FAKULTET ELEKTROTEHNIKE, STROJARSTVA I BRODOGRADNJE Split

ZAVOD ZA STROJARSTVO I BRODOGRADNJU

KATEDRA ZA ELEMENTE STROJEVA

D. Jelaska, T. Piri, S. Podrug

RUNA DIZALICA
Uputstvo za proraun

SPLIT, 2002.

ZADATAK:
Proraunati i konstruirati runu dizalicu, koja na principu radnog vijka podie
zadani teret te ga horizontalno pomie, prema slici:

Slika 1. Aksonometrijska skica rune dizalice

Zadano je:
teret koji se die (tlana sila)

materijali vretena
hod vertikalnog vretena

Hv

horizontalni pomak stupa dizalice

Hh .

1. Dimenzije vertikalnog vretena s normalnim trapeznim

navojem
Dimenzioniranje vretena vri se obzirom na izvijanje. Zadana tlana sila mora biti
manja od kritine sile uz stupanj sigurnosti protiv izvijanja:

F Fk ,

(1.1)

Fk

- sila izvijanja,

- zadana tlana sila,

- sigurnost protiv izvijanja - pretpostaviti = 5 ... 8 .

Ne poznavajui vitkost vretena pretpostavlja se elastino izvijanje za koje se kritina

sila pri kojoj dolazi do izvijanja rauna po Eulerovoj jednadbi.
Fk = 2

E I min
,
a2

- modul elastinosti, E = 210 GPa ,

Imin

- najmanji aksijalni moment inercije poprenog

presjeka vretena,
I min =

d 4j
64

- slobodna duljina izvijanja, ovisi o nainu uleitenja

vretena, za sluaj prema slici 2.:
a = 2l,

- pretpostavljena duljina, mjera od sredine matice

(vodilice) do vrha vretena kada se vreteno nalazi u
najviem gornjem poloaju.
Slika 2. Uleitenje vertikalnog vretena

Uvrtavanjem prethodnih izraza u izraz (1.1) te njegovim sreivanjem dobiva se

potrebni promjer jezgre vretena obzirom na izvijanje:
dj

64 F a 2
.
E 3

Na osnovu izraunatog minimalnog promjera vratila vri se izbor normalnog

trapeznog navoja HRN.M.B0.062.

1.1 Kontrola naprezanja u vretenu

S obzirom da je vreteno izloeno sloenom naprezanju (normalno i tangencijalno),
potrebno je izvriti njegovu kontrolu. Ekvivalentno naprezanje mora biti manje od
dozvoljenog normalnog naprezanja:

ekv = t 2 + 3t 2 dop ,
ekv - ekvivalentno naprezanje,
t

- normalno tlano naprezanje,

- naprezanje zbog uvijanja,

dop - doputeno normalno naprezanje dop = 0, 6 R p ,

Rp

- granica plastinosti (teenja).

TTR

F
F

TR

TV
Tlacno
naprezanje

Naprezanje
zbog uvijanja

Slika 3. Optereenje vertikalnog vretena

Tlano naprezanje:

t =
Aj

F
,
Aj

popreni presjek jezgre vretena.

Naprezanje zbog uvijanja:

t =
Wp

Tv
,
Wp

- polarni moment otpora poprenog presjeka jezgre vretena,

Wp =

Tv

d 3j
16

- moment uvijanja na navoju vretena,

Tv = F

d2
tan ( + ') ,
2

d2

- srednji promjer trapeznog navoja,

- kut uspona navoja vretena,

= arctan
Ph

Ph
,
d2

- uspon navoja,

Ph = P n ,
P

- korak navoja,

- vojnost vretena,

- reducirani kut trenja u navoju,

' = arctan ' ,

- reducirani faktor trenja u navoju,

' =

cos

faktor trenja u navoju, za elik/bronca = 0,1,

- kut normalnog trapeznog navoja.

1.2 Kontrola samokonosti i stupanj djelovanja vretena

Navoj vretena mora biti samokoan, da bi to bilo ispunjeno mora kut uspona navoja
vretena biti manji od reduciranog kuta trenja u navoju:
< '.
Stupanj djelovanja vretena:
v =

tan
.
tan ( + ')

Izraz vrijedi samo uz pretpostavku zanemarivanja momenta trenja izmeu

nepomine glave i sferno izvedenog umetka izmeu glave i vretena.

1.3 Duljina ruice za okretanje vertikalnog vretena

Duljina ruice za okretanje horizontalnog vretena odreuje se iz uvjeta da potrebna
runa sila FR bude manja ili jednaka 200 N. Pa je:

lR =

Tv
.
FR

Izraz takoer vrijedi samo uz pretpostavku zanemarivanja momenta trenja izmeu

nepomine glave i sferno izvedenog umetka izmeu glave i vretena.

1.4 Kontrola vretena na izvijanje

Faktor vitkosti za vreteno krunog presjeka:
=

4a
.
dj

Vitkost o predstavlja granicu izmeu elastinog i neelastinog izvijanja, ovisi o

materijalu i iznosi:
za 0360 i 0460 o = 105
za 0545 i 0645 o = 89

Za sluaj > o postoji elastino izvijanje i u tom sluaju se kritino naprezanje

rauna prema Euleru:
k = 2

E
.
2

Sigurnost prema izvijanju:

=

k
potr = 3 ... 6 .
t

Ako je < o izvijanje je neelastino, pa se kritino naprezanje rauna prema

eksperimentalnim Tetmajerovim izrazima:

za 0360 ili 0460 i < 105

za 0545 ili 0645 i < 89

k = 310 1,14
k = 335 0, 62

Sigurnost prema izvijanju:

=

k
potr = 2 ... 4 .
t

2. Dimenzioniranje matice (vodilice)

Visina matice m odreuje se iz uvjeta da pritisak na navoju matice bude manji od
dozvoljenog:

p pdop .
p

- pritisak na navoju matice,

p=
i

(2.1)

F
,
iAn

- broj navoja u matici,

i=

An

m
,
P

- nosiva povrina jednog navoja,

An = d2H1 .

H1

- aktivna dubina navoja (za trapezni navoj H1 = 0,5P )

Uvrtavanjem prethodnih izraza u izraz (2.1) dobiva se:

m
pdop

FP
,
d2H1 pdop

- dozvoljeni povrinski pritisak, za bronca/elik oitava se iz tablice 1.

Tablica 1. Dozvoljeni povrinski pritisak

Trajnost
pomicanja
Neprekidno
Povremeno

Dozvoljeni povrinski pritisak pdop, MPa

sivi lijev
bronca
bronca
elik, kaljen i
elik
elik
bruen
2
5
15
5
7,5

2.1 Veza matice i stupa

Moment trenja izmeu matice i stupa mora biti vei od momenta na navoju vretena
Ttr Tv sk ,
sk

(2.2)

- stupanj sigurnosti protiv klizanja (sk = 1,2).

Dv
TTR
F

TV

Du
Slika 4. Moment na navoju vretena i moment trenja izmeu matice i stupa

Moment trenja:
Ttr = FRsr ,

- faktor trenja izmeu matice i stupa, za bronca/sivi lijev = 0,12,

Rsr

- srednji polumjer ,
Rsr =

Dv + Du
.
4

Unutranji promjer moe se procijeniti:

D u = d + 20 mm .

Uvrtavanjem prethodnih izraza u izraz (2.2) proizlazi da vanjski promjer matice

mora biti:
D v 4,8

Tv
Du .
F

Staviti dva zatika 5 ili dva imbus vijka M5 za osiguranje.

3. Dimenzije horizontalnog vretena s normalnim trapeznim

navojem
Ovo vreteno slui za horizantalno pomicanje vertikalnog stupa na postolju dizalice.
Potreban promjer jezgre vretena proraunava se prethodno po Euleru za izvijanje u
elastinom podruju. Vreteno je uleiteno u postolju na dva mjesta. Kao najvea
duljina izvijanja uzima se najvea udaljenost izmeu aksijalnog uleitenja u
postolju i sredine matice u stupu, kada je
stup u krajnjem desnom poloaju. Tijek
prorauna kao kod vertikalnog vretena s tim
da je:
Slobodna duljina izvijanja za uleitenje
vretena kao na slici 5.:
a = l 2.
Slika 5. Uleitenje horizontalnog vretena

Tlana sila:
Ftr = F ,

- faktor trenja izmeu vertikalnog stupa i postolja dizalice, za sivi lijev/ sivi
lijev (suho trenje) = 0,15 .

smjer kretanja

Ftr = F

Hh

Slika 6. Optereenje horizontalnog vretena

Potrebni promjer jezgre vretena obzirom na izvijanje:

dj

64 Ftr a 2
.
E 3

Na osnovu izraunatog minimalnog promjera vratila vri se izbor normalnog

trapeznog navoja HRN.M.B0.062.

3.1 Kontrola naprezanja u vretenu

U horizontalnom vretenu je takoer potrebno kontrolirati naprezanje. Vreteno je
izloeno sloenom naprezanju (normalno i tangencijalno). Ekvivalentno naprezanje
mora biti manje od dozvoljenog normalnog naprezanja:

ekv = 2 + 3t 2 dop .
Normalno naprezanje:
=

Ftr
.
Aj

Naprezanje zbog uvijanja:

T
.
Wp

dv

du

t =

Slika 7. Greben horizontalnog vretena

Ukupni moment uvijanja:

T = Tv + Tp .
Moment uvijanja na navoju vretena za savladavanje sile trenja Ftr:
Tv = Ftr

d2
tan ( + ') .
2

Moment uvijanja uslijed trenja grebena vretena o podlogu:

Tp = Ftr

du

dv + du
,
4

- moe se uzeti jednak nazivnom promjeru vretena.

Iz uvjeta da je povrinski pritisak na grebenu manji ili jednak dozvoljenom odreuje

se vanjski promjer dv:
p=

4Ftr
pdop
(d v2 d u2 )

dv

4Ftr
+ d u2
pdop

Dozvoljeni povrinski pritisak za sivi lijev/elik oitava se iz tablice 1.

3.2 Duljina ruice za okretanje horizontalnog vretena

Duljina poluge za okretanje horizontalnog vretena odreuje se iz uvjeta da potrebna
runa sila FR bude manja od 200 N. Pa je:

lR =

T
FR

3.3 Kontrola vretena na izvijanje

Potrebno je odrediti faktor vitkosti i utvrditi da li je izvijanje u elastinom ili u
neelastinom podruju te izvriti kontrolu na potrebnu sigurnost.

4. Odreivanje potrebne duljine matice u donjem dijelu stupa

Iz uvjeta da povrinski pritisak na navoju bude manji ili jednak dozvoljenom
izraunava se potrebna duljina matice:
m

Ftr P
d2H1 pdop

Dozvoljeni povrinski pritisak za sivi lijev/elik oitava se iz tablice 1.

10