada pitali za
savjet o ustavnim stvarima. On je bez sumnje bio jedini intelektualno briljantan ovjek meu
jugoslavenskim ministrima u emigraciji, ali nije imao nikakvog iskustva u praktinoj politici i
jedva se moglo oekivati da bi on u dobi od sedamdeset i tri godine mogao prilagoditi svoje
poglede novim injenicama ili da bi, s obzirom na svoju linost, mogao postati energian
izvrni rukovodilac.
Sastavljen od istih lanova kao i Simovieva vlada, Jovanoviev je kabinet smjesta uveo
dvije inovacije u emigrantsku vladu. Najprije je na sam dan svojeg postavljanja, 11. januara
1942, imenovao (s britanskim blagoslovom) Mihailovia na poloaj ministra vojske,
mornarice i vazduhoplovstva. Budui da Mihailovi nije mogao sudjelovati u radu kabineta
zamjenjivao ga je Jovanovi, a u Jugoslaviji je Mihailovi izvravao mnoge ovlasti koje bi

prirodno pripadale predsjedniku vlade. Drugo, ustanovljen je Vojni kabinet Predsjednika

vlade, za ijeg je efa postavljen major (kasnije potpukovnik) ivan Kneevi.
Glavna briga Jovanovieve vlade bila je da ojaa Mihailoviev poloaj u zemlji i u
inozemstvu. Vlada ga je 19. januara unaprijedila u in divizijskog generala, 17. juna u in
armijskog generala, a 10. juna imenovan je naelnikom taba Vrhovne komande.14 Ovi znaci
politike i vojne legitimnosti trebali su prije svega potvrditi njegov autoritet u zemlji i
potkrijepiti njegov status u poslovima sa saveznikim komandantima na bliskoistonom
ratitu.15 Emigrantska se vlada nadalje nadala da e Mihailovieva legitimnost sklonuti sile
Osovine da njegove snage priznaju kao regularnu jugoslavensku vojsku, koja predstavlja
kontinuitet stare kraljevske jugoslavenske vojske, a ne tek puku skupinu gerilaca. Osovina
ipak nikad nije priznala njegovu vojsku legitimnom, tvrdei da je stara kraljevska
jugoslavenska vojska ukinuta svojom bezuvjetnom predajom u aprilu 1941. Na
meunarodnom planu, vlada je prije svega nastojala za Mihailovia dobiti pomo u oruju i
drugom vojnom materijalu; zatraila je od britanske vlade i vlade Sjedinjenih Drava da
dobave odreen broj aviona koji bi mogli imati jugoslavenske posade i sluiti za prebacivanje
vojnog materijala Mihailoviu, kao i za odravanje veze s njim. Ovi su zahtjevi odbijeni zbog
nedostatka aviona i oruja. Jugoslavenska vlada takoer nije uspjela u nastojanju da sklone
britansku vladu da naredi svojim najviim vojnim vlastima neka Mihailoviu poalju sve
zahteve za sabotau, politiku propagandu, vojnu obavetajnu slubu i sve ostalo to treba u
Jugoslaviji uraditi.16
Jovanovieva vlada poduzela je jo jedan korak kako bi ojaala svoju i Mihailovievu
poziciju: uredila je da kralj Petar u junu 1942. posjeti Sjedinjene Drave. Kralja su srdano
primili predsjednik Roosevelt i slubeni krugovi u Washintonu i on je proveo neko vrijeme u
Sjedinjenim Dravama obilazei ratnu industriju. U to su vrijeme etnici bili vjerojatno na
vrhuncu popularnosti, pa su kralj Petar i Foti htjeli to vie osnaiti poziciju generala
Mihailovia. Povrh toga, Foti je na slubenim sastancima uvijek naglaavao ulogu Srba,
istiui da je Nezavisna Drava Hrvatska objavila rat Sjedinjenim Dravama, da u otporu
sudjeluju praktino samo Srbi, te da pokolje Srba vre i sile Osovine i hrvatski ustae.17 Kralj
je s izrazima velikog odobravanja primio predstavnike pro-mihailovievskih srpskih
organizacija u Sjedinjenim Amerikim Dravama i pohvalio pisanje lista Amerikanski
Srbobran, zaotravajui time rivalstvo i ogorenost izmeu organizacija i listova raznih
junoslavenskih grupa u Sjedinjenim Dravama.18
Kralj Petar doao je s nekim odreenim zahtjevima: elio je da Amerikanci dopuste
upotrebu svojih slubi za uspostavljanje izravnih veza izmeu vlade i generala Mihailovia,
htio je da se rijei pitanje amerike vojne pomoi Mihailoviu i traio je da se jugoslavenski
avijatiari uvjebavaju u Sjedinjenim Dravama. Uspio je s amerikom vladom potpisati
ugovor o zajmu i najmu, a oko pedeset jugoslavenskih avijatiara dolo je na kolovanje u
Sjedinjene Drave. Ipak, u kljunim stvarima kralj Petar nije postigao nita. Jugoslavija je
leala u britanskoj zoni operacija, a Sjedinjene Drave su jo dugo odbijale poduzeti bilo to

da pomognu Mihailoviu snadbijevanjem ili da mimo Britanaca s njim uspostave posebne

veze. Tek u augustu 1943. amerika vlada je dozvolila svojoj mornarici da prihvati
Mihailovieve poruke Fotiu i to samo jednosmjerno, a za snabdijevanje nije poduzimano
nita sve do oktobra 1943, kad su Sjedinjene Amerike Drave predale Jugoslaviji etiri
bombardera tipa Liberator, s tim da kao jedinica budu pridodani USAF-u (United States
Air Forces) u Italiji za ope zadatke, a po mogunosti i za prenoenje snabdijevanja
Mihailovievim etnicima (iako do toga nikad nije dolo).19
Liga majora imala je za vrijeme Jovanovievog mandata velik utjecaj.20 Pored ministra
dvora Radoja Kneevia koji je bio njen najutjecajniji prijatelj, dva njena lana majori
Svetislav Vohoska i Vlastimir Roalovski imali su kao autanti neposredan pristup kralju, a
ivan Kneevi je bio ef najosjetljivijeg i najvanijeg izvrnog organa koji je bio neposredno
podreen predsjedniku vlade. Nadalje, Radoje i Zivan Kneevi postavili su svoga brata
Nikolu, inovnika u Ministarstvu vanjskih poslova, za efa Odjeljenja za ifriranje u tom
ministarstvu, to im je omoguilo da dre oko na svim porukama koje su dolazile vladi i od
nje odlazile.21 S takvim direktnim sredstvima utjecaja, iskoritavajui jo i Jovanovievu
nesklonost da bude upleten u neprekidne razmirice o politici unutar svog kabineta,22 Liga je
mogla iz svoje privilegirane pozicije izvui maksimum koristi.
20 Liga majora, nesumnjivo tek neformalna grupa, nastala je oito u danima prije pua
kao grupa kolega sa slinim idejama. Uz Kneevia, openito priznatog kao vodu, te uz
rrjajore Roalkovskog i Vohosku, njeni su ostali istaknuti lanovi bili majori Nikola Koi i
Danilo Zobenica, te potpukovnik Stojan Zdravkovi. S iznimkom Koia koji je pao u
zarobljenitvo i ratne godine proveo u Njemakoj, i Zdravkovia koji je izgleda bio zarobljenik
u Italiji, svi drugi bili su u emigraciji. U estini Kairske oficirske afere, general Ili je
(Paveli, Kairska afera, str. 21) optuio Kneevia da je poeo stvarati svoju kliku uskoro
nakon bijega iz zemlje i kao pripadnika grupe naveo slijedee oficire: potpukovnike Lozica i
Luku Baletia, majore Milovana Gligorijevia i Pavla Novakovia i kapetana Kostu Lekia.
Nesumnjivo, dio grupe djelovao je u Kairu, a dio u Londonu.
Zapadni diplomati akreditirani kod jugoslavenske izbjeglike vlade smjesta su shvatili
situaciju. Sir George Rendel, britanski ambasador pri jugoslavenskoj vladi, iako je potovao
predsjednika vlade Jovanovia kao intelektualca, znao je da on nikada nije bio ovjek za
kriznu situaciju, i bio je u potpunosti svjestan moi koju je imao ministar dvora Radoje
Kneevi koji nipoto nije djelovao u skladu s vladom.23 Jedan od ratnih prirunika
britanske obavjetajne slube, bavei se jugoslavenskim linostima, kae o brai Kneevi
ovo: Njih se sigurno moe smatrati ljudima s najvie moi u emigrantskoj jugoslavenskoj
vladi i najodgovornijim za provoenje njene ovinistike velikosrpske i antipartizanske
politike.24 A ameriki ambasador pri jugoslavenskoj vladi, Anthony Drexell Biddle Jr, navodi
u svom izvjetaju od 19. oktobra 1942. dravnom sekretaru Hullu meu nepovoljnim
faktorima s kojima se susree vlada i nastojanje nekih srpskih ekstremista da iskoriste...
podijeljenost miljenja meu lanovima vlade. Biddle dodaje:

Taj element sainjava grupa oficira oko kralja Petra. Pripisujui sebi velikim dijelom
odgovornost i zasluge za coup d'etat od 27. marta, ti su se oficiri silom ugurali na politiku
arenu i pokuavaju uzeti stvari u svoje ruke. Ta se grupa sastoji od majora Kneevia, efa
vojnog kabineta predsjednika vlade Jovanovia i brata ministra dvora Kneevia, te majora
Rodalkovskog i majora Vohoske, obojice kraljevih autanata. Oficiri su povrh toga pruili
podrku djelovanju srpskih ekstremista: zemljoradnicima pod vodstvom ministra pravde
Gavrilovia i radikalima pod vodstvom ministra vanjskih poslova Ninia.25
Britanska skeptinost prema jugoslavenskoj emigrantskoj vladi, nastala jo za
Simovieva mandata, jedva da se promjenom predsjednika vlade smanjila. Jovanovi nije
izgledao nita sposobniji od Simovia da zaustavi neprestane svae svojih ministara, niti da
postigne napredak u definiranju ratnih ciljeva i poslijeratnog ureenja svoje zemlje. Pored
toga nastali su novi problemi s oficirima u Kairu, s djelatnou brae Kneevia i s tekom
linou ministra vanjskih poslova Ninia. Sve vea britanska nestrpljivost prikazana je u
jednom povjerljivom izvjetaju londonskog ureda amerike OSS (Office of Strategic Services)
svojoj centrali u Washingtonu, od 17. decembra 1942:
Mogu dodati da u zadnje vrijeme ujem samo otre ili sarkastine komentare o
jugoslavenskoj izbjeglikoj vladi - a meu onima koji daju takve komentare nalaze se
britanski ambasador pri jugoslavenskoj vladi gospodin Rendel [sic], ljudi iz Foreign Officea,
kao i ljudi iz Ministarstva informacija. Mislim da mogu, bez imalo straha da u pretjerati, rei
da su odnosi izmeu jugoslavenske i britanske vlade zategnuti i da jugoslavenska izbjeglika
vlada kotira nisko u oima britanske vlade (jo prolog aprila rekao mi je gosp. Eden u
prisutnosti jednog amerikog svjedoka da jugoslavenska vlada ini lo dojam u Londonu).
Ako se tome dodaju gotovo neprijateljski odnosi izmeu sovjetske i jugoslavenske vlade, ne
moe se nego zakljuiti da je poloaj jugoslavenske vlade meu Saveznicima prilino teak.
Kao to biva u takvim sluajevima, situaciju shvaa svatko osim jugoslavenskog ministra
vanjskih poslova gosp. Ninia.26
26 RG 226, OSS-dokument br. 27302. U junu 1942, kad su kralj Petar i ministar vanjskih
poslova Nini bili u Washingtonu, vidjeli su 24. juna i premijera Churcilla. Diskutirajui o
vladinim postupcima u vezi s Kairskom aferom, o kojoj e kasnije biti vie rijei, Churchill je
pokazao nezadovoljstvo i svoje primjedbe zavrio rekavi Niniu (ali uputivi te rijei oito
jugoslavenskoj vladi u cjelini): Vi poinjete da zamarate svoje prijatelje. Paveli, Kairska
afera, str. 95.
Isti izvjetaj sadri informaciju dobivenu od neidentificiranog britanskog
majora X (vjerojatno major Peter Boughey iz londonske centrale SOE, o kojem e uskoro biti
vie reeno) koji je izjavio: Mi dobivamo mnogo informacija iz Jugoslavije. Mi znamo da je
narod ve odavno traio da vlada uini neto, da se sloi, da poalje vojne i politike
direktive. Mi znamo da je narod sad ve otpisao jugoslavensku vladu u Londonu. Ta je vlada
postala predmet sprdnje u Jugoslaviji. Nadalje, majora X razbjesnilo je da jugoslavenska

vlada ve neko vrijeme podstie Sjedinjene Amerike Drave protiv Britanaca, optuujui
Britance nedolino i neistinito, i zakljuio je rijeima: Oni misle da mi ne znamo to oni
rade.
Predsjednik vlade Jovanovi od poetka je otvoreno zastupao velikosrpske poglede i
politiku, pa su mu se protivili hrvatski i slovenski ministri, osobito Hrvati koje je vodio dr
Juraj Krnjevi, a i ban ubai u Sjedinjenim Dravama.27 Ti se ministri nisu slagali s
predsjednikom vlade o znaenju sporazuma Cvetkovi - Maek, o njegovim pogledima na
poslijeratne ciljeve i na buduu jugoslavensku dravu, nisu se slagali sa ubaievim
poloajem, te s antihrvatskom aktivnou ambasadora Fotia, s imenovanjem ambasadora u
Velikoj Britaniji itd. U poziciji su im se esto znali pridruiti srpski politiari iz pokrajina izvan
Srbije, naroito Sava Kosanovi, Sran Budisavljevi i Branko ubrilovi, pa iako su jo uvijek
bili brojem slabiji od velikosrpskih snaga, sainjavali su glasnu manjinu koja je samo
poveavala tekoe predsjednika vlade. Osim to je bio vrlo nepomirljiv prema Hrvatima i
sumnjao u mogunost ponovnog uspostavljanja Jugoslavije kao ujedinjene zemlje, ministar
vanjskih poslova Nini nije se, izgleda, mogao sloiti ni s Britancima niti sa sovjetskom
vladom.28 Zatim su, uz partizane i Ruse, jo i Britanci poeli optuivati generala Mihailovia i
njegove etnike za kolaboraciju s neprijateljem.
27 Za neke detalje o aktivnosti dra Krnjevia u raz'nim izbjeglikim vladama sa srpske
toke gledita, vidi Pavlovievu seriju lanaka o uzastopnim padovima vlada citiranu u
bibliografiji, kao i lanak Radoja L. Kneevia Slobodan Jovanovi upolitici, str. 38-40. Za
interpretaciju s hrvatske strane vidi Martinovi, str. 66-79. Martinovieva analiza uvjerljivo
pokazuje da Krnjeviu nije bilo stalo do Jugoslavije u cjelini, ve samo do hrvatskih i
stranakih interesa kako ih je on shvaao.
28 Kao povijesnu ironiju treba zabiljeiti da je Ninieva kerka Olga bila lan KPJ,
udana za jednog od istaknutih bosansko-hercegovakih komunista Avda Humu (Muslimana)
i Titova sekretarica tokom rata; pratila ga je ak i na sastanak s premijerom Churcillom u
Napulj, u augustu 1944.
Svaa izmeu Fotia i ubaia, te nekih ministara koji su bili u Sjedinjenim Dravama,
postajala je posebno nezgodna. ubai i ministri bili su poslani u Sjedinjene Drave u jesen
1941. da pokrenu za stvar Jugoslavije ameriku vladu, te da organiziraju podrku Jugoslaviji
meu junoslavenskim iseljenikim grupama tamo i u Kanadi. Ali kako su Foti i ambasada
poeli zauzimati sve vie agresivnu velikosrpsku, proetniku i antihrvatsku poziciju, ti su
ministri, osobito ubai, Kosanovi i drugi koji su snano vjerovali u demokratsku
federativnu Jugoslaviju, veinu svog vremena morali provesti u obrani same jugoslavenske
dravne ideje, a protiv velikosrpske propagande, koja je uglavnom zraila iz jugoslavenske
ambasade, kao i protiv zamaskirane proustake propagande koja je dolazila iz nekih
hrvatskih iseljenikih izvora.29 U nastojanju da potpomogne rad ministara, jugoslavenska je
vlada u januaru 1942. ustanovila Jugoslavenski informacioni centar u New Yorku i u njeg je

prenesena informativna sluba iz poslanstva u Washingtonu. Na elu centra stajao je

Bogoljub Jevti, ministar bez portfelja i srpski politiar koji je bio najvii po rangu u ovoj
grupi, ali su razni odjeli funkcionirali manje ili vie samostalno. Na elu Ureda za ekonomsku
obnovu, koji se bavio prouavanjem problema poslijeratne obnove, stajao je Sava
Kosanovi, ministar bez portfelja, koji je takoer usmjeravao rad meu srpskim iseljenicima.
Slovenski odio vodio je Franc Snoj, ministar bez portfelja, a ured hrvatskog bana, dra
ubaia, osobito se angairao u radu s hrvatskim iseljenicima. Na elu odjela za tampu bio
je Bogdan Radia, koji je ranije bio atae za tampu u poslanstvu u Washingtonu i koji se kao
Hrvat mnogo protivio Fotievim stavovima.30
Informacioni centar zapoeo je jednostavno kao jugoslavenski, nasuprot velikosrpskoj,
proetnikoj ambasadi u Washingtonu. S vremenom su Kosanovi i jo neki od osoblja,
zajedno s Radicom i do neke mjere ubaiem, sve vie bili za partizane, jer su osjeali da e
partizani uspostaviti istinski jugoslavensku dravu i vladu.31 Ti ljudi su osobito kritizirali
Fotia i u tome su imali podrku hrvatskih ministara i jo nekih lanova kabineta u Londonu.
Ali Foti je (u septembru 1942. podignut na rang ambasadora) imao jaku podrku u kabinetu
i visok osobni i profesionalni ugled kod vlade Sjedinjenih Drava, pa mu je u septembru
1943, nakon to je Puri postao predsjednik vlade, uspjelo zatvoriti Infbrmacioni centar i sve
informativne slube vratiti u Washington. Od tog je asa, nasuprot ambasadi koja je
podravala Mihailovia, Kosanovi zajedno s nekoliko profesionalnih pomonika iz centra
svoju podrku sve vie pruao Titu i partizanima. U propagiranju partizana ujedinio je svoje
snage s Louisom Adamiem, amerikim piscem slovenskog porijekla, koji je bio jedan od
vodeih lanova Udruenog odbora amerikih Jugoslavena (UnitedCommittee of South-Slavic Americans) u New Yorku i od kraja 1942. pruao nepokolebivu i vrlo djelotvornu
podrku partizanima.32
31 Za odnos Fotia i ambasade s jedne i grupe ubai-Kosanovi u Informacionom
centru s druge strane, te kako se etniko-partizanski sukob odrazio na jugoslavenske
politiare i diplomate u emigraciji vidi Radia, str. 118-122, 138- 142. UHollywoodu
je drugom polovinom 1942. Twentieth Century-Fox snimio igrani film The Cetniks. Tehniki
savjetnik bio je dr Milo Sekuli. Veina funkcionara jugoslavenskog informacionog centra
odbila je prisustvovati 18. marta 1943. premijeri ovog filma uNew Yorku zbog njegove
previe pristrane naklonosti prema etnicima. Radicino pismo od 4. aprila 1972.
Miljenje o tome to se zbiva u Jugoslaviji mijenjalo se meu jugoslavenskim
iseljenikim grupama s proticanjem rata. Veina Amerikanaca srpskog porijekla (kojih je bilo
mnogo manje nego Amerikanaca hrvatskog i slovenskog porijekla) bila je u poetku za
etnike. Hrvati su preteno bili protiv politike ustakog reima, ali su takoer bili i protiv
restauracije srpske hegemonije u Jugoslaviji i hrvatska je tampa ustrajno odbijala optube
lista Amerikanski Srbobran kojeg su nadahnjivali Foti i Dui. Kad se uinilo da bi sukob
izmeu junoslavenskih iseljenikih grupa mogao omesti amerike ratne napore, Ured za
ratne informacije dogovorio je sastanak predstavnika raznih junoslavenskih organizacija i

njihove tampe, u svrhu poboljanja trpeljivosti i suradnje. Na tom sastanku koji je odran
u Washingtonu 18. septembra 1942. svi su prisutni osim predstavnika lista Amerikanski
Srbobran potpisali obavezu da e slijediti politiku vlade Sjedinjenih Amerikih Drava koja
eli razvijati jedinstvo svih Amerikanaca bez obzira na nacionalno ili rasno porijeklo, i
pomagati da se dobije rat, te da e se oduprijeti svim pokuajima stvaranja nesloge meu
Amerikancima junoslavenskog porijekla.33 Amerikanski Srbobran je nastavio kao i prije sve
dok Eimer Davis, direktor Ureda za ratne informacije, nije naao za shodno da 10. juna 1943.
opomene izdavaa. Kljuni odlomak Davisovog pisma glasio je:
Neki organi vlade Sjedinjenih Drava, ukljuujui Ured za ratne informacije,
Ministarstvo pravde i State Department, ve neko vrijeme sa zabrinutou promatraju
politiku lista Amerikanski Srbobran. Njegovi estoki napadi na sve ljude hrvatskog
porijekla i njihovo sveenstvo, njegovi jaki antikatoliki stavovi i zakrabuljena
nastojanja u obranu kvislinga Nedia koji podupire nacistiki reim u Srbiji, esto imaju
efekt pomaganja nacistikoj kampanji netrpeljivosti i rasne mrnje, te tete amerikom
ratnom naporu.34
31 Za odnos Fotia i ambasade s jedne i grupe ubai-Kosanovi u Informacionom
centru s druge strane, te kako se etniko-partizanski sukob odrazio na jugoslavenske
politiare i diplomate u emigraciji vidi Radia, str. 118-122, 138- 142. UHollywoodu
je drugom polovinom 1942. Twentieth Century-Fox snimio igrani film The Cetniks. Tehniki
savjetnik bio je dr Milo Sekuli. Veina funkcionara jugoslavenskog informacionog centra
odbila je prisustvovati 18. marta 1943. premijeri ovog filma uNew Yorku zbog njegove
previe pristrane naklonosti prema etnicima. Radicino pismo od 4. aprila 1972.
32 Kao svi Amerikanci srpskog i crnogorskog porijekla, te praktino svi jugoslavenski
orijentirani Amerikanci hrvatskog i slovenskog porijekla, i Adami je bio za Mihailovia sve
dok se u Sjedinjenim Dravama nije nita znalo o pravoj aktivnosti etnika i postojanju
partizana. Ljeti 1942, kad su se prvi izvjetaji o etnikoj nagodbi sa snagama Osovine i
kvislinzima poeli pojavljivati u britanskoj i amerikoj komunistikoj tampi, Adamievi
pogledi poeli su se mijenjati. Ovaj proces shvaanja istine opisao je u lanku pod naslovom
Mihailovi: tajanstveni ovjek s Balkana (Mikhailovitch: Balkan Mystery Man), u
reviji Saturday Evening Post od 19. decembra 1942. Ovaj lanak i Adamieva
knjiga My Native Land objavljena pod kraj 1943, bili su prvorazredni propagandni uspjesi u
korist partizana.
33 U dugakom izvjetaju svojim itaocima Amerikanski Srbobran je 28. septembra
detaljno objasnio zato njegova tri predstavnika, usprkos potpunom slaganju sa slovom i
duhom odluke, nisu mogla potpisati: u obrazloenju stoji da je oito da su Amerikanci
srpskog porijekla lojalni Sjedinjenim Amerikim Dravama i ne smatraju da trebaju dati neki
novi dokaz lojalnosti; neki njihovi protivnici mogu ih optuiti da su separatisti, ali po
njihovom miljenju to je nastojanje da se umanji priznanje to pripada Srbima (u starom

kraju) za njihov doprinos saveznikoj stvari i istovremeno napor da to priznarije podijele i oni
koji ga ne zasluuju, jer su u stvari navijestili rat Sjedinjenim Amerikim Dravama (misli se
na NDH, odnosno Hrvate); nekoliko sudionika na tom sastanku nisu zastupali nikog osim
sebe samih; jedan sudionik sastanka irio je u svom referatu komunistike ideje; svi sudionici
sastanka koji su potpisali rezoluciju uinili su to kao pojedinci, a ne kao predstavnici raznih
organizacija.
Davisov poziv nije djelovao. Amerikanski Srbobran nastavio je svoju ureivaku
politiku kao i prije i, kako je Mihailovieva ratna srea slabila, postajao je jo otvorenije
netrpeljiv prema svojim protivnicima. Istovremeno, u Sjedinjenim Amerikim Dravama
openito poela je opadati podrka Mihailoviu, ne samo meu Hrvatima i Slovencima, ve i
medu Srbima. Kako je istina o etnikom i partizanskom djelovanju postajala poznata,
podrka se umnogome priklanjala partizanima.35
35 Promjena stava u amerikoj tampi poela je 26. jula 1942. kad je
komunistiki Sunday Worker \z New Yorka tiskao depeu iz Turske koju je objavila sovjetska
novinska agencija Inter-Continent Press, a koja sadri sutinu rezolucije donesene 16. juna
na sastanku to je odran pod partizanskim pokroviteljstvom s delegatima iz Crne Gore,
Sandaka i Boke Kotorske, kojom se optuuju Mihailovi i njegovi komandanti u Crnoj Gori
za kolaboraciju s Talijanima protiv partizana. Nakon tog lanka poele su se u liberalnoj i
prokomunistikoj tampi raznih slavenskih iseljenikih grupa pojavljivati propartizanske i
antietnike vijesti. Velik dio tih vijesti potjecao je iz emisija s radija Slobodna Jugoslavija
koji je emitirao iz Tbilisija na osnovi izvjetaja iz partizanskih izvora u Jugoslaviji. Tako je
oparanost amerike tampe etnicima razbijena i krajem 1942. su New York Times i novine
drugih velikih gradova poele tiskati vijesti o partizanima, a njihovi izvjetaji o Mihailoviu i
njegovim etnicima postali su realniji.
U Londonu je predsjednik vlade Jovanovi pribjegao reorganizaciji kabineta, ne bi li se
tako i tu i u Sjedinjenim Dravama rijeio nekih ministara, koji su bili uzrok nesuglasicama.
On je 1. januara 1943. podnio ostavku i dva dana kasnije formirao novu vladu iz koje su ispali
ministar vanjskih poslova Nini i svi ministri koji su se nalazili u Sjedinjenim Dravama
(Cubrilovi, Jevti, Kosanovi, Markovi i Snoj).36 Sam Jovanovi vrio je i dunost ministra
vanjskih poslova. Jedna od toaka uredbe kojom je ustanovljena Banovina Hrvatska sprijeila
ga je da ne razrijei dunosti i ubaia: prema lanu 8. te uredbe novi ban trebao je
supotpisati ukaz o razrjeenju staroga bana, a budui da se pod postojeim okolnostima u
izbjeglikoj vladi teko mogao nai novi ban, otputanje starog nije bilo mogue. Foti je
naravno ostao, ali predsjednik vlade napisao mu je otro pismo (14. januara 1943) s
instrukcijom da nastoji poboljati odnose medu raznim nacionalnim grupama jugoslavenskih
iseljenika u Sjedinjenim Amerikim Dravama, te da ne uruje ni sa jednom od zavaenih
strana, a njemu i njegovim potinjenima rekao je da se oni moraju na pogoc an nain
pokazati kao aktivan elemenat za ideju i interese celine Kraljevine Jugoslavije.37

36 Mari, str. 253.

37 Radoje L. Kneevi, Slobodan Jovanovi u politici, str. 36 37. Jovanovi je tu
stvar raspravio s ambasadorom Biddleom i pokazao mu direktivu koju je poslao Fotiu.
Vidi FRUS 1943, II, 966-968, 971-972, 1020-1021.
Ove su promjene mogle poneto raistiti atmosferu, ali su malo pomogle da se ublai
sve vea razdraljivost Britanaca prema neodlunosti i gloenju u jugoslavenskoj vladi.
Nagomilani dokazi o etnikoj kolaboraciji s Osovinom postali su bolna toka razilaenja
izmeu jugoslavenske izbjeglike vlade (i generala Mihailovia) te britanskih vojnih i civilnih
vlasti. Tokom posljednjih est mjeseci Jovanovievog mandata odnosi su se primjetno
ohladili. To je bila prva faza dogaaja koji su konano doveli do potpunog prekida Britanaca
s Mihailoviem i njegovim pristaama u emigrantskoj vladi. Za budua zbivanja bilo je
najvanije to da su Britanci posljednjih tjedana Jovanovieve vlade uspostavili veze s
partizanima koje su postale redovite i poeli im slati vojnu pomo.38
38 Od sredine februara 1943, kad su se Britanci odluili da stupe u dodir s partizanima
(najprije preko Rusa, a kad su ovi odbili suraivati, onda na svoju ruku), Foreign Office ja
preko svojih predstavnika obavjetavao ameriku vladu o napredovanju tog pothvata tako
da redoviti izvjetaji State Departmentu ambasadora Biddlea (nakon decembra 1943.
ambasadora Lincolna MacVeagha) i do neke mjere ambasadora u Ujedinjenom
Kraljevstvu Johna G. Winanta, predstavljaju sekundarnu dokumentaciju o promjenama
britanske politike i prema etnicima i prema partizanima. Vidi npr. razne izvjetaje u ibid, str.
974-977, 984-985, 1015-1016, 1018, 1023-1025.
Simovievi protivnici u emigrantskoj vladi i meu mladim oficirima u Londonu najprije
su potvrdili svoju snagu time to su udesili smjenjivanje generala Simovia s poloaja
predsjednika vlade. Meu voama tog pothvata bila su braa Kneevii, iji je dugoroni cilj
oito bio da nakon svretka rata i uspostavljanja etnike dominacije u dravi osiguraju
neposrednu podjelu vlasti s generalom Mihailoviem. To je prije svega znailo rijeiti se
konkurencije starijih oficira koji su rukovodili puem to jest generala Simovia, generala
Ilica, koji je jo uvijek bio naelnik taba Vrhovne komande, i generala Mirkovia,
komandanta zrakoplovstva i glavnog pokretaa pobune.39 Ova su tri generala uivala
podrku veine oficira u emigraciji koji su nosili pukovniki in, praktiki svih avijatikih
oficira, te mnogih oficira nieg ina. General Mirkovi i pukovnik arko Popovi, ef vojne
obavjetajne slube, kao i neki drugi oficiri imali su odline veze s britanskom vojnom
obavjetajnom slubom i SOE, s kojom su tijesno suraivali prije pua od 27. marta i u
njegovom izvrenju.40
39 Oruane snage koje su Jugoslaveni imali u izbjeglitvu bile su zaista male. Prema
jednom izvjetaju koji je predsjednik vlade Jovanovi podnio kabinetu 23. februara 1942, te
snage su se sastojale od nepotpunog bataljona kraljeve garde s 505 oficira, podoficira i

regrutiranih vojnika (veinom Slovenaca iz Slovenskog primorja koji su bili u talijanskoj

vojsci, a kad su ih u Africi zarobili Britanci javili su se dobrovoljno u jugoslavensku vojsku),
jedne podmornice, dvije torpiljarke i jedne eskadrile hidroplana s ukupno 105 oficira,
podoficira i vojnika; te 346 lanova avionskih posada i drugog zrakoplovnog osoblja ali bez
aviona, jer su avione kojima su pobjegli u Egipat predali Britancima. Ubroje li se i razne vojne
misije, bila su u emigraciji ukupno 1.072 vojna lica, od toga 246 oficira, 2 vojna inovnika,
327 podoficira, 25 vojnih muziara i 472 kaplara i redova. Radoje L. Kneevi Jugoslovenska
vlada i Draa Mihailovi, Poruka br. 8, str. 7. Plan izbjeglike vlade da regrutira dobrovoljce
medu jugoslavenskim iseljenicima u Sjedinjenim Amerikim Dravama i Kanadi nikada se nije
poeo provoditi.
40 Na svom suenju general Mihailovi je izjavio da su svi oficiri koji su mu doli iz
Kaira bili protiv generala Mirkovia i generala Simovia. The Trial oj Dra\a
Mihailovi, str. 333-334.
Kocka je baena ubrzo nakon to je prva Jovanovieva vlada u januaru 1942. poela s
radom. General Mirkovi razrijeen je dunosti komandanta zrakoplovstva time to je
ukinuta njegova komanda, a general Ili smijenjen je s poloaja naelnika taba Vrhovne
komande. Potpukovnik Miodrag Lozi imenovan je 15. januara vriocem dunosti naenika
taba Vrhovne komande, iako su po rangu u emigraciji bila starija etiri generala, osam
pukovnika i jedan potpukovnik. Generali Ili i Mirkovi odbili su prihvatiti to nareenje, jer
da je nejasno i sumnjive vjerodostojnosti. Obratili su se za pomo kraljici Mariji, optuili
majora Kneevia da je dezertirao u ratu (ciljajui na to da je ostavio svoj bataljon u Palestini
i preselio se u London bez pravog nareenja) i izjavili da je njihovo otputanje ugrozilo red,
jedinstvo i ugled jugoslavenskih oruanih snaga u emigraciji, te interese otpora u zemlji.
Vlada je zauzela stanovite da ove akcije generala i jo nekih oficira predstavljaju otvorenu
pobunu, ali je reagirala tako da je generala Ilia jednostavno penzionirala. Kada je general
Mirkovi kao najvii jugoslavenski oficir u Egiptu preuzeo Iliev poloaj naelnika taba
Vrhovne komande, i on je takoer umirovljen naredbom. Ostao je na poloaju nekoliko
tjedana, dok su njegovi britanski prijatelji nastojali izgladiti potekoe, ali je napokon 4.
marta uz britanski pristanak predao komandu koju je kao vrilac dunosti naelnika taba
Vrhovne komande preuzeo potpukovnik Miodrag Lozi, lan Lige majora. Oficiri koji su
podravali Mirkovia odbili su, meutim, priznati Lozia (s njihove strane bilo je i prijetnje
nasiljem) to je imalo za posljedicu da su nekih 430 oficira, podoficira, i redova skoro pola
ukupnih jugoslavenskih snaga brzo odvedeni u britanski kazneni logor. Ali kad je Lozi
prvoga dana na svom novom poloaju zatraio od Britanaca da Mirkovia i njegove prijatelje
uklone iz Kaira i da izrue pukovnika Popovia i jo dva oficira da im zbog pobune sudi vojni
sud to u ratno doba znai smrtnu kaznu Britanci su njemu i njegovom osoblju naredili
da se povuku sa svojih poloaja. Usprkos protestima jugoslavenskog poslanika u Kairu,
Britanci su istoga dana, 5. marta, oito ozlovoljeni cijelom tom zbrkom, imenovali jednog

svog oficira, zapovjednika britanskih trupa u Egiptu, general-lajtnanta R. G. W. H. Stonea, za

vrioca dunosti naelnika taba jugoslavenske Vrhovne komande.41
41 Najbolja i najpotpunija studija o ovoj aferi, poznatoj u jugoslavenskim djelima kao
Kairska afera, ve je prije citirana knjiga Kairska afera od Pavelia. Ona sadri velik broj
osnovnih dokumenata i svjedoanstva o nekima od sudionika. Vidi takoer Foti, The War
We Lost, str. 166-167. i Rendel, str. 214-215. Radoje L. Kneevi ne spominje Kairsku aferu u
seriji svojih lanaka u Poruci, TI-A temu odnosa izmeu izbjeglike vlade i generala
Mihailovia, a u podugakom nekrologu Slobodanu Jovanoviu, u Poruci br. 53-54 (januarmart 1959) spominje je tek jednom (str. 33) i hvali Jovanovia zbog naina na koji je
postupio u toj i u nekim drugim stvarima. Za poglede jugoslavenskih komunista o Kairskoj
aferi vidi Plena, Meunarodni odnosi Jugoslavije, str. 118-123; i Mari, str. 191-196, 211214.
Kako je loe rukovanje situacijom u Kairu natjeralo Britance u otvorenu akciju, bilo je
takoer nuno da se i rjeenje nae uz njihovu suradnju. U tom je cilju jugoslavenska vlada
odaslala u Kairo pukovnika Miodraga Rakia. Britanci su najprije uznastojali oko
rehabilitacije i ponovnog postavljanja generala Mirkovia. Kad u tom nisu uspjeli, sloili su se
da njega i njegove pristalice uzmu u britansku vojsku s istim inom. Britanci su takoer bili
spremni da poloaj vrioca dunosti naelnika taba Vrhovne komande predaju pukovniku
Rakiu, pod uvjetom da ga ne smije ustupiti potpukovniku Lozicu. Njihovi su prijedlozi stupili
na snagu 7. maja. U junu je vlada imenujui generala Mihailovia naelnikom taba prenijela
Vrhovnu komandu u Jugoslaviju, a u Kairu je ustanovljena nova Komanda jugoslavenskih
trupa na Srednjem istoku, s pukovnikom Rakiem na elu. Predstavnici dviju vlada potpisali
su 19. novembra 1942. protokol kojim se predvia da e general Mirkovi i neki njegovi
najblii prijatelji prei u britansku vojsku i sluiti podalje od Srednjeg istoka i Balkana, te da
e jo jednoj grupi oficira biti pruena prilika da se pridrui britanskim snagama, ali ako
odbiju nee biti primljeni natrag ni u jugoslavensku vojsku. Ni jednoj od tih dviju grupa nee
se dozvoliti povratak u Jugoslaviju bez doputenja jugoslavenske vlade. Ostalim oficirima,
podoficirima i vojnicima koji podravaju generala Mirkovia i koji su 2. jula 1942. organizirani
kao britanski 244. privremeni bataljon u puku King's Own Royal, omoguit e se izbor ili
da nastave sluiti kod Britanaca ili da se bez kazne vrate pod jugoslavensku zastavu. Veliki
broj tih ljudi vratio se pod jugoslavensku zastavu i s drugim jugoslavenskim vojnicima
sainjavao je bataljon jugoslavenske kraljeve garde, koji je u januaru 1943. imao nekih 850
ljudi. To je u stvari bila glavnina kraljevskih vojnih snaga u emigraciji i veina se njih kasnije
odluila pridruiti Titovoj Narodnooslobodilakoj vojsci.42
42 Paveli, Kairska afera, str. 91-113. Moe se zabiljeiti da su se nakon potpisivanja
protokola od 19. novembra poele zbivati izvjesne promjene u britanskoj politici s obzirom
na jugoslavenske poslove. Tako je : npr. BBC poeo u svojim emisijama spominjati akcije
partizana, a emisije vijesti na srpskohrvatskom jeziku, koje je u potpunosti kontrolirala
jugoslavenska vlada, prestale su se emitirati nekoliko mjeseci kasnije.

Rjeenje cijele te stvari predstavljalo je djelominu i privremenu pobjedu Jovanovieve

vlade i Lige majora nad oficirima koji su bili za Simovia, ali bila je to skupa pobjeda koja je
okrnjila ugled vlade u oima zapadnih Saveznika, pa je tako izgubljena mogua pomo za
Mihailovia. Moglo bi se rei da je takozvana Kairska afera bila prethodnica mnogo veih
nevolja koje su kasnije snale velikosrpske snage u emigraciji i da je bitno pridonijela
propasti generala Mihailovia.43
43 Rendel, str. 215, daje dojam da je Kairska afera sa svojim posljedicama uglavnom navela
Britance da napuste izbjegliku vladu koju kontroliraju Srbi, a s njom i generala Mihailovia i
njegove etnike, te da prihvate partizane. Mnogo je vaniji uzrok ipak bio dokazni materijal o
etnikoj kolaboraciji s neprijateljem, a k tome i Mihailovievo odbijanje da slijedi britanske
instrukcije.
BRITANSKA AKTIVNOST U ODNOSU NA JUGOSLAVIJU, 1941-1942
Jo od vremena kad su prvi izvjetaji o oruanom ustanku u Jugoslaviji poeli stizati do
Londona, ljeti 1941, jugoslavenska je vlada bila u tijesnom kontaktu s britanskim vlastima.
Budui da su ti najraniji izvjetaji ukazivali na to da ustanak predvode komunisti, Simovieva
vlada reagirala je negativno, osuujui poticatelje i govorei da je ustanak preuranjen, te da
e vlada dati znak za poetak kad za to bude vrijeme. To vrijeme bi naravno dolo kadgod bi
ciljevima britanske strategije na Sredozemlju odgovarao opi ustanak u Jugoslaviji. Ipak, kad
je postalo jasno da je ustanak ve zapoeo, Britanci su (kao to pokazuje izjava Hugha
Daltona citirana u Glavi 5) zakljuili da je odreena sabotana i oruana aktivnost dobra
stvar da se neprijatelju veu trupe u zemlji i da se razviju snage otpora koje bi bile u
pripravnosti kada Britanci dadu znak.
Panju velikih sila najprije je privukao uspjeh partizana kao nosilaca ustanka, a taj je
uspjeh ubrzo aktivirao srpske nacionalistike snage naklonjene izbjeglikoj vladi i
Saveznicima, iako se to kosilo s njihovim pravim uvjerenjem. Pojava srpskih nacionalista kao
snage otpora promijenila je stanovite Britanaca i vlade u izbjeglitvu, jer ih pod postojeim
okolnostima oito nisu mogli ostaviti na cjedilu. Kad je tako nacionalistikim snagama
uspjelo uspostaviti kontakt s Britancima na Malti, i preko njih s izbjeglikom vladom,
Britanci su shvatili da bi pobunu u Jugoslaviji mogli iskoristiti kao instrument psiholokog
ratovanja protiv Osovine, jer se pokazalo da Hitler na kraju i nije ba potpuni gospodar
okupirane Evrope, ime se hvalio. Britanci su odluku da stanu iza ustanka u Jugoslaviji
takoer saopili 15. oktobra 1941. jednom porukom naelnika taba Glavnom komandantu
Srednjeg istoka, u kojoj se kae: S nae toke gledita ustanak je preuranjen, ali rodoljubi su
bacili rukavicu i mora ih se poduprijeti svim sredstvima.44
Kako je usiljena i tek djelomina suradnja izmeu partizana i etnika u toku septembra
i veeg dijela oktobra postajala sve slabija, Mihailovievi apeli Britancima za oruje postajali
su sve naglaeniji, a s njima i zauzimanje emigrantske vlade kod Britanaca. Kralj Petar je 13.

oktobra podnio premijeru Churchillu tri ed-memoara o jugoslavenskoj situaciji. Tjedan dana
kasnije Simovi je, odazivajui se hitnom Mihailovievom apelu, uputio Churchillu dodatno
pismo traei naroito 120 lakih mitraljeza, 300 mitraljeza tipa Bren, 72 minobacaa i
8.000-10.000 runih granata, kao i medicinsku opremu za 10.000 ranjenika. On je izjavio da
broj gerilaca u Jugoslaviji iznosi osamdeset do sto tisua.45
44 Kako je citirano u Howard, Grand Strategy, IV, 386.
45 Arhiv Vojnoistorijskog instituta, Beograd, Dokumenti emigrantske vlade, reg.
br. 32/6-2 kutija 180a
U svom odgovoru od 26. oktobra Churchill je objasnio Simoviu da je problem pomoi
Jugoslaviji preispitan i da se iz Engleske ne moe poslati nikakva pomo, ali da su britanskim
vojnim vlastima na Srednjem istoku dane instrukcije da se pomo poalje to je prije mogue
i u najveoj moguoj mjeri; on je uvjeravao Simovia da su vlasti na Srednjem istoku ve u
dodiru sa srpskim rodoljubima.46 General Sir John G. Dill, naelnik Imperijalnog
generaltaba, obavijestio je Simovia 31. oktobra da e vojne vlasti na Srednjem istoku
spustiti padobranom neku pomo i to vrlo skoro, a da e vjerojatno neto poslati i
podmornicom; istoga dana Simovi je Churchillu, Edenu i Dillu saopio jo jednu
Mihailovievu poruku s molbom za brzu pomo, dok je vrijeme jo lijepo.47
46 Ibid, reg. br. 32/6-3, kutija 180a
47 ibid, reg. br. 32/6-5, 6-6, kutija 180a
U meuvremenu su se dogodile dvije stvari: prvo, britanski oficir za vezu
kapetan Hudson doao je u Mihailoviev tab 25. oktobra pa iako u neto oteanoj situaciji
zbog toga to nije imao svoj radio, posluio se Mihailovievim predajnikom da obavijesti
svoje pretpostavljene o nekim svojim opaanjima s bojita. Drugo, izbili su sukobi izmeu
etnika i partizana. Kao to smo ve vidjeli u Glavi 5, Hudsonove su prvotne instrukcije bile
da surauje sa svim grupama koje u Jugoslaviji pruaju otpor neprijatelju. Britanska odluka
da u potpunosti podre Mihailovia s kojim su uspostavili vezu nakon Hudsonovog
odlaska stavila ga je u nezavidan poloaj da pokua posredovati izmeu partizana i
upornog Mihailovia, koji je odbijao suradnju i inzistirao na tome da je on jedini legitimni
predstavnik vlade i da njemu iskljuivo pripada komanda kojoj se trebaju podrediti sve
ostale grupe. Izgleda da je Mihailovi takoer zamjerio Hudsonu nain na koji on, puki
britanski kapetan, uzima sebi slobodu da mu daje savjete o jugoslavenskim pitanjima. Nakon
dva tjedna razoaravajuih pokuaja da posreduje izmeu etnika i partizana, Hudson je 13.
novembra obavijestio svoje pretpostavljene da odlazi u partizanski tab u Uice te da e
tamo i dalje nastojati oko posredovanja i izravno se od tamo javiti.

U Londonu je 13. novembra Simovi informirao Edena o Mihailovievoj poruci i

saopio mu slijedee: Komunisti su nas napali i prisilili nas da se u isto vreme borimo protiv
Nemaca, komunista, ustaa i drugih frakcija. Ova je poruka, naravno, bila potpuno
iskrivljavanje istine, budui da je Mihailovi bio taj koji je napao partizane predvoene
komunistima, a ne obratno, a u Srbiji nije bilo ustaa. Simovi je takoer izvijestio o
Hudsonovim dojmovima da su komunisti takoer protiv Osovine, da je organizacija ustanka
u Crnoj Gori u partizanskim rukama, da etniki voe otvoreno govore da e radije
suraivati s Nediem nego s komunistima, te da bi mnogi komunisti preli etnicima kad bi
Mihailovi primao pomo koja mu je obeana. Simovi je rekao da se obratio sovjetskoj vladi
ne bi li utjecala na partizane da pomognu Mihailoviu protiv Nijemaca i da sada trai da
britanska vlada podri njegova nastojanja kod sovjetske vlade. Britanci su se sloili da
interveniraju kod sovjetskih vlasti ne bi li ove utjecale na partizane da surauju s
Mihailoviem.48
48 Ibid, reg. br. 32/6-8, 6-9, 6-10, kutija 180a
Za pet dana Britance su spopale zle slutnje, kao to se moe vidjeti iz pisma koje je
Simoviu 18. novembra uputio Sir Alexander Cadogan, britanski stalni podsekretar za
vanjske poslove. Pismo poinje uviavno: Vlada Njegovog Velianstva eli uiniti sve to je
u njenoj moi da popravi razdor koji se dogodio izmeu sljedbenika pukovnika Mihailovia i
komunistikih elemenata, ali nastavlja pozivajui se na jednu Mihailovievu poruku iz koje
se vidi da on namjerava likvidirati komuniste im bude imao na raspolaganju potrebno
oruje. Izgleda da Sir Alexander Cadogan ovdje implicira da je Mihailovi oruje htio
upotrijebiti ne protiv Nijemaca ve protiv partizana. Pismo nastavlja: Mjere osvete treba
nedvojbeno izbjegavati ako je mogue i moete smatrati poeljnim da u tom smislu date
instrukcije pukovniku Mihailoviu; to je pozivanje na Mihailovievu poruku od 12.
novembra preko Malte u kojoj je rekao da e biti u stanju likvidirati komuniste im dobije
oruje koje je zatraio.49 Oiti je zakljuak, koji proizlazi iz Cadoganovog pisma, da su Britanci
bili potpuno svjesni poetka graanskog rata izmeu etnika i partizana, i da su znali da bi
svako oruje poslano Mihailoviu bez prethodnog sporazuma dviju v grupa etnici sigurno
upotrijebili protiv partizana.50 Posve sigurno, ako bi se razdor nastavio, borbena sposobnost
obiju grupa protiv Osovine bila bi smanjena, ako ne i potpuno unitena, a to bi bez sumnje
kompliciralo britanske odnose sa Sovjetskim Savezom, jednako kao to bi pogoralo ve i
onako teku sadanju i buduu politiku situaciju u Jugoslaviji. Britanci su stoga bili
zadovoljni kad su saznali da je pukovnik Mihailovi poslao poruku koja ini se pokazuje da
je smirio svau s partizanima pogreni izvjetaj koji su i jugoslavenska i britanska vlada
protumaile kao da znai da su partizani prihvatili Mihailovievo zapovjednitvo.51 U istom
pismu Eden je napisao Simoviu da su estitali Mihailoviu na novom sporazumu. Ali jasno
stavljamo do znanja da e naa daljnja pomo zavisiti o odranju jedinstvenog fronta pod
njegovim vodstvom.52 Istu misao o jedinstvenom frontu pod vojnim i politikim vodstvom
generala Mihailovia kojeg treba ne samo odrati ve i ojaati izraava i Simovi u svom

pismu Edenu od 3. decembra.53 Negdje izmeu 7. i 10. decembra Hudson se od partizana

vratio na Ravnu Goru, kako je opisano u glavi 5, i ustanovio da Mihailovi odbija razgovarati
s njim i da mu ne doputa upotrebu radio-stanice, kao ni da se poslui njegovim radiotelegrafistom. Tako je Hudson bio odsjeen od svojih pretpostavljenih, pa se odvojio od
Mihailovia. Time je zavrila prva faza britanskih odnosa s dvojicom jugoslavenskih voda s
Mihailoviem, od kojeg e jugoslavenska emigrantska i britanska propaganda nainiti
internacionalnog heroja, i s Titom, s kojim se zasad nije slubeno raunalo.
49 Ibid, reg. br. 32/6-10, kutija 180a; Kljakovi, Velika Britanija, Sovjetski Savez i
ustanak u Jugoslaviji 1941. godine str. 88, s citatom iz neregistriranih Mihailovievih
radiograma upuenih preko Malte u razdoblju od septembra do decembra 1941, u arhivu
Saveznog sekretarijata unutranjih poslova. Ovaj lanak je najdokumentiranija i najjasnija
prezentacija poneto zamrenih odnosa izmeu dviju velikih sila i Jugoslavije tokom druge
polovine 1941.
50 Deakin, The Embattled Mountain, str. 139, kae da su Mihailovieve optube da su
partizani izazvali oruane sukobe s etnicima trebale otkriti britanskoj i jugoslavenskoj vladi
da bi svaka poiljka oruja Mihailoviu u tim uvjetima bila upotrijebljena u graanskom
sukobu. Nema dokaza da su ovaj momenat od kritine vanosti za budunost barem Britanci
smjesta uvidjeli. Naprotiv: Mihailovieva poruka od 12. novembra i gornji citat iz
Cadoganovog pisma dokazuju da su Britanci bili zaista u potpunosti svjesni ovih okolnosti.
Da su britanske vlasti poklonile vie panje Mihailovievo] poruci od 12. novembra i
Hudsonovim porukama od 13. i 20. novembra, moda bi bile opreznije.
51 Edenovo pismo od 28. novembra Simoviu, u arhivu Vojnoistorijskog instituta u
Beogradu, Dokumenti emigrantske vlade, reg. br. 32/6-11, kutija 180a, pozivalo se na
Mihailovievu poruku od 22. novembra u kojoj Mihailovi kae: Uinio sam sa svoje strane
sve i uspeo da prekinem bratoubilaku borbu, koju su izazvali i nametnuli Komunisti. U
dosadanjim borbama protiv Komunista i Nemaca moji odredi potroili su skoro svu
municiju. Ulaem najvie napore da udruim i povezem sve narodne snage i izvrim
reorganizaciju za odlunu borbu protiv Nemaca. Vidi Radoje L. Kneevi, Jugosiovenska
vlada i Draa Mihailovi, Poruka br. 8, str. 13. Vidi takoer Kljakovi, u Politici, 7. novembra
1970. Mihailovi je unaprijeen u in brigadnog generala dijelom i zbog ovog izvjetaja koji
je uslijedilo nakon etniko--partizanskog sastanka od 18-20. novembra.
52 Dokumenti emigrantske vlade, reg. br. 32/6-11, kutija 180a. I kad su izgubili kontakt
s Hudsonom i Mihailoviem, Britanci su preko BBC-a nastavili zahtijevati mirno rjeenje
konflikta izmeu etnika i partizana, ali je etnika komanda 16. januara 1942. naredila da
ovo britansko nastojanje treba usmenom propagandom objasniti kao etniki potez kojim e
komunisti pasti u zamku i biti likvidirani. Istog dana Mihailovi je svojim komandantima
izdao naredbu u kojoj kae Naroito podvlaim da je komunistika opasnost jedna od
najveih. Te zlotvore i krvnike naih naroda unitavajte be% milosti. Oni nas ometaju da

imamo slobodne ruke prema neprijateljima... Be^ milosti ih unitavajte. Svi komandanti su
mi odgovorni za svoje rejone da su isti od ovih mangupa i probisveta koje vode stranci i to
Moa Pijade i drugi Marjanovi Prilozi, str. 226.
53 Arhiv Vojnoistorijskog instituta, Beograd, Dokumenti emigrantske vlade, reg.
br. 32/6-13, kutija 180a.
U slijedeih etiri ili pet mjeseci Mihailovi i Hudson nisu bili u dodiru. Kretali su se i
skrivali svaki za sebe u raznim dijelovima Srbije, i Hudsonovi pretpostavljeni nisu od njega
imali nikakvih vijesti. Negdje u aprilu 1942. Hudson je uspostavio kontakt s Ostojiem i preko
njega s Mihailoviem. U post-skriptumu izvjetaja Mihailoviu od 26. aprila Ostoji je
napisao: Marko (Hudson) je sa mnom. Upoznao sam ga naelno sa naim radom. On je sad
veliki prijatelj i priznao je svoje greke. Radovan mu je oitao bukvicu po mome savetu. Mek
je kao pamuk i ne smeta.54
54 Citirano iz kopije ovog izvjetaja u ibid, etniki dokumenti, reg. br. 7/2, kutija 1.
Prema pukovniku Kljakoviu, Radovan je bio Ronald Houghton Jones, australijski oficir
kojeg su Nijemci zarobili u Grkoj u proljee 1941; iskoio je kao ratni zarobljenik iz vlaka koji
je iao kroz Srbiju i kasnije se pridruio etnicima. U vrijeme Mihailovievog sastanka s
vojvodom Trifunoviem-Biraninom i drugima u Avtovcu (22-23, jula 1942), on se nalazio u
Hercegovini i 25. jula zarobili su ga Talijani. Mikrofilm br. T-821, rola 252, snimci 297--298.
Alarmiran Hudsonovim mukom, SOE nije gubio vrijeme i poslao je druge misije da
otkriju to to nije u redu i da sakupe informacije o etnikom otporu. Prva misija, ekipa od
dva ovjeka pod ifriranim imenom Henna, iskrcala se je 27. januara 1942. iz jedne
podmornice na istonu obalu otoka Mljeta.55 Njihov cilj bio je Split. Zadatak je bio povjeren
jugoslavenskom rezervnom poruniku Stanislavu Rapotecu, a pratio ga je radio-telegrafist
Stjepan Sinko (obojica su bili Slovenci). Rapotec je stigao u Split prvih dana marta i
uspostavio je kontakt s Trifunoviem-Biraninom, etnikim komandantom za jugozapadnu
Jugoslaviju i glavnim ovjekom za vezu s talijanskom Drugom armijom. Rapotecu nije uspjelo
doi u dodir s Mihailoviem, niti ustanoviti to se dogodilo s Hudsonom. Poslije je krenuo u
unutranjost, u Zagreb i Ljubljanu, a zatim se probio iz zemlje i u julu stigao u Istanbul.56
55 Sve informacije o konspirativnim imenima ovih misija uzete su iz Deakin, The
Embattled Mountain, str. 155.
56 O Rapotecovom putu i kasnijem izvjetaju vidi Kljakovi, Dalmacija u
obavijetenosti i akciji jugoslavenske vlade u emigraciji i Velike Britanije 1941-1942. godine,
str. 217-219. inko se navodno pridruio jedinicama popa ujia, etnikog vojvode u
sjevernoj Dalmaciji.

Tjedan dana nakon iskrcavanja misije Henna, iskrcala se je 4. februara, na crnogorskoj

obali iz iste podmornice i druga misija, pod konspirativnim imenom Hydra. Misiju su
sainjavali: major Terence Atherton, bivi britanski novinar koji je prije rata skoro cijelo
desetljee ivio i radio u Beogradu i koji se oenio jednom muslimanskom djevojkom,
Bosankom; zatim radio-telegrafist narednik Patrick O'Donovan, i jugoslavenski kapetan
Radoje Nedeljkovi. Atherton je imao sa sobom veliku svotu novaca: milijun talijanskih lira i
oko dvije tisue britanskih zlatnika od po 20 ilinga. Kao to se prolog septembra dogodilo i
Hudsonovoj grupi, Atherton i njegova grupa susreli su ubrzo nakon iskrcavanja partizane koji
su ih odveli u crnogorski tab. Kasnije su pod pratnjom, ali oito bez radio-stanice koja je
trebala biti poslana za njima, odvedeni u partizanski Vrhovni tab NOP i DVJ u Foi, u
jugoistonoj Bosni. Tu je Atherton stupio u vezu s ve spomenutim generalom Ljubom
Novakoviem (Glava 5, str. 124), koji je tamo boravio pod partizanskim nadzorom. Oko 15.
aprila su Atherton i njegovi drugovi, zajedno s generalom Novakoviem, potajno napustili
Fou, vjerojatno s namjerom da dou do etnikog glavnog taba. Atherton i O'Donovan su
se 22. aprila odvojili od Novakovia i Nedeljkovia i oito krenuli u Srbiju, u potragu za
Mihailoviem i Hudsonom, praeni Spasojem Dakiem, razbojnikom koji je izgleda imao
neke kontakte s etnicima. O njima se vie nikad nita nije ulo. etnici su za Athertonov
nestanak pokuali prebaciti odgovornost na partizane, ali prema kasnijim istraivanjima koja
su na terenu poveli Hudson i Bailey, Athertona i O'Donovana ubio je i opljakao Daki u
blizini sela Tatarevina, nedaleko elebia. Atherton nikada nije doao u dodir s Mihailoviem
ili Hudsonom, a njegovi pretpostavljeni nisu nikada primili ni jednu njegovu radio--poruku.57
57 Deakin, The Embattled Mountain, str. 155-156, 162-177, osobito str. 174. Vidi
takoer Lekovi, Boravak britanskih vojnih misija na osloboenoj teritoriji Crne Gore i
jugoistone Bosne, osobito str. 324-328.
Trea misija koju je pod ifriranim imenom Disclaim poslao SOE i koju su sainjavali
jedan britanski oficir, major Cavan Eliot, jedan britanski radio-telegrafist i dva jugoslavenska
oficira, baena je 5. februara na slijepo padobranom na podruje Romanije, istono od
Sarajeva. Svu etvoricu uhvatile su ubrzo nakon iskrcavanja hrvatske kvislinke snage i
predale ih Nijemcima.58
58 Deakin, The Embattled Mountain, str. 155, 158.
Iz Deakinove knjige proizlazilo bi da je SOE tokom 1942. jo par puta pokuao ubaciti
svoje ljude u Jugoslaviju, morem ili zrakom, ali sa zauujuim neuspjehom, sve do badnje
veeri kad je pukovnik S. W. Bailey, vaan slubenik SOE, sputen padobranom u blizinu
Mihailovievog taba u Crnoj Gori. (Deakin ipak spominje britansku grupu za vezu koju je
vodio porunik P. H. A. Lofts i koja je u augustu s uspjehom sputena blizu Mihailovievog
taba u Crnoj Gori.)59 Deakin je moda u pravu kad nastojanja SOE opisuje kao neuspjela, ali
previda da su tokom 1942. i ostale britanske obavjetajne slube slale svoje ekipe koje su se
sastojale i od jugoslavenskih vojnih lica i od britanskih operativaca. Bivi jugoslavenski oficir,

major Nedeljko Plea, kojega su Britanci u septembru 1942. takoer spustili padobranom u
Jugoslaviju, nabraja devet grupa (od kojih Deakin ne spominje niti jednu) koje su bile
sputene padobranom u Jugoslaviju izmeu aprila i septembra 1942, neke uspjeno, a neke
ne.60 Bilo bi razumno pretpostaviti da su od tih grupa, a sigurno i iz ostalih izvora koji su im
stajali na raspolaganju, Britanci primili bar izvjesnu koliinu obavjetajnih podataka s
jugoslavenskog teritorija, ukljuujui ovamo i podatke o etnikoj aktivnosti. Deakinov opis
situacije prema kojem je zavjesa bila neprobojna, slika tamna, bit e da je ipak ivopisno
pretjerivanje.61 Ve i sam sastav misije Typical koja je nou 27. maja 1943. bila sputena u
blizini Titovog taba u Crnoj Gori ukazuje na to da su najmanje dvije britanske slube
djelovale u Jugoslaviji, budui da je kapetan Deakin predstavljao SOE, a
kapetan William F. Stuart vojnu obavjetajnu slubu. Obojica su imala nareenja britanske
Glavne komande Srednjeg istoka, ali je svaki imao svog vlastitog pomonika i radistu,62 oito
zbog toga da bi izvjetaje svojim pretpostavljenima mogli slati nezavisno. Ali je takoer
tono da Britanci oko pola godine - to jest od 28. novembra 1941, kad je Hudson otiao u
Uice, pa negdje do poetka juna 1942 - nisu imali s njim nikakvog kontakta. Takoer nije
bilo nikakve radio-veze s Mihailoviem i to od zadnje poruke emigrantskoj vladi 5. decembra
pa do 6. januara. Izmeu juna i augusta 1942. Hudson je preko Mihailovieve radio-stanice
poslao neke poruke, a poevi od augusta sluio se radio-predajnikom porunika Loftsa.63
59 Ibid, str. 150.
60 Plea, str. 40-44.
61 Deakin, The Embattled Mountain, str. 177.
62 Ibid, str. 215-217.
Tokom prvih est mjeseci 1942, dok su se dva pokreta u nekim dijelovima Jugoslavije
jo uvijek nalazila u procesu polarizacije, Britanci su uglavnom bili zainteresirani da ustanove
to rade etnici i nastojali su im pomoi s neto oruja, a osobito s propagandom. Prirodno, i
partizanima je bilo pomalo neugodno kad su s vremena na vrijeme preko njihovog teritorija
britanske grupe prelazile etnicima, a uznemiravalo ih je i kad su uli za druge grupe
Britanaca i jugoslavenskih oficira koje su padobranom sputane na etniki teritorij ili kad su
saznali za pojavu novih etnikih odreda pod veoma probritanski nastrojenim vodstvom. Oni
nisu eljeli praviti smetnje britanskim misijama, dijelom zato to su bile britanske, a dijelom i
zato to nisu htjeli biti uzrok komplikacijama izmeu Rusa i Britanaca, ali nisu bili sigurni
koliko daleko trebaju ii u suradnji s tim misijama. Kad je, na primjer, uo za dolazak
Athertonove misije u partizanski tab u Crnoj Gori, Tito je pitao Kominternu za miljenje
kako bi bilo najbolje da postupi i savjetovano mu je da primi britanske oficire, da pazi (to im
govori?) i da ustanovi to oni stvarno hoe.64 S druge strane, Britanci nisu htjeli izazivati
Sovjetski Savez time da budu otvoreni protivnici narodnooslobodilakog pokreta, za koji su
pretpostavljali da uiva sovjetske simpatije.

63 Ibid, str. 154. Na oksfordskoj konferenciji sam Hudson proturjeio je Deakinovoj

tvrdnji da gotovo godinu dana, od kraja 1941, nije bio u dodiru sa svojim pretpostavljenima,
rekavi da ih je od jula ili augusta 1942. mogao obavijestiti o crnogorskim etnikim voama.
Vidi Hudson, str. 11-12. tovie, prema Baileyevom izvjetaju iz aprila 1944, Britanci su imali
od jula do septembra 1942. u Mihailovievom tabu dva Jugoslavena (kapetane
Robertsona i Vemia) koji su sluili kao njihovi samostalni agenti s direktnom ifriranom
vezom s Kairom. F.O. 371/44282, R 21295/ll/92, Dodatak 3, str. 2-3.
64 Zbornik DNOR, tom II, sv. 2. str. 441-442 i sv. 3, str. 42. Deakin (The Embattled
Mountain, str. 155-172) razmatra taj problem zajedno s kretanjem i nestankom Athertona i
njegovog druga O'Donovana. Vidi osobito Titovo povjerljivo pismo CK KPH od 8. aprila
1942, ibid,str. 169-171.
SPORNO PITANJE KOLABORACIJE
Uz obavjetenja koja su dobivali od vlastitih slubi u Jugoslaviji, Britanci su napabirili
izvjesnu koliinu informacija putem svoje kontrole nad kanalima kojima je jugoslavenska
vlada bila povezana s jugoslavenskim izvorima u inozemstvu, a koji su vladi saopavali sve
informacije to su stizale iz zemlje. Pored Mihailovievih, glavne jugoslavenske informacione
linije do Londona ile su preko jugoslavenskih poslanstava u Vatikanu i u vicarskoj i preko
srednjoistonih diplomatskih i obavjetajnih kanala, te kasnije takoer preko poslanstva u
Madridu (koje je svoje informante imalo u madridskom poslanstvu hrvatske marionetske
drave).65 Iz ovoga bi izlazilo da su tokom 1942. britanska, a u velikoj mjeri i jugoslavenska
emigrantska vlada, stekle prilino jasnu sliku o tome to se zbiva na teritoriju Jugoslavije,
ukljuujui tu i injenicu da Mihailovievi etnici na podrujima pod talijanskom kontrolom
kolaboriraju s Talijanima protiv partizana, zatim s Nedievim snagama u Srbiji i s dijelom
snaga Nezavisne Drave Hrvatske u onim dijelovima Bosne koje kontroliraju Nijemci, pa tako
posredno i s Nijemcima, te da su partizani oni koji se stvarno bore protiv Osovine i
kvislinkih snaga. Ali ak i s tim saznanjima Britanci su i dalje nastavljali slati Mihailoviu
neku pomo i podupirati etniku stvar sredstvima propagande. Nastavljali su priznavati
iskljuivo njih kao grupu koja u Jugoslaviji prua otpor i neko vrijeme nisu zbog etnikog
ponaanja protestirali kod izbjeglike vlade. Ipak, od jeseni 1942. britanska strategija na
Sredozemlju dosegla je toku na kojoj je Mihailovi morao pokazati dobru volju i efikasnost.
Sve se vie uvrivao britanski stav da se Mihailovia mora nekako uvjeriti, direktno i preko
vlade u izbjeglitvu, da promijeni kurs: da prestane kolaborirati s Talijanima i kvislinkim
reimima, da obustavi borbu protiv partizana i da otpone borbu protiv snaga Osovine na
svoju ruku ili jo bolje zajedno s partizanima.
65 Kljakovi Dalmacija ..., str. 213-223.
Baileyeva misija koja je Mihailoviu dola u decembru 1942. bez sumnje je imala za cilj
da postigne takvu promjenu. Sir Orme Sargent, zamjenik podsekretara u Foreign Officeu,

naeo je 20. decembra tu temu s pomonikom jugoslavenskog ministra vanjskih poslova

Vladimirom Milanoviem i obavijestio ga ... da su komunisti mnogo aktivniji od enerala
Mihailovia, da se sad oni jedini bore u Jugoslaviji, da se ovaj ve od oktobra prole godine
vie ne bori, to oteava mogunost suzbijanja sovjetske propagande protiv enerala
Mihailovia.66
66 Milanovi je otiao u Foreign Office da zatrai britansku pomo kako bi se uinilo
neto da se odgovori na emisije partizanske radio-stanice Slobodna Jugoslavija koja |e
emitirala iz Sovjetskog Saveza Jugoslaven^kajdadAJjj4eJa4e v.eoma odlunuj zjayu u korist
etnika koju bi irila po inozemstvu i emitirala za |ugoMaji|u preko radio^^ruc^j^SiraJore
u Jenrzalenju, Ova stanica koja je poela emitirati 27 novembra 1942. imala je jugoslavensko
osoblje ali pod vrstim britanskim nadzorom. Njene emisije imale su isto etniko
usmjerenje, a na kraju je prestala radom kao rtva britansko-etnikog neslaganja. Njeno
djelovanje obustavljeno je 27. marta 1943. britanskom naredbom. Vidi Petkovi, etnika
radio-stanica Karaorde.
Problem je 29. decembra jo otrije postavio major Peter Boughey u razgovoru s
majorom ivanom Kneeviem, efom vojnog kabineta predsjednika vlade. Boughey je bio
lan Mastersonove slube, SOE jedinice odgovorne za pomo Mihailoviu i za veze s njim.
Kad je posjetio Kneevia da raspravi slanje primjeraka Slubenih novina u Jugoslaviju i
zahtjev kralja Petra premijeru Churchillu od 9. decembra da se Mihailoviu poalje oruje i
brana, Boughey je iskreno rekao da kao pripadnik Mastersonove slube mora dati o tome
svoje miljenje koje e posluiti kao osnova za odgovor na zahtjev kralja Petra, a njegovo je
miljenje da isporuka oruja s kojim e se Mihailovi boriti protiv partizana ne dolazi u obzir,
jer su partizani jedini koji se bore protiv Osovine.67 Boughey je takoer informirao Kneevia
da Britanci imaju sigurne podatke od ekipa u Jugoslaviji van sastava enerala Mihailovia,
prema kojima (tako je Kneevi zabiljeio) su poznate izvjesne stvari kao:
eneral Mihailovi otvoreno sarauje sa Italijanima i njegovi odredi, potpuno
naoruani, prebacuju se italijanskim kamionima u zapadnu Bosnu za borbu protiv partizana i
to u zajednici sa italijanskim trupama. Kae da se ba danas vodi bitka severno od Mostara
izmeu jednog Drainog odreda od 2.400 ljudi iz Crne Gore u zajednici sa Italijanima protiv
partizana.
67 Puni tekst biljeki koje su uinili Milanovi i major Kneevi nakon razgovora sa
Sargentom i Bougheyem (ukljuujui i ovdje citirane dijelove) bio je objavljen u zavrnom
nastavku lanka Radoja L. Kneevia Jugoslovenska vlada i Draa Mihailovi, Poruka, br.
24. str. 11-13. Izvaci iz biljeki bili su najprije objavljeni u" The Trial ojDraa Mihailovi, str.
464-465, 467-468. Za tekst zahtjeva kralja Petra vidi ivan L. Kneevi Why the Allies
Abandoned, dio 2, str. 23-24. Za nastojanja izbjeglike vlade da dobije materijalnu pomo Za
Mihailovia vidi takoer Plena, Meunarodni odnosi Jugoslavije, str. 128-130, 133-134.

Major Boughey je rekao: Draa Mihailovi je kvisling isto kao Nedi, jer Nedi sarauje
sa Nemcima, a Draa sa Italijanima.
Major Boughey je bio iskrenog miljenja da se Mihailovievi odredi u to vrijeme uope
nisu borili, te da Britanci trebaju prinuditi Mihailovia da se pone boriti smjesta, a ne nakon
to se oni iskrcaju na Balkan; tada e biti prekasno, i Britancima e biti svejedno tko e im se
pridruiti Nedi, Antonescu (iz Rumunjske) ili Mihailovi. Zapravo, predloio je on,
Mihailovia bi moda trebalo maknuti s poloaja i zamijeniti ga nekim drugim. Mihailovi bi
u svakom sluaju trebao, prije nego Britanci odlue hoe li mu pomagati ili ne, dobiti
instrukcije izbjeglike vlade s obzirom na njen stav o Jugoslaviji i njenom (buduem)
ureenju, jer se on bori za Veliku Srbiju, i moraju mu se dati precizne upute o tome kakvi
bi trebali biti njegovi odnosi s partizanima i s okupacionim silama. Kneevieve primjedbe u
zakljuku razgovora bile su varijacija na temu da su etnici nezamjenjivi Britancima: Da li vi
Englezi hoete boljeviku Jugoslaviju i graanski rat, ili hoete demokratsku Jugoslaviju i
red i mir? Ako hoete ovo drugo, vi morate pomagati jugoslovensku vladu i enerala
Mihailovia.
Boughey nije govorio tek tako. Od Baileyeva dolaska u Mihailoviev tab
i Bailey i Hudson slobodno su radijom odailjati informacije svojim pretpostavljenima i u nizu
od preko dvije stotine telegrama pruili obimnu potvrdu iroko rasprostranjene etnike
kolaboracije s Talijanima, s Nediem, a u izvjesnoj mjeri i s hrvatskim kvislinkim vlastima, te
posredno i s Nijemcima.68 Ti su se radiogrami vrlo dojmili britanskih vojnih i politikih vlasti i
rezultirali su smjesta preispitivanjem odnosa Velike Britanije s Mihailoviem, a na kraju i
promjenom u britanskoj politici, te priznanjem partizana.69 Vaan doprinos promjeni te
politike dali su i neprestani izvjetaji partizanske radio-stanice Slobodna Jugoslavija koja je
djelovala iz Sovjetskog Saveza i vijesti iz Jugoslavije koje su dolazile preko novina i drugim
kanalima iz vedske, vicarske i Turske, o tome da etnici kolaboriraju a da se partizani bore
to su Britanci zaista mogli i potvrditi preko svojih obavjetajnih izvora.
68 Do augusta 1943. odravanje veza izmeu Mihailovia i izbjeglike vlade u Londonu
vrena je iskljuivo britanskim vojnim kanalima, ali nain na koji je vrena predstavlja jo
uvijek mnogo diskutiranu temu medu etnikim autorima u zapadnom svijetu. etniki
autori tvrde da su te veze bile potpuno pod britanskom kontrolom, te da su Britanci esto
zadravali, iskrivljavali, kljatrili ili naprosto proputali da alju poruke u oba smjera, te da su
na taj nain naruili suverena prava jedne saveznike zemlje. Predstavnici jugoslavenske
vlade su tu situaciju smatrali otvorenim vrijeanjem. Zbog toga je problem odravanja veza
uzrokovao mnogo potekoa izmeu izbjeglike vlade i Mihailovia s jedne i Britanaca s
druge strane. Radoje L. Kneevi, Jugoslovenska vlada i Draa Mihailovi, Poruka, br. 13,
str. 10-11 i br. 23, str. 9-10. Kasnije tokom rata izbjeglikoj vladi i Mihailoviu je bilo mogue
uspostaviti druge kanale za vezu, bez britanske kontrole, ukljuujui i jednosmjerni kanal (od
augusta 1943. do septembra 1944) izmeu Jugoslavije i ambasadora Fotia u Washingtonu,
preko ureaja amerike mornarice. Vidi Foti, The War We Lost, str. 228. Postojali su i kanali

preko Istanbula i Alira neto kasnije. Vidi Jovan onovi, Veze sa generalom Mihailoviem
sa-Srednjeg istoka. Ali u vrijeme kad su ti kanali potpuno proradili sudbonosne saveznike
odluke da se prelomi tap nad Mihailovievim etnicima u zemlji ve su bile donesene, a
time su se izjalovila nastojanja njegovih predstavnika u inozemstvu i mnogih stranih
pristalica da mu prue podrku.
69 Hudsonove i Baileyeve poruke posluile su kasnije kao glavni materijal za britanski
obavjetajni prirunik The etniks koji je Saveznika komanda za Sredozemlje izdala u
septembru 1944.
Nakon ovih diskusija izmeu niih jugoslavenskih i britanskih funkcionara o
Mihailoviu i njegovoj politici, predsjednik vlade Jovanovi je 31. decembra 1942. pokrenuo
tu temu s britanskim ambasadorom Rendelom i slijedeeg je dana dobio od njega
uvjeravanja da Foreign Office i dalje ima puno povjerenje u jugoslavensku vladu i
Mihailovia. Jovanovi je takoer dobio obavjetenja o misiji pukovnika Baileya pri
Mihailovievom tabu.70 Tog istog dana Jovanovi je podnio ostavku. Treeg januara sastavio
je svoju drugu vladu, ali budui da je Mihailovi zadran kao ministar vojske, mornarice i
vazduhoplovstva, britansko-jugoslavenski odnosi ostali su zategnuti, a novi udarac pretrpjeli
su uskoro zbog jednog dogaaja koji se desio 28. februara 1943. u selu Gornje Lipovo u
Crnoj Gori. Tamo je na jednoj privatnoj proslavi Mihailovi u poneto pripitom stanju odrao
govor u kojem je izrazio mnoge stavove kojima su Britanci mogli prigovoriti. Bailey je o
detaljima tog govora izvijestio Kairo i London, i 29. marta Churchill je zamjenjujui otsutnog
ministra vanjskih poslova Edena uputio Jovanoviu otru notu.71
70 Raduje L. Kneevi, Jugoslovenska vlada i Draa Mihailovi, Poruka br. 24, str. 14.
71 Tekst ove note br. R 2538/2G prvi je objavio 1945. ivan L. Kneevi u
publikaciji Why the Allies Abandoned, dio 2, str. 2-3 i taj izvor sam koristio. Kurziv kao u
izvorniku.
Vlada Njegovog Velianstva, rekao je Churchill Jovanoviu, postaje ozbiljno
uznemirena zbog najnovijeg razvoja dogaaja u jugoslavenskim stvarima i sve vie zabrinuta
za budunost ukoliko se ne poduzmu koraci koji bi doveli do vee mjere jedinstva, ne samo
meu raznim elementima otpora u zemlji i meu Srbima, Hrvatima i Slovencima, nego i u
jugoslavenskim krugovima u inozemstvu. On shvaa potekoe, rekao je, da se pod
sadanjim okolnostima postigne bilo kakvo trajno rjeenje, ali uznemiruje ga injenica da
podijeljenost miljenja i pogleda postaje sve izrazitija. Konkretno, on zna iz izvjetaja
oficira za vezu (Baileya) da se faktino stanje graanskog rata izmeu etnika i drugih
pokreta otpora nastavlja i da se u toj borbi general Mihailovi izravno ili neizravno povezao
s talijanskom okupacionom vojskom. Zatim se posebno pozvao na Mihailoviev govor od
28. februara, onako kako je o njemu izvijestio pukovnik Bailey koji je bio prisutan:

3.U toku tog govora general Mihailovi je rekao da su Srbi sada ostali potpuno bez
prijatelja, da ih Englezi zbog svojih stratekih ciljeva tjeraju da poduzimaju operacije, a da
nemaju ni najmanju namjeru da im pomognu, ni sada ni ubudue, te da se sada Englezi bore do
posljednjeg Srbina u Jugoslaviji. Dalje je rekao da Englezi pokuavaju kupovati srpsku krv po
cijenu jedne beznaajne poiljke oruja, ali da on nikada nee sudjelovati u toj sramotnoj
trgovini tipinoj za tradicionalnu englesku perfidiju. Daleko od toga da budu gosti,
jugoslavenski Kralj i vlada praktino su engleski zarobljenici. Vlada Njegovog Velianstva
zatoila ih je i na njih zaboravila, ona je besramno pogazila jugoslavenski suverenitet
pregovarajui direktno sa sovjetskom vladom o unutranjim jugoslavenskim problemima.
BBC je s gnusnim cinizmom napustio svoju podrku svetoj srpskoj stvari. Saveznika elja za
prevarom zadovoljena je nepravodobnim, licemjernim i antijugoslavenskim djelovanjem
partizana - ali neka Saveznici shvate da nikakve njihove prijetnje ili djela nee odvratiti Srbe
od njihove zaklete i svete dunosti da istrijebe partizane. Sve dokTalijani ostanu njegov jedini
odgovarajui izvor potpore i openito pomoi, nita to bi Saveznici mogli uiniti nee ga
natjerati da promijeni svoj stav prema Talijanima. Njegovi su neprijatelji partizani, ustae,
Muslimani i Hrvati. Kad svri s njima onda e se okrenuti protiv Talijana i Nijemaca. Na kraju
je rekao da mu ne trebaju vie nikakve veze sa zapadnim demokracijama iji je jedini cilj da
dobiju rat na tui raun.
4. Vi znate da je politika vlade Njegovog Velianstva oduvijek bila da prui generalu
Mihailoviu punu podrku u borbi protiv snaga Osovine i da mu poalje svu moguu
materijalnu pomo. Kroz dvije godine ona je provodila tu politiku do granica svoje moi i
zbog toga je tim vie zaprepatena ovakvom reakcijom generala Mihailovia. Ja uviam da
rijei izgovorene u aru ne moraju izraavati promiljeni sud, te da se general Mihailovi
privremeno moe osjeati ogorenim zbog male pomoi (na nesreu, zbog razloga izvan
kontrole vlade Njegovog Velianstva) koju mu je do sada bilo mogue poslati. Vi ete ipak
shvatiti da vlada Njegovog Velianstva ne moe zaobii taj ispad, niti prihvatiti bez
objanjenja i protesta politiku koja se tako potpuno razilazi s njenom vlastitom. Ona ne bi
pred britanskom javnou i pred svojim Saveznicima nikada mogla opravdati trajnu podrku
jednom pokretu iji se voa ne aca javno izjaviti da su njeni neprijatelji njegovi saveznici da li privremeni ili trajni nebitno je - te da njegovi neprijatelji nisu njemaki i talijanski
napadai njegove zemlje, nego njegovi zemljaci Jugoslaveni, a glavni meu njima ljudi koji se
upravo ovog asa bore i daju svoje ivote za osloboenje njegove zemlje od tuinskog
jarma.
Churchill je diplomatski dodao kako ne vjeruje da takva politika ima odobrenje ili da na
bilo koji nain odraava poglede jugoslavenske vlade, ali budui da je Mihailovi
jugoslavenski ministar rata, jugoslavenska vlada treba biti svjesna njegovih pogleda i
odmah poduzeti potrebne korake da generala Mihailovia u potpunosti i pravilno obavijesti
o svojim pogledima na te stvari, te da mu naredi da se ubudue dri linije koja e biti u
veem skladu sa stavovima jugoslavenske vlade i vlade Njegovog Velianstva. Zavrna

reenica Churchiliovog pisma nije ostavljala mjesta sumnji u britanski stav: Vi ete, siguran
sam, uvidjeti da se moe pokazati potrebnim da vlada Njegovog Velianstva izmijeni svoju
sadanju politiku favoriziranja generala Mihailovia, a iskljuivanja ostalih pokreta otpora u
Jugoslaviji, ukoliko general Mihailovi ne promijeni svoju politiku i prema talijanskom
neprijatelju i prema svojim jugoslavenskim zemljacima koji se odupiru neprijatelju.
Naravno, u to vrijeme situacija je ve bila posve drugaija. Mihailovieve su snage bile
potuene na Neretvi i u istonoj Hercegovini i on ni vojno ni politiki nije vie bio ono to je
bio samo mjesec dana ranije, a to e se uskoro odraziti na britanske odnose s Mihailoviem i
s partizanima.
Jovanovi nije otkrio tekst note svojoj vladi i, nakon nekoliko sastanaka s
ambasadorom Rendelom, pokuao je umanjiti znaenje Baileyevog izvjetaja.72
72 U svom lanku Britanci i Draa Mihailovi Ante Smith Paveli poziva se na str. 235
na jedan novinski lanak iz 1956. koji je napisao dr Juraj Krnjevi, potpredsjednik u
Jovanovievoj vladi, u kojem se kae da je puni tekst Churchiliovog pisma vidio tek trinaest
godina nakon to je napisan. U tom lanku Paveli je u srpsko-hrvatskom prijevodu objavio
mnogo jugoslavensko-britanske korespondencije koja se odnosi na Mihailovia i etnike,
ukljuujui i Churchillovo pismo.
Mihailoviev govor, objasnio je on Churchillu, bio je namijenjen tek maloj grupi ljudi, a
ne iroj javnosti: treba uzeti da ne izraava vie od trenutnog raspoloenja. U isto vrijeme
Jovanovi duboko ali zbog izraza koje je general Mihailovi upotrijebio protiv Velike
Britanije i rekao je da u svojim najnovijim izvjetajima Mihailovi odbacuje optube zbog
kolaboracije s Talijanima.73Nakon ove razmjene miljenja, jugoslavenska izbjeglika vlada i
britanska vlada inile su odlune napore da poprave odnose Britanaca s Mihailoviem.
Britanski Foreign Office sastavio je 7. maja 1943. slubeni niz prijedloga o uzajamnom
voenju poslova da ih Mihailovi odobri i Mihailovi ih je prihvatio, iako mu se neki od
uvjeta nisu mogli sviati. Glavne toke tih prijedloga predviale su da prvenstveni
Mihailoviev cilj treba biti otpor Osovini, da kolaboracija s Talijanima i generalom Nediem
mora definitivno prestati, da zbog toga svi kojih se to tie trebaju uiniti svaki napor kako bi
se postigla miroljubiva nagodba s partizanima, te da general Mihailovi ni u kom sluaju
nee izvoditi operacije protiv njih osim u samoobrani, i da britansku vojnu komandu u
prvom redu zanima doprinos koji se od pokreta otpora u okupiranim zemljama razumno
moe oekivati u daljem toku rata. Poveana britanska pomo uslijedit e samo ako
Mihailovi prihvati ove prijedloge.74 Sporazum je takoer utvrivao da general Mihailovi
mora slijediti nareenja generala Henryja Maitlanda Wilsona, britanskog komandanta
Srednjeg istoka, koji je odgovoran za isporuku svake pomoi, te za odravanje svih veza s
etnicima, ukljuujui i veze pri Mihailovievom tabu.75
73 Vidi Jovanovievo pismo od 6. aprila 1943. Churchillu u ivan L. Kneevi, Why the
Allies Abandoned, dio 2, str. 8.

74 Ibid, str. 10-14, citat je na str. 12. Vidi takoer izvjetaj Foreign Officea pod
naslovom Odnosi izmeu generala Mihailovia i vlade Njegovog Velianstva, od 27. jula
1944, str. 4-5 F. O. 371/44276, R 12712/11/92
75 To je bio jedan od faktora koji su komplicirali i zadrali slanje pomoi Mihailoviu.
Saveznika komanda Sredozemlja u sjevernoj Africi, pod komandom generala Eisenhowera,
bila je u mnogo boljoj poziciji od Britanske komande Srednjeg istoka da pomogne
Mihailoviu, ali nije bila nadlena da to uini, jer je demarkaciona linija ila sredinom
Jadrana. Ova podjela komandnih zona ostala je sve do 1944, kad je
general Wilson naslijedio Eisenhowera na poloaju Vrhovnog komandanta saveznikih snaga
na Sredozemlju. Wilson je imenovao specijalnog oficira zaduenog za pomo Titovim
partizanima i ostalim grupama otpora na Balkanu, koje su podravali Britanci.
Vidi Churchill, The Second World War, V, 330-331, 422-424, 447-448.
Mihailovi se je u to vrijeme nalazio u vrlo tekom poloaju. Glavninu njegovih snaga iz
Crne Gore i Hercegovine unitili su partizani nakon operacije Weiss, a od onoga to mu je
ostalo mnogo su razoruali Nijemci, a donekle i Talijani. Sreivanje razmirica s Britancima i
dobivanje njihove vee vojne i politike pomoi znailo je sada Mihailoviu jedinu ansu za
opstanak i on je bez mnogo oklijevanja prihvatio prijedloge. Ipak je estoko poricao da je
kolaborirao s Talijanima i Nedievim snagama,-te izjavljivao da se protiv partizana borio tek
u samoobrani protuslovei tako izravno svim injenicama do kojih su
doli oficiri britanske SOE i drugi obavjetajni izvori.76
76 Mihailovi je prihvatio britanski prijedlog telegramom br. 1597 od 1. juna 1943,
upuenim izbjeglikoj vladi. ivan L. Kneevi, Why the Allies Abandoned, dio 2, str. 13-14.
Ovdje je potrebno vratiti se prijedlogu to ga je poetkom 1943. svojim
pretpostavljenima u Kairu dao pukovnik Bailey, nakon to je prouio situaciju u Jugoslaviji iz
prve ruke. On je predloio da bi Britanci u svrhu slanja vojne pomoi grupama otpora trebali
Jugoslaviju podijeliti u dvije zasebne zone. U jednoj od njih trebalo bi priznati etnike kao
jedine ovlatene da primaju britansku pomo, a u drugoj samo partizane. Problem bi oito
bio u tome da se odrede granice dviju zona, a zatim da se uvjeri partizane da bi trebali
suraivati prema britanskim prijedlozima i planovima. Kako je vrijeme prolazilo, dogaaji na
sredozemnom ratitu (posebno predstojea invazija Italije) jo su uvjerljivije britanskim
obavjetajnim i vojnim nadletvima nametali ideju da se ispita mogunost suradnje s
partizanima u nastupanju protiv Osovine na jugoslavenskom teritoriju.
Bailey je dao konkretan prijedlog zasnovan na etnikom obavjetenju da se
partizanske snage u zapadnoj Bosni sastoje samo od oko etiri tisue tvrdokornih komunista
i nekih deset tisua zavedenih boraca koje bi bilo lako obratiti na etnitvo. On je
predloio da bi komuniste trebalo navesti da se pomaknu u planinsko podruje zapadno od
Zagreba, dok bi etnike snage ule u bosanska podruja koja bi ispraznili partizani. S tako

razdvojenim etnicima i partizanima Mihailovi vie ne bi imao ispriku da se mora u

samoobrani boriti protiv partizana umjesto protiv snaga Osovine; Bailey je mislio da bi
premjetanjem Hudsona k Titu Britanci mogli osigurati direktnu kontrolu daljnjih
partizanskih operacija u Hrvatskoj. Ovaj prijedlog je uvelike potcijenio snagu partizana, a
precijenio etniku. Takoer je bila sasvim naivna i gotovo smijena zabluda pretpostaviti da
bi Hudson mogao uvjeriti partizane da iz zapadne Bosne odu na podruje zapadno od
Zagreba.77 Hotimice ili nehotice, Bailey je svojim pretpostavljenima nudio da ozbiljno
razmotre upravo ono to su etnici htjeli postii svojim planiranim marem na Bosnu, iako
su etnici u stvari vie eljeli unititi partizane nego ih samo istjerati. Ali njemake jedinice,
talijanske divizije s pomonim etnikim snagama te hrvatske kvislinke trupe otpoele su
20. januara operacijuWeiss protiv Titovih snaga na Baniji, na Kordunu, u Lici i u zapadnoj
Bosni. Istovremeno, Mihailovicevi etnici pripremali su se da u povoljnom asu uu u bitku s
glavninom svojih snaga ne bi li partizanima zadali, kako su mislili, konaan udarac. Bailey je o
ovoj operaciji Osovine morao saznati vrlo brzo nakon njenog poetka, ali su ga etnici oito
pokuali drati u neizvjesnosti o ulozi koju su oni trebali odigrati, i kao talijanske pomone
trupe i u koordiniranim paralelnim akcijama.
77 Deakin, The Embattled Mountain, str. 178-180.
Baileyev prijedlog razmatrale su i odbacile britanske vojne i politike
vlasti: Foreign Office protivio se iz nekoliko razloga, a Ministarstvo rata tvrdilo je
da Bailey nije tono obavijeten o partizanima u Bosni i Hrvatskoj i o razmjerima
propartizanskih i antietnikih osjeaja u veem dijelu zemlje.78 Meutim, situacija se poela
tako brzo mijenjati da su ove britanske diskusije postale bespredmetne. Kao to je
objanjeno u prethodnoj glavi, partizani su, nakon to im je uspjelo prei preko Neretve u
istonu Hercegovinu sredinom marta, nanijeli etnicima niz poraza i gonili njihove ostatke
cijelim putem do Sandaka i u Crnu Goru. Ovi porazi, kao i razoruavanje uriievih i jo
nekih etnikih jedinica koje su poduzele njemake trupe uavi u Crnu Goru oko 12. maja,
prisilile su Mihailovia da se povue u pravcu Srbije s nekih dvije tisue ljudi to ih je na
brzinu bio pozvao iz Srbije da pomognu zaustaviti partizansko napredovanje.79
78 Ibid, str. 180-181. Stav koji je o tome zauzelo britansko ministarstvo rata jo je
jedan dokaz da su Britanci osim SOE imali u Jugoslaviji i druge obavjetajne izvore.
79
Ibid, str. 187. Kairo je javio Londonu da se Mihailovi povlai u Srbiju s 1.000 do 2.000 ljudi.
Ova jrojka mora da potjee od Baileva, koji se u to vrijeme povlaio s Mihailoviem u Srbiju.
Kako smo vidjeli u jlavi 7, biljeka 144, kasnije je Lukaevi naveo vei broj.
Britanska komanda Srednjeg istoka, oslanjajui se nesumnjivo na Baileyeve izvjetaje,
obavijestila je drugom polovinom maja London da je njen dojam kako rijeka Ibar u Srbiji
predstavlja stvarnu liniju koja dijeli etnike u odstupanju i partizane koji napreduju,80 te je

izdala nareenja generalu Mihailoviu koja bi, budu li posluana, Jugoslaviju podijelila u
dvije zasebne zone, jednu etniku a drugu partizansku, ali ti su se teritoriji potpuno
razlikovali od onih koje je prvotno predloio Bailey. Ovu detaljnu operativnu odluku
generala Wilsona, Bailey je u formi pisma predao 28. maja generalu Mihailoviu. Pozivajui
se na ranije sporazume, Wilson je Mihailoviu naloio da u potpunosti surauje sa
saveznikim snagama. Ova britanska odluka, primjeuje se u nareenju, zasniva se na tri
tvrdnje: da etnici zapadno od Kopaonika ne predstavljaju borbenu snagu od bilo kakve
vanosti, da su Mihailovieve jedinice u Crnoj Gori, Hercegovini i Bosni ve unitene ili
tijesno surauju s Osovinom, te da je takoer teko rei da njegove jedinice postoje u
Hrvatskoj, Slavoniji i Sloveniji. Nadalje, kae se u naredbi, partizani predstavljaju dobru i
efikasnu borbenu snagu u svim onim dijelovima zemlje gdje samo kvislinzi predstavljaju
generala Mihailovia. Nakon ovih uvodnih reenica u naredbi se daju slijedee posebne
instrukcije: 1) Mihailovi mora obustaviti svaku suradnju sa snagama Osovine; 2) on smjesta
mora prei na podruje planine Kopaonik u Srbiji (istono od Ibra) sluei se i silom ako bude
potrebno; 3) Britanci e odsad smatrati kao Mihailovievo samo podruje istono od Ibra i
tamo e mu zranim putem slati obilnu pomo. Komanda Srednjeg istoka takoer je
zahtijevala da BBC napadne kao izdajice sve kvislinge koji se bore zajedno s Talijanima,
navodei poimence tri etnika prvaka generala ukanovia, pukovnika Staniia i
vojvodu Jevevia. Bailey je dobio instrukcije da naredbu preda na krajnje kategorian nain
te da dobije hitan i nedvosmisleno povoljan odgovor.81
80 Ibid, str. 187.
81 Za puni tekst vidi ivan L. Kneevi, Why the Allies Abandoned, dio 2, str. 14 15.
Ovo je ponovni prijevod na engleski sa srpskohrvatskog (pa opet s engleskog na
srpskohrvatski!). Poruku su odobrile takoer i jritanske vlasti u Londonu.
Mihailovi je ovu naredbu smatrao totalno neprihvatljivom, pa je, ne
odgovorivi Wilsonu, sadraj naredbe i svoje miljenje o njoj javio izbjeglikoj vladi.
Mihailovia je vrijeao ne samo stil nareivanja koji smjesta zahtijeva pismeni odgovor i
udovoljenje, ve su ga razbjesnile i implikacije ove naredbe, tako je kao ministar vojske,
mornarice i vazduhoplovstva, te kao naelnik taba Vrhovne komande polagao pravo na
vrenje jurisdikcije u cijeloj zemlji, Britanci mu nareuju da se povue u jedan kut zemlje i
govore mu da e priznavati njegovu vlast samo u tom dijelu, dok e u veini drugih dijelova
zemlje implicite priznavati jurisdikciju Titovog revolucionarnog pokreta. Mihailovi je
naredbu protumaio kao zahtjev da kapitulira pred Britancima. Budui da ni on ni njegovi
suradnici nisu priznali kapitulaciju pred Osovinom, oni sigurno nee kapitulirati ni pred
Britancima, rekao je, tim vie to prema jugoslavenskom Ustavu i vojnim propisima samo
vlada ima ovlatenje da odgovori na takvu naredbu. Takoer ga je duboko uvrijedila
britanska prijetnja da e njegove oficire ukanovia, Staniia i Jevevia proglasiti
izdajicama zbog njihove navodne kolaboracije s Talijanima; na to je imala pravo samo
jugoslavenska vlada, i to na temelju informacija dobivenih od Centralnog nacionalnog

komiteta. Kada to rade Britanci, to predstavlja mijeanje u jugoslavenske unutranje stvari.

Izjavio je da vie nee podnositi ovakve uvrede.82
82 Ibid, str. 15.
Izdavajui ovu naredbu Britanci su se moda zaista nadali da e istisnuti Mihailovia.
On se mogao naljutiti do te mjere da podnese ostavku ili da odbije suglasnost, pa se tako
izloiti optubama za insubordinaciju, to Britanci u danom asu ne bi oklijevali
iskoristiti.83 Ali Mihailovi je naprosto odbio da naredbu uzme na znanje i britanske su je
vlasti povukle izjavivi da e trebati povesti nove razgovore o operativnim mogunostima
im Mihailovi prihvati ranije uvjete britanske vlade to je on u meuvremenu i
uinio.84 Cijela ta stvar u mnogome je pogorala etniko-britanske odnose. Sporna naredba
i sama ukazuje na korijene etniko-britanskih tekoa to jest, na britansko nastojanje da
steknu operativnu komandu nad Mihailoviem i njegovom Jugoslovenskom vojskom u
otadbini, te na Mihailovievu upornu ali posve razumljivu odlunost da tu komandu ne
prihvati, budui da je bio komandant te vojske i legitimni lan jedne Saveznike vlade, pa
stoga u boljoj poziciji od Britanaca da bi mogao znati to je za njegov pokret i njegove ljude
bolje na kratku i na dugu stazu. Britanskom stavu odmagala je injenica da praktino nisu
investirali nita osjetno u vidu vojne pomoi, a nisu mogli Mihailoviu niti obeati bitniju
materijalnu pomo za pravi gerilski rat protiv Osovine, pa ni iskrcavanje na dalmatinskoj
obali.
83 Na konferenciji jugoslavenskih vojnih i drugih historiara (uz sudjelovanje mnogih
koji se ne bave povijeu, te stranih strunjaka) odranoj u Sarajevu od 27. juna do 2. jula
1969, Deakin je ovu naredbu protumaio kao prvi korak u procesu odbacivanja Mihailovia.
Vidi Neretva-Sutjeska 1943, str. 404-405.
84 Vidi izvjetaj Foreign Officea pod naslovom Odnosi izmeu generala Mihailovia i
vlade Njegovog Velianstva, str. 5.
Prvotni prijedlog pukovnika Baileya da se Jugoslavija podijeli na dvije zone otpora
podrazumijevao je uspostavljanje neposrednih odnosa izmeu Britanaca i partizana. Kako bi
se izbjegla opasnost da od Jugoslavije nastane druga panjolska, Bailey je zahtijevao da
podrka jugoslavenskim gerilcima postane zajedniki anglo-sovjetski projekt. Odbacujui
ideju o dvije zone, britanske su vlasti 3. marta 1943. odluile da se usporedno s daljnjim
pruanjem podrke Mihailoviu britanski oficiri trebaju ubaciti u ostale grupe otpora, te
ako njihove informacije to opravdaju, treba svaku moguu pomo poslati i tim grupama.
Ova je odluka predstavljala formalnu osnovu za kasnije djelovanje britanskih slubi u cilju
uspostavljanja kontakta s hrvatskim gerilcima, mislei na partizane.85 Izviaki kontakti u
aprilu i maju pokazali su da su partizani voljni i spremni izvravati koordinirajue zadatke na
ije preuzimanje Saveznicima nije uspjelo sklonuti etnike. Ovim preliminarnim dodirima
uslijedilo je de facto priznanje partizana kao saveznike borbene snage, te davanje i neke

pomoi. Slijedeu fazu karakterizira podjednaka pomo i partizanima i etnicima, ali s

jakom tendencijom u korist partizana. Nakon toga dolo je u Teheranu i do formalnog
priznanja partizana kao saveznike snage, a u slijedeih nekoliko mjeseci do povlaenja
formalnog priznanja, te vojnih misija i svake pomoi etnicima, i do prijenosa cjelokupne
vojne, politike i diplomatske podrke na partizane. Tim korakom Mihailovi je stekao jo
jednog neprijatelja, a partizani monog saveznika. Tako je vojnim porazima koje su partizani
nanijeli etnicima u martu i aprilu 1943. u istonoj Hercegovini, jugoistonoj Bosni i u Crnoj
Gori, zapoela i zalazna faza etnikog pokreta. Njegov se poloaj do septembra zamjetno
pogorao, iako je Mihailovi nastavljao polagati pravo na vlast nad itavim jugoslavenskim
teritorijem, a njegove snage i dalje nastavljale borbu protiv partizana u Srbiji i drugdje, te
poduzimale i neke napade na Nijemce i kvislinke trupe.
Prema sporazumu koji su postigli pukovnik Bailey i general Mihailovi negdje u januaru
ili februaru 1943. devet britanskih podmisija upueno je od aprila nadalje raznim
regionalnim etnikim komandama u Srbiji. Ove su misije bile opremljene radio-stanicama
kojima je trebalo izvjetavati o organizaciji i jaini etnika, ali su prema potrebi trebale
sudjelovati i u samostalnim sabotanim operacijama na saobraajnim linijama i znaajnim
rudarskim postrojenjima.86 Izgledalo je da se stvari odvijaju glade - u septembru je misija
pri Mihailovievom tabu podignuta u rangu imenovanjem brigadnog generala CD.
Armstronga za njenog vodu, iako bez velike nade da e se odnosi mnogo popraviti - a ak se i
Mihailovi doimao malo spremniji za suradnju. U okrunici koju je uputio svojim trupama 7.
augusta rekao je: U mesecu junu i julu ove godine bio sam prinuen da otro istupim u
odbrani interesa naega naroda i Jugoslavije. Moja poruka saveznicima Englezima bila je
otra, puna gorine i prekora... Zadovoljan sam da Vam javim da su od sada ponovo odnosi
sa Engleskom Vrhovnom Komandom savezniki, i da u tome ima mnogo Vae zasluge, jer su
se nai redovi pokazali vrsti i verni Kralju i Otadbini.87
85 Deakin, The Embattled Mountain, str. 180, 185-186.
86 Ibid, str. 180, 183.
87 Arhiv Vojnoistorijskog instituta, Beograd, etniki dokumenti, reg. br. 3/3, kutija 2.
Taj optimizam bio je kratka vijeka. Razmimoilaenja izmeu Britanaca i etnika bila su
preozbiljna i prevelika da bi se mogla prebroditi. U mnogim regionalnim etnikim
tabovima dolo je do neprilika izmeu etnikih somandanata i britanskih oficira; prema
Deakinu, izvjetaji koje su slali Britanci >gotovo bez iznimke... bili su nepovoljni po etnike
kao borbenu snagu i... te su Doruke dopunjavale kritike dojmove koje su o Mihailovievom
pokretu (ak i u biji) stekli i SOE i Britanska komanda Srednjeg istoka.88 etniki
komandanti )ili su jednako kritini prema britanskim oficirima za vezu. Dvije ilustracije bit e
dovoljne. Potpukovnik Keserovi informirao je 18. jula 1943. drugu kruevaku etniku
brigadu da e britanski kapetan posjetiti podruje brigade. Traio je da kapetana lijepo

prime i sigurno prate, ali da mu kretanje usmjere samo tamo gdje moe vidjeti etniku mo
i organiziranost. Obavijest zavrava: Potrebno je imati u vidu da ovi nai 'saveznici' ele
mnogo da kupe a nita da ne prodaju. Ne davati im nikakve podatke. Govoriti im o snazi
naega naroda i vrstoj odanosti eneralu Drai Mihailoviu, o tome da drugih stvarnih
oruanih snaga u Srbiji i nema.89
88 Deakin, The Embattled Mountain, str. 183; vidi i The etniks, str. 16-17.
89 Arhiv Vojnoistorijskog instituta, Beograd, etniki dokumenti, reg. br. 13/1, kutija
129.
Druga ilustracija moe se nai u pismu majora Punie B. Veovia, komandanta za
podruje rudnika bakra u Boru, sjeveroistona Srbija, majoru Eriku Greenwoodu, glavnom
britanskom oficiru za vezu pri njegovoj jedinici. To je dugako protestno pismo, datirano 27.
septembra 1943. i napisano nakon verbalnog sukoba koji se dogodio poslije jedne vojne
pogreke. U pismu se pria kako su Greenwood i njegovi drugovi natjerali Veovia da
napadne njemaku kolonu usprkos etverostrukoj njemakoj brojanoj nadmonosti i jo
veoj u naoruanju. Akcija britanskih oficira otkrila je tom prilikom etnike poloaje
Nijemcima i svrila je izgleda prilinim brojem ranjenih, meu njima i nekim
Britancima. Greenwood je takoer htio natjerati etnike da napadnu Borske rudnike. Kad je
Veovi izrazio bojazan od represalija nad civilnim stanovnitvom, Greenwood je odgovorio:
Bez obzira na represalije, vi morate napasti Nemce i izvriti naa nareenja; vi nosite
britanske uniforme. Veovia su vrlo ljutili ovi pokuaji britanskih oficira da preuzmu
operativnu komandu i u tom pismu iznosi sve svoje pritube openito uobiajene etnike
pritube protiv Britanaca: slaba i esto neprikladna vojna pomo, neposredna kontrola i
popis padobranom sputene opreme, nerijetko neljubazno, gotovo neprijateljsko ponaanje
prema etnicima, premalo potovanje svega onoga to je srpski narod uinio za Britance,
djelovanje britanskih oficira protivno onome to Veovi smatra da je politika britanske
vlade, podrka komunistima, tetoenje Hrvata, antietnike emisije koje emitira BBC,
nesmotreni pristup britanskih oficira operacijama, neobaziranje na represalije nad civilnim
stanovnitvom i tako redom.90 Kao u odnosima izmeu Mihailovia i britanskih oficira pri
njegovom tabu, ovdje je takoer formalni predmet spora bilo otvoreno nastojanje
britanskih oficira da se etnicima nametnu kao operativni komandanti. etnicima je moralo
izgledati da ih Britanci tretiraju kao da je Jugoslovenska vojska u otadbini domorodaka
vojska u nekoj britanskoj koloniji. Da su Britanci isporuili veliku koliinu oruja i ostale vojne
opreme, da je njihova vlada nastavila s antipartizanskim i potpuno proetnikim kursom, a
osobito da je postojala nada u skoro savezniko iskrcavanje na dalmatinsku obalu, situacija
bi bila poneto drugaija. Ali uz tek krte isporuke, uza sve veu podrku partizanima nakon
maja 1943, uz neprestanu kritiku Mihailovia i pokuaje da ga se ukloni i zamijeni nekim
drugim vodom koji bi ih sluao, nije nikakvo udo da se ni Mihailovi ni njegovi lokalni
komandanti nisu htjeli podvri britanskom autoritetu i postati britanski pioni.*

90 Ibid, reg. br. 19/1-2, kutija 129.

* Knjiga Joze Tomasevicha The Chetniks napisana je 1974. godine, a objavljena
1975. Autor nije mogao jzeti u obzir neke dokumente britanske tajne slube koji su postali
dostupni javnosti upravo 1975. godine. Iz :ih materijala moe se zakljuiti da je vrlo uzak
krug najmjerodavnijih britanskih vojnih i politikih voda ve vrlo rano i vrlo precizno bio
upoznat s razmjerima etnike suradnje s Nijemcima, a na osnovi deifriranih radio-depea
izmeu njemakih vojnih tabova. ini se da je to glavni razlog to Britanci nikad nisu bili
;premni zadovoljiti etnike zahtjeve o isporuci oruja. Bilo im je, naime, jasno da etnici ni s
eventualnim veim isporukama oruja ne bi bili spremni da se bore i da pomognu savezniki
ratni napor. (Izdava)
Britancima je odluka to da uine s Mihailoviem predstavljala problem. Najvie su
htjeli da on promijeni kurs i da u borbi protiv Osovine postane saveznik partizana. Na kratku
stazu to bi snagama Osovine nanijelo najvie tete, a na dugi rok bi opravdalo Britance da
nastave podravati legitimnu vladu i ministra vojnog u zemlji, i olakalo da pomognu
nastojanja da se izbjeglika vlada vrati na vlast poslije rata. Takoer su se mogli nadati da bi
u toku tog procesa osposobili vladu da partizane koje su vodili komunisti uini nekodljivim i
tako odvrati opasnost od poslijeratnog sovjetskog utjecaja na zemlju. Budui da Mihailovi
nije htio suraivati, inilo im se da je manje zlo zamijeniti ga nekim drugim etnikim
prvakom koji e biti spremniji suglasiti se s njihovim planovima. Ali to se pokazalo
nemoguim.91 Konano, zakljuilo se da je jedini nain da se obustavi njegovo djelovanje
oslabiti ga do beznaajnosti pa ga uz pomo kralja Petra ili ukloniti, ili nastaviti suraivati s
partizanima i pomagati njima.
91 Britanci su svojevremeno ak razmatrali mogunost da pozovu Mihailovia u Kairo
da raportira cralju Petru, pa da ga zatim zadre. Ali jer se pretpostavljalo da se on ne bi
pokorio jednoj takvoj naredbi, plan e odbaen. Biber u Vjesniku u srijedu(VUS) od 21. juna
1972, str. 34.
Prvi vaniji znak britanskog pritiska bila je ostavka Slobodana Jovanovia kao
predsjednika izbjeglike vlade, 17. juna 1943. Budui da je Jovanovi bio jedan od
najnepokolebljivijih Mihailovievih zagovornika i daleko najutjecajniji jugoslavenski ministar
u emigraciji, njegov je odlazak predskazivao poetak kraja etnike prevlasti u izbjeglikoj
vladi. Mihailovi je jo skoro godinu dana ostao ministar vojske, mornarice i
vazduhoplovstva, ali njegov i vladin poloaj postajao je sve nesigurniji. Britanci su time
mnogo gubili: pod uvjetom da se pokore naredbama, etnici su im bili vani kao predstavnici
srpskih nacionalistikih snaga u Srbiji, kao jaki potporanj dinastije Karaorevi koju su
Britanci htjeli sauvati, kao pokret snane prozapadne orijentacije i, dugorono, kao jaka
antikomunistika snaga. Ali mnogo neposredniji vojni razlozi bili su takoer uvjerljivi a
konano i najprei. Sve dok Mihailovi nije htio ili mogao promijeniti svoju politiku i
odgovoriti potrebama strategije zapadnih Saveznika na Sredozemlju, britansko-etniki

odnosi morali su se pogoravati, a toga su bili sasvim svjesni i Britanci i vlada u izbjeglitvu i
sam Mihailovi.92
92 Dio Baileyevih poruka pretpostavljenima doao je sluajno u ruke Mihailovievih ljudi. Za
Mihailovieve poruke izbjeglikoj vladi od 28. augusta i 30. augusta 1943, koje sadre izvatke
iz Baileyevih poruka i neke Mihailovieve komentare, vidi Jovan onovi Telegrami Drae
Mihailovia o engleskim misijama u svom tabu i engleskoj politici na terenu, Glasnik SIKD
Njego, juni 1960, str. 24-29.
BRITANSKA MATERIJALNA I FINANCIJSKA POMO ETNICIMA
Dok je trajala, britanska pomo etnicima imala je nekoliko aspekata, ukljuujui kako
znamo politiku i propagandnu potporu, kao i tehniku pomo u odravanju veze izmeu
etnika i jugoslavenske izbjeglike vlade.
Treba smatrati da je britanska propaganda van svake sumnje bila od ogromne
vrijednosti to se tie popularizacije etnikog pokreta i samog Mihailovia, ne samo u
inozemstvu ve u izvjesnoj mjeri i kod kue, i da je zaista najzaslunija za stvaranje legende o
Mihailoviu. S unutranje i meunarodne toke gledita glavna se britanska politika pomo
etnicima do jeseni 1942. sastojala u ignoriranju partizana. Ponaajui se kao da partizani ne
postoje, Britanci su dali veliku prednost etnicima u zemlji, ojaavajui time njihovu
legitimnost i dodjeljujui im ulogu ve prihvaenih buduih vladalaca u zemlji. Uz to je
britanska podrka bitno osnaila etniku poziciju u inozemstvu, pa su etnici iz toga dugo
mogli izvlaiti velike propagandne prednosti.
Brojni izvjetaji koje su britanske vlasti podnijele jugoslavenskoj izbjeglikoj vladi
sadre detaljne podatke o britanskoj materijalnoj i financijskoj pomoi etnicima. Prve
poiljke zrakom sputene su Mihailoviu 9. novembra 1941. Slijedile su neke isporuke
materijala podmornicom u januaru 1942. i etiri isporuke zranim putem u aprilu 1942. i
opet izmeu juna i oktobra 1942, te isporuke avionima u decembru 1942. i u februaru,
martu i aprilu 1943. Napokon, postoji izvjetaj o poiljkama izmeu maja i oktobra 1943.
Ukupna koliina oruja i municije koju su Mihailoviu isporuili Britanci bila je prema tim
izvjetajima ova: 43 minobacaa, 860 mina za bacae, 307 revolvera, 1.203 automatska
revolvera, 1.866 puaka, 136 lakih mitraljeza, 217 pukomitraljeza, . 104 p. t. puke, 8.728
runih granata, 1,029.450 metaka za razno oruje i 2.368 kg eksploziva. Pored toga poslano
je neto odjee i obue, radio-opreme, sanitetskih potreptina i slino. Neto je od tog
materijala oteeno prilikom isporuke, a neto je, kako se navodi, pogrekom sputeno na
neprijateljsko podruje. Britanske slube takoer su predale Mihailoviu izvjesne sume
novca koje su, nakon utvrenih gubitaka, iznosile 45.410 britanskih funti u zlatu, 5.000
amerikih dolara u zlatu 99.420 dolara u novanicama, 75,980.000 talijanskih lira, 2.015
napoleondora, 13,064.000 Nedievih dinara, 11,540.000 bugarskih leva i 1,014.000
rumunjskih leja.93

93 D. (Duan J. onovi), Pomo koju je slala Velika Britanija (generalu Mihailoviu)

Raznim kanalima Britanci su takoer isporuili etnicima stanovit iznos novca, koji je
poslala jugoslavenska izbjeglika vlada. Pomo koju je Mihailovi primio iz tih izvora iznosila
je oko 50.000 funti sterlinga, 52.000 amerikih dolara, 2.500 napoleondora, 10 do 15
milijuna rumunjskih leja i nekoliko milijuna Nedievih dinara.94 Jugoslavenska izbjeglika
vlada i njeni obavjetajni organi u Kairu i Istanbulu takoer su s Britancima raspravili
mogunost stvaranja jednog domaeg fonda u Beogradu koji bi Mihailoviu posluio prema
potrebama. Raspravljalo se o iznosu od. 100 milijuna Nedievih dinara.
94 Duan J. onovi Pomo u novcu Kraljevske jugoslovenske vlade generalu
Mihailoviu. Glasnik SIK.D Njego, decembra 1960.
Pretpostavljalo se da e u fond prilagati industrijalci i trgovci u okupiranoj Srbiji koji bi
za uzvrat na svoje priloge dobili kredit u inozemstvu. Od tih razgovora nikad se nita nije
ostvarilo.95
95 Ibid, Glasnik SIKD Njegoh, decembra 1961.
etnici su bili razoarani i razljueni slabom pomoi koju su primali, a Mihailovi i vlada
u izbjeglitvu neprestano su od Britanaca traili vie. Sve dok su podupirali Mihailovia,
Britanci su imali uvijek isti odgovor da nemaju dovoljno aviona potrebnih za isporuke, te da
imaju mnogo drugih, vanijih prioriteta. Ali premda je britanska pomo u vojnom materijalu
bila krajnje ograniena i stoga od malo koristi u vojnom smislu, bila je u svoje vrijeme od
velikog politikog i psiholokog znaenja. Sve dok je dolazila, bila je dokaz da zapadni
Saveznici stoje iza etnika; kad je prestala dolaziti, to je znailo da podrka opada i da e
uskoro potpuno prestati.
IZBJEGLIKA VLADA NAKON JUNA 1943.
Britanska je vlada poetkom 1943. poela predlagati emigrantskoj vladi da iz Londona
pree u Kairo, prividno zato da bude blie zemlji za vrijeme vanih tekuih operacija koje su
se ticale Jugoslavije.96 Nee biti pogreno rei da je taj prijedlog dijelom doao i kao
kulminacija sve veeg britanskog neraspoloenja zbog gloenja u emigrantskoj vladi, zbog
Kairske afere i nagomilanih dokaza o kolaboraciji etnika s neprijateljem. Kao to smo vidjeli,
Britanci su zaista bili razoarani djelovanjem i dranjem jugoslavenske vlade od jeseni 1941,
a s vremenom su se okolnosti samo pogoravale.
96 Pavlovi, Pad Jovanovieve vlade, osobito str. 4. Iako je Pavlovi bio ef kabineta
predsjednika vlade, pa tako i upoznat s pravim problemima, on pie samo o pitanjima koja
bi se mogla nazvati unutranje politikim pitanjima vlade, (str. 16), izbjegavajui vane

vladine odnose sa Saveznicima i graanski rat u zemlji, te implikacije koje su ta pitanja imala
za budunost Jugoslavije kao drave.
Izmeu ostalog, britanska je vlada bila nezadovoljna i s kraljem Petrom njegovom
okolinom, nedostatkom interesa za studij i nepostojanjem sistematskog programa koji bi ga
pripremio za njegove dunosti monarha. Na britanski prijedlog, kralj Petar je u februaru
1943. prihvatio imenovanje jednog britanskog oficira, majora Archibalda Dunlopa
Mackenziea, za svog autanta, a smijenio je majora Vohosku. Mackenziejev posao bio je
nezahvalan, ali ga je obavljao sve do marta 1944.97
97 Biber u VUSu od 5. jula 1972, str. 33. Vrlo negativna ocjena linosti kralja Petra
nalazi se u izvjetaju to ga je 30. juna 1944. podnio pukovnik Bailey. On je kralja pratio na
turneji po nekim sredozemnim podrujima. F. O. 371/44292, R 11324/44/92.
Jovanovi je podnio ostavku 17. juna 1943, budui da u vladi nije uspio postii koheziju
potrebnu za donoenje vanih odluka, a bio je suoen sa sve veim britanskim pritiskom da
Mihailovi promijeni svoju politiku. Piui poslije Jovanovieve smrti, Radoje Kneevi jasno
kae kako misli da su Britanci bili umijeani: Vladu Slobodana Jovanovia sruila je tuinska
ruka .... Recimo samo kao svoj zakljuak: da je obaranje Jovanovieve Vlade (i zatim, takorei
automatski, pad Trifunovieve) bilo neophodni preduslov za ostvarenje plana da se
Jugoslavija posle rata stavi pod tutorstvo dve Velike Sile.98 Posve jasno, Velika Britanija je
htjela da se Jovanovi makne, ali je stvarni razlog njegovog pada bio u velikom porastu moi
Narodnooslobodilakog pokreta u zemlji, u uspostavljanju neposrednih odnosa Britanaca i
partizana, u openitom slabljenju etnike pozicije i kod kue i kod Saveznika, te u njegovom
odbijanju da promijeni svoju velikosrpsku politiku, iako je kod kue oito bila neprovediva, a
Britancima neprihvatljiva.99
98 Radoje L. Kneevi, Slobodan Jovanovi u politici, str. 33.
99 Za diskusiju o promjeni britanske politike prema dvjema suparnikim grupama u
Jugoslaviji tokom prve polovine 1943. i o padu Jovanovieve vlade, vidi Kljakovi Promjena
politike Velike Britanije prema Jugoslaviji u prvoj polovici 1943. godine, osobito str. 44-56.
Tokom svog predsjednikog mandata koji je trajao sedamnaest i pol mjeseci, Jovanovi
nije uinio nita odreeno da bi rijeio nacionalno pitanje ili problem federalne
reorganizacije drave iako je sve to bi emigrantska vlada mogla u tom pogledu uiniti,
pod danim okolnostima, imalo samo akademsko znaenje. Budui da je sam bio veoma
proetniki raspoloen i okruen jo gorljivije proetniki nastrojenim vojnim i politikim
savjetnicima, Jovanovi takoer nije uinio nita da rijei sukob izmeu etnika i partizana.
Jovanovi se morao nositi i s dugakim nizom drugih problema u Londonu: s namjeravanom
enidbom kralja Petra i grke kneginje Aleksandre, protiv ega je bio i on i svi srpski stranaki
politiari, bojei se da bi to u zemlji moglo imati nepovoljan uinak za kralja i

dinastiju;100 zatim, sa sporom oko teksta pripremane vladine deklaracije o poslijeratnoj

reorganizaciji zemlje i vladinoj politici;101 s jakom opozicijom hrvatskih ministara gotovo
svakom prijedlogu predsjednika vlade i s njihovim inzistiranjem da najmanje jedno
ambasadorsko mjesto, bilo u Londonu bilo u Washingtonu, pripadne Hrvatu, te da se odobri
posebni budet za banovinu Hrvatsku, kojim e ban ubai raspolagati po svom nahoenju;
sa ubaievim odbijanjem da saobraa s vladom i s njegovim inzistiranjem da zadri odnose
neposredno s kraljem; s kontroverznom propagandnom djelatnou ambasadora Fotia
u Washingtonu; s britanskim pritiskom da se vlada prebaci na Bliski istok i sa sve veim
potekoama s Britancima oko Mihailovieve i etnike politike. Suoen s tako nerjeivim
problemima unutar svog kabineta i uviajui da je u britanskoj politici prema izbjeglikoj
vladi i etnicima dolo do temeljne i nepovoljne promjene, zbog uspostavljanja izravnog
kontakta i pruanja pomoi partizanima, Jovanovi nije imao drugog izbora nego da podnese
ostavku.
100 elji kralja Petra da se oeni princezom Aleksandrom protivila se je i njegova
majka, kraljica Marija, i to je konano dovelo do prekida njihovih odnosa.
101 Za nacrt deklaracije vidi FRUS 194}, II, 1012-1014. Vidi takoer FRUS 1942, III, 827830, i Rendel, str. 216-217. Za srpsko-hrvatski tekst vidi Poruka, br. 53-54, str. 37-38.
Jovanovia je na poloaju predsjednika vlade 26. juna 1943. naslijedio Milo Trifunovi.
To je bio profesionalni politiar osrednjih sposobnosti, bivi ministar i vaan predstavnik
Srpske radikalne stranke, ali je imao sedamdeset dvije godine i vrsto usaene velikosrpske
ideje, pa je stoga posve jasno da nije bio sklon promjenama u svojim odnosima s hrvatskim
ministrima u vladi, ili u utvrenoj politici prema etnicima i partizanima, ili u odnosima
emigrantske vlade s Britancima. Njegova vlada sastojala se od etrnaest lanova, veinom
efova, raznih politikih partija i emigrantskih grupa (i s Jovanoviem kao treim
potpredsjednikom, uz Krnjevia i Kreka). Mihailovi je ostao ministar vojske, mornarice i
vazduhoplovstva. Nije bila zastupljena samo Samostalna demokratska stranka, jer je odbila
sudjelovati u vladi u kojoj je general Petar ivkovi bio ministar bez portfelja i vrilac
dunosti ministra vojske, mornarice i vazduhoplovstva. Ali dogodila se i jedna vrlo vana
promjena: Radoje Kneevi, ministar dvora od marta 1941, smijenjen je, a kao vrilac
dunosti postavljen je profesionalni diplomat Niko Miroevi-Sorgo. Time je okonana
Kneevieva politika mo i on je uklonjen s londonske scene imenovanjem za otpravnika
poslova jugoslavenskog poslanstva u Lisabonu.
Trifunovi se u rjeavanju zbrkane mase problema s kojima je vlada bila suoena nije
pokazao boljim od svojeg prethodnika. Proturjenosti i potekoe izbjeglike vlade bile su
tako velike da nikakvi politiki manevri njenog predsjednika nisu mogli dovesti do
sporazuma sve dok je on podravao velikosrpsku politiku, a bez sporazuma se nije mogao
rijeiti niti jedan problem.

Nova vlada je ve na poetku pokuala uiniti jedan znaajan pothvat ne bi li iz

inozemstva poduprla etnike. Vrilac dunosti ministra vojske, mornarice i vazduhoplovstva
ivkovi podnio je 14. jula plan za stvaranje vojske od oko 100.000 ljudi van granica zemlje.
Tu je armiju trebalo stvoriti regrutiranjem jugoslavenskih ratnih zarobljenika i politikih
deportiraca iz Italije, Slovenaca iz Slovenskog primorja i Hrvata iz Istre koje su u Africi zarobili
Britanci dok su sluili u talijanskoj vojsci. Vojsku su trebali opremiti i izdravati zapadni
Saveznici, a iskrcala bi se na dalmatinsku obalu i borila se pod saveznikom komandom
protiv Nijemaca, ali njena bi prava svrha bila da pomogne etnicima koji bi se smjesta okupili
oko iskrcane vojske. Vlada je podnijela taj plan velikoj trojici sa zahtjevom da joj se dopusti
regrutacija medu talijanskim ratnim zarobljenicima.102 Vlade velike trojice, osobito one
zapadnih Saveznika, koje nisu uope imale planove za iskrcavanje na dalmatinsku obalu, nisu
se uope osvrnule na taj prijedlog, i Trifunovieva je vlada pretrpjela teak udarac.
102 Plena, Meunarodni odnosi Jugoslavije, str. 200-201.
Nakon nekih mjesec dana neprestanih prepirki izmeu srpskih i hrvatskih ministara u
vladi, neki su srpski prvaci i predsjednik vlade Trifunovi doli do zakljuka da je situacija
neodriva i da e nova vlada pod vodstvom neke vanstranake linosti s vladinim
inovnicima i strunjacima kao ministrima vjerojatno morati preuzeti dunost. Mora da su
glasovi o tome doli do kralja i Britanaca, jer se je 3. augusta ministar vanjskih poslova Eden,
koji je fingirao kao pokrovitelj jugoslavenske vlade, sastao s Trifunoviem i j.o nekim
srpskim, hrvatskim i slovenskim ministrima i obnovio prijedlog da bi jugoslavenska vlada
trebala prei u Kairo kako bi bila blie operacijama koje e uslijediti nakon kapitulacije Italije
koja se uskoro oekuje.103 inilo se da se ministri po prvi put u toj stvari slau, ali kad se
vlada slijedei put sastala, hrvatski su ministri iznijeli opet svoje ranije uvjete za sporazum o
prelasku vlade u Kairo: imenovanje Hrvata za ambasadora u Londonu iliWashingtonu i
budet za Banovinu Hrvatsku. Srpski ministri optuili su ih za politiku ucjenu i vlada se opet
nala u orsokaku.104
103 Pavlovi, Pad Trifunovieve vlade, str. 65 66.
104 Mari, str. 323, 330-332.
Mora da su za ove dogaaje takoer smjesta saznali Britanci, jer su 9. augusta
predloili kralju Petru da se nova vlada treba ograniiti samo na rutinske poslove i dati kralju
dovoljno vremena i slobode da nae zadovoljavajue rjeenje za itav niz vanih tekuih
problema.105
105 Plena, Meunarodni odnosi Jugoslavije, str. 202. Stupanj britanskog
nezadovoljstva s jugoslavenskim politiarima u emigraciji iskreno je u jednom
memorandumu za internu upotrebu izrazio Sir Orme Sargent iz Foreign Officea 25. marta
1943: Ponekad mislim da bi bilo bolje da jugoslavenska vlada uope ne postoji; ako se

jugoslavenski politiari trebaju sloiti meu sobom, bilo bi bolje da odbace svu tu glumu
formiranja vlade s ministrima koji imaju resore, a nemaju ime upravljati i ne mogu se sloiti
niti o tekuim imenovanjima kao npr. ambasadora pri vladi Njegovog. Velianstva, a jo
manje o buduoj politici...
Ako trebamo spasiti mladoga kralja, tako da moe odigrati svoju ulogu nakon
osloboenja Jugoslavije, ini mi se bitnim da ga se prestane identificirati s njegovom
bijednom vladom i diskreditiranim, staromodnim politiarima koji su sluajno u Britaniji...
Jedno se ini jasno: uz faktiki slom vlade i pojavu Mihailovia kao svesrpskog voe, kralj
ostaje jedini simbol ujedinjavajueg jugoslavenskog ideala. F. O. 371/37630, R
2580/2578/92.
Poslije ove britanske intervencije kralj Petar je zatraio Trifunovievu ostavku.
Trifunovi je 10. augusta udovoljio kraljevoj elji, ukazavi na to da je glavni razlog njegovoj
ostavci nemogunost suradnje s hrvatskim predstavnicima u vladi.106 U svjetlu tekoa koje
su svi kabineti tokom rata iskusili zbog nacionalnih, ideolokih i osobnih neslaganja medu
ministrima, vlada sastavljena od ljudi koji nisu politiari inila se kao jedino mogue rjeenje
udovoljavajui i kralju koji nije mogao dobiti dozvolu za enidbu od vlade kojoj je na elu
stajao politiar, ugaajui i Britancima kojima su do kraja dodijale svae. Takoer je jasno
stavljeno do znanja da e novi predsjednik vlade biti Srbin iz Srbije (u obzir su dolazili dr
Boidar Puri, bivi ambasador u Parizu, ambasador Foti i Ilija umenkovi, ambasador u
Ankari), te da e general Mihailovi zadrati svoj poloaj.
106 Mari, str. 335-336; Pavlovi, Pad Trifunovieve vlade, str. 68-69.
Kralj Petar se odluio za dra Puria i on je poloio zakletvu u roku od jednog sata nakon
Trifunovieve ostavke.107 Glatko odvijanje ove promjene, u kojoj je britanska uloga bila
oevidna, kao i presedan da je imenovana vlada koja se ne sastoji od stranakih prvaka (ili u
kojoj uope nije bilo vodeih politikih figura) znailo je zapravo svojevrstan dravni udar s
kraljeve strane.108 Ali kralj se nije mogao upustiti da provodi takve promjene bez podrke
bar nekih meu srpskim partijskim politiarima. Njima je Puri bio prihvatljiv, jednako kao
Jovanovi ili Trifunovi, jer je zastupao proetnike velikosrpske snage. Partijski su politiari
gunali zbog naina na koji je promjena bila izvrena i zbog britanske uloge u njoj, ali veina
njih tjeila se s milju da Puriev mandat nee biti duga vijeka ili su, kao Branko Cubrilovi
koji je i sam reflektirao na poloaj predsjednika vlade, od samog poetka poeli pripremati
Puriev pad.109
107 Puri je bio zet Nikole Paia, isprva srpskog (prije 1918) a kasnije jugoslavenskog
predsjednika vlade, koji je kroz mnogo godina bio na elu Srpske radikalne stranke.
108 ini se da se sam Puri hvalio kako su ga Eden i kralj Petar postavili za
predsjednika vlade. Vidi Mari, str. 340-341

109 Ibid, str. 330-342; Cubrilovi, str. 156-189, 198-202.

Premijer Churchill napisao je u martu predsjedniku vlade Jovanoviu posve otvoreno
(u pismu koje je ranije opseno citirano) da ako Mihailovi ne promijeni svoju politiku i
prema talijanskom neprijatelju i prema svojim jugoslavenskim zemljacima koji se odupiru
neprijatelju mogla bi se za vladu Njegovog Velianstva ukazati potreba da izmijeni svoju
sadanju politiku favoriziranja generala Mihailovia, a iskljuivanja ostalih pokreta otpora u
Jugoslaviji. Tokom proljea i ljeta Britanci su nastavili s pritiskom u tom smislu, a nakon to
je Puri postao predsjednik vlade postali su jo uporniji, jer se je sada imperativno nametala
potreba jake diverzije protiv snaga Osovine na jugoslavenskom teritoriju kako bi se smanjio
pritisak na Saveznike koji su tada ve ratovali u Italiji.110 Mihailovi je i dalje odbijao britanski
savjet da pokua suradnju s partizanima, a izbjeglika vlada podravala je sve to je on radio
u zemlji, jer su srpski politiari bili uvjereni da on brani njihovu stvar i da posjeduje presti i
snagu da obnovi njihov reim, moda ak i bez britanske pomoi. Iako postavljen s
britanskim blagoslovom, ak se i Puri, sve dok je bio predsjednik, odupirao velikom
estinom britanskom pritisku za smjenjivanje Mihailovia.
110 Vidi Pavlovi, Pad Purieve vlade, str. 7-32, osobito str. 12-22.
Jedan od poteza Purieve vlade bio je da iz Londona raspri grupu majora koju je vodio
ivan Kneevi. Kneevi je kao vojni atae poslan u vaingtonsku ambasadu, a dva biva
kraljeva autanta Roalovski i Vohovska poslani su u jednu britansku bazu da naue skakati
padobranom, navodno zato da bi se mogli spustiti etnicima u Jugoslaviji (to se nikad nije
ostvarilo). Puri je smijenio takoer i Miroevia-SQrga s poloaja vrioca dunosti ministra
dvora i postavio svog roaka Vladimira Markovia-Bralu uspostavljajui tako vrstu kontrolu
nad kraljevom okolinom i nad kontaktima koje je kralj mogao odravati.111
Kako u Purievom kabinetu nije bilo neprestanih svaa izmeu srpskih i drugih
ministara, koje su muile Jovanovievu i Trifunovievu vladu, mogli su se takoer rijeiti neki
tekui problemi. Vlada je prela u Kairo sredinom septembra; Bogoljub Jevti postavljen je
za ambasadora u Londonu; kralj Petar e dobio doputenje da se vjena s grkom princezom
Aleksandrom, to je i ainio 20. marta 1944. Ali kao inovnika vlada, ona se nije usuivala
uputati se u dalekosena pitanja, kao npr. da se deklarira o svojim poslijeratnim planovima.
Sve u svemu, Purieva je vlada, kao i prethodne dvije izbjeglike vlade, bila naprosto
predstavnik i zatitnik interesa generala Mihailovia i njegovih etnika, a tako i interesa
tradicionalnih srpskih vladajuih grupa.
111 Mari, str. 338-340, 350, 381; ubrilovi, str. 201.
Ali odgaati odluku o etnicima i partizanima vie nije bilo mogue. Sve ^ea snaga
NOV i POJ postala je previe oita, i jugoslavenskoj vladi i velikim lilama. Bilo je sigurno'da se
problem vojno i politiki ne moe rijeiti na nain coji bi bio prihvatljiv proetnikoj

emigrantskoj vladi. Od poetka 1943. promjene u britanskoj politici prema dvjema

suparnikim snagama odvijale su se leobinom brzinom. Izmeu aprila i septembra 1943.
britanska se politika prema partizanima kretala od uspostavljanja preliminarnih kontakata
do priznanja potpune jednakosti s etnicima u primanju vojne pomoi. Nakon razdoblja
neprekidnog pogoravanja odnosa izmeu Britanaca i etnika (odluke konferencije u
Teheranu, iskuavanje Mihailovia davanjem naredbi za koje se unaprijed znalo da ih nee
izvriti) poduzet je i konaan korak, poetkom marta 1944, povlaenjem svakog priznanja i
pomoi etnicima, te koncentracijom vojne, propagandne i politike pomoi partizanima.
Kao tvorci politike zapadnih Saveznika prema Jugoslaviji, Britanci su skoro iz dana u
dan pojaavali pritisak na kralja Petra i Purievu vladu da se rijei Mihailovia. Ovi su se jo
uvijek odupirali, ali nije prolo mnogo vremena do potpunog sloma u odnosima izmeu
britanskih vlasti i velikosrpskih snaga koje su dominirale u izbjeglikoj vladi. Kad su Britanci
konano odluili da opozovu svoje vojne misije kod etnika, bili su dovoljno svjesni
zaprepatenja koje e izazvati u Purievoj vladi i kod Mihailovia, pa o svojoj odluci nisu dali
javno saopenje, ve su samo obavijestili 1. marta Puria u Kairu i jednog Mihailovievog
predstavnika u Jugoslaviji. General Wilson je Mihailovia proglasio lino odgovornim za
sigurnost odlaska britanskih misija, a Britanci su odgodili povratak u zemlju majora
Lukaevia i potpukovnika Baovia, sve dok ne vide kako e se izvriti evakuacija njihovih
ljudi kod etnika.112
112 Biber, u VUSu od 28. juna 1972, str. 33-34.
Jedan od primjera jakog britanskog pritiska na kralja Petra bio je sastanak izmeu
premijera Churchilla i kralja Petra, 13. aprila 1944, kojem je prisustvovao i ambasador pri
jugoslavenskoj vladi R. C. Skrine Stevenson. Churchill je traio od kralja da to prije otpusti
Purievu vladu i da se na taj nain rijei Mihailovia, jer bi Mihailovi u iduim mjesecima
mogao djelovati na nain koji bi bio vrlo neugodan za kralja na primjer, da se suprotstavi
sovjetskim trupama ako budu morale prei na jugoslavenski teritorij. Churchill je obeao
propagandnu pomo koliko bude mogue, ako kralj postupi po ovoj sugestiji. Na tom
sastanku i na sastanku s ambasadorom Stevensonom slijedeeg dana izgledalo je da je kralj
spreman prihvatiti Churcillov savjet.113 Ali ubrzo je promijenio miljenje, po svoj prilici nakon
sastanka s predsjednikom vlade Puriem, jer je 17. aprila poslao hitno pismo predsjedniku
Rooseveltu u kojem je izjavio da ne moe smijeniti svog najboljeg predsjednika vlade i
razrijeiti generala Mihailovia dunosti, a da ne poini izdaju naroda. Njegov je narod
ujedinjen iza njega i njegove vlade, rekao je, i on preklinje predsjednika Roosevelta za
razumijevanje i pomo. Nije jasno da li je Roosevelt odgovorio kralju Petru ili ne, ali nacrt
namjeravanog Rooseveltovog odgovora ne daje jugoslavenskom kralju nikakvo ohrabrenje
nego ak izraava sumnju u tonost nekih informacija navedenih u pismu i openito se slae
s mudrou britanskog voenja jugoslavenskih poslova.114

113 F. O. 371/44309, R 6007/658/92. Ne treba se iznenaditi to je kralj Petar

promijenio miljenje nakon ova dva sastanka, jer je bio dobro poznat po tome da nema
samostalnog miljenja; u jednom od svojih izvjetaja Bailey je zapisao da kralj esto ponavlja
miljenje one osobe s kojom je netom razgovarao.
114 FRUS 1944, IV, 1359-1361, 1366-1368.
Bilo je nezamislivo da bi Britanci, kad su jednom prekinuli odnose s Mihailoviem i
naredili povlaenje svojih vojnih misija iz podruja pod njegovom kontrolom, mnogo dulje
trpili jednu jugoslavensku vladu koja bi tvrdoglavo ustrajala u svojoj proetnikoj,
velikosrpskoj politici. Britanci su htjeli vladu koja bi im pomogla da nadu
modus vivendi izmeu etnika i partizana u interesu stvaranja jake jugoslavenske drave,
prijateljski raspoloene prema Britancima i po mogunosti pod ezlom dinastije
Karaorevia.
Nakon niza manevara i pritisaka na kralja Petra koji su trajali nekoliko mjeseci,
britanska vlada je dobila to je htjela: razrjeenje Puria i smjenjivanje njegova kabineta, to
je znailo i uklanjanje generala Mihailovia kao ministra vojske, mornarice i
vazduhoplovstva. Jedva da se je moglo oekivati da bi se i jedna jugoslavenska izbjeglika
vlada kojoj na elu stoji Srbin, politiar ili ne, prihvatila zadatka da ukloni Mihailovia, iako je
njegovo uklanjanje jasno zahtijevala i unutarnja situacija u zemlji i meunarodna situacija
zemlje, kako su je prema svojim stratekim potrebama shvaali Saveznici. Za taj posao
trebalo je nai prikladnog politiara koji nije Srbin. Srpski politiari bili su svjesni to se to
pomalja na vidiku i pokuali su nagovoriti kralja da umjesto Puria izabere ovjeka iz njihove
grupe - ili Milana Grola, efa Demokratske stranke, ili biveg predsjednika vlade Jovanovia.
Ali Britanci su jasno stavili do znanja kralju Petru da Mihailovi mora otii; Tito je inzistirao
na tom zahtjevu i vrsto je izjavio da nee razgovarati s emigrantskom vladom sve dok
Mihailovi ne bude uklonjen sa svog poloaja. Slino njemu, i Britanci su to zahtijevali kao
temeljni preduvjet podrke svakoj novoj izbjeglikoj vladi. Kralj, koji u toj stvari nije imao
izbora, raspustio je Purievu vladu i imenovao je 1. juna 1944. dra Ivana ubaia
predsjednikom vlade. Sve do 7. jula, kad je izdan ukaz o imenovanju ostalih ministara,
ubai je drao sve resore u vladi.115
115 Vidi Pavlovi, Pad Purieve vlade, str. 25-26, 32; ubrilovi, str. 224
ubaia su izabrali Britanci.116 On je uvijek pokazivao iskrenu jugoslavensku
orijentaciju i pratio ga je glas da vjeruje u politiki kompromis.117 Jugoslavenski izvori
tvrde da je Churchill jo 9. maja 1944. obavijestio Tita o izboru ubaia za novog
predsjednika jugoslavenske vlade. Predloeno imenovanje bilo je za Tita prihvatljivo pod
uvjetom da Mihailovi ne bude imenovan ministrom vojske, te da nova vlada da izjavu
kojom osuuje sve one koji surauju s neprijateljem.118 Imenovanje ubaia otvorilo je
novo poglavlje u povijesti izbjeglike vlade i njenih odnosa s.etnicima i NOV i POJ. Nakon

toga velikosrpske snage i etnici nisu vie imali nikakvog utjecaja na akcije vlade. Pokuali su
bezuspjeno, preko britanskih i amerikih prijatelja etnika, sprijeiti ubaievu vladu da ne
sklapa i ne izvrava razne sporazume s maralom Titom, za koje su smatrali da su tetni za
njih, dinastiju, generala Mihailovia i jugoslavensku dravu uope. Slino je i etniki
Centralni nacionalni komitet koji se sastao od 20. do 23. jula izdao saopenje kojim iskazuje
nepovjerenje ubaievoj vladi, i zadrava za sebe slobodu djelovanja (vidi Glavu 11).
116 Biber, u VUS-u od 2, 9, 23, 30. augusta i 27. septembra 1972.
117 ubai je svoju poziciju jasno iskazao ne samo u javnim izjavama i govorima u
Sjedinjenim Dravama (kao u onom ranije citiranom), ve takoer i u brojnim porukama
vladi u Londonu, ije su kopije Britanci bez sumnje imali u svojim dosjeima. Za niz odlomaka
iz tih izjava i poruka, koje se nalaze u arhivu jugoslavenske izbjeglike vlade, vidi Kljakovi
Jugoslavenska vlada u emigraciji i Saveznici prema pitanju Hrvatske, 1941-1944, dio I, str.
108-112, 116, 122, 136.
118 Hronohgija 1941-1945, str. 748.
ubaievoj politici protivio se i vodei lan Hrvatske seljake stranke u izbjeglitvu, dr
Krnjevi - iako su neki drugi istaknuti lanovi stranke u izbjeglitvu, osobito utej i Biani,
bili za ubaia - a protivio se takoer i voa Slovenske ljudske stranke u izbjeglitvu dr Krek.
Meutim, ta je opozicija bila uzaludna, jer je sada vrsta britanska politika, uz koju su
pristale Sjedinjene Amerike Drave i Sovjetski Savez, bila da se u potpunosti podri
sporazum Tito - ubai.
Do sredine 1944. prilike u Jugoslaviji i stavovi velike trojice o Jugoslaviji toliko su evoluirali da
ubaieva vlada nije mogla imati drugog logikog cilja nego da se sporazumije s
partizanima. Sjedinjenje emigrantske vlade i privremene vlade u zemlji uslijedilo je 7. marta
1945. i oznailo je kraj vlade u izbjeglitvu. Konano su i zapadni Saveznici mogli oekivati
intenziviranje jugoslavenskih napora protiv Njemake i svretak nesporazuma oko
Jugoslavije i u njoj, to je tako dugo kvarilo odnose meu velikom trojicom; mogli su se
takoer ozbiljno nadati da e, uz zapadnu pomo, moda jo uvijek biti mogue sprijeiti
formiranje jednopartijske komunistike vlasti u Jugoslaviji nakon rata.
GLAVA DEVETA
Od sloma Italije do bitke za Srbiju
Neuspjeh osovinskih, hrvatskih kvislinkih i etnikih snaga da u toku
operacije Weiss, zimi 1943, unite partizane, oznaio je poetak opadanja etnikog pokreta
u Jugoslaviji. Za etnike je taj neuspjeh bio osobito bolan, jer su ih u odlunoj fazi te
operacije, u bitci na Neretvi, nadvladali njihovi najvei i najomraeniji neprijatelji, partizani,

koji su okruenje razbili na sektoru to su ga drali etnici, potukli ih zatim u nizu uzastopnih
bitaka i potisnuli u Sandak i Crnu Goru. Tito, Britanci i Nijemci, svi su shvatili da su
partizanske pobjede u martu i aprilu znaile nepopravljiv vojni poraz etnika. Tome je u
stopu slijedila jo jedna njemaka operacija, Schwartz, od sredine maja do sredine juna, koja
je za cilj imala razoruavanje etnikih snaga u Crnoj Gori, hvatanje Mihailovia i njegovog
taba, te unitenje partizanskih trupa, Tita i njegovog taba. Jo prije poetka ofenzive jedan
od najsposobnijih Mihailovievih komandanata, major Pavle urii, izbaen je iz stroja kad
su on i njegove trupe na podruju Kolaina s lakoom zarobljene i razoruane. Slina sudbina
zadesila je jo neke etnike trupe u Crnoj Gori i u jugoistonoj Bosni, a Talijani su pod
njemakim pritiskom, a vjerojatno i iz svojih motiva, takoer razoruali neke crnogorske
etnike. Tako je Mihailovi, shvaajui da nije sigurno ostati u Crnoj Gori, sredinom maja s
oko dvije tisue etnika poeo povlaenje u pravcu Srbije.
Mihailovi je sada bio u najnezavidnijem poloaju: bio je komandant koji je riskirajui
suradnju s okupatorom poeo gubiti ne samo podrku svojih saveznika Britanaca, nego i
perspektivu da bude na pobjednikoj strani. Kad su Britanci uspostavili kontakt s
partizanima, najprije u Hrvatskoj u aprilu, a zatim u Crnoj Gori u maju, i kad su im poeli slati
pomo, Mihailovi je izgubio presti kod mnogih koji su dotad podravali njegov pokret.
etnikim nevoljama pridola je u junu i ta, da je pod britanskim pritiskom i zbog neodrivog
poloaja svoje vlade pouzdani Mihailoviev pristaa Slobodan Jovanovi bio primoran
podnijeti ostavku na poloaj predsjednika izbjeglike vlade. Proljee 1943. bilo je tako na
vie naina prekretnica za etnike. Od tog vremena pa nadalje oni su neprestano gubili, dok
su partizani postajali sve jai.
Kapitulacija Italije 8. septembra i odlazak talijanskih jedinica iz njihove okupacione
zone u Jugoslaviji, nije za etnike znaio samo gubitak dragocjenog izvora snabdijevanja; to
je takoer znailo gubitak vlasti nad velikim dijelom seoskih podruja u Crnoj Gori,
Hercegovini, sjevernoj Dalmaciji, zapadnoj Bosni i Lici, gdje su oko godinu i pol etnici vrili
tu vlast uz talijanski pristanak. Istovremeno su partizani od talijanskog sloma imali velike
koristi: stekli su kontrolu nad novim velikim teritorijem i zaplijenili su od Talijana velike
koliine oruja i municije i drugih vojnih zaliha, prilo im je na tisue novih dobrovoljaca
(ukljuujui i neke Talijane), uspostavili su veze sa saveznikim snagama u Italiji, i konano,
osjetili su silan moralni polet, jer je slom Italije predskazivao i njemaki slom.
Od ljeta 1943. pomo zapadnih Saveznika etnicima poela se smanjivati, dok je
pomo partizanima, isprva mala, stalno rasla. Uspjesi Crvene armije u borbi protiv Nijemaca
bili su velika propaganda i politika prednost za partizane i prema tome daljnja nevolja za
etnike. A krajem novembra, drugo zasjedanje AVNOJ-a u Jajcu proglasilo je AVNOJ jedinim
predstavnikom jugoslavenskog suvereniteta i praktino formiralo privremenu vladu u obliku
Nacionalnog komiteta osloboenja Jugoslavije (NKOJ) koja je prethodila kasnijoj
reorganizaciji zemlje na federalnom principu poriui pravo izbjeglikoj vladi da djeluje u
ime naroda Jugoslavije i zabranjujui kralju da se poslije rata vrati u zemlju sve dok se ne

odre izbori koji e rijeiti sudbinu monarhije.1 Time su partizani jasno dobacili svoj izazov
etnicima i na unutranje-politikom i diplomatskom planu.
1 Za odluke II zasjedanja AVNOJ-a vidi Zbornik DNOR, tom II, sv. 11, str. 421-435.
Konano, krajem novembra u Teheranu, velika trojica priznala su partizane kao
savezniku oruanu silu i obeala im poslati svu moguu vojnu pomo. Nekoliko mjeseci
kasnije Britanci su povukli svoje slubeno priznanje etnika i opozvali svoje vojne misije. U
maju 1944. prekinuli su i zadnji traak slubene podrke Mihailoviu iznuujui smjenjivanje
promihailovievske Purieve vlade, a time i smjenjivanje Mihailovia s poloaja ministra
vojske, mornarice i vazduhoplovstva, a u augustu Mihailoviu je oduzet i poloaj naelnika
taba Vrhovne komande jer je ubaieva vlada ukinula tu komandu. A zatim je 12.
septembra i kralj Petar, govorei narodu Jugoslavije preko BBC-a,u skladu s britanskim
savjetom ...pozivam sve Srbe, Hrvate i Slovence, da se ujedinite i pristupite
Narodnooslobodilakoj vojsci pod maralom Titom. Iako nije spomenuo ni etnike ni
Mihailovia, rekao je upozoravajui: Svi oni koji se oslanjaju na neprijatelja' protiv interesa
svog vlastitog naroda i njegove budunosti i koji se ne bi odazvali ovom pozivu, nee moi da
se oslobode izdajnikog iga ni pred narodom ni pred istorijom.2
2 Za tekst govora kralja Petra vidi Radoje L. Kneevi, ur, Knjiga o Dra\i, II, 118-119. Kasnije
je u ivojim memoarima Petar o ovom govoru napisao: Osjeao sam da ostavljam na cjedilu
svoje najbolje prijatelje i da dajem puno priznanje grupi koja je iz osnova protiv monarhije i
svih demokratskih naela. Sjeme diktature bilo je posijano. Bio sam nemoan da ita
uinim A King's Heritage, str. 162.

PROMJENA NJEMAKOG STAVA PREMA ETNICIMA

Vidjeli smo da su Nijemci cijelo vrijeme od jeseni 1941. pa do kapitulacije Italije
podozrivim okom gledali na etnike i Mihailovia, usprkos mjestiminoj kolaboraciji,
etnikim ponudama za modus vivendi i stalnoj borbi etnika protiv partizana. Nijemci su se
osobito bojali da e etnici punom snagom okrenuti svoje oruje protiv njih u sluaju
saveznikog iskrcavanja na jadranskoj obali ili u Grkoj. Da sprijee tu mogunost, Nijemci su
postupno razoruavali legalizirane etnike u Srbiji, a protiv ilegalnih su se borili prema
potrebi; podravali su sporazume o kolaboraciji izmeu hrvatskih kvislinkih vlasti i etnika u
Bosni; inzistirali su da Talijani razoruaju etnike u svojoj slubi, a konano su u maju 1943. i
sami razoruali dio etnikih snaga u Crnoj Gori i u jugoistonoj Bosni. Kad su se saveznike
snage iskrcale na Siciliji, a neto poslije toga i na talijansko kopno a ne na Balkan, opasnost
od etnika kao potencijalnih protivnika veoma se smanjila i Nijemci su ubrzo nakon
kapitulacije Italije bili spremni prihvatiti etnike kao kolaboracioniste. Oni im nikad nee
potpuno povjerovati, ali u suradnji protiv zajednikog neprijatelja, partizana, Nijemci nisu
mnogo riskirali, osobito dok je kolaboracija bila pod njemakim uvjetima i dok se etnicima

davala samo minimalna pomo. Nijemci su shvatili da bi etnici mogli biti posebno korisni i
pomoi da se partizani zadre izvan Srbije, to je bilo od velike vanosti za eljeznike pruge i
za njemako snabdijevanje nemetalima i hranom - a ujedno i od temeljne vanosti za same
etnike, jer je Srbija bila glavno podruje njihove vojne i politike organizacije.
Nekoliko osamljenih i nepodranih primjera izravne njemako-etnike kolaboracije
koji su se dogodili prije talijanskog sloma (vidi Glavu 7) bili su rezultat inicijative pojedinih
njemakih ili etnikih komandanata. U maju 1943. je glavni komandant Srbije odluio da se
ne moe ui u pregovore za sklapanje neke nagodbe izmeu Nijemaca i etnika, to je
zatraio etniki komandant Nikola Kalabi.3 Kalabi je bio jedan od najvanijih
Mihailovievih komandanata u Srbiji i njegov pokuaj da pregovara s Nijemcima indikativan
je za promjenu etnike situacije. etniki porazi u Hercegovini, jugoistonoj Bosni i Crnoj
Gori do kojih je dolo u proljee 1943, te Mihailovievo povlaenje prema Srbiji, nesumnjivo
su utjecali na Kalabievu odluku da trai neku nagodbu.
3 Mikrofilm br. T-501, rola 249, snimak 372.
Krajem ljeta 1943, kad su etnici imali pred sobom vrlo teke borbe protiv partizana za
obranu svojega glavnog uporita, potrebe u oruju i municiji za njihove trupe u Srbiji postale
su krajnje ozbiljne. Nijemci su bili jedini mogui izvor snabdijevanja, ako ne izravno, a ono
posredno, preko Nedieve administracije. S druge strane, injenica da su morali policijski
nadzirati veoma prostorno podruje u jugoistonoj Evropi, a istovremeno i dalje voditi borbu
protiv partizana, prisilila je Nijemce da stvaraju druge vojne snage ili da udrue i proire
postojee. Ova promjena politike zapoela je Hitlerovom direktivom br. 48 od 26. jula, koja
je izdana u oekivanju talijanske kapitulacije i dalje upotpunjavana dodatnim nareenjima
koja su dali Hitler, Vrhovna komanda, komandant jugoistone Evrope i Vojni zapovjednik
jugoistone Evrope. Najvee raspoloive snage u tu svrhu imala je na jugoslavenskom
teritoriju je hrvatska marionetska drava i one su u to vrijeme brojale preko etvrt milijuna
ljudi. Ipak, bile su to slabo uvjebane i loe vodene jedinice, bez odgovarajue opreme, a
njihovo poboljanje trailo je njemaku pomo. K tome je u toj vojsci, medu svim inovima,
bilo mnogo partizanskih simpatizera. Hitlerova naredba od 7. septembra o Poboljanju
obrambene moi hrvatske vojske trebala je ukloniti te nedostatke, ali se taj pothvat nije
pokazao kao osobito uspio.
Ve gotovo godinu dana prije talijanske kapitulacije mnogi su njemaki generali i
diplomati na sektoru Balkana bili uvjereni da isto vojni pristup borbi protiv partizana ne
moe uspjeti. Generali Lhr, Bader i Glaise, kao i njemaki poslanik u NDH Kasche, zahtijevali
su kombinirani vojno-politiki pristup. Ali Hitlerov Glavni stan sve do talijanskog sloma nije
shvatio da Nijemci moraju nai jo saveznika koji bi im pomogli da ispune svoje znatno
poveane obaveze na Balkanu, a osobito za borbu protiv partizana, koji su se nakon svakog
udarca oporavljali i postajali sve jai. Ako se borba protiv partizana mora voditi i na vojnom i
na politikom planu, to e zahtijevati veliki stupanj elastinosti. Dakle, Nijemci e se ipak

nekako morati sporazumjeti s etnicima i pojaati njihovu efikasnost za borbu protiv

partizana, a trebat e sklonuti i srpski narod da podri tu novu politiku, prije svega
ublaenjem dugo provoene politike masovnih represalija. Hermann Neubacher, ovjek
izabran da koordinira tu novu politiku, odaslan je u oktobru u Beograd sa specijalnim
ovlatenjima, koja je trebalo proiriti na svu jugoistonu Evropu.
Hitlerove zapovijedi Neubacheru sadrane su u njegovoj direktivi od 29. oktobra 1943.
pod naslovom Jedinstveno voenje borbe protiv komunizma na Jugoistoku. Glavne
odredbe ove direktive glase kako slijedi (parafrazirano):
1. Komunistika opasnost na Jugoistoku zahtijeva jedinstvenu protuakciju.
2. Politiko voenje protuakcije zadatak je poslanika Neubachera, specijalnog
opunomoenika ministarstva vanjskih poslova, koji svoje smjernice dobiva od ministra
vanjskih poslova Reicha. Specijalni opunomoenik sprovodi ovu akciju u najuoj suradnji s
Glavnim komandantom jugoistone Evrope i Vojnim zapovjednikom jugoistone Evrope.
3. Zadatak je specijalnog opunomoenika da politiki organizira nacionalne
antikomunistike snage u raznim zemljama Jugoistoka i da usmjeri njihove napore u borbi
protiv komunistikih bandi. Jedino je on ovlaten da vodi, odobri ili odbije pregovore s
vodama bandi.
4. Ekonomsku politiku na Jugoistoku, osobito s obzirom na snabdijevanje stanovnitva,
treba organizirati tako da doprinosi ujedinjenoj antikomunistikoj akciji. Specijalni
opunomoenik ima punu ovlast da ustanovi i sprovodi principe ekonomske politike na
Jugoistoku.
6. Njemake civilne vlasti treba efikasnije reorganizirati, a njihovo osoblje smanjiti.
Nacionalnim administracijama na raznim podrujima Jugoistoka treba dati veu ulogu u
voenju upravnih poslova i ekonomije, pod uvjetom da je to politiki besprijekorno...
8. Za provoenje kaznenih mjera (represalija) treba dobiti pristanak specijalnog
opunomoenika.4
4 Mikrofilm br. T-120, rola 753, snimci 365.533-36. Vidi takoer Neubacher, str. 164170.
Direktiva je sadravala i nekoliko drugih toaka, ukljuujui i one koje se odnose na
poloaj i jurisdikciju njemakih vojnih i diplomatskih predstavnika u Nezavisnoj Dravi
Hrvatskoj. Kao to se esto dogaalo pod njemakim okupacionim reimima, Neubacherova
aktivnost zapravo se nije proirila do granica njegovih ovlatenja navedenih u direktivi. Kad
je politika kolaboracije s etnicima jednom bila zacrtana, Neubacher je usprkos rijeima
direktive imao malo to uraditi oko zakljuivanja i provoenja pojedinanih sporazuma o

primirju. On praktino nije imao nikakvog utjecaja na formiranje njemake ekonomske

politike ni u Srbiji ni na drugim podrujima Jugoistoka, osim u Grkoj. Ekonomski
opunomoenik za Srbiju, Neuhausen, bio je previe moan i previe uspjean u voenju
srpske privrede na veliku njemaku korist da bi dozvolio mijeanje izvana. Nadalje,
Neuhausenove su ovlasti upravo bile proirene prilikom reorganizacije okupacione
administracije, kad je on postao ef i vojne administracije. Neubacher je ipak imao znatan
utjecaj na politiku masovnih represalija u Srbiji i zasluan je za drastino ublaenje njene
surovosti. Okrutna formula strijeljanja pedeset talaca za svakog ubijenog Nijemca, koja je u
februaru 1943. smijenila prijanju formulu 100:1, bila je sada posve uklonjena. Vojni
komandanti nisu vie imali naznaen obavezujui broj za odmazdu i zbog toga su strijeljanja
talaca postala rjea, a broj strijeljanih relativno malen. Malo je vjerojatno da je ova
promjena politike (iako zaista dobrodola) znaajnije promijenila stav irokih slojeva
stanovnitva. Ranija divljatva bila su jo previe iva i promjena je bez sumnje shvaena kao
jo jedan znak da njemaka ratna srea nestaje.
Toka 6 direktive od 29. oktobra ovlastila je Neubachera da proiri ovlasti nacionalnih
vlada na Jugoistoku, ukljuujui i Nediev reim u Srbiji. Ali kako se Hitler uporno protivio
konkretnim prijedlozima to ih je Neubacherinio u tom smislu, Nedi je ostao bez moi kao
i prije. Neubacher je ipak pomogao da doe do nekog stupnja kolaboracije izmeu etnika i
Nijemaca i ubrzo nakon njegovog dolaska u Beograd zakljuen je niz takozvanih ugovora o
primirju izmeu nekoliko istaknutih etnikih komandanata i njemakih snaga.
Usprkos slovu Neubacherove direktive (toka 3) pravo zakljuivanja ugovora o primirju
s etnicima i odluivanja o pitanju pomoi imao je Glavni komandant jugoistone Evrope
(von Weichs), koji je, u sluaju Srbije, to pravo prenio na vojnog zapovjednika jugoistone
Evrope (koji je takoer bio i vojni zapovjednik Srbije), a na komandanta Druge oklopne
armije za jugoslavenska podruja pod njegovom komandom.5 Stvarne pregovore, zasnovane
na principima koje je obznanio Glavni komandant, i potpisivanje sporazuma obavljali su nii
oficiri, uglavnom majori i kapetani. S etnike strane, takoer, poslije pregovora u Divcima
1941. godine nikada nije Mihailovi bio taj koji je pregovarao s Nijemcima, ve su to bili
njegovi razni vii komandanti ili zamjenici tih komandanata. Nema sumnje da je to bilo
smiljeno nastojanje etnike Vrhovne komande: ako Mihailovi nije osobno uvuen u
pregovore, uvijek su mogli rei (to su kasnije stvarno i. govorili) da on nikada nije odobrio
takve sporazume, te da su ih pojedini komandanti zakljuili na svoju ruku, pa za to ne treba
kriviti Mihailovia. Svejedno se ini da je on sigurno znao za. te sporazume i odobravao ih.
Kao to e se uskoro vidjeti, te su ugovore na kraju krajeva sklapali neki glavni Mihailovievi
komandanti i glavni inspektor svih etnikih trupa. Ugovori s Nijemcima bili su dio ire
etnike politike, a ticali su se velikih i stratekih vanih teritorija, kao i teritorija u
neposrednoj blizini Mihailovievog taba. A to je najznaajnije, izgleda da u direktivi
Glavnog komandanta jugoistone Evrope od 21. novembra 1943. i u tekstu samih

sporazuma postoji smiljeni napor da se u kolaboraciju ne umijea, general Mihailovi, ak i

da ga se razrijei svakog grijeh kolaboracije.
5 Mikrofilm br. T-313, rola 488, snimak 245.
ETNIKO-NJEMAKI SPORAZUMI O KOLABORACIJI U SRBIJI
Formalna osnova svih ovih tzv. sporazuma o primirju (Waffenruhe-Vertrge) izmeu
predstavnika Vojnog komandanta jugoistone Evrope i voda raznih etnikih grupa bila je
direktiva od 21. novembra 1943. feldmaralaMaximiliana von Weichsa, Glavnog
komandanta jugoistone Evrope, kojom se odreuju principi na kojima takvi ugovori trebaju
poivati:
1. Kao rezultat pregovora s voama etnikih snaga koji su otpoeli prije nekog
vremena u tijesnoj suradnji sa specijalnim opunomoenikom ministarstva vanjskih poslova
(Neubacherom) i Glavnim komandantom jugoistone Evrope, sklopljen je sporazum kojim se
preporuuju lokalna primirja i predviaju zajednike operacije protiv komunista, a
zakljuivat e se od sluaja do sluaja.
2. Uvjeti tog sporazuma jesu - a isto vrijedi za svaki eventualni daljnji sporazum - da e
etnike snage:

a) obustaviti sve borbene i sabotane operacije protiv njemakih snaga, njihovih

saveznika i domaih snaga koje surauju s njima, kao i protiv Muslimana (jedinica
muslimanske milicije),
b) u sluaju zdruenih operacija protiv komunista staviti se pod njemaku komandu,
c) prekinuti svaku vezu sa silama koje su u ratu s Njemakom, te izruiti sve oficire za
vezu koji su sada kod njih,
d) sudjelovati u zajednikoj propagandi protiv komunista.
3. Sve (njemake) oficire treba obavijestiti o slijedeem:
a) Postojea zabrana suradnje s etnikim snagama ili s pojedinim grupama donesena
je zbog jasne odluke vrhovnog etnikog voe Drae Mihailovia da nastavi borbu protiv
Njemake i njenih saveznika, odluke od koje on dosad nije odustao.
b) Izjanjavanje pojedinih etnikih voda da e voditi borbu protiv komunista zajedno s
njemakim oruanim snagama proizilo je iz ocjene ope situacije na Jugoistoku, prema kojoj

su komunistiki gerilci i dokazana ideoloka i materijalna pomo koju im daje SSSR osnovna
opasnost i dovelo je do preocjenjivanja etnikih ponuda (za suradnju?).
c) Lojalno ponaanje pojedinih etnikih jedinica u posljednje vrijeme ne moe se
generalizirati, jer i danas jo etnike bande vre neke napade i akte sabotae.
d) Odsad pa na dalje zabranjuje se trupama da s etnikim jedinicama vode bilo kakve
pregovore. Neovlatene akcije u tom smislu mogu dovesti do poremeaja u pregovorima
koje su zapoele najvie politike i vojne vlasti i otetiti nau politiku na itavom Jugoistoku.
e) Lokalne etnike voe koji nude sudjelovanje u zajednikoj borbi treba povezati s
prvom viom instancom Abwehra ili SD (Sicherheitsdiensta).
f) Propagandna kampanja protiv etnika treba da prestane, njeno ponovno aktiviranje
zavisit e o razvoju novostvorene situacije.6
6 Mikrofilm br. T-77, rola 883, snimak 5,631.870-71.
Ovaj dokument je viestruko zanimljiv. On pokazuje da su najvie njemake politike i
vojne vlasti u Srbiji ozbiljno eljele uspjenu kolaboraciju s etnicima i da su iz tog razloga
zabranjivale lokalnim komandantima sklapanje nagodbi na vlastitu ruku i ak angairanje u
pregovorima.7 Naglasak na pojedinim etnikim jedinicama koje surauju u borbi protiv
komunizma i pozivanje na Mihailovievu neprekinutu borbu protiv Njemake formalno
liava samog Mihailovia svakog neposrednog sudjelovanja u sporazumu i svake
odgovornosti za etniko-njemaku kolaboraciju. Izgleda da je to bilo namjerno, jer ako bi
etniko-njemaka kolaboracija potkopala etniki ugled kod stanovnitva openito,
odgovornost bar ne bi pala na glavnog etnikog vou. Budui da su obje strane nuno
trebale jedna drugu, trebalo je initi meusobne ustupke u interesu postizanja osnovnog
cilja - ojaanja fronta protiv prodora snaga NOVJ u Srbiju koji je odskora prijetio sa zapada i s
jugozapada. Ali promiljeno nastojanje da se Mihailovia oslobodi krivnje za djelovanje
njegovih komandanata moglo bi, nadali su se, sauvati njegov ugled u narodu i kod zapadnih
Saveznika, ako bi oni saznali za sporazume. etniko vodstvo htjelo je vuka sitog i kozu
cijelu, a inilo se da von Weichsova direktiva pokazuje da su u tome uspjeli. I dok su u Srbiji
etnici nastavljali voditi dvolinu politiku, njihov odnos s Nijemcima bio je vie izravan nego
posredan (preko Nedievog reima) i prilino intenzivan, a barem nekoliko mjeseci zasnivao
se i na formalnim sporazumima.
7 etnici su poduzeli iste mjere opreza, ovlaujui samo neke odreene osobe, da
pregovaraju s Nijemcima i zabranjujui svakom drugom takve korake. Vidi Dokumenti o
izdajstvu Dra^e Mihailovia, I, 687.

Od sredine novembra pa do kraja decembra 1943. zakljuena su etiri kratkorona

ugovora izmeu etnika i Nijemaca. Prvi, zakljuen 13. novembra, a potpisan est dana
kasnije (na njega se aludira u von Weichsovojdirektivi) bio je sklopljen izmeu vojnog
zapovjednika jugoistone Evrope i majora Vojislava Lukaevia, naelnika etnikog taba br.
148.8 Drugi sporazum od 26. novembra sklopljen je izmeu vojnog zapovjednika jugoistone
Evrope s jedne, te majora Nikole Kalabia i pukovnika Jevrema Simia s druge, etnike
strane. Trei, od 14. decembra, bio je izmeu Nijemaca i kapetana Mihaila aia,
komandanta etnike Ravanike brigade. U sva tri sluaja potpisnik za Nijemce bio je konjiki
kapetan Prinz von Wrede, obavjetajni oficir vojnog zapovjednika
8 3. novembra 1943. partizani su ugrozili trupe etnikog komandanta koji je drao
podruje juno od Uica i on se je obratio komandantu 24. bugarske divizije* za pomo u
municiji. Taj zahtjev proslijeen je Nijemcima koji su odgovorili: sve dok se etnici bore
protiv partizana Nijemci ih nee napadati s leda i pribavit e im sanitetski materijal ali ne i
municiju, jer misle da je etnici imaju dovoljno. Nijemci su takoer izjavili da se etnici mogu
boriti protiv partizana ispred njemakih linija, ali da na svaku daljnju pogodbu moraju ekati.
Mikrofilm br. T-501, rola 253, snimak 740. Ovdje je jasno implicirano da su se vodili neki
razgovori izmeu Nijemaca i etnika, ali da konana nagodba, jo nije bila sklopljena.

Ka rta 6. Podruja u Srbiji obuhvaena etniko-njemakim sporazumima o primirju

jugoistone Evrope; s iznimkom aia, etnike komandante zastupao je jedan lan
njihovog taba (npr. majora Lukaevia kapetan Milorad Miti, Kalabia i Simia potpukovnik
Janko Mijatovi). etvrti sporazum zakljuen je od 23-25. decembra izmeu potpukovnika
Ljube Jovanovia Patka, komandanta etnikih snaga za istonu Srbiju i njemakog

majora Mllera u ime okrune komande (Kreiskommandantur) Zajear. Svaki je od tih

sporazuma ili ugovora imao deset do dvanaest toaka, koje su trebale biti na snazi u periodu
od pet do deset tjedana. Svakim sporazumom utanaena je ili se podrazumijevala njegova
obnova, ako sam sporazum bude lojalno izvravan: tako je 17. januara 1944. zakljuen novi
sporazum izmeu Nijemaca i pukovnika Simia, kojim je obuhvaeno nekoliko opina vie
nego ranijim sporazumom s Kalabiem i Simiem (26. novembra), a odreena je i njegova
valjanost do 31. marta 1944.9
9 Za izvode iz Lukaevievog sporazuma vidi mikrofilm br. T-77, rola 883, snimci
5,632.502-4; za izvode iz Kalabievog i Simievog sporazuma snimke 5,632.500-1. Puni tekst
Lukaevievog, jialabievog i Simievog, Caievog, Jovanovievog i Simievog sporazuma,
svih pod br.NOKW-1082, nalazi se u U.S. National Archives, World War II Crimes Records Record Group 2}8. Puni tekst Simievog sporazuma od 17. januara 1944. navodi se takoer
u mikrofilmu br. T-77, rola 883, snimci 5,632.508-10.
Jedan njemaki izvjetaj poziva se na sporazum koji je ve bio sklopljen ili ga je upravo
trebalo skopiti s etnikim komandantom Popoviem na podruju Leskovca u junoj Srbiji, s
valjanou do 21. februara 1944.10 Nije pronaen tekst tog sporazuma niti se pomou
dokumentacije mogla potvrditi Neubacherova tvrdnja da je sporazum o primirju zakljuen i s
potpukovnikom Dragutinom Keseroviem, jo jednim istaknutim etnikim komandantom,
iako je on, kao to e se vidjeti, intenzivno kolaborirao s Nijemcima tokom ljeta 1944.11
10 Mikrofilm br. T-501, rola 256, snimak 101.
11 Vidi Neubacher, str. 166.
S iznimkom kapetana aia, etniki komandanti koji su sklapali navedene sporazume
bili su meu petoricom ili estoricom najviih Mihailovievih operativnih komandanata u
Srbiji. Iako su Lukaevi i Kalabi imali nie inove, obojica su bili glavni komandanti na
svojim podrujima. Simi je bio inspektor svih etnikih snaga, a Jovanovi je bio
Mihailoviev najvii komandant u istonoj Srbiji.12 Vojnu vanost Lukaevia i Kalabia (i
Simia) kao i sporazuma koje su potpisali najbolje pokazuju velika podruja pod njihovom
komandom, na koja su se odnosile i odredbe sporazuma. Karta 6 pokazuje podruje
obuhvaeno sa etiri sporazuma koji su bili na snazi oko 20. januara 1944. Teritorij
obuhvaen Lukaevievim sporazumom od 19. novembra 1943. imao je slijedee granine
toke: Bajina Bata, rijeka Drina, rijeka Tara, Bijelo Polje, Roaj, Kosovska Mitrovica, rijeka
Ibar, Kraljevo, aak, Uice, Bajina Bata. Simievim sporazumom od 17. januara obuhvaeni
su srezovi: Posavina, Vraar, Grocka, Podunavlje, Jasenka, Kosmaj, Mladenovac, Oplenac,
Oraac, Kaer, Kragujevac, Grua, Lepenica, Veliki Oraac i Kolubara, te pet kilometara iroki
pojas zemlje zapadno od eljeznike pruge izmeu Obrenovca i Gornjeg Milanovca. aiev
sporazum pokrivao je manje podruje srezova Parain i uprija i juni dio sreza Despotovac
ali kroz to podruje prolazila je sekcija vitalne eljeznike pruge izmeu Beograda i Soluna, a

na samom podruju bila su etiri rudnika ugljena vana za njemaku ratnu privredu.
Jovanoviev sporazum ukljuivao je srezove Negotin, Sala, Zajear, Boljevac, Andrejevac,
Knjaevac i juni dio sreza Jabukovac - podruja na kojem se nalazi Bor, veliki rudnik bakra,
kao i neka druga manje vana rudarska poduzea.
12 Simi je bio Mihailoviev drug iz klase, ali iako mu je Mihailovi dao visoki poloaj u
svojoj vojnoj organizaciji, nije o njemu mislio dobro i nije mu vjerovao, jer je Simi imao
obiaj da lae. Vidi The Trial of Draja Mihailovi, str. 358.
Mnogo se toga moe rei o tim sporazumima, a bit e ispravnije rei izravnim
navoenjem. Iz tog razloga navest u kao primjer potpuni tekst jednoga od tih sporazuma;
to je Simiev sporazum od 17. januara 1944. Dva motiva koje treba uzeti u obzir opravdavaju
ovu potpunu analizu: prvo, vanost njemako-etnikih sporazuma koji usprkos svojoj
kratkotrajnosti pokazuju etniku politiku ne samo prema Nijemcima, nego i prema
partizanima i zapadnim Saveznicima; drugo, uporno poricanje generala Mihailovia da je
znao za takve ugovore, kao i poricanje etnikih i proetnikih autora od rata naovamo da su
takvi sporazumi uope postojali ili, ako jesu, poricanje da su bili dio ope etnike politike
linije. Ovi pisci dokazuju da su sporazumi sklapani iskljuivo u svrhu dobivanja municije od
Nijemaca, te da su ih zakljuivali na svoju ruku samo neki lokalni komandanti i da se ti
sporazumi u stvari ne razlikuju od slinih nagodbi koje su navodno i partizani inili s
Nijemcima u toku rata.
Simiev sporazum je bio jedan od posljednjih sklopljenih sporazuma, bio je
najobuhvatniji i sa sigurnou se moe pretpostaviti da je bio briljivo sroen. Njegov tekst
glasi kako slijedi:
Zakljuuje se slijedei sporazum o primirju izmeu Vojnog zapovjednika jugoistone
Evrope (Felbera) kao vrhovnog organa okupacionih snaga u Srbiji i kao predstavnika
njemakog Reicha pri srpskoj vladi, s jedne i Inspektora etnikih snaga Drae
Mihailovia, pukovnika Jevrema Simia, s druge strane:
1. Svrha sporazuma je zajednika borba protiv komunistikih partizana, u koju e se
svrhu sve jedinice etnika Drae Mihailovia koje su pod komandom pukovnika Simia
prikljuiti borbi njemakih i bugarskih trupa, kao i trupa srpske vlade, protiv komunista.
2. Sporazumom su obuhvaeni slijedei srezovi: Posavina, Vraar, Grocka, Podunavlje,
Jasenica, Kosmaj, Mladenovac, Oplenac, Oraac, Kaer, Kragujevac, Grua, Lepenica,
Veliki Oraac, Kolubara, te pored toga u zapadnom smjeru teritorij koji se protee 5 km
zapadno od eljeznike pruge Obrenovac-Gornji Milano vac.
3. Na podruju obuhvaenom primirjem nee se za vrijeme trajanja ovog sporazuma
poduzimati hapenja ili akcije protiv sljedbenika pokreta Drae Mihailovia, osim ako

bi takve mjere postale potrebne zbog poinjanja kanjivih djela od strane pojedinih
sljedbenika Drae Mihailovia.
4. Pukovnik Simi potvruje da na podruju sporazuma i u jedinicama pod njegovom
komandom nisu prisutni pripadnici oruanih snaga zemalja koje su u ratu s
Njemakom, ni kao oficiri za vezu ni u bilo kojem drugom svojstvu. Pukovnik Simi na
podruju obuhvaenom sporazumom preuzima obavezu zabrane (funkcioniranja) svih
kanala koji bi mogli neprijatelju pruiti obavjetenja o njemakoj i bugarskoj vojsci, te o
vojnim pokretima Nijemaca.
5. Za vrijeme trajanja sporazuma etnici Drae Mihailovia uzdrat e se od svake
neprijateljske aktivnosti prema njemakim, bugarskim i srpskim trupama i policijskim
jedinicama, kao i prema njihovim vojnim i civilnim organima. U regrutiranje za trupe
srpske vlade etnici se ne smiju mijeati niti propagandom. Na isti nain etnici e
obustaviti sve represalije i prijetnje porodicama onih Srba koji su kao vojnici, slubenici,
namjetenici, radnici, ili u bilo kojem drugom svojstvu u slubi srpske vlade ili
okupacione vojske.
6. Ako bi se bilo koje jedinice etnika Drae Mihailovia, s kojima sporazum o primirju
nije sklopljen, pojavile na podruju obuhvaenom sporazumom, pukovnik Simi e te
jedinice staviti pod svoju komandu ili e se pobrinuti da one napuste podruje.
Pukovnik Simi bit e odgovoran za akcije pripadnika takvih jedinica koje bi se mogle
ogrijeiti o odredbe ovog sporazuma. Oni potinjeni pukovnika Simia koji odbiju
priznati ovaj sporazum bit e uklonjeni s podruja obuhvaenog sporazumom.
7. Na podruju obuhvaenom sporazumom etnici Drae Mihailovia posvetit e se
iskljuivo borbi protiv komunistikih partizana i time poduprijeti borbu snaga reda i
zakona u Srbiji.
8. Ako bi etnici Drae Mihailovia primili informaciju da se pripadnici njemakih,
bugarskih ili srpskih jedinica ili drugih organa ili pojedine osobe bave komunistikom
djelatnou ili odravaju veze s komunistima, etnici se nee na svoju vlastitu inicijativu
mijeati i dijeliti pravdu, ve e inkriminirajui dokazni materijal, a u sluaju opasnosti i
dotine osobe, predati njemakim vlastima.
9. Jedinice etnika Drae Mihailovia moraju to hitnije prijaviti najbliem organu
snaga poretka pojavu, porijeklo, pravac mara itd. bilo koje komunistike jedinice (koja
bi ula) na podruje sporazuma, kao i njihovu jainu i naoruanje.
Jedinice etnika Drae Mihailovia moraju smjesta prihvatiti borbu protiv tih jedinica,
ako im snage dostaju. U tu svrhu, a prema potrebi dat e im se municija i sanitetski
materijal.

U sluaju da etnike jedinice Drae Mihailovia nisu dovoljne, snage reda i zakona
pruit e im pomo u trupama, a po potrebi i u tekom naoruanju. Ranjeni etnici
Drae Mihailovia bit e zbrinuti u njemakim vojnim bolnicama.
10. Za borbu protiv komunista etnici Drae Mihailovia stavit e bezuvjetno na
raspolaganje snagama reda svoju izviaku i obavjetajnu slubu.
U svrhu uzajamne razmjene informacija tabu pukovnika Simia bit e dodijeljena
grupa za vezu. Nadalje, uputit e se postaje okupacionih vojski i (srpske) vlade na
podruju sporazuma da surauju u smislu ovog sporazuma s etnicima Drae
Mihailovia, te da prenose njihova saopenja.
11. Uzajamnim dogovorom etnici Drae Mihailovia preuzet e obavezu zatite
saobraajnih pravaca i transportne opreme protiv napada, pljake i sabotae, i ako bi
takve akte vrili Angloamerikanci putem operacija na terenu.
etnici Drae Mihailovia preuzet e naroito obavezu da unutar podruja sporazuma
aktivnim vojnim operacijama surauju u osiguranju slijedeih saobraajnih linija:
a) cesta Ripanj - Topola - Kragujevac - Kraljevo,
b) eljeznika pruga Obrenovac - Lajkovac - Gornji Milanovac, ukljuivo ogranak
Lazarevac - Aranelovac - Mladenovac,
c) eljeznika pruga Beograd Mala Krsna - Velika Plana, s ogrankom do Poarevca,
d) eljeznika pruga Beograd - Mladenovac - Lapovo.
Zaustavljanje i inspekcija svih vrsta vlakova (od strane etnika Drae Mihailovia), ak i
kad su na stanicama, smatrat e se neopravdanim ometanjem eljeznikog saobraaja i
zabranjuje se.
12. Sklapanje ovog sporazuma treba zadrati u tajnosti. Sporazum stupa na snagu
neposredno po potpisivanju i vrijedi do 31. marta 1944.13
13
Mikrofilm
br.
T-77,
rola
http://www.znaci.net/00001/4_14_3_267.htm

883,

snimci

5,632.508-10.,

Svaki slijedei sporazum bio je veim dijelom jo detaljniji i konkretniji od prethodnih,

a upravo navedeni Simiev sporazum krajnje je egzaktan. Specifini uvjeti na raznim
podrujima igrali su takoer izvjesnu ulogu pri formulaciji odredbi ovih ugovora. Neki od
ranijih sporazuma predviali su da se podruja obuhvaena njime povjere etnikim
komandantima za samostalnu borbu protiv partizana, uglavljujui da e samo u sluaju veih

pothvata njemake i etnike snage operirati zajedno i pod njemakom komandom. U nekim
od sporazuma izriito se navodi da su sporazumom s njemake strane obavezane i bugarske
trupe, Nedieve trupe, Srpski dobrovoljaki korpus, Ruski zatitni korpus i Muslimanska
legija u Sandaku. Drugi se naprosto pozivaju na ostale snage reda i zakona. Budui da su
Nijemci imali neprilika sa srpskom radnom snagom u rudnicima, aiev i Jovanoviev
sporazum imaju posebne odredbe koje ova dva komandanta obavezuju da vrate na rad u
rudnike sve odbjegle radnike ak i ako su se pridruili etnikim redovima, te uope da
uvaju ove rudnike od sabotae.
Kako pokazuje Karta 6, podruje obuhvaeno sporazumima (osim koridora u sredini o
kojem e biti rijei kasnije) prostiralo se je od beogradskih predgraa do junih granica
Sandaka, a ukljuivalo je takoer ekonomski strateko podruje istone Srbije.14 Treba ipak
spomenuti da se etniko-njemaka kolaboracija nije u to vrijeme ograniavala na podruja
obuhvaena sporazumima, ve je aktivno sprovodena i na nekim drugim podrujima. Tako
se, na primjer, u izvjetaju oblasne komande br. 599 (Beograd) za razdoblje od 15. novembra
do 15. decembra 1943. kae: Red i poredak u podruju feldkomande Beograd i
krajskomande Poarevac nisu poremeeni. U poarevakom okrugu su etnici odluili da
povedu aktivnu borbu protiv komunista, ma da nije postignut nikakav ugovor koji se odnosi
na to. Sporazum okupacione sile sa etnicima, u cilju zajednike borbe protiv komunista,
skoro je bez izuzetka radosno pozdravljen, moda sa neizraenim mislima, da se ovo teko
vreme proe bez odmazde.15 etnici su na poarevakom podruju bili pod komandom jo
jednog vanog oficira, potpukovnika Simeona Ocokoljia (poznatog i kao Sinia Pazarac), a o
njegovoj kolaboraciji s Nijemcima izvjetavaju i Nedieve vlasti. Slina situacija postojala je i
u okrugu abac u sjeverozapadnoj Srbiji, gdje su etnici stupili u akciju protiv poznatih
komunista i onih za koje se sumnjalo da su komunisti, a da ih njemake i srpske kvislinke
vlasti nisu u tome ometale.16
14 Na kartama kojima su popraeni dvotjedni izvjetaji o situaciji Vojnog komandanta
jugoistone Evrope Operativnom tabu Vrhovne komande, a pokazivale su podruja koja su
kontrolirale razne gerilske grupe u Srbiji, za podruja obuhvaena sporazumima naznaeno
je da ih kontroliraju etnici pod ugovorom (Vertrags-Chetniks). Vidi npr. mikrofilm br. T501, rola 267, snimak 232.
15 Dokumenti o izdajstvu Dra^e Mihailovia, 1, 593.
16 Vidi ibid, str. 558, 561, 596-99.
Zanimljiv aspekt podruja obuhvaenih sporazumima je i koridor koji je, kako pokazuje
Karta 6, iri na zapadu a ui na istoku i koji je razdvajao Simievo od Lukaevievog podruja.
Zemlja neobuhvaena bilo kakvim ugovorom lei sjeverno od linije Kraljevo-aak-Poega i
ukljuuje srezove Ljubi, Takovo (osim nekih dijelova zapadno od eljeznike pruge, od
sjevera do Gornjeg Milanovca) i vei dio sreza Poega. Na zapadnom dijelu tog podruja, na

jednoj od padina planine Suvobor nalazi se Ravna Gora, gdje je general Mihailovi imao svoj
glavni tab, a takoer i selo Pranjani (gdje su u aprilu 1944. etnici napravili privremeno
uzletite); tu se takoer nalazi selo Ba, gdje je tokom posljednjeg tjedna u januaru 1944.
odran etniki kongres. Unutar toga koridora nalazi se takoer eljeznika pruga i dobre
ceste izmeu zapadne i istone Srbije. Tako je Mihailovi sjedio u svom glavnom tabu
(kreui se esto unutar tog podruja) nevezan bilo kakvim odredbama sporazuma s
Nijemcima. Ta situacija jedva da je bila sluajna, ali ako je to bila koncesija s njemake
strane, kao to se moe pretpostaviti, tada nije bila skupa.
Tekst von Weichsove direktive od 21. novembra sa svojim kurzivom i paljivim
biljeenjem Mihailovievog nastavljanja s otporom, izgleda da podupire takav zakljuak.
etnici i Nijemci imali su valjane razloge za kolaboraciju, ali obostrano su postojala
ogranienja: za Nijemce Hitlerovo nareenje da se sporazumi moraju sklapati samo s
komandatima kao pojedincima i tako po definiciji za manja podruja, te ako se daje pomo u
oruju i snabdijevanju, da operacija mora biti dobro definirana i pod njemakom
sveukupnom komandom; za etnike Mihailovievo inzistiranje da se njegov poloaj u narodu
i kod zapadnih Saveznika ne smije kompromitirati otvorenom suradnjom s Nijemcima.17 U
stvari, njemaki sporazum sklopljen s Mihailoviem osobno poprimio bi neto od openito
srpskog ili jugoslavenskog karaktera i u svjetlu Hitlerovih specifikacija bio je u principu
nemogu. Mihailovieva tobonja odlunost da nastavi s borbom protiv Nijemaca u isto
vrijeme dok njegovi komandanti zakljuuju sporazume o primirju s Nijemcima ne dokazuje
nita. On te komandante sigurno nije pozvao na disciplinsku odgovornost. A to se Nijemaca
tie, obiljeiti podruja obuhvaena sporazumom tako da se iskljui Ravna Gora znailo je na
neki nain prednost, iako su Nijemci i prije tih sporazuma vrlo dobro znali za Mihailovievo
boravite.18 Zakljuenjem sporazuma Mihailovievo podruje kretanja smanjeno je, a sa
Ravne Gore nije bio u poziciji da ugrozi Nijemce.19
17 Nijemci su 21. novembra 1943. uhvatili Mihailovievu poruku vojvodi ujiu,
njegovom komandantu za sjevernu Dalmaciju, s instrukcijom da surauje s njemakim
snagama. Za sebe samoga rekao je da to ne moe zbog javnog miljenja. Mikrofilm br. T311, rola 196, snimak 223. Odbijanje da osobno ima bilo kakav posao s neprijateljem bilo je
politika od koje je Mihailovi odstupio samo u etiri ili pet navrata: na sastanku u Divcima
sredinom novembra 1941, na dva sastanka s predstavnikom izaslanika Neubachera,
Rudolfom Strkerom, u jesen 1944 (prvi u zapadnoj Srbiji na kojem je Mihailovia pratio
pukovnik Robert H. McDowell, ef amerike vojne misije pri njegovu tabu, a drugi u
sjeveroistonoj Bosni) i posljednji sastanak sa Strkerom na planini Vujak, poetkom aprila
1945. Poznato je da je jedan etniki komandant, potpukovnik Petar Baovi, savjetovao
Mihailoviu da se dri u pozadini, kad se radilo o etnikim poslovima s Talijanima. Vidi The
Trial ojDraja Mihailovi, str. 448. Zanimljivo je da i Neubacher u svojoj knjizi, str. 166- 168,
takoer pokuava Mihailovia razrijeiti odgovornosti za kolaboraciju.

18 Pukovnik Klamroth iz njemakog generaltaba je nakon inspekcijskog putovanja po

Balkanu u augustu 1943. izvijestio: Nadzor nad Draom Mihailoviem je dobar. Njemake
slube brzo saznaju za njegova boravita koja neprestano mijenja. Mikrofilm br. T-78, rola
332, snimak 6,289.881.
19 Pastirske kolibe na Ravnoj Gori, smjetene na jednoj od padina Suvobora (865 m),
lako su dostupne sa svih strana. Da su Nijemci htjeli istjerati Mihailovia iz te njegove baze,
nakon to se vratio u Srbiju u junu 1943, ili ga zarobiti, vjerojatno bi to s malo napora mogli i
uiniti.
Moe se spomenuti i ovo: jedna od pogodbi u svim etniko-njemakim sporazumima
bila je da komandanti na podrujima obuhvaenim sporazumom ne mogu pri svojim
tabovima ili pri bilo kojoj svojoj jedinici imati oficire za vezu ili druge oficire koji
predstavljaju sile u ratu s Njemakom (misli se oito na britanske, amerike ili ruske oficire).
Kod Mihailovia su i dalje, sve do maja 1944, bili britanski i ameriki oficiri za vezu, a zatim
opet ameriki oficiri od augusta do druge polovine septembra 1944, kada je bio potisnut iz
Srbije (i u sjeveroistonoj Bosni do 1. novembra 1944).
Potpisivanje ovih sporazuma bilo je na vie naina korisno etnicima. Sada su bili
sigurni od Nijemaca za vrijeme borbe protiv partizana, bila im je zajamena izvjesna koliina
municije za voenje te borbe, (iako mnogo manja nego su se nadali) kao i nuna sanitetska
oprema, te lijeenje ranjenika u njemakim vojnim bolnicama. Stekli su prilino veliku
slobodu da rade na poboljanju svojeg vojnog, politikog i obavjetajnog sistema i faktinu
slobodu prisilne regrutacije, ak i u nizinskim predjelima.20 Sporazumi su im do izvjesne
mjere olakali snabdijevanje i skupljanje novanih priloga od ljudi, a ta je demonstracija
snage navela bar neke da preu s Nedievske ili s neutralistike pozicije etnicima,
poveavajui tako etnike mogunosti za infiltraciju Nedievog administrativnog i vojnog
aparata. Istovremeno je, naravno, ova direktna kolaboracija mnoge druge ljude odvela na
partizansku stranu i etnici su bili vrlo zainteresirani da sporazumi ostanu tajna bojei se
kompromitacije. Sporadini ispadi nekih etnikih jedinica protiv Nijemaca ak i nakon
potpisivanja sporazuma mogli su moda biti pokuaj da se sprijei negativna reakcija u
javnosti, a i raskid Simievog sporazuma sredinom februara 1944. moe se takoer pripisati
tome. I zaista: britanski oficir za vezu, major H. B. Dugmore, koji je kod partizana u istonoj
Srbiji boravio od poetka novembra 1943. do sredine juna 1944, izvijestio je svoje
pretpostavljene da se je u to vrijeme broj partizana u Srbiji popeo od oko 1.700 na preko
13.000 ljudi.21
20 Vidi izvjetaj vojnog zapovjednika jugoistone Evrope glavnom komandantu
jugoistone Evrope od 23. decembra 1943. Mikrofilm br. T-501, rola 253, snimci 1.020-21.
21 Prema saopenju iz pouzdanog britanskog izvora.

Nakon potpisivanja sporazuma porasla je po svoj Srbiji etnika aktivnost protiv

partizana. Obilje dokaza o tome moe se nai u periodikim izvjetajima njemakih komandi,
te sreskih i okrunih predstojnika Nedieve administracije.22 Sredinom decembra 1943.
Mihailovi se je pozivom obratio svim tjelesno sposobnim Srbima da uu u njegovu vojsku
za odluni boj protiv partizana, a u dijelovima Sandaka je SS-ovski komandant Muslimanske
legije Karl von Krempler dao izvjesiti oglase s izjavom da je Lukaevievim etnicima
doputeno da mobiliziraju nacionalne snage meu srpskim stanovnitvom ovog
podruja.23 Major Lukaevi je u borbi protiv partizana u tim dijelovima Sandaka pokazivao
takvu gorljivost da ga je 22. decembra pukovnik Remold, komandant Remoldove grupe,
pohvalio specijalnom naredbom, a doputeno mu je i da zadri neto od oruja koje je
zarobio.24
22 Dokumenti o izdajstvu Drae Mihailovia, I, 513, 591, 596-598, 605 i passim.
23 Izvjetaj Abwehrove jedinice 381 od 20. decembra 1943. u mikrofilmu br. T-313,
rola 488, snimak 249. Za Kremplerove oglase vidi ibid, snimak 350.
24 Ibid, snimci 230-232. Ova dnevna zapovijest razljutila je komandu Druge oklopne
armije, a 5. SS brdski armijski korpus pod kojim je djelovala Remoldova grupa dobio je
nareenje da obavijesti svoje nie komande kako su takve akcije - mislei na slubene
pohvale etnicima - nepoeljne i ne smiju se vie ponoviti bez prethodne dozvole tabova
divizija.
Kako bi se osigurala bolja ukupna suradnja Nijemaca i kolaborirajuih etnikih snaga i
posebno da bi se efikasnije pruila pomo u oruju i municiji pri raznim operacijama,
dodijeljeni su specijalni oficiri za vezu onim etnikim jedinicama koje su imale formalni
sporazum ili su neformalno kolaborirale s Nijemcima. Ti su oficiri za vezu takoer davali
savjete o taktikim problemima prilikom raznih operacija. Medu Nijemcima koji su obavljali
tu dunost jedan od najpoznatijih bio je porunik Heusz; on je bio oficir za vezu kod majora
Lukaevia do 22. decembra 1943, a kasnije i kod potpukovnika uriia.25 Zatim je tu bio
major Weyel koji je odravao vezu s kapetanom Nekom Nediem, naelnikom taba
etnikog komandanta Srbije generala Miroslava J. Trifunovia. Weyel je takoer direktno
zapovjedao etnicima koji su bili pridodani njegovoj grupi jedinica.26 ak je i Keserovi na
svom suenju priznao da je Weyel doao u junu Srbiju ljeti 1944. kao predstavnik njemake
komande u Srbiji i da je koordinirao operacije Raievih, Kalabievih i Keserovievih
etnikih jedinica s onima njemakih, srpskih kvislinkih i bugarskih jedinica protiv
partizana.27
25 Ibid, snimci 171, 225.

26 Vidi npr. dnevne izvjetaje vojnog zapovjednika jugoistone Evrope glavnom

zapovjedniku jugoistone Evrope za maj 1944, mikrofilm br. T-501, rola 256, snimci 669-699
i KTBjOKWjWFSt, sv. IV, dio 1 (1944), str. 710.
27 Suenje lanovima rukovodstva organizacije Drae Mihailovia, str. 215.
U objavljenoj korespondenciji izmeu Mihailovia i jugoslavenske izbjeglike vlade
etniko-njemaki sporazumi nisu nikada bili spomenuti. Ne iznenauje da nikakva
informacija o tim sporazumima nije dola do izbjeglike vlade kanalima koji su bili pod
britanskom kontrolom, ali nema niti tragova da je u tome saopeno bilo kojim drugim
kanalima. Zamislivo je da je izbjeglika vlada o njima mogla saznati od majora Lukaevia
osobno kad je s pukovnikom Baileyem otiao iz Jugoslavije u februaru 1944. i posjetio
jugoslavenske i britanske funkcionare i u Kairu i u Londonu. Ali ako je ikad i rekao togod
predsjedniku vlade Puriu ili nekon drugom funkcionaru izbjeglike vlade, te injenice, koliko
je poznato, nisu objavljene. Treba stoga dopustiti da je mogue, ak i vjerojatno, da ni
najgorljivije proetniki raspoloeni lanovi vlade u izbjeglitvu zajedno s Puriem, nisu
uope znali da postoje takvi sporazumi, bar ne dok su vrili funkcije u vladi, te da su bili
iskreni kad su ih u to vrijeme poricali. Znali su toliko koliko bi im Mihailovi saopio: naime,
da izmeu etnika i neprijatelja nema kolaboracije.28 Britanska vlada je, naravno, od
decembra 1942. pa nadalje saopavala izbjeglikoj vladi izvjesnu koliinu svojih informacija o
etnikoj kolaboraciji.
28 Nisam smatrao za potrebno da stupim u dodir s bivim predsjednikom vlade
Punem ili da se posebno raspitujem da li je on znao bilo to o postojanju etnikonjemakih sporazuma na prelazu 1943. u 1944; siguran sam da bi on rekao da nije, budui
da je i svojim slubenim i privatnim stavom uvijek podravao generala Mihailovia, koji je
tvrdio da nije bilo takvih sporazuma.
Meutim, pitanje od vanosti jeste: da li su Britanci znali da ti sporazumi postoje?
Budui da nikakvi britanski obavjetajni izvjetaji iz Jugoslavije nisu objavljeni, osim izvadaka
u raznim autobiografskim djelima kao to su Churchillova, Edenova, Macleanova i
Deakinova, sve do nedavna nismo imali slubene potvrde o tome jesu li Britanci nauli za te
sporazume, a ako jesu, kada i kako.29 Ali u dosad objavljenim materijalima, kao i u nedavno
otvorenim dokumentima Foreign Officea koji se bave jugoslavenskim poslovima i nizom
britanskih inicijativa i poteza, ima indicija koje ukazuju na to da su Britanci u najmanju ruku
veoma sumnjali na to da se takvi sporazumi zakljuuju, te da su i te kako mogli dobiti tona
obavjetenja o njima nekoliko dana nakon potpisivanja.30 Dvije stvari osobito podupiru ovu
slutnju. Prvo, Lukaeviev sporazum s Nijemcima potpisan je 19. novembra, a Kalabiev i
Simiev sporazum 27. novembra; a ve 29. novembra su britanske vojne vlasti na Srednjem
istoku pitale svoju grupu oficira za vezu u sjeveroistonoj Srbiji koju je predvodio
potpukovnik Jasper Rootham (a vjerojatno i oficire za vezu na drugim podrujima) da li bi
mogli procijeniti reakciju lokalnih komandanata ako bi Mihailovi bio smijenjen i zatim,

znaju li da li je neki od etnikih komandanata primio od Mihailovia nareenje da

kolaborira s Osovinom. Rootham je kasnije pisao da nikad nije ni pomislio na Mihailovievu
kolaboraciju s Osovinom ili na njegovo uklanjanje, iako je znao da Britanci nisu bili zadovoljni
s Mihailoviem i da se mnogi od Mihailovievih pristaa nisu slagali s njegovom politikom, te
da je zbog toga ova poruka dola kao silno zaprepatenje.31
29
U ranije citiranoj britanskoj brouri The Cetniks (septembar 1944) koja sadri skraenu verzij
u Kalabievog i Simievog sporazuma s Nijemcima, izriito se tvrdi (str. 19) da je jedan
britanski obavjetajni oficir izvijestio o tome u junu 1944. Tu se, naravno, moe raditi o
sluaju kad se pomiu datumi i druge pojedinosti kako bi se zatitio dotini obavjetajac.
30 Iz danas pristupanih izvjetaja SOE oficira kod Mihailovia izgleda jasno da oni nisu
imali dokumentirane dokaze o etnikoj kolaboraciji s Nijemcima. Ali Britanci su te dokaze
mogli pribaviti od drugih svojih agenata u Jugoslaviji ili na Balkanu, ili iz drugih izvora. Nakon
to je ova knjiga ve bila otisnuta na korekturnim arcima autor je, ljubaznou profesorice
Phillis Autv, vidio niz referata predanih za simpozij koji su ona i
profesor Richard Clogg organizirali
od
6-8.
jula
1973.
u Cumberland Lodge, Windsor Great Park,
Engleska,
pod
naslovom: British Policy TowardsResistence in Yugoslavia and Greece in the Second World W
ar (Britanska politika prema pokretu otpora u Jugoslaviji i Grkoj u drugom svjetskom ratu),
a u referatima se kae da su Britanci provalili njemaku ifru i da su iz uhvaenih radio
prijenosa znali i to se zbiva izmeu Nijemaca i etnika. Izvor tih informacija smatrao se
toliko vanim da su zbog uvanja tajne uhvaena saopenja kruila samo meu strogo
odabranom grupom ljudi. Britanci takoer nisu direktno reagirali na informacije iz tih poruka
kako ne bi pobudili njemaku sumnju.
31 Rootham, str.171.
Druga je indikativna okolnost, da je 16. decembra general Wilson preko brigadnog
generala Armstronga izdao Mihailoviu pismeno nareenje da etnici bace u zrak eljezniki
most na Moravi, juno od eljeznikog vorita Stala na glavnoj pruzi Beograd-Atena, a
takoer i eljezniki most na Ibru, izmeu Kraljeva i Kosovske Mitrovice, na sporednoj pruzi
koja povezuje Beograd i Skoplje (a time i Atenu), te da ove akcije izvre do 29.
decembra.32 Potpukovnik Rootham takoer je 9. decembra dobio nareenje sa Srednjeg
istoka da izvri sabotau na glavnoj eljeznikoj pruzi u blizini svog operativnog
podruja.33 Koliko je poznato, nije bilo nikakvog njemako-etnikog sporazuma koji bi
obuhvaao podruje na Moravi juno od Stalaa, ali zapadna obala Ibra leala je unutar
podruja obuhvaenog Lukaevievim sporazumom. Tim sporazumom nije bilo
konkretizirano (kao Simievim sporazumom od 17. januara 1944. u toki 11) da su etnici
obavezni uvati eljeznike pruge od sabotae upravo one vrste koju je
general Wilson naredio Mihailoviu, ali to se moda smatralo samo po sebi jasnim i etnici

su bili spremni to potivati. Mihailovi je najprije odgovorio generalu Armstrongu da ne

mogu baciti u zrak ni jedan most jer nemaju opreme, jer postoji opasnost od njemakih
represalija, jer nemaju vojnog materijala da zatite civilno stanovnitvo od takvih represalija,
i tako dalje. Na kraju je Mihailovi natuknuo da e izdati naredbu za dizanje mostova u zrak,
a izgleda da je to i uradio, ali ta zapovijed nikad nije bila izvrena.34
32 Za djelomini tekst Wilsonove naredbe kojom se konkretiziraju ciljevi sabotae vidi
Mihailovievu korespondenciju s izbjeglikom vladom u Jovan onovi, Veze sa generalom
Mihailoviem sa Srednjeg Istoka, str. 19. Mihailovieve reakcije na tu naredbu koju je
saopio izbjeglikoj vladi nalaze se u ibid, str. 19-22.
33 Rootham, str. 175. ,
34 Mnogo godina kasnije, 23. jula 1961, brigadni general Armstrong je na poziv srpske
emigrantske grupe Osloboenje odrao govor u srpskoj crkvi u Londonu i rekao da su on i
Mihailovi zaista poslali neke oficire na Moravu da unite most, ali da komandant lokalnog
etnikog korpusa Radomir Cveti nije dopustio da se izvri akcija, jer su njegovo podruje
ugroavali partizani. Govor citira Vukevi Od Teherana do ubaievog ustolienja, str.
45-46. Cveti je moda radio na svoju ruku, ali nije iskljueno da je sluao druge
Mihailovieve naredbe, kako bi zatitio etnike pred Nijemcima, a i Mihailovia pred
Britancima.
Trea indikacija da su Britanci znali o tim sporazumima i da su zbog njih bili vrlo
nezadovoljni bila je naredba datirana 13. decembra kojom se Roothamu daje diskreciono
pravo da povede svoju grupu do najbliih partizanskih jedinica koje su, prema informaciji
dobivenoj istim telegramom, bile udaljene od oko 120 km do oko 233 km. Rootham i njegovi
drugovi ipak se nisu prebacili partizanima, ve su prije krenuli prema Ravnoj Gori gdje je
glavna britanska misija dovravala svoj posao i otkuda je nekih pet mjeseci kasnije bila
evakuirana u Italiju.35
35 Rootham, str. 176-177.
Treba ipak jasno rei da nisu svi etnici, ma koliko jako antipartizanski nastrojeni, bili
voljni pokoriti se sporazumima o kolaboraciji. Simiev sporazum (toka 6) jasno je predvidio
tu nesklonost odreujui da su komandanti podruja obuhvaenih sporazumom duni
etnike koji nee suraivati protjerati s podruja. Dok je jo bio oficir za vezu kod Lukaevia,
porunik Heusz je 1. decembra 1943. izvijestio o tome da je meu Lukaevievim ljudima
bilo negodovanja zbog sporazuma koji je on sklopio s Nijemcima.36 Sami etnici bili su
potpuno svjesni negativnog efekta koji e na njihov ugled kod stanovnitva vjerojatno imati
ovi sporazumi. Ali kolaboraciju se nije moglo sakriti, a rezultat je bilo neizbjeno osipanje
morala u etnikim redovima. Drugim rijeima, dvolina politika koja se priklonila prema
tjenjoj kolaboraciji s Nijemcima bila je za etnike oigledno opasna.

36 Mikrofilm br. T-313, rola 488, snimak 524.

Pod tim okolnostima sporazumi o primirju nisu uspjeli zadovoljiti ni jednu stranu. Neke
su etnike jedinice jo uvijek vrile sporadine napade i sabotae protiv kvislinkih trupa, a
ak i Nijemaca; neke odredbe jednostavno nisu uzimali u obzir i openito su se sporazumima
sluili kao prikladnim pokriem za jaanje svoje organizacije i za infiltriranje u Nedievu
administraciju. ak su se i hvalili da su sporazumi izraz njemake slobosti.37 Taj stav je
posebno bio vidljiv na kongresu odranom u selu Ba krajem januara 1944 (o kojem e se
raspravljati u Glavi 11), koji se ne bi mogao odrati osim uz preutan njemaki pristanak, a
koji je nekom ironijom pruio priliku za izljev antinjemakog osjeaja. Nijemci su reagirali
nareenjem da se neki od etnikih voa (ukljuujui i aia) koji se ne pridravaju
sporazuma imaju opet smatrati neprijateljem kojeg treba zarobiti i ije odrede treba
unititi.38 Na sastanku Glavnog komandanta jugoistone Evrope von Weichsa i poslanika
Neubachera, odranom 1. februara, ustanovljeno je da veina etnikih voa ne sprovodi u
ivot uvjete sporazuma, te da zbog toga ne samo da sporazume ne treba obnavljati, ve da
na etnike treba opet izvriti vojni pritisak.39 General Felber je u svojoj okrunici od 2.
februara, kao i u pismu generalu Meyszneru od 11. februara, neto openitijim rjenikom
iskreno priznao kako sporazumi o primirju nisu ispunili svoju svrhu da osiguraju kolaboraciju
etnika protiv partizana. On je zapovijedio njemakim trupama i srpskim kvislinkim
trupama da odluno postupe protiv etnika kad god ovi budu djelovali protiv Nijemaca ili
kvislinkih snaga i vlasti. Pokuaje etnikih voa da sklope nove sporazume treba odbijati
zbog brojnih prekraja ranijih sporazuma.40 A kad je pukovnik Simi 11. februara opozvao
svoj sporazum, ali s uvjetom da kasnije moe povui opoziv, Nijemci su taj opoziv prihvatili
kao konaan. Razlog koji su etnici naveli za povlaenje ovog ugovora bio je taj, da Nijemci
ne provode sporazum s obzirom na Srpski dobrovoljaki korpus; konkretno, bilo je nekih
tekoa s vlakom koji je prevozio ranjenike dobrovoljakog korpusa, pa je u borbi koja se
razvila bilo dvadeset pet ubijenih i dvadeset dva zarobljena etnika, bez gubitka na strani
dobrovoljakog korpusa.41 U izvjetaju za period od 15. januara do 15. februara Oblasne
komande 599 (Beograd) takoer se, i to vrlo znaajno kae da je jedan od razloga za opoziv
Simievog sporazuma taj to stanovnitvo osuuje etnike zbog kolaboracije s okupacionom
silom.42 Konani ishod ovog neslaganja bila je jedna naredba od 23. februara 1944. Glavnog
komandanta jugoistone Evrope:
37 Mikrofilm br. T-501, rola 256, snimak 39; mikrofilm br. T-311, rola 286, snimci 185187.
38 Vidi naredbu vojnog zapovjednika jugoistone Evrope od 2. februara 1944,
mikrofilm br. T-311, rola !86, snimak 24.
39 Mikrofilm br. T-501, rola 256, snimak 3.
40 Ibid, snimci 26, 54

41 Ibid, snimci 7, 55.

42 Dokumenti o izdajstvu Drae Mihaitovia, I, 594.
Ponovo se naglaava da se na osnovi dosadanjeg iskustva zabranjuje svako daljnje
zakljuivanje sporazuma s voama potinjenim Drai Mihailoviu. Na snazi ostaje samo
sporazum s Lukaeviem u jugozapadnoj Srbiji. Glavni komandant za jugoistonu Evropu
zadrava pravo da okona i taj sporazum, ako etniki vode na tom podruju ne bi
ispunjavali svoje obaveze. etniki zahtjevi za municijom moraju biti paljivo ispitani prije
nego budu podneseni Glavnom komandantu. U sluaju sumnje uvijek treba pretpostaviti da
su zahtjevi preveliki u usporedbi sa ciljem da se popunjavaju zalihe municije Drae
Mihailovia.43
Posljednje dvije reenice su u najmanju ruku dvosmislene, ali ini se kao da naznauju
da su neki sporazumi jo uvijek funkcionirali. tovie, kako su to pokazali kasniji dogaaji,
etniki zahtjevi za municijom su i bez formalnih sporazuma bili prihvaani i udovoljavano im
je nakon dueg ispitivanja njihove opravdanosti i predviene namjene.
Nisu samo naruavanja odredbi takvih ugovora sa etnike strane djelovala protiv
njihovog formalnog produavanja. I Nedi i Ljoti bili su protiv sporazuma koji su teili tome
da ih kao njemake lutke odgurnu u stranu za volju etnika. General Meyszner bio je oito
protiv njih od poetka. U februaru je otpoeo s pravom kampanjom protiv njih, nastojei
uvjeriti vojne komandante da objave kako je Njemaka u ratnom stanju s etnicima. On se
je vrlo protivio daljnjem naoruavanju uriia i Lukaevia, ne naprosto zato to su oni bili
(nepouzdani) etnici i Srbi, ve zato to su prekrili svoj sporazum s Nijemcima i to je
muslimansko puanstvo u Albaniji, na Kosovu i u Sandaku izrazilo zabrinutost zbog
njemakog ojaavanja etnika; Hrvati su, rekao je, takoer vrlo zabrinuti zbog jaanja
etnika.44 U isto vrijeme je (22. februara) general Asen Nikolov, komandant bugarskog 1.
okupacionog korpusa, takoer pokazao svoje protivljenje svakom sporazumu s etnicima.45
43 Mikrofilm br. T-501, rola 256, snimak 97.
44 Ibid, snimci 18, 128, 144 i mikrofilm br. T-311, rola 286, snimak 185.
45 Mikrofilm br. T-501, rola 256, snimak 16.
U meuvremenu je primarni razlog etniko-njemake kolaboracije partizanska opasnost
za Srbiju dobivao na vanosti. Vojne pripreme NOVJ na zapadnim prilazima Srbiji, kao i
ustrajno napredovanje sovjetskih armija s istoka, jasno su nagovjetavali da e glavno
podruje partizanskih operacija u drugoj polovini 1944. biti Srbija. Zbog toga je za etnike
suradnja s Nijemcima, ili bar njemako oruje i municija, postajalo sve bitnije pitanje. U maju
im je povlaenje voe britanske misije, brigadnog generala Armstronga i svih drugih

britanskih oficira za vezu, oduzelo svaku nadu da bi od Britanaca dobili jo oruja i opreme.
Mihailovi se je jo uvijek pouzdavao da e zapadni Saveznici na kraju doi i spasiti ga, ali
shvatio je da za bitku s partizanima koja se pribliavala ne moe od njih oekivati nikakvu
pomo. Problem je stoga bio izdrati, vrsto se drati nekog teritorija i sprijeiti da partizani
ne savladaju etnike u Srbiji. Da bi se to postiglo bilo je neizbjeno nastaviti kolaboraciju s
Nijemcima.
NEFORMALNA KOLABORACIJA U SRBIJI
Usprkos nekim primjedbama Nijemci su, kao to smo vidjeli, nakon prekida veine
sporazuma s etnicima ivo eljeli sauvati sporazum s Lukaeviem, koji je imao kontrolu
nad vitalnim podrujem Sandaka i jugozapadne Srbije i mogao je biti od velike koristi ako
pomogne sprijeiti prodiranje partizana u Srbiju. Iz zapisnika sastanka izmeu generala
Felbera i Meisznera, odranog 24. februara 1944, je sporazum s Lukaeviem tog datuma jo
uvijek bio na snazi,46 ali ubrzo poslije toga Nijemci su izgubili kontakt s Lukaeviem. Dnevni
red sastanka od 4. marta izmeu Feldbera i poslanika Neubachera ukljuivao je pitanje:
Gdje se sada skriva Lukaevi?47 Lukaevi je u stvari ve bio izvan zemlje - na putu preko
Italije i Kaira u London, gdje je na vjenanju kralja Petra trebao zastupati Mihailovia.48 Do 4.
marta Nijemci su uhapsili i htjeli sprovesti u Beograd naelnika Lukaevievog taba, majora
Rudolfa Perhineka, zbog napada koje su na njemake trupe izvrili njegovi etnici.49
46 Ibid, snimak 128.
47 Ibid, snimak 218.
48 Lukaevia su u Londonu primili kralj George VI i visoki britanski funkcionari, medu
njima i ministar vanjskih poslova Eden. Ali Lukaevieva nastojanja da pridobije podrku za
Mihailovia nisu uzeta u obzir. On se je u Jugoslaviju vratio krajem maja, upravo u vrijeme
kad je voda britanske vojne misije, brigadni general Armstrong, odlazio iz Mihailovievog
taba. Vidi lanak od T. Z. Vojislav Lukaevi, str. 97-100.
49 Mikrofilm br. T-501, rola 256, snimak 218. Perhinek, Slovenac, bio je jedini na
visokom poloaju medu etnicima u Srbiji, a da nije bio Srbin.
Izlazi da je poetkom marta 1944. jedini formalni sporazum na snazi izmeu Nijemaca i
etnika bio onaj sklopljen s potpukovnikom uriiem koji je zapovijedao Crnogorskim
dobrovoljakim korpusom, jedinicom koju su formirali Nijemci i Nedi jo prole jeseni, s
ciljem da se bori protiv partizana u Crnoj Gori, ali koja je vjernost dugovala i Mihailoviu.
S dokidanjem etniko-njemakih sporazuma o primirju, krajem februara 1944, etnici
su formalno opet postali neprijatelj okupacionih snaga. Izvjetaj Vojnog komandanta za
jugoistonu Evropu za razdoblje od 22. januara do 20. februara biljei da Osim pojedinih

sluajeva, do sad nije bilo nikakvih (etnikih) napada i znaajnijih sabotaa.50 Ponovljene
izjave, te nastavljene akcije i etnika i Nijemaca u Srbiji ipak pokazuju da su obje strane bile
dvoline s obzirom na kolaboraciju ili njeno izostajanje: jedina stvar koja ih je povezivala i
primoravala na suradnju bila je sve vea opasnost od partizana. Izmeu marta i kraja
augusta 1944. ta je podvojenost bila oita: prevladavala je izvjesna suradnja bez formalnih
sporazuma, ali su Nijemci pridrali pravo da upotrijebe silu kad god su etnici istupili protiv
njih ili protiv Bugara i srpskih kvislinkih snaga ili vlasti. Ta sila nije tokom 1944. ee
primjenjivana u praksi, ali vrijedno je zabiljeiti nekoliko sluajeva njene primjene. Najvei i
najpoznatiji je operacija Treibjagd, koja je otpoela sredinom februara protiv Kalabievih
etnikih odreda u srednjoj i junom dijelu srednje Srbije. Bila je to zajednika akcija
njemakih, bugarskih i srpskih kvislinkih snaga, pod komandom pukovnika Diesenera, inae
komandanta taba br. 5 sekcije za osiguranje eljeznikih pruga. Operacija je zavrena do 5.
marta, a u njoj su etnici imali 81 mrtvog, mnogo ranjenih i 913 zarobljenih, ukljuujui
mnogo oficira.51 Manje akcije bile su ee. Njemaki dnevni izvjetaj za 31. marta spominje
jednu akciju protiv beogradske organizacije Drae Mihailovia, u kojoj su uhapena tri
komandanta korpusa, dva komandanta brigade i jo neki etniki oficiri.52 Dnevni izvjetaj za
25. aprila biljei da je jedna operacija protiv etnika u blizini Ljiga opozvana, jer nije imala
nikakvog uspjeha.53 U istom izvjetaju navode se takoer gubici koje su partizanima i
etnicima nanijeli Nijemci od 16. marta do 15. aprila: etnici 182. mrtva, 127 zarobljenih;
komunisti 1.586 mrtvih, 94 zarobljena, 40 talaca strijeljano, 200 uhapenih u Beogradu. Ali
etniki su komandanti izgleda jo uvijek nastojali sklopiti nove sporazume, jer je na
sastanku glavnog komandanta jugoistone Evrope sa zamjenikom poslanika Neubachera,
odranom 28. marta, glavni komandant izjavio da je opa linija politike prema Mihailoviu
da s njim treba nastaviti igru, ali bez ikakvih obeanja. Treba izjavljivati da nas njegove
ponude ne zanimaju.54
50 Ibid, snimak 106.
51 Ibid, snimci 57, 224.
52 Ibid, snimak 380.
53 Ibid, snimak 590.
54 Ibid, snimak 360.
Najozbiljniju opasnost u to vrijeme predstavljao je prodor dvije partizanske divizije, 2. i
5., u jaini od oko pet tisua boraca, u jugozapadnu Srbiju iz Sandaka i Bosne. Cilj ovih
divizija bio je da preu preko Ibra i Kopaonika i da se spoje sa najjaim i najaktivnijim
jedinicama NOVJ u Srbiji koje su djelovale na podruju planine Jastrebac, te u Toplikoj i
Jablanikoj dolini u junoj Srbiji i da tako pojaaju partizansku aktivnost u Srbiji i pripreme
teren za ulazak ostalih partizanskih snaga iz Bosne i Sandaka.55 Ta opasnost izazvala je

neposrednu i intenzivnu kolaboraciju izmeu Nijemaca, Bugara, srpskih kvislinkih snaga i

etnika. Referirajui o novoj situaciji u Srbiji, u svom izvjetaju od 22. aprila, general Felber
je o suradnji zabiljeio: Javljeno je da je sam Draa Mihailovi u jednom govoru traio
lojalnu suradnju s okupacionim snagama kako bi otklonio komunistiku opasnost u Srbiji.
Vidljiv znak ovog novog razvoja je injenica da se u junoj Srbiji Nijemci, srpski dobrovoljaki
korpus i etnici bore rame uz rame. Ali u istom izvjetaju Felber takoer kae: Pokret
Drae Mihailovia je podvojen. Dok se jedan dio aktivno bori s Nijemcima protiv komunista a da time nikako ne prestaje biti rezerviran prema svim okupatorima - manje grupice Drae
Mihailovia u srednjoj i istonoj Srbiji nastavljaju kao i ranije initi tetu.56 Mnogi drugi
izvjetaji iz tog perioda pozivaju se na etniko-njemaku kolaboraciju protiv partizana. Na
primjer, u dnevnom izvjetaju vojnog zapovjednika jugoistone Evrope od 8. aprila, koji se
bavi operacijom Kammerjger povedenom protiv divizija NOVJ koje su prodrle u Srbiju,
izjavljuje se da su etnike odrede kapetana Rakovia, istaknutog etnikog komandanta,
partizani vrlo teko porazili.57 Deset dana kasnije (18. aprila), naelnik taba Srpskog
dobrovoljakog korpusa, potpukovnik Radoslav Tatalovi, izvijestio je generala Felbera da je
saradnja sa Cvetievom grupom (Cveti je bio vaan etniki komandant na jugu srednje
Srbije) vrlo dobra.58 A u naredbi generala Felbera od 28. aprila, o zavrnim fazama
operacija protiv 2. i 5. divizije NOVJ blizu Poege u jugozapadnoj Srbiji, spominje se i
etniko sudjelovanje u operacijama s njemakim i bugarskim snagama.59 Jo je zanimljivija
informacija u dnevnom izvjetaju za 1. maj generala Felbera, u kojem se kae da je oko
tisuu etnika ukljueno u jednu njemaku jedinicu koju vodi major Weyel, koji je u to
vrijeme s etnikim kapetanom Nekom Nediem tijesno suraivao u koordiniranju
njemako-etnikih operacija protiv partizana. U istom izvjetaju izjavljuje se da na pravcu
Poega -Kosjeri-Raana-Povlen ima oko pet tisua etnika, te da su kod njihovih raznih
jedinica ve postavljeni njemaki oficiri za vezu. Izvjetaj nastavlja: Draa Mihailovi koji je
preuzeo svu komandu nad ovim etnikim snagama uspostavit e radio-vezu s njemakom
komandom.60 (Ne mogu ipak dati nikakvu potvrdu toj slutnji da je Mihailovi odravao
direktnu radio-vezu s Nijemcima, a uzimajui u obzir njegov nain ponaanja u cijelom ratu,
malo je vjerojatno da jest).
55 Oslobodilaki rat, II, 227-235.
56 Mikrofilm, br. T-501, rola 256, snimci 549, 552.
57 Ibid, snimak 450.
58 Ibid, snimak 502.
59 Ibid, snimak 622. Da su britanski oficiri za vezu s etnicima znali za tu njemakoetniku kolaboraciju u jugozapadnoj Srbiji jasno se vidi u The etnih, str. 22-23. Vidi
takoer The Trial of Draja Mihailovi, str. 188, gdje Mihailovi priznaje da za ono to su
etnici radili s Nijemcima u to vrijeme sadejstvo moe da se kae, saradnja ne.

60 Mikrofilm br. T-501, rola 256, snimci 669-670. Na svom suenju Mihailovi je
priznao da je preko majora Lalatovia rukovodio operacijama etnikih snaga protiv dvije
divizije NOVJ koje su prodrle u Srbiju. The Trial oj Draja Mihailovi, str. 224.
Na
sastanku
odranom
26.
aprila
u
aku,
izmeu
efa
SD
(Sicherheitsdiensta) Biermanna i kapetana Predraga Rakovia, komandanta drugog
etnikog korpusa i jednog od glavnih etnikih ljudi za vezu s Nediem i Nijemcima, Rakovi
je napomenuo da je general Mihailovi povukao njegova ovlatenja da obavlja poslove s
Nijemcima po nareenju i u ime Drae Mihailovia i da zbog toga na ovom sastanku ne
sudjeluje kao njegov predstavnik.61 Zakljuak je oigledan: Mihailovi je bio sasvim upoznat
sa sporazumima i kontaktima i davao je za njih ovlatenja, a Rakovi je usprkos tome to su
mu ovlatenja bila povuena, odravao kontakte i obavljao poslove s Nijemcima.
61 Mikrofilm br. T-311, rola 286, snimak. 314.
Kao i u periodu sporazuma o primirju, tako su i sada u periodu neformalne
kolaboracije obje strane oito nastojale da stvari ostanu u tajnosti. Na bojitu je tajnost,
naravno, jedva bila mogua, ali bilo je mnogo razloga da se ta tajnost sauva na drugim
mjestima. Kad su u maju beogradske novine na njemakom jeziku Donau-Zeitung objavile
lanak u kojem se kae da se etnici bore pod njemakom komandom, etnici su imali nekih
politikih tekoa.62 Ali etniko--njemaka kolaboracija je nastavljena. General Felber rekao
je 13. maja glavnom komandantu jugoistone Evrope von Weichsu da ga etnici (mislei
neke etnike voe) uvjeravaju da su odustali od svake akcije protiv Nijemaca, te da ele
sudjelovati u borbi protiv komunista sve do konane pobjede. Te etnike, rekao je, vode
kapetan Neko Nedi i major njemake vojske Weyel. On je takoer podvukao da je krajnje
teko nai pravi postupak s Mihailoviem i etnicima, ali da je naredio da se s njima kad god
se bore na njemakoj strani protiv komunista postupi odgovarajue (to vjerojatno znai
prijateljski), te da im se treba otro suprotstaviti orujem kad god svoje oruje okrenu protiv
Nijemaca.63 Tri dana kasnije (16. maja) uslijedila je direktiva generala Felbera, u kojoj se
detaljno zacrtava pravilno ponaanje njemakih vlasti i trupa prema etnicima koji su bili i
dalje ostaju neprijatelji; etniki neprijatelj br. 1 su partizani, ali okupaciona sila je njihov
neprijatelj br. 2. etnici surauju s Nijemcima da bi popunili zalihe municije i openito se ne
bore odluno protiv partizana kako bi prolili to manje krvi. Zbog toga sve etnike mjere
koje nepovoljno utjeu na njemake interese ili interese Nedieve vlade, napadi na istu,
regrutiranje u etnike odrede, mijeanje u poslove lokalne uprave i u isporuke
poljoprivrednih i stoarskih proizvoda, treba smatrati neprijateljskim ponaanjem i u
skladu s time postupiti, a sve etnike akcije na uvrenju njihovih tabova i centralnih
organa treba svim sredstvima sprjeavati. S druge strane, sve etnike grupe koje se bore
protiv partizana ne treba smetati ni napadati, ve im prije treba pomoi municijom. U tu
svrhu potrebno im je isporuiti ogranienu koliinu municije za tekue i lokalne borbe ali
pod strogim njemakim nadzorom, kao i snabdijeti ih sanitetskim materijalom, te zbrinuti

ranjenike. Svaka pomo u municiji mora biti odobrene od vojnog zapovjednika jugoistone
Evrope.64
62 Mikrofilm br. T-501. rola 256, snimak 647.
63 Ibid, snimci 723-724.
64 Ibid, kadrovi 754-755. I etniki dokumenti takoer se pozivaju na neodlunost
nekih etnikih jedinica iz Srbije u borbi protiv partizana. Vidi npr. naredbu generala
Trifunovia od 19. jula 1944, u Dokjimenti o izdajstvu Drae Mibaihvia, I, 86-87.
Kad su 2. i 5. divizija NOVJ pod jakim pritiskom zdruenog njemakog, bugarskog,
srpskog kvislinkog i etnikog napada bile primorane da se poetkom maja povuku u
Sandak, etnici su ak i nakon toga nastavili kolaborirati s Nijemcima protiv domaih
partizanskih jedinica u Srbiji. Kolaboraciju su nastavljali pothranjivati isti motivi: etnika
potreba za orujem i snabdijevanjem i uzajamna etniko-njemaka borba protiv partizanske
opasnosti. etniki voa u istonoj Srbiji, potpukovnik Ocokolji, ije su snage jednom
ranijom prilikom napale njemako skladite municije da se domognu oruja, podnio je, na
primjer, 30. juna molbu za novo oruje i municiju. Svoju je molbu Ocokolji podupro
argumentom da partizani iz jugoistone Srbije planiraju proboj u sjeveroistonu Srbiju i
pokret prema Dunavu, gdje e se sastati sa trupama sovjetskog zranog desanta u cilju
zdruenih operacija protiv Nijemaca. Ocokolji je takoer rekao Nijemcima da je glavna
tema propagande Titovih snaga u Srbiji pomo koju dobivaju zrakom od Angloamerikanaca i
da vlada kralja Petra vodi pregovore s Titom (sporazum Tito-ubai od 16. juna bio je
stvarno ve potpisan) i upozorio ih je da etnici moraju inzistirati na tajnosti pregovora o
dobivanju oruja, jer e inae izgubiti svako povjerenje u narodu.65
65 Mikrofilm br. T-311, rola 286, snimci 556-567. Osim to su pomagali partizanima u
Srbiji snabdijevanjem zranim putem, zapadni Saveznici su poevi od aprila 1944. poduzeli
niz bombarderskih napada na eljeznike ureaje u Beogradu i u nekim drugim srpskim
gradovima, te na neke gradove u kojima su, prema partizanskim informacijama, bile jake
njemake snage (iako je neizbjeno u svima njima bilo mnogo civilnih rtava). Ti su napadi,
zajedno s pribliavanjem sovjetskih snaga i pripremama partizana u Bosni i Sandaku za
upad na Srbiju, predskazivali brzi kraj njemakog okupacionog reima, a vjerojatno su u
politikom smislu djelovali i protiv etnikog poloaja u Srbiji.
U julu su Nijemci uz pomo bugarskih, srpskih kvislinkih i elitnih etnikih jedinica
opet krenuli u napad protiv partizanskih snaga u junoj Srbiji (operacija Trumpf, vidi Glavu
11). U toku te operacije njemaki i etniki predstavnici raspravljali su o daljnjim zdruenim
akcijama protiv partizana, a etnici su se kao uvijek osobito brinuli da za svoje jedinice
osiguraju vie oruja i municije.66

66 Na primjer, sastanak izmeu kapetana Neka Nedia, glavnog etnikog oficira za

vezu s Nijemcima i njemakih predstavnika, na dan 14. jula. Mikrofilm br. T-311, rola 195,
snimci 725-726. General Trifunovi, etniki komandant za Srbiju, takoer je u to vrijeme
odravao kontakt s poslanikom Neubacherom i obavijestio ga da se Mihailovi nalazi u
situaciji u kojoj mora kolaborirati s Nijemcima. Vidi mikrofilm br. T-50 1, rola 256, snimak
458.
Moda je ipak najzanimljiviji sastanak odran 11. augusta u Topoli izmeu grupe
Nijemaca, koju je vodio konjiki kapetan Prinz von Wrede, zastupajui vojnog zapovjednika
jugoistone Evrope i etnike delegacije koja se sastojala od tri vana komandanta: majora
Dragoslava Raia, kapetana Neka Nedia i kapetana Nikole Kalabia. Svrha tog sastanka
bila je da se razrade uvjeti za sastanak izmeu generala Mihailovia i poslanika Neubachera,
te da dvije strane izloe svoje uvjete za pojaanu kolaboraciju. U izvjetaju od 12.
augusta, Prinz von Wrede je formulirao pozicije dviju strana kako slijedi:
1. Draa Mihailovi eli razgovarati s Fhrerovim opunomoenikom za Jugoistok,
Neubacherom; 2. on trai savez svih srpskih nacionalistikih snaga; 3. on zahtijeva
mobilizaciju i naoruavanje svih tjelesno sposobnih nacionalistikih Srba za borbu protiv
komunista, s tim da su naoruavanje i vodstvo u rukama Wehrmachta; 4. Draa Mihailovi
trai da on sam ostane u ilegalnosti; 5. lanovi etnikog pokreta ne smiju biti u njemakoj
uniformi; 6. mjesto sastanka ne smije ni pod kojim okolnostima biti Beograd ili neki vei
grad.
Nasuprot tome nae vlastite elje su: 1. Draa Mihailovi se mora sloiti samo s
usmenim, a ne s pismenim sporazumom; i 2. etniko obeanje da e obustaviti sve korake
usmjerene protiv njemake vojne administracije i da e je tititi.67
67 Mikrofilm, br. T-311, rola 286, snimci 508-511.
U oitoj vezi s prijedlozima Mihailovieve delegacije na sastanku u Topoli stoji
saopenje njemake komande u Beogradu, u kojoj se kae da Mihailovi vri pritisak na
Nijemce da donesu odluku do 20. augusta; u saopenju se ukazuje na to da je Mihailovi u
dodiru s predsjednikom vlade Nediem i da se s njim sloio o nainu primanja i upotrebi
njemake pomoi. U saopenju se kae da uzevi u obzir slabost njemakih trupa u Srbiji i
nadmono naoruanje partizana koji su ve otpoeli sa sistematskom infiltracijom Srbije, kao
i neizvjesnost u buduem ponaanju bugarskih trupa, Nijemci ne mogu sebi dopustiti da
budu bez etnike pomoi.68
68 Mikrofilm br. T-77, rola 883, snimak 5,631.180
Sastanak izmeu Mihailovia i Neubachera nikada nije odran, ali Neubacher je postao
jo jai zagovornik naoruavanja etnika u razumnoj mjeri, za nadolazeu bitku protiv NOVJ -

ukoliko je tehniki izvedivo i dok je to u njemakom interesu, to je znailo da etnici nisu

imali nikakvog izgleda da stvore zalihu oruja za nastavak borbe protiv partizana nakon to
Nijemci budu prisiljeni na povlaenje.
Otprilike u isto vrijeme Mihailovi je imao jo jedan dodir s Nijemcima, preko
njemakog agenta imenom Jefto. Uvjeti i zahtjevi bili su u biti isti poput onih koje su njegovi
predstavnici iznijeli u Topoli, s dopunom da etnici nee svoje oruje okrenuti protiv
Nijemaca ak ni u sluaju iskrcavanja zapadnih Saveznika na dalmatinsku obalu, ve e
nastaviti borbu protiv partizana i nastojati sprijeiti povezivanje partizana i saveznikih trupa
nakon iskrcavanja.69
69 Ibid, snimak 5,631.178.
Jedan od najrjeitijih dokaza da su etnici nastavili aktivno kolaborirati s Nijemcima i
nakon to je istekao zadnji formalni sporazum, nalazi se u biljekama koje je pripremilo
osoblje glavnog komandanta jugoistone Evrope, feldmarala von Weichsa, za njegov
sastanak s Hitlerom 22. augusta 1944. U opem uvodnom dijelu o vojnoj i politikoj situaciji
koja vlada u Srbiji i drugdje u Jugoslaviji, von Weichs je primijetio da od nedavna ponaanje
etnika Drae Mihailovia obiljeavaju slijedee karakteristike: a) aktivna borba protiv
komunistikog neprijatelja u Srbiji, NDH i Crnoj Gori, koja je zbog brojane i oruane
nadmoi komunistikih bandi za snage Drae Mihailovia u svakom sluaju povezana s
rizikom; b) neizvravanje opih i posebnih nareenja Saveznika za sabotau; c) ponekad vrlo
aktivna lokalna kolaboracija izmeu etnika Drae Mihailovia i njemakih trupa
sigurnosti,Abwehra i njemakih organizacija ustanovljenih za ekonomsku eksploataciju
zemlje; d) apsolutna spremnost da se posluaju taktike direktive njemakih oficira za vezu i
e) neprestani pokuaji da se u zamjenu za dokazanu lojalnost dobije oruje i municija za
borbu protiv komunistikog neprijatelja.70 U kontrastu s ovim opim ponaanjem stoje neki
etniki prijestupi, osobito oni u formi napada na transporte s hranom i municijom, ali ti
napadi, naglaava se u izvjetaju, nemaju nikakvo veliko znaenje i etnici uvijek nastoje da
ne ozlijede njemaku pratnju.
70 Mikrofilm br. T-311, rola 195, snimak 960.
U istom se dokumentu nadalje izjavljuje: iako je general Nedi imao neke rezerve
prema generalu Mihailoviu, on je sada postao jedan od Mihailovievih zagovornika i
govorio je njemu u prilog pred Nijemcima, tako da konano postoji ujedinjeni srpski
antikomunistiki front u kojem Mihailovi ima podrku vie od 90% svih
Srba. Von Weichs je znao da su takvi pretjerani zahtjevi za municijom kao Nedievi, koji je
traio 3,000.000 metaka, potpuno nerealni i predloio je poetnu isporuku od samo 250.000
metaka. etnici su govorili da e podii vojsku od 50.000 ljudi; von Weichs je smatrao da je
tako velika vojska nemogua iz tehnikih razloga i umjesto nje predloio je da se iz iskusnih
Keserovievih i Raievih etnikih trupa formiraju tri puka s ukupno 6.000 ljudi, te da im se

da zatraeno oruje (oko 5.000 talijanskih puaka, 40 talijanskih tekih mitraljeza i 30 lakih
bacaa).71
71 Ibid, snimci 960-962. O cijelom pitanju Nedievih i Mihailovievih nastojanja da
pribave oruje i municiju od Nijemaca, te o raspodjeli tog materijala vidi
takoer The Trial of Dra^a Mihailovi, str. 242 244.
Nedi i Mihailovi sastali su se 20. augusta, u vrijeme kad je von Weichs morao
napustiti Beograd da podnese izvjetaj Hitleru. Prema obavijesti koju je primio von Weichs,
poloaj dvojice generala u ovoj novoj kombinaciji bio je politiki uvjetovan: Iz obzira prema
srpskom narodu i s obzirom na budunost, Draa Mihailovi e kao i do sada ostati u
pozadini. Borbu protiv komunista vodit e ipak on, dok e politike veze sa okupacionom
silom i dalje ostati u domeni predsjednika vlade Nedia. Von Weichs je bio svjestan da
naoruavanje etnika u Srbiji povlai za sobom stanoviti rizik, ali je svejedno u svjetlu prilika
koje su vladale u Srbiji i vjerojatnih dogaaja koji su predstojali, a i na osnovi prolih
iskustava, bio uvjeren da je pokret Drae Mihailovia u trenutku najpozitivniji element u
borbi protiv komunizma, koji u ovom asu Nijemci ne mogu ni pod kojim okolnostima
napustiti. To nisu mogli, jer u sluaju povlaenja bugarskih trupa Nijemci u Srbiji ne bi imali
dovoljno snaga i bili bi izloeni napredovanju Titovih trupa, a ak da bugarske trupe i ostanu,
njemake trupe u Srbiji nisu bile dovoljne da nadomjeste etnike formacije; i na kraju,
etnici su u mnogo sluajeva direktno ili indirektno osiguravali ekonomsku eksploataciju
Srbije, a to je pod postojeim uvjetima bilo od temeljnog znaenja za njemaku vojnu
industriju.72
72 Mikrofilm br. T-311, rola 195, snimci 963-964.
Drugi dokument pripremljen u okviru ovog izvjetaja Hitleru bavio se gubicima srpskih
nacionalistikih snaga u borbi protiv komunista izmeu 15. marta i 15. augusta 1944. Oni se
navode kako slijedi:
Ubijeni Ranjeni Nestali
Srpski dobrovoljaki korpus 140 312 69
Srpska dravna straa 157 107 26
Srpska granina straa 3 13 2
Lojalni etnici 1.749 2.089 120
Gubici lojalnih etnika po mjesecima bili su kako slijedi: od 16. marta do 15. aprila,
228; od 16. aprila do 15 maja, 231; od 16. maja do 15. juna, 290; od 16. juna do 15. jula, 594;
i od 16. jula do 15. augusta, 406. Nijemci nisu mogli tono ustanoviti gubitke etnikih

jedinica koje su se samostalno borile, ali procijenili su da su visoki barem kao i gubici lojalnih
etnika.73 Budui da se etnici nisu mogli boriti bez municije, koju su morali dobivati od
Nijemaca, ovi brojevi implicitno govore da je tijesna suradnja izmeu Nijemaca i velikog
dijela etnika u Srbiji postojala ak i poslije marta 1944, to jest nakon to su istekli svi
sporazumi o primirju.
73 Ibid, snimak 968.
Von Weichsov izvjetaj u prilog kolaboraciji i pruanju pomoi etnicima moda
prejako naglaava vanost etnika, ali on je naravno imao vojne razloge da nastoji uvjeriti
Hitlera kako etniku pomo treba za njemaku stranu pridobivati ak i vie nego prije. U toj
fazi rata, pritisnuti sa svih strana, Nijemci su mogli odvajati malo materijalne pomoi
i Hitler se je vie nego ikad odupirao da etnicima prui ita osim najmanje koliine vojnih
potreba. Njegov prvo usmeni, a zatim i telegramom potvreni odgovor von Weichsu bio je
eksplicitan: Smiju se upotrijebiti iskljuivo pojedine etnike formacije koje su se i do sada
dobro pokazale i to u lokalno ogranienim i taktiki malim pothvatima, te pod njemakom
komandom i kontrolom.74 Ova naredba vezala je ruke njemakim komandantima u Srbiji i
oduzela Mihailoviu nade u znatniju njemaku pomo u borbi protiv partizana. Hitlerove
antisrpske predrasude, kojima su se sada pridruili i neki drugi faktori (gubitak Rumunjske i
primicanje gubitka Bugarske, bojazan od udara u Maarskoj i ak strah od antinjemakih
promjena u hrvatskoj ustakoj dravi) iskljuivale su svako pruanje neke vee pomoi
etnicima.75
74 Mikrofilm br. T-77, rola 781, snimak 5,507.576.
75 U tom smislu vidi KTBjOKWjWFSt, s,v. IV, dio 1 (1944), str. 708-711.
Poslanik Neubacher podnio je 28. augusta njemakom ministarstvu vanjskih poslova
novi zahtjev za bitniju pomo etnicima u oruju i municiji, nakon to je Hitler samo
djelomino prihvatio von Weichsove prijedloge.Neubacher je dokazivao da nedostatak
njemake pomoi izaziva nezadovoljstvo u etnikim redovima, te da zbog toga a i zbog
drugih razloga kao to su odbacivanje Mihailovia od strane zapadnih Saveznika, uslijed ega
je izgubio jo jedini preostali poloaj naelnika taba Vrhovne komande, pribliavanje
sovjetskih snaga s istoka i poetak jakih napada NOVJ u Srbiji etnicima prijeti rasulo. S
obzirom na ograniene snage koje su Nijemci imali u Srbiji, takvo bi rasulo bilo protiv
njemakih vojnih interesa i Neubacher je predloio da se oruje uzme iz tajnih spremita
jugoslavenskog oruja, koje je ostalo u maarskim rukama od invazije 1941,76 budui da su
njemake rezerve oruja male. To je bio dobro smiljen argument, ali ni on nije imao
uspjeha. U okolnostima kad je i sam imao smanjene zalihe oruja, Hitler vie no ikad nije bio
voljan pruiti bitniju pomo dvojici srpskih generala kojima nikada nije vjerovao, a jo se
uvijek bojao mogunosti saveznikog iskrcavanja na Balkan, u kom bi sluaju etnici okrenuli
njemako oruje protiv Nijemaca. Takoer se plaio da bi pruanje pomoi velikosrpskim

snagama moglo pomoi Srbima da ponovno steknu poloaj vodeeg politikog i vojnog
faktora na Balkanu, to je on htio sprijeiti i nasuprot emu bi ak i jaanje komunista moglo
biti prihvatljivije.77
76 Mikrofilm br. T-77, rola 883, snimci, 5,631.201-6
77 Prema biljekama generala Jodla koje citira general Warlimont, kad je
feldmaral von Weichs 22. augusta 1944. doao u Hitlerov glavni stan traiti dozvolu da
organizira zajedniku borbu s generalom Nediem i Mihailoviem protiv partizana u
Srbiji, Hitler mu je rekao da Njemaka mora do kraja suzbijati sve planove o Velikoj Srbiji.
Ne smije se stvarati srpska vojska. Prihvatljivija je ak stanovita komunistika
opasnost. Warlimont, str. 499.
Jedna od kobnih etnikih pogreaka do sredine 1943. bilo je potcjenjivanje
partizanske politike pronicavosti, vojnog rukovoenja i elastinosti. To potcjenjivanje
prevladavalo je ak i nakon Mihailovievog povratka u Srbiju, juna 1943. i tokom slijedee
godine. Tim tonom prevelikog optimizma obiljeena je i Mihailovieva okrunica iz maja
1944. koja sadri instrukcije za komandante korpusa, osobito one u Beogradu, kao i njegovo
pismo Jeveviu pisano u junu 1944 78 Medu mnogim stvarima, Mihailovi u svom pismu
Jeveviu govori o slabostima partizana i etnikoj snazi:
78 Mikrofilm br. T-311, rola 286, snimci, 451-456, osobito snimak 452, te snimci 471475 za pismo Jeveviu.
Tokom protekla dva ili tri meseca komunisti su imali teke gubitke i mnogo uzastopnih
poraza. Komunisti su danas mnogo slabiji na svim podrujima. Nadam se da e uskoro
postati jo slabiji i da e biti potpuno likvidirani. Najvanija stvar je da ljudi danas ustaju sve
vie i vie protiv njih, jer su zapazili sve njihove zloine i namere.
Nasuprot tome, mi smo danas znatno jai nego prije godinu dana i naa organizacija
napreduje i iri se sve vie i vie. Nae oruane snage broje u stvari u celoj zemlji preko
100.000 ljudi, dok se broj regruta koji bi mogli biti naoruani penje na preko pola miliona. Ne
smatramo za potrebno da ove stvari razglaavamo, niti treba da preterujemo s brojkama
kao komunisti. Komunisti tvrde da imaju preko 200.000 vojnika, dok u stvari nemaju vie od
nekoliko desetaka hiljada.
Mihailovievi izvjetaji izbjeglikoj vladi bili su na slian nain optimistiki, a njegov
optimizam nije se smanjio ni nakon gubitka poloaja u izbjeglikoj vladi; njegovi izvjetaji
svojim zastupnicima u inozemstvu tokom ljeta 1944 - 12. i 27. jula, na primjer - openito su
puni nade s obzirom na etniku situaciju.79 Ali slijedea tri mjeseca pokazat e kako je taj
optimizam bio na krivim temeljima.

79 Vidi Mihailovieve izvjetaje kako ih je objavio Jovan onovi u Veze s Draom

Mihailoviem sa Srednjeg i Bliskog Istoka i Severne Afrike, str. 56-57, 61-65.
Ma koliko je Mihailovi mogao imati brojne pristalice u Srbiji i ma koliko se njegov
pokret mogao uspjeno infiltrirati u upravni i vojni aparat Nedievog reima, izvan Srbije, a
osobito kod zapadnih Saveznika, podrka mu je brzo opadala. Britanci, koji su bili glavni
faktor za utvrivanje politike zapadnih Saveznika u Jugoslaviji i na Balkanu, napustili su ga.
Sjedinjene Drave nisu htjele poduzeti nita bitno u njegovu korist, jer se to kosilo s
politikim naelima stvorenim u najviim amerikim vladinim i vojnim instancama. Povrh
toga, Mihailoviu su bila oduzeta njegova dva poloaja u vladi, pa zbog toga nije vie imao
legitimni status, a izbjeglika vlada je postajala instrument Narodnooslobodilakog pokreta.
Kako je vrijeme prolazilo, sve vie i vie njegovih sljedbenika u Srbiji shvaalo je da je stvar za
koju se Mihailovi bori beznadna i okretalo se je od njega. Rasulo u etnikim redovima,
koje je Neubacher primijetio u augustu 1944, bilo je u stvari ve neko vrijeme oevidno.
Major Radoslav uri, etniki komandant jugoistone Srbije, u maju je preao partizanima s
nekoliko svojih oficira i vojnika,80 a u augustu je partizanima prela Ibarska etnika
brigada.81
80 The etnik, str. 24-27. Neki promihailovievski Srbi koji su poslije rata pisali prikaze
o ratnim prilikama u Srbiji tvrde da je uri od poetka naginjao partizanima i bio
komunistiki trojanski konj kod etnika. Na slian nain i jedan drugi pronedievski
emigrantski autor optuuje glavnog politikog savjetnika kod potpukovnika Keserovia,
profesora Mihaila Kneevia. Vidi Karapandi, str. 264-267. urieve akcije u kritinim
danima oktobra i novembra 1941. u zapadnoj Srbiji i njegova kasnija nastojanja da svede na
najmanju mjeru borbu izmeu etnika i partizana ukazuju na to da je bio posve drugaiji od
veine ostalih etnikih komandanata. Nakon prelaska postao je zamjenik naelnika Glavnog
taba NOV i POJ Srbije. Mihaila Kneevia ubio je etniki komandant kapetan Rakovi ili je
ubijen po njegovom nareenju. Vidi Suenje lanovima rukovodstva organizacije Dra^e
Mibailovia, str. 530.
81 Mikrofilm br. T-77, rola 883, snimak 5,631.204. U junu 1972. saznao sam u
Beogradu od jednog historiara, specijaliste za srpsku povijest u drugom svjetskom ratu, da
je u toj brigadi bilo oko ezdeset komunista prije nego je prela partizanima.
Takvo je, dakle, bilo stanje stvari u etnikom taboru u Srbiji, krajem augusta 1944. Na istoku
su se sovjetske snage pribliavale jugoslavenskim granicama; partizani su upravo otpoeli s
napadima i protiv Nijemaca i protiv etnika u Srbiji sa zapada i jugozapada, a Bugari su se
spremali za izlazak iz saveza s Nijemcima i za povlaenje svojih snaga iz Srbije i Makedonije.
Bugarska je 25. augusta proglasila svoju neutralnost i poslala svoje predstavnike u Kairo da
zatrae kontakt sa zapadnim Saveznicima. Sovjetski Savez je 5. septembra navijestio rat
Bugarskoj. Tri dana kasnije, Bugarska je navijestila rat Njemakoj, a dan nakon toga
kapitulirala je pred sovjetskim snagama.

KOLABORACIJA IZVAN SRBIJE DO OKTOBRA 1944.

Kao to je ranije izloeno, revidirana njemaka politika mobilizacije svih
antikomunistikih grupacija u jugoistonoj Evropi za borbu protiv snaga predvoenih
komunistima, bila je nakon talijanskog sloma u septembru 1943. najprije izloena u
Hitlerovoj direktivi od 29. oktobra specijalnom poslaniku Neubacheru, a proirena u direktivi
glavnog komandanta jugoistone Evrope od 21. novembra. Vidjeli smo da je ovlatenje za
sklapanje sporazuma o primirju s etnicima (u stvari o kolaboraciji) u okupiranoj Srbiji bilo
prenijeto na vojnog zapovjednika jugoistone Evrope, a na Drugu oklopnu armiju za
podruja pod njenom komandom, koja su ukljuivala veinu ostalog jugoslavenskog
teritorija, kao i Albaniju. Premda je Crna Gora bila u domeni Druge oklopne armije, vojni
zapovjednik jugoistone Evrope je, iz razloga koje emo objasniti kasnije, bio upleten u
provoenje ove nove politike na tom podruju. Nadalje, dogodile su se i neke promjene u
njemakoj politici prema etnicima na teritoriju Nezavisne Drave Hrvatske, i to odlukom
Druge oklopne armije, jo prije nego je nova njemaka politika dobila svoju konanu
formulaciju.
Raspravimo najprije manje vaan sluaj Crne Gore. Iako su etnici bili vrlo oslabljeni
porazima koje su im tokom proljea 1943. nanijeli partizani i razoruanjem velikog dijela
njihovih trupa u Crnoj Gori i nekih u jugoistonoj Bosni, oni su u Crnoj Gori jo uvijek imali
znatne snage. U toku ljeta 1943. njih je, uz pomo pukovnika Baje Staniia i majora orija
Laia, reorganizirao general Blao ukanovi, koji je i ostao komandant. ini se da je
general Mihailovi izdao nareenje da se ove trupe s orujem odupru ulasku njemakih
trupa u Crnu Goru nakon kapitulacije Italije, kako bi sauvale ovo podruje kao mogui
mostobran za oekivano savezniko iskrcavanje. Stanii je, ipak, istovremeno s pozivom
partizanima da se stave pod njegovu komandu za borbu protiv Nijemaca, pisao 12.
septembra Jevremu Sauliu, gradonaelniku Nikia i svom pouzdaniku, kako je naredio
svojim trupama da ne napadaju njemake snage na prolazu preko njegovog teritorija.
Nadalje, savjetovao je Sauliu da stupi u kontakt s njemakim komandantom u Nikiu ako
smatra za potrebno i da ga obavijesti o Staniievom nareenju, te da zatrai od njega da ne
dira u etnike dok rade posao koji su otpoeli (to jest, dok tuku partizane).82
82 The etniks, str. 63-64.
Ali, kakve god planove ukanovi i Stanii imali za prilagoavanje njemakoj
prisutnosti u Crnoj Gori, nisu ih mogli provesti, jer su ih sredinom oktobra 1943. u manastiru
Otrog opkolili i ubili partizani.83 U meuvremenu su Nijemci uli u Crnu Goru i uspostavili
vojnu vlast u obliku Oblasne komande (Feldkommandantur) br. 1040, pod
generalom Wilhelmom Keiperom, ostavljajui Crnogorsku narodnu upravu, sastavljenu od
predstavnika i bjelaa i zelenaa (tj. od prosrpskih i proetnikih grupa, te crnogorskih
separatista) ali s malo stvarne vlasti. Budui da je oblasna komanda raspolagala s malo
njemakih trupa, reorganizirala je i poveala prijanju andarmeriju ove pokrajine i ubrzo

poela sklapati sporazume s ostacima domaih nacionalnih snaga - to jest etnika - koje su
bile pod komandom majora Jove ukanovia. Nijemci su ve poetkom decembra 1943. ove
snage koristili protiv partizana, a u aprilu 1944. opet su ih upotrijebili u veoj mjeri, ali u oba
sluaja s malim uspjehom.84
83 Vidi Punia Perovi, Kako su zavrila dva najvea crnogorska izdajnika, i Pajovi
Likvidacija etnikog vodstva u Ostrogu u oktobru 1943.
84 Vidi Zavrni izvjetaj o vojnoj upravi u Crnoj Gori, pripremljen u aprilu 1945, u
mikrofilmu br. T-501, rola 258, snimci 679-684; i Vujovi, str. 491-494.
Promjenjiv poloaj njemake vojne vlasti u Crnoj Gori moe se pratiti iz naina na koji
je oblasna komanda br. 1040 bila podreena viim komandnim mjestima. Kad je 26.
septembra 1943. uspostavljena, bila je podreena njemakom generalu u Albaniji koji je u
isto vrijeme bio njemaki komandant Crne Gore. Kasnije je premjetena pod jurisdikciju 5. SS
brdskog korpusa, a zatim pod Drugu oklopnu armiju. Konano je u aprilu 1944. podignuta u
rang Samostalne oblasne komande i bila je pod neposrednom komandom zapovjednika
jugoistone Evrope (Felbera), koji je bio i vojni zapovjednik Srbije, sa sjeditem u
Beogradu.85 Ova zadnja promjena bila je rezultat Neubacherova plana da se od Srbije,
Sandaka i Crne Gore stvori federacija (kojoj bi s vremenom bio prikljuen i dio istone
Bosne) sa ciljem da se ojaa Nediev reim, a time i ukupni antikomunistiki front na
jugoslavenskom teritoriju. Zbog Hitlerovog protivljenja taj plan nikad nije bio prihvaen, ali
su s obzirom na Crnu Goru uinjeni neki vojni aranmani izmeu generala Felbera i generala
Nedia. U tim je aranmanima vanu ulogu igrao major Pavle urii, koji je, kao to smo
vidjeli u Glavi 7, 14. maja 1943. bio uhvaen, razoruan od Nijemaca i odveden u
zarobljenitvo.
urii je bio odveden u zarobljeniki logor u Galiciji, (nedaleko grada Stryj, u
meuratnom periodu dio Poljske, sada u Ukrajini). Iz zarobljenitva je pobjegao navodno u
augustu 1943. i nakon nekog vremena doao u Srbiju. Uhvatile su ga srpske kvislinke vlasti i
smjesta predale Nijemcima, koji su ga zatvorili. Ali, kako se znalo da urii uiva dobar glas
meu etnicima i proetnikim stanovnitvom u Crnoj Gori, a da su druga dva starija
crnogorska etnika voe u to vrijeme ubijena, Neubacher, Nedi i Felber su bili miljenja da
bi se moglo iskoristiti uriia za borbu protiv partizana u Crnoj Gori i za razvijanje vrih
veza izmeu Srbije i Crne Gore. urii je zbog toga osloboen i general Nedi imenovao ga
je pomonikom komandanta Srpskog dobrovoljakog korpusa.
85 Mikrofilm br. T-501, rola 258, snimak 675.
Kada je Samostalna oblasna komanda br. 1040 bila stavljena pod neposrednu
Felberovu komandu, Nijemci, Nedi i Ljoti pomogli su Duriiu pri stvaranju Crnogorskog
dobrovoljakog korpusa, ije su neke jedinice po prvi puta upotrijebljene u Sandaku, a

kasnije po cijeloj Crnoj Gori. U proljee 1944. poslan je za neko vrijeme u Sandak jedan
bataljon Srpskog dobrovoljakog korpusa da pomogne Duriiu, a bivi Nediev ministar i
Ljotiev bliski drug Mihailo Olan doao je s tim bataljonom u Sandak kao oficir za vezu
izmeu uriia i Nedia (neko vrijeme je kao oficir za vezu sluio Ratko
Pareanin).86 Crnogorski korpus dijelom su sainjavale bive uriieve trupe koje su Nijemci
pustili iz zarobljenitva, ali veinom su to bili etnici, koji su uglavnom pod imenom
nacionalnih snaga ostali u Crnoj Gori. Bivi voda ovih snaga, major ukanovi, bio je
takoer obuhvaen ovom uriievom organizacijom i dana mu je komanda Lovenskog
korpusa.87 Sve u svemu, ubrojivi trupe koje su bile dio pravog Crnogorskog dobrovoljakog
korpusa i ostale etnike koji su se pridruili, urii je u Crnoj Gori i Sandaku raspolagao s
vojnom snagom od moda kojih sedam do osam tisua ljudi.
86 Pareanin, str. 485-487; Karapandi, str. 311-317. Oba izvora tumae Duriievu
ulogu u Crnoj Gori u to vrijeme s toke gledita generala Nedia i Ljotia. etnika verzija
njegovog djelovanja navodi se u njegovoj biografiji u Glasnik SIKD Njego, juni 1960, str.
85-93, koja ga predstavlja kao jednog od vodeih etnika i srpskih heroja iz drugog svjetskog
rata. Vidi takoer Neubacher, str. 145.
87 Vujovi, str. 505.
Nijemci su Duriiu dodijelili budno oko u osobi oficira za vezu, porunika Heusza,
prijanjeg oficira za vezu pri majoru Lukaeviu. Heuszu je 30. maja 1944. poslana detaljna
uputa o njegovim dunostima kod uriia, zajedno s instrukcijama da je odgovoran za
kontrolu i izvrenje direktiva koje izdaju njemaka komandna mjesta i vezu izmeu
tabova i jedinica Crnogorskog dobrovoljakog korpusa s jedne, te njemakih komandnih
mjesta s druge strane, osobito tokom operacija protiv bandi (partizana). Upozoren je da
bude taktian i da uspostavi osjeaj povjerenja izmeu njemakih komandnih mjesta i
Crnogorskog dobrovoljakog korpusa i, naravno, da aurno obavjetava vojnog zapovjednika
jugoistone Evrope o prilikama u korpusu, o njegovim borbenim kvalitetama, o personalnim
problemima, snabdijevanju i tako dalje.88
88 Mikrofilm br. T-501, rola 256, snimak 862.
to se tie organizacije, formalne lojalnosti, komandnih kanala i opskrbe, urii i
njegove jedinice bile su dio kvislinkih snaga koje su organizirali i izdravali Nijemci, i tijesno
povezane sa Srpskim dobrovoljakim korpusom. Usprkos svemu tome, urii, pa tako i
njegove trupe, nastavile su sa svojom prvotnom odanou Drai Mihailoviu i njegovoj
organizaciji.
Crnogorski etnici opravdavali su svoju kolaboraciju s Nijemcima i prije i poslije
uriievog povratka istim razlozima kojim su opravdavali svoju raniju kolaboraciju s
Talijanima to jest, nudom da se bore protiv komunista i da zaustave graanski rat koji je

uzrokovao smrt i propast njihovih brojnih pristalica u Crnoj Gori. Imali su, ipak, jo jedan jaki
razlog potrebu da u svoju pokrajinu dovoze hrane s podruja pod njemakom kontrolom i
pomou njemakih transportnih sredstava. U nekim dijelovima ove pokrajine hrane je bilo
tako malo da je skoro vladala glad. Kolaboracija etnika s Nijemcima ipak nije ublaila
situaciju, a narod je za oskudicu krivio i jedne i druge.89 etnici su danomice gubili naklonost
naroda i zbog nekoliko drugih dogaaja koji su bili van njihove moi: zbog masovnih
prelijetanja saveznikih aviona preko Crne Gore i povremenih napada na Podgoricu (u
jednom od tih napada ubijen je etniki voda Lai), zbog ulaska divizija NOVJ i sovjetskih
snaga u Srbiju i povlaenja Mihailovia i njegovih etnika s tog teritorija, te napokon zbog
spoznaje, sve ire prihvaene, da e Nijemci, a time i njihovi saveznici, uskoro biti poraeni.
89 Talijani su za vrijeme svog okupacionog razdoblja uvozili u Crnu Goru (prema
njemakim izvjetajima za koje se dri da su pouzdani) izmeu 1200 i 1500 tona hrane
mjeseno, uglavnom itarica. Njemake poiljke hrane iz Srbije nikada nisu prele 250 300
tona mjeseno. Kao glavni razlog navodio se nedostatak transportnih sredstava. Vidi
Zavrni izvjetaj..., ibid, rola 258, snimak 679.
U julu 1944. Nijemci su odluili reorganizirati Crnogorski nacionalni upravni Savjet, koji
je izgubio svaku podrku naroda, a kada ni urii nije dopustio da bilo koji od njegovih
predstavnika sudjeluje u njegovom radu, sasvim su ga raspustili.90 Kolaboracija izmeu
uriievih snaga i Nijemaca nastavila se tog ljeta i dalje tokom jeseni. Kvarile su je
povremene tekoe, ali poetkom decembra su se i Nijemci i uriieve snage (kao to emo
vidjeti u glavi 12) morali povui iz Crne Gore, idui dijelom puta zajedno: Nijemci u pravcu
Austrije, a urii sa svojim snagama u sjeveroistonu Bosnu da se pridrui Mihailoviu.
90 Ibid, snimci 679-682; vidi takoer ibid, rola 256, snimci 550-551.
U dijelovima Nezavisne Drave Hrvatske, koje su kontrolirali Talijani, svi su etniki
odredi ovom ili onom prilikom kolaborirali s Talijanima protiv NOV i POJ. Nakon to su
Talijani kapitulirali, a Saveznici se nisu iskrcali u Dalmaciji, ti su etnici bili manje-vie
primorani na kolaboraciju s Nijemcima, kako se ne bi nali u procjepu izmeu njih i
partizana. U stvari su neke etnike jedinice odmah krenule tim smjerom, pruajui usluge
njemakim divizijama dok su jo preuzimale podruja koja su ranije bila pod talijanskom
okupacijom.91
91 Mikrofilm br. T-314, rola 566, snimak 342.
Visoka njemaka komandna mjesta oito su jo vjerovala da etnike odrede na tim
podrujima treba uiniti nekodljivima uklanjanjem sa scene njihovih voa: negdje oko 20.
septembra 1943. je Abwehr u Dubrovniku dobio nareenje da uhapsi sve etnike voe
prisutne u tom gradu, a 114. pjeadijskoj diviziji u sjevernoj Dalmaciji nareeno je 23.
septembra da uhapsi komandanta najvee postojee etnike formacije, Momila ujia.92

92 Mikrofilm T-501, rola 267, snimak 1034; mikrofilm br. T-314, rola 566, snimak 790.
Ali njemaki operativni komandanti mislili su drugaije. Oni su etnike trebali kao
saveznike u borbi protiv NOVJ, koja je vrlo ojaala zapljenom brojnog oruja i opreme od
Talijana, te prilivom mnogih tisua novih dobrovoljaca. Istovremeno, njemaki su
komandanti etnike jo uvijek smatrali potencijalnom opasnou u sluaju saveznikih
iskrcavanja na obali, ega su se i dalje plaili. Iz oba razloga nisu eljeli stavljati na kocku
sporazume s etnicima, hapenjem njihovih voa. Zbog toga su se najprije ogluili o
nareenja, a tada su, ini se, naveli vie komande da promijene politiku, zbog ega je 29.
septembra Druga oklopna armija izdala opsenu direktivu o politici koju treba provoditi
prema etnicima na teritoriju NDH. Slijedeeg dana je 15. armijski korpus (komandno mjesto
poznato od prije kao komandant njemakih trupa u Hrvatskoj, koje je preimenovano u
augustu) ovu naredbu podreenim divizijama i samostalnim grupama saopio slijedeom
porukom:
1. U sluaju krajnje lokalne nude, komandanti divizija i vode samostalnih grupa mogu
se nai u situaciji da iznimno i s obzirom na ogranieno mjesto i vrijeme, moraju
zakljuiti sporazume s etnikim grupama za zajedniku akciju protiv komunista.
2. Takve sporazume treba smjesta prijaviti obavjetajnom oficiru 15. armijskog
korpusa.
3. Politiki pregovori zabranjeni su u principu. Ako se uini da su takvi pregovori
umjesni, to treba prijaviti.93
93 Mikrofilm T-314, rola 566, snimak 681.
Budui da su na podrujima NDH koja su stalno bila pod njemakom kontrolom
sporazume obino zakljuivale vlasti NDH (iako nakon januara 1943. u dogovoru s
Nijemcima), novo nareenje Druge oklopne armije vrijedilo je za sve etnike odrede koji su
bili u hrvatskoj marionetskoj dravi. Izgleda da je prvi sporazum sklopljen na temelju nove
naredbe bio onaj izmeu 373. pjeadijske divizije (legionara) i etnikog voe Mane Rokvia,
koji je imao vlast na podruju koje je ukljuivalo dijelove zapadne Bosne i dijelove Like.94
94 Ibid, snimak 678.
Izvjetaj 15. armijskog korpusa od 19. novembra Drugoj oklopnoj armiji daje zanimljive
i konkretne pojedinosti njemako-etnike kolaboracije. etnike trupe sluile su u to
vrijeme Nijemcima za uvanje eljeznikih pruga i vanih industrijskih poduzea, te za
izvianje i akcije u pozadini jedinica NOV i POJ, ali pismeni sporazumi nisu sklapani. Kraj toga
to su sluili kao straari etnici su Nijemcima koristili i u obavjetajnom radu s obzirom na
partizane i kao vodii, te pri skupljanju stoke od naroda, omoguujui djelomino odravanje

stonih sajmova. Izvjetaj takoer podvlai da e pravoslavno puanstvo (Srbi) koje stoji iza
etnika, biti izrueno na milost ustaama ako bi Nijemci prekinuli ovu kolaboraciju, te da e
pod tim pritiskom etnike formacije postati ili pljakake bande ili e se pridruiti
partizanima, a obje alternative su protiv njemakih interesa.95
95 Ibid, snimci 342-343.
U praksi je kolaboracija poprimala oblik dodjele konkretnih akcionih podruja raznim
etnikim grupama, uvijek unutar komandnog podruja ove ili one njemake divizije ili
samostalne grupe, sa specijalnim njemakim oficirom zaduenim za odravanje veze sa
svojim etnikim pandanom, u svrhu koordinacije. etnici su dobivali oruje i municiju, kao i
hranu i drugu opskrbu dovoljnu da pokrije najvei dio njihovih potreba, s tim da je
uskraivanje snabdijevanja bio nain da se etniki odredi primoraju da izvre dodijeljene
zadatke; ako etnici ne bi posluali njemaka nareenja, snabdijevanje bi moglo
prestati.96 Ali detalji sporazuma uvijek su se uglavljivali usmeno, dijelom da se zbjegne
vrijeanje vlasti NDH, pa pismena nareenja oito nikad nisu ni zdavana.97
96 Vidi ibid, snimci 85 86. Mnogi dokumenti pokazuju kako je raspodjeljivano
snabdijevanje. Vidi npr. dan obavjetajni izvjetaj za februar 1944. o tome da su ujievi
etnici primili aprovizaciju za otprilike dvije eine svojih jedinica od Nijemaca, dok su ostatak
namaknuti iz svojih vlastitih sredstava, u mikrofilmu br. T-3 1, rola 286, snimak 232; izvjetaj
od 27. maja 1944. o snabdijevanju hercegovakih etnika orujem, municijom hranom, u
mikrofilmu br. T-77, rola 883, snimak 5,631.760; izvjetaj od 27. septembra 1944. o
snabdijevanju lujievih etnika s orujem i municijom, u mikrofilmu br. T-501, rola 257,
snimci 1074-1075.
97 Moe se primijetiti da generalpukovnik Lothar Rendulic, komandant Druge oklopne
armije, u svojim lemoarima posveuje sedamdeset osam stranica razdoblju koje je proveo
na dunosti u Jugoslaviji, ali uope ne osvjetljava odnose izmeu jedinica pod svojom
komandom i etnika na teritoriju NDH. Gekmpft, gesiegt, schlagen, str. 151-229.
Kolaboracija u Hrvatskoj postala je intenzivnija tokom zime 1943-1944, ako je u sluaju
hrvatskih kvislinkih snaga i etnika bila pod neprestanom lapetou. Podaci navedeni u
izvjetaju generala Glaisea od 26. februara 1944. zasnovani na slubenim podacima NDH)
otkrivaju opseg kolaboracije: 11. ebruara bilo je na teritoriju NDH trideset i pet posebno
imenovanih etnikih rrupa, neke manje (200-400 ljudi), ostale, kao na primjer ujieva
grupa bile su velike i do 2.500 ljudi. Od toga je s Nijemcima i vlastima NDH kolaboriralo
levetnaest grupa s ukupno 17.500 ljudi; esnaest ostalih grupa s 5.800 ljudi ibrajane su u
pobunjene etnike. S iznimkom odreda Uroa Drenovia u ;jeverozapadnoj Bosni, s oko 400
ljudi, kojeg su vlasti NDH smatrale potpuno ojalnim, za sve druge etnike kolaborirajue
grupe vlasti NDH smatrale su da e prema Nijemcima odnose osobito prijateljski kako bi od
njih dobile to vie oruja i municije, ali se istovremeno dre neprijateljski prema njihovoj

dravi.98 neto kasnije izvjetaj, datiran 14. aprila 1944, navodi osamdeset sedam etnikih
voa za koje su vlasti NDH znale da su bili na teritoriju njihove drave u to vrijeme, i
naznauje koji su od njih roeni u Srbiji ili u Crnoj Gori.99
98 Mikrofilm br. T-311, rola 286, snimci 224-228. Za detaljan opis ovih jedinica i imena
njihovih lavnih oficira vidi ibid, snimci 230-239.
99 Ibid, snimci 336-342. U jo jednom izvjetaju (ibid, snimak 343) tvrdi se da je tog
istog datuma na ritoriju NDH bilo oko 35.000 etnika, to mi se ini prevelik broj.
Ba kao to se etniko-njemaka kolaboracija u Srbiji morala do neke mjere lositi s
osjetljivou generala Nedia i Ljotia, vidjet e se da su se Nijemci i u marionetskoj dravi
Hrvatskoj, samo u mnogo veoj mjeri, morali nositi s upornim protivljenjem ustakih vlasti.
U NDH je nadalje situaciju komplicirala injenica da su je Nijemci smatrali formalno
nezavisnom dravom, iako je u stvari bila okupirani teritorij, pa su stoga bili obavezani da
paze na formalnosti, potekoe izmeu Nijemaca i ustaa u odnosu na etnike poele su
skoro odmah nakon talijanskog sloma. To vidimo iz pritube vlade NDH koju je podnijela na
sastanku s njemakim funkcionarima u Zagrebu i o kojoj je poslanik Kasche svijestio 19.
oktobra 1943, a ticala se upotrebe etnika i pronjemaki orijentiranih Talijana kao straa u
raznim dalmatinskim gradovima, dok Nijemci isto vrijeme nisu dozvoljavali trupama NDH da
uu u ta podruja.100 Kako je vrijeme prolazilo Nijemci su se sve vie oslanjali na etnike, pa
je pitanje njemako-etnike kolaboracije postalo daleko najmunije pitanje izmeu
njemakih komandnih mjesta i vojnih i civilnih vlasti NDH. Ustae je osobito uznemiravala
injenica da su se praktino svi etniki komandanti na njihovom teritoriju - iako su to
poricali - zakleli na vjernost generalu Mihailoviu, to jest voi najmre vojne i politike
grupacije u drugoj zemlji, kao i to da je znatan broj oficira iz Srbije i Crne Gore drao vane
poloaje u etnikim formacijama u ustakoj dravi. To je bilo protiv ustake politike izolacije
svog srpskog stanovnitva od Srba u Srbiji i primoravanja tog stanovnitva na lojalnost
iskljuivo NDH. Prisutnost srbijanskih oficira u etnikim jedinicama ugroavala je ak i privid
suvereniteta NDH, pa su na toj i na drugim osnovama vlasti NDH neprestano protestirale
kod Nijemaca protiv njihove suradnje s etnicima, protiv bratimljenja njemakih i
etnikih trupa i tako dalje. Neke takve proteste Paveli je podastro direktno Hitleru. Ali
Nijemci su trebali etnike: nisu imali dovoljno vlastitih trupa, a veina domobrana, pa ak i
legionarske divizije, bile su od vrlo ograniene koristi, jer su njihovi lanovi masovno
dezertirali partizanima. Bar neke etnike jedinice smatrane su odlinim borcima protiv
partizana, a za malo njih (osim novo regrutiranih) bilo je vjerojatno da e prei partizanima,
zbog zvjerstava koje su poinili nad njima i njihovim simpatizerima.101 Zaista, Nijemci su
raunali da e se oni pokazati lojalni ak i u sluaju saveznikog iskrcavanja u Dalmaciji.
Njemaki dokumenti porijeklom iz NDH esto sadre tvrdnju koja nam je poznata iz slinih
dokumenata o njemako-etnikoj kolaboraciji u Srbiji: da se ne mogu odrei etnika kao
saveznika.102 S druge strane, Nijemci nisu eljeli do kraja izazvati ustake vlasti, jer su im i
hrvatske kvislinke trupe bile potrebne i, kao to je njemaki vojni atae u Zagrebu izvijestio

Operativni tab Vrhovne komande, bili su svjesni da e prikladnom upotrebom

nacionalistikih parola, sve dok su glavna opasnost partizani i Sovjeti, Nijemci jo uvijek moi
mnogo izvui iz te zemlje.103 Zbog toga su bili spremni da vlastima NDH uine samo neke
manje ustupke koji nisu bili protivni njemakim interesima.
100 Mikrofilm br. T-77, rola 883, snimak 5,631.876; mikrofilm br. T-501, rola 264,
snimak 795.
101 Vidi npr. izvjetaj njemake grupe za vezu pri Dujiu od 27. septembra 1944. u
mikrofilmu br. T-501, rola 257, snimci 1072-1075.
102 Vidi direktivu od 11. maja 1944, o kojoj se raspravlja nie, te izvjetaj komandanta
369. pjeadijske divizije (hrvatskih legionara) glavnom komandantu jugoistone Evrope, od
7. augusta 1944, u mikrofilmu br. T-311, rola 195, snimak 672.
103 Telegram ataea od 30. augusta 1944. u mikrofilmu br. T-77, rola 883, snimak
5,631.327. Atae je meutim mislio da to ne bi bilo tako u sluaju iskrcavanja zapadnih
Saveznika na dalmatinskoj obali, jer da hrvatske mase smatraju ove trupe jedinim moguim
spasom svoje osobne i nacionalne egzistencije.
Moda je najvaniji pokuaj da se ublai osjetljivost ustaa bila Direktiva o upotrebi i
subordinaciji hrvatskih borbenih grupa koju je 11. maja 1944. izdala Druga oklopna
armija.104 Direktiva poinje izjavom da se u toku daljnje pacifikacije hrvatskog teritorija
Nijemci ne mogu odrei suradnje pravoslavnog stanovnitva koje se bori protiv komunizma.
Tu potrebu priznaje i glavni komandant jugoistone Evrope. Konkretna naredba objavljena
je na osnovi jedne Hitlerove odluke i bila je formulirana u devet zasebnih toaka. Pod
tokom 1. utvruje se da zbog neprestanih nesporazuma izmeu hrvatskih kvislinkih i
njemakih komandi s obzirom na etnike formacije (sastavljene od pravoslavnih stanovnika
koji su graani NDH i koji su izrazili lojalnost kvislinkoj hrvatskoj dravi), ove formacije treba
preimenovati u Hrvatska borbena grupa s naznakom onog etnikog komandanta koji je
vodi. Te grupe treba zatim podijeliti u manje jedinice i podrediti ih raznim njemakim
(takoer i hrvatskim) jedinicama, a odgovarajue njemako osoblje za vezu treba osiguravati
nadziranje i komandu. Pod tokom 3. nareuje se da Hrvatske borbene grupe koje su
podreene njemakim jedinicama i pod njihovom kontrolom i koje su time izgubile neto od
svoje samostalnosti, treba snabdijevati orujem, municijom, hranom i sanitetskim
potrebama, zavisno o veliini borbenih zadataka. U toki 4. izjavljuje se da etnike
formacije imaju pravo na njemaku zatitu ukoliko ispunjavaju uvjete suradnje. Konani cilj
ovih mjera bio je da se u neko dogledno vrijeme sve borbene grupe pridodaju regularnim
vojnim jedinicama NDH. U toki 7. izjavljuje se da treba uskratiti svaku potporu onim
etnikim trupama koje odbijaju podrediti se njemakim jedinicama u smislu ove direktive,
ali sve dok te grupe vode aktivnu borbu protiv komunistikih bandi, nee ih se za sada u
tome spreavati silom oruja. Ako bi takve grupe ipak pokazale bilo kakvo neprijateljstvo

prema njemakim trupama ili trupama NDH, bit e smjesta razoruane. Svaka kolaboracija s
etnikim grupama iz ue Srbije bila je zabranjena i zahtijevao se njihov hitan povratak u
Srbiju. Sve etnike voe iz Srbije koji se nalaze u NDH treba u sluaju hvatanja predati
hrvatskim vlastima. U svjetlu razliitih uvjeta na raznim podrujima, nain provoenja ove
direktive :treba prepustiti nahoenju njemakih komandi (oito onih divizijskog ili
pukovskog ranga).
104 Za tekst ove direktive vidi mikrofilm br. T-311, rola 286, snimci 423-425.
Taj pokuaj da se ublai ustaka srdba nije imao uspjeha. Iako je organiziran znatan
broj Hrvatskih borbenih grupa pod nadzorom raznih ijemakih divizija, ni hrvatske
politike i vojne vlasti niti etnike formacije nisu likad iskreno prihvatile naziv Hrvatske
borbene grupe. Mnoge su jedinice NDH, oito s odobrenjem Zagreba, koliko su god mogle
sabotirale kolaboraciju etnicima.105 A ustake vlasti nastavile su s pritubama Nijemcima
zbog njihove kolaboracije s etnicima, bombardirajui ih informacijama o prisutnosti oficira
roenih u Srbiji na vanim komandnim mjestima u etnikim jedinicama na hrvatskom
teritoriju, o bratimljenju izmeu njemakih vojnika i etnika, o etnikoj nepouzdanosti,
njihovom prozapadnom stavu i tako dalje.106 Ali 15. armijski korpus bacio je sve to u stranu i
naredio komandama niih ealona da se ne obaziru na ustake proteste107 i kolaboracija s
etnicima nastavila se kao i prije.
105 Vidi npr. izvjetaj od 11. augusta 1944, o ponaanju 2. hrvatske lake pjeadijske
brigade koja je bila ridodana 373. pjeadijskoj diviziji (hrvatskim legionarima) u ibid, rok 195,
snimak 674.
106 Medu bogatim materijalom o toj stvari vidi npr. mikrofilm br. T-77, rola 781,
snimci 5,507.627-36 i jla 883, snimci 5,631.326-27; mikrofilm br. T-311, rola 286, snimci 336343; mikrofilm br. T-313, rola 488, limci 267-268; mikrofilm br. T-501, rola 264, snimci 464467.
107 Mikrofilm br. T-314, rola 566, snimci 67, 73. U stvari, poetkom 1944, kad su se
neki ustaki oficiri ikobili s etnicima koji su u Bosni radili za poduzea vana za Nijemce, te
su se i inae pokazali kao tetni za jemake lokalne jedinice, 15. armijski korpus, Druga
oklopna armija, pa ak i glavni komandant jugoistone .vrope, odluili su da proriv ustakih
jedinica primijene silu, ako te provokacije ne prestanu. Vidi ibid, snimci 33-249. Kasniji
dogaaji pokazuju da stvari nisu dole do te kritine toke.
Nijemci su ipak imali mnogo rezervi prema kolaboraciji. Te su rezerve dobro
furmulirane u memorandumu o sastanku nekoliko zainteresiranih oficira s obavjetajnim
oficirom Druge oklopne armije, odranom 29. jula 1944.108 Prema tom memorandumu,
jedinice njemake vojske nisu aktivno podupirale prijelaz etnika iz Srbije na teritorij NDH ili
im davale municiju, ali su, s druge strane, trebale sprijeiti da ustaki bataljoni zatvore

granicu prema Srbiji ili da povedu borbu protiv etnika koji su uspjeli prijei. to e s obzirom
na etnike uiniti Sicherheitsdienst (sluba sigurnosti) ne tie se vojske, stoji u
memorandumu, ali nije ni dunost njemake vojske da ometa pokrete etnika iz Srbije u
NDH, a naroito ne kad ni obavjetajni oficir vojnog zapovjednika jugoistone Evrope
(Prinz von Wrede), koji zna za etniko nastojanje da prijeu i koji uvijek dri etnike na
uzici, nije protiv toga poduzeo nita. Bilo je ipak potrebno pobrinuti se da etnici ne ugroze
interese NDH. Memorandum nadalje biljei da vojska ne izdaje nikakva pismena nareenja.
U sluaju ustakih pritubi uvijek treba podvlaiti da se etnici ponaaju korektno, da zbog
ogranienog broja trupa s kojima Nijemci raspolau nisu u stanju sprijeiti etnike da dolaze
iz Srbije, te da Nijemci moraju izbjegavati opasnost da se etnici bore protiv njih i hrvatskih
kvislinkih snaga. Istina je, istie se u memorandumu, postoje jasne direktive viih komandi
da se Srbima nikako ne smije pomagati, ali to ne bi trebalo izazvati mnogo oklijevanja i sve
aranmane (s etnicima) treba opravdavati vojnim razlozima pozivajui se na ogranienost
njemakih snaga, a treba traiti i podrku NDH.
108 Mikrofilm br. T-501, rola 257, snimak 1042.
Ali takva razmatranja na njemakoj strani oito nisu zadovoljavala ustake vlasti.
General Glaise izvijestio je 24. augusta 1944. o jednoj posjeti Paveliu; tom prilikom Paveli
je posebno zahtijevao da se njemake trupe trebaju vie distancirati od etnika, kako bi se
poboljali odnosi NDH i Nijemaca.109 Slijedeeg mjeseca Paveli je pokrenuo pitanje etnika
prilikom svog posjeta Hitleru u njegovom Glavnom stanu, u Vujoj jami (Wolfsschanze) blizu
Rastenburga u istonoj Pruskoj, i dobio je obeanje da e njemaki Wehrmacht od
kolaboracije s etnicima odustajati sistematski i postupno i da im nee pruati pomo ni u
kojem vidu.110 Ali to oigledno nije bilo ono to su Nijemci namjeravali; iako je i nakon
septembra dolazilo do povremenih borbi izmeu Nijemaca i nekih etnikih grupa s
podruja izvan Srbije, Nijemci su svejedno nastavljali pruati pomo svim etnicima kad su se
borili protiv partizana.
109 Ibid, rola 264, snimak 756.
110 Mikrofilm br. T-311, rola 196, snimak 332.
Da je odluka o kolaboriranju s etnicima zavisila samo o njemakoj vojsci, ono bi
vjerojatno poelo mnogo ranije i bilo bi po svoj prilici intenzivnije. Vie instance nisu do kraja
1943. shvatile da su Talijani u toj stvari postupali mnogo mudrije, naoruavajui etnike i
prebacujui na njih dio borbe protiv Titovih snaga.111 ak i tada je njemake operativne
komandante sputavala Hitlerova mrnja, nepovjerenje i strah od Srba, pa kad je nakon
talijanskog sloma i okretanja plime protiv Nijemaca kolaboracija postala vojniki i politiki
nuna, mogla se je sprovoditi samo unutar uskih granica koje joj je propisao Hitler. Na svim
podrujima na kojima je provoena etnika kolaboracija s Nijemcima i kvislinkim snagama,
a to znai na svim podrujima gdje su etnici djelovali, ta je kolaboracija ila na ruku

partizanima i potkopavala je snagu etnika, osobito kad je svakom postalo jasno da e

Nijemci izgubiti rat'~i kad su zapadni 'Saveznici odbacili etnike, a svu vojnu, politiku i
diplomatsTcu pomo koncentrirali na podrku partizanima.
111 KTBjOKWjWFSt, sv. III (1943), dio 2, str. 1537.
GLAVA D E S E T A
Odnosi sa Saveznicima
BRITANSKI PREKID S ETNICIMA
Ljeti 1943. Britanci su uveli politiku jednake pomoi i jednakog tretmana etnika i
partizana. Jedan od formalnih znakova ove politike bilo je imenovanje brigadira za efove
vojnih misija i pri Mihailovievom (C. D.Armstrong) i pri Titovom tabu (Fitzroy Maclean);
pukovnik Bailey, do tada voa britanske misije kod etnika imenovan je oficirom za politika
pitanja i zamjenikom efa misije. Glavni razlog za podizanje ranga britanske misije kod
etnika bila je, pored politike jednakog tretmana s partizanima, elja da se etnike snanije
gurne u samostalnu akciju protiv Nijemaca i, ako bude mogue, zajedno s partizanima.
Britanski je pritisak imao neto malo uspjeha. Krajem septembra i u oktobru, dijelom
oekujui iskrcavanje Saveznika na dalmatinsku obalu, a dijelom i da opovrgnu
prevladavajue miljenje da nisu dovoljno aktivni protiv Nijemaca, etnici su proveli novu
mobilizaciju ljudi u istonoj Bosni i poduzeli niz uspjenih akcija, koje su njemake snage na
tom podruju protumaile kao nagovjetaj mogueg opeg ustanka etnika. Najvanija je
bila akcija u kojoj su etnici zauzeli Viegrad na srpsko-bosanskoj granici i u kojoj su takoer
sudjelovali neki britanski i dva amerika oficira iz misija kod Mihailovia.1 etnici su takoer
poduzeli neke manje akcije protiv kvislinkih i njemakih snaga u Srbiji. Ali te su se akcije
rasplinule nekoliko tjedana kasnije i Britanci su, osjeajui da one ne predstavljaju nikakvu
temeljitu promjenu etnike politike, obnovili pritisak na Mihailovia. Mihailovi se nije
osvrtao na taj pritisak i u decembru su Britanci obustavili isporuku svakog snadbijevanja
etnicima i istovremeno proirili vojnu i politiku pomo partizanima.
1 Vidi npr. izvjetaje 369. pjeadijske divizije (hrvatski legionari) od 29. septembra, te
10. i 11. oktobra 1943, u mikrofilmu br. T-314, rola 554, snimci 931, 1065, 1362, i Seitz, str.
26-30.
etnici su ve neko vrijeme pokazivali znakove negodovanja prema britanskoj politici.
Osobito ih je ljutilo to nisu bili unaprijed obavijeteni o pregovorima za kapitulaciju Italije i
krivili su Britance to nisu naredili talijanskim trupama u Jugoslaviji da se sa svojim vojnim
zalihama predaju etnicima. Britanci nisu o tome obavijestili ni partizane, a ni svoje oficire za
vezu kod etnika i kod partizana. Svi su oni vijesti o kapitulaciji Italije uli preko saveznikih
radio-stanica. U uvjetima primirja, potpisanog 3. septembra, bilo je predvieno da se

talijanske snage moraju predati bezuvjetno (ova odredba je kasnije uklonjena) i da se

moraju smjesta povui u Italiju iz svakog sudjelovanja u tekuem ratu sa svih podruja u
kojima bi u trenutku mogle biti angairane. Nakon predaje na dan 8. septembra,
general Wilson poslao je radijom poruku u Jugoslaviju u kojoj je rekao da za talijanske snage
sada vrijede njegova, a ne njemaka nareenja i da im je naredio da obustave sva
neprijateljstva protiv jugoslavenskih snaga. Rekao je jugoslavenskim snagama - ne
spominjui posebno ni etnike ni partizane - da ne smetaju talijanskim trupama prilikom
odlaska u Italiju i da ne nasjednu ni na kakvu njemaku varku kojom bi bili umijeani u nove
borbe s Talijanima. Takoder je rekao: Vama koji se borite otvoreno protiv Osovine a to
je naravno moglo da se interpretira da se odnosi samo na partizane ja poruujem: uinite
sve to moete da dobijete bez borbe italijansko oruje i opremu, koje e vam omoguiti da
produite vau slavnu borbu protiv neprijatelja sa jo veim uspjehom ... Oekujte na znak
za opti ustanak.2
2 Za dokumente o primirju vidi Velika Britanija, Documents Relating to the Conditions
of
an
Armistice
with
Italy
(September-November 1943); za
letak s
Wilsonovom proklamacijom vidi mikrofilm T-313, rola 151, snimak 7,404.932. Maral Pietro
Badoglio, predsjednik talijanske vlade u to vrijeme, rekao je u svojim memoarima: Pomou
saveznikih obavjetajnih slubi pokuavali smo poslati instrukcije trupama na Balkanu i u
Grkoj da se pridrue partizanima, a snagama na talijanskim podrujima okupiranim od
Nijemaca naredili smo da formiraju gerilske druine. Italy in the Second World War, str.
101.
Jedna talijanska divizija, Venezia, smjetena u Beranama u Crnoj Gori, stvarno se
predala pukovniku Baileyu i etnikom majoru Lukaeviu, ali Lukaevieve trupe nisu
uspjele da diviziju stave pod svoju vrstu kontrolu. Jedinice NOVJ u prisustvu britanskih
oficira za vezu, koje su iskrsnule u Berane ubrzo nakon toga, uspjele su u onome u emu
etnici nisu sluei se i uvjeravanjem i prijetnjom i divizija se pridruila
partizanima.3Drugim jedinicama NOVJ takoer je uspjelo razoruati pet ili est drugih
talijanskih divizija i uvjeriti znatan broj talijanskih vojnika da formiraju posebne jedinice i da
im se pridrue.
3 Jovan onovi, Telegrami Drae Mihailovia o engleskim misijama, Glasnik SIKD
Njego, juni 1960, str. 30-32; Seitz, str. 102-103.
etnici su se takoer alili na sve veu naklonost prema partizanima u emisijama BBCa. Ta se naklonost prvi puta osjetila ljeti 1943. Na momente je bila apsurdna, kao kad je
etniku viegradsku akciju pripisala u zaslugu partizanima.4 Mihailovi je smatrao za vano
da 20. oktobra obavijesti izbjegliku vladu da je narod vrlo razoaran BBC-em i da ga malo
ljudi slua, jer narod smatra da je Radio-London komunistiko-ustaki.5

4 Prema pouzdanom britanskom izvoru, Hudson je u svom zadnjem izvjetaju prije

odlaska iz Jugoslavije (podnesenom iz Berana sredinom marta 1944.) rekao da je Mihailovi
bio vrlo ogoren emisijom o Viegradskoj operaciji; teko je bilo sluati etnike pritube na
BBC koji je njihove akcije pripisao partizanima, kae Hudson, ba kao to je bilo teko sluati
Tita 1941, kada je BBC partizanske akcije u Srbiji pripisivao etnicima.
5 Jovan onovi, Telegrami Drae Mihailovia o engleskim misijama, Glasnik SIKD
Njego, juni 1960, str. 33-35. Britanskom propagandnom linijom, a time i emisijama BBC-a
upravljao je PWE (Political Warfare Executive, Egzekutiva za politiko ratovanje), organ koji
su sainjavali jedan usmjeravajui ministarski odbor (isprva ministar vanjskih poslova, te
ministar informacija i ministar za ekonomsko ratovanje, a kasnije samo prva dvojica) te
izvrno osoblje na elu sa R. H. Bruce Lockhartom kao generalnim direktorom. On kae da je
promjenjiva situacija na Balkanu bila trajni izvor neprilika za nau propagandu, zbog
konfliktnih politikih odluka ili jo bolje niza improvizacija koje su smiljali
premijer Churchill i naelnici tabova, a ne Foreign Office. Comes the Reckoning, str. 290.
Za tjedne direktive PWE jugoslavenskoj slubi u BBC-u vidi F. O. 371/44289, R14503/25/92.
O Mihailovievim pritubama na pukovnika Baileyja ve se govorilo opirnije (glava 8).
Kako su mjeseci prolazili, a Mihailovi je i dalje izbjegavao borbu s Nijemcima i nastavljao
borbu protiv partizana, Bailey je pokuao pridobiti neke etnike oficire, nadajui se da e
smijeniti Mihailovia i time uiniti pozitivan korak prema tome da etnike i partizane dovede
u neki oblik zdruene akcije protiv Nijemaca. Mihailovi je optuio Baileya da je pokuao
podmititi novcem jednog od njegovih vanih komandanata, majora Keserovia, te da je
obeao podrku poslije rata drugim etnikim oficirima. Keserovi je stvarno primio novac
od Baileya, ali se nije slagao s njegovim planom. Umjesto toga knjiio je novac kao dravni
prihod, te je obavijestio i Baileya i Mihailovia to je uinio. Mihailovi je takoer optuio
britansku misiju da je pokuala nahukati jednu grupu oficira protiv druge, ba kao to su to
uinili u Kairu i meu jugoslavenskim i medu grkim oficirima, i rekao je da je zadovoljan to
moe izvijestiti da su svi njihovi pokuaji u tom smislu propali.6
6 Jovan onovi, Telegrami Drae Mihailovia o engleskim misijama, Glasnik SIKD
Njego, juni 1960, str. 27-28. Vidi takoer biljeku 24.
U nekoliko navrata etnici su doli u posjed kopija nekih Baileyevih otvorenih izvjetaja
pretpostavljenima, a Mihailovi je neke njihove dijelove prenio tokom ljeta i jeseni 1943.
izbjeglikoj vladi zajedno sa svojim srditim komentarima. Neki od tih Baileyevih izvjetaja ne
samo da nisu bili laskavi za etnike, ve su izriito pokazivali da Britanci namjeravaju
iskoristiti Mihailovia i etnike i za svoju ratnu strategiju i u svojim poslijeratnim planovima.
Mihailovi je 23. augusta komentirao: Troim poslednje rezerve novca. Britanci pokuavaju
da me slome ne dajui mi sredstva za ivot i rad; 30. augusta: novanim sredstvima
Englezi nas ucenjuju; 23. oktobra: treba da znate da nas Englezi ostavljaju i bez novanih
sredstava. Oni upotrebljavaju i ovo sredstvo za pritisak na nas da bismo izvravali njihove

zahteve bez obzira na nae interese i rtve narodne. Oni trae i takve akcije koje se penju na
desetine hiljada streljanih. Pri tome ne daju nam nikakva ni borbena, ni novana sredstva. Za
svaki avion ucenjuju kao najgori trgovci. Verujemo da nije Nemaca, Englezi bi bili najgori
narod. U jednom izvjetaju s poetka oktobra (br. 104) poslanom generalu Petru ivkoviu,
koji je bio na poloaju zamjenika Vrhovnog komandanta Jugoslavenske vojske (to jest kralja
Petra) Mihailovi izvjetava da su etnici doli do Baileyeva izvjetaja njegovim
pretpostavljenima u Kairu, u kojem Bailey kae: Traim dovoenje partizana, sa engleskim
pretstavnicima kod njih, zapadno i juno od Mihailovievih snaga ... [u Srbiji?] Mihailoviev
je komentar na ovo bio: Na najvei neprijatelj je pukovnik Beli (Bailey). Sve tekoe koje
imamo ovde potiu od njega. On je na strahoviti zlotvor.7 Iz nekoliko Mihailovievih
izvjetaja stjee se dojam da je pukovnik Bailey sluio Mihailoviu da se iskali na njemu za
svoje probleme s Britancima.8
7 Za tekst nekih izvadaka iz Baileyevih izvjetaja koje je Mihailovi sa svojim
komentarima saopavao izbjeglikoj vladi, kako ih je objavio onovi, vidi ibid, str. 25-30;
i ibid, decembar 1960, str. 54-55.
8 Nakon to je Bailey otiao, Mihailovi i Moljevi su mu 28. maja 1944. ipak poslali
vrlo prijateljska pisma, zahvaljujui mu za njegov trud. Vidi F. O. 371/44273, R10605/11/92.
Mihailovi je, naravno, bio zadovoljan jednim od Baileyevih izvjetaja pretpostavljenim
iz augusta 1943, u kojem je Bailey rekao da u stvari niti nema s kim raditi osim s
Mihailoviem i da samo veto rukovan Mihailovi predstavlja na idealan instrumenat da
uputimo njegove snage naem cilju. Mihailovi ima, kae se u izvjetaju, moralni autoritet
kod civilnog stanovnitva i taj se autoritet ne moe smanjiti sve dotle dok njegov vojni
autoritet nad njegovim lokalnim komandatima ostane nepokolebiv ... Jedini nain koji bi
imao garancije da bude uspean bilo bi javno opozivanje od strane Kralja. Ja smatram da to
nee, ponavljam, nee biti skoro.9
9 Ibid, str. 25-27.
Nijemci su, ini se, bili dobro obavijeteni o prisutnosti saveznikih oficira za vezu i kod
etnika i kod partizana. U jednom se njemakom dokumentu kae da se britanski oficiri za
vezu kod etnika kreu prilino slobodno po raznim dijelovima Srbije, opskrbljeni ponekad
ispravama izdanim od Nedievih vlasti u kojima se njihova nacionalnost navodi kao
slovenski izbjeglica.10 U jednom drugom njemakom dokumentu od 1. februara 1944.
navode se imena i mjesta boravka za oko tri stotine obavjetajnih oficira, oficira za vezu i
ostalih oficira i vojnika stranih sila u Jugoslaviji, Albaniji i zapadnoj Rumunjskoj.11 Ali etnici
su oito uspijevali obavljati svoje poslove odvojeno, pa nije dolazilo ni do sluajnih susreta
izmeu britanskih i amerikih oficira za vezu s njemakim oficirima za vezu i drugim
oficirima; savezniki oficiri uglavnom se nikad nisu nali blizu njemakih trupa. Zna se da je
samo u tri navrata dolo do zabune. Prvi je sluaj majora N. IL Selbyja, diverzantskog

strunjaka britanske vojske, koji je djelovao na podruju pod kontrolom majora Keserovia.
Prema Deakinu, Selbyju se zgadilo ono to je vidio u tabu kojem je bio dodijeljen i 23.
augusta 1943. javio je radijom svojim pretpostavljenima da kree najbliim partizanskim
jedinicama. Putem je nekako bio izdan, uhvatile su ga srpske kvislinke trupe i predale ga
Gestapou. Odveden je u Beograd i tamo je ubijen prilikom pokuaja bijega iz
zatvora.12 Druga su dva sluaja kapetana Nasha i sluaj kapetana Vercoea.13 Nash, poljski
oficir poljsko-srpskog podrijetla, bio je britanski agent u sjeveroistonoj Srbiji sa specijalnim
zadatkom da pomogne u oslobaanju prisilno regrutiranih poljskih radnika koji su radili u
rudnicima bakra u Boru, te da ih odvede etnicima. On je poginuo u akciji 12. decembra
1943, a tom istom prilikom Nijemci su zarobili i britanskog porunika Hargreavesa. Vercoe je
bio sputen padobranom u istonu Srbiju, ali se tom prilikom teko ozlijedio. Vie od est
mjeseci sakrivali su ga i njegovali etnici i seljaci, dok ga u martu 1944. nisu uhvatili Nijemci i
odveli u zarobljeniki logor. Kasnije je repatriran.
10 Mikrofilm br. T-501, rola 256, snimak 903. Ovaj dokument odnosi se prije svega
na Christie Lawrencea koji zapravo nije bio oficir za vezu nego britanski komandos, zarobljen
u Grkoj u junu 1941, da bi nakon toga pobjegao iz njemakog transporta i na srpskom
teritoriju uspostavio kontakt s raznim etnikim grupama, ukljuujui i one Koste Peanca.
Mnogo se kretao sve dok ga u junu 1942. nije uhapsio jedan od Peanevih komandanata
(Maan urovi) i izruio ga Nijemcima. Vidi Lawrence, str. 257-258.
11 Mikrofilm br. T-311, rola 189, snimci 449-466.
12 Za njemaki dokument koji spominje Selbyjevo hapenje vidi ibid, snimak 458.
Izgleda da je prvi britanski izvjetaj o Selbyjevom hapenju pismo kapetana Charlesa
Robettsona od 24. augusta 1943. kapetanu Boonu, u kojem se kae da je Selbyja i
narednika Boxera zarobila Srpska dravna straa u selu Kulinovo, blizu Malog Jastrepca.
Arhiv Vojnoistorijskog instituta u Beogradu, etniki dokumenti, reg. br. 16/1-1, kutija 129.
O Selbvjevoj smrti vidi osobito izjavu njegovog prijatelja Deakina, koji je nakon rata sam
proveo istragu, u St. Antony's College, Oxford University,Proceedings of a Conference on
Britain and European Resistence 1939-1945, dio diskusija o Jugoslaviji, str. 8.
13 Mikrofilm br. T-311, rola 189, snimak 464; Rootham, str. 119-120, 179, 182, 205206.
Dodjeljivanje brigadira Armstronga Mihailovievom tabu u septembru 1943. trebalo
je poboljati odnose izmeu etnika i Britanaca; postojala je nada da bi ovjek njegovog
ranga mogao navesti Mihailovia da pristane na suradnju s partizanima ili ako ne to, ono bar
da doe do neke nagodbe s njima, pa da svoje trupe okrene na Nijemce, umjesto na
partizane. Armstrong nije uspio ni u jednoj od tih namjera a u svjetlu svega to se bilo
dogodilo izmeu Britanaca i Mihailovia, njegov neuspjeh vjerojatno nije iznenadio nikoga.
Britanci bi se bili rado odrekli Mihailovia, kojim su teko upravljali, ali nisu mogli olako

napustiti etnike. Brojni etniki pristae u Srbiji, kao i taktiki motivi u vezi s partizanima,
oteavali su im otpisivanje etnika i to je Mihailovi shvatio. Nastavio je igrati zajedno s
Britancima, ali je jasno stavljao do znanja da zamjera to ga iskoritavaju. U poruci od 20.
oktobra (br. 138) izbjeglikoj vladi, tui se na britanski stav. Pruaju malu pomo a ele
dosta. Naroito se jasno vidi da ele da sprovedu jak uticaj i sada i docnije. etnici su, rekao
je, britanske oficire primili ljubazno i otvorena srca, pretpostavljajui da e potpuna
otvorenost najvie pridonijeti zajednikoj stvari, porazu neprijatelja. Meutim, nastavio
je, ti oficiri bili su neiskreni i tetili su svojim prisustvom. Oni su bili zaneti nekom
politikom ulogom i nisu pretstavili ni vanost ni ozbiljnost nae akcije kod svojih nadlenih
faktora tamo. Sigurno je da su mnogo pomogli da se razvije propaganda u korist komunista i
time tetili mnogo naim interesima. Pozivajui se drugom prilikom na
jednu od Baileyevih poruka do koje su doli etnici, rekao je: Samo se Englezi varaju da sam
ja njihov idealni instrumenat, jer nepokolebivo stojim na odbrani prava Krune koju oni rue
za svoje prljave ciljeve.14Ovaj komentar je zanimljiv, jer je britanska politika od sredine
1943. upravo bila da rtvujui Mihailovia spasi Krunu.
14 Za ove komentare vidi Jovan onovi, Telegrami Drae Mihailovia o engleskim
misijama, Glasnik SIKD Njego!, juni 1960, str. 28, 33-34. i ibid, decembra 1960, str. 54-55.
Poneto o prirodi posla britanske misije izneseno je u pismu brigadira Armstronga od
15. novembra 1943. Mihailoviu, kojim rezimira sastanak to su ga on i pukovnik Bailey imali
s Mihailoviem 13. novembra. Tom prilikom je Armstrong prekorio Mihailovia zbog
nedostatka aktivnosti protiv neprijatelja i rekao mu da je zapadnom svijetu vrlo teko
shvatiti njegovu neaktivnost. ini se da je Mihailovi potpuno obuzet unutranjom borbom
protiv Hrvata, Muslimana i partizana, posebno u Bosni i Hercegovini, a u manjoj mjeri i u
Sandaku, to sve predstavlja gubitak za mogui jugoslavenski doprinos ratnom naporu
Ujedinjenih naroda; Mihailovi mu nikada nije dao ni jedan plan za akciju protiv Nijemaca u
Srbiji i oita etnika neaktivnost prema neprijatelju mogla bi imati aljenja vrijedne
posljedice za srpski narod i za ocjenu koju e srpski narod poslije rata donijeti o tome to je
Mihailovi radio u ratu. On potpuno razumije Mihailovievu elju da uva srpske ivote,
simpatizira s etnikom stvari i eli pomoi koliko god moe, ali ne vidi nikakve koristi od
etnike politike odlaganja akcije i odbijanja politike suradnje (oito s partizanima) i akcije
protiv Nijemaca.15
15 Ibid, juni 1961, str. 36-37.
Mihailovi je ovu poruku proslijedio svojoj vladi (ne britanskim radio-kanalima)
zajedno s primjedbom da je Armstrong prekoraio svoja ovlatenja koja ima kao voa
prijateljske vojne misije i zaao je u politiku i to na takav nain koji se ne srne oprostiti tako
visokom saveznikom vojniku. Mihailovi je takoer obavijestio vladu da je upozorio
Armstronga da je njegovo pismo predano Centralnom nacionalnom komitetu na
prouavanje. Citirao je svoje pismo Armstrongu u kojem mu je rekao da su interesi srpskog

naroda direkno upleteni u neopravdane prijetnje koje je Armstrong izrazio s obzirom na

budunost Srba, te da u meuvremenu britanska misija treba saznati vie o velikim rtvama
u krvi i imanju koje su etnici i srpski narod podnijeli borei se sami, bez strane pomoi, koju
ve mnoge mjesece uzalud trae. Mihailovi je svoju poruku izbjeglikoj vladi zakljuio
ovako: Smatram da je brigadir Armstrong jedan od naih velikih neprijatelja i da sa njim
neemo moi nita da postignemo, jer je naklonjen komunistima.16
16 Ibid, str. 37-38. Ibid, decembar 1960, str. 54-55, sadri ovaj uljivi komentar o
Armstrongu koji je Mth ilovi poslao izbjeglikoj vladi 23. oktobra 1943: On je obian
podnarednik, kao i Beli (Bailey), da striktno izvrava naloge engleske politike kako je dobio
instrukcije u Kairu. Pokuava jake prcsije na mene, ali ja ih ve dobro poznajem i vodim
rauna o interesima naroda i aktuelnoj situaciji.
U kasnu jesen 1943. Britanci su primili nova obavjetenja koja su pokazivala da je
Mihailovi i dalje odluan da igra svoju vlastitu igru i ne ispunjava utvrene uvjete iz
ranijih sporazuma. Nakon to je krajem novembra jo jednom preispitala svoju politiku,
britanska je vlada dola do slijedeeg miljenja o Mihailoviu:
a) Mihailovi ne samo da nije bio od nikakve vojne vrijednosti Saveznicima, nego je
postao i stalna prepreka bilo kakvom jugoslavenskom jedinstvu, i tada i u blioj budunosti.
b) On je bio toliko opsjednut komunistikom opasnou da je izgleda i javno izjavljivao
kako je bolje biti zatien od Nedia i Nijemaca nego se podrediti partizanima.
c) Nema odreenog dokaza da je on sam kolaborirao s Nijemcima, ali njegovi
podreeni jesu; zbog toga je ili nemoan da vlada svojim podreenima, ili je kriv to je
odobravao njihove aranmane.
d) Svi njegovi pristae ne dijele njegove ekstremistike poglede.
e) Partizani ne bi ni pod kojim okolnostima suraivali s njim, ali nita ne ukazuje na to
da bi odbili raditi s drugim voama.17
17 Velika Britanija, Foreign Office, Odnosi izmeu generala Mihailovia i vlade
Njegovog Velianstva, od 27. jula 1944, str. 6. F. O. 371/44276, R12712/11/92.
Par dana nakon ovih politikih smjernica Velika trojica su na sastanku u Teheranu i
formalno priznala NOVJ kao savezniku oruanu snagu kojoj e se pruiti svaka mogua
pomo. U objavljenim Vojnim odlukama etnici nisu spomenuti. Poslije zavretka
teheranske konferencije premijer Churchill je razgovarao s kraljem Petrom i predsjednikom
vlade Puriem u Kairu i rekao im da su snaga i znaenje partizana takvi da bi moglo biti
potrebno razrijeiti Mihailovia njegova poloaja u vladi i da bi ubudue kraljeva jedina nada

mogla biti u tome da postigne neki sporazum s Titom uz britansko posrednitvo, prije nego
to partizani budu jo jai. Rusi su se, rekao je, ve sloili s tim da podre njegov plan.18
18 Churchill, The Second World War, V, 467-468.
Britanske vlasti u Kairu mora da su znale ili su bar vrlo sumnjale na to da su etnici
sklopili niz sporazuma o primirju s Nijemcima u cilju zdruene akcije protiv partizana u Srbiji.
Kratko vrijeme nakon to je otiao iz Teherana, Eden je u Kairu u razgovorima s
generalom Wilsonom, britanskim ambasadorom pri jugoslavenskoj vladi Ralphom
Stevensonom i brigadirom Macleanom doznao za izvjetaje da Mihailovi ne surauje [s
britanskom misijom] i o dokazima da bar neki njegovi podreeni rade s Nijemcima i njihovim
marionetama. Piui svoje memoare, Eden se sjea: Bio sam nesretan zbog toga, pa smo
premijer Churchill, Wilson i ja odluili zatraiti od Mihailovia da izvri jednu operaciju kako
bismo provjerili njegove namjere. General Wilson je stoga 8. decembra 1943. poslao
Mihailoviu poruku, sa zahtjevom da napadne dva odreena mosta na eljeznikoj pruzi
Beograd - Solun.19 Nedavno otvoreni dokumenti Foreign Officea jasno razjanjavaju
namjere tog pokusa. U ve citiranom dokumentu Foreign Officea Odnosi izmeu generala
Mihailovia i Vlade Njegovog Velianstva kae se na str. 6: Zbog odluke Komiteta za
specijalne operacije (Special Operations Committee) u Kairu nastale su poetkom decembra
nove komplikacije; budui da veinu dokaza o Mihailovievoj kolaboraciji s neprijateljem nije
mogue objaviti, dokaze protiv njega treba poduprijeti pozivom da do zadanog dana izvri
neku konkretnu operaciju za koju se zna da ju moe izvesti uz sigurno saznanje da je
nee izvriti. Takav zahtjev upuen je prije nego je Churchill vidio kralja Petra u Kairu:
brigadir Armstrong je 16. decembra uruio pismeno nareenje Mihailoviu da baci u zrak
vaan eljezniki most juno od eljeznikog vorita Stala na glavnoj pruzi Beograd
Solun, a istovremeno i most na sporednoj pruzi koja ide od Kraljeva preko Kosovske
Mitrovice do Skoplja i Soluna, te da ovo nareenje izvri do 29. decembra.20
19 Eden, str. 500.
20 Za tekst Wilsonove naredbe i Mihailovievih prethodnih komentara o toj naredbi,
koje je saopio izbjeglikoj vladi vidi Jovan Donovi, Veze sa generalom Mihailoviem sa
Srednjeg Istoka, str. 19-20.
Nekoliko dana nakon to je Armstrong uruio Mihailoviu Wilsonovu naredbu, njih
dvojica su se opet sastali. Mihailovi je rekao Armstrongu da e mostovi biti razoreni, ako ne
do 29. decembra, a onda prvom polovinom januara 1944, jer da takav pothvat zahtijeva
opsene pripreme. Ali pokrenuo je dva druga pitanja: prvo, potrebu da se usklade
saveznike operacije na Balkanu s etnikim operacijama, uz zahtjev da unaprijed dobije
potrebne informacije, i drugo, okonanje graanskog rata u Jugoslaviji, kako bi se sve snage
mogle usmjeriti protiv okupacionih sila. Svu krivnju za graanski rat bacio je na partizane,
navodei to kao razlog da im ne vjeruje, i rekao je da e britanski oficiri trebati posluiti kao

posrednici.21 To je stvarno izgledalo kao obrat od Mihailovievog ranijeg stava to ga je ne

tako davno, 12. novembra, definirao izbjeglikoj vladi kako slijedi: Naa vlada, kao i svi nai
funkcioneri u inostranstvu, ne treba da priznaju niti uopte da pominju komuniste, a to je
nazovi narodna oslobodilaka vojska. Sloga jugoslovenske vojske u otadbini i narodnih
nacionalno orijentisanih elemenata sa komunistima je nemogua, ponavljam sa
komunistima je nemogua. Stoga tamo u inostranstvu ovu slogu ne treba zastupati ni
preporuivati.22 Teheranska konferencija i II zasjedanje AVNOJ-a mogli su samo uvrstiti
Mihailovia u njegovom stavu. To to se sada inilo da on razmatta moda iz taktikih
razloga mogunost suradnje, moglo je vrlo lako biti rezultat loih vijesti o Churchillovim
primjedbama kralju Petru i predsjedniku vlade Puriu u Kairu, za koje je Mihailovi morao
znati. Koliko je Mihailovi bio iskren nabacujui pokusno prijedlog za suradnju s partizanima,
najbolje pokazuje injenica da su upravo u to vrijeme neki od njegovih istaknutih
komandanata u Srbiji sklapali s Nijemcima sporazume za zajedniku akciju protiv partizana u
Srbiji; na podrujima izvan Srbije veina je njegovih komandanata ve kolaborirala s
Nijemcima. U svakom sluaju, kao to je general Mihailovi izjavio na svom suenju,
brigadir Armstrong obavijestio ga je 3. januara 1944. da britanska vlada ne eli
posredovati.23 Jedva da je mogla i uiniti neto drugo, budui da su Britanci oito ve donijeli
odluku da napuste Mihailovia. Churchill je to 2. januara u noti ministru vanjskih poslova
Edenu sumirao jezgrovito ovako: Mihailovi je mlinski kamen privezan o vrat maloga Kralja
koji nema nikakve anse sve dok ga se ne rijei.24
21 Za Mihailoviev izvjetaj izbjeglikoj vladi o ovom sastanku vidi ibid, str. 21-22.
22 J ovan onovi, Telegrami Drae Mihailovia o engleskim misijama, Glasnik SIKD
Njegofa, lecembar 1960, str. 57.
23 The Trial oj Draja Mihailovi, str. 212.
24 The Second World War, V, 470. Za dio korespondencije iz marta i aprila 1944,
izmeu Baileya i Armstronga o mogunosti dvorske revolucije protiv Mihailovia i za
komentare Foreign Officea vidi F. O. 571/44269, R 4937/11/92.
Mihailovi nikad nije izvrio Wilsonovo nareenje koje se odnosilo na miniranje
mostova, ali situacija se toliko pogorala da mu ne bi pomoglo ni da ga je izvrio, kao to
kae jedan spis iz Foreign Officea, britanski stav prema njemu zavisio je o mnogo irim
okolnostima, a miljenje Komiteta za specijalne operacije bilo je da se mi ne moemo
obazirati na pokajanje u zadnji as, kao da je to dovoljno da prevagne nad njegovom
dvogodinjom neaktivnou.25
25 Foreign Office, Odnosi izmeu generala Mihailovia i vlade Njegovog Velianstva,
str. 6.

Isti spis otkriva na str. 6. da je 13. januara 1944. primljen dokazni materijal od
britanskih oficira kod partizana i kod etnika, a kojim se ustanovljuju slijedee injenice:
1. Ve dugo vremena neki etniki komandanti u Jugoslaviji otvoreno surauju sa
snagama Osovine - Nijemcima, Talijanima, Hrvatima i Bugarima, ve prema tome gdje se
nalaze.
2. Nema dokaza o neposrednoj osobnoj kolaboraciji izmeu Mihailovia i neprijatelja,
ali nema sumnje da je znao za djela svojih podreenih i da ih je u stanovitim sluajevima
opravdavao.
3. Mihailovi je osobno rukovodio operacijama protiv partizanskih snaga u dolini Neretve
u martu 1943, kao partner u zajednikoj njemako-talijansko-hrvatskoj ofenzivi.
Churchill kae u svojim memoarima da su poetkom decembra 1943. Britanci povukli
slubenu podrku Mihailoviu i opozvali britanske misije koje su djelovale na njegovom
teritoriju.26 Raskidanje odnosa s Mihailoviem bilo je mnogo zamrenije nego to te rijei
pokazuju. ini se da je tono da su neki lanovi britanske misije, Hudson na primjer, dobili
nareenje da se povuku prema obali ili prema partizanskom teritoriju ve sredinom
decembra, a Bailey je otiao iz etnikog glavnog taba u zapadnoj Srbiji 5. januara (Bailey je
bio evakuiran sredinom februara, a Hudson sredinom marta). A britanske grupe za vezu u
sjeveroistonoj Srbiji takoer su 13. decembra dobile diskreciono pravo da krenu, ako ele,
poslije 15. decembra do najbliih partizanskih jedinica.27 Izbjeglika vlada i Mihailovi
obavijeteni su o povlaenju svih lanova britanskih misija s danom 1. marta, ali posljednji
lanovi, ukljuujui brigadira Armstronga i neke amerike i britanske avijatiare, koji su
iskoili padobranom nad etnikim teritorijem, te neke etnike politiare, nisu bili
evakuirani sve do posljednja tri dana u maju. Posljednjih mjeseci su Britanci, koji su jo bili u
etnikoj Vrhovnoj komandi, jedva razgovarali sa svojim domainima. Prema Topaloviu,
svaki je osobni kontakt izmeu Armstronga i Mihailovia prestao nakon januara.
Armstrongov autant, major H. S. K. Greenlees, pojavljivao se u Mihailovievom uredu
tokom etiri mjeseca svako jutro u jedanaest sati kako bi saopio elju svog efa da ga
Mihailovi primi, ali je odgovor svaki puta bio isti: Zauzet! Tako su komunicirali uljudnim
pismima i nisu se sastali ak ni kad je Armstrong odlazio.28
26 The Second World War, V, 467.
Armstrongovo posve razumljivo razoarenje vidljivo je iz jednog od njegovih izvjetaja
u aprilu 1944. S operativne toke gledita, rekao je, Mihailovieva nareenja o
neaktivnosti poznata su i slua ih se gotovo beziznimno ... Glavna briga sve od kraja oktobra
je propaganda. Ona nikad nije skrenula s linije da je Srbija u dobru i u zlu vezana za
angloameriku zvijezdu, te da nikakav kompromis s okupacionim silama nije mogu. Jednako
je tako jaka propaganda protiv partizana koji su u svijesti ljudi zauzeli mjesto Nijemaca, kao

neprijatelj br. 1. Iako britanska misija nema dokaze o kolaboraciji, rekao je, iz ponaanja
etnikih komandanata proizlazi da postoji neka vrsta pakta o nenapadanju koji doprinosi
lagodnosti svih zainteresiranih. Zakljuio je da etnika organizacija zbog loe vojne
spremnosti i moralnog defetizma ne bi sada mogla uiniti ita vie nego da za par dana
ubrza ionako neizbjeivo povlaenje Nijemaca, te da e nastaviti borbu s partizanima s
onim orujem koje ima, sve dok ne bude konano poraena ili sve dok ne doe do
partizanske zastupljenosti u jugoslavenskoj vladi.29Izgleda da Armstrong uope nije slutio
da su etnici i Nijemci upravo tada na veliko kolaborirali protiv dvije divizije NOVJ, koje su
prodrle u Srbiju. Njegova oskudna obavjetenost mora se bar djelomino protumaiti
injenicom da su etnici, budui da su se britanski oficiri za vezu spremali da napuste
Jugoslaviju, bili iz oitih razloga krajnje oprezni i pazili su da Britanci ne saznaju nita o
etnikoj aktivnosti izvan Vrhovne komande.30
27 Rootham, str. 176.
28 Topalovi Rastanak sa zemljom, str. 56-58. U kratkom lanku Mihailoviu u
pohvalu (u kojem ima nekoliko injeninih greaka) Armstrong ne spominje njihove krajnje
zategnute odnose tokom zadnjeg dijela svog boravka pri etnikom tabu. Naa
Re, London, br. 172-173 (juni-juli 1966), str. 16-17.
29 The etmks, str. 21-22.
30 Bailey se vratio u London poetkom marta i imao je niz razgovora ne samo sa
svojim pretpostavljenima i obavjetajnim nadletvima, ve i s Edenom i Churchillom. U
aprilu 1944. podnio je svoj Izvjetaj o misiji kod generala Mihailovia i o prilikama u
Jugoslaviji, koji se sastojao od 37. odjeljaka ili nastavaka. Manje osjetljivi dijelovi izvjetaja
koji su sada dostupni (F. O. 371/44282, R21295/11/92) nagovjetavaju da je itav izvjetaj
imao nekoliko stotina stranica. Budui da u januaru 1970. jo uvijek nisam nita znao o
nekim stvarima u odnosu izmeu britanske vojne misije i generala Mihailovia, uputio sam
niz pitanja pukovniku Bailevu, ali nisam nikada dobio odgovor, iako smo razmijenili nekoliko
pisama. Uz pomo nedavno otvorenih dokumenata Foreign Officea i drugih izvora, mogao
sam ipak razjasniti sve sporne toke.
U Londonu su napori Churchillove vlade da smijeni jugoslavenski kabinet s drom
Puriem na elu konano uspjeli, a sa smjenjivanjem Purieve vlade eliminiran je takoer i
general Mihailovi kao ministar vojske, mornarice i vazduhoplovstva, iako je jo zakratko
ostao na poloaju naelnika taba Vrhovne komande. Churchill je 24. maja rekao u Donjem
domu: Razlog zbog kojeg smo prestali snabdijevati Mihailovia orujem i uskratili mu
podrku je jednostavan. On se nije borio protiv neprijatelja, tovie, neki su njegovi
potinjeni sklapali nagodbe s neprijateljem. U tom je govoru Churchill vie puta naglasio da
je glavna misao koja je oblikovala politiku britanske vlade bila potui neprijatelja to je prije
mogue i skupiti sve snage u tu svrhu koja je prea od svake druge svrhe.31 Vrijeme koje je

Britancima bilo potrebno za odluku o toj stvari kazuje da su bili spremni nastaviti s
podrkom etnicima, koje su smatrali vanom politikom i vojnom snagom u uoj Srbiji, ako
bi ustanovili ikakvu temeljitu promjenu u etnikoj politici, kao npr. potpuni zaokret od
obustavljanja kolaboracije s Nijemcima na odlunu borbu s njima i neke stvarne poteze
prema suradnji s partizanima. Svaki takav obrat etnike politike bio je naravno malo
vjerojatan. Ali sve dok je britanska misija ostajala u Mihailovievom tabu, premda su njihovi
odnosi bili gotovo neprijateljski, mogao se je odrati neki privid britansko-etnike suradnje.
etnici su isto tako znali da e odlazak britanske misije biti oigledan znak da su Britanci
prekinuli svoje odnose s etnicima, te da e takav potez neizbjeno imati nepovoljne
posljedice po Mihailovia i etnike u vojnom, politikom i psiholokom smislu, posluit e
kao prednost Narodnooslobodilakom pokretu.
31 Velika Britanija, Parliamentary Debates, Session 1943-44, sv. 400, str. 775-776.
Armstrongov konani oprotaj bio je pokvaren nekim beznaajnim incidentima, koji su,
iako ih potpuno razliito tumae etniki i britanski izvori, indikativni za or-sokak u koji su
zapali njihovi odnosi. Dva etnika komandanta, major Vojislav Lukaevi i potpukovnik
Petar Baovi, na povratku u Jugoslaviju iz Kaira, bili su u Bariju temeljito pretraeni i izgleda
da su im Britanci konfiscirali veinu novca, vrijednih poklona i pisama koje su oni nosili sa
sobom, oito u svrhu istrage u vezi s pljakom koja se dogodila u jugoslavenskom glavnom
tabu u Kairu. Vratili su se u Srbiju upravo u asu kad je brigadir Armstrong trebao otii i
zahtijevali su da ga se zadri kao neku vrst taoca, sve dok konfiscirani predmeti ne dou iz
Barija.32 Prevladala su treznija razmiljanja, ali je taj incident bio neugodan zavretak uvijek
tekih etniko-britanskih odnosa.
32 Topalovi Rastanak sa zemljom, str. 56 65, daje jednu ne ba laskavu sliku
britanskog ponaanja. Ali feldmaral Wilson, Eight Years Overseas, 1939-1947, str. 213-214,
daje jednako tako nelaskavu sliku o -etnicima.
Istodobno s demisijom Purieve vlade i Mihailovia, oko 18. maja stigla je u London
partizanska vojna misija s general-majorom Vladimirom Velebitom na elu. Njen cilj je bio da
na britanskoj strani olaka britansko-partizansku suradnju, ali je takoer sluila za
odravanje kontakta izmeu vlasti narodnooslobodilakog pokreta i nove jugoslavenske
vlade dra ubaia, koja je 1. juna preuzela voenje jugoslavenskih poslova u inozemstvu.
Zanimljiva je pojedinost iz vremena nakon Mihailovievog smjenjivanja kao ministra
vojske, mornarice i vazduhoplovstva: njemake su slube 10. jula 1944. uhvatile pismo
naslovljeno na Jevevia, bez datuma, ali pisano evidentno poetkom juna i pripisale ga
Mihailoviu. U tom pismu Mihailovi pie Jeveviu, nakon to se pozvao na povratak
Lukaevia i Baovia iz Kaira, da su britanski visoki i vrlo vieni funkcionari dali na znanje
da trebamo to prije likvidirati komuniste. im izvrimo likvidaciju komunista doi e do
promjene situacije to jest, Saveznici e smjesta promijeniti svoj stav, svoju propagandu i,

to je najvanije, svoju politiku.33 Prema tom pismu i Lukaevi i Baovi su bili uvjereni da
je sadanja politika prema NOV i POJ samo privremena taktika stvar i da e Saveznici
promijeniti svoju politiku im etnici potuku NOVJ. Poto je Mihailovi jo imao mnogo
prijatelja meu britanskim funkcionarima, posve je mogue da mu je takva poruka bila
poslana, ali je oito da ju nije mogao poslati nijedan funkcionar koji je u to vrijeme imao
vanu rije u formuliranju britanske politike prema Jugoslaviji.34 Dakako, da su etnici bili u
stanju pobijediti NOVJ u drugoj polovini 1944, njihov bi se poloaj jako popravio i Saveznici
bi se morali nanovo odluivati; meutim, takva pobjeda nije dolazila u obzir zbog jakosti
same NOVJ, a i zbog snage nadolazee Crvene armije.
33 Mikrofilm br. T-311, rola 286, snimak 473.
34 Na svom suenju Mihailovi je izjavio da je poruka dola od Toma Mastersona iz
kairskog taba SOE, koji je bio poznat po svom proetnikom stavu. The Trial of Draja
Mihailovi, str. 305.
Usprkos kraljevskom dekretu potpisanom 24. augusta 1944. kojim se ukida Vrhovna
komanda u Jugoslaviji i usprkos govoru kralja Petra emitiranom 12. septembra, kojim je
pozvao sve Srbe, Hrvate i Slovence da predu pod komandu marala Tita, Mihailovi se nije
predavao. Veina njegovih etnika ostala mu je i dalje vjerna, a u skladu s rezolucijom
Centralnog nacionalnog komiteta od 23. jula, u kojem komitet za sebe zadrava pravo da
poduzme mjere za zatitu interesa naroda i drave, Mihailovi i etniko vodstvo nastavili su
podravati miljenje da Vrhovna komanda Jugoslovenske vojske u otadbini jo uvijek
postoji i da je Mihailovi njen legitimni ef, ali nakon poraza u Srbiji i povlaenja u Bosnu bila
je to vojska koja je stalno kopnila. A i podrka civilnog stanovnitva brzo se osipala.
I Churchillovi i Edenovi memoari pokazuju da su Britanci iz vie razloga oklijevali s
odbacivanjem Mihailovia, znajui da e time od sebe udaljiti cijeli etniki pokret u
Jugoslaviji i Mihailovieve prijatelje ne samo meu jugoslavenskim politiarima u emigraciji,
nego takoer i meu funkcionarima i narodom u Velikoj Britaniji i Sjedinjenim Amerikim
Dravama, te su uinili sve to su mogli kako bi sklonuli Tita da im prui uvjeravanja da e se
s kraljem Petrom postupiti ispravno.35 Bitan politiki cilj ovog rtvovanja Mihailovia i
podravanja Tita bio je spasiti monarhiju, a s njom i neke politike institucije, a moda i
neto britanskog utjecaja u Jugoslaviji poslije rata. Ali Tito nije dao nikakve garancije, osim
to je javno oitovao demokratski karakter i namjere partizanskog pokreta i potvrdio da e
se odluka o monarhiji donijeti na opim i slobodnim izborima poslije rata. Kralj je tek nakon
takvih uvjeravanja, a protiv savjeta velike veine izbjeglih politiara, ipak popustio
Churchillovom pritisku i potpuno napustio Mihailovia i etnike.
35 Vidi npr. Churchill, The Second World War, V, 466-478; Eden, str. 500-502, 546-547.

NADE U SPAS IZ SJEDINJENIH AMERIKIH DRAVA

U proljee 1943, kad su se odnosi izmeu etnika, iza kojih je stajala izbjeglika vlada, i
britanske vojne misije, iza koje je stajala britanska vlada, poeli temeljito kvariti, i kad su se
vijesti o etniko-osovinskoj kolaboraciji poele sve ee pojavljivati u britanskoj i amerikoj
tampi, izbjeglika vlada i ambasador Foti u Washingtonu jo su jednom pokuali to
potpunije angairati Sjedinjene Amerike Drave na etnikoj strani. Foti je 5. maja, vrativi
se upravo iz Londona, pokrenuo stvar kod Roosevelta. Fotia je uglavnom zanimalo da uvjeri
Roosevelta, za kog se znalo da je naklonjen Srbima i etnicima, kako nema nikakve istine u
priama o etnikoj kolaboraciji s Osovinom koje, iako potjeu veinom od sovjetskih
agencijskih vijesti na temelju obavjetenja iz partizanskih izvora, sada ponavlja i engleska i
amerika tampa; takoer ga je pokuao uvjeriti kako je temeljni cilj partizana pripremanje
terena da komunisti preuzmu vlast u Jugoslaviji nakon rata.
Foti je traio da Roosevelt poalje nepristrane vojne promatrae, ljude koji ranije nisu
bili angairani oko jugoslavenskih problema, u Mihailoviev tab kako bi pravilno procijenili
stvari. Od podsekretara State Departmenta Sumnera Wellesa Foti je 12. maja 1943. saznao
da je Roosevelt odluio poslati dva amerika oficira Mihailoviu i druga dva Titu.36 To je
bilo neto vie od onoga to je Foti elio traei da se utvrde prave prilike u Jugoslaviji, ali
nije bio u poziciji da prigovara.
Prije no to je i jedan Amerikanac stigao u etniki tab, jedan njemaki agent koji je
radio za Abwehrstelle u Beogradu i imao direktne kontakte u Mihailovievom tabu,
izvijestio je poetkom augusta da e prema navodno istinitim obavjetenjima general
Mihailovi pokuati iz suparnitva izmeu Britanaca i Amerikanaca izvui neku korist za
buduu Jugoslaviju. 37 To je zaista i bio oiti etniki cilj. Osamnaestog augusta 1943. stigao
je u Mihailoviev tab prvi ameriki oficir, kapetan Walter R. Mansfield.38
36 Foti, The War We Lost, str. 205-207. Vidi takoer FRUS 194}, str. 10061007. Wellesovo saopenje nije zabiljeeno u FRUS 1943. i moda je bilo dano neformalno.
Ali drugi dokumenti u ovoj publikaciji, ak i neto kasnijeg datuma, ne daju naslutiti o nekoj
takvoj Rooseveltovoj odluci u to vrijeme. Ona je vjerojatno donesena tek nakon to su
Britanci uspostavili kontakt s partizanskim Vrhovnim tabom preko misije Typical (DeakinStuart) i Fotiu je saopena kasnije nego on to navodi.
37 Mikrofilm br. T-311, rola 196, snimak 150.
38 Formalni status amerikih oficira kod etnika pretrpio je nekoliko promjena tokom
vremena. Od augusta 1943. do maja 1944. ameriki su oficiri bili pridodani britanskoj vojnoj
misiji i pod njenom komandom; od kraja jula do kraja augusta 1944. neki ameriki oficiri bili
su s etnicima iskljuivo zato da olakaju evakuaciju saveznikih (uglavnom amerikih)

avijatiara, koji su iskoili padobranom nad etnikim teritorijem; a od kraja augusta do 1.

novembra 1944. kod Mihailovia je bila samostalna amerika obavjetajna misija.
Kapetan Mansfield je napisao nekoliko lanaka o etnicima. U njegovom prvom lanku
(1946), jednostavnom pripovijedanju o dogodovtinama jednog marinca kao obavjetajnog
oficira, nema ni traka razumijevanja etnike pretpovijesti ni njihove politike u ratu, niti
kakve aluzije na njihovu kolaboraciju bilo s Talijanima bilo s Nijemcima.39 Drugi lanak pod
naslovom Mihailovi i Tito pripremljen je 1946, u vrijeme Mihailovievog suenja, ali nije
objavljen sve do 1956. U tom se lanku tvrdi da se je Mihailovi uvijek borio protiv Nijemaca
i da nikad nije kolaborirao. Amerika misija kod Mihailovia, kae Mansfield, nikad ga u
toku 1943 i 1944 nije videla da sarauje s Nemcima. On doputa da je nekoliko etnikih
komandanata zaista sklopilo nagodbe s Nijemcima, ali samo kako bi odrali svoje jedinice, te
dobili oruje koje e kad doe vrijeme okrenuti protiv Nijemaca i kako bi suzbili partizanske
napore da unite etnike koji nisu htjeli prihvatiti komunizam.40
39 Marinac s etnicima, Marine Corps Gazette, januar i februar 1946.
40 Mihailovi i Tito, str. 349, 355-356. U jednom ranijem govoru, objavljenom i
u Knjizi o Draii, sv. II, Mansfield na strani 362. oito prihvaa etniku tvrdnju da su britanski
i ameriki dravnici izdali Mihailovia u Teheranu i Jalti. Nakon to su palte ove knjige ve
bile otisnute, dobio sam Mansfieldov izvjetaj Mihailovi i njegove snage, datiran 24.
aprila 1944. (F. O. 371/44271, R7885/11/92), koji je ogranien u zapaanju iako relativno
realan, ali takoer sadri veoma apologetske iskaze o Mihailoviu.
Potpukovnik Albert B. Seitz i porunik George Musulin spustili su se padobranom u
Srbiju zajedno s brigadirom Armstrongom, krajem septembra 1943. Oni su, kao i
kapetan Mansfield, bili pridodani britanskoj misiji i Seitz kae da mu je Armstrong rekao
neposredno po dolasku kako je cijela ta stvar britanski pothvat i kako e mu biti
doputeno da saobraa s Mihailoviem samo u prisutnosti britanskih oficira, samo na
srpskom, a ne na francuskom jeziku, dok e mu pukovnik Bailey biti tuma.41 Seitz je
protestirao kod svojih pretpostavljenih, ali Armstrong je bio podran u svemu osim to nije
smio redigirati Seitzove depee (ali je imao pravo da ih proita). O tom razdoblju u
Mihailovievom tabu Seitz kae:
Mi Amerikanci bili smo tako svedeni na prekobrojne sakupljae vijesti i na slanje onoga
to bi tab radiom ili kurirom prikupio od raznih komandanata korpusa. Ti obavjetajni
podaci nisu se mogli provjeravati i bio sam siguran da ih se moglo skoro potpuno
zanemariti.
Osjeao sam da rat treba biti savezniki pothvat, te da Amerika mora izvriti odreeni
zadatak na Balkanu. Moda samo snabdijevanjem, ali snabdijevanje je miina snaga
rata.42

41 Seitz, str. 13. govori povoljno i o Baileyu i o Hudsonu, ali Armstronga opisuje kao
jednog umnogome izvrsnog malog ovjeka, ali koji prilino sporo misli, i koji, izgleda, nije
bio u stanju da shvati ni Amerikance ni Srbe (str. 40).
42 Ibid, str. 14.
Sputani tom situacijom u tabu, i Seitz i Mansfield su bili eljni odlaska na teren kako bi
mogli sakupiti obavjetenja iz prve ruke i provjeriti da li je tono ono to im govore etnici.
etnici su pozdravili tu ideju videi priliku da uine na amerike oficire dobar dojam i da
time, nesumnjivo, stvore u prilog etnikoj stvari protuteu kojom e izravnati negativan
stav britanske misije i britanskih komandnih mjesta na Sredozemlju. Ne ekajui ovlatenje
svojih pretpostavljenih iz Kaira, Seitz i Mansfield su poetkom novembra krenuli s
odobrenjem brigadira Armstronga na inspekcijsko putovanje. Pratili su ih Hudson i kapetan
Borislav J. Todorovi, etniki oficir za vezu koji je govorio engleski, a vodile su ih grupe
etnika koje su zastupale komandante podruja kojima su prolazili ili su ih vodili komandanti
osobno. Pokazalo im se to su traili da vide, ispitivali su osobe koje bi sreli, vrili su
inspekciju i smotru etnikih oruanih jedinica i nenaoruanih rezervista. Jednom prilikom
promatrali su i stvarnu borbu jedne etnike brigade i komunista.43 Svagdje su primani s
krajnjom ljubaznou i svakoga dana astili su ih jelom i piem njihovi srpski
domaini.44 Svoju relativnu slobodu kretanja tokom cijelog putovanja Seitz
i Mansfield protumaili su kao dokaz da etnici kontroliraju podruja kojima su proli. Istina
je bila, naravno, da je na najmanje dva podruja, na onom pod komandom kapetana
Kalabia i onom majora Lukaevia (vidi Kartu 6, str. 290.), vladalo stanje njemako-etnike
kolaboracije i da su Nijemci etnike opskrbljivali municijom. Primiti saveznike oficire u svoju
sredinu znailo je povrijediti uvjete sporazuma s Nijemcima i nekoliko mjeseci kasnije ti su
formalni sporazumi dokinuti ili su istekli. Ali nema sumnje da su u vrijeme posjete
saveznikih oficira i Kalabi i Lukaevi (koje Seitz mnogo hvali) kolaborirali s
Nijemcima.45 Stoga je udno da Seitz moe rei: Bajka o kolaboraciji nije se mogla shvatiti
ozbiljno; bio sam s previe etnikih voa u vrijeme kad ih je sigurno loe obavijeteni ili
laljivi Radio-Tbilisi optuivao za kolaboraciju. U nekim svojim tvrdnjama Seitz nadmauje
ak i etnike kao kad kae da su etnici svojom pobunom pod Mihailovievim vodstvom
uinili neprocjenjivo dobro Rusiji, primoravajui Njemaku da odgodi svoj napad na Rusiju
od aprila na juni 1941, te da su etnici tokom zime 1941-42. zadravali trideset
neprijateljskih divizija.46 Ni u jednoj ovoj tvrdnji nema ni zrnca istine.
43 Ibid, str. 52. Jedan proljotievski i antietniki orijentirani Srbin u emigraciji, B. M.
Karapandi, tvrdi {Graanski rat, str. 260-261) da su etniki komandanti Rai, Kalabi,
Markovi, Smiljani, Keserovi i drugi kako bi impresionirali angloameriku inspekcionu
komisiju (Hudsona, Seitza i Mansfielda) poveli napad ne protiv Nijemaca nego protiv
Nedievih i Ljotievih trupa, tamo gdje je dotad vladao mir i radei tako ubili nekoliko
Ljotievih komandanata i vie od stotinu pripadnika Srpskog dobrovoljakog korpusa.

44 Seitz, str. 48-49.

45 Kako je pokazano ranije, Nijemci su u februaru i martu poveli specijalnu
operaciju Treibjagd protiv Kalabia i neke operacije protiv aia, kako bi unitili njihove
snage, ali nekoliko mjeseci kasnije ovi etniki komandanti opet su neformalno kolaborirali s
Nijemcima.
46 Vidi Seitz, str. 128, 138-139.
Nakon nekoliko mjeseci koje su proveli u Jugoslaviji, Seitz i Mansfield, a uz njih
i Hudson, primili su nareenje da dovre svoju misiju. Budui da etnici u to vrijeme nisu
imali ak ni improvizirano uzletite, evakuaciju je trebalo izvriti morem ili polijetanjem s
partizanskog teritorija. Odabrali su evakuaciju morskim putem i s kapetanom Todoroviem
kao vodiem krenuli prema jadranskoj obali, ali su se Seitz i Hudson, praeni dvojicom
britanskih oficira koji su im se usput pridruili, odvojili i umjesto toga otili na partizanski
teritorij u Crnoj Gori47 Pukovnik Bailey i jo neki britanski oficiri, kao i major Lukaevi,
krenuli su takoer prema obali i njih je zajedno s Mansfieldom i Todoroviem, te etnikim
komandantom potpukovnikom Baoviem sredinom februara 1944. evakuirao juno od
Dubrovnika jedan britanski ratni brod. Seitz i Hudson stigli su u Berane i odatle su zranim
putem oko 18. marta sigurno evakuirani.48
47 Za Todorovieva iskustva kao oficira za vezu sa Seitzom, Mansfieldom i Hudsonom
na njihovom inspekcijskom putovanju, kao i za njegov prikaz tekih iskuenja na putu do
obale i evakuacije vidi njegov lanak Beleke oficira za vezu, str. 372 412. Osobito
zanimljiv je meutim onaj dio Todorovievog kazivanja gdje pria kako su svi etniki oficiri
koji su izili iz zemlje s Baileyem bili po dolasku u Kairo uhapeni i zadrani nekoliko dana u
vojnom zatvoru (str. 408-412).
48 Za Baileyev izvjetaj o njegovoj evakuaciji iz Jugoslavije vidi F. O. 371/44282,
R21295/11/92, odjeljak 5. Za Seitzova zapaanja o njegovom boravku na partizanskom
teritoriju vidi njegovu knjigu, str. 94-96.
Seitzovi ratni operativni izvjetaji jo nisu otvoreni i nisu mi stajali na raspolaganju.
Stavovi izraeni u njegovoj knjizi, koji najvjerojatnije odravaju osnovni ton njegovih ratnih
izvjetaja, zamjetno se razlikuju od gledita koje su saopavali britanskim i amerikim
komandama drugi (prvenstveno britanski) mnogo iskusniji i obavjeteniji promatrai.49 Iz
dogaaja koji su slijedili proizlazi da su se Mansfieldovi i Seitzovi izvjetaji povoljno dojmili
efa
OSS
brigadnog
generala Williama J.
Donovana
i
drugih
amerikih
funkcionara. Donovan je htio ne samo da porunik Musulin ostane kod Mihailovia, nego i
da proiri ameriku misiju i za svoj plan dobio je punu podrku State Departmenta.
Odgovarajui na Donovanovo pismo od 7. aprila, dravni sekretar za vanjske poslove Cordell
Hull je pismom od 18. maja opisao Donovanu zadatke predviene misije kao vojno

obavjetajno djelovanje, specijalne operacije, organizacija linija snabdijevanja, skupljanje

tehnikih podataka za zrane snage, te psiholoke operacije protiv neprijatelja.50 Britanci su
smatrali da bi bilo pogreno ostaviti ameriku vojnu misiju kod etnika, jer bi se to moglo
protumaiti kao znak neslaganja meu Saveznicima. Churchill je intervenirao da se odbaci
taj plan i Musulin je povuen u isto vrijeme kad i brigadir Armstrong.51 Ali to nije znailo kraj
amerikih nastojanja da imaju bar jednu obavjetajnu misiju kod Mihailovia, tim vie to su
Mihailovievi pristae u Sjedinjenim Amerikim Dravama nastavili vriti pritisak na amerike
vlasti da imaju jednu takvu misiju.
49 Prema pouzdanom britanskom izvoru Hudson je predao puni izvjetaj nakon svog
inspekcijskog putovanja sa Seitzom i Mansfieldom. Ovaj izvjetaj iz Berana s datumom 17.
marta 1944, prikazao je uravnoteenu sliku razvoja etnikog pokreta od ljeta 1941,
ukljuivi detaljna opaanja o inspekcijskom putovanju. U izvjetaju se nabacuje kako su
pomisao da se Mihailovi i njegovi etnici zaista bore podupirali esti sukobi sa Srpskim
dobrovoljakim korpusom, povremena razoruanja Nedievih jedinica i ubijanje ostataka
partizana u Srbiji, dok su Nijemci uglavnom ostajali ravnoduni prema ovoj borbi medu
raznim srpskim grupama.
50 FRUS 1944, IV, 1369-1370.
51 Ibid, str. 1349-1350; Martin, str. 229; Roberts, str. 255-256.
Izgleda takoer da su Mansfieldovi i Seitzovi izvjetaji poneto ojaali poziciju onih
linosti u vladi Sjedinjenih Amerikih Drava, ukljuujui i dravnog sekretara Hulla, koje su
bile miljenja da bi Sjedinjene Amerike Drave trebale ii vrlo polako u irenju svojih odnosa
s partizanima. U pismu predsjedniku Rooseveltu, datiranom 17. maja 1944, Hull je sugerirao
da Predsjednik ne bi smio osobno odgovoriti na jedno ranije pismo marala Tita, zbog
postojeeg sukoba izmeu NOP i vlade kralja Petra, koju Sjedinjene Amerike Drave
priznaju. Hull se je posebno protivio prijedlogu da se u Sjedinjene Amerike Drave poalje
vojna misija NOVJ poput one koja je upravo dola u London. On je vjerovao da bi takva
misija ne samo oteala rjeavanje raznih spornih pitanja izmeu izbjeglike vlade i partizana,
ve bi pogorala i prepirke meu raznim junoslavenskim grupama u Sjedinjenim Amerikim
Dravama.52 Hullovi prigovori su prihvaeni i u Washington nije nikad bila poslana neka
vojna misija NOVJ.
52 Za Titovo pismo od 15. marta 1944. Rooseveltu vidi FRUS 1944, IV, 1356-1357; za
izvod iz Hullove >redstavke Rooseveltu od 17. maja, za nacrt odgovora Titu koji e potpisati
budui ef vojne misije pri /rhovnom tabu NOV i POJ i za Hullovo pismo od 18. maja
generalu Donovanu, vidi ibid, str. 1368-1370.
Sjedinjene Amerike Drave su imale nekoliko razloga da se u odreenim granicama
umijeaju u jugoslavenske stvari. Prije svega, amerika vojna i obavjetajna nadletva htjela

su odrati vezu s etnicima kako bi spasili amerike avijatiare koji su bili prisiljeni iskoiti
nad teritorijem koji su kontrolirali etnici, a prilikom povratka na talijanske aerodrome iz
napada na ciljeve u jugoistonoj Evropi. Ta nadletva, a i vlada u Washingtonu, htjela su
znati da li ili ne, i ako da u kojoj mjeri, partizani upotrebljavaju oruje i drugu opremu koju su
im slali Amerikanci protiv etnika, a amerike obavjetajne slube htjele su dobiti iz prve
ruke podatke sa etnikih podruja, kao i podatke iz drugih zemalja jugoistone Evrope
kanalima koje su imali etnici.
Poevi od jula 1944, amerika se politika u Jugoslaviji prilagodila politici zacrtanoj u
direktivi koju je formulirao politiki savjetodavni tab Vrhovne saveznike komande za
Sredozemlje i koja je vaila za sve pripadnike Balkan Air Force i koju je amerika misija u
Aliru poslala na odobrenje State Departmentu u Washington. Dio nacrta koji se odnosi na
Jugoslaviju glasi:
Opa je politika da svu moguu vojnu podrku treba pruiti onim elementima koji se
hoe i mogu oduprijeti neprijatelju. Konani cilj je potpomoi stvar nacionalnog jedinstva u
cijeloj zemlji u pripremi za poslijeratna rjeenja. Ne treba zapoeti nikakvu akciju koja bi nas
obavezivala na priznanje bilo kakvog zahtjeva za revizijom predratnih granica. Takva pitanja
moraju ostati nerijeena i rjeavat e se na mirovnoj konferenciji. To znai da u Jugoslaviji
treba najpotpuniju pomo pruati Titovim partizanima. Poticat emo ujedinjavanje svih
borbenih jedinica u Jugoslaviji s Narodnooslobodilakom vojskom u jedinstveni front, u
skladu s odredbama sporazuma Tito-ubai. Mihailovievim snagama nee se pruati
nikakva podrka. Pomo se nee pruati ni partizanima tamo gdje je oito da se nee
upotrebiti protiv Nijemaca, Bugara, ustaa i ostalih koje se definitivno smatra kvislinzima,
nego tek protiv etnika. Pomo se moe dati ipak u sluajevima kad se partizanske snage
bore protiv etnika koji potpuno jasno kolaboriraju s Nijemcima, Bugarima ili kvislinkim
srpskim jedinicama i u sluajevima kad partizanske snage naiu na aktivno suprotstavljanje
prilikom napada na rudnike, komunikacije ili druge vojno znaajne ciljeve. Kao nae vodee
pravilo, osim u dva spomenuta iznimna sluaja, neka nam poslui misao da se ne smijemo
mijeati ili sudjelovati u isto unutarnjim sukobima ili u domaim problemima u Jugoslaviji.53
53 Ibid, str. 1383.
Misija Sjedinjenih Amerikih Drava u Aliru smatrala je da takva politika mplicira
faktiko iskljuivanje Mihailovia iz saveznike pomoi, a budui da se iporno provlaila
misao da bi se Mihailovi jo uvijek mogao nekako boriti srotiv Nijemaca, smatrala je da je to
u proturjenosti s politikom pruanja jomoi svim elementima koji hoe i mogu se boriti
protiv neprijatelja. Ovu primjedbu podrao je kasnije State Department54 i
direktiva ]c moda stoga nogla biti malo promijenjena. Partizani su, s druge strane, bili u
stvari potpuno slobodni da oruje upotrijebe protiv etnika, jer su etnici openito
kolaborirali s Nijemcima i kvislinkim trupama protiv njih.

54 Ibid, str. 1384, 1386-1388, 1407-1408.

to se tie spaavanja amerikih avijatiara s etnikih teritorija, amerike
obavjetajne slube i 15. Air Force vie puta su traile britansku dozvolu da uspostave
kontakt s etnicima i da poalju amerike oficire koji bi pripremili evakuaciju avijatiara koji
su se sakrivali kod etnika. Kontakt je napokon uspostavljen oko 20. jula i 2. augusta spustio
se je blizu Ravne Gore padobranom porunik George Musulin. Nou 9. augusta spustio se i
porunik (kasnije kapetan) Nick Lalich, koji je pomagao Musulinu, a kasnije je postao i ef
jedinice za spaavanje avijatiara koja je pod ifriranim imenom Halyard djelovala na
etnikom teritoriju. U noi 9. i 10. augusta, s grubog uzletita kraj sela Pranjani koju su
sagradili etnici i seljaci jo prolog aprila, esnaest transportnih aviona evakuiralo je
saveznike letae. Tokom tri slijedea mjeseca organizirana su sa istom svrhom jo tri leta u
sjeverozapadnu Srbiju i sjeverni dio centralne Bosne. Posljedni let, s kojim je otiao i Lalich,
izvren je 27. decembra s jednog uzletita kraj sela Boljanii blizu Doboja. Ukupno je spaeno
417 avijatiara od kojih su 343 bili Amerikanci.55
55 Izvjetaj natporunika Lalicha od 10. januara 1945. o misiji Halyard, RG 226, OSSdokument br. XL5727. Budui da je Lalich bio zaduen iskljuivo za evakuaciju saveznikih
avijatiara, a ne za obavjetajni rad, nije podnosio nikakve obavjetajne izvjetaje. U ovom je
izvjetaju ipak zabiljeio ono to je uo i vidio na etnikom teritoriju, ali nita nije zaista
vrijedno da se na tome zadrimo. Vidi takoer Vukovi, Spaavanje amerikih avijatiara.
Misija kod Mihailovia koju je vodio pukovnik Robert H. McDowell potpuno se
razlikovala od dosad opisanih. Slijedei prikaz McDowellove misije zasnovan je na jednom
razgovoru s njim osobno na Stanford University, 19. marta 1968; nadalje, na razgovoru s
jednim lanom etnikog Odbora strunjaka koji je s drugim lanovima odbora razgovarao
s McDowellom u Srbiji, na raznim radio-porukama etnike Vrhovne komande niim
komandama o navodnim McDowellovim izjavama koje je uhvatila njemaka radio-sluba, te
na izjavi koju je on 1946. podnio istranoj komisiji Komiteta za nepristrano suenje Drai
Mihailoviu, to je koliko ja znam njegova jedina objavljena izjava. Iz te izjave, kao i iz naeg
razgovora, bilo je jasno da su njegove simpatije na etnikoj strani i da ga je duboko smetala
drastina promjena stava onih britanskih instanci koje su stvarale politiku, postupno
naputanje etnika u korist partizana, koje se dogodilo drugom polovinom 1943. i konano
dovelo do odbacivanja etnika. Imao je dobru priliku da promatra promjenu britanske
politike prema dvjema suparnikim grupama u Jugoslaviji, budui da je bio lan JICAME
(Joint Intelligence Collection Agency Middle East, Zajednika sluba za prikupljanje
obavjetajnih podataka, Srednji istok) u Kairu i bio je nezadovoljan s njom ba kao i neki
oficiri britanske SOE u Kairu koji su jako podravali Mihailovia. McDowell je najprije traio
da ga poalju na zadatak u Jugoslaviju u martu 1944, ali je odbijen, a njegov drugi zahtjev u
junu takoer. Razlog odbijanja bilo je protivljenje Britanaca, koji su se izgleda bojali da bi
prisutnost jedne amerike misije kod etnika mogla poveati trvenje medu Velikom trojicom
s obzirom na jugoslavensko pitanje, te da bi takoer mogla jo vie komplicirati unutarnju

jugoslavensku situaciju, jer bi se inilo da ohrabruje etnike koje su zapadni Saveznici u to

vrijeme i slubeno odbacili. Brigadni general Donovan, ef OSS ipak je progurao slanje
takve misije i nakon est neuspjelih pokuaja 26. augusta 1944. su pukovnik McDowell i jo
etvorica kapetan John Milodragovich, porunik Ellsworth Kramer, stariji vodnik (kasnije
porunik) Michael Rayachich i jedan radiotelegrafist sputeni padobranom na etniki
teritorij nedaleko od Mihailovievog taba. Nick Lalich, voda jedinice za spaavanje avionskih
posada, takoer je bio pridodan McDowellu. Kramer je ubrzo bio rasporeen u tab
potpukovnika Keserovia.
Pukovnik McDowell mi je rekao da je njegov zadatak u Jugoslaviji bio sakupljanje opih
obavjetajnih podataka - uglavnom iz etnikog tabora, naravno i uspostavljanje veza (uz
pomo ve postojeih etnikih kanala) s predstavnicima prozapadnih snaga u Maarskoj,
Rumunjskoj i Bugarskoj. Budui da se je poloaj etnika u Srbiji i drugdje u Jugoslaviji
drastino pogorao ubrzo nakon McDowellova dolaska Mihailoviu, izgleda da su mu najvie
vremena uzeli etniki problemi.
Jedan bivi lan etnikog Odbora strunjaka rekao mi je u julu 1967. u Beogradu da se
cijeli Odbor sastao s McDowellom ubrzo nakon njegovog dolaska u Srbiju, kako bi utvrdio
koga on zapravo predstavlja i to mu je pravi zadatak. Osobito ih je zanimalo da saznaju
dolazi li on kao specijalni izaslanik predsjednika Roosevelta, ministra rata Stimsona,
naelnika generaltaba Marshalla ili je samo jo jedan predstavnik OSS drugim rijeima
zanimalo ih je koliko bi on stvarno mogao biti utjecajan. Odgovori pukovnika McDowella na
tom sastanku (kojega se on nije mogao sjetiti kad sam ga o tome pitao) bili su neodreeni i
Odbor strunjaka pravilno je zakljuio da je on operativac OSS, to jest samo jo jedan
obavjetajni oficir. Ranija etnika iskustva i s britanskim i s amerikim obavjetajnim
oficirima bila su u najmanju ruku razoaravajua, to je vrlo umanjilo McDowellovu stvarnu
vanost i utjecaj. Na ovoj kritinoj toki etnike situacije svejedno se inilo da je
pukovnik McDowell stvarni dobitak u psiholokom i propagandnom smislu, a postojala je
barem krajnje mala mogunost da e on moi uvjeriti amerike vojne i politike vlasti da
etnicima ukazu neku stvarnu pomo. Da je Mihailovi ocijenio McDowellovu misiju u tom
smislu moe se vidjeti iz dva dokumenta: iz cirkularnog telegrama br. 677, Samo za
komandante korpusa i vie stareine, razaslanog ubrzo nakon McDowellovog dolaska, te iz
Mihailovievog pisma Fotiu od 18. novembra 1944. - to jest, kratko vrijeme nakon to
je McDowell napustio Jugoslaviju. U cirkularnom telegramu Mihailovi je rekao: ef
amerike vojne misije pukovnik Mek Daul (McDowell), koji je stigao u moj tab 26 avgusta
ima iroka politika ovlaenja. Sa njim sam izradio detaljan savezniki, politiki i vojniki
plan. Sad je potrebno da svaki stareina vri samo ono to mu ja naredim. Svaka inicijativa
mimo mojih nareenja moe sve da nam pokvari. Zato nareujem da se nikakva akcija bez
moga nareenja, osim protiv komunista ne srne preduzeti.56 U svom pismu Fotiu,
Mihailovi pie da je McDowell otiao kao veliki na prijatelj. Rekao je da ga
je McDowell pratio kroz veliki dio zapadne Srbije i sjeveroistone Bosne i da je imao prilike

da vidi velike nae vojnike snage, kao i vrstu povezanost izmeu naroda i vojske. U Bosni
je bio oduevljen naim radom na zblienju sa Muslimanima i Katolicima. Uestvovao je na
zborovima gde su sve ove veroispovesti bile zastupljene, i ja verujem da e njegov referat,
pored referata Sajca (Seitz) i Mansfilda (Mansfield), bit jo jedna potvrda stvarnog stanja u
zemlji u nau korist. Mihailovi je takoer rekao da je McDowell s njim posjetio vojne
bolnice i razgovarao s etnicima koje su veinom ranili partizani i da mu je McDowell rekao
da e biti velikog skandala ako ameriki narod uje da se nacionalistiki vojnici ubijaju
amerikim orujem koje isporuuju ameriki avioni (partizanima). Mihailovi je sugerirao
Fotiu da McDowellovo ime treba uvati kako ga ne bi onemoguili u radu. Mihailovi je
dodao i ovaj prijedlog: Smatram da bi trebalo da potraimo to jai naslon na Ameriku, jer
Amerika ima velikih ekonomskih interesa na Balkanu, a i mi isto tako imali bi interes da se
ekonomski vezujemo za nju.57
56 Arhiv Vojnoistorijskog instituta u Beogradu, etniki dokumenti, reg. br. 33/3,
kutija 129. Mihailovievo saopenje o McDowellovim ovlastima i o tome da je s njim izradio
detaljan, savezniki, politiki i vojniki plan, oito je vie izraz razmiljanja prema vlastitim
eljama, nego prema injenicama i vjerojatno je bila namijenjena podizanju morala njegovih
komandanata. Kasnije je njegov telegram proitan trupama.
57 Za tekst ovog pisma vidi Knjiga o Drai, II, 171 174.
etnici su nuno trebali podrku iz Amerike i prirodno je da su nastojali ne samo
obraditi ameriku misiju ve i izbiti najvei politiki i propagandni kapital iz spaavanja
oborenih avijatiara. Njihove nade je dobrim dijelom poticalo razmiljanje iskrivljeno
vlastitim eljama, ali neosporno je i sam McDowell imao udjela u tome da Mihailoviu
poraste nada. Niti njegov izvjetaj nakon izlaska iz Jugoslavije, datiran 22. novembra 1944,
niti njegova izjava istranoj komisiji Komiteta za nepristrano suenje Drai
Mihailoviu,58 ne govore nita o tome to je on izjavljivao Mihailoviu ili govorio na raznim
politikim skupovima dok je bio u Jugoslaviji. U porukama etnike Vrhovne komande ima
ipak nekih nagovjetaja. U jednoj poruci datiranoj 17. oktobra 1944. i upuenoj tabu za
Dalmaciju, kae se (parafrazirano) da je ef amerike misije pri Vrhovnoj komandi,
pukovnik McDowell, izriito izjavio na politikim sastancima da je britansko-amerika
invazija Balkana neminovna, te da Balkan nikad nee biti.preputen Rusima i time
boljevizaciji. A u poruci od 22. oktobra svim niim komandama kae se:
Pukovnik McDowell, ef amerike misije pri Vrhovnoj komandi, izjavio je kako se
premijer Churchill boji da e nakon rata Engleska biti jedina zemlja u Evropi koja e morati
zastupati ideju monarhizma, te e stoga podravati svaku monarhistiku stranku, ukljuujui
i Mihailoviev pokret.59 Jedna slubena izjava (etnike) komande za Srbiju kae jo
konkretnije da je McDowell istakao slijedee: a) da su Saveznici prestali snabdijevati
partizane, jer to snabdijevanje nisu upotrebljavali za borbu protiv okupatorskih vojski; b) da
e uskoro doi do iskrcavanja samo amerikih trupa u Jugoslaviju i da to garantira narodu da
svoja demokratska naela moe izraavati bez ikakvog pritiska i c) da su Saveznici u

Francuskoj i Italiji razoruali sve partizanske odrede i dozvolili samo regularnu vojsku. Ova i
jo neke izjave izdane su u obliku letaka i raspaavane u velikom broju primjeraka po cijeloj
Srbiji.60Stoga ne iznenauje da je pitanje o McDowellovoj misiji i njegovim izjavama
iskrsnulo i na Mihailovievom suenju. Mihailovi je posvjedoio da je McDowell ubrzo
nakon svog dolaska pravio brojne primjedbe kao: Sadanjost vam je teka, budunost je
vaa; Nemaka je izgubila rat - vaa borba s Nemcima nas ne interesuje; vae je da se
odrite u narodu - ja sam doao da vam pomognem; i Kad se Rusi pojave na granici i
osmotre na dolazak, Crvena Armija nee ulaziti u Jugoslaviju. Jednom drugom
prilikom McDowell je rekao Mihailoviu da mora zadrati neto teritorija.61
58 Za tekst McDowellove izjave ovom komitetu vidi Committee for a Fair Trial for
Draja Mihailovich, Report of Commission of Inquiry, str. 1216.
59 Mikrofilm br. T-311, rola 189, snimci 1096, 1073. Ove obavijesti Vrhovne komande
podreenim komandama su parafraze koje su bile ukljuene u dnevne izvjetaje njemake
radio slube za hvatanje radio poruka (Kommandeur der Nachrichtenaufklrung 4, koja se,
izgleda do 18. oktobra 1944. skrivala pod oznakom Dienststelle Feldpostnummer 31208).
Poruke su vjerojatno bile ifrirane, ali je dobro poznato da su Nijemci zaas deifrirali sve
etnike i partizanske ifre.
60 Za tekst ovih izjava i tekst letaka vidi Kosti, str. 169-172, ili Karapandi, str. 368370.
61 The Trail of Drafy Mihailovi, str. 269, 307-308.
Jedva da treba rei kako niti jedna od citiranih izjava koje se pripisuju
pukovniku McDowellu nije predstavljala slubenu politiku. Kad je McDowell govorio
Mihailoviu o iskrcavanju amerikih trupa u Jugoslaviji - to je za etnike bila vitalna stvar on nije mogao govoriti ni na temelju svojih prvobitnih uputa prije odlaska u misiju, niti na
bazi novih instrukcija svojih pretpostavljenih, dobivenih tokom boravka kod Mihailovia, jer
odluka da angloamerike snage, a jo manje samo amerike snage, izvre invaziju Jugoslavije
nije nikad bila donesena niti je to mogla biti u svjetlu utvrene politike Sjedinjenih Amerikih
Drava. Sjedinjene Amerike Drave su tokom cijelog rata smatrale da je Balkan izvan
njihovih izravnih politikih i vojnih interesa i zbog toga su se protivile svakoj, bilo britanskoj
bilo amerikoj, operaciji u Jugoslaviji koja bi prelazila pruanje pomoi gerilcima, podrku iz
zraka i povremene akcije komandosa. Za ovu suzdranost postojali su razliiti vojni razlozi s
obzirom na ukupnu ameriku vojnu strategiju: vojne operacije na Balkanu previe bi rastegle
linije komunikacija i time vrlo poveale problem snabdijevanja trupa na tom podruju;
proirene operacije na Balkanu takoer bi mogle odgoditi glavni napad na Evropu u
operaciji Overlord i stvoriti munu situaciju s Rusima.62 Mora biti da je McDowell stoga
govorio na svoju ruku, oito ne shvaajui kako e se tumaiti njegove izjave ili je moda
pomalo nesmotreno pokuao etnicima podignuti moral. Mogue je, takoer, da je te izjave

izmislila etnika Vrhovna komanda i pripisala ihMcDowellu, opet sa svrhom da podigne

moral, ali to je malo vjerojatno, jer se izjave iz etnikih izvora malo razlikuju od onih
koje McDowellu pripisuju antietniki srpski (pronedievski i proljotievski), partizanski i
njemaki izvori.63
62 Vie o amerikoj politici neangairanja u bilo kakvoj operaciji veih razmjera na
Balkanu vidi npr. u Stimsonovu memorandumu konferenciji u Quebecu, u augustu 1943,
u Stimson and Bundy, str. 436-438, i osobito Rooseveltovu konferenciju s naelnicima
zdruenog taba, na palubi broda Iowa, odranu od 15-19. novembra 1943, uoi sastanka u
Kairu i Teheranu, u Matloff, str. 343-344, 505. Vidi takoer Wedemeyer, str. 228-234.
63 Nije da etniki organi nisu fabricirali vijesti o McDowellu. Na primjer, tab za
istonu Bosnu obavijestio je tab za Hercegovinu 26. novembra 1944, da se
pukovnik McDowell prethodnog dana vratio iz Washingtona u etniku Vrhovnu komandu.
Vidi mikrofilm br. T-311, rola 189, snimak 1253. Motiv za takvu oito neistinitu tvrdnju
zbunjuje: to je moglo biti samo u oajanju. Jedan raniji sluaj takvog izmiljanja vijesti u
svrhu podizanja morala etnikih snaga predstavlja i cirkularna objava etnike Vrhovne
komande svim niim komandama od 10. oktobra 1944. o tome da se u inozemstvu (Italiji)
stvara jugoslavenska vojska od oko 100.000 ljudi u kojoj e biti i mnogo jugoslavenskih
oficira i vojnika iz vicarske (bivih jugoslavenskih ratnih zarobljenika u Italiji koji su nakon
talijanskog sloma uspjeli prijei u vicarsku). Ibid, snimak 999.
Partizani su bili nezadovoljni s time to je pukovnik McDowell poslan u Mihailoviev
tab i Tito je otro protestirao kod brigadnog generala Macleana. On ne moe razumjeti,
rekao je, prisutnost ovog amerikog oficira kod etnika kad se ima u vidu openito dokazana
Mihailovieva kolaboracija s Nijemcima i nakon to ga je ak i kralj Petar javno igosao.64
64 Vidi izvjetaj od 31. oktobra 1944. amerikog politikog savjetnika pri tabu
Vrhovne saveznike komande za Sredozemlje dravnom sekretaru; FRUS 1944, IV, 14151416.
Prema jednom telegramu amerikog politikog savjetnika pri tabu Vrhovne
saveznike komande za Sredozemlje od 7. septembra 1944, pukovnik McDowell je za
vrijeme dok je bio pridodan Mihailovievom tabu imao sastanak s jednim njemakim
obavjetajnim oficirom (Rudolfom Strkerom) koji je zastupao specijalnog poslanika
Hermanna Neubachera, opunomoenika njemakog ministarstva vanjskih poslova na
Balkanu. Strker jepredloio jedan sporazum s Britancima i Amerikancima, po kojem bi se
sve njemake trupe na Balkanu povukle do linije Dunav-Sava bez ikakvog uplitanja sa strane
Saveznika, za uzvrat na njemako obeanje da e te trupe upotrebiti protiv Rusa.
Predstavnik OSS odgovorio je da su razgovori na bazi prijevare ili saveznike nesloge van
diskusije, ali da e on vrlo rado s njemakim predstavnikom raspraviti skoro okonanje

njemakog otpora na Balkanu i dispoziciju njemakih trupa, te da e prenijeti svaki ozbiljan

prijedlog koji bi Nijemci htjeli uiniti.65
65 Ibid, I, 549-550. Treba ipak spomenuti da se je taj kontakt na njemaku inicijativu
dogodio u vrijeme kad su savezniko zrakoplovstvo iz Italije i kopnene snage NOV i POJ
izvravale specijalnu operaciju pod imenom Rativeek protiv komunikacija u Jugoslaviji u
svrhu usporavanja njemakog povlaenja iz Grke i pokreta njemakih trupa i snabdijevanja
unutar Jugoslavije. Vie detalja o tome u glavi 11.
Budui da se, prema saveznikom sporazumu, o svakoj lokalnoj predaji njemakih
komandanata moglo razgovarati samo kao o bezuvjetnoj predaji, od tih razgovora nije bilo
nita.
McDowellov boravak kod etnika zavrio je, jer je Churchill, s kojim to nije bilo
dogovoreno i koji je, sjetit emo se, intervenirao kod Roosevelta jo u aprilu, otro
prigovorio. Churchill sve do poetka septembra nije uo da je McDowell u Jugoslaviji.
Smjesta je podsjetio Roosevelta na njegovo obeanje da nee poslati misiju. Roosevelt je
priznao pogreku i naredio je generalu Donovanu da opozove McDowella.66 McDowell mi je
rekao da je ipak odgodio svoj povratak pozivajui se na to da nema uzletita s kojeg bi otiao
i ostao je s etnicima do 1. novembra. Po povratku u Italiju primili su ga odgovarajui
ameriki i britanski oficiri da ih izvijesti o svojoj misiji, ali kad je to obavio i predao svoj
izvjetaj (od 22. novembra), sva su mu britanska vrata u Italiji ostala zatvorena i poslan je
natrag u Washington. Tamo su ga primili s pomijeanim osjeajima. Rekao mi je da su ga
neke linosti htjele odlikovati zbog dobro obavljenog posla, dok su drugi govorili da e ga
zbog neizvravanja nareenja staviti pred vojni sud (mislei po svoj prilici na to da je
odgaao s odlaskom iz Jugoslavije).
66 F. O. 371/44262, R13335/8/92; Roberts, str. 256-257.
U naem razgovoru pukovnik McDowell mi je rekao (a mogao sam to potvrditi i s
drugim izvorima) da je u svom izvjetaju od 22. novembra 1944. dao slijedee preporuke: 1)
Saveznici trebaju svim snagama u Jugoslaviji narediti da obustave meusobnu borbu i
vrenje nasilja, pod prijetnjom da e izgubiti savezniku pomo. 2) U sve vee gradove
Jugoslavije trebalo bi poslati saveznike ekipe da uspostave osnovne organe uprave,
suraujui sa onom grupom koja ve kontrolira grad. 3) U Jugoslaviji treba ustanoviti novu
vladu sastavljenu treinom od etnika, treinom od partizana, a treinom od osoba koje e iz
redova Jugoslavena izabrati Saveznici. Vlada bi trebala pripremiti slobodne izbore i provesti
ih pod saveznikim nadzorom. 4) Ova vlada treba prihvatiti predaju i etnikih i partizanskih
snaga i formirati od njih jedinstvenu jugoslavensku vojsku koja e se boriti protiv Nijemaca
pod saveznikom komandom.

McDowell je smatrao da bi za izvoenje njegovih preporuka bio potreban tek mali broj
saveznikih trupa, to bi bilo mnogo bolje nego perspektiva nastavljanja graanskog rata, u
koji bi Saveznici mogli biti pozvani da ga zaustave, to bi zahtijevalo mnogo vee snage. On
je oekivao da e isprva doi do negodovanja u Jugoslaviji zbog takve saveznike politike, ali
je mislio da bi ju ubrzo prihvatilo 85% jugoslavenskog stanovnitva.
Moe se zamisliti reakcija koju su ove preporuke izazvale kod britanskih i onih
amerikih slubenih krugova koje su podravale britansku politiku u Jugoslaviji. Ne samo da
su preporuke ovakve vrste ulazile u sferu visoke politike uglavnom ve unaprijed rezervirane
za premijera Churchilla, ve su takoer bile snano u prilog etnika koje su Saveznici nakon
mnogo mjeseci razmiljanja napustili, koje su partizani teko porazili i uz sudjelovanje
Crvene armije primorali da napuste Srbiju i ije su pristalice u narodu bili ogranieni samo na
stanovite dijelove zemlje. tovie, te se preporuke nisu osvrtale na britansku politiku, koja je
bila zamiljena tako da sjedinjenjem izbjeglike vlade i Titovog Nacionalnog komiteta
osloboenja Jugoslavije postigne osnovnu promjenu u Jugoslaviji, kao ni na britanske
aranmane sa sovjetskom vladom o podjeli utjecaja u Jugoslaviji po naelu 50:50 koji su
upravo bili sklopljeni u oktobru u Moskvi i na koje su Sjedinjene Amerike Drave pristale.
Drugim rijeima, te preporuke jedva da su se mogle uzeti ozbiljno. Za
etnike je McDowellov neuspjeh da im pomogne bio jo jedno u nizu razoaranja u situaciji
koja se brzo pogoravala.
McDowellova izjava istranoj komisiji Komiteta za nepristrano suenje Drai
Mihailoviu bavi se uglavnom s dva pitanja: s onim o navodnoj kolaboraciji Mihailovia i
Osovine i s pitanjem relativnog doprinosa etnika i partizana zajednikoj borbi protiv
Osovine. O prvom pitanju McDowell u svojoj izjavi kae: Potpisani nije ni uo ni vidio
nikakve dokaze koji bi posluili da se generala Mihailovia osobno ili oficire pod njegovom
neposrednom komandom dovede u vezu s kolaboracijom s Nijemcima u bilo kojoj formi.
Ovo potvruju ne samo osobna zapaanja ve i ukupni dokumenti i razgovori vodeni s
amerikim, saveznikim i ak neprijateljskim licima. Tu su ukljueni i vrlo visoki , i odgovorni
britanski funkcionari.67 McDowell naravno priznaje da su neki ; etniki voe koji nisu bili
pod izravnom Mihailovievom komandom sklapali primirja i nagodbe s Nijemcima, ali on
optuuje komunistike vode da su radili isto. Ukratko, McDowell razrjeuje Mihailovia
svake sukrivnje i odgovornosti za etniku kolaboraciju.
67 Report of Commission of Inquiry, str. 13. (Izvjetaj istrane komisije). Posljednja
reenica ovog citata je posebno zanimljiva utoliko to implicira podrku nekih britanskih
funkcionara McDowellovim tvrdnjama da Mihailovi i etniki komandanti pod njegovom
neposrednom kontrolom nisu kolaborirali s Nijemcima. Kad sam u naem
razgovoru McDowellu svratio panju na britansku obavjetajnu publikaciju The
Cetniks, rekao mi je da ga je jedan britanski general informirao da je materijal u toj
publikaciji patvoren. Tu je optubu predamnom kasnije u Londonu kategoriki odbila jedna
osoba koja je i sama pomagala u sastavljanju te publikacije. Praktiki se svaka tvrdnja o

etnikoj kolaboraciji iz te publikacije zaista moe potvrditi zaplijenjenim njemakim i

talijanskim dokumentima.
McDowell smatra relativni doprinos etnika i partizana borbi protiv Osovine
nerijeenim pitanjem. On misli da su sve zasluge koje partizani svojataju nerealne ili
pretjerane. Mihailovi je, kae on, bio osobito aktivan protiv sila Osovine tokom 1941 - 1942.
i znaajno je pomogao saveznikim operacijama u sjevernoj Africi ometajui njemake linije
komunikacija; postojee okolnosti u 1944 - 45, objanjava McDowell, sprijeile su i partizane
i etnike da bitnije pomognu Saveznicima. U svjetlu dokumentarnog materijala iznesenog u
ovoj knjizi, nema potrebe sporiti se s McDowellovim stanovitem.
Ameriki oficiri ipak nisu bili jedini krivci za buenje lanih nada meu etnicima. Tu su
takoer bile i optimistike poruke potpukovnika ivana Kneevia, jugoslavenskog vojnog
ataea u Washingtonu od ljeta 1943. do jula 1944, koje je Mihailoviu (preko etnikog
radio-kanala u Istambulu) prenosio Mladen ujovi, njegov predstavnik u Kairu od
septembra 1943. U poruci od 8. juna 1944, na primjer, Kneevi je javio Mihailoviu o
njemakom zrano-desantnom napadu na Titov tab u Drvaru i rekao mu da su partizani
poraeni na svim podrujima, te da jo samo na tri mjesta u Jugoslaviji postoje njihovi ostaci.
Poruku je zavrio ovako: Tito nikad slabiji. Ne treba se iznenaditi da Rusi napuste Tita i
priznaju Vas jer Tito nije uspeo da boljevizuje Balkan. U poruci od 19. juna koju je ujovi
21. juna prenio Mihailoviu, rekao je: Iz engleskih izvora potvruju se vesti o akciji na
Balkanu. Misli se da e poeti kroz dve nedelje. Pominje se obala Split - Neretva. A u poruci
od 1. jula Kneevi je dijelom rekao: eneral Marshall u Londonu pregovara o invaziji u
Jugoslaviji. Po padu Ancone (talijanski) stabilizovae sefront i grunuti u nau zemlju ... Ruska
misija za Titov pokret kae da je neozbiljan, nema oficira, disciplina slaba i vojnici nisu bliski
narodu. Drau smatraju jakom i ozbiljnom snagom.68 Veina ovih poruka bila je ista
fantazija, ali kako su potjecale od glavnog jugoslavenskog slubenog obavjetajnog oficira
u Washingtonu, koji je uz to imao veza s Britancima zahvaljujui svojoj funkciji efa vojnog
kabineta predsjednitva vlade u Jovanovievoj vladi, Mihailovi ih je uzimao vrlo ozbiljno i
ini se da su imale znatan utjecaj na njegovo miljenje i na njegove odluke. Teko je ocijeniti
Kneevieve razloge kad je Mihailoviu slao ovakve optimistike izvjetaje, jer je sigurno
znao da su odgovorni britanski faktori rekli jo prije aprila 1944. kralju Petru da do
saveznikog iskrcavanja na Balkanu nee doi.69
68 Ove depee objavio je zajedno s drugim porukama za i od Mihailovia Jovan
Donovi u Veze s Draom Mihailoviem sa Srednjeg i Bliskog Istoka i Severne Afrike; vidi
osobito str. 53.
69 Vidi pismo kralja Petra od 17. aprila 1944. predsjedniku Rooseveltu, u kojem se
takoer kae: Saopeno nam je da do nikakvog iskrcavanja na Balkan nee doi. Ako je takva
kobna odluka donesena, aklinjem vas da ju promijenite. FRUS 1944, IV, 1359-1361, osobito
1360.

I sam ujovi bio je od vremena na vrijeme nepouzdan izvor informacija, kao na

primjer u slijedeoj poruci koju je Mihailoviu poslao 6. novembra 1944.:
a) U vezi s odlukama Moskovske konferencije apsolutno je potrebno odrati srpske
jedinice. General Mihailovi mora biti u stanju da rauna s podrkom srpskog naroda i
borbenom snagom svoje vojske.
b) Govorei vojno, preporuljivo je da sve etnike jedinice budu koncentrirane na
jednom ili dva podruja koja se smatraju sigurnim iznutra i izvana.
c) Veoma se preporua da general Mihailovi opovrgne glasine kako planira bijeg u
Italiju.
d) Linosti koje podravaju Mihailoviev pokret u Velikoj Britaniji i Sjedinjenim
Dravama uvjeravaju da neposredno predstoji promjena kursa u saveznikoj politici s
obzirom na jugoslavensko pitanje, ali pod uvjetom da etnika vojska izdri u
meuvremenu.70
Ali, treba se prisjetiti i da su Mihailovievi izvjetaji vladi u izbjeglitvu do maja 1944., a
nakon toga njegovim predstavnicima u inozemstvu, osobito onoviu i Fotiu, davali stalno
ruiastu sliku.71 Tek tamo nakon etnikog povlaenja iz Srbije u septembru i oktobru 1944.
poinju i Mihailovievi izvjetaji zvuati potiteno kao da je konano shvatio ozbiljnost
svog opasnog poloaja. Tada je ve nosio na leima teret od nekoliko desetaka tisua
dezorganiziranih i demoraliziranih vojnika i izbjeglica, a traginom su ga kraju tjerale sile na
koje lije mogao utjecati, a jo ih manje nadvladati.72 Nekom je ironijom ispalo da je tokom
zadnjih etiri ili pet mjeseci rata vrlo utjecajan Mihailoviev korespondent z unutranjosti
Srbije bio nitko drugi nego jugoslavenska UDBA, koja je djelujui kao etniki izvor slala
Mihailoviu lana obavjetenja zajedno s onim tonima, kako bi mu se pruila lana nada;
to se naravno odraavalo u Mihailovievim izvjetajima Ljotiu koji se nalazio u Slovenskom
primorju i predstavnicima u inozemstvu.73 (Za Mihailovia su, kao to e se vidjeti u Glavi 2,
posljedice bile katastrofalne).
70 Mikrofilm br. T-311, rola 189, snimak 1234. Poruku je 28. oktobra poslao ujovi iz
Kaira, ali ju je hvatila njemaka radio sluba dok ju je 6. novembra emitirala tajna etnika
radio stanica u Istambulu. Ta :anica kojom je upravljao Duan Petkovi radila je od 10.
decembra 1943. do 10. maja 1945. Vidi Petkoviev lanak Kako je uspostavljena veza s
deneralom Mihailoviem iz Istanbula.
71 vidi Jovan onovi, Veze s Draom Mihailoviem sa Srednjeg i Bliskog Istoka i
Severne Afrike, :r. 51-65.
72 Vidi Jovan Donovi, Izvetaji enerala Mihailovia iz kraja 1943. i 1944 godine.

73 Ibid, str. 70-71; Kosti, str. 238-239.

Nedostatak potpunijih obavjetenja u Velikoj Britaniji i Sjedinjenim Amerikim
Dravama o onome to se zbivalo u Jugoslaviji, bar to se ticalo iroke javnosti a ak i
mnogih vladinih funkcionara i vojnih lica, djelovao je u etniku korist. Jo dugo nakon to je
etnika stvar izgubila naklonost vrhunskih funkcionara u britanskoj i amerikoj vladi, veliki
dio javnosti bio je jo uvijek na etnikoj strani i teio je tome da se partizanski, sovjetski i
ak britanski izvjetaji o etnikoj kolaboraciji s Nijemcima odbace kao propaganda
komunistike inspiracije. Istovremeno su prianja o tome kako etnici spaavaju amerike
avijatiare godila amerikom sentimentu. Veina je tih pria bila poneto preuveliana, kako
su kasnije pokazali podaci. Od otprilike tisuu i petsto saveznikih avijatiara koji su
evakuirani iz Jugoslavije (a nekolicina i iz Albanije), manje od jedne treine spasili su etnici;
ostali su doli s teritorija koji su drali partizani, te su sakupljeni i evakuirani uz njihovu
pomo. etnici su, kao i sa lanovima amerikih vojnih misija, uinili sve to su mogli da od
spaenih avijatiara dobiju pomo u predstavljanju svoje stvari amerikim komandama i
javnosti; kako je izjavio jedan od etnika koji je danas u Sjedinjenim Amerikim Dravama,
oni su ih smatrali ambasadorima istine.74 To je naravno i bilo jedino razumno, pa su i
partizani u mnogome sprovodili istu politiku, iako suptilnije.
74 Za prijateljski postupak etnika prema saveznikim avijatiarima, osobito
amerikim, te za etniku pomo pri njihovoj uspjenoj evakuaciji vidi Vukevi, Amerikanci
na Ravnoj Gori. Bilo je sluajeva da su neke avijatiare orobili seljaci, ali su etnike vlasti
strogo postupile protiv takvih prekritelja. Vidi Arhiv Vojnoistorijskog instituta, Beograd,
etniki dokumenti, reg. br. 33/2, kutija 129.
Kad je ubaieva vlada preuzela dunost, Konstantin Foti je izgubio mjesto
ambasadora, ali ostao je u Washingtonu kao predstavnik Mihailovia i etnika i radio je sve
to je mogao da pomogne njihovoj stvari. U pismu upuenom predsjedniku Rooseveltu 14.
oktobra 1944. traio je zatitu srpskog naroda sve dok njegovi propisno i slobodno izabrani
predstavnici ne budu u stanju da za njega donose vitalne odluke. Rooseveltov odgovor od 3.
novembra nije bio ohrabrujui. Ponovio je, da je amerika politika ne mijeati se u
unutranje stvari Jugoslavije, i izrazio je nadu da e nakon dobivenog rata u novom ureenju
nacionalnog ivota u Jugoslaviji prevladati duh uzajamnog obzira i razumijevanja - to je
samo bio drugi nain da se izrazi politika Velike trojice koji su nastojali da doe do
ujedinjenja izbjeglike vlade i privremene partizanske vlade uz potpuno neobaziranje na
etniki pokret. Na jo dva Fotieva pisma Rooseveltu odgovoreno je u istom tonu.75
75 Foti, The War We Lost, str. 288-289.
etniko oekivanje pomoi od Sjedinjenih Amerikih Drava u obliku iskrcavanja
amerikih snaga na jadransku obalu razbilo se na jednoj temeljnoj injenici naime, na
vrstom protivljenju vrhovnih amerikih politikih i vojnih vlasti svakom proirenju vojne

uloge zapadnih Saveznika na istonom i Sredozemlju i na Balkanu. Jaka amerika podrka

etnicima
nikako
nije
dolazila,
ma
kakva
da
su
suprotna
uvjeravanja Mansfield, Seitz i McDowellmogli pruiti. Uvjeravanja su se mogla zasnivati na
pretpostavci da se ve samom prisutnou amerikih oficira u Mihailovievom tabu
podrazumijeva dobra volja za pruanje pomoi velikih razmjera: inae, takva bi se
uvjeravanja jedva mogla dati, jer je amerika i britanska politika bila potpuno suprotna,
protiv iskrcavanja u Jugoslaviji. Britanci su u stvari obustavili sve isporuke pomoi etnicima
jo dok su Mansfield i Seitz bili u Jugoslaviji.
etnici oito nisu shvatili domaaj britanskog utjecaja na savezniku politiku u
Jugoslaviji i na Balkanu. inilo se da se Amerikanci i Sovjeti slau s tom politikom jer su je
podravali, ali etnici oito nisu uspjeli shvatiti da su Amerikanci bili apsolutno protiv velikih
operacija na Balkanu, a da se bez njihove podrke Britanci u takvim operacijama nisu mogli
angairati ak i da su htjeli.76 Sve dok Britanci nisu postavljali Amerikancima nerazumne
zahtjeve za kopnenim trupama, njihovo je voenje politike na Balkanu bilo prihvaeno; kao
to smo vidjeli, dva su se Saveznika potpuno slagala o poveanju pomoi partizanima i
uskraivanju pomoi etnicima. etnici ipak nisu pravili razlike okrivljujui i Britance i
Amerikance. onovievim rijeima: Nai veliki Saveznici prosto su nas izdali i pomogli
komuniste da zavladaju Jugoslavijom.77
76 Neposredno poslije rata mnogo se govorilo o tome da je postojalo osnovno
politiko neslaganje o strategiji na Sredozemlju, te da su Britanci bili za operacije velikih
razmjera protiv Nijemaca na Balkanu, dok su Amerikanci bili protiv. Leighton
u OVERLORD Revisited: An Interpretationof American Strategy in the European War, 19421944 (osobito
str.
922,
928,
932,
937);
i Howard u The Mediterranean Strategy in the Second World War, passim, pokazuju
uvjerljivo da nije postojao nikakav konkretni britanski plan za invaziju Balkana iako se o tom
govorilo, a osobito Churchill, kao i da su Amerikanci napokon priznali nunost sredozemnog
fronta sa sreditem u Italiji kao pomonog fronta protiv Nijemaca.
77 Jovan onovi, Izvetaji enerala Mihailovia iz kraja 1943. i 1944. godine, str.
63.

NADE U SAVEZNITVO SA SOVJETSKIM SNAGAMA

Diplomatski odnosi izmeu Jugoslavije i Sovjetskog Saveza, koje su Sovjeti prekinuli u
maju 1941, ponovo su uspostavljeni s izbjeglikom vladom nakon to je u junu dolo do
napada i na sam Sovjetski Savez. Ti su odnosi bili korektni, ali spremale su se neprilike

izmeu proetnike izbjeglike vlade i Sovjeta, ija je podrka i simpatija oito bila na strani
pokreta otpora koji su u Jugoslaviji poveli partizani predvoeni komunistima. Britanci su
pokuali uvjeriti sovjetsku vladu da pomogne kako bi se dvije grupe otpora ujedinile pod
Mihailoviem. Ti napori nisu uspjeli i kako je vrijeme prolazilo, a partizani i etnici se sve vie
udaljavali, dolo je do poveane diplomatske napetosti izmeu sovjetske i jugoslavenske
vlade. Ali kada su Sovjeti nastavili s uspjenim odupiranjem njemakom napadu i kad se
vidjelo da e odigrati odluujuu ulogu u dobivanju rata i oblikovanju mira, jugoslavenska
vlada je shvatila da je razborito uiniti napor kako bi poboljala svoje odnose s monom
slavenskom dravom. Poetkom 1942. dvije su vlade napravile ugovor o prijateljstvu i
uzajamnoj pomoi. Konano potpisivanje je odgoeno (trajno, kako se pokazalo) na savjet
britanske vlade, koja je smatrala da nije razborito zakljuiti jedan tako vaan ugovor u
vrijeme rata.78 Sredinom ljeta 1942. su novosti o etniko-osovinskoj kolaboraciji poele iz
partizanskih izvora stizati do Sovjeta, ali su i pored toga odnosi izmeu dviju vlada
nastavljeni bez prekida.79
78 Foti, The War We Lost, str. 172-173.
79 Za neke note jugoslavenske izbjeglike vlade sovjetskim vlastima s obzirom na
sjedinjenje dvije grupe otpora, a kasnije i na poricanje da Mihailovi kolaborira sa silama
Osovine i marionetskim reimima vidi ivan L. Kneevi, General Mihailwicb and U.S.S.R.
Tokom svojih posjeta Jugoslaviji uo sam u nekoliko navrata nagaanja jugoslavenskih
znanstvenika o tome da je Mihailovi odravao neke kontakte sa sovjetskom obavjetajnom
slubom skoro od samog poetka svog otpora. Oni koji misle da je tako, zasnivaju svoju
tvrdnju na tri toke: 1) Mihailovi je bio u prijateljskim odnosima sa sovjetskim vojnim
ataeima dok je sluio kao vojni atae u Sofiji i Pragu sredinom tridesetih godina i vjerojatno
je
zadrao
neke
od
tih
kontakata;
2)
jedan
povjerenik
80
Kominterne, Mustafa Golubi, uspostavio je 1940. ili 1941. u Beogradu kontakt sa dva
ovjeka: Dragiom Vasiem, koji je u meuratnom razdoblju navodno imao neke kontakte sa
sovjetskom obavjetajnom slubom, i Mladenom ujoviem, a kasnije su obojica, uz dra
Moljevia, postali Mihailovievi glavni politiki savjetnici; 3) pria se da je tokom rata Vasi
dao jednom etnikom oficiru koji je bio i partizanski agent izjave o tome da je Rusima slao
izvjetaje o partizanima, te da im je rekao da su jugoslavenski komunisti trockisti.81
80 Golubi je bio hercegovaki Musliman, lan revolucionarnog udruenja Mlada
Bosna i dobrovoljac u srpskoj vojsci u balkanskim ratovima i u prvorn svjetskom ratu, te je
bio i zatvoren u vezi sa Solunskim procesom. Imao je dobre veze u srpskim nacionalistikim
krugovima, ali je 1920. postao komunist i od 1927. do 1940. ivio u Sovjetskom Savezu.
Kominterna ili sovjetska tajna policija uposlile su ga kao povjerenika za meunarodne
operacije. U julu 1941. uhvatili su ga u Beogradu Nijemci i smaknuli ga. Vidi
Marjanovi, Srbija u narodnooslobodilakoj borbi: Beograd, str. 132.

81 Milovanovi, Bio sam u Drainoj Vrhovnoj komandi, NIN, 15. decembra 1968.
To je vrlo zanimljiva teza, ali postoje uvjerljivi dokazi koji joj proturjee. Prvo, u jednoj
poruci od 17. aprila 1944. ambasador u Washingtonu Foti savjetovao je predsjedniku vlade
Puriu da njeguje odnose sa Sovjetskim Savezom i traio je od njega da od Mihailovia
zahtijeva uspostavljanje direktnog kontakta sa Sovjetskim Savezom, s obzirom na
usklaivanje vojnih operacija. ini se da je logino pretpostaviti da bi i Foti i Puri znali da je
Mihailovi ve imao kontakte sa Sovjetima i ne bi trebali isticati vanost zahtjeva za njihovim
uspostavljanjem. Drugo, u poruci od 12. jula 1944. Jovanu onoviu, koji je od poetka
aprila 1944. bio jugoslavenski predstavnik pri vladi Slobodne Francuske u Aliru, Mihailovi
je pitao onovia da li bi bilo oportuno uspostaviti izravan dodir s Rusima diplomatskim
posredovanjem generala de Gaullea. Mihailovi je objasnio da bi uspostavljanjem takvog
dodira i stavljanjem Britanaca pred gotov in mogao zadrati izvrenje bilo kojeg njihovog
plana koji bi iao na raun srpskog naroda; time bi u isto vrijeme zadao politiki udarac
jugoslavenskim komunistima koji idu ruku pod ruku s Britancima, to je injenica koja se
Rusima sigurno ne dopada. Izgleda da onovi nije ni pokuao konzultirati de Gaullea, ali je
uputio etnike obavjetajne oficire u Kairo da tamo dou u dodir s Rusima, te da pokrenu
stvar. Sovjetskoj vladi je u augustu na njihov zahtjev predan ed-memoar o toj temi, ali
prema onoviu, od Rusa nije bilo odgovora sve do februara 1945, a i taj je bio
neodreen.82 Da je Mihailovi imao direktne kontakte s Rusima prije jula 1944, oito ne bi
bilo potrebe da se raspituje kod onovia. Na kraju, to je moda i najuvjerljivije, postojanje
takvog dodira otvoreno porie ranije spomenuti njemaki agent koji je imao tijesne kontakte
u Mihailovievom tabu. Prema jednoj poruci koju je viim vlastima poslala 5. augusta
1943. Abwehrstelle u Beogradu, agent je javio: Sam Draa Mihailovi sasvim sigurno nema
nikakav kontakt sa Sovjetima.83
82 Vidi ovu korespondenciju kako ju je objavio Jovan onovi u Moje veze sa Draom
Mihailoviem sa Srednjeg Istoka, str. 90, 92-93.
83 Mikrofilm br. T-311, rola 196, snimak 150.
Stoga je oito da su jedini kontakti koje su etnici imali sa sovjetskim vlastima i
vojskom bili oni preko izbjeglike vlade sve dok ona nije u maju 1944. jrestala biti njihov
eksponent a tek nakon tog vremena etnici su najvie trebali akve dodire, jer su sada bili
bez britanske podrke i, usprkos prisutnosti jedne imerike misije u svom glavnom tabu,
bez i najmanjeg izgleda da od Amerikanaca dobiju stvarnu podrku. Budui da se je Crvena
armija pribliavala jugoslavenskim granicama, etnici su znali da moraju nai neki
modus vivendi s Rusima. Foti je u tu svrhu ak i nakon smjenjivanja nastavio odravati vezu
s Andrejem Gromikom, sovjetskim ambasadorom u Washingtonu, a onovi je preko svojih
agenata odravao kontakt sa sovjetskim predstavnicima u Kairu. Konano je poetkom
septembra, kad su i Rumunjska i Bugarska bile izbaene iz rata i dole pod sovjetsku

kontrolu, i kad su sovjetske trupe bile na ugoslavenskoj granici, sam Mihailovi pokuao
uspostaviti izravan dodir sa sovjetskim snagama.84
84 Prije no to produimo treba zabiljeiti da su etnici tokom svih ratnih godina bili
svjesni uvrijeenih proruskih simpatija u naroda Jugoslavije, koje su postojale, bar u smislu
sveslavenske solidarnosti, nasuprot celokupnom njemakom naporu da svim slavenskim
nacijama oduzme njihovu dravnost i narodnost. Te su simpatije bile osobito jake u Srbiji i
Crnoj Gori koje su s Rusima imale zajedniku religiju i jaku tradiciju prijateljstva. etnici nisu
mogli dopustiti da partizani postanu jedini korisnici ove narodne simpatije za Rusiju, ali je
komplicirajui faktor bio to to je Rusija komunistika zemlja. etnika propaganda je zbog
toga pokuala praviti razliku izmeu ruskog naroda i njegove komunistike vlade i nastojala
je pokazati da je velika borba koju Rusi vode protiv Nijemaca vie borba ruskih nacionalnih
snaga nego komunista. Takoer su jugoslavenske komuniste prikazivali kao trockiste koji su
posve razliiti od ruskih komunista. Vidi mikrofilm r. T-501, rola 249, snimak 99. Potpukovnik
ivan Kneevi, ef vojnog kabineta predsjednika vlade Jovanovia, takoer je 1. aprila 1942.
poslao pismo sovjetskom vojnom ataeu pukovniku Sizovu, tvrdei da su neke partizanske
grupe u Jugoslaviji staljinistike, a neke trockistike, te da ove potonje katkada napadaju i
pijuniraju one prve. Kneevi, General Mihailovich and U.S.S.R., str. 14-15.
Mihailovievi glavni ciljevi s obzirom na Ruse u tom kritinom asu, to jest kad su
sovjetske trupe ve jednom ule u Srbiju iz Rumunjske i Bugarske, bili su da etnicima
osigura status saveznike vojske, nadoknaujui od Rusa ono to su etnici izgubili od
zapadnih Saveznika i pojaavajui time svoj poloaj naspram partizana, te da kao ruski
saveznik osigura pravo na preuzimanje vlasti u osloboenoj Srbiji.
Mihailovi je svoj prvi potez povukao jo dok su se sovjetske snage pripremale za
operacije protiv Nijemaca u Srbiji i Vojvodini. Poslao je ovjetskim snagama u Rumunjskoj
misiju pod vodstvom potpukovnika Velimira Piletia, komandanta sjeveroistone Srbije, s
instrukcijama da uspostavi vezu. Mihailovieva pismena naredba nije sadravala nikakve
detaljne upute, ali Mihailoviev emisar koji je naredbu donio Piletiu ukazao je na to da
misija treba da pokua dobiti rusku suglasnost o nizu prijedloga, koji su svi u biti politiki,
prema potpukovniku Ratkoviu, jednom od sudionika u misiji, trebalo je predloiti slijedee:
1) Rusi trebaju posredovati kod partizana u cilju okonanja ;raanskog rata, tako da se sve
domae snage mogu okrenuti protiv neprijatelja: 2) nakon to rat zavri treba i etnike i
partizanske snage povui u kasarne sve dok neutralna domaa vlada ne odri slobodne
izbore pod nadzorom Velike trojice; 3) sva suenja za ratne zloine treba odgoditi do poslije
izbora, a tada ih trebaju preuzeti civilni sudovi.85 etnika misija prela je preko Dunava u
Rumunjsku 10. septembra i krenula doKrajove (Craiova) gdje je uspostavila kontakt s
Rusima. I ti dodiri svrili su razoaranjem, a saznavi da su britanska i amerika vojna misija
ve u Bukuretu, odluili su da se probiju do tamo kako bi uspostavili vezu s njima. Ali jo
dok su bili u Krajovi, Piletiev autant, jedan student s navodnim komunistikim
sklonostima, denuncirao je Rusima lanove misije kao britanske pijune. Tako su, umjesto da

sjednu za pregovaraki stol s ruskim komandantima koji su se spremali ui u Jugoslaviju,

etnici 1. oktobra bili uhapeni i avionom prebaeni u Moskvu gdje su bili u zatvoru i
ispitivani od sovjetske policije.86
85 Problem s tumaenjem ovih prijedloga koje su etnici navodno predali Rusima je u
tome da se oni u 'ora bitnom aspektu - to jest, u politici prema partizanima - razlikuju od
politike linije koju potvruju ratna dokumentarna svjedoanstva i koja se je (kao to e se
zamalo vidjeti) sastojala u tome da su etnici htjeli biti od Rusa priznati kao saveznici,
nastavljajui borbu protiv partizana.
86 Vidi Ratkovi, str. 115-117. Piletia su Rusi drali u zatvoru sve do novembra 1945, a
tada je poslan u Jugoslaviju da mu se sudi, ali je u Rumunjskoj uspio pobjei i kasnije doi do
zapadne Evrope. Karapandi, str. 350-351. Karapandiev prikaz Piletieve misije razlikuje
se poneto od Ratkovievog.
etnika nada da e se dodvoriti Rusima koji e ih prihvatiti kao svoje saveznike i da e
istovremeno moi nastaviti s borbom protiv partizana bila je samo jo jedan primjer
naivnosti koju su tako esto pokazivali i ranije. To je Nijemcima bilo jasno, kako pokazuje
jedan obavjetajni izvjetaj od 19. oktobra 1944. o ponaanju Mihailovievih snaga u Srbiji:
Draa Mihailovi nije nikada odgovarajuom propagandom spremao etnike za borbeni
susret s Rusima. Draa Mihailovi je naprotiv podravao fikciju da Rusi kao britanski i
ameriki saveznici nikad nee raditi protiv interesa srpskih nacionalista.87 Mihailovi je i
sam rekao uglavnom istu stvar u svojoj cirkularnoj naredbi od 5. oktobra: I Smatramo Ruse
svojim saveznicima. Borba protiv Titovih snaga u Srbiji nastavit e se.88 Ono to izgleda nije
shvatio, bila je stvarnost suradnje izmeu Tita i Rusa (koja e se vrlo pojaati nakon to je u
Moskvi 28. septembra objavljen sporazum kojim se regulira ulazak ruskih trupa na
jugoslavenski teritorij u svrhu gonjenja njemakih trupa), a nije shvatio uinak koji je na Ruse
imao ne samo etniki gubitak saveznike podrke, nego i dugotrajna kolaboracija izmeu
etnika i snaga Osovine.
87 Mikrofilm br. T-311, roia 194, snimci 562-563.
88 Ibid, rola 189, snimak 961. Ovo i sva ostala pozivanja na materijale iz mikrofilma br.
T-311, rola 189 (u ovom dijelu knjige) odnose se na njemako hvatanje radio poruka izmeu
etnikih komandi.
U stvari su samo dva znaajnija etnika komandanta suraivala sa sovjetskim
trupama, i to tek kratko. To su bili potpukovnik Keserovi, komandant grupe jurinih korpusa
i kapetan Rakovi, komandant Drugog ravnogorskog korpusa. Keserovieve trupe sastale su
se s Rusima koji su iz Bugarske napredovali u srednjeistonu Srbiju. Prema poruci
Keserovieve grupe jurinih korpusa Drugom jurinom korpusu od 16. oktobra, Keserovievi
etnici i neke sovjetske jedinice zajedno su okupirale Kruevac i Rusi su zatim komandu

grada predali Keseroviu. Ali dva dana kasnije, Keserovi je obavijestio majora Raia,
komandanta etvrte grupe jurinih korpusa koji je razmatrao mogunost suradnje s
Crvenom armijom, da ruska komandna mjesta surauju samo s komunistima (partizanima),
te da zahtijevaju razoruanje etnika i odbijaju suradnju s njima. Savjetovao je Raiu da
napusti plan o susretu s Crvenom armijom, jer su zbog sovjetske birokratske maine svi
kontakti beznadni, a i zbog toga to Rusi barataju s tisuu smicalica.89 Keserovi je 19.
oktobra obavijestio Vrhovnu komandu da se njegov predstavnik kod ruske divizije vratio sa
ultimatumom koji nareuje da svi etnici pod njegovom komandom poloe oruje do 18.
oktobra u podne i da budu prebaeni u logor blizu Paraina gdje e ih reorganizirati u
jedinice jugoslavenske Narodnooslobodilake vojske. Ako ultimatum bude odbijen, Sovjeti
prijete otvaranjem neprijateljstava. Do te promjene u sovjetskom stavu dolo je po svoj
prilici zbog protesta marala Tita maralu Fjodoru I. Tolbuhinu, komandantu Treeg
ukrajinskog fronta, kad je Tito obavijeten o sovjetsko etnikoj suradnji.90 Keserovi je
odbio ultimatum vjerojatno sluajui jedno nareenje etnike Vrhovne komande od 14.
oktobra i povukao se sa malim snagama od pet stotina ljudi prema dolini Ibra.91 Neto
vei broj njegovih ljudi mogao je s uspjehom poi za njim u Sandak, ali dvije su. njegove
brigade razoruali Rusi koji su obeali da e im izdati novo oruje nakon to poloe ono koje
imaju.92 Rusi su takoer odveli amerikog oficira za vezu pri Keserovievom tabu, porunika
Kramera i otpremili ga u Bugarsku, ali je ubrzo nakon toga bio puten.
89 Ibid, snimci 1029, 1048, 1102.
90 Prema podacima pukovnika Vojmira Kljakovia iz Vojnoistorijskog instituta u
Beogradu.
91 Mikrofilm br. T-311, rola 189, snimak 1233, Keserovieva poruka od 19. oktobra
Vrhovnoj komandi. Na suenju Keseroviu u augustu 1945, nije spomenuta njegova kratka
suradnja s Crvenom armijom. Keserovievo svjedoenje o jaini trupa pod njegovom
komandom prije i tokom povlaenja bilo je proturjeno i u sebi i prema ostalim podacima.
Vidi Suenje lanovima rukovodstva organizacije Dra^e Mihailovia, str. 216-220. Glavno
sovjetsko djelo o operacijama sovjetskih snaga u Jugoslaviji u jesen 1944. ne spominje
posebno sovjetsku suradnju s etnicima, ali spominje suradnju s jugoslavenskim snagama u
operacijama oko Gornjeg Milanovca, Kragujevca i Kruevca, a barem su neke od tih snaga
bile etnike. Vidi Birjuzov, ur, str. 109.
92 Mikrofilm br. T-311, rola 189, snimci 1074, 1134.
Kapetan Rakovi i njegov Drugi ravnogorski korpus suraivali su sa Crvenom armijom u
zauzimanju aka. Za razliku od Keserovia, Rakovi oito nije obavjetavao Vrhovnu
komandu o razvoju te suradnje. Ipak, 11. novembra se saznalo da je pred Crvenom armijom
morao pobjei u Sandak. Tek je 16. i 17. novembra Vrhovna komanda okrunicom izvijestila
sve etnike komande i objasnila Rakoviev sluaj. Rakovi je izgleda sa Crvenom armijom

uspostavio zadovoljavajue odnose i zakljuio je s njima pismeni sporazum prema kojem je

bio obavezan da surauje s njima u borbi protiv Nijemaca, u zamjenu za obeanje da e
njegove jedinice ostati naoruane i pod njegovom komandom. Takoer se podrazumijevalo
da te jedinice pripadaju vojsci generala Mihailovia. U operacijama oko aka etnici su se
borili dobro i zarobili su 339 pripadnika od Nijemaca organiziranog Ruskog zatitnog korpusa
i predali ih Crvenoj armiji. Takoer su pomagali sovjetskim snagama prilikom izvianja. Dok
su te operacije trajale, sovjetske jedinice su zadravale jedinice NOVJ na tom podruju od
napada na etnike. Rakovi je bez incidenta posjetio tab jedne od sovjetskih jedinica, ali
ubrzo poslije toga, oito uslijed Titovog protesta Tolbuhinu, sovjetski komandant je
zahtijevao da Rakovi i njegove jedinice preu pod Titovu komandu. Kad je Rakovi to odbio,
partizani su pokuali razoruati jednu od njegovih brigada, a Sovjeti su mu dali ultimatum da
poloi oruje i krene u logor u kojem e njegove trupe biti reorganizirane u jedinice
jugoslavenske Narodnooslobodilake vojske. Videi da su ga Rusi izigrali, te da nema izgleda
za zadovoljavajuu suradnju ili pregovore s njima, Rakovi je naredio svojim trupama da
krenu prema Sandaku, ali je on sam ostao skrivajui se u Srbiji. U istom se izvjetaju
Vrhovne komande jasno navodi da je Crvena armija razoruala i etnike jedinice
potpukovnika Ocokoljia u sjeveroistonoj Srbiji.93
93 Ibid, snimci 1211, 1237-38.
Major Rai, zadugo jedan od najodlunijih partizanskih neprijatelja u Srbiji, oito je
smatrao za potrebno da otpone neprijateljstva protiv Nijemaca u jugozapadnoj Srbiji, kako
bi poboljao svoj poloaj u namjeravanom susretu sa Crvenom armijom.94 U borbama protiv
Nijemaca angairao se izgleda samo jedan dan (16. oktobra) ali vjerojatno uvi loe vijesti iz
Keserovievog i Ocokoljevievog tabora promijenio je miljenje i u skladu s Mihailovievim
nareenjem usmjerio je svoje formacije na jugozapad, prema Sandaku.95 Neke druge
etnike jedinice, na primjer Zlatiborski korpus, takoer su odluile da e se boriti protiv
Nijemaca u jugozapadnoj Srbiji i kratko vrijeme inile su to s neto uspjeha,96 a tada su se i
one povukle na jugozapad, prema Sandaku. Prema jednom od etnikih komandanata koji
je u tome sudjelovao, to na veliko potvruju poruke koje su uhvatili Nijemci a koje su
razmjenjivali razni etniki komandanti, do 21. oktobra velik broj etnikih komandanata i
njihovih formacija nalazio se u punom povlaenju i tog dana su komandanti u Ivanjici odrali
sastanak da rasprave situaciju. Na toj toki bili su van dohvata Crvene armije i mislili su da
idu pravcem koji e ih dovesti do spajanja sa saveznikim trupama nakon to se one iskrcaju
na jadranskoj obali.97
94 Izvjetaj Kommandeur der Nachrichtenaufklrung 4 za oktobar kae: Nadajui se
da e sprijeiti rusku okupaciju jugozapadne Srbije usklaivanjem svojih operativnih planova
s ruskim planovima, (etnici) su napustili svoju dosad postojeu suradnju s Nijemcima. 16.
oktobra trupe majora Raia otpoele su neprijateljstva prema njemakim snagama u dolini
zapadne Morave. Ibid, snimak 1135.

95 Ibid, snimci 1029, 1055, 1111.

96 Ibid, snimci 1061, 1068, 1111.
97 Milosevic, str. 217-219.
Sreom po etnike, malo je njihovih trupa bilo smjeteno na podrujima glavnog
sovjetskog udara; Keserovieve, Rakovieve i Raieve snage bile su blizu, ali nalazile su se
samo na bokovima glavnog udara.98 Dok su se ti komandanti pokuavali nagoditi sa ruskim
komandama (ili razmiljali o tome, kao u Raievom sluaju), sovjetske i partizanske snage
borile su se da oslobode Beograd od Nijemaca. Osloboenje grada 20. oktobra neizbjeivo je
oznailo kraj svih etnikih nada u Srbiji.99
98 Vidi Kartu 2 u Birjuzov, nakon strane 64. Glavni cilj sovjetskog naleta u dolinu
zapadne Morave bio je da odsijee eljezniku prugu kroz Ibarsku dolinu kao put za
povlaenje njemakih trupa iz Grke. Vidi mikrofilm T-501, ro!a 257, snimak 210.
99 Tokom kratkog perioda svoje suradnje sa sovjetskim snagama etnici su otkrili da
su Sovjeti u operacijama oko aka upotrebljavali Jugoslavensku legiju, koju su organizirali u
Sovjetskom Savezu. etniki izvori izvjetavaju da je ta jedinica bila divizija jaine od oko tri
tisue vojnika, a vodio ju je navodno ustaa, potpukovnik Marko Mesi. Vidi mikrofilm T-31r\
rola 189, snimak 1253. Birjuzov (str. 107), koji je bio jedan od sovjetskih komandanata u
operacijama u Srbiji, mnogo hvali Mesia i jo jednog oficira iz te jedinice, kapetana Milutina
Periia, Srbina. Jugoslavenska legija je imala zanimljivu povijest. Bila je djelomice
sastavljena od ljudi koji su bili pripadnici 369. hrvatskog ojaanog puka, formiranog u
Pavelievoj Hrvatskoj 16. jula 1941, koji je u svom punom sastavu od 3.870 ljudi poslan na
ruski front. Njegovi su pripadnici mogli biti samo Hrvati, Ukrajinci i ruski izbjeglice. Jedna
treina otprilike bili su bosanski Muslimani. Puk je postupno proirivan i u augustu 1942.
imao je, ukljuujui rezervu, pun sastav od 6.300 ljudi. Kao dio este armije feldmarala von
Paulusa, puk je uniten kod Staljingrada. Od preivjelih zarobljenika i iz drugih grupa Rusi su
poetkom 1944. formirali Jugoslavensku legiju. Na dan 16. aprila 1944. ona je imala u svom
sastavu 1543 vojnika, od kojih su 775 bili Hrvati, 440 Slovenci, 293 Srbi, 14 idovi, 10 Slovaci,
5 Rusi, 3 Rusini, 2 Maari, 1 Crnogorac. (Podaci dobiveni od pukovnika Vojmira Kljakovia iz
Vojnoistorijskog instituta u Beogradu). Mogue je naravno da je legija prije slanja na
jugoslavenski front bila pojaana i da se je tada njen sastav razlikovao od onog iz aprila
1944.
etniki komandanti drugdje u zemlji razliito su tumaili vijesti o dogaajima u Srbiji.
Major Lukaevi, koji je u to vrijeme bio u Hercegovini, ali i u Mihailovievoj nemilosti,
predloio je 19. oktobra da poloaj etnikog pokreta treba nanovo definirati, i to na
slijedei nain: prvo, da sovjetske snage koje dolaze treba pozdraviti kao savezniku rusku
oslobodilaku vojsku i drugo, da se od Sovjeta zatrai da stave etnike pod komandu

jednog sovjetskog generala.100 Potpukovnik Ostoji, komandant istonobosanskog podruja,

bojao se da Sovjeti namjeravaju etnike izruiti komunistima. On je 21. oktobra zatraio
sastanak s pukovnikom McDowellom kako bi mu predloio stavljanje etnikih snaga pod
komandu jednog amerikog generala, a ako taj potez ne uspije da bi etnici trebali pokuati
da se nekako sporazumiju sa Sovjetima.101 Napokon, tu je bio i potpukovnik Baovi, jo
jedan istaknuti etniki komandant, koji je par dana kasnije rekao kako je osvjedoen da su
Britanci ostavili etniki pokret na cjedilu i ako uskoro ne doe do masovnog saveznikog
iskrcavanja na dalmatinskoj obali, etnici e se suoiti sa ivotom ljudi van zakona.102
100 Mikrofilm br. T-311, rola 189, 1036.
101 Ibid, snimak 1043.
102 Ibid, snimak 1072.
etniko nastojanje da poprave svoju sudbinu stvaranjem neke nagodbe sa Sovjetima,
dok bi u isto vrijeme nastavili borbu protiv NOVJ nije nikako moglo biti uspjeno. Sovjeti su
najkasnije do proljea 1943. iz diplomatskih razloga mogli imati interesa da se ne protive
Mihailoviu i njegovoj vojsci, ali kad je etnika kolaboracija s Talijanima i Nijemcima bila
dokazana, a kad su i Britanci povukli svoju podrku, nije ni za Sovjete bilo nikakvog razloga
da prema etnicima imaju obzira. Uostalom, Tito im je bio blizak; iako ih je s vremena na
vrijeme znao naljutiti svojim nezavisnim akcijama, on i partizani bili su Rusima, kako se tada
inilo, najbolji zalog da e stei velik, ako ne i vladajui poslijeratni utjecaj u Jugoslaviji.103
103 U specifinom smislu Tito je takoer predstavljao izbor Britanaca i Amerikanaca, koji su
raunali na to da e njegove trupe pomoi saveznikim operacijama u Italiji vezivanjem
velikog broja njemakih trupa za Jugoslaviju i ometanjem dovoza njemakih trupa i
snadbijevanja, osobito nafte, njemakim snagama u Italiji.

GLAVA JEDANAESTA
Gubitak baze u Srbiji
Kolaboracija izmeu etnika i Nijemaca u Srbiji, koja je poela u novembru 1943, bila
je u prvom redu diktirana izgledima da e ubrzo ojaati operacije NOVJ, usmjerene na to da
se stekne kontrola nad tim podrujima. Poloaj NOV i POJ je sada u svim dijelovima zemlje
osim u Srbiji bio zadovoljavajui. Oni su izgubili neto osloboenog teritorija, ali su inae u
svakom pogledu jaali - politiki, diplomatski, kao i vojniki - dok su etnici, a i Nijemci, gubili
na snazi. Partizani su sada mogli razmiljati o ulasku u Srbiju s jakim snagama i o

preuzimanju kontrole. Do tog je vremena partizanska aktivnost u Srbiji, etnikoj zaviajnoj

bazi i izvoru snage, bila ograniena; a kontrola Srbije bila je, meutim, klju za kontrolu
Jugoslavije. U obavjetenju od 6. decembra komandantu Drugog partizanskog korpusa u
Crnoj Gori jedinici koja je rasporeena da povede operaciju za osloboenje Srbije Tito
je analizirao vanost ovog pothvata.1 Osim vanosti za cijelu Jugoslaviju, rekao je, Srbija je
takoer od temeljnog znaenja za vojne i politike aktivnosti u drugim balkanskim zemljama,
osobito u Bugarskoj. Iako su Mihailovi i njegovi etnici ve bili politiki poraeni, njihove
snage i njihova politika organizacija u Srbiji moraju takoer biti likvidirane. Nije od
najmanje vanosti, rekao je Tito, da Srbija, uz Makedoniju i Kosovo, predstavlja vaan
rezervoar ive sile za budue vojne operacije NOVJ. Naravno, napad na Srbiju zahtijevat e
velike snage. (Dodao je da je planirao izdati nareenje za napad prije poetka zime, ali da su
nepovoljni uvjeti uzrokovali odgaanje).
1 Tito, Vojna djela, I, 208-209.
Plan Vrhovnog taba za operacije u Srbiji imao je dva aspekta: prvi, pojaati jedinice
koje su ve u Srbiji i poveati njihovu vojnu i politiku aktivnost,2 a drugi, prodrijeti u Srbiju s
velikim snagama sa zapada i jugozapada i povezati se sa srpskim partizanskim snagama za
zdruene akcije. Djelujui na temelju razborite pretpostavke da se partizanske snage
okupljaju u Crnoj Gori, Sandaku i istonoj Bosni i spremaju za upad u Srbiju, Nijemci su 2.
decembra izveli pokret ne bi li ove snage namamili u stupicu i unitili ih prije nego to
otpone predvieni napad. Za ovu operaciju, nazvanu Kugelblitz, Nijemci su prikupili velike
snage u sastavu: 1. brdska divizija, 7. SS PrinzEugen divizija, dijelovi 369. pjeadijske
divizije (hrvatski legionari), dijelovi 187. rezervne divizije i neke manje jedinice,
potpomognute 24. bugarskom divizijom iz Srbije i nekim etnikim jedinicama iz Sandaka
pod Lukaeviem. Operacijom je zapovijedao komandant 5. SS brdskog korpusa koji je
takoer imao na raspolaganju i neke trupe rasporeene u Srbiji (24. bugarska divizija), koje
su mu privremeno bile dodijeljene sa zadatkom da granice Srbije obrane od jedinica NOVJ.
2 Krajem 1943, Pokrajinski komitet KPJ za Srbiju poslao je okrunicu (br. 6) svim
partijskim organizacijama i partijskom lanstvu u Srbiji. Okrunica je sadravala savjet kako
se infiltrirati i kako sluiti u njemakim, kvislinkim i etnikim formacijama u svrhu
pomaganja partizanskih ciljeva; naglaena je potreba d se krivica za sve napade i sabotae
prebaci na etnike, tako da se za represalije koje uslijede takoer moe okriviti njih; reeno
je kako poticati borbu izmeu etnika i srpskih kvislinkih formacija da bi se sprijeilo
njihovo ujedinjenje protiv partizana itd. Ovo pismo nije nikada objavljeno u Jugoslaviji.
Opirni izvodi iz te okrunice u njemakom prijevodu nalaze se u mikrofilmu br. T-311, rola
488, snimci 863- 865.
Operacija Kugelblitz bila je usmjerena u prvom redu protiv etiri divizije NOVJ - 2, 5, 17
i 27. Plan je bio da se irokim zamahom obuhvate ove divizije i da se zatim to bre stegne
obru, a one unite. Tu su taktiku Nijemci i prije mnogo puta upotrijebili, iako u pravilu
3

neuspjeno, a nije uspjela ni ovaj puta. im su uoene namjere Nijemaca, Tito je svojim
trupama izdao nareenje da se razvuku, izbjegnu frontalni udar i prebace u pozadinu
njemakih snaga kako bi izbjegle okruenje i unitenje.4 Taj manevar je uspio. Glavnina ovih
snaga NOVJ potpuno je izmakla Nijemcima i operacija je 18. decembra zaustavljena. Iste su
njemake divizije (bez 24. bugarske divizije koja je vraena pod komandu vojnog
zapovjednika jugoistone Evrope) skoro smjesta poslane u novu akciju,
operaciju Schneesturm, protiv partizanskih snaga u dolini rijeke Krivaje, sjeverno od
Sarajeva. Ali pokazalo se da su im partizani i tu izmakli.5 Otprilike u isto vrijeme tri su divizije
i nekoliko manjih pridodanih jedinica, u sastavu 15. brdskog armijskog korpusa izvele niz
operacija (Ziethen, Herbstgewitter, Panther, Delphin, Merkur,Waldrausch, Weihnachtsmann)
protiv jedinica NOVJ u sjevernoj i zapadnoj Bosni, Dalmaciji i Hrvatskoj.6
3 Za nareenje za operaciju Kugelblitz vidi mikrofilm br. T-313, rola 189, snimci
7,449.037-45; vidi takoer snimke 7,449.062-80. Za vanost operacije Kugelblitz sa toke
gledita vojnog zapovjednika jugoistone Evrope, koji je takoer bio ef okupacionog reima
u Srbiji, vidi mikrofilm br. T-501, rola 253, snimci 879-883 i 893-896. Vidi
takoer Oslobodilaki rat, II, 11-12.
4 Oslobodilaki rat, II, 14.
5 Ibid, str. 22-27; KTV/OKW/WFSt, sv. III, dio 2, str. 1372-1373, 1396.
6 Za vrijeme i podruje tih operacija vidi mikrofilm br. T-314, rola 554, snimci 75-126.
Vidi takoer Oslobodilaki rat, II, 32-69.
Sve su ove operacije bile pod ukupnom komandom general-pukovnika Lothara
Rendulica, komandanta Druge oklopne armije, koji je prethodnog augusta sa istonog fronta
premjeten u Jugoslaviju zbog dva konkretna zadatka: da preuzme dijelove Jugoslavije i
Albanije dotada pod talijanskom okupacijom nakon oekivanog sloma Italije, te da uniti Tita
i partizane.7 Operacije u septembru i decembru bile su tako samo poetak neega to se
pokazalo kao niz operacija irokog opsega, koje su se produile kroz razdoblje od preko est
mjeseci. Pojedinosti tih operacija ovdje nas ne zanimaju. U nekima su Nijemci i njihovi
saveznici nanijeli teke gubitke jedinicama NOV i POJ i ponovo zauzeli znatan dio teritorija
koji su oni oslobodili. Ali u postizanju glavnog cilja - unitenju NOV i POJ kao efektivne
borbene snage Nijemci nisu uspjeli.
7 Rendulic, str. 156. i passim.
KONGRES U BA
Nedugo nakon nastupa nove godine, dok je prodor jedinica NOVJ u Srbiju bio
privremeno odloen, etnici su, iskoritavajui relativnu sigurnost koju su im doputali

njihovi sporazumi o primirju s Nijemcima, sazvali kongres u selu Ba, blizu Ravne Gore u
zapadnoj Srbiji. To je bila daleko najvanija politika manifestacija etnikog pokreta tokom
cijelog rata a budui da su je Nijemci lako mogli sprijeiti ili raspriti usred vijeanja, mora
se pretpostaviti da je odrana s preutnim odobrenjem njemakih okupacionih vlasti.
Kongres je zasjedao od 25. do 28. januara (budui da je 27. januara sveti Sava, esto se
spominje i Svetosavski kongres). Prisustvovalo mu je preko tri stotine delegata,8 a po prvi i
jedini puta okupili su se glavni etniki vojni komandanti, politiari koji su od poetka stali na
stranu etnikog pokreta, kao Dragia Vasi i dr Stevan Moljevi, te prilian broj politiara iz
starih srpskih stranaka koji su, pomalo u zakanjenju, odluili da se otvoreno svrstaju s
etnicima ljudi kao ivko Topalovi, Adam Pribievi i drugi. Na kongresu je takoer bilo i
nekoliko Hrvata (Vladimir Predavec, uro Vilovi i Niko Bartulovi),9 jedan Slovenac (Anton
Kreji, izbjeglica u Srbiju) i jedan bosanski Musliman (Mustafa Mulali).10 S iznimkom
Mulalia, svi nesrpski uesnici nisu bili politiari i predstavljali su samo sebe. Kongres u selu
Ba imao je, to se srpskih i crnogorskih sudionika tie, mnogo iru zastupljenost nego ranija
konferencija mladih etnikih intelektualaca, odrana krajem 1942. u selu Sahovii u
Sandaku.
8 Prisutan je bio i porunik George Musuiin, jedan od amerikih oficira pridodanih
britanskoj vojnoj misiji kod Mihailovia. Druga dva amerika oficira, potpukovnik Seitz i
kapetan Mansfield, bili su u to vrijeme na svom inspekcijskom putovanju u unutranjosti
Srbije. Koliko sam mogao ustanoviti, lanovi britanske misije nisu prisustvovali, a izgleda da
nisu bili ni pozvani. Ali u Public Record Office u Londonu postoji iscrpan izvjetaj o kongresu.
9 Bartulovi i Vilovi bili su pisci iz Splita i proetniki opredijeljeni od poetka rata. Ni
jedan od njih nije predstavljao neku politiku stranku. ini se da je Predavec u etnikom
pokretu imao neki status, dijelom zato to je bio jedan od prvih Hrvata koji je priao
etnicima, dijelom stoga to je bio sin Josipa Predaveca, biveg potpredsjednika Hrvatske
seljake stranke, ubijenog 1931; on sam meutim nije imao nikakve veze s HSS. Upuivao je
Hrvatima pozive da priu etnicima (vidi npr. njegov poziv iz septembra 1943, u mikrofilmu
br. T-501, rola 257, snimci 1030- 1031), ali s vidljivim neuspjehom i potkraj rata pokuao je
pomoi da doe do kontakta izmeu Mihailovia, te Maeka i Pavelia.
10 Vidi mikrofilm br. T-311, rola 196, snimci 244-249 za pismo koje je Mulali poslao
28. decembra 1943. Huseinu Rovaninu, komandantu Muslimanske milicije u Sandaku.
Izgleda da je to bila okrunica, koja je vjerojatno upuena i drugim muslimanskim vodama. U
tom pismu Mulali, bivi lan jugoslavenske Skuptine i Jugoslavenske nacionalne stranke,
istupa protiv ustaa i partizana u korist etnika, te preporuuje da se sandaki (a naravno i
bosanski) Muslimani, osobito Muslimanska milicija, svrstaju uz Mihailovia. Za etniko
otvaranje prema Muslimanima od kraja 1943. na dalje i za nastojanje nekih muslimanskih
voa, ukljuujui i Mulalia, da muslimanske prvake i oruane grupe svrstaju uz Mihailovia
vidi Hurem, Koncepcije nekih muslimanskih graanskih politiara o poloaju Bosne i

Hercegovine u vremenu od sredine 1943, do kraja 1944. godine, osobito str. 536-538, 542545.
Miljenja o karakteru kongresa u selu Ba uvelike se razlikuju meu onima koji su na
njemu sudjelovali, a glavna je razlika izmeu etnika s dugim staem u vojnim i politikim
organizacijama pokreta, i politiara koji su prisustvovali kao predstavnici starih stranaka.
Dvije grupe donijele su novoj organizaciji razliita svojstva: etnici su donijeli vojnu
organizaciju i vodstvo, te slubeni status organa kao sila izbjeglike vlade, dok su politiari
donijeli bar vanjsko obiljeje stare srpske puke demokratske tradicije. A obje grupe eljele
su imati jednaku rije u buduoj dravi Jugoslaviji. Uz neke politiare, osobito je Topalovi,
ef majune Socijalistike stranke, koji je imenovan predsjedavajuim kongresa, je govorio
kasnije o njemu kao u biti osnivakom kongresu Jugoslovensko-demokratske narodne
zajednice, koju je pozdravio kao nosioca svejugoslavenskog, demokratskog, narodnog
otpora protiv okupacionih sila, a u kojoj su politike stranke ravnopravni partneri s
etnicima.11 etnici su, po njemu, postali vojna ruka Zajednice. Istina je, vjerojatnije, bila
suprotna: to jest, Jugoslovensko-demokratska narodna zajednica trebala je funkcionirati kao
politika ruka etnika, jer je Mihailovi zadrao sva vojna i politika ovlatenja.12 Ubrzo je
postalo jasno i etnikim zastupnicima i politiarima na kongresu da nee biti lako sloiti se
ak ni o proceduralnim stvarima, a ni o odlukama. Mihailovi je kasnije na svom suenju
rekao da su Centralni nacionalni komitet i Beogradski etniki komitet bili protiv svakog
kongresa koji bi ukljuio predstavnike starih politikih stranaka, te da su oni pozvani samo na
njegovo inzistiranje.13 Mihailovi je, ini se, bio protiv toga da se dodijeli bilo kakva vana
uloga Vasiu s kojim se sve vie svaao i popustio je tek na Topalovievo inzistiranje. A
mnogi su mlai etnici bili neprijateljski raspoloeni prema starijoj grupi stranakih
politiara, koje su prezirali kao nie i korumpirane i stoga su ih smatrali preprekom svakom
stvarnom politikom, ekonomskom ili socijalnom napretku poslije rata.14
11 Za etnike poglede na kongres u selu Ba vidi Knjiga o Dra^i, II, 1-32. Za poglede
politiara kako ih , / predstavlja Topalovi, koji je uz to to je bio predsjedavajui na
kongresu bio i predsjednik Organizacionog odbora trojice ustanovljenog na kongresu, vidi
Topalovievu knjigu, Pokreti narodnog otpora, str. 80-94.
Dr Topalovi dobio je vodeu ulogu na kongresu, jer je Mihailovi smatrao da to moe
pomoi etnikoj stvari, budui da je Topalovi poznavao osobno laburistike lanove
britanske vlade Clementa Atlee-ja i Ernesta Bevina, s kojima bi se povremeno sastajao na
meunarodnim kongresima socijalistikih partija. Mihailovi je smatrao da su bliski odnosi
rukovodstva NOP sa sovjetskom vladom ogromna prednost za NOP, te da je jugoslavenska
izbjeglika vlada premjetanjem u Kairo udaljena iz sredita zbivanja i da je sada samo /
igraka u britanskim rukama - otuda i nada da bi Topalovieve veze mogle posluiti boljem
razumijevanju etnike stvari kod nekih lanova britanske vlade. Vidi Topalovi, Borba %a
budunost Jugoslavije, str. 97-98.

12 Po mojem miljenju, neodriva je Topalovieva tvrdnja (Pokreti narodnog

otpora, str. 92-95) da je glavni cilj ovih ujedinjenih, etnikih i srpskih stranakih politikih
snaga bio postizanje sporazuma s NOP kako bi se okonao graanski rat. Tono je da je
Mihailovi tokom decembra 1943. i januara 1944. izrazio Britancima spremnost da otpone
razgovor s rukovodstvom NOP, pod uvjetom da britanski oficiri poslue kao posrednici. Ali to
je nesumnjivo bio taktiki potez s njegove strane, ili kako su Britanci rekli, pokajanje
na samrtnoj postelji u vrijeme kad su (kao to smo ve vidjeli) Britanci poeli vriti pritisak
na kralja Petra da Mihailovia~ukloni iz vlade. Tako su Britanci odbili da poslue kao
posrednici.
13 The Trial of Draja Mihailovi, str. 331. Vie o Mihailovievim pogledima na kongres
u Ba vidi u ibid, str. 320 324, 330 333. Nakon kongresa i proirenja Centralnog
nacionalnog komiteta, Mihailovi je posebno htio da etnici steknu iru politiku osnovu u
narodu, dijelei odgovornost s predstavnicima starih politikih stranaka.
14
Kako
je
saopio
dr
Miloiad
M.
Drachkovitch
iz Hoover Institution, Stanford University. Vidi takoer Drachkovitchev i Lazitchev lanak
Omladinski tab 501 Ravnogorske omladine, str. 104, gdje kau da su se delagati
omladinske organizacije, kao i mnogi civilni i vojni delegati, protivili slubenoj liniji kongresa
jer im se inilo da su drugorazredni politiari, koji su do tog vremena imali samo
simbolinu vezu s etnikim pokretom, htjeli preuzeti vodstvo i dati mu drugaiju liniju i
sadraj. Samo njihova disciplina i odanost Mihailoviu, kau oni, sprijeila ih je da na
kongresu ne protestiraju otvoreno. Za diskusiju (s pro-mihailovievskog gledita) odnosa
izmeu srpskih politikih stranaka (koje su tada, naravno, djelovale ilegalno) i etnikog
pokreta, vidi Lazitch, La tragedie du General Draja Mihailovitch, str. 50-61. Za Vasievo
protivljenje srpskim stranakim politiarima i sazivanju kongresa u Ba vidi takoer
Milovanovi, NIN, 2. marta 1969.
Rezolucija, koja je konano nakon tri dana rasprave prihvaena, obuhvaala je i
politike i vojne odluke. Prvo, kongres je igosao odluke Drugog zasjedanja AVNOJ-a koje je
odrano u Jajcu u novembru 1943. kao djelo ustako-komunistike manjine. Da uzvrati na to
to se AVNOJ proglasio jedinim predstavnikom jugoslavenskog suvereniteta, kongres u Ba je
izrazio punu podrku vladi u izbjeglitvu, Jugoslovenskoj vojsci u otadbini i Mihailovievom
vojnom vodstvu. Takoer je ponovo potvrdio etniko neprijateljstvo prema njemakom
okupacionom reimu i svim njegovim saveznicima i izjavio svoju odlunost da mobilizira sve
antikomunistiki raspoloene Srbe u borbi za spas Srpstva. Napokon, kongres je objavio svoj
vlastiti plan za budue politiko i socijalno-ekonomsko ureenje Jugoslavije, podsjeajui
srpski narod, u skladu s postojeom etnikom propagandnom linijom, da su partizani i
ustae udruili svoje snage kako bi ga istrijebili.15 Tokom 1 prihvaene rezolucije izjavljuje
se da kongres s oduevljenjem i naroitim priznanjem pozdravlja Jugoslovensku narodnu
vojsku, koja se, pod komandom enerala Drae Mihailovia organizovala u Otadbini. Ova
prava narodna vojska, pod komandom narodnih stareina i pod strunim vodstvom

narodnih oficira, jeste istiniti branitelj narodnih sloboda i zaloga dravne budunosti svih
Jugoslovena.16
15 Ustae su na slian nain ukazivali na partizane kao na Srbokomuniste koji su
vrsto odluili da unite Hrvate. Naravno da nije postojala ni ustako-komunistika niti
srbo-komunistika zavjera; partizani su naprosto provodili istinski jugoslavenski program
koji je bio koliko protiv ustaa, toliko i protiv etnika.
16 Za tekst rezolucije vidi Knjiga o Drai, II, 10-15, osobito str. 13. i Poruka br, 19, str.
18.
etnici su po prvi puta otvoreno usvojili naelo federalizma kao osnovu za budue
ureenje jugoslavenske drave.17 Toka 4 b rezolucije kongresa kae: Jugoslavija treba da
bude ureena kao federativna drava u obliku ustavne i parlamentarne nasledne monarhije,
sa narodnom dinastijom Karaorevia i Kraljem Petrom II na elu. Ovaj ustavni princip
trebalo je razraditi i provesti tek nakon svretka rata i to uz jedno strogo ogranienje:
Kongres smatra da je solidnost budue Jugoslavije uslovljena stvaranjem, na demokratski
nain, jedne srpske jedinice, koja bi na demokratskim osnovama okupila ceo srpski narod na
njegovoj teritoriji. Isto naelo treba da vai za Hrvate i za Slovence. Iako je federalizaciju
trebalo sprovesti demokratskim putem, lako je prepoznati u toj odredbi poneto
modificirane ideje dra Moljevia i drugih etnikih voa o Velikoj Srbiji. Da su pobijedili,
etnici bi najvjerojatnije sproveli svoj raniji program to jest, definirali bi granice Srbije
jednostrano i stavili bi Hrvate i Slovence pred gotov in s obzirom na srpsku jedinicu. Ne
samo da na kongresu u Ba nije priznato postojanje Makedonije i Crne Gore kao zasebnih
nacija, nego se takoer podrazumijevalo da Hrvatska i Slovenija i teritorijalno i
stanovnitvom trebaju postati puki privjesci Velike Srbije. Tako za one koji nisu Srbi to
znai blizu 60% stanovnitva cijele zemlje - ono to su etnici zamislili u januaru 1944. za
poslijeratnu jugoslavensku dravu, obnovljenu i pod njihovom punom kontrolom, ne bi
znailo nikakvo poboljanje u odnosu na meduratni period, nego bi zaista bilo mnogo gore,
osobito za Hrvate. Uzme li se u obzir sastav kongresa, jedva e iznenaditi da je nj-egov duh
bio duh spaavanja Srpstva i osiguranja srpske prevlasti u obnovljenoj dravi nakon rata, a
ne stvaranja ivotno sposobne i jake Jugoslavije, prihvatljive svim junoslavenskim
narodima.
17 Prijedlog za federalno ureenje poslijeratne Jugoslavije pojavio se ranije u internim
etnikim dokumentima, osobito u Moljevievom programatskom memorandumu
Homogena Srbija, pripremljenom u junu 1941, ali taj je federalizam poivao na uvjetima
velikosrpskih snaga, koji su oito bili neprihvatljivi za. druge narode Jugoslavije. Kasnije, u
poruci poslanoj iz Londona s datumom 5. decembra 1942, predsjednik vlade Jovanovi
obavijestio je Mihailovia da e se poslijeratno ureenje Jugoslavije morati zasnivati na
federalizaciji. Poruka jednim dijelom glasi: Unutranje ureenje Jugoslavije posle rata nee
moi da bude, po svemu sudei, zasnovano na centralizmu. Razlozi su: stalne tenje Hrvata

ka federaciji, kao i elja Srba da se u budunosti zatite od uasnih iskustava pretrpljenih u

Pavelievoj dravi. Federacija, obezbedujui jedinstvo drave bila bi najpodesnija da umiri
srpske osetljivosti izazvane ustakim pokoljima. Ona bi vodila rauna o posebnim interesima
sva tri dela, a obezbedila bi budunost. Radoje L. Kneevi, Jugoslavenska vlada i Draa
Mihailovi, Poruka br. 10, str. 13.
U izjavi o socijalno-ekonomskim pitanjima kongres je izrazio elju da se jo u toku
stvaranja ovakve dravne organizacije obezbede preduslovi te za korenite reforme:
privredne, socijalne i optekulturne koje duh vremena namee i koje budu odgovarale
potrebama naroda srpskog, hivatskog i slovenakog, sa ciljem da se osnovna naela
demokratije provedu ne samo na politikom, nego i na privrednom, socijalnom i opte
kulturnom polju.18 U cjelini, etniki politiki program, kako je izloen u rezoluciji kongresa
u Ba, znaajno se udaljavao od etnikih politikih ciljeva kako su bili utvreni 1941. i 1942,
naroito u naglaavanju demokratskih principa s nekim socijalistikim crtama. ini se,
meutim, da je svrha ovog ispovijedanja demokracije bila daleko vie propagandistika nego
programatska; nita ne ukazuje na to da je ono odraavalo istinsku promjenu miljenja
meu etnikim voama, te da e mu slijediti pravi napor u cilju zadovoljavanja potreba
veine naroda u Jugoslaviji i nekih nacija kao to su posebno Hrvati i Makedonci.
Praktiki gledano, osnivanje Jugoslovensko-demokratske narodne zajednice bio je
najvaniji ishod kongresa. Budui da su se sve raznorodne prisutne struje izjasnile
spremnima da odustanu od samostalne politike akcije sve do obnove drave i
normalizovanja u njoj, spremno su se i sloile da postojei etniki Centralni nacionalni
komitet treba proiriti tako da ukljui predstavnike svih snaga koje sudjeluju u novoj
politikoj organizaciji. Ali zahvaljujui znatnim razlikama izmeu etnikih voa i stranakih
politiara, stvarni izbor lanova Centralnog nacionalnog komiteta povjeren je
Organizacionom odboru trojice (Topalovi, Vasi, Moljevi) koji je dobio instrukcije da se
savjetuje s voama raznih stranaka. Komitet je izabran do slijedeeg juna,19 a ukljuivao je i
ljude kao Konstantina Fotia i Jovana onovia, koji su u interesu etnika djelovali u
inozemstvu od poetka etnikog pokreta.
18 Politiku i socijalno-ekonomsku platformu za etniki kongres oito je napisao
Adam Pribievi, lan obitelji dobro poznate u politikom ivotu i voa Samostalne
demokratske stranke. Njegov nacrt je prodiskutiran na kongresu i izgleda da je utjecao na
neke formulacije u prihvaenoj rezoluciji. Nacrt je zatim poslan lokalnim ravnogorskim
narodnim odborima (lokalnim organima Zajednice) na raspravu, ali revizija nije nikad
dovrena. Pribievi je kasnije u emigraciji po sjeanju napisao verziju predloene platforme;
vidi njegov lanak Ideologija Draina pokreta.
19 Topalovi, Pokreti narodnog otpora, str. 89. Za spisak lanova Komiteta s danom
15. jula 1944. vidi onovi, Moje veze sa Draom Mihailoviem sa Srednjeg Istoka, str. 90.

Njemake vlasti zanimalo je, naravno, sve to se zbivalo na kongresu u selu Ba i preko
SS i policijskog generala Meysznera, koji je od svojih agenata primao podrobne izvjetaje o
radu kongresa, znali su da su esto izbijali nastupi antinjemakog osjeaja.20 Jedan je agent
izvijestio da je general Mihailovi rekao kako e se za njemaku formulu kojom za svakog
ubijenog Nijemca treba ubiti sto Srba, ve naplatiti u pravo vrijeme ubijanjem tisuu
Nijemaca za svakog ubijenog Srbina.21 Ova pria je vjerojatno varka, jer su agenti, iako Srbi,
mogli biti za Nedia ili za Ljotia i, u tom sluaju, protivnici njemako-etnikih sporazuma
koji su tada bili na snazi i spremni da nakode Mihailoviu.22 U drugu ruku, agenti su
naprosto moda pokuavali da zadovolje svoga poslodavca generala Meysznera za kog su
znali da je protiv sporazuma s Mihailovicem. Ili je moda zaista Mihailovi poneto
grandiozno prijetio. Kakve god bile injenice, izvjetaji ovakve naravi sigurno nisu olakavali
ve i onako zategnute odnose izmeu etnika i Nijemaca u Srbiji. Kako je pokazano u Glavi 9,
svi etniko--njemaki sporazumi o primirju su ubrzo nakon kongresa u Ba okonani, ali
okolnosti su i dalje prisiljavale na neformalnu, sporadinu suradnju. Situacija u Srbiji, kao i
openito u Evropi, brzo se je, meutim, pribliavala odluci.
20 Mikrofilm br. T-311, rola 286, snimci 181-184, 211-213.
21 Ibid, snimak 183.
22 Nedia je veoma uvrijedila injenica da je etniki kongres uope odran. Rekao je
Nijemcima kako ve vie od dvije godine nastoji od njih dobiti dozvolu da sazove skuptinu, a
sada je etnicima nakon svega tri mjeseca kolaboracije dozvoljeno da odre kongres koji je
po svom karakteru ispao kao antinjemaki. Vidi Nedievo pismo od 22. februara 1944.
generalu Felberu, vojnom zapovjedniku jugoistone Evrope, mikrofilm br. T-501, rola 256,
snimak 883.
Poetkom ljeta, izrazito oslabljeni porazima na ruskom frontu i suoeni sa svim
saveznikim armijama nakon dana D, Nijemci vie nisu mogli biti sigurni da e moi braniti
Srbiju, a zbog toga ni bilo koji dio jugoistone Evrope. To je znailo da etnici vie nisu mogli
raunati na zatitu njemakog okupacionog aparata koji je partizane zadravao izvan Srbije,
etnikog zaviajnog teritorija. Poetkom juna etnicima je zadan odluan politiki udarac
kad je Purievoj vladi oduzet mandat, a Mihailovi odstranjen kao ministar vojske,
mornarice i vazduhoplovstva. Premda slaba, Purieva je vlada Mihailoviu barem pruala
legitimnost, slubeni status i slubeno ga predstavljala u inozemstvu. Lien poloaja u vladi i
prava na legitimnost, Mihailovi je na svoje ranije orue, na izbjegliku vladu, gledao sada
kao na svog neprijatelja. Povrh toga, odlazak posljednjih lanova britanske vojne misije iz
etnikog taba krajem maja, presjekao je sve preostale veze s Britancima i oduzeo svaku
nadu u njihovu podrku. Sada je jedini otvoreni put bio da pokua ii sam.
Vojne akcije u Srbiji koje su poele ljeti 1944. bit e od prvorazredne vanosti za sve
etnike. Mihailovi je 30. juna imenovao Odbor strunjaka od est lanova, da djeluje kao

savjetodavno tijelo u pitanjima koja nisu vojne prirode, a oni su bili zadueni za vanjske
poslove, zakonodavne poslove, ekonomske i financijske poslove, nacionalna pitanja i
propagandu, socijalne poslove i ekonomsku obnovu. Jedna od prvih odluka komiteta bila je
da se osudi nova ubaieva vlada kao vlada hrvatskih separatista i komunistikih prijatelja i
da se imenuju specijalni predstavnici etnikog pokreta u inozemstvu: Konstatin Foti u
Sjedinjenim Amerikim Dravama, Bogoljub Jevti u Velikoj Britaniji, Jovan onovi u Aliru,
general Petar ivkovi u Italiji i Mladen ujovi u Egiptu23 sve ljudi koji su izgubili svoje
visoke poloaje u izbjeglikoj vladi ili u diplomatskom koru s promjenom karaktera
izbjeglike vlade.
Plenarna sjednica Centralnog nacionalnog komiteta odrana 20 23. jula takoer je
osudila ubaievu vladu za koju se tvrdi da nije ovlatena govoriti ili djelovati u ime
Jugoslavije, budui da ne ukljuuje predstavnike politikih stranaka udruenih u
Jugoslovensko-demokratskoj narodnoj zajednici. U rezoluciji komiteta izjavljuje se da nova
vlada ne moe kako treba tititi interese zemlje i Krune i komitet je za sebe zadrao slobodu
akcije prema njoj kao i slobodu preduzimanja mera [koje budu smatrali potrebnim] za
zatitu narodnih i dravnih interesa.24 U mjesecima koji su slijedili, Mihailovi i Centralni
nacionalni komitet sa svojim prijateljima medu jugoslavenskim politiarima u izbjeglitvu,
inili su sve to su mogli protiv ubaieve vlade, oito ohrabreni u svom nastojanju
Purievom upozoravajuom porukom od 4. aprila 1944. u kojoj im javlja o stalnim
britanskim manevrima da smijene Mihailovia ruenjem Purieve vlade i postavljanjem
jedne privremene vlade koja bi se sporazumjela s Titom. Puri je dodao: Kralj i ja odluno
smo protiv. Ma ta drugo uli preko radia nemojte verovati. Sve ovo javljamo zbog
mogunosti prekida veze. U sluaju ma kakve kombinacije bez vas kao ministra vojske, Kralj i
ja mislimo da vi treba da produite u zemlji kao jedini slobodan lan Vlade s parolom: Kralj je
zarobljenik, iveo Kralj.25 Mihailovieva odluka da slijedi ovaj savjet vidljiva je iz poruke od
21. jula 1944. onoviu i ujoviu, odgovarajui na onoviev upit o tome kakav treba biti
(sadanji) stav jugoslavenskih dravnih inovnika, vojnika i civila u inozemstvu:
(1) Centralni nacionalni komitet izraava nepokolebivu volju naroda da zajedniki sa
svojim velikim saveznicima nastavi borbu do osloboenja jugoslavenske teritorije od
neprijatelja.
(2) Izraava vernost dinastiji Karaordevia.

(3) Izraava puno poverenje generalu Drai Mihailoviu i pozdravlja sve pretstavnike
srpskih i slovenakih politikih stranaka u emigraciji zbog odlunog stava koji su zauzeli
prilikom obrazovanja ubaieve vlade.

(4) Smatra za svoju dunost da izjavi, s obzirom na okolnost pod kojom je obrazovana
ubaieva vlada, i na njen sastav, da C. N.K. Kraljevine Jugoslavije nema poverenja da
e ova vlada dostojno braniti i zastupati legitimne interese srpskog i slovenakog
naroda i Kraljevine Jugoslavije.

(5) Ograuje se potpuno od svih njenih buduih postupaka i zadrava pravo prema njoj
u pogledu mera koje e smatrati da preduzme.
(6) Moli naelnika taba Vrhovne komande da tekst ove rezolucije dostavi Nj. V.
Kralju.26

23 Plena, Meunarodni odnosi Jugoslavije, str. 310. Za statut Odbora strunjaka vidi
Arhiv /ojnoistorijskog instituta u Beogradu, etniki dokumenti, reg, br. 28/2, kutija 7. O tom
Odboru vidi i Vlilovanovi u Borbi od 23. i 24. oktobra 1970.
24 Za tekst ove rezolucije vidi Jovan onovi Veze s Draom Mihailoviem sa
Srednjeg i Bliskog stoka i Sjeverne Afrike, str. 59-60. Vidi i Plena, Meunarodni odnosi
Jugoslavije, str. 310-311.
25 Jovan Donovi, Veze s generalom Mihailoviem sa Srednjeg Istoka, str. 24.
26 Jovan onovi, Veze s Draom Mihailoviem sa Srednjeg Istoka, str. 90-91.
Jasno je da Mihailovi nije prihvaao slubeni gubitak svog ministarskog poloaja. Isto
tako nije prihvatio ni gubitak svog mjesta naelnika Vrhovne komande. Do kraja rata
etnike snage su se i dalje nastavile nazivati Jugoslovenska vojska u otadbini, s
Mihailoviem na elu te vojske.
Povijest politikog krila etnikog pokreta za preostalo vrijeme njegovog postojanja
moe se opisati ukratko. Izmeu jula 1944. i marta 1945, Centralni nacionalni komitet sastao
se samo dva puta.27 Topalovi je krajem maja bio poslan u Italiju da predstavlja Mihailovia i
da uini to moe dapotpomogne etniku stvar kod Saveznike vojne komande i politikih
predstavnika britanske i amerike vlade pridodanih toj komandi (Harold Macmillanza
Britance i Robert D. Murphy kojeg je naslijedio Alexander C. Kirk za Amerikance). U augustu
su jo neki lanovi Centralnog nacionalnog komiteta (Adam Pribievi, Vladimir Belaji i
Ivan Kova) i jedan od Mihailovievih vodeih komandanata, major Vukovi, odaslani da se
pridrue Topaloviu. Razni memorandumi koje su podnijeli saveznikoj komandi nisu
meutim nita pomogli etnikoj stvari.28

27 Na judenju vojnim i politikim rukovodiocima Mihailovieve organizacije u julu i

augustu 1945, medu kojima je bilo i devet lanova Centralnog nacionalnog komiteta,
prika2ano je vrlo malo informacija o aktivnosti tog komiteta. Vidi Suenje Hanovima
rukovodstva organizacije Dra^e Mihailovia, str. 69-136. i passim.
28 Za memorandum koji je taj komitet 3. septembra 1944. podnio Vrhovnoj
saveznikoj komandi Sredozemlja i predstavnicima britanske i amerike vlade vidi
Topalovi, Pokreti narodnog otpora, str. 95 96.
Mihailovi je raspustio Odbor strunjaka sredinom septembra, tik prije nego to je bio
prisiljen da se iz Srbije povue u sjeveroistonu Bosnu, govorei da sa sobom moe povesti
samo borce.29 Veina lanova Centralnog nacionalnog komiteta, zajedno s Moljeviem i
nedavno pristiglom amerikom misijom koju je predvodio pukovnik McDowell, ipak je pratila
Mihailovia u povlaenju.
29 Prema osobnom saopenju biveg lana ovog Odbora.

UOI BITKE ZA SRBIJU

Dolaskom proljea 1944. jedinice NOVJ su prele u akciju: dvije njihove divizije, 2.
proleterska i 5. udarna, ule su u Srbiju iz Sandaka sredinom marta. Cilj im je bio da preko
Ibra i Kopaonika preu u jugoistonu Srbiju gdje e se spojiti s tamonjim jedinicama NOV i
POJ, najveim i najbolje organiziranim od svih jedinica NOP u Srbiji, te posluiti kao kvasac za
bujanje narodnooslobodi-lake borbe u cijeloj Srbiji. Dvije su divizije ubrzo naile na jak
otpor Nijemaca, Bugara, srpskih kvislinkih i etnikih snaga (operacija Kammerjger) i
morale su skrenuti prema sjeverozapadu. Nakon neka dva mjeseca borbi i tekih gubitaka
dvije divizije morale su odstupiti prema Sandaku.
Osujeeni tako u svom prvom pokusnom napadu na njemako i etniko uporite Srbiju, partizani su odluili pokuati s neto drugaijim pristupom, zasnovanim na jaanju
svoje vojne i politike organizacije u samoj Srbiji, a dijelom i na upotrebi mnogo veih snaga
sa zapada i jugozapada. Izmeu 20. maja i 21. juna, od partizanskih brigada u junoj Srbiji
formirane su divizije (21, 22, 23, 24. i 25. srpska divizija), a poetkom jula doao je u
jugoistonu Srbiju general Koa Popovi, koji je ranije bio vrlo uspjean komandant 1.
proleterske divizije, da preuzme komandu Glavnog taba snaga NOV i PO za Srbiju, ije su
glavne jedinice bile novoformirane srpske divizije.30
30 Hronologija 1941-1945, str. 750, 779-781, 829. Te divizije imale su u poetku
moda 1500-2500 ljudi svaka. Jugoslavenski autori procjenjuju ukupnu snagu divizija i
partizanskih odreda u junoj i jugoistonoj Srbiji u to vrijeme na oko 15.000 ljudi. Vidi
Panteli, str. 252.

Ulazak divizija NOVJ u Srbiju postao je zbog nekoliko dogaaja jo hitniji, a inilo se da
je i vrijeme za to napokon sazrelo. Crvena armija pribliavala se jugoslavenskom teritoriju sa
sjeveroistoka i bilo je vano da partizani s njom uspostave operativni kontakt, te da s njom
zajedno surauju na istjerivanju Nijemaca iz Srbije. Bugarska se upravo spremala da
promijeni stranu u ratu i da povue svoje trupe iz Srbije, ostavljajui dijelove srpske granice
na zapadu nedovoljno zatiene. Nadalje, zbog saveznikih i svojih strategijskih potreba, te
potaknuti od Saveznike komande u Italiji, NOVJ je htjela onemoguiti da se njemaka vojska
u Grkoj za svoje povlaenje poslui eljeznikom prugom Solun-Skoplje-Ni-Beogradnajbrom i najdirektnijom linijom - ili prugom koja dolinom Ibra ide do Kraljeva i zatim do
Uica i Bosne. Njemako povlaenje je bilo neminovno i Crvena armija je takoer htjela da
Nijemcima bude zatvoren put Ni-Beograd tako da Nijemci ne bi ugrozili sovjetsko
napredovanje preko granice, u sjeveroistonu Srbiju i Vojvodinu.
Pazei na promijenjenu strateku situaciju u Srbiji, divizije NOVJ su nastavile s
prikupljanjem u Crnoj Gori, Sandaku i istonoj Bosni dok se i dalje odvijao proces jaanja
jedinica u junoj Srbiji, spremajui se za operacije u Srbiji. Ali u julu su Nijemci pokrenuli niz
planova kojima su namjeravali osujetiti namjere ovih snaga. Najprije su otpoeli s
operacijom Trumpf protiv partizanskih snaga u junoj Srbiji (novoformirane 21, 22, 24. i 25.
srpske divizije), na podruju Kopaonika, Jastrepca i u Toplikoj i Jablanikoj dolini, s ciljem da
ih neutraliziraju kao krak moguih klijeta u operacijama protiv Nijemaca i njihovih saveznika
u centralnoj i sjevernoj Srbiji.31 To je bila zdruena operacija njemakih snaga
potpomognutih bugarskim, srpskim kvislinkim i elitnim etnikim jedinicama pod
komandom majora Radoslava Raia. Osim Raieve etvrte grupe jurinih korpusa koje je
doveo iz zapadne Srbije, etnike su snage ukljuivale lokalnu rasinako-kopaoniku grupu
jurinih korpusa, koju je vodio potpukovnik Dragutin Keserovi, u ukupnoj jaini od 10.000
ljudi.32 Koordinacija izmeu njemake komande i etnikih snaga bila je, kako je ve reeno,
u rukama njemakog majora Weyela, a Nijemci su, naravno, etnike opskrbili municijom i s
neto oruja.33
31 23. partizanska divizija poslana je u istonu Srbiju protiv etnikih i bugarskih snaga.
Vidi Vojin Popovi, Prodor jedinica Glavnog taba Srbije u istonu Srbiju (maj - jul 1944), i
Ratkovi, str. 110-113, 116.
32 Vidi izvjetaj od 15. jula 1944. vojnog zapovjednika jugoistone Evrope [Felbera]
koji je imao ukupnu komandu nad operacijom Trumpf, u mikrofilmu br. T-311, rola 195,
snimak 725-726. Neto vee brojke navode se u glavnoj jugoslavenskoj studiji o toj operaciji,
u Vinji, Nemaka ofenziva na osloboenu teritoriju u junoj Srbiji sredinom 1944.
godine, str. 122.
33 Za Keserovievo svjedoenje o tim operacijama vidi Suenje lanovima rukovodstva
organizacije Drae Mihailovia, str. 242-244.

Mihailovi je 12. jula poslao izvjetaj onoviu u Alir, obavjetavajui ga o tim

operacijama: Izvodimo akciju protivu komunista, a isto tako se bore protivu njih i druge
snage. Nama je glavno da nam druge snage ne smetaju.34 Izgleda kao da je general
Mihailovi tono znao to se dogaalo. Nakon zavretka operacija u junoj Srbiji, za koje su
oekivali da e biti okrunjene uspjehom, etnici su planirali poduzeti operacije irokih
razmjera protiv NOV i POJ u Sandaku i Crnoj Gori, a njihova Vrhovna komanda pravila je
opsene planove za te operacije predviajui ne manje od 20.000 vojnika.35 Ali operacije u
junoj Srbiji nisu bile okrunjene uspjehom. Neke su divizije NOVJ pretrpjele ozbiljne udarce,
sve njih mnogo su progonili, ali nisu bile onesposobljene za daljnju akciju.36 A u
meuvremenu su se zbivali drugi dogaaji koji e ne samo smanjiti pritisak na divizije NOVJ
u junoj Srbiji, nego e uskoro prisiliti Nijemce i etnike da pomaknu svoje snage na
jugozapad i zapad Srbije da doekaju divizije NOVJ koje su ulazile iz Sandaka i Bosne.
Usporedo s operacijom Trumpf u junoj Srbiji Nijemci su poduzeli jo jednu akciju sa
svrhom da onesposobe glavninu partizanskih snaga koje su se pripremale u Crnoj Gori,
Sandaku i Bosni. Poetkom jula otpoela je operacija Draufgnger (ili kako je jugoslavenski
historiari zovu, Andrijevika operacija) protiv partizanskih trupa u Crnoj Gori. Ova operacija
odgodila je za nekoliko dana ulazak prve tri partizanske divizije u Srbiju, ali ga nije
zaustavila.37 Ona takoer nije imala sudbonosne posljedice po etiri srpske divizije NOVJ,
koje su bile meta operacija Trumpf, iako je Tito priznao da je do ugroenosti ovih jedinica
dolo dijelom i zbog odgoenog ulaska divizija iz Crne Gore i Sandaka u Srbiju. Tito je u
naredbi od 25. jula naredio grupi divizija predvienoj za operacije protiv neprijatelja u junoj
Srbiji da smjesta krenu u planiranom pravcu.38 Dva dana kasnije, 2. proleterska divizija i 5.
udarna divizija - dvije divizije koje u proljee nisu uspjele s prodorom u jugoistonu Srbiju te 17. divizija kretale su se prema Srbiji i do 2. augusta prele su rijeku Ibar na sektoru
izmeu Kosovske Mitrovice i Rake.39Nastojei da se suprotstave njihovom napredovanju,
Nijemci i etnici su pomakli dio svojih snaga prema zapadu, dalje od akcije u junoj i
jugoistonoj Srbiji. Ali taj manevar je smanjio pritisak na srpske divizije NOVJ i niim nije
zaustavio ulazak divizija iz Crne Gore. Bilo je samo pitanje vremena kad e se ove divizije
povezati sa srpskim divizijama NOVJ, pa da itava vojska bude spremna za daljnje
operacije.40
34 Jovan Donovi, Veze s Draom Mihailoviem sa Srednjeg i Bliskog Istoka i Severne
Afrike, str. 56-57. Vidi takoer Mihailoviev izvjetaj od 27. jula u ibid, str. 61.
35 Ibid, str. 56-57. Za sredita domaih jedinica NOV i PO u Srbiji i koncentracije divizija
NOVJ, kao i za lokacije glavnih etnikih komandanata i njihovih jedinica u Srbiji i drugdje na
dan 23. jula 1944, vidi njemaku kartu u mikrofilmu br. T-311, rola 196, snimak 617.
36 Oslobodilaki rat, II, 253-257.
37 Ibid, str. 257-259; KTBjOKWjWFSt, sv. IV, dio 1 (1944), str. 672-674, 681.

38 Tito, Vojna djela, I, 251.

39 Oslobodilaki rat, II, 259-260; KTB\OKW\WFSt, sv. IV, dio 1, str. 682-683.
40 Oslobodilaki rat, II, 260-262.
Budui da operacija Draufgnger nije sprijeila napredovanje NOVJ prema junoj Srbiji,
Nijemci su (u skladu s nareenjem koje je 29. jula izdao Glavni komandant jugoistone
Evrope) obratili svoju panju snagama NOVJ koje su jo uvijek ekale u Crnoj Gori u sastavu:
1. proleterska divizija, 3. udarna divizija i 37. divizija, nadajui se da e ih zadrati od proboja
prema jugozapadnoj Srbiji. Ovaj zadatak dodijelili su glavnini snaga 5. SS brdskog korpusa
koji je bio vrlo ojaan dolaskom njemake 1. brdske divizije iz Grke, elitne jedinice koja je
imala borbeno iskustvo u Crnoj Gori u maju i junu 1943, tokom operacije Schwartz.41 Prema
planu trebalo je opkoliti divizije NOVJ na zaravni izmeu Pive i Tare i unititi ih. Ali te su
divizije imale strogo Titovo nareenje da izbjegavaju taj susret i da produe prema
jugozapadnoj Srbiji.42 Druge divizije iz istone Bosne takoer su imale nareenje da prijeu
Drinu i da svoje akcije usklade s divizijama koje su dolazile iz Crne Gore. Ali divizije u Crnoj
Gori, koje su djelomice bile zadrane osiguravanjem evakuacije oko tisuu ranjenika i
bolesnika avionima za Italiju,43zahvatili su Nijemci napadom koji je poeo 12. augusta. Na
kraju neka dva tjedna borbi, koje jugoslavenski historiari zovu Durmitorska operacija, inae
crnogorska faza njemake operacije Rbezahl, partizanske su se jedinice izvukle i nakon
kratkog zastoja nastavile svoj mar prema jugozapadnoj Srbiji. Nijemcima je i opet uspjelo
nanijeti im znatne gubitke i izazvati zastoj u njihovim planovima, ali nisu uspjeli sprijeiti
njihov proboj u jugozapadnu Srbiju. Tako je u posljednjem tjednu augusta druga grupa od tri
divizije iz Crne Gore, formirajui 1. korpus, prodrla u jugozapadnu Srbiju, jugozapadno od
Uica.44
41 Vidi KTBjOKWjWFSt, sv. IV, dio 1, str. 682. Ove snage ukljuivale su takoer SS
diviziju Skenderbeg sastavljenu od albanskih vojnika i njemakih oficira i specijalista (to
je bila glavna snaga upotrebljena u operaciji Draufgnger) i prema jugoslavenskim izvorima
takoer i neke jedinice uriievog Crnogorskog dobrovoljakog korpusa.
42 Oslobodilaki rat, II, 268.
43 Ibid, str. 271.
44 Ibid, str. 272-273; KTBjOKWjWFSt, sv. IV, dio 1, str. 683-684. Za izvjetaj od 22.
augusta
1944.
taba
glavnog
komandanta
jugoistone
Evrope
o
operacijama Trumpf, Draufgnger i Rbezahl, u kojem se priznaju partizanski uspjesi, vidi
mikrofilm br. T-311 rola 195, snimci 956-959.

Dio operacije Rbezahl izvravale su 7. njemaka SS Prinz Eugen divizija i 13. SS

divizija Handar u centralnoj i istonoj Bosni protiv divizija 3. i 12. korpusa NOVJ, koji su se
na podruju ekovia, jugoistono od Tuzle, spremali na suradnju ili da prue podrku
divizijama NOVJ iz Crne Gore pri ulasku u Srbiju. Njemaki je cilj bio da potisnu 3. i 12.
korpus to dalje na zapad i od obala Drine. Dva su se korpusa NOVJ veim dijelom augusta
pod tekim borbama kretala najprije jugozapadno do podruja planina Konjuh, Zvijezda i
Javor, a tada je, da prisili njemake jedinice na irenje, 12. korpus krenuo jo dalje na jug, do
podruja Foe. Oba su ova korpusa pretrpjela velike gubitke i bila su prisiljena napustiti svoja
polazna podruja, povoljna za operacije u Srbiji. Tri divizije koje su inile 12. korpus 6, 16.
i 36. nisu mogle prijei Drinu sve do 5. i 6. septembra, a prijelaz je uslijedio kod Starog
Broda, sjeverno od Viegrada, oko 60 kilometara junije nego to je bilo planirano. im su
stigle u Srbiju, jedinice 12. korpusa suraivale su u operacijama s jedinicama 1. korpusa koji
se ve nalazio tamo. U sjeveroistonoj Bosni partizani su jo vie kasnili u svojim planovima:
zbog njemake akcije, 11. divizija nije prela Drinu sve do 18. septembra. Ali iako je bosanska
faza operacije Rbezahl samo zadrala ove jedinice, ni ovdje ih opet nije zaustavila.45
45 Oslobodilaki rat, II, 263, 267; KTBjOKWjWFSt, sv. IV, dio 1, str. 684.
U meuvremenu su stvari na drugim mjestima dobivale prioritet, jer su Nijemci bili
suoeni s novom i zaista nadmonom prijetnjom u istonoj i sjeveroistonoj Jugoslaviji
pribliavanjem sovjetskih armija. OperacijaRbezahl je 30. augusta prekinuta. 1. brdska
divizija je iz Crne Gore prebaena u sjeveroistonu Srbiju, a 7. SS Prinz Eugen divizija
prebaena je iz Bosne u istonu Srbiju,46 dok je veina njemakih trupa iz zapadne i
jugozapadne Srbije bila prebaena u sjeveroistonu Srbiju ili u Banat da pojaa obranu protiv
sovjetskih snaga. U isto su vrijeme Bugari povukli svoju 24. diviziju iz jugozapadne i zapadne
Srbije u Bugarsku. Njemaka obrana u jugozapadnoj i zapadnoj Srbiji bila je tako ostavljena u
rukama malobrojnih njemakih trupa, nekih jedinica Srpskog dobrovoljakog korpusa i
Ruskog zatitnog korpusa, te iznad svega etnika. Cijelo podruje sjeverozapadne Srbije
izmeu Kolubare i Drine bilo je pod komandom pukovnika von Jungfelda.47
46 KTBjOKWjWFSt, sv. IV, dio 1, str. 684-685; Oslobodilaki rat, II, 271.
47 Mikrofilm br. T-501, rok 257, snimci 157 i 173.

SLOM NJEMAKO-ETNIKE OBRANE U ZAPADNOJ SRBIJI

Titova strategija za operacije u Srbiji, kako ju je saopio 28. augusta 1944. komandantu
operativne grupe divizija, bila je da se jedan dio njegovih snaga treba povezati sa srpskim
divizijama NOVJ u jugoistonoj Srbiji, omoguujui tako nekim od ovih srpskih divizija da
krenu na sjever prema Dunavu i sastanu se s Crvenom armijom, dok bi ostale divizije krenule

u centralnu Srbiju da s nadolazeom Crvenom armijom surauju u oslobaanju

Beograda.48 Divizije NOVJ koje su ule u jugozapadnu Srbiju iz Crne Gore krajem augusta i
one to su trebale ui u zapadnu Srbiju poetkom septembra iz Bosne, trebale su krenuti
prema sjeveru, stavljajui redom pod kontrolu planine na svom putu, dok ne dou do
mavanske ravnice i Save. Tu su se trebale okrenuti prema Beogradu, usklaujui svoje
djelovanje s ostalim snagama NOVJ i s Crvenom armijom. Budui da je Tito oekivao estoku
njemaku obranu doline Zapadne Morave, to je bila sekundarna linija komunikacije s
Grkom kroz Ibarsku dolinu, mislio je da to podruje treba isprva zaobii.49 S neto malo
odstupanja, Titovi su komandanti slijedili ove njegove direktive.50
48 Ovdje samo nabacujem letiminu analizu osloboenja Srbije. Moja glavna briga je
da pokaem kako su etnici izgubili glavnu bazu svoje snage.
49 Oslobodilaki rat, II, 276-277.
50 Tito je jako kritizirao ova skretanja jednim nareenjem od 18. septembra. Vojna
djela, I, 285.
Iza itave operacije stajao je, naravno, temeljni cilj da se unite etnike vojne snage i
njihova politika organizacija u Srbiji. Tito je to jasno rekao u jednoj naredbi od 5. septembra
Komandantu operativne grupe za ubrzanje pokreta (u Srbiji) i likvidaciju etnika:
Upamtite da je u cjelokupnoj ovoj operaciji osnovni zadatak likvidacija etnika D.
Mihailovia i nedievaca, kao i njihovog aparata. Sprijeite Mihailovia da vri mobilizaciju i
odvodi narod sa sobom. etnike seoske stareine pohapsite, jer su oni glavna uporita
Mihailovia u narodu.51 Mihailovi je 1. septembra pozvao na opu mobilizaciju u Srbiji.
Koliko se mladih ljudi odazvalo tom pozivu nije poznato; zbog nedostatka oruja i ostale
opreme mnogi od onih koji su se odazvali poslani su kuama ili su otili kui na svoju vlastitu
inicijativu. Jedva da je to bio povoljan trenutak za opu mobilizaciju, jer su etnike anse
bile krajnje male, a bilo je i vrlo malo vremena da se izvede takav pothvat. Bez valjane
organizacije i dovoljnih zaliha oruja i municije bila je to jalova gesta. ak ni postojee
etnike snage nisu imale dovoljno oruja i municije, a Mihailovieve molbe Nijemcima u
augustu bile su velikim dijelom uzaludne; mnoge su njegove jedinice psiholoki bile blizu
rasulu, stavljene na teku kunju Titovim proglasom od 17. augusta o opoj amnestiji boraca
u etnikim redovima i u raznim kvislinkim formacijama u Jugoslaviji, pod uvjetom da priu
jedinicama NOV i POJ do 15. septembra.52
51 Ibid, str. 273.
52 U skladu sa slijedeom Titovom naredbom od 18. septembra, ak se i s onim
pripadnicima etnikih i raznih kvislinkih snaga, koji su partizanima preli nakon to je rok
amnestije istekao, postupalo prilino liberalno. Jedinice koje su prele u cjelini nisu ostale
kompaktne, nego su bile rasformirane a njihovo ljudstvo porazmjetano u postojee jedinice

NOVJ, dok su njihovi specijalisti bili stavljeni na raspolaganje Vrhovnom tabu za formiranje
tehnikih jedinica. Ibid, str. 284-285.
Ukupni broj etnikih snaga u Srbiji krajem augusta 1944. (prije Mihailovievog poziva
na opu mobilizaciju) moe se procijeniti samo priblino. Von Weichsova procjena za sredinu
augusta, u materijalima koje je kao glavni komandant jugoistone Evrope predao Hitleru 22.
augusta, iznosi ukupno oko 25.000 etnika pod orujem u Srbiji, raspodijeljenih kako slijedi:
sjeverozapadna Srbija 2.500; jugozapadna Srbija 3.000; jugoistona Srbija 1.500;
sjeveroistona Srbija 5.500 i srednja Srbija 12.500.53 Budui da su etnici drugom polovinom
augusta inili velike napore da poveaju svoje snage i 1. septembra pozvali na opu
mobilizaciju, logino je pretpostaviti (uzimajui u obzir ak i samo djelomian uspjeh
mobilizacije) da je u septembru ukupan broj naoruanih etnika u Srbiji iznosio negdje
izmeu 30.000 i 40.000.
53 Mikrofilm br. T-311, rola 195, snimak 973. Godinu dana ranije (22. septembra 1943)
Nijemci su broj etnika u Srbiji procijenili na samo 16.500 ljudi. Vidi mikrofilm br. T-501, rola
253, snimak 355.
Velika koncentracija etnikih snaga u centralnoj Srbiji sredinom augusta uslijedila je
dijelom kao rezultat pomaka etnikih snaga pod komandom majora Raia i kapetana
Kalabia iz zapadne Srbije zbog operacija protiv partizana na podruju Toplica-Jablanica na
jugu. Kad je postalo jasno da e snage NOVJ iz Crne Gore, Sandaka i Bosne upravo krenuti
na jugozapadnu i zapadnu Srbiju, Raieve i Kalabieve snage rasporeene su natrag u
zapadnu Srbiju, gdje su bile pojaane dodatnim jedinicama i kasnije posluile kao glavna
etnika obrana Srbije protiv nadolazeih jedinica NOVJ.
Kao to smo vidjeli, jedna od glavnih organizacionih karakteristika etnikih snaga u
Srbiji do juna 1944. bio je njihov raspored po cijeloj zemlji u relativno malim jedinicama i
jedinicama srednje jaine brigadama i korpusima. Korpus se obino sastojao od dvije do
pet brigada i varirao je od 500 do najvie 2.000 ljudi. Prema njemakim izvorima za dan 31.
marta 1944. okupirana Srbija bila je pokrivena s ne manje od trideset etiri etnika
korpusa; k tome je bilo jo devet korpusa u Makedoniji i u jugoistonoj Srbiji pod bugarskom
okupacijom, tri u Sandaku i osamnaest u Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini, Dalmaciji i
Hrvatskoj.54 Ovaj tip vojne organizacije imao je stanovite prednosti, ali pokretljivost jedva da
je bila jedna od njih. To takoer nije bila ni efikasnost u taktikoj upotrebi trupa niti striktno
izvravanje nareenja etnike Vrhovne komande. A Mihailoviu su ljeti 1944. bile potrebne
obje te stvari.
54 Vidi detaljnu kartu koju je pripremio njemaki komandant policije i
SD (Sicherheitsdienste!) za Beograd u mikrofilmu br. T-311, rola 286, snimci 316-317.

Nakon to su 2. i 5. divizija NOVJ, koje su u proljee prodrle u Srbiju iz Sandaka, bile

potisnute, Mihailovi i njegova Vrhovna komanda odluili su, pomalo kasno, da organiziraju
viu komandnu kategoriju grupe korpusa i grupe jurinih korpusa, koje su se sastojale od
nekoliko korpusa pod jednim komandantom. Najistaknutija i jedina dobro poznata jedinica
ovog vieg reda bila je etvrta grupa jurinih korpusa, formirana u junu 1944, u sastavu od
dva korpusa gorske garde, Prvog i Drugog ravnogorskog korpusa, Zlatiborskog i Javorskog
korpusa - drugim rijeima, od vodeih etnikih korpusa iz jugozapadne Srbije. Jedinice
obuhvaene ovim korpusima sainjavali su elitni vojnici (neoenjeni ljudi) i jo su pojaane
ukljuivanjem leteih brigada iz nekih drugih korpusa. etvrta grupa jurinih korpusa
stavljena je pod komandu majora Raia, a kapetan Neko Nedi bio je naelnik taba.
Nikola Kalabi kao komandant korpusa gorske garde i Predrag Rakovi kao komandant
Drugog ravnogorskog korpusa bili su ostali vodei komandanti u novoj etvrtoj grupi jurinih
korpusa. Prema Mihailovievom vlastitom svjedoenju, organizirao je grupe korpusa i kako
bi imao mobilnu i pravu vojsku i da dovede u red ili otpusti razne etnike komandante nad
kojima oito nije imao potpunu kontrolu.55
55 The Trial of Draja Mihailovi, str. 245-254; vidi i Milosevic, str. 207-208.
etvrta grupa jurinih korpusa imala je u punom sastavu izmeu 8.000 i 9.000 ljudi, to
je u augustu iznosilo otprilike jednu treinu svih etnikih snaga u Srbiji. Njen prvi vani
zadatak bio je u operaciji Trumpf protiv jedinica NOVJ u Toplikoj i Jablanikoj dolini, u julu i
augustu, gdje su joj se pridruile Keserovieve trupe (Keserovi nije bio zadovoljan ovim
rasporedom). Kad su partizanske trupe iz Sandaka i Bosne poele poetkom augusta ulaziti
u Srbiju, etvrta grupa jurinih korpusa brzo je pomaknuta vie na zapad da ih pokua
zaustaviti, a kasnije je sluila protiv drugih divizija NOVJ koje su prodirale iz Sandaka i
Bosne. Druge grupe korpusa, ukljuujui i jedan pod Keserovievom komandom, bile su
organizirane na isti nain kao i Raieva grupa, ali su Mihailovievi planovi o temeljitoj
reorganizaciji njegovih snaga bili samo djelomice provedeni; vjerojatno je polovica etnikih
snaga u Srbiji djelovala kao i uvijek kao teritorijalna milicija.
S dolaskom tri divizije NOVJ iz Crne Gore poetkom augusta, u Srbiji je bilo osam
divizija NOVJ i stanovit broj partizanskih odreda. Tokom posljednjih dana augusta i
poetkom septembra iz Crne Gore, Sandaka i Bosne ulo je jo est divizija, a jo dvije (11. i
28.) takoer su krajem septembra i poetkom oktobra ule iz Bosne. Uz to su se partizanske
snage koje su dole do Save u sjeverozapadnoj Srbiji i dalje pojaavale ivom silom iz
Srijema.56 Pet srpskih divizija koje su rapidno rasle (osobito tokom ljeta) imale su sada
ukupno oko 15.000 ljudi. Jedanaest divizija koje su pridole u augustu, septembru i oktobru
imale su sastav od po 1.000-3.000 ljudi po diviziji. Njihov se sastav, meutim, s
dobrovoljcima, prelazom iz etnikih jedinica i pristupanjem obaveznoj regrutaciji u Srbiji, u
nekim sluajevima vie nego utrostruio za nekoliko tjedana.57 to je najvanije, sve su one
imale veliku jezgru ljudi prokuanih u bitkama, a vodili su ih u borbi provjereni i pouzdani
oficiri. Bile su dobro opremljene lakim naoruanjem, a donekle su ih nastavili opskrbljivati

Saveznici zranim putem (a nakon spajanja sa Crvenom armijom dobili su oruje i municiju
takoer i od njih). Uz to su, za razliku od etnika, imale visoki moral, koji se danomice
poboljavao.
56 Oslobodilaki rat, II, 294, 313.
57 Ibid, str. 275, 295, 303, 325.
Tito je svojim snagama u Srbiji naredio da nastupaju protiv svake etnike grupe i svih
njemakih i srpskih kvislinkih snaga koje bi im se isprijeile na putu, i da napreduju kako bi
to prije uspostavile dodir sa sovjetskim snagama i uraivale s njima u oslobaanju Srbije i
Beograda. Osim to je imao veliku strateku vanost kao glavno prometno sredite u
jugoistonoj Evropi, Beograd je za rukovodstvo Narodnooslobodilakog pokreta imao
izvanredno politiko i siholoko znaenje, osobito s obzirom na Srbiju, tako da je bilo
dvostruko ano da se sa Crvenom armijom to prije dopre do grada.
etnika etvrta grupa jurinih korpusa pod Raievom komandom napala je 5.
septembra jedinice NOVJ koje su prodirale iz Sandaka, s ciljem da tue komuniste u oblasti
Poege i Uica, a potom prikupi snage radi daljeg unitenja crvenih na prostoru
Srbije.58 Poetni nasrtaj je bio uspjean i ove jedinice su dbaene juno i zapadno od Uica;
ali tri dana kasnije, poto je pregrupisao snage, 1. proleterski korpus je na Jelovoj Gori
(sjeverozapadno od Uica) toj grupaciji etnika zadao takav udarac da se od njega nikada
vie nije oporavila59 partizani su opet nastavili s napredovanjem na sjever i 13. septembra
tek to nisu opkolili i zarobili generala Mihailovia i etniku Vrhovnu komandu, kao i
lanove
Centralnog
nacionalnog
komiteta
i
amerike
vojne
misije
s
pukovnikom McDowellom na elu. Mihailovia i njegov najui krug spasila je jedna jedinica
Srpskog dobrovoljakog korpusa, ali bili su primorani da odstupaju kroz sjeverozapadnu
Srbiju i preu preko Drine u sjeveroistonu Bosnu.60 U tom odstupanju Mihailovi je imao sa
sobom samo oko etiri stotine svojih vojnika.61
58 Birjuzov i Hamovi, ur., str. 112, citat iz direktive br. 6 od 4. septembra 1944, koju je
izdao tab etvrte grupe jurinih korpusa.
59 Ibid, str. 113.
60
Oslobodilaki
rat, II,
274-309;
Karapandi,
str.
356358; The Trial of Draja Mihailovi, str. 258-260, >3-265. Mihailovi je na suenju izjavio (str.
259) da mu je prijedlog za pokret u Bosnu dao Rai, koji mu je vio da se vie ne moe
odrati protiv komunista. Vrlo zbrkan etniki opis bitke na Jelovoj Gori moe se nai Milosevic, str. 211-212.

61 Banovi i Stepanovi, u Politici od 9. augusta 1962. U naem razgovoru na Stanford

University 19. arta 1968. McDowell je potvrdio ovaj broj koji oni navode.
U to odsudno vrijeme za etnike u Srbiji nakon poraza u bitci kod Jelove rore 9.
septembra i umalo Mihailovievog zarobljavanja dva dana kasnije, govor ralja Petra preko
BBC-a doao je kao straan udarac svim njihovim nadama.
Kraljev poziv svim Srbima, Hrvatima i Slovencima da se ujedine pod komandom
marala Tita, bio je upuen takoer hrvatskim i slovenskim kvislinkim formacijama, ali nije
bilo sumnje da se uglavnom odnosio na etnike, iji je glavni zapovjednik bio Mihailovi koji
je visoko cijenio i kralja i dinastiju. Oni koji ne posluaju, upozorio je kralj, bit e igosani kao
izdajice i od naroda i od historije. Po etnike je politiki i psiholoki uinak kraljevog govora
bio porazan, a u nekim sluajevima i neposredan. Prema jednom izvjetaju taba za junu
Srbiju etnikoj Vrhovnoj komandi, datiranoj 13. septembra, Petrov govor pridonio je
raspadanju brojnih etnikih jedinica u Niavskoj grupi korpusa, a ubrzao je i slom etnikih
snaga u istonoj Srbiji.62 Mihailovieva reakcija na govor vidi se iz njegovog pisma od 18.
novembra 1944. Fotiu: Kralj nam je zadao strahovit udarac. Naroito se on odrazio na
kolebljive vojnike stareine u izvesnom broju, ali na narod njegov govor ostavio je obratno
dejstvo. Narod je poeo da guna protivu Kralja i Dinastije, i protesti su padali na sve strane,
i to javno.63
62 Mikrofilm br. T-311, rola 189, snimak 1210.
63 Knjiga o Drai, II, 172-173. Vie od godinu dana ranije, 20. oktobra 1943. Mihailovi
je u izvjetaj izbjeglikoj vladi rekao da u svjetlu postojeeg narodnog miljenja i osjeanja,
kralj Petar ne smije dati nikakvu izjavu o komunistima i da ih doista ne smije ak ni
spominjati. Vidi Jovan onovi, Telegrami Drae Mihailovia o engleskim misijama u svom
tabu i engleskoj politici na terenu, Glasnik SIKD Njego, juni 1960, str. 34. Fotieva
reakcija na govor vidi se iz njegovog pisma od 18. septembra 1944. Jovanu onoviu u
kojem se spominje kralj kao onaj mladi nesrenik i u kojem se kae da kasnije, kad narod u
zemlji sazna za pravo stanje, i Draa i Centralni nacionalni komitet trebaju zauzeti drugaiji
stav, te da mu ni mladost ni pritisak koji se na njega vri nee pomoi kao izgovor. Pismo
je pregledala britanska cenzura, Vidi F. O. 371/44326, R16741/850/92. Na zabunu koju je
kraljev govor izazvao medu srbijanskim seljatvom ivopisno ukazuje i sarkastina narodna
pjesmica koja je ubrzo poslije toga kruila: Mi za kralja, kralj za Tita/ ta e biti, Bog te
pita. Vidi Topalovi, Kako su komunisti dograbili vlast u Jugoslaviji, str. 111.
Tokom druge polovine septembra glavne su etnike jedinice pod komandom majora
Raia u zapadnoj i sjeverozapadnoj Srbiji pretrpjele daljnje poraze od jedinica NOVJ, a isto
je vrijedilo za etnike jedinice u ostalim dijelovima Srbije, gdje god su se sukobile s njima.
Budui da vie nije bilo nade u jo neku bitniju pomo Nijemaca koji su i sami podnosili
uzastopne poraze od Crvene armije i NOVJ, etnici nisu imali drugog izbora osim da

odstupaju na svim frontovima. Raieve snage borile su se prema sporazumu zajedno s

njemakim snagama pod komandom pukovnika von Jungenfelda, koji je takoer
zapovijedao i nekim jedinicama Srpskog dobrovoljakog korpusa i Ruskog zatitnog korpusa.
Dva dnevna izvjetaja vojnog zapovjednika jugoistone Evrope, generala Felbera, glavnom
komandantu
jugoistone
Evrope,
ukazuju
na
tu
kolaboraciju
na vonJungenfeldovom podruju: 26. septembra je planirani napad s etnicima odgoen za
27. septembra, a 28. septembra su etnike formacije krenule na podruje istonojugoistono od apca na odmor; navodno e opet biti na raspolaganju grupi Jungenfeld od 1.
oktobra dalje.64
64 Mikrofilm br. T-501, rola 257, snimci 157 i 160.
Nijemce je osobito zabrinjavala injenica da bi jedinice NOVJ mogle prei u Srijem,
gdje bi bili u poziciji da presijeku vitalne komunikacije izmeu Beograda i zapada, a bojali su
se da bi ono to je izgledalo kao pokret prema apcu mogao biti dio sovjetskojugoslavenskog taktikog manevra da se izolira ivotno vano prometno i obrambeno
sredite, Beograd. ini se da takav zajedniki manevar nije postojao, ali Nijemci su uz
etniku pomo postavili kao svoj neposredni cilj zadrati NOVJ da ne ude na mavansku
ravnicu i ne ugrozi grad abac s mostom preko Save i neposrednom vezom s podrujem
Srijema, te komunikacije koje vode u Beograd.65 Klju za posjedovanje ovog podruja
predstavljala je planina Cer, smjetena ravno na jug od apca. Nju su branili etnici, a 26.
septembra su je izgubili i zauzeo ju je 12. korpus NOVJ, pa je time put za prodor u
mavansku ravnicu i u abac bio otvoren.66 Njemaki izvjetaj od 27. septembra sumirao je
akciju i njene posljedice ovako: Neprijateljski 12. korpus u napadu prema apcu stjerao je
Raieve etnike trupe na mavansku ravnicu. .. ini se da se i ove etnike jedinice, nakon
to je potvren Mihailoviev prelaz preko Drine, namjeravaju povui u Bosnu. Time se na
vlastiti poloaj uvelike pogorava.67
65 Mikrofilm br. T-311, rok 194, snimak 105.
66 Oslobodilaki rat, II, 293-295.
67 Mikrofilm br. T-501, rola 257, snimci 158-159.
Nekoliko dana poslije ove akcije, 2. oktobra, Raieva etvrta grupa jurinih korpusa, ili
ono to je od nje ostalo, nalazila se je na podruju izmeu apca i Obrenovca, na rijeci Savi.
Mihailovi je krenuo u istonu Bosnu, negdje na podruje Majevice i tamo je postavio svoj
tab. Rai je izvijestio Majeviki korpus da su komunisti zauzeli gradove Valjevo, Loznicu,
Lazarevac i Ljig u zapadnoj Srbiji, te da su opkolili abac.68 Shvaajui beznadnost etnikonjemakog poloaja u sjeverozapadnoj Srbiji, Rai je odluio da se izvue iz etnikog
sporazuma s von Jungenfeldom. Njegove su snage pretrpjele teke gubitke i on je htio ne
samo da te ostatke sauva od unitenja, nego i da se stavi u bolji poloaj za budue

manevre. Ali umjesto da krene u Bosnu i pridrui se Mihailoviu, razlomio je svoje snage u
male grupe i 3. ili 4. oktobra naredio im je da pou na jug do doline Zapadne Morave i
etinje, gdje bi se mogle pridruiti ostalim etnikim grupama i ekati na daljnji razvoj
dogaaja.
68 Mikrofilm br. T-311, rola 189, snimak 984.

SOVJETSKE SNAGE ULAZE U SRBIJU

22. septembra su prve jedinice Crvene armije 113. divizija Drugog ukrajinskog
fronta prele Dunav, iz Rumunjske u sjeveroistonu Srbiju. est dana kasnije su snage
Treeg ukrajinskog fronta ule iz Bugarske da zaponu svojim napadom na njemake snage u
sjeveroistonoj Srbiji, a 2. oktobra je glavnina snaga Drugog ukrajinskog fronta prela iz
Rumunjske u napad na njemake snage u Banatu.69
69 Birjuzov, ur. str. 62, Oslobodilaki rat, II, 298.
Njemake snage koje su se suoile s Rusima u Banatu i Srbiji (od 1. oktobra nadalje
organizirane kao armijska grupa Felber) sastojale su se od 1. brdske di vizije, dva puka
divizije Brandenburg, 117. lovake divizije, 7. SS Prinz Eugen divizije na podruju Nia
daleko na jug i desetak drugih jedinica, neke u jaini brigada, a neke mnogo manje.70 Protiv
njih Crvena armija je bacila jaku napadnu snagu. Samo jedinice Treeg ukrajinskog fronta
imale su 2.200 artiljerijskih orua i bacaa, te 358 tenkova i motoriziranih artiljerijskih
orua. Crvena armija raspolagala je na tom frontu i s 1.292 aviona i 80 naoruanih rijenih
plovnih jedinica. Krajem septembra i poetkom oktobra ove su jedinice znatno dopunjene
tekim naoruanjem i popunjene novim ljudstvom.71
70 Mikrofilm br. T-501, rola 257, snimak 175.
71 Birjuzov i Hamovi, ur. str. 91-93.
U ovoj bitci stranih armija na jugoslavenskom tlu, dvije suparnike jugoslavenske
vojske bile su u svom prostoru nadmaene brojem ive sile i naoruanjem. Meutim su
jedinice NOVJ, dobro, iako ne teko naoruane, te dobro uvjebane za svoje zadatke, bile
Crvenoj armiji od velike pomoi. Prije ulaska sovjetskih snaga one su izvrile vojne diverzije
kako bi omele njemake snage koje su branile granicu prema Bugarskoj, a kad je Crvena
armija stigla suraivali su s njom u svim onim dijelovima Srbije u koje je ona ula, dijelom u
samostalnim, a dijelom u zdruenim akcijama. Na zapadu su same uspjeno oistile podruje
od manjih njemakih, srpskih kvislinkih i glavnih etnikih snaga, a u srednjoj i istonoj
Srbiji, gdje su tijesno suraivali sa sovjetskim snagama, njihov je doprinos bio neprocjenjiv.
Po prvi puta su se angairali u regularnim frontalnim operacijama s velikim jedinicama.

Divizije partizana su bile osobito vane u bitci za osloboenje grada Beograda. Iako njihov
ulazak u Beograd na elu oslobodilakih kolona treba samo djelomice zahvaliti prethodnim
dogovorima Tita i Tolbuhina, broj poginulih samo pri osloboenju grada 2.953 poginula
partizana naspram nekih 1.000 poginulih Rusa dokazuje da su se u zdruenoj operaciji
partizani drali vie nego dostojno.72 Neki ruski autori, a jednako tako i proetniki pisci,
omalovaavaju ulogu NOVJ u osloboenju Srbije u cjelini, a Beograda posebno, ali u svjetlu
injenica takve su interpretacije otvoreno nepravedne.73
72 Ibid, str. 260. Birjuzov ipak kae, na str. 71, da je maral Tito 13. oktobra zahtijevao
od marala Tolbuhina da se jugoslavenskim snagama prui mogunost da prve udu u
Beograd, a da ih sovjetske jedinice podre tenkovima i artiljerijom.
73 Vidi npr. Bosnitch, koji, branei etnike, kae (str. 705-706): Tako su partizani
stekli kontrolu nad Srbijom, a da svoje takmace nisu porazili u odlunom vojnom ili
politikom boju. Ova tvrdnja zaboravlja pobjede NOVJ nad glavnim etnikim snagama u
zapadnoj i sjeverozapadnoj Srbiji, kao i njihov bitan doprinos osloboenju Beograda.
Antipartizanska crta u knjizi koju je izdao Birjuzov pobudila je toliko negativnih kritika da su
sovjetski i jugoslavenski autori zajedniki pripremili i pod zajednikim urednitvom Birjuzova
i Hamovia objavili novu studiju, ve citiranuBeogradsku operaciju.
Kako bi sprijeila Nijemce da svoje snage od preko 300.000 ljudi povuku brzo i bez
velikih gubitaka iz Grke, te da ih na drugim frontovima upotrijebe protiv zapadnih saveznika
ili Crvene armije, saveznika komanda u Italiji je u prvom tjednu septembra zajedno s
Vrhovnim tabom NOV i POJ otpoela teki zrani napad na eljeznike i cestovne
komunikacije diljem Jugoslavije, ve prije spomenutu operaciju Ratweek. Planom su bili
predvieni ciljevi i tona vremena napada saveznikih zranih snaga i jedinica NOV i POJ, te
se je uz neke iznimke ova zdruena operacija odvijala glatko. Glavni ciljevi bile su
komunikacije u dolini Vardara i Morave, u Makedoniji i Srbiji. Tokom ove operacije
savezniko je zrakoplovstvo poslalo nad Jugoslaviju 1.973 aviona (osim njih 600, svi iz
amerike 15. Air Force) koji su izbacili preko 3.000 tona bombi. Ovi zrani napadi, osim svoje
velike vojne i politike vrijednosti, uvelike su pojaali moral jedinica NOVJ.74 U Srbiji je glavni
cilj bio prekinuti komunikacije na eljeznikoj pruzi Skoplje - Ni -Beograd, tako da ne bude
upotrebljavan i kao put povlaenja njemakih trupa iz Grke, niti kao saobraajna i opskrbna
linija u obrani Srbije.
74 Vidi Maclean, Eastern Approaches, stf. 470-490. Najpotpunija i najbolja
jugoslavenska studija o ovoj operaciji je Delebdi, osobito str. 7-14, 22, 47-57. SchmidtRichberg na str. 7 kae da su njemake snage u Grkoj brojale preko 300.000 ali Delebdi
na str. 9. navodi da su brojale preko 400.000.
U istonoj i jugoistonoj Srbiji (dolini June Morave) i u dolini Vardara, trupe novog
bugarskog reima, kojima je po specijalnom sporazumu s Titom bilo doputeno da operiraju

na jugoslavenskom tlu, suraivale su s jedinicama NOVJ u spreavanju njemakih trupa da iz

Makedonije i Grke nastave sa svojim povlaenjem prema Beogradu kako bi tamo pojaale
njemaku obranu, ili alternativno, da zaobiu s boka sovjetske armije koje su napredovale
prema glavnom gradu. Do sredine oktobra NOVJ i Bugarima je u suradnji sa Crvenom
armijom uspjelo protjerati 7. SS diviziju Prinz Eugen s podruja Nia. Druge sovjetske
snage koje su napredovale sa sjeveroistoka prema Kruevcu, Kraljevu i aku u dolinu
Zapadne Morave, potpomognute jedinicama NOVJ i Bugarima koji su dolazili iz pravca Nia,
upotrijebljene su da Nijemce skrenu na zapad s njihovog puta na sjever prema
Beogradu.75 To su bile one sovjetske snage koje su se sastale i kratko suraivale s
Keserovievim i Rakovievim etnicima, kako je opisano u Glavi 10.
75 Oslobodilaki rat, II, str. 303-309; Birjuzov, Karta 2, nasuprot str. 64; SchmidtRichberg, str. 43-54. Jedan od glavnih ciljeva saveznikih bombardera tokom
operacije Ratweek bio je Leskovac, gdje se je nalazio veliki njemaki garnizon sa znatnim
oklopnim jedinicama. Maclean,Eastern Approaches, str. 486-487.
Operacije Crvene armije i NOVJ, iji je direktni cilj bio osloboenje Beograda otpoele
su 11. oktobra, a 20. oktobra grad je bio osloboen.76 Nijemci su se ve od 2. oktobra
spremali da napuste Beograd, shvaajui da se njihova obrana mora smrviti pod sovjetskojugoslavenskim napadom.77 Napustiti Beograd znailo je napustiti dio planova za evakuaciju
trupa. Neke njemake snage koje su branile Srbiju ve su se bile povukle preko Beograda, ali
dio njih i preko apca, a dio dolinom Zapadne Morave prema Bosni, i to je bio put koji su
Nijemci rabili nakon to su od Crvene armije i NOVJ izgubili Beograd. Izgleda da su krajem
decembra i posljednje njemake trupe otile sa srpskog tla.
76 Birjuzov i Hamovi, ur. str. 189-264.
77 Vidi direktivu za evakuaciju Beograda koju je izdao glavni komandant jugoistone
Evrope u mikrofilmu br. T-311, rola 194, snimci 153-154.
etnike je, ini se, bar neko vrijeme zaokupljala misao da pokuaju sami preuzeti
kontrolu nad Beogradom, prije nego to se Nijemci izvuku. Oito odgovarajui na jedan
takav prijedlog Jovana onovia iz Alira, Mihailovi mu je 25. jula telegrafirao slijedee (br.
538):
Veza vaa 71 i 72. Hvala na sugestijama. One su uvek dobro dole. Mi smo Beograd
organizovali. Tamo imamo naeg komandanta koji je organizovao pet korpusa. Korpusi imaju
svoje naoruanje, koje se postepeno poveava. Ovi korpusi rade sada na konspirativnoj
osnovi. Inae, komandant Beograda radi na povezivanju naroda za nau organizaciju.
Razvijena je jaka propaganda. Ve je sve predvieno da se za sluaj potrebe posednu sva
vanija nadletva i sve vanije ustanove kao: vodovod, elektrina centrala, radio-stanica i

drugo. Predviene su i druge snage iz Srbije koje e odmah upasti u odreene reone.
Komandant Beograda dolazi esto na referisanje. Beogradu posveujemo veliku panju.78
78 Jovan onovi, Veze s Draom Mihailoviem sa Srednjeg i Bliskog Istoka i Severne
Afrike, str. 61.
Jakost etnikih snaga u Beogradu, kao i njihova sudbina, pomalo je tajanstvena. Ne
spominju se u etnikim, njemakim ili partizanskim izvorima koji se bave bitkom za
Beograd. etniki komandant Beograda kapetan Saa Mihajlovi otiao je iz grada krajem
jula, moda zato da ima laki pristup Drai Mihailoviu. Jedan proljotievski izvor tvrdi da su
etnike trupe poele s povlaenjem iz glavnog grada u unutranjost 5. oktobra sa Srpskom
dravnom straom, da bi kasnije krenule prema Sandaku i Bosni. U istom se izvoru tvrdi (to
sam mogao potvrditi) da su neki od voa etnikog omladinskog taba 501 uredili da ih
Nijemci evakuiraju iz Beograda u Austriju.79Dvojica od beogradskih etnikih komandanata,
majori Ivan Pavlovi i Jovan Naveli, otili su u Be i zajedno s Milanom Aimoviem sluili
kao oficiri za vezu izmeu Mihailovia i poslanika Neubachera tokom preostalih mjeseci rata.
79 Karapandi, str. 381-383, 385-386.

ETNICI SE POVLAE IZ SRBIJE

Dok su jugoslavenske i sovjetske snage ulazile u Beograd, etnike su snage u Srbiji bile
odluno potuene ili veoma oslabljene, ukljuujui tu i elitnu etvrtu grupu jurinih korpusa.
Da ne budu potpuno uniteni etnici su se morali povui iz Srbije. Vrhovna komanda izdala je
14. oktobra nareenje kojim se zabranjuje polaganje oruja, izjavljujui da e narod trebati
oruje kad rat svri.80 U roku od tjedan dana iza toga Crvenoarmejci su prisilno razoruali
dvije Keserovieve brigade i Ocokoljieve snage, kako je navedeno u Glavi 10. Ni Rakovi ni
Keserovi nisu postigli zadovoljavajuu suradnju s Crvenom armijom. Tako su se do 20.
oktobra praktino sve jedinice u Srbiji nalazile u procesu povlaenja prema Sandaku ili
dolinom Zapadne Morave na putu u Sandak. Komandanti ovih jedinica u povlaenju 21. su
oktobra zajedno s Vasiem (koji je jo uvijek bio jedan od glavnih Mihailovievih politikih
savjetnika, iako se vie nisu potpuno slagali) odrali sastanak u gradiu Ivanjici, etrdesetak
kilometara juno od eljeznike pruge aak - Uice, da odlue to da se radi. Mihailovieve
namjere da iz Srbije povue sve trupe (to potvruje i jedna naredba od etiri dana kasnije)
jasno su shvaene i ta je odluka prevladala, iako su komandanti takoer razmatrali uriiev
poziv da se krene u Crnu Goru.81
80 Mikrofilm br. T-311, rola 189, snimci 1025, 1035.
81 Za naredbu Vrhovne komande od 25. oktobra vidi ibid, kadrovi 1106, 1139.

U opem povlaenju prema Sandaku, a kasnije i prema sjeveroistonoj Bosni, etnike

su pratile preostale jedinice bive Srpske dravne strae koje su se odnedavna povezale s
etnicima. 6. oktobra je komanda Srpske strae i Granine strae predana naredbom
generala Felbera generalu Damjanoviu, efu Nedievog kabineta. Damjanovi je bio i glavni
Mihailoviev pouzdanik u Nedievoj upravi, te su se on i komandanti Strae odmah stavili
pod Mihailovievu komandu. Ove jedinice, preimenovane u Srpski jurini korpus
Jugoslovenske vojske u otadbini, pridruile su se tako drugim etnicima u povlaenju prema
Sandaku. Njihovo je saveznitvo ipak bilo nesigurno i, kao to e se vidjeti u slijedeoj glavi,
ubrzo se raspalo.82
Tokom posljednjih tjedana njemake prisutnosti u Srbiji, njemaki komandanti, te
politike i policijske vlasti analizirale su efikasnost etnika protiv partizana i kao njemakih
saveznika i koliko bi jo ubudue mogli biti korisni. Na sastanku 8. oktobra, kojem su
prisustvovali i Glavni komandant jugoistone Evrope feldmaral von Weichs, policijski i vii
SS voa za Srbiju general Hermann Behrends, poslanik Neubacher i SS voda za Hrvatsku
general Kammerhofer, odlueno je da e Nijemci iskoristiti svaku grupu ukljuujui i
etnike koja e nastaviti borbu protiv komunista; etnici bi eventualno mogli posluiti kao
prethodnica protiv NOVJ na onim podrujima preko kojih se njemake snage povlae.
Razmatrane su jo dvije toke. Prva je bila politiki problem koji e nastati s hrvatskim
vlastima kad srpski etnici, kako se oekivalo, krenu na njen teritorij. Najprije je odlueno da
e Glavni komandant za jugoistonu Evropu obavijestiti Vrhovnu komandu oruanih snaga a
poslanik Neubacher ministarstvo vanjskih poslova o oekivanim potekoama, to je
impliciralo da e ove vrhovne instance Reicha srediti stvar s vlastima NDH; kasnije je ta ideja
naputena jer se smatralo da e, kad i ako njemako-sovjetske vojne operacije budu
prebaene na teritorij NDH, problem etnika imati tek sporedno i isto vojno znaenje, te da
e s njim lako rukovati i sam Glavni komandant jugoistone Evrope.83 Drugi je problem bio
nai djelotvorniju metodu za daljnju kontrolu i komandu nad etnicima. Od nekog vremena
u augustu etnici su u sjeverozapadnoj Srbiji bili pod komandom njemakog
pukovnika von Jungenfelda, a oni u sjeveroistonoj i istonoj Srbiji pod generalom
Arturom Mllerom, koji je pod sobom imao i 1. brdsku i 7. SS Prinz Eugen diviziju, te
manje jedinice grupirane oko ove dvije divizije. Von Weichs je bio miljenja da bi vii SS i
policijski voa za Srbiju (Behrends) bio najprikladnija osoba za tu funkciju; zapisnici sa
sastanka kau da je u zakljuku general Behrends primijetio kako je ve
ugradio (eingebaut) dovoljno jake odrede komandosa Sicherheitsdiensta u etnike jedinice,
koji e s njima ostati. Nakon toga je glavni komandant kazao da ve sama ta injenica
osigurava viem SS i policijskom vodi daljnje upravljanje etnikim formacijama.84 Nije
jasno tko su bili ti SD komandosi i kako su regrutirani, niti je jasno da li su general Mihailovi
i etniki komandanti znali za njihovu prisutnost i funkciju u etnikim jedinicama. Ti su
odredi komandosa moda mogli pomoi da se etnici dre na liniji sve dok su Nijemci u Srbiji
bili jaki i dok su mogli nametati svoju politiku s obzirom na razne etnike komandante. Ali
potreba velikog i brzog pomicanja njihovih snaga, kako bi se suprotstavili opasnosti od

Crvene armije, dovela je do loma u mehanizmu njemake kontrole nad etnicima85 i Nijemci
nisu mogli sprijeiti da se neki vani etniki komandanti, kao Keserovi i Rakovi, ne
pokuaju nagoditi s Rusima nakon njihovog prodora duboko u Srbiju. Takoer se ne zna da li
su ovi komandosi Sicherheitsdiensta ostali pridodani etnikim jedinicama i nakon njihovog
povlaenja iz Srbije. Za razliku od nekih bosanskih, hercegovakih i sandakih, a ak i nekih
etnika u Crnoj Gori, koji su se sporadino sukobljavali s Nijemcima, srbijanski etnici (osim
Keserovia i Rakovia, te vrlo kratko Raia) nisu nikad okretali oruje protiv Nijemaca
tokom preostalih mjeseci rata, ve su, naprotiv, nastavili s njima odravati kontakte,
povremeno se uz njih boriti protiv NOVJ i primati od njih bar neto oruja i municije.
82 Mikrofilm br. T-501, rok 256, snimak 871; ibid, rola 257, snimak 187. Za dobar opis
odnosa izmeu etnika i Strae od poetka oktobra 1944. u Srbiji pa do njihovog odvajanja
poetkom januara 1945. u sjeveroistonoj Bosni i konane sudbine Strae vidi Solari,
Druga strana bosanske Golgote.
83 Mikrofilm br. T-311, rola 194, snimci 45-47.
84 Ibid, snimak 46. Behrends je zamijenio Meyssnera u proljee 1944.
85 Ibid, snimak 562.
U izvjetajima koje je slao svojim inozemnim predstavnicima u jesen 1944. general
Mihailovi iz svojih vlastitih razloga ne spominje etniki poraz i bijeg iz Srbije. Slijedeeg
proljea, u jednom saopenju Fotiu s datumom 15. aprila 1945, koje se, meutim, najvie
bavi dogaajima u Srbiji iz prolog septembra i oktobra, Mihailovi je dao svoje vlastito
tumaenje povlaenja:
Da bi se izbegli neminovni sukobi sa sovjetskim trupama, do kojih bi neminovno dolo
zbog ovakvih postupaka [on je ve ranije javio o njihovom neprijateljskom dranju prema
etnikim trupama i o razoruanju nekih njihovih jedinica sa strane sovjetskih trupa],
Vrhovna komanda Jugoslovenske vojske u otadbini naredila je povlaenje borbenih snaga iz
Srbije, i to je jedino omoguilo partizanima da nametnu svoju vlast u Srbiji, po odlasku
okupatora iz nje.86
86 Jovan onovi, Izvetaji enerala Mihailovia iz kraja 1943. i 1944. godine, str.
76.
ak ni tako kasno Mihailovi nije htio priznati svojim prijateljima u inozemstvu to se
zaista dogodilo, bojei se moda da bi saznanje o tome moglo jo vie nakoditi njihovoj
djelotvornosti kod britanskih i amerikih vlasti a pred irokom javnou stvaranju podrke
etnikoj stvari.

Ne moe se sa sigurnou znati u kojoj je mjeri Mihailovi, iako jo uvijek glavni

zapovjednik, vrio direktnu kontrolu nad etnikim snagama u Srbiji koje su se suprotstavile
napadu NOVJ poetkom septembra. Jedinice NOVJ su ga 11. septembra skoro zarobile,
uslijedilo je odvajanje od glavnine trupa u Srbiji i povlaenje u Bosnu u vrijeme dok su drugi
etniki komandanti i njihovi vojnici u borbi za ivot jo uvijek bili u Srbiji, a sve to teko da je
povealo njegov ugled ili podiglo moral njegovih trupa. Postoji zaista obilje dokaza da je
povjerenje izmeu Mihailovia i njegovih komandanata bilo ozbiljno poljuljano i da su obje
strane bile veoma razoarane.87 Ali Mihailovia i njegove etnike primoralo je na povlaenje
iz Srbije zdrueno djelovanje niza udaraca: porazile su ih divizije NOVJ, Crvena armija je
razoruala neke etnike jedinice, nije bilo mogue nai modus vivendi sa Sovjetima, Nijemci
su u Srbiji trpjeli poraze i stoga nisu mogli pomagati etnike. Njemaki obavjetajni izvjetaj
od 19. oktobra 1944. sadri tvrdnje koje razotkrivaju etniku situaciju u Srbiji u to vrijeme:
Titovi vojni uspjesi i njegovi sposobni vanjskopolitiki potezi oito su poveali osjeaj
manje vrijednosti kod etnika. U postojeim okolnostima Tito zaista veini Srba mora
izgledati kao glavni stub jugoslavenskog jedinstva. Tito, koji je uvijek bio politiki vjet,
osobito na niim administrativnim razinama, i koji je svjesno zaobilazio komunistike
parole, nesumnjivo je pod tim okolnostima stekao mnogo novih pristaa takoer i u
Srbiji. Brojano smanjenje etnikih trupa koje su jo u Srbiji rezultat je ne samo
nesumnjivo tekih gubitaka u borbi s Titovim partizanima tokom prolih tjedana, ve
takoer i sve veeg dezertiranja. Ali tone brojke u tom smislu nisu nam na
raspolaganju.88
87 Vidi posebno Mihailovieve izjave na suenju, osobito s obzirom na majora Raia i
kapetana Neka Nedia. The Trial od Draja Mihailovi, str. 252, 258-259. Vidi takoer
Banovi i Stepanovi u Politici, 8. i 9. augusta 1962.
88 Mikrofilm br. T-311, rola 194, snimak 563. formulacija sposobni vanjskopolitiki
potezi nesumnjivo predstavlja aluziju na Titov sporazum sa sovjetskom komandom o
ulasku sovjetskih snaga na jugoslavenski teritorij zbog operacija protiv Nijemaca, sporazum
koji je rukovodstvoNOP shvaalo prvim formalnim priznanjem njihovog reima od strane
jednog Saveznika. To rukovodstvo se nadalo da e im ovo priznanje sa sovjetske strane
pomoi da se odupru britanskom pritisku da im se dozvoli iskrcavanje trupa na
jugoslavenskoj obali, barem utoliko to e Britanci morati najprije traiti njihovu dozvolu.
Vidi npr. olakovi, Zapisi i% oslobodilakog rata, V, 302.
Praktino sve one etnike jedinice kojima je uspjelo da se izvuku nalazile su se krajem
oktobra na putu u Sandak. Jedinu iznimku predstavljale su jedinice kapetana Rakovia koji
je u razdoblju od neka dva tjedna suraivao s Crvenom armijom i borio se protiv Nijemaca
na podruju aka. Ali nakon razmatranja sovjetskog ultimatuma da poloe oruje ili da
preu pod komandu marala Tita, te su jedinice sredinom novembra takoer odluile da
krenu prema Sandaku.89 Gubitak Srbije bio je nepopravljiv za etniki pokret i za generala

Mihailovia osobno. Srbija je bila ono mjesto gdje su etnici pod Mihailovievim vodstvom
zapoeli kao organizirana, oruana grupa s grandioznim oekivanjima, gdje su se u jesen
1941. reorganizirali kao slubena vojska izbjeglike vlade i stekli oduevljenu podrku
Britanaca, kojoj je uslijedio uspon Mihailovia kao svjetske figure, gdje su prvi puta formirali
svoju vojnu i politiku strategiju prema okupacionim silama, kvislinkim reimima i svojim
suparnicima partizanima, gdje je njihova politika organizacija bila najjaa i gdje su u stvari
nakon sredine 1943. organizirali i zadrali neku vrstu vlade u sjeni pod okupacionim
reimom,90 gdje su jo u augustu 1944. imali svoje glavne snage i gdje su jo i u ljetu 1944.
mogli nai stanovitu podrku u narodu.91
89 Mikrofilm br. T-311, rola 189, snimci 1116, 1201-1211, 1303-1304.
90 Njemake vojne vlasti priznale su u nekim svojim izvjetajima da su Mihailovievi
etnici u Srbiji imali neto to je u stvari vrijedilo kao vlada u sjeni. Vidi npr. izvjetaj
naelnika taba glavnog komandanta jugoistone Evrope generala Wintera, od 5. jula 1944,
u ibid, rola 195, snimci 788-791; vidi i komentare iz marta 1945. biveg naelnika taba
vojnog zapovjednika Srbije, generala von Geidtnera, o zavrnom izvjetaju o njemakoj
vojnoj upravi u Srbiji, u mikrofilmu br. T-501, rola 260, snimak 424.
Ali srpsko puanstvo, narod poznat po svojoj politikoj otroumnosti, pronicavosti i
jakom antinjemakom stavu, sve je vie privlaila strana NOP, dijelom zbog onoga za to su
partizani bili i kako su se za to borili, a dijelom i zbog toga to su predstavljali jedinu
alternativu. Nema sumnje da su etniki porazi u septembru i oktobru 1944. osvjedoili
mnogo vie ljudi u Srbiji da je NOP pobjednika strana. Sad je izgledalo jasno da su etnici
inferiorni NOVJ, brojem, naoruanjem, rukovoenjem, vezama sa Saveznicima i borbenom
sposobnou. Razlika izmeu dvije strane s obzirom na borbenu sposobnost jezgrovito je
sumirao general August Winter, naelnik taba glavnog komandanta jugoistone Evrope, u
svom izvjetaju Drugoj oklopnoj armiji, datiranom 2. oktobra 1944: Prema dosadanjem
iskustvu, formacije Drae Mihailovia nikad se nisu pokazale kao efikasna protutea Titovim
snagama.92 ini se, zaudo, da ni Mihailovi niti komandanti etnikih trupa u Srbiji nisu
shvatili veliinu i implikacije svog poraza. Kreui se prema Sandaku, oni su oito vjerovali
da se kreu smjerom na kojem e se s vremenom sastati s trupama zapadnih saveznika koje
dolaze s mjesta iskrcavanja na dalmatinskoj ili crnogorskoj obali, te da e se s njima
pobjedonosno vratiti u Srbiju. To se iskrcavanje nije, naravno, nikad ostvarilo i egzodus iz
Srbije bio je u stvari prva faza na etnikom putu do potpunog unitenja.
91 Njemaki obavjetajni izvjetaj od 11. jula 1944. kae da iza etnika u Srbiji stoji oko 90%
stanovnitva; istim brojem slui se i von Weichs u svom izvjetaju Hitleru 22. augusta 1944.
U oktobru 1944. kapetan Rakovi je u svojim razgovorima sa sovjetskim komandantima u
Srbiji tvrdio da etnici imaju iza sebe oko 80% naroda u Srbiji. Vidi mikrofilm br. T-311, rola
195, snimci 733, 961; rola 189, snimci 1237.

LUKAEVI SE OTCJEPLJUJE OD MIHAILOVIA

Smjenjivanje Purieve vlade u maju 1944, a s njom i smjenjivanje generala Mihailovia
s poloaja ministra vojske, mornarice i vazduhoplovstva, moralo se odraziti na budue vojno
dranje i svrstavanje etnikih snaga izvan Srbije kojih se nije direktno ticala predstojea
bitka za glavno etniko uporite. Major Lukaevi, komandant etnikih snaga u Sandaku,
potpukovnik Ostoji, komandant etnikih snaga za istonu Bosnu, potpukovnik Baovi,
komandant etnikih snaga za Hercegovinu, kao i potpukovnik Pavle Novakovi i kapetan
Krivoi, pokuavali su na svoju ruku radijom stupiti u dodir sa saveznikim snagama u Italiji.
Kad u tom nisu uspjeli, uputili su 12. augusta pismo brigadnom generalu Macleanu, efu
britanske vojne misije pri Vrhovnom tabu NOV i POJ, molei da ih se dovede u dodir s
Vrhovnom saveznikom komandom za Sredozemlje u svrhu postizavanja sporazuma za
zajedniku borbu protiv neprijatelja. Posebno su traili da se zakljui privremeni pakt o
nenapadanju s Narodnooslobodilakom vojskom Jugoslavije dok se ne sklopi njihov
sporazum sa Vrhovnom saveznikom komandom. Traili su da se kopija njihovog pisma
poalje kralju Petru, te da im se omogui kontakt s jugoslavenskom izbjeglikom dadom.
92 Ibid, rola 194, snimak 149.
Nakon odgovarajueg razmatranja britanske su vlasti u Italiji obavijestile narala Tita o
tom prijedlogu. Tito nije odbio etniki prijedlog, ali inzistirao je da se etniki komandanti
stave pod njegovo zapovjednitvo te da trebaju pokrenuti izravne razgovore s
komandantom Prvog korpusa NOVJ.93 Izgleda, meutim da ni britanske vojne vlasti niti
jugoslavenska izbjeglika vlada nisu poslale odgovor na Lukaevievo pismo, ili ako su
Britanci odgovorili da je njihov odgovor bio neobavezan. Prvih dana septembra su se
Lukaevi, Ostoji i Baovi oito sloili da izdaju proglas narodu, u kojem bi objasnili razloge
zbog kojih planiraju otpoeti s aktivnom borbom protiv neprijatelja. ini se da je .Lukaevi
sam sastavio i izdao proglas u ime sva tri komandanta, ali je uskoro ustanovio da su Ostoji i
Baovi promijenili svoje miljenje i da se ne dre dogovora, iako izgleda da je Baovi
odredio da se neke njegove jedinice pridrue Lukaeviu.94
Za Lukaevia je kocka bila baena. Odluio je da ide naprijed i bez sporazuma s
Britancima ili kontakta s jugoslavenskom izbjeglikom vladom ili privremenog primirja s
NOVJ, te bez podrke Baovia i Ostojia. Naredio je svojim trupama koje su brojale oko
4.500 ljudi da krenu prema junoj Hercegovini i 22. septembra napao je jedinice njemake
369. pjeadijske divizije (hrvatski legionari). Zauzeo je neka mjesta i zarobio nekoliko stotina
vojnika.95 Mihailovi nije gubio vremena da Lukaeviu oduzme komandu i zahtijevao je d
svojih ostalih komandanata da suzbiju Lukaevievu aktivnost.96 Podozrijevajui da bi
Lukaevi mogao pokuati stei vrsto uporite u junoj Hercegovini i na obali kako bi bio u

stanju doi u dodir s britanskim ekspedicionim snagama kojima se nadao, rukovodstvo NOVJ
je odluilo da se mora napasti. Bilo kakvo povezivanje izmeu Lukaevia i Britanaca
kojima partizani usprkos tijesnoj suradnji i dalje nisu potpuno vjerovali moglo je dovesti
do neugodnih politikih i vojnih potekoa za NOP. Jedinice NOVJ su napale Lukaevieve
snage 25. septembra iz unutranjosti i u roku od par dana zauzele etniko porite Bileu, a
zatim napredovale prema junoj Hercegovini gdje su temeljito porazile Lukaevieve snage.
Lukaevi se je s nekoliko stotina ljudi iz svoje potuene vojske koji su mu jo preostali,
povukao najprije u unutranjost Hercegovine i napokon na podruje Foe u jugoistonoj
Bosni.97
93 Niz britanskih dokumenata koji se bave ovim predmetom, ukljuujui i kopiju pisma
etnikih komandanata, nalazi se pod brojem F. O. 371/44262, R13201/8/92. Kapetan
Krivoi je 24. septembra 1944. stigao u Bari s grupom drugova u malom brodiu. Ispitivale
su ga saveznike vojne vlasti i molio je pomo za Lukaevievu grupu, ali je njegova misija
ostala bez ikakvog praktinog rezultata. Vidi F. O. 371/44280, 18689/11/92.
94 Lukaeviev pokuaj da djeluje samostalno u potpunosti se razmatra u Pajovievom
lanku -formiranje etnike nezavisne grupe nacionalnog otpora. Jedan od specijalnih
izvora informacija kojim se posluio Pajovi su prijepisi ispitivanja koje su nakon
Lukaevievog hapenja izvrile jugoslavenske policijske vlasti, iako Pajovi kae da taj izvor
treba koristiti s rezervom, jer je Lukaevi nastojao da se obrani, a ne da govori istinu.
95 Ibid, str. 62-64, 67-68.
96 Ibid, str. 60-62; mikrofilm br. T-311, rola 189, snimak 1137. Obavjetajni njemaki
izvjetaj od 2. okttobra 1944, sluei se pouzdanim izvorom kae: Draa Mihailovi izriito
ne odobrava neprijateljski stav /ih etnika prema Nijemcima. Vidi mikrofilm br. T-311, rola
194, snimak 105-106.
Posljednjih dana oktobra, sporazumno s Titom, nekoliko se britanskih jedinica iskrcalo
na podruju Dubrovnika i ubrzo nakon toga rasporeene su s jedinicama NOVJ u Crnoj Gori
za borbu protiv njemakog 21. brdskog korpusa koji se povlaio iz Albanije i dijela Crne Gore.
Poetkom decembra jedna od tih britanskih jedinica prodrla je duboko u Hercegovinu i dola
do Bilee. Lukaevi je konano doao u priliku da stupi u kontakt s Britancima, ali njegovi
pokuaji nisu uspjeli i jedinice NOVJ su ga zarobile.98
Baovi i Ostoji ne samo da nisu sudjelovali u Lukaevievim akcijama protiv Nijemaca
u septembru, ve nisu pokuali stupiti u dodir s britanskim snagama ni kod Dubrovnika ni
drugdje. Uinili su nekoliko neefikasnih pokreta ne bi li izili iz beznadne situacije u kojoj su
se, kao i etniki komandanti svugdje, nali u tom asu, ali su na kraju ostali gdje su i bili.99
97 Mikrofilm br. T-311, rola 189, snimci 1139, 1305.

98 Pajovi, Formiranje etnike nezavisne grupe nacionalnog otpora, str. 70.

Lukaeviu je zajedno s grupom drugih etnikih vojnih i politikih voda Vrhovni vojni sud u
Beogradu sudio od 28. jula do 9. augusta 1945. Proglaen je krivim zbog toga to je bio jedan
od vodeih vojnih komandanata etnikog pokreta, to je vodio vojne operacije protiv
Narodnooslobodilake vojske, zbog kolaboracije s neprijateljem i zbog raznih drugih ratnih
zloina. Osuen je na smrt, a osuda je izvrena 14. augusta 1945. Vidi Suenje lanovima
rukovodstva organizacije Dra%e Mihailovia, str. 25-27, 136-138, 549-551, 562-564.
99 Prema poruniku Lalichu, efu jedinice za spaavanje amerikih avionskih posada
pri etnicima, Baovi je rekao Mihailoviu da ga u Bari zove general Masterson (iz SOE), ali
Lalich je to provjerio u Bariju i saznao da je Baovieva tvrdnja neistinita. Baovi je (takoer
prema Lalichu) elio da se ukrca kao slijepi putnik u jedan od aviona kojim su spaavani
ameriki avijatiari. Lalich je takoer izvijestio da je potpukovnik Ostoji elio uspostaviti
direktnu vezu s Britancima u Italiji i ak je Lalichu dao u tu svrhu posebnu ifru, ali se nakon
par dana predomislio i povukao je. RG 226, OSS-dokument br. XL 5727, str. 6.
Privid jedinstva meu etnikim snagama (koje nikad nije karakteriziralo jedinstvo) brzo je
nestajao i komandanti su sve vie teili tome da djeluju na svoju ruku, ve kako su im
okolnosti i njihovo vlastito prosuivanje nalagali. Neke trupe, naroito one pod komandom
ujia i Jevevia, kao i veliki dio snaga u istonoj Bosni, nastavile su kolaborirati s
Nijemcima protiv NOVJ. Ostali su tek ekali, kretali se uglavnom po istonoj Bosni, nesigurni
to da rade ili to da oekuju. Pukotine koje su se pojavile u komandnom kadru nastavile su
se iriti pod obeshrabrujuim udarcima dogaaja koji su se nizali jedan za drugim. ini se da
je samo Mihailovi jo vjerovao da e spasenje napokon doi sa zapada. Drao se grevito
tog vjerovanja, dijelom zbog toga to je bio uvjeren da mora doi do kavge izmeu zapadnih
Saveznika i Sovjetskog Saveza u zavrnoj fazi rata, kad e se njihovi suprotni dugoroni
politiki ciljevi i interesi sudariti, a dijelom zbog savjeta koji mu je dao pukovnik McDowell,
koji je u etnikom glavnom tabu ostao do 1. novembra. U meuvremenu, znao je da mora
zadrati to vie moe od teritorija koji je jo bio pod etnikom kontrolom. To je bio onaj
razlog zbog kojeg je naredio povlaenje u sjeveroistonu Bosnu, na podruje gdje su etnici
jo uvijek bili prilino jaki i gdje je hrane bilo relativno obilno to je bio vaan motiv jer se
pribliavala jo jedna zima. Ali najgore je tek trebalo doi s dogaajima koji e u mjesecima
martu, aprilu i maju 1945. dovesti do odluke.
GLAVA DVANAESTA
Posljednji mjeseci
Kako se jesen 1944. bliila svom kraju, Mihailoviev poloaj postajao je .ista vrlo
ozbiljan. On je s neto svojih trupa urno izaao iz Srbije, a onda je i Dsljednjim svojim
srbijanskim snagama izdao nareenje da se povuku u indak, koji je smjeten centralno i
dozvoljava pomak u nekoliko pravaca, ali je drugih razloga bio potpuno neprikladan kao

mjesto zastanka. U prvom redu, :tnici su se povlaili zajedno s njemakim snagama ili na
boku njemakih snaga, :kih iz Srbije, a nekih na putu iz Grke, Albanije i Crne Gore; kad
Nijemci renu dalje, etnici e biti krajnje ugroeni od NOVJ. Pored toga, savezniki su
Dmbarderi esto napadali gradove uzdu vanih komunikacijskih linija koje su jdile kroz
Sandak, pa iako su njihov cilj predstavljale njemake trupe u svlaenju, udarali su i po
etnikim formacijama. Mihailovi je naredio da se bjegavaju vei gradovi, ali u skladu s
jednim sporazumom koji je nedavno bio dopljen s Nijemcima, etnici su trebali pomagati
njemakim trupama u svlaenju sve dok one ne dou do Sarajeva.
Drugi razlog od velike vanosti bilo je pribliavanje zime i problem opskrbe etnikih
snaga. Sandak je bio podruje s nedovoljno hrane. Crna Gora u koju je potpukovnik urii
pozvao srbijanske etnike bila je to jo vie. S druge rane, sjeveroistona Bosna je bila
plodno podruje i pretpostavljalo se da bi mogla zbrinuti hranu za etnike. Mihailovi je na
svom suenju posvjedoio da je opskrba bila vaan razlog kad je svojim trupama naredio da
iz Sandaka krenu rema sjeveroistonoj Bosni.1
1 The Trial of Draja Mihailovi, str. 260 - 261.
Kao to smo vidjeli Mihailovia je njegov predstavnik u Kairu, Mladen ujovi,
energino nagovarao da koncentrira svoje trupe na jednom ili dva podruja koja je smatrao
sigurnim - da ih zatim zadri tamo dok eka na pretpostavljenu promjenu politike zapadnih
Saveznika u prilog etnicima, promjenu za koju se pretpostavljalo da e velikim dijelom biti
uvjetovana sposobnou etnika da izdre u meuvremenu. ini se da je Mihailovia
takoer zanimalo da koncentrira svoje snage u sjeveroistonoj i na sjeveru srednje Bosne u
svrhu lake kontrole, a vjerojatno i da ima na raspolaganju veliku vojsku za svaki manevar
koji bi kasnije elio uiniti. Zbog toga je poetkom oktobra naredio i etnikim snagama pod
komandom majora Vranjeevia (procijenjenim na oko deset tisua ljudi) da iz
sjeverozapadne Bosne i doline Vrbasa krenu na sjever srednje Bosne, to jest prema dolini
rijeke Bosne.2Kasnije je naredio i crnogorskim etnicima (Crnogorskom dobrovoljakom
korpusu) pod uriievom komandom da mu se pridrue u sjeveroistonoj Bosni.
2 Mikrofilm br. T-311, rola 189, snimci 991, 1141.
Mihailovi je imao jo jedan oito vaan razlog nareujui koncentraciju svih etnika u
sjeveroistonoj Bosni, a taj je bio da su lokalni etnici imali dobre odnose s Nijemcima i
donekle ak s hrvatskim kvislinkim vlastima. Mihailovi u toj fazi nije elio imati neprilike s
Nijemcima ve je vie volio nastaviti suradnju s njima kako bi pribavio oruje i municiju za
borbu protiv NOVJ. Takoder je u njemakom interesu bilo da se nastavi suradnja, dijelom
zbog pomoi koju su mogli dobiti od etnika protiv partizana, koji su to jai postajali to
opasniji Nijemcima, a dijelom i zbog etnike pomoi u odravanju kontrole nad
komunikacijskim linijama na pravcu povlaenja izmeu Sarajeva i Bosanskog Broda, koji je
veim dijelom puta iao usporedno s rijekom Bosnom. Gotovo sve njemake trupe na

povlaenju iz Grke, Albanije, jugoslavenske Makedonije i Crne Gore, tokom jeseni i zime
1944 1945. pa sve do aprila prole su kroz komunikacijsko vorite Sarajevo prema
sjeveru do Bosanskog Broda.
Tako je tokom ovog perioda ekanja na dolazak svojih formacija u sjeveroistonu Bosnu,
Mihailovi odrao kontakt s Nijemcima, posredno preko nekih svojih komandanata, a
ponekad i neposredno, pribavljajui od njih neto oruja i municije, a njegove su se jedinice
nastavile boriti protiv NOVJ, bilo u kombinaciji s Nijemcima, bilo samostalno. Meutim je
istovremeno vodio i drugu politiku, pokuavajui ponovno stei priznanje zapadnih
Saveznika, tako da svoje snage moe prevesti pod njihovu komandu, dobiti njihovu vojnu i
politiku podrku, te zapoeti borbu s Nijemcima.
DALJNJI POKUAJI PRIBLIAVANJA SAVEZNICIMA
U poruci od 13. novembra 1944. koju je generalu Wilsonu, Vrhovnom saveznikom
komandantu Sredozemlja, poslao preko dra ivka Topalovia, svog predstavnika u Italiji,
Mihailovi je ponudio da e sve svoje trupe za koje je tvrdio da imaju oko 50.000 ljudi prevesti pod komandu generala Wilsona i izrazio je svoju spremnost da se lati bilo kojeg
zadatka koji bi mu bio odreen na Balkanu ili na bilo kojem drugom ratitu. Vrijeme u koje je
podnesen ovaj apel a doao je manje od dvije sedmice nakon to je pukovnik McDowell iz
etnikog glavnog taba otiao u Italiju - nagovjetava da je Mihailovi, koji je
u McDowella polagao velike nade, pretpostavljao da jeMcDowell s uspjehom pokrenuo
njegov plan za promjenu politike zapadnih Saveznika u smislu pruanja jake pomoi
etnicima.
Mihailovi
se
vjerojatno
nadao
da
e
svojom
porukom
potkrijepiti McDowellove napore. U tome se je razoarao, ali kad je kratko nakon
toga Wilsona zamijenio feldmaral Harold Alexander, Mihailovi se ohrabrio i opet pokuao.
Prema Topaloviu, Mihailovi je Alexandera smatrao svojim prijateljem. Po Mihailovievom
nalogu Topalovi je 29. novembra poslao Alexanderu memorandum, traei da se
Mihailovieve trupe u tom pismu procijenjene na oko 55.000 do 57.000 ljudi stave pod
savezniku komandu i upotrijebe pri hvatanju i unitavanju nekih 40.000 Nijemaca na
povlaenju iz Grke i Albanije koji su se nagomilali na podruju Skadarskog jezera u sjevernoj
Albaniji.3 Ali Alexander se, kao i njegov prethodnik, nije pomuio ni da potvrdi primitak
Mihailovieve poruke. Prema sada jasnoj politici Saveznika koji su pomagali Tita i NOVJ,
nikakav oblik suradnje s etnicima nije dolazio u obzir; ini se da je samo Mihailovi ustrajao
u nadi da e Saveznici preispitati ovu svoju politiku.
3 Za tekst poruka koje je Mihailovi preko Topalovia uputio generalu Wilsonu i
feldmaralu lexanderu, vidi Topalovi, Posljednji pokuaj.
Pod postojeim okolnostima Saveznike je malo zanimalo to se dogaa s jemakim
trupama na podruju Skadarskog jezera, a na vanim podrujima Mihailovi im nije bio u
stanju pomoi. Alexander je jo uvijek gajio neodreene nade da e se probiti dolinom rijeke

Po i kroz sjevernu Italiju, dovoljno brzo da preko Slovenije stigne do Bea prije Rusa.4 Ali
njemaka se obrana u Italiji pokazala kao vrlo vrsta, i kad saveznike snage jednom stignu
do Slovenskog primorja, pomo je mogla doi samo od Tita a ne od Mihailovia ije su snage
bile u Sandaku i Crnoj Gori, nekih 450 kilometara na jugoistoku.5
4 Alexander, str. 138, 151.
5 Osim toga je general Trifunovi, koji je zapovijedao srbijanskim etnicima koji su se
prebacili u indak, rekao i samom Mihailoviu: Ovo su izbeglice, sa njima se nita ne
moe. The Trial of Dra^a ihailovi, str. 260.
Nije udo da je s obzirom na poloaj etnika Mihailoviev optimizam poeo
splanjavati. Krajnji neuspjeh njegovih apela Wilsonu i Alexanderu, te McDowellova nemo
da u Washingtonu doe do nekog rezultata, odraavaju se, ini se, i u Mihailovievoj poruci
od 5. decembra 1944. njegovim predstavnicima u inozemstvu. U narodu vlada veliki strah
da e komunisti zavladati cijelom Jugoslavijom, kae se u poruci. Jedini spas oekuje se od
Amerikanaca i Engleza. Meutim oni se ne iskrcavaju i to stvara u narodu veliku depresiju.6.
Od Fotia iz Washingtona stigao je odgovor (s datumom 15. decembra 1944) koji je
obeshrabrujui i eli ohrabriti:
U ovim tekim trenucima, najsrenije reenje za vas i vae hrabre borce bilo bi, da
budete stavljeni pod savezniku komandu i sa njima zajedno uestvujete u konanoj
borbi za osloboenje otadbine. Ovo na alost izgleda da je nemogue postii. Zato
smatram da bi bilo od presudne vanosti za vas da ostanete u zemlji i da prilagodite
vau aktivnost prilikama, i da izbegavate svaki sukob sa Rusima. Va eventualni
odlazak iz zemlje bio bi odmah do krajnosti iskorien od naih neprijatelja, koji bi kroz
njihovu propagandu pretstavili tu injenicu kao dokaz vaeg izdajstva. Srpski narod bi
se oseao naputen i bez voe; dok bi Vae ostajanje u zemlji pretstavljalo simbol
njegove nesalomive volje da se odupre nametnutoj vlasti partizana i njihovih neeljenih
voa. To bi narodu sluilo za potstrek u odluci da se bori do kraja za svoja prava: da
sam odluuje o svom opstanku i sudbini. Bilo bi od velike koristi ako bi mogli udesiti da
se jedna grupa intelektualaca izvue iz zemlje da nas potpomognu u naoj aktivnosti
medu naim prijateljima.7
6 Jovan onovi, Izvjetaji generala Mihailovia iz kraja 1943. i 1944. godine, str. 66.
7 Ibid, str. 66 - 67.
Ovo je jo jedna od brojnih ironija drugog svjetskog rata u Jugoslaviji, naime to da je Foti,
jedan od najodanijih Mihailovievih sljedbenika, a nakon smjenjivanja Purieve vlade
najvaniji i najsposobniji predstavnik Mihailovia i velikosrpskih snaga u inozemstvu, u
najboljoj namjeri savjetovao Mihailoviu da uini upravo ono to mu je kradomice, naravno

iz sasvim drugih razloga, poela neto malo kasnije savjetovati i sluba sigurnosti NOP to
jest, da ostane u zemlji.
NASTAVAK KOLABORACIJE S NIJEMCIMA
etnici bi nesumnjivo bili vrlo rado odbacili kolaboraciju s Nijemcima da su mogli
sklopiti neku zadovoljavajuu pogodbu sa zapadnim Saveznicima ili ak sa Sovjetima. Budui
da niti jedna od tih mogunosti nije bila otvorena, kolaboracija s Nijemcima je nastavljena.
Mogu se posebno identificirati dva etnika oficira koja su odravala neke kontakte ili
sklapala pogodbe s Nijemcima krajem 1944: pukovnik Gojko Borota, komandant etnikog
korpusa na podruju Sarajeva i major Jevenijevi iz etnike vrhovne komande. Mogu se
indentificirati stanovite etnike jedinice koje su nabavljale municiju od Nijemaca i druge
koje su se po njemakom nareenju borile protiv NOVJ. Posljednjih tjedana prije potpunog
njemakog povlaenja iz Jugoslavije dolo je i do drugih etniko-njemakih dodira. U radioporuci od 13. oktobra 1944. koju je uhvatila njemaka radio-sluba, etnika komanda za
podruje istone Bosne obavijestila je Borotu da njene jedinice dobivaju municiju od
Nijemaca.8 U jednoj drugoj uhvaenoj poruci istonobosanske komande Vrhovnoj komandi,
datiranoj 28. oktobra, kae se da je pukovnik Borota, budui da su mu zalihe municije bile
iscrpljene, dobio doputenje da doe u dodir s Nijemcima i da su Nijemci obeali vee
isporuke oruja i municije ukoliko etnika Vrhovna komanda poalje jednog od svojih
zastupnika da dogovori uvjete.9 Vrhovna komanda smjesta je posluala ovaj prijedlog;
izvjetaj komande njemake Grupe armija F od 3. novembra kae da je major Jevenijevi iz
etnike Vrhovne komande pregovarao s oficirima Grupe armija F, te da je postignut
sporazum u slijedeim tokama: 1) etnici e pratiti i pomagati njemake trupe koje se
povlae iz Grke prema Sarajevu. 2) U sluaju da Jugoslavija bude preputena Rusima,
etnici e nastaviti mar s Nijemcima. Ako, u drugu ruku, zapadni Saveznici interveniraju u
Jugoslaviji, etnici koji e zbog slabih zaliha zavisiti o njemakom snabdijevanju, obeavaju
da nee krenuti prema obali ve e ostati na podruju Sarajeva i boriti se protiv partizana. 3)
Pristajui na njemake uvjete za pregovore etnici su obeali Nijemcima da e pustiti sve
pripadnike njemakih oruanih snaga koje dre u zarobljenitvu. (Njih je bilo 20 oficira i oko
300 podoficira i vojnika, vjerojatno pripadnika 369. pjeadijske divizije, koje su zarobile
jedinice majora Lukaevia u septembru 1944). Izvjetaj zavrava rijeima: Komandna
mjesta u Sarajevu trebaju primijeniti krajnju vjetinu u pregovorima i najjai vojni pritisak da
sprijee zaokret (Abschwenken) Drae Mihailovia.10
8 Mikrofilm br. T-311, rok 189, snimak 1033.
9 Ibid, snimak 1109; The Trial of Dra^a Mihailovi, str. 266 - 267, 280 - 281, 299 - 300.
10 Mikrofilm br. T-311, rola 196, snimci 264 - 265.
Izgleda da je nekoliko motiva pobudilo njemaku elju za ovim sporazumom s
etnicima. Jedan od njih bila je nedavna antinjemaka aktivnost etnikih snaga pod

Keseroviem, Rakoviem i (u vrlo maloj mjeri) Raiem u Srbiji, koji su na kratko vrijeme bili
okrenuli oruje protiv Nijemaca i pokuali, ako bez uspjeha, da postignu nagodbu sa
sovjetskim snagama. Izvan Srbije, neki etniki komandanti poput Lukaevia takoer su
poveli u septembru borbu protiv Nijemaca, kao u Hercegovini, a Nijemci su iz radio-poruka
uhvaenih u oktobru znali da Lukaevi, a takoer i urii u Crnoj Gori, nagovaraju etnike
da zapodjenu borbu s Nijemcima, te da na taj nain utjeu na javno miljenje u Engleskoj i
Sjedinjenim Amerikim Dravama u korist etnika.11 Ali budui da je Nijemcima bila
potrebna svaka pomo koju su im etnici protiv NOVJ mogli pruiti, ili su bar htjeli osigurati
da ovi ostanu neutralni sve dok snage Grupe armija E na povlaenju iz Grke i snage s drugih
podruja Balkana ne dou na podruje Sarajeva bili su voljni da do neke granice plaaju
etnicima u oruju i municiji. Otprilike u isto vrijeme Nijemci su odaslali svog
agenta Strkera da se sastane s Mihailoviem, bez sumnje zbog istog cilja da se Mihailovi
i etnici ne okrenu protiv Nijemaca.12 Budui da im nikakav drugi pravac nije bio otvoren i
budui da su zavisili o Nijemcima za svoje vojne potrebe, etnici su tako nastavili kolaborirati
s njima sve do polovice aprila 1945.
11 Ibid, rola 189, snimak 1302.
12 The Trial of Dra^a Mihailovi, str. 265 - 266.
Osim uhvaenih radio-poruka izmeu etnikih komandi i drugi njemaki izvori daju
obavjetenja o njemako-etnikoj kolaboraciji u Bosni tokom posljednjih mjeseci 1944.
Izvjetaj o situaciji u jugoistonoj Evropi od 26. oktobra 1944. kae da je njemaka 1. brdska
divizija (koja je nakon gubitka Srbije bila prebaena u sjeveroistonu Bosnu sa tabom u
Bijeljini) uspostavila pripremni dodir s etnikim snagama na tom podruju.13 29. novembra
je njemaka borbena grupa Brko izvijestila (uslijed nekih protesta lokalnih ustakih vlasti)
da je do tog vremena isporuivala etnicima samo onoliko municije koliko su razumno mogli
upotrijebiti
u
zdruenim
operacijama,
mislei
na
operacije
protiv
14
NOVJ. Izvjetaj Einsatzgruppe njemake Sicherheitspolizei i Sicherheitsdienste za Hrvatsku,
mjesec dana kasnije, kae da su etnike grupe koje su se povukle iz Srbije preko Sandaka
sada uglavnom smjetene izmeu Viegrada i Zvornika u istonoj Bosni, te da se bore protiv
lokalnih komunistikih odreda, dijelom na svoju ruku, a dijelom kad ih u akciju
pokrene Wehrmacht. U istom se izvjetaju (od 28. decembra) kae da je Mihailovi odobrio
upotrebu etnikih formacija na srbijanskoj strani Drine, ali da ih je teko odravati i
snabdijevati orujem i municijom.15 To se vrlo vjerojatno odnosilo na grupe komandosa koje
su uvjebavali etnici u jednoj od njih je bio neki Gaparovi (poznat i kao Gara) koji je bio
agent Gestapoa.16 Veinu komandosa pohvatala je UDBA ubrzo nakon to bi preko Drine
preli u Srbiju, jer je upotrebljavala radio-stanicu o kojoj e kasnije biti vie rijei - koja se je
identificirala kao etnika i imala vezu s najmanje jednom grupom da pomogne planirati
ulazak u Srbiju. Samo je nekoliko etnikih komandosa stiglo na svoja odredita, a kasnije su
bili pohvatani i ubijeni. Meu njima je bio i bivi etniki komandant Beograda kapetan Saa
Mihajlovi.17

13 Mikrofilm br. T-501, rola 257, snimak 235.

14 Ibid, snimak 1076.
15 Mikrofilm br. T-311, rola 196, snimak 491; vidi takoer Oslobodilaki rat, II, 444448.
16 U to je vrijeme etnika Vrhovna komanda takoer ozbiljno razmiljala i o potpunoj
reorganizaciji etnikog podzemlja u Srbiji. U jednom dugakom memorandumu
(nedatiranom, ali napisanom oito u novembru 1944) pod naslovom Projekt za akciju u
Srbiji, navode se zanimljive pojedinosti. Vidi Arhiv Vojnoistorijskog instituta, Beograd,
etniki dokumenti, reg. br. 11/2 - 1, kutija 11. Pritisak neodlonijih problema onemoguio
je ak i pokuaj provoenja ovih planova.
ak i dok je pokuavao da se vrati u milost zapadnih Saveznika nastavljajui na mahove
kolaboraciju s Nijemcima, Mihailovi je marljivo planirao svoje vlastite operacije, a nekoliko
njih je i izvrio. Jedan od planova koji se nikad nije ostvario, ali o kojem se od kraja
septembra 1944. na dalje prialo prilino dugo, bio je da pomou lokalnih etnikih snaga u
sjeveroistonoj Bosni, pod njegovom izravnom komandom, otme to podruje jedinicama
Treeg korpusa NOVJ.18 Drugi plan, koji je pokuao izvriti, bio je da se zauzme Tuzla,
najvaniji grad u sjeveroistonoj Bosni, koju su sredinom septembra 1944. jedinice NOVJ
otele od hrvatskih kvislinkih snaga. Za ovu operaciju, koju su poduzeli posljednjih dana
decembra, etnici su takoer upotrijebili Prvi srpski jurini korpus (sastavljen od bive Srpske
dravne strae i Granine strae) koji je poetkom oktobra preao pod etniku komandu.
Zauzeem Tuzle etnici bi zbrinuli hranu, sol, municiju i smjetaj za zimu, a ne manje vana
bio bi velik psiholoki uinak na demoralizirane trupe, kao i propagandne prednosti kod kue
i na Zapadu.19 Napad nije uspio, a poslije toga uslijedile su meusobne optube izmeu
pravih etnika i bivih pripadnika Strae, pri emu je svaka strana okrivljavala onu drugu da
se nije dobro borila.20
17 The Trial of Dra^a Mihailovi, str. 270 - 282. Banovi i Stepanovi, u Politici od 20 22. augusta 1962. Vidi takoer Suenje Hanovima rukovodstva organizacije Dra^e
Mihaiiovia, str. 246 249.
18 Mikrofilm br. T-311, rola 189, snimci 931, 1141.
19 Oslobodilaki rat, II, 448 - 450; Banovi i Stepanovi, u Politici od 16. augusta 1962.
20 Solari, str. 32 - 35.
Uslijed te svae pripadnici bive Srpske dravne strae napustili su etnike i vratili se
Nijemcima. Do 10. januara 1945. ve ih je oko 3.000 bilo u Slavonskom Brodu oekujui
transport, a druge 2.000 dole su za manje od tjedan dana kasnije.21 Nijemci su veinu njih

prebacili u Austriju i poslali ih na rad kao radne bataljone dodijeljene Organizaciji Todt. Ali
budui da su Nijemcima bile potrebne i pomone snage, dopustili su da se neki oficiri i oko
1500 vojnika iz tih formacija prebace na podruje Slovenskog primorja, gdje su mogli
slobodno izabrati da se pridrue ili Srpskom dobrovoljakom korpusu ili etnikim
jedinicama ujia i Jevevia.22 Mihailoviu, koji je kasnije opisao jedinice formirane od
Srpske dravne strae kao najneborbenije trupe na svetu, izgleda nije bilo ao da
odlaze.23 Prema partizanskim izvorima, Mihailovi je bio vrlo potiten zbog poraza kod Tuzle
koji je pogorao napetost u etnikom vojnom i politikom rukovodstvu, to je oito
djelovalo tako da je postao prijemiviji za neke planove koje je sluba sigurnosti NOP snovala
njemu i njegovim snagama.24
21 Ibid, str. 35 - 38; mikrofilm br. T-501, rola 266, snimci 537, 575.
22 Karapandi, str. 400 - 401.
23 The Trial oj Dra^a Mihailovi, str. 262.
24 Banovi i Stepanovi, u Politici od 16. i 17. augusta 1962.
Usprkos beznadnosti svog vojnog i politikog poloaja, Mihailovi je proveo neko
vrijeme u januaru 1945. skicirajui plan za reorganizaciju Jugoslovenske vojske u otadbini,
na liniji onog plana koji je najprije izradio poetkom 1939. (i podnio svojim vojnim
starjeinama) po kojem bi trebale postojati zasebne nacionalne vojske ujedinjene pod
jedinstvenom komandom u Jugoslavensku vojsku. Ovaj novi plan (koji je postojao uglavnom
na papiru ili u najboljem sluaju u imenovanju samo malih tabova) zahtijevao je
organizaciju zasebne hrvatske i slovenske vojske, te grupe muslimanskih korpusa.
Komandanti su bili oznaeni nacionalno simbolinim imenima: General Gubec za hrvatsku
vojsku, General Andrej za slovensku vojsku i General erelez za muslimanske korpuse.
General Gubec bio je u stvarnosti pukovnik Matija Parac, Hrvat, prikladan za taj poloaj po
nacionalnosti, ali ne i po nekom naroitom ranijem isticanju, bilo u jugoslavenskoj vojnoj
organizaciji bilo tokom svog kratkog zadravanja s Mihailovievim etnicima.
General Andrej bio je u stvarnosti pukovnik Ivan Prezelj, komandant one nekolicine
etnika koji su jo ostali u Sloveniji. I Parac i Prezelj, unaprijeeni su u in generala, ali to su
bili generali bez vojske.25 Izgleda, meutim da je komandant slovenskih domobrana,
general LeonRupnik, koji je kolaborirao najprije s Talijanima, a zatim s Nijemcima, bio voljan
da svoje snage koje su brojale 10.000 - 12.000 ljudi stavi pod Prezeljevu komandu, u sluaju
da zapadni Saveznici uu na slovenski teritorij.26Generala ereleza nisam mogao
identificirati, a moda nikad nitko i nije bio odreen na tu dunost, budui da su etnici u
januaru 1945. imali, ini se, samo jedan muslimanski korpus u cijeloj sjeveroistonoj Bosni,
na podruju Majevice.27 Mihailovievi muslimanski korpusi, ba kao i hrvatska ili slovenska
vojska, bili su samo vizija i san.

25 tab i nekolicina vojnika koje je Parac imao bili su oni Hrvati koji su ranije sluili u
Srpskom dobrovoljakom korpusu i koje je Ljoti prebacio Parcu. Karapandi, str. 235 - 236;
Kosti, str. 240. Kosti na str. 216. kae da je Parca i njegove vojnike u potpunosti
naoruavao i opskrbljivao Ljotiev Srpski dobrovoljaki korpus (kojeg su, naravno, u
potpunosti odravale njemake SS jedinice).
26 Karapandi, str. 402 - 403.
27 Mikrofilm br. T-501, rola 266, snimci 554 - 555.

PLANOVI OZNE ZA HVATANJE MIHAILOVIA

Dok je tako Mihailovi bio zabavljen i dok je borbena jakost i borbeni duh etnikih
snaga sve vie slabio zbog loe opskrbe hranom i zbog nedostatka smjetaja, tifusa i drugih
bolesti, te unutarnje nesloge oko toga to dalje initi u beznadnom poloaju, NOVJ je
odravala stanovit vojni pritisak na etnike snage gdje god su bile smjetene. Vrili su
sistematsku propagandnu kampanju smiljenu da potkopa moral etnika i drugih
antikomunistikih snaga, stalno produujui rok amnestije i obeavajui onima koji preu u
jedinice NOV i POJ da e zadrati in. A itavo vrijeme razmiljali su na koji e nain napokon
onemoguiti sve svoje protivnike. Mihailovi je, naravno, bio specijalni sluaj i planovi
namijenjeni njemu i njegovim etnicima nisu nuno bili jednaki onima za druge domae
antikomunistike snage. Na sastanku koji je krajem 1944. odran u Beogradu, rukovodioci
snaga sigurnosti nove Jugoslavije odluili su, ini se, da u zavrnoj fazi rata unite sve svoje
unutranje neprijatelje. Potekoe sa zapadnim Saveznicima, u posljednjim tjednima rata,
osobito s Britancima oko Istre i Trsta, te opasnost da bi antikomunistike snage, ako
pobjegnu, mogle u budunosti biti upotrijebljene protiv nove Jugoslavije, bez sumnje su
uvrstile takvu odluku. Piui ve citirani niz lanaka o hvatanju Mihailovia, Banovi i
Stepanovi sumiraju te odluke ovako:
Krajem decembra 1944. godine, dok su na Sremskom frontu plamtele najee bitke,
odrano je u Beogradu savetovanje naelnika Ozne iz ele Jugoslavije. Na tom
savetovanju kojim je rukovodio Aleksandar Rankovi kao lan Vrhovnog taba
Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije, glavna tema razgovora bila je izrada plana
za dalju borbu protiv kvislinkih jedinica i njihovih ostataka u naoj zemlji. Sa
okupatorom je svreno - rekao je Aleksandar Rankovi. -Danas ili sutra nijedan
okupatorski vojnik nee ostati na teritoriji nae zemlje i mir je veoma blizu, ali za oficire
Ozne ostaje teka i uporna borba protiv domaih izdajnika. U toj borbi mi emo kao i
dosad imati neizmernu pomo naeg naroda i narodne vlasti, nae vojske, a posebno
Korpusa narodne odbrane i Narodne milicije. Jedan deo odmetnikih bandi, naglasio
je Rankovi, pokuae da se domogne granice i inostranstva u kome bi na razne naine

dejstvovao protiv Jugoslavije, a drugi e teiti da ostane u zemlji, da bi drugim

sredstvima pokuao da poremeti njen razvoj. Bande u zemlji moraju biti razbijene i
unitene u oruanim akcijama. S druge strane, u kvislinkim jedinicama koje se povlae
ima dosta i nevinih ljudi, mobilisanih ili zavedenih, koji ne bi morali da bee iz svoje
otadbine da se potucaju i propadaju po svetu, niti u samoj zemlji da odgovaraju za
svoje ratne zablude. A sa zloincima, bilo da budu zarobljeni u zavrnim borbama, na
putevima svog povlaenja bilo po zavretku rata, mora se postupiti onako kako su oni i
zasluili.
Diskusija voena o povlaenju kvislinkih jedinica uopte, pokazala je da neke tako
odmiu s Nemcima da ih nee biti moguno zadrati. Meu veim grupacijama,
zaostalim u domaaju vojske i Ozne bili su i etnici Drae Mihailovia. O likvidaciji
etnikih jedinica govorilo se posebno.28
28 Banovi i Stepanovi, u Politici od 5. augusta 1962. OZNA je Odjeljenje zatite
naroda, ime koje je tada nosila jugoslavenska policija.
Odluka da se unite domai neprijatelji koji su mogli biti opasni za novu vlast, koja je
donesena na opisanom sastanku Rankovia s njegovim najuim suradnicima u decembru
1944, bila je jedna od politiki dalekosenih odluka uoi kraja rata. Osim citiranog mjesta
iz Politike, pisci u Jugoslaviji podrobnije o tome nisu pisali ali se iz jedne epizode memoara
Svetozara Vukmanovia Tempa, naelnika politike uprave Jugoslavenske armije od 1944. do
1948. i lana najueg rukovodstva KPJ, moe zakljuiti da su za spomenutu odluku znali (ili je
moda odobrili) bar neki najvii jugoslavenski rukovodioci tog razdoblja.29
29 Svetozar Vukmanovi Tempo na str. 11 14 druge knjige svojih
memoara Revolucija koja tee spominje kako je njegov brat Luka, pravoslavni vjerouitelj i
ideoloki protivnik komunista, bio zarobljen krajem rata, na bijegu iz zemlje s grupom
uriievih etnika, negdje u Sloveniji. Tempo je bio obavijeten o tome, pretpostavljao je
koja sudbina eka brata, ali nije nita poduzeo da ga spasi, jer je brat bio ideoloki
neprijatelj. Luka je strijeljan jo istoga dana kad je i zarobljen. Unitenje velikog dijela
hrvatske kvislinke vojske, takoer krajem rata na granici Slovenije prema Austriji, bit e
raspravljeno u drugoj knjizi moje trilogije Rat i revolucija u Jugoslaviji 1941 - 1945.
Ali kolikogod bile neodreene okolnosti koje su dovele do odluke, njeni rezultati mogu
se obilno potvrditi: o konkretnim mjerama poduzetim za izvrenje politike unitenja
domaih neprijatelja u ovom sluaju generala Mihailovia i njegovih etnika - postoji masa
svjedoanstava iz kojih moemo izvesti prilino potpunu sliku o cijelom procesu.
Iako je NOVJ temeljito porazila etnike kad su im ovi pokuali oduzeti Tuzlu, zadnjeg
tjedna u decembru, izgleda da nisu ni mogli ni htjeli poetkom 1945. krenuti u jedan
sveobuhvatan napad na etnike. Razlog tome treba dijelom traiti u injenici da je glavnina

snaga NOVJ bila angairana u borbi protiv Nijemaca u povlaenju na drugim mjestima,
uglavnom na Srijemskom frontu, u Hercegovini i jugoistonoj Bosni, ali su takoer bili vrlo
oprezni u poduzimanju operacija na podruju Sarajeva i uzdu rijeke Bosne prema
Bosanskom Brodu, gdje su jake njemake snage titile povlaenje svojih trupa s Balkana i
sluile kao zatita etnicima. Povrh toga, ini se da se htjelo uljuljati etnike u osjeaj
relativne sigurnosti i zadrati ih u sjeveroistonoj i na sjeveru srednje Bosne. Zbog toga su
jedinice NOVJ planirale dugoronu operaciju protiv Mihailovia i to u vrijeme koje sami
odaberu, s najmanje napora i krvi. Raunalo se da bi za cijeli plan trebalo nekoliko mjeseci, a
imao je u sebi neto fantastino.
Krajem decembra, jugoslavenska policija poela je postavljati Mihailoviu dobro
smiljenu zamku. Umjesto da ga zajedno s njegovim snagama potiskuje srema granici u
Sloveniju, ili da ga potakne na odluku da prihvati evakuaciju na Zapad zranim putem, ona e
ga namamiti da ostane negdje usred zemlje. Tada e ga u pravo vrijeme moi ili unititi ili
uhvatiti iva da mu se sudi. Plan koji je, ini se Rankovi imao pod svojim direktnim
nadzorom, bio je briljivo smiljen i izraen, te jednako pomno izvren.
Kasno u decembru 1944. jugoslavenska milicija opkolila je u jednom selu u zapadnoj
Srbiji kapetana Predraga Rakovica, jednog od vodeih etnikih komandanata koji je ostao u
Srbiji nakon etnikog povlaenja u Sandak i stonu Bosnu, te nekolicinu njegovih ljudi.
Pomou varke naveli su njegove ljude da se predaju, ali Rakovi je izvrio samoubistvo. Kod
njega je milicija pronala ifru, a kraj njega ureaj kojim se sluio za radio-vezu s
Mihailoviem. snage sigurnosti ve su otprije imale u svojim rukama dva biva etnika
radio-telegrafista, kao i biveg etnikog oficira majora Trifuna osia, i policija je
upotrebljavajui obeanja i pritisak pridobila jednog radio-telegrafistu da aspostavi vezu sa
Mihailoviem. Radio-telegrafist se pretvarao kao da poruke alje neka mala etnika jedinica
pod komandom majora osia, koja je jo uvijek na slobodi i operira u Srbiji. Sluei se ovom
metodom, sluba sigurnosti poela je poetkom januara 1945. slati Mihailoviu lane
informacije o opim prilikama u Srbiji i o navodnim operacijama etnike grupe koju vodi
osi. Mihailovi, koji je kao iskusni obavjetajni oficir uvijek sumnjao u svakoga, potrudio se
da provjeri ovu novu vezu, ali s vremenom je stekao uvjerenje da saobraa s
dobronamjernom etnikom grupom i radio-stanicom, i od tad pa nadalje situaciju su
kontrolirale snage sigurnosti. Udica je izdrala sve do njemake kapitulacije. ak i nakon nje.
itav pothvat je bio smiljen tako da Mihailovia hrani lanim informacijama koje su
nagovjetavale, ohrabrujui ga sve vie, da u Srbiji postoji snaan podzemni val protiv novog
komunistikog reima. Navodna etnika jedinica majora osia opisana mu je kao da vodi
male operacije protiv partizanske milicije i sabotira linije komunikacija; govori se da mnogi
vojnici dezertitaju iz jedinica NOVJ i pridruuju se etnicima. Reeno mu je preko radija da
postoji stvarna prilika za organiziranje antikomunistike pobune u Srbiji, jer su teror i
pogreke novog reima produbile stara neprijateljstva i stvorile mnogo novih neprijatelja, ali
da bi etnike snage uspjele treba im jako i iskusno vodstvo. Mihailovi je za uzvrat majoru

osiu davao razne savjete, a nekoliko drugih etnikih vojnih rukovodilaca takoer su
istom radio-vezom slali poruke u Srbiju.30 U svjetlu kasnijih dogaaja postaje jasno da su od
januara do sredine aprila 1945. ove poruke iz Srbije bile od velike vanosti zbog utjecaja na
Mihailovieve odluke.31
30 O ovome vidi Banovi i Stepanovi, u Politici od 5, 16, 21. i 22. augusta 1962.
31 Tobonje informacije, koje je Mihailovi primao u tim izvjetajima, odraavaju se u
njegovim saopenjima svojim predstavnicima u inozemstvu i Ljotiu. Vidi npr. njegovu
poruku od 21. marta 1945. svojim predstavnicima u inozemstvu u Jovan onovi, Izvjetaji
generala Mihailovia iz kraja 1943. i 1944. godine, str. 71, te njegove radiotelegrame od 1. i
11. aprila Ljotiu, u Kosti, str. 237 - 239.
VRATITI SE U SRBIJU ILI POI U SLOVENIJU?
Oko sredine januara, Mihailovi je sa svojim trupama krenuo s podruja Majevice
prema sjeverozapadu, na podruje planine Trebava.Tamo su ostali oko dva mjeseca da bi
im se drugom polovinom februara pridruilo nekih sedam do osam tisua etnika
Crnogorskog dobrovoljakog korpusa, koje je pratilo oko tri tisue civilnih izbjeglica, svi pod
komandom potpukovnika Pavla uriia.32 Kako je objanjeno u prethodnoj glavi, Crnogorski
dobrovoljaki korpus bio je specijalna vojna formacija ustanovljena kao orue
Neubacherove politike za borbu protiv NOV i POJ u Sandaku i Crnoj Gori, potpuno u
njemakoj slubi. Ali korpus je takoer dugovao lojalnost Mihailoviu, to potvruje
injenica da je urii, koji bi mnogo vie volio povlaenje kroz Albaniju i Grku, posluao
Mihailovievu naredbu da mu se pridrui u sjeveroistonoj Bosni. uriievi etnici su se,
naravno, povlaili iz Crne Gore pomijeani s njemakim trupama u povlaenju ili su ih slijedili
izbliza.33 Prema jugoslavenskim partizanskim izvorima, crnogorski etnici su bili bolje
opremljeni i bolje uvjebani od svih drugih etnikih trupa i bili su prije svega apsolutno
lojalni svom voi uriiu.34 im se pridruio Mihailoviu, urii je shvatio da je uinio
ozbiljnu pogreku, jer general uope nije imao nikakvo rjeenje za opasan poloaj etnika.
Dok mu se moda mogla pruiti prilika da spasi svoje ljude idui preko Albanije u Grku, ili
alternativno, da slijedi ujiev i Jevdeviev primjer i krene uz obalu do Slovenskog primorja,
on je ovdje zapeo s komandantom koji je bio odluio da se vrati u Srbiju.35
32 Cemovi, str. 55. Banovi i Stepanovi, u Politici od 18. augusta 1962, navode broj
od oko 7.000 izbjeglica, ali broj od 3.000 koji navodi Cemovi, jedan od preivjelih iz
uriieve grupe, izgleda mi realniji.
33 Posada jednog amerikog aviona koja je iskoila nad uriievim teritorijem u Crnoj
Gori krenula je na put u istonu Bosnu zajedno s uriievim snagama i izbjeglicama to su
ih pratile. Kasnije su se odvojili od njih i uspostavili kontakt s partizanima koji su ih odveli u

Beograd, odakle su zatim evakuirani. Jedan od sudionika, major James M. Inks, opisao je to
putovanje u obliku dnevnika, u jednom prikazu objavljenom 1954; vidi bibliografiju.
34 Banovi i Stepanovi, u Politici od 19. i 22. augusta 1962. U radiotelegramu od 8.
aprila 1945. Ljotiu, Mihailovi je rekao da su te trupe slabe borbene vrednosti - ali to je
bilo nakon to je urii napustio Mihailovia. Vidi Karapandi, str. 414.
35 Kako je Crnogorski dobrovoljaki korpus bio formalno dio Srpskog dobrovoljakog
korpusa, Ljoti se je nekoliko mjeseci nadao da e pridobiti uriia da svoje snage prebaci u
Sloveniju. U septembru je pozvao Pareanina iz Pljevalja gdje je bio oficir za vezu s
uriievim snagama u Beograd s posebnim ciljem da ga instruira, kako bi uvjerio uriia
da to i uini. Kad Pareaninova nastojanja nisu uspjela jer je urii posluao Mihailovievu
naredbu da krene u istonu Bosnu, Pareanin je ostavio uriia kod Prijepolja u Sandaku,
Zadnjih dana decembra i praen grupom od oko trideset ljudi, koje je sa sobom doveo iz
Srbije, otiao je u Sloveniju. Vidi Pareanin, str. 494 498. Kosti, str. 202, citirajui iz
Pareaninovog izvjetaja o njegovoj nisiji u Crnoj Gori, pokazuje da je Pareanin u Sloveniju
otiao preko Slavonskog Broda, to znai da je putovao prugom koju su kontrolirali Nijemci i
ustae.
Negdje polovinom marta ove su razne etnike snage generala Mihailovia krenule
preko rijeke Bosne na podruje planine Vujak (vidi kartu 7). U svim tim pokretima etnici su
reagirali na dva osnovna motiva: na stvarne i mogue operacije NOVJ, te na pokrete
njemakih snaga, koje su jo uvijek vrsto kontrolirale podruje koje je obuhvaalo liniju
komunikacije izmeu Sarajeva i Bosanskog Broda, pa su tako i dalje sluile etnicima kao
zatita od partizana.36
36 Banovi i Stepanovi, u Politici od 17. i 22. augusta 1962.
ak i u ovoj situaciji Mihailovi se je vrsto drao svog vjerovanja da e spas doi sa
Zapada.37 Ali kako su dani prolazili, a takva se pomo nije ostvarivala, Mihailovi je znao da
mora donijeti neku odluku o svom slijedeem koraku. etniki poloaj na sjeveru centralne
Bosne postajao je danomice sve neodriviji. Mihailovi je imao otvorene dvije mogunosti.
37 To je urii rekao Kostiu za vrijeme njegove posjete etnicima, sredinom marta
1945. Vidi Kosti, itr. 231.
Jedna je bila da se pokua vratiti u Srbiju, na teren za koji su etnici vjerovali da im je
jo uvijek prijateljski naklonjen i gdje je, kako ih se navelo da misle, postojala ansa da ponu
s novim otporom novoj vlasti koja je tamo uspostavljena u oktobru 1944. Mihailovi je bio
glavni i najodluniji zagovornik ove alternative. Oito pod utjecajem osievih poruka, mislio
je da stanovnitvo u Srbiji samo eka dolazak proljea da masovno ustane i da je sve to
mora uiniti samo to da se vrati i povede ih. Ali bez obzira na to kako je Mihailovi mogao

tumaiti perspektivu ustanka koji bi podrao etniku stvar ili koje je lade mogao polagati u
zapadnu intervenciju ako bi etnici poveli antikomunistiki ustanak: za etnike je snage
prije svega bilo potrebno da se vrate u Srbiju.
Alternativa je bila probijati se na zapad, do Slovenskog primorja kroz :eritorij koji su
dijelom jo uvijek drale njemake snage i snage hrvatske marionetske drave, a dijelom
snage NOV i POJ. Tamo su se mogli spojiti sa srpskim kvislinkim i etnikim snagama koje su
ve bile na tom podruju i aapokon, nema sumnje, uspostaviti kontakt s amerikim i
britanskim snagama ?oje dolaze iz Italije ili, ako to ne bi bilo mogue, onda sa saveznikim
trupama soje su u Austriju ulazile iz june Njemake. Ovaj smjer bio je posebno privlaan
jtoliko to su Jevevievi etniki odredi iz Like bili u Slovenskom primorju jo ad poetka
novembra, a ujievi odredi iz sjeverne Dalmacije, zapadne Bosne i une Like krenuli su na
to podruje poetkom januara. Ovi odredi, ukupno oko Dsam do devet tisua ljudi pridruili
su se trupama Srpskog dobrovoljakog korpusa koje su Nijemci u oktobru izvukli iz Srbije i
transportirali na to podruje za borbu protiv NOV i POJ. S tim trupama bio je takoer i srpski
faistiki voa Dimitrije Ljoti.38 Nadalje diljem Slovenije nalazili su se slovenski domobrani
(Bela garda) pod vodstvom generala Leona Rupnika, a i nekolicina slovenskih etnika pod
komandom generala Prezelja. Usto je jo i dio Srpske dravne strae prebaen iz Austrije u
Slovensko primorje gdje se pridruio Srpskom dobrovoljakom korpusu, a mali broj drugih
etnika i neki ratni zarobljenici puteni iz Njemake takoer su doli na to podruje. Sve u
svemu, ove su trupe prema proljotievskim izvorima brojale moda i do 35.000 ljudi.39
38 Prebacivanje ujievih trupa bilo je ureeno njemako-hrvatskim sporazumom.
Prema jednoj Pavelievoj naredbi koju je 21. decembra 1944. izdao svim vojnim i onim
civilnim vlastima kojih se to ticalo, hrvatske trupe u vezi s njemakim trupama trebale su
osigurati uredan i nesmetan prolaz (ujieve) grupe. Arhiv Vojnoistorijskog instituta,
Beograd, Dokumenti NDH, reg. br. 48/1 - 2, kutija 233a. Duji je imao najvie oko 6.000
vojnika (mikrofilm br. T-501, rola 266, snimak 524); Jevevi je ini se imao samo oko 3.000
ljudi. I Ljoti i Jevevi pomogli su da se dobije njemaka dozvola za pokret ujievih trupa
na podruje Slovenskog primorja. Vidi Kosti, str. 185, i Karapandi, str. 396 - 399.
39 Kosti, str. 211. Meni se ini da je ova procjena prevelika za oko 20 do 25%.
Iako su se sve ove srpske i slovenske kvislinke snage, kao i ujieve i Jevevieve
etnike trupe, i dalje nadale da e ih kao svoje saveznike prihvatiti snage zapadnih
Saveznika, mora da su shvaali da im njihova poznata kolaboracija s neprijateljem veoma
smanjuje anse. S druge strane, Mihailovi je, usprkos svom oteenom renomeu, jo uvijek
imao mnogo prijatelja i pomagaa na Zapadu; on je sigurno bio jedini ovjek koji bi
vjerojatno bio prihvaen kao vrhovni komandant ove arolike grupe srpskih i slovenskih
antikomunistikih snaga. Pokretaka politika snaga koja je stajala iza planova za
koncentraciju svih srpskih i slovenskih antikomunistikih snaga na podruju Slovenskog
primorja, bio je Ljoti. Izgleda da je Ljoti svoja nastojanja da Mihailovia navede na pokret u

Sloveniju najprije saopio preko Jevevia i ujia koji su imali redovitu radio-vezu s
Mihailoviem, a ona su, kako e se ubrzo pokazati, dola do vrhunca sredinom marta,
slanjem specijalnog izaslanika Mihailoviu.
Pojedinosti o dogaajima i odlukama donesenim u etnikom taboru u sjeveroistonoj
i u sjevernom dijelu centralne Bosne od januara 1945. pa nadalje, osobito od poetka marta
nadalje, nisu bile potpuno razjanjene ni na suenju vojnom i politikom rukovodstvu
Mihailovieve organizacije 1945, niti na Mihailovievom suenju 1946. Neki dokumenti i
spisi meutim pomau da se proiri dokumentacija iznesena na tim suenjima. To su: razni
njemaki i etniki dokumenti, spisi nekolicine etnika poput Miloevia, Vuetia i
Cemovia koji su uspjeli otii na Zapad, spisi drugih srpskih emigranata poput Kostica,
Karapandia i Topalovia, a osobito ve spomenuta serija lanaka u beogradskoj Politici od
augusta i septembra 1962, koja se bavi hvatanjem Mihailovia. Iz svjedoenja na ovim
suenjima i iz drugih spomenutih izvora, moemo dobiti prilino jasnu sliku zavrne faze
etnikog pokreta u ratu. Iako ih je pomno prosijala jugoslavenska sluba sigurnosti,
materijali prikazani u lancima u Politici bez sumnje su zasnovani na sasluanjima samog
Mihailovia, njegovih politikih suradnika koji su bili aktivni s njim u Bosni (Stevana
Moljevia, Aleksandra Aksentijevia i Mustafe Mulalia), vojnih komandanata poput Nikole
Kalabia i Dragutina Keserovia, a takoer i na izvjetajima policijskih oficira koji su
sudjelovali u hvatanju Mihailovia. Prema mojim izvorima, ti su lanci u sutini istiniti.
Tokom marta 1945. zbila su se dva vana dogaaja koja su duboko djelovala na
sudbinu etnika: 1) formiranje jedinstvene jugoslavenske vlade 7. marta u Beogradu, fuzijom
Titovog Nacionalnog komiteta osloboenja Jugoslavije i ubaieve jugoslavenske izbjeglike
vlade; 2) dolazak Ljotievog emisara Boka N. Kostia u etniku Vrhovnu komandu kako bi
nagovorio etnike da se pridrue srpskim i slovenskim antikomunistikim snagama u
Slovenskom primorju.
Budui da je jedinstvena vlada s maralom Titom kao predsjednikom i ministrom
narodne obrane i drom ubaiem kao ministrom vanjskih poslova bila formirana u skladu s
odlukama konferencije na Jalti i da su je Velika trojica gotovo odmah priznala,
Narodnooslobodilaki pokret je stekao potpunu domau i meunarodnu legitimnost. Veini
etnika to je moralo dokrajiti sve nade da e ponovo stei naklonost zapadnih Saveznika.
Samo su Mihailovi i nekolicina njegovih komandanata nastavili vjerovati da e se Veliki
savez raspasti, a da e oni biti spaeni. Negdje poetkom marta su lanovi Centralnog
nacionalnog komiteta, koji su oito shvatili da je sve izgubljeno, odrali vjerojatno svoj
posljednji slubeni sastanak u selu Kouhe blizu Doboja. Mihailovi je odbio njihov poziv da
prisustvuje, tako da je komitet otiao njemu s prijedlogom da okona kolaboraciju s
Nijemcima i pokua se nekako sporazumjeti s novom Titovom vladom, ime bi etnici poeli
suraivati s reimom, a njihove bi se snage pridruile Narodnooslobodilakoj vojsci.
Mihailovi je odbio da razmotri oba dijela tog prijedloga: nee okonati kolaboraciju jer je on
iskoritavao Nijemce, a glatko je odbio ideju da pokua suraivati s Titovom vladom i

predbacio je lanovima komiteta to su mu uope neto takvo predloili. Predloio je

umjesto toga da se etnici vrate u Srbiju, gdje po njegovom vjerovanju narod eka povoljan
trenutak da ustane protiv komunistikog reima. Ako doe do ustanka, dokazivao je, doi e
do zapadne intervencije i etnici e odnijeti pobjedu. Mihailovi je uspio uvjeriti sve osim
jednog lana komiteta. Ta iznimka bio je Mustafa Mulali, muslimanski potpredsjednik
komiteta, koji je odmah nakon sastanka s Mihailoviem otiao do najblie predstrae NOVJ i
predao se.40
40 Banovi i Stepanovi, u Politici od 19. augusta 1962. Nekoliko tjedana prije tog
sastanka jedan je ameriki diplomat, nakon etrnaestodnevnog boravka u Beogradu, podnio
State Departmentu izvjetaj sastavljen na temelju neslubenih dodira, u kojem se takoer
nalazila i slijedea ocjena: Draine dionice smanjuje neugodna reputacija njegovih drugova
i njegov nedostatak politike otroumnosti i vojne snage. FRl.'S 1945, V, 1212.
Alternativa koju je predloio Ljoti pokret prema Sloveniji - jo je uvijek bila
otvorena i u skladu sa svojim prijedlogom Ljoti je uredio da se u etniki tab poalje misija,
koja se sastojala od njegovog pouzdanika Boka Kostica, dva oficira koji su zastupali etnike
komandante ujia i Jevevia, i generala Matije Parca, koga je Mihailovi proizveo u vodu
Hrvatske vojske unutar Jugoslovenske vojske u otadbini. Dozvolu za to morao je,
meutim, dati poslanik Neubacher, a budui da je on bio za to da se Mihailoviu poalje
etnika grupa za vezu iz Bea u osobi Milana Aimovia, te majora Ivana Pavlovia i Jovana
Navelia, na kraju je od itave delegacije koju je odredio Ljoti ostao samo jedan lan,
Kosti.41
Grupa je 15. marta stigla u etniki tab blizu planine Vujak. Kosti je Mihailoviu
donio poruke od Ljotia i od etnikih grupa koje su ve bile u Sloveniji, te je uinio sve kako
bi uvjerio Mihailovia da sa svojim trupama krene u Sloveniju, u namjeri da se tamo
koncentriraju sve srpske i slovenske antikomunistike snage. Ljoti je dijelio Mihailovievo
uvjerenje da prije ili kasnije mora doi do razdvajanja puteva zapadnih Saveznika i Rusa i
njihovih novih satelita i mislio je da bi antikomunistike trupe, ako udrue svoje snage pod
Mihailovievom komandom i zatim stupe u dodir s angloamerikim snagama koje su trebale
doi iz sjeverne Italije, mogle tada otpoeti vojnu kampanju protiv partizana. Uz savezniku
pomo Mihailovieve bi snage mogle unititi NOVJ i stvoriti jugoslavensku vladu po svom
nahoenju.42 Taj plan zavisio je prije svega o volji i sposobnosti generala Mihailovia i
njegovih etnika da se probiju putem od sjevernog dijela centralne Bosne do Slovenije. Plan
je takoer zavisio o prekidu saveznitva izmeu zapadnih Saveznika i Sovjeta, i to o tako
ozbiljnom prekidu da bi zapadni Saveznici zapravo upotrijebili oruje protiv Sovjetskog
Saveza, odmah nakon ili ak prije konanog poraza Njemake i u tom asu prihvatili etnike i
ostale srpske i slovenske antikomunistike snage kao saveznike.
41 Kosti, str. 206 - 207; Karapani, str. 401 - 405.

42 Kosti, str. 211 - 212, 235, 241 - 243, citirajui razne radiotelegrame Ljotia
Mihailoviu i proglas generala Damjanovia. Jedan neobian Mihailoviev plan, koji se
spominje ve u februaru 1943, bio je da krajem rata organizira jugoslavenske ratne
zarobljenike u Njemakoj i Italiji (oko 90 % njih bili su Srbi) kao specijalnu vojsku pod svojom
komandom. Nakon to bi ju opskrbili i u zapadne krajeve Jugoslavije prebacili zapadni
Saveznici, ova bi vojska trebala pomoi Mihailoviu da zatvori jugoslavenske granice u
Sloveniji i Hrvatskoj, a zatim okupira ona podruja nastanjena Hrvatima i Slovencima koja su
jo uvijek bila pod stranim suverenitetom (t.j. Istru, Slovensko primorje i dijelove Koruke),
kao i da razorua i uva Pavelieve kvislinke snage i partizane, dok bi etnike snage
uspostavljale etniki reim u zemlji. Te bi specijalne trupe kasnije ule u sastav
Jugoslovenske vojske u otadbini. Za tekst Mihailovievog nareenja od 5. februara 1943. o
organizaciji ove specijalne vojske, vidi Topalovi, Promaene nade. Tokom nekoliko
posljednjih mjeseci rata Nijemci su izgleda pokuali navesti neto srpskih ratnih zarobljenika
da se pridrue Srpskom dobrovoljakom korpusu smjetenom na podruju Slovenskog
primorja, ali su promihailovievski oficiri natjerali zarobljenike da to odbiju. Kad je Mihailovi
o tome obavijeten, smatrao je stav ovih oficira pogrenim i preko Kostica je 16. marta 1945.
uputio poruku ratnim zarobljenicima u Njemakoj, traei njihovu podrku i pomo. Kosti,
str. 222 - 226.
Ljotiev prijedlog svidio se gotovo svim vanim etnikim politikim i vojnim licima u
sjeveroistonoj i sjeverno-centralnoj Bosni. Jedino je Mihailovi bio do kraja protiv.43 Na
Kostievo dokazivanje da bi se ostajui u Bosni general i njegove trupe, u sluaju naglog
njemakog sloma, mogle nai u vrlo tekom poloaju, Mihailovi je navodno odgovorio: Ja
mislim da e Nemci izdrati ovako jo godinu dana. Zato imam jo vremena da doem.44 Za
razliku od Ljotia-politiara, koji je postojeu vojnu situaciju u njenom opem a i u
konkretnom jugoslavenskom aspektu shvaao realistiki, Mihailovieve su ocjene bile
potpuno pogrene ili se on uope nije obazirao na stvarnu situaciju. U martu 1945. vojni je
poloaj jasno pokazivao da su njemakoj vojsci na svim frontovima dani odbrojeni. Ako je
Mihailovi elio spasiti sebe i svoje trupe odlaskom u Sloveniju, nije mogao dopustiti ni trena
odlaganja. Njegova gruba greka u prosuivanju vojne situacije u svojoj vlastitoj okolici jasno
se vidi iz slijedeih izjava u depei Ljotiu, 1. aprila 1945: Sada mi ne vidimo nikakve poteze
nemakog povlaenja iz Jugoslavije. Naprotiv, sada su u vrlo otroj ofanzivi i protivu
komunista u oblasti Sarajevo Tuzla. No mi smo ak u stanju da verujemo po izvesnim
znacima i po ovakvome radu Nemaca u Jugoslaviji da oni moda imaju i neki sporazum sa
Anglo-Saksoncima. U istom telegramu takoer se kae: oekujemo da ete sa svima
snagama krenuti ovamo.... Na naem prostoru akcije se razvijaju vrlo povoljno po nas.45 Ali
njemake akcije o kojima je govorio Mihailovi ile su samo za tim da se zadri Sarajevo kao
otvoreno prometno vorite. Samo pet dana nakon Mihailovieve poruke, uslijed
nepovoljnih dogaaja po Nijemce u zapadnoj Maarskoj i pod sve veim pritiskom NOVJ,
njemake i hrvatske kvislinke trupe nakon uspjenog otpremanja zadnjih transporta s
trupama koje su se povlaile, napustile su Sarajevo.46

43 Mora da su Ljoti i ostali pretpostavljali da e se Mihailovi i njegove trupe moi

probiti na zapad, ili imati sree pa da u pokretu ne budu napadnuti. Ta pretpostavka nikako
nije bila realna. Prolaz kroz partizanski teritorij znaio bi ogorenu borbu jer su partizani jako
eljeli zarobiti Mihailovia. to se tie prolaza kroz hrvatski kvislinki teritorij, tono je da su
Dujieve i Jevdevieve trupe prole lako, ali neki su dijelovi Srpskog dobrovoljakog korpusa,
povlaei se pod njemakom zatitom preko ustakog teritorija na zapad, u oktobru i
novembru 1944, uletjeli u ozbiljne neprilike iako se Ljotieve trupe nisu nikad borile s
ustaama, a kao vojna snaga koju su odravali Nijemci imale su odlinu reputaciju. Nekih
trideset ili etrdeset oficira, iz jedne male grupe ovih trupa, ustae su na prolazu kroz Zagreb
skinuli s transporta i po kratkom postupku ubili. Ustae su takoer ubili i grupu od oko 120
etnikih vojnika ukljuujui neke bolesnike i ranjenike, koji su bili transportirani na zapad
preko njihovog teritorija, a koje su 17. decembra 1944. uhvatili u Kostajnici. Kosti, str. 186 189. Ustaki general Luburi istie ove i neke druge demonstracije nasilja kao izraz ustake
nezavisnosti od Nijemaca. Vidi Luburi (general Drinjanin, pseudonim), str. 21.
44 Kosti, str. 229 - 230.
45 Ibid, str. 237 - 238.
46 Zadravanje Sarajeva je takoer do neke mjere zavisilo i o napredovanju njemake
ofenzive u zapadnoj Maarskoj. Ta je ofenziva jenjala sredinom marta, a 20. marta
je Hitler dao doputenje da se Sarajevo evakuira, to je bila operacija koja je s operativne
toke gledita ve dugo bila neizbjeiva. Schmidt-Richberg, str. 98 - 108, osobito str. 107.
Vidi takoer Hronologija 1941 - 1945, str. 1094. Usput se moe zabiljeiti da su se Nijemci za
zatitu komunikacije Sarajevo - Bosanski Brod posluili na nekim sekcijama Ruskim zatitnim
korpusom koji su organizirali i upotrebljavali u Srbiji. Kasnije su evakuirani u Njemaku. Vidi
Vertepov, ed, str. 316 - 325.

URIIEV ZLOSRETNI POKRET

Otkad je doao na sjever centralne Bosne, Pavle urii je bio vrlo kritiki raspoloen
prema Mihailovievom rukovoenju i bio je glavni predlaga da se krene u Sloveniju.
Njegovo vrsto vladanje crnogorskim etnicima i dobru vojnu prolost potovali su drugi
etniki komandanti i veina njih slagala se s njim oko pokreta u Sloveniju. Kad se
Mihailovia nije moglo uvjeriti, urii je odluio otii i povesti svoje crnogorske etnike.
Zamolio je Ljotia da mu u pomo poalje neke svoje formacije da se sastanu na pola puta i
Ljoti se s tim drage volje sloio; ali urii je jo uvijek trebao sam doi na podruje Bihaa
u zapadnoj Bosni.47 urii se je tada sporazumio s hrvatskim ustakim vlastima i
predstavnicima crnogorskog separatiste dra Sekule Drljevia da dobije siguran prolaz ili je
bar to tako shvatio. Drljevi je rat proveo veim dijelom u marionetskoj dravi Hrvatskoj,

isprva u Zemunu, a od proljea 1944. u Zagrebu; u ljetu 1944. osnovao je Crnogorsko

dravno vijee, neku vrstu crnogorske izbjeglike vlade. Htio je uz njemaku i ustaku pomo
uspostaviti crnogorsku dravu i stvoriti svoju vlastitu crnogorsku vojsku. Tako je Drljevi, kad
su uriievi i njegovi predstavnici pregovarali za siguran prolaz, uoio priliku da uriieve
etnike snage upotrijebi za svoje ciljeve. Nakon zakljuenja sporazuma za siguran prolaz s
ustakim vlastima i Drljeviem, urii je sa svojim etnicima, praen velikom grupom
civilnih izbjeglica u kojoj je bilo nekoliko desetaka crnogorskih pravoslavnih sveenika,
krenuo 18. marta s planine Vujak prema Sloveniji (Vidi kartu 7).48
47 Karapandi, str. 405 - 417; Kosti, str. 230 - 232.
48 Mitropolit Joanikije nije bio meu ovim sveenicima. On je izgleda iz istone Bosne
otiao u Srbiju, gdje je prema nekim navodima kasnije u 1945. umro.
Koliko je dubok bio rascijep meu etnicima pokazivao je ne samo uriiev odlazak
od Mihailovia, ve jo vie injenica da se uriiu na njegovom putu na zapad pridruio i
Mihailoviev prvi titularni zamjenik i glavni politiki savjetnik Dragia Vasi. To su uinili i
mnogi Mihailovievi vodei komandanti, meu njima Zaharije Ostoji, naelnik komande za
istonu Bosnu, Petar Baovi, komandant hercegovakih etnika, Mirko Lalatovi, jedan od
vodeih etnikih tabnih oficira, te Luka Baleti i Pavle Novakovi.49 Glavni etniki
komandanti iz Srbije, Dragoslav Rai i Nikola Kalabi, takoer su bili za mar na zapad i inili
su sve to su mogli da privole Mihailovia da krene, ali kad je on odbio ostali su s
njim.50 Glavnina bosanskih etnika (osim onih pod Ostojiem) nije se pridruila ni uriiu ni
Mihailoviu, ve se jednostavno razila; veina njih utonula je u masu srpskog pravoslavnog
puanstva Bosne otkud je i dola, drugi su otili u duboke bosanske ume gdje su ostali
mnoge mjesece poslije svretka rata. Tako su poetkom aprila postojale etiri jasno
odreene grupe etnika, a svaka je ila svojim putem u nadi da e izbjei nadolazeu
propast: grupa koja je ostala vjerna Mihailoviu, grupa koja je bila uz uriia, bosanski
etnici koji su se povukli i ujievi i Jevevievi etnici koji su se ve nalazili na podruju
Slovenije.
49 Banovi i Stepanovi, u Politici od 22. i 23. augusta 1962. Sandaki etniki voa
Vuk Kalaitovi krenuo je takoer s uriiem, ali je nakon nekog vremena promijenio
miljenje i s oko 200 svojih ljudi udario natrag prema Sandaku. ini se da su do Sandaka
sretno stigli. Za zadnju fazu zlosretnog putovanja uriieve grupe vidi Cemovi, str. 68 - 88.
50 Kosti, str. 229; Banovi i Stepanovi, u Politici od 22. augusta 1962.
Nisu poznate pojedinosti sporazuma koji je urii sklopio s ustaama i Drljevievim
predstavnicima, ali ini se da je urii sa svojim etnicima trebao prei preko Save u
Slavoniju. Tamo bi se svrstali uz Drljevia pod imenom Crnogorska narodna vojska, urii
bi zadrao operativnu komandu i prebacili bi se na zapad eljeznicom. etniki izvori ukazuju

na to da se je urii namjeravao drati sporazuma samo dok se ne rijei bolesnih i ranjenih

meu svojim vojnicima i meu civilima koji su ga slijedili, tako da bi postao pokretniji i imao
veu operativnu slobodu.51 S tom je namjerom poslao oko osam stotina svojih ranjenika i
bolesnika preko Save ustaama i Drljeviu. Tada je sa svojim etnicima i ostalim izbjeglicama,
pojaan Baovievim i Ostojievim odredima krenuo prema zapadu, drei se neto junije
od desne obale Save. Vie je nego sigurno da su Drljevi i ustae od poetka namjeravali
sporazum iskoristiti kao zamku za uriia; kad ih je urii pokuao nadmudriti oni su
odbacili svaki privid dobronamjernosti. I Drljevi i ustae imali su svoje posebne razloge kad
su htjeli uhvatiti uriia u stupicu - ustae zbog toga to je urii bio jedan od onih koji su
najaktivnije vrili masovni teror nad muslimanskim stanovnitvom sandaka i jugoistone
Bosne, a Drljevi zato to je urii bio jedan od najjaih pobornika potpunog ujedinjenja
Crne Gore i Srbije i time protiv Drljevievog separatizma.
51 Cemovi, str. 65; Zeevi, str. 87 - 91. Zeevi je, kao i Cemovi, jedan od preivjelih
iz uriieve grupe, ali on je pripadao jednoj jedinici koja je prilino rano prela Drljeviu.
Vidi takoer Vueti, str. 139 - 140.
Gotovo od poetka svog kretanja na zapad urii je sa svojim etnicima morao na
mahove odbijati ustake i povremene partizanske napade, ali stigli su do Vrbasa i veina ga
je prela i dola do Lijeva Polja, sjeverno od Banja Luke. Tu su ih napale jake ustake snage.
uriieve snage bile su teko poraene i uslijed poraza su ustae i Drljevievi predstavnici
uspjeli navesti uriiev prvi puk da pree pod Drljevievo vodstvo.52 urii je s dijelom
svojih preostalih formacija pokuao zaobii Banju Luku s juga, namjeravajui da produi u
smjeru zapada, ali je opet naiao na hrvatske kvislinke snage. S njim su doli u kontakt
ustaki oficiri i on je napokon pristao da pregovara neposredno s ustakim vlastima i
Drljevievim predstavnicima o daljnjem kretanju svojih trupa prema napadu. Pokazalo se da
je pria o novim pregovorima bila samo stupica. Putem do mjesta sastanka uriia su
zajedno s mnogim njegovim pratiocima, ukljuujui i neke politike voe i sveenike, napali i
uhvatili ustae. Ima nekoliko verzija o tome to se zatim dogodilo. Ono to je jasno jest da su
urii i neki drugi etniki komandanti, meu njima Ostoji, Baovi, Vasi i jo neki solitiki
voe, a takoer i neki pravoslavni sveenici, bili svi ubijeni. Neki vojnici i izbjeglice koji su
pratili uriia takoer su ubijeni. Malom dijelu uriieve grupe uspjelo je pobjei i probiti
se prema zapadu, ali vei je dio, ostavi bez vodstva, pripojen Drljevievim snagama i
odaslan prema austrijskoj granici. Dijelove obje ove grupe uhvatila je kasnije jugoslavenska
Trea armija u Sloveniji. Veinu onih koji su uspjeli prei u Austriju Trea armija je vratila u
Sloveniju, gdje su drugom polovinom maja zajedno s raznim drugim kolaboracionistikim
snagama uniteni. Od cijele vojske onih koji su s uriiem krenuli iz Crne Gore, te onih
drugih etnika koji su mu se pridruili za put na zapad, preivjelo je moda manje od
etvrtine. Sam Drljevi je poput svojih ustakih prijatelja bio prisiljen da pred
napredovanjem Jugoslavenske armije zadnjih dana rata pobjegne u Austriju. Tamo su njega i
njegovu enu nekoliko jedana kasnije otkrili i ubili neki uriievi pristae.53 Treba zabiljeiti

da su 11. aprila tri puka Srpskog dobrovoljakog korpusa i jedan kontingent Jevdevievih
etnika poslani u jugozapadnu Hrvatsku da se sastanu s uriievim snagama, koje se
naravno nisu nikad pojavile. Te su jedinice kasnije usmjerene na sjever prema Ljubljani i
dalje prema austrijskoj granici, gdje su se borile protiv Jugoslavenske armije i u zavrnim
danima rata zajedno sa slovenskim kvislinkim snagama i bile likvidirane.54
52 Cemovi, str. 71 - 80; Banovi i Stepanovi, u Politici od 22 - 25. augusta 1962. Za
ustaki prikaz ove akcije vidi Luburi (Domagoj, pseudonim), Bitka na Lievu polju. Izgleda
da je Luburieva teza (str. 78) da je uriiev mar na zapad bio dio znaajnog etnikog
plana po kojem je trebalo uspostaviti vezu sa srpskim snagama na podruju Slovenskog
primorja, a zatim unititi NDH i dovesti natrag kralja Petra. Na str. 9. Luburi spominje da su
ustae tom prilikom uhvatile oko 7.000 etnika, ali ne kae nita o sudbini uriia i njegovih
trupa nakon hvatanja.
53 Cemovi, str. 80 - 88; Karapandi, str. 416 - 419. Banovi i Stepanovi, u Politici od
25. augusta 1962. O sporazumu za siguran prolaz, o Drljevievim naporima da organizira
crnogorsku vojsku i o sudbini tih naga nakon katastrofe na Lijeve Polju vidi takoer Pajovi,
Politika akcija Sekule Drljevia, str. 79 - 89.
54 Kosti, str. 247.
POSLJEDNJI DANI NA VUJAKU
Iako je Mihailovi donio vrstu odluku da se vrati u Srbiju sa svojim srbijanskim
etnicima, ipak je odaslao u Sloveniju generala Damjanovia (biveg efa kabineta generala
Nedia i krae vrijeme u oktobru 1944. komandanta Srpske dravne strae), imenujui ga
komandantom istaknutog taba Vrhovne komande. Damjanovi je 27. marta preuzeo
komandu nad etnicima i snagama Srpskog dobrovoljakog korpusa smjetenim na podruju
Slovenskog primorja i time su prema sporazumu postignutom za vrijeme Kostieve posjete
Mihailoviu i ove potonje trupe postale dio Jugoslovenske vojske u otadbini. Sve ove
jedinice bile su pod komandom SS i policijskog voe generala Odila Globocnika u Trstu, koji
se je brinuo i za njihovo odravanje.55
55 Ibid, str. 222, 233 - 234, 240 - 243. Vidi i Tomac, ur. str. 142.
Mihailovi je oito pokuavao zadrati neku vlast nad snagama u Sloveniji, makar je i
bio tvrdo protiv toga da sam ode tamo. On je htio u Srbiju, osobito sada kad je imao dojam
(iz lanih poruka koje je primao od svog tobonjeg etnikog komandanta majora osia) da
tamo postoji veliki potencijal za ustanak protiv novog reima. Mihailovi je sebe vidio kao
vou i borca za svoj narod i toj svojoj slici o sebi morao je udovoljiti povratkom svome
narodu u nevolji. U radiogramu Ljotiu od 1. aprila rekao je: Mi moramo razviti to jau
gerilu u elom naem prostoru Jugoslavije. U komunistikim redovima veliko je rasulo

naroito u Srbiji. Narod u Srbiji nas eljno oekuje i kad olista uma prepunie ume i
planine. U drugoj poruci Ljotiu, od 11. aprila, rekao je: to se tie ustanka u Srbiji to je
sam narod koji se die i to se ne moe spreiti. Ja samo koristim situaciju koja se time
stvara.56 Ali Mihailovi je imao i druge razloge da ne ode u Sloveniju. Pridruiti se Srpskom
dobrovoljakom korpusu, te Jevevievim i ujievim etnicima u Slovenskom primorju za
njega i njegove formacije znailo bi doi pod neposrednu komandu generala Globocnika.
Mihailovi koji je dosljedno tvrdio da nije suraivao s Nijemcima ve da im se odupirao, ne
bi se dragovoljno mogao dovesti u poloaj otvorene osobne kolaboracije s jednim
njemakim SS generalom u ovim zavrnim danima rata. Alternativu - povratak u Srbiju - je
vrijedilo riskirati, ako moe ispuniti njegove nade da e uspjeno organizirati ustanak protiv
novog reima i time zapadne Saveznike navesti da interveniraju i da dou u pomo njemu i
njegovim snagama.
56 Kosti, str. 238 - 239.
Jedan od posljednjih Mihailovievih telegrama Fotiu, datiran 2. aprila 1945, pokazuje
kako je daleko otiao u svojim snovima o eventualnoj zapadnoj intervenciji. U tom
telegramu je Mihailovi dao Fotiu neke instrukcije s tim da se izvre na nain koji vi naete
najpogodnijim i na pogodnim mestima. a) On treba zatraiti da se u Jugoslaviju poalju
saveznike komisije koje e ispitati politiku situaciju u zemlji i same vidjeti da se etnici u
graanskom ratu ne bore za to da prigrabe vlast, nego za zatitu demokratskih sloboda i
uvoenje demokratske uprave, b) On treba naglasiti da je potrebno osloniti se na
demokratske politike stranke u zemlji i na njihovo sudjelovanje u privremenoj vladi i
zahtijevati da se prelazna vlada u Beogradu zamijeni jednom vladom u kojoj e sudjelovati
demokratske stranke, ukljuujui Jugoslovensku narodno-demokratsku zajednicu (koju su
kontrolirali etnici), c) Da je hitno potrebno da amerika saveznika vojska posedne celu
teritoriju Jugoslavije i time sprei dalji graanski rat i omogui uvoenje demokratske
uprave u zemlji. Naa Vrhovna komanda i Jugoslovenska vojska u otadbini koja je pod njom,
pozdravili bi to i prikljuili joj se.57 Zadnja toka je naravno, bila najvanija; njome se htjelo
ne samo sprijeiti uspostavljanje komunistike vlasti u Jugoslaviji, ve istovremeno
omoguiti etnicima da u Jugoslaviji uspostave svoju vlast. Foti je zaista podnio
memorandum osnivakom sastanku Ujedinjenih nacija koji je 25. aprila sazvan u San
Franciscu, ali ne u svrhu u koju je to traio Mihailovi, jer bi nakon formiranja ujedinjene
vlade u Beogradu na dan 7. marta i njenog brzog priznavanja od strane Velike trojice takav
zahtjev bio smijean. On je zapravo zatraio da jedna meunarodna komisija nadzire i
zajami slobodne izbore i zaista demokratsko sprovoenje odluka konferencije na Jalti,
koliko su se odnosile na Jugoslaviju.58
57 Jovan onovi, Izvjetaji generala Mihailovia iz kraja 1943 i 1944 godine, str. 74.
58 Foti, The Political Situation in Yugoslavia Today, str. 17 - 18.

Treba zabiljeiti da je pored Mihailovia bilo i drugih koji su posljednjih jedana rata
traili da zapadni Saveznici okupiraju neke dijelove Jugoslavije. Dr Gregorij Roman,
ljubljanski biskup i jedan od istaknutih voa antikomunistikih politikih snaga Slovenije,
poslao je poruku papi Piju XII da je prenese aveznikoj komandi u Caserti, traei da
Saveznici okupiraju Sloveniju kako bi sprijeili uspostavljanje komunistike vlasti.59 A Paveli,
poglavnik marionetske hrvatske drave na izdisaju, poslao je specijalnog izaslanika dra
Vjekoslava Vrania saveznikoj komandi u Italiji, traei od zapadnih Saveznika da dou u
pomo hrvatskom narodu, te da od partizana zatite njegovu jezgru i mnoge tisue
unutarnjih izbjeglica. Pavelieva vlada je traila hitno odailjanje jedne saveznike misije koja
bi utvrdila injenice i zahtijevala je da saveznika vojska doe na nae dravno podruje, da
olaka ovo teko i pogibeljno stanje.60 I Romanove i Pavelieve molbe bile su uzaludne.
59 Za tekst poruke biskupa Romana vidi Clissold, str. 223.
60 Vrania su umjesto za zeleni stol s feldmaralom Alexanderom odveli u
zarobljeniki logor. O egovoj misiji vidi u S bielom zastavom preko Alpa. Tekst
memoranduma Pavelieve vlade moe se nai u Stani, str. 46 - 48.
Kako se situacija razvijala, etnici i druge kvislinke snage iz Srbije okupljene u
Slovenskom primorju, videi da Nijemci gube na svim frontovima i a se povlae s juga i
jugoistoka prema Austriji i junoj Njemakoj i ne videi ni traga od ulaska saveznikih trupa
iz Italije morale su odluiti kuda da krenu, kako bi se spasile da ih ne uniti napredovanje
Jugoslavenske armije. Usred ove krize odluivanja poginuo je 23. aprila u automobilskoj
nesrei politiki voa Srpskog dobrovoljakog korpusa Ljoti.61 est dana kasnije Damjanovi
je izdao nareenje svim snagama pod njegovom komandom da preu preko Soe dublje u
talijanski teritorij. Ove su snage 4. maja dole do Palmanove, grada udaljenog oko pedeset
kilometara na sjeverozapad od Trsta, a 5. maja su po nareenju britanskih snaga koje su bile
tamo predale svoje oruje i postale britanski ratni zarobljenici.62 General Kosta Muicki,
komandant biveg Srpskog dobrovoljakog korpusa, predan je kasnije Jugoslavenima, ali su
drugi oficiri i obini vojnici iz ovih trupa ostali neko vrijeme u britanskim zarobljenikim
logorima u Italiji i nakon putanja su se pomalo rasuli po cijelom svijetu. General Damjanovi
umro je u Hannoveru, augusta 1956. Vojvoda Jevevi umro je u Rimu, u oktobru 1962, a
vojvoda uji je jo 1973. ivio u Sjedinjenim Amerikim Dravama. Ve nekoliko mjeseci
Mihailovi je ivo elio suraivati sa snagama hrvatske marionetske drave jer je zajedniki
cilj bio unitenje komunista.63 Poslao je svog emisara, advokata dra Janka Braia, ne samo
dru Paveliu, poglavniku hrvatske marionetske drave, ve i poglavaru katolike crkve u
Hrvatskoj, nadbiskupu Alojziju Stepincu, a takoer i dru Maeku, voi Hrvatske seljake
stranke, koji se pasivno protivio kvislinkoj vladi.64 Paveli je Braiu dao odreenu koliinu
lijekova protiv tifusa, koji je bio rairen meu etnikim trupama u Bosni. Izgleda da je osim
dra Braia i etniki major ika Andri imao tokom posljednjih mjeseci rata neku vrstu
stalnog dodira s vojnim vlastima NDH u Zagrebu.65 Konano je Mihailovi sredinom aprila
1945. poslao generala Svetomira ukia, navodno u misiju da uspostavi kontakt sa

saveznikim armijama koje su napredovale u sjevernoj Italiji, ali da istovremeno na prolazu

kroz Zagreb vidi Pavelia i raspravi s njim mogunost suradnje izmeu etnikih i hrvatskih
kvislinkih trupa, te da od njega dobije niz ustupaka. Da pomogne ukieve napore u
Zagrebu, Mihailovi je s njim poslao Vladimira Predaveca, koji je ve due vrijeme bio lan
etnikog Centralnog komiteta. uki je praen Predavecem, te Braiem i Andriem, imao
dva sastanka s Paveliem, 17. i 22. aprila. Na njima je traio slijedee: oslobaanje etnike
bolnice i onih koji su bili u njoj, a koje su ustae zarobili na planini Vujak; putanje 1200
srpskih civilnih lica koje su ustae zarobili i drali u amcu; lijekove, municiju i hranu za
etnike, te slobodan prolaz etnikih trupa kroz NDH na putu u Sloveniju (ali bez Mihailovia
koji e ostati u planinama).66 Ovaj posljednji zahtjev, slobodan prolaz preko teritorija NDH,
oito je trebao zavesti ustake vlasti (a jo vie jedinice Jugoslavenske armije, iji su
obavjetajni izvori u Zagrebu sigurno radili efikasno) da pomisle kako Mihailovi namjerava
poslati svoje snage u Sloveniju, a ne u Srbiju.
61 Kosti, str. 250.
62 Ibid, str. 259 - 267.
63 Vidi izvjetaj njemakog opunomoenog generala za Hrvatsku od 24. decembra
1944, u kojem se poziva na izjavu jednog svog pouzdanog agenta. Mikrofilm br. T-311, rola
196, snimak 427.
64 Iako je Mihailovi na svom suenju izjavio da je Brai bio opunomoen samo za
kontakt s predstavnicima Hrvatske seljake stranke, dokazano je da je Brai takoer vidio
Pavelia i Stepinca. Vidi The Trial of Dra%a Mihailovi, str. 289 - 296, 453 - 456. Dru Braiu,
koji je tada ivio u New Yorku, pisao sam 26. aprila 1972. i pitao ga da li je neto napisao o
svojoj aktivnosti kao ovjek za vezu izmeu Mihailovia i Pavelia, a ako nije, da li bi bio
ljubazan da odgovori na niz pitanja o tome. U svom odgovoru od 6. maja 1972. dr Brai je
rekao da do sada nije napisao nita meritorno o svojoj nacionalno-politikoj delatnosti iz
vremena drugog svetskog rata, jer da u naelu vjeruje kako memoare i sline spise treba
objaviti tek pedeset godina nakon dogaaja koje opisuju. S tog razloga takoer nije bio
voljan odgovoriti na bilo koje pitanje o svojoj aktivnosti tokom rata. Dr Brai je umro 22.
novembra iste godine. Treba zabiljeiti da su ve 1943. godine predstavnici Mihailovia i
Hrvatske seljake stranke (koju su podravali mnogi domobranski oficiri) poveli diskusiju o
budunosti Jugoslavije. Do sporazuma meutim nije dolo jer HSS nije htjela priznati
Mihailovia kao glavnog komandanta svih jugoslavenskih snaga, ukljuujui i domobrane, a
Mihailovi se nije htio sloiti s time da se odrekne onih etnikih grupa koje su bile
odgovorne za masovni teror nad hrvatskim stanovnitvom. Ova informacija potjee od
domobranskog pukovnika Ivana Babia, kome su u januaru 1944. visoke vojne vlasti NDH
pomogle da pobjegne u Italiju kako bi uspostavio kontakt sa saveznikim snagama u ime
domobranske vojske i HSS. Vidi F. O. 371/44245, R 1040/8/92 i F. O. 371/44249, R
3364/8/92. Krajem 1944. su se i neke domobranske jedinice u Bosni, konkretno one

smjetene u Vareu i Zenici, oito pokuale nekako pribliiti Mihailoviu, stavljajui mu u

izgled priznanje njegove vrhovne komande. Vidi npr. Mihailovievo pismo od 29. novembra
1944. domobranskom komandantu Varea Mati Matieviu, u The Trial of Draa
Mihailovi,str. 218 i mikrofilm br. T-501, rola 257, snimci 1077 - 1078. Vidi takoer i sasvim
nevjerojatnu priu koju saopava porunik Lalich u svom ve citiranom izvjetaju
pretpostavljenima iz OSS.
65 Karapandi, str. 438.
Prvih dana aprila je i njemaki obavjetajni agent Strker posljednji puta posjetio
Mihailovia i donio mu ponudu generalpukovnika Lhra da se preda zapadnim Saveznicima,
zajedno sa zahtjevom da im tu ponudu preda Mihailovi. Mihailovi je na svom suenju
posvjedoio da je to uinio i da su dva njegova vana komandanta, major Rai i kapetan
Nedi, otili u Zagreb (vjerojatno prije 12. aprila) da od Lhra zatrae predaju, ali naravno
bez uspjeha.67 To je vjerojatno bila posljedica Strkerove posjete Mihailoviu.
66 Serija lanaka generala ukia o njegovoj misiji kod Pavelia izlazila je u
mjeseniku Srpska Rastava (Buenos Aires), od decembra 1954. do maja 1955. pod naslovom
Iz ume u emigraciju. ukiu je odgovorio ustaki general Luburi Otvorenim pismom
srpskom generalu Svetomiru ukiu u asopisu Drina (Madrid), u decembru 1955. Paveli
je 1949. takoer objavio svoja sjeanja na te sastanke. Karapandi, str. 436 - 439, opirno
citira ukiev lanak, a na str. 439 - 444, u potpunosti navodi Pavelievu izjavu o istoj stvari.
67 The Trial of Dra^a Mihailovi, str. 270 - 271, 291 - 292.
PREMA SRBIJI I KONANOJ PROPASTI
Mihailovi i preostali srbijanski etnici, koji su brojili oko 12.000 ljudi, otili su 13.
aprila s Vujaka na sjeveru centralne Bosne i zapoeli svoj~Tug pokret prema
Srbiji.68 Umjesto da krenu prema donjem toku rijeke Drine, gdje je u to doba godine zbog
nabujalih voda bilo nemogue prijei bez posebne opreme, krenuli su zapadnim putem
uzdu desne obale Save, sve dok se nisu pribliili utoku Vrbasa u Savu. (Ova ruta trebala je
navesti jedinice Jugoslavenske armije na pomisao da su krenuli prema Sloveniji). Zatim je
njihova priblina marruta, kako pokazuje karta 7, naglo zaokretala na jug i jugoistono kroz
planine, sve do toke koja se nalazi neto istonije od Konjica na Neretvi, a zatim na
jugoistok u smjeru Kalinovika i Zelengore, te dalje na istok, opet prema Drini, do toke blizu
Broda, gdje je bilo mogue prijei rijeku bez potekoa.69
68 Banovi i Stepanovi, u Politici od 26. augusta 1962. Mihailovi takoer navodi broj
od 12.000 u svom saopenju od 28. februara 1945. svojim predstavnicima u inozemstvu. (On
zapravo govori o 20.000 etnikih boraca iz Srbije i Crne Gore). Vidi Jovan Donovi,
Izvjetaji generala Mihailovia iz kraja 1943 i 1944 godine, str. 71.

69 Najpotpuniji etniki prikaz ovog pokreta, iz pera jednog preivjelog koji je uspio
pobjei u inozemstvo, nalazi se u Miloevi, str. 228 - 244. Na suenju u augustu 1945.
Keserovi je izjavio da je Mihailovi izabrao najdui i najtei pravac za povratak u
Srbiju. Suenje lanovima rukovodstva organizacije Drae Mihailovia, str. 219.

Karta 7. Pravac Mihailovievog i uriievog posljednjeg pokreta

Na tom maru, dugom oko dvije stotine osamdeset kilometara, etnike snage bile su
ostaci jedne vojske koja je u bitci za svoju stvar bila poraena i ije su snage desetkovali vojni
porazi, tifus i unutarnja nesloga. Bila je to vojska kojoj su nedostajale vojna, sanitetska, kao i
transportna sredstva, optereena bolesnim i ranjenim vojnicima. Na poetku su se ove
obeshrabrene formacije morale nositi s povremenim uznemiravanjem i ustaa i dijelova
Jugoslavenske armije, ali njihovi napadi nisu bili u meusobnom odnosu; zatim su ostale
samo jedinice Jugoslavenske armije koje su operirale i kao lokalni odredi i kao jedinice
regularne vojske i vrile stalan iako ne unitavajui pritisak, prividno namijenjen tome da
omete, ali ne i da zadri etniko napredovanje. Nakon otprilike dvije treine puta,
jugoslavenska avijacija postala je dnevni pratilac etnika, ponekad napadajui a ponekad ne,
ali izvjetavajui partizanska komandna mjesta o njihovom kretanju.
Mihailovi je i dalje cijelo vrijeme od majora osia dobivao poruke koje su pruale
primamljivu sliku prilika u Srbiji, pa su tako etnici, trpei loe vremenske uvjete skupa s
uznemiravanjem, od strane dijelova Jugoslavenske armije hitali prema, kako su mislili,
sigurnom terenu. Nakon otprilike mjesec dana mara pribliili su se mjestu gdje su
namjeravali prijei Drinu. Tada ih je 10. maja koncentrirani napad djelova Jugoslavenske
armije stjerao u stvarno opasni poloaj na obali Jezerice, male desne pritoke Neretve,
zapadno od Kalinovika. Na tom je mjestu obala Jezerice sasvim okomita i visoka klisura, pa je
sputanje prema rijeci vrlo oteano. Tako zaustavljeni, etnici su bili na milost i nemilost
izloeni zdruenom zranom i kopnenom napadu ovih snaga. Tokom sputanja i prelaenja
(iako je Jezerica ovdje tek malo iri potok) etnici su izgubili svu svoju teku opremu, svu
radio opremu, sve svoje konje i veliki broj ljudi.70 Dva dana kasnije opet su partizanske
snage, Trei udarni korpus Jugoslavenske armije i 3. bosansko-hercegovaka divizija Korpusa
narodne obrane Jugoslavije (KNOJ),71koncentrino napale oslabljene etnike kolone.
Slubena Hronologija narodnooslobodilakog rata biljei o dogaajima 12. maja 1945, u
dijelu o Bosni i Hercegovini, slijedee:
U rejonu r. Sutjeske i s. Zakmura jedinice 3. udarnog korpusa JA i 3. divizije KNOJ-a
pristupile unitenju jake etnike grupe. (etnici su uglavnom bili zarobljeni i uniteni, izuzev
300-400 etnika rasturenih na prostoriji od Zelengore do r. Prae, sa kojima su se nalazili
Draa Mihailovi i lanovi etnike Vrhovne komande.)72
70 Banovi i Stepanovi, u Politici od 26. augusta 1962; Milosevic, str. 238 - 239.
71 Ovaj potonji, poznat kao KNOJ, sainjavale su specijalne trupe, a njegove prve
jedinice osnovane su u augustu 1944. One su osobito upotrebljavane za likvidaciju ostataka
unutarnjih protivnikih snaga, suradnika okupatora.
72 Hronologija 1941 - 1945, str. 1107.

S ovim snagama Jugoslavenske armije bio je takoer i odred OZNE pod komandom
potpukovnika ora Lazia, iji je specijalni zadatak bio da Mihailovia uhvati ivog. Ali
njegov plijen mu je izmakao. U stanju konfuzije koja je zavladala meu etnicima, trojici
etnikih komandanata Dragoslavu Raiu, Dragutinu Keseroviu i Nikoli Kalabiu
uspjelo je da se odvoje i da sa neto svojih vojnika pobjegnu svaki za sebe prema Srbiji. Dva
druga vodea etnika komandanta, general Trifunovi i kapetan Neko Nedi, poginuli su. U
ta etiri dana, od 10. do 13. maja, pretenu veinu srbijanskih etnika je nekom ironijom
zadesila njihova sudbina blizu mjesta gdje je glavnina snaga NOVJ sa svojim vojno-politikim
rukovodstvom u junu 1943. izbjegla unitenje u zavrnoj fazi operacije Schwartz (Peta
neprijateljska ofenziva). Ostatke etnika gonile su snage KNOJ-a tjednima nakon ove
etnike katastrofe. Moda najveu ovakvu grupu, u kojoj je bio i general Mihailovi,
opkolila je u noi od 21. na 22. maja blizu sela Bulozi u jugoistonoj Bosni 3. proleterska
brigada i gotovo ju potpuno zbrisala. Mihailoviu i jo sedamnaestorici uspjelo je pobjei.
Prema detaljnom prikazu jugoslavenskih historiara izmeu 1. i 18. maja etniki su gubici,
ubijeni i zarobljeni, iznosili 9.235 ljudi, ukljuujui vie od 300 oficira.73
73 Za potpuni prikaz konanog napada na etnike i za sudbinu nekih komandanata vidi
Banovi i Stepanovi, u Politici od 26. i 27. augusta 1962.
Sloboda trojice etnikih komandanata koji su uspjeli pobjei ovom napadu u blizini
sela Zakmur, bila je kratkotrajna. Keserovia su uhvatili odmah nakon prijelaza preko Drine u
Srbiju; sueno mu je, osuen je na smrt i u augustu 1945. je kazna nad njim izvrena. Raia
su jugoslavenske snage sigurnosti otkrile idueg novembra u jednom selu u Srbiji i ubijen je
na mjestu. Kalabi je u Srbiju doao s moda ne manje od sto i pedeset ljudi i uspio je
izmaknuti snagama sigurnosti sve do decembra, kada je uhvaen pomou dobro smiljene
lukavtine.74 Pokazat e se da je Kalabi odigrao vanu ulogu u hvatanju Mihailovia nekoliko
mjeseci kasnije.
74 Ibid, od 6. do 8. septembra 1962. Kad su slubenici jugoslavenske policije pukim
sluajem saznali za Kalabievo, boravite, pravei se da su etnici, uspostavili su kontakt s
mladim etnikim oficirom Miliem Bokoviem, kojeg je Kalabi nakon svog povratka u
Srbiju imenovao komandantom valjevskog okruga, te su preko njega uspostavili kontakt i s
Kalabiem. Rekli su ~Kalabiu da imaju vezu s jednim amerikim obavjetajnim agentom koji
je u Jugoslaviji i eli pomoi Kalabiu da pobjegne u inozemstvo. Kad je Kalabi inzistirao na
tome da vidi amerikog agenta, doveden mu je ovjek koji se je ponaao kao Amerikanac.
Uvjeren, i ne obazirui se na savjete nekih svojih oficira, Kalabi se je sloio da ga agenti
otprate do Beograda, kako bi toboe stupio u dodir s etnicima koji su tamo ivjeli u tajnosti.
Kalabi i njegov tjelohranitelj otili su u Beograd s navodnim etnicima i amerikim
agentom i tamo su ih sakrili u jednoj kui. Ali nakon obroka za kojim se mnogo pilo, Kalabi
je odvojen od svog uvara, savladan i odveden u zatvor.

Mihailovi je nekim udom jo uvijek bio na slobodi, sa akom svojih ljudi i usprkos
katastrofi koja je zadesila glavninu njegovih trupa, uspio je nastaviti svojim putem. On je
lukavim manevrima nadmudrio svoje gonitelje, kreui se sa svojom malom pratnjom od
planine do planine, vraajui se natrag kad je trebalo da se otrese potjere, te je s vremenom
doao na podruje planina Devetak i Javor u istonoj Bosni. Tu je mala grupa naila na neke
bosanske etnike koji su se skrivali u umama i udruili su snage. Grupa oko Mihailovia,
koja ga je direktno opskrbljivala hranom, smjetajem i obavjetenjima, brojila je sada oko
ezdeset ljudi, ukljuujui majora Dragiu Vasiljevia, Borka Radovia i nekoliko drugih
etnikih komandanata. Jugoslavenske snage sigurnosti koje nisu mnogo zaostajale, uskoro
su otkrile generalovo boravite, a u julu 1945. su od jednog biveg Mihailovievog pratioca
dobile potpune podatke o tome gdje se tono nalazi, o broju ljudi koje ima sa sobom i tako
dalje.75 OZNA je u augustu i septembru uinila svoj prvi odluni pokuaj da uhvati
Mihailovia. Povjerila je taj zadatak jednom od svojih operativaca, ovjeku poznatom kao
major Ljubo Popovi. Nakon to je pustio bradu kakvu su nosili etnici, Popovi je s
nekolicinom slino preruenih pomonika otiao u istonu Bosnu; tamo su u etnikoj odjei
uli u ume na sumnjivom podruju kako bi pronali Mihailovievu grupu. Bila je to jalova
potraga. Ili im je Mihailovi izmakao u zadnjem trenutku, ili nije bilo naina da se probije
zatitni pojas koji su oko njega stvorili njegovi ljudi i simpatizeri po selima. Major Popovi je
povuen u Beograd, ali su snage sigurnosti i dalje stalno nadzirale podruje.76
75 Ibid, od 28. i 29. augusta 1962. Mihailovi je ini se svoj prvi dodir s
istonobosanskim etnicima uspostavio 18. juna i ubrzo poslije toga odrao je ak i sastanak
s nekolicinom bosanskih etnikih omandanata koji su jo uvijek bili na slobodi. Meu njima
je bio i pukovnik Borota. Nakon sastanka poslao ih natrag na njihova podruja, s obeanjem
da e poslije povratka u Srbiju dati znak za novi ustanak.
76 Ibid, od 29. do 31. augusta 1962.
Mihailovi nije imao veze s majorom osiem otkad je izgubio radio-stanicu na
Jezerici, ali je jo uvijek vjerovao osievim porukama i ivo je elio produiti u Srbiju. U noi
od 20. na 21. septembra etnici su drskim napadom na prilino nebudno straarsko mjesto
jedne jedinice KNOJ-a doli do jednog amca i sretno prebacili Mihailovia na desnu obalu
Drine. Nakon to su se par dana odmarali u blizini rijeke, Mihailovi i mala grupa ljudi poeli
su napredovati u Srbiju. Uspjeli su prodrijeti u blizinu gradia Kosjeria, oko dvadeset
kilometara sjeveroistono od Uica, ali su se razoarali to nisu nali nikakve etnike odrede
i to seljaci oito nisu bili skloni da im pomognu. Prema jugoslavenskim izvorima, Mihailovi
je tek tada poeo shvaati istinu o majoru osiu i porukama koje su ga namamile u
Srbiju. Umjesto da nastoji prodrijeti dalje u Srbiju, on se je sa svojom grupom vratio u Bosnu,
negdje na podruje Viegrada i sakrio se iza zida povjerljivih etnika i etnikih simpatizera.
U meuvremenu su snage sigurnosti, doavi do zakljuka da jednostavnim gonjenjem
Mihailovia od mjesta do mjesta nee postii nita, kovale potpuno novi plan za njegovo
hvatanje.77

77 Ibid, od 1. do 3. septembra 1962.

MIHAILOVI JE UHVAEN
U novom planu za hvatanje Mihailovia kljuna figura je bio Kalabi, koga ;u do tog
vremena (decembra 1945) ve uhvatile snage sigurnosti. Kalabi je :nao da je padom u ruke
jugoslavenskih vlasti proigrao svoju sudbinu, ali je bio pripravan, uiniti skoro sve samo da
spasi svoju kou. Svoju prvu uslugu policiji ainio je pomaui pri hvatanju petnaest lanova
svog vlastitog biveg taba.78 Dnda se je pokuao cjenkati sa slubom sigurnosti: ako budu
velikoduni, on e lastojati utjecati na proetniko stanovnitvo u Srbiji da prihvati novi
reim; za izvrat je htio da ga njegovi zarobljivai puste otii u inozemstvo ili da mu lopuste
ivjeti pod krivim imenom u nekom gradiu u Srbiji s tim da e se jdrei svake politike
aktivnosti protiv reima. Policija je ovu ponudu odbila, ali e pozvala Kalabia da im pomogne
uhvatiti Mihailovia u mreu i nakon to je azmislio (odbijajui najprije) Kalabi je pristao da
surauje. Policija je bila na )prezu zbog mogunosti da se Kalabi u zadnji as povue ili nae
naina da dade znak Mihailoviu i njegovim ljudima da su u zamci i znala je da bi u tom
sluaju mogli poginuti neki njeni ljudi, a i da bi Mihailovi mogao biti ubijen. Ona nije eljela
da Mihailovi bude ubijen, budui da je nova vlast samo sa ivim Mihailoviem mogla
prirediti primjereni politiki proces koji joj je bio potreban iz domaih i meunarodnih
politikih razloga. Ali vrijeme je bilo najhitnije; to due Mihailoviu uspije ostati na slobodi,
to su mu vei bili izgledi da umakne. Jer kada jednom doe proljee i vrijeme se popravi,
moi e manevrirati s mnogo vie uspjeha.
78 Ibid, od 10. septembra 1962.
Jugoslavenske vlasti drale su esnaest godina u tajnosti okolnosti oko Mihailovievog
hvatanja. Slutnju o tome to se dogodilo objavio je ve 1948. na Zapadu Monty Radulovic,
predratni Reuterov dopisnik iz Beograda.79 Radulovic tvrdi da je uo tu priu od jednog
majora OZNE, koji je u tom asu navodno bio pod utjecajem alkohola. Tek 1962. pojavio se
potpuni, neslubeni prikaz hvatanja, u ve ranije citiranoj seriji lanaka Gojka Banovia
i Koste Stepanovia u beogradskom dnevniku Politika, od 5. augusta do 17. septembra
1962.80
79 Vidi njegovu knjigu Titos Republic, str. 186 - 188.
80 Ovaj niz lanaka (koji bi u obliku knjige iznosio moda kojih 200 str.) je prilino
neobina smjesa injenica i fikcije. Tu se navode imaginarni razgovori izmeu Mihailovia i
raznih lanova njegovog taba, te Mihailovieve misli i refleksije. Tu su takoer prikazi
mnogih konkretnih teroristikih akata koji uope nemaju veze s Mihailovievim hvatanjem,
iako su ih etnici poinili ili im se pripisuju, a na mnogo mjesta autori subjektivno
interpretiraju umjesto da prue dokumentirane dokaze. Usprkos tomu, prema nekim dobro
obavijetenim osobama s kojima sam o tome raspravljao, uzet u cjelini ovaj prikaz

predstavlja glavne injenice tono. lanci su kasnije trebali biti izdani u obliku knjige,
zajedno s dopunskim dokumentarnim materijalom: uz zadnji nastavak najavljen je i skori
izlazak knjige. Ali ova se knjiga nije pojavila, to je izazvalo vrlo raznolike komentare. Za
komentare etnika ili etnikih simpatizera na lanke u Politici, vidi lanak Nenada Petrovia
u Naa Re, juni - juli 1966, str. 20 - 23. Krajem 1971. u Beogradu je agent slube sigurnosti
poznat kao Ljubo Popovi objavio knjigu pod naslovom Velika igra sa Dravom
Mihailoviem, koja se bavi hvatanjem generala Mihailovia. Popovievo pripovijedanje
poinje s oktobrom 1945. i vrlo je slino prikazu Banovia i Stepanovia, na kojem sam
zasnovao ovaj opis.
Dogodilo se izgleda slijedee: oko 20. januara 1946, nakon odgovarajueg planiranja i
pripreme, grupa oficira sigurnosti, preruena u etnike, otila je s Kalabiem na podruje
Viegrada i poela ispitivati seljake po nekim selima, ispitujui posebno nekolicinu za koje su
sumnjali da znaju za etniku aktivnost ili da su lanovi njihovih obitelji meu etnicima koji
skrivaju Mihailovia. Tada je Kalabi u svom svojstvu zamjenika komandanta etnika u Srbiji
(OZNA je ve bila poslala poznatim etnikim vezama u Kalabievo ime pismo Mihailoviu)
naredio tim seljacima da dogovore sastanak s jednim od lokalnih bosanskih etnika,
ovjekom po imenu Budimir Gaji, za kojeg se smatralo da je osobno upleten u skrivanje
Mihailovia. Gaji je sumnjao u izvornost poruke koju mu je donio jedan od seljaka i rekao
mu je da se vrati Kalabiu i kae mu da ne moe nai Gajia. Kad su Kalabi i oficiri sigurnosti
jo dva puta pokuali da isti seljak preda Gajiu pismo, Gaji je, sumnjajui sve vie da iza
cijele stvari stoji OZNA, savjetovao tom seljaku da se ne vraa Kalabiu. Seljak je preko
jednog roaka javio Kalabiu da ne moe nai Gajia, nato je Kalabi poslao jo jedno pismo
Gajiu, javljajui mu da se vraa u Srbiju, ali da e kasnije doi natrag u Bosnu.
itavo ovo manevriranje trajalo je nekoliko tjedana i napokon, negdje poetkom
marta, zbog nedostatka koordinacije izmeu Beograda i lokalne OZNE, lokalni su slubenici
pokuali uhvatiti Mihailovia na svoju ruku. Taj pokuaj nije uspio, a Mihailovi je sa svojom
pratnjom shvatio da je njihovo skrovite otkriveno i brzo su pobjegli u novo. Meutim
izgleda da je Kalabievo drugo i tree pismo dospjelo Mihailoviu u ruke. Budui da su pisma
sadravala i Kalabieve fotografije s njegovim potpisom, Mihailovi je zakljuio da su poruke
dobronamjerne. Njegov je boravak na podruju Viegrada tako i tako postajao nesiguran i
Mihailovi je ponukao svoje uvare da stupe u kontakt s Kalabiem.81 Tako su se u treem
pokuaju (koji su agenti sigurnosti s Kalabiem na uzici zapoeli 6. marta) i Kalabi i
Mihailovi ivo eljeli sastati. etnici su i dalje logino bili oprezni i tek nakon to su proli
nekoliko etnikih javki, te vie puta bili provjeravani, Kalabi i njegovi oficiri prihvaeni su
kao pravi i napokon su 12. marta, jo uvijek na podruju Viegrada, uspostavili direktni
kontakt s Mihailoviem i bili priputeni njegovom skrovitu.
81 Banovi i Stepanovi, u Politici od 7. i 11. do 14. septembra 1962.

Kalabi nije imao tekoa da Mihailovia, koji oito nije sumnjao nita, uvjeri da se s
njim i njegovim etnicima vrati u Srbiju i dogovoreno je da e na put krenuti jo iste noi.
Mihailovi se je takoer spremno sloio s Kalabievim prijedlogom da se desetak njegovih
straara priblino polovica poalje na zadatak prema Viegradu, u smjeru protivnom od
onog kojim e Mihailovi, Kalabi i drugi krenuti. To je bila mjera opreza zbog koje su oficiri
sigurnosti bili posebno zabrinuti, jer bi inae bili brojano slabiji.
Grupa straara koju je vodio Gaji otila je na zadatak i te su noi ostali iz grupe
agenti, Kalabi, Mihailovi i tucet njegovih uvara krenuli u Srbiju. Bila je mjeseina i mala
se grupa kretala umama u koloni po jedan. Na elu kolone bio je etniki straar; iza svakog
etnika iao je po jedan prerueni agent sigurnosti. Dva agenta bila su dodijeljena
Mihailoviu (ak su ga i prenijeli preko jednog potoka tako da ne smoi noge). Izgleda da je
neki nesporazum odgodio zatvaranje klopke, ali kad je dali" dogovoreni znak, svaki je agent
ubio etnika ispred sebe s iznimkom Kalabia. Mihailovi je baen na tlo i svezan lisicama.
Samo je etnik na elu, iako ranjen, uspio pobjei. Tako je Mihailovi bio nadmudren i
konano zarobljenik svojih zakletih neprijatelja.
Slijedeeg dana (13. marta) Mihailovi je odveden u Beograd. Aleksandar Rankovi,
ministar unutranjih poslova pa tako i ef snaga sigurnosti, poslao je maralu Titu koji je bio
u dravnom posjetu Poljskoj trijumfalnu poruku kojom je saopio hvatanje.82 Nekoliko dana
kasnije Rankovi je o toj akciji izvijestio Narodnu skuptinu. Osim toga, rekao je Skuptini,
mnogi etniki komandanti ... nee vie nikada ugroavati naa mirna sela i stanovnike
(oito podrazumijevajui da su ve bili ubijeni ili zatvoreni). Medu njima su uz Kalabia,
Raia i Rakovica, bili slijedei srpski i bosanski etniki komandanti: kapetan Vasi, kapetan
Vasiljevi, vojvoda Voja Tribroanin, porunik Mii, vojvoda Borivoje Kerovi, kapetan
Medi, porunik Filip Ajdai, vojvoda Guda Bosilji, porunik Mili Bokovi, porunik
Marko Kotarac, porunik Mati, kapetan Boro, porunik Mirko Tomaevi, kapetan Leka
Damjanovi, kapetan Milo Eri, kapetan Bora Mitranovi, pukovnik Gojko Borota, major
Slavoljub Vranjeevi i vojvoda Radoslav Radi.83
82 Ibid, od 15. do 17. septembra 1962.
83 Jugoslavija, Ministarstvo za
for 1946 (Beograd, april 1946), str. 37 - 40.

informacije, The

Debate on

the

Budget

10. juna 1946, nakon skoro tri mjeseca ispitivanja, Mihailoviu je sueno za veleizdaju
i ratne zloine. Suenje, koje je bilo veoma pripremljeno i s mnogo publiciteta, trajalo je do
15. jula. Presuda je glasila kriv, a osuda, smrt. Mihailovievu molbu za pomilovanje
odbacio je Prezidijum Narodne skuptine FNRJ i 17. jula kazna je izvrena
strijeljanjem.84 Mjesto sahrane nikad nije otkriveno javnosti.

84 Slubeni izvjetaj o Mihailovievoj optunici, suenju, presudi i izvrenju kazne je

esto citirani The Trial of Draja Mihailovi, objavljen 1946, to je engleski prijevod
publikacije Izdajnik i ratni zloinac Draa Mihailovi pred sudom. Suenje je potaklo velike
proteste Mihailovievih prijatelja u inozemstvu, osobito u Sjedinjenim Amerikim Dravama,
i
oni
su
izdali
posebnu
publikaciju
The Report of Commission of Inquiry of the Committee for a Fair Trial for Draja Mihailovich (
Izvjetaj istrane komisije komiteta za nepristrano suenje Drai Mihailoviu, 1946).
Potpomognuti svojim prijateljima u Velikoj Britaniji, a osobito u Sjedinjenim Amerikim
Dravama, etnici u emigraciji su otada potroili mnogo vremena i napora ovjekovjeujui i
branei legendu o generalu Mihailoviu. Od vanijih etnikih emigrantskih nastojanja u tom
smislu, pored dva sveska Knjige o Drai,posebno su zanimljive studije
Branka Lazitcha (La tragedie du General Draja Mihailovitch), Evgueniya Yourichitcha (Le proc
es Tito - Mihailovitch), te Radoja Vukevia (Na stranom sudu). Avakumoviev Mihailovi
prema nemakim dokumentima moe se spomenuti kao krajnje pristrana interpretacija
njemakih dokumenata, kako bi se potkrijepila misao da su Mihailovievi etnici bili pravi
pokret otpora protiv sila Osovine. To nije nita drugo nego politiki pamflet koji pokuava
poduprijeti i obraniti jednu neodrivu tezu. Postoje barem dva zbornika s izjavama podrke
Mihailoviu, prije, za vrijeme i poslije suenja: General Mihailovich - The World's
Verdict (1947) i Tributes to General Mihailovich (1966).
Osim Mihailovia, pred sud su takoer u isto vrijeme izvedene druge dvadeset i tri
osobe. To su bili Mihailovievi bliski politiki suradnici (dr Stevan Moljevi, dr Mladen
ujovi, dr ivko Topalovi, uro Vilovi), etniki oficiri (vojvoda Radoslav Radi, major
Slavoljub Vranjeevi, kapetan Milo Glii), bivi prvaci izbjeglike vlade i jugoslavenski
diplomati (Slobodan Jovanovi, dr Boidar Puri, dr Momilo Nini, general Petar ivkovi,
Radoje
Kneevi,
dr Milan Gavrilovi,
potpukovnik
ivan
Kneevi,
ambasador Konstantin Foti svi sueni u odsutnosti), vojni komandanti i politiki
funkcionari Nedieve vlade i Ljotievih snaga (Dragomir-Dragi Jovanovi, Tanasije Dini,
Velibor Joni, general uro Doki, general Kosta Muicki, Boko Pavlovi) i dva stara
srbijanska politiara koji za vrijeme rata nisu imali slubenih funkcija, ali su sudjelovali u
antipartizanskoj aktivnosti (dr Lazar Markovi i dr Kosta Kumanudi).85 Sedmorica od njih
osuena su na smrt i kazna nad njima je izvrena. To su: Radoslav Radi, jedan od bosanskih
etnikih voa, Milo Glii, srbijanski etniki oficir, Dragomir-Dragi Jovanovi,
gradonaelnik Beograda i ef beogradske policije pod Nedievim reimom, Tanasije Dini,
pukovnik i Nediev ministar, Velibor Joni, Nediev ministar, Kosta Muicki, bivi komandant
Srpskog dobrovoljakog korpusa i Boko Pavlovi, zamjenik komandanta Nedieve Srpske
dravne strae. ujovi i ivkovi sueni su u odsutnosti na smrt. Ostala sedmorica koja su
suena u Beogradu, dobila su kazne zatvora u trajanju od najmanje dvije do najvie
dvadeset godina. Uz dva velika suenja etnikim i drugim antikomunistikim voama u

Srbiji, nove jugoslavenske vlasti uhapsile su, povele istragu protiv, sudile i osudile na kazne
zatvora u raznim trajanjima (ili naprosto pustile nakon ispitivanja) mnogo tisua drugih ljudi
koji su bili povezani s etnicima i podravali etniku stvar ili srpske kvislinke vlasti.
85 Generala Nedia uhapsile su negdje u ranu jesen 1945. saveznike snage u Austriji i
predale ga jugoslavenskim vlastima. Reeno je da je poinio samoubojstvo u oktobru 1945,
skoivi s prozora u hodniku tamnice u kojoj je bio zatvoren.
Vladin plan da na suenju Mihailoviu i suoptuenima iskoristi Mihailovia kako bi
diskreditirala njega i njegovu stvar, njegove domae suradnike i sljedbenike, te bive
jugoslavenske funkcionare u inozemstvu, u velikoj je mjeri uspio. Suenje je takoer
posluilo da se u politike i propagandne svrhe igou etniki prijatelji na Zapadu, iako su
mnogi od njih (kao i njihove vlade) odbacili Mihailovia i etnike tokom 1943. i 1944,
okreui svoju podrku Titu i partizanima.86 Tokom suenja Mihailoviu 1946, kao i suenja
drugim politikim i vojnim rukovodiocima etnikog pokreta u augustu 1945, bilo je mnogo
meusobnog okrivljavanja medu optuenima. Mihailovi je stalno pokuavao zaobii pitanja
tuioca, optuujui svoje komandante za kolaboraciju, nepotivanje njegovih nareenja,

vojnu nestrunost, proizvoljno ponaanje i tako dalje.87 Na isti su nain njegovi komandanti,
osobito Keserovi i Lukaevi, na suenju u augustu 1945, okrivili Vrhovnu komandu za
veinu akcija za koje su bili optueni, sluei se poznatim izgovorom da su jednostavno
izvravali nareenja.88 Svjedoenja na procesu pokazuju da Mihailovi nikad nije imao
potpunu i vrstu kontrolu nad veinom svojih komandanata i da komandanti gotovo cijelo
vrijeme nisu od njega imali jasna i precizna nareenja, ve su morali raditi po naredbama
openite naravi. Ta su nareenja trebali izvravati po svom nahoenju i prema konkretnim
uvjetima pod kojima su djelovali i nisu bili u strogom smislu odgovorni za svoja djela. Pod
takvim uvjetima je za mnoge etnike komandante bilo prirodno da slijede svoje posebne,
osobne i lokalne interese vie nego da rade kao dio dobro usklaene vojne organizacije.
86 Vidi npr. pozivanje na britanske oficire za vezu kod etnika, pukovnike Baileyja i
Hudsona, te na efa arnerike vojne misije u Mihailovievom tabu, pukovnika McDowella,
u The Trial of Dra^a Mihailovi, str. 123 - 124, 158 - 159, 184 - 185, 191 - 195, 199 - 203, 304
- 309, 465 - 467, i ZiherI, Epilog jedne protivnarodne zavere.
87 The Trial of Dra^a Mihailovi, str. 162, 249 - 250, 252, 254, 258 - 259, 262, 270, 283
- 289, 296 - 297, 304, 334, 351, 358, 377 - 378, 384.
88 Suenje lanovima rukovodstva organizacije Drai^e Mihailovia, str. 144, 146, 149
150, 157, 161 163, 166, 209 - 210, 213, 221 - 223, 223 - 236,' 245, 248.
Nedostatak vrstog i odgovarajueg rukovoenja vojnim poslovima iz jednog centra,
nedostatak razvoja osobnih sposobnosti generala Mihailovia u skladu sa zahtjevima
vremena i odsutnost ivotno sposobnog politikog programa i potrebne politike
organiziranosti, sve je to onemoguavalo koheziju u etnikom pokretu, a s vremenom mu
oduzelo i svaku efikasnost. Ove slabosti, zajedno s ustrajnom kolaboracijom s neprijateljem
protiv svojih domaih protivnika, te nesposobnost da iziu na kraj s meunarodnim
problemima s kojima su se suoili, uinile su neizbjenom propast koja je na kraju snala
etniki pokret i njegovo vodstvo.