PRILOZI

Rad primljen: 01 12.2010.

UDK: 347. 771:60

SPECIFINOSTI ZATITE PRAVA INTELEKTUALNE SVOJINE

U OBLASTI BIOTEHNOLOGIJA
Characteristics of the Protection of Intellectual
Property Rights in the Field of Biotechnology

Jovan arac
Institut za intelektualnu svojinu
BIH

Rezime: Dinamian razvoj moderne biotehnologije

doveo je u pitanje standardni model patenta koji je
dugo bio preovlaujuu u uporednom patentnom
pravu. Biotehnologija mikroorganizama je dosta rano
ula u sferu patentnog prava, dok sa biotehnologijom
viih organizama to dugo nije bio sluaj. Pod pritiskom monih multinacionalnih kompanija pristupilo
se reviziji patentnog prava na nain da se patentna
zatita u ovoj oblasti znaajno proirila posebno u
pravcu zatite neega to se tradicionalno smatralo
naunim otkriem. U prvoj fazi je dolo do patentne
zatite mikroorganizama koji su samo izolovani iz
prirodne sredine da bi na kraju i bioloki materijal koji
je izolovan iz ljudskog tijela u smislu patentne zatite u
potpunosti izjednaen sa materijalom ili supstancom
koja je izolovana iz neke druge prirodne sredine, uz
uslov da je jasno odreena njegova namjena. Mada
se ovo odstupanje od tradicionalnog modela patenta
esto pravda koncepcijskim razlozima preovlauje
miljenje da se radi pragmatinim razlozima koji se
svode na zatiti interesa monog lobija hemijske i
farmaceutske industrije. U ovom procesu bilo bi nuno
na zadovoljavajui nain razdvojiti ono to predstavlja
stvarni doprinos pronalazaa u konkretnom pronalasku
od genetskog nasljea koje pripada ovjeanstvu i koje
u principu ne bi smjelo biti predmet patentne zatite.

Abstract: The dynamic development of modern biotechnology called into question the standard patent model, which
has been predominant in comparative patent law for a
long time. Biotechnology of micro organisms entered into
the sphere of patent law rather early, whereas it was not
the case with biotechnology of higher organisms. Undue
influence exerted by powerful multinational companies
led to the revision of patent law which resulted in the
considerable extension of patent protection in this area, in
particular in the direction of the protection of something
that was traditionally considered a scientific discovery.
During the first phase, a patentable invention was only
the invention concerning micro organisms isolated from
their natural environment, but in the end, a biological
material isolated from the human body was completely
equalized, within the meaning of patent protection, with
a material or a substance isolated from another natural
environment, provided that its purpose is clearly defined.
Albeit this deviation from a traditional patent model
is often justified by conceptual reasons, prevailing
belief is that behind it lie pragmatic reasons which come
down to protecting the interests of the powerful lobby
of chemical and pharmaceutical industry. It would be
necessary to separate in a satisfactory manner a real
contribution of the inventor in the invention concerned
from genetic inheritance which belongs to humankind
and which, in principle, may not be a subject matter
of patent protection.

Kljune rijei: biotehnologija, biljne sorte, farmaceutska industrija, genetiki modifikovani organizmi,
intelektualna svojina, nauno otkrie, multinacionalne
kompanije, patent, patentno pravo

Key words: biotechnology, plant varieties, pharmaceutical

industry, genetically modified organisms, intellectual
property, scientific discovery, multinational companies,
patent, patent law
339

PRILOZI

1. UVOD

Biotehnologija predstavlja jednu od

najstarijih ali u dananje vrijeme i jednu
od najdinaminijih oblasti ljudske djelatnosti. Njen predmet su ivi organizmi i
njihova primjena u industriji i poljoprivredi, ali i sam ivot u najirem smislu
rijei. ivot predstavlja najvei stepen
organizacije materije. ive organizme karakteriu dvije osobine koje ih razlikuju
od mrtve prirode: razmjena materije
sa okolinom i sposobnost reprodukcije.
ivot na zemlji se zasniva na sposobnosti
ugljenika za vezivanje sa drugim elementima u razliitim kombinacijama. Broj poznatih jedinjenja ugljenika je deset puta
vei od poznatih jedinjenja svih ostalih
hemijskih elemenata. Alternativni oblici
ivota koji bi bili zasnovani na slinim
sposobnostima drugih elemenata kao to
je silicijum, teoretski gledano, mogli bi
takoe da budu predmet biotehnologije.
Tradicionalna biotehnologija obuhvata bioloke metode oplemenjivanja biljaka
i ivotinja i koritenje mikroorganizama
za proizvodnju hrane, pia kao i za neke
druge bioloke procese kao to je razlaganje otpada i sl. Pored tradicionalnih
biolokih procesa (selekcija, ukrtanje
i mutacija), savremena biotehnologija
obuhvata i kloniranje ivih bia, genetiki inenjering i inenjering tkiva. Takoe
prema tradicionalnoj podjeli, oblast biotehnologija se djelila na mikrobiologiju
i biologiju viih organizama. Razvojem
genetikog inenjeringa, posebno u kontekstu situacije da u ovoj oblasti sve inovacije i kod viih organizama vre na mikro nivou kroz tzv. manipulaciju genima,
ova podjela je u prilinoj mjeri izgubila na
znaaju. U pravnoj literaturi, pronalascima u oblasti biotehnologija smatraju se

340

oni kod kojih se sredstvima neive prirode utie na tok biolokih procesa; biolokim sredstvima utie na neivu materiju
i biolokim sredstvima utie na tok biolokih procesa1. Pronalasci iz ove oblasti
nalaze svoju primjenu u farmaceutskoj
industriji, poljoprivredi, prehrambenoj
industriji, ekologiji kao i u nekim drugim
granama privrede.
Zadnjih decenija ova oblast je doivjela veliku ekspanziju, to je moralo da
dobije i svoj pravni izraz kroz odgovarajue meunarodne ugovore i nacionalne
zakone. Ipak neki relikti tradicionalne
podjele biotehnologija su ostavili traga i
u patentnom zakonodavstvu. Dugo preovlaujue stanovite u uporednom patentnom pravu je bilo da ova vrsta pronalazaka zbog toga to se odnosi na ivu
materiju ne moe biti predmet patentne
zatite. Ipak, patentna praksa se postepeno mijenjala i patentna zatita je prvo priznata za tzv. fermentacione postupke koji
se zasnivaju na metabolikim aktivnostima mikroorganizama (postupci za dobijanje alkohola, piva, kvasca i sireta), dok
su tzv. vii organizmi ostali van patentne
zatite. Kako navodi Slobodan Markovi,
ranije je postojala jasna demarkaciona
linija izmeu mikrobiologije i makrobiologije. Na nivou mikroorganizama
tehnika je omoguila reletivno uspjeno
rjeavanje tehnikih problema posebno
u oblasti fermentacionih postupaka koji
imaju najveu primjenu u prehrambenoj
i hemijskoj industriji, te u farmaciji. Na
nivou viih organizama bili su u primjeni
samo klasini postupci oplemenjivanja
biljaka i ivotinja. Rezultat toga je bilo
da je mikrobiologija bila nesporna oblast
tehnologije u kojoj pronalasci mogu biti
1 Beier/Crespi/Straus: Biotehnology and Patent
Protection, OECD, Paris, 1985, str. 21

2 Markovi Slobodan: Patentno pravo, Nomos

Beograd, 1997, str.88
3 Michael H. Shapiro, Lawyers, Judges and
Bioetics (1997)5, S.Cal. Interdisc. L.J. 113.,
citirano prema: Violeta Beirevi, Bogovi su
pali na teme, Anali, godina LIV, br. 2, Beograd,
2006, str. 205

kao to je know-how, ali i ig i geografske oznake pa i autorsko pravo iako su

od znaaja za oblast biotehnologija zbog
ogranienosti prostora nee biti predmet
ove analize. Generalno govorei, pronalazai u oblasti biotehnologija se uglavnom
odluuju da zbog irine zatite koju on
nudi i razloga sigurnosti, svoje pronalaske
zatite putem patenta, a samo djelimino
putem poslovne tajne. Treba naglasiti da
je nacionalni tretman poslovne tajne razliit u razliitim dravama i da ne postoji
nijedan meunarodni dokument koji ureuje ovu oblast. Poslovna tajna je prilino
nesiguran oblik zatite i u veini drava
mogue ju je tititi samo pravilima koja
se odnose na nelojalnu konkurenciju. Bilo
je pokuaja da se uspostavi analogija izmeu linije genetskog koda i raunarskih
programa koji su zatieni kao autorska
prava. Ipak za realizaciju ove ideje postoji
niz praktinih i koncepcijskih tekoa.

PRILOZI

predmetom patentne zatite, dok je biologija viih organizama ostala izvan domena
patentnog prava2.
Evidentno je da je dinamian razvoj
moderne biotehnologije doveo u pitanje
standardni model patenta koji je dugo bio
preovlaujuu u uporednom patentnom
pravu. Profesor Majkl apira sa univerziteta June Kalifornije se posluio temom
iz filma Bogovi su pali na tjeme da bi
pokazao da se inovacije prouzrokovane
tehnolokim i sociolokim razvojem najee ne mogu vrednovati standardnim
kategorijama ukljuujui i pravne u kojima smo navikli da mislimo3. U navedenom filmu itavu pometnju izaziva jedna
flaa koka-kole koja je nenadano pala na
zemlju i koja u jednom trenutku dovodi u
pitanje tradicionalni nain miljenja ali i
cjelokupnu drutvenu strukturu Bumana
iz junoafrike pustinje Kalahari.
Ono to karakterie ovu oblast su
izvjesne specifinosti u odnosu na tradicionalni model patentne zatite, koje se
pored predmeta zatite posebno odnose
na novost pronalaska, odnos prema naunom otkriu, opis pronalaska i njegovu
ponovljivost, ogranienja patenata koji su
u vezi sa biolokim materijalom, na granice patentne zatite posebno u tzv. humanoj genetici, kao i na mogunost sui generis zatite biljnih sorti, te na neka etika
ali i ekoloka pitanja koja se odnose na
ovu oblast. Sa aspekta teme koja je predmet analize relevantna je zatita patenata
u oblasti biotehnologija i zatita biljnih
sorti. Ostala prava intelektualne svojine

2. PATENTNA ZATITA
PRONALAZAKA U OBLASTI
BIOTEHNOLOGIJA
U zakonodavstvu i u teoriji patent se
definie kao pravo koje se priznaje za pronalazak iz bilo koje oblasti tehnika, koji
je nov, koji ima inventivni nivo i koji je
industrijski primjenljiv4. Za razliku od
najstarije meunarodne konvencije u
ovoj oblasti Pariske konvencije o zatiti
industrijske svojine iz 1883. godine koja
ne sadri definiciju patenta, neki noviji
meunarodni ugovori definiu patent.
Najkompletniju definiciju patenta daje
Sporazum o trgovinskim aspektima prava
intelektualne svojine (TRIPS) u odredbi
koja nosi naziv predmet patentiranja.
4 Zakon o patentima (Slubeni glasnik SCG
br. 32/2004), lan 2
341

PRILOZI

Predvieno je da se patenti priznaju za

svaki pronalazak, bilo da se radi o proizvodima ili postupcima iz raznih oblasti
tehnike pod uslovom da su novi, da sadre inventivni nivo i da su pogodni za
industrijsku primjenu. Patenti su dostupni i patentna prava se mogu koristiti bez
diskriminacije u pogledu mjesta pronalaska, oblasti tehnike i injenice da li se
radi o domaim ili uvezenim proizvodima. lanicama je dozvoljeno da mogu
od patentiranja iskljuiti one pronalaske
ija komercijalna eksploatacija na njihovoj teritoriji nije prihvatljiva zbog zatite
javnog reda i morala, ukljuujui zatitu
ivota i zdravlja ljudi, ivotinja i biljaka,
ili da bi se izbjeglo ozbiljno naruavanje
ivotne sredine. Predvieno je da lanice takoe mogu iskljuiti iz patentiranja,
dijagnostike, terapeutske i hirurke metode lijeenja ljudi ili ivotinja, te biljke i
ivotinje osim mikroorganizama, i bitno
bioloke postupke za proizvodnju biljaka i
ivotinja osim nebiolokih i mikrobiolokih postupaka. lanice TRIPS-a su obavezne da obezbjede zatitu biljnih sorti
bilo putem patenata bilo odgovarajuim
sui generis sistemom ili njihovom kombinacijom.5
Prema Konvenciji o evropskom patentu iz 1973. godine, evropski patenti
se izdaju za pronalaske koji su novi, koji
su rezultat stvaralakog rada i koji mogu
biti industrijski primjenjeni. Pronalazak
je nov ako nije obuhvaen stanjem tehnike. Smatra se da je pronalazak rezultat
stvaralakog rada ako za strunjaka ne
proizilazi na oigledan nain iz stanja tehnike. Smatra se da pronalazak moe biti
industrijski primjenjen ako njegov predmet moe biti proizveden ili iskorien u
5 Sporazum o trgovinskim aspektima prava
intelektualne svojine, lan 27

342

bilo kojoj oblasti industrije, ukljuujui i

poljoprivredu6. Ova konvencija predvia
da se evropski patenti ne izdaju za pronalaske ije bi objavljivanje i primjena
bila protivna javnom poretku i moralu za
biljne sorte i ivotinjske pasmine kao ni
za bitno bioloke postupke, za dobijanje
biljaka i ivotinja. Predvieno je da se zabrana patentiranja ne odnosi na mikrobioloke postupke i na proizvode dobijene
tim postupcima7.
Ova odredba se ne treba tumaiti na
nain da se njome zabranjuje patentiranje
svih pronalazaka koji se odnose na biljke i
ivotinje. Zabrana patentiranja se odnosi
samo na pronalaske koji se odnose na biljke ili ivotinje ako tehnika izvodljivost
pronalaska nije ograniena na odreenu
biljnu sortu ili na ivotinjsku pasminu.
Izvjesno razjanjenje ove odredbe daje
Direktive o pravnoj zatiti pronalazaka iz
oblasti biotehnologija (Biotehnoloka direktiva) koja predvia, da su patentibilni
oni pronalasci koji se odnose na bioloki
materijal, ukljuujui i biljke i ivotinje i
dijelove biljaka i ivotinja, a koji nije dobijen bitno biolokim postupkom i koji
se ne odnosi na biljne sorte i ivotinjske
pasmine8. Treba naglasiti da je cilj ove
direktive harmonizacija propisa unutar
Evropske unije i da ona nije obavezujua
za Evropski zavod za patente. Ova odredba je kritikovana i poreena sa hipotetikim porodinim zakonom koji bi zabranio bigamiju a dozvolio poligamiju9.
Prema smjernicama Evropskog zavoda
6 Konvencija o evropskom patentu, lan 52,
54,56 i 57
7 Konvencija o evropskom patentu, lan 53
8 Direktiva o pravnoj zatiti pronalazaka u
oblasti biotehnologija, lan 4. stav 2.
9 Dan Leskin: The Europen Patent Directive on
Biotechnology, www.bioetic.monitor.nl, str 2

10
Navedeno prema: Markovi Slobodan:
Patentno pravo, Nomos Beograd, 1997, str.92
11 UNCTAD ICTSD, Resource Book on TRIPS
and Development, Cambridge University
Press, Cambridge, 2005, str.353

univerzalan znaaj. Do tada osporavana

zatita pronalazaka u oblasti hemije i farmacije postala je obavezna za sve drave
lanice Svjetske trgovinake organizacije
kao i za drave koje ele to da postanu. Generalno govorei najvea zasluga TRIPS-a
je upravo u harmonizaciji patentnog zakonodavstva, posebno u dijelu koji se odnosi
na patente u oblasti hemije i farmacije, ali i
za patente u oblasti ive materije. Time je
Svjetska trgovinska organizacija znaajno
doprinjela harmonizaciji patentnog zakonodavstva drava lanica.
Prema tradicionalnoj distikciji izmeu
pronalaska i naunog otkria, pronalaskom se stvara neto novo, dok se otkriem samo saznaje neto to ve postoji u
objektivnoj realnosti. Ipak ovakav oblik
razlikovanja pokazao se nepotpunim posebno u kontekstu pronalazaka hemijskih
supstanci koje ve postoje u prirodi. Ako
bi se primijenio tradicionalni pristup zbog
nedostatka novosti, ova vrsta pronalaska
ne bi mogla biti zatiena patentom. To
su ujedno glavni razlozi to pronalasci iz
oblasti hemije i jednim dijelom biotehnologije kao npr. mikroorganizmi koji su
samo izolovani iz prirode, dugo nisu uivali patentnu zatitu u velikom broju drava svijeta. Pod pritiskom monih multinacionalnih farmaceutskih kompanija u
nacionalna zakonodavstva i u neke meunarodne ugovore uvedena je tzv. farmaceutska odredba. Ona predvia da ukoliko
su materija ili smjea obuhvaene stanjem
tehnike nije iskljuena njihova patentibilnost u sluaju primjene te supstance kao
lijeka za ljude i ivotinje (prva medicinska
indikacija)12. Ova odredba se tumaila na
nain da se ona primjenjuje i na pronalaske lijekova koji se proizvode na bazi

PRILOZI

za patente, za ispitivanje prijave patenta

pitanje da li je pronalazak bitno bioloki, je pitanje mjere koja zavisi od stepena u kojem postoji tehnika intervencija
ovjeka u datom postupku. Ukoliko takva
intervencija igra znaajnu ulogu u odreivanju i kontrolisanju rezultata koji se
ele postii, predmetni postupak nee biti
iskljuen iz patentiranja10. Primjera radi,
svi pronalasci koji se odnose na razliite
vrste tretiranja biljaka ili ivotinja radi poboljanja njihovih osobina kao to su npr.
rast, prinos, kvalitet, miina masa, iako su
jednim dijelom bioloki, ipak su i patentibilni. Nasuprot tome, postupak ukrtanja
ivotinja razliitih rasa je u cjelini bioloki
i ne moe biti predmet patentne zatite.
Upravo zahvaljujui finesama u tumaenju ove odredbe dolo je i do patentne
zatite pronalazaka u oblasti genetskog inenjerstva. Prema preovlaujuem stanovitu i praksi Evropskog zavoda za patente
pronalasci u oblasti genetskog inenjerstva
se ne smatraju bitno biolokim.
Sve do otpoinjanja Urugvajske runde
pregovora u okviru GATT-a, oko 50 drava svijeta ukljuujui i SFR Jugoslaviju nije
dozvoljavalo patentnu zatitu farmaceutskih proizvoda, a neke nisu dozvoljavale
ni zatitu postupaka za njihovu proizvodnju11. Pod pritiskom multinacionalnih
farmaceutskih kompanija prvo je dolo do
promjena u nacionalnom zakonodavstvu
veine razvijenih drava da bi na kraju ova
odredba ula u konani tekst TRIPS-a. Zahvaljujui tenji skoro svih drava svijeta
da postanu lanice Svjetske trgovinske organizacije, ova odredba skoro da je dobila

12 Konvencija o evropskom patentu, lan 54.

taka 5
343

PRILOZI

biolokog materijala. Prema lanu 3. stav

2. Biotehnoloke direktive bioloki materijal koji je izolovan iz prirodne sredine ili
dobijen tehnikim putem moe biti predmet pronalaska. Direktiva dakle pomijera
granice patentne zatite kod pronalazaka
u oblasti biotehnologija van granica prve
medicinske indikacije.
U Republici Srbiji dosljedno su implementirane odredbe TRIPS-a i Konvencije
o evropskom patentu. Predvieno je da
se predmet patenta koji se titi pronalaskom moe odnositi i na proizvod koji se
sastoji od biolokog materijala ili koji sadri bioloki materijal, na postupak kojim
je bioloki materijal proizveden obraen
ili koriten i na bioloki materijal koji je
izolovan iz prirodne sredine ili je proizveden tehnikim postupkom, ak iako je
prije postojao u prirodi. Bioloki materijal
je definisan kao materijal koji sadri genetsku informaciju i koji je sposoban da
se sam reprodukuje ili da bude reprodukovan u biolokom sistemu (npr. mikroorganizam, biljna ili ivotinjska elijska
kultura, sekvenca gena)13.
Iako se u konkretnoj situaciji u najboljem sluaju radi o naunim otkriima,
patentna zatita se pokuava opravdati
izvornim principima patentnog prava.
Tvrdi se da supstanca ili bioloki materijal u stanju u kom se nalaze u svojoj prirodnoj sredini i u stanju u kojem se nalazi
kad je izolovan, purifikovan i pripremljen
za tehniku primjenu nije isti. Akt otkria ogranien je samo na spoznaju ranije
nepoznatog prisustva odreene supstance
ili biolokog materijala u odreenoj prirodnoj sredini. Meutim, kad se na taj akt
nadovee izolacija, purifikacija ili drugi
oblici prerade kao i opis primjenljivosti
13 Zakon o patentima, lan 5

344

za odreenu tehniku svrhu, onda se rezultat sveg tog rada moe smatrati pronalaskom14. Prema miljenju profesora Markovia, zatitu pronalazaka u ovoj oblasti
treba prije svega braniti pragmatinim
razlozima koji se svode na to da patentno
pravo zatiti interese hemijske i farmaceutske industrije koja mnogo investira i postie upravo na ovom polju biotehnologije15.
Treba naglasiti da su mogue i suprotne
situacije. Upravo iz pragmatinih razloga Prema Zakonu o patentima tehnikim
unapreenjima i znakovima razlikovanja
iz 1981. godine farmaceutski proizvodi su
izuzeti iz patentne zatite. Iz istig razloga
se kasnilo i sa uvoenjem sertifikata o
dodatnoj zatiti medicinskih proizvoda i
sertifikata o dodatnoj zatiti za proizvode
za zatitu bilja. Bilo je miljenja da vodei
rauna o posljedicama koje bi izmjena Zakona o patentima u vezi sa uvoenjem sertifikata dodatne zatite imala u odnosu na
nau industriju, da navedene izmjene ne
treba uvoditi do ulaska u Evropsku uniju16.
Patent kao pravo nastaje u upravnom
postupku koji provodi dravni upravni
organ Zavod za intelektualnu svojinu.
Postupak se pokree prijavom za zatitu
pronalaska. Prijava obavezno sadri zahtjev za priznanje patenta, opis pronalaska
sa naznakom ta je u pronalasku novo i ta
podnosilac prijave zahtijeva da se zatiti
patentom, kratak sadraj sutine pronalaska (apstrakt), i nacrt na koji se poziva
opis i patentni zahtjev. Ono to je specifino za pronalaske u oblasti biotehnologija
14 Beier/Crespi/Straus: Biotehnology and Patent
Protection, OECD, Paris, 1985, str. 91
15 Markovi Slobodan: Patentno pravo, Nomos,
Beograd, 1997, str.90
16 Slobodanka Jovanovi, Slavica Cvetojevi,
Ljiljana Mari: Zatita intelektualne svojine
u oblasti hemije, Hemijski pregled broj 5,
Beograd 2003.god, strana 4

17 Budimpetanski sporazum o meunarodnom

priznavanju depozita mikroorganizama radi
postupka patentiranja, lan 3

uslove. Ova garancija se dostavlja Generalnom direktoru Svjetske organizacije za

intelektualnu svojinu (WIPO). Da bi dobila svojstvo meunarodnog depozitnog
organa predvieno je da depozitna ustanova mora trajno da postoji, da raspolae
potrebnim kadrovima i opremom kako bi
mogla da izvrava naune i administrativne zadatke prema ovom sporazumu,
da prima u depozit sve ili odreene vrste
mikroorganizama, ispituje njihovu vitalnost i uva ih, da potuje obavezu cuvanja
tajnost, te da dostavlja uzorke svakog deponovanog mikroorganizma18.
U Republici Srbiji do sada nijedna
ustanova nije stekla status meunarodnog
depozitnog organa. TRIPS a ni Budimpetanski sporazum o meunarodnom deponovanju mikroorganizama za potrebe
postupka patentiranja, ne daje definiciju
pojma mikroorganizma. Uobiajno je da
se smatra da su to razliiti obnovljivi bioloki materijali kao sto su bakterije, gljivice, alge, najjednostavnije praivotinje i
virusi. Iako ne spadaju u mikroorganizme
ovaj oblik zatite primjenjuje se i na kulturu tkiva, embrione i elijske linije. Prema Metodologiji Zavoda za postupanje u
oblasti reera i ispitivanja prijava patenta
i u sluaju deponovanja mikroorganizama
u prijavi patenta treba dostaviti relevantne informacije o karakteristikama deponovanog materijala, posebno one koje se
odnose na njegovu klasifikaciju kao i na
znaajne razlike u odnosu na poznati bioloki materijal. Potrebno je naznai morfoloke i biohemijske karakteristike i predloeni taksonomski opis. Ako se deponuje
bioloki materijal koji nije sposoban da se
sam umnoava, ve mora biti umnoen u
biolokom sistemu (npr: virusi, bakteriofazi, plazmidi, vektori, ili slobodna DNK

PRILOZI

a posebno za pronalaske iji su predmet

mikroorganizami jeste to, to nije uvijek
mogue dati opis pronalaska u standardnom obliku. Ukoliko je to mogue, primjenjuje se opte pravilo, da pronalazak
koji se odnosi na bioloki materijal treba
opisati na nain da strunjak iz te oblasti
moe da izvede taj pronalazak. Kada su u
pitanju bioloki procesi koji nisu ponovljivi kao to je npr. mutacija, uspjeno
izvoenje pronalaska je u pravilu rezultat sluajnosti mada najee uopte nije
mogue. Zbog toga je uspostavljen sistem
deponovanja mikroorganizama, odnosno
obnovljivog biolokog materijala, u namenskim institucijama.
U okviru Svjetske organizacije za intelektualnu svojinu na Diplomatskoj
konferenciji u Budimpeti 1988. godine,
zakljuen je Budimpetanski sporazum
o meunarodnom deponovanju mikroorganizama radi postupka patentiranja.
Sutinska odredba ovog Sporazuma odnosi se na priznanje i efekat depozita mikroorganizama. Predvieno je da drave
ugovornice koje dozvoljavaju ili zahtijevaju deponovanje mikroorganizama radi
postupka patentiranja priznaju u tu svrhu
depozit mikroorganizama kod bilo kog
meunarodnog depozitnog organa. To
priznavanje ukljuuje i priznanje injenica
i datuma depozita prema navodima meunarodnog depozitnog organa kao i priznavanje injenice da ono to je dostavljeno kao uzorak jeste uzorak deponovanog
mikroorganizma17. Status Meunarodnog
depozitnog organa moe stei depozitna
ustanova smjetena na teritoriji svake od
drava lanica na osnovu pismene garancije te drave da za to ispunjava propisane

18 Budimpetanski sporazum, lan 6

345

PRILOZI

ili RNK) potrebno je dostaviti navedene

informacije i za takve bioloke sisteme.
Ako je na primjer potreban drugi bioloki materijal, kao to su elije domaina ili
pomoni virusi, koji ne mogu biti opisani potpuno i jasno ili koji nisu dostupni
javnosti, taj materijal takoe mora biti
deponovan i okarakterisan na odgovarajui nain. Pored toga mora biti naznaen
postupak proizvodnje biolokog materijala u okviru ovog biolokog sistema19. Ovi
podaci se u pravilu dostavljaju i depozitnoj
ustanovi.
Kao to je ve reeno pronalazak
predstavlja primjenjeno znanje. Logiki
gledano nauno otkrie prethodi pronalasku, jer da bi se neko otkrie tehniki
primijenilo ono mora da postoji ako ne u
naunoj literaturi ono bar u svijesti pronalazaa. Neka otkria su posebno znaajna jer od njih poinju nove industrijske
grane. Veliki broj patenata koji se odnose
na genetiki modifikovane organizme su
nastali na osnovu naunog otkria da su
osnovni principi i mehanizmi naslea
(struktura, replikacija, translacija, i transkripcija DNK, sinteza i funkcija proteina
i sl.) svih ivih bia na zemlji istovjetni.
Uzimanjem gena (transgena) koji su
odgovorni za neko svojstvo organizma,
najee razliite vrste otpornosti na tetoine i viruse i nadraaje spoljne sredine
i njihovim presaivanjem u druge organizme nastaju transgeni mikroorganizmi, biljke i ivotinje20. Ideja o mogunosti
prebacivanja gena iz jedne vrste u drugu
koja predstavlja osnovu savremene biotehnologije roena je u novembru 1972.
19 Metodologija Zavoda za postupanje u oblasti
reera i ispitivanja prijava patenta, Beograd,
2007, str. 32, www.zis.gov.rs
20 Detaljnije: Michael Berns: Stanice, kolska
knjiga, Zagreb, 1997

346

godine, na Konferenciji o plazmidima

(malim cirkularnim molekulama koji se
mogu nai u bakterijama). Ideja se zasniva na upotrebi restrikcionih enzima,
bakterijskih nukleaza koje sa velikom
preciznou prepoznaju i sijeku tano
odreene nizove nukleotida u molekulama DNK. Ovako generisani fragmenti
molekula DNK se potom mogu meusobno spajati (rekombinovati)21. Prvobitno
se smatralo da je ova metoda primjenljiva
samo kod tzv. niih organizama da bi se
nakon toga pokazalo da je ona primjenljiva i kod tzv. viih organizama. Treba
naglasiti da su za prethodno otkrie molekularne strukture DNK i njen znaaj za
prenos informacija u ivoj materiji, ameriki naunici Votson, Krik, i Vilkinis su
1962. godine dobili najvee nauno priznanje Nobelovu nagradu za fiziologiju
ili medicinu. Interesantno je da je Dejms
Votson u periodu od od 1988. do 1992.
godine u Nacionalnom institutu za zdravlje bio rukovodilac projekta deifrovanja
hemijskog sastava i poloaja gena od kojih
se sastoji ljudski genom. Ostavku na ovu
dunost podnio je upravo zbog toga to
su privatne kompanije koje su finansirale
projekt patentirale pronalaske do kojih su
doli zahvaljujui informacijama koje su
otkrivene kroz projekat.
Prvi genetiki modifikovan organizam
koji je stvorio ovjek je bila stomana bakterija (Escherichia coli) koja je stvorena
1973. godine i u koju je ugraen gen abe.
Patentna zatita genetiki modifikovanih
organizama je usljedila neto kasnije i
21 Aleksandar Tarasjev, Oliver Stojkovi, Jelka
Crnobrnja-Isailovi, Etiki aspekti rada nacinalnog saveta za bioloku sigurnost, iz knjige
Bioetika kod nas i u svetu, Unija biolokih
drutava Jugoslavije-Drutvo genetiara Srbije,
Srpska akademija nauka i umjetnosti, Beograd
2006, str.132

nije dao izriito ovlaenje za zatitu mikroorganizama patentom. U dijelu koji se

odnosi na navode da genetska istraivanja predstavljaju opasnost za ljudski rod
u vezi sa irenjem bolesti i ugroavanja
bioloke raznolikosti, konstatovano je da
izdavanje i odbijanje patenta ne bi zaustavilo genetska istraivanja i propratne rizike koje oni nose. Takoe je konstatovano
da Kongres ima ovlatenje da izmijeni Zakon o patentima i iz patentne zatite izuzme genetski modifikovane organizme, ali
dok je navedena odredba na snazi prema
naelu podjele vlasti ona obavezuje sud22.
Smatra se da od ovog dogaaja zapoinje
nova era u razvoju patentnog sistema, posebno biotehnologija.
Moda je najznaajniji pronalazak u
ovoj oblasti humani insulin. Do njega se
dolo na taj nain to je ljudski gen odgovoran za proizvodnju insulina ugraen u bakteriju. Na ovaj nain bakterija
je programirana za proizvodnju insulina.
Sve do ovog pronalaska dijabetiari su korisrtili insulin izolovan iz pankreasa svinja ili goveda. Prvi patent za pronalazak
genetski modifikovanog vieg organizma
dodijeljen je za jednu vrstu genetski modifikovanog mia koji je predisponiran za
razvoj raka i koji se primjenjuje za testiranje razliitih tretmana ove bolesti (US
Patent br: 3.736.866).
Patent je po definiciji iskljuivo pravo. Kod genetski modifikovanih organizama postavlja se i pitanje da li dodjeljivati iskljuivo pravo za neto to u svom
preovlaujuem dijelu nije novo. Vrsta
organizma u koji se unose genetska poboljanja, kao i sam gen koji je predmet
transfera ve hiljadama godina postoje u

PRILOZI

ima sudsku predistoriju. Zbog aktuelnosti sluaja i zbog toga to on predstavlja

presedan, o ovom predmetu rei emo
neto detaljnije. U postupku po prijavi
pronalaska koji se odnosio na bakteriju
koja je genetikim inenjeringom modifikovana da razgrauje sirovu naftu, Zavod
za patente i igove SAD je odbio zatitu
uz obrazloenje da su ivi organizmi dio
prirode i da kao takvi nisu patentibilni.
U postupku po albi Sud za carine i patente je ponitio odluku Patentnog zavoda uz obrazloenje, kako injenica da se
radi o ivom organizmu nije od znaaja
u postupku priznanja patenta, i da predmetna bakterija predstavlja proizvod i sastav materije u smislu lana 101 Zakona
o patentima SAD, te da je kao takva patentibilna. Predmet je u konanici doao
do najvie sudske instance. Odluujui
po tubi Vrhovni sud SAD je 1980. godine, u predmetu Diamond v. Chakrabraty
potvrdio odluku prvostepenog suda. Sud
je konstatovao da se u ovom sluaju ne
radi o novom prirodnom fenomenu nego
o proizvodu ljudske genijalnosti, i da se
radi o bakteriji sa karakteristikama koje
se bitno ne razlikuju od bilo koje druge
koja se moe nai u prirodi, te da je ivi
organizam proizveden od ovjeka patentibilan, kao to je sve pod Suncem to je
stvorio ovjek. Vrhovni sud se u obrazloenju odluke pozvao i na svoju odluku u
predmetu Perrin protiv SAD u kojoj se
konstatuje da se odredbe Zakona o patentima ne trebaju tumaiti na nain da se
u njima pronalaze ogranienja i uslovi za
patentiranje koje zakonodavac nije izriito predvidio. Sud je odbacio navode podnosioca da proizvod i sastav materije
u smislu navedene odredbe ne obuhvata
i iva bia i da u ovom sluaju Kongres

22 U.S. Supreme Court: Diamond v. Chakrabarty,

U.S. 303 (1980), http:// caselaw.lp.findlaw.com
347

PRILOZI

prirodi. Postavlja se pitanje: da li je pravino da se u konkretnom sluaju zatita

odnosi na genetski modifikovan organizam kao cjelinu, ili je bolja varijanta da se
zatita odnosi na sam postupak stvaranja
organizama sa odgovarajuim osobinama
kroz rekombinaciju gena. Ipak, izgleda
da je pitanje samo teorijsko jer bi efekti
zatite i u jednom i u drugom sluaju bili
isti. Upravo to rjeenje je sadrano u Biotehnolokoj direktivi koja predvia da se
i u sluaju patenta za proizvod i u sluaju
patenta za postupak zatita proiruje i na
materijal izveden multiplikacijom ili propagacijom u identinom ili divergentnom
obliku.
Razvoj ovih tehnologija uglavnom se
pravda potrebom stvaranja novih biljaka
i ivotinja koje bi bile otporne na tetoine i viruse i na razliite nepovoljne uslove spoljne sredine. Takoe se istie kako
je re o bezopasnoj tehnologiji koja ima
za cilj eliminaciju gladi. Kljuni prigovor
koji istiu njihovi protivnici je da otvaranje knjige ivota i probijanjem granica
izmeu vrsta nastaju rekombinacije gena
koje nikada nisu postojale u prirodi, te
da se imajui u vidu da se radi o mladoj
nauci jo uvijek nije mogue predvidjeti
posljedice primjene genetski izmijenjenih
organizama posebno u ishrani. U pogledu
eliminacije gladi istie se da uzrok gladi
nije nedostatak hrane nego njena nezadovoljavajua raspodjela i da se uzroci gladi
mogu eliminisati prije svega sredstvima
ekonomske i socijalne politike. Naglaava
se i opasnost od ekoloke kontaminacije
sredine do koje dolazi opraivanjem netransgenih biljaka i njihovih divljih srodnika polenom koji potie od transgenskih
biljaka kao i na mogunost stvaranja superkorova koji bi bili otporni na herbicide i supermikroorganizme koji bi bili

348

otporni na antibiotike23. esto se istiu

i religiozni argumenti. Prema miljenju
Marijana Jota, ako je biotehnologija ta
koja eli staviti prirodu pod kontrolu, bio
bi to neprihvatljiv pokuaj uzurpiranja boanske vlasti. Prenos gena preko barijera
razliitih vrsta, monstruozna je ideja ovjeka da se pokua igrati boga24.
U zadnjih desetak godina dolo je do
naglog poveanja povrina zemljita zasijanog genetiki modifikovanim kulturama. Prema podacima iz 2005, ukupna
povrina zasijana ovim usjevima u svijetu iznosi 90 miliona hektara. Gledajui
po dravama prednjae SAD sa blizu 50
miliona, zatim Argentina, Brazil, Kanada
i Kina, a od evropskih drava Rumunija,
panija, Njemaka, Portugal, Francuska
i eka. Najzastupljenije kulture su soja,
kukuruz, pamuk, pirina i uljana repica25.
Po pitanju koje se odnosi na uvoz genetski modifikovanih kultura vodi se veliki
broj sporova pred Svjetskom trgovinskom organizacijom. Svjetska trgovinska
organizacija ogranienja ove vrste tretira
kao necarinske barijere slobodnoj trgovini. Upravo zbog toga neke drave su prisiljene da otvore svoje trite za genetski
modifikovane proizvode. Ovi proizvodi
naroito itarice esto se velikoduno
nude kao humanitarna pomo nerazvijenim dravama. Prema informacijama
koje su objavili mediji velika koliina ovih
proizvoda je nakon 1996. godine donirana
Bosni i Hercegovini. U nekoliko navrata
23 Jano Berenji, Stanje i perspektive transgenskih biljaka u Evropi,str.92 i 93
24 Marijan Jot, Tomas S Cox, Intelektualni
izazov tehnologije samounitenja, Ogranak
Matice hrvatske, Krievci, 2003, str.33
25 Kosana Konstantinov, Sneana Mladenovi,
Bioetiki aspekti istraivanja i korienja rezultata u oblasti genetiki modifikovanih biljaka,
str. 117

26 http//genomics.energy.gov

rodna dostojanstva i razliitosti, te da on

u simbolinom smislu predstavlja naslee
itavog ovjeanstva 27. Predvieno je da
ljudski genom u svom prirodnom stanju
ne smije voditi finansijskoj koristi. Iako se
radi o formalno neobavezujuoj deklaraciji ni u jednoj dravi svijeta patentiranje
ljudskog genoma nije dozvoljeno. Ipak,
zahvaljujui radu na projektu i kasnijim
istraivanjima kompanija Celera Genomics ali i neke druge kompanije koje su
uestvovale u projektu, zatitile su veliki
broj patenata koji se odnose na pronalaske
lijekova na bazi genetskih sekvenci.
Kloniranje predstavlja proces stvaranja
genetski identinog organizma tehnikom
zamjene jedra. Treba razlikovati reproduktivno od terapeutskog kloniranja. I u
jednom i u drugom sluaju primjenjuje se
tehnika zamjene jedra. Tradicionalni naini, kao to je kalemljenje, takoe predstavljaju postupake stvaranja genetski
identinog organizma, ali u ovom sluaju
se ne primjenjuje tehnika zamjene jedra.
Cilj repruduktivnog kloniranja je stvaranje
organizma koji bi bio genetski identian
davaocu. Do sada je zabiljeen veliki broj
sluajeve uspjenog kloniranja viih organizama. Svakako najpoznatiji je sluaj
ovce Doli. Ipak priroda se i ovdje zatitila.
Izgleda da postoje dvije kljune razlike izmeu klona i originala. Klon je u pravilu
krupniji i bre stari. To je bio razlog za eutanaziju ovce Doli. Biotehnoloka direktiva definie kloniranje ljudskih bia kao
bilo koji postupak stvaranja ukljuujui
tehniku podjele embriona u cilju stvaranja
ljudskog bia ije jedro nosi iste genetske
informacije kao i drugo ivo ili preminulo
ljudsko bie.

PRILOZI

usjevi genetski modifikovanih kultura su

otkriveni u srpskoj pokrajini Vojvodini i
u okolini apca.
Epohalna nauna otkria kao to je
ovo, pored toga to predstavljaju polaznu
taku za razvoj odreenih tehnologija,
jesu i izvor za veliki broj patenata. Prva
mapa ljudskog genoma je uraena kroz
trinaestogodinji projekat Human genom
Project koji je koordiniralo Ministarstvo
energetike SAD i Nacionalni institut za
zdravlje. Znaajan doprinos projektu su
dale i druge drave, posebno Velika Britanija, Japan, Francuska i Kina. Projektu
su se prikljuile i djelimino ga finansirale i privatne kompanije meu kojima
i Celera Genomics. Osnovni ciljevi projekta su bili da se identifikuju svi geni u
ljudskom DNK; da se odrede sekvence od
oko tri milijarde hemijskih baznih parova koje ine ljudski DNK i da se dobijene
informacije uskladite u baze podataka26.
Osnovni motiv za sudjelovanje privatnih
kompanija meu kojima i kompanije Celera Genomics u ovom projektu i ulaganje ogromnih finansijskih sredstava je bio
u tome, to e se otkria do kojih budu
doli upotrijebiti za stvaranje novih lijekova i preparata pogodnih za medicinski
tretman genetskih oboljenja kao i za patentiranje genetikih sekvenci. Procjene
kompanije su bile da e upravo zahvaljujui radu na projektu ak i u situaciji da
ne bude dozvoljeno patentiranje mape
ljudskog genoma biti u prednosti u odnosu na druge kompanije. Optom deklaracijom o ljudskom genomu i ljudskim
pravima, koju je na prijedlog UNESCA
1998. godine usvojila Generalna skuptina Ujedinjenih nacija je predvieno da je
ljudski genom temelj najdubljeg jedinstva
ljuske vrste kao i priznanja njihova pri-

27 Opta deklaracija o ljudskom genomu i ljudskim

pravima, lan 1
349

PRILOZI

Terapeutsko kloniranje ima za cilj

stvaranje matinih elija koje se koriste za
stvaranje tkiva u cilju transplantacije ali i
za ispitivanje uzroka razliitih genetskih
oboljenja. Na alost, treba naglasiti da je
ova tehnologija tek u zaetku. Analiza
DNK omoguava identifikaciju gena koji
su odgovorni za izvjesne nasljedne bolesti.
Ipak za veinu tzv. genetskih oboljenja jo
uvijek ne postoji izljeiv tretman.
Zabrana reproduktivnog klonirana se
najvie pravda sa aspekta ljudskih prava,
posebno zatite prava na fiziki i mentalni
integritet, prava kojima se titi identitet,
autonomija volje pojedinca i pravo na
jedinstvenost28. Dopunskim protokolom
o zabrani kloniranja ljudskih bia zabranjeno je kloniranje ljudskih bia u reproduktivne svrhe. Interesantno je da ovaj
protokol ne definie ta je to ljudsko bie,
odnosno, pitanje da li je embrion ljudsko
bie ostavlja odgovor nacionalnim zakonodavstima drava lanica. Prema lanu 6 Biotehnoloke direktive, zabranjeno
je patentiranje postupaka kloniranja ljudskih bia, postupaka mijenjanja genetskog
identiteta ovjeka, koritenje ljudskih embriona u industrijske i komercijalne svrhe
postupaka promjene genetskog identiteta
ivotinja zbog koga postoji mogunost da
e biti izloene patnji bez ikakve znaajne
koristi za ovjeka ili ivotinje. Ove odredbe treba svakako tumaiti i u smislu da je
zabranjeno patentiranje himere ili mutanata koji bi predstavljali kombinaciju izmeu ivotinja i ovjeka. Sve su prilike da
na alost ovo vie nije samo sfera naune
fantastike i da se tajno vre eksperimenti
koji imaju za cilj stvaranje ove vrste bia.
Veina Zakona o patentima ukljuujui i Zakon o patentima Republike Srbije
28 Violeta Beirevi, Bogovi su pali na teme,
Anali, godina LIV, br. 2, Beograd, 2006, str.224

350

predvia da ljudsko tijelo u bilo kom stadijumu njegovog formiranja i razvoja kao
i otkrice nekog njegovog elementa, ukljuujui sekvence ili djelimine sekvence
gena, ne smatra se pronalaskom. Ipak,
pod uticajem TRIPS-a omogueno je pod
izvjesnim uslovima patentiranje sekvenci, odnosno djeliminih sekvenci ljudskog
gena. Zakonom o patentima Republike
Srbije je predvieno da element izolovan
iz ljudskog tjela ili proizveden tehnikim
postupkom ukljuujuci i sekvence odnosno djelimine sekvence gena moe
biti patentibilan ak iako je struktura tog
elementa identina strukturi prirodnog
elementa. Industrijska primena sekvence
ili djelimine sekvence gena mora biti otkrivena u prijavi patenta na dan njenog
podnosenja29. Ova odredba predstavlja
implementaciju Biotehnoloke direktive
koja u lanu 3 predvia da je patentibilan
predmet jednog privredno primjenljivog
pronalaska ukoliko se odnosi na izolovan
sastojak ljudskog tijela ili na sastojak ljudskog tijela koji je proizveden drugim tehnikim postupkom, ak iako je graa tog
sastojka identina grai prirodnog sastojka.30 Ovom odredbom bioloki materijal
koji je izolovan iz ljudskog tijela u smislu
patenta u potpunosti je izjednaen sa materijalom ili supstancom koja je izolovana
iz neke druge prirodne sredine.
Pod pritiskom multinacionalnih
kompanija, ali i uticajem modernih tehnologija odnos izmeu patenta i naunog
otkria je znatno izmjenjen u pravcu da
neka otkria kao to su hemijske supstance i mikroorganizmi koji su samo izolovani iz prirode i sekvence i djelimine
29 Zakon o patentima, lan 6
30 Direktiva EZ 98/44/EZ Evropskog parlamenta
i Vijea o zakonskoj zatiti pronalazaka iz
oblasti biotehnologija od 6 jula 1998

unoistraivakim institutima i univerzitetima koji se finansiraju iz privatnih i

javnih fondova. Istraivanje u oblasti biotehnologija postaje dio dravne razvojne
strategije, posebno u visokorazvijenim zemljama. Zahvaljujui ovim istraivanjima
stvoren je niz proizvoda koji su nali primjenu u farmaceutskoj industriji kao to
su humani insulin, hormon rasta, razliite
vrste vakcina i slino. Imajui u vidu opti
trend proirenja patentne zatite na neto
to se tradicionalno smatralo naunim otkriima postavlja se pitanje: koje su granice ovog proirenja? U ovom trenutku to
je teko rei, ali je mogue identifikovati
da je i biotehnologija oblast tehnike gdje
se oekuje da ova granica bude dodatno
pomjerena. Evidentno je da mone multinacionalne kompanije posebno one farmaceutske zbog ogromnih finansijskih
sredstava koja ulau u istraivanja novih
tehnologija, ne odustaju od svoje strategije proirenja patentne zatite, to e
dodatno naruiti tradicionalni koncept
patenta. Opta deklaracija o ljudskom
genomu i ljudskim pravima iz 1997. godine, iako neobavezujueg karaktera, postavlja granice patentne zatite u jednom
pravnom, etikom i religijski osjetljivom
podruju. Pored ove deklaracije u okviru
Savjeta Evrope postoje dva obavezujua
dokumenta, i to Konvencija o ljudskim
pravima i biomedicini i Protokol uz ovu
konvenciju o zabrani kloniranja ljudskih
bia. Nadajmo se da je zabrana kloniranja
i zabrana stvaranja himere, odnosno, mutanata izmeu ivotinje i ovjeka donja
granica do koje smije ii patentna zatita.
Problem zatite pronalazaka u oblasti
biotehnologija je posebno problematian
u kontekstu koritenja tradicionalnih
znanja i genetskih resursa u njihovoj pro-

PRILOZI

sekvence ljudskog gena koje su izdvojene

iz ljudskog gena dobijaju patentnu zatitu. Pod uticajem ovih teorijskih shvatanja
ali i preuzimanjem meunarodnih obaveza (TRIPS, Konvencija o evropskom
patentu i dr.) veina drava je izmjenila
patentno zakonodavstvo na nain da je
predvidjela izuzetke od osnovnog pravila
i dozvolila patentnu zatitu za neto to se
tradicionalno smatralo otkriem. tovie,
u ukupnoj strukturi prijavljenih patenata ova vrsta patenata postaje dominantna. Prema podacima Evropskog zavoda
za patente biotehnologija se konstantno
rangira meu 10 najveih oblasti tehnike
u pogledu broja patentnih prijava podnijetih tom Zavodu. Globalni promet proizvoda ove vrste u 2006. godini premaio
je 60 milijardi dolara.
Pravnotehniki gledano ovo je imalo
negativan uticaj na samu sistematiku zakona kojima je ureena patentna problematika. Patentni sistem je dizajniran za
zatitu mehanikih pronalazaka tako da
se pronalasci u oblasti biotehnologija dosta teko uklapaju u ovaj sistem. Upravo
zbog toga stariji zakonu su u pravilu jasni
i sistematini za razliku od novijih koji su
zbog velikog broja posebnih situacija u
pravilu nepregledni i teki za snalaenje,
ak i za strunjake u ovoj oblasti. Izuzetak
predstavlja Zakon o patentima Republike
Srbije, koji iako implementira sve obaveze iz Sporazuma o trgovinskim aspektima
prava intelektuale svojine, Konvencije o
evropskom patentu i uredbi i direktiva
Evropske unije, pravnotehniki gledano
predstavlja primjer jasnog i konzistentnog
zakona.
Zadnjih decenija uoava se globalni
trend spajanja fundamentalnih naunih
istraivanja i istraivanja koji ima za cilj
stvaranje patentibilnih pronalazaka u na-

351

PRILOZI

izvodnji. Mone multinacionalne kompanije angauju specijalno obuene agente

koji obilaze travare, vidare i druga lica
koja posjeduju tradicionalna znanja kao
i drave bogate biodiverzitetom. Neki od
plagijatora kao na primjer Pakistanka
Aila Husein koja je kao lan tima uestvovala u stvaranju linije njege za kou
Sundari koja je za to koristila eterina
ulja i bilje kultivisano u Indiji to otvoreno priznaju: mi uzimamo ideje koje su
stare hiljade godina i koristimo modernu
tehnologiju da do krajnosti pojaamo njihovu djelotvornost.31 Svi ovi oblici nove
piraterije pokuavaju se sprijeiti kroz
rad Meuvladinog komiteta za zatitu
tradicionalnih znanja genetskih resursa
i folklora koji djeluje u okviru Svjetske
organizacije za intelektualnu svojinu. Na
alost, bogata aktivnost ovog komiteta jo
uvijek nije pretoena u jedan meunarodni ugovor.
Meunarodna zatita patenata u
okviru WIPO ureena je Ugovorom o
saradnji u oblasti patenata (PCT). Ovim
ugovorom je omogueno da se na osnovu jedne meunarodne prijave koja se
podnosi nacionalnom patentnom birou
drave lanice, obezbijedi zatita u svim
naznaenim dravama lanicama PCT
Sporazuma. Ovim sistemom je olakan
posao ispitivanja prijave nacionalnim zavodima. Poslove meunarodnog biroa za
potrebe PCT obavlja WIPO. Nacionalnim
zavodima je posebno olakan posao koji
se odnosi na sutinsko ispitivanje prijave.
Predvieno je da WIPO jedan primjerak
prijave dostavlja organu za meunarodni
reer (pretraivanje stanja tehnike, od31 Idris Kamil: Intelektualna svojina mono
sredstvo ekonomskog rasta, Zavod za intelektualnu svojinu, BalkanKult, Beograd, 2003.
str.206

352

nosno ocjena novosti i inventivnog nivoa

pronalaska). Funkciju ovog organa obavlja nacionalni ili nadnacionalni zavod koji
za to ispunjava tehnike, dokumentacione i kadrovske uslove i kome Skuptina
PCT unije za to povjeri mandat. Trenutno
ovu funkciju vre nacionalni zavodi SAD,
Japana Australije, Ruske Federacije, Austrije, vedske, panije, Finske, June
Koreje, Kanade, Kine, Brazila, Indije i
odnedavno i Izraela i Egipta (nacionalni
zavodi) i Evropski patentni zavod i Nordijski patentni institut kao regionalni
zavodi32 . Ovaj Sporazum predstavlja poseban sporazum u smislu lana 19. Parike konvencije i ne dira u prava i obaveze
izmeu drava lanica koja proizilaze iz
ovog sporazuma. Najvei korisnici PCT
sistema upravo farmaceutske kompanije
ukljuujui i one koje se bave biotehnologijama. Ove kompanije u pravilu kada
trae meunarodnu zatitu naznaavaju
veliki broj drava. To je i razumljivo jer
se radi o multinacionalnim kompanijama
koje djeluju irom svijeta.
Sam sistem patentne zatite mnogo
su osporavale, posebno nerazvijene zemlje. Kako navodi profesor Markovi,
meunarodni forumi na kojima se sueljavaju razliiti argumenti na ovu temu
su Svjetska organizacija za intelektualnu
svojinu i posebno Svjetska trgovinska
organizacija. Vaea doktrina koju su
indukovale razvijene zemlje moe se svesti na sljedee: Patent postoji zato to
je pronalazatvo skup proces, a trokovi
tog procesa moraju se povratiti kako bi
se obezbjedio podsticaj za investiranje.
Ukoliko bi drugi mogli da prisvoje pronalazaevu inovaciju ne investirajui svoje vrijeme i energiju u nju, investiranje u
32 www.wipo.int

33 Markovi Slobodan, Globalna administrativna

kriza patentnog sistema, Anali pravnog fakulteta
u Beogradu, godina LVI, broj 2, Beograd, 2006,
str. 94
34 Idris Kamil: Intelektualna svojina mono
sredstvo ekonomskog rasta, Zavod za intelektualnu svojinu, BalkanKult, Beograd, 2003.
str.98

u kom pravcu idu istraivanja konkurentskih kompanija. Patentna dokumentacija

je ujedno i oglasni prostor za licenciranje.
Ipak samo 10% od ukupnog broja pronalazaka na kraju biva ekonomski iskoriteno. Jedan od razloga za to to je za primjenu pronalaska neophodno posjedovanje
odreenih tehnolokih znanja koja nisu
sadrana u samom pronalasku. U farmaceutskoj industriji patentiranje predstavlja samo jednu od faza (ne nunu) iji je
konani cilj stavljanje odreenog lijeka u
promet. Pored toga za veliki broj patenata
nedostaje ekonomski interes za iskoritavanje.

PRILOZI

inovacije ne bi postojalo. Slobodno trite

ima tendenciju da podbacuje u proizvodnji inovacija zbog problema prisvajanja,
te drave interveniu na tritu uvodei
privremeno iskljuivo pravo na stavljanje
u promet proizvoda, kao podsticaj za investicije i inovacije33. Ovo je posebno karakteristino za farmaceutsku industriju.
Istraivanja u ovoj oblasti zahtjevaju interdisciplinaran pristup, uee strunjaka razliitih profila i ogromna finansijska
sredstva. Prema nekim procjenama prosjeni trokovi razvoja i uvoenja novog
lijeka iznose 802 miliona amerikih dolara.34 Slikovito reeno ne moete otkriti
lijekove ako imate jednog ovjeka i jednog
psa kao to se desilo prilikom pronalaska
insulina. Izgleda da humanistiki pristup
u ovom sluaju ne znai mnogo jer farmaceutska industrija teko moe opstati bez
patentne zatite.
Treba naglasiti da je patentana dokumentacija znaajna, ne samo za oblast
tehnike nego i za sve naune oblasti ukljuujui i oblast biotehnologija. Prema
nekim podacima svega 5 do 10 posto informacija iz patentne dokumentacije na
kraju biva objavljeno u primarnoj nauno-tehnikoj literaturi (asopisi, udbenici, monografije i sl). Patentna dokumentacija je dobar indikator u kom pravcu
idu istraivanja u odreenim oblastima
nauke i tehnike. Imajui u vidu da se ove
informacije objavljuju u slubenim glasilima nacionalnih i regionalnih zavoda za
intelektualnu svojinu mogue je pratiti i

3. ZATITA NOVIH BILJNIH

SORTI
Jedna od najstarijih djelatnosti ovjeka
u oblasti biotehnologija je upravo stvaranje novih biljnih sorti biolokim putem.
Bitno bioloki postupci stvaranja biljnih
sorti obuhvataju selekciju, ukrtanje i mutaciju genetskog materijala biljaka. Sorte
stvorene ovim postupcima koriste se za
ishranu, odijevanje ali i za druge ljudske
potrebe. Ove tradicionalne metode su
dugo vremena bile jedino poznate i davale
su i jo uvijek daju izuzetne rezultate. Ako
danas uporedimo sorte koje su stvorene
ovim metodama i njihove divlje srodnike
teko da moemo na prvi pogled uoiti
bilo kakvu slinost. Ono to karakterie
ove metode je njihova neponovljivost to
jest da se u pravilu ponavljanjem istog
postupka ne moe dobiti isti rezultat. Zahvaljujui sposobnostima reprodukcije
seksualnim i vegetativnim putem mogua
je njihova privredna eksploatacija. Nove
metode, kao to je genetsko inenjerstvo,
takoe mogu da imaju rezultat stvaranje
353

vanja sorte bez promjena36. Prema ovoj

konvenciji prava oplemenjivaa se dodjeljuju ako je sorta nova, razliita, uniformna i stabilna i ako je oznaena odgovarajuim imenom. Sorta se smatra novom
ako na dan podnoenja zahtjeva za zatitu
reprodukcioni ili ubrani materijal te sorte
nije prodat ili na drugi nain otuen od
strane oplemenjivaa ili uz njegovu saglasnost radi korienja date sorte. Sorta se
smatra razliitom ako se jasno razlikuje
od bilo koje druge sorte ije je postojanje optepoznato u vrijeme podnoenja
zahtjeva. Podnoenje zahtjeva za zatitu
prava oplemenjivaa ili za upis neke sorte
u zvanian registar sorti u bilo kojoj dravi
ini takvu sortu opte poznatom poev od
dana podnoenja zahtjeva, pod uslovom
da na osnovu tog zahtjeva bude dodijeljeno pravo. Sorta se smatra uniformnom
ako je dovoljno ujednaena u bitnim osobinama, s obzirom na odstupanja koja se
mogu oekivati zbog osobenosti njenog
razmnoavanja. Sorta se smatra stabilnom
ako njene bitne osobine ostaju nepromjenjene i posle ponovljenog umnoavanja
ili u sluaju pojedinanog ciklusa umnoavanja poslije svakok takog ciklusa. Predvieno je da oplemenjiva moe odabrati
ugovornu stranu ijem nadlenom organu
e podnijeti prvi zahtjev za zatitu prava
oplemenjivaa i da u tom sluaju uiva
pravo prvenstva u trajanju od 12 mjeseci, kao i da se zahtjev za zatitu u drugim
dravama lanicama konvencije moe
podnijeti a da se ne eka ishod postupka
u dravi u kojoj je podnijet prvi zahtjev.
Konvencija daje selekcionaru izvjesno
iskljuivo pravo na reprodukcionom i
ubranom materijalu svoje sorte, ali i pravo drugim selekcionarima da bez ikakvih

35 Sporazum o trgovinskim aspektima prava

intelektualne svojine, lan 27

36 Meunarodna konvencija o zatiti novih

biljnih sorti - UPOV konvencija, lan 1

PRILOZI

novih biljnih sorti. Kljuna prednost ove

metode u odnosnu na tradicionalne je vei
stepen predvidivosti rezultata. Imajui u
vidu mogunost patentne zatite ove vrste
organizama, o genetskom inenjerstvu je
bilo rijei u dijelu teksta koji se odnosi na
patente.
Po pitanju zatite novih biljnih sorti
TRIPS i Konvencija o evropskom patentu
imaju razliit ali komplementaran pristup.
lanice TRIPS-a su obavezne da obezbjede zatitu biljnih sorti bilo putem patenata
bilo odgovarajuim sui generis sistemom
ili njihovom kombinacijom.35 Odredbom
lana 53. Konvencije o evropskom patentu je predvieno da se evropski patent ne
izdaje za biljne sorte i ivotinjske pasmine
kao ni za bitno bioloke postupke za dobijanje biljki i ivotinja, s tim da se ova odreba ne odnosi na mikrobioloke postupke
i na proizvode dobijene tim postupcima.
Ako bismo razloge zabrane patentiranja
biljnih sorti tumaili sa legalistikog aspekta, onda bi njegov smisao bio u postojanju posebnog paralelnog sistema zatite
biljnih sorti odnosno naelom lex specialis.
Meunarodna konvencija o zatiti
novih biljnih sorti od 02. 12. 1961. godine
(UPOV Konvencija) definie sortu kao
skup biljaka unutar jedinstvene botanike
klasifikacije najnie poznate kategorije,
koji se bez obzira na to da li su u potpunosti ispunjeni uslovi za dodjeljivanje prava
oplemenjivaa moe definisati na osnovu
izraavanja osobina koje su posljedica uticaja datog genotipa ili kombinacije genotipova koja se moe razlikovati od drugog
skupa biljaka po izraavanju barem jedne
od datih osobina i moe smatrati jedinicom u odnosu na mogunost razmnoa-

354

37 UPOV konvencija, lan 15

38 John W. Radin The technology Prorotection
system: Revolutionary or evolutionary?, strana
1 www.bioetic-monitor.nl
39 UPOV konvencija, lan 23

nije lanica UPOV konvencije. Prema informacijama sa web stranice Ministarstva

poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede
postupak ratifikacije ove konvencije je u
toku.
U Republici Srbiji biljne sorte su izuzete iz patentne zatite i u skladu sa Zakonom o zatiti oplemenjivaa novih sorti
bilja uspostavljen je sui generis sistem registracije biljnih sorti. Biljna sorta je definisana kao skup biljaka unutar jedinstvene botanike klasifikacije najnie poznate
kategorije koji je definisan izraavanjem
osobina koje je posljedica uticaja datog
genotipa ili kombinacije genotipova, razliit od drugog skupa biljaka po izraavanju najmanje jedne od datih osobina i
koji predstavlja jedinicu u odnosu na mogunost sorte za umnoavanje bez promijena40. U pogledu uslova zatite, takoe,
predvieni su uslovi novosti, razliitosti,
uniformosti i stabilnosti sorte. Definicije
ovih pojmova uz neznatna poboljanja
preuzete su od UPOV Konvencije. Generalno govorei moe se rei da je zakonodavstvo Republike Srbije usaglaeno
sa UPOV konvencijom i da su ispunjeni
uslovi za pristupanje ovoj Uniji. Prema
navedenom zakonu registar zatienih
sorti vodi Ministarstvo poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede. Trebe podsjetiti
da je jedan od stratekih orjentacija SFR
Jugoslavije bio razvoj sjemenarstva i stvaranje vlastitih biljnih sorti. U periodu od
1960. do 1997. godine domai oplemenjivai su zatitili je preko 1.000 novostvorenih biljnih sorti meu kojima je veliki
broj koji su po kvalitetu i rodnosti meu
vodeim u svijetu. Za potrebe nacionalne
Banke biljnih gena u okviru programa zatite biodiverziteta i ouvanja genetikih

PRILOZI

obaveza prema prvom selekcionaru koristi

zatienu sortu za razvoj novih sorti. Ova
konvencija predvia i tzv. farmersku privilegiju po kojoj ugovorne strane mogu
ograniiti prava oplemenjivaa, u okviru
razumnih granica i uz ouvanje zakonskih
interesa oplemenjivaa kako bi se omoguilo poljoprivrednim proizvoaima da u
svrhu umnoavanja na sopstvenim imanjima koriste ubrani materijal zatiene
sorte koji su dobili sjetvom na svom imanju37. Imajui u vidu da ova konvencija garantuje oplemenjivau izvjesna iskljuiva
prava na sadni materijal zemljoradnici su
esto prisiljeni da se ugovorom obaveu da
nee upotrebljavati sjeme proizvedeno na
svom imanju za sjetvu za narednu godinu. Meunarodne kompanije koje se bave
proizvodnjom sjemena preduzimaju i druge aktivnosti u cilju sprjeavanja seljaka
da koriste farmerske privilegije. Primjera
zatiena je i tzv. terminator tehnologija.
Kompaniji Delta and Pine Land Co 1998.
godine dodjeljen je US patent 5,723,765 za
Technology Procet Sistem. Ovom tehnikom je predvieno da se genetikim inenjeringom u biljku ugradi mehanizam koji
ubija biljku sljedee generacije38.
Meunarodnom konvencijom o zatiti novih biljnih sorti uspostavljena je
Meunarodna unija za zatitu novih sorti
biljaka (UPOV unija)39. Unija ima stalne
organe, Savjet unije i Kancelariju unije sa
sjeditem u enevi. Unija predstavlja sestrinsku organizaciju Svjetske organizacije
za intelektualnu svojinu i generalni direktor Svjetske organizacije za intelektualnu
svojinu je u pravilu generalni sekretar
UPOV unije. Republika Srbija jo uvijek

40 Zakon o zatiti oplemenjivaa biljnih sorti,

lan 2

355

svoje pravo da proizvode i uvaju svoje

sjeme. Sainili su povelju prava zemljoradnika naroito prava da sauvaju, reprodukuju, i izmjene sjeme i biljku42.
Treba naglasiti ako se izuzme mogunost patentne zatite transgenskih
ivotinja u velikom broju drava, da su
nove ivotinjske pasmine u cjelini ostale
van dometa regulative u oblasti intelektualne svojine odnosno da nije uspostavljen
sistem zatite ivotinjskih pasmina. Ovo
je mogue objasniti time to je tehnika
intervencija ovjeka u ovom postupku
beznaajna i to ona ima samo karakter
podrke za neto to je u svojoj sutini prirodni proces.

41 Detaljnije: Kigeci J. Savezni zavod za biljne i

ivotinjske genetike resurse u sistemu zatite
biodiverziteta Jugoslavije, Savremena poljoprivreda, Novi Sad, 1997., broj 1-2, str. 7-15

42 Lejman Karel Krebs Al: Kontrola nad svetskim

zalihama hrane, Mander Deri, Goldsmit
Edvard: Globalizacija argumenti protiv,
str. 154, Clio, Beograd, 2003)

PRILOZI

resursa u periodu od 1982. do 1992. stvoren je poetni geno-fond od 58 kolekcija

sa oko 32.000 uzoraka41.
Teoretski gledano mogue je da doe
do paralelne zatite genetski modifikovanih biljaka kroz patentnu zatitu i zatitu
biljnih sorti. Prema raspoloivim informacijama u Republici Srbiji do sada nije
u registar biljnih sorti upisana ni jedna
transgenska biljka. tovie, ukoliko bi
i dolo do njene zatite u nekom obliku
kao to je patent, njeno legalno uvoenje
u proizvodnju prema postojeim propisima ne bi bilo mogue.
Odredbe meunarodnih ugovora a
posebno TRIPS-a, koje se odnose na zatitu novih sorti biljaka takoe su kritikovali antiglobalisti. Prema miljenju koje su
iznijeli Karen Lejman i Al Krebs: po prvi
put multinacionalne kompanije su na domaku toga da kontroliu genetsko bogatstvo planete pomou globalnog pravnog
okvira koji je utvrdila Svjetska trgovinska
organizacija. Kompanije mogu da posjeduju iskljuiva prava na ive organizme
i na genetske informacije koje odreuju
njihovu prirodu i razvoj. Sa usvajanjem
GAT-a zemljoradnici irom svijeta bie
primorani da se priklone zakonu po uzoru na SAD i plate ogromne iznose kompanijama koje posjeduju iskljuiva prava
na genetski materijal koji su oblikovali oni
i njihovi preci. Ovaj novi oblik genetske
piraterije ima zanimljiv naziv pravo na
intelektualnu svojinu a definisan je kao
pravo zatite pronalaska. Isti autori navode da je pet stotina hiljada indijskih
farmera 2. oktobra 1993. demonstriralo
protiv GAT-a i zakleli su se da e zatititi

356

4. ZAKLJUAK
Biotehnologija predstavlja oblast tehnike iji su predmet ivi organizami. iva
materija ima izvjesne specifinosti i u potpunosti se ne uklapa u standardni model
patentnog prava. Biotehnologija mikroorganizama je dosta rano ula u sferu
patentnog prava, dok sa biotehnologijom
viih organizama to dugo nije bio sluaj.
Primarni oblik zatite prava intelektualne
svojine u oblasti biotehnologija je patentna zatita. Bilo je pokuaja da se uspostavi analogija izmeu linije genetskog koda
i raunarskih programa koji su zatieni
kao autorska prava. Ipak za realizaciju
ove ideje postoji niz praktinih i koncepcijskih tekoa. Druga prava intelektualne
svojine kao to je ig, predstavljaju samo
sporedni segment zatite u oblasti biotehnologija. Pored toga, u skladu sa odred-

Danas, zahvaljujui Sporazumu o trgovinskim aspektima prava intelektualne

svojine kao i tumaenjima odgovarajuih
odredbi Konvencije o evropskom patentu,
skoro niko ne dovodi u pitanje patentibilnost pronalazaka iz oblasti tzv. genetskog
inenjeringa kao i iz oblasti kombinacije
genetskog inenjeringa i tradicionalnih
metoda. Ovo je imalo veliki uticaj na sistematiku i konzistentnost zakonodavstva
u oblasti patenata. Ranije zakonodavstvo
je bilo jasno i konzistentno, da bi danas
izuzeci postali dominantni u odnosu na
osnovno pravilo. Moe se rei da patentni sistem koji je originalno dizajniran za
mehanike pronalaske teko podnosi inovacije ove vrste.
Interesantno je da su pronalasci u oblasti biotehnologija zajedno sa pronalascima
u oblasti hemije postali preovlaujui u
ukupnoj strukturi priznatih patenata to
stvara dodatne tehnike probleme. Prema
podacima Evropskog zavoda za patente biotehnologija se konstantno rangira
meu 10 najveih oblasti tehnike u pogledu broja patentnih prijava podnijetih tom
zavodu. Globalni promet proizvoda ove
vrste u 2006. godini premaio je 60 milijardi dolara. Realno je oekivanje da e
se uee ove tehnike oblasti u ukupnoj
strukturi patenata i globalnoj trgovini i
dalje poveavati. Moda nije pretjerivanje
ako se kae da je biotehnologija oblast tehnike kojoj pripada 21. vijek.
Neki autori smatraju da je pitanje zatite ivih organizama ukljuujui i genetski modifikovane organizme kao i zatita
sekvenci ljudskog gena u suprotnosti sa
uenjima veine velikih svjetskih religija.
Modernoj biotehnologiji, posebno genetikom inenjeringu se zamijera da ruei granicu izmeu vrsta pokuava da

PRILOZI

bom Konvencije o evropskom patentu

i odgovarajue odredbe u nacionalnim
zakonima koji zabranjuje patentiranje
biljnih sorti i ivotinjskih pasmina i bitno
biolokih postupaka za dobijanje biljaka i
ivotinja, a da bi se udovoljilo zahtjevima
iz TRIPS-a, pristupilo se i sui generis sistemu zatite biljnih sorti.
Kljuna specifinost u odnosu na tradicionalni model patentne zatite u ovoj
oblasti odnosi se na opis pronalaska, te na
njegovu ponovljivost. Da bi se razrijeio
ovaj problem u skladu sa Budimpetanskim sporazumom o meunarodnom
deponovanju mikroorganizama uspostavljen je sistem deponovanja obnovljivog biolokog materijala u odgovarajue
depozitne ustanove. Deponovanje obnovljivih mikroorganiozama u sutini predstavlja zamjenu za opis pronalaska, ali i za
njegovu ponovljivost.
Pod pritiskom multinacionalnih farmaceutskih kompanija pristupilo se reviziji patentnog prava tako to se patentna
zatita u ovoj oblasti znaajno proirila. U
prvoj fazi je dolo do patentne zatite mikroorganizama koji su samo izolovani iz
prirodne sredine, da bi na kraju i bioloki
materijal koji je izolovan iz ljudskog tijela
u smislu patentne zatite u potpunosti bio
izjednaen sa materijalom ili supstancom
koja je izolovana iz neke druge prirodne
sredine pod uslovom da je jasno odreena njegova namjena. Ovaj novi oblik nove
piraterije pokuava se sprijeiti kroz rad
Meuvladinog komiteta za zatitu tradicionalnih znanja genetskih resursa i folklora koji djeluje u okviru Svjetske organizacije za intelektualnu svojinu. Naalost,
bogata aktivnost ovog komiteta jo uvijek
nije pretoena u jedan meunarodni ugovor koji bi bio obavezujueg karaktera.

357

PRILOZI

preuzme ulogu samog stvoritelja, ali i da

naruava ekoloku ravnoteu. Ako prihvatamo da je patent pravo i to pravo svojine
onda proizlazi da se u konkretnom sluaju
radi o svojini nad oblikom ivota. Upravo
zbog toga razliiti antiglobalistiki pokreti
trae i reviziju odredbi TRIPS-a i drugih
meunarodnih ugovora na na nain da se
patenti nad oblicima ivota briu iz ovih
sporazuma.
Opta deklaracija o ljudskom genomu i
ljudskim pravima iz 1997. godine iako neobavezujueg karaktera postavlja granice
patentne zatite u jednom pravno, etiki i
religijski osjetljivom podruju. Pored ove
deklaracije u okviru Savjeta Evrope postoje dva obavezujua ugovora i to Konvencija o ljudskim pravima i biomedicini i Protokol o zabrani kloniranja ljudskih bia, a
u Evropskoj uniji i direktiva o pravnoj zatiti pronalazaka u oblasti Biotehnologija.
Evidentno je da e mone multinacionalne
kompanije i dalje insistirati na dodatnom
pomjeranju granica patentne zatite. U
ovom procesu bilo bi nuno na zadovoljavajui nain razdvojiti ono to predstavlja
stvarni doprinos pronalazaa u konkretnom pronalasku od genetskog nasljea
koje pripada svima i koje u principu ne bi
smjelo biti predmet patentne zatite. Bilo

358

bi korisno da se sa vie razumijevanja pristupi rjeavanju etikih i ekolokih pitanja

i da se u mjeri u kojoj je to mogue vodi
rauna i o stavovima vodeih autoriteta
velikih svjetskih religija. Nadajmo se da je
zabrana patentiranja reproduktivnog kloniranja ljudskih bia kao i zabrana stvaranja himere odnosno mutanata izmeu
ivotinje i ovjeka donja granica patentne
zatite. Ipak, nuno bi bilo da se donesu
i univerzalni obavezujui propisi koji zabranjuju ne samo patentiranje nego i sve
eksperimente koje imaju za cilj stvaranje
ove vrste bia, jer je patentni sistem uspostavljen da bi se podstaklo stvaralatvo i da
bi se olakao ivot ljudi na Zemlji, a ne da
bi se od Zemlje napravio pakao.
Autor
Jovan arac, master
Institut za intelektualnu svojinu
Mostar, BIH
e-mail:
jvnsarac@gmail.com
Oblasti istraivanja:
pravo intelektualne svojine,
meunarodno privatno pravo, ekoloko pravo