CH NGHA T DO TRUYN THNG

- Ludwig von Mises Li ngi dch: y l mt trong nhng tc phm hay nht m ti tng
c c trong sut cuc i c sch ca mnh v theo thin , tt c
nhng ngi quan tm ti x hi, nhng ngi mun tho lun nhng
vn m x hi ca chng ta ang phi i mt hin nay u nn c
cun sch ny.
Li gii thiu cho ln xut bn bng ting Anh nm 1985
Thut ng ch ngha t do c xut x t ting Latin: liber, ngha l
t do, khi k thu l ni n trit l t do. chu u, khi tc phm
ny c chp bt (1927), n vn cn c ngha nh th, v vy c gi
ca n hi vng l s tm c y l gii v trit l t do truyn
thng. ng tic l trong my chc nm gn y thut ng ch ngha t
do c ngha hon ton khc. Thut ng ny b nhng nh trit
hc theo ng li x hi ch ngha, c bit l M, s dng ni v
ch ngha can thip ca chnh ph v nhng chng trnh nh nc
phc li ca h. Mt trong rt nhiu th d c th dn ra y l ng
cu thng ngh s M, Joseph S. Clark con, khi ng ny cn lm thng
c bang Philadelphia, m t lp trng t do ca ng ta bng
nhng t nh sau:
Xin lm r ngay t u v loi b mi s m m v mt ng ngha,
ngi t do c hiu l ngi tin vo vic s dng mi lc lng ca
chnh ph nhm thc y s cng bng trong lnh vc kinh t, chnh tr
v x hi trn bnh din a phng, bang, quc gia v quc t Ngi
t do tin rng chnh ph l cng c tt cho vic pht trin x hi, ngi
mun a nhng nguyn tc ca o Thin cha gio vo i sng (T
Atlantic, thng 7 nm 1953, trang 27)
Quan im nh th v ch ngha t do gi th thng phong vo
nm 1962, tc l nm tc phm ny c dch sang ting Anh, Mises tin

rng dch st ngha tn gi ban u ca tc phm l Liberalismus c th

s gy ra hiu lm. V vy m ng n ngh gi bn ting Anh l Cng
ng t do v thnh vng (The Free and Prosperous Commonwealth).
Nhng nm sau ng quyt nh khng nhng thut ng ch ngha t
do cho cc trit gia x hi ch ngha na. Trong li gii thiu cho ln
xut bn th hai v th ba tc phm Hnh vi ca con ngi, tc phm
quan trng nht ca i ng, Mises vit rng nhng ngi ng h cho
trit l t do cn phi ginh li thut ng ch ngha t do .. v n gin
l khng c thut ng no th hin c ng n phong tro tr thc v
chnh tr v i , mt phong tro dn n nn vn minh hin i bng
cch thc y th trng t do, chnh ph hn ch v t do c nhn.
Thut ng ch ngha t do c dng trong tc phm ny theo ngha
.
Nhm gip nhng c gi mi lm quen vi cc cng trnh ca Ludwig
von Mises (1881-1973), xin ni thm rng ng l ngi pht ngn ni
bt ca Trng phi kinh t o. Trng phi ny c gi nh th v
Mises v hai v tin bi ni ting ca ng l Carl Menger v Eugen von
Behm Bawerk u l nhng ngi sinh trng nc o. Hn tng
ca Trng phi kin h t o l l thuyt v cch nh gi ch quan v
gi tr hu dng cn bin. L thuyt ny ch ra rng tt c mi hin tng
kinh t, c n gin ln phc tp, u l kt qu ca nhng nh gi
mang tnh ch quan ca tng c nhn. Mises gii thch v phn tch
phng php lun, gi tr, hnh vi, gi c, th trng, tin t, tp an
c quyn, s can thip ca chnh ph, tng trng nng v sp kinh
t trn c s ca l thuyt nh gi ch quan v c nhng ng
gp quan trng trong lnh vc tin t v tnh ton kinh t.
Mises bo v lun n tin s trng i hc tng hp Vien vo nm
1906. ti lun vn ca ng, L thuyt v tin t v tn dng, c
xut bn c vo nm 1912 v Anh vo nm 1934, l tc phm u
tin trong rt nhiu cng trnh l thuyt ca ng v kinh t hc. Trong
giai on gia hai cuc th chin, ngoi nhng tc phm v bi bo vit
v kinh t, trong c tc phm to c ting vang nh Ch ngha x
hi, Mises cn l cng s ca Phng thng mi o (c vn v kinh t
cho chnh ph o) v ging dy bn thi gian ti trng tng hp Vin.

ng cn hng dn nhng bui tho lun ca cc nh nghin cu kinh

t, nhiu ngi trong s h tr thnh nhng hc gi c nh hng
quc t. Nm 1926 ng thnh lp Vin nghin cu chu k kinh t o,
Vin ny vn cn cho n ngy nay.
Ngay sau khi Hitler ginh c chnh quyn c, Mises nhn thy
rng nc o s gp rc ri. Cho nn nm 1934 ng chuyn sang lm
vic cho Vin nghin cu quc t Thu S. y, ng bt u chp
bt tc phm Nn kinh t quc dn (Nationaloekonomie-1940). Mc d
chu u x hi ch ngha quc gia hi chng c my ngi bit
ting c c tc phm ny, nhng cch l gii nhng nguyn l kinh t
su sc ca Mises tm c nhiu c gi qua bn dch ting Anh, v
sau c Mises vit li cho c gi M di nhan Hnh vi ca con
ngi (Human Action - xut bn ln u nm 1949)
Nhm chy khi chu u lc b pht xt Hitler chim ng, Mises
v v ri khi Thu S v n nh c M vo nm 1940. Ting tm
ca ng vang di chu u, nhng M th cha my ngi bit. V
vy m ng phi bt u gn nh t con s khng. Nhng tc phm
bng ting Anh bt u xut hin di ngi bt ca ng: Chnh ph ton
tr ton nng v B my quan liu, c hai u c xut bn vo nm
1947. Sau l tc phm Hnh vi ca con ngi, mt tc phm quan
trng nht ca cuc i ng, c xut bn vo nm 1949. V nhng tc
phm khc: K hoch ho v t do (1952), Tm l bi t bn (1952), L
thuyt v lch s (1957), Nhng nguyn l cn bn ca kinh t hc
(1962), ln lut xut hin. Tt c u l nhng tc phm cc k quan
trng v l thuyt kinh t.
Nm 1947 Mises gip thnh lp hi Mont Pelerin Society. ng ging
dy ti nhiu trng i hc M v M Latin v tin hnh nhng bui hi
tho v kinh t hc ti trng i hc tng hp New York trong sut 24
nm. ng cn l c vn cho Hip hi cc nh sn xut quc gia v Qu
gio dc kinh t.
Mises nhn c nhiu danh hiu nh: tin s danh d ca trng cc
Grove City College (1957), i hc tng hp New York (1963),v i

hc tng hp Freiburg c (1964). Thnh tu ca ng c trng

hc c, tc trng i hc tng hp Vin, cng nhn v theo truyn
thng chu u, trng ny k nim ln th 50 ngy ng nhn bng
tin s v ti cp bng cho ng. Nm 1962, n lt chnh ph o
vinh danh ng. Hip hi cc nh kinh t hc M bu ng lm hi vin
danh d vo nm 1969.
nh hng ca Mises vn tip tc m rng. F. A. Hayek, ngi hc tr
ni ting nht ca ng t nhng ngy ng cn ging dy chu u,
cng l ngi tng c gii Nobel v kinh t hc, vit: nh hng
ca Mises vt qua khun kh c nhn .... Ngn la m ng thp ln
tr thnh ngn uc soi ng cho mt phong tro mi, mt phong
tro ngy cng c thm sc mnh. Cn Gio s Israel Kirzner ca
trng i hc tng hp New York, mt trong nhng ngi hc tr ni
ting nht ca ng M, th m t nh hng ca ng i vi sinh vin
hin nay nh sau: S quan tm y nhit tnh v hng hi ang ti xut
hin i vi trng phi o m ta chng kin hin nay c ng gp
mang tnh quyt nh ca Mises.
Mises l mt l thuyt gia sc bn v rt thn trng, nhng ng khng
phi l l thuyt gia ngi trong thp ng. c dn dt bi l lun khoa
hc rng x hi t do vi nn kinh t th trng l con ng duy nht
a n s hi ho v ho bnh c trong nc ln trn trng quc t,
Mises cm thy trch nhim phi p dng nhng l thuyt m ng trnh
by vo lnh vc chnh sch ca chnh ph. Trong tc phm Ch ngha
t do, Mises khng ch gii thch mt cch ngn gn nhiu hin tng
kinh t quan trng m cn trnh by mt cch r rng quan im ca ng
v chnh ph v vai tr, tuy hn ch nhng v cng quan trng, ca
chnh ph trong vic bo m s hp tc ca x hi, ch c nh th th
th trng t do mi c th hot ng c. Quan im ca Mises vn
rt mi m v hin i v c gi s thy rng ngy hm nay l gii ca
ng vn cn nguyn gi tr.
Thng ip ca Mises: t tng cai tr th gii, l ip khc c nhc
i nhc li trong tt c cc tc phm ca ng. Nhng t tng ny c
th hin r nht trong tc phm Ch ngha t do. Kt ca cui cng ca

cuc u tranh, gia ch ngha t do v ch ngha ton tr, s khng

c gii quyt bng v lc m bng t tng. Chnh t tng a con
ngi vo cc nhm u tranh v t v kh vo tay h, t tng quyt
nh v kh s c dng chng li ai v v ai. Cui cng, chnh t
tng ch khng phi v kh s quyt nh kt qu, ng vit nh th
vo nm 1927.
Trn thc t, chnh hi vng gi cho th gii khng tip tc lao vo hn
lon v xung t thuyt phc ngi ta t b ch ngha can thip ca
chnh ph v chp nhn chnh sch t do.
Bettina Bien Greaves, thng 8 nm 1985.

Ludwig von Mises

Li gii thiu bn dch ting Anh
New York, thng 4 nm 1962
Trt t x hi hnh thnh t trit l ca thi Khai Sng khng nh vai tr
ti thng ca ngi dn thng. Trong vai ngi tiu dng, ngi
dn bnh thng tr thnh ngi a ra quyt nh cui cng v vic ci
g s c sn xut, vi s lng l bao nhiu, cht lng nh th no,
ai sn xut, sn xut th no, sn xut u; trong vai ngi i b phiu,
ngi dn bnh thng c ton quyn quyt nh ng li ca chnh
sch quc gia. Trong x hi tin t bn ng trm l nhng k c
sc buc nhng ngi yu hn phi qui phc. Ci c ch b nhiu ngi
ch trch ca th trng t do ch ng duy nht mt con ng dn ti
thnh vng, y l phc v ngi tiu dng mt cch tt nht v r nht
c th. Trong lnh vc cng vic quc gia, h thng chnh ph i din
l h thng ph hp nht vi nn dn ch nh th ca th trng t do.
S v i ca giai on gia nhng cuc chin tranh ca Napoleon v
Chin tranh th gii th nht chnh l l tng x hi: t do bun bn
trong th gii ca nhng dn tc ho bnh, mt nn t do m nhng
ngi kit xut nht ang u tranh bin n thnh hin thc. y l

thi i m i sng ca ngi dn c ci thin vi tc cha tng

c. y l thi i ca ch ngha t do.
Hin nay ngi ta gn nh qun ht cc nguyn tc ca ch ngha t
do th k XIX ri. chu u lc a ch cn vi ngi nh m thi.
nc Anh, thut ng t do c a s ngi s dng nhm m ch ci
cng lnh m thc ra ch khc ch ngha ton tr ca nhng ngi x
hi ch ngha nhng tiu tit. Hin nay M, t t do li c dng
ch mt tp hp cc tng v nh chnh tr tri ngc hn vi
cch hiu v ch ngha t do ca cc th h tin bi. Ngi t do kiu
M l ngi ng h chnh ph ton tr ton nng, l k th khng i tri
chung ca t do kinh doanh v l k ng h cho k hoch ho mi mt
ca i sng, tc l ng h ch ngha x hi. Nhng ngi t do ny
vi v nhn mnh rng h phn i chnh sch c ti ca nc Nga
khng phi l v tnh cht x hi ch ngha hay cng sn ch ngha ca
nhng chnh sch m v chng c xu hng quc ch ngha. Tt
c cc bin php nhm tch thu ti sn ca nhng ngi giu c v hn
ch quyn ca nhng ngi c ti sn u c coi l t do v tin b
c. Cc c quan ca chnh ph nm c quyn lc hu nh khng hn
ch, to n khng c quyn phn xt quyt nh ca h. Mt vi cng
dn trung thc, nhng ngi dm ph phn xu hng c ti, b coi l
nhng k cc oan, phn ng, bo hong v kinh t v pht xt. Ngi
ta cho rng t nc t do khng th dung th hot ng chnh tr ca
nhng k th x hi nh th.
ng ngc nhin l y ngi ta coi nhng quan im ny l hon
ton ca M v l s tip tc ca cc nguyn tc v trit l ca nhng
ngi nh c u tin (Pilgrim Father) M vo nm 1620, ca nhng
ngi t bt k vo bn Tuyn ngn c lp, nhng tc gi ca bn
Hin php v t Federalist. Ch mt t ngi bit rng nhng chnh sch
c coi l tin b ny c xut x t chu u v trong th k XIX ngi
i din tiu biu nht ca trng phi ny chnh l Bismarck, chng c
ngi M no li coi chnh sch ca ng ta l tin b v t do ht. Chnh
sch Sozialpolitik ca Bismarck xut hin vo nm 1881, tc l hn na
th k trc khi bn sao ca n l New Deal ca tng thng F.D.
Roosevelt c thi hnh M. Theo sau s vng dy ca ch c,

hu ht cc nc pht trin, tt c cc nc cng nghip chu u, ni

nhiu ni t, u p dng h thng lm nh l mang li li ch cho qun
chng bng cch tc ot quyn li ca thiu s nhng k c nhn ch
ngha thm cn c . Th h nhng ngi n tui bu c vo giai
on cui cuc Chin tranh th gii th nht coi vic da vo nh nc
l ng nhin v khinh thng t do, cho rng y l nh kin mang
tnh t sn.
Ba mi lm nm trc, ti tng c gng vit mt tc phm ngn,
trnh by tm tt nhng t tng v nguyn tc ca mn trit l x hi
tng c tn l Ch ngha t do. Ti khng ngh rng cun sch ca mnh
c th ngn chn c nhng thm ho m chnh sch ca cc nc
chu u ang a ti. c mun duy nht ca ti l to c hi cho mt
nhm nh nhng ngi u thi mn th tm hiu mc ch ca ch
ngha t do truyn thng v nhng thnh tu ca n, v bng cch ,
chun b c s cho vic ti lp tinh thn t do sau v sp ang n
gn.
Ngy 28 thng 10 nm 1951, Gio s J. P. Hamilius t Luxembourg hi
nh xut bn Gustav Fischeri Jena (thuc lnh th c nhng do qun
i Lin X chim ng) mua mt cun Ch ngha t do. Ngy 14
thng 11 nm 1951 nh xut bn tr li rng khng cn cun no v ni
thm: Theo quyt nh ca chnh quyn, tt c cc bn in cun sch ny
u b tiu hu. Bc th khng ni chnh quyn y l nc c
quc x hay nh nc dn ch ng c.
Trong nhng nm k t ngy xut bn tc phm Ch ngha t do ti
vit rt nhiu v nhng vn c ni ti trong tc phm ny. Ti
nghin cu nhiu vn m lc ti khng th trnh by trong tc
phm ny v khng mun lm cho c gi chn nn v qu di. Mc
khc, lc ti xem xt mt s vn m hm nay thy l khng cn
quan trng na. Tuy nhin, ch c th hiu v nh gi ng cch xem
xt nhiu vn thuc v chnh sch trong hon cnh kinh t v chnh tr
khi tc phm ny c chp bt m thi.
Ti khng sa cha bt k iu g v khng can thip vo qu trnh dch
do tin s Ralph Raico thc hin cng nh qu trnh bin tp do ng

Arthur Goddard tin hnh. Ti xin cm n hai nh khoa hc ny v cng

sc h b ra tc phm c th n tay bn c rng ri bng Anh
ng.
Ludwig von Mises, New York, thng 4 nm 1962.

Li gii thiu ca Louis M. Spadaro

Ti cho rng cun sch tng i mng ny c tm quan trng gp
nhiu ln sc tng tng nu ch nhn vo dy v ngn ng khim
nhng ca n. y l tc phm bn v x hi t do, bn v iu m
hin nay c th c gi l chnh sch i ni v i ngoi cho x hi
nh th; v c bit l bn v nhng tr ngi v kh khn, c thc t ln
tng tng, trn con ng thit lp v gi gn hnh thc t chc x
hi nh th.
Trong khi tt c nhng vn ny u khng c g c bit th iu
ng ngc nhin l hu nh tt c nhng ngi ng h cho bt k mt
hnh thc t chc kinh t thay th no khc u khng a ra c cch
l gii tng t nh th v nhng ngh ca h. Ngay c hin nay, khi
cng ngy cng c nhiu ngi tham gia vo vic cung cp cho chng ta
nhng li ph bnh rt chi tit v ch ngha t bn v nhng li tin
on v s co chung khng th no trnh c ca n th h li t ra
kn ting n kh hiu trong vic x l nhng mu thun hoc nhng
kh khn c th xy ra trong qu trnh vn hnh ci h thng m h bo
v hoc tin on.
Tuy nhin, d dng b qua thi pht l nh th v rng ngi ta
thng gn trch nhim cho nhng ngi ng ra l khng phi chu.
Ln n Marx, y l th d d gp nht, rng trong T bn lun, ng ta
khng ch ra c cch thc hot ng c th ca x hi x hi ch
ngha, l vic lm khng th chp nhn c; v tc phm ny nhm
ng mc tiu m n c tr liu: nghin cu vi tinh thn ph phn
hot ng ca ch ngha t bn nh Marx mng tng. Ln n Mises

v trong tc phm Ch ngha x hi ng khng tho lun nhng

nguyn tc ca h thng t do cnh tranh cng l vic lm v ngha nh
th. iu quan trng l Mises dnh hn mt cun sch tho lun
bi ton ny trong khi Marx th khng bao gi lm nh th. y l tc
phm m Marx khng th vit, cn nhng ca ng cng nh
nhng ngi ph phn ch ngha t do th khng thm vit.
Nhng gi tr thc s ca tc phm ny khng nm ngha hn hp v
cn nhiu tranh ci , n c tnh cht xy dng v quan trng hn
nhiu. D ngn gn, nhng tc phm c gng gii p hng lot vn ,
nh tan nhng mi ng vc v lm ln m nhiu ngi gp phi khi h
tm cch gii quyt nhng vn kinh t, x hi, tnh cm cn nhiu
tranh ci. u im c bit ca n l i vi mi vn c bn tho
Mises u a ra c nhng nhn thc thu trit v nhng quan im
ngi ta c th la chn, v y l iu rt b ch.
V chc chn l c gi mun tm hiu ngay nhng vn cho nn
ti s khng a nhng nhn xt ring ca c nhn mnh, ngoi tr mt
vi suy ngh bt buc phi c. Thay vo chng ta s la ra nhng cu
hi v nhng kin s ny ra trong tm tr c gi khi h xem xt nhng
vn cn gy tranh ci c Mises ni n y v ng c ngi
c ch . tin cho vic theo di, xin lit k chng theo trnh t nh
c trnh by trong tc phm.
1. H thng th trng t do tn ti trong mt thi gian di, nhng
cng chng t rng y l h thng km hiu qu.
2. Ch ngha t do b ph phn v ch tp trung ch vo c mun gia
tng sn xut v tho mn nhu cu vt cht v b qua nhng i hi v
mt tinh thn ca ngi dn.
3. V khng phi lc no ngi ta cng hnh ng mt cch hon ton
hp l, c l i vi mt s vn nn tin vo trc gic, xung lc v ci
gi l tm thc th s tt hn l l lun cht ch?

4. Khng th ph nhn s kin l ch ngha t bn thc cht l h thng

c li cho ngi giu v nhng ngi c ti sn v bt li cho nhng
tng lp khc.
5. Ti sao li phi bo v ci h thng x hi khng to iu kin cho
mi ngi thc hin c m ca ngi hay ginh c kt qu m
anh ta cng hin?
6. Quyn t hu t liu sn xut c phi l mn li thi trong ci
tha ca thi qua m nhng nhng ngi cm thy kh chp nhn
v kh thch nghi vi nhng iu kin thay i phi mang trn lng
hay khng?
7. T bn cht, nn kinh t th trng cnh tranh, trong trng hp tt
nht, c chng li nn ho bnh gia cc dn tc v trong trng hp xu
nht, c gy ra chin tranh hay khng?
8. Ly g bin h cho ci h thng kinh t-x hi gy ra qu nhiu bt
cng trong thu nhp v tiu th n nh th?
9. Nu ch ngha thc dng sang mt bn th v mt o c, ta c
th bin h cho quyn s hu t nhn c hay khng?
10. Chng li ch ngha can thip ca nh nc, ch ngha t do c v
tnh bin h cho mt s biu hin ca tnh trng v chnh ph hay
khng?
11. Cha c g chng t rng x hi dn ch v n nh li d dng tr
thnh hin thc trong h thng lp k hoch v ra quyt nh phi tp
trung hn l trong nn kinh t k hoch ho tp trung.
12. V sao li cho rng x hi t bn nht nh s c thi khoan dung
i vi bt ng chnh kin hn l x hi x hi ch ngha?

13. Ch ngha t bn to ra v tip tc bo v a v n trn ngi trc cho

giai cp n khng ngi ri, nhng k nm c ngun lc nhng
khng lm v khng c ng gp g ng k i vi x hi.
14. Quyn t hu c c th tn ti lu nh th l v n c nh nc
bo v; thc ra, nh Marx khng nh, nh nc ch c mt nhim v
duy nht l bo v quyn t hu.
15. Lun c cho rng ch ngha x hi khng th hot ng c v n
khng c phng tin thc hin nhng tnh ton kinh t cn thit l
lun c rt ng quan tm, nhng c chng c c th hay khng?
16. Gi thit cho rng vic can thip ca chnh ph vo hot ng ca
doanh nghip t nhn nht nh s dn n lch lc v v vy m c tnh
ph hoi cng l gi thit hay, nhng c th chng minh bng th d c
th rng iu chc chn s xy ra hay khng?
17. Khng ph thuc vo nhng bng chng chng t rng nhng h
thng c ngh nhm thay th cho ch ngha t bn u thua km
hn, c nhng l do trc tip v chc chn bin h cho h thng t do
kinh doanh hay khng?
18. Mun hot ng c, tt c cc h thng t do cnh tranh u cn
phi c rt nhiu cng ti nh, lin tc cnh tranh vi nhau, liu h thng
c teo i khi cc i cng ti v cc c s c quyn pht trin hay
khng?
19. V ban qun tr cc cng ti ln cng c xu hng tr thnh b my
quan liu, vic t b my kim sot t nhn i lp vi b my qun l
cng cng c phi l vn gi to hay khng?
20. C phi l trong ch t do vic phi hp gia chnh sch i ni
v i ngoi d thc hin hn v nht qun hn l trong cc h thng
khc hay khng?

21. C phi s tn ti v vic bo v quyn s hu t nhn l cn tr ch

khng phi l tc nhn cho vic ginh v gi hon bnh v s thng cm
gia cc dn tc hay khng?
22. C v nh r rng l ch ngha dn tc, ch ngha thuc a v ch
ngha quc ch c th xut hin trong ch t bn ch ngha.
23. Quyn li ch k ca cc doanh nhgip t nhn l tr ngi chnh cho
s lun chuyn mt cc t do hn hng ho v con ngi gia cc vng
trn th gii.
24. V l ngi i din v c v cho quyn li c bit ca mt giai cp
giai cp nhng k nm c cc ngun lc hay giai cp t sn - Ch
ngha t do c mt sai lm chin thut ng ngn nghim trng khi
khng t mnh to ra mt chnh ng v khng theo ui mc tiu ca
mnh bng cch tho hip v ph hp vi th on chnh tr.
Bt c ai tng c iu kin quan st mt cch trc tip cch thc nhng
quan im c sn trong u, nhng na s tht v nhng gi tr dng
nh hin nhin thng ngn cn, khng cho ngi ta xem xt mt cch
ton din v cng bng i vi nhng quan im xa l hoc nhng quan
im lm cho ngi ta kh chu trong mn kinh t hc s nhn ra ngay
nhiu im va c lit k. Cu tr li ca Mises cho mi im va
nu s gip c gi bnh thng (v nhng ngi mi bt u nghin
cu) c mt ci nhn ton din hn i vi nhng vn x hi v l gii
c nhng mi ng vc ca chnh mnh. D hiu v sao ng c li
cm tc phm ny nh Mises nhc ti trong phn gii thiu v y l
mt bng chng na, tuy ngi ta khng c , chng t rng y l tc
phm quan trng.
Cui cng, xin c bnh lun ngn v hai im na. im th nht
c nhc li nhiu ln trong tc phm, nhng c ni trong ng cnh
rt phc tp v nhng ch cch xa nhau cho nn c gi c th khng
nhn ra tnh ph bin v vai tr quan trng ca n.

 tng ny - mt tng cc k quan trng trong lp lun ca Ch

ngha t do chn chnh - y l thng thng ta phi lm ci m Mises
gi l hi sinh tm thi, mt vic lm cc k cn thit v hu ch. Ginh
ngay nhng li ch trc mt, tuy c v l vic lm hp dn, nhng s l
vic lm ngu xun, nu trong khi lm nh th ta t tuc mt li ch ln
hn nhiu ln trong tng lai; tc l tc mt ci li ch ln n mc c
th b p c li ch hin ti v nhng phin phc trong qu trnh ch
i.
D nhin l t ngi khn ngoan, trong khi tnh ton vi nhng iu
kin nh th, li ng v pha li ch trc mt. Nhng y chnh l kh
khn ln nht, khng phi lc no ngi ta cng tnh ton mt cch thn
trng, h cng khng c khuyn khch phi lm nh th. Sai st nh
th thng xy ra trong nhng hon cnh rt khc nhau v khng ch
xy ra vi nhng cng dn hay ngi tiu th bnh thng. N c th
xy ra vi nhng doanh nhn sn tm li nhun ngn hn hoc li th
tng i; n c th xy ra vi nhng nh lm lut ng h cho vic nng
ngay lp tc tin tng ti thiu, tr bo him x hi, t ra thu xut
nhp khu v cc loi thu kho khc; n c th xy ra vi nhng nh
kinh t hc khuyn co ni lng tn dng hoc ti phn phi thu nhp; v
bit bao nhiu ngi khc na. Trn thc t, tm ra nhng th d na
trong tc phm v c bit l trong khi suy ngh v nhng vn v
nhng cuc tranh lun hin nay s l mt bi tp tuyt vi i vi c
gi tp sch ny.
Cui cng, xin c ni i li v tn gi ca tc phm. Cun sch ny
c xut bn ln u vo nm 1927, vi nhan Ch ngha t do v l
tc phm b xung, nh ni bn trn cho tc phm ca Mises vit v
ch ngha x hi. S kin l khi dch tc phm ny trong ting Anh
ngi ta mun hoc thy cn phi i tn thnh X hi thnh vng
v t do (Free and Prosperous Commonwealth), th hin r iu m
ti tin l bi kch trong lch s tri thc: nh tro thut ng Ch ngha t
do.
Vn khng ch l thut ng, cng khng th coi n l mt th d n
gin ca s thoi ho ngn ng - thng gi l entrpi t ng - ngha

v ging iu c bin mt cng vi thi gian. y chng ta bt gp

khng ch s mt gi ca thut ng, d thut ng y c quan trng n
mc no. y l vn c ngha cc k quan trng c v tri thc ln
thc tin.
Trc ht, t t do (liberal) c ngun gc t nguyn r rng, th hin
trong l tng v t do c nhn. N cn c gc gc mang tnh lch s y
gi tr trong truyn thng v kinh nghim, cng nh c k tha di sn
vn ho su rng trong nhng lnh vc nh trit hc x hi, t tng
chnh tr, vn hc ..v.v.. V l do v nhiu l do khc na, tht khng
th tng tng c rng quan im m tc phm ny trnh by li
khng c c quyn v t th khng th tranh ci t nhn danh hiu
l T do.
Nhng, mc cho tt c nhng iu trnh by, thut ng Ch ngha t
do, sau khi ra khi th k XIX v vt qua i Ty Dng, mang mt
ngha khc, khng phi khc mt cht m l tri ngc hon ton vi
ngha vn c ca n! Kt qa l ngi ta lm ln v m h n ni
ngay c khi c hn mt k hoch th cng kh m tng tng ni lm
sao m ni dung v ngha ca n li c th b xuyn tc n mc nh
vy.
Nhng ng bun nht l hai im sau y. Th nht, y l s ng
thun ng kinh ngc ca nhng hu du chnh hiu ca ch ngha t do
khng ch trong vic cho thut ng ny tut khi tay mnh m trn
thc t cn khc t n bng cch sn sng s dng n nh mt t tho
m nhng ngi c cm tnh vi ng x hi ch ngha, th m thut
ng ph hp hn vi h tn ti t trc ri. So vi n th cu chuyn
ng ngn v con lc v tp lu cn c v nh nhng hn.
Th hai, l vic nh mt thut ng Ch ngha t do buc ngi ta
phi s dng mt s thut ng thay th hoc nhng cch ni quanh co
nh ngi t do (libertarian), Ch ngha t do th k XIX (nineteenth
century liberalism) hay Ch ngha t do c in ("classical"
liberalism). Liu c ai tuyn b rng mnh l ngi thuc phi t do
tn-c in va ny ni ra hay khng?

Ch l chng ta vnh vin nh mt thut ng ch ngha t do ri ?

Trong phn ph lc cho nguyn bn ting c (c a vo bn dch
ny), Mises bn v ngha ca thut ng v ni n kh nng ti lp
li ngha c cho n. Nhng vo nm 1962, trong li gii thiu tc
phm, c v nh ng khng cn bt k hi vng no na.
Ti khng ngh nh th. V, cho d c ni th no i na th Ch ngha
t do vn l ca chng ta, ti tin l chng ta c trch nhim khi phc li
ngha ban u ca n, t nht th y cng l vn nguyn tc. Nhng
cn c nhng l do khc na. Th nht, nh Mises tng ch ra, Ch
ngha t do c ngha rng hn l t do kinh t, y l thut ng cn
thit v n l thut ng ph hp nht v th hin c r nht bn cht
ca vn . Ngoi ra, c th ni chuyn mt cch ci m v thng
thn vi dn chng - s ng h ca h l yu t cc k quan trng chng ta cn mt thut ng n gin v d hiu ch khng phi l mt
t mi kh lt tai i vi ngi bnh dn. Hn na, thi i v hon
cnh ang c nhiu thun li dn chng ang ngy cng bt mn vi
nhng hnh ng can thip ca chnh ph v nhn thc v quyn t do
la chn ca c nhn c th sn sng ng nht vi mt ci tn vn c
mi ngi tn trng v bao bao hm c trn vn ngha ca t do.
Mun ginh li tn, chng ta phi lm g? Chc chn l chng ta phi
phuc hi li chnh qu trnh m chng ta nh mt n. Trc ht l
khng s dng n theo ngha sai kia na, sau l ti khng nh
ngha ng n ca n (thut ng ny vn ang c s dng mt s
ni trn th gii). V cui cng l khng cho nhng k khng c quyn
s dng thut ng ny tip tc chim ot n, h phi tm mt nhn hiu
ph hp vi quan im ca h cng nh Ch ngha t do l tn gi ph
hp vi chng ta vy.
Mt s ngi cm thy bn khon mt cch v l v vic nhp nhng
khng th trnh khi ca cc hc thuyt ti ng rng y mt phn l
do trc y chng ta ri khi lu ca mnh mt cch vi v nhng
y l ci gi m by gi chng ta phi tr. Th nht, hin nay s nhp
nhng cng vn cn, nhng tm thi th iu c th chp nhn c.

Ngoi ra, s nhp nhng lm cho c hai bn u cm thy kh chu, bn

kia cng phi tr gi v c th ln ny s bt tin s lm cho con lc
rt lui.
Nh vy l, ln in ny tr li vi tn gi ban u ca tc phm. Hi
vng rng nhng ngi kia cng ng tnh s dng thut ng ny m
khng cn phi xin li hay gii thch g ht khng cn bt k ci g nh
th c - cho Ch ngha t do tr v vi ngha ng n v ph hp
vi truyn thng ca n.

1. Ch ngha t do

Cc nh trit hc, x hi hc v kinh t hc th k XVIII v u th k

XIX trnh by c h thng mt cng lnh chnh tr, dng lm kim ch
nam cho chnh sch x hi, u tin l Anh v M v sau l trn
ton lc a chu u, v cui cng lan to ra tt c nhng khu vc c
ngi trn ton th gii. Nhng n cha c thc hin mt cch trn
vn bt c u. Ngay c Anh, t nc c gi l qu hng ca
ch ngha t do v l t nc t do mu mc, nhng ca chnh
sch t do cng cha bao gi thc hin c tt c cc i hi ca mnh.
Mt s nc ch chp nhn mt phn cng lnh t do, trong khi nhng
nc khc - nhng nc c v tr quan trng khng km - hoc l t chi
ngay t u hoc l t b sau mt thi gian. Phi c mt cht cng
iu th ngi ta mi c th ni rng th gii tng tri qua thi i t
do. Ch ngha t do cha bao gi c hng thnh qu trn vn.
Mc d ch gi th thng phong trong nhng giai on ngn ngi v
trong nhng khu vc hn ch, nhng t tng t do cng sc lm
thay i ton b b mt ca tri t. Kinh t pht trin vt bc. Vic
gii phng sc sn xut ca con ngi nng mc sng ca con ngi
ln gp my ln trc y. Trc chin tranh [Th gii th nht] (chnh
cuc chin ny cng l kt qu ca cuc u tranh khc lit v lu di
nhm chng li cc t tng t do v bo hiu nhng cuc tn cng cn

khc lit hn vo nhng nguyn l ca t do) th gii c mt dn

c cao cha tng thy, cn dn chng th c mc sng cng cao cha
tng thy. S thnh vng m ch ngha t do to ra lm gim ng
k t sut tr s sinh, mt tai ho khng khip ca nhng thi i
trc, v vic ci thin iu kin sng dn n kt qu l tui th
trung bnh ca ngi dn gia tng.
S thnh vng khng ch n vi giai tng nhng k c quyn c li.
Trc chin tranh [Th gii th nht] cng nhn trong cc nc cng
nghip chu u v M cng nh nhng nc thuc a ca Anh
sng trong nhng iu kin thun li hn v sang trng hn c nhng
ng hong b cha trc cha lu. Ngi cng nhn khng ch c th
n ung y m cn c th cho con i hc; nu mun, anh ta cn th
tham gia vo i sng sng tr tu v vn ho ca t nc; v anh ta c
th nng cao c a v x hi ca mnh, nu c ti nng v nhit
huyt. Trong nhng nc tin xa nht trong vic p dng cng lnh t
do, thnh phn chnh ca nh kim t thp x hi li khng phi l
nhng ngi c hng c quyn c li nh c tha k ti sn
hoc a v ca cha m m l nhng ngi, trong nhng iu kin thun
li, bit dng sc mnh ca mnh vt qua nhng hon cnh kh
khn v tin ln. Hng ro ngn cch ch nhn v ngi n l trong cc
th k trc sp . Ch cn li nhng ngi cng dn bnh quyn.
Khng ai cn tr ai, khng c ai b truy bc v l do sc tc, quan im
hay tn gio na. Khng cn nhng v khng b v l do chnh tr v tn
gio na, chin tranh gia cc nc cng t dn i. Nhng ngi lc
quan ni ti bnh minh ca thi i ho bnh vnh cu.
Nhng cc s kin xoay theo hng khc. Trong th k XIX xut
hin mt lot nhng ngi chng i mnh m v quyt lit ch ngha
t do. H qut sch phn ln thnh qu m nhng ngi t do
ginh c. Hin nay th gii khng cn mun nghe v ch ngha t do
na. Bn ngoi nc Anh, thut ng Ch ngha t do b t ra ngoi
vng php lut. Cn bn trong nc Anh, chc chn l vn cn nhng
ngi t do, nhng a phn y ch cn l tn gi. Trn thc t, h
chnh l nhng ngi x hi ch ngha n ho. Hin nay, u th
quyn lc chnh tr cng u nm trong tay cc ng phi c t tng

bi t do c. Cng lnh ca cc ng phi bi t do tho ci x lng

nhng lc lng gy ra cuc i chin va qua, v bng cch t ra hn
ngch xut nhp khu, thu quan, hn ch nhp c v nhng bin php
tng t khc, nhng lc lng ny a cc dn tc trn th gii vo
tnh trng b quan to cng ln nhau. Cn trong mi nc, cng lnh
ny dn n nhng cuc th nghim theo ng li x hi ch ngha
m kt qu l nng sut lao ng gim, ngho i gia tng. Tt c nhng
ai khng c tnh nhm mt trc hin thc u phi cng nhn rng
u h cng nhn thy tn hiu ca mt thm ho kinh t th gii ang
n gn. T tng bi t do ang dn nn vn minh n mt v sp
ton din.
c lch s v tm hiu xem nhng chnh khch theo ng li t do
ng h nhng chnh sch no v h ginh c nhng g cha th
cho ta bit chnh xc ch ngha t do l g v n nhm n nhng mc
tiu no. V, ch ngha t do cha thc hin c trn vn cng lnh
ca mnh, u th cng th.
Cng lnh v hnh ng ca cc ng hin nay t gi l t do cng
khng gip chng ta hiu r c bn cht ca ch ngha t do chn
chnh. Nh ni bn trn, ngay c nc Anh, hin nay ch ngha t
do lm ngi ta nh n phong tro Tori v ch ngha x hi hn l
cng lnh ca nhng ngi ng h t do thng mi xa kia. Nu
nhng ngi theo trng phi t do m li cho rng quc hu ho
ng st, hm m v nhng x nghip khc, thm ch ng h nhng sc
thu mang tnh bo h l ph hp vi quan im ca mnh th ta c th
d dng nhn thy rng ch ngha t do ch cn l mt ci tn m thi.
Hin nay, nghin cu cc trc tc ca nhng ngi sng lp v i ca
phong tro cng cha th gip ta hiu c tt c cc t tng ca ch
ngha t do. Ch ngha t do khng phi l mt hc thuyt hon
chnh hay mt gio iu bt di bt dch. Ngc li: y chnh l p dng
l thuyt khoa hc vo i sng x hi ca con ngi. Cng nh kinh t
hc, x hi hc khng dm chn ti ch k th thi ca David Hume,
ca Adam Smith, David Ricardo, Jeremy Bentham v Wilhelm
Humboldt, hc thuyt ca ch ngha t do hin nay cng khc vi ngy

, mc d nhng nguyn l nn tng th khng thay i. nhiu nm

nay khng c ai a ra c mt tc phm ngn gn ni v bn cht ca
hc thuyt ny. y c th l l do chnh ng cho vic chp bt tc
phm m bn c ang cm trn tay.
2. Thnh vng v vt cht
Ch ngha t do l hc thuyt ni v hnh vi ca con ngi trong th
gii ny. Ni cho cng, n khng c mc ch no khc, ngoi vic gia
tng s thnh vng v mt vt cht ca con ngi; n khng quan tm
n nhng nhu cu ni tm, nhu cu tinh thn v siu hnh hc ca con
ngi. N khng ha hn mang n cho con ngi hnh phc hay an
lc, n ch mang n s tho mn ti a nhng c mun c th tho
mn c bng nhng vt ca th gii ngoi ti m thi.
Thi hon ton mang tnh vt cht v ngoi ti ca ch ngha t do
i vi tt c nhng g c coi l trn tc v ph du v th thng b
ngi ta ph phn. Cuc i ca con ngi, nh ngi ta vn ni, u
ch c n v ung. C nhng nhu cu cao c hn v quan trng hn thc
n, nh v qun o mc. Ngay c nhng kho n ln nht th gii
cng khng em li cho con ngi hnh phc; chng ch lm cho tm
hn con ngi bt an v trng rng m thi. Sai lm ln nht ca ch
ngha t do l n khng cung cp cho ngi ta nhng kht vng cao qu
hn v su sc hn.
Nhng nhng ngi ni nh th ch chng t rng h c mt quan im
rt khng ng v hon ton mang tnh vt cht v nhng nhu cu su
sc v cao qu . Chnh sch x hi, vi nhng phng tin m n nm
trong tay, ch c th lm cho con ngi tr thnh giu hay ngho, ch
khng bao gi c th lm cho h hnh phc hay tho mn c nhng
khao kht ni tm ca h. Trong lnh vc ny, tt c cc phng tin vt
cht u l con s khng. Tt c cc chnh sch x hi u ch c th
lm c mt iu, y l loi b nhng nguyn nhn au kh bn
ngoi. N c th thc y ci h thng c th cung cp thc n cho
ngi i, qun o cho ngi thiu thn, nh cho k v gia c. Cn
hnh phc v an lc li khng ph thuc vo thc n, qun o mc v

nh ; m trn ht, ph thuc vo nhng g ngi ta p trong lng.

Ch ngha t do ch quan tm ti s thnh vng v mt vt cht ca con
ngi khng phi l do n coi thng nhng i hi v mt tinh thn m
l v n tin rng phng tin bn ngoi khng th no ng chm n
c nhng iu su sc nht v cao c nht trong tm hn con ngi.
N tm cch to ra s thnh vng v mt vt cht v bit rng kho bu
tm hn, kho bu ni tm ca ngi ta ch c th xut pht t tri tim m
thi. N khng c mc ch no khc ngoi vic to ra tin ngoi ti
cho vic pht trin i sng tinh thn ca con ngi. V khng nghi ng
g rng mt ngi tng i pht t trong th k XX c th d dng
tho mn nhng i hi v mt tinh thn hn l, th d nh mt ngi
sng trong th k X, tc l mt ngi lun phi lo tm ci n sng
hoc thot c k th e do.
D nhin l nu nhng ngi chu v nhng ngi theo cc gio phi
thi trung c, tc l nhng ngi tu kh hnh v nhng ngi cho rng
l tng l ngho kh v t do nh chim tri hay c bin, ph phn thi
ca ch ngha t do th chng ta chu, khng th no tr li c.
Chng ta ch c th xin h cho chng ta ng ai ny i, cng nh
chng ta s khng cn tr h tm kim thin ng theo cch ca mnh.
Hy c h sng thanh bnh trong nhng ci am nh, cch bit vi th
gii ca h.
Tuyt i a s nhng ngi cng thi vi chng ta u khng chp
nhn l tng kh hnh. Nhng khi khng chp nhn sng cuc i
kh hnh th cng khng c ph phn ch ngha t do v n ch nhm
n mc tiu vt cht bn ngoi.
3. Ch ngha duy l
Ngoi ra, ch ngha t do cn b ph phn l duy l na. N mun iu
chnh mi th trn i mt cch duy l, v nh vy l khng cng nhn
rng trong cng vic ca con ngi tnh cm v ni chung nhng iu
khng th hiu bng l tnh c v phi c vai tr quan trng.

Ch ngha t do cng nhn rng i khi ngi ta cng hnh ng mt

cch thiu khn ngoan. Nhng nu lc no con ngi cng hnh ng
mt cch hp l th khng cn ku gi h s dng l tr ri. Ch ngha
t do khng ni rng lc no ngi ta cng hnh ng mt cch thng
minh, nhng ni rng lc no h cng nn hnh ng mt cch thng
minh, y l ni theo cch hiu v quyn li ca mnh. Bn cht ca ch
ngha t do l tm cch lm cho ngi ta tha nhn l tr trong lnh vc
chnh sch x hi, cng nh n c tha nhn v iu kin trong bt
k lnh vc hot ng no ca con ngi
Nu mt ngi c bc s khuyn l nn sng mt cc hp l - tc l
sng hp v sinh m tr li: Ti bit rng li khuyn ca ng l hp
l, nhng tnh cm ca ti li cm khng cho ti lm theo. Ti mun lm
nhng vic c hi cho sc kho ca mnh, mc d y c th l phi l,
th chc chng ai c kin g c na. t nhng mc tiu ra,
d c lm g th ta cng u c lm mt cch hp l. Mt ngi mun
bng qua ng st s khng chn ng lc on tu ang lao ti
bc. Ngi khu cc o s c gng trnh kim khng m vo tay.
Trong bt c lnh vc hot ng no con ngi cng pht trin c
k thut hoc cng ngh hng dn cho h cch thc hnh ng nu h
khng mun tr thnh nhng k ng ngn. Mi ngi u cng nhn
rng lm ngi ai cng phi hc nhng k thut cn dng trong cuc i,
cn ngi bc vo lnh vc m anh ta m tt v mt k thut th b ch
giu l vng v.
Ch c trong lnh vc chnh sch x hi ngi ta mi ngh rng mi vic
phi lm khc i. y, khng phi l l tr m l tnh cm v nhit tnh
mi l quyt nh. Cu hi: sp xp vt th no trong nh lun
sng sa, ni chung thng c tho lun bng nhng l l thng thi.
Nhng nu chuyn sang vn nh my sn xut bng n nn cho
t nhn hay chnh quyn qun th l l li khng cn gi tr na. y,
tnh cm, quan nim ca x hi ni tm li, khng phi l l tr ng
vai tr quyt nh. Chng ta c mi t hi: Ti sao?
T chc x hi loi ngi theo mt khun mu ph hp nht vi nhng
mc tiu t ra l mt cng vic n gin v chn ngt, cng tng t

nh, th d vic xy dng ng st hay sn xut vi hay g m thi.

Cng vic quc gia v cng vic ca chnh ph thc ra l quan trng
hn tt c nhng vn khc trong hot ng ca con ngi v ch
x hi to ra nn tng cho tt c nhng hot ng khc, v ngi ta ch
c th t c mc tiu ca mnh trong mt x hi c nhng iu kin
thun li cho vic thc hin nhng mc tiu . Nhng, d lnh vc ca
nhng vn x hi v chnh tr c cao qu n mc no th y vn l
nhng i tng do l tr ca con ngi kim sot v v vy m phi
c xt on ph hp vi nhng tiu chun ca l tr. Trong nhng vn
, cng nh trong tt c nhng cng vic trn tc khc ca con
ngi, ch ngha thn b ch c th l mt tai ho. Con ngi c kh
nng hiu bit rt hn ch. Khng th hi vng l mt lc no chng ta
c th hiu c nhng b mt cui cng v su xa nht ca v tr.
Nhng vic chng ta khng th bit c ngha v mc ch ca cuc
i ca mnh khng phi l l do ta khng thn trng nhm trnh
nhng cn bnh truyn nhim hay s dng nhng phng tin thch hp
trong vic mu sinh, cng nh khng th ngn cn chng ta trong vic
t chc x hi nhm t c nhng mc tiu m ta ang phn u mt
cch hu hiu nht. Ngay c nh nc v h thng php lut, chnh ph
v b my qun l ca n cng khng phi l ci g qu cao siu, qu
hon ho v qu cao qu n mc chng ta khng th suy t c. Chnh
sch x hi cng l nhng vn cng ngh x hi, cng phi c gii
quyt bng nhng bin php v phng tin m ta nm trong tay trong
khi gii quyt nhng vn k thut khc: dng t duy l tnh v kho
st nhng iu kin bit. L tr l tt c nhng g lm nn con ngi
v lm cho con ngi ng cao hn loi vt. Th th to sao trong lnh
vc chnh sch x hi con ngi khng tin vo l tr m li tin vo tnh
cm v lng nhit tnh?

4. Mc tiu ca ch ngha t do
Nhiu ngi cho rng dng nh ch ngha t do khc vi cc phong
tro x hi khc ch n t quyn li ca mt nhm ngi - ca nhng
giai cp c ca, nhng nh t sn v doanh nhn cao hn quyn li

ca nhng giai cp khc. Khng nh nh th l hon ton sai. Ch

ngha t do bao gi cng quan tm n quyn li ca tt c mi ngi,
ch khng ch quyn li ca mt nhm c th no . y chnh l
iu m nhng ngi theo thuyt duy li Anh mun ni tuy rng ni
cho ngay l khng tht chnh xc - bng cch ngn ni ting ca h:
Hnh phc ln nht cho nhiu ngi nht. V mt lch s, ch ngha
t do l phong tro chnh tr u tin t ra mc tiu thc y s thnh
vng cho tt c mi ngi, ch khng phi cho nhng nhm ngi c
th no. Ch ngha t do khc vi ch ngha x hi - mt phong tro
cng ku gi u tranh cho quyn li ca tt c mi ngi khng phi
mc tiu m n nhm n m phng tin m n la chn t
c nhng mc tiu ny.
Khng nh rng hu qu ca chnh sch t do s hoc nht nh phi
dn ti s thin v i vi nhng quyn li c th ca mt s giai tng
trong x hi cng l vn cn phi tho lun. Mt trong nhng nhim
v ca tc phm ny l chng minh rng ph phn nh th l hon ton
khng c c s. Nhng ta khng th kt n ngi ni nh th l khng
cng bng ngay t u, v mc d chng ta cho rng kin nh th l
khng chnh xc, n vn c th xut pht t nhng nh tt p nht.
D sao mc lng, nhng ngi tn cng ch ngha t do theo cch
u chng t rng mc ch ca h l v t v h ch mun chnh ci
iu h ni m thi.
Nhng nhng ngi ph phn ch ngha t do v cho rng n ch mun
thc y quyn li c th ca nhng nhm x hi nht nh ch khng
phi thc y s thnh vng ca tt c mi ngi th li hon ton khc.
H l nhng ngi va ngu dt va khng cng bng. Chn cch tn
cng nh th ch chng t rng trong thm tm h bit r nhc im
ca chnh mnh. H s dng v kh b tm thuc c v nu khng th
s khng th no thng li c.
Nu ngi thy thuc ch cho bnh nhn mun n mn thc n c hi
cho sc kho ca anh ta rng y l c mun gn d th khng c mt
ngi no li ngu n mc ni rng: ng bc s ny khng quan tm
ti sc kho bnh nhn. Mun cho bnh nhn mau lnh th khng c

ngn cn anh ta thng thc mn n khai khu . Ai cng hiu rng

bc s khuyn bnh nhn ng thng thc mn n c hi cho sc kho
l ch mun gi gn sc kho cho anh ta m thi. Nhng khi vn lin
quan n lnh vc chnh sch x hi l mi ngi li c cch nhn khc
hn. Khi mt ngi theo phi t do ln ting chng li mt s chnh sch
m dn v bit rng chng s mang li nhng hu qu tai hi th ngi
s b coi l k th ca nhn dn, cn nhng k m dn, khng thm
n nhng tc hi s xy ra trong tng lai, tip tc ngh lm iu m
lc tng nh l c li, li c dn chng ca ngi.
Hnh ng hu l khc vi hnh ng phi l ch c tnh n nhng hi
sinh tm thi. Trn thc t, y ch l nhng hi sinh mang tnh biu kin
v s c n b xng ng trong tng lai. Ngi khng n mt mn
n khai khu, nhng c hi cho sc kho, thc ra l ch hi sinh tm
thi, ch tng l phi hi sinh m thi. Kt qu - khng b thit hi v
sc kho - chng t ngi khng nhng khng mt m cn c.
Nhng mun lm c nh th th phi c hiu bit su sc v hu qu
ca mi hnh ng. y chnh l ch k m dn li dng. Hn phn
i ngi theo trng phi t do, tc l ngi i hi nhng hi sinh tm
thi, hn tuyn b rng y l k th khng i tri chung ca nhn dn
v t coi mnh l ngi bn ca nhn qun. Trong khi c ng cho
nhng chnh sch m hn ch trng, hn bit cch lm rung ng tri
tim ca thnh gi v lm h ri nc mt bng nhng cu chuyn v
cnh cng kh v i ngho.
Chnh sch bi t do l chnh sch n dn vo vn. N khuyn ngi ta
hi sinh tng lai cho nhng khon tiu dng tha ma trong hin ti.
Chng khc g trng hp ngi bnh m ta ni ti bn trn. Trong
c hai trng hp ta u thy nhng s bt li trong tng lai l ci gi
phi tr cho s hi lng tng i trong hin ti. Trng hp ny m
cn ni y ch l vn nhn tm hay bc i th tht l bt lng v gi
di. Khng ch hnh ng ca cc chnh khch v bo ch ca cc ng
phi chng li ch ngha t do mi ng b ph phn nh th. Hu nh
tt c nhng ngi cm bt trng phi Sozialpolitik (chnh sch x hi)
u s dng phng thc u tranh ln lt nh th.

Cnh ngho kh v khn cng trn th gii khng phi l l l nhm

chng li ch ngha t do, nh nhng c gi trung bnh ngu dt thng
ngh nh th. Ngho kh v khn cng chnh l iu m ch ngha t do
tm cch xo b, v n cho rng ch c nhng bin php m n ngh
mi l nhng bin php ph hp vi mc tiu ny m thi. Nhng ngi
bit nhng bin php tt hn, hoc thm ch bit nhng bin php khc,
hy a ra bng chng. Khng nh rng nhng ngi theo trng phi
t do khng u tranh cho quyn li ca tt c mi ngi trong x hi
m ch u tranh cho quyn li ca nhng nhm c th no khng
th no thay th c cho bng chng.
S kin l cnh ngho i v khn cng vn cn tn ti cng khng phi
l l l chng li ch ngha t do, ngay c nu ton th gii thc hin
c chnh sch t do. Bao gi cng c th hi rng nu cc chnh sch
khc gi th thng phong th cnh ngho i v khn cng c nhiu
hn hay khng. Sau khi nhn thy nhng tr ngi v hn ch do chnh
sch bi t do gy ra cho s hu t nhn trn khp th gii, th vic tm
nhng l l nhm chng li nhng nguyn tc ca t do ch v nhng
iu kin kinh t hin nay khng nh ngi ta l vic lm hon ton
v ngha. Mun nh gi c thnh qu ca ch ngha t do v ch
ngha t bn th phi so snh nhng iu kin hin nay vi nhng iu
kin ca thi Trung C hay nhng th k u tin ca thi hin i.
Nhng thnh tu m ch ngha t do v ch ngha t bn c th t
nc, nu khng b ngn cn, ch c th c suy ra t nhng tnh ton
mang tnh l thuyt m thi.
5. Ch ngha t do v ch ngha t bn
X hi, trong nhng nguyn l ca ch ngha t do c thc thi
thng c gi l x hi t bn, cn iu kin tn ti ca x hi th
c gi l ch ngha t bn. V trn thc t chnh sch kinh t ca ch
ngha t do ch c thc thi mt cch gn ng, cho nn tnh hnh hin
nay trn th gii khng th cung cp cho ta nhn thc ng n v
ngha v nhng thnh tu m ch ngha t bn c th vn ti nu n c
iu kin pht trin mt cch trn vn. Tuy nhin, v i th c th gi
thi i ca chng ta l thi i t bn ch ngha, v chnh nhng nh

ch ca ch ngha t bn to dng nn tt c nhng ti sn m chng

ta ang thy hin nay. Nh c nhng t tng t do vn cn ang tn ti
trong x hi chng ta, nh tt c nhng g cn st li t h thng t bn
ch ngha, m bit bao nhiu ngi cng thi vi chng ta c hng
mc sng cao hn rt nhiu so vi my th h trc y, mt mc sng
m lc ch nhng ngi giu c hay tng lp c quyn c li mi
c hng.
Chc chn l nhng s kin b so ng ca nhng k m dn
xuyn tc. Nghe chng, ngi ta c cm tng rng tt c cc tin b
trong k ngh sn xut ch gp phn lm giu cho mt s rt t ngi,
cn phn ln dn chng th ngy cng ln su vo cnh bn hn. Nhng
ch cn suy ngh mt cht thi l ngi ta s hiu ngay rng tt c nhng
thnh tu v mt cng ngh v sng kin trong lnh vc sn xut u
nhm p ng nh cu ca qun chng. Tt c nhng ngnh cng
nghip ln chuyn sn xut hng tiu dng u trc tip phc v qun
chng, cn nhng ngnh sn xut my mc v bn sn phm th phc v
h mt cch gin tip. Nhng thnh tu cng nghip v i trong my
chc nm gn y, cng nh nhng thnh tu ca th k XVIII m ngi
ta gi bng thut ng khng tht ng lm l Cuc cch mng cng
nghip, bn cnh nhng vic khc, gp phn p ng mt cch y
hn nhu cu ca qun chng nhn dn. S pht trin ca ngnh dt
may, vic c kh ho ngnh sn xut giy v nhng tin b trong ngnh
ch bin v phn phi lng thc thc phm thc cht l mang li li
ch cho nhng tng lp qun chng rng ri nht. Nh c nhng ngnh
cng nghip ny m ngy nay nhn dn c n ngon hn v mc p
hn trc kia rt nhiu. Nhng sn xut hng lot cung cp khng ch
thc n, qun o mc, nh , m cn lm ra rt nhiu sn phm khc,
p ng cho nhu cu ca qun chng. Qun chng c c bo, c
xem phim, thm ch nh ht v nhng pho i ngh thut khc cng
cng ngy cng tr thnh ni gai tr ca qun chng nhn dn.
Nhng b my tuyn truyn nng n ca cc ng phi bi t do - bng
cch o ln tt c cc s kin - a n kt qu l hin nay nhn dn
thng gn nhng t tng ca ch ngha t do v ch ngha t bn vi
hnh nh mt th gii ang ngy cng ln su vo tnh cnh ngho kh,

i rch. Chc chn l, d c c gng n u, b my tuyn truyn

cng khng th no bi nh c nhng t nh ngi t do, ch
ngha t do, nh nhng k m dn hi vng. Xin ni thm rng khng
th no l i s kin l mc cho nhng c gng ca b my tuyn truyn
ca cc lc lng chng li t do, nhng t ny vn to ra trong lng
nhng ngi bnh thng mt iu g khi h nghe thy hai ting t
do.
V vy m b my tuyn truyn ca nhng lc lng bi t do tm cch
trnh n cm t ch ngha t do v tm cch lm cho ngi ta lin h
nhng iu xu xa, m h gn ghp cho h thng t do, vi thut ng
ch ngha t bn. T ny thng gi ln trong tm tr ngi ta mt
ngi t sn bt lng, mt k ch ngh n vic lm giu, d c phi
bc lt ng bo ca mnh th hn cng chng t.
Chng c my ngi, trong khi suy t v ch ngha t bn, li ngh c
rng y l ch c t chc trn nhng nguyn l t do chn chnh,
vi nhng c cu ch dnh cho cc doanh nhn v cc nh t sn mt
cch lm giu duy nht: cung cp cho ng bo ca mnh nhng mn
hng tt nht m chnh h ngh l cn. ng l khi ni v ch ngha t
bn th phi nhc n s ci thin tt bc mc sng ca qung i qun
chng th b my tuyn truyn ca nhng lc lng chng li t do li
ch ni n nhng hin tng ch c th xut hin l do nhng hn ch
m ngi ta c tnh p t ln ch ngha t do. Khng bao gi ngi ta
nhc n s kin l ch ngha t bn a ti nhng mn vn c
coi l xa x phm, cng nh nhng mn n, trong c ng, n tay
qung i qun chng. Ch ngha t bn ch c nhc ti khi cc tp
on nng gi ng ln cao hn gi trn th trng th gii. H lm
nh l c th tng tng c hin tng nh th trong ch ni m
nhng nguyn tc ca ch ngha t do thc s c hiu lc vy. Trong
mt t nc vi ch t do, tc l khng c thu nhp khu, th cc
tp on c th bn vi gi cao hn gi th trng th gii l vic khng
th no tng tng ni.
Ci mt xch kt ni l l m nhng k m dn thng dng nhm rit
nhng qu lm v hu qu tai hi ca nhng chnh sch bi t do ln ch

ngha t do v ch ngha t bn l nh sau: H bt u bng gi nh

rng cc nguyn tc ca ch ngha t do ch nhm thc y quyn li
ca nhng nh t sn v doanh nhn, lm thit hai n li ch ca nhng
tng lp dn c khc v ch ngha t do l chnh sch c li cho ngi
giu v c hi cho ngi ngho. Sau h ni rng nhiu doanh nhn v
t sn, trong nhng iu kin nht nh, i phi c nhng sc thu
mang tnh bo h v ri nhng k khc - nhng ngi sn xut v kh ng h chnh sch sn sng chin u; v ngay lp tc h nhy sang
kt lun rng y chnh l chnh sch t bn ch ngha.
Trn thc t, vn hon ton ngc li. Ch ngha t do khng phi l
chnh sch c li cho bt c giai tng c th no m l chnh sch c li
cho tt c mi ngi. V vy m s l sai khi khng nh rng cc doanh
nhn v cc nh t sn s nhn c nhng quyn li c bit khi h
ng h ch ngha t do. H cng ch c quyn li ging ht nh nhng
ngi khc m thi. C th, trong mt s trng hp, mt s doanh
nhn hay t sn tm cch nhi nht quyn li c th ca mnh vo
cng lnh ca ch ngha t do, nhng nhng quyn li c th ny s
gp phi s chng i ca nhng quyn li c th ca nhng doanh
nhn khc hay cc nh t sn khc. Vn khng hon ton n gin
nh l nhng k u cng nh hi thy quyn li v nhm li ch
tng tng. Th d nh nh nc t ra thu nhp khu st thp khng
th gii thch mt cch n gin l n mang li li nhun cho cc tp
on st thp. Bao gi cng c nhng ngi c quyn li ngc li, y
l ni ngay c trong s nhng doanh nhn, v d th no th s ngi
c li do thu nhp khu st thp mang li cng l khng ng k v
ngy cng t i. Hi l cng khng phi v ngi nhn hi l cng khng
phi l nhiu v ngoi ra, ti sao ch c mt nhm nhng ngi mun
bo h t lt m khng phi nhng ngi phn i bo h, nhng
ngi ng h t do thng mi, t lt?
Trn thc t, khng phi nhng nhm quyn li hay nhng ngi n
t lt ca h to ra h t tng ng h nhng sc thu mang tnh bo
h m chnh nhng nh t tng, nhng ngi a ra nhng tng
iu khin ton b cng vic ca nhn loi, a ra nhng t tng
ny. Trong thi i ca chng ta, khi m nhng t tng phn dn ch

ang gi th thng phong, hu nh mi ngi u ngh nh th, cng

nh cch y mt trm nm, a s t duy bng nhng thut ng ca
h t tng t do m lc ang gi th thng phong. Nu hin nay c
nhiu doanh nhn ng h nhng sc thu c tnh bo h th y chnh l
hnh thc c th ca ch ngha bi t do. y khng phi l ch ngha t
do.
6. Tm l bi t bn
Nhim v ca tc phm ny l tho lun vn hp tc x hi bng
nhng lun c da trn l tnh. Nhng dng l tnh th khng th hiu
c ci ngun ca thi bi bc t do. Thi bi bc xut pht
khng phi t l tnh m xut pht t cch t duy bnh hon - t s on
hn v bnh suy nhc thn kinh, c th gi l phc cm Fourier (tn
mt ngi x hi ch ngha Php). Chng cn ni nhiu v s on hn
hay ghen tc lm g. On hn l khi mt ngi no cm th ngi
khc ch v ngi kia c hon cnh thun li hn, hn ta sn sng chp
nhn tn tht nu ngi m hn cm th cng b thit hi. Nhiu k ang
tn cng ch ngha t bn bit r rng d h thng kinh t no th h
cng chng th kh ln c. Tuy bit r nh th nhng h vn ng h
ci cch, ngha l ng h ch ngha x hi, v h hi vng rng nhng
ngi giu c m h cm th cng s phi chu au kh. Nhng ngi
x hi ch ngha c nhc i nhc li rng trong ch x hi ch ngha
ngi ta s chu ng nhng thiu thn v mt vt cht mt cch d
dng hn v mi ngi u bit rng khng c ai sng sng hn ai.
Nhng vn c th dng l l thuyt phc c ngi c t tng on
hn. V gii thch cho ngi c t tng on hn rng iu quan trng
khng phi l lm cho ngi kh gi ngho i m l lm cho mnh kh
ln khng phi l vic qu kh.
Phc cm Fourier l ca kh hn rt nhiu. y l mt cn bnh thn
kinh, gi l lon thn kinh chc nng, lnh vc ca nh tm l hc ch
khng phi ca nh lp php. Nhng trong khi nghin cu cc vn
ca x hi hin i ta cng khng c b qua. ng tic l cho n nay
cc bc s khng quan tm ti nhng vn do phc cm Fourier gy

ra. Thm ch Freud, mt nh tm l hc v i, v cc t ca ng trong

lnh vc l thuyt lon thn kinh chc nng cng cha quan tm nhiu
n nhng vn ny, mc d mn phn tm hc ca ng m ra con
ng duy nht a ta ti nhng hiu bit mt cch c h thng v ng
n nhng cn bnh thn kinh nh th.
Trong c triu ngi cha chc c mt ngi thc hin c tham
vng ca mnh. Thnh qu lao ng ca mt ngi, ngay c mt ngi
c s phn mm ci, cng cn cch xa vi nhng c m ca tui
thanh nin. Hng ngn tr ngi lm tiu tn mi k hoch v c m,
con ngi ho ra l khng sc thc hin nhng mc tiu m h
hng ti. Mng c khng thnh, k hoch tan v, lc bt tng tm y l nhng kinh nghim cay ng nht ca mi ngi. Nhng cng l
s phn ca con ngi ni chung.
C hai cch phn ng. Goethe dng tr hu thc tin ni v mt
trong hai cch nh sau:
Ngi c tng tng c rng ta phi cm th cuc i,
Phi chy vo ng vng
V khng phi mi c m ca ta u m hoa kt tri? - Prometheus
go ln. Cn Faust, trong thi khc cao qu nht y, nhn ra rng
cu ni khn ngoan nht chnh l:
Ngi mi ngy khng chin u cho t do v cho cuc i
Th cng chng ng sng v cng chng ng c t do.
Khng c ri ro no trn i c th b gy c mt ngi c ch v
tinh thn nh th. Ngi chp nhn cuc i nh n vn l v khng
bao gi cho n bp, s khng tm an i trong nhng li di tr c
tnh cht cu ri lm ch da cho nim tin tan nt ca mnh. Nu
thnh cng c ch i t lu vn khng ti, nu nhng thng trm ca
s mnh c ph hoi tan tnh trong pht chc nhng thnh qu c xy

p bng nhiu nm lao ng chuyn cn th ngi s ch cng quyt

tm hn m thi. Ngi c th nhn thng vo tai ho m khng h t
ra tuyt vng.
Nhng k b lon thn kinh chc nng th khng th chu ng c
cuc i nh n vn l. Anh ta cm thy n qu bt lng, qu th lu
v qu dung tc. Khng ging nh nhng ngi kho mnh, anh ta
khng c dng kh d th no cng c tip tc sng v c gng
lm cho cuc i tr thnh c th chu ng c. y l iu khng
ph hp vi thi nhu nhc ca anh ta. Thay vo , anh ta nu mnh
vo trong o tng. o tng, theo Freud, l c vng, l mt cch an
i; c th hin bi sc khng c ca n chng li cuc tn cng ca
t duy logic v thc tin. V vy m thuyt phc ngi bnh t b o
tng bng cch ch ra mt cch thuyt phc s v l ca n th ni bao
nhiu cng khng . Mun khi, ngi bnh phi t khc phc. Anh ta
phi hc hiu v sao anh ta khng mun i mt vi s tht v v sao
anh ta li tm cch np sau o tng.
Ch c l thuyt v bnh lon thn kinh chc nng mi c th gii thch
c thng li tinh thn ca ngi mc phc cm Fourier, sn phm ca
mt b no b trc trc nghim trng. y khng c ch ghi li
nhng cu vn chng t Fourier mc bnh lon thn kinh chc nng.
y l mi quan tm ca cc nh tm thn hc hoc c th l ca nhng
ngi thch c nhng tc phm dm . Nhng vn l ch ngha
Marx, khi buc phi ri b nhng ngn t bin chng thng rng ku to
(hay nhng li ch trch v ni xu i th) v a ra nhng nhn xt s
si lin quan n bn cht ca vn th h cng chng bao gi a ra
c iu g khc vi nhng iu m mt ngi khng tng l
Fourier tng ni. Ch ngha Marx cng khng th no xy dng
c bc tranh v x hi x hi ch ngha nu khng s dng hai gi
nh tri ngc vi mi kinh nghim v l tr m Fourier tng s
dng. Mt mt, ch ngha ny cho rng c s vt cht ca nn sn
xut - hin hu trong t nhin, khng cn phi c s c gng ca
con ngi - hin d tha n ni khng cn phi tit kim; y l l do
ch ngha Marx tin vo s gia tng hu nh v gii hn ca nn sn
xut. Mt khc, n gi nh rng trong cng ng x hi ch ngha, lao

ng s chuyn ho t gnh nng thnh nim vui - tc l tr thnh

nhu cu thit yu ca i sng. Khng nghi ng g rng khi mi vt
u tha ma v lao ng tr thnh nim vui th xy dng vng
quc ca ni xi sng ru l vic d nh tr bn tay.
Ch ngha Marx tin rng ng trn nh cao ca ch ngha x hi khoa
hc, n c th coi khinh ch ngha lng mn v nhng ngi theo
trng phi lng mn ch ngha. Nhng trn thc t, phng php ca
n cng chng khc g phng php ca nhng ngi kia. Thay v tm
cch loi b nhng tr ngi trn ng thc hin c m, n li mc
cho nhng tr ngi t bin mt trong nhng m my m ca tr
tng tng.
i vi nhng k b bnh tm thn phn lit th li di tr c tnh cht
cu ri c hai chc nng. N khng ch an i khi gp tht bi m cn
to ra vin cnh thng li trong tng lai. Khi gp tht bi trong nhng
vn x hi, tc l iu duy nht chng ta quan tm y, th an i l
tin rng vic ngi ta khng t c mc tiu cao c m ngi ta
hng ti khng phi l do lc bt tng tm ca chnh ngi y m l do
trt t x hi khng ra g. K bt mn hi vng rng nu lt c trt
t hin hnh th hn s thnh cng. Ngha l vic thuyt phc hn rng
gic m a ng ca hn l bt kh thi, rng c s kh thi duy nht ca
x hi c t chc trn nguyn tc phn cng lao ng l quyn s hu
t nhn t liu sn xut, l vic lm v ngha. K b chng thn kinh
phn lit bm cht vo nhng li di tr c tnh cht cu ri v khi
phi la chn gia nhng li ni di v t duy logic th hn s t b
logic. V hn s khng th sng c nu khng c nim an i m hn
tm c trong t tng ca ch ngha x hi. T tng ny bo vi hn
rng khng phi l hn m l th gii c li trong vic lm cho hn tht
bi. Nim tin nng c phn no tinh thn ru r ca hn v
gii thot cho hn khi nhng gin vt v s km ci ca mnh.
Ngi Thin cha gio m o d dng chu ng nhng iu bt hnh
trn trn th hn v anh ta hi vng rng linh hn s cn tip tc sng
trong mt th gii khc, tt p hn, ni m nhng k tng ng u
trn tri t s ng cui cn nhng k ng cui s ln u. Tng t

nh th, con ngi hin i coi ch ngha x hi l liu thuc c th tr

c mi nghch cnh trn trn th. Nhng trong khi nim tin vo s bt
t, vo s n b trong tng lai v vo s ti sinh khch l ngi ta
sng mt cch c hnh th nhng li ha hn ca ch ngha x hi li
to ra nhng hiu qu hon ton khc. N buc ngi ta phi ng h
ng x hi ch ngha, ngai ra khng cn trch nhim no khc, nhng
ng thi n li to ra hi vng v i hi.
y chnh l c trng ca gic m x hi ch ngha; v v vy, ta c th
hiu c v sao tt c nhng ngi ng h ch ngha x hi u k vng
s nhn c ci m cho n lc vn nm ngoi tm vi ca h.
Nhng ngi cm bt theo trng phi x hi ch ngha ha hn khng
ch ti sn cho tt c mi ngi m cn ha hn c hnh phc v tnh
yu, c s pht trin v th lc v tr tu, c c hi bc l ti nng thin
ph v khoa hc v ngh thut cho tt c mi ngi ..v.v.. Va mi y,
Trotsky cn tuyn b trong mt bi vit ca ng ta rng trong ch x
hi x hi ch ngha ngay ngi trung bnh cng s t n tm cao
nh Aristotle, Goethe, hoc Marx. Nhng nh cao mi s xut hin trn
rng ni ny . Thin ng x hi ch ngha s l vng quc ton
thin ton m, l ni c ng ca nhng siu nhn tuyt i hnh phc.
Nhng chnh ci iu nhm nh li ginh c cm tnh ca a s
ngi ng h hc thuyt ny.
Khng th a tt c nhng ngi b hi chng Fourier n gp bc s
c v s ngi b bnh qu ng. Khng thuc no c th cha c
cn bnh ny, ngi bnh phi t cha ly thi. Anh ta phi hc chp
nhn s phn m khng tm cch tt c ti li ln mt con d t thn
no v anh ta phi c gng nm bt cho bng c nhng qui lut
nn tng ca s hp tc trong x hi.

Chng 1
Nn tng ca chnh sch t do

1. S hu
X hi loi ngi l hp qun ca nhng c nhn phi hp hnh
ng. Khc vi hnh ng ring l ca cc c nhn, hnh ng phi hp
da trn nguyn tc phn cng lao ng c u im l nng sut lao
ng cao hn rt nhiu. Nu mt s ngi cng lm vic v hp tc, da
trn nguyn tc phn cng lao ng (nhng iu kin khc vn gi
nguyn) th h s sn xut khng ch c s lng vt phm bng vi
s lng khi tng ngi lm vic ring l, m cao hn rt nhiu. y l
c s ca ton b nn vn minh nhn loi. Phn cng lao ng lm cho
con ngi khc vi loi vt. Phn cng lao ng lm cho nhng con
ngi yu ui, yu hn nhiu loi vt v mt th cht, tr thnh ch
nhn ng ca tri t v l ngi sng to nhng k tch ca cng ngh.
Nu khng c phn cng lao ng th chng ta cng chng khc g t
tin sng cch y mt ngn, thm ch c chc ngn nm trc.
T bn thn lao ng khng lm cho chng ta giu c ln c. Phi
lm vic vi nhng vt t v ngun lc ca tri t m T Nhin giao
vo tay chng ta th sc lao ng ca con ngi mi to c thnh qu.
t ai vi tt c mi ngun ti nguyn v sc mnh cha trong n v
sc lao ng ca con ngi l hai nhn t ca qu trnh sn xut, s kt
hp c ch ch ca hai nhn t ny to ra tt c nhng sn phm hng
ho c th p ng nhng nhu cu vt cht ngoi ti ca chng ta. Mun
sn xut, con ngi cn c c sc lao ng ln iu kin vt cht, bao
gm khng ch cc nguyn vt liu v ngun lc ca T Nhin - a s
c th tm thy trn b mt hay trong lng t - m cn phi s dng cc
sn phm trung gian, c ch bin bng sc lao ng trong qu kh
v t nhng nguyn vt liu ban u ni trn. Trong kinh t hc ngi ta
chia ra thnh ba tc nhn tng ng l: lao ng, t ai v t bn. t
ai c hiu l tt c nhng g T Nhin cho chng ta ton quyn s
dng di dng vt cht v ngun sc mnh ngay b mt, bn di v
bn trn b mt tri t, trong nc, cng nh trong khng kh; hng ho
t bn c hiu l tt c nhng hng ho trung gian c bn tay con
ngi lm ra t t phc v cho qu trnh sn xut tip theo, nh my
mc, thit b, bn thnh phm mi loi ..v.v..

By gi chng ta mun xem xt hai h thng hp tc khi c s phn

cng lao ng: mt ng da trn s hu t nhn t liu sn xut v mt
ng da trn s hu cng cng t liu sn xut. H thng da trn s
hu cng cng t liu sn xut c gi l ch ngha x hi hay ch
ngha cng sn, cn h thng kia c gi l ch ngha t do hay cn
gi l ch ngha t bn (t khi n to ra trong th k XIX s phn cng
lao ng bao trm khp hon cu). Nhng ngi theo trng phi t do
khng nh rng trong x hi da trn s phn cng lao ng th s hu
t nhn t liu sn xut l h thng hp tc gia ngi vi ngi hiu
qu nht. H cho rng ch ngha x hi, tc l h thng thu gom vo
trong lng n ton b cc t liu sn xut, l h thng khng hiu qu v
vic p dng nguyn l x hi ch ngha ln cc phng tin sn xut,
mc d khng phi l vic bt kh thi, s dn ti suy gim nng sut lao
ng, cho nn khng nhng khng th lm ra nhiu ca ci hn m
ngc li, chc chn s lm cho ca ci t i.
V vy m cng lnh ca ch ngha t do, nu thu gn bng mt t, s
l: s hu, ngha l s hu t nhn cc t liu sn xut [i cc hng ho
tiu dng, th s hu t nhn l iu ng nhin, ngay c nhng ngi
cng sn v x hi ch ngha cng khng tranh ci v vn ny]. Tt
c nhng i hi khc ca ch ngha t do u c xut x t i hi cn
bn ny.
Ngi ta c th t bn cnh t s hu trong cng lnh ca ch ngha
t do hai t t do v ho bnh. y khng phi l v cng lnh c
ca ch ngha t do vn t n v tr . Chng ti ni rng cng
lnh hin nay ca ch ngha t do vn cao hn ch ngha t do c,
n c son tho trn nhng nhn thc thu o hn v su sc hn
nhng mi quan h qua li v thnh qu ca khoa hc trong hng chc
nm qua. T do v ho bnh c a ln mt tin ca cng lnh ca
ch ngha t do khng phi v nhiu ngi theo phi t do c coi n l
tng ng vi chnh nguyn tc cn bn ca ch ngha t do ch
khng phi l hu qu tt yu ca nguyn tc nn tng ca ch ngha t
do - tc l nguyn tc s hu t nhn t liu sn xut; m ch v t do v
ho bnh b nhng i th ca ch ngha t do tn cng mt cch
quyt lit nht v nhng ngi theo phi t do khng mun t b nhng

nguyn tc ny chng t rng h khng cng nhn nhng li co

buc ca i th.
2. T do
tng t do n su bn r trong tt c chng ta n ni sut mt
thi gian di khng ai dm nghi ng. Ngi ta quen ni ti t do vi
lng sng knh v b bn, ch c Lenin mi dm gi l thnh kin t
sn m thi. y chnh l thnh qu ca ch ngha t do, mc d s
kin ny hin b nhiu ngi qun. Chnh t ch ngha t do cng c
xut x t t t do, cn khi k thu ng chng li nhng ngi t do
[c hai tn gi u xut hin trong cuc u tranh lp hin trong nhng
thp k u tin ca th k XIX Ty Ban Nha ] li c gi l n l
("servile").
Trc khi ch ngha t do xut hin, ngay c nhng nh trit hc sng
lng nht; nhng ng t ca cc tn gio v gii tng l, nhng ngi
mang trong tm tng nhng nh tt p nht, v cc chnh khch
thc s yu thng ngi dn nc mnh, u coi tnh cnh n l ca
mt phn nhn loi l chnh ng, hu ch v rt c li. Ngi ta cho
rng mt s ngi v mt s dn tc c ph cho quyn t do, cn
nhng ngi khc th phi chu cnh n l. Khng ch cc ng ch ngh
nh th m phn ln n l cng ngh nh th. H chp nhn a v n l
khng ch v h buc phi khut phc sc mnh vt tri ca cc ng
ch m h cn cho rng th l tt: n l khng phi lo ming n hng
ngy v ch c trch nhim p ng nhng nhu cu thit yu nht ca
anh ta. Khi ch ngha t do xut hin, trong th k XVIII v na u th
k XIX, vi mc ch loi b ch n l v tnh cnh l thuc ca
ngi nng dn chu u cng nh tnh cnh n l ca ngi da en
trong cc nc thuc a hi ngoi, th nhiu ngi theo ch ngha
nhn o chnh hiu ng ln chng li n. Nhng ngi lao ng n
l quen vi s ph thuc v khng cm thy y l xu xa. H khng
sn sng n nhn t do v chng bit lm g vi n. S l tai ho i
vi h nu ch khng cn quan tm n h na. H s khng th qun l
c cng vic ca mnh sao cho lc no cng kim c nhiu hn nhu
cu ti thiu v chng bao lu sau h s ri vo cnh ngh tng, bn hn.

Gii phng s chng mang li cho h li lc g m ch lm cho hon

cnh kinh t ca h xu i m thi.
Tht ng ngc nhin khi nghe thy nhiu ngi n l c hi ni nh
th. Nhm chng li nhng quan im nh th, nhiu ngi theo trng
phi t do tin rng cn phi trnh by nhng v hnh h n l, thm ch
nhiu khi phi ni qu ln, nh l nhng vic thng ngy. Nhng
nhng v qu lm nh th hon ton khng phi l qui lut. D nhin l
c nhng v lm dng ring l, v nhng v nh th c coi l mt l
do na cho vic bi b h thng ny. Nhng ni chung, n l thng
c ch i x mt cch nhn o v n ho.
Khi ngi ta bo nhng ngi ngh bi b tnh cnh n l trn c s
nhng quan im v lng nhn o ni chung rng gi h thng ny l
nhm bo m li ch cho c nhng ngi n l v nng n na th h
khng bit phi tr li th no. V chng li nhng ngi ng h ch
n l th ch c mt l l sc bc b v trn thc t bc b tt c
nhng l l khc: lao ng t do c nng sut cao hn hn lao ng n
l. Ngi n l khng cn c gng ht sc. Anh ta ch cn lm v hng
hi va khng b trng pht v khng hon thnh nhim v ti
thiu c giao m thi. Cn ngi lao ng t do th bit rng cng
lm nhiu anh ta cng c tr nhiu. Anh ta s lm ht sc mnh c
c nhiu thu nhp hn. Ch cn so snh nhng yu cu c ra vi
ngi cng nhn li my cy hin nay vi nhng i hi tng i thp
c v tr tu, sc lc v s c gng m trc y ch hai th h ngi ta
cho l i vi mt ngi nng n nc Nga th s thy. Ch c
lao ng t do mi c th thc hin c nhng i hi t ra vi ngi
cng nhn cng nghip hin i.
Ch c nhng tn ba hoa chch cho v cng ri ngh mi c th ci
nhau sut ngy v vic liu c phi tt c mi ngi u c quyn t do
v sn sng nhn n hay khng m thi. H c th tip tc ni rng
T Nhin buc mt s sc tc v dn tc phi sng cuc i n l v
mt s sc tc thng ng c trch nhim gi phn cn li ca nhn
loi trong cnh n l. Ngi theo phi t do khng bao gi tranh lun
vi nhng ngi nh th v h i t do cho tt c mi ngi, khng c

bt k phn bit no, lun c ca h khc hn vi nhng ngi kia.

Chng ti, nhng ngi theo phi t do, khng khng nh rng Cha
Tri hay T Nhin c bo mi ngi u c t do v chng ti
khng c bit Cha hay ca T Nhin, v v nguyn tc chng ti
trnh, khng li ko Cha v T Nhin vo nhng cuc tranh lun v
nhng vn trn th. Chng ti ch khng nh rng h thng t cn
bn trn quyn t do cho tt c mi ngi lao ng l h thng c nng
sut lao ng cao nht v v vy m p ng c quyn li ca tt c
mi ngi. Chng ti tn cng vo ch n l khng phi v rng n
ch c li cho cc ng ch m v chng ti tin rng ni cho cng n c
nh hng tiu cc n quyn li ca tt c mi ngi, trong c cc
ng ch. Nu loi ngi c bm mi vo thi quen l gi ton b hay
ch mt phn sc lao ng trong tnh cnh n l th s pht trin vt
bc v kinh t trong mt trm nm mi nm qua khng th no xy
ra c. Nu c gi nh th, chng ta s khng c ng st, khng c
t, khng c my bay, khng c tu thu, khng c n in v my
in, khng c ngnh cng nghip ho cht, chng ta s vn c sng nh
ngi Hi-Lp hay La-M c i, vi tt c ti nng ca h, nhng khng
c cc th va k. Ch cn nhc n chuyn l mi ngi, c cc ng
ch n c ln ngi nng n, u c th hi lng vi s pht trin ca x
hi sau ngy bi b ch n l ri. Ngi cng nhn chu u hin nay
cn sng trong nhng iu kin thun li v d chu hn l cc ng vua
Ai-Cp cho d nhng ng vua ny nm trong tay hng ngn n l, trong
khi ngi cng nhn ch da vo sc kho v ti kho ca hai bn tay
lao ng ca mnh. Nu mt vin quan thi th thi xa xa c thy
hon cnh ca mt ngi thng dn hin nay th chc chn ng ta s
tuyn b rng so vi mt ngi trung bnh hin nay th ng ta ch l mt
k n my.
y chnh l thnh qu ca lao ng t do. Lao ng t do c th lm ra
nhiu ca ci cho tt c mi ngi, nhiu hn l lao ng n l tng
to ra cho cc ng ch.
3. Ho bnh

C nhng con ngi cao thng, h cm th chin tranh v n mang n

cht chc v au kh. Nhng d c hm m ch ngha nhn o ca h
n mc no, phi cng nhn rng tt c lun c phn chin ca h u
da trn c s ca lng bc i, nhng lun c nh th c th s mt rt
nhiu, thm ch ton b sc mnh khi chng ta xem xt nhng li tuyn
b ca nhng k ng h chin tranh. Nhng k nh th khng ph nhn
chin tranh s mang n au kh. Nhng h tin rng chin tranh v ch
c chin tranh mi gip nhn loi t c tin b. Chin tranh l cha
ca mi th trn i, mt nh trit hc Hi Lp ni nh th, v hng
ngn ngi nhc li cu ni ca ng ta. Trong thi bnh con ngi
s b thoi ho. Ch c chin tranh mi nh thc c ti nng v sc
mnh ang ng yn trong mi con ngi v gieo vo lng h nhng
tng v i. Khng c chin tranh, nhn loi s ri vo tnh trng li
nhc v nh tr.
Tht kh, thm ch khng th bc b c cch lp lun nh th ca
nhng ngi ng h chin tranh nu ch ni rng chin tranh i hi
phi hi sinh. V nhng ngi ng h chin tranh ngh rng hi sinh khng
phi l v ch v y l ci gi phi tr. Nu chin tranh ng l cha
ca mi th trn i th nhng hi sinh m n i hi li l i hi tt
yu, n thc y s thnh vng ca mi ngi v s tin b ca nhn
loi. Ngi ta c th xt thng nhng nn nhn, thm ch c th tm
mi cch lm gim nh s ngi b thit hi, nhng c mun tr b
chin tranh v nn ho bnh vnh vin th khng th no bin h c.
Lp lun ca nhng ngi theo trng phi t do nhm chng li nhng
lun c ng h chin tranh khc hn vi lp lun ca nhng ngi theo
ch ngha nhn o. N xut pht t gi thuyt cho rng khng phi
chin tranh m ho bnh mi l cha ca mi th trn i. iu duy
nht gip cho nhn loi tin b v lm cho con ngi khc vi con vt l
s hp tc mang tnh x hi. Ch c lao ng mi to ra ca ci: n to
ra ca ci v bng cch , to ra c s vt cht cho s m hoa kt tri
trong tm hn con ngi. Chin tranh ch gy ra tn ph, chin tranh
khng th to dng c bt c th g. Trong tm tng ca chng ta,
chin tranh, git chc, hu dit v tn ph cng ging nh loi qu s
trong rng hoang, cn sc lao ng sng to l bn cht m ch con

ngi mi c. Khc vi nhng ngi theo trng phi nhn o ch

ngha, y l nhng ngi cm th chin tranh d mc d h ngh rng
n cng c ch; ngi theo trng phi t do cm th chin tranh l v
n ch gy ra nhng hu qu c hi.
Ngi yu ho bnh theo trng phi nhn o ch ngha cu xin c
vua ton tr ton nng: Xin ng gy chin, ngay c khi ngi ngh rng
chin thng s lm cho ngi thnh vng thm. Xin hy t ra cao thng
v ho hip v hy t b sc cm d ca nim vinh quang chin thng
ngay c nu ngi c phi chu thit thi v mt mt. Ngi theo trng
phi t do c suy ngh khc. Ngi theo trng phi t do tin rng d c
chin thng th chin tranh vn l xu xa ngay c i vi ngi chin
thng, ho bnh bao gi cng hn chin tranh. Ngi theo trng phi t
do khng yu cu k mnh phi hi sinh m mun k mnh nhn thc
c u l quyn li thc s ca anh ta, mun anh ta hiu rng ho
bnh mang li li ch cho c k mnh ln k yu.
Khi mt dn tc yu chung ho bnh b k th hiu chin tn cng th
h phi chin u v tm mi cch chng li cuc xm lng. S nghip
anh hng ca nhng ngi chin u cho nn t do v cuc sng ca h
hon ton xng ng c ca tng, chng ta c quyn tn dng tr kin
cng v lng dng cm ca nhng ngi chin s . y lng can
m, tinh thn dng cm v coi thng ci cht ng c ngi ca. V
chng phc v cho nhng mc tiu tt p. Nhng ngi ta lm ln
khi coi c hnh ca ngi chin binh l c hnh ti thng v l
nhng phm cht tt trong chnh h v dnh cho h, thm ch khng cn
n mc ch m chng hng ti. Nhng ngi c quan nim nh
th, nu y l mt ngi nht qun th anh ta phi cng nhn s liu
lnh, to tn v coi thng cht chc ca k cp cng l nhng c tnh
cao thng. Tuy nhin, trn thc t, ch nhn vo hnh vi th ta khng
th ni rng y l hnh vi tt hay xu. Ta ch c th ni rng y l
hnh vi tt hay xu sau khi bit c kt qu hay hu qu m n gy ra.
Ngay c Leonidads cng khng xng ng vi nhng vinh quanh m
chng ta dnh cho ng nu nh ng khng ng xung nh mt ngi
chin s bo v t quc m li ng xung nh th lnh ca mt i qun

xm lc nhm cp bc t do v ca ci ca mt dn tc yu chung
ho bnh.
Tc hi ca chin tranh i vi s pht trin ca nn vn minh nhn loi
s cng tr nn r rng hn sau khi ngi ta hiu c li ch ca vic
phn cng lao ng. Phn cng lao ng bin mt con ngi sng t cp
t tc thnh mt con vt chnh tr, thnh mt ngi l thuc vo nhng
ngi ng bo ca mnh, thnh mt con vt x hi m Aristotle ni
ti. Nhng hnh ng th ch gia hai con vt hay hai con ngi bn
khai khng th to ra bt k thay i no trong c s kinh t ca cuc i
chng. Vn s khc hn khi cuc tranh ci phi gii quyt bng v
lc xut hin gia cc thnh vin ca mt cng ng c s phn cng
lao ng. Trong x hi mi c nhn u c mt chc nng ring;
khng ai cn c th sng t cp t tc c na, v tt c mi ngi u
cn s gip v ng h ca ngi khc. Nhng ng ch t sng t
cp t tc, tc l nhng ngi c th lm ra trong trang tri ca h tt c
nhng th m h v gia nh h cn, c th tuyn chin vi nhau. Nhng
khi mt lng chia thnh cc phe nhm, ng th rn vo phe bn ny
cn ng th giy vo phe bn kia, th mt bn s kh v khng c giy,
cn bn kia s kh v thiu cng c v v kh. Ni chin trit tiu s
phn cng lao ng, n buc mi nhm phi t lp, t hi lng vi thnh
qu lao ng ca nhng ngi bn pha mnh.
Nu xung t c kh nng xy ra th phn cng lao ng s khng bao
gi c php pht trin n mc s lm cho ngi ta lm vo tnh cnh
thiu thn nu xy ra chin tranh. Vic phn cng lao ng chuyn su
ch c th xy ra trong x hi ni ngi ta tin rng ho bnh s ko di.
Phn cng lao ng ch c th pht trin khi an ninh c bo m.
Khng c iu kin tin quyt nh th, qu trnh phn cng lao ng
khng th vt qua bin gii mt ngi lng hay thm ch khng vt ra
khi mt gia nh. Phn cng lao ng gia thnh th v nng thn ngi nng dn trong cc khu ngoi vi cung cp lng thc, gia sc,
sa, b cho thnh ph i ly nhng mn hng do dn thnh th lm
ra gi nh rng nn ho bnh s c bo m, t nht l trong khu
vc . Nu phn cng lao ng bao trm ln c nc th ni chin phi

b loi b, cn khi phn cng lao ng bao trm ln ton th gii th

cn phi bo m gi c mt nn ho bnh di lu gia cc dn tc.
Hin nay mi ngi u ngh rng vic cc thnh ph th hin i
nh London hay Berlin chun b chin tranh vi dn chng sng trong
khu vc ngoi l vic lm v ngha. Nhng trong sut nhiu th k, cc
thnh ph chu u tng suy ngh nh th v c d phng v mt
kinh t nu iu xy ra. c nhng thnh ph m phng tin
phng th c xy dng ngay t u sao cho n c th ng vng
c mt thi gian, ngi ta cn trng cy v nui gia sc ngay trong
thnh ph na.
u th k XIX, cng nh trc y, phn ln nhng vng c ngi
trn th gii vn cn b chia ra thnh nhng khu vc kinh t t nhiu u
mang tnh t cp t tc. Ngay c trong nhng khu vc pht trin nht
ca chu u, phn ln nhu cu vn c p ng bng sn phm ca
chnh khu vc . Bun bn - ch din ra trong khu vc hn hp ngay
trong nhng vng ln cn - c vai tr tng i hn ch v ni chung ch
bao gm nhng loi hng ho m do iu kin kh hu tng khu vc
khng th sn xut c. Tuy nhin, hu ht cc khu vc trn th gii,
sn phm do lng x t cung cp c th p ng hu nh tt c mi nhu
cu ca dn chng. i vi ngi nng dn, nhng xo trn trong hot
ng bun bn do chin tranh gy ra ni chung khng to ra bt k nh
hng tiu cc no. Thm ch nhng ngi dn sng trong cc nc
pht trin hn chu u trong thi gian chin tranh cng khng phi
chu ng qu nhiu thiu thn. Ngay c nu H thng Lc a m
Napoleon I p t cho chu u nhm ngn chn hng ho Anh quc
hoc hng ho t cc chu lc khc phi i qua Anh quc ri mi thm
nhp vo lc a c c p dng mt cch khc khe hn l n din
ra trn thc t th n cng chng gy ra cho dn chng chu u mt s
thiu thn ng k no. Chc chn l h s khng c c ph v ng,
bng v sn phm vi bng, gia v v nhiu loi g qu him;
nhng tt c nhng loi hng ho ny u ch c vai tr th yu trong
i sng gia nh ca a phn dn chng m thi.

S pht trin ca h thng quan h kinh t quc t phc tp chnh l sn

phm ca ch ngha t do v ch ngha t bn th k XIX. Ch c ch
ngha t do v ch ngha t bn mi c th lm cho vic chuyn mn
ho sn xut rng khp v i km vi n l vic ci tin trong lnh vc
cng ngh tr thnh hin thc. Hin nay dn chng cc nc trn c
nm chu cng hp tc lm ra nhng sn phm m mt gia nh
ngi cng nhn Anh ang dng hoc ang mun dng. Ch cho ba n
sng c a n t Nht hay Ceylon, c ph t Brazil hay o Java,
ng t Ty n, tht t Australia hay Argetina, bng t M hay AiCp, vi da t n hay Nga..v.v.. i li, hng ho Anh quc c
a n tt c cc vng trn th gii, n c nhng lng x v nng tri
xa xi v kh n nht. S pht trin nh th ch c th xy ra v tng
tng c v cng vi chin thng ca nhng nguyn l t do, ngi ta
khng cn coi tng cho rng mt lc no mt cuc chin tranh
cc k ln s xy ra l tng nghim tc na. Trong thi vng son ca
ch ngha t do, chin tranh gia cc sc dn da trng c coi l cu
chuyn ca thi qu kh.
Nhng cc s kin din ra theo cch khc. Cc t tng v cng
lnh ca ch ngha t do b ch ngha x hi, ch ngha dn tc, ch
ngha bo h, ch ngha quc, ch ngha quc gia, ch ngha qun
phit th ch. Trong khi Kant v Von Humboldt, Bentham v Cobden
ngi ca nn ho bnh vnh cu th nhng ngi i din cho thi i sau
h li tn dng khng mt mi chin tranh, c ni chin ln trn trng
quc t. V h nhanh chng thu c thnh cng. Kt qu l cuc
Chin tranh th gii (Chin tranh th gii th I ND), mt cuc chin
tranh mang n cho thi i ca chng ta bi hc v s xung khc
gia chin tranh v phn cng lao ng.
4. Bnh ng
S khc bit gia ch ngha t do trc y v ch ngha t do hin i
th hin r nht v d thy nht trong cch h x l vn bnh ng.
Nhng ngi theo phi t do th k XVIII, c hng o bi nhng
t tng ca lut t nhin v thi i Khai sng, i quyn bnh ng v
chnh tr v dn s cho tt c mi ngi v h cho rng mi ngi u

ging nhau. Cha sinh ra mi ngi nh nhau, ph cho h nhng kh

nng v ti nng nh nhau, ph vo tt c mi ngi cng mt hi th
ca Cha. Tt c nhng khc bit gia ngi vi ngi u l nhn to,
l sn phm ca x hi, ca con ngi ngha l do nhng nh ch nht
thi m ra. Ci cn li vnh vin trong con ngi - tc l tm hn anh ta
- chc chn l ging nhau cho c ngi giu ln ngi ngho, qu tc v
thng dn, da trng v da mu.
Tuy nhin, khng c khng nh no li thiu cn c hn l li khng
nh v s bnh ng gia ngi vi ngi nh th. Mi ngi mi
khc, khng ai ging ai. Ngay c anh em rut cng khc nhau rt xa v
sc kho cng nh tr thng minh. T nhin khng bao gi lp li sn
phm ca chnh n; n khng sn xut hng lot v khng c sn phm
c tiu chun ho. Mi ngi khi ri khi xng ch to ca n
u mang theo du n ring, duy nht v khng bao gi lp li. Mi
ngi mi khc, v i hi v s bnh ng trc php lut hon ton
khng th da vo khng nh rng nhng ngi ging nhau phi c
i x y nh nhau.
C hai l do gii thch v sao mi ngi u phi c bnh ng trc
php lut. L do th nht c nhc ti khi chng ta phn tch nhng
lun chng nhm chng li ch n l. Sc lao ng s c nng sut
cao nht khi v ch khi ngi cng nhn c t do v ch c ngi lao
ng t do, tc l ngi c hng thnh qu lao ng ca anh ta di
dng tin lng, mi c gng ht sc m thi. Gi gn ho bnh trong x
hi l lun c th hai. Nh ch ra bn trn, cn phi trnh mi xo
trn i vi s pht trin mt cch ho bnh qu trnh phn cng lao
ng. Nhng gi ho bnh trong mt x hi trong quyn li v trch
nhim c phn chia theo giai cp l nhim v hu nh bt kh thi.
Ngi no khng cho mt b phn dn chng c hng cc quyn
nh cc b phn khc th phi lun lun sn sng i ph vi cuc tn
cng ca nhng ngi b tc quyn nhm chng li nhng k c
hng c quyn c li. c quyn c li giai cp phi b bi b, lc
xung t v l do giai cp s chm dt.

Nh vy ngha l tm kim sai lm trong cch t vn bnh ng ca

ch ngha t do, cho rng n ch to ra s bnh ng trc php lut ch
khng phi bnh ng tht s l vic lm v l. C s dng ton b sc
mnh ca loi ngi cng khng th lm cho ngi ta tr thnh ging
nhau c. Con ngi v s mi mi khc nhau. Chnh nhng quan
im tnh to hu ch va c trnh by l lun c ng h cho vic mi
ngi u bnh ng trc php lut. Ch ngha t do khng bao gi t
ra mc tiu cao hn, cng chng bao gi i hi cao hn. Bin mt
ngi da en thnh da trng l vic lm bt kh thi. Nhng cho ngi da
en c hng nhng quyn nh ngi da trng v bng cch to
iu kin cho anh ta c thu nhp nh ngi da trng nu anh ta cng c
nng sut lao ng nh ngi kia.
Nhng nhng ngi x hi ch ngha li ni rng lm cho mi ngi
bnh ng trc php lut l cha . Mun lm cho h tr thnh nhng
ngi bnh ng tht s th phi cho h phn phi thu nhp ging nhau.
Bi b c quyn c li c hng theo kiu cha truyn con ni v
theo chc tc l cha . Cn phi hon thnh s nghip, cn phi loi
b mt trong nhng c quyn c li quan trng nht v ln nht, m
c th l c quyn c li do s hu t nhn mang li cho ngi ta. Ch
c nh th th cng lnh t do mi c thc hin trn vn, v nu nht
qun th ch ngha t do cui cng s dn ti ch ngha x hi, dn ti
vic bi b s hu t nhn t liu sn xut.
c quyn c li l s dn xp mang tnh nh nhm ch to iu kin
thun li cho mt s c nhn hay mt nhm ngi nht nh, gy thit
hi cho nhng ngi khc. c quyn c li tn ti, mc d n lm cho
mt s ngi phi chu thit hi c th l a s - trong khi ngai nhng
ngi c hng th n chng mang li li ch cho ai. Trong ch
phong kin thi Trung C, mt s vng hu cng tc c quyn ti
phn theo kiu cha truyn con ni. H l nhng quan to v c k
tha, khng cn bit h c kh nng v phm cht ph hp vi quan to
hay khng. Trong mt h, a v ny n gin ch l mt ngun thu nhp
bo b. y quyn ti phn l c quyn c li ca giai cp qu tc.

Nhng nu trong nh nc hin i cc quan to bao gi cng c

tuyn chn trong s nhng ngi c kin thc php lut v kinh nghim
th y khng phi l c quyn c li ca cc lut s. Cc lut s c
u tin khng phi v li ch ca h m v li ch ca ton x hi, v mi
ngi u ngh rng kin thc v lut hc l iu kin tin quyt i vi
mt quan to. Khi xem xt mt nh ch c phi l c quyn c li i
vi mt nhm ngi, mt giai cp, mt c nhn hay khng, ta khng
c da vo nhng khon u tin u i m n mang li cho nhm
m phi da vo li ch m n mang li cho ton x hi. Ch c mt
ngi thuyn trng trn con tu gia bin khi, nhng ngi khc u
l thuyn vin v b ng ta ch huy, thuyn trng chc chn l c li th
ri. Nhng y khng phi l c quyn c li ca v thuyn trng v
nu ng ta bit cch li tu i gia nhng tng ngm trong cn ging
bo th khng ch ng ta c li m c thu th on cng c li
na.
c th quyt nh xem mt nh ch c phi l c quyn c li cho
mt c nhn hay mt giai cp hay khng, ta khng c hi n c mang
li li ch cho c nhn hay giai cp c th hay khng m phi hi n
c mang li li ch cho ton x hi hay khng. Khi ta rt ra kt lun rng
ch c s hu t nhn t liu sn xut mi lm cho x hi loi ngi
pht trin mt cch thnh vng th r rng y cng l ni rng s hu
t nhn khng phi l c quyn c li ca ngi ch s hu m l mt
nh ch x hi v phc li v li ch ca tt c mi ngi, ngay c khi
n ng thi mang li li ch v s tho mn c bit cho mt s ngi.
Ch ngha t do ng h nh ch s hu t nhn khng phi v quyn li
ca nhng ngi c s hu. Nhng ngi theo trng phi t do mun
bo v quyn s hu t nhn hon ton khng phi l v vic bi b n
s xm phm quyn s hu ca ai . Nu h ngh rng vic xo b nh
ch s hu t nhn s mang li li ch cho tt c mi ngi th chc chn
h s ng h vic xo b n, d rng chnh sch nh th c th gy tn
tht cho cc ch s hu n nh th no. Nhng duy tr nh ch ny l
li ch ca tt c cc giai tng trong x hi. Ngay c mt ngi ngho,
mt k chng c t ti sn no, cng c i sng khm kh hn rt nhiu

so vi i sng trong x hi khng c kh nng sn xut c mt phn

nhng g c sn xut vo ngy hm nay.

5. Bt bnh ng v ti sn v thu nhp

Bt bnh ng v ti sn v thu nhp l vn b ph phn nng n nht.
Trong x hi c ngi giu v ngi ngho, c ngi rt giu v cng
c ngi rt ngho. Cch gii quyt cng khng c g kh: chia u tt
c ti sn.
xut ny b phn i trc ht v ngi ta cho rng n s chng gip
ci to c tnh hnh v s ngi c ca phi ln hn rt nhiu ln s
ngi giu c hin nay cho nn vic phn chia nh th s chng lm
tng c mc sng ca mi ngi thm c bao nhiu. iu ny d
nhin l ng nhng khng . Nhng ngi i s bnh ng trong
vic phn chia thu nhp b qua mt chi tit quan trng nht: tng s
ti sn c th em phn phi, tc l thu nhp hng nm ca lao ng x
hi, khng ph thuc vo cch phn phi chng. S sn phm ang c
trong x hi khng phi l hin tng t nhin hay x hi c lp vi
cc iu kin x hi m chnh l kt qu ca nhng nh ch x hi ca
chng ta. Ch v bt bnh ng c th tn ti trong ch x hi ca
chng ta, ch v n thc y mi ngi mang ht sc mnh ra sn xut v
sn xut vi gi thnh thp nht cho nn loi ngi mi c trong tay s
ti sn c sn xut ra v c tiu th hng nm nh hin nay. Nu
ng c lao ng b ph hu th nng sut lao ng s gim ng k,
phn em phn phi cho mi c nhn s t hn rt nhiu so vi phn m
mt ngi ngho nht cng nhn c hin nay.
Tuy nhin, bt bnh ng trong phn phi thu nhp cn c mt chc
nng na, cng quan trng nh chc nng va ni bn trn: s xa x ca
ngi giu.
Ngi ta ni v vit rt nhiu iu ngu xun v s xa x. Ngi ta
phn i vic tiu th nhng mn hng xa x v cho rng tht l bt cng

khi mt s ngi sng qu tha ma trong khi nhng ngi khc li

sng trong cnh bn hn. Lun c ny c v nh cng c gi tr no .
Nhng y ch l v ngoi m thi. Nu c th chng minh c rng
vic tiu th nhng mn hng xa x chnh l thc hin mt chc nng
hu ch trong h thng hp tc x hi th lun c ny s b coi l v gi
tr. y chnh l iu chng ta s lm trong phn di y.
D nhin l chng ta khng bin h cho vic tiu th nhng mn hng xa
x bng lun c m i khi c ngi ni l hng xa x gip lun chuyn
tin trong dn chng. Nu ngi giu khng hng nhng mn xa x th
ngi ngho khng c tin, ngi ta ni nh th. Tht l nhm nh. V
rng nu khng c ngi tiu th hng xa x th vn v lao ng dng
cho vic sn xut hng xa x s c dng cho vic sn xut cc hong
ho khc, th d nh nhng mn hng m nhiu ngi tiu th, nhng
mn hng cn thit ch khng phi l nhng mn hng v dng.
c th to ra c mt quan nim ng n v gi tr x hi ca vic
tiu th cc mn hng xa x trc ht ta phi hiu rng khi nim v xa
x l khi nim tng i. Xa x l c cch sng tng phn r rt vi
phn ln dn chng cng thi. Nh vy l, quan nim v xa x l quan
nim c tnh cch lch s. Nhiu th ta coi l thit yu hin nay c thi
tng c coi l xa x. Trong thi Trung c, khi phu nhn dng di
qu tc ngi Byzantine ca ngi tng trn vng Venise dng mn m
ngy nay chng ta gi l tha tha da bng vng gp thc n ch
khng dng tay bc th ngi Venise coi y l mn hng xa x, nho
bng c thnh thn v h ngh rng nu tri c mt th nht nh ngi
n b ny phi mc mt cn bnh khng khip mi xng: chc chn l
h cho rng tiu xi phung ph tri t nhin nh th th nht nh s b
Tri pht. Cch y vi ba th h bung tm trong nh c coi l xa x,
ngy nay gia nh cng nhn Anh no cng c bung tm nh th c. Ba
mi lm nm trc cha ai c t, hai mi nm trc s hu t
c coi l sng xa hoa, cn hin nay M ngay c cng nhn cng c
xe Ford ring. y l xu hng ca lch s kinh t. Mn hng xa x hm
nay s tr thnh dng cn thit vo ngy mai. Mi s ci tin trc
tin u l nhng mn hng xa x ca mt t ngi giu c, nhng sau
mt thi gian s tr thnh dng thit yu, c mi ngi coi l

ng nhin phi nh th. Vic tiu th nhng mn hng xa x gip cho

nn cng nghip pht trin v to ra nhng sn phm mi. y l mt
trong nhng tc nhn lm cho nn kinh t ca chng ta tr thnh nng
ng. Nh c n m chng ta mi c nhng cch tn, v nh nhng
cch tn nh th m i sng ca tt c cc thnh phn dn c trong x
hi mi c ci thin tng bc mt.
Nhng phn ln ngi ta u khng c cm tnh vi mt ngi v cng
ri ngh giu c, ch bit n chi ch chng chu lm bt c chuyn g.
Nhng ngay c mt ngi nh th cng thc hin chc nng trong i
sng ca c th x hi. Anh ta to ra, th d cch sng xa hoa, li sng
nh th s lm cho qun chng nhn thc c nhng nhu cu mi v
khuyn khch nn cng nghip hon thnh cc nhu cu . C thi ch
c ngi giu mi i ra nc ngoi. Schiller cha bao gi c nhn
thy nhng dy ni Thu S m ng tng ca ngi trong tc phm
Wilhelm Tell, mc d chng nm ngay trn bin gii qu hng Swab
ca ng. Goethe cha bao gi thy Paris, Vienna cng nh London.
Hm nay hng trm ngn ngi ang i du lch, chng my na s c
hng triu ngi cng s i nh th.
6. S hu t nhn v c hnh
Trong khi tm cch ch ra chc nng x hi v s cn thit ca s hu t
nhn t liu sn xut v km theo n l hin tng bt nh ng trong
phn phi thu nhp v ti sn, chng ti ng thi cng a ra bng
chng bin h v mt o c cho s hu t nhn v ch t bn ch
ngha, tc l ch x hi da trn nn tng s hu t nhn t liu sn
xut.
c hnh l s tn trng nhng i hi tt yu cho s tn ti ca x hi
m bt k thnh vin no ca x hi cng cn phi thc hin. Mt ngi
sng cch li vi th gii th khng cn tun theo bt k qui tc o c
no. Anh ta khng cn phi n o khi lm nhng vic m anh ta cho
rng c li cho mnh v khng cn phi suy ngh xem vic c lm hi
ngi khc hay khng. Nhng, l mt thnh vin trong x hi, khi lm
bt k vic g ngi ta cng phi xem xt khng ch li ch trc tip ca

mnh m cn phi gp phn cng c x hi m mnh ang sng na. C

nhn ch c th sng c nh s hp tc x hi, nu t chc i sng
v sn xut x hi b sp th tng c nhn s b thit hi nghim
trng. Trong khi yu cu cc c nhn quan tm n li ch ca x hi
trong mi hnh ng ca mnh v khng c lm nhng hnh ng c
li cho anh ta nhng li gy thit hi nghim trng i vi i sng x
hi th khng c ngha l x hi yu cu anh ta phi hi sinh quyn li
ca mnh cho quyn li ca ngi khc. V s hi sinh m x hi i hi
ch l tm thi: hi sinh li ch trc tip v tng i nh i ly li
ch ln hn nhiu. S tn ti ca x hi, s tn ti hip hi nhng con
ngi hp tc vi nhau v cng nhau chia s mt li sng chung, p
ng quyn li ca tt c mi ngi. Ngi no hi sinh li ch tc thi
nhm trnh cho x hi khi tnh trng him ngho l ngi hi sinh li
ch nh v li ch to ln hn nhiu.
ngha ca s tn trng quyn li ca x hi nh th li thng b hiu
sai. Ngi ta tin rng gi tr o c nm hnh ng hi sinh, vic t
b s tho mn ngay lp tc. Ngi ta khng chu cng nhn rng gi tr
o c khng phi l s hi sinh, m l mc ch ca s hi sinh; ngi ta
c tnh gn gi tr o c cho bn thn hnh ng hi sinh, cho bn thn
s t chi. Nhng hnh ng hi sinh phi l phc v cho mc ch
c hnh th mi c coi l c hnh. C s khc nhau mt tri mt
vc gi mt ngi liu mnh v hi sinh ti sn ca mnh v nhng mc
tiu cao qu v mt ngi hi sinh tt c nhng th m chng mang li
li ch g cho x hi.
Tt c nhng hnh ng nhm gi gn trt t x hi u l c hnh, cn
nhng g c hi cho n u l phi o c ht. Do , khi ta rt ra kt
lun rng mt nh ch no l c li cho x hi th khng th ni rng
n l phi o c c. C th c nhng kin khc nhau v vic mt
nh ch c th no l c ch hay c hi i vi x hi. Nhng khi
coi nh ch l c li th ngi ta khng cn c th ni rng n phi
b coi l phi o c v mt l do khng th gii thch no c na.
7. Nh nc v chnh ph

Tun th lut o c l li ch ti cao ca mi c nhn v duy tr s hp

tc x hi mang li li ch cho tt c mi ngi; ng thi n cng buc
mi ngi phi hi sinh, mc d ch l nhng hi sinh tm thi i ly
nhng li ch ln hn. Phi c mt s hiu bit su sc mi quan h gia
cc hin tng v s vt th mi nhn thc c chuyn , ng thi
phi c ch nht nh th mi thc hin c nhng hnh ng ph
hp vi nhn thc nh th. Nhng ngi khng c nhn thc hoc nhn
thc c nhng khng c ch thc hin th khng c kh nng tun
th lut o c mt cch t nguyn. Khng khc g vic tun th cc
qui nh v v sinh m cc c nhn phi theo v sc kho ca chnh
mnh. Mt ngi no c th sng phng tng, th d nh ht chch
ma tu v khng bit hu qu ca n hoc cho rng hu qu khng l g
so vi vic t b th vui nht thi, hoc l khng c ch iu
kin hnh vi cho ph hp vi nhn thc ca mnh. C ngi cho rng x
hi cn phi s dng nhng bin php cng bc buc nhng c
nhn ni trn vo ng ngay li thng v trng pht bt k k no c
nhng hnh ng bt cn c hi cho sc kho v cuc sng ca hn ta.
H ni rng phi dng bin php mnh nhm ngn chn nhng k
nghin ru v nghin ma ty khi nhng thi h tt xu ca mnh v
buc h phi t bo v sc kho.
Nhng nhng bin php cng bch c p ng c mc tiu ra hay
khng? Chng ta s tho lun vn ny sau. By gi chng ta s quan
tm n mt vn khc, m c th l c cn buc nhng k c hnh vi
gy nguy hi cho s tn ti ca x hi phi chm dt nhng hnh ng
nh th hay khng. Ngi nghin ru v nghin ma tu ch gy hi cho
chnh mnh; cn ngi vi phm nhng qui tc o c iu chnh i
sng ca con ngi trong x hi gy hi khng ch cho mnh m cn cho
tt c mi ngi. Cuc sng trong x hi s tr thnh bt kh thi nu
nhng ngi mun cho trt t x hi tip tc tn ti v c hnh ng
ph hp vi c mun khng c dng sc mnh v nhng bin
php cng bc nhm chng li nhng k sn sng ph hoi trt t x
hi. Mt t k phn x hi, tc l nhng ngi khng mun hoc khng
th thc hin nhng hnh ng hi sinh tm thi m x hi i hi, c th
lm cho i sng x hi tr thnh khng chu ng ni. Khng s dng

nhng bin php cng ch v sc mnh nhm chng li k th ca x

hi th khng th sng c.
Chng ta gi b my p buc v cng ch, tc l b my buc ngi
dn tun th nhng qui nh ca i sng x hi, l nh nc; gi nhng
qui nh m nh nc phi tun th l lut php; gi nhng t chc chu
trch nhim qun l b my cng ch l chnh ph.
C nhng mn phi tin rng ngi ta hon ton c th t b bt k hnh
thc cng bc no v c th xy dng x hi trn c s hon ton t
nguyn tun th cc chun mc o c. Nhng ngi v chnh ph cho
rng nh nc, lut php v chnh ph u ch l nhng nh ch v tch
s trong h thng x hi, y l ni h thng phc v cho quyn li ca
tt c mi ngi ch khng phi ch phc v cho quyn li ca mt t k
c quyn c li. Ch c ch x hi da trn c s s hu t nhn t
liu sn xut mi cn s dng bo lc v cng bc t v m thi.
Nu s hu t nhn b bi b th mi ngi, khng tr mt ai, u s t
ng tun th nhng qui nh m s hp tc x hi i hi.
Nh ch ra bn trn, hc thuyt sai lm ngay khi n ni v tnh
cht ca quyn s hu t nhn cc t liu sn xut. Nhng nu khng c
chuyn th l thuyt ny cng hon ton khng th ng vng c.
Ngi theo phi v chnh ph hon ton ng khi khng ph nhn rng
mi hnh thc hp tc gia ngi vi ngi trong x hi trn c s phn
cng lao ng u i hi tun th mt s qui tc ng x khng phi lc
no cng c cc c nhn hoan nghnh v nhng qui tc buc ngi
ta phi hi sinh, d ch l trong mt thi gian ngn, nhng vn lm cho
ngi ta au kh, t nht l ngay ti thi im . Nhng ngi theo
phi v chnh ph lm khi cho rng mi ngi, khng c ngoi l,
u s t nguyn tun th cc qui tc nh th. C nhng ngi b bnh
ng rut, h bit r rng nu n mt mn no th ch mt thi gian
ngn sau h s b au bng, thm ch au n mc khng chu c,
nhng h vn khng th khng hng th ci mn khoi khu .
Nhng mi quan h qua li trong i sng x hi kh theo di hn l tc
ng ca thc n ln c th con ngi v hu qu cng khng din ra
nhanh nh th, m trn ht l khng phi lc no k bt lng cng cm

nhn c. C th b qua tt c nhng iu trnh by m gi nh

rng mi ngi trong x hi v chnh ph u c kh nng nhn xa trng
rng v ch mnh m hn k b bnh ng rut tham n m khng s
b coi l ng ngn hay khng? Trong x hi v chnh ph liu c th loi
b hon ton kh nng l mt ngi v tnh nm que dim ang chy v
gy ra ho hon hoc trong khi tc gin, ghen tung hay th hn m xc
phm ngi khc c hay khng? Ch ngha v chnh ph hiu sai bn
cht ca con ngi. N ch c th tr thnh hin thc trong th gii ca
thnh thn m thi.
Ch ngha t do khng phi l ch ngha v chnh ph v cng chng c
g chung vi ch ngha v chnh ph. Ngi theo trng phi t do hiu
r rng khng c nhng bin php cng bch th s tn ti ca chnh x
hi s b e do v mun bo m c s hp tc ho bnh gia ngi
vi ngi th ng sau cc qui tc ng x cn phi tun th cn cn phi
c s e do bng v lc, nu khng bt c thnh vin no cng c th
l mi e do i vi ton b lu i x hi. Cn phi c kh nng buc
nhng k khng tn trng cuc sng, sc kho, quyn t do c nhn hay
ti sn c nhn ca ngi khc tun th nhng qui tc ca i sng trong
x hi. y chnh l chc nng m hc thuyt t do gn cho nh nc:
bo v ti sn, t do v ho bnh.
Mt ngi x hi ch ngha c tn l Ferdinand Lassalle c tnh
bin quan nim v nh nc trong ci khung cht hp nh th thnh tr
nhm nh bng cch gi nh nc c xy dng trn nhng nguyn tc
t do l nh nc - tun m. Nhng tht khng hiu ni v sao nh
nc - tun m li k quc hoc ti t hn l nh nc quan tm n c
vic mui da ci, sn xut nt qun hoc xut bn bo? Mun hiu
c ci n tng m Lassalle tm cch to ra bng nhn xt d dm nh
th, ta phi bit rng ngi c cng thi vi ng vn cha qun c
nh nc ca nhng ng vua c ti, vi rt nhiu chc nng qun l v
iu tit khc nhau, v h vn cn b trit hc ca Hegel chi phi rt
mnh, ng ny li l ngi a nh nc ln v tr ca thnh thn. Nu
coi nh nc, theo quan nim ca Hegel, nh l mt thc th t thc
v mt o c, l V tr trong n v cho chnh n, l l tnh ca
ch th d nhin l ngi ta phi coi mi c gng nhm gii hn chc

nng ca nh nc vo vic phc v nh l ngi gc cng ban m l

bng b ri.
Ch c nh th ta mi hiu c lm sao m ngi ta li c th i xa n
mc ch trch ch ngha t do l c thi cm ght hay th ch i vi
nh nc. Nu ti ngh rng trao cho nh nc vic qun l ngnh ng
st, khch sn hay hm m l khng thch hp th ti cng khng phi l
k th ca nh nc, cng nh khng th coi ti l k th ca axit
sulphuric ch v ti ngh rng d n c th c s dng cho nhiu mc
ch khc nhau th cng khng th dng n ung hay ra tay c.
S l sai khi ni rng ch ngha t do mun hn ch lnh vc hot ng
ca nh nc hoc v nguyn tc hc thuyt ny cm th mi hot ng
ca nh nc c lin quan n lnh vc kinh t. Cch gii thch nh th
hon ton khng ni ln bn cht ca vn . Quan im ca ch ngha
t do v chc nng ca nh nc l kt qu tt yu ca nhng lun c
nhm bo v quyn t hu ca ch ngha ny. Khi ngi ta ng h
quyn s hu t nhn t liu sn xut th d nhin l ngi ta khng th
ng h quyn s hu cng cng t liu sn xut, tc l ng h vic giao
chng vo tay nh nc ch khng nm trong tay s hu ch t nhn.
Nh vy l, ng h quyn s hu t nhn t liu sn xut cng c ngha
l gii hn mt cch trit cc chc nng ca chnh ph ri.
Nhng ngi x hi ch ngha i khi cng c thi quen ph phn ch
ngha t do l khng nht qun. H khng nh rng s l phi l nu qui
nh vai tr ca nh nc trong lnh vc kinh t ch l bo v quyn s
hu. Tht kh hiu ti sao trong khi nh nc khng c hon ton
trung lp th s can thip ca n li b gii hn trong vic bo v quyn
ca cc ch s hu m thi?
Li ph phn bn trn ch c th c coi l hp l nu s chng i ca
ch ngha t do i vi tt c cc hot ng ca nh nc trong lnh vc
kinh t, khng k vic bo v quyn s hu, c xut x t vic cm th
v nguyn tc mi hnh ng ca nh nc. Nhng vn hon ton
khng phi nh th. Ch ngha t do phn i vic m rng lnh vc
hot ng ca nh nc chnh v trn thc t n s tiu dit quyn s

hu t nhn t liu sn xut. M nhng ngi theo trng phi t do li

coi s hu t nhn l nguyn tc ph hp nht cho vic t chc i sng
ca con ngi trong x hi.
8. Ch dn ch
Nh vy l, ch ngha t do hon ton khng c nh ph nhn s cn
thit ca b my nh nc, h thng php lut v chnh ph. Lin kt n,
d di bt k hnh thc no, vi t tng ca ch ngha v chnh ph l
sai lm nghim trng. i vi ngi theo trng phi t do, nh nc l
nh ch tuyt i cn thit v ngi ta giao cho n nhng nhim v cc
k quan trng: bo v khng ch s hu t nhn m cn bo v ho bnh
v nu khng c ho bnh th khng th gt hi c ton b li ch m
s hu t nhn mang n cho ngi ta.
Ch cn nhng l l nh th cng xc nh nhng chc nng m
nh nc phi thc hin nhm p ng l tng ca ch ngha t do.
Nh nc phi khng ch sc bo v s hu t nhn m cn phi
c xy dng nh th no tin trnh pht trin ho bnh v uyn
chuyn ca x hi khng bao gi b nhng cuc ni chin, cch mng v
bo lon lm cho gin on.
Nhiu ngi vn cn b tng, c t thi tin t do, cho rng lm quan
l cao qu v ng trng. Cho n mi thi gian gn y, v c hin nay,
cc quan chc c vn c ngi ta trng vng, thi trng vng
nh th lm quan l a v cao qu hn c. S tn trng ca x hi i
mt chc quan hng bt hay anh trung u qun cn cao hn gp nhiu
ln s tn trng ginh cho mt doanh nhn hay mt lut s lo lng. Cc
nh vn, cc nh bc hc v cc ngh s ni ting v c vinh danh
nc ngoi nhng trong nc li ch nhn c s tn trng tng
xng vi a v khim tn m h gi trong b my quan liu ca nh
nc m thi.
nh gi qu cao cng vic trong cc vn phng ca b my qun l nh
th tht l mt vic lm thiu cn c. y l mt loi qui thai, du vt
ca nhng ngy xa xa, khi m ngi dn thng cn phi s hong

thn v hip s ca ng ta v lc no cng c th b bn h cp bc.

Trn thc t, dng thi gi ghi h s trong cc cng s cng chng c
g hay ho hn, vinh d hn hay danh gi hn, th d nh, lm trong
phng thit k ca mt nh my ch to no . Nhn vin thu v cng
c a v chng khc g nhng ngi trc tip lm ra ti sn m mt
phn ca n b thu di dng thu kho tr cho chi ph ca b my
ca nh nc.
Quan nim v a v t bit v phm gi ca cc quan chc nh nc l
c s ca l thuyt gi-dn ch v nh nc. L thuyt ny ni rng
cho ngi khc cai tr l ng xu h. L tng ca n l mt th ch,
trong mi ngi dn u qun l, u ch huy. D nhin l chuyn ny
cha bao gi, hin khng th v s chng bao gi xy ra ht, ngay c
trong mt quc gia b t. C thi ngi ta ngh l l tng c
thc hin cc thnh bang Hi Lp thi C i v trong cc bang nh
vng ni ca Thu S. Nhng hon ton khng phi nh th. Hi Lp,
ch c mt phn dn c, tc l cc cng dn t do, l c ng gp phn
no vo vic cai tr; dn ng c v n l khng c ng gp g. cc
bang ca Thu S nhng vn hon ton mang tnh a phng v
vn c gii quyt theo li dn ch trc tip, y l nguyn tc c
a vo hin php. Cn tt c cc vn vt ra ngoi bin gii khu
vc u thuc quyn ti phn ca Lin bang, m chnh ph Lin bang
ca nc ny th khc xa vi l tng v dn ch trc tip.
Chng c g phi xu h khi cho ngi khc cai tr mnh. Chnh ph
v b my qun l, cnh st v cc c quan khc cng cn cc nh
chuyn mn: cc quan chc chuyn nghip v cc chnh khch chuyn
nghip. Nguyn tc phn cng lao ng cng c p dng cho c cc
chc nng ca chnh ph. Khng ai c th va lm k s va lm cnh
st cng mt lc c. Nu ti khng phi l cng an th phm gi ca
ti, s thnh vng ca ti, t do ca ti cng chng h gim i cht
no. Nu mt t ngi chu trch nhim bo v nhng ngi khc th y
cng khng h phi dn ch hn l mt s ngi sn xut giy cho nhng
ngi khc vy. Nu cc nh ch ca nh nc l dn ch th chng c
t l do g phn i cc chnh khch v cc quan chc dn s chuyn
nghip ht. Nhng ch dn ch l th ch hon ton khc vi quan

nim ca nhng k m mng ho huyn chuyn tn nhm v dn ch

trc tip.
Chnh ph l mt nhm ngi - s ngi cai tr bao gi cng t hn s
ngi b tr, chng khc g s th giy so vi s ngi mua giy vy ph thuc vo s chp thun ca nhng ngi m h qun l, ngha l s
chp nhn b my qun l hin hu. H c th coi chnh ph l mt ci
c khng th trnh c, nhng h phi ngh rng khng nn thay i
tnh trng hin thi. Nhng nu a s nhng k b tr tin rng cn phi v
c th thay i hnh thc cai tr v thay ch c v cc quan chc c
bng mt ch mi v cc quan chc mi th ngy tn ca ch c
im. a s s c lc lng thc hin c vng ca h bng v
lc, ngay c trong trng hp phi chng li ch ca ch c. V lu
di, nu d lun khng ng h, ngha l nu nhng ngi b tr khng tin
rng chnh ph ca h thuc loi tt, th khng chnh ph no c th
ng vng c. Sc mnh m chnh ph dng n p tinh thn phn
i ch c hiu qu khi a s cha tp hp thnh phe i lp on kt
nht tr m thi.
Nh vy ngha l trong bt k th ch no cng c nhng phng tin
buc chnh ph phi ph thuc vo ch ca nhng ngi b tr: y l
ni chin, cch mng v bo lon. Nhng y chnh l nhng phng
tin m ch ngha t do mun trnh. S ci thin v mt kinh t khng
th ko di nu nhng cuc u ni b lin tc lm cho cng vic b
gin on. Tnh hnh chnh tr ri lon, tng t nh tnh hnh thi
nhng cuc chin tranh hoa hng nc Anh, trong vng vi nm s
y nc ny vo hon cnh ngho i, khn qun nht. Nu ngi ta
khng tm c bin php ngn nga ni chin th kinh t khng th no
pht trin c nh ngy nay. Cuc chin tranh huynh tng tn,
tng t nh cuc Cch mng Php nm 1789, phi tr gi bng rt
nhiu nhn mng v ca ci. Nn kinh t hin nay ca chng ta khng
th chu ng ni nhng cn chn ng tng t nh th. Dn chng
trong cc thnh ph th hin i s phi chu nhiu au kh v nhng
cuc ni dy, bo lon s lm gin on vic nhp khu lng thc, thc
phm, than v ct t ng dy din, ng dn kh t, dn nc,

ch ni ni s trc nhng ri lon nh th lm t lit i sng ca

th ri.
y l lnh vc m ch dn ch c th thi hnh chc nng x hi ca
mnh. Ch dn ch l th ch c th buc chnh ph phi p ng cc
c nguyn ca nhng ngi b tr m khng cn ti nhng cuc u
tranh y bo lc. Trong nh nc dn ch, nu chnh ph khng thc
hin chnh sch c lng a s th ngi ta c th a nhng ngi
lm va lng a s ln cm quyn m khng cn gy ra ni chin. Bng
nhng cuc bu c v nhng gin xp trong quc hi, vic thay i
chnh ph c thc hin mt cch m , khng c va chm, khng c
bo lc v khng cn cnh u ri mu chy na.
9. Ph phn ca thuyt v lc
Cc chin s u tranh cho nn dn ch trong th k XVIII khng nh
rng ch c cc c o v cc thng th mi l nhng k v lun, ngu
ngc v c c m thi. Cn nhn dn u l nhng ngi tt, trong
sch, cao qu v ngoi ra, cn c ti nng tr tu thin bm cn thit
bao gi cng bit v lm nhng vic ng n. y d nhin l chuyn
hon ton nhm nh, chng khc g nhng vin cn thn vn gn cho cc
ng hong ca h th c tnh tt p v cao thng. Nhn dn l tp
hp ca tt c cc cng dn ring l, v nu c mt s cng dn khng
thng minh, khng cao qu th ton th nhn dn cng khng th l mt
tp hp thng minh v cao qu c.
V ton th nhn loi bc chn vo thi i dn ch vi nhng hi
vng b thi phng ln nh th cho nn ta s khng ngc nhin trc tm
trng tht vng din ra ngay sau . Ngi ta pht hin ngay ra rng
cc ch dn ch cng phm nhiu sai lm chng khc g ch qun
ch hay qu tc. So snh phm cht gia nhng ngi m nn dn ch
a ln v tr ng u chnh ph v nhng ngi m vua cha hay
hong a ln v tr ny nhm thc thi quyn lc tuyt i ca h cho
thy nhng ngi cm quyn mi cng chng hn g. Ngi Php
thng ni v sc mnh hu dit ca ci khi hi. Thc t l chng
bao lu sau, u cc chnh khch ca ch dn ch i din cng

bin n tr thnh tr ci trong mt ngi dn. Nhng ngi i din

cho ch c d sao cng cn c nhng phm cht qu phi nht nh, t
nht l v ngoi. Cn hnh vi ca nhng ngi cm quyn mi th li
ng khinh. Khng g c th lm hi nn dn ch cho bng thi kiu
ngo rng tuch v gi di trng trn ca nhng ngi lnh o ng
dn ch-x hi, nhng k nm c quyn lc sau khi ch qun
ch sp .
Nh vy l, ni no m ch dn ch ginh c thng li th ti ni
lp tc xut hin hc thuyt bi dn ch v y s l phong tro
chng i ch cht. Ngi ta ni rng cho a s cm quyn l vic
lm v ngha. Nhng ngi ti gii nht phi nm quyn, ngay c khi h
ch l thiu s. iu ny c v nh l ng nhin cho nn s ngi ng
h cc phong tro bi dn ch mi mu sc cng ngy cng gia tng.
Nhng ngi m ch dn ch a ln nh thp quyn lc cng t ra
ng khinh bao nhiu th k th ca dn ch cng ng thm by nhiu.
Tuy nhin, hc thuyt phn dn ch li c nhng sai lm cc k nghim
trng. Mt ngi ti gii nht hay nhng ngi ti gii nht ngha l
th no? Nc cng ho Ba Lan a mt ngh s piano bc thy ln nm
chnh ph v h coi ng l ngi Ba Lan ti gii nht lc . Nhng
phm cht ca ngi ng u nh nc phi khc rt xa vi phm cht
ca mt nhc s. Nhng ngi phn i ch dn ch, khi s dng t
ti gii nht ch mun ni rng mt ngi hay mt s ngi ph hp
nht i vi cng vic ca chnh ph, cho d h c t, thm ch chng c
kin thc g v nhc ht. Nhng iu li dn ta n vn chnh tr:
Ai l ngi ph hp nht? Disraeli hay Gladstone l ngi ph hp
nht? ng bo th cho l Disraeli hp hn, cn ng t do th li bo l
Gladston hp hn. Nu khng phi a s th ai s gii quyt vn ny?.
Nh th l chng ta tip cn vi vn quyt nh ca tt c cc hc
thuyt phn dn ch, d cc hc thuyt ny c do hu du ca nhng
nh qu tc hay nhng ngi bo hong xa c, nhng ngi ng h
phong tro cng on, nhng ngi Bolshevik hay x hi ch ngha a
ra th cng th m thi, m c th l hc thuyt v bo lc. Nhng ngi
chng li nn dn ch ng h vic thiu s cp chnh quyn bng v

lc v cai tr a s. H cho rng v lc sc cp c chnh quyn

chnh l o l [Sng ra chnh quyn ND]. H cho rng ngi ti
gii nht l ngi bit cai tr v ch huy, ngi th hin c kh nng
p t s cai tr ca mnh ln s ng, d c th tri vi c mun ca
h. y hc thuyt ca t chc laction Franaise trng hp vi hc
thuyt ca nhng ngi ng h phong tro cng on, hc thuyt ca
Ludendorff v Hitler, hc thuyt ca Lenin v Trotzky.
Ngi ta c th a ra nhiu lun im ng h cng nh chng bng li
cc hc thuyt ny, tt c ph thuc vo nim tin mang tnh trit l hoc
tn gio ca ngi ni, m ni n c tin th ng thun l vic thin
nan vn nan. Chng ta s khng a ra v cng khng tho lun nhng l
l y y v chng s chng thuyt phc c ai. L l quyt nh duy
nht l lun c ca nhng ngi ng h ch dn ch.
Nu mi nhm ngi tin rng h c sc p t quyn lc cho nhng
ngi cn li u c quyn th vn may th chng ta phi chun b
tinh thn n nhn nhng cuc ni chin k tip nhau khng bao gi
dt. Nhng tnh hnh nh th khng ph hp vi trnh phn cng lao
ng m ta t c hin nay. X hi hin i, t nn tng trn s
phn cng lao ng, ch c th tn ti c trong mt nn ho bnh bn
vng. Nu chng ta phi chun b n nhn kh nng xy ra nhng
cuc ni chin v xung t ni b ko di th chng ta phi tr li vi
giai on phn cng lao ng gin n, trong tng tnh, nu khng
ni l tng lng, phi tr v vi chnh sch t cp t tc, ngha l c kh
nng t kim sng v ng vng c trong mt thi gian m khng
cn nhp khu bt c th g t bn ngoi. ng ngha vi s tht li gh
gm v nng sut lao ng v tri t ch c th nui sng c mt
phn dn c hin nay m thi. L tng ca phe bi dn ch s dn ti
trt t kinh t nh thi Trung C v thi C i. Mi thnh ph, mi
lng mc, trn thc t l mi ngi u c v trang v sn sng t v,
mi tnh u l nhng khu vc cng c lp vi th gii trong vic t
cp mi th hng ho m h cn th cng tt.
Ngi theo phi dn ch cng cho rng cm quyn phi l ngi gii
nht. Nhng h tin rng kh nng cm quyn ca mt ngi hay mt

nhm ngi nn c th hin bng cch thuyt phc dn chng rng h

c nng lc gi v tr , ng bo ca h t nguyn trao quyn
gii quyt cng vic x hi cho h ch khng phi l s dng v lc
buc ngi khc chp nhn i hi ca h. Ngi no khng ginh c
v tr lnh o v ui l hoc khng to c nim tin th khng c l do
phn nn v vic dn chng chn ngi khc ch khng chn anh ta.
D nhin l khng c v khng cn ph nhn rng c nhng hon
cnh m sc cm d li ko ngi ta xa ri cc nguyn tc ca ch
ngha t do l rt ln. Nu nhng ngi c u c sng sut nhn thy
rng dn tc ca h hay tt c cc dn tc trn th gii ang bc trn
con ng dn ti tn ph v nu h nhn ra rng thuyt phc ng bo
ch n li khuyn ca h l vic lm bt kh thi th h c th ng
sang t tng cho rng s dng bt k bin php kh thi no khc nhm
cu mi ngi khi thm ho u l nhng vic lm ng n v hp l
c. Lc t tng v nn chuyn ch ca gii tinh hoa, ca chnh ph
thiu s nm quyn bng v lc v cai tr nhm bo v quyn li cho tt
c mi ngi c th xut hin v s tm c nhng ngi ng h.
Nhng bo lc khng phi l phng tin gii quyt cc kh khn
nh th. Ch chuyn ch ca thiu s khng th ng vng c nu
n khng thuyt phc c a s tin rng y l vic lm cn thit hoc
t nht l tin rng vic nm quyn ca h l c li. Nhng lc thiu s
s c th gi chnh quyn m khng cn v lc na.
Lch s cung cp cho ta nhiu th d n tng chng t rng, v lu di,
ngay c nhng chnh sch n p d man nht cng khng sc lm
cho chnh ph nh th gi c quyn lc. Ch cn a ra mt th d
gn y nht v c nhiu ngi bit nht: nhng ngi Bolshevik
cp c chnh quyn Nga ch l mt nhm thiu s rt nh v
cng lnh ca h cng chng c my ngi ng h. Giai cp nng
dn, tc l thnh phn ch yu ca dn Nga, khng chp nhn chnh
sch hp tc ho nng nghip ca nhng ngi Bolshevik. Dn chng
ch mun chia rung cho bn, c nng, y l theo cch gi ca nhng
ngi Bolshevik. Chnh sch nng nghip , ch khng phi chnh
sch ca cc lnh t marxist, c em ra p dng. c th tip tc
nm quyn, Lenin v Trotzky khng nhng chp nhn chnh sch ci

cch nng nghip m cn bin n thnh mt phn ca cng lnh ca

chnh mnh v dng n lm l chn nhm chng li nhng cuc tn
cng, c trong nc ln t nc ngoi. Nhng ngi Bolshevik
ginh c nim tin ca a s nhn dn Nga bng cch nh th y. T
khi p dng chnh sch phn chia rung t, chnh quyn Bolshevik
nhn c ng thun v ng h ch khng cn i ngc li ch ca
a s dn chng na. H ch cn hai s la chn: t b cng lnh hay
t b chnh quyn. H chn ci th nht v tip tc cm quyn.
Khng th c kh nng th ba, tc l thc hin cng lnh bng v lc,
tri vi nguyn vng ca nhn dn. Tng t nh tt c nhng nhm
thiu s c quyt tm v c t chc tt khc, nhng ngi Bolshevik
c th cp c chnh quyn bng v lc v gi c chnh quyn
trong mt thi gian ngn. Nhng v lu di kh nng nm quyn ca h
cng chng hn g bt k nhm thiu s no khc. Mi c gng ca Bch
V nhm trc xut nhng ngi Bolshevik u tht bi v khng c
a s dn chng ng h. Nhng ngay c nu thnh cng th h cng phi
tn trng c mun ca a s dn chng. Sau khi vic chia rung
c thc hin th Bch V cng khng th no thay i c na, tr
li rung b tch thu cho a ch l vic lm bt kh thi.
Ch nhng nhm tm c s ng thun ca nhng ngi b tr th mi
c th thit lp c ch c tui th lu di m thi. K, mun thy
th gii c cai tr theo nhng t tng ca hn, s buc phi tm cch
chi phi t tng ca con ngi. V di hn, bt dn chng tun phc
ch m h khng chp nhn l vic lm bt kh thi. K c tnh lm
iu bng v lc cui cng nht nh s b tht bi v nhng cuc u
tranh do hn kch ng s gy ra nhiu tai ho hn l mt chnh ph ti
t nht nhng c nhn dn ng h c th lm. Lm tri ngi ta th
lm sao ngi ta hnh phc cho c?
10. Lun c ca ch ngha pht xt
Mc d ch ngha t do cha c cng nhn mt cch trit bt c
u, nhng thnh tu ca n trong th k XIX tin xa n mc mt s
nguyn tc quan trng nht ca n c coi l ng nhin, khng

cn tranh lun na. Trc nm 1914, ngay c nhng k th l lm nht

v quyt lit nht ca n cng buc phi chp nhn s kin . Ngay
c nc Nga - tc l ni mi ch tip nhn c nhng tia sng yu t
ca ch ngha t do - phe bo hong, trong khi tip tc khng b nhng
ngi i lp, cng phi n nhng quan im t do chu u.
Trong cuc Th chin va qua (Chin tranh Th gii I ND), cc phe
qun s trong cc nc tham chin, d t ra hung hng, nhng trong
cuc u tranh vi nhng ngi i lp trong nc vn phi t ra mm
mng.
Ch n khi nhng ngi dn ch x hi theo ng li marxist thng
th v ginh c quyn lc vi nim tin rng thi i ca ch ngha t
do v ch ngha t bn vnh vin co chung ri th s nhng b t
tng t do, m trc y ngi ta vn cho l cn thit, mi chm dt.
Cc ng ca Quc t III chp nhn mi phng tin, ch cn chng ha
hn gip h ginh c mc tiu trong cuc u tranh l c. Theo
quan im ca h, bt c ngi no khng cng nhn v khng ng h
ton b hc thuyt ca h mt cch v iu kin u ng ti cht; v h
s khng run tay tiu dit ngi , cng nh gia nh ngi , k c
tr con - bt c khi no v bt c u, khi hon cnh cho php.
Vic thi hnh mt cch cng khai chnh sch tiu dit i th v git
chc nhm thc hin ng li to iu kin cho phong tro i
lp ngc u dy. K th phi-cng-sn ca ch ngha t do lp tc sng
mt ra. Trc y h vn cn tin rng ngay c trong cuc u tranh vi
nhng i th ng ght nht ngi ta cng phi tn trng mt s
nguyn tc nht nh ca ch ngha t do. D khng mun, nhng h
vn buc phi loi b vic git ngi v mu st khi danh sch nhng
bin php c th c p dng trong cuc u tranh chnh tr. H buc
phi chp nhn mt s hn ch trong vic ngc i bo ch i lp v
n p t do ngn lun. By gi h bng thy nhng i th mi xut
hin, y l nhng k khng quan tm ti nhng l l nh th, mi
phng tin i vi h u l tt, min l nh bi c k th. K th
theo ng li qun phit v dn tc ch ngha ca Quc t III cm thy
nh b ch ngha t do nh la. H cho rng trong lc iu kin vn
cn v khi h ang mun ging tr cc ng cch mng th ch ngha t

do tri chn tri tay h. H tin rng nu khng b ch ngha t do cn

tr th h dm nt phong tro cch mng ngay t trong trng nc
ri. Cc t tng cch mng ch c th bn r v m hoa kt tri v i
th ca chng t ra khoan dung; vic tn trng, m sau ny mi bit
l qu ng, cc nguyn tc t do lm cho h nht ch. Nu trc y
h nhn thc c rng cn phi n p mt cch d man mi phong
tro cch mng th Quc t III khng th ginh chin thng vo nm
1917 c. Nhng k qun phit v dn tc ch ngha tin rng khi cn
bp c v nh nhau th h chnh l nhng ngi thin x nht v l
nhng chin binh kho lo nht.
T tng cn bn ca cc phong tro ny - t tn gi ca phong tro
honh trng nht v c k lut nht, , c th nh danh l pht xt l
s dng nhng bin php v lun trong cuc u tranh chng Quc t
III, tc l nhng bin php tng c t chc ny s dng nhm chng
li cc i th ca mnh. Quc t III tm cch tiu dit i th v t
tng ca i th bng nhng bin php ging nh cc bin php m
bc s v sinh phng dch s dng trong cuc chin chng bnh truyn
nhim vy; phong tro ny cho rng h khng b gii hn bi bt k iu
khon ca bt k tho c no m h c th k vi i th, h ngh rng
trong cuc u tranh ny h c th phm mi ti c, c th ni di v vu
khng. V nguyn tc, bn pht xt cng cng khai theo ui nhng
nh nh th. Vic h cha t gii thot hon ton khi mt s khi
nim v t tng ca ch ngha t do cng nh cc qui tc o c
truyn thng nh nhng ngi Bolshevik Nga lm l do mt
nguyn nhn duy nht sau y: bn pht xt hot ng trong nhng nc
c di sn vn ho v o c ko di hng ngn nm, khng th ph
v ngay c, ch khng phi l chng ang hot ng trong cc dn
tc bn khai hai bn dy ni Ural, t trc n nay quan h ca nhng
ngi vi nn vn minh cng chng khc g bn lc lm tho khu
trong rng rm hay trong sa mc, thnh thong li tn cng cp bc
nhng khu vc vn minh. Do s khc bit nh th m ch ngha pht xt
s khng bao gi t gii thot hon ton khi nhng t tng ca ch
ngha t do, nh ch ngha Bolshevik Nga lm. Chnh do nhng n
tng ti mi ca nhng v git ngi v bo hnh Lin X m bn
pht xt c v mi c th xo b c nhng rng buc mang tnh

truyn thng v lut php v o c v tm c xung lc cho nhng

hnh ng n p m mu nh th. Hnh ng ca bn pht xt v
nhng ng tng t nh chng chnh l nhng phn ng cm tnh do
s phn n trc nhng hnh ng ca nhng ngi Bolshevik v cng
sn gy ra. Ngay sau khi cn gin d ban u tri qua, chnh sch ca
chng s n ho hn v thm ch, c th, cng vi thi gian cn tr nn
n ho hn na (Xin nhc li rng tc phm ny c xut bn vo nm
1927. Sau ny nhng ngi theo phi t do khng cn hi vng hp tc
vi bn pht xt trong cuc u tranh chng cng na ch thch ca
bn ting Nga - ND).
Thi n ho nh vy chnh l kt qu ca s kin l nhng quan nim
t do truyn thng tip tc to c nh hng mt cch v thc ln
nhn thc ca bn pht xt. D sao mc lng, ngi ta buc phi cng
nhn rng vic cc ng cnh hu chp nhn chin thut ca bn pht
xt cho thy: cuc u tranh chng li ch ngha t do ginh c
nhng thng li m trc my nm khng ai c th tng tng
c. Mc d cng lnh kinh t ca ch ngha pht xt ni chung l
phn t do v chnh sch ca n l can thip mt cch ton din, nhng
nhiu ngi vn ng h v chng khng thi hnh chnh sch ph hoi v
ngha v khng c gii hn no, mt chnh sch ng du k th
khng i tri chung ca nn vn minh ln trn nhng ngi cng sn.
Trong khi mt s ngi khc, mc d bit r nhng tai ho m chnh
sch kinh t pht xt s mang n cho nhn loi, vn coi ch ngha pht
xt l mt tai ho cn d chu hn l ch ngha cng sn v ch X
Vit. Nhng vi a s ngi ng h v hm m, c cng khai ln b mt,
th sc hp dn ca ch ngha pht xt li chnh l nhng bin php y
bo lc ca n.
By gi th khng th no ph nhn c rng bin php duy nht c th
p tr c bo lc chnh l bo lc. V kh phi c s dng trong
cuc chin u nhm chng li v kh ca nhng ngi Bolshevik v s
l sai lm nu t ra yu i trc bn st nhn. Khng mt ngi theo
trng phi t do no li t ra nghi ng chuyn . Chin thut ca
nhng ngi theo phi t do khc vi chin thut ca pht xt khng
phi quan nim v nhu cu s dng v lc nhm chng li nhng cuc

tn cng bng v lc m s khc bit trong vic nh gi mang tnh

nn tng v vai tr ca v lc trong cuc u tranh ginh quyn lc. Mi
nguy him ca ch ngha pht xt i vi chnh sch i ni nm ch
h tuyt i tin tng vo vai tr quyt nh ca bo lc. Mun ginh
thng li th phi quyt tm v lun lun s dng bo lc. y l
nguyn tc ti cao ca h. Chuyn g s xy ra mt khi i th cng y
quyt tm v cng sn sng s dng bo lc nh th? Kt qu chc chn
s l chin tranh, ni chin. Ngi chin thng cui cng s l bn c
ng ngi nht. V lu di, phe thiu s - ngay c khi y l nhng
ngi c nng lc v ngh lc nht cng khng th thng c a s.
Nh vy l cu hi quyt nh nht vn cn nguyn gi tr: lm sao li
ko c a s v phe vi mnh? Nhng y ch l vn thun tu tr
tu. y l chin thng ca tr tu ch khng phi l chin thng ca v
lc. Mun ngi ta gn b vi ng li ca mnh th n p tt c cc
lc lng i lp bng v lc l bin php hon ton khng ph hp. S
dng bo lc trn tri ngha l khng cn bin h bng nhng lun c
c x hi cng nhn - ch lm cho nhng k m ta mun nh c thm
nhiu bn b m thi. Trong cuc u tranh gia bo lc v t tng, t
tng bao gi cng chin thng.
Hin nay ch ngha pht xt c th ginh chin thng v lng cm th
nhng ti c m nhng ngi cng sn v x hi ch ngha gy ra cho
nhn loi lm cho nhiu gii c cm tnh vi chng. Nhng khi n
tng ti mi v ti c ca nhng ngi Bolshevik phai m th
cng lnh ca ch ngha x hi s li c sc hp dn i vi qun
chng. V ch ngha pht xt khng tin hnh cuc chin u nhm nh
bi n, h ch lm mi mt vic l n p nhng t tng x hi ch
ngha v khng b nhng ngi truyn b nhng t tng m thi.
Nu h thc s mun chin thng ch ngha x hi th h phi ly t
tng lm v kh i ch vi n. Nhng ch c mt h t tng c
th i ch mt cch hiu qu vi ch ngha x hi, y chnh l ch
ngha t do.
Nh ngi ta thng ni, to ra thnh t o l cch thc y s nghip
nhanh chng nht. Cu ch ng mt phn. Khng phi s o y
ca nhng ngi ng h phe b n p m chnh l vic n b tn cng

bng v lc ch khng phi bng tr tu lm cho phe mnh ln.

n p bng v lc bo tn chnh l li th nhn v s bt lc v mt tr
tu, tr tu l v kh hu hiu hn bi v ch c n mi c th ha hn
chin thng cui cng. y chnh l sai lm cn bn ca ch ngha pht
xt v y cng l nguyn nhn a n n ch sp . Chin thng ca
ch ngha pht xt trong mt lot nc ch l mt giai on trong cuc
u tranh lu di v vn s hu. Giai on sau s l chin thng ca
ch ngha cng sn. Tuy nhin, kt qu cui cng ca cuc u tranh s
c gii quyt khng phi bng v kh m bng t tng. Chnh cc t
tng chia ngi ta thnh nhng nhm i chi vi nhau, t tng
a v kh vo tay h, v t tng quyt nh v kh s c dng
bo v ai v chng li ai. Chnh t tng, ch khng phi v kh, s a
ra kt qu sau cng.
y l ni v chnh sch i ni ca ch ngha pht xt. Chnh sch i
ngoi, da trn nguyn tc s dng v lc trong cc quan h quc t,
khng th khng to ra nhng cuc chin tranh bt tn, chc chn s hu
dit ton b nn vn minh hin nay. y l iu khng cn phi tho
lun na. Mun gi vng v thc y hn na trnh pht trin kinh t
th cn phi bo m nn ho bnh gia cc dn tc. Nhng cc dn tc
khng th sng trong ho bnh nu h t tng ch o ca h li l
nim tin rng cc dn tc phi dng v lc th mi bo v c v tr ca
mnh trong cng ng cc dn tc trn th gii.
Khng th ph nhn rng ch ngha pht xt v nhng phong tro hng
n vic thit lp cc ch c ti tng t nh th u l nhng
phong tro c d nh tt p nht v s can thip ca chng trong thi
im hin nay cu c nn vn minh chu u. Cng lao m ch
ngha pht xt ginh c s cn mi vi lch s. Nhng mc d trong
thi im ny, chnh sch ca n cu c nn vn minh chu u,
y vn khng phi l chnh sch hu hn s thnh cng trong di hn.
Ch ngha pht xt l bin php cp bch tm thi. S l sai lm cht
ngi nu coi n l mt ci g hn th. [Hin nay nhng dng ny nghe
chng khc g s nhc nh v ci gi khng khip m nn vn minh ca
chng ta phi tr v s m lo y bi kch ca nhng i din y uy

tn ca gii tinh hoa tr thc c pha ng ln pha Ty chu u ch

thch ca bn ting Nga ND].
11. Gii hn hot ng ca chnh ph
Ngi theo trng phi t do cho rng nhim v ca nh nc ch v
dt khot ch l bo m vic gi gn i sng, sc kho, t do v s
hu t nhn khi nhng cuc tn cng bng bo lc m thi. Ngoi
nhng ci ra u l khng tt. Chnh ph, thay v thc hin nhim v
ca mnh, li i xa n mc, th d, nh can thip vo s an ton v cuc
sng v sc kho, t do v ti sn ca c nhn, d nhin l hon ton
khng tt.
Nhng, nh Jacob Burckhardt ni: quyn lc t n l xu, ai s
dng khng quan trng. Quyn lc c th lm bng hoi ngi cm
quyn v dn n lm dng. Khng ch nhng ng vua v nhng nh qu
tc nm quyn tuyt i, m qun chng, khi ch dn ch giao vo
tay h quyn lc ti cao ca chnh ph, cng rt d c xu hng thi
qu.
M vic sn xut v bun bn ru b cm on. [ ni n iu lut
gi l lut kh M ch thch ca bn ting Nga ND]. Nhng nc
khc khng i xa n nh th, nhng hu nh u cng c nhng hn
ch i vic mua bn thuc phin, cocaine, v nhng loi ma tu khc.
C v nh u ngi ta cng cho rng mt trong nhng nhim v ca
ngnh lp php v chnh ph l bo v c nhn khi chnh anh ta. Ngay
c nhng ngi, m trong nhng lnh vc khc thng lo ngi v s m
rng lnh vc hot ng ca chnh ph, cng cho rng v kha cnh ny,
quyn t do c nhn b ngn chn l ng, thm ch h cn ngh rng ch
c nhng l thuyt gia c chp ngu ngc mi c th phn i nhng cm
on nh th. Trn thc t, vic can thip kiu nh th ca chnh quyn
vo i sng c nhn c chp nhn rng ri n mc nhng ngi
chng i ch ngha t do c xu hng xy dng l l v rt ra kt lun
rng t do tuyt i l khng tt v chnh ph, trong vai tr ngi bo v
hnh phc, cn phi c mt s bin php ngn chn i vi quyn t do
c nhn. Ngi ta khng hi chnh ph c phi ngn chn quyn t do

c nhn hay khng, ngi ta ch hi nhng bin php ngn chn c th

i xa n mc no m thi.
Khng cn ph li bn v s kin l tt c cc loi ma tu u c hi.
Cu hi l mt t ru c c hi hay khng hay ch c hi khi ru b
lm dng cng khng phi l vn cn tho lun y. S kin
c xc nh l nghin ru, nghin cocaine, nghin morphine rt c
hi cho i sng, sc kho, kh nng lao ng v ngh ngi v v vy m
nhng ngi theo ch ngha cng li phi coi y l nhng t nn.
Nhng nh th khng c ngha l chnh ph phi ngn chn nhng t
nn ny bng cch cm bun bn chng. Cha c g chng t rng s
can thip ca chnh ph c th ngn chn c nhng thi xu , v
ngay c c ngn chn c th iu cng khng c ngha l n khng
m ci hm Pandora v t khng xut hin nhng mi him nguy
cn khng khip hn l t nghin ru v nghin morphine.
Khng ai cn tr nhng ngi cho rng s dng hay lm dng nhng
cht c l c hi c sng mt cch chng mc v iu . Khng
nn coi vn ny ch lin quan n t nghin ru, nghin morphine v
cocaine ..v..v.. m ai cng bit l khng tt ri. V nu v nguyn tc, a
s cc cng dn c quyn p t li sng ca mnh cho thiu s th vic
cm on s khng dng li ru, morphine, cocaine v nhng cht
c hi tng t khc. Ti sao c th cm cc cht m khng cm
nicotine, caffeine v nhng cht tng t khc? Ti sao chnh ph li
khng qui nh c th n loi thc n no, khng nn n loi thc n no
v y l thc n c hi? Trong lnh vc th thao nhiu ngi c xu
hng lm qu sc mnh. Ti sao chnh ph khng can thip trong lnh
vc ny? t ngi bit cch kim ch trong i sng tnh dc, v c v
nh nhng ngi gi yu khng chu hiu rng h nn chm dt hon
ton th vui ny hoc ch nn va phi thi. Chnh ph c cn can thip
khng? Mt s ngi c th ni rng c sch bo c hi cn nguy
him hn nhng th na. C cho php xut bn nhng loi sch bo
chuyn tho mn nhng bn nng thp hn ca con ngi ri chng
s lm bng hoi tm hn h hay khng? C nn cm tranh nh khiu
dm, nhng v kch i tru v tm li l tt c nhng g c th li ko
ngi ta vo con ng v o hay khng? V vic truyn b nhng l

thuyt x hi hc sai lm c lm bi hoi con ngi v cc dn tc hay

khng? Kch ng ni chin v chin tranh gia cc dn tc c b cm
on hay khng? Nhng tc phm bng b l mng v nhng cu
chuyn h lm hi n thanh danh ca Cha v Nh th c b cm
hay khng?
Nh chng ta thy, ch cn t b nguyn tc ni rng chnh ph
khng c can thip vo bt c vn no lin quan n cch sng ca
c nhn l chng ta s tin dn n vic iu tit v ngn cm c nhng
tiu tit nh nht nht. Quyn t do c nhn s b hu b. C nhn s tr
thnh n l ca cng ng, phi tun theo mnh lnh ca a s. Chng
cn phi ni thm na v cch thc m nhng k cm quyn chng ra g
c th lm dng quyn lc y. Khi nm c quyn lc nh th,
ngay c nhng ngi c nhng nh tt nht cng chc chn s bin
th gii thnh ngha a ca tm hn. Ton b nn vn minh nhn loi l
kt qu ca nhng sng kin ca thiu s nh b, nhng ngi u tin
xa ri t tng v tp qun ca a s, sau a s mi chp nhn sng
kin ca h. Cho a s quyn h lnh cho thiu s ngh g, c g v lm
g ng ngha vi vic t du chm ht, mt ln v vnh vin, cho s
tin b.
Ch nn ni rng cuc u tranh chng vic lm dng morphine v cuc
u tranh chng vn ho phm i tru l hai vic khc nhau. Khc
bit duy nht gia chng l mt s trong chnh nhng ngi ng h cuc
u tranh chng lm dng morphine khng ng chng vn ho phm
i tru, ch c th thi. M, nhng ngi theo trng phi gim l
v nhng ngi chnh thng trong gio hi Thin cha gio, sau khi
thng qua c lut chng sn xut v bun bn ru tip tc u
tranh nhm n p thuyt tin ho v y c thuyt Darwin ra khi
trng hc trong mt lot tiu bang. nc Nga X Vit mi biu hin
ca t do pht biu u b cm on. Vic mt cun sch no c
c xut bn hay khng ph thuc vo thi tu tin ca mt lot
nhng k cung tn t hc v v vn ho c chnh ph giao cho trch
nhim v vn ny.

Nhng ngi ng thi vi chng ta c xu hng i chnh ph cm

on ngay lp tc nhng th khng lm h hi lng v vic h sn sng
chp nhn nhng cm on nh th ngay c khi y l nhng th ph
hp vi h chng t rng tinh thn n l n su bn r trong lng
ngi ta n mc no. Cn phi nhiu nm t hc th mt ngi n l
mi c th tr thnh cng dn t do. Ngi t do phi bit chu ng khi
nhng ngi ng bo vi mnh hnh ng v sng khc vi cch m
anh ta cho l ng n. Anh ta phi b thi quen gi cnh st mi khi
thy iu g khng va vi mnh.
12. Lng khoan dung
Ch ngha t do ch v tuyt i ch quan tm n i sng trn tc v
nhng lo lng trn tc m thi. Vng quc tn gio khng nm trong
th gii ny. Ngha l ch ngha t do v tn gio c th sng bn nhau
m khng h va chm vi nhau. Ch ngha t do khng c li khi hai
pha xy ra ng . Ch ngha t do khng i ra ngoi lnh vc ca
mnh, n khng xm nhp vo lnh th ca c tin hay lnh a ca cc
hc thuyt mang tnh siu hnh. Nhng n ng vi nh th, tc l
th lc chnh tr i quyn iu tit khng ch quan h ca con ngi vi
th gii bn kia m cn iu tit c cng vic ca th gii ny theo quan
im ca n. y chnh l chin tuyn gia hai bn.
Trong cuc xung t ny, ch ngha t do ginh c chin thng vang
di n mc nh th phi vnh vin t b nhng yu sch m h
kin quyt duy tr trong hng ngn nm. Thiu sng nhng ngi d
gio, khng b ca to n gio hi, chin tranh tn gio, hm nay y
l nhng hin tng thuc v lch s. Hin nay khng ai c th hiu lm
sao m nhng con ngi ho nh, nhng ngi ch thc hnh nhng
nghi l tn gio m h cho l ng n trong bn bc tng nh mnh
li b li ra to, b tng giam, b tra tn v thiu sng. Nhng ngay c khi
khng cn nhng ng ci thiu ngi na ad majorem Dei gloriam [ly
cha ti - ting Latinh- ND] th thi bt khoan dung cng vn cn
hin din khp ni.

Nhng ch ngha t do phi t ra bt khoan dung vi bt k biu hin bt

khoan dung no. Nu ta cho rng s hp tc ho bnh gia tt c mi
ngi l mc ch ca s pht trin x hi th ta khng th cho php cc
c o v nhng k cung tn ph hoi ho bnh c. Ch ngha t do
tuyn b c thi khoan dung vi mi c tin tn gio v mi hc
thuyt c tnh siu hnh khng phi v n bng quan vi nhng vn
cao siu ny, m t nim tin rng bo m ho bnh trong x hi phi
l nhim v u tin hng u. V v n i hi lng khoan dung i vi
tt c cc quan im, tt c cc nh th, tt c cc gio phi nn n cng
phi ku gi tt c u phi tr v nhng gii hn ph hp mi khi h c
thi bt khoan dung. Trong ch x hi da trn s hp tc ho
bnh, khng c ch cho i hi ca nh th v vic gio hun v gio
dc thanh nin. Nh th c th v phi c nhn tt c nhng th m
tn t nguyn cung cp cho h, nhng h cng khng c ng n
bt c th g ca nhng ngi khng mun dy da vi h.
Tht kh m hiu lm sao m nhng nguyn tc ny li lm cho mt s
ngi c o trong cc tn gio khc nhau tr thnh k th ca ch
ngha t do. Nu nhng nguyn tc ny khng cho php nh th buc
ngi ta phi ci o bng bo lc, d y l bo lc ca h hay ca nh
nc giao cho h, th nhng nguyn tc ny cng bo v nh th chng
li vic p buc cc tn ca h ci o sang cc nh th khc v gio
phi khc. Ci m ch ngha t do ly ca nh th bng tay ny th li
tr nh th bng tay kia. Ngay c nhng k cung tn tn gio cng phi
tha nhn rng ch ngha t do khng ly i bt c th g thuc lnh vc
ca nh th.
Chc chn l u m h gi th thng phong th nh th v cc gio
phi s tm mi cch n p nhng ngi khng qui phc, nhng nu l
thiu s th h s i phi c thi khoan dung i vi h. Nhng i
hi s khoan dung ca ch ngha t do khc hn vi i hi khoan dung
nh th. Ch ngha t do i hi khoan dung l vn nguyn tc ch
khng phi l ch ngha c hi. N i hi lng khoan dung i vi
ngay nhng hc thuyt v ngha l nht, vi nhng tn ngng ngu ngc
nht v tr con nht. N i hi lng khoan dung i vi nhng hc
thuyt v quan im m n cho l c hi v c tnh ph hoi i vi x

hi v ngay c vi nhng phong tro m n ang chin u mt cch

khng mt mi. iu thc y ch ngha t do i hi v t thi
khoan dung khng phi l ni dung ca hc thuyt cn phi khoan dung
m chnh l nhn thc rng ch c lng khoan dung mi c th to lp v
gi vng c nn ho bnh trong x hi, khng c n th x hi loi
ngi c th ri tr li thi k d man v cnh c hn ca nhng th k
qua t lu.
Ch ngha t do u tranh chng li nhng iu ngu dt, v l, sai lm
v c c bng v kh ca tr tu ch khng phi bng bo lc hung tn
v n p.
13. Nh nc v hnh ng phn x hi
Nh nc l b my cng bc v bo lc. iu ng khng ch i
vi nh nc tun m m cn ng cho bt k nh nc no, v ng
nht i vi nh nc x hi ch ngha. Tt c nhng g nh nc c th
lm u c n lm bng cch cng bc v dng v lc. n p
nhng hnh vi nguy him cho trt t x hi l bn cht hot ng ca
nh nc; ngoi ra, trong ch x hi ch ngha, n cn kim sot c
cc t liu sn xut na.
Nhng ngi Roma c u c tnh to th hin iu bng hnh v
mt ci ba v b roi trn biu tng ca quc gia. Trong thi i ngy
nay ch ngha thn b cc k kh hiu, t gi mnh l trit hc, tm
mi cch nhm che du s tht ca vn . i vi Schelling th nh
nc l hnh nh trc tip v c th nhn thy c ca i sng xc
thc, l mt giai on trong qu trnh khm ph ci Tuyt i hay l
Tinh Thn Th Gii. Nh nc tn ti v mc ch ca chnh n, v hot
ng ca n cng ch nhm gi vng bn cht v hnh thc tn ti ca
n m thi. i vi Hegel th L Tr Tuyt i t th hin mnh trong
nh nc, v Tinh Thn Khch Quan cng c thc hin trong nh
nc. y l tr tu y c hnh pht trin thnh hin thc hu c - tc
l hin thc v tng o c c biu hin ra nh l ch c
vt cht ho, c th nhn thc c i vi chnh n. Cc ca trit
hc duy tm ch ngha vt ngay c cc s ph ca mnh trong vic

sng bi nh nc. Chc chn l nhng ngi cng vi Nietzsche, nhm

phn ng li nhng hc thuyt ni trn v nhng hc thuyt tng t
nh th, gi nh nc l con qui vt lnh lng nht cng chng n gn
chn l hn. Nh nc chng lnh cng chng nng v n l mt khi
nim tru tng v nhng ngi ang sng cc t chc ca nh nc,
chnh ph - thay mt n m hnh ng. Ton b hot ng ca nh nc
u l hnh ng ca con ngi, l ci c do con ngi t to ra cho
nhau. Mc ch ca nh nc - tc l duy tr trt t x hi - bin h cho
hnh ng ca cc c quan nh nc, nhng nhng ngi b tc ng th
khng v th m cm thy ci c l d chu hn. Ci c m ngi n gy
ra cho ngi kia lm c hai u b tn thng khng ch ngi b lm
c m c k gy ra ci c cng b au kh. Khng g c th lm cho
ngi ta thoi ho nhanh hn l khi h tr thnh phng tin thi hnh
php lut v lm cho ngi khc b au kh. S phn ca thn dn l
phi lo lng, l tinh thn n l v thi nnh b; thi cao ngo o
c gi, kiu cng ca ng ch cng chng c g hay ho hn.
Ch ngha t do tm cch gim nh mc cay ng trong quan h gia
c quan chnh chnh ph v cng dn. D nhin l trong khi lm nh th
n s khng bc vo vt chn ca nhng ngi lng mn, tc l nhng
ngi bin h cho nhng hnh vi phn x hi ca nhng ngi vi phm
php lut v ln n khng ch quan to v cnh st m cn ln n c trt
t x hi na. Ch ngha t do khng mun v khng th ph nhn rng
sc mnh cng ch ca nh nc v s trng pht theo ng php lut
nhng k ti phm l nhng nh ch m x hi khng bao gi - d hon
cnh c nh th no - bi b c. Nhng ngi theo ch ngha t do tin
rng mc ch ca trng pht l loi b nhng hnh vi c hi cho x hi,
y l ni khi c iu kin. Trng pht khng c c tnh th hn hay
tr a. K ti phm phi nhn s trng pht ca php lut ch khng
phi l do lng th hn hay s tn bo ca quan to, ca cnh st hay
m ng khao kht n p.
Tai ho ln nht ca lc lng cng bc t coi mnh l ngi i din
cho nh nc l n trc tip tn cng vo nhng sng kin mi xut
hin v cui cng th bao gi n cng cn s ng thun ca a s. X
hi loi ngi khng th sng thiu b my nh nc, nhng loi ngi

li phi chng li s phn khng v chng i ca nh nc v b my

cng ch ca n th mi tin b c. Khng c g ngc nhin khi tt
c nhng ngi c ci mi trnh by vi nhn loi u khng th ni
c bt c iu g tt p v nh nc v lut php ca n. Nhng
ngi theo ch ngha quc gia thn b v nhng ngi sng bi nh
nc c th phn i h; nhng nhng ngi theo trng phi t do th
ng h h, ngay c khi khng ng vi h. Nhng mi ngi theo
trng phi t do u phi chng li s c cm c th hiu c vi tt
c nhng g lin quan ti cnh st v cai t, y l ni khi thi tr
thnh kiu cng qu ng v t tuyn b l quyn ni lon chng li nh
nc. Phn khng bng bo lc chng li sc mnh ca nh nc phi
c coi l bin php cui cng ca phe thiu s nhm thot ra khi s
p bc ca a s. Thiu s cn phi s dng tr thc lm v kh trong
cuc u tranh tr thnh phe a s. Nh nc cn phi c xy
dng nh th no trong khun kh php lut ca n c nhng ch
trng cho php c nhn c t do di chuyn trong . Hot ng ca
ngi cng dn khng b thu hp mt cch qu ng n mc khi quan
im ca anh ta khc vi nh cm quyn th anh ta ch cn la chn: lt
b my nh nc hay l cht.

Chng 2
Chnh sch kinh t t do
1. T chc kinh t
C th phn bit nm h thng t chc hp tc gia ngi vi ngi
trong x hi t cn bn trn s phn cng lao ng: h thng s hu t
nhn t liu sn xut, m n mt giai on pht trin no ta gi l
ch ngha t bn; h thng s hu t nhn t liu sn xut nhng ti sn
thnh thong li b tch thu em phn phi li; h thng cng on

(syndicalism); h thng s hu tp th t liu sn xut, c gi l ch

ngha x hi hay ch ngha cng sm v cui cng l h thng can thip.
Lch s ca quyn s hu t nhn t liu sn xut trng hp vi lch s
ca s pht trin ca nhn loi t tnh trng bn khai, n lng l n
nhng tm cao nht ca nn vn minh hin i. Nhng ngi phn i
s hu t nhn phi mt rt nhiu tm tr chng minh rng trong
thi nguyn thu nh ch s hu t nhn cha t ti hnh thc hon
thin v mt phn t canh tc vn thng xuyn c mang ra chia li.
T lun im cho rng s hu t nhn ch l phm tr mang tnh lch
s, h c gng rt ra kt lun rng mt lc no c th khng cn n
n na. Sai lm v mt logic trong lp lun ny r rng n ni chng
cn phi tho lun thm lm g. S hp tc mang tnh x hi trong thi
thng c c th tn ti c ngay c khi cha c h thng s hu t
nhn hon b chng cho ta mt t chng c no chng t rng nhng
giai on pht trin cao nht x hi cng khng cn s hu t nhn. Nu
lch s c th chng minh c mt iu g lin quan ti vn ny
th y chnh l cha u v cha bao gi c mt dn tc c th thot
khi cnh c cc v thiu thn chng khc g sc vt m li khng cn
n s hu t nhn.
Nhng ngi phn i h thng quyn s hu t nhn phng tin thi
k u khng tn cng nh ch s hu t nhn m ch tn cng s bt
bnh ng trong vic phn phi thu nhp m thi. H ngh loi b s
bt bnh ng trong thu nhp v ti sn bng cch nh k phn phi li
ton b hng ho hoc t nht l phn chia li rung t, tc l phn chia
li tc nhn sn xut duy nht vo lc . Trong nhng nc lc hu v
mt cng ngh, ni m sn xut nng nghip th s vn cn gi th
thng phong, tng v vic phn chia mt cch bnh ng ti sn nh
th vn cn tn ti cho n tn ngy hm nay. Ngi ta thng gi y
l ch ngha x hi nng nghip, mc d gi nh th l hon ton khng
ng v n chng c g chung vi ch ngha x hi ht. Cch mng
Bolshevik Nga, bt u l cch mng x hi ch ngha nhng
khng xy dng c ch ngha x hi trong sn xut nng nghip - tc
l s hu tp th i vi rung t m l xy dng ch ngha x hi
nng nghip. Trn nhng khu vc rng ln trong phn cn li ca ng

u vic chia nhng in trang rng ln cho nhng ch tri nh, gi l

ci cch rung t, l l tng c nhiu ng chnh tr c nhiu ngi
ng hi.
Chng cn phi mt th gi tho lun thm v h thng ny lm g. Chc
chn nng sut lao ng s gim, iu ny th kh m ci c. Ch c
nhng ni vn cn canh tc bng nhng phng php c s nht th
ngi ta mi khng nhn ra s st gim nng sut lao ng sau khi chia
rung m thi. Ai cng bit rng vic chia nh trang tri sn xut sa
c trang b my mc hin i l vic lm cc k v l. a nguyn tc
chia nhau vo cng nghip v cc cng ty thng mi l chuyn hon
ton khng th tng tng ni. ng st, my cn thp, nh my sn
xut my cng c l nhng th khng th no em chia c. Ngi ta
ch c th nh k phn chia li ti sn nu trc ngi ta p tan
nn kinh t t cn bn trn s phn cng lao ng v th trng t do
v tr v vi nn kinh t trang tri t cp t tc, y l cc trang tri d
sng gn nhau cng khng bun bn vi nhau.
T tng ca ch ngha cng on (syndicalism) chnh l n lc nhm
a l tng phn chia ng u ti sn vo thi cng nghip ln hin
i. Ch ngha cng on khng tm cch giao ti sn vo tay t nhn
hay x hi m giao cho cc cng nhn ang lm trong tng lnh vc
hoc tng ngnh cng nghip .
V t l kt hp gia tc nhn vt cht v tc nhn con ngi trong mi
lnh vc sn xut l khc nhau cho nn khng th chia u ti sn theo
cch . Nu em chia th ngay t u ngi cng nhn trong mt s
ngnh ngh s nhn c nhiu hn cng nhn nhng ngnh khc.
Ngi ta buc phi ngh ti nhng kh khn chc chn s xut hin v
phi thng xuyn chuyn vn v lao ng t ngnh sn xut ny sang
ngnh sn xut khc. Liu c th rt vn t ngnh cng nghip ny
trang b cho ngnh khc hay khng? Liu c th a ngi cng nhn t
ngnh sn xut ny sang ngnh sn xut khc, sang ni cn t vn u t
cho mt ch lm hay khng? Vic lun chuyn nh th l bt kh thi,
cho nn cng ng thnh vng chung ca ch ngha cng on l s l
bch hon ton v hnh thc t chc x hi nh th l bt kh thi. Nhng

nu chng ta cho rng bn cnh cc c nhn v bn trn h cn c chnh

quyn trung ng c nhim v thc hin nhng s lun chuyn nh th
th y khng cn l ch ngha cng on na m l ch ngha x hi
ri. Trn thc t, ch ngha cng on l mt l tng x hi ng ngn
n mc ch c nhng k n n chng h suy ngh g mi c th ng
ra bin h cho n.
Ch ngha x hi hay l ch ngha cng sn l t chc x hi, trong
ti sn - tc l quyn s dng tt c cc t liu sn xut u c trao
vo tay x hi cng c ngha l trao vo tay nh nc, trao vo tay b
my cng bc v n p. Mt x hi c coi l x hi ch ngha
khng phi v li tc x hi c chia u cho mi ngi hay chia theo
bt c nguyn tc no khc. Cng khng phi v ch ngha x hi xut
hin bng cch chuyn quyn s hu tt c cc t liu sn xut vo tay
nh nc, tc l vo tay b my cng bc v n p hay cc ch s
hu tip tc gi cc ti sn v vic x hi ho c thc hin bng
cch tt c nhng ngi ch phi s dng nhng phng tin nm
trong tay h theo nhng qui nh ca nh nc. Nu nh nc qui nh
sn xut ci g, sn xut nh th no, bn cho ai, vi gi bao nhiu th s
hu t nhn ch cn l tn gi; trn thc t, ton b ti sn b x hi
ho v ng c chnh ca hot ng kinh t ca cc doanh nhn v cc
nh t sn khng cn l tm kim li nhun na, m l phi thc hin
nhng nhim v m ngi ta giao cho v tun theo nhng mnh lnh m
ngi ta ban hnh.
Cui cng, cn phi ni v ch ngha can thip. Theo kin ca nhiu
ngi th y l bin php trung dung gia ch ngha x hi v ch
ngha t bn, l phng php t chc x hi th ba: h thng s hu t
nhn c iu tit, c kim sot v nh hng bng nhng sc lnh
ca chnh quyn (nhng hnh ng can thip).
H thng phn chia li ti sn theo nh k v h thng ca ch ngha
cng on s khng c tho lun y. Hai h thng ny thng
khng to ra tranh lun. Khng c ai, y l ni nhng ngi c coi l
nghim tc, ng ra bo v nhng h thng ny. Chng ta ch cn quan
tm n ch ngha x hi, ch ngha can thip v ch ngha t bn.

2. S hu t nhn v nhng ngi ph phn n

Cuc sng ca con ngi khng phi lc no cng hnh phc. Tri t
khng phi l thin ng. Mc d y khng phi l li ca cc nh
ch x hi nhng ngi ta li c thi quen trch nhim cho n. C s
ca tt c cc nn vn minh, k c nn vn minh ca chng ta, l s hu
t nhn t liu sn xut. V vy m bt c ngi no mun ch trch nn
vn minh hin i cng u bt u bng vic ch trch s hu t nhn.
Ngi ph phn c th ln n tt c nhng g lm anh ta khng va ,
c bit l nhng ci xu xa c ngun gc t s kin l s hu t nhn
cn tr v trong mt s lnh vc ngn chn, lm cho tim nng ca x
hi khng th pht huy mt cch trn vn c.
Phng php m nhng ngi ph phn hay dng l ni rng mi th s
tuyt vi n mc no nu anh ta c lm theo cch ca mnh. Trong
nhng gic m ca mnh anh ta thng git cht ht nhng tng i
lp vi tng ca anh ta, bng cch a anh ta hay l mt ngi no
c tng ging ht nh anh ta ln a v ch nhn ng tuyt i ca
th gii. Bt c ngi no thuyt php v quyn lc ca k mnh cng
t coi mnh l k mnh c. Cn ngi no ng h ch n l th khng
bao gi th mng tng mnh cng c th ri vo tnh trng n l.
Ngi i hi hn ch quyn t do lng tm thc ra ch hn ch ngi
khc ch khng hn ch chnh mnh. Ngi ng h ch chnh tr u
s bao gi cng ngh rng mnh thuc nhm u s, cn k cm thy
m khi ngh n ch chuyn ch hay c ti thng thi th trong
nhng gic m gia ban ngy nh th, hn s chng cn khim tn
khng giao cho mnh vai tr ca k chuyn ch hay nh c ti thng
thi, hoc ch t th cng l k chuyn ch ng trn mt k chuyn ch
khc, c ti ng trn mt nh c ti khc. Chnh v khng c ai mun
thy mnh a v ca k yu hn, ca k b p bc, ca k b khut
phc, ca k b tr, b tc ht quyn li; cho nn trong ch ngha x hi
ai cng ch mun lm tng gim c hoc l thy di cho tng gim c.
y l cuc i duy nht ng sng trong nhng gic m v trong tr
tng tng v ch ngha x hi ca h.

Sch bo bi t bn to ra khun mu cho tr tng tng ca nhng

k mng m bng cch li dng quan nim thng thy v mu thun
gia li ch v nng sut. Trong suy ngh ca h, nhng chuyn xy ra
trong ch ngha t bn tri ngc vi - y l theo c mun ca nhng
ngi ph phn - nhng iu s c thc hin trong ch x hi ch
ngha l tng. Tt c nhng g lch khi hnh nh l tng ny u c
coi l v ch. Li ch ln nht ca nhng c nhn ring bit v nng sut
lao ng cao nht ca x hi khng phi lc no cng trng hp vi
nhau. V y c coi l khuyt tt nghim trng nht ca h thng t
bn ch ngha. Ch trong my nm gn y ngi ta mi nhn thc c
rng trong phn ln cc trng hp, x hi x hi ch ngha cng phi
hnh ng chng khc g cc c nhn ring l trong x hi t bn ch
ngha. Nhng ngay c trong nhng trng hp m mu thun nh th
qu tht l c th ta cng khng th gi nh rng x hi x hi ch ngha
chc chn s lm ng v x hi t bn bao gi cng ng ph phn nu
n lm mt ci g khc i. Khi nim nng sut l mt khi nim c
tnh ch quan v khng th l xut pht im cho vic ph phn mang
tnh khch quan c.
Nh vy l, chng nn mt th gi vi suy tng ca nhng k mng
m-c ti ca chng ta m lm g. Trong o mng ca hn ta, mi
ngi u nng lng, u sn sng thc hin ngay lp tc v chnh xc
mnh lnh ca hn. Nhng trong ch ngha x hi s vt s hin ra nh
th no, y l ni trn thc t ch khng phi trong tng tng, li l
vn hon ton khc. Cc tnh ton thng k n gin chng minh
rng gi nh cho rng vic phn phi mt cch ng u tng sn phm
hng nm ca nn kinh t t bn ch ngha cho tt c cc thnh vin
trong x hi s m bo sng cho mi ngi l gi nh hon ton
sai. Nh vy l, x hi x hi ch ngha kh m c th gia tng c
mc sng ca qung i qun chng. Hi vng c mt cuc sng thnh
vng, thm ch giu c cho tt c mi ngi ch c th tr thnh hin
thc nu nng sut lao ng trong ch x hi ch ngha cao hn nng
sut lao ng trong ch ngha t bn v h thng x hi ch ngha c th
trnh c nhng vic chi tiu lng ph, cng c ngha l trnh c
nhng chi ph v ch.

V im th hai, c ngi ngh n vic bi b nhng chi ph lin quan

n vic tiu th, cnh tranh v qung co sn phm. R rng l trong
ch ngha x hi s khng cn nhng chi tiu nh th na. Nhng khng
c qun rng b my phn phi x hi ch ngha cng s c chi ph
khng phi l nh, thm ch cn ln hn l b my trong ch ngha t
bn na. Nhng y khng phi l vn quyt nh trong vic tho
lun ca chng ta v tm quan trng ca nhng chi ph nh th. Nhng
ngi x hi ch ngha gi nh, thm chi coi l ng nhin rng nng
sut lao ng trong ch ngha x hi t nht cng bng ch ngha t bn,
v c gng chng minh rng nng sut lao ng s cao hn. Nhng gi
nh u tin khng th l chuyn d nhin nh nhng ngi ng h ch
ngha x hi vn ngh. S lng sn phm c sn xut trong x hi t
bn khng phi l khng ph thuc vo cch thc t chc qu trnh sn
xut. iu quan trng l ti mi giai on trong tng lnh vc sn xut
mi ngi tham gia u c bit quan tm ti nng sut lao ng ca
phn lao ng c th m mnh ng gp. Mi ngi cng nhn u c
gng ht sc v tin lng ph thuc vo kt qu lao ng ca anh ta, v
mi doanh nhn u c gng sn xut vi gi thnh r hn, ngha l vi
chi ph v lao ng v t bn thp hn ngi cnh tranh vi anh ta.
Ch nh nhng ng c nh th m ch ngha t bn mi c th sn xut
c s lng ti sn m n ang nm trong tay. Ph phn nhng chi
ph qu cao ca b my tiu th t bn ch ngha l quan im thin cn.
Nhng ngi ph phn ch ngha t bn l phung ph ngun lc v h
thy trn nhng ng ph sm ut c qu nhiu ngi bn lt cnh
tranh vi nhau v thm ch ngi bn thuc l cn nhiu hn na, l
nhng ngi khng nhn thc c rng vic t chc bun bn nh th
ch l kt qu ca c ch sn xut bo m cho nng sut lao ng cao
nht m thi. Sn xut t c tt c nhng tin b nh th l v bn
cht ca c ch ny l lin tc to ra tin b. Ch nh s kin l tt c
cc doanh nhn u phi lin tc cnh tranh v lin tc b y ra khi
thng trng mt cch khng thng tic nu h khng sn xut mt
cch c li nht m cc phng php sn xut mi thng xuyn c
ci tin v hon thin. Nu ng c khng cn th tin b trong sn
xut cng khng cn v ngi ta cng khng cn tit kim chi ph na.
Cho nn cu hi s tit kim c bao nhiu nu khng cn qung co

l mt cu hi hon ton phi l. Ngi ta nn hi s sn xut c bao

nhiu nu khng cn cnh tranh na. Cu tr li chc chn l r.
Tay lm hm nhai, ngha l ngi ta ch c th tiu dng nhng th m
mnh lm ra. c im cn bn ca h thng t bn ch ngha l n to
cho mi ngi ng lc thc hin cng vic ca mnh mt cch hiu qu
nht v nh vy cng c ngha l c nng sut cao nht. Trong ch x
hi x hi ch ngha mi lin h trc tip gia lao ng ca c nhn vi
nhng mn hng v dch v m anh ta c th c hng r rng l
khng tn ti. ng c lao ng s khng phi l kh nng hng th
thnh qu lao ng ca mnh m l mnh lnh ca chnh quyn v tinh
thn trch nhim ca chnh mnh. L l chng t rng cch t chc lao
ng nh th l vic lm bt kh thi s c trnh by trong chng sau.
S kin thng xuyn b ngi ta em ra ph phn l trong h thng t
bn ch ngha nhng ngi ch s hu t liu sn xut bao gi cng l
nhng k c c quyn c li. H c th sng m chng cn lm. Nu
xem xt ch x hi t quan im c nhn ch ngha th ta phi cng
nhn rng y ng l khuyt tt nghim trng ca ch ngha t bn. Ti
sao ngi ny li c a v thun li hn ngi kia? Nhng nu ta khng
xem xt cc s vt t quan im ca mt c nhn ring bit m t quan
im ca ton b trt t x hi th ta s thy rng ngi nm gi ti sn
s ch gi c a v ca mnh vi iu kin l anh ta phi cung cp
nhng dch v cc k cn thit i vi x hi. Nh t bn ch c th gi
c a v ca mnh vi iu kin l anh ta phi a nhng t liu sn
xut vo trong nhng lnh vc quan trng nht i vi x hi. Nu
anh ta khng lm c nh th - nu anh ta u t sai lm anh ta s b
l v nu anh ta khng kp thi sa cha sai lm th chng bao lu sau
anh ta s b y ra khi v tr thun li ca mnh. Anh ta s khng cn l
nh t sn na, nhng ngi khc, tc l nhng ngi ph hp hn s
chim c v tr ca anh ta. Trong ch t bn ch ngha, t liu sn
xut bao gi cng nm trong tay nhng ngi ph hp nht, v d mun
d khng h cng phi thng xuyn lo lng nhm s dng cc phng
tin sao cho chng c th mang li hiu qu cao nht.
3. T hu v chnh ph

Tt c cc nh cm quyn, tt c cc chnh ph, vua cha v cc chnh

quyn cng ho, u c thi nghi ng s hu t nhn. Tt c cc
chnh quyn u c xu hng khng chu cng nhn bt k gii hn no
i vi hot ng ca mnh v u mun khuych trng lnh vc cai tr
ca mnh ra cng rng cng tt. Qun l tt, khng cho bt c th g
c th t xy ra m khng c s can thip ca chnh quyn - y l
mc tiu m tt c nhng ngi c quyn u b mt hng ti. Nu nh
khng c s hu t nhn ngng ng! S hu t nhn to ra cho ngi
ta lnh vc m ngi ta c th sng c lp vi nh nc. N to ra
gii hn cho vic thc thi ch ca chnh quyn. N to iu kin cho
nhng lc lng khc xut hin bn cnh v hot ng i lp vi chnh
quyn. Nh vy l, s hu t nhn tr thnh nn tng ca tt c nhng
hot ng c lp vi s can thip mang tnh bo lc t pha nh nc.
y l mnh t m mm ht ging ca t do v l ni cung cp
dng cht cho s c lp ca cc c nhn cng nh s pht trin, c v
vt cht ln tinh thn, ca x hi ni chung. Ngi ta thm ch cn gi
s hu t nhn l iu kin tin quyt cho s pht trin ca c nhn l
theo ngha nh th. Nhng cu ni ch c th c chp nhn vi
nhng s d dt nht nh v s i lp gia c nhn v tp th, gia cc
t tng v mc ch mang tnh c nhn v mang tnh tp th, tr
thnh nhng quan im li thi rng tuch.
Nh vy ngha l chng bao gi c lc lng chnh tr no chu t
nguyn t b thi quen cn tr s pht trin v hot ng ca nh ch
s hu t nhn i vi cc t liu sn xut. Cc chnh ph chu ng s
hu t nhn khi h buc phi lm nh th, nhng h khng t nguyn
cng nhn tnh tt yu ca n. Ngay c cc chnh khch theo ng li
t do sau khi ginh c quyn lc, d t d nhiu, cng thng tm
cch y nhng nguyn tc t do xung hng th yu. Xu hng p t
nhng hn ch mang tnh p bc i vi s hu t nhn, lm dng
quyn lc chnh tr, khng chu tn trng hay cng nhn bt k lnh vc
t do no bn ngoi s chi phi ca nh nc bn r rt su vo
trong tm tr ca nhng ngi nm quyn kim sot b my cng bc
v n p, khng bao gi h c th t nguyn chng li c cm d
nh th. Chnh ph t do l chnh ph contradictio in adjecto [mang

trong mnh n mu thun ni ti - ting Latinh, ND]. Do p lc ca d

lun ca ton dn m cc chnh ph phi chp nhn ch ngha t do,
chnh ph t nguyn tr thnh chnh ph t do l hi vng vin vng.
iu g buc nhng ngi cai tr phi cng nhn quyn s hu ca cc
thn dn ca h? Khng kh hiu nu y l mt x hi gm ton nhng
in ch giu c nh nhau . Trong ch x hi nh th, bt k n lc
no nhm hn ch quyn s hu u s gp phi s phn i tc thi ca
tt c cc thn dn v chnh ph s b . Nhng tnh hnh s khc hn
nu y khng phi l x hi thun nng m c c sn xut cng nghip
na, c bit l nu c cc doanh nghip ln, nhng doanh nghip b
nhiu vn u t vo cc ngnh cng nghip, khai khong v thng
mi. Trong x hi nh th, nhng ngi nm quyn trong chnh ph c
th d dng thc hin nhng hnh ng nhm chng li s hu t nhn.
Trn thc t, tn cng vo s hu t nhn bao gi cng mang li cho
chnh ph nhiu thun li hn c - rt d dng kch ng qun chng
ng ln chng li nhng ngi c nhiu t ai v t bn. V vy m
lin kt vi nhn dn nhm chng li giai cp c ca v vn l t
tng ca tt c cc vua cha, ca tt c nhng nh c ti v bo cha
t xa n nay. ch th hai ca Louis Napoleon khng ch l ch
c xy dng trn nhng nguyn tc ca ch ngha Caesar. Nh nc
c ti ca dng h Hohenzollerns Ph cng nm ly t tng v vic
ginh s ng h ca giai cp cng nhn trong cuc chin chng li giai
cp t sn t do bng chnh sch ca ch ngha quc gia v ch ngha
can thip do Lassalle a vo nn chnh tr c trong cuc u tranh
hin php Ph. y chnh l nguyn tc cn bn ca ch qun ch
x hi, mt ch c Schmoller v trng phi ca ng ta ht sc
tn dng.
Tuy nhin, bt chp tt c nhng s ngc i nh th, nh ch s hu
t nhn vn tip tc tn ti. C s tc gin ca chnh ph, c nhng
chin dch y th hn ca nhng nh vn v nhng nh o c hc,
ca nh th v cc tn gio ln s on hn ca qun chng c ngun
gc t s ghen tc mang tnh bn nng - u khng th tiu dit c
n. Mi c gng nhm thay n bng phng php t chc sn xut v
phn phi khc u nhanh chng chng t rng y l vic lm phi l v

bt kh thi. Ngi ta buc phi cng nhn rng nh ch s hu t nhn

l nh ch ti cn thit v d mun d khng, ngi ta phi quay v vi
n.
Tuy nhin, cho n nay ngi ta vn khng chu hiu rng l do ca vic
quay tr li vi nh ch s hu t nhn t liu sn xut l: v nguyn
tc y l nn tng ca h thng kinh t nhm phc v cc nhu cu v
mc ch ca con ngi. Ngi ta vn khng th gii thot khi h t
tng bm vo u c h, m c th l tin rng s hu t nhn l ci
c m ta phi chp nhn cho n khi nhn loi trng thnh v mt
o c. Mc d chnh ph - tri ngc vi nhng d nh v xu hng
ca mi trung tm quyn lc - chp nhn s tn ti ca s hu t nhn,
nhng h vn tip tc bm cht vo (khng ch bng biu hin bn ngoi
m c trong suy ngh) h t tng th ch vi quyn t hu. Thc ra,
h cho rng v nguyn tc phn i s hu t nhn l ng v ch v yu
ui hoc phi tnh n quyn li ca nhng nhm c nhiu nh hng
m h phi i chch khi nguyn tc ny m thi.
4. Ch ngha x hi l bt kh thi
Ngi ta thng ngh rng ch ngha x hi l bt kh thi v dn chng
cha c nhng phm cht m ch ngha x hi yu cu. Ngi ta s rng
trong ch ngha x hi phn ng s khng nhit tnh thc hin trch
nhim v cng vic nh h tng th hin trong nhng cng vic hng
ngy trong ch da trn quyn s hu t nhn t liu sn xut. Trong
x hi t bn mi ngi u bit rng lm nhiu th hng nhiu, lm t
th hng t, thu nhp t l thun vi thnh qu lao ng. Trong x hi x
hi ch ngha mi ngi u ngh rng hiu sut lao ng ca anh ta
chng c gi tr bao nhiu v ng no th anh ta cng c chia mt
phn nht nh ri, cn s li nhc ca bt k ngi no cng chng
lm cho tng ti sn gim ng k c. ng s l y s l nhn thc
chung ca tt c mi ngi v nng sut lao ng ca ch x hi ch
ngha s gim i trng thy.
S phn i chng li ch ngha x hi nh vy l hon ton c l,
nhng n khng i vo thc cht ca vn . Nu trong ch x hi

ch ngha ta c th xc nh c thnh qu lao ng ca mi ngi vi

chnh xc nh vic hch ton kinh t trong h thng t bn ch ngha
lm th tnh kh thi ca ch ngha x hi s khng ph thuc vo lng
tt ca bt c ngi no. t nht x hi cng c th, trn c s ng gp
ca mi ngi, xc nh c phn s chia cho ngi . Ch ngha x
hi bt kh thi chnh v ch ngha x hi khng th thc hin c hch
ton kinh t nh th.
Trong h thng t bn ch ngha, tnh ton li nhun s cho ngi ta bit
rng x nghip m ngi ang vn hnh c nn hot ng na hay
khng, v n c hot ng hu hiu nht hay khng, ngha l c hot
ng vi chi ph sn xut thp nht hay khng. Nu khng c li th
ngha l nguyn vt liu, bn thnh phm v lao ng cn dng c
th c cc x nghip khc s dng cho nhng mc ch cp bch hn
v cn thit hn, y l ni theo quan im ca ngi tiu dng, hoc s
dng cho nhng mc ch nhng tit kim hn (ngha l vi chi ph
thp hn v lao ng v t bn). Th d nh vic dt vi th cng
khng c li na. iu chng t rng vn v lao ng c s dng
trong ngnh cng nghip dt to ra nhiu sn phm hn v cng c
ngha l s khng kinh t nu c bm ly ngnh sn xut vi cng ng
vn v lao ng nhng li to ra t sn phm hn.
Ngi ta c th tnh ton trc xem mt nh my sp c xy dng c
mang li li nhun hay khng v mang li bng cch no. Th d nu
ngi ta c nh xy dng mt tuyn ng st th ngi ta c th
nh gi s lng hng ho v hnh khch cn vn chuyn, gi v,
tnh ton xem c nn u t vn v lao ng vo tuyn ng hay
khng. Nu kt qu tnh ton cho thy tuyn ng c d kin khng
mang li li nhun c ngha l vn v lao ng nn c u t vo
nhng lnh vc cn thit hn cho x hi. Th gii cha giu c ti mc
c th cho php ngi ta chi tiu nhng khon nh th. Nhng tnh ton
gi thnh v li nhun c gi tr quyt nh khng ch khi gii quyt vn
khi s mt cng vic mi m n cn kim sot mi bc i ca
doanh nhn trong qu trnh iu hnh cng vic lm n ca mnh.

Hch ton kinh t t bn ch ngha - ch c n mi c th lm cho vic

sn xut tr thnh hu l l tnh ton bng tin. Ch v rng gi ca tt
c cc loi hng ho v dch v trn th trng u c th qui thnh tin
cho nn cc loi hng ho v dch v ny d chng c khc bit nhau
n u cng c th a vo nhng tnh ton i hi nhng n v o
lng ng nht. Trong x hi x hi ch ngha, ni tt c cc t liu
sn xut u l s hu ton dn, ni, v vy m khng c th trng,
khng c s trao i hng ho v dch v c sn xut ra, cho nn
khng th qui c gi tr hng ho v dch v cao cp thnh tin. Nh
vy ngha l x hi khng c phng tin qun l hu l cc x nghip
tc l khng th hch ton kinh t. Hch ton kinh t s khng th thc
hin c nu tt c cc loi hng ho v dch v khng th qui v mt
mu s chung.
Xin xem xt mt trng hp n gin nht. ng st ni A vi B c
th c xy dng theo nhng tuyn khc nhau. Gi s gia A v B c
mt ngn ni. C th xy dng tuyn ng tro ln ni, i vng quanh
ni hoc theo ng hm xuyn qua lng ni. Trong x hi t bn ch
ngha tnh xem on ng no c li nht l vic cc k n gin.
Ngi ta s xc nh gi thnh xy dng ca mi on ng v s
chnh lch v chi ph trong qu trnh khai thc trn mi cung ng. T
nhng tnh ton nh th s d dng xc nh cung ng no c li nht.
Nhng ch ngha x hi li khng th tnh ton c. V n khng a
tt c cc loi hng ho v dch v khc nhau m ta cn phi hch ton
vo mt n v o lng thng nht. Ch ngha x hi s tr thnh bt
lc trc nhng vn qun l kinh t din ra thng xuyn, hng ngy,
v n khng th hch ton c. Hin nay chng ta c c s thnh
vng sc nui c nhiu ngi hn thi tin t bn chnh l v
phng php t bn ch ngha bao gm mt lot qu trnh sn xut gn
b vi nhau v c th hot ng c th li cn phi hch ton bng
tin. Ch ngha x hi khng th lm c nh th. Nhng ngi cm
bt theo ng li x hi ch ngha ch mt cng toi khi tm cch chng
minh rng c th qun l c sn xut m khng cn hch ton v chi
ph v gi thnh. Tt c nhng c gng ca h trong lnh vc ny u s
tht bi..

Nh vy l nhng ngi cm quyn trong ch x hi ch ngha s

phi i mt vi mt vn m h s khng th no gii quyt c.
Khng th no xc nh c trong v vn phng n hnh ng
phng n no s hu l nht. S hn lon trong lnh vc kinh t chc
chn s dn n hin tng ngho kh mt cch ton din v khng th
o ngc c v s thoi ho tr li tnh trng bn khai m t tin ta
tng sng.
L tng x hi ch ngha, nu c thc thi n cng, s dn n mt
trt t x hi trong tt c cc t liu sn xut s nm trong tay ton
th nhn dn. Qu trnh sn xut s nm hon ton trong tay chnh ph,
trong tay trung tm quyn lc ca x hi. Chnh ph s mt mnh quyt
nh sn xut ci g, sn xut nh th no v phn phi hng ho nh th
no. Nh nc x hi ch ngha tng lai nh th c dng ln bng
con ng dn ch hay bng nhng con ng khc cng chng to ra
s khc bit no. Ngay c nh nc x hi dn ch cng phi thit lp
mt b my quan liu c t chc mt cch cht ch, trong mi
ngi, tr nhng quan chc cao cp nht, u l mt nhn vin ca b
my, c trch nhim thc thi v iu kin cc ch th ca chnh quyn
trung ng, d rng anh ta, vi vai tr ca mt c tri, c th tham gia
vo vic son tho ra cc ch th nh th.
X nghip quc doanh x hi ch ngha kiu nh th khc hn vi nhng
x nghip quc doanh m chng ta thy chu u, c bit l c v
Nga, trong my chc nm gn y [ ni nc Nga trong giai on kinh
t mi (NEP) ch thch ca bn ting Nga ND]. Tt c cc x nghip
ny u pht trin bn cnh nhng x nghip vi s hu t nhn t liu
sn xut. Cc x nghip ny giao dch vi nhng x nghip do cc nh t
sn nm v qun l v h nhn c t nhng x nghip nh th nhng
ng lc khc nhau nhm cng c cho hot ng ca mnh. Th d nh
ng st quc doanh c nhng nh sn xut u my, sn xut toa
xe, sn xut thit b truyn tn hiu v nhng my mc, cung cp nhng
thit b tng c s dng trn nhng tuyn ng nm trong tay t
nhn. Nh vy l, x nghip quc doanh c khuyn khch ci tin
theo kp v mt cng ngh v phng php qun l kinh doanh ang din
ra xung quanh.

Mi ngi u bit rng cc x nghip quc doanh v x nghip a

phng ni chung u tht bi: chng va t va thiu hiu nng, phi
ly thu ra tr cp th chng mi tip tc hot ng c. D nhin l
trong nhng lnh vc m doanh nghip nh nc nm v th c quyn
th d nh phng tin giao thng cng cng, chiu sng, nh my in
th s thiu hiu qu khng phi bao gi cng c th hin di dng
thit hi v ti chnh c th nhn thy c. Trong mt s hon cnh
ngi ta cn c th che du bng cch cho doanh nghip c quyn
nng gi sn phm v dch v ca n ln cao n mc c th lm cho
doanh nghip c li mc d vic qun l n c phi kinh t n mc no.
Phng php sn xut x hi ch ngha c nng sut lao ng thp,
nhng c biu hin theo mt cch khc v kh nhn ra hn. Nhng
bn cht vn th vn th.
Khng c mt th nghim v qun l x nghip theo li x hi ch ngha
no c th cung cp cho chng ta bt c c s no ni rng iu g s
xy ra nu l tng x hi ch ngha v s hu tp th tt c cc t liu
sn xut tr thnh bin thc. Trong x hi x hi ch ngha tng lai,
ni khng cn ch cho cc doanh nghip t nhn t do hot ng bn
cnh cc x nghip thuc s hu nh nc v do nh nc qun l, c
quan lp k hoch trung ng s khng cn tiu chun nh gi ton
b nn kinh t do th trng v gi c th trng cung cp na. Trn th
trng, ni tt c hng ho v dch v c mang ra trao i, c th xc
nh c t l i chc (c tnh bng tin) cho tt c nhng th c
em ra bn v mua. Nh vy l, trong ch x hi t nn tng trn s
hu t nhn ngi ta c th s dng hch ton bng tin kim tra kt
qu ca tt c cc hot ng kinh t. C th dng cc phng php k
ton v tnh gi thnh xc nh nng sut lao ng ca tt c cc giao
dch kinh t. Cn phi ch ra rng doanh nghip nh nc khng th s
dng phng php tnh ton gi thnh nh cc doanh nghip t nhn vn
lm. Tuy nhin, tnh ton bng tin vn c th cung cp cho x nghip
ca nh nc hay x nghip tp th mt s c s kt lun rng doanh
nghip thnh cng hay tht bi. Nhng trong h thng x hi ch
ngha ton trit, iu s khng th xy ra c v khng cn s hu
t nhn t liu sn xut th s khng cn trao i hng ho t bn trn

th trng, v nh vy l khng cn gi tr tnh bng tin v khng cn

tnh ton bng tin na. V vy m ban lnh o ch x hi ch ngha
ton trit s khng cn phng tin qui tt c nhng mn hng khc
nhau m h c nh sn xut v mt mu s chung c na.
Tnh ton chi ph bng hin vt v so snh vi tit kim bng hin vt
cng khng gip ch c g. Khng th tnh ton c nu khng a
c s gi lao ng c cht lng khc nhau, khng a c st, than
, vt liu xy dng, my mc v tt c nhng th cn thit khc cho
hot ng v qun l doanh nghip v cng mt n v o lng. Ch c
th tnh ton c khi ta c th a c tt c cc hng ho ang xem
xt v cng n v tin t m thi. D nhin l tnh ton bng tin cng
c nhng khuyt tt v hn ch, nhng ta khng c g thay th cho n c.
Khi h thng tin t cn vng chc th tnh ton bng tin l p ng
c nhng mc ch thc tin ca cuc sng ri. Nu chng ta b cch
nh gi bng tin th ta s khng th thc hin c bt k tnh ton
kinh t no.
y l l l quyt nh m khoa kinh t hc a ra nhm phn bc li
ch ngha x hi. X hi ny s phi t b vic phn hu tr thc ca lao
ng, c th hin trong s hp tc ca tt c cc doanh nhn, a ch,
v ngi lao ng - tc l ngi sn xut v ngi tiu th - trong vic
hnh thnh gi c th trng. Nhng khng c n th tnh hu l, tc l
vic tnh ton kinh t s tr thnh bt kh thi.

5. Ch ngha can thip

L tng x hi ch ngha bt u mt dn ngi ng h. Cc cng
trnh nghin cu chuyn su v nhng vn ca ch ngha x hi, c
v kinh t ln x hi hc, chng t tnh bt kh thi ca n khng phi l
khng to ra nhng hiu qu nht nh, cn s tht bi ca nhng cuc
th nghim x hi ch ngha ang din ra khp ni lm cho ngay c

nhng ngi ng h nhit tnh nht cng phi lng tng. Dn dn ngi
ta cng bt u nhn ra rng x hi khng th sng thiu s hu t nhn
c. Song vic ph phn mt cch y c i vi h thng s hu t
nhn t liu sn xut c tin hnh trong sut hng chc nm qua
li trong lng ngi ta nh kin chng li h thng t bn ch ngha
mnh m n mc l mc d ngi ta bit rng ch ngha x hi l
khng ph hp v bt kh thi nhng ngi ta vn khng th cng khai
th nhn rng h phi quay v vi quan im t do v s hu. Chc
chn l ngi ta cng nhn rng ch ngha x hi, tc l s hu cng
cng cc t liu sn xut, ni chung hoc t nht l trong giai on hin
nay l vic lm thiu thc t. Nhng, mt khc, h li qu quyt rng s
hu t nhn v gii hn cc t liu sn xut cng l iu khng hay.
Nh vy l ngi ta mun sng to ra con ng th ba, to ra mt hnh
thc x hi nm gia, mt bn l ch s hu t nhn t liu sn xut
v bn kia l s hu cng cng t liu sn xut. S hu t nhn c
php tn ti, nhng cch thc s dng ca nhng doanh nhn, ca cc
nh t sn v a ch th li c iu chnh, hng dn v kim sot
bng nhng ngh nh v cm on do chnh quyn a ra. y l cch
ngi ta to ra hnh nh mang tnh khi nim v th trng c iu
tit, v ch ngha t bn c bao bc bi cc qui nh ca chnh ph,
v s hu t nhn b tc ht nhng tnh cht c cho l c hi bng
s can thip ca chnh quyn.
Ta c th nhn thy r nht ngha v bn cht ca h thng ny sau khi
xem xt mt vi th d v hu qu ca s can thip ca chnh ph.
Nhng bin php can thip c ngha quyt nh nht m chng ta cn
xem xt chnh l nhng quyt nh nhm n nh gi c hng ho v
dch v khc bit vi gi c m th trng t do c th xc lp.
Khi gi c c hnh thnh trn th trng t do hoc c xc lp m
khng c s can thip ca chnh quyn th tin thu c sau khi bn
hng s b p tt c chi ph sn xut. Nu chnh quyn t gi bn thp
hn th tin bn hng s khng b p c chi ph. Trong trng hp
, nu vic lu kho khng lm gim gi tr hng ho mt cch nhanh
chng th cc nh bun v cc nh sn xut s rt hng ho khi th
trng ch thi, hi vng l chnh quyn s hu b quyt nh. Nu

chnh quyn khng mun cho mt hng , do s can thip ca h m

bin mt hon ton th h s khng ch t gii hn bng chnh sch qui
nh gi bn m h s phi h lnh bn ht s hng ho c trong kho vi
gi qui nh na.
Nhng nh th cng cha . Nu gi c th trng t do quyt nh
th cung v cu s bng nhau. Nhng by gi, v gi do ngh nh ca
chnh ph xc nh l thp hn cho nn cu s tng trong khi cung vn
khng thay i. Hng ho cha trong kho khng p ng tt c
nhng ngi sn sng mua vi gi qui nh. Mt phn nhu cu s khng
c p ng. C ch ca th trng - y l ni trong trng hp
khng b can thip - tc l xu hng nh s thng ging ca gi c m
cung cu cn bng vi nhau khng cn hot ng c na. By gi
nhng ngi sn sng mua vi gi qui nh nh phi ra v vi hai bn
tay khng. Nhng ngi n sm hoc nhng ngi c th li dng
quan h vi ngi bn mua ht, cn nhng ngi khc th chng mua
c g. Nu chnh ph mun trnh nhng hu qu nh th - tc l
nhng hu qu tri ngc vi nh ca h - th h s phi tin thm
mt bc na l pht hnh tem phiu v bt buc phi bn: b my iu
tit ca chnh ph s phi quyt nh mi ngi c mua bao nhiu
theo gi qui nh.
Nhng mt khi hng ho ang c ng vo lc chnh ph can thip b
bn ht th vn s phc tp hn rt nhiu. V phi bn hng theo gi
do chnh ph qui nh nn sn xut s khng c li na, hng ho s t i
hoc bin mt hn. Nu chnh ph mun ngi ta tip tc sn xut th n
s phi qui nh gi nguyn vt liu, gi bn thnh phm v tin cng lao
ng na. Ngh nh v vn ny khng th ch gii hn cho mt hay
mt vi lnh vc sn xut m chnh quyn cho l c bit quan trng,
cn phi iu tit. Vic iu tit s phi bao trm ln mi lnh vc. S
phi iu tit gi ca tt c cc loi hng ho v lng ca tt c mi
ngi. Tm li, chnh ph s phi kim sot hot ng ca tt c cc
doanh nhn, cc nh t sn, cc in ch v cng nhn. Nu mt s lnh
vc sn xut c cho t do th t bn v lao ng s chy vo y
v chnh ph s khng t c mc tiu m n ra khi thc hin hnh
ng can thip u tin. Nhng mc ch ca chnh quyn l gia tng

sn xut trong chnh lnh vc m n cho l quan trng v v vy m n

tin hnh iu tit. Nhng kt qu li tri ngc hn vi nh, v s
can thip ca chnh quyn m lnh vc ny ri vo suy thoi.
R rng l s can thip ca chnh ph vo hot ng ca h thng kinh
t t cn bn trn quyn s hu t nhn t liu sn xut s khng th
t c mc tiu ra. Can thip khng nhng l v ch m cn a
ti nhng kt qu tri ngc vi mc tiu ra v n lm gia tng ng
k ci c m n nh chng li. Trc khi tin hnh kim sot gi c,
chnh ph cho rng gi qu cao, cn by gi th khng cn hng ho trn
th trng na. Nhng y khng phi l mc ch ca chnh ph, chnh
ph ch mun ngi dn mua c hng vi gi r hn m thi. Tnh
hnh ho ra ngc li v cng theo quan im ca chnh ph th vic
thiu hng ho cn l tai ho ln hn nhiu. Theo ngha , ta c th
ni rng vic can thip ca chnh ph chng nhng v ch m cn i
ngc li mc ch t ra v chnh sch kinh t vi nhng bin php can
thip nh th l khng thc t v khng th tng tng c v n mu
thun vi l thuyt kinh t.
Nu chnh ph khng thit lp li trt t bng cch t b vic can thip,
ngha l bi b vic kim sot gi c, th n s phi i nhng bc tip
theo. Ngoi qui nh cm bn vi gi cao gi hn gi qui nh, chnh ph
khng ch phi a ra nhng bin php buc ngi ta bn ht hng ho
c trong kho theo h thng tem phiu bt buc m cn phi qui nh gi
trn cho nhng loi hng ho cao cp, kim sot tin lng v cui cng
l buc c doanh nhn ln ngi lao ng u phi lm vic. Nhng
bin php nh th khng ch c p dng cho mt hay mt vi lnh vc
sn xut m s bao trm ln ton b nn kinh t. n gin l ch c hai
s la chn: hoc phi trnh can thip vo sn chi ca th trng t do
hoc phi giao ton b b my qun l sn xut vo tay chnh ph. Ch
ngha t bn hay ch ngha x hi: khng c cch th ba.
Nhng ngi tng chng kin nhng bin php ca chnh ph nhm n
nh gi c bng sc lnh trong thi gian chin tranh cng nh trong
nhng giai on lm pht u bit r c ch ca mt lot cc s kin
va c trnh by. Hin nay mi ngi u bit rng vic kim sot gi

c ca chnh ph ch dn n kt qu l nhng mn hng lin quan s

bin mt. u kt qu cng u nh th c. Th d, khi chnh ph qui
nh gi trn cho vic thu nh th nh lp tc b thiu. o, ng
dn ch x hi gn nh bi b tin thu nh. Hu qu l, th d nh
thnh ph Vienna, mc d t u cuc chin s ngi sng trong thnh
ph gim ng k v chnh quyn a phng xy dng hng ngn
ngi nh mi nhng hng ngn ngi vn khng tm c nh .
Xin xem xt mt th d na: qui nh tin lng ti thiu.
Khi nhng sc lut ca chnh quyn hay nhng bin php qu khch ca
cng on khng can thip vo quan h gia ngi s dng lao ng v
ngi lao ng th ngi s dng lao ng s tr cho mi loi cng vic
tin lng ng bng s gia tng gi tr m cng vic to ra trong qu
trnh sn xut. Tin lng khng th cao hn v nu cao hn th ngi s
dng lao ng khng th c li v anh ta s buc phi dng dy chuyn
sn xut thua l. Nhng tin lng cng khng th xung thp hn v
cng nhn s chuyn sang cc ngnh sn xut khc, ni h c tr
lng cao hn v ngi s dng cng phi ngng sn xut v thiu cng
nhn.
V vy m trong nn kinh t bao gi cng c mt mc lng sao cho
mi ngi lao ng u tm c vic lm v mi doanh nhn, nhng
ngi mun gi c li nhun vi mc lng nh th, c th tm c
ngi lao ng. Cc nh kinh t hc gi l lng tnh hoc t
nhin. Lng s tng nu s ngi lao ng gim trong khi nhng iu
kin khc vn gi nguyn v s gim nu s vn u t cho cng vic
gim trong khi nhng iu kin khc vn gi nguyn. Tuy nhin, cn
phi ghi nhn rng ni mt cch n gin v lng v lao ng l
khng hon ton chnh xc. Lao ng khc nhau rt nhiu v cht lng
v s lng (tnh theo n v thi gian), tin lng cng nh th.
Nu nn kinh t c gi nguyn trng thi n nh th trn th trng
lao ng - y l ni nu n khng b chnh ph v t chc cng on
can thip - s khng c ngi no b tht nghip ht. Nhng trng thi
n nh ch l cu trc m ngi ta tng tng ra trong l thuyt kinh t

m thi, y l mt th thut mang tnh tr tu, cn thit i vi qu trnh

t duy, n gip chng ta hiu r nhng qu trnh kinh t ang thc s
din ra quanh ta. Nhng tht may l, phi ni ngay nh th, cuc sng
khng bao gi ng yn mt ch. Kinh t khng bao gi ng yn; thay
i, chuyn ng, sng kin din ra thng xuyn; nhng iu bt ng
lun lun xut hin. Bao gi cng c nhng ngnh sn xut b ng ca
hay gim sn lng v nhu cu st gim, trong khi nhng ngnh khc li
xut hin hoc l m rng sn xut. Ch cn ngh n vi chc nm gn
y chng ta cng c th lit k c rt nhiu ngnh cng nghip mi
nh cng nghip t, my bay, in nh, t nhn to, hp, pht
thanh. Nhng ngnh cng nghip ny hin ang s dng hng triu lao
ng. Mt s xut pht t nhng ngnh b ng ca, nhng phn ng l
t nhng ngnh m s ci tin v cng ngh to iu kin cho ngi ta
gim bt nhu cu v nhn lc.
i khi s thay i trong tng quan gia cc lnh vc sn xut din ra
chm chp n ni khng c ngi cng nhn no phi chuyn sang
cng vic mi; v ch c nhng ngi tr tui, nhng ngi mi bt u
lao vo kim sng, mi tm cng n vic lm trong nhng ngnh ngh
ang m rng hay va xut hin m thi. Nhng, ni chung, trong h
thng t bn ch ngha, vi s ci thin nhanh chng iu kin sng ca
con ngi, s tin b din ra nhanh n mc n buc ngi ta phi lin
tc thch ng. Hai trm nm trc, sau khi hc c mt ngh g ,
ngi thanh nin c th hi vng sng vi ngh sut i m khng
phi s thi bo th nh th s lm hi anh ta. Hin nay mi s
khc. Ngi cng nhn cng phi thch ng vi hon cnh ang i
thay, phi b sung kin thc hoc hc thm nhng iu mi. Anh ta
buc phi ri b nhng ngnh ngh khng cn nhiu lao ng nh c
na v tham gia vo nhng ngnh ngh mi xut hin hoc cn nhiu
cng nhn hn trc. Nhng ngay c khi anh ta vn lm cng vic c th
khi hon cnh i hi, anh ta cng phi hc thm k nng mi.
Tt c nhng iu trnh by bn trn, thng qua vic thay i tin lng,
u nh hng ti ngi lao ng. Nu x nghip trong mt ngnh no
cn t cng nhn hn th n s sa thi mt s ngi, nhng ngi b
sa thi s kh tm c cng vic trong ngnh sn xut . p lc trn

th trng lao ng do cc cng nhn b sa thi to ra s lm cho tin

lng trong ngnh gim i. n lt n, iu ny li thc y cng
nhn tm vic trong nhng ngnh ang mun tm cng nhn v v vy
m sn sng tr lng cao hn.
Ngi ta s thy ngay rng mun p ng nguyn vng va c vic lm
va c lng ca cng nhn th phi lm g. Ni chung, khng th y
mc lng ln cao hn mc m n c th gi trn th trng, y l ni
th trng khng b nh nc v p lc ca cc nh ch khc can thip
vo, khng to ra nhng hiu ng ph khng c li i vi ngi
cng nhn. Mt lnh vc hoc mt nc ch c th nng lng nu
ngi ta khng cho cng nhn t nhng lnh vc khc hay t nc khc
chuyn ti. Nhng ngi cng nhn b cm di chuyn phi tr gi cho
nhng ln tng lng nh th. Lng ca nhng ngi ny s thp hn
mc m ng l ra h c th lnh nu h c t do di chuyn. Nh vy
l vic nng lng cho nhm ngi ny buc nhm ngi khc phi
tr gi. Chnh sch ngn cn qu trnh dch chuyn lao ng ch lm li
cho nhng ngi cng nhn trong nhng nc v trong nhng ngnh
thiu ht lao ng. Trong nhng ngnh v nhng nc khng b thiu
ht lao ng th ch c mt cch tng lng sau y: nng sut lao ng
gia tng do c thm vn ling hoc thng qua qu trnh ci tin qui trnh
cng ngh.
Nhng, nu chnh ph qui nh mc lng ti thiu cao hn mc lng
tnh hoc t nhin th ngi s dng lao ng s thy rng h khng cn
gi c cho mt lot doanh nghip c li nh thi mc lng cn thp
na. H s phi thu hp sn xut v sa thi cng nhn. Kt qu ca vic
tng lng mt cch nhn to, ngha l mc lng c p t cho th
trng, l s ngi tht nghip gia tng.
By gi d nhin l ngi ta khng cn tm cch qui nh mc lng ti
thiu trn din rng na. Nhng sc mnh ca cng on cho php h
lm nh th ngay c khi khng c iu lut no qui nh nh vy. Khi
cng nhn thnh lp t chc cng on mc c vi gii ch th bn
thn iu ny khng nht thit dn ti s ri lon trong hot ng ca th
trng. Ngay c s kin l h t cho mnh quyn vi phm hp ng m

h k v tuyn b nh cng cng khng lm ri lon c th trng

lao ng. Nhng vic buc ngi ta phi tham gia bi cng v buc
ngi ta phi tham gia cng on, nh ang din ra trong nhng nc
cng nghip pht trin nht chu u, li to ra mt tnh hnh hon ton
mi. V nhng ngi cng nhn tham gia cng on khng cho nhng
ngi khng phi l thnh vin cng on ca h vo lm vic v trong
thi gian bi cng s dng bo lc nhm ngn cn nhng ngi khc
n thay th cho nhng ngi bi cng cho nn i hi v lng bng
m cng on a ra cho ngi s dng lao ng cng c sc mnh
chng khc g mc lng ti thiu do chnh ph qui nh. Ngi s dng
lao ng buc phi chp nhn ngh ca cng on nu khng mun
ng ca x nghip. Ngi s dng phi tr mc lng cao v gim bt
sn xut v gi thnh cao th khng th tiu th c nhiu nh khi gi
thnh thp. Nh vy ngha l cng on i mc lng cao chnh l
nguyn nhn ca nn tht nghip.
Nn tht nghip do nguyn nhn ny gy ra khc hn v tm mc v
thi hn so vi nn tht nghip sinh ra do s thay i thng xuyn v
loi sn phm v cht lng m th trng i hi. Nu nguyn nhn ca
nn tht nghip ch l do s tin b din ra thng xuyn trong cng
nghip th n s khng th ko di v khng th lm cho nhiu ngi
mt vic cng mt lc c. Nhng ngi lao ng mt vic trong mt
ngnh no cng s tm c vic trong nhng ngnh ang m rng
hoc va mi xut hin. Khi ngi lao ng c quyn t do i li v
lut php cng nh nhng tr ngi khc khng gy kh khn cho vic
chuyn t ngnh ny sang ngnh khc th s thch nghi vi iu kin
mi s din ra mt cch tng i d dng v nhanh chng. Ngoi ra, th
trng lao ng cng gp phn hn ch t l tht nghip kiu ny.
Nhng tht nghip l do s can thip ca nhng tc nhn mang tnh
cng bc i vi hot ng ca th trng lao ng th li khng phi
l hin tng nht thi, khng phi l hin tng thng xuyn ni ln
ri li bin mt. N l cn bnh nan y nu nguyn nhn lm cho n tn
ti vn cn, ngha l khi lut php hay p lc ca cng on cn cn tr
vic gim lng theo ngh ca nhng ngi lao ng khng c vic
lm, n mc m l ra n phi c nu khng c s can thip ca chnh

ph hay cng on, m c th l n mc m bt c ai mun lm vic

cng s tm c vic lm.
Vic chnh ph hoc cng on tr gip ngi tht nghip ch lm cho
tnh hnh xu thm. Trong trng hp tht nghip l do nhng thay i
din ra trong nn kinh t, tr gip ch lm cho qu trnh thch nghi vi
nhiu kin mi b tr hon thm. Ngi cng nhn mt vic nhng li
c nhn tr cp s khng thy c nhu cu phi tm ngh mi nu anh
ta khng tm c vic trong ngh c na; t nht l anh ta s mt
nhiu th gi trc khi quyt nh chuyn sang ngh mi hoc a im
mi hoc trc khi anh ta gim bt i hi v ng lng c th tm
c vic lm. Nu tr cp tht nghip khng thp th ta c th mnh
dn ni rng: cn tr cp th cn tht nghip.
Nhng nu tht nghip l do vic tng lng mt cch nhn to do s
can thip trc tip ca chnh ph hoc do chnh ph c thi nhu
nhc trc cc p lc ca cng on th vn ch cn l: ai phi gnh
chu cc chi ph ph tri, ngi s dng lao ng hay l cng nhn? Nh
nc, chnh ph, x hi khng bao gi phi gnh chu chi ph , h s
t ln u ln c ngi s dng lao ng hay l cng nhn, hoc ln c
hai. Nu cng nhn phi gnh chu th h s b mt ton b hay mt phn
thnh qu ca vic tng lng mt cch gi to m h va nhn c,
thm ch h s phi tr gi nhiu hn l s tng lng gi to m h va
nhn c. Ngi s dng lao ng cng c th phi gnh chu chi ph
cho vic tr cp tht nghip di dng thu t l vi tng qu lng ca
doanh nghip. Trong trng hp ny, bo him tht nghip lm cho gi
nhn cng tng ln v nh vy l lm cho tin lng cao hn mc lng
t nhin: li nhun do ngi lao ng mang li s gim v s ngi lao
ng c th c s dng cng s gim theo. Nh vy ngha l s ngi
tht nghip s gia tng, ging nh mt chic l xo ang dn ra vy.
Ngi s dng lao ng cn c th b buc phi tr chi ph cho vic tr
cp tht nghip thng qua thu li tc hoc thu nh trn ng vn,
khng ph thuc vo s ngi lao ng m h s dng. Nhng bin
php ny cng ch lm tng thm tht nghip m thi. V khi ng vn
b thu kho lm cho suy kit hoc qu trnh hnh thnh ng vn mi t
nht cng b chm li th iu kin s dng lao ng ceteris paribus

[trong ki nhng iu kin khc vn gi nguyn - ting Latinh ND]

cng s khng c thun li.
R rng l nhng chng trnh c tnh x hi nhm loi b hin tng
tht nghip l nhng c gng v ch. Ngun lc cn cho nhng d n
nh th phi c ly t thu kho hoc vay mn m ng l ra c th
c dng cho nhng mc tiu khc. Bng cch lm nh th, ngi ta
c th gim tht nghip trong ngnh ny nhng li lm gia tng tht
nghip trong ngnh khc .
D nhn ch ngha can thip theo kha cnh no th ta cng thy r rng
l h thng ny ch dn n nhng kt qu m nhng ngi to ra n v
ng h n khng mun v thm ch l theo quan im ca h th y l
chnh sch v ngha, tht sch v phi l.
6. Ch ngha t bn: t chc x hi kh thi duy nht
Mi mt ln suy ngh v nhng phng php t chc x hi khc nhau
trn c s phn cng lao ng l nht nh bao gi ta cng i n cng
mt kt lun: ch c th la chn gia s hu tp th v s hu t nhn
t liu sn xut. Tt c nhng hnh thc trung gian u v tch s v trn
thc t nht nh s dn n tht bi. Nu cng nhn rng ch ngha x
hi cng khng th thc hin c th ngi ta khng th khng th
nhn rng ch ngha t bn l h thng t chc duy nht kh thi i vi
x hi da trn c s phn cng lao ng. Kt qu ca cng trnh nghin
cu l thuyt nh th khng lm cho nh s hc hay trit hc lch s phi
ngc nhin. Nu ch ngha t bn c th ng vng mc cho thi th
ch ca cc chnh ph v ca qun chng, nu n khng phi nhng
ng cho nhng hnh thc hp tc x hi c cc l thuyt gia v
nhng ngi thc dng u i hn, th ch l v khng c hnh thc t
chc x hi no khc t ra kh thi m thi.
Chng cn phi gii thch v sao chng ta khng th quay li vi nhng
hnh thc t chc kinh t v x hi ca thi Trung C. H thng kinh t
thi Trung C ch c th nui c mt phn s ngi ang sng trn
vng lnh th c ngi chu u hin nay, v n cng ch cung cp

cho mi ngi s lng hng ho t hn nhiu so vi nhng g m

phng php sn xut t bn hin nay ang cung cp. Nu ngi ta
khng sn sng gim dn s xung cn mt phn mi hoc mt phn
mi hai hin nay v hn na, khng buc mi ngi phi chp nhn
tiu dng t i n mc ngi ng thi khng th tng tng ni th
chng nn ni chuyn tr li thi Trung C lm g.
Tt c nhng ngi cm bt ng h cho vic quay li thi Trung C, hay
nh h ni l Tn Trung C, coi l l tng x hi duy nht cn
phi hng ti u l nhng ngi ph phn thi i t bn trc ht l
do thi v tm l sng bi vt cht ca n. Nhng thc ra h li l
nhng ngi sng bi vt cht hn l h tng. Nhiu ngi trong s h
vn ngh rng sau khi tr v vi hnh thc t chc kinh t v chnh tr
c trng cho thi Trung C th x hi vn gi c nhng tin b v
mt cng ngh v nh m vn gi c nng sut lao ng cao nh
thi t bn ch ngha, y khng phi l ch ngha duy vt th lu nht
hay sao? Nng sut lao ng ca phng thc sn xut t bn ch ngha
l kt qu ca tm l t bn v phng php tip cn theo li t bn i
vi con ngi v tip cn i vi vic p cng cc nhu cu ca con
ngi. Nng sut lao ng l kt qu ca nn cng ngh hin i trong
chng mc khi m s pht trin ca cng ngh phi xut pht t tm l
t bn ch ngha. Tht chng c g v ngha l hn l nguyn tc duy vt
lch s ca Marx: Ci xay bt bng tay to ra ch ngha phong kin, ci
xay bt bng hi nc to ra ch ngha t bn. Chnh ch ngha t bn
thy cn phi to ra nhng iu kin thit yu cho vic pht trin v a
vo hot ng my xay bt bng hi nc. Chnh ch ngha t bn
to ra nn cng ngh ch khng phi ngc li. Nhng quan im ny
cho rng vn c th gi c nhng tim nng v cng ngh v vt cht
ca nn kinh t ngay c sau khi nn tng tr thc m chng da vo b
p tan. Mt khi quay li vi truyn thng v tin vo chnh quyn tr
thnh trng thi tm l gi th thng phong th khng th no lm kinh
t mt cch hu l c. Khng th no tng tng c mt doanh
nhn - tc l tc nhn mang tnh xc tc ca nn kinh t t bn ch
ngha v ng thi cng l tc nhn ca nn cng ngh hin i trong
mi trng m ai ai cng ch mun sng cuc i thin nh.

Nu cho rng ch c h thng da trn quyn s hu t nhn t liu sn

xut l kh thi cn tt c cc h thng khc u bt kh thi th ta phi rt
ra kt lun l phi bo v s hu t nhn, nh l c s cho s hp tc v
lin kt x hi v phi kin quyt u tranh vi mi c gng nhm loi
b n. Chnh v l do m ch ngha t do lun bo v nh ch s hu
t nhn, chng li mi c gng nhm ph hu n. V vy m ngi ta
hon ton c l khi gi ngi theo trng phi t do l ngi bin h cho
s hu t nhn v t bin h (apologist) c xut x t mt t Hi Lp c
ngha l ngi bo v (defender). D nhin, tt hn ht l nn trnh dng
t ngoi quc v ch dng ting Anh thun tu. V i vi nhiu ngi
th t bin h (apology) v k bin h (apologist) thng bao hm l
bo v iu khng cng chnh.
Tuy nhin quan trng khng phi l bc b nhng m ch tiu cc c th
c trong nhng t ny m l nhn thc rng nh ch s hu nhn khng
i hi phi c bo v, c bin h, c ng h hay gii thch g
ht. S tn ti ca x hi ph thuc vo s hu t nhn v v con ngi
cn x hi cho nn mun trnh lm hi quyn li ca chnh mnh v
quyn li ca nhng ngi khc th h phi bm cht ly nh ch s
hu t nhn. V x hi ch c th tip tc tn ti trn c s s hu t
nhn. Ngi bo v s hu t nhn cng l ngi bo v nhng mi
rng buc x hi, gn b nhn loi li vi nhau; bo v nn vn ho v
vn minh. y cng l ngi bo v, ngi bin h ca x hi, ca vn
ho v nn vn minh v v ngi coi y l mc ch ca mnh nn
anh ta cng bo v phng tin duy nht a n nhng mc ch nh
th, ni c th hn th y chnh l s hu t nhn.
Bo v quyn s hu t nhn t liu sn xut hon ton khng c ngha
l bo rng ch ngha t bn da trn s hu t nhn l h thng hon
ho. Chng c g trn i l hon ho ht. Ngay c trong h thng t bn
ch ngha cng c th ny th khc, nhiu th, thm ch mi th u
khng ph hp vi khu v vi ngi ny hay ngi kia. Nhng y l
h thng x hi kh thi duy nht. Ngi ta c th bt tay ci to mt s
c im ca n, nhng c th ci to nu khng ng chm n bn
cht v nn tng ca ton th trt t x hi, m c th l khng ng n

s hu t nhn. Rt cc li, chng ta nh phi chp nhn h thng ny

v n gin l khng c h thng no khc.
Trong t nhin c th c nhiu th chng ta khng thch. Nhng chng
ta khng th thay i c bn cht c hu ca cc hin tng t nhin.
Th d, ta khng th no tranh lun c vi ngi ngh rng n, tiu
ho v a cht b vo c th l vic ng tm c nhng ngi khng
nh nh th. Ch c th ni vi anh ta: Khng lm th th cht i.
Khng c cch th ba. S hu cng nh th: hoc l-hoc l - hoc l
s hu t nhn t liu sn xut hoc l cnh i rt v khn nn i vi
tt c mi ngi.
Nhng ngi phn i ch ngha t do thng gi hc thuyt kinh t
ca ch ngha t do l lc quan. H coi y l mt li ph phn hoc
ch giu phng php t duy ca trng phi t do.
Nu dng t lc quan ni rng ch ngha t do coi th gii t bn l
th gii tt nht c th c th y l vic lm hon ton v ngha. i
vi h t tng c xy dng trn c s hon ton khoa hc, nh ch
ngha t do, th nhng cu hi i loi nh ch ngha t bn l tt hay
xu, c th c h thng tt hn hay khng, c cn da vo c s trit
hc hay siu hnh hc no vt b n hay khng, l nhng cu hi
hon ton khng thch hp. Ch ngha t do c xut x t cc mn khoa
hc thun tu l kinh t hc v x hi hc, tc l nhng mn khoa hc
khng a ra nhng nh gi ch quan v khng bn v ci g nn, ci
g khng nn, ci g tt, ci g xu m ngc li, ch tm hiu nhng s
kin c tht v cch chng xut hin m thi. Khi nhng mn khoa hc
ny ch cho chng ta thy rng trong tt c cc phng php t chc x
hi c th tng tng c th ch c mt cch, m c th l h thng
da trn quyn s hu t nhn t liu sn xut l c th thc hin c
v tt c cc h thng t chc x hi khc u bt kh thi th y hon
ton khng c bt c th g c th gi l lc quan ht. Ch ngha t
bn l kh thi v c th thc hin c - kt lun ny khng lin quan g
n ch ngha lc quan.

Chc chn l nhng ngi ph phn ch ngha t do cho rng y l mt

x hi ti d. V khng nh ny cha ng nh gi mang tnh ch
quan cho nn ng nhin l khng xng ng c em ra tho lun,
y l ni mt cuc tho lun c nh i xa hn nhng nh gi mang
tnh ch quan v v vy m khng khoa hc. Nhng v li khng nh
ny t cn bn trn nhn thc sai lm v nhng hin tng din ra
trong h thng t bn ch ngha cho nn kinh t hc v x hi hc c th
un nn c. Nhng y cng khng phi l ch ngha lc quan. D c
rt nhiu vn , d h thng t bn ch ngha c rt nhiu khuyt tt th
iu cng chng c gi tr g trc nhng vn chnh sch x hi
nu ngi ta khng chng minh c rng h thng x hi khc khng
nhng tt hn, m quan trng nht l c th thc hin c. Nhng
khng ai lm c iu . Khoa hc chng minh c rng tt c
nhng h thng x hi thay th cho h thng t bn ch ngha m ta c
th tng tng c u cha trong lng n nhng mu thun ni ti
v khng c tng lai cho nn khng th a n nhng kt qu m
nhng ngi ng h chng k vng.
Chng c my l do ni n ch ngha lc quan hay ch ngha bi
quan trong chuyn ny ht v vic gn nhn hiu lc quan ln ch
ngha t do ch nhm mc ch lm cho n b mang ting oan bng cch
a ra nhng nhn nh cm tnh, thiu khoa hc. Ngi ta cng c th
gi nhng ngi tin vo kh nng xy dng thnh cng ch ngha x hi
hoc ch ngha can thip l lc quan vi cng l do nh th. a s
nhng ngi cm bt vit v cc vn kinh t u khng b l dp
tung ln u ln c h thng t bn ch ngha nhng li x v v ngha
v tr con v ca ngi ht li ch ngha x hi hay ch ngha can thip,
thm ch c ch ngha x hi nng nghip hay ch ngha cng on, coi
y l nhng nh ch tuyt ch na. Mt khc, c rt t ngi cm bt
ca tng h thng t bn, d ch bng nhng li l nh nhng hn nhiu.
Nu mun, ngi ta c th gi nhng ngi cm bt l lc quan.
Nhng nu lm nh th th ngi ta cn c hng ngn l do gi nhng
ngi cm bt theo trng phi bi t do l siu lc quan v ch ngha
x hi, ch ngha can thip, ch ngha x hi nng nghip v ch ngha
cng on na. Nhng iu khng xy ra v s kin l ngi ta
ch gi nhng ngi nh Bastiat l lc quan chng t rng y khng

phi l s phn loi mang tnh khoa hc m ch l s ch giu mang tnh

phe phi m thi.
Xin nhc li, ch ngha t do khng khng nh rng ch ngha t bn l
tt, nu nhn t mt quan im c th no . Ch ngha t do ch ni
rng ch c h thng t bn mi dn ngi ta n nhng mc tiu m
ngi ta ang ngh trong u, v tt c nhng c gng nhm hin thc
ho ch ngha x hi, ch ngha can thip, ch ngha x hi nng nghip,
x hi theo li cng on, chc chn u ch dn n tht bi. Nhng
ngi nng ny, khng th chp nhn c s tht ny, thng gi kinh
t hc l khoa hc tm ti. Nhng kinh t hc v x hi hc l nhng
mn khoa hc ch cho chng ta thy hin thc nh n vn l, chng
khng h tm ti hn cc mn khoa hc khc, th d nh mn c kh, l
mn ch chng minh cho chng ta thy rng khng th c ng c vnh
cu hay mn sinh vt, l mn dy chng ta bit rng mi sinh vt u s
cht.

7. Cc tp on kinh t, tp on c quyn, v ch ngha t do

Nhng ngi phn i ch ngha t do khng nh rng trong th gii
ngy nay khng cn nhng iu kin tin quyt nhm thc thi cng
lnh ca ch ngha t do na. Ch ngha t do tng kh thi, y l khi
m trong mi lnh vc sn xut u c rt nhiu cng ty trung bnh, cnh
tranh quyt lit vi nhau. Cn hin nay, v cc tp on kinh t ln v
cc cng ty c quyn kim sot ton b th trng cho nn ch
ngha t do khng cn t dng v na. Khng phi cc chnh tr gia m
chnh l xu hng pht trin khng g c th ngn chn c ca h
thng t do kinh doanh git n.
Qu trnh phn cng lao ng to cho mi n v sn xut mt chc
nng ring bit. Sn xut cn pht trin th qu trnh ny s khng bao
gi ngng. Chng ta b qua giai on khi mt nh my sn xut tt

c my mc t lu ri. Hin nay nh my ch to my m khng chuyn

sn xut mt s loi my mc nht nh th khng th no cnh tranh
ni. Cng vi vic chuyn mn ho, lnh vc phc v ca mt ngi
cung cp ring bit s phi tip tc m rng mi ln. Th trng do mt
nh my dt chuyn sn xut mt vi loi vi phi rng hn l th trng
c cung ng bi mt ngi th dt lm ra tt c cc loi vi. Khng
nghi ng g rng qu trnh chuyn mn ho sn xut s din ra trong tt
c cc loi hnh x nghip c th trng trn ton th gii. Nu qu trnh
pht trin ny khng b ch ngha bo h v nhng bin php bi t bn
khc cn tr th kt qu s l trong mi lnh vc sn xut s ch cn mt
t cng ty, thm ch mt cng ty chuyn sn xut vi mc chuyn
nghip ho cc k cao v cung cp cho ton th gii.
Hin nay, d nhin l y cn l iu xa l vi chng ta v tt c cc
chnh ph u thi hnh chnh sch nhm ct nn kinh t th gii thnh
nhng mnh nh, trong , bng nhng loi thu xut nhp khu v
nhng bin php bo tr khc, ngi ta c tnh gi li hoc thnh lp
mi nhng cng ty khng th cnh tranh ni trn th trng t do. Ngi
ta cho rng nhng chnh sch nhm chng li vic tp trung ho nng
lc sn xut nh th l nhm bo v ngi tiu dng khi s bc lt ca
nhng t hp c quyn.
xem xt gi tr ca lun im ny ta s gi s rng vic phn cng
lao ng trn th gii tin xa n mc vic sn xut mi mt mt
hng u tp trung trong tay mt hng duy nht v ngi tiu dng, vi
t cch l ngi mua bao gi cng phi i mt vi mt ngi bn hng
duy nht. Trong nhng iu kin nh th, nu theo l thuyt kinh t thiu
cn nhc th ngi sn xut s c th treo gi tht cao c li nhun
khng l v nh vy l lm gim ng k mc sng ca ngi tiu dng.
D dng nhn thy rng y l tng hon ton sai lm. Gi c c
quyn, nu y khng phi l do nhng hnh ng can thip ca chnh
ph, ch c th gi c nu kim sot c cc loi khong sn v
nhng ngun lc cn thit khc. Li tc ca mt cng ty sn xut c
quyn ring bit m ln hn li tc ca cc cng ty khc th chc chn
s thc y s hnh thnh cc cng ty cnh tranh, v cnh tranh l nhm
loi b th c quyn v a gi v li tc v tiu chun chung.

Tuy nhin cc cng ty c quyn trong cc lnh vc sn xut khng th

tr thnh hin tng i tr c v mi trnh pht trin ca nn
kinh t s vn c u t v s lao ng tham gia vo sn xut v kt
qu l s sn phm x hi l i lng cho trc. C th gim vn u
t v lao ng tham gia sn xut trong mt hay mt s lnh vc sn xut
nhm lm gia tng gi bn trn mt n v sn phm v li nhun gp
ca mt nh c quyn hay mt s nh c quyn bng cch ct bt sn
lng. Vn v lao ng c gii phng s chy vo cc lnh vc sn
xut khc. Nhng nu tt c cc ngnh u tm cch ct gim sn xut
bn c gi cao hn th s vn v lao ng c gii phng s c
cung ng vi gi thp hn v s to ra ng lc cho vic hnh thnh
nhng x nghip sn xut mi, nhng x nghip ny s p tan v th c
quyn ca cc x nghip khc. y l l do v sao tng v nhng tp
on hay cng ty c quyn bao trm ln tt c l tng khng th no
ng vng c.
Cc cng ty c quyn tht s ch c th c hnh thnh bng cch
kim sot t ai v ti nguyn. Quan im cho rng tt c t canh tc
trn hnh tinh ny u c th tp trung vo tay mt cng ty c quyn
duy nht chng ng c em ra bn tho. Chng ta s ch xem xt
nhng cng ty c quyn hnh thnh do kim sot c nhng c s
khai khong. Trn thc t c nhng cng ty c quyn kiu , y l
nhng cng ty khai thc mt s khong sn khng quan trng lm v
nhng c gng nhm ginh c quyn khai thc cc loi khong sn
khc cng c th s em li thnh cng trong tng lai. iu c
ngha l ch nhn ca nhng khu m v nhng khu vc khai thc s
nhn c gi thu t cao hn, cn ngi tiu dng th gim tiu th v
s tm nhng vt liu thay th cho nhng loi vt liu tr nn t .
Cng ty c quyn ton cu trong lnh vc du m s dn n gia tng
nhu cu i vi thu in v than ..v.v.. T quan im ca nn kinh
t th gii cng nh sub specie aeternitatis [t quan im ca vnh cu ting Latinh ND], iu c ngha l chng ta s s dng nhng loi
nguyn liu t tin mt cch tit kim hn v nh th l s li cho
cc th h tng lai nhiu hn l trong nn kinh t thiu vng c quyn.

Con ngo p c quyn, thng xut hin trong tm tr mi khi ngi ta

ni ti s pht trin kinh t mt cch t do, khng phi l iu ng lo.
Cc cng ty c quyn ton cu ch c th thc s kh thi i vi mt
vi sn phm thuc ngnh khai khong. Cha th ni c l hu qu s
tt hay xu. i vi nhng ngi trong khi xem xt nhng vn kinh
t nhng vn cha gii thot khi cm gic k th nhng cng ty c
quyn ny c coi l c hi v mang li cho ch nhn ca chng li
nhun qu cao. Cn nhng ngi tip cn vi vn m khng c thi
chp trc th s thy rng cc cng ty ny buc ngi ta phi s
dng mt cch tit kim nhng ngun nguyn liu hn ch m con ngi
ang nm trong tay. Nu thc s c thi k i vi li tc ca nh
t bn c quyn th ngi ta c th nh thu thu nhp t nhng m
v a vo ngn qu quc gia, y l cch lm an ton v khng s c
nhng hu qu tiu cc i vi nn kinh t.
Khc vi cc cng ty c quyn ton cu va ni, c cc cng ty c
quyn trn bnh din quc gia v quc t. Hin nay y l nhng cng ty
ng quan tm v chng khng xut pht t xu hng pht trin t nhin
ca h thng kinh t, khi h thng ny c hot ng mt cch t ch,
m l sn phm ca nhng chnh sch kinh t bi t do. Nhng c gng
nhm bo m a v c quyn i vi mt s mt hng trong tt c cc
trng hp ch c th tr thnh kh thi v mc thu xut nhp khu cao,
c tc dng chia ct th trng th gii thnh nhng th trng quc gia
nh b. Ngoi nhng cng ty ny, ch cn nhng tp on do cc ng
ch nm c mt s ngun lc t nhin m chi ph vn ti cao gip
ngn chn c s cnh tranh ca cc cng ty t nhng khu vc khc l
ng quan tm m thi.
Bn v hu qu ca cc tp on, cc tng cng ty hay x nghip chuyn
cung cp cho th trng mt loi hng ho no m ni rng cng ty
c quyn kim sot th trng hay p t gi c l sai lm cn bn.
Cng ty c quyn khng kim sot, n cng chng c kh nng p t
gi c. Ta ch c th ni n kim sot th trng hay p t gi c cho
mt mt hng nu y l loi hng ho cc k cn thit, theo ng ngha
en ca t ny, i vi ngi tiu dng v hon ton khng th thay th
c bng bt c mn hng no khc. iu ny r rng l khng ng

i vi bt c loi hng ho no. Chng c loi hng ho no li c th

c ngha sng cn i vi nhng ngi sn sng mua n trn th
trng.
Vic hnh thnh gi c c quyn khc vi vic hnh thnh gi cnh
tranh l ch: trong nhng iu kin rt c bit, cng ty c quyn c
th thu c li nhun ln hn nh bn mt s lng hng ho t hn
vi gi cao hn (chng ta gi y l gi c c quyn) l bn vi gi m
th trng s quyt nh, nu c nhiu ngi bn hn tham gia cnh
tranh (ta gi y l gi cnh tranh). Gi c quyn ch c th xut hin
trong nhng iu kin c bit: gi tng nhng cu khng gim mnh
n mc c th ngn chn c li nhun rng qu cao t vic bn t
hng hn vi gi cao hn. Nu qu tht ngi ta c th ginh c v tr
c quyn trn thng trng v s dng n to ra gi c c quyn
th li tc trong lnh vc ny s cao hn li tc trung bnh.
C th xy ra hin tng l mc d li tc cao nh th nhng vn khng
xut hin cc x nghip mi cng loi bi v ngi ta s rng sau khi gi
gim t c quyn xung cnh tranh th cc x nghip ny s khng em
li li nhun tng xng. Tuy nhin ngi ta phi tnh n kh nng l
nhng ngnh c lin quan c th nhy vo sn xut mn hng do mt
cng ty no nm c quyn vi gi tng i thp v tr thnh nhng
hng cnh tranh. V, d th no i na th nhng ngnh sn xut cc
mn hng thay th cng s li dng nhng hon cnh thun li nh th
nhm m rng sn xut ca chnh mnh. Tt c nhng tc nhn nh th
lm cho mt cng ty khng nm c c quyn kim sot nhng loi
nguyn liu th c th tr thnh cng ty c quyn trong mt lnh vc
sn xut l chuyn kh c th xy ra. Nhng cng ty nh th ch c th
xut hin nh nhng bin php hnh chnh nh bng sng ch, thu xut
nhp khu, u i v thu kho, mn bi v nhng u tin u i khc,
hoc nhng u tin u i tng t khc. My chc nm trc ngi ta
thng ni ti c quyn trong lnh vc giao thng vn ti. H thng
mn bi c tc dng ti mc no i vi s c quyn trong lnh vc
ny vn cn l mt cu hi cha c li gii p. Hin nay ni chung
ngi ta khng cn lo lng nhiu v vn ny na. t v my bay
tr thnh nhng phng tin cnh tranh y thch thc i vi ngnh

ng st. Nhng ngay c trc khi cc phng tin xut hin th

vic s dng ng thu cng t ra mc trn i vi gi v m
ng st c th thu trn mt s tuyn ng ri.
Quan im ca nhiu ngi hin nay cho rng cc cng ty c quyn s
git cht nhng iu kin tin quyt cho vic thc thi l tng t do ca
ch ngha t bn chng nhng l mt s thi phng qu ng m cn l
s thiu hiu bit thc t na. D c xuyn tc v vn vo vn c
quyn nh th no th chng ta vn lun lun i n kt lun rng gi c
c quyn ch c th xy ra nu ngi ta kim sot c nhng ngun
lc t nhin c chng no hoc nhng qui nh ca php lut v b
my hnh chnh to ra nhng iu kin cn thit cho s hnh thnh cc
doanh nghip c quyn. Nu kinh t c pht trin mt cch t do th,
ngoi tr ngnh khai khong v mt vi lnh vc c lin quan, xu hng
cn tr cnh tranh s khng c t sng. kin thng c ngi ta
a ra nhm chng li ch ngha t do l nhng iu kin cnh tranh
tng tn ti trong thi k khi m nn kinh t hc c in v tng t do
va mi xut hin khng cn gi th thng phong na l kin
hon ton khng ng. Mun ti lp nhng iu kin th ch cn thc
hin mt vi yu cu ca ch ngha t do, m c th l: t do thng
mi trong tng nc v gia cc nc vi nhau.
8. Quan liu ho
Ngi ta cng thng ni rng iu kin cn cho vic thc thi l tng
t do ca x hi khng cn trong mt kha cnh na. Trong nhng
doanh nghip ln, cng ngy cng c nhiu lao ng hn; y l hin
tng tt yu do s tin b ca qu trnh phn cng lao ng to ra.
Ngha l trong qu trnh lm vic cc doanh nghip ny s cng ngy
cng ging nh b my quan liu ca chnh ph, mt b my m nhng
ngi theo trng phi t do coi l i tng ph phn ca mnh. Cng
ngy b my cng tr thnh cng knh hn v t ci m hn i vi
sng kin. Vic la chn ngi ln cc v tr lnh o s khng cn c
thc hin trn c s kh nng chuyn mn, c th hin trong cng
vic, m s tun theo nhng tiu ch hon ton mang tnh hnh thc nh
trnh hc vn hoc thm nin cng tc v nhiu khi ch l kt qu ca

s thin v. Nh vy ngha l, cui cng th c im ni bt, phn bit

gia x nghip t nhn vi x nghip nh nc bin mt. Nu trong
thi i ca ch ngha t do c in vic phn i s hu nh nc da
trn c s l n lm t lit tt c cc sng kin v git cht nim vui
trong lao ng cn c l th hin nay, khi doanh nghip t nhn cng
quan liu khng km, m phm khng km v hnh thc khng km
doanh nghip thuc s hu nh nc, iu khng cn ng na.
Mun bit gi tr ca nhng kin phn bc nh th, trc ht ta phi
lm r b my quan liu v gii quyt cng vic theo li quan liu thc
cht l g v chng khc vi cng ty kinh doanh v cng vic kinh doanh
ca doanh nghip ch no. S i lp gia tm l kinh doanh v tm l
quan liu cng chnh l mu thun trong lnh vc tr tu gia ch ngha
t bn - s hu t nhn t liu sn xut v ch ngha x hi - s hu
cng cng t liu sn xut. Ngi no nm trong tay nhn t sn xut,
d y l ca anh ta hay do anh thu ca ngi khc, cng phi lun
lun tm cch s dng chng sao cho c th p ng c nhng nhu
cu, m trong hon cnh cho, c coi l khn thit nht ca x hi.
Nu khng lm nh th, anh ta s b l v trc tin l, nh mt ngi
ch v mt doanh nhn, anh ta phi gim bt hot ng v cui cng l
b y ra khi thng trng. Anh ta s khng cn l ch, cng chng
cn l doanh nhn na, anh ta s tr v hng ng ca nhng ngi ch
cn mt th bn, y l sc lao ng. Anh ta cng khng cn trch
nhim lo li sn xut vo nhng hng m theo quan im ca ngi
tiu dng l ng n na.
Tnh ton li l, tc l cng vic k ton v s sch - gip cho doanh
nhn v nh t sn kim tra mi bc i vi nhng chi tit nh nht
nht, bng chnh xc cao nht, v nhn thy hiu ng ca mi thng
v i vi kt qu tng hp ca doanh nghip. Tnh ton tin nong v
hch ton gi thnh l cng c tr thc quan trng nht ca doanh nhn
t sn v chnh Goethe ch khng phi ai khc tuyn b rng h
thng k ton kp l mt trong nhng pht minh tuyt vi nht ca tr
tu ca con ngi. Goethe c th ni nh th v ng khng c thi
ghen t i vi doanh nhn nh nhng ngi cm bt nh nhen khc.
Nhng chnh nhng ngi ny li to thnh dn ng ca sut ngy go

ln rng thng xuyn tnh ton v lo lng v li l l ti li nhc nh

nht.
Tnh ton tin nong, k ton v thng k s hng sn xut v bn c
cho php ngay c cc doanh nghip ln nht v phc tp nht kim sot
mt cch chnh xc kt qu cng vic ca tng b phn v bng cch
hnh thnh nhn nh v mc ng gp ca ngi ng u mi b
phn i vi thnh tch chung ca doanh nghip. y l kim ch nam
ng tin cy trong vic xc nh thi i vi ngi lnh o nhng b
phn khc nhau. Ta c th bit gi tr ca h v mc lng phi tr cho
h. Vic thng tin ln nhng v tr cao hn v c trch nhim hn l do
kt qu c th hin trn nhng v tr thp hn. Khi c th dng
hch ton gi thnh kim tra c hot ng ca ngi lnh o tng
b phn th ta c th theo di mt cch k lng hot ng ca doanh
nghip trn tng lnh vc cng nh hiu qu ca nhng bin php t
chc c th v nhng bin php khc.
D nhin l mc chnh xc ca vic kim sot khng phi l v gii
hn. Khc vi vic nh gi ngi lnh o, ta khng th xc nh c
thnh cng hay tht bi ca tng ngi trong mi b phn. Ngoi ra,
phng php tnh ton cng khng xc nh c ng gp ca mt s
b phn vo thnh qu chung: khng th nh gi nhng vic m b
phn nghin cu, phng lut, ban th k, phng thng k ..v.v.. lm c
theo cch, th d nh, nh gi mc hon thnh cng vic ca b
phn bn hng hay b phn sn xut c. Kt qu ca cc b phn nh
nghin cu, phng lut ..v.v.. c th giao cho trng cc b phn
nh gi, cn kt qu ca nhng b phn nh sn xut v bn hng th
giao cho tng gim c doanh nghip, v nhng ngi c trch nhim
a ra nhng nh gi nh th (tng gim c hoc lnh o cc b
phn) nhn thy r cc iu kin ca th trng v quan tm n s chnh
xc ca nhng nh gi do h a ra thu nhp ca h ph thuc vo
hiu qu ca cng vic m h chu trch nhim.
Tri ngc vi cc doanh nghip loi ny, tc l nhng doanh nghip
m mi thng v u c kim sot bng cch tnh li v l, l b
my qun l hnh chnh nh nc. Tnh ton khng th no ch ra c

rng mt v quan to (ci g ng vi mt v quan to th cng ng vi

bt k quan chc cao cp no khc) hon thnh nhim v tt hay l
xu. Khng th no xc nh c y l ni xc nh trn c s
nhng tiu ch khch quan l mt huyn hay mt tnh c qun l tt
hay xu, vi chi ph cao hay chi ph thp. Nh vy l, nh gi hot
ng ca cc quan chc l nh gi mang tnh ch quan, v v vy m l
kin tu tin. Ngay c vn l mt phng ban no c cn thit hay
khng, nhn vin ca n qu nhiu hay qu t, v liu t chc ca n c
ph hp vi mc ch t ra hay khng cng ch c th c gii quyt
trn c s nhng tnh ton cha ng mt s yu t ch quan.
Chin tranh l lnh vc qun l nh nc duy nht m tiu ch thnh cng
hay tht bi l khng th tranh ci c. Nhng ngay c y ta cng
ch c th ni rng chin dch thnh cng hay khng m thi. Cn cu
hi v vic b tr lc lng trc khi trn nh din ra c ng gp
nh th no vo kt qu ca chin dch, nng lc hoc s thiu nng lc
ca nhng ngi ch huy trong qu trnh tin hnh chin dch nh
hng ti kt ca chung cuc nh th no, nhng bin php m h a
ra chnh xc n mc no, th khng th no tr li dt khot v chnh
xc c. C nhng v tng c vinh danh v nhng chin cng,
nhng trn thc t nhng v ny lm tt c mi vic c li cho k th,
h chin thng ch v hon cnh thun li sc p o c nhng
sai lm ca h. V i khi ngi ta ln n nhng v ch huy thua trn
nhng chnh nhng ngi a ra nhng quyt nh thin ti nhm
ngn chn tht bi chung cuc khng th trnh khi.
Ngi qun l doanh nghip t nhn ch giao cho cc nhn vin m ng
ta phn cho nhng nhim v c lp mt ch th duy nht: kim c
nhiu li nhun nht. Tt c nhng g ng ta c th ni vi h u nm
trong mnh lnh duy nht ny v ch cn theo di s sch k ton l ng
ta c th kim tra mt cch d dng v chnh xc mc hon thnh
ca h. Ngi lnh o t chc hnh chnh c mt v th hon ton
khc. ng ta giao cho nhng ngi di quyn nhim v m h phi
thc hin, nhng ng ta khng th bit chnh xc l nhng phng tin
c s dng trong hon cnh c tht s ph hp v tit kim nht
hay khng. Nu ng ta khng phi l mt ngi ton tr ton nng trong

tt c cc cng s v vn phng trc thuc th ng ta khng th no bit

c l c th t c kt qu nh th vi chi ph thp hn v lao ng
v vt t hay khng. Khng cn tho lun y s kin l kt qu cng
vic khng c th hin bng nhng con s m ch c th nh gi mt
cch gn ng. V chng ta khng xem xt nhng bin php qun l
hnh chnh t quan im nhng hiu ng ph m n gy ra m ch xem
xt t nh hng m chng to ra i vi hot ng ca b my quan l,
v vy m chng ta ch quan tm ti kt qu nhn c trong tng quan
vi chi ph b ra m thi.
V khng th xc nh c mi tng quan nh th theo kiu hch ton
thng mi cho nn ngi lnh o c quan qun l hnh chnh phi
cung cp cho cc nhn vin di quyn nhng ch dn m h buc phi
thc hin. Trong nhng ch th nh th ngi ta d liu trc, mt
cch chung nht, bin php gii quyt cng vic. Nhng ngay c trong
nhng trng hp khn trng vn phi c cp trn ng th mi c
th chi tiu - th tc qu l rt nng n v km hiu qu, nhng chng
cn cch no khc. Nu mi n v cp di, mi ngi lnh o cc
phng ban, mi c quan qun l ngnh u c quyn chi s tin m h
cho l cn th chng bao lu chi ph cho b my qun l s phnh ln v
gii hn. Khng c qun rng y l h thng c nhiu khim khuyt
nghim trng v hot ng rt km. Nhiu khon chi tiu lng ph,
nhng nhiu khon cn thit li khng c chi v khc vi t chc
thng mi, b my hnh chnh khng th t iu chnh cho ph hp vi
hon cnh. y l bn cht ca n.
n tng ca qu trnh quan liu ho c th hin r nht cc quan
chc, tc l ngi i din ca n. Thu lao ng trong doanh nghip t
nhn khng phi l hnh ng gia n m l mt thng v, c hai bn c ngi lao ng ln ngi s dng lao ng - u c li. Ngi s
dng lao ng phi c gng tr lng tng xng vi gi tr lao ng b
ra. Nu khng lm nh th, ng ta c nguy c mt ngi - ngi lao
ng s b vic n lm cho doanh nghip cnh tranh, tr lng cao
hn. n lt mnh, mun khng mt vic, ngi lao ng cng phi c
gng thc hin nhim v c giao sao cho tng xng vi ng lng.
V thu mn khng phi l hnh ng gia n m l mt thng v cho

nn ngi lao ng khng phi lo mt vic nu b ch khng a. ui

ngi lao ng lm vic c hiu qu trn c s yu ght l t lm hi
mnh ch khng phi lm hi ngi cng nhn v anh ta s d dng tm
c vic tng t u .
C th d dng giao cho ngi ng u mi b phn quyn thu mn
hoc cho thi vic v di p lc ca vic kim tra hot ng, do b
phn k ton v hch ton thc hin, anh ta s phi lo lng lm sao cho
b phn ca mnh thu c li nhun cao nht v v vy m anh ta phi
gi cho bng c nhng ngi lao ng xut sc nht, y cng l v
li ch ca chnh anh ta. Nu v tc gin m anh ta cho ngh vic ngi
khng ng phi ngh, nu hnh ng ca anh ta xut pht t nhng tnh
ton c nhn ch khng phi l tnh ton khch quan th chnh anh s l
ngi gnh chu hu qu. Rt cc li l anh ta s b thit nu b phn do
anh ta ph trch khng cn hot ng tt nh xa na. Nh vy l, vic
a tc nhn gi tr ca lao ng tc nhn phi vt cht vo qu trnh
sn xut din ra mt cch tri chy.
Trong t chc hnh chnh vn hon ton khc hn. Trong trng hp
ny, v khng th xc nh c ng gp ca tng b phn v v vy
cng tc l khng xc nh c ng gp ca tng ngi, ngay c khi
ngi gi a v lnh o th cng th, cho nn hin tng thin v v
thnh kin c nhn c trong vic bt ln tr lng mi thnh hnh n
nh th. S kin l vic can thip ca nhng c nhn ng vai tr nht
nh trong vic b nhim vo cc chc v ca nh nc khng phi l
do nhng ngi c quyn b nhim thiu nhn cch m l do ngay t
u khng c nhng tiu ch khch quan cho vic xc nh nhng
phm cht c nhn cho vic b nhim nh th. D nhin l cn phi b
nhim nhng ngi gii nht, nhng vn l: Ai l ngi gii nht?
Nu cu hi ny cng d tr li nh cu hi ngi cng nhn luyn kim
hay ngi th sp ch xng ng nhn lng l bao nhiu th s khng
cn g m bn na. Nhng vn y khng d dng nh th cho nn
vic la chn ngi mi c s tu tin.
Nhm gi cho s tu tin nh th khng vt qu nhng gii hn nht
nh, ngi ta c gng t ra mt s iu kin mang tnh hnh thc cho

vic b nhim v thng chc. Vic c b nhim vo mt chc v no

thng ph thuc vo bng cp, phi vt qua mt s k thi v c
thi gian cng tc nht nh trong nhng v tr khc; cn mun thng
tin th phi c thm nin cng tc. ng nhin l nhng bin php ny
khng th no thay th c cho vic tm ngi ph hp nht bng bin
php tnh ton li l. S l tha khi c tnh nhn mnh rng chng c g
bo m l vic hc hnh, thi c, v thm nin ca ng c vin s gip
ta la chn ng. Ngc li: h thng ny ngn chn ngay t u nhng
ngi gii v nhit tnh, khng cho h c hi gi nhng v tr thch hp
vi kh nng ca h. Cha bao gi v cha c ngi no thc s c gi
tr leo ln c nhng nc thang cao nht bng cch i theo con ng
hc hnh theo ng qui nh v bc dn ln nhng nc thang c sn.
Ngay c c, t nc t trn nim tin vo cc quan chc ca mnh,
th thut ng ngi quan chc hon ho cng vn c s dng ch
mt ngi nhu nhc v v tch s, d l mt ngi y thin .
Nh vy ngha l, biu hin c th ca qun l hnh chnh quan liu l
khng th dng li hay l nh gi thnh tch v hu qu, n buc
phi s dng nhng bin php hon ton khng thch hp trong vic
iu hnh cng vic v nhng qui nh mang tnh hnh thc trong vic
thu mn nhn vin. Tt c nhng khuyt tt c cho l ca b my
qun l hnh chnh quan liu - cng nhc, thiu nng ng, v bt lc
trc nhng vn m mt doanh nghip tm kim li nhun d dng
gii quyt - u l kt qu ca thiu st mang tnh nn tng ny m ra.
D sao mc lng, khi m hot ng ca nh nc cn nm trong lnh
vc hp m ch ngha t do dnh cho n th s hn ch ca b my qun
l hnh chnh quan liu cha biu l mt cch r rng. Nhng hn ch
nh th ch tr thnh vn nghim trng i vi ton b nn kinh t
ca t nc khi chnh ph - v d nhin l iu ny cng ng i vi
cc chnh quyn thnh ph v cc c quan hnh chnh a phng khc
tm cch x hi ho t liu sn xut v tham gia tch cc vo hot ng
sn xut, thm ch l tham gia bun bn na.
D nhin l doanh nghip nh nc, y l ni doanh nghip nhm mc
tiu l ti a ho li nhun, c th s dng cc tnh ton bng tin khi
phn ln cc doanh nghip vn cn nm trong tay t nhn v v vy m

vn cn th trng v gi c th trng. Tr ngi duy nht i vi qu

trnh hot ng v pht trin ca n l nhng ngi qun l x nghip vn l cc quan chc nh nc khng ht mnh vi cng vic; khc
hn vi nhng ngi qun l doanh nghip t nhn, quyn li c nhn
ca h chng c cng chng mt khi doanh nghip thnh hay bi. V
vy m gim c doanh nghip quc doanh khng c quyn a ra
nhng quyt nh quan trng. V ng ta khng phi gnh chu nhng mt
mt do chnh sch ca mnh gy ra cho nn trong mt s trng hp ng
ta c th d dng mo him m ngi gim c t nhn thc s c trch
nhim khng dm lm v ng ta cng phi chia s thit hi. V vy m
quyn lc ca gim c doanh nghip nh nc phi b hn ch. Trong
bt k trng hp no, d y c l nhng qui nh cng nhc hay quyt
nh ca y ban kim tra hay chp thun ca c quan qun l cp trn th
qun l theo li hnh chnh quan liu cng cng knh v khng c kh
nng t iu chnh cho ph hp vi hon cnh cho nn u doanh
nghip nh nc cng mc ht tht bi ny n tht bi khc.
Trn thc t, him khi no doanh nghip nh nc ch tm kim mi li
nhun v sang mt bn cc mc tiu khc. Ni chung, thng th
doanh nghip nh nc cn phi theo ui mt s mc tiu quc gia
v nhng mc tiu khc na. Th d, ngi ta tin rng n s s dng vt
t v sn phm ni a hn l sn phm nhp khu. Ngi ta i ngnh
ng st phi thit lp h thng gi c nhm phc v cho chnh sch
thng mi ca chnh ph, v xy dng cng nh vn hnh nhng tuyn
ng khng mang li li nhun nhng gp phn vo vic pht trin
kinh t mt s khu vc nht nh, ng thi xy dng nhng tuyn
ng theo nhng tnh ton chin lc v nhng tnh ton khc na.
Khi cho nhng tc nhn nh th can thip vo hot ng ca doanh
nghip th tt c nhng bin php kim sot da trn tnh ton gi thnh,
v li l s khng th p dng c na. Cui nm, khi trnh bn cn
i ti chnh bt li, vin gim c tuyn ng st quc doanh c
quyn ni: Nu theo quan im ca doanh nghip t nhn chuyn
hng vo li nhun th d nhin l tuyn ng do ti lnh o b l.
Nhng nu ta xem xt nhng tc nhn nh chnh sch kinh t quc gia
v chnh sch quc phng th khng c qun rng tuyn ng ny

lm c nhiu vic gi tr m khng th a vo tnh ton li l c.

Trong nhng hon cnh nh th, vic tnh ton li l s mt ht gi tr
trong vic nh gi thnh tch ca doanh nghip. V vy m, ngay c khi
khng c nhng tc nhn khc vi xu hng tc ng tng t th
ng st cng phi qun l mt cch quan liu, ht nh qun l tri
giam hay s thu v vy.
Khi cn chuyn tm v ch hng n li nhun th khng doanh nghip
t nhn no, d to hay nh, li c th tr thnh t chc quan liu c.
Trit tun theo nguyn tc ti a ho li nhun gip cho ngay c cc
cng ty cc k ln cng c th xc nh c mt cc chnh xc vai tr
v ng gp ca tng thng v v ca mi phong ban vo kt qu
chung cuc. Khi doanh nghip ch hng n li nhun th n s trnh
c tt c nhng khim khuyt ca ch ngha quan liu.
Qu trnh quan liu ho doanh nghip t nhn m chng ta ang chng
kin hin nay chnh l kt qu ca chnh sch can thip, tc l chnh
sch buc h phi tnh n nhng tc nhn m nu c t do quyt
nh chnh sch th nhng tc nhn s khng c bt c vai tr g trong
hot ng kinh doanh ca h. Khi mt cng ty phi n nhng nh
kin chnh tr v v nhng tnh hung nhy cm mi loi mi mong
trnh c phin phc do cc c quan khc nhau ca nh nc gy ra th
chng bao lu sau cng ty s thy rng h khng cn c th xy dng
nhng tnh ton ca mnh trn c s li l na. Th d nh mt s doanh
nghip cng ch M, nhm trnh xung t vi d lun x hi v xung
t vi cc c quan lp php, t php v hnh php nm di nh hng
ca chnh ph, thc hin chnh sch khng thu nhng ngi Thin
cha gio, ngi Do Thi, ngi v thn, ngi theo thuyt tin ho ca
Darwin, ngi da en, ngi Ireland, ngi c, ngi v tt c dn
mi nhp c. Khi m nh nc thc hin chnh sch can thip th mun
trnh rc ri, tt c cc doanh nghip u phi tm cch thch ng vi
c mun ca chnh quyn. Kt qu l nhng tc nhn nh th v nhng
tc nhn khc, vn xa l vi nguyn tc tm kim li nhun, cng ngy
cng c vai tr ln hn trong hot ng qun l doanh nghip, trong khi
vic tnh ton chnh xc v hch ton gi thnh li c vai tr ngy cng
gim i v doanh nghip t nhn cng ngy cng bt chc m hnh

qun l ca doanh nghip quc doanh vi mt b my cng knh v

nhng qui nh y tnh hnh thc. Tm li, doanh nghip t nhn
quan liu ho.
Nh vy l, qu trnh quan liu ho cc doanh nghip ln khng phi l
kt qu ca xu hng vn thuc v bn cht ca qu trnh pht trin ca
nn kinh t t bn ch ngha. N chnh l hu qu tt yu ca chnh sch
can thip. Khng c s can thip ca chnh ph th ngay c cc cng ty
ln nht cng c th hot ng ht nh cc doanh nghip nh, tc l
thun tu kinh doanh.

Chng 3
Chnh sch i ngoi ca ch ngha t do
1. Gii hn ca nh nc
i vi ngi theo ch ngha t do, chnh sch i ni v i ngoi
khng h mu thun vi nhau v trong mt anh ta, cu hi thng c
t ra v c tho lun n nt nc l cn phi u tin cho chnh sch
i ngoi hay l ngc li, l mt cu hi v vn. V ch ngha t do,
ngay t khi thu, l khi nim chnh tr bao trm ln ton th gii, v
nhng t tng m n tm cch thc hin trong mt khu vc hn ch
cng c gi tr i vi nhng lnh vc rng ln hn ca nn chnh tr th
gii. Nu ngi theo ch ngha t do c phn bit gia chnh sch i
ni v i ngoi th ch l mun cho thun tin v vi mc ch phn
loi, nhm chia cc vn chnh tr thnh nhng nhm ch yu, ch
khng phi v tin rng hai lnh vc ny phi p dng nhng nguyn tc
khc nhau.
Mc tiu ca chnh sch i ni cng nh i ngoi ca ch ngha t do
l: ho bnh. Mc nh m n nhm n l s hp tc ho bnh gia cc
dn tc cng nh trong ni b tng dn tc. Xut pht im ca t tng
t do l s cng nhn gi tr v tm quan trng ca s hp tc gia

ngi vi ngi, v ton b chnh sch cng nh cng lnh ca ch

ngha t do l nhm gi vng v m rng hn na s hp tc gia ngi
vi ngi trong cng ng nhn loi. L tng ti thng ca ch ngha
t do l s hp tc hon ho ca ton th loi ngi c thc hin mt
cch ho bnh v din ra mt cch sun s. T tng ca ch ngha t do
bao gi cng bao trm ln ton cu ch khng phi ch l tng phn ca
n. N khng dng li nhng nhm ngi nht nh, cng khng dng
li trc bin gii mt lng, mt tnh, mt nc hay mt chu lc. T
duy ca n mang tm th gii v ton cu: bao trm ln tt c mi ngi
v ton b th gii. Theo ngha ny th ch ngha t do chnh l ch
ngha nhn o, cn ngi theo ch ngha t do l cng dn ca ton th
gii hay l ngi theo ch ngha th gii.
Hin nay, khi m nhng t tng bi t do ang gi th thng phong
trn ton th gii, qun chng c thi nghi ng i vi ch ngha th
gii. c, nhng ngi yu nc cung tn khng th tha th cho cc
thi s v i, c bit l Goethe, v t tng v tnh cm ca h khng
gii hn trong bin gii quc gia m c xu hng bao trm ln ton th
gii. Nhiu ngi cho rng quyn li quc gia v quyn li ca nhn
loi l khng th dung ho v ngi no hng kht vng v n lc ca
mnh cho s thnh vng ca ton th nhn loi cng tc l khng m
xa n quyn li quc gia ca mnh. Khng c g sai lm hn th. Mt
ngi c hot ng cho li ch ca ton nhn loi cng chng lm thit
hi cho quyn li ca ng bo mnh - tc l nhng ngi c chung
ting ni v sng chung vi anh ta trn mt mnh t, nhng ngi cng
sc tc v cng ng tm linh hn l mt ngi hnh ng v quyn
li ca ton th dn tc c lm thit hi n quyn li ca thnh ph
qu hng ngi . V ngi no quan tm n s thnh vng ca
ton th gii bao nhiu th cng quan tm n s thnh vng ca cng
ng m ngi ang sng by nhiu.
Nhng ngi dn tc ch ngha c thi s-vanh, tc l nhng k cho
rng quyn li gia cc dn tc l khng th dung ho v tm cch p
dng chnh sch nhm bo v quyn thng tr ca dn tc ny i vi
dn tc khc - thm ch bng v lc, nu cn - li thng xuyn nhn
mnh s cn thit v li ch ca tnh on kt quc gia. H cng i phi

tin hnh chin tranh chng li cc dn tc khc th h li cng ku gi

ho bnh v ho hp gi nhng ngi sng trn cng t nc ca h.
Ngi theo ch ngha t do khng bao gi chng li tinh thn on kt
quc gia. Ngc li: nhu cu ho bnh trong lng dn tc chnh l kt
qu ca t tng t do v ch tr thnh nhu cu ni bt sau khi cc t
tng t do hi th k XIX c nhiu ngi chp nhn. Trc khi
trit l t do - vi s tn dng ho bnh v iu kin ca n - chim
c tm tr ca con ngi, ngi ta khng ch tin hnh chin tranh
gia cc dn tc vi nhau. Cc dn tc thng xuyn b xu x bi
nhng cuc xung t ni b v nhng cuc u tranh m mu. Trong
th k XVIII, ngi Anh nh nhau vi ngi Anh Culloden; thm ch
ngay cui th k XVIII, khi Ph nh nhau ci o th mt s nc c
ng v pha ny, s khc li ng v pha bn kia. Trong khi Ph
chng thy c g xu khi ng v pha nc nh nc o thuc
c v nm 1870 ch v cc s kin din ra rt nhanh nn o mi khng
kp ng v pha Php trong cuc chin tranh chng li nc Ph v
ng minh ca nc ny. Nhiu chin thng m qun i Ph ly lm t
ho li l chin thng trong nhng cuc chin tranh nhm chng li
nhng nc c khc. Chnh ch ngha t do dy cc dn tc gi gn
ho bnh trong mi nc, v y cng l iu n mun cc dn tc phi
gi trong quan h vi nhau.
Chnh l do s phn cng lao ng quc t m ch ngha t do mi rt
ra lun c chng chin tranh y sc thuyt phc v khng th no bc
b c. Qu trnh phn cng lao ng vt khi bin gii quc gia
t rt lu ri. Hin nay khng c dn tc vn minh no c th p ng
c cc nhu cu nu ch da vo nn sn xut ca chnh mnh. Tt c
cc nc u phi nhp khu v thanh ton bng cch xut khu hng
ho do mnh sn xut. Bt c iu g c th cn tr hoc lm gin on
vic trao i hng ho trn trng quc t u s gy ra nhng thit hi
nghim trng cho nn vn minh nhn loi v e do s thnh vng, m
thc cht l e do chnh s tn vong ca hng triu triu ngi trn tri
t. Trong thi i, khi m tt c cc dn tc u ph thuc vo hng
ho do nc ngoi sn xut th khng ai c gy chin na. Bt k s
ngng tr no trong vic nhp khu hng ho th cng c th gy ra hu

qu quyt nh i vi kt qu ca cuc chin do nc tham gia vo

qu trnh phn cng lao ng quc t gy ra cho nn chnh sch mun
tnh n kh nng chin tranh phi c gng bin nn kinh t quc gia tr
thnh t cp t tc, ngha l ngay trong thi bnh cng phi t mc tiu
l t du chn ht cho qu trnh phn cng lao ng ti bin gii quc
gia ca mnh. Nu nc c mun rt khi qu trnh phn cng lao
ng quc t v tm cch p ng cc nhu cu ca mnh thng qua nn
sn xut trong nc th tng sn phm quc ni ca nc c s gim
v mc sng cng nh nn vn ho ca nhn dn c s gim i trng
thy.
2. Quyn t quyt
Nh ni bn trn, t nc ch c hng ho bnh khi c mt bn
hin php dn ch bo m vic iu chnh ca nh nc cho ph hp
vi nguyn vng ca ngi dn din ra sun s. Ch cn p dng nguyn
tc ny mt cch nht qun l m bo ho bnh gia cc dn tc ri.
Nhng ngi theo trng phi t do thi k u cho rng nhn dn, v
bn cht, l nhng ngi yu chung ho bnh, ch c vua cha l thch
chin tranh v h mun tm kim quyn lc v ti sn bng cch chinh
phc. V vy m h tin rng ch cn thay chnh quyn ca nhng ng
hong ca cc triu i bng chnh ph ph thuc vo ngi dn l
chng ta s c mt nn ho bnh bn vng. Nu nc cng ho thy rng
nhng ng bin gii quc gia c hnh thnh trong sut qu trnh
lch s trc thi i t do khng p ng c nguyn vng chnh tr
ca nhn dn th nhng ng bin gii ny s phi c thay i cho
ph hp vi kt qu ca mt cuc trng cu dn , y l ni cuc trng
cu dn th hin c ch ca ton dn. Vic dch chuyn bin gii
quc gia phi tr thnh kh thi nu dn chng sng ti mt khu vc no
th hin ch mt cch r rng rng h mun st nhp vo mt quc
gia khc vi quc gia hin nay. Trong cc th k XVII v XVIII cc Sa
Hong Nga st nhp vo ch ca mnh nhng khu vc rng ln
song ngi dn trong cc khu vc cha bao gi c c mun tr
thnh mt phn ca nh nc Nga. Ngay c khi ch Nga thng qua
mt bn hin php thc s dn ch th c nguyn ca dn chng trong

cc khu vc ny vn khng c p ng, n gin l v h khng mun

c bt c rng buc ca mt lin minh chnh tr no vi ngi Nga. Yu
cu dn ch ca h l: tch khi ch Nga, thnh lp cc nc Ba Lan,
Phn Lan, Latvia, Lithuania c lp. S kin l nhng i hi ny v
nhng i hi tng t khc ca cc dn tc khc (c th l ngi ,
ngi c Schleswig-Holstein, ngi Slav trong ch Hapsburg) ch
c th c p ng khi ngi dn ng ln cm v kh l nguyn nhn
quan trng nht ca tt c cc cuc chin tranh din ra chu u t sau
Hi ngh Vienna.
Nh vy l, quyn t quyt nh v vn l thnh vin ca mt nh
nc no c ngha l: bt c khi no m dn chng mt khu vc
no , d y l mt lng, mt huyn hay mt s huyn nm cnh
nhau, th hin r bng mt cuc trng cu dn c tin hnh mt
cch t do rng h khng mun tip tc nm trong lin minh vi quc
gia hin nay na m h mun thnh lp mt quc gia c lp hay lin
kt vi mt quc gia khc th c mun ca h phi c tn trng v
thc hin. y l bin php kh thi v hu hiu nht trong vic ngn
chn nhng cuc cch mng, ngn chn nhng cuc chin tranh, c ni
chin ln chin tranh gia cc quc gia vi nhau.
Gi quyn t quyt ny l quyn t quyt ca cc dn tc l khng
hiu vn . y khng phi l quyn t quyt ca mt dn tc trong
nhng ng bin gii c xc nh m l quyn quyt nh ca
dn chng trong mt khu vc lnh th i vi cu hi h mun nm
trong thnh phn ca quc gia no. Khng hiu s khc bit ny thm
ch cn gy ra nhng hu qu nghim trng hn, y l khi quyn t
quyt ca cc dn tc c dng ch s kin l quc gia dn tc c
quyn tch v nhp nhng khu vc c dn c thuc sc tc mnh sinh
sng thuc mt quc gia khc, tri vi nguyn vng ca ngi dn
y. Bn pht xt , trn c s nhn thc nh th v quyn dn tc t
quyt, tm cch bin h cho yu sch ca h trong vic tch mt s
bang ca nc Thu S v hp nht nhng bang ny vi nc , mc d
dn chng cc bang ny khng c nguyn vng . Mt s ngi ng h
ch ngha i c cng c quan im tng t i vi nhng khu vc
ngi c Thu S v H Lan.

Quyn t quyt m chng ta ang ni n y khng phi l quyn

dn tc t quyt m l quyn t quyt ca dn c ca mi khu vc
ln thnh lp mt n v hnh chnh c lp. Nu c th bo m
c quyn t quyt cho tng c nhn th cng nn lm. iu ny l bt
kh thi l do nhng kh khn v mt k thut v mi khu vc cn phi
c qun l nh mt n v hnh chnh ring bit v quyn t quyt b
hn ch bi ch ca a s dn c thuc mt khu vc ln c
coi l n v lnh th trong b my qun l ca t nc.
Trong th k XIX v th k XX, bt c ni no m quyn t quyt c
thc hin v bt c ni no m n c php thc hin th u dn
ti hoc s dn ti vic hnh thnh nh nc mt dn tc (ngha l ngi
dn ni cng mt th ting) v gii th nhng nh nc a sc tc
nhng y phi l kt qu ca s la chn t do ca tt c nhng ngi
c quyn tham gia vo cuc trng cu dn . Vic hnh thnh nhng
nh nc bao gm ton b cc thnh vin ca mt dn tc l kt qu ca
vic thc thi quyn t quyt ch khng phi l mc ch ca n. Nu
mt s ngi thuc cng mt dn tc cho rng h mun c lp v mt
chnh tr ch khng mun l mt phn ca nh nc bao gm ton th
cc thnh vin ca nhng ngi ni cng mt th ting th d nhin l c
th lm cho h thay i quan im chnh tr bng cch thuyt phc h
tun theo nguyn tc dn tc, theo tt c nhng ngi ni cng mt
ngn ng phi thnh lp mt nh nc c lp. Nhng nu ta tm cch
quyt nh s phn chnh tr ca h tri vi c mun ca h bng cch
vin dn n ci quyn dng nh cao hn ca dn tc th ngha l ta
vi phm quyn t quyt chng khc g s dng nhng bin php n p
khc. Vic cc nc c, Php v chia nhau nc Thu S, ngay c
nu c thc hin theo ranh gii cc khu vc ngn ng, l s vi phm
trng tr quyn t quyt, chng khc g vic chia ct nc Ba Lan vy.
3. Nn tng chnh tr ca ho bnh
C th ngh rng sau khi kinh qua Chin tranh Th gii ( ni Chin
tranh Th gii I) th nhn thc v nhu cu ca mt nn ho bnh vnh
vin s tr thnh ti sn chung. Nhng ngi ta vn khng cng nhn

rng phi thc hin cng lnh ca ch ngha t do, khng cng nhn
rng phi thng xuyn v kin nh theo ui cng lnh ny khp
mi ni th mi c th t c mt nn ho bnh bn vng v cuc
Chin tranh Th gii va qua ch l hu qu tt yu v t nhin ca
chnh sch bi bc t do ko di hng chc nm m thi.
Khu hiu qui cho ch ngha t bn trch nhim trong vic khi mo
chin tranh l v ngha v thiu suy ngh. Mi lin h gia chin tranh
v ch ngha bo h l r rng v khi tng l cc s kin th ngi ta
lin coi cc sc thu mang tnh bo h chnh l ch ngha t bn. Ngi
ta qun mt rng ch mt thi gian ngn trc tt c cc n bn c
tinh thn dn tc ch ngha u cha y nhng li cng kch kch lit
chng li t bn quc t (t bn ti chnh v cc trt vng quc t)
v khng c tinh thn quc gia, v h chng li nhng sc thu mang tnh
bo h, v c tinh thn chng chin tranh v ng h ho bnh. Bo rng
nn cng nghip quc phng chu trch nhim trong vic gy ra chin
tranh cng l phi l. Nn cng nghip quc phng xut hin v ln mnh
nh th l v cc chnh ph v cc dn tc thch chin tranh cn v kh.
Tht l l bch khi cho rng cc quc gia quay sang chnh sch quc
l v h thin v nhng ngi sn xut v kh. Cng nghip quc phng,
cng nh bt c ngnh cng nghip no khc, l nhm p ng nh cu.
Nu cc dn tc thch cc mn hng khc ch khng thch n dc v
thuc n th nhng ng ch nh my s sn xut nhng mn hng kia
ch khng sn xut vt liu dng cho chin tranh na.
C th tha nhn rng c mun ho bnh hin tr thnh c mun
chung ca tt c mi ngi. Nhng nhn dn th gii hon ton khng
hiu mun gi ho bnh th phi lm g.
Mun c ho bnh th phi loi b tt c cc ng c dn n xm lc.
Phi thit lp mt trt t quc t sao cho cc quc gia v cc nhm quc
gia cm thy hi lng vi nhng iu kin sng ca mnh v khng c
nhu cu s dng phng tin tuyt vng l chin tranh na. Ngi theo
ch ngha t do khng tin l c th loi b c chin tranh bng cch
thuyt gio v ging dy o c. H c gng to ra nhng iu kin
sc loi b nguyn nhn ca chin tranh.

Yu cu u tin v mt ny l s hu t nhn. Nu ti sn t nhn c

tn trng ngay c trong thi gian din ra chin tranh, nu ngi chin
thng khng c quyn chim ot ti sn ca cc c nhn, nu vic
chim ot ti sn cng cng khng c ngha ng k v s hu t
nhn t liu sn xut gi th thng phong th ng lc quan trng cho
vic gy chin b loi b ri. Nhng iu ny hon ton cha .
Mun cho vic thc hin quyn t quyt khng bin thnh tr h th phi
thit lp c cc nh ch chnh tr sc lm cho vic chuyn ch
quyn trn mt khu vc lnh th t chnh ph ny sang chnh ph khc
tr thnh vn cng n gin cng tt, khng lm li cng khng gy
hi cho bt k ai. Ngi ta thng khng c khi nim ng n v
nhng yu cu cn thit cho vic ny. V vy cn phi lm r bng mt
vi th d.
Xin hy nhn bn phn b cc nhm ngn ng v dn tc ti Trung
v ng u v ch n s kin, th d nh vng Bc v Ty
Mohemia, bin gii gia chng c rt nhiu ng xe la ct ngang.
y, do ch ngha can thip v ch ngha quc gia cho nn khng th
lm cho ng bin gii quc gia tng thch vi ng bin phn chia
cc nhm ngn ng. ng st quc gia ca Czech trn t c th
khng th no qun l c, li cng kh qun l hn nu c vi dm li
c mt ban lnh o khc nhau. Cng kh tng tng c rng c i
chng mi lm pht li phi dng li mua v. V vy, d hiu rng
v sao nhng ngi ng h ch ngha quc gia v ch ngha can thip i
n kt lun rng s thng nht v kinh t v a l ca cc khu vc
nh th phi c bo ton v khu vc ny phi c t di quyn
ca mt ngi cai tr duy nht. (R rng l trong nhng hon cnh nh
th, dn tc no cng tm cch chng minh rng ch mnh mi c quyn
v sc ng vai ca ngi cai tr m thi). Ch ngha t do khng
thy c vn g y ht. ng st t nhn, nu khng b nh nc
can thip, c th i qua lnh th ca nhiu nc m khng to ra bt c
vn g. Nu ngi ta khng thu thu bin gii; nu ngi, gia sc
v hng ho u c t do di chuyn th s chng c vn g khi ch
trong vi gi tu ho vt qua bin gii ca my nc lin.

Bn ngn ng cn cho ta thy c nhng nhm sc dn nm lt thm

trong vng t ca mt dn tc khc. Khng c bt k mi lin kt lnh
th no vi khu vc nh c ch yu ca nhng ngi cng st tc vi
mnh, nhng ngi ny sng trong nhng khu nh c khp kn hoc
trong nhng c o ngn ng. Trong nhng iu kin chnh tr hin nay,
h khng th st nhp vi t quc ca mnh. S kin l khu vc nm
trong lng mt nh nc cn b bao bc bi nhng bc tng thu kho
cng lm cho vn ton vn lnh th tr thnh nhu cu mang tnh
chnh tr. L mt khu vc ngoi quc nh b, li b tch khi vng
lnh th bn cnh bi hng ro thu quan v nhng bin php bo h
khc th c khc g b bp nght v mt kinh t. Nhng nu c t do
thng mi v nh nc chu trch nhim bo v quyn s hu t nhn
th vn s c gii quyt mt cch cc k n gin. Lc s khng
cn c o ngn ng no phi chu cnh b mt quyn dn tc ch v h
nm cch bit hn vi phn lnh th ni c a s ng bo ca mnh
sinh sng.
Vn hnh lang cng ch xut hin trong h thng can thip-quc
gia- quc m thi. t nc khng c ng ra bin tin rng h cn
mt hnh lang thng ra bin nhm ngn chn nh hng ca chnh
sch mang tnh quc gia ch ngha v chnh sch can thip v kinh t
ca nhng nc xung quanh i vi nn ngoi thng ca h. Nu t do
thng mi tr thnh iu lut c mi ngi tn trng th hnh lang
cng kh mang li li lc g cho t nc khng c ng thng ra bin.
Chuyn t mt khu vc kinh t ny sang mt khu vc kinh t khc l
phi chu nhng hu qu nghim trng v mt kinh t. Th d, ch cn
ngh n nn cng nghip si bng ca vng Bc Alsatia, phi chuyn
vng n hai ln; hay cng nghip dt ca Ba Lan vng Silesia
Thng ..v.v.. th s r. Nu vic thay i trong cc lin minh chnh tr
ca mt vng lnh th mang li li ch hay thit hi cho nhng ngi
sng trn vng lnh th th quyn t do b phiu cho quc gia m h
thc s mun tr thnh mt phn ca n li b gii hn mt cch nghim
trng. Ch c th ni n quyn t quyt thc s khi quyt nh ca mi
c nhn u xut pht t ch t do ca chnh ngi ch khng phi
t ni s b mt hay hi vng l s c li. Khng th c cc khu vc

kinh t trong ch ngha t bn c t chc trn cc nguyn tc t do.

C b mt tri t s l mt khu vc kinh t duy nht trong th gii nh
th.
Quyn t quyt c li cho nhng ngi thuc thnh phn a s. Chnh
sch i ni phi c nhng bin php nht nh th mi bo v c
nhng ngi thuc cc sc dn thiu s. Trc ht chng ta s xem xt
nhng bin php trong lnh vc gio dc.
Hin nay, ti phn ln cc quc gia, i hc tr thnh ngha v bt
buc. Cha m c trch nhim cho con i hc trong mt s nm nht nh
hoc dy cho chng nhng kin thc tng t ti nh. Chng cn phi i
su vo nhng l do ng h hay phn i gio dc bt buc khi vn
ny vn ang c bn tho. Chng chng c lin quan g n nhng
vn ang tn ti hin nay. Ch c mt lun c l c th c mi lin h
no m thi, m c th l: bm vo chnh sch gio dc bt buc l
khng ph hp vi nhng c gng nhm thit lp nn ho bnh bn
vng.
Chc chn l dn chng London, Paris hay Berlin s cho y l tuyn b
khng th tin c. Gio dc bt buc th c lin quan g vi chin tranh
v ho bnh? Nhng ngi ta khng th gii quyt c vn ny, nh
h tng lm th vi nhiu vn khc, ch trn quan im ca ngi
Ty u. Chc chn l London, Paris hay Berlin vn gio dc bt
buc c th c gii quyt mt cch d dng. nhng thnh ph ny
s khng c vn dy bng ngn ng no. Dn chng trong cc thnh
ph ny, cng tc l nhng ngi gi con em ti trng hc, ni chung
c th coi l thun nht v mt dn tc. Thm ch ngay c nhng ngi
khng ni ting Anh London cng mun con mnh c hc bng
ting Anh - y l v quyn li ca con ci h. Paris hay Berlin tnh
hnh cng nh th.
Nhng ti nhng khu vc rng ln, ni ngi dn ni nhng ngn ng
khc nhau sng cnh nhau v ho vo nhau thnh mt m hn n a
ngn ng th vn gio dc bt buc li c ngha hon ton khc.
y vn dy bng ngn ng no li c vai tr quyt nh. Sau mt

thi gian ta s thy rng cch gii quyt vn ny c th c nh hng

quyt nh n quc tch ca c khu vc. Trng hc c th lm cho con
ci th vi dn tc ca cha m mnh v c th c s dng nh l
phng tin p bc ton th cc dn tc khc. Kim sot c trng
hc l c th lm li cho dn tc mnh v lm hi cc dn tc khc.
a tr n trng s dng ngn ng ca cha m chng khng phi l
bin php gii quyt vn . Trc ht, ngoi vn ca nhng a tr
c cha m ni bng nhng ngn ng khc nhau, khng phi lc no
cng d dng xc nh ting m ca chnh cha m ca chng. Trong
nhng khu vc a ngn ng, cng vic ca nhiu ngi buc h phi s
dng c tt c cc th ting ang dng trong nc. Ngoi ra, thng
l ngi ta khng th cng khai tuyn b thnh phn dn tc ca mnh y cng l v l do mu sinh m ra. Trong h thng ca ch ngha can
thip iu c th dn ti vic mt khch hng thuc cc dn tc khc
hoc mt vic nu ngi s dng lao ng thuc thnh phn dn tc
khc. Li c nhiu cha m mun gi con n trng thuc dn tc khc
hn l hc trng ca dn tc mnh v cho rng bit nhiu ngn ng
hoc ng ho vi dn tc khc th c li hn l trung thnh vi dn tc
mnh. cha m la chn trng cho con hc cng c ngha l mc
h phi chu mi hnh thc p bc chnh tr m ta c th tng tng
c. Trong tt c nhng khu vc c nhiu dn tc sinh sng, trng
hc l phn thng chnh tr quan trng nht. Khi cn l nh ch bt
buc v ca nh nc th n khng th tch ri chnh tr c. Ch c
mt bin php gii quyt: nh nc, chnh ph, lut php khng bao gi
c dnh dng n vn hc hnh v gio dc. Khng c dng tin
ca ca nh nc cho nhng mc ch ny. Vic gio dc v dy d
thanh thiu nin phi l vic ca cha m, vic ca cc hip hi v nh
ch t nhn.
Th rng c mt s thanh nin khng c hc hnh cn hn l c
hng th vui hc tp nhng ri khi ln ln h s c nguy c b git
hoc b tn ph sut i. M ch nhng kho mnh cn hn l bit ch
m tn tt.

Nhng ngay c khi ta loi b c nhng p bc v mt tinh thn do

chnh sch gio dc bt buc gy ra th cng cn lu ta mi loi tr c
tt c nhng ngun gc ca s va chm gia cc dn tc sng trong khu
vc a ngn ng. Trng hc c th l mt phng tin p bc dn tc
theo quan nim ca chng ti th l phng tin nguy him nht
nhng khng phi l phng tin duy nht. Bt c s can thip no ca
chnh ph vo i sng kinh t cng u c th tr thnh phng tin
ngc i nhng dn tc khng ni cng th ting vi nhm ang cm
quyn. V th, mun bo v ho bnh th hot ng ca chnh ph phi
c gii hn trong lnh vc m khng ai c th thay th c, theo
ng ngha en ca t ny.
Chng ta khng th khng c b my ca chnh ph, b my ca chnh
ph l bo v v duy tr cuc sng, quyn t do, ti sn v sc kho
ca mi c nhn. Nhng trong nhng khu vc c th xy ra k th chng
tc trong khi thi hnh nhim v ca nh nc th ngay c hnh ng ca
cnh st v to n cng c th to ra nguy c ri. Ch c nhng nc,
ni ngi dn khng c thi thin v dn tc ny hay dn tc khc th
ta mi khng phi lo quan chc c thi k th trong khi thi hnh lut
php nhm bo v i sng, quyn t do, ti sn v sc kho m thi.
Cn nhng ni m s khc bit v tn gio, khc bit v dn tc v
nhng khc bit tng t tr thnh h su ngn cch ngi dn n
mc khng th no c s cng bng v nhn o m ch cn lng hn
th th vn s hon ton khc. Khi , mt vin quan to s dng
quyn lc nhm phc v cho quyn li ca nhm mnh nhng li ngh
rng mnh ang thi hnh phn s, y chnh l hnh ng k th, hnh
ng ny c c th l c , nhng thng l khng c .
V b my ca chnh ph khng c chc nng no khc ngoi chc nng
bo v cuc sng, quyn t do, ti sn v sc kho cho nn c th a ra
nhng qui nh nhm hn ch mt cch trit lnh vc m b my
hnh chnh v to n c th hot ng mt cch t do, khng hoc
rt t khong trng cho nhng hot ng tu tin hay a ra nhng quyt
nh c on v ch quan. Nhng ch cn giao cho nh nc qun l
mt phn qu trnh sn xut, ch cn b my ca chnh ph c yu cu
quyt nh mn hng no quan trng hn l s khng th no buc cc

quan chc phi tun th nhng iu lut v qui nh nhm bo m

quyn li ca cc cc cng dn c na. Lut hnh s nhm trng pht
nhng k st nhn, mc no , qui nh r ai l v ai khng
phi l st nhn v v vy m xc nh c lnh vc trong quan
to c th t do a ra phn quyt ca mnh. D nhin l lut s no
cng bit rng, trong nhng trng hp c th, ngay c nhng o lut
tt nht cng c th b ngi ta xuyn tc trong khi gii thch, p dng
v thi hnh. Nhng trng hp c quan ca chnh ph chu trch nhim
qun l phng tin giao thng, hm m hoc t cng; ta chng th no
gi cho n khng thin v trong nhng vn lin quan n chnh sch
quc gia v mi ch dn u s bin thnh nhng li so rng; tt nht l
gii hn quyn t do hnh ng v nhng l do khc ( c tho lun
trong phn 2). Nhng li phi dnh cho c quan ca chnh ph khng
gian hnh ng v khng th bit trc c rng n s phi hnh
ng trong nhng hon cnh no. Nh vy l rng ca cho nhng
hnh ng c on, thin v v lm dng quyn lc.
Ngay c trong nhng khu vc c i din ca nhiu dn tc sinh sng th
cng cn phi c mt chnh quyn thng nht. Mi gc ph khng th c
hai vin cnh st, mt ngi c, mt ngi Czech, mi ngi ch chu
trch nhim bo v ngi thuc dn tc mnh. Nhng ngay c nu lm
c nh th th cng s xut hin vn l ai s phi can thip khi
ngi ca c hai sc dn cng b ri vo hon cnh cn phi can thip.
Thit hi do nhu cu phi c mt chnh quyn thng nht trn nhng
vng lnh th nh th l khng th trnh c. Nhng, nu trong khi
thc hin nhng chc nng khng th thoi thc c l bo v cuc
sng, quyn t do, ti sn v sc kho m chnh ph gp nhng kh
khn nh th th cng khng c m rng phm vi hot ng ca chnh
ph sang cc lnh vc khc, m thc cht l s phi ginh cho c quan
ca chnh ph nhiu quyn t do hnh ng hn, lm cho kh khn cng
khng khip hn.
Nhiu khu vc rng ln trn tri t l khu vc qun c ca nhiu ging
ngi, ch khng phi l ngi ca mt dn tc, mt ging ngi hay
mt tn gio. Do qu trnh di dn, chc chn s xy ra do s dch chuyn
ca qu trnh sn xut, m nhiu vng mi s phi i mt vi hin

tng qun c. Nu khng mun c tnh lm cho nhng va chm s ny

sinh gia cc nhm khc nhau sng chung vi nhau th cng phi gii
hn hot ng ca chnh ph vo nhng nhim v m ch c n mi thc
hin c.
Ngun: http://mises.org/liberal.asp

Phm Nguyn Trng dch

Chng 3
Chnh sch i ngoi ca ch ngha t do
1. Gii hn ca nh nc
i vi ngi theo ch ngha t do, chnh sch i ni v i ngoi
khng h mu thun vi nhau v trong mt anh ta, cu hi thng c
t ra v c tho lun n nt nc l cn phi u tin cho chnh sch
i ngoi hay l ngc li, l mt cu hi v vn. V ch ngha t do,
ngay t khi thu, l khi nim chnh tr bao trm ln ton th gii, v
nhng t tng m n tm cch thc hin trong mt khu vc hn ch
cng c gi tr i vi nhng lnh vc rng ln hn ca nn chnh tr th
gii. Nu ngi theo ch ngha t do c phn bit gia chnh sch i
ni v i ngoi th ch l mun cho thun tin v vi mc ch phn
loi, nhm chia cc vn chnh tr thnh nhng nhm ch yu, ch
khng phi v tin rng hai lnh vc ny phi p dng nhng nguyn tc
khc nhau.
Mc tiu ca chnh sch i ni cng nh i ngoi ca ch ngha t do
l: ho bnh. Mc nh m n nhm n l s hp tc ho bnh gia cc
dn tc cng nh trong ni b tng dn tc. Xut pht im ca t tng
t do l s cng nhn gi tr v tm quan trng ca s hp tc gia
ngi vi ngi, v ton b chnh sch cng nh cng lnh ca ch

ngha t do l nhm gi vng v m rng hn na s hp tc gia ngi

vi ngi trong cng ng nhn loi. L tng ti thng ca ch ngha
t do l s hp tc hon ho ca ton th loi ngi c thc hin mt
cch ho bnh v din ra mt cch sun s. T tng ca ch ngha t do
bao gi cng bao trm ln ton cu ch khng phi ch l tng phn ca
n. N khng dng li nhng nhm ngi nht nh, cng khng dng
li trc bin gii mt lng, mt tnh, mt nc hay mt chu lc. T
duy ca n mang tm th gii v ton cu: bao trm ln tt c mi ngi
v ton b th gii. Theo ngha ny th ch ngha t do chnh l ch
ngha nhn o, cn ngi theo ch ngha t do l cng dn ca ton th
gii hay l ngi theo ch ngha th gii.
Hin nay, khi m nhng t tng bi t do ang gi th thng phong
trn ton th gii, qun chng c thi nghi ng i vi ch ngha th
gii. c, nhng ngi yu nc cung tn khng th tha th cho cc
thi s v i, c bit l Goethe, v t tng v tnh cm ca h khng
gii hn trong bin gii quc gia m c xu hng bao trm ln ton th
gii. Nhiu ngi cho rng quyn li quc gia v quyn li ca nhn
loi l khng th dung ho v ngi no hng kht vng v n lc ca
mnh cho s thnh vng ca ton th nhn loi cng tc l khng m
xa n quyn li quc gia ca mnh. Khng c g sai lm hn th. Mt
ngi c hot ng cho li ch ca ton nhn loi cng chng lm thit
hi cho quyn li ca ng bo mnh - tc l nhng ngi c chung
ting ni v sng chung vi anh ta trn mt mnh t, nhng ngi cng
sc tc v cng ng tm linh hn l mt ngi hnh ng v quyn
li ca ton th dn tc c lm thit hi n quyn li ca thnh ph
qu hng ngi . V ngi no quan tm n s thnh vng ca
ton th gii bao nhiu th cng quan tm n s thnh vng ca cng
ng m ngi ang sng by nhiu.
Nhng ngi dn tc ch ngha c thi s-vanh, tc l nhng k cho
rng quyn li gia cc dn tc l khng th dung ho v tm cch p
dng chnh sch nhm bo v quyn thng tr ca dn tc ny i vi
dn tc khc - thm ch bng v lc, nu cn - li thng xuyn nhn
mnh s cn thit v li ch ca tnh on kt quc gia. H cng i phi

tin hnh chin tranh chng li cc dn tc khc th h li cng ku gi

ho bnh v ho hp gi nhng ngi sng trn cng t nc ca h.
Ngi theo ch ngha t do khng bao gi chng li tinh thn on kt
quc gia. Ngc li: nhu cu ho bnh trong lng dn tc chnh l kt
qu ca t tng t do v ch tr thnh nhu cu ni bt sau khi cc t
tng t do hi th k XIX c nhiu ngi chp nhn. Trc khi
trit l t do - vi s tn dng ho bnh v iu kin ca n - chim
c tm tr ca con ngi, ngi ta khng ch tin hnh chin tranh
gia cc dn tc vi nhau. Cc dn tc thng xuyn b xu x bi
nhng cuc xung t ni b v nhng cuc u tranh m mu. Trong
th k XVIII, ngi Anh nh nhau vi ngi Anh Culloden; thm ch
ngay cui th k XVIII, khi Ph nh nhau ci o th mt s nc c
ng v pha ny, s khc li ng v pha bn kia. Trong khi Ph
chng thy c g xu khi ng v pha nc nh nc o thuc
c v nm 1870 ch v cc s kin din ra rt nhanh nn o mi khng
kp ng v pha Php trong cuc chin tranh chng li nc Ph v
ng minh ca nc ny. Nhiu chin thng m qun i Ph ly lm t
ho li l chin thng trong nhng cuc chin tranh nhm chng li
nhng nc c khc. Chnh ch ngha t do dy cc dn tc gi gn
ho bnh trong mi nc, v y cng l iu n mun cc dn tc phi
gi trong quan h vi nhau.
Chnh l do s phn cng lao ng quc t m ch ngha t do mi rt
ra lun c chng chin tranh y sc thuyt phc v khng th no bc
b c. Qu trnh phn cng lao ng vt khi bin gii quc gia
t rt lu ri. Hin nay khng c dn tc vn minh no c th p ng
c cc nhu cu nu ch da vo nn sn xut ca chnh mnh. Tt c
cc nc u phi nhp khu v thanh ton bng cch xut khu hng
ho do mnh sn xut. Bt c iu g c th cn tr hoc lm gin on
vic trao i hng ho trn trng quc t u s gy ra nhng thit hi
nghim trng cho nn vn minh nhn loi v e do s thnh vng, m
thc cht l e do chnh s tn vong ca hng triu triu ngi trn tri
t. Trong thi i, khi m tt c cc dn tc u ph thuc vo hng
ho do nc ngoi sn xut th khng ai c gy chin na. Bt k s
ngng tr no trong vic nhp khu hng ho th cng c th gy ra hu

qu quyt nh i vi kt qu ca cuc chin do nc tham gia vo

qu trnh phn cng lao ng quc t gy ra cho nn chnh sch mun
tnh n kh nng chin tranh phi c gng bin nn kinh t quc gia tr
thnh t cp t tc, ngha l ngay trong thi bnh cng phi t mc tiu
l t du chn ht cho qu trnh phn cng lao ng ti bin gii quc
gia ca mnh. Nu nc c mun rt khi qu trnh phn cng lao
ng quc t v tm cch p ng cc nhu cu ca mnh thng qua nn
sn xut trong nc th tng sn phm quc ni ca nc c s gim
v mc sng cng nh nn vn ho ca nhn dn c s gim i trng
thy.
2. Quyn t quyt
Nh ni bn trn, t nc ch c hng ho bnh khi c mt bn
hin php dn ch bo m vic iu chnh ca nh nc cho ph hp
vi nguyn vng ca ngi dn din ra sun s. Ch cn p dng nguyn
tc ny mt cch nht qun l m bo ho bnh gia cc dn tc ri.
Nhng ngi theo trng phi t do thi k u cho rng nhn dn, v
bn cht, l nhng ngi yu chung ho bnh, ch c vua cha l thch
chin tranh v h mun tm kim quyn lc v ti sn bng cch chinh
phc. V vy m h tin rng ch cn thay chnh quyn ca nhng ng
hong ca cc triu i bng chnh ph ph thuc vo ngi dn l
chng ta s c mt nn ho bnh bn vng. Nu nc cng ho thy rng
nhng ng bin gii quc gia c hnh thnh trong sut qu trnh
lch s trc thi i t do khng p ng c nguyn vng chnh tr
ca nhn dn th nhng ng bin gii ny s phi c thay i cho
ph hp vi kt qu ca mt cuc trng cu dn , y l ni cuc trng
cu dn th hin c ch ca ton dn. Vic dch chuyn bin gii
quc gia phi tr thnh kh thi nu dn chng sng ti mt khu vc no
th hin ch mt cch r rng rng h mun st nhp vo mt quc
gia khc vi quc gia hin nay. Trong cc th k XVII v XVIII cc Sa
Hong Nga st nhp vo ch ca mnh nhng khu vc rng ln
song ngi dn trong cc khu vc cha bao gi c c mun tr
thnh mt phn ca nh nc Nga. Ngay c khi ch Nga thng qua
mt bn hin php thc s dn ch th c nguyn ca dn chng trong

cc khu vc ny vn khng c p ng, n gin l v h khng mun

c bt c rng buc ca mt lin minh chnh tr no vi ngi Nga. Yu
cu dn ch ca h l: tch khi ch Nga, thnh lp cc nc Ba Lan,
Phn Lan, Latvia, Lithuania c lp. S kin l nhng i hi ny v
nhng i hi tng t khc ca cc dn tc khc (c th l ngi ,
ngi c Schleswig-Holstein, ngi Slav trong ch Hapsburg) ch
c th c p ng khi ngi dn ng ln cm v kh l nguyn nhn
quan trng nht ca tt c cc cuc chin tranh din ra chu u t sau
Hi ngh Vienna.
Nh vy l, quyn t quyt nh v vn l thnh vin ca mt nh
nc no c ngha l: bt c khi no m dn chng mt khu vc
no , d y l mt lng, mt huyn hay mt s huyn nm cnh
nhau, th hin r bng mt cuc trng cu dn c tin hnh mt
cch t do rng h khng mun tip tc nm trong lin minh vi quc
gia hin nay na m h mun thnh lp mt quc gia c lp hay lin
kt vi mt quc gia khc th c mun ca h phi c tn trng v
thc hin. y l bin php kh thi v hu hiu nht trong vic ngn
chn nhng cuc cch mng, ngn chn nhng cuc chin tranh, c ni
chin ln chin tranh gia cc quc gia vi nhau.
Gi quyn t quyt ny l quyn t quyt ca cc dn tc l khng
hiu vn . y khng phi l quyn t quyt ca mt dn tc trong
nhng ng bin gii c xc nh m l quyn quyt nh ca
dn chng trong mt khu vc lnh th i vi cu hi h mun nm
trong thnh phn ca quc gia no. Khng hiu s khc bit ny thm
ch cn gy ra nhng hu qu nghim trng hn, y l khi quyn t
quyt ca cc dn tc c dng ch s kin l quc gia dn tc c
quyn tch v nhp nhng khu vc c dn c thuc sc tc mnh sinh
sng thuc mt quc gia khc, tri vi nguyn vng ca ngi dn
y. Bn pht xt , trn c s nhn thc nh th v quyn dn tc t
quyt, tm cch bin h cho yu sch ca h trong vic tch mt s
bang ca nc Thu S v hp nht nhng bang ny vi nc , mc d
dn chng cc bang ny khng c nguyn vng . Mt s ngi ng h
ch ngha i c cng c quan im tng t i vi nhng khu vc
ngi c Thu S v H Lan.

Quyn t quyt m chng ta ang ni n y khng phi l quyn

dn tc t quyt m l quyn t quyt ca dn c ca mi khu vc
ln thnh lp mt n v hnh chnh c lp. Nu c th bo m
c quyn t quyt cho tng c nhn th cng nn lm. iu ny l bt
kh thi l do nhng kh khn v mt k thut v mi khu vc cn phi
c qun l nh mt n v hnh chnh ring bit v quyn t quyt b
hn ch bi ch ca a s dn c thuc mt khu vc ln c
coi l n v lnh th trong b my qun l ca t nc.
Trong th k XIX v th k XX, bt c ni no m quyn t quyt c
thc hin v bt c ni no m n c php thc hin th u dn
ti hoc s dn ti vic hnh thnh nh nc mt dn tc (ngha l ngi
dn ni cng mt th ting) v gii th nhng nh nc a sc tc
nhng y phi l kt qu ca s la chn t do ca tt c nhng ngi
c quyn tham gia vo cuc trng cu dn . Vic hnh thnh nhng
nh nc bao gm ton b cc thnh vin ca mt dn tc l kt qu ca
vic thc thi quyn t quyt ch khng phi l mc ch ca n. Nu
mt s ngi thuc cng mt dn tc cho rng h mun c lp v mt
chnh tr ch khng mun l mt phn ca nh nc bao gm ton th
cc thnh vin ca nhng ngi ni cng mt th ting th d nhin l c
th lm cho h thay i quan im chnh tr bng cch thuyt phc h
tun theo nguyn tc dn tc, theo tt c nhng ngi ni cng mt
ngn ng phi thnh lp mt nh nc c lp. Nhng nu ta tm cch
quyt nh s phn chnh tr ca h tri vi c mun ca h bng cch
vin dn n ci quyn dng nh cao hn ca dn tc th ngha l ta
vi phm quyn t quyt chng khc g s dng nhng bin php n p
khc. Vic cc nc c, Php v chia nhau nc Thu S, ngay c
nu c thc hin theo ranh gii cc khu vc ngn ng, l s vi phm
trng tr quyn t quyt, chng khc g vic chia ct nc Ba Lan vy.
3. Nn tng chnh tr ca ho bnh
C th ngh rng sau khi kinh qua Chin tranh Th gii ( ni Chin
tranh Th gii I) th nhn thc v nhu cu ca mt nn ho bnh vnh
vin s tr thnh ti sn chung. Nhng ngi ta vn khng cng nhn

rng phi thc hin cng lnh ca ch ngha t do, khng cng nhn
rng phi thng xuyn v kin nh theo ui cng lnh ny khp
mi ni th mi c th t c mt nn ho bnh bn vng v cuc
Chin tranh Th gii va qua ch l hu qu tt yu v t nhin ca
chnh sch bi bc t do ko di hng chc nm m thi.
Khu hiu qui cho ch ngha t bn trch nhim trong vic khi mo
chin tranh l v ngha v thiu suy ngh. Mi lin h gia chin tranh
v ch ngha bo h l r rng v khi tng l cc s kin th ngi ta
lin coi cc sc thu mang tnh bo h chnh l ch ngha t bn. Ngi
ta qun mt rng ch mt thi gian ngn trc tt c cc n bn c
tinh thn dn tc ch ngha u cha y nhng li cng kch kch lit
chng li t bn quc t (t bn ti chnh v cc trt vng quc t)
v khng c tinh thn quc gia, v h chng li nhng sc thu mang tnh
bo h, v c tinh thn chng chin tranh v ng h ho bnh. Bo rng
nn cng nghip quc phng chu trch nhim trong vic gy ra chin
tranh cng l phi l. Nn cng nghip quc phng xut hin v ln mnh
nh th l v cc chnh ph v cc dn tc thch chin tranh cn v kh.
Tht l l bch khi cho rng cc quc gia quay sang chnh sch quc
l v h thin v nhng ngi sn xut v kh. Cng nghip quc phng,
cng nh bt c ngnh cng nghip no khc, l nhm p ng nh cu.
Nu cc dn tc thch cc mn hng khc ch khng thch n dc v
thuc n th nhng ng ch nh my s sn xut nhng mn hng kia
ch khng sn xut vt liu dng cho chin tranh na.
C th tha nhn rng c mun ho bnh hin tr thnh c mun
chung ca tt c mi ngi. Nhng nhn dn th gii hon ton khng
hiu mun gi ho bnh th phi lm g.
Mun c ho bnh th phi loi b tt c cc ng c dn n xm lc.
Phi thit lp mt trt t quc t sao cho cc quc gia v cc nhm quc
gia cm thy hi lng vi nhng iu kin sng ca mnh v khng c
nhu cu s dng phng tin tuyt vng l chin tranh na. Ngi theo
ch ngha t do khng tin l c th loi b c chin tranh bng cch
thuyt gio v ging dy o c. H c gng to ra nhng iu kin
sc loi b nguyn nhn ca chin tranh.

Yu cu u tin v mt ny l s hu t nhn. Nu ti sn t nhn c

tn trng ngay c trong thi gian din ra chin tranh, nu ngi chin
thng khng c quyn chim ot ti sn ca cc c nhn, nu vic
chim ot ti sn cng cng khng c ngha ng k v s hu t
nhn t liu sn xut gi th thng phong th ng lc quan trng cho
vic gy chin b loi b ri. Nhng iu ny hon ton cha .
Mun cho vic thc hin quyn t quyt khng bin thnh tr h th phi
thit lp c cc nh ch chnh tr sc lm cho vic chuyn ch
quyn trn mt khu vc lnh th t chnh ph ny sang chnh ph khc
tr thnh vn cng n gin cng tt, khng lm li cng khng gy
hi cho bt k ai. Ngi ta thng khng c khi nim ng n v
nhng yu cu cn thit cho vic ny. V vy cn phi lm r bng mt
vi th d.
Xin hy nhn bn phn b cc nhm ngn ng v dn tc ti Trung
v ng u v ch n s kin, th d nh vng Bc v Ty
Mohemia, bin gii gia chng c rt nhiu ng xe la ct ngang.
y, do ch ngha can thip v ch ngha quc gia cho nn khng th
lm cho ng bin gii quc gia tng thch vi ng bin phn chia
cc nhm ngn ng. ng st quc gia ca Czech trn t c th
khng th no qun l c, li cng kh qun l hn nu c vi dm li
c mt ban lnh o khc nhau. Cng kh tng tng c rng c i
chng mi lm pht li phi dng li mua v. V vy, d hiu rng
v sao nhng ngi ng h ch ngha quc gia v ch ngha can thip i
n kt lun rng s thng nht v kinh t v a l ca cc khu vc
nh th phi c bo ton v khu vc ny phi c t di quyn
ca mt ngi cai tr duy nht. (R rng l trong nhng hon cnh nh
th, dn tc no cng tm cch chng minh rng ch mnh mi c quyn
v sc ng vai ca ngi cai tr m thi). Ch ngha t do khng
thy c vn g y ht. ng st t nhn, nu khng b nh nc
can thip, c th i qua lnh th ca nhiu nc m khng to ra bt c
vn g. Nu ngi ta khng thu thu bin gii; nu ngi, gia sc
v hng ho u c t do di chuyn th s chng c vn g khi ch
trong vi gi tu ho vt qua bin gii ca my nc lin.

Bn ngn ng cn cho ta thy c nhng nhm sc dn nm lt thm

trong vng t ca mt dn tc khc. Khng c bt k mi lin kt lnh
th no vi khu vc nh c ch yu ca nhng ngi cng st tc vi
mnh, nhng ngi ny sng trong nhng khu nh c khp kn hoc
trong nhng c o ngn ng. Trong nhng iu kin chnh tr hin nay,
h khng th st nhp vi t quc ca mnh. S kin l khu vc nm
trong lng mt nh nc cn b bao bc bi nhng bc tng thu kho
cng lm cho vn ton vn lnh th tr thnh nhu cu mang tnh
chnh tr. L mt khu vc ngoi quc nh b, li b tch khi vng
lnh th bn cnh bi hng ro thu quan v nhng bin php bo h
khc th c khc g b bp nght v mt kinh t. Nhng nu c t do
thng mi v nh nc chu trch nhim bo v quyn s hu t nhn
th vn s c gii quyt mt cch cc k n gin. Lc s khng
cn c o ngn ng no phi chu cnh b mt quyn dn tc ch v h
nm cch bit hn vi phn lnh th ni c a s ng bo ca mnh
sinh sng.
Vn hnh lang cng ch xut hin trong h thng can thip-quc
gia- quc m thi. t nc khng c ng ra bin tin rng h cn
mt hnh lang thng ra bin nhm ngn chn nh hng ca chnh
sch mang tnh quc gia ch ngha v chnh sch can thip v kinh t
ca nhng nc xung quanh i vi nn ngoi thng ca h. Nu t do
thng mi tr thnh iu lut c mi ngi tn trng th hnh lang
cng kh mang li li lc g cho t nc khng c ng thng ra bin.
Chuyn t mt khu vc kinh t ny sang mt khu vc kinh t khc l
phi chu nhng hu qu nghim trng v mt kinh t. Th d, ch cn
ngh n nn cng nghip si bng ca vng Bc Alsatia, phi chuyn
vng n hai ln; hay cng nghip dt ca Ba Lan vng Silesia
Thng ..v.v.. th s r. Nu vic thay i trong cc lin minh chnh tr
ca mt vng lnh th mang li li ch hay thit hi cho nhng ngi
sng trn vng lnh th th quyn t do b phiu cho quc gia m h
thc s mun tr thnh mt phn ca n li b gii hn mt cch nghim
trng. Ch c th ni n quyn t quyt thc s khi quyt nh ca mi
c nhn u xut pht t ch t do ca chnh ngi ch khng phi
t ni s b mt hay hi vng l s c li. Khng th c cc khu vc

kinh t trong ch ngha t bn c t chc trn cc nguyn tc t do.

C b mt tri t s l mt khu vc kinh t duy nht trong th gii nh
th.
Quyn t quyt c li cho nhng ngi thuc thnh phn a s. Chnh
sch i ni phi c nhng bin php nht nh th mi bo v c
nhng ngi thuc cc sc dn thiu s. Trc ht chng ta s xem xt
nhng bin php trong lnh vc gio dc.
Hin nay, ti phn ln cc quc gia, i hc tr thnh ngha v bt
buc. Cha m c trch nhim cho con i hc trong mt s nm nht nh
hoc dy cho chng nhng kin thc tng t ti nh. Chng cn phi i
su vo nhng l do ng h hay phn i gio dc bt buc khi vn
ny vn ang c bn tho. Chng chng c lin quan g n nhng
vn ang tn ti hin nay. Ch c mt lun c l c th c mi lin h
no m thi, m c th l: bm vo chnh sch gio dc bt buc l
khng ph hp vi nhng c gng nhm thit lp nn ho bnh bn
vng.
Chc chn l dn chng London, Paris hay Berlin s cho y l tuyn b
khng th tin c. Gio dc bt buc th c lin quan g vi chin tranh
v ho bnh? Nhng ngi ta khng th gii quyt c vn ny, nh
h tng lm th vi nhiu vn khc, ch trn quan im ca ngi
Ty u. Chc chn l London, Paris hay Berlin vn gio dc bt
buc c th c gii quyt mt cch d dng. nhng thnh ph ny
s khng c vn dy bng ngn ng no. Dn chng trong cc thnh
ph ny, cng tc l nhng ngi gi con em ti trng hc, ni chung
c th coi l thun nht v mt dn tc. Thm ch ngay c nhng ngi
khng ni ting Anh London cng mun con mnh c hc bng
ting Anh - y l v quyn li ca con ci h. Paris hay Berlin tnh
hnh cng nh th.
Nhng ti nhng khu vc rng ln, ni ngi dn ni nhng ngn ng
khc nhau sng cnh nhau v ho vo nhau thnh mt m hn n a
ngn ng th vn gio dc bt buc li c ngha hon ton khc.
y vn dy bng ngn ng no li c vai tr quyt nh. Sau mt

thi gian ta s thy rng cch gii quyt vn ny c th c nh hng

quyt nh n quc tch ca c khu vc. Trng hc c th lm cho con
ci th vi dn tc ca cha m mnh v c th c s dng nh l
phng tin p bc ton th cc dn tc khc. Kim sot c trng
hc l c th lm li cho dn tc mnh v lm hi cc dn tc khc.
a tr n trng s dng ngn ng ca cha m chng khng phi l
bin php gii quyt vn . Trc ht, ngoi vn ca nhng a tr
c cha m ni bng nhng ngn ng khc nhau, khng phi lc no
cng d dng xc nh ting m ca chnh cha m ca chng. Trong
nhng khu vc a ngn ng, cng vic ca nhiu ngi buc h phi s
dng c tt c cc th ting ang dng trong nc. Ngoi ra, thng
l ngi ta khng th cng khai tuyn b thnh phn dn tc ca mnh y cng l v l do mu sinh m ra. Trong h thng ca ch ngha can
thip iu c th dn ti vic mt khch hng thuc cc dn tc khc
hoc mt vic nu ngi s dng lao ng thuc thnh phn dn tc
khc. Li c nhiu cha m mun gi con n trng thuc dn tc khc
hn l hc trng ca dn tc mnh v cho rng bit nhiu ngn ng
hoc ng ho vi dn tc khc th c li hn l trung thnh vi dn tc
mnh. cha m la chn trng cho con hc cng c ngha l mc
h phi chu mi hnh thc p bc chnh tr m ta c th tng tng
c. Trong tt c nhng khu vc c nhiu dn tc sinh sng, trng
hc l phn thng chnh tr quan trng nht. Khi cn l nh ch bt
buc v ca nh nc th n khng th tch ri chnh tr c. Ch c
mt bin php gii quyt: nh nc, chnh ph, lut php khng bao gi
c dnh dng n vn hc hnh v gio dc. Khng c dng tin
ca ca nh nc cho nhng mc ch ny. Vic gio dc v dy d
thanh thiu nin phi l vic ca cha m, vic ca cc hip hi v nh
ch t nhn.
Th rng c mt s thanh nin khng c hc hnh cn hn l c
hng th vui hc tp nhng ri khi ln ln h s c nguy c b git
hoc b tn ph sut i. M ch nhng kho mnh cn hn l bit ch
m tn tt.

Nhng ngay c khi ta loi b c nhng p bc v mt tinh thn do

chnh sch gio dc bt buc gy ra th cng cn lu ta mi loi tr c
tt c nhng ngun gc ca s va chm gia cc dn tc sng trong khu
vc a ngn ng. Trng hc c th l mt phng tin p bc dn tc
theo quan nim ca chng ti th l phng tin nguy him nht
nhng khng phi l phng tin duy nht. Bt c s can thip no ca
chnh ph vo i sng kinh t cng u c th tr thnh phng tin
ngc i nhng dn tc khng ni cng th ting vi nhm ang cm
quyn. V th, mun bo v ho bnh th hot ng ca chnh ph phi
c gii hn trong lnh vc m khng ai c th thay th c, theo
ng ngha en ca t ny.
Chng ta khng th khng c b my ca chnh ph, b my ca chnh
ph l bo v v duy tr cuc sng, quyn t do, ti sn v sc kho
ca mi c nhn. Nhng trong nhng khu vc c th xy ra k th chng
tc trong khi thi hnh nhim v ca nh nc th ngay c hnh ng ca
cnh st v to n cng c th to ra nguy c ri. Ch c nhng nc,
ni ngi dn khng c thi thin v dn tc ny hay dn tc khc th
ta mi khng phi lo quan chc c thi k th trong khi thi hnh lut
php nhm bo v i sng, quyn t do, ti sn v sc kho m thi.
Cn nhng ni m s khc bit v tn gio, khc bit v dn tc v
nhng khc bit tng t tr thnh h su ngn cch ngi dn n
mc khng th no c s cng bng v nhn o m ch cn lng hn
th th vn s hon ton khc. Khi , mt vin quan to s dng
quyn lc nhm phc v cho quyn li ca nhm mnh nhng li ngh
rng mnh ang thi hnh phn s, y chnh l hnh ng k th, hnh
ng ny c c th l c , nhng thng l khng c .
V b my ca chnh ph khng c chc nng no khc ngoi chc nng
bo v cuc sng, quyn t do, ti sn v sc kho cho nn c th a ra
nhng qui nh nhm hn ch mt cch trit lnh vc m b my
hnh chnh v to n c th hot ng mt cch t do, khng hoc
rt t khong trng cho nhng hot ng tu tin hay a ra nhng quyt
nh c on v ch quan. Nhng ch cn giao cho nh nc qun l
mt phn qu trnh sn xut, ch cn b my ca chnh ph c yu cu
quyt nh mn hng no quan trng hn l s khng th no buc cc

quan chc phi tun th nhng iu lut v qui nh nhm bo m

quyn li ca cc cc cng dn c na. Lut hnh s nhm trng pht
nhng k st nhn, mc no , qui nh r ai l v ai khng
phi l st nhn v v vy m xc nh c lnh vc trong quan
to c th t do a ra phn quyt ca mnh. D nhin l lut s no
cng bit rng, trong nhng trng hp c th, ngay c nhng o lut
tt nht cng c th b ngi ta xuyn tc trong khi gii thch, p dng
v thi hnh. Nhng trng hp c quan ca chnh ph chu trch nhim
qun l phng tin giao thng, hm m hoc t cng; ta chng th no
gi cho n khng thin v trong nhng vn lin quan n chnh sch
quc gia v mi ch dn u s bin thnh nhng li so rng; tt nht l
gii hn quyn t do hnh ng v nhng l do khc ( c tho lun
trong phn 2). Nhng li phi dnh cho c quan ca chnh ph khng
gian hnh ng v khng th bit trc c rng n s phi hnh
ng trong nhng hon cnh no. Nh vy l rng ca cho nhng
hnh ng c on, thin v v lm dng quyn lc.
Ngay c trong nhng khu vc c i din ca nhiu dn tc sinh sng th
cng cn phi c mt chnh quyn thng nht. Mi gc ph khng th c
hai vin cnh st, mt ngi c, mt ngi Czech, mi ngi ch chu
trch nhim bo v ngi thuc dn tc mnh. Nhng ngay c nu lm
c nh th th cng s xut hin vn l ai s phi can thip khi
ngi ca c hai sc dn cng b ri vo hon cnh cn phi can thip.
Thit hi do nhu cu phi c mt chnh quyn thng nht trn nhng
vng lnh th nh th l khng th trnh c. Nhng, nu trong khi
thc hin nhng chc nng khng th thoi thc c l bo v cuc
sng, quyn t do, ti sn v sc kho m chnh ph gp nhng kh
khn nh th th cng khng c m rng phm vi hot ng ca chnh
ph sang cc lnh vc khc, m thc cht l s phi ginh cho c quan
ca chnh ph nhiu quyn t do hnh ng hn, lm cho kh khn cng
khng khip hn.
Nhiu khu vc rng ln trn tri t l khu vc qun c ca nhiu ging
ngi, ch khng phi l ngi ca mt dn tc, mt ging ngi hay
mt tn gio. Do qu trnh di dn, chc chn s xy ra do s dch chuyn
ca qu trnh sn xut, m nhiu vng mi s phi i mt vi hin

tng qun c. Nu khng mun c tnh lm cho nhng va chm s ny

sinh gia cc nhm khc nhau sng chung vi nhau th cng phi gii
hn hot ng ca chnh ph vo nhng nhim v m ch c n mi thc
hin c.

4. Ch ngha dn tc
Khi no cc quc gia vn cn nm di quyn cai tr ca cc vua cha
th khi tng iu chnh bin gii quc gia cho trng vi ng
bin gii gia cc dn tc vn s khng c chp nhn. Nu k thng
tr mun st nhp mt tnh vo vng quc ca mnh th ng ta s chng
thm quan tm n vic l liu dn chng - tc l thn dn ca ng ta
c ng vi vic thay i ngi cm quyn hay l khng. iu duy
nht ng ta phi quan tm l lc lng qun s c sc chinh phc v
gi c vng t y hay l khng m thi. ng ta cng khai bin h
cho hnh vi ca mnh bng cch ni rng yu sch ca mnh l hp
php. Thnh phn dn tc ca khu vc b chim ng khng phi l vn
cn quan tm.
Cng vi s xut hin ca ch ngha t do, ln u tin cu hi v cch
thc v ng bin gii quc gia mi tr thnh vn c lp vi
nhng tnh ton v qun s, lch s v php l. Ch ngha t do cho rng
nh nc c xy dng trn ch ca a s dn chng sng trong mt
khu vc nht nh, n bc b mi tnh ton qun s, tc l bc b nhng
toan tnh tng gi vai tr quyt nh trong vic xc nh ng bin gii
trong qu kh. N khng chp nhn quyn chinh phc. N khng chp
nhn lun im v bin gii chin lc v cho rng yu sch st nhp
mt vng t nh t vo mt quc gia no l cng c tin n l
hon ton khng th hiu c. Ch ngha t do khng cng nhn quyn
tha k cc tnh ca cc vng tn. Theo cch hiu ca ch ngha t do,
nh vua c th cai tr dn chng ch khng phi cai tr mt vng t m
dn chng ch c coi l nhng vt i km vi vng t c tha k.
V hong do Thng lp nn mang danh vng t, th d nh Vua
nc Php. Nhng v hong do ch ngha t do lp nn - tc l ch

 qun ch lp hin - khng mang danh vng t m mang danh nhng

ngi m ng ta cai tr. Nh vy l Louis Philippe s c tn l Vua ca
ngi Php, tng t nh th, s xut hin danh hiu Vua ca ngi B,
nh tng c danh hiu Vua ca ngi Hellene vy.
Chnh ch ngha t do to ra hnh thc php l gi l trng cu dn
thng qua dn chng c th th hin c mun li hay tch khi
mt quc gia no . Thng qua trng cu d c th bit c dn
chng ti mt khu vc no mun c sng trong nh nc no.
Nhng ngay c khi thc hin nhng iu kin kinh t v chnh tr (k
c nhng chnh sch quc gia v gio dc) nhm khng cho vic
trng cu dn tr thnh tr ci, ngay c khi c th thc hin nhng
cuc trng cu trong mi cng ng xc nh xem h mun nm
trong thnh phn ca quc gia no v lp li nhng cuc trng cu nh
th khi hon cnh thay i th vn c th c nhng vn cha c
gii quyt, c th to ra va chm gia cc dn tc khc nhau. Thuc v
nh nc m mnh khng mun d y c l kt qu ca mt cuc b
phiu hay chinh phc bng qun s th cng au kh nh nhau. Nhng
i vi mt ngi b hng ro ngn ng ngn cch vi a s nhng
ngi cng dn tc vi mnh th kh khn cn tng ln gp i.
L ngi dn tc thiu s bao gi cng c ngha l cng dn loi hai.
Mun tho lun cc vn chnh tr ng nhin l phi ni hoc vit
trong nhng bi din vn, trn bo ch hay trong sch v. Nhng nhng
ngi thiu s khng c nhiu phng tin hc hi v tho lun nhng
vn chnh tr bng nhng ngi m ting m ca h (ting ni vn
dng hnh ngy) l ting c dng tho lun. Xt cho cng th t
duy chnh tr ca nhn dn chnh l nhng t tng c th hin trong
sch bo chnh tr ca h. Kt qu ca nhng cuc tho lun chnh tr c c kt thnh lut l - c ngha trc tip i vi nhng cng dn
s dng ngn ng khc v ngi phi tun th php lut; nhng
ngi li cm thy rng mnh khng c tham gia vo qu trnh lp
php hoc t nht l khng c tham gia nh nhng ngi m ting m
chnh l ting ni ca a s cm quyn. V khi anh ta xut hin trc
quan to hay bt k quan chc hnh chnh no khc, nh ngi thnh cu
hay kin ngh, l anh ta ng trc nhng ngi c t tng chnh tr xa

l v nhng t tng pht trin di s tc ng ca nhng t

tng hon ton khc l vi anh ta.
Bn cnh nhng iu , ngay s kin l ngi thiu s phi s dng
ngn ng xa l vi mnh, khi ng trc quan to hay quan chc hnh
chnh, lm cho anh ta chu nhiu thua thit ri. Gia ngi c th ni
trc tip vi quan to v ngi phi s dng phin dch l s khc
bit mt tri mt vc. u th ngi thiu s cng cm thy rng mnh
l ngi xa l v d li vn ca php lut c ph nhn iu th h
cng ch l dn loi hai m thi.
Ngay c trong quc gia c mt hin php t do, trong hot ng ca
chnh ph c gii hn vo vic bo v i sng v ti sn ca cng
dn, th nhng s thit thi nh th cng to ra cm gic nn rt nng
n. V trong nh nc x hi ch ngha hay nh nc thi hnh chnh
sch can thip th s tr thnh khng th chu ng ni. Cn nu c quan
hnh php m c quyn can thip bt c khi no h mun, nu quyn t
do hnh ng ca cc quan to v nhn vin cng lc rng ri n mc
c th a c thin kin vo th ngi dn tc thiu s c th b nhng
nhn vin cng lc thuc a s cm quyn hnh x mt cch tu tin v
b p bc na. Nhng hu qu xy ra, khi nh trng v nh th khng
cn l nhng thc th c lp m chu s qun l ca nh nc, c
tho lun trong nhng phn trn.
Chnh y l gc r ca ch ngha dn tc c tnh cht hung hng m
chng ta ang thy hin nay. Nhng c gng nhm qui nhng v i u
mang tnh bo lc gia cc dn tc l do cc nguyn nhn t nhin ch
khng phi do nguyn nhn chnh tr to ra l hon ton sai lm. Trong
tng dn tc cng c tt c nhng biu hin m ngi ta hay dn ra lm
th d cho s s c cm c cho l bm sinh gia cc dn tc. Ngi
Bavary ght ngi Ph; ngi Ph cm th ngi Bavary. Lng hn th
gia nhng nhm khc nhau ca ngi Php hay ngi Ba Lan cng
khng km phn d di. Nhng ngi c, ngi Ba Lan, ngi Php
vn c th sng chung mt cch ho bnh trong lng t nc ca mnh.
Nhng thi c cm ca ngi Ba Lan vi ngi c v ca ngi
c vi ngi Ba Lan li c ngha chnh tr quan trng v c hai bn

u hi vng chim c quyn lc chnh tr trong khu vc bin gii, ni

ngi c v ngi Ba Lan sng cnh nhau v s dng quyn lc
nhm p ch dn chng ca pha bn kia. Vic dn chng mun dng
trng hc lm phng tin li gin tr con vi ngn ng m ca
chng, v dng to n, c quan hnh chnh, cc bin php kinh t v
chnh tr, thm ch tch thu ti sn, lm phng tin n p nhng ngi
ni ting nc ngoi thi bng ln ngn la hn th, thiu t tt c.
Chnh v ngi ta sn sng s dng nhng bin php bo lc nhm thit
lp nhng iu kin tt p cho tng chnh tr ca dn tc mnh m h
to ra trong nhng khu vc a ngn ng h thng p bc, sc lm
lung lay chnh nn ho bnh trn ton th gii.
Khi cng lnh ca ch ngha t do cha c thc hin mt cch trn
vn trong nhng khu vc c nhiu dn tc sinh sng th lng th hn
gia ngi dn tc ny vi ngi dn tc khc chn chn s ngy cng
gia tng v s tip tc lm bng ln nhng cuc chin tranh v bo lon
mi.
5. Ch ngha quc
Nhng ng vua chuyn ch trong cc th k trc y thm kht chinh
phc l m rng lnh th v lm giu. Khng ng vua no c quyn
lc tuyt i cho nn phi c sc mnh th mi gi c quyn lc trong
cuc u tranh chng th trong, gic ngoi. Khng ng vua no cm
thy giu, v vy m ng ta cn c thm tin nui qun v nui
bn tu tng.
i vi nh nc t do, m rng hay khng m rng bin gii lnh th
khng phi l vn quan trng. Khng th chim ot c ca ci
bng cch st nhp cc tnh mi v thu nhp t mt vng lnh th no
phi c s dng thanh ton cho b b my qun l n. i vi
nh nc t do, tc l nh nc khng p nhng k hoch xm lc,
tng cng lc lng qun s khng phi l vn quan trng. Quc
hi ca cc nc theo ng li t do chng li mi c gng nhm tng
cng kh nng qun s ca t nc v phn i mi chnh sch xm
lc v hiu chin.

Nhng chnh sch ho bnh ca trng phi t do, trong nhng nm 60

ca th k trc (Th k XIX ND), khi ch ngha t do thu c ht
thng li ny n thng li khc, c coi l chc chn, t nht l chu
u, t trn c s gi nh rng dn chng sng trn mi vng lnh th
u c quyn t quyt nh h thch nm trong quc no. Nhng v cc
ch chuyn ch khng chu t b c quyn c li mt cch ho
bnh cho nn trc ht phi lm cch mng v tin hnh chin tranh th
mi bo v c nhng quyn ny. Phi dng n v lc mi lt
c ch thng tr ca nc ngoi , mi bo v c ngi c
Schleswig-Holstein trc nguy c b tc quc tch, mi gii phng
ngi Ba Lan v ngi Slav min Nam. Ch c mt khu vc, y l
qun o Ionian, ni ch chnh tr ng quyn gii quyt mt
cch ho bnh yu sch i quyn t quyt m thi: nc Anh theo
ng li t do gii phng nhng hn o ny. Cn tt c nhng ni
khc, kt qu bao gi cng l chin tranh v cch mng. Nhng cuc
u tranh nhm to ra mt nc c thng nht pht trin thnh cuc
xung t c Php y thm khc [ ni cuc chin tranh Php-Ph
trong nhng nm 1869-1971, kt qu l Php thua ND]. Vn Ba
Lan vn cha c gii quyt v Sa Hong bp ht cuc khi
ngha ny n cuc khi ngha khc. Vn Ban Cng ch c gii
quyt mt phn, vic khng th gii quyt c vn ca vng triu
Hapsburg tri ngc vi ch ca dng h ang nm quyn cui cng
dn n mt rc ri v y chnh l nguyn nhn trc tip a n
Chin tranh Th gii [Chin tranh Th gii I ND].
Ch ngha quc hin i khc vi nhng xu hng bnh trng ca
nhng vng triu chuyn ch ch l ng c ca n khng phi l
nhng ngi trong hong tc, thm ch khng phi l ngi ca gii qu
tc, ca b my quan liu hay hng ng s quan mun lm giu hoc gia
tng quyn hnh bng cch cp bc nhng vng chim c m l
qun chng, h coi ch ngha quc l phng tin bo v nn c lp
dn tc ph hp nht. Khi mng li ca nhng chnh sch bi t do,
nhng chnh sch lm cho chc nng ca nh nc bnh trng n
mc chng cn hot ng no l khng b nh nc can thip, ging
ra khp ni nh hin nay th chng cn hi vng g l nhng vn chnh

tr ca nhng khu vc a sc tc s c gii quyt mt cch tng i

tho ng na. Nu chnh ph ca nhng vng lnh th khng hnh
x theo ng ng li ca ch ngha t do th chng nn ni n ngay
c s bnh quyn trong vic i x vi cc nhm sc dn khc nhau. Lc
s ch cn nhm cai tr v nhng nhm b tr m thi. S la chn ch
cn l ai l ba v ai phi lm e. Nh vy ngha l, c mong c mt
nh nc cng mnh cng tt - mt nh nc c th m rng quyn cai
tr sang c nhng vng c nhiu sc dn sinh sng tr thnh yu cu
t v khng th bc b c.
Nhng khng ch cc nc c ngi nh c t lu mi c vn
hn tp v mt ngn ng. Ch ngha quc tm c nhng vng
t mi vi nhng iu kin sn xut thun li hn l phn ln nhng
nc c ngi t lu. Vn v lao ng chy ti nhng khu vc
thun li. Phong tro di c vt xa nhng cuc di dn tng xy ra
trc trn th gii. Chng c my ngi di dn n c nhng vng
t m nhng ngi ng bo vi h cm quyn. nhng ni khng c
iu kin nh th, vic di dn s li to ra nhng xung t nh tng
din ra nhng vng lnh th a ngn ng. Trong nhng trng hp
c bit, chng ta s khng xem xt y, tnh hnh nhng khu vc
thuc a hi ngoi c khc vi nhng nc c dn nh c lu i
chu u. Tuy nhin, cui cng th nhng xung t do s bt bnh ca
ngi thiu s gy ra l nh nhau. c mun bo v ngi dn tc mnh
khi s phn nh th dn n, mt mt, cuc u tranh nhm ginh git
thuc a thch hp cho vic nh c ca ngi chu u v mt khc, p
dng chnh sch thu kho nhm bo v nn sn xut trong nc, hot
ng trong nhng iu kin km thun li so vi nn cng nghip nc
ngoi c tnh cnh tranh hn vi hi vng rng cng nhn s khng cn di
c na. Trn thc t, nhm m rng thm th trng c bo v ngi
ta chim c nhng vng lnh th c coi l khng ph hp cho
ngi chu u nh c. Chng ta c th coi nhng nm cui thp k 70
ca th k trc l khi u ca ch ngha quc hin i, y cng l
lc cc nc cng nghip chu u bt u t b chnh sch thng mi
t do v tham gia vo cuc chy ua trong vic i tm th trng ti
cc thuc a chu Phi v chu .

Thut ng ch ngha t bn c s dng ln u tin chnh l ni

v chnh sch m mang lnh th thi hin i, c lin quan n nc
Anh. Chc chn l khi k thu ch ngha quc Anh khng ch tm
nhiu vo vic st nhp nhng vng lnh th mi bng vic thit lp khu
vc chnh sch thng mi thng nht trn tt c nhng vng thuc
quyn cai tr ca hong Anh. y l kt qu ca mt tnh hng khc
thng m Anh quc, mt nc c nhiu thuc a nht, lm vo.
Tuy nhin, mc tiu m nhng thc dn ngi Anh nhm ti trong vic
thnh lp hip nh chung v thu quan, bao gm c cc nc thuc a
ln chnh quc cng l mc tiu ca nhng cuc xm chim thuc a
ca c, , Php, B v nhng nc chu u khc, tc l thit lp
nhng th trng xut khu c quyn.
Ch ngha quc khng t c nhng mc ch thng mi m n
nhm n. Gic m v vic thnh lp hip nh chung v th quan trn
tt c nhng cng lnh th do Anh quc cai tr khng tr thnh hin
thc. Nhng vng lnh th m cc nc chu u st nhp trong vi chc
nm va qua, cng nh nhng vng t m h c nhng quyn
trc y, ng vai tr th yu trong vic cung cp nguyn vt liu v
bn thnh phm cho th trng th gii v tiu th sn phm cho nn
nhng bin php nh th khng th to ra nhng thay i mang tnh
quyt nh i vi qu trnh sn xut v giao thng. Mc tiu ca ch
ngha quc khng ch l chim cc vng t ca nhng dn tc mi
r, khng sc khng c. Cn phi chim c nhng vng t ca
nhng dn tc sn sng v sc chng c na. Chnh sch ca ch
ngha quc v chng bao lu na s tht bi y. Ch ngha
quc ang rt lui hoc ang lm vo hon cnh cc k kh khn
Abyssina, Mexico, Caucasus, Persia, Trung Quc na
6. Chnh sch thuc a
Nhng tnh ton v mc tiu dn o chnh sch thuc a ca cc
cng quc chu u k t ngy c nhng pht kin v i tri ngc
hon ton vi tt c cc nguyn tc ca ch ngha t do. T tng cn
bn ca chnh sch thuc a l s dng tnh u vit v mt qun s ca
ngi da trng i vi nhng sc dn khc. Ngi chu u, nm trong

tay tt c cc loi v kh v trang thit b ca nn vn minh, xng ln

chinh phc cc dn tc yu hn, cp bc ti sn ca h v bin h
thnh nhng ngi n l. Ngi ta tm cch bin h v che y ng
c ch thc ca chnh sch thuc a bng cch ni rng mc tiu duy
nht l to iu kin cho nhng dn tc bn khai c hng thnh qu
ca nn vn minh chu u. Ngay c nu cng nhn y ng l mc
ch ca chnh ph khi a qun ti nhng khu vc xa xi trn th gii
th ngi t do cng cho rng chng c c s no coi thuc a ho l
hu ch ht. C cho l chng ta tin rng nn vn minh chu u u vit
hn cc b lc bn khai chu Phi hay nn vn minh chu - mc d
chu cng rt ng tn trng nhng nn vn minh chu u cng
phi chng t tnh u vit ca n bng cch khuyn khch cc dn tc
t nguyn p dng ch. Vic nn vn minh chu u ch c th c
truyn b bng khi la v gio gm c phi l bng chng ng bun
nht v s bt lc ca n hay khng?
Lch s khng c chng no m mu hn l chng vit v ch
thuc a. Mu chy mt cch v ch v v ngha. Nhiu vng t
xanh ti tr thnh hoang ho, nhiu dn tc b git hi hoc xo s
hon ton. Khng th no che y hay bin h c. Ngi chu u
nm quyn cai tr tuyt i chu Phi v nhiu khu vc quan trng
ca chu . Hon ton tri ngc vi tt c cc nguyn tc ca ch
ngha t do v ch dn ch v khng nghi ng g rng chng ta phi
u tranh xo b n. Vn ch cn l lm sao vic xo b tnh
trng ny din ra vi t thit hi nht m thi.
Gii php n gin v trit nht l cc chnh ph chu u rt ht cc
quan chc, binh lnh v cnh st ca mnh khi nhng vng lnh th
chim v cho ngi dn c c lp. Vic ny c tin hnh
ngay lp tc hay tin hnh trng cu dn dn chng a phng trc
khi trao tr th cng th. V tht kh m nghi ng kt qu ca mt
cuc b phiu t do. Chnh quyn ca ngi chu u cc nc thuc
a hi ngoi chng th hi vng vo s chp thun ca dn chng a
phng.

Gii php trit nh th nu khng dn ti s hn lon hon ton th

cng dn ti nhng cuc xung t ko di trong nhng khu vc m
ngi chu u s rt i. C th khng nh m khng s sai l cho n
nay dn chng a phng ch mi hc c nhng thi xu ch cha
hc c tnh tt ca ngi chu u. y khng phi l li ca dn
chng nhng nc thuc a m l li ca nhng k chinh phc chu
u, nhng ngi ch dy ngi ta ton nhng chuyn xu xa m thi.
H mang n cc nc thuc a mi th v kh v thit b ph
hoi, h a n y nhng cng dn xu xa nht v c c nht ri
giao chc v hoc phong qun hm cho chng, h dng mi kim
dng ln chnh quyn thuc a m s d man, kht mu c th snh
ngang vi h thng c ti ca nhng ngi Bolshevik. Ngi chu u
chng nn ngc nhin nu nh nhng thi h tt xu m h mang ti
thuc a by gi cho ra tri ng. D th no th h cng khng c
quyn ln ging o c gi m phn nn v tnh trng lun l x hi
thp km ca dn chng thuc a. Ni rng dn chng cc nc thuc
a cha trng thnh c th c hng t do v h cn phi
c nhng ngi cm quyn chu u cm roi dy d, t nht l mt vi
nm na, trc khi h c th sng c lp, l khng th chp nhn c.
Chnh cch dy d nh th phi chu trch nhim, t nht l mt phn,
v tnh trng khng khip ti cc nc thuc a, mc d ch sau khi
ngi chu u rt i th ta mi thy r c ton b hu qu ca n.
Nhng c th ngi ta s tip tc khng nh rng v ngi chu u l
ging ngi cao qu hn cho nn trch nhim ca h l khng xy ra
tnh trng ln xn sau khi ri b cc nc thuc a v v vy m phi
tip tc gi quyn cai tr - y chnh l v quyn li v hnh phc ca
nhn dn cc nc thuc a. Nhm gia tng sc mnh cho nhng lun
c nh th, c th v ra nhng bc tranh kinh hong v iu kin tng
tn ti Trung Phi v nhiu vng khc chu trc khi chnh quyn
ca ngi chu u c thit lp y. C th nhc li nhng v sn
lng n l do ngi A-Rp tin hnh Trung Phi hay nhng v bo
hnh v cng tht c ca cc bo cha ngi n . Nhng d nhin
y l phng php l lun mang tnh o c gi v ngi ta khng
c qun, th d nh vic bun bn n l ch pht t khi nhng hu
du ca ngi chu u nh c cc thuc a M chu bt u tr

thnh nhng ngi mua trn th trng n l. Nhng chng ta hon ton
khng cn phi i su vo tt c nhng chng bng hay ng h ca
cc l lun theo kiu ny. Nu ni rng quyn li ca dn chng thuc
a l l do ng h cho vic gi chnh quyn ca ngi chu u th ta
nn ni rng tt hn ht l hy gii tn ton b chnh quyn . Khng
ai c quyn can thip vo cng vic ca ngi khc nhm thc y
quyn li ca nhng ngi , cn nhng k ch ngh n quyn li ca
mnh th khng c gi v l ang hnh ng qun mnh ch v quyn
li ca nhng ngi khc.
Tuy nhin, y c mt lun c ng h cho vic tip tc nm quyn v
nh hng ca ngi chu u nhng lnh th thuc a. Nu ngi
chu u khng bt cc nc nhit i tr thnh thuc a ca mnh, nu
h khng lm cho h thng kinh t ca mnh tr thnh ph thuc kh
nhiu vo vic nhp khu nguyn liu t vng nhit i v sn phm
nng nghip hi ngoi v thanh ton bng sn phm cng nghip th ta
c th bnh tnh tho lun vn l c nn a nhng vng ny vo h
thng th trng th gii hay khng. Nhng tnh hnh khc hn v qu
trnh thc dn ho y tt c nhng vng lnh th ny vo khun kh
ca ca cng ng kinh t ton cu. Nn kinh t chu u hin ph thuc
kh nhiu vo s tham gia ca chu Phi v nhng vng lnh th rng ln
ca chu vo nn kinh t th gii vi vai tr l nhng nc cung cp
nguyn liu mi loi. Ngi ta khng dng v lc tc ot
nhng nguyn vt liu ny. Nguyn vt liu cng khng phi l cng
np m c trao tay trn c s trao i t nguyn vi nhng sn phm
cng nghip ca chu u. Nh vy l quan h khng phi l mt chiu,
ngc li, n c li cho c hai bn, v ngi dn cc nc thuc a
cng nhn c nhiu li ch nh ngi dn Anh hay Thu S. Bt k s
ngng tr no trong quan h thng mi cng s gy ra nhng thit hi
kinh t nghim trng i vi chu u cng nh i vi cc nc thuc
a v s lm gim ng k mc sng ca rt nhiu ngi. V s m
rng mt cch chm chp cc quan h kinh t trn ton th gii v s
pht trin mt cch t t nn kinh t th gii l mt trong nhng ngun
gc quan trng nht ca s gia tng ti sn trong mt trm nm mi
nm qua, s o ngc xu hng ny s tr thnh thm ho kinh t th
gii cha tng c t trc ti nay. Mc v hu qu ca thm ho ny

s vt xa cuc khng hong do Chin tranh Th gii gy ra. Liu ta c

th cho s thnh vng ca chu u, ng thi cng l s thnh
vng ca cc nc thuc a, i xung ch vi mc ch l to cho
ngi dn cc nc thuc a c hi t quyt nh vn mnh chnh tr
ca mnh, khi m n khng dn h n t do m ch dn n vic thay
thy i ch m thi?
y phi l lun c quyt nh trong vic trong vic nh gi chnh sch
thuc a. Cc quan chc, qun i v cnh st phi li trong nhng
vng lnh th ny cho n khi s hin din ca h l cn thit cho vic
bo m nhng iu kin chnh tr v lut php cho s tham gia ca cc
lnh th thuc a vo nn thng mi quc t. Cn phi to y iu
kin cho hot ng thng mi, cng nghip v nng nghip ti cc
nc thuc a, bo m vic khai thc m v a sn phm bng ng
b hoc ng sng n cc hi cng v t n chu u v M. Tt
c nhng hot ng kinh t nh th cn phi c tip tc v l quyn
li ca tt c mi ngi: y khng ch l quyn li ca ngi dn chu
u, chu M hay chu c m cn l quyn li ca ngi dn cc nc
thuc a chu v chu Phi na. Khi chnh quc ch hot ng trong
lnh vc kinh t th ngay c nhng ngi c quan im t do cng s
khng phn i.
Nhng ai cng bit rng tt c cc chnh quc u vi phm mt cch
nghim trng nguyn tc ny. Chng cn phi nhc li nhng cnh
tng kinh hong din ra nc Congo thuc B m cc phng vin
trung thc ngi Anh ni ti. Gi s rng nhng s tn bo nh th
khng phi l do chnh ph B gy ra m ch l s qu lm v c c ca
nhng vin chc c a ti Congo m thi. Nhng s kin l hu nh
tt c cc chnh quc u thit lp ti nhng vng lnh th hi ngoi ca
h h thng thng mi c li cho hng ho ca chnh quc chng t
rng nhng quan im ang gi th thng phong trong chnh sch
thuc a hin nay tht l khc xa vi nhng quan im ng l phi tr
thnh ch o.
Mun lm cho quyn li ca chu u v ca ngi da trng hi ho vi
quyn li ca ngi da mu ti cc nc thuc a v tt c nhng vn

 lin quan n chnh sch kinh t th phi giao cho Hi quc lin
quyn lc ti cao trong vic cai tr nhng vng lnh th hi ngoi cha
c h thng chnh ph i ngh. Hi quc lin s phi theo di nhng
vng t cha c chnh ph t qun s c giao quyn t qun cng
sm cng tt v quyn lc ca chnh quc ch c gii hn trong vic
bo v ti sn, bo v quyn cng dn cho ngi ngoi quc v bo v
nhng quan h thng mi m thi. Ngi dn thuc a cng nh cng
dn ca cc nc khc phi c quyn gi n khiu kin trc tip ti
Hi quc lin, y l ni trong nhng trng hp khi m nhng bin
php ca chnh quc vt qu khun kh cn thit cho vic bo m an
ton thng mi, ngoi thng v hot ng kinh t ni chung ti nhng
vng lnh th ; cn Hi quc lin th c quyn hnh gii quyt cc
khiu ni nh th.
Trn thc t, p dng nhng nguyn tc c ngha l tt c cc lnh
th hi ngoi ca cc nc chu u c giao u tin l cho Hi quc
lin cai tr. Nhng y ch c coi l giai on chuyn tip. Mc ch
cui cng phi l gii phng hon ton cc nc thuc a khi s cai tr
bo ngc m h ang phi gnh chu hin nay.
Cch gii quyt nh th vn kh khn ny cng vi thi gian, s
cng ngy cng tr thnh kh khn hn - s lm cho khng ch cc nc
khng c thuc a chu u v chu M m c cc nc c thuc a
ln dn chng cc nc thuc a hi lng. Cc nc thc dn phi hiu
rng h khng th cai tr cc thuc a c mi. Ch ngha t bn
thm nhp vo nhng vng lnh th ny, ngi dn thuc a t tin
hn, s khc bit v vn ho gia nhng tng lp trn ca h v nhng
quan chc cng nh s quan thay mt chnh quc lm nhim v cai tr
khng cn. Hin nay vic phn b quyn lc, v mt qun s v chnh
tr, khc hn vi cch y ch mt th h. N lc ca cc cng quc
chu u, M v Nht nhm i x vi Trung Quc nh l nc thuc
a tht bi. Ngi Anh phi rt khi Ai-Cp, cn n th h
phi lui v v tr phng th. Mi ngi cng u bit rng trc nhng
cuc tn cng ca phong tro gii phng, H Lan s khng th gi c
ng n. Cc thuc a ca Php chu Phi v chu cng nm trong
tnh trng tng t. Ngi M cng ang gp rc ri vi Philippines v

sn sng rt khi c iu kin. Vic chuyn cc thuc a cho Hi quc

lin cai qun s bo m cho cc nc thc dn gi c vn u t ca
h v trnh cho h nhng hi sinh trong vic n p nhng v ni dy ca
dn chng thuc a. Cn dn chng thuc a th s mang n xut
bo m cho h nn c lp bng ng li ho bnh v cng vi n l
bo m rng trong tng lai cc nc ln bang s khng xm chim v
khng e do nn c lp v chnh tr ca h.
7. Thng mi t do
Chng minh v mt l thuyt nhng hu qu ca biu thu nhp khu c
tnh cch bo h v thng mi t do l hn tng ca ca mn kinh t
hc c in. N r rng, hin nhin v khng th tranh ci c n ni
nhng ngi phn i khng th a ra c bt k lun c chng i
no m khng b bc b, khng b coi l sai lm v v l ngay lp tc.
Th m hin nay u chng ta cng thy nhng biu thu c tnh cch
bo h, m nhiu khi cn cm nhp khu na. Ngay Anh, t quc ca
thng mi t do, hin nay ch ngha bo h cng ang gi th thng
phong. S ngi ng h nguyn tc t cp t tc ang tng ln mi
ngy. Ngay c nhng nc ch c vi triu dn nh Hungary v Tip
Khc cng nh dng nhng chnh sch nh thu cao v cm nhp khu
nhm tch mnh ra khi phn cn li ca th gii. T tng ch o ca
chnh sch ngoi thng ca M l p mc thu nhp khu tt c cc loi
hng ho sn xut vi gi thnh r hn nc ngoi ng bng vi s
chnh lch vi gi thnh sn xut trong nc. Tnh trng tr thnh l
bch ch tt c cc nc u mun gim nhp nhng li tng xut. Hu
qu ca nhng chnh sch ny l can thip vo vic phn cng lao ng
trn th gii v v vy m lm cho nng sut lao ng ni chung gim i.
Ngi ta khng nhn ra c l v l do duy nht sau y: s tin b ca
h thng t bn ch ngha bao gi cng sc vt qua c nhng
hu qu tiu cc ca chnh sch . Nhng khng nghi ng g rng mi
ngi s giu thm nu nhng biu thu c tnh cch bo h nh th
khng c tnh y qu trnh sn xut t nhng vng thun li sang
nhng vng t thun li hn.

Khi h thng thng mi c hon ton t do th vn v lao ng s

c chuyn n nhng ni c iu kin sn xut thun li nht. Cng
vi s pht trin cc phng tin giao thng, ci tin cng ngh v kho
st k lng hn cc nc mi tham gia vo nn thng mi th gii,
ngi ta s tm ra nhng a im mi, nhng a im thun li hn s
c pht hin v sn xut s c chuyn n nhng v tr mi. Vn v
lao ng c xu hng chuyn t nhng khu vc t thun li sang nhng
khu vc c iu kin thun li hn.
Nhng vic lun chuyn vn v lao ng i hi khng ch hon ton t
do thng mi m cn i hi khng c c nhng hng ro ngn cn
vic lun chuyn vn v lao ng t nc ny sang nc khc na. Khi
hc thuyt v thng mi t do mi xut hin th iu ny qu l cn xa
vi lm. Lc vic lun chuyn vn v lao ng gp mt lot ro
cn. V khng nm c cc iu kin, khng tin tng vo lut php v
trt t v nhiu l do tng t, cc nh t bn khng mun u t ra
nc ngoi. Cn cng nhn th khng dm ri b t nc qu hng v
khng ch khng bit ting m s nhng rc ri v lut php, tn gio v
nhiu kh khn khc na.
Chc chn l u th k XIX ni chung vn v lao ng c th lun
chuyn t do trong ni b mi nc, ch c chuyn t nc ny sang
nc khc mi gp cn tr m thi. Li bin h duy nht cho s khc
bit chnh sch kinh t v ni thng v ngoi thng phi c tm
trong s kin l i vi ni thng th vn v lao ng c th lun
chuyn t do, cn ngoi thng th li khc. Nh vy l vn m l
thuyt kinh t c in phi gii thch c th c vit nh sau: Thng
mi t do hng ho tiu dng gia cc nc s b nh hng nh th no
nu vic lun chuyn vn v lao ng t nc ny sang nc kia b hn
ch?
L thuyt ca Ricardo tr li cu hi ny. Cc ngnh sn xut phn b
gia cc nc sao cho mi nc u dnh ht ngun lc ca n cho
nhng ngnh m h c u th nht so vi cc nc khc. Nhng ngi
trng tin s rng t nc c nhng iu kin sn xut bt li s nhp
nhiu hn xut v cui cng s khng cn tin. H i phi ban hnh

ng lc nhng biu thu c tnh cch bo h v cm nhp khu nhm

trnh nhng trng hp ng tic nh th. L thuyt kinh t c in
chng minh rng s hi nh th l thiu c s. Ngay c t nc m
iu kin sn xut trong tng ngnh u km thun li hn cc nc
khc th cng khng cn s l h s xut t hn l nhp. L thuyt c
in chng minh mt cch xut sc v hin nhin, khng th chi ci
c rng ngay c nhng nc c nhng iu kin sn xut tng i
thun li cng phi thy rng h s c li nu nhp t cc nc c
nhng iu kin sn xut tng i bt li nhng mn hng m chc
chn l h s sn xut vi gi r hn, nhng khng r bng nhng mn
hng m h ang sn xut.
Nh vy l, l thuyt c in v thng mi t do ni vi cc chnh
khch nh sau: C nhng nc c iu kin t nhin tng i thun li
v c nhng nc m iu kin t nhin tng i bt li. Mt khi
khng c s can thip ca chnh ph vo qu trnh phn cng lao ng
quc t, tng nc s tm c v tr ca mnh trong nn kinh t th gii
bt chp nhng iu kin sn xut ca n so vi nhng nc khc. D
nhin l nhng nc c iu kin sn xut thun li hn s giu hn
nhng nc khc, nhng y l s kin m bin php chnh tr khng
th thay i c. y n gin ch l kt qu ca s khc bit trong
nhng tc nhn ca qu trnh sn xut m thi.
Ch ngha t do trc y gp phi tnh hnh nh th v n tr li
bng l thuyt c in v thng mi t do. Nhng k t thi Ricardo
tnh hnh th gii thay i rt nhiu v vn m l thuyt v thng
mi t do phi gii quyt trong vng su mi nm trc khi n ra
Chin tranh Th gii khc hn vi vn m n phi gii quyt hi cui
th k XVIII v u th k XIX. Nhng ro cn, ngn chn vic lun
chuyn t do vn v lao ng hi u th k XIX phn no c r
b. Trong na sau th k XIX cc nh t bn d dng u t ra nc
ngoi hn thi Ricardo cn sng rt nhiu. Lut php v trt t c
thit lp trn nn tng vng chc hn; hiu bit v nc ngoi, phong
tc v truyn thng cng nhiu hn; v cc cng ty c phn to iu
kin cho ngi ta chia ri ro ca nhng cng ty ngoi quc cho nhiu
ngi v nh vy cng l lm cho ri ro ca mi ngi gim i. D

nhin s l cng iu khi ni rng u th k XX chuyn vn t nc

ny sang nc kia cng d dng nh chuyn t cc vng trong mt
nc. Chc chn l vn cn mt s kh khn, nhng gi nh rng ng
vn phi c gi trong bin gii quc gia mi nc khng cn gi
tr na. Lao ng cng tng t nh vy. Trong na sau th k XIX
hng triu ngi ri b chu u ra tm vn may hi ngoi.
V nhng iu kin m l thuyt thng mi t do c in gi nh, m
c th l s bt ng ca vn v lao ng khng cn tn ti na cho
nn s khc bit gia hu qu ca thng mi t do trong ni thng v
ngoi thng cng khng cn gi tr na. Nu vn v lao ng c th di
chuyn mt cch t do t nc n sang nc kia nh gia cc vng
trong mi nc th cng khng cn l do phn bit hu qu ca nn
thng mi t do trong ni v ngoi thng na. V khi iu g ng
vi ni thng cng s ng vi ngoi thng: kt qu ca nn thng
mi t do l sn xut s c b tr nhng vng c iu kin tng i
thun li, cn nhng vng khng thun li th khng c s dng. Vn
v lao ng s chy t nhng vng c iu kin sn xut t thun li hn
sang nhng vng c iu kin sn xut thun li hn hay ni chnh xc
hn l chy t nhng nc lu i hn v c mt dn s cao hn
chu u sang chu M v chu c, tc l chy sang nhng vng c th
cung cp nhng iu kin sn xut thun li hn.
i vi cc dn tc chu u s hu c nhng khu vc nh c c chu
u ln lnh th thuc a hi ngoi th iu ny ch c ngha l h a
mt s c dn ra ngoi quc m thi. Th d nh nc Anh, mt s ng
bo ca h hin sng Canada, Australia v Nam Phi. Nhng ngi di
c ri khi nc Anh vn c th gi quyn cng dn chnh quc.
Nhng nc c th li khc. Ngi c ra di c phi sng trn vng
lnh th ca nc khc v gia nhng ngi thuc dn tc khc. Ngi
tr thnh cng dn nc khc v c nhiu kh nng l con chu ca
ngi s khng cn lin h vi c na v sau mt, hai hoc nhiu
lm l ba th h, qu trnh ng ho vi dn ngoi tc s hon thnh.
c gp phi vn l phi c thi nh th no trc vic mt phn
vn v ngi dn ca h di c ra nc ngoi.

Khng c lm ln v cho rng trong na cui th k XIX, trong chnh

sch thng mi, Anh v c phi i din vi cng mt loi vn .
i vi Anh, vn l c nn cho mt s thn dn ca h di c sang
nhng nc nm trong Lin hip Anh hay khng v h khng tm thy
bt k l do no phi ngn chn vic di dn nh th. i vi c, vn
li l nn c thi nh th no trc vic ngi dn ca h di c
n cc nc thuc a ca Anh, n Nam Phi v nhng nc khc v
c nhiu kh nng l sau mt thi gian nhng di dn ny s t b quc
tch v dn tc ca mnh nh hng trm ngn, thm ch hng triu ngi
di dn trc y lm. ch c khng mun chuyn . V vy m
trong nhng nm 60 v 70 (1860-1870 ND) c tin gn n chnh
sch thng mi t do th cui nhng nm 70 li chuyn sang ch
bo h, bng cch p dng thu nhp khu nhm bo v nn nng
nghip v cng nghip c khi nhng ngi cnh tranh ngoi quc.
Nh biu thu c tnh cch bo h nh th m nng nghip c mi
phn no ng vng c trc s cnh tranh ca nhng trang tri
ng u v hi ngoi c t ai mu m hn v nn cng nghip c
c th to ra nhng tp an c quyn nhm gi gi bn trong nc cao
hn gi trn th trng th gii v dng li nhun b l cho nhng
mn hng xut khu m h s bn vi gi thp hn gi ca nhng cng
ty cnh tranh ngoi quc.
Nhng mc ch m ngi ta t ra khi quay tr li vi ch ngha bo
h th s chng bao gi t c. Gi thnh sn xut v gi sinh hot
cng cao - y l hu qu trc tip ca nhng biu thu mang tnh cch
bo h - th vic bun bn ca h cng gp nhiu kh khn hn. Chc
chn l c c iu kin to ra mt c tng trng t bin v cng
nghip trong ba thp nin u ca thi k chnh sch thng mi mi.
Nhng c nhy ny vn c th xy ra m khng cn p dng biu thu
bo h nh th v y ch yu l do ngi ta p dng nhng phng
php sn xut mi trong ngnh sn xut gang thp v cng nghip ho
hc, to iu kin cho vic s dng mt cch hiu qu hn ngun lc t
nhin m c c tha.
Chnh sch bi t do, cm on vic lun chuyn lao ng gia cc nc
v ngn cn ng k vic lun chuyn ng vn, xo i phn no s

khc bit v iu kin trong thng mi quc t gia thi k u v thi

k cui th k XIX v quay li vi nhng iu kin tng gi th thng
phong khi hc thuyt v thng mi t do mi hnh thnh. Mt ln na
vn v trc ht l lao ng khng cn c t do lun chuyn na.
Trong nhng iu kin hin nay, vic bun bn mt cch t do hng ho
tiu dng khng th lm cho phong tro di dn gia tng mt cch ng
k c. Mt ln na kt qu s li l tng dn tc s tham gia vo
nhng lnh vc v nhng ngnh sn xut m nc h c iu kin sn
xut tng i thun li hn.
D iu kin tin quyt cho s pht trin nn thng mi quc t c nh
th no i na th biu thu mang tnh bo h ch c th dn n kt qu
sau y: khng cho ngi ta sn xut nhng ni c iu kin t nhin
v x hi thun li nht v buc ngi ta phi sn xut nhng ni c
iu kin bt li hn. V vy m ch ngha bo h ch dn n kt qu l
nng sut lao ng s gim i. Nhng ngi ng h thng mi t do
hon ton khng ph nhn l ci c m cc dn tc mun dng cc bin
php bo h chng li ng l ci c. H ch khng nh rng cc
phng tin m nhng ngi theo ch ngha quc v ch ngha bo
h a ra khng th loi b c ci c m thi. V vy m h
ngh mt cch lm khc. Ngi theo trng phi t do cho rng mun
to iu kin cho mt nn ho bnh bn vng th phi thay i mt trong
nhng c trng ca tnh hnh th gii hin nay: y l khi nhng ngi
di dn t nhng nc nh c v b i x nh nhng a con gh
v b buc phi t b quc tch ca mnh; tt c u l do th gii b chia
tch v p dng chnh sch bi t do m ra.

8. T do i li
Ch ngha t do i khi b ph phn vi l do l cng lnh ca n ch
yu l mang tnh tiu cc. Ngi ta cn khng nh rng y l do chnh
bn cht ca t do, n ch c th c hiu l t do khi mt iu g ,

v i hi t do thc cht l t chi mt yu cu no . Mt khc,

ngi ta cho rng cng lnh ca cc ng c ti li c tnh cht tch
cc. V cc thut ng tiu cc v tch cc hm nh gi v gi
tr cho nn ni nh th l c n bi nh cng lnh chnh tr ca ch
ngha t do ri.
Khng cn phi nhc li y rng cng lnh ca ch ngha t do x
hi t nn tng trn quyn s hu t nhn t liu sn xut l cng
lnh khng km phn tch cc hn bt c cng lnh chnh tr no khc.
Ci tiu cc trong cng lnh ca ch ngha t do l ph nhn, bc b v
u tranh chng li mi hin tng tri ngc vi cng lnh mang tnh
tch cc ny. Trong t th phng th nh th - mi phong tro u nh
th c - cng lnh ca ch ngha t do ph thuc vo thi ca cc
i th ca n. Ch no c lc lng phn khng mnh nht th ch
ngha t do cng phi p tr mt cch mnh m nht, cn u lc
lng phn khng yu hoc hon ton khng phn khng th ch cn vi
li l , tt c ph thuc vo hon cnh. V trong tin trnh lch s, lc
lng phn khng m ch ngha t do tng gp c thay i cho nn
kha cnh phng th ca cng lnh t do cng c nhiu thay i.
R rng nht l quan im ca n trong vn t do i li. Ngi theo
trng phi t do i hi rng mi ngi u c quyn sng ni ngi
mun. y khng phi l i hi tiu cc. Mi ngi c th lm v
s dng thu nhp ca mnh ni m mnh cho l tt nht, y chnh l
bn cht ca x hi t nn tng trn quyn s hu t nhn t liu sn
xut. Nguyn tc ny ch c tnh cht tiu cc nu n chm trn vi
nhng lc lng ngn chn quyn t do i li m thi. V mt ny,
trong sut chiu di ca lch s, quyn t do i li c nhiu thay i.
Khi ch ngha t do mi xut hin, trong th k XVIII XIX, n phi
u tranh i quyn c xut ngoi. Hin nay y l cuc u tranh i
quyn nhp c. ng thi n cn phi u tranh chng li nhng iu
lut gy kh khn cho vic di chuyn vo thnh ph v chng li nhng
bin php trng pht nng n nhng ngi b nc ra i nhm tm c
hi tt hn nc ngoi. Nhng vic nhp c ni chung l t do v
khng gp tr ngi.

Hin nay, nh mi ngi u bit, tnh hnh thay i hn. Xu hng

mi vi nhng iu lut chng vic nhp c ca nhng ngi cu li
Trung Quc xut hin trong my thp nin gn y. Hin nay, trong
tt c cc nc, c v hp dn i vi ngi nhp c, u c nhng iu
lut cm on hon ton hoc t nht l cng to ra nhng hn ch
nghim trng i vi vic nhp c.
Chnh sch ny cn c xem xt t hai quan im: th nht l chnh
sch ca cc cng on v th hai l chnh sch bo h ca nh nc.
Ngoi nhng bin php c tnh bo lc nh ng ca c s sn xut,
nh cng bt buc v dng v lc ngn cn nhng ngi mun lm
vic, t chc cng on cn mt cch gy nh hng n th trng lao
ng na: gii hn kh nng cung ng sc lao ng. Nhng v cng
on khng th gim c s ngi lao ng trn th gii cho nn cch
duy nht l ngn khng cho ngi ta tm vic lm v bng cch , gim
c s ngi lm trong mt ngnh hay mt nc no , lm thit hi
cho nhng ngi lm vic trong cc ngnh khc hoc sng nhng
nc khc. V nhng l do chnh tr thc t, nhng ngi lm trong mt
ngnh c bit no kh c th ngn cn c cng nhn trong nc
xm nhp vo ngnh ca mnh. Nhng ngn chn lao ng nc ngoi
th khng c kh khn g.
M iu kin sn xut thun li hn v ng thi nng sut lao ng
cng cao hn cho nn lng ca ngi lao ng cng cao hn so vi
phn ln khu vc chu u. Nu khng c nhng ro cn trong vic
nhp c th nhiu ngi lao ng chu u di c n M tm vic
lm. Lut nhp c ca M lm cho vic tr thnh c bit kh khn.
Nh vy ngha l, tin lng M c gi mc cao hn l ng l n
c th t c nu ngi ta c quyn t do di c, trong khi chu
u tin lng li b gi mc thp. Th l cng nhn M th c li,
cn cng nhn chu u li b thit.
Nhng s l sai lm nu ch xem xt hu qu ca nhng ro cn ca vic
nhp c t quan im l n nh hng trc tip n tin lng. Hu qu
su rng hn nhiu. D tha lao ng nhng khu vc c iu kin sn

xut km thun li v thiu ht lao ng nhng khu vc c iu kin

sn xut tng i thun li hn dn n kt qu l sn xut s c m
rng hn nhng ni khng thun li v thu hp hn nhng ni thun
li hn l ng l phi c trong trng hp c hon ton t do di c.
Khng c t do di c cng gy ra nhng hu qu tng t nh nhng
biu thu c tnh cch bo h. Khu vc c c hi sn xut tng i
thun li hn th b b ph, trong khi khu vc c iu kin sn xut bt
li hn li c s dng. Nu nhn t quan im ton nhn loi th s
thy kt qu l nng sut lao ng gim i v s hng ho m loi ngi
c th s hu cng gim i theo.
V vy m nhng c gng nhm dng l do kinh t bin h cho chnh
sch cn tr nhp c chn chn l s tht bi. Khng nghi ng g rng
cc ro cn nhp c s lm gim nng sut lao ng trn ton th gii.
Bng hnh ng ngn cn ngi nhp c nhm bo v c quyn ca
mnh, nhng t chc cng on M hoc Australia ang chin u
chng li khng ch quyn li ca nhng ngi cng nhn cc nc
khc trn th gii m cn chng li quyn li ca tt c mi ngi na.
Tuy nhin, vn cn cha r l liu s gia tng nng sut lao ng do ch
t do di c to ra c sc b p nhng thit hi do nhng ngi
cng nhn ngoi quc nhp c gy ra cho cc t chc cng on M v
Australia hay khng.
Cng nhn M v Australia khng th thu c thnh cng trong vic
p t nhng hn ch i vi vic di c nu khng c lun c khc
chng lng cho chnh sch ca h. D th no th ngy hm nay mt s
nguyn tc v t tng t do cng mnh n ni khng ai c th chng
li c nu ngi ta khng a ra nhng l l c cho l cao hn v
quan trng hn l mc tiu phi t cho bng c nng sut lao ng
cao nht. Chng ta thy ngi ta vin dn quyn li quc gia
bin h cho biu thu c tnh cch bo h nh th no. Nhng l l nh
th cng c ni ra nhm bo v cho nhng hn ch trong vic di c.
Ngi ta khng nh rng nu khng c nhng ro cn i vi qu trnh
di dn th ngi nhp c t nhng vng qu ng dn ca chu u s
trn ngp M v Australia. Ngi nhp c s nhiu n ni chng th

no ng ho c na. Nu trc y nhng ngi nhp c vo M

nhanh chng chp nhn ting Anh v li sng M mt phn l v h
khng n ngay mt lc ng nh th. Cc nhm ngi nhp c khng
ng lm, li c phn ra trn nhng khu vc rng ln, nhanh
chng ho nhp vo mi trng sng ca ngi dn M. Ngi nhp c
mi ti khi nhng ngi nhp c trc b ng ho c mt na ri.
Mt trong nhng l do cn bn ca vic ng ho l khng c qu ng
ngi nhp c t cc nc khc. Ngi ta tin rng hin nay tnh hnh
khc v c nguy c l uy th - hay ni ng hn l c quyn - ca
nhng ngi Anglo-Saxon M s khng cn. c bit ng s nu y
li l ln sng di dn ca nhng ngi gc Mng C chu .
C v nh i vi M ni s hi b thi phng mt cch qu ng.
Cn i vi Australia th khng. Australia ch c s dn tng ng
vi dn s o m thi, nhng ngun ti nguyn thin nhin th giu c
hn rt nhiu. Nu Australia m ng cho ngi nhp c th ch sau
vi nm dn c s bao gm ch yu l ngi Nht, ngi Trung Quc v
ngi M Lai.
R rng l nhiu ngi ngi hin nay c thi c cm i vi dn
ngoi quc, m c bit l i vi dn cc chng tc khc, n mc kh
m c th a ra c gii php ho bnh cho nhng mu thun mt mt
mt cn nh th. Kh m c th hi vng rng ngi Auastralia s t
nguyn ng cho ngi chu u khng phi gc Anh nhp c v hon
ton loi tr kh nng l h s cho php ngi chu tm kim cng n
vic lm v nh c trn lc a ny.Ngi Australia gc Anh khng
khng khng nh rng v ngi Anh l nhng ngi u tin m ra
nhng khu nh c chu lc ny cho nn trong tng lai dn Anh vn
c ton quyn s hu ton b chu lc. Nhng ngi ca cc dn tc
khc trn th gii khng bao gi mun thch thc quyn chim hu ca
ngi Australia trn nhng vng t m h canh tc Australia.
Ngi ta ch ngh rng vic cm s dng nhng khu vc c iu kin
sn xut thun li hn m hin ang b b hoang v buc h phi tin
hnh sn xut nhng khu vc c iu kin km thun li hn qu
hng h l vic lm bt cng m thi.

y l vn c ngha quan trng nht i vi tng lai ca th gii.

Thc vy, s phn ca nn vn minh ph thuc vo gii php tho ng
cho vn . Mt bn l rt nhiu ngi, thm chi hng triu ngi
chu u v chu , buc phi lm vic trong nhng iu kin sn xut
km thun li hn l h c th tm c trn nhng vng t m h
khng c bn mng ti. H yu cu m ca thin ng b cm
on h c th gia tng nng sut lao ng v c mc sng cao hn.
Bn kia l nhng ngi gp may v c sinh ra v sng vng t
c iu kin sn xut thun li hn. H khng mun - y l ni nhng
ngi cng nhn ch khng phi nhng ngi s hu t liu sn xut t b ng lng cao hn m h ang c hng. Trong khi ton
th dn tc u t ra s hi trc lm sng di dn ca ngi ngoi quc.
Ngi dn sng trong nhng vng t ph nhiu s rng mt ngy no
h c th tr thnh ngi thiu s ngay trong t nc ca mnh v
chu nhng cnh sn ui kinh hong m, th d nh, ngi c Tip
Khc, v Ba Lan ang phi chu.
Khng th ph nhn rng c l do m s hi nh th. V hin nay nh
nc nm trong tay quyn lc rt ln cho nn dn tc thiu s chc chn
s phi chu nhng hnh ng ti t nht t pha dn tc a s. Khi nh
nc cn c giao nhiu quyn lc nh hin nay v khi d lun x hi
cn cho l n ng th ch ngh n vic phi sng trong mt nc m
chnh ph nm trong tay ngi ca dn tc khc lm ngi ta pht
hong ri. Tht l kinh khng khi phi sng trong mt nc m u
ngi ta cng b a s cm quyn bc hi nhng li c lm vi
chiu bi bo v cng l. Khi mt a tr trong trng hc b thit thi v
l ngi dn tc thiu s v khi b chnh quyn hoc to n cho l sai ch
v mnh l ngi dn tc thiu s u l nhng hin tng ng s c.
Nu ch xem xt vn t quan im nh th th s chng cn gii php
no ngoi gii php chin tranh. Trong trng hp , c l dn tc c t
ngi hn s thua, th d nh cc dn tc chu c hng trm triu
ngi s y c hu du ca dn da trng ra khi Australia. Nhng
chng ti khng mun a ra nhng ngh nh th. V chc chn l
nhng cuc chin tranh nh th - chng ta phi gi nh l vn ton
cu to ln nh th khng th c gii quyt mt ln v vnh vin bng

mt cuc chin tranh - s dn nn vn minh n nhng tai ho khng

khip nht.
R rng l khng th no gii quyt c vn nhp c nu ngi ta
c bm ly nhng l tng v nh nc can thip, tc l nh nc nhng
mi vo mi lnh vc hot ng ca con ngi hay bm ly nhng l
tng v nh nc x hi ch ngha. Ch c p dng cng lnh ca ch
ngha t do th mi xo c vn di dn - mt vn khng th gii
quyt ni hin nay - khi chng trnh ngh s. Nu Australia c cai
tr theo nhng nguyn tc t do th nhng kh khn no c th xut hin
nu u trn lc a ngi Nht chim a s, cn nhng vng
khc ngi Anh li chim a s?
9. Hip chng quc chu u
Hip chng quc Hoa K l nc giu nht v mnh nht th gii. y
l ni ch ngha t bn c th pht trin mt cch t do nht v t b nh
nc can thip nht trn th gii. V vy m cng dn Hip chng quc
Hoa K cng l nhng ngi giu nht th gii. Nc ny khng dnh
lu vo bt c cuc chin tranh no trong sut hn su mi nm. Nu
h khng tin hnh chin tranh hu dit ngi bn x, nu h khng
nh nhau vi Ty Ban Nha vo nm 1898 v nu h khng tham gia
nh nhau trong cuc Chin tranh Th gii va qua (1914-1918 ND)
th hin nay ch cn mt t ngi u bc c th trc tip k li cho con
chu nghe chin tranh ngha l g. Cha chc chnh ngi M nh
gi c ht ngha ca s kin l chnh sch ca ch ngha t do v
ch ngha t bn c nc h thc hin mt cch cn thn v y
hn bt k nc no khc trn th gii. Ngay c ngi ngoi quc cng
khng bit iu g lm cho mt nc m h ghen t tr thnh giu c
v mnh m n nh th. Nhng tr mt t nhng ngi on hn v
khinh ght ch ngha vt cht ca nn vn ho M, tt c mi ngi
u chng mun g hn l nc h cng tr thnh giu c v mnh m
nh Hp chng quc Hoa K.
Trong nhiu gii c ngi ni rng mun t c mc tiu nh th
th bin php n gin nht l thnh lp Hp chng quc chu u.

Tng nc mt trn lc a chu u th c qu t dn v t t, khng

sc bo v c mnh trong cuc u tranh ginh quyn b ch nhm
chng li th lc ang ln ca Hp chng quc, chng li nc Nga,
chng li ch Anh, chng li Trung Quc v nhng thc th c sc
mnh tng t c th c hnh thnh trong tng lai, th d nh lc
a Nam M. V vy m h phi hp nht vo mt lin minh chnh tr v
qun s, hp nht vo mt khi tn cng v phng th, tc l mt thc
th m trong tng lai c sc bo m cho chu u vai tr quan
trng nh chu lc ny tng gi trong qu kh. Mi ngi cng ngy
cng nhn thc c rng khng c g xun ngc hn l chnh sch thu
bo h m cc nc chu u ang theo ui hin nay, y chnh l s c
v c bit i vi tng Lin minh chu u. Phi pht trin hn na
qu trnh phn cng lao ng quc t th mi gia tng c phc li v
sn xut c nhiu hng ho, cn thit cho vic gia tng mc sng ca
ngi dn v bng cch nng cao c trnh vn ho cho qun
chng. Nhng chnh sch kinh t ca cc nc, c bit l cc nc nh
chu u, li nhm ph hoi qu trnh phn cng lao ng trn bnh
din quc t. Nu so snh nhng iu kin hot ng ca nn cng
nghip M - vi th trng tim nng l hn mt trm hai mi triu
ngi tiu dng giu c m khng c nhng ro cn thu kho v nhng
ro cn khc - vi nhng iu kin hot ng ca nn cng nghip cc
nc nh c, Tip Khc hay Hungary th ta cng thy r nhng c
gng nhm thnh lp nhng lnh vc vi nn kinh t t cp t tc l
hon ton v l.
Chc chn l c nhng kh khn, nhng ngi ng h tng Hp
chng quc chu u phi u tranh vt qua v cng vt qua sm
chng no th cng hay chng y. Nhng thnh lp Hp chng quc
chu u khng phi l bin php ph hp nht cho mc tiu ca chng
ta.
Bt k cuc ci cch quan h quc t no cng u phi hng n mc
tiu l loi b tnh hung, trong mi nc u tm mi cch chim
t ca ngi khc nhm m mang lnh th ca chnh mnh. Vn
bin gii quc t, mt vn c vai tr cc k quan trng hin nay, phi
bin mt khi chng trnh ngh s. Cc nc phi nhn thc c rng

vn quan trng nht ca chnh sch i ngoi l thit lp mt nn ho

bnh vnh cu, v h phi hiu rng ho bnh trn ton th gii ch c th
c bo m nu chnh ph ch c php hot ng trong nhng
khun kh cc k hn ch. n lc th kch thc v qui m ca vng
lnh th nm di quyn cai tr ca quc gia s khng cn c ngha
quan trng tuyt i i vi i sng ca tng c nhn nh hin nay,
cng nh trong qu kh na, n ni mu thnh sng trong nhng
cuc tranh chp v bin gii. u c thin cn, khng nhn thy g ngoi
quc gia v dn tc ca mnh, phi c thay th bng quan im ton
cu. Nhng iu ny ch c th tr thnh kh thi nu cng ng cc dn
tc, nu siu nh nc quc t c thit lp sao cho khng c s p ch
bt c dn tc no hay c nhn no ch v thnh phn dn tc hay c
trng dn tc ca h.
Chnh sch dn tc ch ngha, bao gi cng bt u bng mc ch tiu
dit dn tc lng ging, cui cng nht nh d dn mi ngi ti dit
vong. Mun vt qua c ch ngha a phng v thay th n bng
chnh sch ton cu thc s th trc ht cc dn tc trn th gii phi
hiu rng quyn li ca h khng chng bng ln nhau v thc y s
pht trin ca tt c cc dn tc chnh l bin php phc v tt nht s
nghip ca mnh v phi rt thn trng, trnh s dng v lc chng li
cc dn tc khc hay l chng li mt s ngi thuc dn tc khc. Nh
vy ngha l, khng c thay ch ngha s vanh dn tc bng mt ch
ngha s vanh siu dn tc m phi hiu rng mi biu hin ca ch
ngha s vanh u l sai lm. Nhng bin php i ngoi qun phit xa
c phi nhng ch cho nhng bin php ho hon mi vi mc tiu l
hp tc ch khng phi l s dng v lc chng li nhau.
Nhng nhng ngi ng h nh nc i u (Pan-Europe) v Hp
chng quc chu u li nhm n mc tiu khc. H khng c nh
lp ra mt kiu nh nc c chnh sch khc vi chnh sch ca nhng
quc gia qun phit v quc ch ngha tng tn ti cho n hm
nay, m ngc li, h mun ti lp tng v nh nc qun phit v
quc ch ngha. Quc gia i u phi v i hn tng quc gia ring
l; n phi mnh hn v v vy m hiu qu hn v mt qun s, sc
i u vi cc siu cng nh Anh, M v Nga. Ch ngha s vanh

chu u phi thay th cho ch ngha s vanh mi loi ca Php, c

v Hungary; cn mt trn thng nht ca cc dn tc chu u th phi
i u vi nhng ngi xa l: Anh, M, Nga, Trung Hoa v Nht
Bn.
Hin nay ngi ta ch c th to ra nhn thc chnh tr mang tnh s
vanh v chnh sch qun s s vanh trn c s dn tc ch khng phi
c s a l. Ngn ng chung buc nhng ngi cng mt dn tc on
kt li, trong khi s khc bit v ngn ng lm ngi ta xa cch nhau.
Nu khng c s khc bit nh th - bt chp nhng h t tng khc
nhau th t tng s vanh khng th no phi trin c. Khng nghi
ng g rng mt nh a l hc, vi tm bn trong tay, c th nhn
thy ngay rng chu u (tr Nga ra) l mt thc th thng nht, nhng
iu s khng to ra trong dn chng khu vc tnh cm cng ng
hay tnh on kt m nh hot ng chnh tr c th da vo xy dng
k hoch ca ng ta. C th nhi vo s ngi dn sng vng sng
Rhine rng chin u cho ngi c vng ng Ph l anh ta ang bo
v s nghip ca chnh mnh. Cng c th lm cho anh ta tin rng s
nghip ca ton th loi ngi cng l s nghp ca anh ta. Nhng anh
ta s khng bao gi hiu c rng khi anh ta chin u bn cnh ngi
B o Nha v h cng l dn lc a u chu, cn cng vic ca Anh
quc l cng vic ca k th hoc nhiu lm th cng ch l cng vic
ca bn ngi xa l m thi. Khng th no xo c khi u c ngi
ta du n ca qu trnh pht trin lch s ko di (nhn tin xin ni rng
ch ngha t do hon ton khng c nh lm vic ), mt qu trnh
lm cho tri tim ngi c p nhanh hn khi c ai nhc n
nc c, n dn c hay bt c iu g lin quan n c. Tnh cm
dn tc nh th tn ti trc khi ngi ta c nh da vo n to
ra tng v nh nc c, chnh sch c v ch ngha s vanh c.
Tt c nhng s c mc ch tt nhm thay th cc quc gia dn tc,
d y c l Trung u, i u, i M, hoc trn c s nhn to tng
t u mc chung khuyt tt cn bn nh th. Cc s ny khng tnh
c s kin l nhng t nh chu u hay i u v ngi chu
u hay ngi i u khng c ngha v mt tnh cm v v vy
khng th to ra c trong lng ngi nhng tnh cm nh nhng t
nc c hay ngi c.

C th thy s kin ny mt cch r rng nht nu chng ta xem xt vn

tho thun chnh sch thng mi, tc l vn c vai tr quan trng
nht trong tt c cc d n v mt lin bang quc gia nh th. Trong
nhng iu kin hin nay, c th thuyt phc mt ngi Bavaria rng
vic bo v lao ng ngi c th d nh vng Saxony l
p dng biu thu khin cho anh ta, tc l anh ngi Bavaria, phi mua
mt mn hng no vi gi cao hn. Chng ta c th hi vng mt ngy
no c th lm cho anh ta quay li vi nhn thc rng tt c nhng
bin php chnh tr nhm to ra nn kinh t t cp t tc v do tt c
nhng biu thu mang tnh cch bo h u l v ngha v t chuc ly
tht bi, v v vy m cn phi bi b. Nhng khng bao gi c th
thuyt phc c ngi Ba Lan hay l ngi Hungary rng cho cng
bng th anh ta phi tr gi cao hn gi th trng th gii cho mt mn
hng no nhm gip cho ngi Php, ngi c hay ngi c
tip tc sn xut mn hng trong nc h. Chc chn l ngi ta c
th ginh c s ng h cho chnh sch bo h bng cch khu gi tnh
on kt dn tc v ch ngha dn tc vi tng cho rng quyn li
ca cc dn tc l khng th dung ho. Nhng h thng bo h ca lin
bang cc quc gia khng th s dng mt ci g tng t nh th lm
nn tng thc h. Chia nn kinh t th gii ang ngy cng thng nht
hn thnh nhng vng lnh th quc gia nh b, mi vng cng c kh
nng t cp t tc cng tt, l vic lm hon ton phi l. Thay chnh
sch b quan to cng v kinh t trn bnh din dn tc bng chnh sch
nh th trn bnh din ca mt cng ng chnh tr bao gm nhiu dn
tc cng l vic lm v ngha nt. Phng php hu hiu duy nht l
cng nhn rng ch ngha bo h v kinh t t cp t tc l c hi v
phi coi trng s hi ho v quyn li ca tt c cc dn tc trn th
gii.
Nh chng minh bn trn, s phn r ca nn kinh t th gii thnh
mt lot nhng vng lnh th t cp t tc s ko theo nhng hu qu
tiu cc cho tt c cc dn tc. Kt lun: cn phi ng h thng mi t
do. Mun chng minh rng khu vc t cp i u cn phi c ci
biu thu c tnh cch bo h th trc ht phi chng minh rng quyn
li ca ngi B o Nha v ngi Rumania, mc d hi ho vi nhau

nhng li xung t vi quyn li ca ngi Nga v ngi Brazil. Cn

phi chng minh rng ngi Hungary s c li nu h t b ngnh
cng nghip dt gip ngi c, ngi Php, ngi B, nhng nhp
khu hng dt may ca Anh hay M s lm thit hi n quyn li ca
ngi Hungary.
Phong tro ng h lin bang cc nc chu u sinh ra t nhn thc ng
n rng tt c cc hnh thc ca ch ngha dn tc mang mu sc s
vanh u l sai lm v c hi. Nhng iu m nhng ngi ng h
phong tro ny mun thnh lp th ch cho n li l bt kh thi v
tng ny cha n su bn r vo trong nhn thc ca ngi dn. Nhng
ngay c nu nh phong tro i u c t c mc tiu ca mnh th
tnh hnh th gii cng chng v th m tt p hn. Cuc chin u ca
lc a chu u thng nht nhm chng li nhng cng quc khc
cng s mang n nhng cnh nt chng km g cuc chin u gia
cc nc chu u hin nay vi nhau.
10. Hi Quc Lin
Trong nhn thc ca ngi theo trng phi t do, nh nc khng phi
l l tng cao c nht, n cng chng phi l phng tin cng bc
hu hiu nht. L thuyt siu hnh v nh nc tuyn b rng - v kha
cnh ny, n gn t n s kiu cng v t ph ca nhng ng vua
chuyn ch - mi nh nc u c ch quyn, ngha l nh nc l to
n cui cng v ti cao. Nhng i vi ngi t do th th gii khng
kt thc ng bin gii quc gia. Trong mt anh ta, d ng bin
gii quc gia c gi tr nh th no i chng na th y cng ch l hin
tng nht thi v th yu m thi. T duy chnh tr ca ngi t do bao
trm ln ton th loi ngi. Xut pht im ca ton b trit l chnh tr
ca anh ta l: phn cng lao ng l hin tng quc t ch khng phi
quc gia. Ngay t u anh ta nhn thc c rng ho bnh trong mt
nc l cha , quan trng hn l tt c cc nc phi sng ho bnh
vi nhau. V vy m ngi theo trng phi t do i hi rng t chc
chnh tr ca x hi phi m rng cho n khi n t n nh im l
nh nc ton cu, lin kt tt c cc dn tc trn c s bnh ng. V
vy l anh ta cho rng lut ca tng nc phi ph thuc vo lut php

quc t v y cng l l do anh ta i hi phi thnh lp to hnh s

v b my qun l hnh chnh siu quc gia m bo nn ho bnh
gia cc dn tc, ging nh b my hnh chnh v to n mi nc c
trch nhim gi gn ho bnh trong khu vc ca mnh vy.
Trong mt thi gian di, yu cu thnh lp mt t chc siu quc gia
nh th vn ch l chuyn trao i gia mt t nh t tng, nhng ngi
ny thm ch cn b coi l khng tng v chng c ai ch ti. Chc
chn l sau nhng cuc chin tranh ca Napoleon, th gii nhiu ln
chng kin cnh cc chnh khch ca nhng cng quc t hp quanh
bn hi ngh tm kim tho thun chung, cn t na sau th k XIX
th cng ngy cng xut hin nhiu nh ch siu quc gia, m ni bt
nht l t ch Ch Thp v Lin Minh Bu Chnh Quc T. Nhng
tt c nhng iu ny vn cn xa mi c th gi l t chc siu quc gia
thc s. Ngay c Hi ngh Ho bnh La Hay (the Hague) cng cha
a ra c bt k du hiu no v s tin b c. Ch v s cuc Chin
tranh Th gii m tng v vic thnh lp mt t chc ca tt c cc
dn tc, sc ngn chn nhng cuc xung t trong tng lai mi
ginh c s ng h rng ri m thi. Sau chin tranh, cc nc chin
thng mi thc hin nhng bin php nhm thnh lp mt t chc m h
gi l Hi Quc Lin v c nhiu ngi trn th gii coi l ht nhn
ca mt t chc quc t thc s c hiu qu trong tng lai.
D th no th t chc ang tn ti di tn gi l Hi Quc Lin cng
khng phi l hin thn ca l tng v mt t chc siu quc gia ca
trng phi t do. Trc ht, mt s nc mnh nht v quan trng nht
khng c chn trong t chc ny. M, cha ni n cc nc nh hn,
vn ng bn ngoi. Ngoi ra, hip nh thnh lp Hi Quc Lin c
khim khuyt ngay t u: n chia cc nc thnh hai hng, tc l
nhng nc c y quyn hnh v nhng nc tht trn trong Chin
tranh Th gii, khng phi l nhng thnh vin c y quyn hnh
nh nhng nc kia. R rng l s bt bnh ng v a v nh th s
gieo mm cho cuc chin tranh chng khc g s phn bit ng cp
trong tng nc vy. ng tic l tt c nhng khuyt im nh th
lm cho Hi Quc Lin yu i mt cch thm hi v lm cho n tr
thnh bt lc trc nhng vn ln lao m n ang phi trc din. Ch

cn ngh n hnh ng ca n trong cuc chin tranh gia v Hi Lp

hay vn Mosul v c bit l nhng trng hp m s phn ca cc
dn tc thiu s b n p ph thuc vo phn quyt ca Hi l s r.
Trong tt c cc nc, c bit l c v Anh, u c nhng nhm
ngi cho rng mun thc y qu trnh chuyn ho ci Hi Quc Lin
gi trang ny thnh mt t chc tht s - thnh mt nh nc siu quc
gia ng ngha th phi t ra khoan dung i vi nhng khuyt tt v
yu km ca n. Thi c hi nh th s chng mang li iu g tt
p, d c gii quyt vn g th cng th m thi. Hi Quc Lin l
mt thit ch cha hon ho, hon ton khng ph hp vi nhng i
hi i vi mt t chc tm c quc t - mi ngi, tr nhng quan
chc v nhn vin lm vic trong b my, u tha nhn nh th. Khng
c che du hoc pht l s kin ny, m ngc li phi thng xuyn
v kin tr nhc nh nhm ku gi s ch ca mi ngi ngi ta
thc hin tt c nhng thay i ng hu chuyn ho n thnh mt Hi
Quc Lin thc s. Tai hi nht i vi tng v t chc siu quc gia
l s nhm ln ca gii tr thc, xut pht t nim tin rng Hi Quc
Lin hin nay l hin thn y hoc gn nh y yu cu ca
nhng ngi theo trng phi t do chn thnh v trung thc. Da vo
nguyn tc cho rng ng bin gii truyn thng, c xc nh
trong lch s l bt di bt dch th khng th no xy dng c Hi
Quc Lin, thc s sc bo m mt nn ho bnh vnh vin trn ton
cu. Hi Quc Lin vn cn cha trong lng n khim khuyt cn bn
ca lut quc t hin hnh: trong khi lp ra nhng qui nh mang tnh
th tc cho vic gii quyt nhng vn tranh chp gia cc nc, n
hon ton khng quan tm n vic to ra nhng tiu chun gii quyt
mi m ch gi nguyn hin trng (status quo) v thi hnh nhng hip
c k. Trong tnh hnh nh th, nu khng a ton th gii vo tnh
trng bt ng th khng ai c th bo m c ho bnh.
Chc chn l Hi Quc Lin s a ra, mt cch rt thn trng v d dt,
vin cnh ca mt vi iu chnh ng bin trong tng lai nhm p
ng yu cu ca mt s dn tc v mt s ngi trong mt s dn tc
khc. N cng s ha hn - vn vi s thn trng v d dt nh th - bo
v nhng ngi thiu s. iu cho php chng ta hi vng rng t

nhng khi u hon ton khng ph hp nh th s sinh ra mt siu

quc gia ton cu xng ng vi tn gi ca n v mt ngy no c
sc bo m cho cc dn tc mt nn ho bnh m h i hi. Nhng
vn ny s khng th c gii quyt trong nhng k hi ngh
Geneva ca Hi Quc Lin hin nay, v chc chn l cng khng c
gii quyt ti quc hi ca cc nc thnh vin ca n. V vn c
cp y khng phi l vn t chc hay bin php qun l quc t,
m l vn t tng to ln nht ca loi ngi t trc n nay. Vn
l liu chng ta c th to ra trn ton th gii mt khun kh t duy
m khng c n th trong gi pht quyt nh, mi hip c v bo v
ho bnh v mi quyt nh ca trng ti u ch l nhng t giy vn.
Chp nhn mt cch hon ton v v iu kin ch ngha t do chnh l
khun kh ca t duy nh th. T tng t do phi thm vo tt c cc
dn tc, cc nguyn tc ca ch ngha t do phi thm nhp vo tt c
cc thit ch chnh tr, y l ni nu ta mun kin to nhng tin cho
ho bnh v loi b nhng nguyn nhn ca chin tranh. Khi cc dn tc
vn cn bm vo nhng biu thu c tnh cch bo h, bm vo nhng
ro cn nhp c, bm vo nn gio dc bt buc, bm vo ch ngha can
thip v ch ngha quc gia th nhng cuc xung t mi, c th n
bng thnh chin tranh bt c lc no, vn s thng xuyn xut hin v
lm cho nhn loi mt n mt ng nh c.
11. Nc Nga
Ngi cng dn tn trng php lut, dng lao ng ca mnh gip
mnh v gip ngi, ngi nh th s hi nhp mt cch ho bnh vo
trt t x hi. Ngc li, k trm cp th khng mun lao ng mt
cch trung thc m mun s dng bo lc tc ot thnh qu lao
ng ca nhng ngi khc. Trong hng ngn nm, th gii phi chu
ch n dch ca nhng k chinh phc v nhng lnh cha phong kin,
nhng k coi vic h tiu th thnh qu lao ng ca nhng ngi khc
l ng nhin. S tin ho ca loi ngi theo hng vn minh v vic
tng cng cc mi lin kt x hi i hi, trc ht, loi b cho bng
c nh hng c v vt cht ln tinh thn ca tng lp phong kin v
qun nhn, tc l nhng giai tng khao kht cai tr th gii, v thay th l
tng cha truyn con ni phong kin bng l tng ca gia cp t sn.

Vic loi b l tng qun phit, tc l l tng ch coi trng ngi chin
binh v khinh thng lao ng trung thc, cha bao gi t c thnh
cng mt cch m mn. Dn tc no cng c mt s ngi ch ngh n
nhng t tng v hnh nh ca thi i qun phit m thi. Li c
nhng dn tc m nhng xung ng mang tnh bo lc v cp bc, c
t thi qu kh v tng nh c ch ng t lu, bng bng ln v
li ginh c uy quyn. Nhng ni chung, c th ni rng trong nhng
dn tc da trng hin sng Trung v Ty u cng nh M chu, trng
thi tm l m Herbert Spencer gi l qun phit c thay th bng
ci m ng gi l cng nghip. Hin nay ch cn mt dn tc ln vn
cn bm vu vo l tng qun phit, y chnh l ngi Nga.
D nhin l c mt s ngi Nga khng c thi nh th. Ch ng tic
l h khng ginh c th thng phong. Ngay t khi Nga bt u gy
c nh hng i vi nn chnh tr chu u, nc ny lun lun hnh
ng nh k cp ang rnh c hi nhy vo cp bc nn nhn ca
n vy. i vi vic m rng lnh th ch, cc Sa Hong cha bao
gi chp nhn bt k gii hn no, ch c hon cnh mi buc h phi
lm nh th m thi. Quan nim ca nhng ngi Bolshevik v vn
m rng lnh th cng chng khc g. H cng ch cng nhn c mt
nguyn tc, y l: trong vic chinh phc cc vng t, c th v thc
cht l phi tin cng xa cng tt, d nhin l phi tnh n ngun lc ca
chnh mnh. May l cc dn tc chu u mnh, sc chng li c
nhng cuc tn cng ca nhng b lc d man ca nc Nga, v chnh
iu cu c nn vn minh phng Ty khi s dit vong. Kinh
nghim ca ngi Nga trong cuc chin tranh Napoleon, trong cuc
chin tranh Crim v chin dch Th Nh K nhng nm 1877-1878
chng t rng d c ng qun, h cng khng sc chim c chu
u. Cuc Chin tranh Th gii va qua cng khng nh r iu .
V kh ca tr tu nguy him hn l sng gm. Chc chn l phn ng
ca chu u i vi nhng t tng ca ngi Nga trc ht l do trc
khi nhng t tng ca Nga ti, chu u cng y ry nhng t tng
nh th ri. Thc ra, c l s l ng hn khi ni rng t tng ca
ngi Nga khng c xut x t Nga, d chng c hp vi bn cht ca
Nga n mc no, m l do ngi Nga vay mn c t chu u. Nga

l ging ngi cn nht v tr tu n mc chng th no pht biu c

mt cch gy gn bn cht thm kn nht ca chnh dn tc mnh.
Ch ngha t do, mt ch ngha da hon ton vo khoa hc, chnh sch
ca n chnh l s p dng cc kt qu ca khoa, cn phi thn trng
khng a ra nhng xt on phi khoa hc. Xt on v mt gi tr
thng nm ngoi lnh vc khoa hc v bao gi cng c tnh ch quan.
Cho nn khng th phn loi cc dn tc v khng th ni rng dn tc
no tt hn, dn tc no xu hn. V vy, vn l ngi Nga c phi l
dn tc h ng hay khng hon ton khng thuc phm vi xem xt ca
chng ta. Chng ta hon ton khng ni nh th. Chng ta ch khng
nh rng h khng mun tham gia vo h thng hp tc x hi ca nhn
loi m thi. Trong quan h vi x hi loi ngi v cng ng cc dn
tc, thi ca h l thi ca nhng ngi ch mun c mt iu: n
bng ht nhng g ngi khc tch lu c. Nhng ngi m sc sng
l t tng ca Dostoyevsky, Tolstoy v Lenin l nhng k khng th
no to c t chc x hi bn vng. H s phi quay v vi thi n
lng l. Nc Nga c ph cho t ai ph nhiu v ngun khong
sn mi loi, hn hn nc M. Nu ngi Nga cng p dng chnh
sch t bn ch ngha nh M th h l dn tc giu c nht th gii
ri. Ch chuyn ch, ch ngha quc, ch ngha Bolshevik bin
h thnh nhng k ngho i nht. By gi h ang tm kim t bn v
ngun tn dng trn khp th gii.
Nu cng nhn nh th th ta thy ngay kim ch nam cho chnh sch ca
cc dn tc vn minh i vi nc Nga. Hy ngi Nga l ngi
Nga. Trong nc, hy h lm tt c nhng g h mun. Nhng khng
c h vt qua bin gii nhm tn ph nn vn minh chu u.
Nhng d nhin y khng phi ni l cm nhp v dch sch bo ca
Nga. Nhng k b tm thn c th thch th c vn chng ca h, cn
ngi mnh kho th s trnh xa. iu cng khng c ngha l cm
ngi Nga tuyn truyn v t lt trn khp th gii, trc y Sa
Hong cng lm nh th ri. Nu nn vn minh hin i khng th
bo v c mnh trong cuc chin vi nhng k nh thu th n cng
khng th no tn ti c. iu cng khng c ngha l ngi chu
u v ngi M khng c n thm Nga, nu h thy hp dn. Nu

h dm liu v dm t chu trch nhim th hy h c ngm nhn

vng t ca nhng v git ngi hng lot v i km lan trn. iu
cng khng c ngha l cm nhng nh t sn cho chnh quyn X Vit
vay hay u t vo nc Nga. Nu h ngu n mc tin rng ri h s li
c nhn thy mt phn ti sn ca mnh th c h mo him.
Nhng cc chnh ph chu u v M phi chm dt vic khuyn khch
chnh sch ph hoi ca chnh quyn X Vit bng cch thng cho xut
khu vo nc Nga X Vit, lm nh th th chng khc g ng gp ti
chnh cho vic cng c ch X Vit. Hy chm dt ngay vic tuyn
truyn di dn v xut cng t bn vo nc Nga X Vit.
Ngi Nga c ph b h thng X Vit hay khng - y l vic ca h.
t nc ca roi da v tri t khng cn l mi e do i vi th
gii na. D c mun chin tranh v ph hoi n u, ngi Nga cng
khng cn l mi nguy him nghim trng vi ho bnh chu u na.
V vy c th yn m khng lo ngi g. Ch c mt vic cn phi
trnh, y l nh ng h v khuyn khch chnh sch ph hoi ca
chnh quyn X Vit t pha chng ta.

Chng 4
Ch ngha t do v cc chnh ng
1. Tnh cht gio iu ca nhng ngi theo trng phi t do
Ch ngha t do c in thng b ngi ta ph bnh v qu cng nhc
v khng sn sng tho hip. Chnh v thiu nhn nhng nh th m n
b thua trong cuc chin u vi nhng ng phi bi t bn ch
ngha mi loi mi xut hin trong thi gian gn y. Nu n, cng
nh cc ng phi khc, nhn thc c tm quan trng ca s tho hip
v nhng b trc nhng khu hiu c nhiu ngi a chung nhm

li ko qun chng th n c th gi c, d ch mt phn, nh

hng ca mnh ri. Nhng n khng bao gi bn tm n vic thnh
lp t chc ng v b my ca ng nh cc ng bi t bn lm.
N coi chin thut trong cc chin dch tranh c v nhng k hp quc
hi chng c tm quan trng no. N khng bao gi tham gia vo nhng
tr c hi ch ngha hay mc c chnh tr. Ch ngha gio iu khng
khoan nhng nh th chc chn dn n s thoi tro ca ch ngha
t do.
Nhng li khng nh nh th l hon ton ph hp vi chn l. Nhng
cho rng ch ngha t do ng b ph phn theo ngha l hon ton
khng hiu bn cht ca ch ngha ny. Hiu bit mt cch su sc t
tng ca ch ngha t do ngha l phi hiu rng nn tng ca s hp
tc ca x hi loi ngi v c cu x hi n nh lu di khng th
c xy dng trn nn tng ca nhng t tng sai lm v v di tr
c. Chng c g c th thay th c h t tng gip nng cao i
sng ca con ngi bng cch khuyn khch s hp tc x hi - nhng
iu d c gi l chin thut, ngoi giao hay tho hip li cng
khng th no thay th c. Nu con ngi khng nhn thc c nhu
cu x hi v t nguyn lm nhng vic cn thit nhm bo v x hi v
thc y phc li chung th khng ai c th dng mu mo v th on
di tr a h vo con ng ngay thng c. Nu h lm ln v i
lc ng th phi thng qua gio dc m khai tm cho h. Nhng nu
h khng th ng c chn l, nu h vn c khng khng bm ly sai
lm th d c lm g cng khng th no ngn chn c thm ho. Tt
c nhng th thut v nhng iu di tr ca cc chnh tr gia m dn ch
c th c ch cho nhng ngi chuyn lm vic ph hoi x hi, d h
c l nhng ngi chn thnh hay di tr th cng th m thi. Nhng
khng th thc y s nghip tin b x hi, s nghip pht trin v tng
cng cc mi lin kt x hi bng nhng bin php di tr v m dn
c. Khng mt sc mnh no, khng c mu k kho lo no hoc s
bp bm thng minh no c th la bp c nhn loi n mc lm cho
h chp nhn mt hc thuyt x hi m h khng nhng khng cng
nhn m cn cng khai bc b na. Con ng duy nht, rng m cho
tt c nhng ai mun a th gii tr li vi ch ngha t do - y l
thuyt phc ng bo ca mnh v tnh tt yu ca cng lnh t do.

Khai sng l nhim v duy nht m ngi theo trng phi t do c th

v phi lm nhm ngn chn, trong kh nng ca anh ta, s hu dit m
x hi ang m u vo. Khng c ch cho s nhn nhng cho bt k
thnh kin hay li lm thng gp hay c a chung no y ht.
Khi ni n nhng vn quyt nh liu loi ngi c tn ti c hay
khng, hng triu ngi s thnh vng hay l cht th khng th c
chuyn nhn nhng, d y l do yu km hay l tn trng thi qu
tnh cm ca ngi khc, c.
Nu nhng nguyn l ca ch ngha t do li mt ln na tr thnh kim
ch nam cho chnh sch ca cc dn tc v i, nu cuc cch mng
trong d lun x hi li mt ln na lm cho ch ngha t bn c t
do th th gii s bc dn ra khi tnh trng m chnh sch ca cc phe
phi bi t bn y n vo. y l con ng duy nht c th a
chng ta thot khi s hn lon v chnh tr v x hi hin nay.
o tng ln nht ca ch ngha t do c in l thi lc quan v xu
hng tin ho ca x hi. Nhng ngi ng h ch ngha t do - nhng
nh x hi hc v kinh t hc th k XVIII v na u th k XIX v
nhng ngi ng hi h - tin rng x hi loi ngi s tin n nhng
giai on pht trin cao hn v khng g c th ngn chn c qu trnh
ny. H tin tng chc chn rng vic nhn thc theo li duy l nhng
qui lut nn tng ca s hp tc v tng thuc x hi m h pht hin
ra s nhanh chng tr thnh nhn thc chung ca mi ngi v sau
nhng mi lin kt x hi gn b mt cch ho bnh ton th loi ngi
s cng ngy cng tr thnh bn vng hn, iu kin sng ca mi
ngi s c ci thin v nn vn minh s bc ln nhng nc thang
ngy cng cao hn v mt vn ho. Khng g c th lm lay chuyn
c thi lc quan ca h. Khi nhng cuc tn cng vo ch ngha
t do cng ngy cng tr nn khc lit hn, khi nh hng ca nhng t
tng ca ch ngha t do trong nn chnh tr b thch thc t mi
hng th h li ngh rng y l lot n cui cng ca mt h thng
hp hi ang rt chy, mt h thng chng ng phi quan tm hay phn
cng v chng bao lu na n s sp .

Ngi theo trng phi t do cho rng tt c mi ngi u c kh nng

v mt tr tu c th suy t v nhng vn hp tc x hi phc tp
v hnh ng mt cch ph hp. H v cng ngc nhin trc s r rng
v hin hin ca nhng l l dn h n nhng t tng chnh tr ca
mnh v hon ton khng hiu c lm sao m mt s ngi li khng
nhn thc c nhng chuyn nh th. H cng khng bao gi hiu
c hai s kin sau y: th nht, qun chng khng c kh nng t
duy mt cch logic; th hai, a s ngi cho rng, y l ngay c khi h
nhn thc c chn l, li ch tc thi, d l nh nht, nhng c
hng ngay cn quan trng hn l li ch ln hn v lu di, nhng phi
ch i. a s ngi khng c ph cho tr tu sc t duy v nhng
vn hp tc x hi - nhng vn cc k kh v h cng khng c
l tr c th chp nhn nhng hi sinh tm thi m hnh ng x hi
i hi. Khu hiu ca ch ngha can thip v ch ngha x hi, c bit
l nhng ngh v vic tc ot mt phn ti sn t nhn, bao gi
cng c qun chng nhit tnh ng h v h tin rng s c hng
li ngay lp tc.
2. ng phi chnh tr
Bun nht l c ngi hiu sai ngha v bn cht ca ch ngha t
do, cho rng nu p dng nhng bin php m cc ng phi khc ang
s dng hin nay th c th bo m chin thng cho cc t tng t do.
Trong x hi phn chia theo ng cp, tc l x hi khng phi ca
nhng cng dn bnh ng m c chia thnh thang bc vi quyn li
v trch nhim khc nhau th khng th c cc ng phi chnh tr theo
ngha hin i ca t ny. Khi c quyn c li v quyn bt kh xm
phm ca nhng giai tng khc nhau cha b thch thc th gia cc giai
tng vn gi c ho bnh. Nhng khi c quyn c li ca mt s
giai tng v a v x hi ca h b thch thc th s xut hin cc vn
khc v ch c th trnh c ni chin nu mt bn no cng nhn
rng h th yu v u hng m khng dng n v lc. Ngay t khi
thu, a v ca mi ngi trong cc giai tng khc nhau quyt nh
quan im ca ngi trong tt c nhng cuc xung t nh th. Chc
chn l c nhng ngi u hng, y l nhng ngi hi vng l s c

li nu nhy sang pha k th v chng li chnh giai tng ca mnh,

nhng ngi nh th b coi l phn bi. Nhng ngoi tr nhng trng
hp hn hu, ngi ta khng phi n o trc cu hi phi ng v phe
no. H s ng bn cnh nhng thnh vin ca giai tng mnh v chia
s s phn vi h. Giai tng hay cc giai tng khng hi lng vi a v
ca mnh ng ln chng li trt t hin hnh v phi t c yu sch
ca mnh trc s khng c ca nhng giai tng khc. Kt qu cui
cng ca cuc xung t khng ni trng hp nhng ngi bo lon
tht bi v mi vic vn gi nguyn nh c - trt t c c thay bng
mt trt t mi, trong quyn lc ca mi giai tng u c phn b
li, khc trc.
Cng vi s xut hin ca ch ngha t do l yu cu bi b tt c cc
c quyn c li. X hi ng cp phi m ng cho ch mi,
trong ch c nhng ngi cng dn bnh ng m thi. Khng ch c
quyn c li c th m ngay s tn ti ca mi u quyn ni chung
b tn cng. Ch ngha t do r b tt c cc ro cn v mt x hi v
gii phng con ngi khi tt c nhng hn ch m ch c p t ln
ngi ta. Chnh trong x hi t bn, tc l x hi nm di quyn cai tr
ca chnh ph t nn tng trn nhng nguyn l ca ch ngha t do, ln
u tin tng c nhn c quyn tham gia trc tip vo i sng chnh
tr v ln u tin mi ngi u c nhim v a ra quyt nh c nhn
v mc tiu v l tng chnh tr. Trong nhng x hi ng cp trc
y, xung t chnh tr ch c th xy ra gia nhng giai tng khc nhau
m thi, cn tng giai tng th li hnh thnh mt mt trn vng chc
nhm chng li cc giai tng khc; cn khi khng c nhng v xung t
gia cc giai tng th trong lng nhng giai tng c quyn tham gia
vo i sng chnh tr li c th xy ra xung t gia cc phe nhm
nhm tranh ginh nh hng, quyn lc v a v lnh o. Ch c th
ch chnh tr trong mi ngi dn u c quyn bnh ng - ph hp
vi l tng ca ch ngha t do, mt l tng cha c thc hin mt
cch trn vn bt k u - mi c th c nhng ng phi chnh tr, tc
l t chc ca nhng ngi mun a nhng tng v lp php v
hnh php ca mnh vo i sng. V c nhng kin khc nhau v con
ng a n mc tiu ca ch ngha t do - bo m s hp tc x hi

mt cch ho bnh - s khc nhau v kin nh th nht nh s dn ti

nhng s bt ng v tranh ci v mt chnh tr.
Nh vy ngha l, trong x hi t do c th c c cc ng x hi ch
ngha na. Khng loi tr ngay c nhng ng tm cch ginh a v c
bit cho nhng nhm ngi c th no . Nhng tt c cc ng ny
u phi cng nhn (t nht l tm thi, cho n khi h ginh c chin
thng) v ch s dng tr tu, tc l th v kh c ch ngha t do coi
l th v kh hp php duy nht trong nhng cuc u tranh nh th. Tt
c cc ng phi u phi cng nhn nguyn tc ny, ngay c khi ng
vin ca nhng ng phi bi t do (nhng ngi x hi ch ngha v
nhng ngi ng h c quyn c li) khng cng nhn trit l ca ch
ngha t do. Mt s ngi x hi ch ngha khng tng tin marxist
tng tranh u cho l tng ca ch ngha x hi trong khun kh ca
ch ngha t do, trong thi k vng son ca ch ngha t do Ty u,
ngay c gii tng l v tng lp qu tc cng tm cch ginh mc tiu
ca mnh trong khun kh ca nh nc lp hin hin i.
Nhng nhng ng phi m chng ta ang thy hin nay li l nhng
ng phi hon ton khc. Chc chn l mt phn cng lnh ca cc
ng phi c ni n ton th x hi v c ni n vn hp tc x
hi. Nhng y ch l s nhng b i vi h t tng t do m thi.
Nhng iu cc ng phi ny nhm n trn thc t li nm trong phn
khc ca cng lnh, y cng l phn m h thc s quan tm v y
cng l phn mu thun hon ton vi phn ni v s thnh vng cho
tt c mi ngi. Cc ng chnh tr hin nay l nhng ngi ng h
khng ch mt s trt t c, h mun gi nguyn v m rng nhng c
quyn c li truyn thng m ch ngha t do, v cha ginh c
chin tng hon ton, vn cho h gi. Mt s ng cn hot ng cho
quyn li ca nhng nhm ngi mun ginh c a v c bit, ngha
l a v ca nhng ng cp trong x hi. Ch ngha t do hng ti tt
c mi ngi v a ra cng lnh ph hp vi tt c mi ngi. N
khng ha hn c quyn c li cho bt k ai. Ch ngha t do ku gi
mi ngi t b vic theo ui quyn li c bit ch dnh cho mnh v
phe nhm ca mnh, thm ch n cn i hi ngi ta phi hi sinh, d
nhin y ch l nhng hi sinh tm thi, k c hi sinh nhng li ch nh

 t c nhng li ch ln hn. Nhng cc ng tranh ginh quyn

li c bit cho phe nhm ca mnh li ch hng n mt phn ca x
hi. H ha vi ci phn x hi m h c nh gip c quyn c
li bng cch buc phn cn li phi hi sinh quyn li ca chnh mnh.
Tt c cc ng phi chnh tr hin nay v tt c cc h t tng ca cc
ng hin i u l nhng ngi dn ng cho quyn li ca nhng
nhm li ch, tc l nhng nhm u tranh chng li ch ngha t do
nhm ginh a v c quyn c li.
Trc khi ch ngha t do xut hin, d nhin l c cc ch c
quyn c li v nhng v xung t gia cc ch vi nhau, nhng
lc h t tng ca x hi ng cp cn c th ni mt cch khng
p m v khng h bi ri cht no. Trong nhng cuc xung t gia
nhng ngi ng h v ngi chng c quyn c li thi khng h
xut hin cu hi v tnh cht phn x hi ca ton b h thng v khng
cn phi gi rng h thng vn c c s x hi ca n. V vy m
khng th so snh trc tip gia ch c quyn c li c vi hot
ng v tuyn truyn ca cc ng phi u tranh ginh c quyn c
li hin nay.
Mun hiu c bn cht tht s ca cc ng phi ny, ta phi lun
lun nh rng khi k thu cc ng phi ny c hnh thnh nhm
chng li hc thuyt ca ch ngha t do v bo v c quyn c li
cho mt nhm ngi no . Khc vi hc thuyt ca ch ngha t do,
hc thuyt ca cc ng phi ny khng phi l vic p dng trong lnh
vc chnh tr l thuyt x hi bao trm v c suy ngh mt cch
thu o. H t tng chnh tr ca ch ngha t do c xut x t h t
tng nn tng, khi k thu c pht trin nh l mt l thuyt khoa
hc m khng ai ngh n ngha chnh tr ca n. Ngc li, ngay t
khi thu c, quyn c li m cc ng phi bi t do tm kim tn
ti trong cc nh ch x hi hin hnh, vic son tho h t tng l ch
nhm bin h cho nhng c quyn c li nh vy m thi, nhim
v ny c coi l c th gii quyt mt cch d dng, ch cn trnh by
trong my dng l xong. Cc nhm in ch ngh rng cn phi ch ra s
cn thit ca sn xut nng nghip. Cc nghip on th ni ti vai tr
ca ngi lao ng. Cc ng phi ca giai cp trung lu th ni ti vai

tr quan trng ca giai tng x hi khng thi qu cng khng bt cp.

Dng nh h khng h quan tm n vic l nhng li ku gi nh th
khng h chng minh c rng nhng c quyn c li m h mun
ginh c cn thit hay c ch i vi ton th x hi hay khng. Nhng
nhm ngi m h mun li ko bao gi cng sn sng i theo h, cn
nhng c gng nhm li ko ngi ca nhng nhm khc s chc chn
tht bi.
Nh th ngha l tt cc cc ng phi thi hin i ng h cho c
quyn c li, d mc ch ca h c khc nhau n u hoc h c
chng bng nhau n u, lp thnh mt mt trn thng nht trong
cuc chin u chng li ch ngha t do. V lu di, nguyn tc ca ch
ngha t do cho rng quyn li ca mi ngi, c hiu mt cch ng
n, i vi h cng chng khc g ming vi vy trc mt con b
tt vy. H cho rng xung t quyn li l khng th trnh c, xung
t ch c th c gii quyt khi mt bn chin thng cc bn cn li v
ginh c li trong khi pha thua phi chu thit thi. Cc ng phi
ny khng nh rng ch ngha t do khng phi nh l n ang t ni
v mnh. y chnh l cng lnh ca ci ng ang tm cch bo v c
quyn c li ca mt nhm ngi, m c th l ca giai cp t sn, tc
l bn t bn v doanh nhn.
Lun iu ny l mt phn ca chnh sch tuyn truyn ca ch ngha
Marx v l ng gp quan trng cho thnh cng ca ch ngha ny. Nu
coi hc thuyt v xung t quyn li gia cc giai cp trong x hi da
trn t hu v t liu sn xut l khng th no trnh c l tn iu
quan trng nht ca ch ngha Marx th tt c cc ng phi ang hot
ng chu u u l Marxist c. Hc thuyt v mu thun i khng
gia cc giai cp v xung t giai cp cn c cc ng theo ng li
dn tc ch ngha chp nhn, y l ni khi h cn chp nhn quan im
cho rng nhng mu thun i khng nh th ang hin din trong x
hi t bn v nhng cuc xung t do chng to ra s phi din ra mt
cch t nhin. H ch khc cc ng marxist ch h mun trnh cuc
xung t giai cp bng cch tr v vi x hi ng cp, c xy dng
theo xut ca h v y cuc chin ln v i quc t, h tin rng n
s phi din ra y. H khng phn bc khng nh cho rng nhng

cuc xung t nh th s phi xy ra trong x hi da trn s hu t

nhn t liu sn xut. H ch ni rng khng c cho nhng mu
thun i khng nh th xut hin v h mun dng s can thip ca
chnh ph nhm qun l v iu tit s hu t nhn nhm loi b nhng
mu thun i khng nh th. H mun ch ngha can thip th ch cho
ch ngha t bn. Nhng cui cng th cng chng khc g nhng ngi
marxist ht. H cng ha s a th gii n mt ch x hi mi, ni
khng cn giai cp, khng cn i khng giai cp, khng cn xung t
giai cp na
Mun hiu c ngha ca hc thuyt v u tranh giai cp ta phi
lun nh rng n chng li hc thuyt ca ch ngha t do v s hi ho
ca nhng quyn li, c hiu mt cch ng n, ca tt c cc thnh
vin ca x hi t do c xy dng trn nguyn tc s hu t nhn t
liu sn xut. Ngi theo phi t do khng nh rng cng vi vic loi
b tt c nhng s phn bit mang tnh gi to gia cc giai tng, cng
vi vic loi b mi c quyn c li v to c s bnh ng trc
php lut th s khng cn g ngn tr s hp tc ho bnh gia tt c cc
thnh vin ca x hi na v lc quyn li lu di v c hiu mt
cch ng n ca tt c mi ngi s trng hp vi nhau.
Tt c nhng li phn i m nhng ngi ng h ch ngha phong
kin, ng h c quyn c li, tm cch a ra nhm chng li hc
thuyt ny nhanh chng tr thnh phi l v chng c my ngi
ng h. Nhng trong h thng hnh vi kinh t (la chn dch thut
thut ng catallactics - b mn nghin cu hnh vi kinh t ca con
ngi, cng tc l nghin cu vic hnh thnh gi c t nhng hot ng
trao i ca con ngi - ND) ca Ricardo ngi ta c th thy xut pht
im ca l thuyt mi v xung t quyn li trong lng x hi t bn.
Ricardo tin l c th chng minh c rng trong qu trnh pht trin
kinh t s din ra s thay i trong quan h gia ba hnh thc thu nhp,
m c th l gia li tc, a t v ng lng. Chnh iu buc
nhng ngi cm bt Anh trong cc thp k ba mi v bn mi ca
th k XIX phi ni n ba giai cp l t sn, a ch v lao ng n
lng v khng nh gia cc giai cp ny tn ti mu thun i khng

khng th no dung ho ni. T tng ny sau c Marx tip thu

mt cch trn vn.
Trong Tuyn ngn ca ng cng sn, Marx cn cha ni n s khc
bit gia ng cp v giai cp. Mi sau ny, tc l sau khi lm quen vi
nhng tc phm b ngi i qun lng, c chp bt hi nhng
nm 20 v 30 ca th k XIX, v do nh hng ca h m ng bt u
nghin cu Ricardo, Marx mi nhn thc c rng vn l phi
chng minh rng ngay c trong x hi khng cn phn bit ng cp v
khng cn c quyn mang tnh ng cp th vn tn ti nhng mu
thun khng th dung ho. Marx vch ra mu thun i khng v li ch
nh th t h thng ca Ricardo, v vch r ranh gii gia ba giai cp:
t sn, a ch v cng nhn. Nhng nh th khng c ngha l lc no
ng cng bm cht vo s phn bit kiu . i khi ng khng nh
rng ch c hai giai cp l hu sn v v sn m thi, lc khc ng li
ni ti nhiu giai cp hn l hai hoc ba giai cp ln. Nhng c Marx
ln nhng mn ca ng u cha bao gi a ra nh ngha v bn
cht ca cc giai cp. ng ch l chng mang tn Cc giai cp
trong tp III tc phm T bn lun li chm dt ngay ch sau c vi
dng. Hn mt th h i qua - y l tnh t khi xut hin Tuyn
ngn ca ng cng sn, trong ln u tin Marx a ra mu thun
i khng gia cc giai cp v u tranh giai cp - cho n ngy Marx
cht. Trong thi gian Marx vit ht tp sch ny n tp sch
khc, nhng ng vn khng bao gi gii thch giai cp ngha l th
no.Trong vic x l vn giai cp, Marx khng bao gi vt qua
c khng nh n thun ca tn iu hay ni ng hn l mt khu
hiu m khng a ra bt k chng minh no.
Mun chng minh rng hc thuyt u tranh giai cp l ng ngi ta
phi xc nh hai s kin: mt mt, cc thnh vin ca mi giai cp u
c quyn li nh nhau v mt khc, giai cp ny c li th giai cp kia
nht nh phi b thit. Nhng iu ny khng bao gi c chng
minh. Thm ch ngi ta cn cha bao gi nh chng minh na kia. L
do chnh l v tt c cc ng ch trong cng giai cp u nm trong
cng hon cnh x hi, h khng c cng quyn li nh nhau, ng
hn l h lun cnh tranh vi nhau. Th d nh ngi cng nhn lm

vic trong nhng iu kin thun li hn mc trung bnh mun loi b

nhng ngi cnh tranh vi mnh v nhng ngi c th ko thu nhp
ca anh ta xung mc trung bnh ca x hi. Trong hng chc nm, khi
hc thuyt v tnh on kt quc t ca giai cp v sn c nhc i
nhc li trong nhng tuyn ngn dng di ca nhng k i hi ca cc
t chc marxist th cng nhn M v Australia li a ra nhng ro cn
mnh m nht nhm ngn chn ngi nhp c. Bng cch a ra h
thng phc tp nhng qui nh vn vt, cc cng on Anh lm cho
nhng ngi bn ngoi khng th thm nhp c vo lnh vc lao ng
ca h. V lnh vc ny, mi ngi u bit r, trong my nm qua cc
ng lao ng trong mi nc lm c nhng vic g. D nhin l c
th ni rng ng l ra khng nn lm nh th, cng nhn phi lm khc,
rng h lm sai. Nhng khng th ph nhn l h lm v quyn li
ca mnh t nht cng l v quyn li ngay ti thi im .
Ch ngha t do chng minh rng trn thc th, trong x hi da trn
s hu t nhn t liu sn xut, gia cc nhm ngi v cc giai tng
khc nhau khng h c mu thun i khng v quyn li nh d lun
x hi thng ni. Khi ng vn trong ton x hi tng ln th thu nhp
ca t sn v a ch tng ln theo ngha tuyt i cn thu nhp ca
ngi lao ng tng ln c theo ngha tuyt i ln tng i. Mi s
thay i v thu nhp ca nhng nhm ngi khc nhau doanh nhn, t
sn, a ch v cng nhn bao gi cng xy ra cng mt lc v theo
cng mt hng - ph thuc vo s thng ging ca th trng; khc
nhau ch l tng quan gia nhng phn ca ton b sn phm x hi
m h c chia m thi. Ch c trong trng hp nm c quyn khai
thc mt s khong sn no th li ch ca a ch mi i lp vi li
ch ca nhng nhm ngi khc. Li ch ca doanh nhn khng bao gi
khc bit vi li ch ca ngi tiu th. Doanh nhn cng thnh cng th
cng d dng nm bt nhu cu ca ngi tiu dng.
Xung t li ch ch c th xy ra khi quyn t do s dng t liu sn
xut ca ch s hu b chnh sch can thip ca chnh ph hay ca cc
lc lng x hi c sc mnh cng ch ngn cn m thi. Th d nh
gi mt loi hng ho no c th tng mt cch gi to v nh nc
p dng biu thu bo h, hay lng ca mt nhm cng nhn no c

th tng v ngi ta khng cho nhng ngi cnh tranh c lm cng

vic ca h. Ai cng bit l lun ca trng phi thng mi t do p
dng cho nhng trng hp nh th ny, l lun ny cha b ai bc b v
thc ra l khng th no bc b c. D nhin l c quyn c li c
th lm li cho mt nhm ngi c th no , chng c hnh thnh l
cho nhm ngi nh th, nhng y l ni khi cc nhm ngi khc
khng i c c quyn c li tng t. Nhng khng th no la
di c a s dn chng ngha thc s ca nhng mn c quyn c
li, h s khng t nguyn chu ng mi nh th c. Nu dng v
lc buc h phi chp nhn th c ngha l khi mo cho bo lon
tm li, s c ri lon trong s hp tc mt cch ho bnh trong x hi.
M bo v s hp tc ha bnh l quyn li ca tt c mi ngi. C th
gii quyt vn bng cch lm cho c quyn c li khng phi l
bit l ca mt vi ngi, nhm ngi hay giai tng x hi m l qui lut
chung, th d nh p dng thu nhp khu nhm bo h a s cc mn
hng ang c bn trn th trng trong nc hay s dng nhng bin
php tng t nhm ngn chn ngi mi, khng cho h thm nhp vo
a s cc ngng ngh hin c. Nhng lc , li ch m mi nhm nhn
c s b trit tiu bi nhng thit hi m chc chn h s phi gnh
chu v kt qu l mi ngi u b thit hi v nhng bin php nh th
lm cho nng sut lao ng gim i.
Nu ngi ta bc b hc thuyt ca ch ngha t do, nu ngi ta ch
giu l thuyt v s hi ho li ch ca tt c mi ngi ang cn gy
tranh ci, th t tng cho rng c th c s thng nht li ch trong cc
nhm nh hn, th d nh gia nhng ngi trong cng mt quc gia
(chng li nhng quc gia khc) hoc gia nhng ngi trong cng mt
giai cp (chng li nhng giai cp khc), c tt c cc trng phi
bi t do bo v, cng l t tng sai lm. Mun chng minh c s
thng nht nh th th cn phi c nhng l l c bit, nhng cha thy
nhng l l nh th, thm ch cha thy ngi no c nh lm nh th
ht. Tt c nhng l l c th c a ra nhm chng minh cho s
thng nht li ch ca cc thnh vin ca bt k nhm ngi no u
chng minh nhiu hn th, m c th l s thng nht mt cch ph qut
li ch ca tt c mi con dn ca Thin Cha. Nhng xung t v li
ch m mi nhn th tng nh khng th no gii quyt c li c th

gii quyt c bng cch coi tt c nhn loi l mt cng ng thc

cht l hi ho v khng c ch cho bt k mu thun i khng no gia
cc dn tc, cc giai cp, cc chng tc ..v.v
Cc ng bi t do tin rng h khng lm ci vic l chng minh rng c
s thng nht li ch trong ni b cc dn tc, cc giai cp, cc sc tc
..v..v.. Trn thc t h ch ngh thnh vin ca nhng nhm ngi
lin kt li nhm u tranh vi tt c cc nhm khc m thi. H khng
khng nh mt s kin m ch a ra mt yu cu khi ni n s thng
nht li ch trong ni b cc nhm . Trn thc t, h khng ni
Quyn li l thng nht m h ni Lin minh phi hp hnh ng
phi lm cho quyn li tr thnh thng nht.
Ngay t khi thu, cc ng i c quyn c li tuyn b mt cch
thng thn v hon ton khng p m l chnh sch ca h l i c
quyn c li cho mt nhm ngi c th nht nh. Cc ng nng
nghip i t ra biu thu bo h v nhng mi li khc (tr cp) cho
cc in ch; ng ca cc cng chc nh nc i c quyn cho cc
quan chc; ng ca cc khu vc th i quyn li c th cho dn
chng sng trong khu vc ca mnh. Tt c cc ng phi ny r rng l
chng i hi g ngoi quyn li ca mt nhm ngi trong x hi, m
khng n ton th x hi hay nhng nhm ngi khc, d h c
lm nh bt hnh vi ca mnh bng cch tuyn b rng x hi ch thnh
vng nu li ch ca ngnh nng nghip, ca cc quan chc ..v.v.. c
tn trng th cng th m thi. Trn thc t, s quan tm ca h i vi
mt nhm ngi duy nht trong x hi, hot ng v c gng ca h cho
nhm ngi cng ngy cng tr nn r rng hn.
Khi cc phong tro bi t do cn u tr th h phi t ra thn trng trong
nhng vn nh th v Th h nhng ngi c gio dc trn tinh
thn ca trit l t do cho rng vic bin h cho c quyn c li ca
nhng nhm ngi khc nhau l hnh vi phn x hi.
Nhng ngi tranh u cho c quyn c li ch c th to ra nhng
ng phi ln bng cch thnh lp mt n v tranh u t nhng lc
lng kt hp ca nhng nhm ngi m quyn li xung t vi nhau.

Tuy nhin, quyn li ginh cho mt nhm c th ch c gi tr thc tin

khi n c ginh cho mt nhm thiu s v khng nhiu hn c quyn
ginh cho nhm khc. Nhng nu hon cnh khng c bit thun li,
th d nh hin nay, khi vic ln n c quyn c li ca ch ngha t
do vn cn gi c mt vi du tch nh hng m n tng c trc
y, th nhm nh khng th hi vng i hi tr thnh giai cp c
quyn c li ca n so vi tt c cc nhm khc s tr thnh hin thc
c. V vy m tt c nhng ngi ng h c quyn c li u tm
cch thnh lp cc ng phi ln, m nng ct ca n li l nhng nhm
tng i nh, c quyn li khc nhau, m thc ra l xung t vi nhau.
Nhng cch t duy dn cc ng nh n vic a ra v bo v nhng
c quyn c li nh th lm cho mc tiu ca vic lin kt mt cch
ci m cc nhm khc nhau tr thnh hon ton bt kh thi. Khng th
bo mt ngi ang u tranh ginh v tr c quyn c li cho nhm
ngi ca mnh hay cho chnh mnh hi sinh, ngay c hi sinh tm thi.
Nu ngi c th hiu c l do ca nhng hi sinh tm thi th chc
chn l anh ta suy ngh nh nhng ngi theo phi t do ch khng
phi nh nhng ngi ang i hi c quyn c li na. Khng ai c
th cng khai ni vi anh ta rng anh ta s nhn c nhiu c quyn
c li hn l c li m anh ta mt cho ngi khc v v lu di, ta
khng th du nhng cu chuyn hay bi vit nh th v nhng ngi
khc s i nhiu quyn li hn.
Nh vy ngha l nhng ng ng h c quyn c li s buc phi
thn trng. Khi ni n mc ch ca mnh, h s phi dng nhng ngn
t m h nhm che y bn cht ca s vic. Nhng ng theo ng
li bo h nn sn xut trong nc l th d in hnh ca thi nc i
nh th. Bao gi h cng tm cch trnh by li ch ca biu thu bo h
m h a ra l li ch ca nhm c ng ngi hn. Khi hip hi cc
nh sn xut ng h biu thu bo h th lnh t cc ng thng trnh
khng ni rng li ch ca cc nhm ring bit, thm ch li ch ca cc
cng ty ring l cng khng bao gi trng hp v hi ho vi nhau.
Ngi th dt b thit v thu nhp khu p dng cho my v si v ch
ng h phong tro bo v sn xut trong nc vi hi vng rng thu
nhp khu nh trn vi vc s cao, b li nhng thit hai do thu
nh vo nhng hng ho khc gy ra cho anh ta. Ngi trng c i

nh thu c kh nhp khu, nhng ngi chn nui th chng li; ngi
trng nho i nh thu ru nho, iu ny lm ngi nng dn khng
trng nho v ngi tiu th thnh ph b thit. Th m nhng ngi
i nh thu nhm bo tr nn sn xut trong nc li hnh ng nh
mt ng duy nht c chung mt cng lnh vy. iu ny ch c th
xy ra khi ngi ta dng xo thut nhm che du bn cht ca s vic.
C gng thnh lp mt ng u tranh ginh c quyn c li trn c
s chia u c quyn c li cho a s dn chng l vic lm v ngha.
c quyn c li ginh cho s ng s khng cn l c quyn c li
na. t nc m ngnh sn xut chnh l nng nghip, chuyn xut
khu sn phm nng nghip, th ng ca nhng ngi nng dn, i
c quyn c li cho nng dn s chng th tn ti c lu. H s i
hi g? Biu thu bo tr s chng mang li li ch g cho nng dn v h
phi xut khu, cn tr gi cho a s ngi sn xut th bt kh thi v
thiu s s khng th no cung cp c.
Mt khc, nhm thiu s i hi c quyn c li phi to ra o tng
l tuyt i a s dn chng ng v pha h. Khi cc ng nng dn
trong cc nc cng nghip a ra nhng i hi ca mnh th bao gi
h cng gi c nhng ngi cng nhn khng c rung t, nhng
ngi nng dn ngho v nhng in ch nh, nhng ngi khng h
quan tm ti thu bo h sn phm nng nghip, l dn nng nghip.
Khi nhng ng ca giai cp cng nhn thay mt mt nhm cng nhn
no a ra yu sch th bao gi h cng ni v qung i qun chng
cng nhn v che du s kin l li ch ca cc on vin cng on
trong nhng ngnh sn xut khc nhau khng nhng khc nhau m cn
i khng vi nhau na v thm ch li ch ca nhng ngi lm trong
trong mt ngnh hoc mt cng ty cng xung t vi nhau na kia.
y l mt trong hai nhc im quan trng nht ca tt c cc ng
u tranh ginh c quyn c li. Mt mt, h buc phi da vo mt
nhm nh v nu dnh cho a s th c quyn c li s khng cn l
c quyn c li na. Nhng, mt khc, phi khoc chiu bi l ngi
bo v v i din cho a s th h mi hi vng thc hin c i hi
ca mnh. S kin l mt s ng trong nhng nc khc nhau i khi

 khc phc c kh khn ny trong cng tc tuyn truyn ca h v

thuyt phc c mi giai tng x hi hay tng nhm tin rng h s
nhn c nhng quyn li c bit nu ng chin thng, ch ni ln s
kho lo v mt chin thut v ngoi giao ca ban lnh o ng cng
nh s yu km trong nh gi v s non nt v chnh tr ca qun
chng c tri m thi. Hon ton khng phi l gii php ca h l kh
thi. D nhin l ngi ta ng thi c th ha vi dn thnh th gi bnh
m r v ha vi ngi lm rung gi bt m cao, nhng khng th no
thc hin c hai li ha cng mt lc c. D dng ha vi nhm
ngi ng h vic gia tng mt s khon chi ca chnh ph m khng
gim chi mt s khon khc ng thi li ha gim thu cho mt nhm
ngi khc, nhng khng th thc hin c c hai li ha nh th
trong cng mt thi gian c. Chin thut ca cc ng ny c xy
dng trn c s chia x hi thnh ngi sn xut v ngi tiu dng. H
li thng li dng vic tho lun chnh sch ti chnh quc gia nhm
bin h cho nhng khon chi tiu mi t ngn qu, m khng h quan
tm ti ngun chi, ng thi li lun lun phn nn v gnh nng thu
kho.
Nhc im th hai l yu sch m h i cho mi nhm ngi c th l
nhng yu sch khng c gii hn. iu duy nht lm cho h phi tnh
ton l s phn i ca pha bn kia. Chin thut ny hon ton ph hp
vi c im ca nhng ng u tranh ginh c quyn c li cho mt
nhm ngi no . Song, nhng ng phi khng c cng lnh r rng
m ch mun to ra xung t nhm ginh cho bng c c mun
khng gii hn v c quyn c li ca mt nhm ngi nht nh v
lm thit hi cho nhng ngi khc, chc chn s gy ra nguy c ph
hoi ton b mi h thng chnh tr. Ngi ta cng ngy cng nhn thc
r iu v bt u ni n s khng hong ca nh nc hin i v
s khng hong ca ch i ngh. Nhng trn thc t, y chnh l s
khng hong thc h ca cc ng phi u tranh ginh c quyn c
li hin i.
3. S khng hong ca ch i ngh v tng v ngh vin i din
cho cc nhm c bit

Ch i ngh, th ch pht trin mt cch t t Anh v cc nc

thuc a ca Anh t th k XVII v trn lc a chu u sau khi lt
c Napoleon v nhng cuc cch mng thng 7 nm 1830 v thng 2
nm 1848, cho rng phi chp nhn ton b h t tng ca ch ngha t
do. Tt c cc ngh s c trch nhim quyt nh cch thc cai tr t
nc u phi tuyt i tin tng rng li ch c hiu mt cch ng
n ca tt c cc nhm ngi v ca tng thnh vin trong x hi l
ng nht v mi hnh thc c quyn c li dnh cho cc nhm ngi
v cc giai cp u c hi cho li ch chung v phi b bi b. Tt c cc
ng phi trong quc hi c quyn thc hin cc chc nng m hin
php hin hnh giao cho h; ng nhin l v nhng vn chnh tr c
th, h c th gi nhng quan im khc nhau, nhng h phi coi mnh
l ngi i din cho ton th dn tc ch khng phi l i din cho
mt khu vc hay giai tng nht nh no. Vt ln trn tt c nhng
khc bit v kin, nim tin rng h c cng mc ch v mc tiu ca
h l ging nhau phi gi th thng phong, ch c phng tin t
mc ch l cn phi tranh lun m thi. Khong cch gia cc ng
phi khng phi l khng th vt qua c, li ch ca h cng khng
xung t n mc h phi sn sng chin u n cng, mc cho nhng
au kh ca dn chng v s tan hoang ca t nc. Quan im v
nhng chnh sch c th l s khc bit gia cc ng vi nhau. V vy
m ch c hai loi ng: ng ang cm quyn v ng mun cm
quyn. Ngay c ng i lp cng khng tm cch ginh quyn lc nhm
thc y nhng li ch c th no hay a ngi ca mnh vo nhng
v tr quyn lc m h tm cch ginh quyn lc nhm a nhng
tng ca mnh vo lut php v thc hin chng trong qu trnh lnh
o t nc. Ch c nh th th cc ngh s v chnh ph i ngh mi
tr thnh hu dng c.
Mt thi nhng iu kin nh th tng tn ti cc nuc Anglo-Saxon
v hin nay y cng cn mt vi du tch nh th. Cn trn lc a
chu u th ngay c trong ci thi c gi l hong kim ca ch ngha
t do ngi ta cng ch c th ni n s tim cn vi nhng iu kin
nh th m thi. Trong hng chc nm qua, nhng cuc hp ca cc c
quan i din li c v nh hon ton ngc li. C rt nhiu ng, mi
ng li chia ra thnh cc phe phi khc nhau, nhng phe phi to

thnh mt trn thng nht nhm chng li th gii bn ngoi, nhng

trong ni b th h li chng bng ln nhau cng d di nh chng bng
cc ng khc vy. Mi mt ng v mi phe phi u coi mnh l ngi
bo v duy nht cho c quyn c li no v sn sng chin u
bng mi gi cho n thng li cui cng. Ni dung v bn cht chnh
sch ca h l a cng nhiu ngn qu vo kt ca mnh, ginh c
cng nhiu u tin u i thng qua chnh sch thu kho, hn ch nhp
c v nhng c quyn c li bng cch hi sinh quyn li ca nhng
ngi khc trong x hi, th cng tt.
V nguyn tc, nhng yu sch nh th l v gii hn, khng ng no
c th ginh c tt c cc mc tiu m h t ra. Khng th no tng
tng c l mt lc no yu sch ca ng nng dn hay cng
nhn c th c thc hin mt cch trn vn. Th m mi ng li c
tm cch ginh c mc nh hng sc gip h tho mn cng
nhiu kht vng th cng tt, trong khi h li lun lun t ra thn
trng c th bin h trc c tri v sao c m ca h li khng c
thc hin. iu ny ch c th thc hin c bng cch lm nh ng
ca h ang th i lp d trn thc t ng ang nm quyn hoc
bng cch vy cho nhng lc lng m n khng iu khin c:
nh vua (nu y l nh nc qun ch); nc ngoi ..v.v.. ng
Bolshevik khng th lm cho nhn dn Nga hnh phc, nhng ngi x
hi ch ngha o cng khng lm c nh th v b ch ngha t bn
phng Ty ngn cn. Cc ng bi t do cm quyn c v o
trong vng hn nm mi nm qua th m trong nhng bn tuyn ngn
v tuyn b cng khai, thm ch trong nhng tc phm chng minh rng
h l nhng ngi bo v mang tinh thn khoa hc ca h, ta vn thy
h bo rng tt c nhng iu xu xa hin nay u l do nh hng ca
nhng nguyn l t do m ra.
Quc hi ch gm nhng ngi ng h cc ng bi t do, i din cho
c quyn c li, khng th thc hin c cng vic ca mnh v v
lu di nht nh s lm cho tt c mi ngi u tht vng. y chnh
l iu mi ngi v ang ngh ti khi h ni v s khng hong ca
ch i ngh.

 gii quyt vn ny, mt s ngi cho rng cn phi bi b nn dn

ch v ch i ngh v thit lp ch c ti. Chng ti khng
mun tho lun nhng lun c chng li ch c ti. Chng ti
tho lun vn ny mt cch k lng ri.
ngh th hai nhm sa cha nhng khuyt tt ca quc hi, do tt c
cc cng dn bu ra, bng cch b sung thm hay thay th ton b bng
nhng i biu do cc cng ty c lp hoc cc phng hi i din cho
cc ngnh cng nghip v thng mi khc nhau cng nh cc ngh
nghip khc nhau bu ra. Ngi ta ni rng i biu quc hi thng
thiu khch quan v khng c kin thc kinh t. Th m chnh sch kinh
t li quan trng hn l chnh sch ni chung. i din ca cc ngnh
cng nghip v cc t chc ngh nghip s d dng ng vi nhau v
nhng vn m nhng i biu c bu theo khu vc a l khng th
no hiu c hoc ch hiu sau khi s kin xy ra kh lu ri.
Ni v quc hi ch gm nhng i biu i din cho nhng hip hi
ngh nghip khc nhau th vn quan trng nht phi lm r l th tc
b phiu s nh th no hay nu mi i biu u c mt phiu th mi
hip hi phi c bao nhiu i biu. Vn ny phi c gii quyt
trc khi quc hi hp, nhng v vn ny c gii quyt ri nn
khng cn lo lng n vic triu tp quc hi na v kt qu ca vic b
phiu c quyt nh t trc. Chc chn l cn cu hi: sau khi
phn chia ngi th, cc hip hi c th gi vng c quyn lc ca
mnh hay khng? N s chng bao gi - xin ch o tng v vn ny
- c a s dn chng chp nhn. Mun to ra c quan i din c
a s chp nhn th khng cn phi c quc hi phn chia theo ngh
nghip. Tt c ph thuc vo vic l liu s bt bnh vi chnh sch m
cc i biu ca cc hip hi thng qua c sc dn ti vic lt ton
b h thng bng v lc hay khng. Tri ngc vi h thng dn ch, h
thng ny khng bo m rng thay i chnh sch m a s dn chng
mong mun s c thc hin. Ni nh th ngha l chng ti ni tt
c nhng iu cn phi ni nhm chng li tng hnh thnh quc hi
trn c s i din theo ngh nghip. Ngi theo trng phi t do coi
nhng h thng khng loi b c s gin on mang tnh bo lc ca

s pht trin x hi mt cch ho bnh u l nhng vic khng ng

tho lun c.
Nhiu ngi ng h tng thnh lp quc hi bao gm nhng ngi
i din cho cc hip hi ngh nghip ngh rng khng c gii quyt
xung t bng cch buc phe phi ny phi khut phc phe phi kia m
bng cch cng iu chnh cc khc bit. Nhng chuyn g s xy ra nu
cc ng phi khng th tho thun c vi nhau? Tho hip s ch xy
ra khi nguy c ca gii php khng hay buc tng ng phi tip tc
tho lun nhm t cho bng c mt s nhng b no . Khng ai
cn tr cc ng phi khc nhau tho thun ngay c khi cc i biu
c ton dn trc tip bu ra. Cng khng ai c th buc cc i biu
quc hi do cc hip hi ngh nghip bu ra phi tho hip vi nhau.
Nh th ngha l, quc hi gm nhng ngi nh th khng th hot
ng nh l c quan dn c trong ch dn ch. y khng phi l ni
cc quan im chnh tr khc nhau c em ra tho lun v iu chnh
mt cch ho bnh. N cng khng th ngn chn c s gin on
mang tnh bo lc ca s pht trin ho bnh do nhng cuc bo lon,
cch mng v ni chin gy ra. V nhng quyt nh quan trng nht,
nhng quyt nh nh ot vic phn chia quyn lc trong quc gia,
khng c a ra cc vin quc hi v trong cc cuc bu c xc nh
thnh phn ca cc vin . Nhn t quyt nh vic phn chia quyn
lc l tng quan lc lng c hin php qui nh cho mi hip
hi trong vic hnh thnh chnh sch cng. Nhng vn ny li c
gii quyt bn ngoi cc vin ca quc hi v khng lin quan g ti
nhng cuc bu c thnh vin ngh vin. V vy m s ng hn nu ta
khng p dng t quc hi cho hi ng gm ton i din ca cc
hip hi c t chc theo ngh nghip.
Thut ng chnh tr hnh thnh trong hai th k qua to ra s phn bit
r rt gia quc hi v hi ng kiu nh th. Ta phi phn bit r nh
th nu khng mun lm ri tt c cc khi nim ca khoa chnh tr hc.
Sidney v Beatrice Webb cng nh nhiu ngi x hi ch ngha hot
ng trong cc hip hi v phong tro cng on i theo nhng kin

ngh m nhng ngi ng h vic ci cch thng vin lc a chu

u trc y lm, ngh gi nguyn h thng hai vin. Mt vin do
ton dn bu, cn thnh vin vin kia c bu t cc khu vc bu c
theo ngh nghip.
Nhng r rng l ngh ny cng khng th sa cha c nhng
khim khuyt ca h thng i din theo ngh nghip. Trn thc t, h
thng hai vin ch c th hot ng nu mt vin chim u th hn v c
th p t v iu kin ch ca mnh cho vin kia, hay khi hai vin c
nhng quan im khc nhau v vn no th ngi ta phi c gng
t chobng c gii php tho hip. Nu khng c nhng c gng nh
th th xung t s phi c gii quyt bn ngoi cc vin ca quc hi,
bin php cui cng s l v lc. D c vn vo vn th no i na
th cui cng ngi ta cng phi quay v vi nhng kh khn khng th
no vt qua c. y chnh l tr ngi m tt c nhng ngh tng
t s gp, d chng c c gi l ch ngha x hi phng hi hay ch
ngha nghip on th cng th m thi. Cui cng ngi ta s thy s
thiu thc tin ca nhng s kiu ny khi h chp nhn nhng
xut ci tin phi l th d nh thnh lp cc hi ng kinh t vi chc
nng c vn.
Nhng ngi ng hi tng thnh lp hi ng gm ton i din ca
cc hip hi lm ln nghim trng khi cho rng c th gii quyt
nhng mu thun i khng ang xu x s thng nht ca quc gia
bng cch chia dn chng v hi ng dn tc theo ngh nghip. V vu
hin php khng phi l bin php gii quyt. Ch c h t tng ca
ch ngha t do mi gii quyt c nhng mu thun i khng nh
th m thi.

4. Ch ngha t do v ng i c quyn c li

Nhng ng i c quyn c li, chng c g ngoi chnh sch bo v

c quyn c li cho nhng nhm ngi ca mnh, khng ch lm cho
h thng ngh vin tr thnh bt kh thi m cn ph hoi s thng nht
quc gia v x hi na. H lm cho khng ch ch i ngh m ton
th h thng chnh tr v x hi lm vo khng hong. V lu di, x hi
s khng th tn ti c nu n b chia thnh tng nhm ring bit, mi
nhm li c tnh ginh git c quyn c li cho ngi ca nhm mnh,
lc no cng cnh gic khng b thua thit v sn sng hi sinh ngay
c nhng nh ch chnh tr quan trng nht min l ginh c li ch
d nh n u.
i vi cc ng i c quyn c li th mi vn chnh tr u ch
l vn chin thut m thi. Mc ch cui cng ca h c xc
nh ngay t u. Mc tiu ca h l ginh cho bng c li th v c
quyn c li cho nhm ngi m h i din, nhng ngi khc trong
x hi s phi tr gi. Cng lnh ca ng phi tm cch che y mc
tiu ny v to cho n v chnh ng, nhng trong bt k hon cnh no
cng khng c tuyn b cng khai mc ch chnh sch ca ng. D
th no th cc ng vin cng bit r mc ch ca mnh, h khng cn
phi gii thch. Cn ph bin ra ngoi n mc no th li l vn
chin thut.
Tt c cc ng u tranh ginh c quyn c quyn c li chng
mun g ngoi vic bo v u quyn cho nhm ngi ca mnh, h hon
ton khng m xa n nguy c tan r ton b c cu x hi. H khng
th no chng li c s ph phn ca ch ngha t do. Nu em cc
yu sch ca h ra phn tch th s khng ph nhn c rng hot ng
ca h l phn x hi v mang tnh cht ph hoi; thm ch ch cn
nghin cu mt cch hi ht nht cng thy rng hot ng ca
nhng ng v c quyn c li v lun lun chng bng ln nhau s
chng to ra bt k thit ch hu ch no. Chc chn l nhng ngi
khng c kh nng nhn xa hn nhng iu ang din ra hng ngy s
khng thy r nh th. a s ngi dn khng quan tm n nhng
chuyn s din ra sau y vi ngy. H ch ngh n nhng chuyn din
hm nay, nhiu lm l ngy mai. H khng bao gi hi iu g s din ra
nu tt c cc nhm khc, trong khi theo ui c quyn c li ca

mnh, u khng quan tm ti phc li ca ton x hi na. H hi vng

khng ch thc hin c yu sch ca mnh m cn p tan c yu
sch ca nhng ngi khc. i vi mt t ngi, y l ni nhng
ngi i hot ng ca cc ng phi tun th nhng tiu chun cao,
nhng ngi i hi rng ngay c hot ng chnh tr cng phi tun th
cc yu cu o c (Ch hnh ng trn nguyn tc m anh c th coi
l lut ph qut, ngha l khng c mu thun khi coi hnh ng ca anh
l lut m mi ngi u phi tun th") th h t tng ca nhng ng
i c quyn c li chc chn ch l con s khng.
Ch ngha x hi ginh c u th ng k l do quan im ca cc
ng u tranh ginh c quyn c li c nhng khim khuyt v
mt logich. Nguyn l ca ch ngha x hi c ngha quan trng i
vi nhiu ngi, y l ni nhng ngi cha nm c l tng v i
ca ch ngha t do nhng li c t duy r rng v khng chp nhn yu
sch i c quyn c li cho nhng nhm ngi c th. tng v
ch ngha x hi ta khng th ph nhn c s v i ca n, d n
c nhng khim khuyt bm sinh ( tho lun mt cch k lng bn
trn) - c dng che y v ng thi khng nh s yu km ca
quan im ca cc ng u tranh ginh c quyn c li. N to ra kt
qu l chuyn c s ch ca gii ph bnh t hot ng ca ng
sang nhng vn ln hn, nhng vn m d ngi ta c ngh th
no th cng l nhng s kin ng phi xem xt mt cch thn trng v
vi s ch cao nht.
Trong mt trm nm qua l tng ca ch ngha x hi tm c
nhng ngi ng h trong s nhng ngi chn thnh v lng thin.
Nhiu ngi tt nht v trung thc nht hn hoan chp nhn n. N
tr thnh ngi sao dn ng cho nhng chnh khch li lc. N ginh
c v tr thng phong trong cc trng i hc v l ngun cm hng
cho gii tr. N lp y t duy v tnh cm ca th h trc v c th h
hin nay, n mt lc no lch s s hon ton c l khi gi thi i
ca chng ta l thi i x hi ch ngha. Trong my chc nm gn y,
trong tt c cc nc ngi ta lm tt c mi vic c th - quc hu
ho v tp th ho cc doanh nghip, p dng nhng bin php nhm

thc thi nn kinh t k hoch ho - nhm bin l tng x hi ch ngha

thnh hin thc.
Nhng khim khuyt khng th trnh khi ca qun l x hi ch ngha
nh hng tiu cc i vi nng sut lao ng v vic hch ton kinh
t l bt kh thi dn ti tnh trng l hu nh mi bc tin theo con
ng x hi ch ngha u tr thnh mi e do nghim trng i vi
vic cung cp nhng mn tiu dng cho ngi dn. Chnh cnh thiu
thn nh th chn ng phong tro x hi ch ngha, cn l tng x
hi ch ngha d vn cn gi c nh hng v mt thc h - trong
lnh vc chnh sch c th, tr thnh tm mt n che y cho cc
ng lao ng trong cuc u tranh ginh c quyn c li ca h.
C th chng minh s ng n ca kt lun nh th i vi bt k ng
x hi ch ngha no, th d nh cc phe phi khc nhau ca ng x hi
ch ngha Thin cha gio. Nhng chng ti ngh ch tho lun v
nhng ng x hi ch ngha theo ng li Marxist, khng nghi ng g
rng y chnh l nhng ng x hi ch ngha quan trng nht.
Marx v nhng ngi k tc ng c thi thc s nghim tc i vi
ch ngha x hi. Marx bc b tt c nhng bin php m cc ng u
tranh i c quyn c li nhn danh cc nhm v cc giai tng trong
x hi - kin ngh. ng khng bao gi t ra nghi ng gi tr ca nhng
lun c ca phe dn ch khi phe ny cho rng nhng hnh ng can
thip nh th ch dn ti kt qu l nng sut lao ng s gim. Khi suy
ngh, vit v ni mt cch nht qun, ng u gi quan im cho rng
mi hnh ng can thip ca chnh ph hoc ca cc t chc x hi c
lc lng cng ch khc nhm thay i c ch ca h thng t bn ch
ngha u l nhng hnh ng v ngha v chng khng dn n nhng
kt qu m h k vng, ngc li chng s ch lm gim hiu sut ca
nn kinh t m thi. Marx mun a giai cp cng nhn vo cuc u
tranh nhm thit lp ch x hi ch ngha, ch khng phi nhm
ginh mt s c quyn c li trong lng x hi da trn quyn s hu
t nhn t liu sn xut. Marx mun mt ng lao ng x hi ch
ngha, ch khng phi ng tiu-t sn nhm vo nhng ci cch vn
vt, nh ng ni.

Marx, do lng trung thnh m qung i vi nhng nh kin xut pht

t h thng trit hc kinh vin ca chnh mnh, khng th nhn thy
cc s kin nh chng vn l. ng ngh rng nhng ngi cng nhn,
c nhng tc gia di nh hng ca ng t chc thnh ng x hi
ch ngha s bnh tnh quan st qu trnh tin ho ca h thng t bn
theo ng nh hc thuyt v s khng tr hon ci ngy ch ngha t bn
hon ton chn mui cho s tc ot nhng k tng tc ot v bin
thnh ch ngha x hi. ng khng thy rng cc ng lao ng, cng
nh cc ng u tranh ginh c quyn c li ang xut hin nhan
nhn khp ni, trong khi v nguyn tc h chp nhn cng lnh x hi
ch ngha, nhng trong chnh sch c th h li ch quan tm n vic
ginh c quyn c li ngay trc mt cho giai cp cng nhn m thi.
L thuyt ca Marx v s thng nht li ch ca cng nhn ton th gii
li nhm n nhng mc ch hon ton khc. N gip mt s nhm
cng nhn che y mt cch cc k kho lo s kin l nhng nhm
cng nhn khc phi tr gi cho chin thng ca h. iu c ngha l
trong lnh vc lp php gi l thn lao ng cng nh trong nhng
cuc u tranh ca cc t chc cng on, li ch ca ngi v sn
khng bao gi trng hp vi nhau. V kha cnh ny, hc thuyt marxist
cng c ch cho cc ng u tranh cho c quyn c li ca giai cp
cng nhn y nh tn gio gip ch cho ng trung tm v cc ng
phi khc ca cc gio s c, hay tinh thn dn tc gip cho cc
ng mang tinh thn dn tc ch ngha, hay lun im cho rng li ch
ca nhng ngi sn xut nng nghip l ging nhau gip ch cho cc
ng nng dn, hay hc thuyt v tnh tt yu ca cc sc thu nhm bo
v lao ng trong nc gip ch cho cc ng theo ui chnh sch
bo h nn sn xut ni a vy. Cc ng dn ch x hi cng pht trin
th nh hng ca phong tro cng on - y l ni ngay trong ni b
cch ng cng gia tng v cc ng cng ngy cng ging nh
t chc cng on, tc l t chc coi mi vn ch l hn ch s thnh
vin v tng lng cho ngi ca mnh m thi.
Ch ngha t do chng c g chung vi nhng ng phi ny ht. N
ng trn cc i lp vi tt c cc ng phi . N khng ha mang
n cho bt k ai bt c u tin u i no. Nhm bo v x hi, n i

hi mi ngi phi hi sinh. Nhng hi sinh nh th - ng hn phi ni l

hi sinh nhng li ch trc tip d nhin, ch l tm thi v s c n
b bng nhng li ch ln hn v lu di hn. Tuy nhin, hin thi y
ng l hi sinh. V vy, ngay t u, trong cuc u tranh vi cc ng
phi khc, ch ngha t do nm trong hon cnh c bit. ng c
vin ca cc ng phi bi t do ha mang li cho mi nhm c tri c
quyn c li khc nhau: ngi sn xut bn c gi cao, cn ngi
tiu dng th c mua vi gi thp; quan chc c hng lng cao,
cn ngi ng thu th ng thp. Anh ta sn sng ng vi mi chi
tiu ly t ngn sch quc gia hay t ti ngi giu. Anh ta chng coi
nhm no l qu nh v sn sng tm s ng h ca h bng cch ly
tin nh nc mua qu tng h. Cn ng c vin ca ng t do th
ch c th ni vi tt c c tri rng tm kim c quyn c li l hnh
ng phn x hi.
5. Cng tc tuyn truyn ca ng v t chc ng
Khi cc tng t do c truyn b t qu hng mnh, tc l Ty u,
sang Trung v ng u th cc th lc truyn thng - ch qun ch,
gii qu tc v tng l - da vo nhng phng tin n p m h nm
trong tay cm thy hon ton yn tm. H thy khng cn phi dng v
kh tr tu chin u vi ch ngha t do v t tng ca thi Khai
Sng. H cho rng n p, ngc i v b t nhng ngi bt ng cn
c ch hn. H ca ngi b my trn p v bo lc ca qun i v cnh
st. Mi sau ny h mi kinh hong nhn ra rng h t tng mi
chinh phc c tm tr ca cc quan chc v binh lnh v bng cch
tc c v kh ca h. S tht bi ca ch c trong cuc chin
chng li ch ngha t do dy cho nhng ngi ng h n mt s tht
n gin l khng c g mnh hn t tng v nhng l thuyt gia ca
cc h t tng v ch c dng t tng mi chng li c t tng m
thi. H nhn thc c rng tin vo v lc l ngu v ch c th s dng
c ngi cm sng nu h sn sng tun th v cui cng th t tng
chnh l nn tng ca mi chnh quyn v kh nng chi phi ca n.
Cng nhn chn l x hi hc l mt trong nhng nim tin ch yu
lm nn tng cho l thuyt chnh tr ca ch ngha t do. T ch ngha

t do rt ra kt lun rng v lu di chn l v cng bng s phi chin

thng v thng li ca n trong lnh vc t tng l s kin khng th
nghi ng. Ai ginh c chin thng trong lnh vc ny cui cng cng
s ginh c chin thng trong lnh vc cng vic c th v khng c
lc lng khng b no c th bp c n. V vy m ta khng phi
lo lng cho s lan truyn ca ch ngha t do. D c xy ra chuyn g th
n vn s chin thng.
C th hiu c nhng ngi chng i ch ngha t do nu lc no ta
cng ngh rng h h ch lm nhng chuyn tri ngc vi nhng iu
m ch ngha t do dy m thi, ngha l h bc b v phn ng li vi
nhng t tng ca ch ngha t do. H khng th a ra c hc
thuyt ton din v nht qun v kinh t v x hi, c th i chi c
vi h t tng ca ch ngha t do v ch ngha t do l kt lun kh d
duy nht c th c rt ra t hc thuyt nh th. Cn ci cng lnh
ha hn mang li iu g cho mt nhm ngi hay mt vi nhm
ngi khng c hi vng c ton dn ng h v s tht bi v chnh tr
ngay t u. Nh vy ngha l cc ng s phi dn xp buc
nhng nhm ngi m ng nhm ti phi nm hon ton trong tm
kim sot ca ng v gi mi h trong tnh trng nh th. H phi lm
mi cch ch ngha t do khng tm c ngi ng h trong nhng
giai cp m h l thuc vo.
Cc t chc ng c thnh lp cho mc ch nh th, y l nhng t
chc s gi cht tng c nhn n mc h chng dm ngh n vic b
ng na. c v o, ni h thng ny pht trin mt cch chu
o v cc nc ng u, ni cc h thng ny c sao chp li,
hin nay tng c nhn l ng vin ch khng cn l ngi cng dn
bnh thng na. Ngay t lc cn b ngi c ng chm sc
ri. Hot ng th dc th thao v hot ng x hi c t chc theo
ng li ca ng. T h thng hp tc x, nng dn phi thng qua
mi nhn c tin tr cp v ti tr cho nhng ngi sn xut nng
nghip; n nhng nh ch gip cc chuyn gia thng tin v th trng
lao ng cng nh h thng qu tit kim - tt c u c qun l theo
ng li ca ng. Mun c tn trng, y l ni trong tt c nhng
vn m chnh quyn c th t do hnh ng, c nhn buc phi da

vo s ng h ca ng. Trong nhng hon cnh nh th, sao lng cng

vic ca ng s lm ngi ta nghi ng, cn ra khi ng th c ngha l
s gp nhng kh khn nghim trng v mt kinh t, nu khng ni l s
b ph sn v mt kinh t v ty chay v mt x hi.
Cc ng u tranh ginh c quyn c li c cch x l c bit i
vi nhng ngi c tay ngh cao. Nhng ngh t do nh lut s, bc s,
nh vn, ngh s, khng c ngi c th thnh lp nhng ng
ring nhm bo v quyn li ca chnh h. V vy m h t chu nh
hng ca h t tng c quyn c li giai cp. Nhng ngi lm
ngh t do chnh l nhng ngi ng h ch ngha t do mt cch ngoan
cng nht v lu di nht. Cuc chin u khng khoan nhng v
nhn tm nhm i cho bng c nhng quyn li c bit ca cc
ng phi s chng mang li cho h iu g. y l iu m cc ng
hot ng nh cc nhm p lc coi l iu cc k ng lo. H khng th
chp nhn vic gii tr thc tip tc gn b vi ch ngha t do. H s
rng nu cc t tng t do, c mt vi ngi tr thc ti pht trin v
gii thch mt cch cn k, sc lm cho qun chng ng vin ca h
chp nhn v ng h th hng ng ca h s b tha tht dn. H vn cn
nh nhng t tng nh th gy ra nhng mi nguy him nh th no
i vi ch c quyn c li ca x hi ng cp. V vy m cc
ng u tranh i c quyn c li t t chc mt cch c h thng
nhm buc nhng ngi lm ngh t do phi ph thuc vo h. Chuyn
xy ra ngay sau khi cc ng ny a gii tr thc vo nm quyn
trong b my ca ng. Cc bc s, lut s, nh vn, ngh s phi tham
gia vo t chc ca bnh nhn, khch hng, c gi v ngi bo tr cho
mnh v ph thuc vo cc t chc nh th. Nhng ngi lng khng
hay u tranh chng li u b ty chay v buc phi chiu theo.
Vic khut phc nhng ngi lm ngh t do cn c tip tc bng th
tc b nhim v tr ging dy v chc v trong b my nh nc.
nhng ni m h thng ng pht trin mt cch y th ch c cc
ng vin i din cho ng ang cm quyn hoc theo tho thun (d l
tho thun ngm) ca tt c cc ng u tranh ginh c quyn mi
c b nhim vo cc chc v nh th m thi. V cui cng, l dng

bin php e do ty chay, ngay c bo ch c lp cng b cc ng

phi kim sot.
n cui cng trong vic t chc cc ng ny chnh l thnh lp cc
n v v trang ca chnh h. T chc theo li nh binh, bt chc m
hnh ca qun i quc gia, cc n v ny son tho k hoch hnh
ng v chuyn qun, h c v kh v sn sng tn cng. H mang c
qut v kn ng diu binh qua cc ng ph, y chnh l li cnh
bo vi th gii rng thi i ca nhng cuc vn ng v chin tranh
bt tn ang ti gn.
Cho n lc ny, c hai s kin c th lm du bt nguy c xut hin
tnh hnh nh va ni. Th nht, c s cn bng quyn lc gia cc
ng phi trong cc cng quc quan trng nht. Cn nhng ni
khng c s cn bng nh th, th d nh Nga v , th mc d mt s
ngi dn vn cn cng nhn mt s nguyn tc cn st li ca ch
ngha t do, ngi ta s dng quyn lc ca nh nc nhm n p
v khng b nhng ngi ng h cc ng i lp.
S kin th hai, khng cho tnh hnh ri vo hon cnh xu nht, l
ngay c cc dn tc cm ght ch ngha t do v ch ngha t bn n
tn xng tu vn hi vng vo u t t nhng nc vn l th d in
hnh ca tinh thn t do v t bn ch ngha m trc ht l t M.
Khng c ngun tn dng t nhng nc ny th ngi ta s thy ngay
hu qu ca chnh sch n vo vn m h ang lm. Ch ngha bi t
bn ch c th tn ti bng cch n bm vo ch ngha t bn m thi. V
vy m n phi tnh n d lun x hi phng Ty, ni ch ngha t
do vn cn c mi ngi cng nhn, d v mt hnh thc th phai
nht i nhiu. Ni chung, cc nh t sn ch mun cho nhng ngi
trong tng lai c th tr c n vay, cn nhng ng ph hoi th li
ku go v nh hng mang tnh ton cu ca ch ngha t bn.
6. Ch ngha t do: ng ca t bn
D dng nhn ra l nu khng ph nhn ngay chnh bn cht ca ch
ngha t do th khng th no t n cng hng vi cc ng u tranh

ginh c quyn c li c. N hon ton khc bit vi cc ng kia.

Cc ng chin u v ca ngi bo lc, cn ch ngha t do th ngc
li, ch mun ho bnh v cnh tranh v t tng m thi. V l do m
tt c cc ng, d h c chia r vi nhau n u, lp ra mt trn
thng nht nhm chng li ch ngha t do.
K th ca ch ngha t do vu cho ch ngha t do l ng u tranh v
li ch ca giai cp t sn. y l c trng ca phng php t duy ca
h. n gin l h ch c th coi h t tng chnh tr l hnh thc bo
v cho c quyn c li ca mt s ngi no , bt chp s thnh
vng chung ca ton x hi.
Khng nn coi ch ngha t do l ng u tranh cho nhng li ch c
bit, cho c quyn c li v quyn s hu t nhn t liu sn xut
khng phi l c quyn ch c li cho nhng nh t sn m l nh ch
c ch cho ton th x hi, v nh th cng c ngha l c ch cho tng
ngi mt. y khng ch l kin ca nhng ngi theo phi t do,
mt mc no ngay nhng ngi i lp vi h cng ngh nh th.
Khi nhng ngi marxist bo v quan im cho rng ch ngha x hi
cha th tr thnh hin thc khi th gii cha chn mui, v h thng
x hi s khng bao gi bin mt trc khi tt c cc lc lng sn
xut c th c trong x hi c pht trin ht ci khng gian m h thng
ny ginh cho chng, th h cng tha nhn, t nht l ti thi im
hin nay, s cn thit ca nh ch s hu t nhn i vi x hi. Ngay
c nhng ngi Bolshevik, nhng ngi m mi gn y cn tuyn
truyn cch hiu ca h v ch ngha Marx (dng nh th gii chn
mui ri) bng bom n, gio gm v gi treo c, th nay cng buc
phi th nhn rng h qu vi vng. Th m nu ch ngha t bn v
thng tng kin trc php l ca n, tc l s hu t nhn, l iu
kin khng th b qua c th liu ngi ta c th ni rng h t tng
coi s hu t nhn l nn tng ca x hi l h t tng ch ng h cho
li ch k ca giai cp t sn nhm chng li li ch ca ton th x hi
c khng?
Cho rng s hu t nhn l khng th thiu c d l tm thi hay
vnh vin, nhng cc h t tng bi t do li tin rng s hu t nhn

phi b cc sc lnh hoc nhng hnh ng can thip ca nh nc iu

tit v hn ch. Ci h xut khng phi l ch ngha t do v ch
ngha t bn m l ch ngha can thip. Nhng kinh t hc chng
minh rng ch ngha can thip l hnh ng t st. N khng t c
mc ch m nhng ngi ng h cho n t ra. Ngha l s l sai lm
khi cho rng bn cnh ch ngha x hi (ti sn cng) v ch ngha t
bn (ti sn t) cn c th c cch t chc hp tc x hi hu hiu th
ba, m c th l ch ngha can thip. Nhng c gng nhm a ch
ngha can thip vo thc tin chc chn s dn ti nhng iu kin tri
ngc vi d nh ca cc tc gi ca n. Lc h s phi i mt vi
s la chn: hoc l t b mi hnh ng can thip v bng cch
mc cho s hu t nhn t hot ng hoc l thay s hu t nhn bng
ch ngha x hi.
Khng ch nhng nh kinh t hc theo trng phi t do mi ng h
lun im ny. (D nhin l t tng thnh hnh cho rng cc nh kinh t
hc chia r theo ng phi l t tng hon ton sai lm). Chnh Marx,
trong tt c nhng tranh lun v l thuyt ca mnh cng ch thy c hai
la chn: ch ngha x hi hay l ch ngha t bn. ng thng ch
nho v coi khinh nhng nh ci cch cch - nhng ngi b t tng
tiu t sn cm t - bc b ch ngha x hi, ng thi li mun ti cu
trc ch ngha t bn. Kinh t hc thm ch khng bao gi c nh
chng minh rng h thng s hu t nhn c nh nc iu tit v
cn tr l h thng kh thi ht. Khi nhng ngi x hi ch ngha xa
lng mun chng minh iu bng mi gi, h lin bt u bng cch
ph nhn kin thc khoa hc trong lnh vc kinh t v cui cng h
tuyn b rng nh nc lm g cng u c l c. V khoa hc chng
minh c s phi l ca chnh sch do h xut, h lin tm cch bc
b c logic ln khoa hc.
Vic chng minh tnh kh thi ca ch ngha x hi cng trong tnh
trng tng t nh th. Nhng ngi cm bt trc Marx c gng tm
cch chng minh, nhng v ch. H khng th lm c, cng nh h
khng th bc b c nhng kin phn i y gi tr, da trn nhng
pht hin ca khoa hc, v tnh kh thi ca nhng iu khng tng ca
h. Tng nh n gia th k XIX t tng x hi ch ngha hon

ton b mt gi ri. Nhng Marx xut hin. Chc chn l Marx

khng chng minh - iu khng th chng minh c - rng ch ngha
x hi l kh thi, ng ch lm mt vic n gin l tuyn b rng vic
xut hin ch ngha x hi l tt yu. T khng nh tu tin v t
tin - m ng ta tng l hin nhin - cho rng tt c nhng g xy ra
trong giai on sau ca lch s loi ngi u tin b hn giai on
trc, Marx rt ra kt lun rng ch ngha x hi s hon ho hn ch
ngha t bn v v vy l ng nhin khng th nghi ng v tnh kh thi
ca n. V vy m bn tm v tnh kh thi ca ch ngha x hi, thm ch
nghin cu cc vn ca ch x hi l thi thiu khoa hc.
Tt c nhng ngi mun lm vic u b nhng ngi x hi ch
ngha ty chay v b d lun x hi, do nhng ngi x hi ch ngha
kim sot, rt php thng cng. Mc d c nhng kh khn nh th,
nhng kinh t hc nghin cu v mt l thuyt c cu ca h thng x
hi ch ngha v chng minh mt cch r rng rng tt c cc kiu ch
ngha x hi u bt kh thi v khng th thc hin c vic hch ton
kinh t. Nhng ngi ng h ch ngha x hi khng dm tr li vn
ny, tt c nhng iu h a ra u v gi tr v chng c ngha g.
iu c khoa hc chng minh v mt l thuyt li c nhng tht
bi ca nhng cuc th nghim ca ch ngha x hi v ch ngha can
thip khng nh trn thc t.
V vy m li khng nh, nh nhiu ngi thng ni, rng bo v ch
ngha t bn l cng vic ca bn t sn v doanh nhn; li ch ca h
mu thun vi li ch ca cc nhm khc nhng li c h thng t bn
ch ngha khuyn khch, ch l nhng li tuyn truyn lo bp, nhm vo
s nh d ca qun chng m thi. Ngi giu cng khng c nhiu l
do ng h nh ch s hu t nhn hn l ngi ngho. Nu quyn li
c bit, trc tip ca h b e do th h kh m l ngi theo phi t
do c. Quan nim cho rng bo v ch ngha t bn chi c li c cho
cc giai cp hu sn v h c th gi mi ti sn ca mnh l do ngi ta
khng hiu c bn cht ca nn kinh t t bn ch ngha, ni m s
hu lin tc c chuyn t tay ngi km nng lc sang tay ngi c
nhiu nng lc hn. Trong x hi t bn, ch c th gi c ti sn ca
mnh nu ta thng xuyn ginh li c n qua nhng v u t thng
minh. Ngi giu, tc l ngi c ti sn, chng c l do c bit no

 mun gi mi h thng cnh tranh t do m rng ca cho tt c mi

ngi, c bit nu y l ti sn tha k ch khng phi t h lm ra th
h cn s ch chng mun g cnh tranh. Ngc li, h rt mun ch
ngha can thip v bao gi n cng c xu hng bo tn s phn chia ti
sn gia nhng ngi ang nm gi s ti sn . Nhng h cng khng
hi vng c ch ngha t do u i, trong h thng ny ngi ta khng
quan tm ti nhng yu sch thuc v qu kh nhm bo v li ch
cho nhng khi ti sn nh hnh.
Doanh nhn ch c th pht t khi ng ta cung cp cho ngi tiu dng
nhng th h cn. Khi th gii hng hc chun b chin tranh, ngi
theo phi t do tm cch gii thch cho mi ngi li ch ca ha bnh,
cn doanh nhn th sn xut i pho v sng my. Nu d lun x hi
hin nay ng h u t vo nc Nga th ngi theo phi t do li c th
tm cch gii thch rng u t vo quc gia, ni chnh ph cng khai
tuyn b rng mc tiu cui cng ca n l tc ot tt c vn t bn
th c khc g nm hng ha xung bin. Nhng doanh nhn vn khng
ngn ngi cung cp hng ha cho nc Nga, vi iu kin l ng ta co
th chuyn ri ro cho nhng ngi khc, y c th l nh nc m cng
c th l nhng nh t sn km thng minh hn, nhng ngi b d lun
dn dt, cn chnh d lun x hi th li b ng tin ca Nga x mi.
Ngi theo trng phi t do u tranh chng li xu hng thng mi
t cp t tc. Nhng nh sn xut ngi c li xy nh my cc tnh
min ng, tc l nhng tnh khng cho hng ha ca c thm nhp,
nhm phc v th trng y trong khi th trng b nh hng bi
thu bo h. Doanh nhn v cc nh t sn c u c sng sut c th
nhn thy hu qu tai hi ca chnh sch bi t do i vi ton x hi,
nhng, nh nhng doanh nhn v t sn, h khng chng li m tm
cch thch nghi vi hon cnh.
Khng c giai cp no c th ng h ch ngha t do nhm bo v
nhng li ch ch k, gy thit hi cho ton th x hi v cc tng lp
khc ch v mt l do n gin: ch ngha t do khng phc v cho li
ch c bit no. Ch ngha t do khng th hi vng vo s gip m
ngi ta dnh cho cc ng bi t do v nhng ngi mun tm c
quyn c li u gn b vi nhng ng ri. Khi ngi theo phi t

do xut hin trc c tri nhm tranh chc v trong chnh quyn v c
hi rng ng ta hay ng ca ng ta nh lm g cho h v nhm ca h
th ng ta ch c th tr li nh sau: Ch ngha t do phc v tt c mi
ngi, nhng khng phc v c quyn c li ca bt c ai.
L ngi theo trng phi t do ngha l phi nhn thc c rng v
lu di c quyn c li dnh cho mt nhm nh, gy thit hi cho
nhng ngi khc, nht nh s dn n tranh u (ni chin); mt khc,
khng th ban pht c quyn c li cho a s v nh th gi tr ca c
quyn c li s khng cn, kt qu duy nht m ngi ta nhn c s
l: suy gim nng sut lao ng x hi.
7. Tng lai ca ch ngha t do
Tt c cc nn vn minh trc y u b dit vong hay t nht cng lm
vo tnh trng tr tr trc khi t n mc pht trin v mt vt cht
m nn vn minh chu u ng i t c. Cc dn tc b nhng
cuc chin tranh vi k th bn ngoi cng nh nhng cuc xung t
ni b lm cho tan hoang.
Ch v chnh ph y li qu trnh phn cng lao ng; cc thnh
ph, nn thng mi v cng nghip suy tn; v cng vi s tan r ca
nn tng kinh t, s tao nh v mt tr thc v c hnh phi nhng ch
cho ngu dt v bo tn. Ngi chu u hin nay lm cho nhng mi
lin kt x hi gia cc c nhn v cc dn tc tr mnh m cha tng
thy trong sut chiu di ca lch s. y chnh l thnh tu ca h t
tng ca ch ngha t do, t cui th k XVII ch ngha ny tip tc
gy c nh hng i vi tri tim v khi c ca nhiu ngi. Ch
ngha t do v ch ngha t bn t nn mng cho tt c nhng iu
k diu c trng cho li sng hin nay ca chng ta.
Hin nay nn vn minh ca chng ta bt u pht ra mi t kh.
Nhiu k tay ngang tuyn b m rng tt c cc nn vn minh, trong
c nn vn minh ca chng ta, u phi sp : y l qui lut tt yu.
Gi co chung ca chu u im, nhng k tin tri ca ngy phn x

cui cng cnh bo nh vy, th m cng c ngi tin. Tm trng chn

nn bt u hin din khp ni.
Nhng nn vn minh ca chng ta s khng th no cht c, y l
ni nu n khng t hy hoi chnh mnh. Khng c k th bn ngoi
no c th ph hoi c n nh ngi Ty Ban Nha tng ph hu
nn vn minh ca ngi Aztec v trn tri t ny khng c k no c
th ch li c vi nhng ngi i din ca nn vn minh ng i.
Ch c k th bn trong mi c th e do c n. Nn vn minh hin
i ch c th b hu dit nu t tng bi t do, th ch vi s hp tc
x hi, ht cng c nhng t ca ch ngha t do.
Cng ngy cng c nhiu ngi nhn thc c rng s tin b v mt
vt cht ch c th tr thnh hin thc trong x hi t bn-t do. Ngay c
nu iu ny khng c nhng ngi bi t do khng cng nhn mt
cch trc tip th h li cng nhn n mt cch gin tip trong nhng bi
tng ca tn dng t tng n nh v trt t. H bo rng s thng tin
v mt vt cht ca nhng th h gn y d nhin l rt tt v rt c ch.
Nhng y l lc phi ngng li. Nhp sng hi h v cung nhit ca
ch ngha t bn ng i phi nhng ch cho s suy t thm trm.
Ngi ta phi c thi gian suy ngm, v nh vy l mt h thng kinh t
mi, khng chy theo nhng s cch tn v nhng mn hng mi mt
cch in cung, phi thay th cho ch ngha t bn. Ngi m mng
hoi vng v nhng iu kin kinh t ca thi Trung c - khng phi
hoi vng v ci thi Trung c nh n vn l m hoi vng v hnh nh
m anh ta t ngh ra, d chng c lin quan g vi hin thc lch s ht.
Hoc l quay sang phng ng d nhin l cng khng phi phng
ng thc m ch l phng ng trong gic m ca anh ta m thi.
Tht l nhng ngi hnh phc v lc khng c cng ngh v nn vn
ho hin i nh by gi! Ti sao chng ta li c th d dng t b ci
thin ng nh th?
Nhng ngi ku gi quay v vi nhng hnh thc t chc kinh t n
gin cn nh rng ch c h thng t chc kinh t ca chng ta mi c
iu kin gi c li sng m chng ta cng vi rt nhiu ngi dn
tri t quen. Quay v vi thi Trung c ngha l tiu dit hng trm

triu ngi. ng l nhng ngi mun n nh v trt t c ni rng

khng c i qu xa n nh th. Gi gn nhng th c v khng
tin thm na l .
Nhng ngi ca tng trt t v n nh qun mt mt iu rng trong
con ngi y l ni con ngi nh mt thc th bit t duy c
sn c m ci thin iu kin vt cht ca chnh mnh. y chnh l
ng c hot ng ca con ngi, khng th no xa b c. Nu con
ngi khng c hot ng v li ch ca x hi, ng thi p ng
c nhu cu ca chnh mnh th anh ta ch cn c mt con ng: p
bc v cp ot mt cch tn bo lm cho mnh giu ln v lm cho
nhng ngi khc ngho i.
ng l tt c nhng cng thng v tranh u nhm nng cao mc sng
khng lm cho con ngi hnh phc hn. Nhng bn cht ca con ngi
l lun lun phn u nhm ci thin iu kin vt cht ca mnh. Nu
nguyn vng ny khng c tha mn th anh ta s tr thnh mt k
ngu dt v v phu. Qun chng s chng thm nghe nhng li ku gi
phi sng khim nhng v an phn. Nhng trit gia rn dy nh th l
nhng ngi t la mnh chng? Nu ta bo vi ngi dn rng ng cha
h kh hn rt nhiu th h s tr li rng v sao h li khng th sng
tt hn.
Nh vy l, d xu hay tt, d c c ngi kim duyt v mt c
hnh cho php hay l khng, th con ngi lun lun v s mi mi
phn u nhm ci thin iu kin sng ca mnh. y l s phn ca
con ngi, khng ai c th thot c. S hiu ng v bt an ca con
ngi hin i l do s kch ng ca tm tr, ca h thn kinh v cc
gic quan m ra. Khi phc li tnh trng trong trng, ngy th ca thi
nin thiu l vic bt kh thi, a ngi ta quay tr li vi tnh trng th
ng ca thi qu kh cng l vic kh khn khng km.
Nhng t b s tin b v mt vt cht th ngi ta s c g? Hnh
phc v an lc, ha bnh v ha hp trong tm hn khng th hnh thnh
mt cch n gin ch v ngi ta khng cn phn u nhm p ng
mt cch tt hn nhu cu ca mnh na. Nhng ngi c hc tng rng

ngho tng v dit dc s to iu kin c bit thun li cho s pht

trin trin tr tu ca con ngi. Nhng y l iu hon ton nhm nh.
Khi tho lun nhng vn nh th ny ta phi trnh cc so ng v
phi gi ng tn ca s vt. Tnh trng giu c hin nay c th hin
trc ht s sng bi c th con ngi: v sinh, sch s v th thao.
Hin nay y vn cn l mn xa x phm ca nhng ngi kh gi
khng ch M, m cn nhng ni khc na nhng n s tr thnh
thng dng vi tt c mi ngi trong mt tng lai khng xa, nu kinh
t vn pht trin vi tc hin nay. Qun chng khng c hng th
nhng thnh qu ca nn vn minh vt cht, nh nhng ngi kh gi
hin nay, th i sng ni tm ca con ngi c th pht trin c hay
khng? Mt ngi nhch nhc th c th hnh phc c khng?
Ch c th tr li nhng ngi tn tng thi Trung c rng chng ta
khng bit ngi thi c cm thy hnh phc hn ngi thi nay hay
khng. Cn nhng ngi qung b li sng ca phng ng th chng
ta c th hi rng chu c ng l thin ng nh h ni hay khng?
Tn dng mt cch tr trn nn kinh t tr tr, coi y l l tng x hi
l lun c cn li cui cng m k th ca ch ngha t do phi da vo
nhm bin h cho hc thuyt ca h. Nhng phi lun lun nh rng
xut pht im ca h l li kt n cho rng ch ngha t do v ch
ngha t bn cn tr s pht trin lc lng sn xut v phi chu trch
nhim trc s ngho i ca qun chng. K th ca ch ngha t do
ni rng mc tiu ca h l trt t x hi c kh nng to ra nhiu ca
ci hn l ch m h ang cng kch. Cn by gi, sau khi b
nhng cuc phn kch ca kinh t hc v x hi hc y vo n chn
tng, h buc phi cng nhn rng ch c ch ngha t bn v ch
ngha t do, ch c s hu t nhn v cc doanh nhn c hot ng
m khng b gy kh d, mi c th bo m c nng sut lao ng
cao nht.
Ngi ta thng ni rng cc ng chnh tr hin nay b chia r bi
nhng mu thun cn bn trong quan im trit hc ca h. L l khng
th gii quyt c nhng vn nh th. Tho lun nhng mu thun
c tnh i khng nh th chc chn l cng vic v ch. Mi bn s vn

gi quan im ca mnh v y l th gii quan m l l khng th no

lay chuyn c. Mc tiu phn u ca mi ngi mi khc. Khng
th c chuyn l nhng ngi phn u cho nhng mc tiu khc nhau
li chp nhn mt phng php hnh ng c.
Khng c g v l hn l li khng nh nh th. Ngoi tr mt vi
ngi kin nh vi li sng kh hnh, y l nhng ngi tm cch t
b tt c nhng th ph phim ca cuc i v cui cng, t n trng
thi chng cn mong c v cng khng cn hnh ng na, thc cht
y chnh l trng thi t ph nhn chnh mnh, cn tt c nhng ngi
da trng khc, d c quan im khc nhau nh th no v nhng vn
siu nhin, u thch h thng x hi c nng sut lao ng cao hn l
h thng c nng sut lao ng thp hn. Ngay c nhng ngi tin rng
nhu cu ca con ngi ngy cng c p ng mt cch tch hn
khng phi l vic hay v tt nht l hy sn xut t i mc d kh tin
l c nhiu ngi ngh nh th - cng khng mun l thi gian lm vic
vn th nhng hng ha li t hn. Chc chn l h mun lm t i v kt
qu l sn xut t i, ch khng phi l mun vn lm nh th nhng sn
xut li t i.
Mu thun i khng v mt chnh tr hin nay khng phi l cuc lun
chin v nhng vn trit hc c bn m l nhng p n khc nhau
i vi cu hi: lm sao t c mc ch - m ai cng cng nhn l
hp php mt cch nhanh nht v t tn km nht? Mc ch m mi
ngi u hng ti chnh l p ng cc nhu cu ca con ngi mt
cch tt nht, y l thnh vng v giu c. D nhin y khng phi l
tt nhng iu m ngi ta khao kht, nhng y l tt c nhng g
ngi ta c th hi vng ginh c cng vi s tr gip ca nhng
phng tin bn ngoi v hp tc x hi. Cn s thanh thn ni tm
hnh phc, bnh an, phn khi th mi ngi phi t tm ly trong
chnh mnh.
Ch ngha t do khng phi l mt tn gio, khng phi l mt th gii
quan, khng phi l mt ng ca nhng li ch c bit. Ch ngha t
do khng phi l tn gio cho nn n khng i hi ngi ta phi tin hay
l sng bi v n khng c g b mt v cng khng c mt tn iu no

ht. Ch ngha t do khng phi l th gii quan v n khng tm cch

gii thch v tr, n cng khng gii thch v khng tm cch gii thch
ngha v muc ch ca i sng ca con ngi. Ch ngha t do cng
khng phi l ng ca nhng li ch c bit v n khng cung cp v
khng tm cch cung cp bt k li th no cho bt k ai hay bt k nhm
ngi no. Hon ton khng phi nh th. y l h t tng, l hc
thuyt v quan h qua li gia nhng thnh vin ca x hi v ng thi,
p dng hc thuyt i vi hng vi ca con ngi trong x hi c th.
N khng ha hn nhng iu vt qu kh nng ca x hi v khng
cn n x hi. Ch ngha t do ch tm cch cung cp cho con ngi
mt th - y l gia tng phc li ca mi ngi din ra mt cch ha
bnh, khng b ri lon, nhm bo v h khi nhng kh nhc v au
kh n t bn ngoi, y cng l nhim v ca cc nh ch x hi na.
Tng hnh phc v gim kh au chnh l mc ch ca n.
Khng c gio phi hay ng chnh tr no c th ngh rng ku gi
thc ca ngi dn l t b s nghip ca mnh. Ngn t hoa m,
nhc iu v ging ca, khu hiu v c, hoa l nhng biu tng, cn
cc lnh t th tm mi cch lm cho gn b vi bn thn mnh.
Ch ngha t do hon ton khng lm nhng vic nh th. N khng c
c ng, khng c ng ca v khng c thn tng, khng c biu tng
v khng c khu hiu. N ch c thc cht v l l. y l nhng iu
s dn n n thng li.

Ph lc
1. Ti liu vit v ch ngha t do.
Ti mun gi cho cun sch ny khng qu di. iu ny cng c l v
ti xem xt mt cch k lng tt c nhng vn c bn ca ch
ngha t do trong mt lot bi bo v cun sch ri.

c gi no mun tm hiu mt cch k lng hn, xin c nhng tc

phm quan trng nht di y.
C th tm thy t tng ca ch ngha t do trong trc tc ca nhiu
ngi cm bt trc y. Nhng nh t tng Anh v Scotland th k
XVIII v u th k XIX l nhng ngi u tin a nhng t tng
ny thnh mt h thng. Nhng ngi mun lm quen vi t tng t
do cn c cc tc phm sau:
David Hume, Essays Moral, Political, and Literary (1741 and 1742), v
Adam Smith, An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of
Nations (1776)
c bit l cc trc tc ca Jeremy Bentham, t Defense of Usury
(1787) n Deontology, or the Science of Morality, c xut bn sau
khi ng mt vo nm 1834. Tr cun Deontology, tt c cc tc phm
cn li ca ng u c Bowring bin tp v xut bn trn b trong cc
nm 1838 - 1843.
John Stuart Mill l ngi k tc ch ngha t do c in, nhng trong
nhng nm cui i, do nh hng ca b v, ng c nhng tha
hip qu nhu nhc. ng trt dn v pha ch ngha x hi v l
ngi to ra nhng t tng v ngha, hn hp gia ch ngha t do v
ch ngha x hi, a n s thoi tro ca ch ngha t do Anh v xi
mn dn mc sng ca ngi dn Anh. Tuy nhin hay chnh v th m
ta phi lm quen vi nhng tc phm quan trng nht ca Mill nh:
Principles of Political Economy (1848)
On Liberty (1859)
Utilitarianism. (1862)
Khng nghin cu mt cch k lng Mill th khng th no hiu c
cc s kin trong hai th h gn y. Mill l ngi ng h v i ca ch

ngha x hi. Tt c nhng lun c bo v ch ngha x hi u c

ng trau chut mt cch cc k cn thn. So vi Mill th tt c cc tc gi
khc k c Marx, Engels v Lassalle u chng c my gi tr.
Khng c kin thc v kinh t hc th khng th hiu c ch ngha t
do. V ch ngha t do chnh l kinh t hc ng dng, n l chnh sch
kinh t v chnh sch x hi da trn nn tng khoa hc. Bn cnh cc
trc tc va nu, ta cng cn lm quen vi nhng bc thy v i trong
mn kinh t hc na:
David Ricardo, Principles of Political Economy and Taxation (1817).
Sau y l nhng cun dn nhp v kinh t hc tuyt vi nht:
H. Oswalt, "Vortrage uber wirtschaftliche Grundbegriffe" (xut bn
nhiu ln)
C.A. Verrijn Stuart, Die Grundlagen der Volkswirtschaft (1923).
Sau y l nhng kit tc bng ting c vit v kinh t hc hin i:
Carl Menger, "Grundsatze der Volkswirtschaftslehre (xut bn ln u
nm 1871). Bn dch ting Anh phn I tc phm ny c tn l Principles
of Economics (Glencoe, Ill., 1950).
Eugen von Bohm-Bawerk: The Positive Theory of Capital (New York,
1923). Tc phm ng c na l: Karl Marx and the Close of His
System (New York, 1949).
Nhng ng gp quan trng nht ca c vo sch bo vit v ch
ngha t do cng gp s phn khng may, cng nh s phn ca chnh
ch ngha t do c vy. Tc phm On the Sphere and Duties of
Government ca Wilhelm von Humboldt (London 1854) c vit xong
vo nm 1792. Mt vi on c Schiller trch ng trong Neuen
Thalia, ngay trong nm , mt s on khc c ng trn t Berliner
Monatsschrift. Nhng do nh xut bn s nn bn tho b b li v

lng qun; mi sau khi tc gi mt ngi ta mi li pht hin ra v cho

cng b.
Tc phm "Entwicklung der Gezetze des menschlichen Verkehrs und
der daraus fliessenden Regeln fur menschliches Handeln ca Hermann
Heinrieh Gossen tm c nh xut bn vo nm 1854, nhng
khng c nhiu ngi tm c. Tc phm ny, cng nh tc gi ca
n b ngi i lng qun, may l n c mt ngi Anh tn l
Adamson v tnh pht hin c.
T tng t do thm vo th ca c in c, m trc ht l tc
phm ca Goethe v Schiller.
Ch ngha t do chnh tr c c mt lch s ngn ngi v cng chng
gt hi c my thnh cng. Nc c hin i trong c c nhng
ngi ng h ln chng i hin php Weimar l mt th gii xa l vi
tinh thn ca ch ngha t do. Ngi c khng cn bit ch ngha t
do l g, nhng h bit cch chi ra n. Lng hn th ch ngha t do l
iu duy nht gn kt ngi c li vi nhau. Nhng tc phm mi nht
vit bng ting c v ch ngha t do ng c quan tm l: Der
Liberalismus in Vergangenheit und Zukunft (1917), Staatssozialismus
(1916) v Freie Wirtschaft (1918) Leopold von Wiese.
C l cha bao gi lung gi ca ch ngha t do n c vi nhn dn
ng u.
Mc d ngay c Ty u v Hp chng quc Hoa K t tng t do
cng ang i vo thoi tro, nhng nu so vi c th ta vn c th gi
y l nhng dn tc t do.
Ngi cm bt c t tng t do th h trc cn phi c l Frederic
Bastiat: Oevres Completes (Paris, 1855). Bastiat l ngi c bt php rt
c o, c ng l c mt nim vui. Sau khi ng qua i, l thuyt kinh
t pht trin nh v bo cho nn khng c g ngc nhin l hc thuyt
ca ng tr thnh li thi. Nhng nhng li ph phn ca ng i vi
tt c nhng bin php bo h v nhng xu hng lin quan n n th

vn cha ai vt qua c. Nhng ngi theo chnh sch bo h v can

thip khng th ci c. H nh phi lp i lp li: Bastiat rt hi
ht.
Khi c sch bo chnh tr vit bng ting Anh trong thi gian gn y ta
phi nh rng t "liberalism" thng c hiu l ch ngha x hi n
ha. Tc phm Liberalism (1911) ca tc gi ngi Anh, tn l L. T.
Hobhouse v Economic Leberalism (1925) ca tc gi ngi M, tn l
Jacob H. Hollander, l nhng tc phm trnh by mt cch sc tch v
ch ngha t do. lm quen k hn vi t tng ca nhng ngi theo
trng phi t do Anh, nn c thm cc tc phm: The Case for
Capitalism (1920) ca Hartley Withers, The Confessions of a Capitalist
(1925), If I Were a Labor Leader (1926), The Letters of an Individualist
(1927), The Return to Laisser Faire (London,1928) ca Ernest J. P.
Benn. Cun The Letters of an Individualist (1927) c lit k cc tc
phm bng ting Anh vit v nhng vn c bn ca h thng kinh t.
Ph phn chnh sch bo h c Francis W. Hirst trnh by trong tc
phm Safeguarding and Protection (1926).
Bn ghi li cuc tranh lun cng khai New York din ra vo ngy 23
thng 1 nm 1921 gia E. R. A. Seligmann v Scott Nearing v ti:
"That capitalism has more to offer to the workers of the United States
than has socialism." cng rt c gi tr.
L thuyt x hi hc c gii thiu trong cc tc phm La cite moderne
ca Jean Izoulet(xut bn ln u nm 1890) v Community (1924)
caR. M. MacIver.
Lch s cc t tng kinh t c gii thiu trong cc tc phm Histoire
des doctrines economiques ca Charles Gide v Charles Rist (in nhiu
ln), L'individualisme economique et social" (1907) ca Albert Schatz
v Die Philosophie der Geschichte als Soziologie (in nhiu ln) ca Paul
Barth.

Vai tr ca cc chnh ng c Walter Sulzbach xem xt trong tc

phm Die Grundlagen der politischen Parteibildung (1921).
Ch ngha t do c c Oskar Klein-Hattingen gii thiu trong tc
phm Geschichte des deutschen Liberalismus (1911/1912, hai tp) cn
Guido de Rugaiero th gii thiu ch ngha t do chu u trong tc
phm The History of European Liberalism (Oxford, 1927).
Cui cng xin dn ra y cc tc phm ca chnh ti, c lin quan n
ti ch ngha t do: Nation, Staat und Wirtschaft: Beitrage zur Politik
und Geschichte der Zeit" (1919), dch sang ting Anh (1983);
Antimarxismus (Weltwirtschaftliches Archiv, Vol. XXI, 1925); "Kritik
des Interventionismus" (1929), dch sang ting Anh (1977);
"Socialism" (1936), "Planned Chaos" (1951). "Omnipotent Government"
(1944). "Human Action" (1949). "The Anti-Capitalistic Mentality"
(1956).
2. Bn v thut ng Ch ngha t do
Nhng ngi tng quen vi cc tc phm vit v ch ngha t do
trong nhng nm trc y v vi cch s dng trong sch bo chnh tr
hin nay c th phn bc rng ci gi l ch ngha t do trong tc phm
ny khng phi l ci m thut ng hin nay m ch. Ti hon ton
khng c nh bc b iu ny. Tri li, nh ti ch r: hin nay,
nht l c, thut ng ny m ch iu hon ton ngc li vi ci m
lch s t tng tng gi l ch ngha t do, tc l ni dung ch yu
ca cng lnh t do trong cc th k XVIII v XIX. Hu nh tt c
nhng ngi hin nay t xng l ngi t do u khng ng h quyn
s hu t nhn t liu sn xut m li ng h nhng bin php can thip
v x hi ch ngha. H tm cch bin h rng bn cht ca ch ngha t
do khng phi l tn trng quyn s hu t nhn t liu sn xut m l
phi pht trin ch ngha t do n khng cn ng h quyn s hu t
nhn t liu sn xut na m ngc li, ng h ch ngha x hi hoc
ch ngha can thip.

C th nhng ngi theo trng phi t do gi mo phi khai minh

cho chng ta pht trin ch ngha t do ngha l nh th no. Chng ta
nghe ni nhiu v lng nhn o, tnh khoan dung v t do tht s
..v.v y l nhng tnh cm trong sng v cao thng v ai cng tn
thnh. Thc ra th mi h t tng cng u tn thnh c. Tr mt vi
trng phi t tng v lim s, cn tt c nhng h t tng khc u
tin rng h ng h lng nhn i, tnh khoan dung v t do thc s .v.v
S khc nhau gia cc h t tng khng phi l mc ch ti thng
hnh phc cho tt c mi ngi m tt c cc h t tng ny u nhm
n m l bin php thc hin mc ch . c trng ca ch ngha
t do l s hu t nhn t liu sn xut.
Nhng, cui cng th vn thut ng cng ch c tm quan trng th
yu m thi. Quan trng khng phi l tn gi m l ci m n th hin.
Nhng mt ngi d c chng i quyn t hu n mc no i na th
t nht ngi cng phi cng nhn rng ngi khc c th ng h n.
V khi cng nhn nh th th d nhin l phi cho ngi ta tm tn
t cho trng phi t tng . Cn phi hi nhng ngi t nhn
mnh l ngi theo phi t do xem h nh dng tn g gi h t
tng ng h quyn s hu t nhn t liu sn xut. C kh nng l h
s tr li rng h mun gi h t tng ny l Manchesterism. Khi k
thy t "Manchesterism" l mt t dng diu ct v s nhc. Tuy
nhin, iu cng khng cn tr vic dng t ny biu th h t
tng ca ch ngha t do, nu khng c s kin l t trc n nay t
ny vn c dng ch chng trnh kinh t ch khng phi l cng
lnh ca ch ngha t do.
D sao mc lng, trng phi t tng ng h quyn s hu t nhn t
liu sn xut cng phi c mt ci tn. Tt nht l hy bm ly truyn
thng. Ch c mt rc ri. y l khi ngi ta dng t ny theo li mi,
khi ngay c nhng ngi ng h chnh sch bo h, nhng ngi x
hi ch ngha, thm ch c nhng k hiu chin cng t nhn l ngi
t do, nu c li.
Mun to iu kin cho vic truyn b cc t tng t do, khng cho
nhng thin kin chng li n, tr thnh chng ngi, c bit l c,

th ta khng c t cho h t tng t do mt ci tn mi. y l mt

ngh y thin ch nhng li hon ton tri vi tinh thn ca ch
ngha t do. T nhu cu ni ti, ch ngha t do phi trnh mi mnh li
tuyn truyn v nhng phng tin di tr nhm ginh c s tha
nhn ca mi ngi i vi phong tro, cng nh khng c t b tn
gi c ch v n khng cn thng dng na. Chnh v c t ngi
theo phi t do c ngha tiu cc cho nn ch ngha t do phi bm
ly n. Khng th d dng a mi ngi n t duy t do, v quan
trng khng phi l tuyn b rng mnh l ngi theo phi t do m tr
thnh ngi theo phi t do, suy ngh v hnh ng nh nhng ngi
theo phi t do.
Ngi ta cng c th phn bc thut ng c s dng trong tc phm
ny l ch ngha t do v ch dn ch khng c coi l nhng khi
nim tri ngc nhau. Hin nay c ch ngha t do thng c
dng ch hc thuyt vi l tng chnh tr l ch qun ch lp hin,
cn dn ch c coi l hc thuyt vi l tng chnh tr l ch
qun ch i ngh ca phi cng ha. Quan im ny, ngay c v mt
lch s, cng khng ng vng c.Ch ngha t do u tranh cho ch
qun ch i ngh ch khng phi ch qun ch lp hin v v mt
ny th n tht bi chnh v c v o n mi ginh c ch
qun ch lp hin m thi. Cc lc lng bi t do ginh c chin
thng l do quc hi c qu yu; y l cu lc b ca nhng k ba
hoa chch che, ni th, tuy khng c lch s, nhng m ng. Lnh
t ca ng bo th ni rt chnh xc: mun gii tn quc hi th ch
cn mt vin trung y vi mi ngi na l .
Ch ngha t do l khi nim bao trm nht. y l h t tng bao qut
ton b i sng x hi. H t tng ca ch dn ch ch bao gm
lnh vc quan h c dinh lu ti c cu nh nc m thi. Phn th nht
ca tc phm ny trnh by l do v sao m ch ngha t do nht nh
phi i cho bng c ch dn ch, ch dn ch cng l hu qu
chnh tr tt yu ca ch ngha t do. Chng minh rng tt c cc phong
tro bi t do, trong c ch ngha x hi, chc chn cng l nhng
phong tro phi dn ch l nhim v ca nhng cng trnh nghin cu
nhm a ra mt bn phn tch tan din c trng ca nhng h t

tng . Ti th lm vic i vi ch ngha x hi trong tc

phm cng tn ri.
Ngi c d b lm ln v h lun ngh n nhng ngi t do mang
tinh thn dn tc ch ngha v dn ch x hi. Nhng nhng ngi t do
mang tinh thn dn tc ch ngha, ngay t khi thy t nht l trong
vn hin php khng phi l ng t do ri. H l cnh ca ng
t do c in, tc l cnh t nhn l c quan im da vo s kin nh
chng vn l. H coi tht bi m ch ngha t do phi chu trong cuc
xung t hin php gia phi hu (Mismarck) v phi t (ngi
theo phi Lassalle) l khng th o ngc c. Nhng ngi dn ch
x hi ch dn ch khi h khng phi l ng cm quyn, ngha l khi h
cha cm thy mnh c th n p phe i lp bng v lc. Ngay
khi ngh rng mnh l ngi mnh nht, h lin tuyn b ng h ch
c ti nhng ngi cm bt ca h cn khng nh rng tt nht l
tuyn b ngay lc . Ch khi cc bng nhm v trang ca cc ng
cnh hu ging cho h nhng n au h mi li tr thnh nhng ngi
dn ch m thi. Nhng ngi cm bt trong ng ca h vit v chuyn
nh sau: Trong cc hi ng ca cc ng dn ch x hi, cnh ng
h dn ch thng cnh ng h ch c ti.
Ch c ng, d trong bt c han cnh no ngay c khi n l ng
mnh nht v ang nm quyn cng ng h cc nh ch dn ch, mi
c th c coi l ng thc s dn ch m thi.

Ph lc (do ngi dch a vo)

Li nh xut bn (Nga)
V tc phm Ch ngha t do c in
nc ta, n mi thi gian gn y cng ch c mt nhm cc nh
kinh t hc thuc loi tinh hoa bit n tn tui v tc phm ca L. V.
Mises (1881-1973). Nhng, mc d c nhng thay i v mt chnh

tr, vic xut bn cc tc phm ca ng vn l mt s kin. c gi s

tm thy trong tc phm ny cu tr li r rng cho nhng vn tr
thnh i tng ca nhng cuc tranh lun ny la trong nhng nhm
ngi ang gia vai tr quyt nh tng lai x hi v chnh tr ca nc
Nga i theo con ng no - th trng t do hay l s can thip ca
nh nc vo lnh vc kinh t? Ch dn ch hay s c on chuyn
quyn ca cc quan chc, cc bng nhm li ch - hay l mafia, ch
ngha can thip v ch ngha x hi - ngun gc kinh t ca cc phong
tro ny c Mises phn tch mt cch thu o trong tc phm m bn
c ang cm trn tay. Tc phm ny c xut bn ln u tin o
vo nm 1927, tc l khi cuc khng hong kinh t th gii v cng vi
n l cc phong tro chnh tr tng ng hin din. Trong tnh hnh
nh th, phi l mt ngi y ch, kin nh v tr tu v lng dng
cm cng dn mi c th tip tc bo v c tng ca th trng t
do.
Li ni u bn ting Nga
Gans F. Sennhols, Gio s kinh t v trng khoa kinh t ca Grove city
College, bang Pennsylvania, M
Ngi xu th khng th tr thnh cng dn tt c. Mt dn tc gm
ton nhng k li bing v trm cp th khng th tr thnh giu c
c; mt x hi gm ton nhng k nghin ht v sng bi thn tng
th khng th tr thnh t do c. Khi ngi dn nh mt s tn trng
i vi s hu v tnh yu lao ng th cng c ngha l h nh mt
thc o duy nht ca s trng thnh v phng tin duy nht ca s
t hon thin. Khi ngi ta hi sinh s c lp v lng tin vo sc
mnh ca chnh mnh th cng l lc nhng tn c ti xut hin v
trng xing xch ln u ln c h.
Hng n t do l nguyn tc cn bn nht ca x hi. Cn con ngi
th khng th khng u tranh ginh t do - t do pht biu kin, t
do th hin v tho lun cc quan im ca mnh, t do lp hi v lp
ng, t do bu c v thay i chnh ph, t do b phiu cho nhng
ngi i din cho mnh, t do t chc i sng kinh t v x hi theo

mnh - vi iu kin l nhng vic khng ph hoi cuc sng ho

bnh. Sng t do ngha l lm theo cch ca mnh, nhn cng vic m
mnh cho l ph hp, t do mua v bn thnh qu lao ng ca mnh. L
ngi t do ngha l khng gp cn tr v kh khn trong nhng hot
ng kinh t v kht vng ca mnh.
Ch ngha t do l h t tng v cng lnh chnh tr ca nhng con
ngi t do. t nht l ngi ta gi n nh th trong mt giai on
lch s tng i di v L. V. Mises cng gi nh th trong nhng tc
phm tuyt vi ca ng. Ch ngha t do l h t tng gi th thng
phong Anh trong giai on gia cuc Cch mng v i (1688) v cuc
Ci cch (1867) (ci cch h thng bu c - ND) v l mt phong tro
chnh tr v x hi rng ln trn ton th gii. Nhng yu cu u tin
ca n l lng khoan dung tn gio v t do tn gio, tn trng hin
php v quyn con ngi, v n lt n, nhng yu cu ny to
ng lc mnh m cho l thuyt v thc hnh t do kinh t. Cc nh kinh
t hc c in ngi Php v cc nh kinh t hc theo trng phi t do
ngi Anh a ra nh kinh t gi l laissez-faire, ngha l quyn
s hu khng b cn tr i vi t liu sn xut v th trng t iu tit,
khng b chnh tr can thip lm cho ri lon.
L. V. Mises cho rng h thng s hu t nhn, thng gi l ch ngha
t bn, l h thng kinh t v x hi kh thi duy nht. Ch c la chn
duy nht l gia s hu x hi v s hu t nhn t liu sn xut m thi
ng khng nh nh th - Tt c nhng hnh thc t chc x hi mang
tnh trung gian u v ch v trn thc t s l nhng hnh thc t hu
dit. Nu hiu thm rng ch ngha x hi cng khng th hot ng
c th khng th khng cng nhn rng ch ngha t bn, da trn s
phn cng lao ng, l h thng t chc x hi kh thi duy nht. Kt qu
nghin cu l thuyt nh th khng phi l iu c th lm cho nh s
hc v trit gia trong lnh vc lch s ngc nhin. Nu ch ngha t bn
c th ng vng c, mc cho s th ch t pha chnh ph cng nh
t pha dn chng, nu nh n khng phi nhng ch cho nhng hnh
thc hp tc x hi c lng cc l thuyt gia v nhng ngi hot
ng trn thc t th y chnh l v nhng hnh thc t chc x hi khc
u bt kh thi

Khng ph thuc vo kin thc ca ta v thnh tu ca ch ngha t

bn, chng ta cng khng th khng thn phc nhng c im vt
qua c th thch ca thi gian v vn khng tn a ca n. Cc gio
s ln n n v cho rng n to ra hin tng ngi bc lt ngi, n
sinh ra nn c quyn v nhm c quyn, nn tht nghip v tn tht
ngy cng gia tng. Nhng ch ngha t bn vn ng vng. Cc nh
o c hc v cc c o ln n n v lnh vc o c v vn ho.
Nhng, mc cho nhng li nguyn ra, ch ngha t bn vn sng. Cc
chnh tr gia tip tc bn tn v nhu cu cp bch ca lnh vc cng;
nhng kinh t t nhn tip tc tn ti, mc cho nhng cn tr t khu vc
cng. Nhng c trng ch yu ca nn kinh t t bn ch ngha tip tc
tn ti ngay trong nhng khu vc tm ti nht ca th gii, mc cho
nhng o lut m cc nh lm lut c th a ra nhm chng li n,
mc cho nhng kh khn m cc chnh ph c th to ra cho cc doanh
nhn. Hay l s hu t nhn v trt t x hi da trn s hu t nhn
n su bn r vo ngay trong bn cht ca con ngi?
Tht kh tm c u trn th gii ny h thng t bn ch ngha
khng chu bt k cn tr no. Cc chnh ph can thip vo hu nh bt
k biu hin no ca i sng kinh t. H lp ra nhng lut thu n cp
i vi qu trnh sn xut v phn phi, nhng cc doanh nhn v cc
nh t bn vn lm ra rt nhiu hng ho v cung cp cho ta loi dch
v. Cc chnh ph iu tit v hn ch sc sn xut, nhng trt t, da
trn s hu t nhn, d b bp mo v ngn chn, vn tip tc tn ti
trong lnh vc sn xut v dch v. Chnh ph t ra mc lng v can
thip vo c cu gi c, nhng h thng th trng vn tip tc tn ti
trn th trng ch en v hot ng bt hp php. Chnh ph to ra lm
pht v ni lng tn dng v s dng lut php iu tit cc phng
tin thanh ton, nhng sn xut t bn ch ngha vn tip tc tn ti
trong lc h thng tin t suy sp. Chnh ph ban cho cc t chc cng
on nhng c quyn c li v mt kinh t v bt kh tc ng v mt
php lut, nhng cui cng th sn xut vn tip tc pht trin. Chnh
ph dnh lu vo nhng cuc chin tranh, nhng khi nhng cuc chm
git chm dt v chnh ph khng cn g k hoch ho, phn phi

bng tem phiu v bng v lc na th ch ngha t bn li hi sinh. Ch

ngha t bn l cu chuyn thn k ca qu trnh ti thit v pht trin.
Trong phn ln cc khu vc trn th gii, ch ngha t bn tr thnh
ni tr ng cui cng. Khi ch cng sn ch mang n i ngho, khi
tt c nhng bin php p bc v mt chnh tr u tht bi v khi nhng
b c ca cc chnh tr gia khng cn pht minh ra nhng iu ngu xun
v mt kinh t na, khi cng an mt mi, khng cn iu tit kinh t na
v khi cc to n b t lit v qu nhiu ti phm kinh t th y chnh l
lc xut hin h thng t hu t nhn. H thng ny khng cn phi c
k hoch chnh tr, khng cn lut php kinh t, khng cn cng an kinh
t, n ch cn t do.
Ch ngha t bn li mt ln na xut hin chu u vo u nhng
nm 1980, tc l mt thi gian di trc khi ch ngha cng sn sp .
Sau khi chim c quyn lc, u ch ngha x hi cng ch li
nhng vt nh. Tnh hnh kinh t lc hu, thm ch xu i trong ton
khi x hi ch ngha, trong khi ch ngha t bn mang n s thnh
vng v giu c cho phn cn li ca th gii. Ngi sao ca ch ngha
t bn ang vn ln trn bu tri chu , mang n hi vng cho nhng
con ngi ngho i v b p bc chu lc ny.
nh sng ca ch ngha t bn thm nhp vo c Lin X trong sut giai
on hu chin. D bc mn st c mnh m v kn n mc no th n
cng khng th chng li c sc mnh ca tng. Thng qua tt c
cc knh thng tin, nhng tng ny xuyn qua c bc mn st
v cm c nhng ci r chc chn vo tri tim v khi c ca rt
nhiu ngi. Hng triu nn nhn ca ch phi nhn cng sn nhn
thc c quyn t do ca con ngi v h thng t hu. H tr
thnh nhng ngi theo trng phi t do, thnh nhng ngi khao
kht t do v ho bnh - nhng nguyn tc nn tng ca ch ngha t do.
S tan r mt cch ho bnh ch Lin X l bng chng r rng v
sc mnh ca t tng t do.
Nhn thc chung ca mi ngi v s thnh vng r rng v ngy cng
gia tng ca cc nc c nn kinh t th trng l tc nhn quan trng

nht ca qu trnh thay i. n gia nhng nm 80 ca th k trc th

ngay c nhng k cm quyn ui m nht cng khng th khng thy
rng khong cch gia cc nc c nn kinh t th trng v cc nc
c nn kinh t k hoch ho ch huy, v cng vi n l iu kin sng
ca rt nhiu ngi, ang ngy cng gia tng. Trong nhng nm 70, ln
u tin cc nn kinh t th trng chu gia tng c gp i sn
lng, v trong nhng nm 80 l ln gia tng th hai.
nc Nga, mc cho s chng c ca nhng ngi x hi ch ngha
th h c, nhng cuc ci cch chnh tr v kinh t ang c tin hnh
mt cc khn trng. S ng h ca dn chng i vi tin trnh gii t
chnh l ng lc ca n. Chnh sch gii t nhn c s ng h ngy
cng gia tng ca dn chng cng nh chnh quyn, quay tr li qu kh
l vic lm bt kh thi.
Quyn s hu t nhn l ci r ca bt k h thng t bn ch ngha no.
nc Nga n mi ch to c nhng mm cy u tin. Mong rng
vic xut bn tc phm v i ny s gip che ch v cng c nhng
mm cy ban u .
Phm Nguyn Trng dch