Ang tren ay tumulak sa gitna ng Sali-salimuot na mga ingay.

Sigawan ang mga batang nagtitinda ng mga babasahin, Tribune,

mama, Tribune, Taliba? Ubos nap o. Liwayway, bagong labas. Alingawngaw ng mga habilinan at pagpapaalam. Huwag mong
kalimutan, Sindo, ang baba mo ay sa Sta. Isabel, tingnan mo ang istasyon. Temiong, huwag mong mabitiw-bitiwan ang supot
na iyan. Nagkalat ang mga magnanakaw, mag-ingat ka! Kamusta na lang sa Ka Uweng. Sela, sabihin mong sa Mahal Na Araw
na kami uuwi. Ang pases mo Kiko, baka mawaglit. Maligayang Paglalakbay, Gng. Enriquez. Ngumiti ka naman, Ben, hindi
naman ako magtatagal doon at susulta ako araw-araw. Kamusta na lamang. Paalam. Paalam. Hanggang sa
muli.Ang_tren_ay_nabuhay_at_dahan-dahang_kumilos._H-s-s-sTsug._Tsug._Naiwan_sa_likuran_nina_Danding_ang_takipsilim_ng_Tutuban,_at_sila'y_napagitna_sa_malayang_hangin_at_sa_liwan
ag_ng_umaga.">Ang tren ay nabuhay at dahan-dahang kumilos. H-s-s-s-Tsug. Tsug. Naiwan sa likuran nina Danding ang
takipsilim ng Tutuban, at sila'y napagitna sa malayang hangin at sa liwanag ng
umaga.Huminga_nang_maluwag_ang_kanyang_Tiya_Juana_at_ang_sabi,_'Salamat_at_tayo'y_nakatulak_na_rin._Kay_init_doon_sa_
istasyon.'_Ang_kanyang_Tiyo_Goryo_ay_nakadungaw_at_nagmamasid_sa_mga_bahay_at_halaman_sa_dinaraanan.">Huminga
nang maluwag ang kanyang Tiya Juana at ang sabi, 'Salamat at tayo'y nakatulak na rin. Kay init doon sa istasyon.' Ang
kanyang Tiyo Goryo ay nakadungaw at nagmamasid sa mga bahay at halaman sa
dinaraanan.Ang_galaw_ng_makina_ngayon_ay_mabilis_na't_tugmatugma,_tila_pintig_ng_isang_pusong_wala_nang_alinlangan._Napawing_tila_ulap_sa_isip_ni_Danding_ang_gulo_at_ingay_ng_pagalis,_at_gumitaw_ang_pakay_ng_kanilang_paguwi_sa_Malawig._Nagsasalita_na_naman_ang_kanyang_Tiay_Juana,_'Ang_namatay_ay_ang_Tata_Inong_mo,_pamangkin_ng_iyong
_Lola_Asyang_at_pinsan_namin_ng_iyong_ama._Mabait_siyang_tao_noong_siya'y_nabubuhay_pa.'">Ang galaw ng makina
ngayon ay mabilis na't tugma-tugma, tila pintig ng isang pusong wala nang alinlangan. Napawing tila ulap sa isip ni Danding
ang gulo at ingay ng pag-alis, at gumitaw ang pakay ng kanilang pag-uwi sa Malawig. Nagsasalita na naman ang kanyang Tiay
Juana, 'Ang namatay ay ang Tata Inong mo, pamangkin ng iyong Lola Asyang at pinsan namin ng iyong ama. Mabait siyang tao
noong siya'y nabubuhay
pa.'Si_Danding_ay_sinagian_ng_lungkot,_bagama't_hindi_niya_nakita_kailanman_ang_namatay_na_kamaganak._Ang_pagkabanggit_sa_kanyang_ama_ang_tumimo_sa_ilang_bahagi_ng_kanyang_puso,_at_naglapit_sa_kanyang_damdamin
_ang_hindi_kilalang_patay._Naalala_niya_na_sa_Malawig_ipinanganak,_lumaki_at_nagkaisip_ang_kanyang_ama._Bumaling_siya_s
a_kanyang_Tiya_Juana_at_itinanong_kung_ano_ang_anyo_ng_nayong_iyon,_kung_mayaman_o_dukha,_kung_liblib_o_malapit_sa_b
ayan._At_samantalang_nagaapuhap_sa_alaala_ang_kanyang_butihing_ate_ay_nabubuo_naman_sa_isip_ni_Danding_ang_isang_kaayaayang_larawan,_at_umusbong_sa_kanyang_puso_ang_pambihirang_pananabik.">Si Danding ay sinagian ng lungkot, bagama't
hindi niya nakita kailanman ang namatay na kamag-anak. Ang pagkabanggit sa kanyang ama ang tumimo sa ilang bahagi ng
kanyang puso, at naglapit sa kanyang damdamin ang hindi kilalang patay. Naalala niya na sa Malawig ipinanganak, lumaki at
nagkaisip ang kanyang ama. Bumaling siya sa kanyang Tiya Juana at itinanong kung ano ang anyo ng nayong iyon, kung
mayaman o dukha, kung liblib o malapit sa bayan. At samantalang nag-aapuhap sa alaala ang kanyang butihing ate ay
nabubuo naman sa isip ni Danding ang isang kaaya-ayang larawan, at umusbong sa kanyang puso ang pambihirang
pananabik.Sa_unang_malas,_ang_Malawig_ay_walang_pagkakaiba_sa_alinmang_nayon_sa_Kallagitnaang_Luzon._Isang_daang_m
akitid,_paliku-liko,_natatalukapan_ng_makapal_at_manilawnilaw_na_alikabok._Mga_puno_ng_kawayan,_mangga,_niyog_at_akasya._Mga_bahay_na_pawid,_luma_na_ang_karamihan_at_sun
og_sa_araw_ang_mga_dingding_at_bubong._Pasalitsalit,_isang_tindahang_hindi_mapagwari_kung_tititigan_sa_malapit._Doon_at_ditto,_nasisilip_sa_kabila_ang_madalang_na_hanay
_ng_mga_bahay._At_sa_ibabaw_ng_lahat,_nakangiti_at_puno_ng_ningning_ng_umaga,_ang_bughaw,_maaliwalas_at_walang_ulap_
na_langit.">Sa unang malas, ang Malawig ay walang pagkakaiba sa alinmang nayon sa Kallagitnaang Luzon. Isang daang
makitid, paliku-liko, natatalukapan ng makapal at manilaw-nilaw na alikabok. Mga puno ng kawayan, mangga, niyog at
akasya. Mga bahay na pawid, luma na ang karamihan at sunog sa araw ang mga dingding at bubong. Pasalit-salit, isang
tindahang hindi mapagwari kung tititigan sa malapit. Doon at ditto, nasisilip sa kabila ang madalang na hanay ng mga bahay.
At sa ibabaw ng lahat, nakangiti at puno ng ningning ng umaga, ang bughaw, maaliwalas at walang ulap na
langit.'Walang_maganda_rito_kundi_ang_langit,'_ang_sabing_pabiro_ng_kutsero_ng_karitelang_sinasakyan_nila._Pinaglalabanan
_ni_Danding_ang_sulak_ng_pagkabigo_sa_kanyang_dibdib._'_Hindi_po_naman,'_ang_marahan_niyang_tugon._Naisaloob_niyang_s
a_mga_nayong_tulad_nito_isinilang_at_nagsilaki_sina_del_Pilar,_at_iba_pang_bayani_ng_lahi,_at_sa_gayong_mga_bukid_nagtinin
g_ang_diwa_ng_kabayanihan_ng_himagsikan_laban_sa_mga_Kastila._Ang_alaalang_iyon_ay_nakaaaliw_sa_kanya,_nagbigay_ng_b
agong_anyo_sa_lahat_ng_bagay_sa_paligid-ligid.">'Walang maganda rito kundi ang langit,' ang sabing pabiro ng kutsero ng
karitelang sinasakyan nila. Pinaglalabanan ni Danding ang sulak ng pagkabigo sa kanyang dibdib. ' Hindi po naman,' ang
marahan niyang tugon. Naisaloob niyang sa mga nayong tulad nito isinilang at nagsilaki sina del Pilar, at iba pang bayani ng
lahi, at sa gayong mga bukid nagtining ang diwa ng kabayanihan ng himagsikan laban sa mga Kastila. Ang alaalang iyon ay
nakaaaliw sa kanya, nagbigay ng bagong anyo sa lahat ng bagay sa paligid-ligid.Kay_rami_pala_niyang_kamaganak_doon._Hindi_mapatidpatid_ang_pagpapakilala_ng_kanyang_Tiya_Juana._Sila_ang_iyong_Lolo_Tasyo,_at_sila_ang_iyong_Lola_Ines._Ang_mga_pinsan_m
ong_Juan,_Seling,_Marya_at_Asyas._Ang_iyong_Nana_Bito._Ang_iyong_Tata_Enteng._Yukod_at_ngiti_rito,_halik_ng_kamay_roon._
Mga_kamaganak_na_malapit_at_malayo,_tunay_at_hawa_lamang,_matatanda_at_mga_bata._Ang_lahat_yata_ng_tao_sa_bahay,_buhat_sa_mg
a_nangasapuno_ng_hagdan_hanggang_sa_nagasaloob_ay_pawang_kamaganak_ni_Danding._'Mabuti_na_lamang_at_likas_na_sarat_ang_ilong_ko,'_ang_naisaloob_niya._'_Kung_hindi_ay_pulpol_na_marahil_
ngayon.'">Kay rami pala niyang kamag-anak doon. Hindi mapatid-patid ang pagpapakilala ng kanyang Tiya Juana. Sila ang
iyong Lolo Tasyo, at sila ang iyong Lola Ines. Ang mga pinsan mong Juan, Seling, Marya at Asyas. Ang iyong Nana Bito. Ang
iyong Tata Enteng. Yukod at ngiti rito, halik ng kamay roon. Mga kamag-anak na malapit at malayo, tunay at hawa lamang,

matatanda at mga bata. Ang lahat yata ng tao sa bahay, buhat sa mga nangasapuno ng hagdan hanggang sa nagasaloob ay
pawang kamag-anak ni Danding. 'Mabuti na lamang at likas na sarat ang ilong ko,' ang naisaloob niya. ' Kung hindi ay pulpol
na marahil
ngayon.'Sapagkat_sila_lamang_ang_nagsipanggaling_sa_Maynila,_sa_pagtitipong_iyon_ay_napako_kina_Danding_ang_pansin_ng
_lahat._Umugong_ang_kamustahan._Balana_ang_nagtanong_kay_Danding_ng_kung_ano_ang_lagay_ng_kanyang_amang_may_sa
kit_at_ng_kanyang_inang_siya_na_lamang_ngayong_bumubuhay_sa_kanilang_maganak._Sinulyapan_ng_kanyang_Tiya_Juana_si_Danding_at_sinikap_na_saluhin_ang_mga_tanong._Bantad_na_siya_sa_pagkamara
mdamin_ng_kanyang_pamangkin,_at_alam_niyang_ang_kasawian_ng_ama_nito_ay_talusaling_na_sugat_sa_puso_nito._Ngunit_hi
ndi_niya_maunahan_ng_pagtugon_sai_Danding,_na_tila_magaan_ngayon_ang_bibig_at_palagay_na_ang_loob_sa_piling_ng_mga_k
amag-anak_na_ngayon_lamang_nakilala.">Sapagkat sila lamang ang nagsipanggaling sa Maynila, sa pagtitipong iyon ay
napako kina Danding ang pansin ng lahat. Umugong ang kamustahan. Balana ang nagtanong kay Danding ng kung ano ang
lagay ng kanyang amang may sakit at ng kanyang inang siya na lamang ngayong bumubuhay sa kanilang mag-anak.
Sinulyapan ng kanyang Tiya Juana si Danding at sinikap na saluhin ang mga tanong. Bantad na siya sa pagkamaramdamin ng
kanyang pamangkin, at alam niyang ang kasawian ng ama nito ay talusaling na sugat sa puso nito. Ngunit hindi niya
maunahan ng pagtugon sai Danding, na tila magaan ngayon ang bibig at palagay na ang loob sa piling ng mga kamag-anak na
ngayon lamang
nakilala.Isang_manipis_na_dingding_ng_sawali_ang_tanging_nakapagitan_sa_bulwagan_at_sa_pinakaloob_ng_bahay,_na_siyang_
kinabuburulan_ng_patay._At_sa_bukas_na_lagusan,_na_napapalamutihan_sa_magkabilang_panig_ng_mga_puting_kurtina_salo_n
g_pinagbuhol_na_lasong_itim,_ay_walang_tigil_ang_pagyayautyaot_dito_ng_mga_taong_nakikiramay_sa_mga_namatayan,_nagmamasid_sa_bangkay._Ngunit_pagpasok_na_pagpasok_ni_Dandi
ng_ay_nagiba_ang_kanyang_pakiramdam._Napawi_sa_kanyang_pandinig_ang_alingawngaw_sa_labas,_at_dumampi_sa_kanyang_puso_ang_
katahimikan_ng_kamatayan._Dahandahan_siyang_lumapit_sa_kabaong,_at_pinagmasdan_ang_mukha_ng_bangkay._Maputi,_kaayaaya_ang_bukas,_isang_mukhang_nagbabandila_sa_katapatan_at_kagitingan._Nabakas_ni_Danding_ang_lapad_ng_noo,_sa_mga_
matang_hindi_ganap_ang_pagkakapikit,_at_sa_hugis_ng_ilong,_ang_bahagyang_pagkakahawig_sa_kanyang_ama._Bigla_siyang_
nakaramdam_ng_awa_at_lungkot.">Isang manipis na dingding ng sawali ang tanging nakapagitan sa bulwagan at sa
pinakaloob ng bahay, na siyang kinabuburulan ng patay. At sa bukas na lagusan, na napapalamutihan sa magkabilang panig
ng mga puting kurtina salo ng pinagbuhol na lasong itim, ay walang tigil ang pagyayaut-yaot dito ng mga taong nakikiramay
sa mga namatayan, nagmamasid sa bangkay. Ngunit pagpasok na pagpasok ni Danding ay nag-iba ang kanyang pakiramdam.
Napawi sa kanyang pandinig ang alingawngaw sa labas, at dumampi sa kanyang puso ang katahimikan ng kamatayan. Dahandahan siyang lumapit sa kabaong, at pinagmasdan ang mukha ng bangkay. Maputi, kaaya-aya ang bukas, isang mukhang
nagbabandila sa katapatan at kagitingan. Nabakas ni Danding ang lapad ng noo, sa mga matang hindi ganap ang
pagkakapikit, at sa hugis ng ilong, ang bahagyang pagkakahawig sa kanyang ama. Bigla siyang nakaramdam ng awa at
lungkot.'Hindi_mo_nababati_ang_Nana_Marya_mo,'_ang_marahang_paalala_ng_kanyang_Tita_Juana._'At_ang_pinsan_mong_si_Bi
ning,'_ang_pabulong_pang_habol._Humalik_ng_kamay_si_Danding_sa_asawa_ng_yumao,_at_naupo_sa_tabi_ni_Bining,_ngunit_wal
a_siyang_nasabing_anuman._Puno_ang_kanyang_puso._Pagkaraan_ng_ilang_sandali_ay_umabot_siya_ng_isang_album_sa_mesan
g_kalapit,_binuksan_iyon,_at_pinagmunimuni_ang_mahiwaga_at_makapangyarihang_kaugnayan_ng_dugo_na_nagbubuklod_ng_mga_tao.">'Hindi mo nababati ang Nana
Marya mo,' ang marahang paalala ng kanyang Tita Juana. 'At ang pinsan mong si Bining,' ang pabulong pang habol. Humalik
ng kamay si Danding sa asawa ng yumao, at naupo sa tabi ni Bining, ngunit wala siyang nasabing anuman. Puno ang kanyang
puso. Pagkaraan ng ilang sandali ay umabot siya ng isang album sa mesang kalapit, binuksan iyon, at pinagmuni-muni ang
mahiwaga at makapangyarihang kaugnayan ng dugo na nagbubuklod ng mga
tao.Pagkakain_ng_tanghalian_ay_nanaog_si_Danding_at_nagtungo_sa_bukid_sa_may_likuran_ng_bahay._Nakaraan_na_ang_pana
hon_ng_paggapas,_at_namandala_ana_ang_ani._Malinis_ang_hubad_na_lupa,_na_naglalatang_sa_init_ng_araw._Naupo_si_Dandin
g_sa_ilalim_ng_isang_pulutong_ng_mga_punong_kawayan,_at_nagmasid_sa_paligid-ligid.">Pagkakain ng tanghalian ay nanaog
si Danding at nagtungo sa bukid sa may likuran ng bahay. Nakaraan na ang panahon ng paggapas, at namandala ana ang ani.
Malinis ang hubad na lupa, na naglalatang sa init ng araw. Naupo si Danding sa ilalim ng isang pulutong ng mga punong
kawayan, at nagmasid sa paligidligid.Hindi_kalayuan,_sa_gawing_kaliwa_niya,_ay_naroon_ang_kanyang_Lolo_Tasyo_na_nagkakayas_ng_kawayan._Ang_talim_ng_
matanda_ay_tila_hiyas_na_kumikislap_sa_araw._Tumindig_si_Danding_at_lumapit_sa_matanda._Si_Lolo_Tasyo_ang_unang_nagsal
ita.">Hindi kalayuan, sa gawing kaliwa niya, ay naroon ang kanyang Lolo Tasyo na nagkakayas ng kawayan. Ang talim ng
matanda ay tila hiyas na kumikislap sa araw. Tumindig si Danding at lumapit sa matanda. Si Lolo Tasyo ang unang
nagsalita.'Kaparis_ka_ng_iyong_ama,'_ang_wika_niya.">'Kaparis ka ng iyong ama,' ang wika niya.'Bakit_po?'">'Bakit
po?''Balisa_ka_sa_gitna_ng_karamihan;_ibig_mo_pa_ang_nag-iisa.'">'Balisa ka sa gitna ng karamihan; ibig mo pa ang nagiisa.''May_mga_sandali_pong_kailangan_ng_tao_ang_mapag-isa.'">'May mga sandali pong kailangan ng tao ang mapagisa.''Ganyan_din_siya_kung_magsalita,_bata_pa'y_magulang_na_ang_isip.'">'Ganyan din siya kung magsalita, bata pa'y
magulang na ang isip.''Nasaksihan_po_ba_ninyo_ang_kanyang_kabataan?'">'Nasaksihan po ba ninyo ang kanyang
kabataan?''Nasaksihan!'_Napahalakhak_si_Lolo_Tasyo._'Ang_batang_ito!
_Ako_ang_nagbaon_ng_inunan_ng_ama_mo._Ako_ang_gumawa_ng_mga_una_niyang_laruan._Naulila_agad_siya_sa_ama.'">'Nasak
sihan!' Napahalakhak si Lolo Tasyo. 'Ang batang ito! Ako ang nagbaon ng inunan ng ama mo. Ako ang gumawa ng mga una
niyang laruan. Naulila agad siya sa
ama.'Tumayong_bigla_si_Lolo_Tasyo_at_itinuro_ng_itak_ang_hangganan_ng_bukid._'Doon_siya_malimit_magpalipad_ng_saranggo
la_noong_bata_pa_siyang_munti._Sa_kabilang_pitak_siya_nahulog_sa_kalabaw,_nang_minsang_sumama_siya_sa_akin_sa_pagararo._Nasaktan_siya_noon,_ang_akala_ko'y_hindi_siya_titigil_sa_kaiiyak.'">Tumayong bigla si Lolo Tasyo at itinuro ng itak ang

hangganan ng bukid. 'Doon siya malimit magpalipad ng saranggola noong bata pa siyang munti. Sa kabilang pitak siya
nahulog sa kalabaw, nang minsang sumama siya sa akin sa pag-araro. Nasaktan siya noon, ang akala ko'y hindi siya titigil sa
kaiiyak.'Lumingon_ang_matanda_at_tiningala_ang_punong_mangga_sa_kanilang_likuran._'Sa_itaas_ng_punong_ito_pinaakyat_ko
_at_pinagtago_ang_ama_mo_isang_hapon,_noong_kainitan_ng_himagsikan,_nang_mabalitaang_may_mga_huramentadong_Kastil
a_na_paparito._At_doon,_sa_kinauupuan_mo_kanina,_doon_niya_isinulat_ang_kauna-unahan_niyang_tulaisang_maikling_papuri_sa_kagandahan_ng_isa_sa_mga_dalagang_nakilala_niya_sa_bayan._May_tagong_kapilyuhan_ang_ama_mo
.'">Lumingon ang matanda at tiningala ang punong mangga sa kanilang likuran. 'Sa itaas ng punong ito pinaakyat ko at
pinagtago ang ama mo isang hapon, noong kainitan ng himagsikan, nang mabalitaang may mga huramentadong Kastila na
paparito. At doon, sa kinauupuan mo kanina, doon niya isinulat ang kauna-unahan niyang tula-isang maikling papuri sa
kagandahan ng isa sa mga dalagang nakilala niya sa bayan. May tagong kapilyuhan ang ama
mo.'Napangiti_si_Danding._'Ang_dalaga_po_bang_iyan_ang_naging_sanhi_ng_pagkakaluwas_niya_sa_Maynila?'">Napangiti si
Danding. 'Ang dalaga po bang iyan ang naging sanhi ng pagkakaluwas niya sa
Maynila?''Oo,'_natigilan_si_Lolo_Tasyo_na_tila_nalalasap_sa_alaala_ang_mga_nangyari._'Nahuli_sila_sa_tabi_ng_isang_mandala_n
g_palay.'">'Oo,' natigilan si Lolo Tasyo na tila nalalasap sa alaala ang mga nangyari. 'Nahuli sila sa tabi ng isang mandala ng
palay.''Nahuli_po?'">'Nahuli po?''Oo_-_sa_liwanag_ng_aandap-andap_na_bituin.'">'Oo - sa liwanag ng aandap-andap na
bituin.'Marami_pang_ibig_itanong_si_Danding,_ngunit_naalala_niya_ang_patay_at_ang_mga_tao_sa_bahay;_baka_hinahanap_na_
siya._Unti-unting_pinutol_niya_ang_pag-uusap_nila_ni_Lolo_Tasyo,_at_iniwan_ang_matanda_sa_mga_alaala_nito.">Marami pang
ibig itanong si Danding, ngunit naalala niya ang patay at ang mga tao sa bahay; baka hinahanap na siya. Unti-unting pinutol
niya ang pag-uusap nila ni Lolo Tasyo, at iniwan ang matanda sa mga alaala
nito.'Ano_ang_pinanood_mo_sa_bukid?'_ang_usisang_biro_ng_isa_sa_mga_bagong_tuklas_niyang_pinsan.">'Ano ang pinanood
mo sa bukid?' ang usisang biro ng isa sa mga bagong tuklas niyang
pinsan.'Ang_araw,'_ang_tugon_ni_Danding,_sabay_pikit_ng_mga_mata_niyang_naninibago_at_hindi_halos_makakita_sa_agawdilim_na_tila_nakalambong_sa_bahay.">'Ang araw,' ang tugon ni Danding, sabay pikit ng mga mata niyang naninibago at hindi
halos makakita sa agaw-dilim na tila nakalambong sa
bahay.Ang_libingan_ay_nasa_gilid_ng_simbahan,_bagay_na_nagpapagunita_kay_Danding_ng_sumpa_ng_Diyos_kay_Adan_sa_mga
_anak_nito,_at_ng_malungkot_at_batbat__sakit_na_pagkakawalay_nila,_na_kamatayan_lamang_ang_lubusang_magwawakas._Nagunita_niya_na_sa_maliit_na_bakurang_it
o_ng_mga_patay_na_nakahimlay_ang_alabok_ng_kanyang_ninuno,_ang_abang_labi_ng_Katipunan,_ng_mga_pag-asa,_pagibig,_lumbay_at_ligaya,_ng_palalong_mga_pangarap_at_mga_pagkabigo_na_siyang_pumana_sa_kanya_ng_kanyang_angkan._Ma
gaan_ang_pagyapak_ni_Danding_sa_malambot_na_lupa,_at_sinikap_niyang_huwag_masaling_maging_ang_pinakamaliit_na_hala
man.">Ang libingan ay nasa gilid ng simbahan, bagay na nagpapagunita kay Danding ng sumpa ng Diyos kay Adan sa mga
anak nito, at ng malungkot at batbat - sakit na pagkakawalay nila, na kamatayan lamang ang lubusang magwawakas.
Nagunita niya na sa maliit na bakurang ito ng mga patay na nakahimlay ang alabok ng kanyang ninuno, ang abang labi ng
Katipunan, ng mga pag-asa, pag-ibig, lumbay at ligaya, ng palalong mga pangarap at mga pagkabigo na siyang pumana sa
kanya ng kanyang angkan. Magaan ang pagyapak ni Danding sa malambot na lupa, at sinikap niyang huwag masaling maging
ang pinakamaliit na
halaman.Handa_na_ang_hukay._Wala_na_ang_nalalabi_kundi_ang_paghulog_at_pagtatabon_sa_kabaong._Ngunit_ng_huling_sand
ali_ay_binuksang_muli_ang_takip_sa_tapat_ng_mukha_ng_bangkay,_upang_ito'y_minsan_pang_masulyapan_ng_mga_naulila.">H
anda na ang hukay. Wala na ang nalalabi kundi ang paghulog at pagtatabon sa kabaong. Ngunit ng huling sandali ay
binuksang muli ang takip sa tapat ng mukha ng bangkay, upang ito'y minsan pang masulyapan ng mga
naulila.Nabasag_ang_katahimikan_at_naghari_ang_impit_na_mga_hikbi_at_ang_mga_piping_pananangis_na_higit_na_makadurog
-puso_kaysa_maingay_na_pag-iyak.">Nabasag ang katahimikan at naghari ang impit na mga hikbi at ang mga piping
pananangis na higit na makadurog-puso kaysa maingay na pagiyak.Pinagtiim_ni_Danding_ang_kanyang_mga_bagang,_ngunit_sa_kabila_ng_kanyang_pagtitimpi_ay_naramdaman_niyang_nangi
ngilid_ang_luha_sa_kanyang_mga_mata.">Pinagtiim ni Danding ang kanyang mga bagang, ngunit sa kabila ng kanyang
pagtitimpi ay naramdaman niyang nangingilid ang luha sa kanyang mga mata.Sandaling_nagulap_ang_lahat_ng_kanyang_paningin._Nilunod_ang_kanyang_puso_ng_matinding_dalamhati_at_ng_malabong_pakiramdam_na_s
iya_man_ay_dumaranas_ng_isang_uri_ng_kamatayan._Balisa_at_nagsisikap_ang_dibdib_ng_damdaming_ito,_si_Danding_ay_daha
n-dahang_lumayo_at_nagpaunang_bumalik_sa_bahay.">Sandaling nag-ulap ang lahat ng kanyang paningin. Nilunod ang
kanyang puso ng matinding dalamhati at ng malabong pakiramdam na siya man ay dumaranas ng isang uri ng kamatayan.
Balisa at nagsisikap ang dibdib ng damdaming ito, si Danding ay dahan-dahang lumayo at nagpaunang bumalik sa
bahay.Ibig_niyang_mapagisa_kaya't_nang_makita_niyang_may_taong_naiwan_sa_bahay_ay_patalilis_siyang_nagtungo_sa_bukid._Lumulubog_na_ang_araw,
_at_nagsisimula_nang_lumamig_ang_hangin._Ang_abuhing_kamay_ng_takipsilim_ay_nakaamba_na_sa_himpapawid._Tumigil_si_D
anding_sa_tabi_ng_pulutong_ng_mga_kawayan_at_pinahid_ang_pawis_sa_kanyang_mukha_at_leeg.">Ibig niyang mapag-isa
kaya't nang makita niyang may taong naiwan sa bahay ay patalilis siyang nagtungo sa bukid. Lumulubog na ang araw, at
nagsisimula nang lumamig ang hangin. Ang abuhing kamay ng takipsilim ay nakaamba na sa himpapawid. Tumigil si Danding
sa tabi ng pulutong ng mga kawayan at pinahid ang pawis sa kanyang mukha at
leeg.Ang_kapayapaan_ng_bukid_ay_tila_kamay_ng_isang_inang_humahaplos_sa_nagiinit_na_noo_ni_Danding._Huminga_siya_nang_malalim,_umupo_sa_lupa,_at_ipinikit_ang_mga_mata._Dahandahang_inunat_niya_ang_kanyang_mga_paa,_itinukod_sa_lupa_ang_mga_palad;_tumingala_at_binayaang_maglaro_sa_ligalig_niy
ang_mukha_ang_banayad_na_hangin.">Ang kapayapaan ng bukid ay tila kamay ng isang inang humahaplos sa nag-iinit na noo
ni Danding. Huminga siya nang malalim, umupo sa lupa, at ipinikit ang mga mata. Dahan-dahang inunat niya ang kanyang
mga paa, itinukod sa lupa ang mga palad; tumingala at binayaang maglaro sa ligalig niyang mukha ang banayad na
hangin.Kay_lamig_at_kay_bango_ng_hanging_iyon.">Kay lamig at kay bango ng hanging iyon.Unti-

unti_siyang_pinanawan_ng_lumbay_at_agamagam,_at_natiwasay_ang_pagod_niyang_katawan._Sa_kapirasong_lupang_ito,_na_siyang_sinilangan_ng_ama_niya,_ay_napanata
g_ang_kanyang_puso.">Unti-unti siyang pinanawan ng lumbay at agam-agam, at natiwasay ang pagod niyang katawan. Sa
kapirasong lupang ito, na siyang sinilangan ng ama niya, ay napanatag ang kanyang
puso.Palakas_nang_palakas_ang_hangin,_na_nagtataglay_ng_amoy_ng_lupa_at_kay_bango_ng_nakamandalang_palay!
_Naalala_ni_Danding_ang_mga_kuwento_ni_Lolo_Tasyo_tungkol_sa_kanyang_ama,_at_siya'y_napangiti_nang_lihim._Ang_pagsasa
ranggola_sa_bukid,_ang_pagkahulog_sa_kalabaw,_dalaga_sa_bunton_ng_palay,_ang_lahat_ay_nananariwa_sa_kanyang_gunita._T
umawa_nang_marahan_si_Danding_at_pinagigi_pang_lalo_ang_pagkakasalampak_niya_sa_lupa._Tila_isang_punong_kababaon_doon_ang_mga_ugat,_siya'y_nakaramdam_ng_
pagkakaugnay_sa_bukid_na_minsa'y_nadilig_na_mga_luha_at_umalingawngaw_sa_mga_halakhak_ng_kanyang_ama.">Palakas
nang palakas ang hangin, na nagtataglay ng amoy ng lupa at kay bango ng nakamandalang palay! Naalala ni Danding ang
mga kuwento ni Lolo Tasyo tungkol sa kanyang ama, at siya'y napangiti nang lihim. Ang pagsasaranggola sa bukid, ang
pagkahulog sa kalabaw, dalaga sa bunton ng palay, ang lahat ay nananariwa sa kanyang gunita. Tumawa nang marahan si
Danding at pinag-igi pang lalo ang pagkakasalampak niya sa lupa. Tila isang punong kababaon doon ang mga ugat, siya'y
nakaramdam ng pagkakaugnay sa bukid na minsa'y nadilig na mga luha at umalingawngaw sa mga halakhak ng kanyang
ama.Sa_sandaling_iyon_ay_tila_hawak_ni_Danding_sa_palad_ang_lihim_ng_tinatawag_na_pagibig_sa_lupang_tinubuan._Nauunawaan_niya_kung_bakit_ang_pagkakatapon_sa_ibang_bansa_ay_napakabigat_na_parusa,_at_ku
ng_bakit_ang_mga_nawawalay_na_anak_ay_sumasalunga_sa_bagyo_at_baha_makauwi_lamang_sa_Inang_Bayan._Kung_bakit_wal
ang_atubiling_naghain_ng_dugo_sina_Rizal_at_Bonifacio.">Sa sandaling iyon ay tila hawak ni Danding sa palad ang lihim ng
tinatawag na pag-ibig sa lupang tinubuan. Nauunawaan niya kung bakit ang pagkakatapon sa ibang bansa ay napakabigat na
parusa, at kung bakit ang mga nawawalay na anak ay sumasalunga sa bagyo at baha makauwi lamang sa Inang Bayan. Kung
bakit walang atubiling naghain ng dugo sina Rizal at
Bonifacio.Sa_kabila_ng_mga_magigiting_na_pangungusap_ng_pambihirang_mga_pagmamalasakit,_at_ng_kamatayan_ng_mga_b
ayani_ay_nasulyapan_ni_Danding_ang_kapirasong_lupa,_na_kinatitirikan_ng_kanilang_mga_tahanan,_kinabubuhayan_ng_kanilan
g_mga_kamaganak,_kasalo_sa_kanilang_mga_lihim_at_nagtatago_na_pamana_ng_kanilang_mga_angkan._Muli_siyang_napangiti.">Sa kabila
ng mga magigiting na pangungusap ng pambihirang mga pagmamalasakit, at ng kamatayan ng mga bayani ay nasulyapan ni
Danding ang kapirasong lupa, na kinatitirikan ng kanilang mga tahanan, kinabubuhayan ng kanilang mga kamag-anak, kasalo
sa kanilang mga lihim at nagtatago na pamana ng kanilang mga angkan. Muli siyang
napangiti.Sa_dako_ng_baybay_ay_nakarinig_siya_ng_mga_tinig,_at_nauulinigan_niyang_tinatawag_ang_kanyang_pangalan._Dah
andahan_siyang_tumayo._Gabi_na,_kagat_na_ang_dilim_sa_lahat_ng_dako._Walang_buwan_at_may_kadiliman_ang_langit._Ngunit_n
ababanaagan_pa_niya_ang_dulo_ng_mga_kawayang_nakapanood_ng_paglikha_ng_unang_tula_ng_kanyang_ama,_at_ang_ilang_a
andap-andap_ng_bituing_saksi_ng_unang_pag-ibig_nito.">Sa dako ng baybay ay nakarinig siya ng mga tinig, at nauulinigan
niyang tinatawag ang kanyang pangalan. Dahan-dahan siyang tumayo. Gabi na, kagat na ang dilim sa lahat ng dako. Walang
buwan at may kadiliman ang langit. Ngunit nababanaagan pa niya ang dulo ng mga kawayang nakapanood ng paglikha ng
unang tula ng kanyang ama, at ang ilang aandap-andap ng bituing saksi ng unang pag-ibig nito.