TI SAO T DO?

CUC SNG, LA CHN, V TNG LAI CA BN

Tom G.Palmer (ch bin)

Ch bin dch thut v hiu nh: inh Tun Minh

Phan Huy t: Chng 1, Chng 4, Chng 11, Chng 12
Lng Vn Lam: Chng 3, Chng 6
Nguyn Minh Cng: Li Ta, Chng 7, Chng 8
Nguyn Minh Hu: Chng 2, Chng 5, Chng 9, Chng 10

MC LC

Li ta ............................................................................................................................................ 2
Chng 1: Ti sao nn l ngi theo ch ngha t do c nhn? .................................................... 5
Chng 2: Khng nht thit phi ban hnh lut .......................................................................... 14
Chng 3: Ch ngha t do c nhn nh l mt ch ngha n ho cp tin. ............................... 18
Chng 4: Lch s v Cu trc ca t tng ch ngha t do? ................................................... 24
Chng 5: Thi th i thay: Khi ch ngha t do c nhn tim cn ch ngha bi n ........... 48
Chng 6: Nguyn tc chnh tr ca t do ................................................................................... 59
Chng 7: Khng c t do, khng c ngh thut: Khng c ngh thut, chng c t do. .......... 55
Chng 8: Cu chuyn khim nhng cho t do ........................................................................ 60
Chng 9: Li ha ca Chu Phi v T Do ................................................................................ 67
Chng 11: Lm th no bn bit? Kin thc v Tin ca T do .......................................... 86
Chng 12: Ngun gc ca Nh nc v Chnh ph .................................................................. 98

Li ta
Chnh tr chc chn l mt phn quan trng trong cuc sng loi ngi. Suy cho cng, chnh tr
chnh l mt trong nhng ch tranh lun gay gt nht trong s cc ch m chng ta tng
bn lun. S d nhiu ngi bn tn si ni v chnh tr hn cc ch khc khng phi do chnh
tr t thn n hp dn hn ngh thut, th thao, ho hc, in nh, kin trc hay y hc m do bn
cht ca chnh tr chnh l thi hnh quyn lc ln ngi khc.
Khi mt gii php c p dng cho mi ngi, rt nhiu ngi s quan tm k lng xem gii
php l g. Nu nh bn khng mun chu s p t ca ngi khc, bt k ngi l mt
ng, mt chnh tr gia hay mt chnh ph, bn s phi u tranh v iu . V cng tng t
nh nu bn mun nhng ngi khc phi tun theo mnh lnh ca mnh.
Thc phm s tr thnh ch tranh lun nng bng nh chnh tr nu nh tt c cc quyt nh
c ban hnh tp th v chng ta ch c php c c nhng g ngi khc c. Th tng
tng nhng cuc tranh lun, nhng s lin minh, vn ng, dn xp s din ra nng bng nh
th no gia ngi snh n v ngi a n nhanh, gia ngi n chay v ngi n mn, vn
ng vin c t v ngi mun gim cn trong trng hp h phi n loi thc n ging nhau
vi khu phn nh nhau. iu tng t cng s xy ra i vi nhng th m chng ta cng quan
tm.
Cun sch ny s trnh by mt cch nhn khc v chnh tr: mt th chnh tr khng dng s p
t m da trn s thuyt phc, ti v anh cng sng, loi b s n dch ln thng tr. Nhng bi
lun trong cun sch ny phn ln c vit bi nhng thnh vin tr tui nng ng ca t chc
Students for Liberty (Sinh Vin V T Do), mt phong tro quc t y si ng v th v.
Nhng bi lun ny khng phn nh gc nhn dn tc ch ngha hp hi, m da trn nhng kinh
nghim phong ph ca ton nhn loi. Chng gii thiu mt trit l tr thnh nn tng cho
cuc sng hng ngy ca phn ln chng ta. Trit l lan ta khp th gii vi nhiu tn gi
khc nhau nh ch ngha t do (liberalism), ch ngha t do c in (classical liberalism) (nhm
phn bit vi ci cng gi l ch ngha t do (liberalism) M), v ch ngha t do c nhn
(libertarianism). l mt cch tip cn va n gin va phc tp, bi v n bao hm gc nhn
su sc rng nhng quy tc n gin c th sn sinh ra nhng trt t phc tp. l mt trong
nhng bi hc quan trng ca khoa hc x hi hin i. Trt t c th xut hin t pht, y l
mt ch s c o su chi tit hn trong nhng bi lun ca cun sch ny.
Cun sch mng ny c th coi l mt s khuyn khch, l li mi gi nhng cch nhn mi v
mt vn quan trng no . c gi ca n c th l nhng ngi mi ln u tm hiu v
chnh tr, ch ngha t do hay cc ch lin quan khc hoc nhng hc gi cao cp. D bn l
ai, thuc hai nhm trn hay cc nhm khc, ti hy vng bn s tm thy nhng iu b ch trong

nhng bi lun cun sch ny. Chng c th c c theo bt k th t no. Bn khng cn

phi c mt chng ny ri mi c th hiu c chng kia. Bn cng c th xem lt qua
cun sch ny m khng cn phi c tt c cc chng. Hy xem cun sch ny nh mt gi
bim bim ngon lnh b dng cho tr c bn. V hy tn hng.
Tom G. Palmer
Vilnius, Lithuania
Ngy 3 thng su, nm 2013

Ti sao nn l ngi theo ch ngha t do c nhn?

Tom G.Palmer

Trong mt cun sch mang ta Ti sao t do th vic gii thch r rng ch ngha t do c
nhn mang hm g v v sao mi ngi nn coi t do nh l mt nguyn l hnh thnh trt t
x hi l mt nhim v rt ng lm.

Trong cuc sng, gn nh chc chn 100% rng bn hnh ng nh l mt ngi theo
ch ngha t do c nhn. C l bn s hi vy hnh ng nh l mt ngi theo ch ngha t do
c nhn c ngha l g. Cu tr li khng qu kh. Bn khng nh ngi khc khi h c hnh
ng khng lm bn hi lng. Bn khng ly ca h. Bn khng bp bm ly ca h,
hoc khng la gt h, hoc xui h i sai ng. Ch n gin l bn khng thuc tup ngi
nh vy.
Bn tn trng ngi khc. Bn tn trng quyn ca h. C th i lc bn c cm gic
mun nh ai khi h ni iu g khin bn nng mt, nhng suy i tnh li, bn thy tt
nht l i ch khc, hoc tr li mt cch im tnh. Bn hnh x nh mt ngi vn minh.
Xin chc mng. Bn hp th c nhng nguyn l c bn ca ch ngha t do c
nhn. Bn sng v thc hnh quyn t do ca ring mnh vi s tn trng t do v cc quyn ca
nhng ngi khc. Bn c x nh mt ngi t do c nhn.
Nhng ngi t do c nhn tin vo nguyn tc t nguyn thay v p buc. V khng ch
tin, h cn tun theo nhng nguyn tc ny trong cuc sng hng ngy khi hnh x vi ngi
khc.
Nhng hy khoan, c phi ch ngha t do c nhn l mt trit l chnh tr, mt tp hp
nhng quan im v chnh ph v chnh sch? ng nh vy. Nhng ti sao n khng xut pht
t cu hi chnh ph nn lm g, m li t cu hi c nhn nn lm g? V y l s khc bit c

bn gia ch ngha t do c nhn v nhng quan im khc v chnh tr. Nhng ngi t do c
nhn khng tin chnh ph l php mu. Chnh ph cng l sn phm ca con ngi. H cng
ging nh chng ta. Khng c chng ngi c bit d h l nhng v vua, hong , tng
thng, nh lp php, hoc th tng vi tr tu, kh nng uyn bc, v nng lc siu phm
nng h ln cao hn ngi bnh thng. Nhng ngi cai tr, k c khi c bu chn mt cch
dn ch, khng h c tinh thn v mi ngi cao hn nhng ngi bnh thng, i khi cn
km hn. Khng c du hiu no cho thy h t ch k hn nhng ngi khc hay l c lng
nhn t hn. V cng khng c du hiu cho thy h lo lng v hnh ng ng hay sai hn
nhng ngi bnh thng. H ging chng ta.
Hy khoan li mt ln na, nhng nh cai tr c nhng quyn lc m ngi khc khng
c. H c quyn lc bt gi ngi khc, khi ng chin tranh v git ngi, a ra nhng qui
nh bt ngi khc c hoc khng c c ci g, th cng cha tri nh th no, kt hn
vi ai, sng u, hc trng no, c php i du lch u, sn xut loi hng ha v dch
v no vi mc gi ra sao, v cn nhiu iu na. R rng l h c nhng th quyn lc m
nhng ngi cn li khng c.
H s dng sc mnh nh mt iu ng nhin y l iu phn bit chnh ph vi
cc hnh thc t chc khc. D vy, kh nng v nhn thc, s hiu bit hay tm nhn ca h th
khng hn nhng ngi cn li trong chng ta. Mt s c th thng minh hn hay km thng
minh hn bnh thng, nhng khng c du hiu no cho thy h thc s vt qu phn cn li
ca nhn loi theo cch h ng trn chng ta nh nhng ng ch.
Ti sao h c quyn s dng v lc, trong khi chng ta li phi dng bin php thuyt
phc t nguyn khi ng x vi ngi khc? Nhng ngi nm gi quyn lc chnh tr khng
phi l nhng thin s hay cha tri, vy ti sao h c php s dng v lc trong khi chng ta
li khng c quyn ? Nu ti khng c quyn xng vo nh bn ni rng bn nn n g, ht
g, hoc khi no bn nn i ng, ng vi ai, th ti sao mt nh chnh tr, mt v tng qun i,
hoc mt v vua, mt thng c li c quyn ?
Chng ta c ng b p buc?
Nhng hy khoan, chng ta c phi l chnh ph khng? Sau cng th trong mt nn dn
ch, nh trit gia thng thi Jean-Jacques Rousseau ch r, chng ta phi thc hin bt c yu

cu no chnh ph ni chng ta lm hay khng lm. Chnh ph thc hin ch chung ca mi

ngi v iu c ngha l thi hnh ch ca s ng. iu tc l khi chnh ph s dng v
lc cng bc chng ta lm mt iu g , th l theo ch ca a s mi ngi, khng
phi l ch ring ca mi ngi trong chng ta. Nh Rousseau ch ra trong cun sch kinh
in ca ng Kh c X hi, ch chung th lun ng v hng n s ng; nhng n khng
c tho lun gia mi ngi c c quyn bnh ng y l s khc bit c bn gia
ch ca tt c [ l nhng g m tt c nhng c nhn u mun ] vi ch chung ( ch ca a s
- ND).1
Rosseau so snh quyn lc vi t do trong l thuyt ca ng, nh c ln ng nhc
ti, bt c ai t chi s phc tng ch chung s b hn ch hnh ng, iu c ngha
rng ngi y ang b cng p c t do.2 Cui cng th bn khng bit nhng g bn thc
s mun cho n khi nh nc quyt nh nhng g bn mun, nhng khi bn ngh bn mun
lm iu g , th li b ngn cm bi cnh st v nh t, nh nc ang lm t do cho bn theo
nhng tiu chun ca s ng, khng phi l t do m bn mun c. Bn ang t la di bn
thn khi ngh rng bn khng mun tun theo nh nc, v cnh st ch gip bn chn nhng
nhng g bn mun, nhng iu th thc s ng ngn v yu ui theo ui th bn thc
s mun.
By gi th c th mi vic hi phc tp, v vy chng ta hy quay tr li mt cht v
suy ngh v nhng lp lun ca nhng ngi ng h nguyn tc a s. Bng cch no , thng
qua cc cuc bu c hoc hnh thc tng t khc, chng ta to ra ch ca s ng, mc d
mt s ngi c th khng ng vi nguyn tc ny. Nhng ngi ny s b cng ch thc
hin cng vi a s, hoc phi chi tin cho nhng th h phn i, chng hn nh cuc chin
tranh nc ngoi hay tr cp kinh t cho nc ngoi. a s b phiu cho o lut cm X hay
thng qua Y, hoc b phiu cho nhng ng vin cam kt cm X hoc thng qua Y, y chnh l
ch ca s ng. Nu c ai vn cn ung mt ly bia, ht mt iu thuc l hay giu thu
nhp ca mnh, ngi bng cch no khng theo mun ca s ng, tc l khng tun
theo mt o lut m ngi ng , theo nh nguyn tc a s. By gi chng ta hy tm
hiu su thm mt cht na.
Gi s mt o lut ng h vic cm ci g c thng qua c hiu lc v bn
b phiu cho o lut hoc ng c vin i din cho o lut . Mt s s ni rng kin

ca bn s khng nh hng g n kt qu. V nu bn b phiu chng li o lut hoc b

phiu cho ng c vin khng thch o lut ? V h cng s cho rng kin ca bn cng
khng c sc nng g, tc l bn b rng buc bi kt qu d cho kin ca bn l nh th no.
V nu bn khng b phiu, hoc thm ch khng c mt kin? Lc y h s cho rng bn
chc chn khng th khiu ni, v bn nh mt c hi ca mnh nh hng n kt qu
bng cch khng b phiu! Nh mt ngi Anh ng h ch ngha t do c nhn, Herbert
Spencer, quan st cc lp lun nh vy trong mt thi gian di v ng phi tht ln, nh
vy l qu ri, c v nh d mt ngi hnh ng th no th hnh vi ca anh ta cng u
c cho l ng thun d anh ta ni c, ni khng, hay l duy tr mt thi trung lp! Mt
th ch ngha tht kh lng. Tht khng d chu cht no. Nu kin ca bn lun c xp
vo hng ng thun, bt k iu bn thc s ni v lm l g, vy th thut ng ng thun
chng ngha l g c, bi n va c th mang ngha phn i va mang ngha chp thun.
Khi , t ng ch hm cha mt ngha trng rng m thi.
Thc t l mt ngi b bt v ht cn sa trong nh ring ca mnh khng c ngha l anh
ta ng b bt. l l do ti sao cnh st mang theo gy v sng e da mi ngi
bng bo lc.
Tuy nhin, C th nhng quyn hn ny c giao cho chnh ph bi ngi dn, nn nu
h chn khng ht cn sa, th iu ng ngha vi vic chnh h chn phng n bn
thn b bt gi khi vi phm nguyn tc. Nhng nu bn khng c quyn ph ca xng vo nh
hng xm vi nhng sng ng nhm e da ko h ra ngoi v nht h vo lng st th lm
sao bn c th trao quyn thc thi iu cho ngi khc? V chng ta tr li vi tuyn b k
diu rng nhng ngi hng xm ht cn sa ca bn c y quyn bt gi chnh h, bt k
kin h by t l g, hay h c x nh th no.
Nhng c l vic sng trong mt t nc ng ngha vi vic bn phi ng vi mi
iu m chnh ph i hi bn. Suy cho cng, nhp gia th phi ty tc. Th nhng, mt quc
gia th khc vi mt ngi nh. Ti s hu ngi nh ca ti, nhng ti khng s hu t nc
ca ti. N c to ra bi rt nhiu ngi vi nhng quan im khc nhau v cch sng ca c
nhn h. V h khng ph thuc vo ti. y thc s l iu quan trng nht m mi ngi
trng thnh cn nhn ra l: nhng ngi khc khng thuc v bn thn ti. H t quyt nh
cuc sng ca chnh mnh. Lmt ngi trng thnh, bn hiu iu v hnh ng ca bn

phn nh iu . Bn khng xng vo nh ca ngi khc ni cho h bit h nn sng nh

th no. Bn khng n cp ca ngi khc khi ngh rng bn thn c th s dng tt hn nu
s hu mn y. Bn khng lm tn thng ngi khc khi h khng ng vi bn, thm ch
trong nhng vn quan trng nht.
V vy, nu bn hnh ng nh mt ngi ng h ch ngha t do c nhn, bn tr
thnh mt c nhn t do.
iu g to nn mt ngi t do?
Tr thnh mt ngi t do khng ch l khng lm tn hi n quyn li ngi khc, m
bn cn phi tn trng cc quy tc ca php lut lin quan n mi ngi, bn cnh cng
trang b cho bn thn kin thc hiu ngha ca vic s hu cc quyn c bn i vi con
ngi l g, cc quyn to nn tng cho mt x hi hp tc ha bnh nh th no, v cc x
hi hot ng trn c s t nguyn hiu qu ra sao. iu c ngha l ng ln u tranh
khng ch v t do ca ring bn, m cho c t do ca nhng ngi khc. Mt nh t tng v
i ngi Brazil cng hin ton b cuc i mnh cho vic bi b biu tng vi phm quyn
t do nghim trng nht trong lch s loi ngi: ch n l. Tn ca ng l Joaquim Nabuco,
ng nu caol tng ca mt ngi ng h ch ngha t do c nhn, cng chnh l kim ch
nam cho cuc i ng:
Hy gio dc con ci, gio dc chnh bn thn chng ta bit qu trng quyn t do ca
ngi khc, bi ch bng cch ny th t do ca chnh chng ta mi khng cn l mn
qu cho khng ca s phn na. Bn s nhn thc c gi tr ca n v s c can m
bo v n.
Tr thnh mt ngi ng h ch ngha t do c nhn tc l quan tm n t do ca tt c
mi ngi. iu c ngha l tn trng quyn li ca ngi khc, ngay c khi nhng hnh
ng hoc li ni ca h khin chng ta khng ng tnh. N cn c ngha l kim ch s dng
v lc v thay vo theo ui mc tiu ca mt ngi, d cho l hnh phc c nhn hay s
ci thin iu kin ca nhn loi, hoc l ng gp vo kho tng tri thc th gii, hay tt c
nhng iu gp li i chng na, hoc bt k iu g khc, ch bng mt cch duy nht thng
qua hnh ng t nguyn v ha bnh; chng hn nh trong th gii t bn vi nhng iu kin
t do kinh doanh v trao i, hay trong khoa hc, t thin, ngh thut, tnh yu, tnh bn, hoc

di bt k hnh thc hot ng no khc ca con ngi cng u nm trong khun kh ca cc

nguyn tc hp tc t nguyn.
Thi hoi nghi i vi Quyn lc v Chnh quyn
Tr thnh mt nh t do c nhn ng ngha vi vic nhn thc c rng cc quyn ch
c bo v ch khi quyn lc b hn ch. Cc quyn i hi s thng tr ca lut php. John
Locke, mt trit gia ng thi cng l nh hot ng cp tin ca Anh, gp phn to ln trong
vic t nhng vin gch u tin cho h thng t tng ca th gii hin i. ng lp lun
chng li nhng ngi bnh vc i vi ch ngha chuyn ch, nhng ngi cho rng cc
nh lnh o nn thc thi quyn lc mt cch khng hn ch. Nhng ngi bo v quyn lc
tuyt i ch nho rng vic cho php ngi dn nm quyn t do ng ngha vi vic tt c
mi ngi ch lm nhng vic ngi mun, nh l vn ca thch v khng cn nhc n
hu qu hay quyn li ca ngi khc.
Locke tr li rng nhng g m nhng ngi t do theo ui l quyn T do hnh x v
sp xp theo mong mun ca ngi i vi C nhn anh ta, cc Hnh vi ca anh ta, c
thuc s hu ca anh ta, v ton b ti sn ca anh ta, di s bo h ca cc o Lut m anh
ta chu s iu chnh; trong khi khng vp phi ch c on ca ngi khc, m t do theo
ch ca bn thn. Mt ngi c quyn lm bt c iu g h chn i vi nhng th thuc v
bn thn h t do hnh ng theo ca mnh, ch khng tun theo mnh lnh ca ngi khc,
min l ngi tn trng quyn bnh ng ca ngi khc.
Trit gia Michael Huemer a ra cn c cho ch ngha t do c nhn da vo iu m
ng gi l thc o c chung, trong bao gm ba yu t: Mt l nguyn tc bt tng
xm theo cc c nhn khng c tn cng, git hi, n cp, hoc la o ngi khc; Hai
l s cng nhn bn cht cng ch ca chnh ph c minh chng bi cc mi e da r
rng v hnh vi s dng v lc chng li nhng ngi khng tun theo nh nc v Th ba l
thi hoi nghi v quyn lc chnh tr l nh nc cng khng th thc hin c nhng
iu m vn c cho l sai tri khi mt c nhn hay t chc phi chnh ph thc hin6. Nh ng
lu , Chnh khi nim nh cm quyn hnh thnh nn vng xung t lun qun gia ch
ngha t do c nhn v nhng trit l chnh tr khc.
T do, Thnh vng, v Trt t

10

Tr thnh mt ngi ng h ch ngha t do c nhn tc l hiu nguyn l to ra ca ci;

khng phi do cc chnh tr gia a ra cc mnh lnh, m bi nhng ngi t do lm vic cng
nhau, pht minh, sng to, tit kim, u t, mua bn, tt c u da trn s tn trng ti sn c
nhn, c ngha l tn trng cc quyn ca nhng ngi khc. Ti sn y khng ch gii hn
trong nhng vt cht, m ngi ta thng m ch trong cm t ca ti nh ngy nay, n
bao gm c quyn Sng, T do, v S hu, nh trong cu ni ni ting ca Locke. Theo James
Madison, tc gi chnh ca Hin php Hoa K lp lun, Khi ni mt ngi n ng c quyn s
hu i vi ti sn ca mnh, th cc quyn cng chnh l ti sn ca anh ta.
Tnh yu v tnh thng c th cho cc nhm nh hp tc mt cch ha bnh v
hiu qu, nhng nhng ngi ng h ch ngha t do c nhn hiu rng nh th khng to
ra ha bnh v s hp tc gia cc nhm gm mt lng ln cc thnh vin khng tng tc trc
tip vi nhau. Nhng ngi ng h ch ngha t do c nhn tin vo s iu chnh ca lut php,
hay cng chnh l cc quy tc thch hp vi mi ngi m khng b bin dng theo cch ny hay
cch khc da trn mun ca nhng ngi c quyn lc. Cc quy tc ca x hi t do khng
c to ra mang li li ch cho mt ngi hay mt t chc c th no; chng tn trng quyn
ca mi con ngi, khng phn bit gii tnh, mu da, tn gio, ngn ng, gia nh, hoc bt k
c tnh ngu nhin no ca to ha.
Cc quy nh v ti sn l mt trong nhng nn tng quan trng nht cho s hp tc t
nguyn gia nhng ngi xa l. Ti sn khng ch l nhng th bn gi trong tay ca mnh;
l mi quan h phc tp ca cc quyn v ngha v m s nh hng hnh ng ca nhng
ngi khng quen bit nhau v cho php h chung sng ha bnh, hp tc trong cc doanh
nghip v cc hip hi t c li ch chung, v h ranh gii gia nhng g ca ti v nhng
g ca bn t mi bn c th hnh ng ci thin tnh trng ca bn thn. Cc quyn v
ti sn c th chuyn nhng c nh ngha rnh mch, kn k v mt php l gip hnh thnh
nn tng cho s hp tc t nguyn, lan ta s thnh vng, tin b v ha bnh.10 Chng bao gm
khng ch nhng th bn c th gi trong tay hay ng trn , m cn c c phn trong cc
doanh nghip kinh doanh phc tp, sn xut ra v s th i hi s hp tc gia hng ngn hng
vn ngi, bt k l nhng vin thuc, chic my bay hay l ch n thun l nhng qu da
nm trn bn ca bn vo ma ng.

11

Gio s lut hc ng thi cng l mt ngi ng h ch ngha t do c nhn, Richard

Epstein, t tn cho mt trong nhng cun sch hay nht ca ng l Nhng Quy tc n gin
cho mt Th gii Phc tp.11 Tiu ny thu tm mt cch ti tnh ch m ng mun ni
ti, l bn khng cn nhng quy tc phc tp to ra nhng hnh thc phc tp v trt t.
Nhng quy tc n gin s lm iu . Trong thc t, cc quy tc n gin, d hiu, v n nh
c xu hng to ra trt t, trong khi cc quy nh phc tp, kh hiu, v thay i lin tc th c
xu hng to ra s hn lon.
nh ngha chnh xc v ti sn v quyn kinh doanh da trn cc iu khon tha thun chung
cho php vic hp tc trn quy m ln m khng cn cng ch l iu hon ton c th xy ra.
Cc th trng t do gn kt cht ch hn, trt t hn v c tm nhn xa hn so vi cc x hi b
ch o v ch huy mt cch p buc.Cc trt t t pht ca th trng th rt tru tng, phc
tp, v c th tin xa hn tt c nhng g m cc k hoch 5 nm hay nhng bin php can thip
kinh t c th t c. Cc c ch, chng hn nh gi c xut hin khi mi ngi c t do
trao i, gip nh hng cc ngun lc chng c s dng mt cch hiu qu nht, m
khng trao quyn lc cng ch cho mt b my quan liu.12 Trn thc t, Mt k hoch c
p t theo hnh thc cng ch s hon i ngc li chng trnh c t ra; l s gin
on ca mt qu trnh lin tc nm trong chng trnh phi hp th hin trong cc t chc x
hi pht trin mt cch t do.
Trt t t xut hin mt cch t nhin t cc tng tc t do gia nhng ngi c an
ton trong khi th hng cc quyn ca h. Nguyn l ny khng ch p dng i vi trt t kinh
t, m cn i vi ngn ng, tp tc x hi, tp qun, khoa hc, v k c nhng lnh vc nh thi
trang hay in nh. Vic s dng v lc trong n lc nhm khut phc mt hoc tt c nhng
lnh vc ny theo mun c on ca mt nh cai tr, mt k c ti, mt tng thng, mt y
ban, mt c quan lp php, hay mt b my quan liu cng chnh l hnh ng thay th tnh
trng trt t bng s hn lon, thay th t do bng s cng p, v thay th s hi ha bng s
bt ha.
Nhng ngi ng h ch ngha t do c nhn tin tng v lao ng v mt th gii ha
bnh, trong cc quyn ca mi v mi con ngi nhn bn c cng nhn v tn trng, mt
th gii cng chung thnh vng c to ra bi s hp tc t nguyn, da trn mt h thng
php lut bo v v to iu kin cho cc trao i trn c s cc bn cng c li. Nhng ngi

12

ng h ch ngha t do c nhn tin tng v lao ng v s hn ch v quyn lc, nhm quy phc
quyn lc chuyn ch t xa ti nay trc quy nh ca lut php, v s hn ch v ti thiu ha
hnh vi s dng bo lc di mi hnh thc. H tin tng v u tranh cho quyn t do suy ngh,
t do lm vic, t do hnh x theo cch h la chn, min l tn trng quyn t do bnh ng
ca nhng ngi khc. H cng tin tng v lao ng v mt th gii m trong mi con ngi
c t do theo ui hnh phc ca ring mnh, khng cn phi xin php bt c ai khc, sng,
hnh ng v tr thnh con ngi h mong mun.
VyV sao li chn tr thnh Ngi T Do?
To sao li chn tr thnh Ngi T Do? Nghe c v d dng, nhng mt phn ng hp
l l, ti sao khng? Cng ging nh vic ngha v chng minh ti danh thuc v ngi buc ti,
ch khng phi ngi co buc, ngha v a ra l do cho cu hi trn y thuc v nhng
ngi bc b quyn t do ca ngi khc, ch khng phi nhng ngi s dng quyn t do.
Mt ngi mun ht mt bi ht hoc nng mt chic bnh khng cn phi bt u bng vic
thnh cu s cho php ca tt c nhng ngi khc trn th gii c ht hay nng chic
bnh. Nu ngi b cm ht hay nng bnh, mt trong nhng ngi tm cch cm nn a ra
mt l do ng n ti sao anh ta khng c php lm nh vy. Ngha v chng minh l ca
ngi tm cch cm. V anh ta c th t c ngha v chng minh, nu chng hn nh ting
ht c m lng qu ln nh hng khng tt ti gic ng ca nhng ngi khc hoc vic
nng bnh s to ra nhng tia la thiu chy nh ca nhng ngi hng xm. l nhng l do
ng n ngn cm vic ht h hay l nng bnh. Tuy nhin, gi nh chng ta nu ra y
l v t do, ch khng phi l v vic s dng quyn lc hn ch t do.
Mt ngi ng h ch ngha t do c nhn l ngi tin tng vo c s ca quyn t do.
V khi gi nh n gin thnh hin thc, mt th gii s hin ra trong mi ngi khc
nhau c th hin thc ha hnh phc theo cch ring ca h, ni m mi ngi c th t do giao
dch t c nhng li ch chung, v nhng bt ng c gii quyt bng li ni ch khng
phi bng di cui. c th cha phi l mt th gii hon ho nhng n s l mt th gii xng
ng chng ta u tranh ht mnh.

13

Khng nht thit phi ban hnh lut

John Stossel
Khi vp phi vn g , con ngi ta thng tm ti gii php d dng nht: thng
qua mt o lut. Bin php ny khng phi lc no cng hu hiu, bi s cng ch him khi
thay i s vic theo chiu hng ci thin, v chnh l bn cht ca cc ao lut, n
thun ch l p dng cc bin php cng ch. John Stossel bt u s nghip bo ch iu tra
ca mnh vi t cch l mt phng vin v ngi tiu dng, ng tng lm vic cho ABC News v
l ngi ng dn chng trnh truyn hnh +8/+8, hin ti ng t chc chng trnh Stossel
show trn Fox Business News. Chng trnh ca Stossel hai ln c chiu ti Hi ngh sinh
vin quc t v T do cho cc khn gi l thnh vin ca mng li Sinh vin v T do.

Ti l mt ngi theo ch ngha t do c nhn, mt phn l v ti nhn ra rng c hai phe

chnh tr, cnh t v cnh hu, u a ra la chn chnh tr sai lm: mt bn l chnh ph kim
sot nn kinh t, cn bn kia l chnh ph kim sot i sng c nhn.
Thnh vin ca c hai phe u nhn mnh l ngi yu t do. Phe cnh t th ngh rng
chnh ph c th gim bt tnh trng bt bnh ng v thu nhp. Phe cnh hu th cho rng chnh
ph c th khin ngi M o c hn. Cn ti th cho rng vin cnh tt p nht cho chng
ta l ng c phe no n lc thc y chng trnh ngh s ca mnh thng qua chnh ph.
Cho php c hai phe bn lun v nhng vn nh ma ty v ngho i, nhng ng
ai phi chu s cng ch ca chnh ph, tr trng hp anh ta n cp hoc tn cng ngi khc.
Ngoi khon ngn sch nh b cn thit ti tr cho mt chnh ph v cng hn quyn, chng
ta ng cho php bt k mt ai chim dng tin bc ca ngi khc theo kiu p buc. Khi vn
cn cha r rng, c mc n hay ng hn l th trng v cc nh ch t nguyn
khc a ra cu tr li.

14

Nhng y khng phi l cch hu ht mi ngi ngh. a s h u nhn thy mt th

gii y ry cc vn c th gii quyt thng qua cc o lut. H cho rng s li bing, ngu
dt, hay thi th ca cc chnh tr gia l nguyn nhn khin h khng gii quyt c cc
vn ca chng ta. Tuy nhin, bn cht ca chnh ph l mt lc lng cng ch v ng
nhin bin php ny khng hiu qu.
l l do ti sao ti ni mi chuyn s tt hn nu nh chnh ph ng c c gng gii
quyt qu nhiu vn trong cuc sng.
Ngi dn c xu hng tin rng "chnh ph c th gii quyt c!" khi vn ny sinh,
h h vang khu hiu, "Chng ti cn mt o lut!"
Ngay c s sp ca Lin X, do kt qu kinh khng ca chnh sch k hoch tp
trung, cng khng cnh tnh th gii v vic t b b my chnh ph cng knh. Chu u bt
u ni v mt s loi "ch ngha x hi theo nh hng th trng." Cc chnh tr gia M m
v mt "con ng th ba" gia ch ngha t bn v ch ngha x hi, v "ch ngha t bn c
s qun l" trong x hi , cc chnh tr gia s thay th bn tay v hnh.
Trong cuc tranh c tng thng, George W. Bush tng ha hn v mt b my chnh
ph "tinh gn", nhng sau ng li quyt nh chi 50 t USD mi nm thi hnh o lut m
bo quyn c tip cn thuc k theo n v xy dng mt b my quan liu mi c gi l
No Child Left Behind (Khng bt k tr em no b b ri). Di thi ca ng Bush, ng
Cng Ha tu tin tng gp i chi tiu ngn sch (s gia tng ln nht k t LBJ), m rng
cuc chin ma ty v thu 78.880 nh qun l mi.
Vic tng thng Bush tng cng cc quy nh qun l vn khng xoa du c nhu cu
thm ch cn mnh lit hn ca gii truyn thng.
Sau Tng thng Barack Obama ln nm quyn v chi tiu chnh ph thm ch cn
kinh khng n mc c th khin ton b th h con em chng ta ri vo cnh ph sn. iu ny
chm la cho phong tro Tea Party cng cc cuc bu c nm 2010.
Tea Party tng cho ti hy vng, nhng thc ra ti li b la ln na. Trong vng vi
thng, nhng ngi thuc ng Cng Ha ng h "chnh sch ti kha bo th" b phiu
bo ton cc khon tr cp nng nghip, h th s "bo v" chng trnh chm sc y t

15

Medicare, v e ngi khi v ng vin ph tng thng m Romney la chn, Dn biu Paul Ryan,
xut bn k hoch ct gim thm ht ngn sch nh nhng ca ng.
iu ng bun l Hoa K mt quc gia c thnh lp phn no da trn cc
nguyn tc ca ch ngha t do li khng th tha nhn rng chnh ph ca h bnh trng
qu mc. Cc nc ng chp nhn c ch th trng v pht trin mt cch mnh m.
Thy in v c t do ha cc th trng lao ng ca h v chng kin nn kinh t c ci
thin r rt.
Vy m chng ta lin tip thng qua cc quy nh mi.
K th ca chng ta y chnh l trc gic con ngi. Lc gia khng gian phng
khong y hp dn ca chn th trng, con ngi ta rt d coi nh nhng li ch m n mang
li. Ti c th ra nc ngoi, p mt ming nha ln tng, v tin s tun ra. Cng mt ming
nha y, ti c th a cho mt ngi l, thm ch khng ni cng ngn ng vi ti, v anh ta s
cho ti thu xe mt tun. Khi v ti nh, hng Visa hay MasterCard s gi thng bo thay i s
d ti khon cho ti chnh l s tin m ti thu xe. Chng ta coi nhng iu nh th l hin
nhin.
Ngc li, chnh ph thm ch khng th kim phiu mt cch chnh xc. Nhng c khi
no gp vn l ngi dn li y sang cho chnh ph. Bt chp mt danh sch di cc tht bi
ca cc nh hoch nh chnh sch trung ng, ch c mt s t ngi nhn ra rng chnh ph
ci ln u ln c chng ta, v mi thnh tch vo mnh, v tt c nhng iu ny tht s rt
thi nt.
Nh t do c nhn v i th k XX H.L. Mencken c ln than phin nh sau: "Suy cho
cng, mt chnh ph cng ch l mt nhm ngi, v thc t th a phn trong s h u l
nhng k km ciTuy nhin, nh bn tnh li suy ngh ca con ngi ni chung m nhng
k bt ti v dng ny li thng c t vo nhng v tr a ra nhng mnh lnh yu cu
ngi khc tun th di dng ngha v... [ v ] c xp vo hng nhng ngi c phm cht
tr tu phi phm hn ngi bnh thng."
Khng c vic g chnh ph c th lm m chng ta li khng th lm tt hn trn cng
v cc c nhn t do, di hnh thc cc nhm cc c nhn t nguyn lm vic cng nhau.

16

Khng c chnh ph bnh trng, kh nng ca chng ta s l v hn.

17

Ch ngha t do c nhn nh l mt ch ngha trung dung trit

Clark Ruper
Nhiu nm qua chng ta thng ngh rng nhng t tng chnh tr nm u trn mt trc,
mt bn l cnh t, mt bn l cnh hu. Liu ch ngha t do c nhn c nm trn trc nh
cch truyn thng chng ta ngh v n? Lin quan n cu hi ny, Clark Ruper, Ph ch tch t
chc Students For Liberty [Sinh vin v T do] a ra mt cc tip cn mi, bn v mi quan
h gia nhng t tng chnh tr cnh tranh ln nhau v cch thc ch ngha t do c nhn tr
thnh c s cho nhiu cuc bn lun v tranh lun ng thi. Ruper tt nghip i hc
Michigan vng Ann Arbor chuyn ngnh lch s.

Trc t-hu l cch gii thiu chun mc v t tng chnh tr: nu bn tin vo X, bn
bn tri, nu bn tin vo Y, bn bn phi. X v Y y i din cho iu g, iu ty theo
ngi m bn ni chuyn vi. Chnh v vic X hay Y c vin chng, ngi ta thng t t
mnh vo im no trn trc t-hu mc d quan im ca h thc ra khng hon ton ph
hp vi im . Nu ai ni rng hai cc ca trc ny gp nhau, trc t-hu tr thnh hnh
trn th nhiu ngi trong chng ta c l s ngh y l mt iu hon ton v l bi cnh t v
cnh hu lun i u nhau di nhng hnh thc mang tnh tp th v qu khch. Chnh v vy,
khi nghe thy nhng t nh Ch ngha t do c in hay Ch ngha t do c nhn ln u, bn
c l s thng t hi nhng hc thuyt ny v tr no trn trc t-hu kia. Thc t th khng
phi vy.
Nhng t tng v t do u mang trong mnh s ph nhn s tn ti ca trc qui chun
t-hu. Ch ngha t do c nhn l h t tng nghi ng v thch thc vic s dng quyn lc
chnh tr. Thay v suy ngh xem chnh ph nn can thip vo lnh vc ny hay lnh vc kia, ch
ngha t do c nhn cho rng chnh tr chnh l tr ngi trn con ng hng n t do, chng

18

li quyn lc. Nhng ngi theo ch ngha t do c nhn lun khc ct khi tm cu ni nh s
hc Lord Acton: Quyn lc thng dn n tha ha; quyn lc tuyt i dn n tha ha tuyt
i.1 Ch ngha t do c nhn khng nm pha no ca trc t-hu vn ch trng s dng
loi quyn lc cng ch ny hay khc t mi pha.
Trn trc t-hu truyn thng, ch ngha cng sn nm u ny, cn ch ngha pht xt
nm u kia, vic cm ht thuc l nm mt pha v vic cm s dng cn sa nm mt pha
khc, quy nh v pht ngn2 nm pha ny v cng c th nm pha kia. Vy ci no cht
ch, ci no khng cht ch, ch ngh t do c nhn hay trc t-hu truyn thng? Cu tr li ty
thuc vo quan im ca bn.
Nu ngi bn vn khng khng tin tng vo trc tuyn tnh t-hu, bn c th coi
nhng ngi theo ch ngha t do c nhn nm v tr trung dung trit (radical center) trong
ngh lun chnh tr. Nhng ngi theo ch ngh t do c nhn lun phn tch vn mt cch
trit . Chng ti lun i vo gc r (ting Latin l radix) ca vn . Chng ti tin tng vo
nhng nguyn l t do. Ngi ta c th gi chng ti l nhng ngi ch trng trung dung theo
ngha chng ti lun lun v tr trung tm, truyn b t tng ca mnh ra xung quanh v tc
ng n nhng ng phi chnh tr hay thc h khc nhau trn trc t-hu kia. V th, t
tng ca nhng ngi theo ch ngha t do c nhn nh hng n c hai pha trung hu v
trung t, cung cp cho h nhng tng hp dn v c gi tr nht. ng ch l, ngy nay
nhiu quc gia, t lcng dn c cho l ng h ch ngha t do c nhn thay v ng h cnh
t hay cnh hu ang ngy cng gia tng.
Ch ngha t do c nhn l mt hc thuyt trit hc tp trung cao tm quan trng ca
t do c nhn. Mt ngi theo ch ngha t do c nhn c th l mt ngi bo th hoc tin
b, sng thnh th hay nng thn, theo mt tn gio no hoc khng, mt ngi king ru
hoc nghin ru, lp gia nh hoc c thn v c l n y cc bn cng hiu c
iu ti mun ni. iu gn kt gia nhng ngi theo ch ngha t do c nhn chnh l s kin
tr tin tng ca h i vi gi nh v s t do i vi cc vn lin quan n con ngi. Ni
nh David Boaz, mt hc gi ca Vin nghin cu Cato, Ch c vic s dng quyn lc mi
1
2

Quy nh v pht ngn: nguyn vn speech code, l quy nh nhm hn ch hoc cm s dng nhng t nm
ngoi s gii hn t do ngn lun v bo ch. Quy nh ny thng c thy trong cc nh ngha v nhng t
mang tnh lam dng, vu khng, ph bng, khiu chin. (Ch thch ca ngi dch)

19

cn l do, t do khng bao gi cn. Nhng ngi theo ch ngha t do c nhn lun lun bo v
nhng nguyn tc v t do v c th hp tc vi nhiu c nhn, nhm khc nhau cng gii
quyt nhng vn lin quan n t do c nhn, ha bnh, v hn ch quyn lc ca chnh ph.
Ch ngha t do c nhn gip to hnh nn phn ln th gii m chng ta ang sng
ngy nay. Nh nh bo Fareed Zakaria quan st:
Ch ngha t do c in, nh chng ta c bit, li tn. Nu ng nh vy, vn bia
ca n c l s ging nh cu ni trn bia m ca ng Christopher Wren Nh th thnh
Paol: "Si monumentum requiris, circumspice." (ting La Tinh), c ngha l Nu bn
ang tm kim mt i k nim, hy nhn xung quanh. Hy nhn th gii m chng ta
ang sng tng lp trung lu, khng b nh hng mnh bi nhng vn tn gio, tin
tng vo khoa hc, yu mn dn ch. Cho d bn c thch hay khng, l th gii
c to ra bi ch ngha t do c in. Trong hai trm nm va qua, ch ngha t do
(vi ng minh ca mnh l ch ngha t bn) ph hy mt trt t thng tr x hi
loi ngi hai thin nin k chnh l chui lin kt gia chnh quyn, tn gio,
phong tc, t ai v vua cha. T ni khi ngun l Chu u, ch ngha t do lan
truyn n M v ngy nay ang thay i nhanh chng b mt phn ln cc quc gia
chu .
Ch ngha t do c nhn (tn gi ng thi ca ch ngha t do c in) nh hnh
su sc th gii hin i. nhiu ni trn th gii, cc cuc u tranh din ra v nhiu ni t
do chin thng, v d nh s tch bch gia nh th v nh nc, s gii hn quyn lc thng
qua vic thnh lp hin php, t do ngn lun, vch trn ch ngha trng thng v thay th bng
t do thng mi, bi b ch n l, t do c nhn v s cng bng v php lut cho ngi dn
tc thiu s khng phn bit v tn gio, sc tc, ngn ng, hay gii tnh, bo v ti sn, s tht
bi ca ch ngha pht xt, s bi b ch Jim Crow3, nn phn bit chng tc, ch ngha x
hi quc gia v ch ngha cng sn. Chng ta c th k tn rt nhiu tr thc, nh hot ng
lm nn nhng chin thng ny. H gip th gii tr nn tt p hn cng bng hn, ha
bnh hn v t do hn. H lm cho quan im c nhn t do v nhng lnh vc k trn v

Jim Crow: tn gi ca mt ch giai cp t c s trn mu da, mt ch c p dng ch yu ti cc bang min Nam v

cc bang cng bin gii vi min Nam [xt theo a l ca thi Ni chin M], trong giai on t nm 1877 n gia thp nin 60
ca th k trc.

20

nhiu lnh vc khc tr thnh c s cho ngh lun chnh tr. Nhng chng ta khng ng qun trn
chin thng. Nhng cuc u tranh c thng s lp li. V i vi th h tr ngy hm nay,
cng ging nh vi cc th h i trc, vn cn rt nhiu vn cn gii quyt, u tranh
ginh ly t do.
Cu hi t ra l: Lm th no nhng ngi theo ch ngha t do c nhn c th to ra
c nh hng k trn mc d khng hot ng trong m hnh ng phi no? Thc ra i khi
chng ta cng hnh thnh nhng ng phi ring, ngy nay c th k n rt nhiu cc ng t do
(c in) Chu u v cc quc gia khc. C lc chng ta li hot ng trong nhng ng nh
nh ng T do c nhn (Libertarian Party) M. Vo nm 2012, ng c vin tranh c tng
thng ca ng ny, ng Governoer Gary Johnson tuyn truyn, gip mi ngi hiu r hn
tc ng tiu cc ca nhng chin dch chng bun bn ma ty v cc chng trnh khc ca
chnh ph. i khi nhng ngi theo ch ngha t do c nhn hot ng trong nhng chnh ng
khc. V d nh ng c vin tng thng Ron Paul ca ng Cng Ha nm 2008 v 2012, ng
s dng hnh thc din thuyt trn ng ph trong chin dch vn ng gy nh hng n
hng nghn ngi tr M v trn th gii. Hot ng chnh tr ca ngi theo ch ngha t do
c nhn c th din ra di nhiu hnh thc khc nhau ty theo quc gia v bi cnh chung,
nhng c th ni t tng ca chng ta c ph bin rng ri trong lnh vc chnh tr.
Hy cng nhn li nhng nm 1960 M - thi hong kim ca cc sinh vin cp tin. V
cnh t, chng ta c t chc Nhng ngi M tr v t do (Young American for Freedom YAF). Tuyn ngn thnh lp Sharon4 nm 1960 ca h pht biu rng: Chng ta khng th tch
ri cc hnh thi t do. T do chnh tr s khng th tn ti di lu nu khng c t do v kinh t.
Mc ch tn ti ca chnh ph l bo v nhng hnh thi t do ny thng qua vic duy tr
nhng trt t ni b, quc phng an ninh v thi hnh cng l. Nu chnh ph vt qu nhng
chc nng ny, quyn lc s c tch ly v t do s b hn ch. Thng ngh s Barry
Goldwater, trong mt bi pht biu ton quc, ni "Ti mun nhc nh cc bn rng ch
ngha cc oan bo v t do khng c g l xu c. Hy nh rng nu bo v cng l mc
va phi, na chng, mi l iu tai hi.

Sharon: mt vng bang Connecticut, ni tuyn ngn ra i

21

Cng vo thi gian , t chc Sinh vin v mt x hi dn ch (Student for Democratic

Society SDC) ni ln cnh hu l nhng ngi i u trong phong tro phn chin. Trong
tuyn b Port Huron5 ra i nm 1962, SDC khng nh: Chng ti cho rng con ngi l mt
thc th v cng qu gi, chng ta c kh nng t c l phi, t do v tnh yu, nhng
cha hon thnh c nhng iu . Nhng c im nh hnh cuc sng ngy nay chnh l s
li tn ca ch ngha khng tng v s vi dn i nim hy vng. C rt nhiu l do cho hin
tng ny; v d nh gic m ca nhng ngi thuc th h trc cn st li b ch ngha
Stalin lm cho lm lc v khng bao gi c th hi sinh. Bung hi ngt, tri tp trung hay bom
nguyn t - nhng biu tng cho nhng iu kinh hong khng khip ca th k XX, lm
ho hon nhng nim hy vng. Tr thnh ngi c l tng b coi l k t la di chnh mnh.
Trong cui hi k Ravens in the Storm [Con qu trong bo] ca mnh, cu ch tch SDS,
ng Carl Ogelsby hi tng: Ch ngha t do c nhn l lp trng cho php mt ngi c th
bn lun vi c cnh t v cnh hu, chnh l nhng g m ti lun c gng lm Ti sao
vi vn ny bn i n vi nhng ngi hu khuynh trong khi c rt nhiu ngi t khuynh
m bn c th chn la? V bn s to c phong tro phn chin mnh m nht nu c th ch
ra rng c hai cnh u phn i n. ng cn vit: Ti sm hiu th no l trung dung trit
hay n ho tranh u6. Ti cho rng chng ta nn trit trong phn tch nhng cn trung
dung khi tip cn nhng ngi bo th.
Mc d hot ng trong nhng lnh vc khc nhau, YAF ng h t do kinh t v phn
i ch ngha x hi, SDS tp trung vo quyn cng dn v ha bnh, tuy nhin xt v tng th
m ni, h chnh l nhng ngi tin phong trong hot ng thc y ch ngha t do c nhn
thi k kin i. Nhng ngi lnh o ca nhng phong tro hot ng ny tr thnh nhng
gio vin, nh bo, gio s, nh chnh tr, . nhng nhn vt ch cht cho li ngh lun chnh
tr ng thi. H c th tuyn b ng h cnh t hoc cnh hu nhng xt cho cng s hng hi
hay lp lun ca h u c khi ngun t nhng t tng ca ch ngha t do c nhn.
Ngy cng c nhiu ngi cho rng chin dch chng bun bn ma ty l mt tht bi
thm hi. Nhm nhng c vn v ch ngha t do c nhn Hc vin Cato bin son bo co
ch ra ph tn khng khip ca nhng chin dch ny cng nh phn tch li ch ca vic cao
5
6

Port Huron: mt vng bang Michigan, noi tuyn ngn ra i

Militant moderation: mt hc thuyt trit hc mi v cuc sng (http://militantmoderation.com/)

22

tin tng vo trch nhim v s t do c nhn. Cc nh kinh t hc t do c nhn, tiu biu l

Milton Friedman, l gii nhng tc ng khng mong mun m vic cm s dng ma ty
mang li. Cn theo cc nh trit hc o c, mt x hi vi nhng c nhn t do v c trch
nhim nn bi b s cm on i vi hnh thc phm ti khng c nn nhn. iu ny c
cp n trong cun sch ra i nm 1875 ca Lysander Spooner vi tiu Vices Are Not
Crimes: A Vindication of Moral Liberty [T nn x hi khng phi l phm ti: S minh chng
cho t do v o c]. Nh s tin phong ca nhng ngi theo ch ngha t do c nhn trong
vic ch ra tc ng tiu cc ca vic cm s dng ma ty nhiu kha cnh khc nhau nh o
c, cng l, t l phm ti, gia nh hay trt t x hi, ngy cng c nhiu nh lnh o chnh
tr ln ting v hu qu tai hi ca cuc chin chng bun bn ma ty m khng e ngi b cho l
ng h s dng ma ty. C th k n nhng nhn vt nh tng thng Mexico, Guatemala,
Colombia, Brazil, nhng quc gia ni ti phm, bo lc, tham nhng gia tng do vic cm s
dng ma ty, hay nhng thng c, cu ngoi trng, thm phn, cnh st trng, v nhiu nhn
vt khc na.
Trong mt hon cnh thng thng hoc bt ng no , mt s ngi c th tin tng
v ng h t do, tuy nhin nhng ngi theo ch ngha t do c nhn lun lun tn thnh t do
nh l mt iu c bn ct li. chnh l im lm nn s khc bit ca ngi theo ch ngha
t do c nhn. Ch ngha t do c nhn khng phi l hc thuyt trit hc cnh t hay cnh tri.
N l trung dung v trit , l hc thuyt hi t nhng ngi sng d ha vi qu, lun tn trng
t do ca mnh v t do ca ngi khc, nhng ngi ph nhn nhng khun so c v nhng
li ha ho ca ch ngha tp th, d h c thuc cnh t hay cnh hu.
Vy ch ngha t do c nhn nm v tr no trn trc t-hu chnh tr?
N nm pha bn trn.

23

Lch s v cu trc ca t tng t do c nhn?

Tom G. Palmer

Lch s c th gip chng ta bit nhng t tng hnh thnh v lin h vi nhau nh th no.
Vic xem xt t tng t do trn bnh din lch s v l thuyt cho thy v sao t tng t do c
nhn li l mt h thng hiu bit nht qun v th gii v cch thc con ngi c x vi nhau.

Mc d cc yu t ca t tng t do c nhn c th c tm thy trong sut lch s

nhn loi, song ch ngha t do c nhn nh l mt trit l chnh tr ch mi xut hin vo thi
hin i. l trit l hin i v t do c nhn, ch khng phi l s n dch hay s p t; v
cc h thng php lut da trn vic th hng cc quyn, thay v vic thc thi quyn lc c
on; v s thnh vng chung thng qua lao ng t do, hp tc v trao i t nguyn, ch
khng phi l lao ng cng bc, p buc, hay l s tc ot bng cp bc t nhng k
chinh pht; v v s dung ha cng nh cng tn ti ca cc tn gio, li sng, cc nhm dn
tc, v nhng hnh thc tn ti khc ca con ngi, ch khng phi v cc cuc chin tranh tn
gio, b tc hay sc tc. l trit l ca th gii hin i v n ang nhanh chng lan ta gia
nhng ngi tr tui trn ton th gii.
hiu c s pht trin ca phong tro t do c nhn trn khp th gii, chng ta cn
phi hiu nhng tng hnh thnh nn trit l chnh tr ca ch ngha t do c nhn. Chng ta
c th hiu c nhng trit l chnh tr bng nhiu cch khc nhau. Ngi ta c th nghin cu
lch s ca chng bit cc trit l ny song hnh vi nhau nh th no trong vic gii quyt
mt lot cc vn hay trc trc khc nhau. Theo mt s cch, cc t tng c th v nh nhng
cng c - cc cng c tr tu gip chng ta tng tc vi nhau v vi th gii. hiu cc cng
c ny tt hn, chng ta cn hiu c nhng vn m cc cng c c xut lm gii
php. Nghin cu lch s gip chng ta hiu c cc t tng. Ngi ta c th hiu mi cc
quan h logic gia chng, hay chnh l cc cch m nhng khi nim v t tng khc nhau

24

nh cng l, cc quyn, php lut, t do v trt t - tng tc v mang li ngha cho nhau.25
Bi lun ngn ny a ra mt li gii thiu sc tch v hai cch hiu ch ngha t do c nhn.
Hiu v Ch ngha t do c nhn thng qua bnh din Lch s
Nhn vo lch s, ch ngha t do c nhn l hnh thc hin i ca mt phong tro c
bit n nh ch ngha t do (liberalism). Thut ng ch ngha t do, c bit l M, mt
mt s ngha ban u ca n. Nh nh kinh t hc ni ting Joseph Schumpeter lu , khng
may, k th ca h thng doanh nghip t nhn khn ngoan chim ot ly tn ca n.26
Thut ng ch ngha t do (liberalism) hay nhng bin th ca n vn c s dng rt nhiu
phn cn li ca th gii, tuy nhin, m ch nhng g by gi c gi l ch ngha t do
(libertarianism) hoc ch ngha t do truyn thng M. V s nhm ln gia cc thut ng
M, nhiu ngi p dng thut ng ch ngha t do c nhn (libertarianism), m cng chia s
gc Latin ca t T do (Libertas ND), phn bit nhng quan im ca h vi nhng g
thng c gi l ch ngha t do (liberalism) M. Thut ng ny i khi cng c s
dng phn bit nhng hnh thc gn vi ch ngha t do hn (liberalism) vi cc hnh thc
thc dng hay linh ng hn ca ch ngha ny. (Trong cc ngn ng khc, ngi ta dng chung
mt t din gii c hai thut ng liberalism v libertarianism; v d Hungary, s dng
c szabadelvusg v liberalizmus cho liberalism/libertarianism.)
Vy Ch ngha T do n t u? Ch ngha T do ni ln Chu u v nhng
khu vc khc trn th gii nh l mt s bo v mt cch thc mi chung sng trn c s ha
bnh, chp nhn s khc bit, v chia s li ch da trn trao i v hp tc t nguyn. Ch ngha
T do bo v nhng li sng ha bnh y trc cc hc thuyt v nh nc ton quyn v
ton nng, c bit n nh ch ngha chuyn ch. Trong qu trnh tranh lun v mc ph
hp v phm vi ca quyn lc, cc t tng ca Ch ngha T do tr nn sc nt hn, trit
hn, v cng c ln nhau.
Giao dch v thng mi bt u gia tng Chu u sau thi Trung C, c bit l do s
pht trin ca nhng cng x c lp, hay nhng thnh ph t tr, thng c bo v trnh
khi nhng tn cp bin, bn cp, v nhng lnh cha bi nhng bc tng dy.27 Nhng
thnh ph mi ni sn xut v bun bn c to lp khp Chu u. Nhng thnh ph
mi v nhng x hi dn s ca h c bit n nh l ni tn ti t do c nhn, nh c

25

th hin trong mt cu ngn ng c ca c Stadtluft macht frei (Khng kh thnh ph lm

cho ngi ta t do), v ha bnh.28
Nh mt nh s hc tng ni, Nu khng c t do, tc l khng c quyn n v i,
quyn lm kinh doanh, bun bn, quyn lc s khng c thc thi bi s n dch, thng mi
khng th tn ti.29 X hi dn s (Civil society T civil bt ngun t gc La-tin l civitas,
thnh ph) l t c dng cp n nhng x hi xut hin cc thnh ph (c T do
ND). Mt im v cng quan trng l thut ng ny cng c dng ch cch m mi
ngi hnh x vi ngi khc: hnh vi dn s. Hnh x vn minh ngha l i x lch thip vi
nhng ngi l, trung thc trong cc giao dch v tn trng nhng quyn ca ngi khc. Nhng
thnh ph v cc hip hi mi ny c c trng bi nhiu hi ng i din hoc ph thng
khc nhau, cc c quan ny m trch v lut php v nhng chnh sch cng. Gn lin vi x
hi dn s l t tng mi v dn quyn, ngha l nhng quyn cn thit cho mt x hi dn
s.
Thng mi tng trng v ngy cng nhiu ca ci c tch ly, nhng v vua bt
u to ra nhng h thng qun s hin i, m h s dng gia tng quyn lc cho mnh i
vi c tng lp qu tc phong kin, nhng ngi m v th ca h cng ging nh quyn lc ca
cc nh vua nhn chung u bt ngun t nhng cuc xm chim tn bo, v i vi nhng thnh
ph m c xy dng trn tinh thn t nguyn. Cuc cch mng qun s tp trung ngy cng
nhiu quyn lc vo c quan m sau c c bit n vi tn gi nh nc, in hnh l vo
nhng quyn hn trong tay c nhn nh vua.30 Nhng h thng chnh tr qun ch v tp trung
ny thay th, chinh phc, v ng ha hu ht cc h thng chnh tr khc c trng Chu
u, bao gm nhng th quc (city-states) c lp, lin minh Hanseatic v thng mi v phng
th gia cc thnh ph, ch La M, v nhng hnh thc t chc chnh tr khc. Khi nhng
quc ch ny gia tng quyn lc, h tuyn b h ng trn lut php v thc hin quyn lc
tuyt i trn tt c cc hnh thc lin kt khc ca con ngi.31 Hn th na, cc v vua cn
khng nh rng h c quyn thing ling thc hin quyn lc tuyt i. Quyn lc nh vua
v h thng tn gio hnh thnh nhng lin minh, thng th quyn lc nh vua p o cc tn
gio, song i khi trng hp ngc li din ra, m sau ny c bit n vi s thng tr ca
thn quyn.

26

Hc thuyt ch ngha ton tr cho rng ngi cai tr ng trn c php lut, l bc
t ph ln so vi truyn thng trc cho rng php lut, ch khng phi quyn lc c nhn,
l i tng ti cao. Nm 1598, Vua James VI v I (Vua James VI ca Scotland l ngi tr
thnh Vua James I ca nc Anh nm 1603), tuyn b rng Nh Vua Lnh cha ti cao ca
ton lnh th; do ngi l Ch nhn ca mi thn dn sinh sng trn vng t , c quyn
quyt nh vic sng hay cht ca mi ngi trong s h. Mt Hong t anh minh s khng ly
i sinh mng ca bt k thn dn no m khng thng qua mt lut php minh bch, th nhng
cc o lut m ngi da vo phn quyt th u do bn thn ngi hoc ng cha ca ngi t
ra, v do quyn lc lun nm trong gia tc ngi Ti chng minh mt cch y , rng
nh Vua ng trn c php lut, va vi t cch l ng sng to va l ngi ban sc mnh.32
Ch ngha chuyn ch i km vi mt l thuyt kinh t: ch ngha trng thng, vi t
tng chnh l nh vua v cc triu thn ca ng ta iu hnh cng nghip, cm doanh nghip
ny v tr cp cho doanh nghip kia, cp c quyn cho cc doanh nghip c yu thch (mt
thc t by gi c gi l ch ngha thn hu), bo v cc ch s hu nhng ngnh cng
nghip a phng chng li s cnh tranh t hng nhp khu c gi thp hn, v qun l thng
mi ni chung v li ch ca nhng th lc thng tr thuc nh nc, vi mc ch a tin vo
ngn kh quc gia.33
Ch ngha T do ni ln nh mt phong tro bo v nn t do ca x hi dn s chng
li nhng xm ln ca th lc chuyn ch, chng li tnh trng c quyn v c quyn, ch
ngha trng thng, ch ngha bo h, chin tranh, v n cng, ng thi ng h cc quyn dn
s v cc quy nh ca php lut. Phong tro thu ht nhiu s ch . Ni bt trong s l
nhng t tng v quyn c nhn c khp ni bi nhng trit gia kinh vin ngi Ty Ban
Nha Salamanca, h bo v c nn kinh t th trng ln cc quyn ca ngi da b p
bc trc nhng lnh cha Ty Ban Nha tham lam, cng nh nhng hc thuyt v quy lut v
cc quyn t nhin c khp ni bi nhng nh t tng c v H Lan, tuy nhin ngi ta
cho rng phong tro T do ton din u tin ni ln trong sut cuc ni chin Anh: phong
tro Levellers.34Phong tro Lavellers u tranh cho phe quc hi trong cuc Ni chin Anh
(1642 1651) v mt Chnh ph lp hin v hn ch, t do v tn gio, t do thng mi, bo v
ti sn, quyn c kim sng, quyn bnh ng cho mi ngi. H l nhng ngi cp tin,

27

nhng ngi theo ch ngha bi n, v nhng ngi ng h quyn con ngi cng nh thc y
ha bnh. H l nhng ngi theo ch ngha t do c nhn.
Nhng tng v quyn c nhn, v chnh ph hn ch, v t do t tng, tn gio,
ngn lun, thng mi, sn xut, v du lch l nhng t tng ci m, ph v nhng rng buc
c k, to ra nhiu ca ci cha tng thy cho thng dn, v h gc tng ch thng tr mt.
Ch n l c chm dt Chu u, Bc M, v Nam M, m nh cao l vic loi b ch
n l Brazil vo ngy 13 thng 5 nm 1888. Ch phong kin b loi b. Nhng nng
n Chu u c gii phng, c nhng vng l s gii phng hon ton, c nhng vng
theo tng giai on: o vo nm 1781 v 1848; an Mch vo nm 1788; Serbia vo nm 1804
v 1830; Bavaria vo nm 1808; Hungary v Croatia vo nm 1848; Nga vo nm 1861 v 1866;
v Bosnia v Herzegovina vo nm 1918.
Phong tro t do khng ch pht trin Chu u v cc thuc a ca Chu u, m cn
lan ta ti th gii Hi Gio, Trung Quc, v nhiu ni khc na, da trn nhng truyn thng t
do ca a phng. Nhng t tng ca ch ngha t do c nhn khng ch n thun l sn
phm ca mt nn vn ha; mi nn vn ha v mi truyn thng u c mt cu chuyn v t
do, cng nh cu chuyn v quyn lc. Chu u sn sinh ra Voltaire v Adam Smith, nhng
sau cng sinh ra Mussolini, Lenin, v Hitler. Marx, ngi m to ra hc thuyt thng tr
Trung Quc trong nhiu thp k, khng phi l ngi Trung Quc, m l ngi c. Nhng nh
hin trit v ting ni ca ch ngha t do c nhn c th c tm thy trong mi nn vn ha,
cng nh chng ta c th tm thy y nhng ngi ng h ch quyn lc tuyt i. Ch
ngha t do c nhn bt r trn ton th gii, kt ni vi nhng truyn thng t do c nhn bn
a, c bit Chu Phi v Chu , cng nh nhng kt ni ti khm ph Chu u, Chu M
Latin v Bc M.
Phong tro ch ngha t do c nhn ng i khng ch xy dng da trn kinh nghim
ca cc nh t do trc trong cuc chin chng ch ngha chuyn ch, m cn da vo kinh
nghim v nhng ch thm ch cn khc nghit hn, e da n t do v nn vn minh nhn
loi: ch c ti. Trong th k XIX, cn thy triu ca t tng ch ngha t do c nhn
bt u ln n nh. Nhng h t tng chnh tr mi, da trn nhng truyn thng xa xa v
quyn lc, ni ln thch thc ch ngha t do c nhn. Ch ngha quc, ch ngha phn bit
chng tc, ch ngha x hi, ch ngha dn tc, ch ngha cng sn, ch ngha pht xt, v tt c

28

nhng hnh thi kt hp gia cc ch ngha ny, u da trn c s nn tng ca ch ngha tp

th. C nhn khng c xem nh mt ch th nm gi cc quyn; m nhng ch ngha ny
khng nh rng quyn v li ch ca dn tc, giai cp, hay chng tc mi quan trng, tt c cc
im ny c th hin thng qua quyn lc ca nh nc.
Vo nm 1900, mt bin tp vin c v cho ch ngha t do c nhn lm vic cho t The
Nation, E. L. Godkin, vit trong mt bi x lun mt cch chn nn, Ha hon chng ch cn
mt s t nhng ngi gi t th h trc tip tc duy tr hc thuyt T Do, v khi h ra i ht,
n (hc thuyt T Do ND) s khng cn ai che ch. n lnh hn, ng d on s p
bc kinh hong ca ch ngha tp th v chin tranh m ci gi ca n l hng trm triu sinh
mng th k tip theo: Chng ta khng cn nghe thy ting ni ca nhng quyn t nhin
na, m l ting than ca nhng chng tc thp km, h phi phc tng s cai tr ca mt nhm
ngi m Cha to ra vi nhng u th vt tri hn. Li ngy bin c v quyn thing ling
mt ln na khng nh sc mnh tai hi ca n, v trc khi n tip tc b bc b th chng ta s
phi tri qua cc cuc u tranh quc t trn mt quy m kinh hong.35 V ri iu ny cng
xy ra. Hu qu l cuc tn st ngi hng lot trn quy m cha tng thy, nhng h thng n
dch hng lot trn mt quy m mi, v nhng cuc chin tranh th gii tn ph Chu u, u, chu v c tc ng lan ta kinh hong Nam M, Chu Phi, v Trung ng.36
Nhng thch thc m ch ngha tp th t ra i vi t do, vi nn vn minh nhn
lot, vi s sng tc ng mnh m ti phn ng ca nhng ngi theo ch ngha t do c
nhn. Trong bao gm mt im nhn c i mi i vi nhng yu t sau trong t tng
ca nhng ngi theo ch ngha t do c nhn, tt c cc yu t ny b phn i bi nhng h
t tng ch ngha tp th nh ch ngha x hi, ch ngha cng sn, ch ngha X hi Quc gia,
v ch ngha pht xt:

Thng tn tnh nhn bn c nhn nh chnh th o c nn tng, ch khng phi l tp

th, hay nh nc, giai cp, chng tc hay quc gia;

Ch ngha c nhn v quyn ca mi con ngi trong vic theo ui hnh phc theo cch
m ring ca h;

Quyn s hu v nn kinh t th trng l mt bin php phi tp trung v ha bnh a

ra quyt nh v phi hp nhm s dng hiu qu tri thc ca hng triu hay hng t
ngi;

29

iu quan trng ca cc hp tc t nguyn trong x hi dn s, bao gm gia nh, cng

ng tn gio, hp tc vi nhng ngi hng xm, hng kinh doah, lin on lao ng,
x hi thn thin, hip hi ngnh ngh, v v s nhng hnh thc khc l mang li
ngha v vt cht cho cuc sng v gip cc c nhn t c bn cht c o ca h
thng qua nhng mi quan h a dng, nhng iu m b thay th bi s m rng ca
quyn lc nh nc;

Thi kinh s i vi nh nc, i vi s tp trung quyn lc vo qun s, v i vi

nhng c quan nm gi quyn lc nh nc.
Nhiu ngi gp phn vo s hi sinh ca t tng ch ngha t do c nhn, c bit

l sau khi Th Chin th II kt thc. Vo nm 1943, c ba quyn sch c xut bn M

mang nhng t tng t do c nhn tr li cuc bn lun ph bin l: The Discovery of
Freedom ca Rose Wilder Lane, The God of the Machine ca Isabel Paterson, v mt cun sch
bn rt chy ca Ayn Rand The Foundtainhead ( c dch ra ting Vit vi tn Sui ngun
ND). Vo nm 1944 M, Ludwig von Mises cng b cun sch ca ng Omnipotent
Government:The Rise of the Total State and Total War, v nc Anh F.A. Hayek cng b
cun sch bn rt chy ca ng thch thc vi k hoch kinh t tp trung, The Road to
Serfdom ( c dch ra ting Vit vi tn ng v n l - ND). Cun sch ca Hayek sau
c pht hnh v tn vinh cc nc khc. Hayek cng t chc Hi Mont Pelerin, mt
cng ng quc t gm cc hc gi t do c in m cuc hp u tin din ra Thy S vo
nm 1947. Nhiu cun sch xut hin thm sau , cng nh cc cng ng, cc hip hi, cc
nh xut bn, cc vin chnh sch, cc cu lc b sinh vin, nhng ng phi chnh tr, v nhiu
iu khc na.37
Cc vin chnh sch c v cho nhng t tng t do c in bt u c m ra. Ln
sng u tin vo nhng nm 1940 v 1950, vi nhng t chc mnh m nh Vin Qun l
Cng Australia (1943), Qu Gio dc Kinh t M (1946), v Vin Qun l Kinh t Anh
(1955). Vin Cato c thnh lp M vo nm 1977 v Timbro c thnh lp Thy
in vo nm 1978, nh mt phn ca ln sng cc vin chnh sch ng h t tng t do c
nhn th hai, nhng nhm chuyn gia thay i cc cuc tho lun v chnh sch cng. (Hng
trm ra i k t sau v hu ht u lin kt vi Atlas Network, t chc c thnh lp bi
Sir Antony Fisher, cng l ngi thnh lp Vin Qun l Kinh t). Nhng tr thc ni ting cng

30

i theo bc chn ca Paterson, Lane, Rand, Mises, v Hayek, c th k n nh trit gia Robert
Nozick, H. B. Acton, v Antony Flew, v cc nh kinh t c gi Nobel nh James Buchanan,
Milton Friedman, Ronald Coase, George Stigler, Robert Mundell, Elinor Ostrom, v Vernon
Smith, v cn rt nhiu ci tn khc na, h nng cp nhng lp lun v ch ngha t do c
nhn v p dng cc t tng ca ch ngha t do c nhn vo mt mng rng ln cc vn x
hi, kinh t, php lut v chnh tr.
Nhng t tng v ch ngha t do c nhn tng c nhiu ngi c v v bo v
trn khp Trung ng, Chu Phi, Chu , Chu M-Latin, v cc nc thuc Lin X c, ch
ngha t do c nhn li mt ln na thch ng vi nhng vn mi, c bit nhu cu xy dng
v cng c nhng t chc x hi dn s v thc hin cng cuc ny trn c s truyn thng bn
a cc x hi ny. Cc th ch cn thit ny bao gm nhng thi quen v vic tho lun trong
ha bnh, thay v s dng v lc; tn trng ln nhau i vi nhng khc bit v gii tnh, chng
tc, tn gio, hay ngn ng; h thng php lut c lp phn x mt cch ha bnh; h thng
v quyn s hu c xc nh r rng, m bo v mt php l, v d dng chuyn nhng,
to iu kin cho vic trao i ca ci; t do bo ch v tho lun cng khai; v nhng truyn
thng cng nh c th kim tra vic thc thi quyn lc.
Qu nhiu vn cho mt tng kt ngn gn v lch s ca ch ngha t do. By gi
chng ta hy tip cn theo mt cch khc hiu hn v ch ngha t do.
Hiu v Ch ngha T do C nhn thng qua bnh din Khi nim:
B ba ct tr ca Ch ngha T do c nhn

Chic gh m ch c mt chn th chc chn khng th tr vng. Thm mt chn khc th

c th s vng hn, nhng cui cng n vn s . Thm mt chn na to th tr ba v mi
chic c th h tr lm vng chc hai chn cn li. Nhng t tng c th cng tng t nh
th. Nhng t tng v cc quyn, cng l, trt t x hi, lut php khng th ng ring r.
Ci ny s b tr cho ci kia. Nh nhng ci chn ca mt chic gh ba chn, chng h tr ln
nhau.
Ch ngha t do c nhn da trn nn tng l tng v t do; nhng ngi c v cho ch
ngha t do c nhn xem t do nh l gi tr chnh tr cao nht. iu khng c ngha rng t

31

do chim gi tr cao nht trong cuc sng; sau tt c, con ngi say m trong tnh yu, truy tm
chn l v ci p, v c nhng t tng v tn gio cng nh nhiu vn quan trng khc, v
chnh tr khng th xem nh l mt vn duy nht trong cuc sng. Nhng i vi nhng
ngi theo ch ngh ngha t do c nhn, gi tr ti thng hin thc ha trong chnh tr l t
do. i sng chnh tr xoay quanh vn bo v cng l v ha bnh, cng nh chia s s thnh
vng, v nhng ngi theo ch ngha t do c nhn da vo mt truyn thng lu i v t
tng t do c in xem nhng nguyn tc v gi tr ny cng c ln nhau.
B ba ct tr ca ch ngha t do c nhn bao gm ba ct tr sau:
Nhng quyn C nhn: quyn ca cc c nhn lun c t trc quyn ca t chc
chnh tr; nhng quyn khng phi l quyn min tr trc quyn lc, song c th
c s dng chng li quyn lc; nh Nozick bt u trong tc phm t do c
nhn ch ngha ca ng Anarchy, State, and Utopia (V chnh ph, Nh nc v Khng
tng), Cc c nhn c nhng quyn, v c rt nhiu iu m khng mt ai hay t chc
no c th lm cho h (m khng i km vi s xm phm cc quyn ca h).38
Trt t T pht: ngi ta thng cho rng trt t phi phi l sn phm ca mt u c
c trt t, tuy nhin nhng dng trt t quan trng nht trong x hi th khng phi l
kt qu ca kt hoch hay thit k c thc, m xut pht t s tng tc t nguyn v
iu chnh ln nhau ca nhng k hoch ca nhng con ngi t do hnh ng da trn
c s cc quyn ca h;
Chnh ph gii hn v mt hin php: cc quyn yu cu s bo v bi nhng t chc
c trao quyn s dng v lc nhm phng v, nhng nhng t chc tng t nh th
ny thng i din cho mi e da ln nht v nguy him nht i vi cc quyn, iu
c ngha l h phi c gii hn cht ch thng qua cc c ch hin php, bao gm
c cc b phn v cuc cnh tranh gia cc c quan quyn lc, h thng php lut phi
c lp v quyn hnh php, v nhn mnh mt cch rng ri v quyn ti thng ca
lut php so vi quyn lc.
Mi mt ct tr trn u h tr cho nhng ci khc. Cc quyn phi c xc nh r
rng v c bo v bi cc c quan php lut; khi cc quyn c xc nh r v c php
lut bo v, trt t t nhin s c sinh ra; khi trt t x hi v s hi ha c thit lp m

32

khng c s nh hng c k hoch, con ngi s cng tn trng cc quyn ca ngi khc; khi
con ngi quen vi vic s dng cc quyn ca h v tn trng quyn ca ngi khc, h s
ngy cng nhn mnh vo vic theo ui nhng gii hn ca hin php trong th ch php l
(tc l gii hn quyn lc ca Nh nc trong vic tc ng vo cc quyn c nhn ND).

Cc quyn C nhn
Nhng t tng ca ch ngha t do c nhn v cc quyn phn ln b mo danh trong
cuc u tranh v t do tn gio v t do cho nhng ngi yu th phi chu ng s p bc t
nhng k mnh. Nh t tng Ty Ban Nha Francisco de Vitoria, trong cun sch ni ting ca
ng vo nm 1539 vit v nhng ngi da M, ng bo v ngi dn bn a M
chng li s bo tn v p bc t Ch Ty Ban Nha. ng cho rng ngi da c trch
nhim o c cho nhng hnh ng ca h (dominium) v kt lun rng,
The barbarians [thut ng c s dng ti thi im ch nhng ngi khng phi
l ngi Chu u v khng theo Ki-t gio] r rng cng s hu quyn t tr, v c mt
cng ln t nh bt k ngi Ki-t no. Tc l, h khng th b tc ot ti sn, d l
nhng cng dn hay l nhng hong thn, ch v l do h khng phi l nhng ch nhn
thc s (ueri domini).39
Ngi da , cho rng Vitoria v nhng ngi theo t tng ca ng, h c quyn
c tn trng cuc sng ca h, ti sn ca h, v t nc ca h nh bt k ngi Ty Ban
Nha no. H c quyn v vic vi phm cc quyn ny l mt s bt cng cn c phn i.
Nhng tng v trch nhim o c v cc quyn c mt tc ng rt ln v t duy ni
chung v con ngi nhn bn; n khng phi l s ngu nhin c sinh ra, m cho d l mt
ch th o c, mt con ngi cn c trch nhim cho nhng la chn v hnh ng ca chnh
h.
Vo khong thi gian , nhng ngi bo v quyn t do tn gio khng nh, v
thng phi tr gi bng chnh mng sng ca h cho hnh ng , rng bi v con ngi l
nhng sinh vt trch nhim c kh nng suy ngh, cn nhc, v la chn, lng tm phi c t
do v tn gio nn l vn c php la chn, ch khng phi l s p buc. Quyn t do tn

33

gio l mt quyn, khng phi l mt c quyn c trao tng bi nhng ngi c quyn lc.
Nh thn hc John Calvin bo v v git ngi ti Geneva, khi mt ngi ph bnh ng tn l
Servetus ging gii mt cch hiu khc v sch phc m (bn cun sch u tin trong Kinh
Tn c ND), da trn c s l cc nh lnh o buc phi bo v mt c tin ng n. Mt
nh bo v t do tn gio v i ca th k XVI Sebastian Castellio tr li trc tip Calvin:
Vic git mt ngi khng phi l hnh ng bo v mt hc thuyt, ch n thun l git
mt ngi. Khi nhng ngi Geneva git Servetus, h khng bo v mt hc thuyt m h git
mt ngi.40 Mt hc thuyt nn c bo v bng nhng ngn t lm thay i khi c v con
tim, ch khng phi bng v kh v la ph v v t chy c th ca mt ngi c quan
im bt ng. Nh nh th ngi Anh John Milton lu trong lp lun ca ng cho t do v
bo ch, Areopagetica, y l ngh thut v i phn bit gia nhng iu php lut t ra s
hn ch v trng pht, v nhng iu ch c nim tin c tc dng.41
Nhng ngi tin phong u tin cho t do nhn mnh vo s tn trng nhng quyn
bnh ng, khng phn bit tn gio, chng tc, gii tnh, hay nhng c trng th yu khc,
song h vp phi thch thc mnh m t nhng ngi ng h ch thng tr chuyn ch
hoc thn quyn, nhng ngi ny i p rng nu mi ngi u c quyn qun l cuc
sng ca h, th s khng c mt k hoch tng th cho ton x hi, v do tnh trng hn lon
v mt trt t s xy ra. H cho rng cn phi c mt ng ch, mt ngi c tm nhn v sau
p t trt t ln mt m ng hn lon. Nu khng, bn s khng bit phi sn xut ci g,
hoc lm g, hay th phng Cha nh th no, hoc mc ci g, hoc chi tiu v tit kim bao
nhiu.
Trt t T pht
Bn thn nguyn tc o c v vic tn trng nhng ngi khc khng th p ng
c thch thc , cho n khi cc nh khoa hc x hi bt u m ra nhng b mt ca nhng
trt t phc tp. Cng ging nh nhng nh cn trng hc hin i pht hin ra rng trt t
phc tp ca mt t ong khng phi c cai tr bi mt con ong cha thc hin quyn lc
tuyt i v ra lnh cho nhng con ong khc nh ngi ta vn ngh trong hng thin nin k qua,
thm ch cc nh khoa hc x hi trc pht hin ra rng nhng x hi phc tp ca loi
ngi khng phi c cai tr bi bt k ngi no vi nhng quyn nng kiu nh, ra lnh
hng ngy cho ngi nng dn khi no th vt sa b v gi thnh ca sa bao nhiu, t ra gi

34

tr ca tin bc, v a ra nhng mnh lnh thit lp trt t ca x hi ni chung. Thay vo

, nh h hc c, nu bn mun mt x hi c trt t v thnh vng, bn nn da vo
cu chm ngn Laissez faire et laissez passer, le monde va de lui mme! (T do kinh doanh v
mt giy thng hnh, th gii s t i!) nh li c kt ca mt ngi theo ch ngha t do c
nhn thng tu ca th k XVIII Claude Marie Vincent de Gourney.42
Nhng trt t phc tp khng n gin c th ch huy. Ngn ng, nn kinh t th
trng, thng lut7, v nhiu hnh thc hp tc phc tp khc gia nhng ngi khng quen bit
vi nhau hnh thnh, khng phi thng qua s p t cng ch ca mt k hoch c to ra t
u c ca mt nh lnh o v i (hay nhng b c ca mt nhm cc nh lnh o), m nh
cc sn phm ph ca s tng tc gia con ngi theo cc quy tc tng i n gin, ging
nh n chim, n c, hay n ong ph by nhng hnh thi trt t phc tp m khng cn mt
u c nh hng no.
khng phi l iu d nm bt. Khi chng ta thy mt chnh th trt t ca nhiu yu
t, chng ta s nhn xung quanh tm ra ngi to ra trt t . Nu ti thy mt hng gh c
xp ngay ngn, ti chc chn s hi, Ai sp xp nhng chic gh ny? Nhng hu ht cc
trt t, bao gm trt t ca nn kinh t th trng, nh mt ngi c gii Nobel Kinh t James
Buchanan lp lun, c xc lp trong qu trnh n hnh thnh: trt t ca th trng ch sinh
ra t qu trnh trao i t nguyn gia nhng c nhn tham gia. Trt t, bn thn n, c nh
ngha l kt qu ca qu trnh to ra n. N, kt qu ca s ng gp-phn b, khng phi, v
khng th, tn ti c lp trong qu trnh giao dch. Vng mt qu trnh ny, khng th c trt
t.43 iu ny khng h d dng u c con ngi c th nm bt, bi v chng ta thng
tm kim nhng ngi to ra trt t mi khi chng ta quan st tht trt t. Nhng khi chng ta
tm kim, nhng g chng ta tm thy l nhng trt t phc tp sinh ra t nhng nguyn tc
tng i n gin. cng l trng hp v s xut hin ca nhng trt t phc tp trong mi
quan h hp tc gia con ngi.
Mt khi ngi ta hiu c rng cc quyn c nh ngha r rng v bo m v mt
php l cho php t c nhng hnh thi trt t phc tp hn v quan h hp tc tinh vi hn

Thng lut (Common law): Loi lut c ngun gc n l, theo Nh nc tha nhn nhng bn n, quyt nh
gii quyt v vic ca Ta n lm khun mu v c s a ra phn quyt cho nhng v vic hoc trng hp c
tnh tit hay vn tng t sau (ND)

35

gia con ngi, th t tng v cc quyn s tr nn ngy cng hp l hn. Nhng lm th no

chng ta c th bo v chng? l l do m ct tr th ba trong b ba ct tr ca ch ngha t
do c nhn cn thit.
Chnh ph Hn ch v mt Hin php
Cc quyn c thc hin v bo v theo nhiu cch khc nhau. Nhng ngi s dng
nm m ca mnh chin u chng li s xm lc hoc trn chy trn chnh i chn ca
h ang bo v quyn sng, quyn t do, v ti sn ca chnh h. Chng ta cn bo v cc quyn
ca mnh bng cch u t vo nhng kha trn nhng cnh ca v h thng nh la an ton
cho nhng chic xe ca chng ta, c hai cch gi ti sn ca chng ta trnh xa cc tc nhn xm
phm tim nng. Th nhng trong mt th gii m chng ta ch da vo sc mnh ca bn thn
t v hoc da hon ton vo nhng chic kha v cha kha rt c th l th gii m trong
k mnh s thng tr k yu. l l do v sao ngi ta hnh thnh rt nhiu hip hi bo
v chnh h. Trong nhng x hi t do hin i, chng ta him khi dng n v lc tc th bo
v chnh mnh (mc d n i khi l cn thit); c mt iu, bo lc ni chung gim xung
nh mt kt qu kh quan t tnh trng bo lc suy gim so vi thit hi m nhng k gy hn c
nguy c phi gnh chu t hnh vi xm phm ca h. Bo lc, vi hu ht mi ngi, l mt c
im ngy cng m nht dn trong qu trnh tng tc ca h vi ngi khc (ngoi tr hnh vi
bo lc ca nh nc, m i khi dn n ci cht ca hng trm ngn hay hng triu ngi).
Chng ta da vo nhng c quan chuyn trch gip chng ta phn x tranh chp (ta n hoc
trng ti) v bo v cc quyn ca chng ta (c quan an ninh v cnh st). iu nguy him l,
khi chng ta cho php ngi no s dng bo lc, ngay c khi n thun l bo v cc
quyn, chng ta c th tr thnh nn nhn ca nhng ngi c chng ta y quyn bo v
chng ta. Vn thng c din t nh nhng li ca nh th La M Juvenal, Quis
custodiet ipsos custodes? Ai gim st nhng ngi gim st?
l mt trong nhng cu hi quan trng nht ca khoa hc chnh tr v lun lun c
nhn mnh bi cc nh t do c nhn, nhng ngi i u trong phong tro hn ch quyn lc.
Nhng th ch truyn thng v thc tin ca vic hn ch quyn lc c th k n nh: cc bn
hin php va thit lp cc quyn hn thc thi php lut va quy nh cc i tng thc thi
nhng quyn hn phi tun theo php lut; to ra mt h thng cnh tranh gia kim tra v
cn bng gia cc nhnh khc nhau ca chnh ph; nhn mnh quyn t chi nhng c ch

36

chnh tr v php lut bt cng hay khng th tn ng; son tho o lut v cc quyn, bao
gm quyn t do ngn lun, quyn gi v mang v kh, quyn c xt x bi bi thm on,
quyn c bo v trong vic th hng ti sn ca mnh; v cc c ch khc m thay i ty
theo quc gia, vn ha, v thi i.
Nhng truyn thng ny c th xut hin t nhng hip c c xa nhm hn ch
quyn lc ca cc v vua, chng hn nh Magna Carta Anh v Golden Bull Hungary, hay
nhng hnh thc ch ngha lin bang gn y, nh Thy S, c, v M, hay nc c v o
thi hu chin. Hai quc gia ny thc hin nh nc lin bang nh mt phng tin trnh
mt thm ha khc nh ch ngha x hi quc gia ca ch th ba, m y Chu u vo
cuc chin tranh kinh hong. Vic t chc khng bao gi c th hon ho v bin i khc nhau
ty theo lch s ca tng nc, im mnh ca cc th ch khc nhau, v cn nhiu yu t khc,
nhng nhng hn ch v mt hin php l tr ct quan trng th ba ca ch ngha t do c
nhn.44
T do, Trt t, Cng l, Ha Bnh v S Thnh vng
Khi cc chnh ph c hn ch trong vic bo v nhng quyn c nh ngha r rng
ca cc c nhn cng nh trong vic cung cp v thc thi cc quy tc hnh x cng bng, cc c
nhn s c th th hng quyn t do sp xp cc vn c nhn ca h v tm kim hnh phc
theo cch ring ca h, ng thi x hi s c c trng bi trt t v s phi hp mc
cao hn so vi khi chnh ph trc tip to ra trt t bng hnh thc cng ch. B ba ct tr ca
ch ngha t do c nhn c xy da trn nhng yu t - cc quyn c nhn, trt t t pht, v
chnh ph gii hn v mt hin php c mt lch s lu di.
Tt nhin, Mt th gii t do l mt th gii khng hon ho, v n gm ton nhng con
ngi khng hon ho, khng ai trong s h c th c tin cy trao cho quyn lc cng
ch, ngay c ngi tt nht cng s khng chng ni s cm d ca vic thc thi quyn lc mt
cch ty tin, bt nt ngi khc, v hnh x thin t. l l do ti sao cc c ch hin php
l gii php cn thit hn ch quyn lc.
Tuy nhin ch ngha t do c nhn khng ch l mt gc nhn v s hn ch. N cng l
mt tm nhn v tin b x hi, khoa hc, v ngh thut; v s chung sng ha bnh v tn trng
ln nhau gia v s cc quan im khc nhau v cuc sng v vn ha; v cng nghip, thng

37

mi v cng ngh xa i gim ngho, v y li nhng bin gii ca s thiu hiu bit; v vic
bo v nhng c nhn t do, c lp, v xng ng th hng cc quyn ca h.
Ch ngha t do c nhn va a ra mt cng trnh tr tu, mt cch hiu v lin kt
nhng t tng quan trng vi nhau, va cung cp mt cng trnh thc t, hin thc ha mt th
gii ca t do, cng l, v ha bnh. i vi nhng ngi c can m u tranh v n, th
cng trnh v t do thc s l mt ngun cm hng t su thm trong tm hn h.

38

Thi th i thay: Khi ch ngha t do c nhn tim cn ch

ngha bi n
James Padilioni , Jr.
Mt trong nhng thnh tu v i nht ca ch ngha t do c nhn mi thi i l chin dch
vn ng xa b hnh vi xm phm nghim trng quyn t do: ch n l. Tinh thn th
hin ch ngha t do c nhn nh mt lc lng chnh tr trong gii tr ngy nay. James
Padilioni, Ph Ch tch Ban chp hnh t chc Sinh Vin V T Do Bc M ng thi cng l
thnh vin Ban chp hnh Quc t, ng tt nghip ngnh M hc ti trng Cao ng William
and Mary.

"Ti tin tng su sc, mnh lit, v chc chn rng y l mt cng cuc ng hi
sinh", y l li kt trong l th vit nm 1835 ca Angelina Grimke gi cho William Lloyd
Garrison, ch bin t The Liberator, n bn ni ting nht v phong tro bi n thi k . l
cng cuc nhm bi b ch n l. C nhc nh Garrison rng l tng m anh ang phng
s l thnh: ng bao gi, ng bao gi u hng."47 Phong tro bi n khng n thun ch l
mt xu hng x hi. N th hin quyt nh c thc ca nhiu c nhn cng to nn bc
ngot lch s v thuyt phc x hi thay i theo h. Ch n l tn ti ngay t nhng ngy
u ca lch s loi ngi, v nh Orlando Patterson tng ni, "Ch n l khng phi l mt
ch c hu ca ring ai hay vng t no . . . Khng ni no trn tri t ny m cha tng
nui dng th ch y mt ln. V c l, khng c nhm ngi no m t tin ca h cha tng
chu cnh n l hoc cha tng ng vai ch n."48 S ph bin ca ch n l trong sut chiu
di lch s to ra cho th ch ny mt tnh chnh ng (legitimacy) nht nh, tnh chnh ng
ca s quen thuc m tt c cc truyn thng lu i v vn ha , x hi, cng nh chnh tr u c xu hng pht trin.

39

Tuy nhin, sau khi tuyn b v c v nhng tng v quyn c nhn, v chnh ph hn
quyn, v kinh t chnh tr trong thi k Khai Sng, t tng o c tn tin gn lin vi nhng
tng ny khng th tn ti ha bnh cng vi hnh ng cng ch, v lut php, v s kim
sot bng bo lc i vi giai cp n l.49 iu ny cng ng sau khi Tuyn ngn c lp c
thng qua, trong nhn mnh rng "mi ngi sinh ra u bnh ng." Ly cm hng t nhn
thc lun l mi ca nhng t tng ny, cc nh t do c nhn thi k u, bao gm c cc nh
lnh o ca nhng phong tro bi n, c gng nh hnh mt th gii m trong cc th ch
lut php, chnh tr v vn ha hi ha vi nn t do. i vi nhng ngi ng h ch ngha bi
n, sc nng ca nhim v t ra trc mt h khng h hn g so vi mc tiu cng bng t do;
trn thc t, thc ti nghit ng ging nh mt cht xc tc tip thm ng lc cho cc hot ng
ca h. Vi mt nim tin vng chc rng "quyn t do c nhn ca mt con ngi khng bao gi
[c th] l ti sn ca ngi khc," h pht ng chin dch v quyn con ngi v i nht
trong lch s.50
c c v bi s thnh cng ca ch ngha gii phng n l, cc nh t do tip tc u
tranh cho tnh trng bt bnh ng n gii, nh Mary Wollstonecraft gii thch "ph n b i
x nh nhng sinh vt cp thp, v khng phi l mt phn ca loi ngi."51 Nm 1848, ba
nhn vt tiu biu cho ch ngha bi n l Elizabeth Cady Stanton, Lucretia Mott, v Frederick
Douglass gp nhau ti Hi ngh Seneca Falls New York trc tip gii quyt vn . Kt
qu ca cuc hp cho ra i bn Tuyn ngn v Cm tnh (Declaration of Sentiments). Nhc
li cm t Tuyn ngn c lp, h tuyn b:
Chng ti coi nhng iu sau y l s tht hin nhin: rng tt c n ng v ph n
sinh ra u bnh ng;Lch s nhn loi lp i lp li y ry nhng tn thng v
hnh ng chim ot m n ng gy ra cho ph n nhm mc ch trc tip l thit lp
mt ch c ti tuyt i ca htheo quan im ca cc o lut bt cng ni trn,
v bi ph n cm thy mnh b thit hi, b p bc, b tc ot mt cch gian ln nhng
thing ling nht ca h, chng ti nhn mnh rng k t gi pht ny h c quyn c
hng mi quyn li v c quyn thuc v h vi t cch l nhng cng dn Hoa K.52
H khng h ngy th v nhim v to ln m h phi i mt. Cng cuc gio dc x hi
h chp nhn nhng gi tr mi v thay i nhng thi quen c khng h d dng mt cht

40

no v quan im ca h v nhng thay i lch s phn nh iu ny. Frederick Douglass nhn

mnh:
Cho php ti c ni i li v trit l ci cch. Ton b lch s tin b v quyn t do
ca loi ngi cho thy rng tt c nhng nhng b tng c thc hin trc cc tuyn
ngn hng hn v t do u xut pht t cuc tranh u nghim tc. Cuc xung t v
cng th v, kch ng, thu ht c ton b s quan tm, v n nay, a tt c nhng
ri lon khc vo trong cm lng. S vic bt buc phi din ra nh vy, khng th s
chng mang li kt qu g c. Khng c u tranh s khng c s tin b. Nhng ngi
rao ging ng h t do nhng khng kch ng qun chng l nhng ngi mun thu
hoch m khng chu cy cy, mun ma m khng c sm st. H mun i dng
khng dy ting sng gm khng khip. Cuc u tranh ny c th l mt cuc u tranh
o c, cng c th l mt cuc u tranh v lc, hoc l c hai, song bn cht n phi
l mt cuc u tranh. Quyn lc t n khng t b bt c th g nu khng c yu cu.
Cha bao gi nh th v s khng bao gi nh vy.53
Tng t nh vy, cc nh ci cch ti Seneca cng nhn thc y rng "mt khi bc
chn vo s nghip v i pha trc, chng ta cn xc nh rng s vp phi khng t quan nim
sai lm, xuyn tc, v nho bng."Tuy nhin h vn bc tip m khng h nn ch bi s s hi,
thm ch cn phn chn nh nim tin vo tnh cng bng trong mc tiu i quyn t do bnh
ng cho con ngi.54
Cu chuyn v cuc u tranh chng li ch chim hu n l khng ch din ra nc
M, n din ra nhiu ni khc trn th gii. (Ti rt tic khi phi ni rng cuc u tranh ny
vn tip tc din ra nhiu ni.) Mt s khu vc din ra nhanh chng, mt s khu vc din ra
chm chp. Nn bun bn n l v ch n l b bi b Quc Anh, nh hnh vi ty
chay sn phm ng do n l sn xut ca ngi tiu dng v s kch ng qun chng khng
mt mi ca cc nhn vt nh William Wilberforce, nm mi nm cuc i lm vic ca ng
nhn danh T do c chuyn th sng ng trong b phim hot hnh Amazing Grace. Bn
cnh , nhng hnh thc t tn bo v khc nghit hn ca ch n l cng b ln sng c v
ch ngha t do c nhn cun tri. C th, ch nng n, nh l mt thit ch, t tan r
Ty u, nhng ng u n ch b p v v ph b nh n lc thp t chinh ca cc cc nh
ci cch t do. Cuc gii phng ngi Do Thi thot khi kip giai cp bn di v cho php h

41

c hng y cc quyn dn s bnh ng cng l mt thnh qu ca qu trnh kch ng

nn t do.
Khi thng ip t do tip tc lan to khp ton cu, lm thay i tri tim v khi c con
ngi, cc hnh thi xa xa khc ca s p bc b h gc. Nim tin vo sc mnh ca thng
mi v th trng t do, chng hn nh vic thc y s pht trin ca Lin minh chng o lut
ng cc Anh vo u th k XIX thnh cng trong vic d b cc loi thu quan khin gi
ng cc ni a mc cao. Bng cch ngn chn (hay p t l thu cao hn i vi) hng ha
nhp khu nc ngoi, cc o lut mang li li ch chnh tr cho nhng ngi trng ng cc,
song li trt gnh nng ln vai lp ngi ngho Anh, h phi dnh phn ln thu nhp ca mnh
mua lng thc. Nh li sm truyn ca Richard Cobden v i, o lut ng cc l nguyn
nhn dn ti "vn nn quc gia...ni chung ", v vo nm 1849, ng cng cc ng nghip ca
mnh, sau hn ba mi nm cuc i u tranh cho vic bi b o lut, chng kin c
cnh chin thng ca t do thng mi trc ch bo h.55
T tng t do, d l di hnh thc ch ngha t do, ch ngha t do c in, ch ngha
t do c nhn, hay mt ci tn no khc, thay i th gii ca chng ta. T tng ny c bit
thnh cng trong vic to ra nhng thay i su sc v lu di bi n khng ph thuc vo s
ng thun khng kht v phng tin, m da trn s cng nhn rng c rt nhiu con ng
ngi ta to ra thay i trong x hi.
Chng hn nh, trong khi mt s ngi theo ch ngha bi n ca M thnh lp ng T
do nm 1848 (Thng qua vn kin S tri hin php ca ch N l ca Lysander Spooner
lm nn tng cho ng), mt s khc li la chn tham gia vo cc phong tro ci cch bi b
ch bu c. H cho rng bt k "ci cch chnh tr no cng ch thc s pht huy tc dng t
mt s thay i trong tm nhn o c ca ngi nhn; tc khng phi bng n lc chng minh
rng bu c l ngha v ca mi cng dn ng h phong tro bi n, m l vic ch ra rng ngha
v ca mi c tri l tr thnh mt ngi ng h ch ngha bi n."56 Bt chp thc t rng cc
nh lnh o phong tro bi n nh Wendell Phillips tng bung li ch giu kiu nh "Chng
ti khng chi tr chi chnh tr", cui cng cc nh hot ng trong phong tro bi n cng
thnh cng c v mt o c ln chnh tr."57 Nh nh s hc thng tu Louis Menand tng
nhn nh, "cc nh bi n khng phi l khng dnh dng ti chnh tr. T b s nghip chnh tr
l b mt chnh tr ca h".58

42

Vic thay i th ch v chnh tr l v cng kh khn, song nhng thay i ny thc s

cn thit t c t do. Nhng o lut bt cng cn c bi b v hnh vi n p cn c
bi tr con ngi c t do. Nhng thay i ny va l nguyn nhn va l kt qu ca
nhng thay i trong t duy con ngi, khng nhng thay i trong cch h ngh, m cn thay
i trong cch h a ra quyt nh hnh ng. Ch ngha t do c nhn tp trung vo vic thay
i cc t tng, thay i cc o lut, thay i cc th ch, hoc thay i cc yu t khc ca x
hi. Khng ch c mt con ng thc y t do, m c nhiu cch khc nhau ty thuc vo
kh nng, s thch cng nh am m ca tng ngi. Nhng thay i trong nhn thc c th to
ra tc ng to ln i vi cc th ch. S thay i nhn thc ca ngi n l c tc ng.
"Am I not a man and a brother? (Ti c phi l mt con ngi, l mt ngi anh em hay
khng?)" l cu t trn mn gm ni ting ca doanh nhn Josiah Wedgwood nhm tip
thm ng lc cho phong tro bi n. S thay i nhn thc ca nhng ngi ng tnh M
trong nhng nm gn y gip to ra nhng thay i to ln, u tin l trong khu vc t nhn,
trong cc cng ty a ra nhng chnh sch thu ht v gi chn cc nhn vin ng tnh, k
n l trong lnh vc chnh tr, khi m cc tiu bang hp php ha mi quan h ng tnh (tht
kh tng tng rng con ngi ta tng b giam cm trong nhiu nm ch v yu mt
ngi khc), Ta n Ti cao M tuyn b "cc o lut k dm" vi phm hin php v quyn t
do, v cc bang bt u thit lp quyn bnh ng cho hn nhn ng tnh.
lm r ng c cho vic bi b ch n l, chng ta cn ghi nh rng nhng ngi
ng h ch ngha bi n khng theo ui s nghip ca h ch v mun l ngi lm ngc vi
x hi. H bit rng cuc tranh u s ko di v v cng kh khn, v h p dng mt cch
nghim tc cc bin php thuyt phc v mt o c, gio dc x hi, kch ng chnh tr, v
nhiu phng php khc xa b ch n l, v sau l tnh trng bt cng i vi ph n.
Nhiu nh ci cch bt u s nghip ca mnh khi h cn tr v khng cho php tm nhn
ca h v mt tng lai t do v bnh ng b lu m bi ch ngha tun th, bi "thc ti", bi
nhng khng co sai lm trc ch ngha hin thc gi di vn khng nh rng ngi ta ch c
th ti ch bng mt con ng duy nht, rng chng ta nn t b gic m cng l v t do
lm nhng vic thc t nh kim mt cng vic, mt th hng tt trong trng i hc, mt v tr
trong chnh ph hoc nh th, i ly vic bt mt khi thc trng bt cng. Nhng ngi m
nhim nhim v xa b ch n l lun m to i mt. H nhn thu mi vic. V h t chi
chp nhn thc t bt cng. Cn chng ta l nhng ngi hng li t tm nhn ca h.

43

Trit l v s t do c thc y nh vic nhn thc c rng nhng bt cng ca

ngy hm nay khng nn tip din trong tng lai. Vn ha c th thay i. T tng c th thay
i. Cc nn chnh tr v th ch c th thay i. iu ny gn kt cc nh t do c in thi xa
vi cc nh t do c nhn tr tui ngy nay. Nng lng ca tui tr cng vi vic nm bt thi
c thng minh cng thm nhu cu bc thit v t do c nhn cho loi ngi c thc y bi
mt nim khao kht chng kin cnh bt cng b bi trn. y thc s l mt ngun sc mnh
tng hp mnh m. Nhng ngi ng h ch ngha t do c nhn tr tui ngy nay i trn con
ng c th h cc nh t do c nhn i trc khai sng. Mc d, chng ta c tha
hng di sn s t th h i trc, song vn cn rt nhiu vic cn phi lm. Ngy nay, bt k
o lut no dng ln nhng ro cn i vi cc giao dch t nguyn v hn ch quyn t do suy
ngh v th hin u nn b bi b v mi hnh vi cp bc, cng ch, v bo lc u phi b
phn i. Th h chng ta cn tip bc con ng , cng chnh l con ng th h cha ng
ta i. S vt khng th v s khng bao gi ng yn mi mi, bn cht ca vn vt lun lun
thay i. Tng lai pha trc chng ta l tng lai do chng ta la chn to ra. Th h cha
ng ta tp hp li cng nhau phn i chin tranh v chng cc nn phn bit chng tc, cc
phong tro nhn c ting ni ng h ca Bob Dylan thng qua nhng li ca lay ng: "con
ng c ca bn ang ngy cng gi ci'/ Xin hy bc ra, ng cn li i mi/ Nu bn khng
th gp sc g trn con ng y/ Bi thi th lun xoay vn."59
Phi quyt tm nhng no th chng trai hai mi lm tui William Lloyd Garrison mi
mnh dn tung ra n phm The Liberator ca mnh:
Ti s trung thc vi s tht khc nghit, v kin nh vi cng l. V ch ny, ti
khng mun ngh, hay ni, hay vit mt cch khim tn. Khng! Khng! Bn c th ni
vi mt ngi n ng rng nh ng ta ang chy v hy bo ng nh thi; rng anh ta
c t t hng gii cu v mnh khi mt tay hip dm; ni vi ngi m rng c bnh
tnh m gii cu con mnh khi m chy; - nhng ng thc gic ti nhit huyt va
phi vi s nghip hin ti. Ti nghim tc - ti s khng lp l - khng bo cha khng li d ch mt bc V TI S TIN LN.60
Chng ta, nhng Sinh vin v T do, l nhng ngi ng h ch ngha bi n. V chng
ta s c th gii lng nghe.

44

Nguyn l t do trn bnh din chnh tr

Alexander McCobin
Mt hc thuyt chnh tr hay thc h cha ng ba cu phn: bin minh, nguyn l v chnh
sch. Phn nguyn l ca ch ngha t do c nhn cho php nhng ngi theo ch ngha t do
c nhn c th xut thn t nhiu ttruyn thng trit khc, tn gio v li sng khc nhau. Trong
chng ny, Alexander McCobin, ch tch kim ng sng lp t chc Sinh vin v T do ng
thi cng l mt nghin cu sinh tin s chuyn ngnh trit hc ti i hc Georgetown s l
gii nguyn nhn ti sao v bng cch no ch ngha t do c nhn li c sc hp dn ph qut
n vy.

Ch ngha t do c nhn l g? V th no th khng phi l ch ngha t do c nhn? Ch

ngha t do c nhn c phi l mt h thng trit hc hon chnh cho chng ta bit ngha ca s
tn ti, chn l, ngh thut, v cuc sng? N c phi l mt trit l o c cho chng ta bit
lm th no sng tt hn? Hay n l mt trit l chnh tr dung ha nhiu trit l ha bnh v
cuc sng v o c, mt khun kh cho nhng tng tc x hi mang tnh t nguyn? D bn
l ai, ngi i theo hay khng i theo ch ngha t do c nhn, vic lm r thut ng ch ngha
t do c nhn cng s c ch cho bn.
i thng vo vn , ch ngha t do c nhn chnh l mt trit l chnh tr cao nguyn
l t do.
Ni mt cch n gin, bn c th l mt ngi theo ch ngha t do c nhn v ng
thi l mt ngi Hindu, Thin Cha gio, Do Thi, Hi gio, mt Pht t, mt nh thn lun,
ngi theo thuyt bt kh tri, mt ngi v thn, hoc theo bt k mt tn gio no khc, min l
bn tn trng quyn bnh ng ca ngi khc. Bn c th thch hip hop, nhng bn nhc ca

45

Rachmaninoff8 hay ca Brahms9, nhc reggae10, kinh kch Trung Hoa, hay bt k th loi m
nhc no khc hoc khng phi l fan hm m ca dng nhc no c. C rt nhiu v d khc c
th k ra, tuy nhin bng c l cho bn hiu v ch ngha t do c nhn. C th ni ch
ngha t do c nhn khng phi l mt trit l sng, trit l tnh yu, siu hnh hc hay tn gio,
ngh thut hay chn gi tr mc d n hon ton tng thch v c th t cnh hng h sa s cc
trit l khc nhau.
Vy th no l mt trit l chnh tr? Mt trit l chnh tr c ba cu phn: bin minh,
nguyn l v chnh sch. Phn bin minh ca mt trit l chnh tr l nhng chun mc bin
h cho nim tin ca ai , c th l cc nguyn tc nh: mang li ch ln nht cho nhiu
ngi nht, tn trng quyn t ch ca ngi khc th mi l sinh vt c o c, cng bng
trong vic chia s trch nhim v quyn li, hay mt iu g tng t. Phn nguyn l l
nhng khng nh c tnh tru tng nhm ch ra bng cch no c th hin thc ha c
nhng nim tim c bin minh. Phn chnh sch l s p dng, thc hnh nhng nguyn l
gii quyt nhng vn c th, thc t no . Trong i sng chnh tr hng ngy, chnh
sch l trung tm cc cuc tho lun v mi quan tm chnh ca mi ngi, tm cu tr li cho
nhng cu hi nh "Chng ta c nn nng (hoc gim) cc loi thu?", "Chng ta c nn gy
chin vi nc khc?" hay "C nn cm ht cn sa?"
Cc nguyn l lm nn tng cho quan im chnh sch ca mt ngi no i khi
c tit l qua chnh cu hi, chng hn nh "Chng ta c nn quan tm nhiu hn n vic
tun th Hin php hay gip nhng ngi khn kh?" Nhng cu hi nh th ny i khi
cho chng ta bit nhng nguyn l m ngi t cu hi u tin v l nn tng cho quan im
chnh sch ca h. Vic bin minh, l gii cho nhng nguyn l ny thng c dnh ring cho
nhng tho lun, i thoi v trit hc, ni ngi ta tranh lun v nhng cu hi nh Liu t do
c nn c u tin hn bnh ng?, u l cn c chng ta chn la gia hai phng n:
tun th Hin php hay p ng nhu cu ca ngi ngho?"

Sergei Vasilievich Rachmaninoff (1873-1943): nh son nhc, ngh s piano v nhc trng ngi Nga. ng l mt trong s
nhng ngh s piano xut sc nht trong thi i ca mnh, v vai tr ca mt nh son nhc, ng l mt trong nhng i din
ni bt cui cng ca trng phi lng mn trong m nhc c in Nga. (ND, theo Wikipedia)
9
Johannes Brahms (1833 -1897 ti Vin): nh son nhc, chi n piano v ch huy dn nhc ngic. Cc tc phm ca ng
c xp vo ch ngha lng mn. (ND, theo Wikipedia)
10
Reggae: mt dng nhc ra i Jamaica vo cui nhng nm 1960. (ND, theo Wikipedia)

46

Ch ngha t do c nhn khng phi l mt trit l chnh tr hon chnh, cung cp ch dn

rt ro cho mi vn , t vic bin minh cho n vic ra hnh sch. Ch ngha t do c nhn
c th nh ngha nh l s cam kt i vi cu phn gia: nguyn l t do. Mi ngi c th
l gii, bin minh cho h thng nguyn l ny theo nhiu cch khc nhau. (Trong thc t, nguyn
l t do c th- v thng l - c bin minh nh l mt nguyn l da trn nhiu chun mc
khc nhau; n c th c bin minh da trn nn tng tn trng s t ch v da trn nn tng
hng ti s thnh vng chung. Vic chn la u l nn tng bin minh thc s ca ch ngha
t do c nhn l khng cn thit nu c hai lun c ny u hi t v mt nguyn l chung). Hn
na, vic p dng nguyn l t do trong cc vn chnh sch c th dn n nhng tranh lun
v bt ng kin, ty thuc vo nhn nh tnh hnh ca mi ngi, tnh hnh thc t v cc l
do khc.
Cn nhn mnh rng cam kt vi nguyn l t do trn phng din chnh tr khng yu
cu bt k ngi theo ch ngha t do c nhn ng h ngi khc cn phi lm g vi s t do
ca h. Ngi theo ch ngha t do c nhn c th ln n mt ngi no v hnh vi ng h
thn, v o c, th l, hoc v lng tm ca h hoc c th bo v v bin h cho cch c x
, min l hnh vi khng vi phm quyn ca ngi khc.
Nguyn l t do trn phng din chnh tr
Ch ngha t do c nhn gii hn cc cam kt ca mnh mc cc nguyn l. C th,
ch ngha t do c nhn c xy dng da trn nguyn l tin gi nh v t do: tt c mi
ngi phi c t do lm nhng g h mun vi cuc sng v quyn li ca mnh, tr khi c
mt l do hp l no (nh vi phm quyn bnh ng ca ngi khc) hn ch h. Mi
ngi u c quyn t do. Ngi theo cc trit l chnh tr khc c th xut chnh sch ca
mnh da trn cc nguyn l khc, chng hn nh:
Tnh bng hu: nguyn l cho rng mi ngi nn c mt phn trch nhim i cuc
sng ca nhng ngi khc.
Bnh ng v kt qu: nguyn l cho rng mi ngi nn c v tr tng ng nhau,
tc c s dng hng ho, mc tho dng, hay kt qu ng mun tng ng nhau.

47

Ai c th s t cu hi: C cch no tt hn din t nguyn l t do? "T do c

nhn, chnh ph hn quyn, th trng t do v ha bnh" l mt khu hiu ca Vin Cato. Liu
y c phi l cch tt nht gii thch nguyn l t do, hay n c th gy nhm ln, khin mi
ngi tng rng nguyn l t do c phn nh thnh tng hp phn khc nhau. V d nh "th
trng t do" v "ha bnh" c th c xem nh cc kha cnh khc nhau ca nguyn l t do?
Mt cng thc cho nguyn l t do c th coi l hon chnh hoc hu ch nht hay khng cn
ph thuc vo tng hon cnh c th. i vi Vin Cato, mt vin ch yu v nghin cu chnh
sch cng, cng thc nguyn l t do trong khu hiu trn ca h c v kh ph hp vi h.
Bin minh cho t do
Mt trit l bo v cho mt nguyn l hoc tp hp cc nguyn l v bc b nhng
nguyn l khc cn c mt lun c bin minh ti sao nguyn l ny c chn, nguyn l khc
li khng. S la chn gia cc nguyn l i hi s bin minh. Ai lp lun rng "mi ngi
s hu bn thn mnh v do c quyn ra cc quyt nh lin quan n c th v ti sn ring
ca mnh". Ngay c vi nguyn l tng chng nh d hiu ny, chng ta khng ch n thun
cn mt s din t c th hn (v d nh "quyn s hu" l g v "lin quan y l lin quan
n mc no), m n cn cn s bin minh, l gii mc su hn. Nu khng c mt lun
c bin minh, nguyn l trn ch l mt tuyn b. Cc lun c bin minh cho nguyn l t do kh
a dng. Trong nhng nm qua, nhiu lun c c nghin cu v pht trin, bo v, tranh
lun v ph phn bi nhng ngi theo ch ngha t do c nhn v vn cn c tip tc tranh
lun ngy nay. Di y l mt s t trong s nhiu lun c ; i km theo mi lun c l tn
nh t tng bin minh cho t do, ch t l c tn tui gn vi lun c :
Tin ch T do phi l nguyn l ca i sng chnh tr bi v n to ra li ch ln
nht cho nhiu ngi nht (Jeremy Bentham);
T ch - Chnh ph hn quyn v tn trng quyn bnh ng l khun kh ph hp
m bo quyn t ch ca cc th nhn c o c11 (Robert Nozick);
Mu cu chnh ng cuc sng v hnh phc ring ca mt ngi T do l mt yu
cu thit yu theo ui hnh phc ph hp vi bn cht con ngi (Ayn Rand);
11

Th nhn o c: Mt th nhn c kh nng hnhng da trn nhn thc v ng, sai. (ND, theo Wikipedia)

48

 Lut t nhin v quyn t nhin T do l mt c tnh ca bn cht con ngi nh l

mt sinh vt va v mnh v v x hi (John Locke);
Khi huyn T do l mt c quyn do Cha ban tng, v theo khng ai c quyn
cp s t do cng vi nhng c quyn khc do Cha ban tng ngi khc (John Locke
v Thomas Jefferson);
S ng cm T do c th coi l "h thng n gin" ph hp vi kh nng ca con
ngi, gip mt ngi c th t mnh vo v tr ca mt ngi khc (Adam Smith);
ng thun - Nguyn l t do c xem nh l nhu cu tt yu t c s ng
thun chung gia cc th nhn c l tr12 (Jan Narveson);
Khim tn T do c xem nh l mt nguyn l ca mt t chc chnh tr bi v
khng ai c th bit cn c nhng g nh hng, ch o cuc sng ca nhng ngi
khc (F.A. Hayek);
Cng bng T do l phng tin hiu qu nht c th mang li li ch cho nhng
ngi km may mn trong x hi (John Tomasi).
Lu rng y khng phi l danh sch y nhng lun c bin minh cho t do. Hn
na, ngi ta c th da vo mt hoc nhiu lun c bin minh cho mt nguyn l chnh tr.
im mu cht l mc d ch ngha t do c nhn khng cn phi da hon ton vo mt lun
c bin minh c th no , khng c ngha l n c th ng vng m khng cn mt lun c
no . Ch ngha t do c nhn theo cch hiu nh vy khng gn lin vi bt k mt lun c
c th no bin minh cho nguyn l t do.
Nguyn l t do cung cp ch dn cho hnh vi ca con ngi, nhng n khng phi l
mt nguyn l t bin minh. Trong khi ch ngha t do c nhn khng phi l mt trit l chnh
tr ton din, mt c nhn mc chng mc no c th coi l i theo ch ngha t do c nhn
v cam kt ca h vi cc gi tr bin minh su hn, chng hn nh s hng thnh ca loi ngi,
quyn t ch, l tr, hnh phc, gii lut tn gio, s thng cm, hoc s cng bng.
12

Th nhn c l tr: Mt th nhn c l tr c u tin r rng v lun chn phng n ti c th t c kt qu tt nht.

Mt th nhn c l tr l bt c i tng no c th a ra quyt nh, c th l mt con ngi, mt cng ty, c my hay mt
phn mm. (ND, theo Wikipedia)

49

Mt nguyn tc, a chnh sch

Tng t nh vic mt nguyn l c th c nhiu lun c bin minh khc nhau, nhng
ngi theo ch ngha t do c nhn cng c cch lm v quan im khc nhau khi p dng
nguyn l t do. c cc cuc tranh lun m v nhiu ch khc nhau nh bng sng ch v
bn quyn tc gi (quyn s hu ti sn da trn s sng to hoc s c quyn do nh nc cho
php?), n t hnh i vi ngi phm ti git ngi ( ch l mt s trng pht cng bng hay
l mt quyn lc nguy him?), ph thai (mt vn gy tranh ci ty thuc vo vic ngi ta tin
rng c hai hay l ch c mt th nhn lin quan), thu ( l s n trm, hay l phc v
nhng li ch chung nh quc phng, chi ph hp php cho cc dch v?), chnh sch i ngoi
v qun s (tt c ngi theo ch ngha t do c nhn u ngm ng thun v chng chin
tranh, nhng h c bt ng v nhng iu kin cn thit bc b ngm nh hay lun c
bin minh cho vic tn ti ca lc lng qun s), v thm ch hn nhn ng tnh (liu nh
nc c nn chm dt tnh trng phn bit i x i vi cc cp v chng ng tnh, hay nh
nc nn ng ngoi hon ton i vi vic kt hn ca cng dn, v coi hn nhn thuc phm
vi ca lut hp ng?). Nhng ngi bit suy xt hn s c nhng quan im khc nhau v cch
p dng mt nguyn l no .
iu khng c ngha l khng c cc chnh sch lin quan n ch ngha t do c
nhn. Lut ngn cm hnh vi git ngi, hip dm, n l v trm cp l nn tng c bn cho bt
k h thng php lut vn minh no, nhng lut ny thm ch nn c cc chnh ph p dng.
Tuy nhin, vic cn p dng cc chnh sch c th g thc thi nhng lut ni trn vn cha c
cu tr li r rng. y mt ln na c th ni nhng ngi bit suy xt c th khc bit trong
quan im, v cch thc thi chnh sch. Chng hn nh vic cc chnh ph hoc cng dn cn
lm g bo v ngi dn v gia nh h trc bo lc vn l mt vn cn nhiu tranh lun.
Ngi ta cng bn lun v nhng bin php na chng. V d nh ngi theo ch ngha
t do c nhn c nn ng h vic hp php ha s dng cn sa cho mc ch y t, mc d nu
ng ra m ni, nu p dng nht qun nguyn l t do, vic hp php ha cn sa c th c
thc hin m khng c rng buc no v mc ch s dng? c phi l s phn bi nguyn
l t do hay mt bc tin ti t do mc cao hn? Nhng ngi bit suy xt c th s c
nhng suy ngh khc nhau v vn ny.

50

S khc bit gia chnh tr v o c

Ch ngha t do c nhn l mt trit l chnh tr, khng phi l mt trit l o c. o
c quan tm n iu g l ng hoc iu g l tt v bn thn n chnh l h thng nhng quy
nh, quan im v nhng g c cho l ng, l tt. N t tm cch xc nh th no l
ng, l tt. Mc d c lin quan, trit l chnh tr quan tm n mt phm tr khc ca hnh vi
con ngi. l cc loi hnh thi quan h gia ngi vi ngi. Thng c s chng cho
ng k gia hai lnh vc trit hc ny bi v c hai u quy nh cc quy tc ng x ca con
ngi v gii quyt vn con ngi nn hnh ng nh th no vi chnh mnh v trong cc
mi tng tc vi nhng ngi khc. Tuy nhin, s khc bit gia chng chnh l nhng lun c
bin minh cho vic ti sao mt c nhn cn phi tun theo cc quy tc ng x.
Hnh ng o c c bin minh da trn c s cho rng th nhn lm iu g bi
v anh ta l mt sinh vt c o c. Cn c o c13 ca mt ngi s nh hng ngi
hnh ng ng n. o c bt u vi th nhn o c c l v t cu hi: Mt c nhn
phi hnh ng nh th no khi c y/anh y l mt th nhn o c?. Tri li, cc quy tc
ng x trong mt trit l chnh tr c bin minh da trn nn tng rng th nhn phi tn trng
cc c nhn khc v coi h l nhng th nhn o c ring bit. l mt trit l x hi vi
phng chm lm r cch mi ngi i x vi nhau khi tng tc vi ngi khc. Trit l
chnh tr s t ra cu hi: "Mt c nhn phi hnh ng nh th no khi c y/anh y tng tc
vi cc c nhn khc?.
Ni cch khc, o c c ngun gc t thn: con ngi phi hnh ng, c x nh th
no v bn thn h l con ngi. Ngun gc ca trit l chnh tr li lin quan n ngi khc:
nhng i hi i x vi ngi khc mt cch cng bng v ngi khc cng l con ngi.
Ni nh vy khng c ngha cc cn nhc, xem xt v o c trong quy tc ng x ca
mt c nhn khng bao gm nhng quan tm, nhu cu ca ngi khc. xc nh xem c
phi l mt hnh ng o c khng, trong nhiu tnh hung, chng ta cn phi xem xt liu
hnh ng ca chng ta c nh hng n nhng ngi khc hoc quan tm n mc ch v

13

Cn c o c: kh nng a ra nhng nh gi, nhn nh mang tnh o c ca mt c nhn da trn nhng

nim ph bin v ng v sai v chu trch nhim cho nhng hnh ng ng hoc sai ca c nhn ny. (ND, theo
Wikipedia)

51

mi quan tm ca ngi khc nh th l mc ch v mi quan tm ca chnh mnh. Tuy

nhin, trng tm ca mi quan tm ny vn thuc v cn c o c (morgal agency) ca mt
th nhn. Cch chng ta quan tm n cc c nhn khc mt cch o c chnh l chng ta
xem h nh l mt phn ca cn c o c ca chng ta. Ngc li, cch chng ta quan tm
n cc c nhn khc theo trit l chnh tr li l coi h nh nhng th nhn o c ring bit,
cn c tn trng, v do gii hn cn c o c ca chng ta theo cch thc m bo s
tn trng dnh cho c nhn khc.
V hu ht mi hot ng ca con ngi u bao gm s tng tc vi ngi khc, nn
nhng quy tc o c v chnh tr c th c p dng cho nhng tnh hung tng t nhau, m
i khi lm cho ngi ta nhm ln v coi trit l chnh tr v o c l mt. Mt s ngi c
gng lut php ha o c; bi v h tin rng nu mt vic g l v o c, th r rng cng
l bt hp php. Nu con ngi khng nn lm mt iu g , th ngi khc nn ngn cn h
lm vic . Bn v vn ny, nhiu ngi thng ni "mi ngi c quan nim o c khc
nhau" v ngi ta khng nn p t "quan im o c ca mnh" ln quan im ca ngi
khc. Tuy nhin, iu khng c ngha l ngi ta cn ng h ch ngha tng i v o c
("quan im o c ca ti" cng tt hoc chnh ng nh "quan im o c ca bn")
hng ti t do. Thc ra, thuyt tng i v o c l mt nn tng rt yu cho t do, v nu
tt c cc tuyn b u tt nh nhau, ti sao t do li lun tt hn p buc?
C mt phin bn khc ca lp lun ny, l: c th tn ti mt h thng o c ph
qut p dng cho tt c mi ngi nhng khng ai c th tht s hiu h thng ny l g; chnh v
s thiu hiu bit v mt h thng o c chun mc, chng ta khng nn lut php ha bt k
h thng o c no. Mc d y l mt lp lun mnh hn ch ngha tng i o c pha
trn, lp lun ny vn chp nhn tng lut php ha o c nu chng ta c th xc nh
th no l mt h thng o c chun mc. Ngay c khi chng ta chp nhn rng c mt h
thng o c duy nht, ph qut, v c nhiu ngi bit n v thng nht, vic lut ha o
c thng qua cc th ch chnh tr vn kh bt hp l v kh c th lut ha c v o c
lin quan n nhiu kha cnh khc nhau trong cuc sng ca con ngi hn trit l chnh tr.
o c hay chng ta hy vng o c s gip chng ta sng mt cuc sng tt hn. Trong
khi , lut php gip chng ta i x cng bng vi nhau.

52

Mt s ngi cho rng mt trit l chnh tr khng c nn tng c s da vo mt nguyn

tc o c c th no l mt trit l khng c s bin minh. Nhng hy nh rng, mt
nguyn l nh hnh mt trit l chnh tr no thuc v cu phn gia [trong ba cu phn:
bin minh, nguyn l, v chnh sch ND]. N vn c mt lun c bin minh (hoc, c l, nhiu
lun c bin minh khc nhau), nhng nhng lun c ny c th ng hoc khng ng theo cc
nguyn l ca ch ngha t do c nhn. Nh ch ra trn, nhng ngi c nhng lun c khc
nhau vn c th c ng vi mt nguyn l chung. Trong trng hp ny, chp nhn s khc
bit, a dng chnh l mt biu hin ca s p dng nguyn l t do, l cho php cc c nhn
c th c nhng quan im o c v hnh vi khc nhau, min l tt c mi ngi u c
hng cc quyn mt cch cng bng.
Trong hu ht cc trng hp, o c v trit l chnh tr thc s c th a ra nhng
quy tc ng x ging nhau, v d i vi vic git ngi, hm hip, v n cp, nhng hnh vi
ny chc chn c coi l v o c v phi chu s trng pht thch ng ca php lut.
Nhng cng c nhng trng hp, trong khi v mt o c, mt hnh ng no cn c
thc hin hoc cm, nhng ng t quan im trit l chnh tr li khng. V d nh, o c c
th i hi bn phi yu mn, i x vi hng xm nh ngi anh (hoc ch) ca bn, nhng
trit l chnh tr hay t nht l trit hc chnh tr t do c nhn li khng c yu cu no nh
th. Nh v thnh ng knh Thomas Aquinas lp lun, "Nhn lut c xy dng v p dng
cho mt nhm ngi nht nh, phn ln trong s h khng hon ho v c hnh. Vy nn nhn
lut khng cm on tt c cc t nn, thi xu, v o c, nhng hnh vi m nhng ngi tt
s khng phm phi v ch cm on nhng hnh vi ti c nghim trng hn. Hu ht cc ti c
ny gy nh hng v tn thng ngi khc. Nu khng c s cm on nhng hnh vi gy tn
thng, x hi loi ngi s khng th duy tr c. V vy php lut nghim cm hnh vi git
ngi, trm cp v nhng hnh vi khc tng t."14 Chng ta c th phn i nhiu iu v coi
l hnh ng v o c, thm ch xu xa khi nhn vi quan im o c, nhng t quan
im ca trit l chnh tr m ni, chng li c chp nhn. Cu hi m chng ta cn t ra khi
phn nh xem mt hnh ng nn b cm on bi lut php hay khng chnh l: hnh ng ny
c vi phm quyn ca ngi khc khng?

14

St. Thomas Aquinas, Treatise on Law, Q. 96, Art. 2, Summa Theologica (Westminster, Maryland: Christian
Classics, 1981), p. 1018.

53

Kt lun
Ngi theo ch ngha t do c nhn c th l nhng ngi theo bt k mt tn ngng
tn gio no hoc khng theo mt tn gio no c, c th l ngi ng h nhiu hc thuyt
trit hc khc nhau, c nhng li sng khc nhau, l thnh vin ca nhiu nhm sc tc v ngn
ng khc nhau, nhng tt c u thng nht v c kt ni bi mt nguyn l t do chung. H
c th khc bit khi i vo p dng c th nguyn l t do, c th khng ng vi mt thc
t/s tht c lin quan no , v v th, nh l mt h qu ca s khc bit, i khi h thy mnh
trn hai u chin tuyn i lp nhau khi tranh lun v mt vn c th no , mc d h
cng tn thnh nguyn l t do. Nguyn l ny gn kt h khi h cng t chc chin dch ku
gi s bi b lut cm on nhng hnh vi c coi l phm php m khng c nn nhn, phn
i ch c ti, bo v quyn t do thng mi v kinh doanh, chng li bo lc qu khch,
v thng cng nhau ng h v h tr s t do bnh ng cho tt c mi ngi.
Ti khuyn ngh nhng ngi ng vi nguyn l t do trn bnh din chnh tr khm
ph nhng quan nim, t tng ca ngi theo ch ngha t do c nhn mt cch nghim tc
hn, c nhiu hn v nhng t tng ny, ngh v chng, tho lun, tranh lun, v so snh
chng vi cc trit l chnh tr khc, hay ni mt cch ngn gn hy dng tr c ca bn. Mt
ngi ng h nguyn l t do l ngi theo ch ngha t do c nhn. L do mt ngi ng h
nguyn l ny c th khc vi l do ca ngi theo ch ngha t do c nhn khc; chnh l s
khc bit gia ch ngha t do c nhn vi hu ht cc trit l chnh tr khc, bi v n khng i
hi s nht tr v nn tng c s, ch cn tt c mi ngi nht tr rng mi ngi c quyn bnh
ng nh nhau v t do. Mt ngi theo ch ngha t do c nhn c th bt ng v cc quy nh
chnh sch thch hp nht a nguyn l m h cng ng h vo i sng. chnh l
nguyn l t do trn bnh din chnh tr, nguyn l nh hnh trit l ca ch ngha t do c
nhn v gn kt nhng ngi theo ch ngha t do c nhn vi nhau. Vng, l tt c nhng g
v nguyn l t do, v ti ngh nh th cng l ni v n ri.

54

Khng c t do, khng c ngh thut: Khng c ngh thut, khng

c t do
Sarah Skwire
Nh thng c pht biu, t do rt quan trng i vi ngh thut; tuy vy, ngh thut cng
rt quan trng i vi t do. Ngh thut ph b nhng li mn v buc chng ta phi suy ngh.
Ngh thut l bt kh thi nu thiu t do, th nhng t do cng s bt kh thi nu khng c ngh
thut. Sarah Skwire l mt hc gi ti Liberty Fund [Qu T do] v cng l tc gi ca cun
gio trnh i hc ni ting v k nng vit vi ta Writing with a Thesis. B c bng Tin
s Anh ng ti i hc Chicago.

Vo nm 380 TCN, Plato lp lun rng cc nh th l i tng nguy him nu c php tn

ti trong nh nc cng ho l tng ca ng.
Vo nm 8 SCN, Ovid b trc xut khi Rome v l do m sau ny ng miu t l Mt bi th
v mt li lm.
Vo nm 722 SCN, nh th Nht Bn Asomioyu Hozumi b trc xut n o Sado do c gan
ch trch Nht hong.
Vo nm 1642 SCN, chnh ph ca Oliver Cromwell ra lnh ng ca tt c cc nh ht ti
London.
Vo nm 1815 SCN, Goya b gii n trc Bi thm on nhng ngi ny ngh ng gii
trnh ai ra lnh cho ng v bc Maja kho thn. Khng lu sau , ng mt cng vic ho
s to n Ty Ban Nha.
Vo nm 2012 SCN, ban nhc punk ca Nga Pussy Riot b bt v chu mc n pht 2 nm t ti
mt tri bit giam vi ti danh biu din ca khc chng chnh ph ti mt gio ng.
Lm mt ngh s c ngha l c th b tn thng, b tc ng do bn tay kim sot ca chnh
ph bt c lc no. Cuc thanh trng v i ca Stalin trong nhng nm 1920 v 1930 bt
giam hai ngn nh vn, ngh s v tr thc. Xp x mt ngn nm trm ngi trong s h cht
trong t. Chnh ph Quc x ca Hitler t quyn kim sot tt c cc loi hnh ngh thut vo
tay ca B Tuyn truyn vo nm 1933, v tri tp trung Theresienstadt c lp ra chuyn
bt giam v git hi cc ngh s v tr thc. V ti by gi, chng ta vn cha bit c bao
nhiu ngh s cht, bin mt, b tr dp v b ph hu tc phm trong sut thp k mt mt
(1966-1976) trong Cch mng Vn ho ca Mao Trch ng.

55

Chng ta c may mn c sng to ngh thut trong th gii phng Ty t do ca th k hai

mi mt, v khng phi ngh qu nhiu v t do ngh thut. Khi chng ta nhc n iu ny,
chng ta thng ngh coi n l mt vn mang tnh thm m s t do sng to c nhn trong
vic la chn cng c chng ta mong mun hay la chn phong cch th hin su sc nht
tng ca mnh. Chng ta ngh v t do ngh thut nh mt s hon thnh kht khao c to
nn nhng hnh nh v t ng chng ta mong mun m khng b l thuc vo bt k quy tc
phong cch cng nhc no. (Nh ho s kim nhip nh gia Ben Shahn tng vit, nu cc
ngh s t chn trng phi cho mnh th h s chn khng c trng phi). Hu nh chng ta
khng bit rng vo nm 2001, mt i pht thanh b FCC15 pht 7000 USD khi pht mn hi
kch Your Revolution Will Not Happen Between These Thighs [Cuc cch mng ca anh s
khng din ra gia hai ci i ny] ca ngh s hi Sarah Jones. V chng ta c l s ci trc
nghch l rng mt bn nhc rap c vit nhm phn i vic khc ho hnh nh ph n mang
nhiu dc tnh trong vn ho hip hop li b coi l c cha nhng ni dung mang tnh xc phm
tnh dc r rng v c v nh c vit cho mc ch kch ng v gy sc.
Chng ta thng c xu hng b qua nhng v d c v lt vt ca vic n p nh trn. Trong
vn ho phng Ty th k hai mi mt, kim duyt ngh thut ch dnh cho nhng k u c
hp hi d b kch ng. Tht l ngu xun thay nhng k biu tnh phn i b sch Harry Potter
v cho rng n c v cho ch ngha Satan, v cng tht ngu xun thay cho nhng k Trung
tm ti nguyn m nhc cho cc bc cha m lp nn danh sch Mi lm bi ht c hi
tp hp nhng ca khc rock m h cho l qu nguy him cho tr em. Sng trong lng s tht
s bin thnh bt kh nu mt x hi v cc thnh vin ca n khng c t do sng to ngh
thut.
L gii thc trng ny, thnh vin Eric Idle ca nhm Monty Python16 vit: t nht c mt
phng thc o lng s t do ca bt k x hi no thng qua s lng cc mn hi kch
b cm, v r rng mt x hi lnh mnh cho php nhiu bnh lun ma mai hn l mt x hi
n p. Chng ta c th d dng nhn thy quan im chnh tr cng khai trong cc tc phm
ca nhm Monty Python nh Life of Brian [Cuc i ca Brian], v c bit l tc phm Monty
Python and the Holy Grail [Nhm Monty Python v chic chn thnh]. Lp lun ca Idle gi
rng ring vic sng to hi kch l mt hnh ng chnh tr, mt hnh ng m ngay t bn
cht t thn phc v cho t do. S ra i ca v kch Con vt17, cng l mt s u tranh cho
t do nh cuc tranh lun v tnh chnh danh ca cc hnh thc chnh ph trong tc phm Nhm
Monty Python v chic chn thnh. Mark Twain ni rng S bt knh chnh l nh v ch
ca t do v l ngi bo v chc chn cho t do.
Ngh thut mang tnh thay th. D bt c hnh thc no, ngh thut bt buc ngi thng
thc phi iu chnh li nhng t duy c k, cn nhc li nhng khi nim c k v cu trc li
15

Federal Communications Commission: U ban Truyn thng Lin bang, c quan c lp ca chnh ph Hoa K
ph trch cc vn v truyn thng
16
Tn mt nhm hi kch ni ting ca Anh - ND
17
Tn ting Anh: Parrot Sketch. y l mt series hi kch truyn hnh ni ting ca nhm Monty Python - ND.

56

nhng phng thc li thi. Emily Dickinson tng ni, Nu ti cm thy, xt v mt th xc,
ton b phn nh u ca mnh b ct mt th ti bit rng chnh l thi ca. Cng cm gic
ny vi Eimly Dickinson, E.E. Cummings18 tng vit rng nim ca ng v th php thi ca c
th c biu hin trong vng 15 t, bng cch trch dn Nhng cu hi p khi hi kinh
in, v d nh Liu bn c dng mt a tr nh mt ngi ph n khng? Khng, ti
nh c ta bng mt hn gch. V Margaret Atwood cng to nn tri nghim tng t cho
c gi vi bi th You Fit Into Me [Anh va vn cho em]:
Anh va vn cho em
Nh ci mc nhn ci vo mt khuy trn.
Nh li cu
V i mt m to. 19
Ngh thut xy ra khi nhn thc ca chng ta b thay i. l s khc bit khi chng ta nhn
nhng bc ho theo trng phi chm bi (Pointilist) t khong cch mt bc chn v khi nhn
t bn kia cn phng; l s mu thun gia nhng b phim ca Laurence Oliver v Kenneth
Branagh chuyn th t v kch Henry V ca Shakespeare; khi nhng vt thng ngy c
coi l tc phm ngh thut; hay khi John Cage qu quyt rng yn lng l m nhc ca chnh n.
Ngh thut i hi chng ta lin tc iu chnh li nhng k vng v xem xt li nhng g chng
ta ngh l bit. Nhng tri nghim trong ngh thut, d l ca tc gi hay ngi thng thc,
khin cho chng ta tr nn tr nn linh hot hn trong t duy. V chnh t duy linh hot t
thn n l mt hnh thi ca t do.
Nhng khng ch cm gic v t do i cng nhng cm xc thm m khin cho ti ni rng ngh
thut tin b v t do. Ngh thut i hi chng ta suy ngh. Nhng n khng yu cu chng ta
phi ngh v ch mt iu duy nht no . N trao cho chng ta s t do din t s a chiu
trong kin ca chng ta. Ngh thut, ging nh t do, khng c ch cho thc h. Walt
Whitman vit:
Liu ti c mu thun vi bn thn mnh
Tht l tt khi ti mu thun vi bn thn mnh,
18

Edward Estlin Cummings (1894 - 1962), thng vit l e. e. cummings, l mt nh th, ha s, nh son kch, nh
vn ngi ni ting ngi M. V trong nhiu tc phm ca ng, phn tn tc gi c nh my l e.e.cummings
nn tn ng thng c vit l e.e.cummings - ND
19
Nguyn tc ting Anh:
You fit into me
like a hook into an eye
a fish hook.
an open eye.
y tc gi dng li chi ch, hook and eye trong cu th 2 l ci mc ci v khuy ci bng kim loi thng
thy trn o lt ph n. Cn t hook v eye cc cu sau mang ngha li cu c v i mt. - ND

57

(Ti rng ln, trong ti cha ng rt nhiu th.)20

Ralph Waldo Emerson cng quan st c iu tng t rng S nht qun ngu ngc chnh l
ng ba b ca nhng ngi c u c hn hp, nhng ngi kiu ny rt c nh nc, trit gia
v qu tc yu qu. Cn mt tm hn v i th s khng bit lm g vi s nht qun. Vi rt
nhiu ngh s, nim phi a ra mt kin cng nhc, cui cng v mt s vt no ni
thng ra l chng c ngha g. S hiu bit xut hin thng qua qu trnh sng to ngh thut
cng nh tri thc xut hin thng qua s tng tc trong mt x hi t do, hay gi c xut hin
thng qua nhng tng tc trong mt th trng t do. Graham Wallas, ng sng lp ca
Trng kinh t London, tng vit Mt c b but ming tht ra nhng cu th t pht
nh sau khi c ngi khc hi rng liu c b bit ngha nhng iu c b s ni: Lm sao
chu bit c chu ngh g cho n khi chu ni ra ?. Ngh thut cho php chng ta ngh theo
kiu yu v ght cng lc ti yu v ti ght. N va cho chng ta c hi tn thng ch ngha
anh hng ca nhn vt Henry V li va xt xa cho ci gi ca chin tranh. V n cho thy rng
c nhiu th c th cng ng ti mt thi im, v c th c rt nhiu quan im trong cng
mt bi cnh.
Ngh thut cho php cc tng c vui a sng to. Chnh nh s vui chi sng to ny m
nhng tin b v i nht ra i. chnh l iu nh khoa hc Matt Ridley mun cp khi
ng ni bn cn phi hiu cch thc con ngi mang no b ca h n vi nhau v cho php
cc tng ca h c kt hp v ti kt hp, c gp g v kt i. Ni nm na, bn phi
hiu cch cc tng giao phi vi nhau. y chnh l khng gian t do mang tnh ngh
thut v tri thc c Ronald Regan ca ngi. Nh chnh tr gia tng c mt thi gian di lm
din vin trc y ni: Trong bu khng kh ca t do, cc ngh s v cc nh bo tr ca h
c t do ngh n nhng iu khng tng v to ra nhng sn phm to bo, h c t do
to nn nhng sai lm khng khip ln nhng cng trnh y vinh quang.
Nhng tc phm y to bo hay con t giao phi tr c xut hin khp mi ni,
thm ch di nhng iu kin ti t nht. Ngh thut, xt cho cng c to nn trong nhng
ch p bc nht v trong nhng nh t tm ti nht. Lindy Vopnfjord, mt nhc s v ng
thi cng l mt ngi theo ch ngha t do c nhn ni Khao kht t do l ng lc quan
trng nht cho tnh sng to trong mi ngh s; l l do ti sao nhng ni b p bc nht li l
ni th ngh thut p v y quyn uy nht c to nn. Tht kinh ngc khi mt s ngi
cn gi rng sc sng mnh lit ca tinh thn ngh thut khi i din vi s n p hm rng
c th ngh thut tuyt phm, bn phi cn cht t chuyn ch. Federico Fellini lp lun rng
Nu mt ngi ngh s c t do lm bt k iu g ngi y mun, cui cng ngi y s
chng lm nn cm cho g ht. Nu c mt iu no nguy him i vi mt ngh s, chnh

20

Nguyn bn ting Anh:

Do I contradict myself?
Very well then I contradict myself,
(I am large, I contain multitudes.)

58

xc l cu hi v t do tuyt i, ch i cm hng v nhng g din ra tip theo. Nu nh

ngi ngh s chng cn g m phn i th ly u ra ng lc sng to?
l mt quan im. Tuy nhin Albert Camus cng quyt rng bt k s hn ch no u l do
t mnh to ra m thi. ng vit: Khng c t do, khng c ngh thut; ngh thut ch tn ti
da trn nhng ro cn n t to ra cho mnh v cht v nhng ro cn t bn ngoi. Mt quy
tc c coi l mt th thch ngh thut da trn tinh thn t nguyn hon ton khc vi mt
lut l c p t t bn ngoi. Keats cng lp lun tng t trong bi th On the Sonnet khi
ng vit: Nu nh chng ta nht nh phi b kim ch,/Nu nh chng ta khng th cho
Nng Th c t do,/ Th nng s c bao quanh bi s du dng ca chnh nng.21 V v
th chng ta cn phi lu gi ngh thut ca chng ta v bo v n khi nhng ngi mun p
t nhng hn ch v li ca h ln nhng tc phm y to bo ca chng ta bt k h tuyn
b rng h lm nh vy l v li ch ca chnh chng ta hay l v li ch ca x hi.
Ivan Grigoryevich, nhn vt chnh trong tiu thuyt Forever Flowing [Tri mi tri hoi] ca nh
vn Vasily Grossman lp lun rng tht v ch khi ngh rng t do ngh thut, t do x hi v
t do chnh tr ca chng ta ring r vi nhau.
Ti tng ngh t do l t do ngn lun, t do bo ch v t do nhn thc. Nhng t do l
chnh cuc sng ca mi ngi. i vi bn th n c ngha l: Bn c quyn c khu
v ci g bn mun giy hay o khoc tu , c quyn nng bnh m t bt m xay t
ng cc bn gieo, c quyn bn hoc khng bn tu ; i vi mt ch xng tin, mt
cng nhn thp hay mt ngh s th iu quan trng chnh l c sng nh cch mnh
mun, c lm nh cch mnh mun ch khng phi l do ngi khc ra lnh cho mnh.
V trong t nc ca chng ta khng h c t do khng c t do cho ngi vit sch,
ngi gieo ht cng nh ngi th lm giy.
C nhng ngi ngh s cht v nhng tc phm c to ra t nhng chic my quay, cy
c, bt mc, dao khc, nhc c, giy nhy nhng dng c m chng ta ang dng to ra
ngh thut. Ni cho cng, chng ta hon ton c quyn s dng nhng cng c trn to ra cc
tc phm ngh thut theo cch m mnh thch, lm nhng cng vic m mnh mong mun v to
iu kin cho ngi khc tip cn ngh thut v t do. Ngh thut c sinh ra t t do, v n
lt mnh n li sinh ra t do. Quy trnh ny va tm thng li va quan trng, va th kch li
va p . T thn n s khng cu ri c chng ta. Nhng thiu n chng ta khng th
c cu ri. Ngh thut, nh Richard Wilbur ni lun l mt vn , hi em thn yu /
gia s sng hay ci cht, m anh lng qun.

21

Nguyn tc ting Anh: . . . if we must be constraind, / . . . if we may not let the Muse be free, / She will be
bound with garlands of her own.

59

Khim nhng v t do
Aaron Ross Powell
Ch ngha t do l mt trng phi trit hc vi nhng hm thc tin. Nhng hm ny c
hnh thnh khng phi t mt tuyn b ca ai rng h bit ci g l tt nht cho ngi khc,
m l t s hoi nghi mnh m v hiu bit ca mt c nhn no hay chnh l kh nng
iu khin cuc sng ngi khc ca c nhn ny. Tnh khim nhng, mt c tnh v cng l
kt qu ca thi hoi nghi, va l thnh phn ca mt cuc sng p li va l nn tng ca
t do. Aaron Ross Powell l mt nh nghin cu ti vin Cato ng thi l bin tp vin ca d
n Libertarianism.org ca vin ny. D n ny ang pht trin cng thng tin in t ln nht
th gii v cc hc bng cho cc nh t do c nhn cng nh cc ti liu v t do. ng c bng
JD ti i hc Denver.

Ti c th sai lm v kh nhiu th. Nhng iu ti khng bit p o nhng iu ti bit n

mc nhng tri thc thc s ca ti xem chng ch nh chic b g nh ch v gia i dng
ca nhng iu cha bit.
Ti khng h xu h khi chp nhn s thc ph phng ny, khng ch bi vic tha nhn s tht
ny vn d chng c g ng xu h m cn v nhng ngi khc cng cng chung cnh ng vi
ti m thi. S ngu dt ca chng ta nhng ci m chng ta khng bit lun lun nhiu hn
rt nhiu nhng iu chng ta bit. S thc ny thm ch cng ng vi c nhng ngi thng
minh v c gio dc nht.
Nhn ra s tht ny lm chng ta thnh nhng ngi khim nhng. V s khim nhng ny,
cng vi nhng hiu bit thc t v cch thc chnh ph ang vn hnh s khin chng ta thnh
nhng ngi theo ch ngha t do c nhn. Ch ngha t do c nhn l th trit hc ca s khim
nhng. N l th trit hc chp nhn chng ta nh chng ta vn d v trao chng ta quyn t do
c th pht huy kh nng ca mnh mt cch tt nht. V n l mt th trit hc c th hiu
thu nhng sai lm ca con ngi i km vi sc mnh cng p ca chnh ph c th gy ra
nhng thit hi hay s tn ph nh th no. Ch ngha t do c nhn hn ch quyn hn ca
nhng ngi cm quyn v n nhn ra rng h cng ch l nhng ngi bnh thng thi hnh
nhng quyn lc c bit v s nguy him m quyn lc c th to ra thng nhiu hn
nhng iu tt p m n c th to ra. Ch ngha t do c nhn da trn s khim nhng v
khng chp nhn s kiu cng ngo mn ca nhng k t cho mnh cao hn v uy quyn hn
nhng ngi khc.

60

Hy bt u bng vic xem xt th no l cch nhn khim nhng v nhng tri thc m chng ta
c. Mi ngi trong chng ta xem ra bit kh nhiu, t vic chng ta n g sng nay n s
lng mt trng xung quanh Ho tinh. Chng ta bit rng Geogre Washington l v tng thng
u tin ca Hp chng quc Hoa K, rng Boris Yeltsin l tng thng u tin ca Lin bang
Nga, bit c vic li xe lc ang say l hnh ng nguy him.
Nhng nu nh chng ta nhn vo ton th lch s tri thc, chng ta s thy nhng tri thc sau li
lt nim tin i vi tri thc trc. Nhng iu l chn l khoa hc ba trm nm trc l
nhng iu v ngha ngy hm nay. Nhng ngi thng minh nht trong s chng ta tng tin
rng chng ta c th hiu c tr c v tnh cch ca mt ngi bng cch nghin cu s bu
trn u ngi (ngnh ny c gn cho ci tn nghe rt khoa hc l phrenology no tng
hc.) Nhng ngi thng minh v v i tng chc chn rng Tri t l trung tm ca v tr.
Khng ch khoa hc c v nh khng th t n chn l cui cng v vnh cu. Nhng ngi
rt thng minh v vn ang tranh lun v nhng vn trit hc ht sc cao siu k t khi th
gii ny xut hin nhng ngi rt thng minh nh h. Hai thin nin k ri trc y, Plato
ngh rng ng tm ra c cng l l g. Phn ln cc trit gia phn i nhng khng ai
trong s h tm c mt l thuyt thay th khc m li khng m ra nhng lp lun thuyt phc
khc phn bc li chnh l thuyt .
Chng ta nn lun lun gi thi nghi hoc v nhng tuyn b khng nh v tri thc tuyt i.
Nu bn tin rng mt quan im trit hc l bt bin, bn hon ton nhm ln. Nu bn tin
rng khoa hc ngy nay hiu trn vn mt ch no , ch trong vi nm na bn s nhn
ra rng ch l mt s ng nhn. Hn th na, nu chng ta nghi ng mt cch hp l v tri
thc ca nhn loi ni chung th chng ta li cng nn nghi hoc v nhng tuyn b hng hn
ca mt s c nhn trong s chng ta.
Nhng tt c nhng iu khng ngn cn chng ta thng xuyn c cm gic rng khng i
no chng ta li sai.
Hi i hc ti bt u hiu c s kiu cng tr thc ph bin n mc no. Ti thy thc
s b tc bi ci cch m cc gio s ca ti nhn nhn v chuyn mn ca chnh h. Mt ng
tin s chuyn v phim hi u th k hai mi ca M cng cm thy kh nng phn bin
nhng t ph mi trong nghin cu vt l hay l ging cho sinh vin rng loi ung th no xng
ng nhn c nhiu ti tr nht. N cng din ra bn ngoi trng i hc, c bit l trong
chnh tr. C bao nhiu ngi M nhn vo s phc tp n kh tin ca h thng chm sc sc
kho ca chng ta v ni , ti bit cch khc ph h thng ny? C bao nhiu c tri khng
c trang b kin thc c bn v kinh t t tin cho rng h bit r xut ca ng c vin no
s thc y s thnh vng? Chng ta ch cn n lc cht t tha nhn rng chng ta sai v
nhng th m chng ta ngh l c l do tin tng l ng. Nhng t nht, c v chng s d
dng nhn ra iu ny khi chng ta khng c hiu bit v mt ch no .

61

Hn th na, rt nhiu ngi trong chng ta khng c thi nghi hoc khi chuyn t th
gii tri thc v hin tng sang th gii tri thc v gi tr. Ly cc nh dinh dng lm v d. H
tin rng h bit c loi thc n no l lnh mnh nht do h a cho chng ta nhng th
giu dinh dng nht v t c hi nht. Nu chng ta tiu th khi lng X, chng ta c th k
vng kt qu Y. (Hin nhin, ngay c tri thc kiu ny cng thay i n kinh ngc trong nhng
nm va qua.) Nhng nn nh rng tt khng c ngha l nn. Ci tt cho sc kho l mt
cu hi khc hon ton vi ci ti nn n.
Ti c th nhn ra rng khoai ty chin khng tt cho sc khe bng ci luc. Nhng iu
khng c ngha l ti sai khi chn n khoai ty chin vo ba ti nay. V ci ti nn n khng
nht thit phi cng l ci tt nht cho sc kho ca ti. Nn bao gm c nhng gi tr khc
chng hn nh s ngon ming khi n, gi c ca nhng thc phm thay th khc v cc yu t
khc. Dinh dng ch cp n mt gi tr (ci g l tt cho sc kho) ch khng cp v
nhng gi tr khc.
Ch ngha hoi nghi hp l p dng cho c nhng ngi khc v chnh chng ta. Ti nn nghi
hoc v nhng tuyn b ca anh v s chc chn tuyt i v tng t, ti cng nn t nghi ng
tnh chnh xc trong nhng tuyn b ca mnh.
Ch ngha hoi nghi nh vy s khng khin chng ta t b tt c nhng khng nh v tri thc
ca mnh. Nhng n dn chng ta n vic chp nhn mt thi khim nhng. Khi bit c
rng nhng ngi khc cng gp kh khn tng t nh chng ta trong vic xc nh tnh chn
chn mt s tht no , chng ta cng nn trng i s khim nhng t pha h.
y chnh l ni m s khim nhng thc gic chng ta i theo con ng ca ch ngha t do
c nhn. Nu chng ta mang theo thi nghi hoc chnh ng v tri thc ca chng ta, v c s
tht v gi tr, th chng ta nn cn nhc trc khi bt nhng ngi bt ng kin phi sng vi
nim tin ca ring chng ta. Ni cch khc chng ta nn cn nhc trc khi n mt cu lc b
hoc ku cnh st dng di cui vi ai .
Ti sao? V chng phi bt k chnh sch no cng c th tr nn ti t hoc v hiu lc, nhng
chng ta lun lun khng th quay li v sa cha n? V liu chng ta c c li ch g khi c
gng lm th gii ny tt p hn bng bng cch s dng quyn lc ca chnh chng ta hay
nhng bin php ca nh nc cng p ngi khc, bt chp rng chuyn thng khin
mi th ti t hn i vi mt s ngi? Nu nh chng ta c th chc chn rng gi tr ca
chng ta l ng v thc tin ng h chng ta, vy th tc hi ca vic dng chnh tr bt
nhng ngi khc tun th l g?
ch ra sai lm trong li suy ngh trn, s c ch khi ta ngh v mc ch ca cuc sng. Trit
gia Hy Lp c i Aristole tin tng rng th duy nht ng m c n chnh l vic t c
trng thi eudamonia thng c dch l hnh phc (happiness) hay sinh si ny n
(flourishing).

62

Aristotle tin tng rng hnh phc khng phi l th c trong nhng khonh khc ring bit ca
tho mn hay au n (y l iu chng ta thng cp khi chng ta ni ti ang hnh
phc), thay vo n ch c tm thy khi chng ta nhn nhn cuc i ca mnh mt cch
tng th. Vo lc cui i, chng ta thng nhn li qu kh v hi, Liu mnh c mt cuc
sng tt p?. Mi th m chng ta vn ang l, mi l do khin chng ta tn ti u c th cu
thnh cu tr li c trong giy pht lm chung.
Aristotle c cch ngh ring ca ng v cuc sng tt nht cuc sng t c nh cao ca
hnh phc. ng cho rng l sng ph hp vi c tnh c nht ch c con ngi: kh nng
l tr. Do , cuc sng cao qu v tt nht l cuc sng chim nghim. C l khng c g ngc
nhin khi mt trong nhng trit gia v i nht th gii ngh rng hnh phc xut pht t mt
cuc i dnh cho trit hc.
i vi Aristole th chc chn iu ng. Cn vi chng ta th sao? Bi v chng ta ch c
nhng hiu bit c hn v th gii bn ngoi, chng ta cng cn khim nhng vi nhng gi
v cng thc dnh cho hnh phc. Hnh phc dnh cho ti cha chc ging nh hnh phc
dnh cho bn. Khng c mt kiu con ngi hnh phc chung chung m thay vo l hng t
con ngi vi nhng hnh phc ht sc a dng. Hnh phc c th c tm thy trong l tr,
nhng n cng c th n thng qua vic nui dy con ci, tri nghim ngh thut nh cao, xy
dng doanh nghip thnh cng, tr thnh vn ng vin hay gip nhng ngi km may mn
hn. V nu nh cuc sng tt p ca mi c nhn ph thuc vo nhng c im ring ca
cuc i h th con ng t n cuc sng tt p y cng nh vy. Cch ti lm cho i ti
tt p c th khc vi cch bn lm khng ch i vi mc tiu m mi chng ta nhm ti m
cn trong cch chng ta m bo rng mc tiu ca chng ta l ng.
D Aristole c th c vi chi tit sai, ti ngh ng ng v bc tranh tng qut. Phn ln
ngi dn mun sng mt cuc sng tt v y v chng ta c th ni mt cuc sng tt
p chnh l mt cuc sng m ta sng trong s mu cu mt cuc sng tt p. Ging nh
nhng nh lp quc Hoa K vit trong bn Tuyn ngn c lp, chnh l mu cu hnh
phc. S mu cu khc nhau ca chng ta c l s a n nhng con ng khc nhau, tu
thuc vo hon cnh, s thch v cc gi tr. Chnh vic mu cu mi l quan trng.
Tn trng ngi khc nhn ra phm gi ca ngi khc chnh l nng lc ca sinh vt bit t
nh hng cho mnh (iu m cc trit gia gi l t ch autonomous) c ngha l tn trng
nhng hnh thi khc nhau ca yu cu ny. iu ny c ngha l khng ch ng kim ch
ngi khc v s mu cu nhng iu tt p ca chng ta cng nh cng nhn quyn chnh
ng la chn con ng i ring ca mi ngi trong chng ta.
Ti i n kt lun rng t c iu ny, chng ta cn hn ch trit quyn lc ca nh
nc, d nhin l trong mi tng quan vi nhng nh nc ang hin hu trn th gii. hiu
ti sao, chng ta cn c ci nhn thc tin v cch cc chnh ph vn hnh.

63

Trong cuc sng c nhn, con ngi thng hnh ng kh t, hoc ch mu cu t li ch k k

c khi iu ny c hi cho ngi khc. i lc h lm tn thng ngi khc ch v thch cm
gic . Bn o chch th chm cha t nhng ngi xa l, m ngh s bt lng th sn n
nhng ngi gi c. Rt nhiu ngi, khi ngh v chnh ph, gi nh rng nhng tnh cch
thp hn s bin mt khi h i lm trong cng s nh nc. Cc chnh tr gia t b s ch k
v ly ng lc t c m thc y nhng li ch cng ng.
y hn nhin l suy ngh ngu ngc. Bn cht con ngi khng h thay i k c khi h c
trao cho nhng chc danh bng by v quyn hnh p t ln i sng ca nhng ngi khc.
Tr thnh mt chnh tr gia hay mt cng chc khng t ng khin mt ngi hiu bit hn hay
tt p hn nhng ngi khc. C mt nhm cc nh t tng chn mt cch tip cn thc
tin tm hiu v chnh ph. Cc nh t tng ny ch ra rng con ngi khng thay i bn
cht ca h khi vo lm cho chnh ph m h ch thay i nhng ro cn th ch m h phi i
mt do h c c quyn lc m nhng ngi cn li nh chng ta khng c. Trng phi t
tng ca h c gi l la chn cng.
La chn cng dy cho chng ta rng cc chnh tr gia v cc cng chc nh nc s dng
nhng tri thc h c sn nhm a ra quyt nh tt nht c th, vi t tt nht c nh
ngha theo tiu chun phn xt ca ring h v hin nhin l cho li ch ca ring h. Nhng li
ch y, hin nhin c th bao gm tin bc v danh ting, nhng c th hiu theo mt cch
n gin hn ngha l gi vng quyn lc.
Kt qu l, chnh tr thng c ngha l gip nhng k to mm nht nhng k d nhn ra
nht i vi nhng nh chnh tr v nhng ngi khc phi tr gi cho s gip ny. l l
do nh nc hnh ng v duy tr nhng chnh sch thc s ti t v d nh tr gi nng
nghip khin tng gi thc phm v dn n vic s dng lng ph ti nguyn bt chp nhng
bng chng v lp lun. Rt t chnh tr gia ch ng mun nhng chnh sch ti t. Thay vo ,
h b thc bi nhng ngi to ting: nhng nng dn c hng li trc tip t nhng chng
trnh tr gi ny. V h khng trc tip nhn ra c tc ng tiu cc ca nhng chnh sch v
lut l h p t cho ngi khc (gi thc phm cao hn, gim s phong ph), h tip tc ng
h nhng chnh sch m nu khng c chng, cuc sng ca phn ln chng ta s tt hn.
Hn th na, thm ch c nhng ngi thng xuyn chu tc ng tiu cc ca nhng chnh
sch thng khng nhn thc c rng cc tc ng xy ra. mi ngi nhn thc
c nhng nh hng tiu cc ny cn tn km hn vic bi thng cho nhng ngi b nh
hng trong trng hp bi b nhng chnh sch ti t . Vy nn chng ta vn duy tr ci m
cc kinh t gia trng phi la chn cng gi l km hiu bit mt cch hp l (rationally
ignorant), v do chng ta vn km hiu bit v gnh nng m cc chnh sch t ln mnh,
chng ta mt kh nng thng bo iu n cc chnh tr gia m chng ta bu vo chnh ph.
Nhng nhm li ch c xu hng ku to hn chng ta.

64

iu quan trng l bn cn nhn ra rng khng phi l h qu ca vic bu nhm ngi vo

chnh ph. S chng c thay i g k c khi chng ta bu nhng nh lnh o gii hn. Thay
vo , iu mu cht y chnh l cch chnh ph hot ng khi n vn rng ra ngoi nhng
gii hn nht nh.
Mt s tht khc v chnh ph c th s khin nhng ngi khim nhng phi bn tm l
mc nh hng m chnh ph c th vn ti. Th tng tng rng ti c nhng gi tr rt
ring bit mun a vo gio dc tr em v ti c nim tin vng chc v cch thc tt nht
t c nhng gi tr y. Nu nh ti khng kim sot nh nc, tm nh hng ca ti khng
vt ra ngoi phm vi con ci ca mnh v mt s a tr c b m tham gia t nguyn vo
chng trnh ca ti.
Nhng nu ti c th vn di qua cnh tay ca chnh ph h tr cho nhng gi tr v nhng
nim tin ca ti, ti c th m rng tm nh hng ca mnh n nhng a tr trong th trn ca
mnh, trong bang ca mnh v cui cng l ton quc. Khng ai c quyn la chn no khc
ngoi vic nui dng con em mnh theo nhng gi tr gio dc m ti a thch.
Nu l nhng ngi bit hoi nghi, y s l iu khin chng ta thc s lo u, bi v nim tin v
phng thc tt nht gio dc tr em c th tr nn khng chnh xc, trong trng hp c
th khng ch mt vi a tr m l tt c tr em s chu nhng tc ng tiu cc. V chuyn g
xy ra nu nh cc ph huynh bt ng quan im nh hin nay v phng n tt nht
trong trng hp ny? V chuyn g xy ra nu nh h n gin c nhng gi tr khc nhau khi
bn v gio dc. Mt nh nc khng nm trong nhng gii hn hp l s p chng ta i theo
cch tip cn kiu mt c va cho tt c cch tip cn gi nh rng ai hoc mt nhm
no c th bit chc chn ci g l tt cho tt c mi ngi. Tt c chng ta cn phi hoi nghi
vi nhng tuyn b nh vy. Tt c chng ta u cn mt liu thuc khim nhng.
Vy u l gii hn cho nh nc? Mt nh nc da trn mc hoi nghi hp l s trng nh
th no? N s l mt kiu chnh ph b hn quyn, cung cp mt mi trng m cc cng
dn c t do theo ui cuc sng tt p theo cch hiu ring ca tng ngi.
Chng ta khng th theo ui iu tt p mt cch c ngha di s e do lin tc ca bo
lc, vy nn nh nc s bo v chng ta khi nhng ngi c th xm hi thn th chng ta. V
chng ta cng khng th c c g cng nh tn dng ti a nhng ngun lc chng ta cn cho
mt cuc sng tt p nu chng ta khng chc chn c v ti sn ca mnh vy nn nh
nc s hnh ng hn ch trm cp v yu cu nhng tn trm n b nhng thit hi
chng gy ra cho chng ta.
Khi nh nc lm nhng iu ny khi m n bo v chng ta khi bo lc, la o v trm cp
th n hon thnh vai tr gii phng mi cng dn h mu cu cuc sng tt p theo nhng
cch c nhn v ring bit tu vo gi tr ca mi ngi.

65

Tuy nhin khi nh nc lm nhiu hn th - khi n ly i nhng ngun lc t ngi dn nhiu

hn nhng g n cn p ng nhng ngha v ti thiu k trn v khi n m rng b my
cng ch nhm bt chng ta phi sng theo nhng gi tr ca ngi khc th n tht bi
trong vic trao cho chng ta phm gi chng ta ng c hng nh nhng con ngi l tr v
t quyt. N a ra s phn xt ca ring n thay cho ca chng ta v t nhng ro cn ln
cng cuc mu cu mt cuc sng tt p.
Cui cng, nu chng ta cn mt nh nc, chng ta cn n bi v s cn thit ca n i vi
chng ta mu cu hnh phc. Chng ta ch cn c th, khng hn. C mt mc khim
nhng hp l c ngha rng bt k chng ta chc chc n mc no v nhng iu m chng ta
nhn ra, chng ta cng khng th s dng nh nc bt p ngi khc theo ci khun m
chng ta a thch. Lm vy chng khc no chu thua s xc xc v pht l nhng bi hc lch
s. iu tng chng nh l hin nhin hm nay, rt c th thnh mt iu l bch, ng bun
ci vo ngy mai.
Nu chng ta tr nn khim nhng, chng ta s thy th gii l mt ni y phc tp, mt ni
y p nhng con ngi trn hnh trnh mu cu hnh phc c nhn. Chng ta s hoi nghi v
nhng li ku gi trao cho nh nc thm quyn lc lm nhiu th khc ngoi vic bo v
quyn sng, quyn t do v quyn mu cu hnh phc ca chng ta. Mt trit gia khim nhng,
John Locke , ni th ny, Do tt c u bnh ng v c lp, khng ai c php gy nh
hng n tnh mng, sc kho, t do hay ti sn ca ngi khc. Trong bt k trng hp no,
s dng bo lc un nn cuc sng ca ngi khc theo cch chng ta thch nhng ngi
li khng mong mun l hnh ng thiu khim nhng. Kim ch bo lc v chuyn sang
thuyt phc t nguyn l phng n mang tnh khim nhng v mang tinh thn ca ch ngha
t do c nhn.
S khn ngoan khng ch bao gm vic nhn ra sc mnh ca mt c nhn m cn l nhn ra
c nhng gii hn ca h.

66

Ha hn t do cho chu Phi

Olumayowa Okediran
Ch ngha t do c nhn ang lan rng khp chu Phi v kt ni vi ci ngun ch ngha t do
bn a ni y. T duy x hi ch ngha du nhp bi chnh quyn thuc a c chu Phi, theo
phn bit "Ngi gc Phi" v chp nhn s chia r trong cng ng ngi dn chu Phi
bng nhng ng bin gii v ra trong hi ngh Berlin, cui cng cng vp phi s phn
i. Nhng ngi ng h ch ngha t do c nhn chu Phi ang n lc m ra tim nng v
mt chu Phi hin i, thnh vng v t do. Olumayowa Okediran l thnh vin ca Ban Chp
Hnh t chc Sinh Vin V T Do, nh sng lp T Chc Sinh Vin V T Do Chu Phi, v l
sinh vin i hc Nng nghip Lin Bang, Abeokuta, Nigeria.

Chu Phi tng tri qua mt s ch thc dn. Trong c mt thi k m chng ta
u bit, l khi cc nc chu u v Rp chia nhau h khp chu lc ny. D t d
nhiu th thi k kt thc. (Gii phng phn ln lnh th mt s ni v gii phng mt
phn mt s ni khc). n nay, mt ch khc li ang bnh trng. l ch ngha thc
dn trong chnh t duy ca chng ta. Nhiu tr thc ni y b h bi h t tng ca ch
trung ng tp quyn, coi cc th trng l biu hin chng Phi, nhn mnh vic s dng
ng bin gii thuc a ngn chn giao thng gia ngi chu Phi vi nhau nh l mt
cch gn gi "bn sc chu Phi," v g p x hi chng ta theo khun mu to ra bi nh t
tng ngi c Karl Marx, ngi khng h bit v quan tm g ti x hi chng ta.
"Ch ngha t bn", theo theo cc tr thc ny, l ni con ngi to ra hng ha v dch
v v li nhun v trao i chng ly nhng hng ha v dch v c sn xut bi nhng ngi
khc, v n thng c gn nhn l sn phm ca phng Ty, v v th n kh xa l vi vn
ha chu Phi. Chng ta thng nghe thy nhng lp lun kiu nh ch ngha t bn khng th
trnh khi vic dn dn lm tan r c cu x hi, dn n hnh thnh tng lp t bn giu c, ch

67

chim t l nh song chuyn bc lt tng lp cng nhn v nng dn. Cc nh t tng theo ch
ngha Mc-xt v Lnin nhn mnh rng di ch sn xut t bn, c ngha l sn xut vt
cht v li nhun, s gia tng v tnh trng ngho nn ca ngi nng dn l iu tt yu.
H dng nh khng bao gi t cu hi ngc li, "Liu t tng ny c ng khng?"
Nhiu tr thc chu Phi c hng nn gio dc chu u tr li qu hng vi hai mt nhm
nghin. H khng chu nhn nhn x hi ca mnh na. H khng bn tm vic nhn vo lch s
x hi ca chnh mnh. H khng h nhn thy nhng g ang din ra trc mt h.
Nhiu hc gi nh Gio s George Ayittey nghin cu v lch s kinh t, x hi v
chnh tr chu Phi. Nhng g ng v cc ng nghip tm thy c l s gy ngc nhin cho nhng
ngi theo ch ngha Mc-xt nhng ngi nhn mnh rng ngi chu Phi chng ta khng h
c l tr, khng hiu g v thng mi, v chng ta n thun ch thc hin qu trnh tch ly
cng sn nguyn thy. Thc t l g? Chng ta c bng chng lch s v mt nn thng mi t
do trn cc th trng t do, trong gi c t ra da trn s ng thun gia ngi mua v
ngi bn v li ch ca nhau; tinh thn nghip chc v to mi; nn thng mi tri trn c mt
khong cch a l di; cc th trng tn dng; qun tr doanh nghip v cc hng; cng vi h
thng lut thng mi.
Trong cun sch ca Ayittey mang tn Defeating Dictators: Fighting Tyranny in A$ica
and Around the World [nh Bi Cc Nh c Ti: Cuc Chin Chng Ch Chuyn Ch
Chu Phi V Khp Ni Trn Th Gii], ng lp lun rng h thng kinh t t thi xa xa ca
chu Phi c mt s im tng ng vi "ch ngha t bn" ph bin chu u v cc khu vc
khc, song n khc bit phn no trong cu trc. T in Merriam-Webster nh ngha ch ngha
t bn l mt h thng kinh t c trng bi s hu vn bi t nhn hoc hp doanh. X hi
chu Phi p dng m hnh ny t lu. Nh Ayittey gii thch,
Nhng ngi nng dn gp chung ngun lc, hp tc v gip ln nhau. iu ny c
th gi l ch ngha cng x (communalism) hay ch ngha cng ng
(communitarianism), song n khng ging nh ch ngha x hi hay ch ngha cng sn.
Mt ngi c th theo ch ngha cng x hoc v x hi nhng khng phi l mt ngi
theo ch ngha x hi. . . Ngi nng dn thc hin cc hot ng kinh t trn c s ch
t nguyn ca h, ch khng theo ch th ca ngi ng u b lc. Ch ngha cng sn

68

quy nh mi phng tin sn xut u thuc s hu nh nc, do ton b hng ha

v dch v sn xut ra cng vy. Nhng trong x hi nng nghip, cc phng tin sn
xut thuc s hu ca gia tc, dng h, c vai tr ging nh mt n v doanh nghip.
Tuy nhin, gia tc khng ging nh lnh o b lc; gia tc l mt thc th t v iu
c ngha l cc phng tin sn xut thuc s hu t nhn. S hu cng x l mt ch
khng tng.61
Cc doanh nghip hoc trang tri thuc s hu gia nh hay dng tc m sn xut hng
ho nng sn v mc ch li nhun chnh l ang thc hin cc hot ng t bn. Ayittey lp
lun rng bn cht cng x ca x hi chu Phi r rng b hiu sai khi c cho rng bn cht
x hi Chu Phi tha hng tnh x hi ch ngha t nhiu th h truyn li. Hnh thc cng ty
c phn trch nhim hu hn m chng ta thng lin h vi "ch ngha t bn" mi sau ny mi
xut hin x hi chu u.
Robert Hessen, nh s hc chuyn nghin cu v loi hnh t chc doanh nghip, ch
ra rng chng ta u bit "hnh thc trch nhim hu hn gip gii thch ti sao cc cng ty c
kh nng thu ht mt lng vn khng l t cc nh u t trong th k XIX, phc v cng
cuc cng nghip ha ca nc M. Trn thc t, ng gii thch, "cuc cch mng cng nghip
c thc hin ch yu thng qua cc doanh nghip hp danh v cng ty c phn khng c tnh
php nhn, ch him khi l cc cng ty hp doanh."62M hnh doanh nghip thuc s hu gia
nh cng ph bin nhiu nc bn ngoi chu Phi. Cc doanh nghip ny l ng lc quan
trng thc y qu trnh sn xut, trao i, v to mi trong mi nn kinh t th trng.
Bt k ngi no tm hiu v lch s Chu Phi cng u bit cc th trng v nn thng
mi l mt phn ni ti ca vn ha chu Phi t c thin nin k nay. Chu Phi c i c
bit n l ni c mc m rng thng mi nhanh chng trong giai on th k VII - XI, khi
nn thng mi xuyn Sahara gia tng theo cp s nhn. Cc nn kinh t a Trung Hi cn
vng i ly mui, iu ny cng ng ngha vi c hi li nhun ln. Li nhun v nghip
chc l xng sng ca cc ch thng mi nh Mali Empires, Ghana Empire v Songhai
Empire. Thng mi l ngun sng ca cc nn kinh t chu Phi c i. Nhng hot ng t do
ca cc c nhn thuc nhiu tng lp bao gm nng dn, th rn, ng dn, nhng ngi ph n
bn hng, v cc thng nhn thc y nn kinh t tin b; hnh vi tnh ton li nhun l
ng lc ng sau cc hot ng ny.

69

Vy nhng hot ng ny c phi l kt qu t s tnh ton ca chnh ph khng? R

rng l khng. Cc th trng pht trin mt cch t nhin khi cc thng nhn gp nhau ti
nhng a im thun li, thng l ni giao nhau ca hai con ng ln. Nhng ngi nng
dn v cc tiu thng t nguyn tham gia vo cc cng vic kinh doanh tng ng ca h nhm
mc ch kim li, ch khng tun theo mnh lnh ca b lc hay chnh quyn thi xa no c.
C rt nhiu loi hnh doanh nghip trn khp th gii; cc cng ty ca c, Hn Quc,
Nht Bn, v M li c nhng im c o ring. Vy ti sao cc doanh nghip chu Phi li
khng th hin nt khc bit ca ring mnh? , cc doanh nghip gia nh ng vai tr quan
trng hn so vi mt s nc chu u khc. Loi hnh ny cng ng vai tr quan trng nhiu
nc chu Phi. Tuy nhin, iu khng c ngha l c s khc bit trong cc nguyn tc kinh t
gia nhng ni ny, hay ch ngha cng ng tuy khng ph bin chu u hay Trung Quc,
nhng li c sc lan ta chu Phi.
Ayittey lu mt s im khc bit gia cc h thng: "Trong khi mt c nhn M c
th t lp k hoch bt u cng vic kinh doanh ca ring mnh, th chu Phi k hoch ny
s c c i gia nh hoch nh". Li nhun t cc d n kinh doanh ny s c chia cho
ton b cc thnh vin gia nh, trong khi theo ch t bn c phn, li nhun s thuc v
nghip ch, hay chnh l cc c ng trong trng hp cng ty c phn. Ngoi ra cn c nhng
khc bit v quy m sn xut. Kh nng tn dng tnh kinh t theo quy m sn xut s lng
ln hng ha v dch v l nt c trng ca ch ngha t bn phng Ty, trong khi "quy m
chnh l im yu ca ch ngha t bn trong nng nghip."63
Vi nhng chnh ph v lut v nm gi quyn lc gn nh khng gii hn mt trong
nhng di sn ca ch ngha thc dn chu u ng thi cng l kt qu tc ng lin tc ca ch
ngha trung ng tp quyn phn ln hot ng kinh t c xp vo khu vc khng chnh
thc. Vic thiu vng cc quy nh lut php khin i sng ca ngi dn vt v hn, song h
t to ra cc quy tc cho ring mnh. H khng trng ch vo phng n tht bi ca Nh
nc, m da trn lut tc truyn thng ca chu Phi. Trong qu trnh p dng lut tc ny, h
phi u t nhng ngun lc khan him n trnh b my Nh nc quan liu tt mt, "cc
c quan qun l th trng" ca nh nc x hi ch ngha (mt di sn khc ca ch thc dn
m tht may n nay n b suy yu hoc c xa b) l cng c trong tay cc nh cm quyn

70

dng chn p giai cp nng dn v tr cp cho nhng phe cnh ca mnh, ng thi t ra
nhng ro cn thu quan v thng mi.
Cc hot ng kinh t trong khu vc khng chnh thc c ng gp v cng to ln
trong tng trng kinh t chu Phi. Nhm Chuyn Gia trong lnh vc Thng K Khu Vc kinh t
Khng Chnh Thc (The Expert Group on Informal Sector Statistics) bo co rng ng gp ca
khu vc khng chnh thc (bao gm c nhm ngnh nng nghip khng chnh thc) i vi
GDP ca tiu vng Sahara chu Phi vo khong 55%, t l ny tng ln 60% trong trng hp
tnh c Botswana v Nam Phi.64 Li nhun, thng mi, v nghip chc l nhng kha cnh vn
c c truyn li t bao i ca h thng kinh t bn a chu Phi.
Mt thnh ph chu Phi in hnh ging nh mt khu ch khng l; n thm thnh ph
Lagos Nigeria bn s thy mu kinh doanh ca ngi Nigeria; thnh ph thc s l mt trung
tm bun bn hi h. Mt chng trai tr m hi trn cc con ph rao bn sn nhng n nh,
mt cu b qung co nhng chai nc sui lnh, ngi bn v vy gi hnh khch ln xebus
ca mnh, hay ngi nng dn n thu hoch trang tri da gn lng cng vi gia nh ca mnh,
l nhng hot ng do c nhn t nh hng vi li nhun t d tnh. y chnh l chu Phi
m ti bit.
V nhng hot ng ny l nn tng ca chu Phi trong tng lai, lc a ca nhng con
ngi t do, t do bun bn, ha bnh chung sng. Khng phi cc c quan cu tr quc t t
nc ngoi, cng chng phi nhng thc dn trc y (d l Php hay Anh), hoc cc c quan
c quyn v quan liu canh nc gy dng tng lai cho chng ta. Chnh cc n doanh
nhn, cc nghip ch chu Phi - nhng ngi m Gio s Ayittey gi l th h Cheetah
chng li tham nhng, gi vng trch nhim, v s khng th ng "ch chnh ph gii quyt
cc vn gip h."65
Mt nghip ch ngi Nigeria, Tony Elumelu, k cu chuyn v mt chu Phi y tim
nng trong vic gii quyt nhng thch thc kinh t v x hi mn tnh ca mnh thng qua
doanh nghip t nhn v nghip chc, hn l trng ch vo cc khon vin tr hoc t thin gia
cc chnh ph. ng thc y khi nim Ch ngha T bn Chu Phi: "Chu Phi 'mi': mt khu
vc t nhn c hi sinh s gip gii quyt cc vn x hi bng cch xy dng cc doanh
nghip v to ra ca ci x hi. y l mt khi u mnh m t b m hnh c ca cc chnh

71

ph tp trung ha qun l nhiu ngnh c bn, mt cu trc thng pht trin theo hng gi
ca cc t chc pht trin ti chnh quc t y thin ch song lc li, cu trc ny cng c b
sung thm bi chng trnh t thin v vin tr nc ngoi nhm mc tiu gii quyt cc vn
x hi."
Trong tuyn ngn ca mnh, Africapitalism: The Path to Economic Prosperity and
Social Wealth [Ch ngha t bn chu Phi: ng n thnh vng kinh t v x hi giu c],
Elumelu a ra mt trng hp c th v doanh nghip t nhn v ch ngha t bn, t
khuyn khch "cc hot ng u t lu di, sn sinh ca ci gip xy dng cng ng v to ra
c hi thot khi cnh ngho i cng cc". Elumelu tn thnh cc gii php da trn c s th
trng gii quyt cc vn x hi ca chu Phi, ng thi ng h vic p dng ch ngha t
bn th trng t do lm phng php tip cn "xy dng v nh v li thng hiu chu Phi
nh mt min t ha cho hot ng u t, to mi, v nghip chc."66
Ti tin rng tr nn thnh vng, chu Phi cn hin i ha hn na, nhng chu lc
ny khng phi i theo con ng phi "Ty ha hn. Trong nhiu tc phm ca mnh bao gm
cun How Colonialism Preempted Modernity in Africa [Ch ngha thc dn t nn mng
cho tnh hiu i chu Phi nh th no], Gio s Olfmi Tw bc b "quan nim truyn
thng lun t chu Phi bn ngoicc ranh gii thng thng ca nhn loi." Tnh hin i
khng phi l c tnh ring v duy nht dnh cho ngi phng Ty hay chu u. Gio s
Tw tranh lun rng khi hiu c "ch ngha thc dn trit h tnh hin i chu lc ny
nh th no, chng ta c th lp nn mt bn co trng anh thp hn na co buc ch ngha
thc dn, ng thi ly li nhng di sn qu gi trong qu trnh chuyn i sang thi k hin i
ca thi k trc y ca chu Phi, song b ch h ca ch ngha thc dn hy hoi."67
iu quan trng l chng ta cn phn bit gia hin i ha v phng Ty ha. Hai hin
tng ny hon ton ring bit v tch ri. Ngy nay, hin i ha c cho l k nguyn ca s
tng tc gia cc nn vn minh - chu Phi, chu M (Bc, Trung, Nam), chu , chu u. Ch
ngha bo h v hn ch giao thng chia ct chu Phi, khng ch tch ri cc b phn khc
trn th gii, m gia cc khu vc khc nhau ca chnh chu lc ny. Khng c vng no c
gi l chu Phi nguyn bn da trn bn v bi thc dn chu u trong hi ngh Berlin nm
1884 1885. Cc tr thc chu Phi cn phi t chi nhng t tng v l nh ch ngha Mc-xt
v loi b nhng khuynh hng o c gi chng phng Ty ca h cng nh thin hng

72

ng h khi nim "nguyn bn" nc ci ca h. Chu Phi cn gia nhp cng cuc hin i ha
v khng th b t "bn ngoi nhng ranh gii thng thng ca nhn loi.
Hin i ho c ngha l khuyn khch gi tr ca c nhn con ngi. iu ng ngha
vi vic thc y sn xut thng qua hp tc t nguyn v trao i t do. N cn mang ngha
l tin tng vo chng c xc thc thay v m tn d oan, coi trng lut php thay v v lc, ch
trng sn xut thay v cp bc. iu c ngha l i theo t do ca chnh chng ta, cng nh
t do ca mi con ngi. Nh Gio s Tw gii thch trong cun Africa Must Be Modern
[Chu Phi phi hin i], "Chng ta vn cha thc s tn trng cc c nhn nu ch bi chng ta
cng thch la chn ca h hoc ng tnh vi h, hay thm ch thy h cng chp nhn c.
Thc ra th chng ta buc phi tn trng h hn na, ngay c khi chng ta khng thch la chn
ca h v b h cng nhng vic lm ca h p o. Tn trng v th tuyt i ca con ngi vi
t cch l mt thnh vin trong x hi loi ngi nh du k nguyn hin i."68
Ch ngha t do c nhn chu Phi ngy cng lan ta. Khng ch ring th h Cheetah s
thay i chu Phi, m cn c nhng ngi thuc th h chng ta na, cc sinh vin vn ang
ngi trn gh nh trng. Chng ta khng th nhn nhn hn i vi cc chnh ph tham nhng,
tt mt, v tn bo. Chng ta ln n cc nh cm quyn c on nh l nguyn nhn gy ra tnh
trng trn. Chng ta hoan nghnh v yu cu tng tc xu hng mt chnh ph cn c trch
nhim hn na ng thi b hn quyn bng hin php, hng ti cc th trng t do, quyn t
do bo ch v ngn lun. Chng ta yu cu tinh thn trch nhim v quyn t do sng cuc sng
ca chnh chng ta, t do a ra nhng la chn ca bn thn, v t do theo ui hnh phc ca
ring mi ngi. Ch ngha t do c nhn s thay i chu Phi theo chiu hng tch cc hn, v
ngi dn chu Phi cng s thay i th gii theo hng tt p hn.

73

10

Nhng tc ng phc tp ca ch ngha can thip nh nc: trng

hp lnh vc chm sc sc kho
Sloane Frost
Liu s can thip v hoch nh ca chnh ph c hp l hn khng, hay chng n thun ch
mang li "tnh trng hn lon c k hoch"? Nhng can thip ca chnh ph vo cc quyt nh
v th trng chm sc sc khe Hoa K t trc n nay cho ta mt trng hp nghin cu
in hnh v nhng tc ng ca ch ngha can thip, cc kt qu nghin cu cho thy s ri rc
v bt hp l ca nhng chnh sch ny. Mc d hnh vi t do la chn trong th trng y
cnh tranh vi v s cc phng n v nh cung cp hng ha - dch v khng c ln k
hoch cp tng qut, song vn cho ta nhng phng n kt hp hp l v c tnh ton hn
so vi ch ngha can thip. Sloane Frost l gim c ng thi cng l nh ng sng lp t
chc Sinh Vin V T Do, bn cnh b cn l mt nh phn tch nghin cu trong mt cng ty
nghin cu chnh sch cng c tr s ti Princeton, NJ. B nhn bng thc s Chnh Sch
Cng v chng nhn trong lnh vc Chnh Sch Qun L Y T ti trng i hc Chicago.

Cuc sng ca chng ta b iu khin, thao tng, thm ch kim sot nhiu hn chng ta
tng bi quyt nh ca cc chnh tr gia v cc vin chc. H can thip su vo cuc sng ca
chng ta ti mc n lc chng ta cn phi cnh bo li h.
Nhng trng hp can thip r rng nht m chng ta u c th nhn ra l chnh sch
ngha v qun s (d tho), chnh sch thu kha, cc o lut hnh s khng c nn nhn, v
cn nhiu v d tng t. Thng thng, c mt mc ch r rng no ng sau cc can thip
ny: v lc c dng can thip vo cuc sng ca chng ta nhm p buc chng ta phc v
nh nc trong chin tranh hay trong "dch v dn s," hoc bt chng ta chi tr cho cc d n
hay nhng cng cuc m cc chnh tr gia ng h, hoc p buc chng ta thi lm nhng th m
cc chnh tr gia ngh rng c gy hi cho cng ng hoc b ln n bi tn gio ca h. Tuy

74

nhin, bin php can thip khng phi lc no cng c d tr trc mt cch c thc nh
vy. N c th pht trin, tin ha, bin i, n ni ton b h thng dng nh cng c vng
i ca ring mnh.
Nguyn nhn l bi cc can thip thng mang li nhng hu qu ngoi mun. Vic
kim sot gi sa vn nhm mc ch bnh n gi sa mc thp, song hu qu gy ra li l tnh
trng thiu ngun cung sa, ngi dn kh c th tm mua sa, h phi xp hng di ch i,
thm ch cn nui dng cc th trng ch en v t tham nhng, nhng ngi tiu dng cui
cng l ngi phi gnh chu ton b chi ph mc cao hn (bao gm gi + thi gian ch i +
cc khon hi l); nhng hu qu khng mong mun li thng dn n nhu cu i vicc bin
php can thip b sung nhm sa cha cc vn gy ra bi chnh sch can thip ban u, v
nhng bin php can thip th cp ny rt c th to ra thm nhiu vn v li dn n cc yu
cu v nhng can thip khc na.
Chng ta c hng lot cc bin php can thip chng cht ln nhau, n ni khng ai c
th nh ni qu trnh y bt u nh th no na. Cng vi , cc h thng cng dn ln su
vo cuc sng hng ngy n ni ngi ta chng bao gi bn tm vic t ra cu hi lm sao cc
h thng y c th can thip su n vy. iu ti t hn l do cc bin php can thip ny
khng c ln k hoch mt cch ng b, m pht sinh ri rc t cuc khng hong ny ti
cuc khng hong khc, i khi chng khng c m t l ch ngha can thip nh nc, m l
cc chnh sch "th trng t do" hay chnh sch "bt can thip" bi bi nhng nhn vt khng
chu b thi gian tm hiu v mng li cc bin php can thip v theo di cc chnh sch
khuyn khch do h to ra, chng nh hng nh th no ti hnh vi, v chng dn n nhng h
ly khng mong mun nh th no t cho ra i cc bin php can thip tip theo.
Ngi ta khng th hiu cuc khng hong ti chnh quc t nu khng ch n cch
mt h thng s bao gm cc bin php can thip ca Chnh ph lng ghp li vi nhau to
ra "bong bng nh t" khng l M v cc bin php can thip sau i vi cc nh ch ti
chnh buc gii ngn hng h chun cho vay nh th no, t to ra nhng ni n, thm ch
ly lan tnh trng khng hong khp ton cu do hnh vi xp hng cc khon n ri ro cao vo
mc "khng ri ro" hoc "ri ro thp" v khuyn khch cc t chc ti chnh trn ton th gii
mua nhng khon n ri ro. Khng ai ln k hoch lm cho nn kinh t phi sp , tuy nhin
tng lp tng lp cc bin php can thip gy ra hu qu . (Qu trnh ny c m t trong

75

cun Hng ti k nguyn hu Nh nc phc li, n bn trc trong tuyn tp ny

c nhm FG dch v NXB Tri thc n hnh nm 2013- ND.69)
S khc nhau gia ch ngha can thip v "qui nh"
Mt s ngi cho rng do cc th trng t do khng c quy hoch mt cch c h
thng bi mt c quan trung ng nn chng s thiu duy l hn so vi ch can thip v kim
sot ca chnh ph. Tuy nhin, suy cho cng, th trng khng ging nh chnh ph, khng th
quy hoch c. Nu nh cc hot ng ca chnh ph theo k hoch mt cch cht ch, hp l,
v nht qun, vy ti sao kinh nghim thc t li khng cho thy iu . Mc d s can thip
ca chnh ph thng c gi l "qui nh" (regulation), trn thc t s can thip y thng
mang mt bn cht khc. "Qui nh" c ngha l "bin thnh thng l" v "gn vi mt quy
tc."70 l ngha gc ca thut ng ny. Tht khng may, trong trng hp p dng cho hot
ng ca Chnh ph, theo thi gian, thut ng ny b hiu theo ngha ngc li l: "can
thip mt cch tu tin" thm ch khng ch ty tin, m cn theo nhng cch ri rc, bt hp
l, v chc chn khng theo mt k hoch c thc no c.
Vn i vi ch ngha can thip ("mt chnh sch bt n nh") c James
Madison tin on trc, ng l nh bin son chnh ca Hin php Hoa K, tc gi ca Ngi
Lin Bang s 62,
Nhng tc ng bn trong ca mt chnh sch bt n nh thm ch cn tai hi
hn. N u c nhng mt tt p ca quyn t do. N mang li li ch khng
ng k cho ngi dn, trong khi cc o lut li c lm ra bi chnh nhng
ngi do dn la chn, nu h thng lut php s n mc kh nm bt, hay
ri rc n kh hiu kiu nh: chng c b bi b hoc sa i trc khi kp
ban hnh, hoc l khng ngng thay i, th khng ai c th nm bt c lut
php hm nay quy nh iu g, v liu ngy mai n s thay i ra sao. Php lut
c nh ngha l mt nguyn tc hnh ng; nhng lm sao n c th tr thnh
mt nguyn tc khi m n t ph bin v bt n nh?
Mt hiu ng khc ca tnh trng bt n cc chnh sch cng l li th bt cng
bng m n mang li cho s t cc doanh nhn khn ngoan, giu c, so vi phn
ln ngi dn cn c v thiu thng tin. Bt c quy nh mi no lin quan n

76

thng mi hoc thu, hay nh hng n gi tr ca cc loi ti sn khc ni

chung, u m ra mt ma v thu hoch mi cho nhng k nm bt v theo kp
c s thay i y; mt v thu hoch, khng phi t cng sc ca h, m n t
cng lao ng vt v v s chm sc ca rt nhiu ngi trong cng ng. y l
mt cch ni t nhiu ng n v nhng o lut c lm ra ch v li ch ca
mt s ngi, ch khng phi phn ln ngi dn.71
Mt h thng ch ngha can thip c th c thay i theo mun ca cc quan chc
hoc cc chnh tr gia, v di ch "khng ngi dn no bit lut php hm nay l g, v
cng khng th on ngy mai n s thay i ra sao", mt h thng nh vy chc chn khng
phi l mt h thng qui nh. (Nh Madison tng cnh bo chng ta, l c hi hon ho cho
nhng g m cc nh kinh t hin i gi l "hnh vi tm kim t li", tc theo ui li ch c
nhn thng qua quyn kim sot ca nh nc. Tuy nhin khng phi l mi quan tm chnh
ca chng ta y.) Php tr gip th trng "i vo k cng"; trong khi ch ngha can thip th
khng. Vic chng cht chnh sch can thip ny ln chnh sch can thip khc khng to ra mt
chnh th ng b, m ngc li, l mt h thng khng t bt k mc tiu ng b no c, iu
ny d dn n nhng khng hong nh k, v trn thc t thng i km vi hng lot cc
chui bng v tp ti liu php l lin quan.
hiu r hn v cc tc ng ca ch ngha can thip, chng ta s cng kho st mt
trng hp c th. V d tt nht v ch ngha can thip nh nc i vi mt trong nhng lnh
vc quan trng nht m chng ta u quan tm: chm sc sc khe bn thn ng thi gip
ln nhau mi ngi cng sng khe, sng th. mi ni trn th gii, cc quyt nh trong
lnh vc chm sc sc khe u b kim sot, thao tng, cm on, hoc ph thuc vo quyn
lc ca nh nc. Ti mt s quc gia, nh nc nm gi c quyn cc bnh vin v trung tm
y t chuyn nghip. Trong khi nhiu nc khc, nh nc li cung cp ngun ti tr ln mnh,
thng qua cc loi thu nh vo ngi dn nhm ti tr cho cc khon thanh ton vi cc bc s
v chuyn gia chm sc sc khe. hu ht cc nc, bc s v y t ch c th hnh ngh khi
c nh nc cho php. Cc h thng ch ngha can thip v cng a dng. Phm vi ti quan
tm trn c kha cnh hc thut v chuyn mn l nghin cu v chnh sch chm sc sc khe
ca M.
Lnh vc chm sc sc khe ti Hoa K

77

Hy tng tng bn l mt sinh vin i hc M. iu g s xy ra khi bn b m?

iu u tin bn ngh ti s l ng bi tp cha kp hon thnh, hoc c th l ba tic bn b
l, tuy nhin nu bn thc s m nng, th iu trn ht m bn ngh ti l tm gp bc s. Tt
nhin, iu cng ng ngha vi vic bn phi xc nh c nhng chi ph no s c bo
him chi tr (nu bn ng bo him). Nu cc triu chng xu i, c th bn s phi quyt nh
n phng cp cu (ER) hoc bnh vin v gp g hng lot cc bc s, y t, cng nh cc
chuyn vin hnh chnh. C th bn khng nhn ra, nhng r rng hnh ng v s la chn ca
bn chu nh hng bi hng lot cc chnh sch v quy nh lin quan ti sc khe. H thng
cc chnh sch v quy nh ny ngy mt cng knh. Khng ai thc s thit k ra h thng y c.
hiu r cc quyt nh v sc khe v bnh tt ca bn b chi phi bi chnh ph nh th no,
chng ta s phn tch k cng tng bc mt.
Cu hi u tin bn phi i mt khi bn b m l bn tham gia loi bo him no.
Cc cng ty bo him y t hot ng bng cch k hp ng vi cc bnh vin v nh cung cp
vi iu khon h s tr khon tin nht nh i ly vic lit k cc bnh vin v nh cung
cp ny vo danh sch la chn trong chng trnh bo him. Chng hn, nu bc s Nozick
mun c thanh ton bi hng bo him Hayek, hai bn s m phn t l m hng bo him
Hayek s chi tr cho bc s Nozick, c th theo thng, theo bnh nhn, hoc theo tng dch v
cung cp. Khi tha thun xong gi bo him, hng bo him Hayek s lit k bc s Nozick
vo danh sch cc nh cung cp dch v trong mng li ca h. Sau , nu bn tm kim mt
bc s do hng bo him Hayek chi tr, bn c th la chn bc s Nozick.
Qu trnh nhanh chng tr nn phc tp. iu g lm nn s phc tp ny? Hu ht ngi
M c bo him thng qua ch lao ng ca h, v phn ln sinh vin c bo him theo k
hoch gia nh. Ti sao bn khng th trc tip mua mt chng trnh bo him c s tham gia
ca v bc s bn tin tng hoc bao gm nhng dch v m bn ngh rng mnh c th s cn s
dng? Ti sao bn khng th mua bo him y t trc tuyn nh khi bn mua bo him xe hi?
Chnh m hn n cc chnh sch can thip hn ch nghim trng quyn t do la chn ca
bn. Khng ai ln k hoch cho h thng ny c; n pht trin theo mt logic nht nh, song
l logic ca nhng ng c khuyn khch v khng hong sinh ra t ch ngha can thip.
Trong Th chin II, chnh ph M t ra cc chnh sch kim sot lng v gi c
nhm ngn chn ngi lao ng i tng lng. thu ht nhn cng, cc ch lao ng xut

78

thm nhng li ch khc ngoi lng chng hn nh bo him y t. Nm 1943, cc thnh vin
ca "Ban Lao ng Thi Chin" hiu rng cc chnh sch kim sot tin lng gy ra nhiu
tr ngi trong vic thu ht nhn cng sn xut cc trang thit b cn thit phc v chin tranh,
v c quan ny a ra phn quyt rng cc iu khon ca o Lut Bnh n nm 1942
khng p dng i vi cc chng trnh bo him, do cc ch lao ng c th cung cp cc
loi phc li gip nng mc lng cao hn m khng s vi phm chnh sch kim sot lng
bng. Nm 1954, S Thu V a ra phn quyt r rng rng cc chnh sch bo him khng
c tnh l lng chu thu.72 (Suy cho cng, nu vic cung cp chnh sch bo him khng vi
phm chnh sch kim sot lng bng th bo him khng phi l mt loi lng, v nh vy
khng th nh thu khon tin ny.) Bn c th tng tng ngi dn phn ng th no vi
nhng u i ny ri y. Nu mt cng ty cho mi mc lng 1.000USD bn n lm vic
cho h, bn s phi np thu cho khon thu nhp tng thm ny, do bn khng c nhn v
ton b s tin . Nhng nu h cho mi bn bngchnh sch bo him tr gi 1000USD,
khon tin ny s khng phi chu thu. Thm ch sau khi chnh sch kim sot tin lng c
bi b, vic tr mt phn lng di hnh thc bo him vn mang li mt u i rt ln. Ngi
ta tr nn quen thuc vi loi phc li ny ti ni ngy nay chng ta hu nh khng bao gi t
cu hi v s tn ti ca n hay bn khon ti sao chng ta li hy vng c ch lao ng ca
mnh mua bo him y t cho n vy.
K t , h thng ny c mc nh ha. Mt s chng trnh cn cho php bn c
thm tin tit kim trong cc ti khon ring bit khng b nh thu m ch dng tr cho cc
khon mua sm lin quan n dch v chm sc sc khe. Nu thu nhp ca bn khng b nh
thu khi s dng vo mt mc ch b nh nc hn ch, th bo him y t theo ng quy nh
ca Chnh ph s tr thnh mt hng mua sm c tr cp. Mc d cc nhn vin c th yu
cu c nhn s tin ny di dng lng bng kt hp cng cc khon mua sm khc,
nhng h thng c khuyn khch mua bo him y t ca cng ty. Hn na, nh vo m cc
bin php can thip hn n v khng l, ni dung ca cc chnh sch c ch o chi tit ho
tng ly tng t mt bi hng lot cc c quan chnh ph chng cho.
u i thu c bit i vi khon lng di dng bo him y t ng ngha vi vic
cc doanh nghip c chnh ph khuyn khch m phn thay cho ngi lao ng, v th l cc
cng ty bo him m phn vi doanh nghip thay v vi ngi lao ng. Kiu giao dch gin

79

tip khin ngi lao ng c th phi nhn loi bo him m h khng mong mun. Tt c
ngi lao ng u b nh ng lm mt, thay v c php mua nhiu loi bo him khc nhau
sao cho ph hp vi tng ngi. Cc cng ty bo him cn t ng lc hn na thc hin m
phn vi tng c nhn hoc cung cp cc gi bo him ty chnh. Tt c nhng yu t ny g b
ngi lao ng, mt hin tng c gi l "sp kha ngh nghip." Nu h mun ra i, h cn
tm mt ch lao ng khc cng cung cp bo him, bi y l mt hng kh c th mua trn th
trng khch hng c nhn. Gi y, cc lao ng khng cn la chn li mt v tr no v
s hi lng i vi cng vic haynhng u i v ti chnh. H cn cn nhc thm liu vic ri
b cng vic hin ti c y h vo tnh trng khng c bo him hay khng.
Cu chuyn tr nn phc tp hn khi chnh quyn cc tiu bang cng can thip su vo
th trng bo him. Mi bang khc nhau i hi cc chng trnh bo him vi nhng chnh
sch khc nhau. T chng trnh bo him cho cc dch v nh phc li thai sn m khng phi
ph n no cng mun mua,73cho n dch v cai nghin ru, t vn sc khe tm thn, v
nhiu dch v khc na. Tt c cc gi bo him ny u rt tt, song khng phi ngi mua no
cng hng th vi chng. Vic bn thch hay khng khng quan trng y, m vn l bn
v ti c yu cu phi mua chng. Hn na, do cc tiu bang t ra nhng yu cu ti thiu rt
khc nhau, nn cc cng ty bo him phi xin giy php tng tiu bang. Chng hn, trng hp
ngi c tr New Jersey nhng mua chng trnh bo him Illinois s b cho l bt hp
php. Ngi s dng lao ng phi cung cp cc chng trnh bo him theo tiu bang m h
t tr s, bt k nhn vin ca h sng u. iu c ngha ch lao ng New Jersey phi
cung cp chng trnh bo him ca New Jersey, ngay c khi mt na s nhn vin ca h sng
bang Pennsylvania pha bn kia sng. iu ny ng ngha vi vic th trng s b gii hn v
mt a l, cc cng ty bo him s bt cnh tranh hn v bn v ti s phi mua sn phm vi
nhng mc gi cao hn.
Tr li vi cu hi bn s lm g khi bn b m, gi thit rng bn cng c hng bo
him y t. Khi bn s phi i khm bc s. Nhng ngi thuc th h chng ta thng x l
vn kiu ny theo hai cch sau: s dng cng c tm kim hoc gi cu hi ln mt trang
mng x hi. C hai phng n ny u cung cp cho chng ta nhng la chn da trn danh
ting v phn hi, nhng yu t c bit quan trng trong vic nh gi nhng vn yu cu
tin tng cao nh mt nh cung cp dch v chm sc sc khe.

80

Th nhng, hin ti, bn hiu rng bn khng c quyn t do la chn nh cung cp cho
mnh. Ch mt s ngi nht nh mi c php iu tr cho bn. Ngay c khi bn ch b vim
tai, mt bc s c giy php hnh ngh mi c php k n khng sinh iu tr cho bn. K c
mt y t vi hn hai mi nm tui ngh, li thm ba nm hc iu dng cng b cm k n
cho bnh nhn. C nhiu trng hp bn mun tm n bc s c o to chuyn su hn rt
nhiu chng hn nh phu thut no th nhng ti sao mt y t ng k (Registered Nurse
- RN) li khng c php k n thuc khi m h c khi d dng quan st v nhn bit c
nhng du hiu c trng ca bnh nhim trng tai? L do l chnh ph ca chng ta khng cho
php h lm vy. i khm bc s chng ta s phi tn km v ch lu hn rt nhiu, trong khi
mi bc s cng ch dnh mi lm giy cho mt bnh nhn v sau h s k n, thm ch v
bc s cng ch theo ch dn ca ngi y t ng k.
Do chnh ph bt buc chng ta phi i khm bc s Keynes trong khi y t Sowell cng
c th k n thuc, bc s Keynes c th tnh ph dch v cao hn khi bit bn khng cn la
chn no khc. Hin tng ny xut hin nh c n lc ca cc bc s trong vic hn ch cnh
tranh; nhng ro cn m cc bc s t ra xa s cc trng o to bc s da mu v cc n
bc s, ng thi lm gim ng k ngun nhn lc ca ngnh, iu ny c th l gii ti sao
Hip hi Y khoa M li a thch ch ngha can thip n vy.74 Trn thc t, chng ta c th
thy tp qun ny cng tn ti trong cc u ban cp php, h thng xuyn tranh ci v vn ai
c th gia nhp hi ca h hay cc nh cung cp no c php thc hin cc dch v m h
c o to y .
Tuy nhin, ngay c khi bn i khm bc s, bn cng khng th tm ti mt bc s bt k.
V hu ht cc bc s u k hp ng vi mt chng trnh bo him y t, h thng ch
nhn cc bnh nhn mua ng k hoch bo him . Chng hn, bn mun i khm bc s
Ostrom, nhng c y k tha thun vi cng ty bo him Paterson thay v cng ty bo him
Hayek, c y khng th tip nhn mt bnh nhn mi nh bn. Bc s Ostrom bit rng c y
hon ton c th truy thu ph dch v t cng ty bo him Hayek, nhng c cng gp phi mt
ri ro l cng ty bo him Hayek khng thanh ton cho cc dch v mc tng t, hoc
c y s phi tri qua rt nhiu th tc hnh chnh tn km mi c th hon thnh qu trnh truy
thu, trong khi cng ty Hayek hon tr qu chm hoc khng chnh xc, thm ch h hon ton c
th khng chp nhn thanh ton cho qu trnh iu tr . Do , bc s Ostrom khng mun tip

81

nhn cc bnh nhn thuc cng ty bo him Hayek. Bi phng khm ca c cng kh lng m
tip tc hot ng khi c khng c thanh ton.
Bn cnh , nu bn khng c bo him th vic i khm bc s cng khng h d dng.
Khng c bo him l du hiu cho bc s thy bn l ngi tht nghip, do t c kh nng
thanh ton cc ha n. (Chng hn yu cu thanh ton 100 phn trm bng tin mt ngay lp
tc s kh thc hin, v nh th vic iu tr theo cch ny s khng d dng thu hi c ton
b chi ph.75) Ngay c khi c bo him ca chnh ph th tnh hnh cng khng ci thin hn, bi
thi gian thanh ton cho bc s s ko di hn su thng so vi bo him t nhn, v thm vo
, mc bo him cng thp hn rt nhiu. Rt t bc s sn lng ch i c khong thi gian di
nh vy ch nhn mt phn thanh ton cho ha n.
Gi s, thay v s dng bo him bn quyt nh m phn hnh thc thanh ton vi bc
s. Chng ta thng vit sc thanh ton cho cc khon mua sm ln nh my tnh hay thu phng
dy hc. Vy th ti sao chng ta khng p dng hnh thc ny khi i khm bc s: hy hi trc
tip bc s chi ph cho dch v l bao nhiu. Phn ln cc bc s u khng bit cu tr li. Ti
sao ? V h khng cn bit cu tr li. Khng ai vo phng khm bc s hi gi cho quy trnh
iu tr c. Khng bng gi, cng khng c cch no d dng tnh gi hoc so snh gia cc
bc s c, du cho l nhng quy trnh ph bin hng ngy.
V ti sao nn cng ty bo him thanh ton cho mi chi ph? L mt bnh nhn, bn
thng ch c trch nhim chi tr khon ng thanh ton hu ht cc chng trnh bo him
u yu cu khch hng tr 20 USD mi khi i khm bc s. D bn gp bc s trong nm pht
hay bn lm pht, bn u ch phi tr khon ng thanh ton 20 USD. Khon tin ny cng
khng tng ln khi bn kim tra mu hay chp x-quang ti phng khm. Tng t, khi bn lm
xt nghim MRI hoc mt th thut ngoi khoa no khc, bn vn ch phi tr 20 USD khi bn
n phng khm, mc d bn thn cc xt nghim ny c th chi ph ln ti hng ngn la. Gi
c l cu chuyn gia bc s v bnh vin vi cng ty bo him m ch lao ng ca bn k
hp ng, h s phi tr nt phn cn li ca ha n.
Tt c cc bin php can thip ny to ra mt s ng c khuyn khch khng cn bng.
Cc bc s c th yu cu nhng xt nghim khng cn thit thm ch c hi bi bnh nhn
cng khng bit m thc mc. Chng ta thng cho rng tt c cc xt nghim m bc s yu cu

82

u cn thit, tuy nhin h thng yu cu nhiu xt nghim hn cn thit bo v h trc x

hi a thch kin tng nhiu nhng ca chng ta. (y l mt tht bi khc ca chnh ph khi
m gn nh khng th hn ch ri ro, chnh l l do cc bc s phi mua nhng chng trnh
bo him s sut trong hnh ngh cc k t tin.) Chng ta nn i khm chuyn khoa khi mt
bc s ni khoa (bc s khm bnh trn ton b c th) cng ch c th cung cp dch v chm
sc vi cht lng cao tng t. Chng ta ch phi tr 20USD khi i gp thm bc s chuyn
khoa, th nhng v bc s c th kim c vi trm la trong vng nm pht gp chng ta.
Do , cc bc s thng k n nhiu hn cn thit v chng ta cng khng thc mc g c.
Trn thc t, tt c cc bin php can thip ny khin cc chng trnh bo him
khng cn ng bn cht ca n na. Cc u i thu i vi nhng khon bo him do ch lao
ng cung cp to ra mt h thng thanh ton bi bn th ba y mo m, dn n s hnh
thnh chng trnh chm sc y t tr trc. V vic ny y gi dch v y t tng ln ng k.
Hy tng tng rng bn c "bo him thc phm" cho php bt c khi no bn i, bn c th
n nh hng, gi ba, sau cng ty bo him ("bn th ba") s tr cc ha n. Chng c l
do g bn ngi ngn gi thm mn v ngi phc v cng s khng ni gi mn n bn gi l
bao nhiu! Do , gim st gi c ngoi tm kim sot, cc cng ty bo him phi r sot cc
ha n, tho thun trc vi mt s nh hng nht nh ch khng phi tt c, v cn nhiu
bin php khc. Hy tng tng xem c ch ny tc ng nh th no n ngnh cng nghip
thc phm. C nhn vo ngnh cng nghip y t s cho bn mt vi gi v vin cnh mong i.
Chng ta hon ton c l do chnh ng phn nn v mc ph bo him y t tng ln.
Ph bo him l mt php tnh v cng phc tp, nhng mt cu phn c bit quan trng trong
php tnh y l vic cc cng ty bo him thng phi thanh ton cho nhiu dch v khc nhau.
Chng hn, cc cng ty bo him b yu cu phi hon tr cho cc loi dch v d tm ung th.
Hu ht cc dch v kiu ny ch thc s cn thit vi nhng i tng mt tui hoc gii
tnh nht nh. Nhng mi khi mt dch v nh vy c thm vo danh sch yu cu hon tr
bo him, ph bo him ca bn s tng ln. Ti sao ? V cha c chnh sch can thip nocho
php cc cng ty bo him tnh ph khc nhau da trn gii tnh hoc mt s yu t khc nh
tui tc. iu c ngha l tt c mi ngi, khng phn bit c s dng dch v hay khng
u phi ng gp. Nhiu ngi chp nhn iu ny nh mt cch gip nhng ngi c hon
cnh kh khn, khng c kh nng thanh ton cho cc dch v m h s dng. Tuy nhin, trong

83

trng hp bo him y t, tt c mi ngi u c tr cp nh nhau. iu c ngha khon

tr cp ca mt thanh nin hai mi nh bn c th gip mt ph n su mi giu c chp
kim tra tuyn v hoc iu tr cho mt k dng ru v thuc l hy hoi cuc i mnh.
Bn khng th la chn loi bo him khc khng bao gm cc dch v ny do nh phi
chp nhn v theo lut php, cc cng ty bo him c yu cu phi hon tr cho cc bc s v
nh cung cp nhng dch v ny. Chnh ph nh thu mt cch hiu qu ln bn bng cch
tng ph bo him v sau li a ra cc khon tr cp mt cch thiu phn bit. (Lu rng
bo him t khng c kiu tr cp cho ny; nhng li xe ln tui c ri ro thp hn khng b
p buc phi tr cp bo him cho nhng li xe tr tui c ri ro cao hn.)
R rng c mt mng li cc ng c khuyn khch phc tp an xen trong h thng
bo him y t v chm sc sc khe ngy nay. Hu ht mi ngi u khng ngh v chng,
song cuc sng ca h b iu khin, thao tng, v kim sot bi mt h thng cc chnh sch
can thip hn lon v ri rc. Cc chnh sch ny khng lm cho h thng lnh mnh hn, m
chng khin chng ta kh khn hn nhiu c th a ra nhng quyt nh hp l trong cuc
sng. Chng ta mun cn bng gia cht lng, tin ch, gi c, kh nng tip cn, v danh ting,
nhng cc bin php can thip ang p dng ngy nay li cn tr chng ta trong vic tm kim
im cn bng, c th l im cn bng cho chnh bn thn chng ta. Gi c tng ln dovic
cm on hnh ng mua bo him gia cc tiu bang cng nh c qu nhiu dch v m cc
cng ty bo him c yu cu phi thanh ton, k c cc dch v khng lin quan n c nhn
hng li. Nhng hn ch ny cng nhiu ro cn khc c th c d b m khng gy hi g
ti sc khe cng nh v tin ca chng ta. Trn thc t, vic cho php ngi dn mua bo him
ngoi bang s thc y cc cng ty cnh tranh hn v cung cp cho bn nhng la chn tt hn.
Mt h thng gi minh bch c bit hu ch cho chng ta trong cuc chin chng li
nhng ng c khuyn khch sai chc nng v m bo rng chng ta nhn c dch v chm
sc cn thit. Cc o lut cp php hnh ngh hn ch ngun cung cc nh cung cp dch v
chm sc sc khe, iu ny ng ngha vi vic nhiu nh cung cp s dng chnh ph buc
chng ta phi mua cc dch v t h, thay v t cc i th cnh tranh c kh nng cung cp
nhng dch v cht lng tng t vi mc gi thp hn. Cho php cnh tranh trong lnh vc
cung cp cc dch v v chuyn sang cp bng chng nhn k nng, thay v hn ch ngun cung,
s lm tng kin thc cho cc khch hng ca ngnh chm sc sc khe (nhng ngi m ngy

84

nay chng ta gi bng mt danh t k c: "bnh nhn") ng thi s xa i tnh trng v l khi
m ch mt s ngi c php k thuc khng sinh cho ngay c nhng trng hp vim nhim
n gin nht.
H thng y t M chc chn khng phi l h thng ti t nht th gii. N cho php
ngi dn c quyn t do la chn hn nhiu nc khc v y thc s l ni bn s mun n
nu bn c bo him v trong mt tnh trng phc tp. Tuy nhin, mng li cc chnh sch
can thip ri ren to ra mt h thng hn lon, ri rc, v d xy ra khng hong khin cc chi
ph b y ln cao hn thc t cn thit (hay t nht l so snh vi trng hp cho php cnh
tranh), ng thi bin chng ta t nhng ngi nng ng trong vic la chn cc dch v chm
sc sc khe cho bn thn thnh "cc bnh nhn" th ng chp nhn nhng g h thng cung
cp.
Cng ngh chm sc sc khe to ra nhng tin b m cc bc cha m v ng b ca
chng ta khng th tng ni, th nhng chng ta s khng th gt hi trn vn nhng li ch ca
qu trnh tin b nu chng ta khng gii phng chnh chng ta khi h thng cc chnh sch
can thip ca nh nc km kp chng ta, hn ch cnh tranh lnh mnh, to ra mng li
nhng ng c khuyn khch nghch, v cp i phm gi cng nh s t do ca chng ta.
Chng ta chu trch nhim kim sot tng lai ca chnh chng ta. Do , chng ta phi ly li
quyn kim sot sc khe ca bn thn. C th khe mnh l mt phn ca cuc sng lnh
mnh, v t do l nn tng m chng ta nn xy dng trn .

85

11

Lm th no bn bit? Kin thc v Tin ca T do

Lode Cossaer v Maarten Wegge
Lm th no c th bit c nhng iu ring r ca hng triu nhng ngh hu dng i vi
ngi khc? C nhng li th g to nn nhng x hi t do khng th kim sot hoc nhng x
hi c ti? Lm th no nhng quy tc v php lut, s hu, trao i t nguyn v gi c gii
quyt vn m nhng k hoch tp trung cng ch khng th gii quyt? Maarten Wegge
nghin cu v khoa hc chnh tr ti ETH Zurich v ti i hc Antwerp, ni ng nhn bng
thc s, v tng l chnh tr vin ca Liberral Vlaams Studenten Verbond (LVSV, T chc
Sinh vin T do C in Flemish). ng hin l Gim c hc thut ca Vin Murray Rothbard
B. Lode Cossaer nhn bng thc sy trit hc ti i hc Antwerp v i hc Cng gio Leuven
v hin ang lm lun n Tin s. ng dy v kinh t Brussels. Nh Maarten Wegge, Cossaer
cng tng l mt chnh tr vin ca LVSV. ng l thnh vin iu hnh ca t chc Nhng
Sinh Vin Chu u V T Do (European Students For Liberty) v ch tch ca Vin Murray
Rothbard B.

Gi s bn c hi a ra nhng quyt nh cho b m hoc anh ch em rut. Bn c

lm iu khng? Gi s bn c yu cu lm iu tng t vi bn b v nhng ngi h
hng? Bn c ngh rng bn c th lm iu ? Gi s rng bn phi a ra quyt nh hng
ngy cho hng t nhng con ngi xa l, c nhng ngi cn sng hm nay v nhng ngi s
sng trong tng lai. iu th kh l thch thc i vi chng ta.
Bn cn phi bit khng ch v cc s vic, m c v nhng mc tiu. Nhng mc tiu
no bn nn tm kim? V sau khi la chn cc mc tiu, lm th no bn t c chng? F.

86

A. Hayek22 gi tp hp nhng vn lin quan nh vy l vn kin thc, m ng m t nh

l mt vn lm th no m bo vic s dng tt nht nhng ngun lc c bit n bi
tt c thnh vin trong x hi, cho nhng mc ch c tm quan trng ch i vi nhng c
nhn.76
lm r vn kin thc l g, chng ta c th chia n thnh ba cu hi:

Th nht, lm th no mt x hi c th ti u ha vic s dng kin thc?

Th hai, lm th no chng ta c th khuyn khch vic s dng kin thc nh l mt

cch m mi ngi c cm hng chia s kin thc ca h cho ngi khc?

Th ba, lm th no chng ta c th to ra nhng kin thc cn thit cho mi ngi

phi hp nhng hnh ng gia h, v to ra s tin b v kinh t v x hi?
Ba cu hi trn dn n mt cu hi khc, l nhng qu trnh x hi no ph hp nht

to ra, ti u ha v khuyn khch vic s dng n? Cu tr li c a ra bi nhng ngi

theo ch ngha t do (hay cn gi l ch ngha t do c in, ph thuc vo truyn thng ngn
ng v bn l ngi nc no) l nhng g m Adam Smith23 gi l h thng r rng v n
gin ca t do t nhin77 (the obvious and simple system of natural liberty) Nhng yu t
chnh ca h thng ny l ti sn ring bit (thnh thong c bit nh l ti sn c nhn)
c xc nh r, c bo v mt cch hp php, v c chuyn nhng; t do trao i, v
cc quy nh ca php lut xc nh, bo v, v to iu kin cho nhng trao i t do.
Nhng vn lin quan khng ch n thun m ch cch hiu qu nht trong vic t
chc x hi. Chng cng bt r su trong nhn cch v o c. T do c quan trng khng nu
tt c chng ta c kin thc hon ho v nhng g m mi ngi trong chng ta mong mun
hoc cn n, hoc tt c cc s tht c mi ngi bit n? Nu kin thc nh vy l kh
thi, l l cho mt x hi k hoch tp trung s hp l hn, tt nhin, cc nh lp k hoch l
nhng ngi rng lng v c tinh thn cng khai. Tuy nhin, s tht n gin l khng ai trong
chng ta l ton tr, bit ht mi th, ngay c nu tt c chng ta u rng lng v c tinh thn
cng khai.
22

F. A. Hayek: l mt nh kinh t hc v nh khoa hc chnh tr ngi Anh gc o, ng c bit n qua lp lun

ng h cho ch ngha t bn trn th trng t do chng li cc t tng x hi ch ngha ang pht trin trong
th k XX. ng nhn gii Nobel Kinh t nm 1974. (ND)
23
Adam Smith: l nh kinh t chnh tr hc v trit gia o c hc ln ngi Scotland, l ngi m ng cho pht
trin l lun kinh t. (ND)

87

Bn c mun ngi khc quyt nh thay mi th cho bn? C l l khng. Mi ngi

chng ta u c kin thc su sc v mc tiu c nhn v phng tin t c chng. Nhng
ngi khc c mt thi im kh khn hn trong vic tip cn mt cch r rng. Nhng ngi
khc him khi hiu v tnh trng ca bn bng chnh bn. V bn cng kh c th hiu c cuc
sng ca ngi khc bng chnh h. C mt s bt i xng c bn khi ni n kin thc (bao
hm thng tin ca ngi khc ND). iu bt i xng ny l mt l do tt chng thc gi
nh v t do. Mt trong nhng l l mnh m nht cho t do l da trn s hiu bit v vn
kin thc.
Chng ta hy ly mt cun sch na m c ngha su sc cho s xut hin v pht trin
bn vng ca trt t x hi. Trt t x hi y c hiu l mt x hi m chng ta c th phi
hp hnh ng cho nhng li ch chung, cho d chi, to ra s giu c, hay nhng mc ch
khc. Nhng g m trt t x hi i hi l nhng g m Hayek gi l mt trt t ca nhng
hnh ng. Hay nh Hayek ch ra, Yu cu g nu nhng hnh ng ring bit ca cc c
nhn l kt qu ca mt trt t chung, trt t m h khng c nhng can thit khng cn thit ti
ngi khc, nhng cng c nhng kha cnh m nhng hnh ng thnh cng ca cc c nhn
ph thuc vo mt s nhng hnh ng kt ni bi nhng ngi khc, s c t nht mt c hi
tt m s tng hp ny s thc s xy ra.78 (What is required if the separate actions of the
individuals are to result in an overall order is that they not only do not unnecessarily interfere
with one another, but also that in those respects in which the success of the action of the
individuals depends on some matching action by others, there will be at least a good chance that
this correspondence will actually occur.)
X hi v trt t, mt khc, ng rng s tng tc ca con ngi cng c nhiu ti
phm, gian ln, trm cp, hnh hung, git ngi, hoc thm ch chin tranh. Trt t x hi c th
cho chng ta theo ui mc tiu mt cch ha bnh vi vic hp tc t nguyn vi ngi khc, v
vy chng ta c th dnh nhiu ngun lc, khng ch tn ti (c bit khi chng li nhng
ngi ang c gng ly cuc sng ca chng ta, t do ca chng ta, hoc nhng hng ha ca
chng ta), m cn nhng iu tt p trong cuc sng, nh tnh bn, tnh yu, ngh thut, th
thao, i thoi, s sng to, khm ph, pht minh, v v s nhng mc ch khc ca nhng
ngi t do.

88

Nhng t chc l kt qu ca s hp tc. Hy bt u bng cch phn bit cc t chc v

kinh t, chnh tr v php l.
T chc Th trng: Giao dch v Gi
Nhng loi trt t php l v kinh t no c xem nh hiu qu nht vi vn kin
thc? H thng quy tc no ti u ha vic s dng kin thc? H thng no khuyn khch mi
ngi chia s kin thc ca h cho nhng ngi khc? V nhng ng c g dn n vic c
nhiu kin thc hn, ch khng phi t hn?
H thng ca t do t nhin thnh lp trn tnh cht v linh hot ca giao ko, m
c to ra bi hai yu t dng nh khng tng thch: cnh tranh v hp tc x hi. Chng ti
vit dng nh bi v mt ngi ch chn mt trong hai th. Trong mt th trng, doanh
nhn, thng nhn, v cc cng ty cnh tranh vi nhau ginh c mi hng (hoc hp
ng) t khch hng, ngha l kim c hi hp tc vi h. Quyn thng mi l quyn c
la chn cng nh t chi giao dch vi ngi khc.
Quyn s hu thit lp nhng ng c s; nu bn giao dch tc l bn trao i quyn
s hu ti sn ca bn, v nu khng, bn tip tc gi ti sn ca mnh, v vy bt k bt k trao
i t nguyn no cng l mt s ci tin hn ng c s . Quyn s hu cng ch nh mi
ngi c quyn t do quyt nh lm g vi ngun lc ca h, p dng cc quy tc thng
thng chng li s tc ng n t do hay lm tn hi n quyn ca ngi khc.
Khi ngi c quyn t do quyt nh phi lm g vi mt ngun lc, th ngi cng
c quyn thu hoch tri cy v bn chng, hay hng li hoc bn ti nguyn ca mnh, ngi
c mt ng c a vo ti khon ca mnh nhng g ngi khc mun hay c th lm vi
cc ngun ti nguyn, bi v bn h giao dch vi nhau. iu khng c ngha rng mi ngi
khng phm sai lm, nhng kh nng gt hi nhng phn thng ca vic tng gi tr ca
ngun ti nguyn khan him, s khuyn khch nhng ngi ch s hu tham gia vo cc hot
ng kinh t to ra cc hng ha v dch v tiu dng c nhu cu cao trn th trng. V gi vn
(gi bn ca ti nguyn) to cho ngi s hu (v nhng khch hng tim nng) u i c
mt dng tin tng lai trong ti khon, y chnh l t bn ha trong gi hin ti. (And capital
prices (the sale price of the resource) create for owners (and potential buyers) incentives to take
the future into account, for a stream of future benefits is capitalized into a present price) (V

89

mt k thut, gi ca mt ngi nh th ngang vi tng tin thu nh trong tng lai mang li,
khu hao bi t l ca li sut, l mt cch ni rng hng ha trong tng lai c th c tnh
ngay t by gi. Tuy nhin, nu gi vn khng th c to ra thng qua nhng trao i t
nguyn, bi v ti sn v trao i th khng c php, sau hng ha trong tng lai s khng
c mt gi tr hin ti v s c t hoc khng c ng c bo v; l nhng g m c gi
theo cch sinh thi hc l bi kch ca ti sn chung.79)
Cc hnh ng ch mua v bn trn th trng to ra gi, iu truyn t mt thng tin
quan trng: nhng tn hiu gi rng mt ai , mt ni no sn sng tr vi mc gi c th.
N c tc dng nh mt y nhim cho vic s dng thay th v gi tr ca ngun ti nguyn
khan him. Nu ti quyt nh lmci g , ti c th so snh gi ca cc yu t u vo khc
nhau nh th no v gi c ni cho ti bit gi tr ca ngi khc sn sng b ra s dng
chng. Ti cn phi to ra nhiu gi tr hn so vi nhng gi tr thay th thu c li nhun
khi bn n; nu ti bn n t hn gi u vo, ti s b thua l, l mt cch kh hiu qu
thng bo rng ti khng nn tip tc lm iu .
Gi c to ra t hnh vi phn cp gia mua v bn l tr gi v mc c l c
trng ca th trng. Chng xut hin nh l sn phm ph ca cc hnh vi trao i v chng
truyn ti thng tin rt hiu qu theo nhng hnh thc ph bin v d hiu, mt con s cho tt c
ngi bn v ngi mua. l l do ti sao khng cn mt c quan k hoch tp trung tng
hp thng tin trong mt nn kinh t th trng. Tt c mi ngi trong x hi gp phn vo qu
trnh ny u l mt hn o nh kin thc, nhng nhng hnh ng ca h ng gp to ra
nhng du hiu hng dn hnh ng ca ngi khc. Gi c phi hp k hoch v hnh
ng ca nhng c nhn; bng cch tm kim li nhun ring ca h, li ch chung c to ra
v hng triu ngi (mi ngi vi quyn truy cp mt lng thng tin gii hn v theo ui
nhng mc tiu a dng) c th hp tc mt cch ha bnh, cung cp cho ngi khc thng tin
ca h, khng ch v mc tiu, m v nhng yu t khch quan, cng ngh, ngun lc sn c v
nhiu th khc. iu ch xy ra nu h theo ui nhng mc tiu ca mnh nhng cng phi
tn trng quyn s hu ca ngi khc, c bo v bi cc quy nh ca php lut. Nu li ch
c nhn c kt hp vi sc mnh cng ch nhng ngi khc, n s dn n hnh vi trm
cp, xung t bo lc, khng c s phi hp v gy ra s ri lon ton b.

90

 l l do ti sao phi c hai qu trnh cnh tranh v hp tc x hi, khng phi iu

kin hon ho ca th trng v x hi. Ti sn, giao dch, v gi c cung cp ng lc cho
chng ta tit l thng tin cho ngi khctheo mt cch hu dng v gip chng ta phi hp hnh
vi ca mnh m khng cn n s p buc hay mnh lnh. N chc chn ng cho hu ht
(nhng khng phi tt c) cc ch s hu ca cc cng ty cnh tranh vi cc i th, nhng mi
ngi s u thch n khi nhng ngi khc cnh tranh vi nhau ginh ly khch hng.
Chng ta thng thch gi thp cho nhng g chng ta mua v gi cao cho nhng g chng ta
bn, v vy chng ta mun cnh tranh gia nhng ngi sn xut cho chng ta mua c gi
r, v s bc bi ca nhng ng i cnh tranh vi mnh, mnh c th bn vi gi cao. Tuy
nhin, nhn chung chng ta tt hn khi c nhng quy nh v cnh tranh v trao i t do. (Cc
n lc bo v cho c quyn, tr cp v u i c bit khc thng qua sc mnh cng ch
ca nh nc c cc nh kinh t gi vi ci tn kh kh hiu l thu tm kim,80 (rent
seeking) v c nhiu nghin cu v cc chnh sch can thit bi nhng nh kinh t v nhng nh
khoa hc chnh tr.81)( there are many studies of special-interest interventionist policies by
public choice economists and political scientists.)
Tng tc th trng-t do l vic to ra gi tr cho mi ngi, khng ch n thun l
ti a ha li nhun.82 Li ch kinh t ni cho chng ta bit mt cng ty th c to ra gi tr hay
khng. A profit is the difference between what something is sold for and what is cost, with the
costs expressed in money prices that tell us what other valued uses there are for the scarce
resources used. V mt s mt mt, c pht sinh khi hng ha ch c th c bn vi gi thp
hn chi ph sn xut ra n, gi mt tn hiu kh hiu qu rng, n khng to ra li nhun, cng ty
hay doanh nghip ang thua l. Li nhun v thua l cung cp c thng tin v ng c
phi hp hnh vi v hng dn nhng ngi tham gia th trng di chuyn cc ngun lc
chng c gi tr cao nht.
T chc Chnh tr
Lm th no s tng tc trong chnh tr so snh vi s tng tc trong th trng t do?
Nhng li th hoc bt li g khi nh nc hnh ng gii quyt cc cu hi v kin thc
c m t trong phn gii thiu? C c ch no m theo cc t chc ca i sng chnh tr cho d c ti hay dn ch, c on hay theo hin php, gii hn hay khng gii hn ti u
ha s ban hnh kin thc hay khuyn khch ngi dn to ra kin thc hoc chia s cho ngi

91

khc nhng g h bit? Trong cc tng tc th trng t do, chng ta c th nh gi thng qua
li nhun-thua l, c s tng t nh vy trong cc tng tc chnh tr nh gi thnh cng
hay tht bi khng? Tng tc chnh tr - gia nhng chnh tr gia, quan chc v cng chng c
quyn biu quyt c cho chng ta bit mong mun v nhu cu ca ngi khc v c khuyn
khch t c chng khng?
Nhng g phn bit chnh tr vi cc lnh vc khc ca s tng tc con ngi l tng
tc chnh tr da trn s p buc, ch khng phi l hp tc t nguyn. Lut c thng qua bi
a s trong quc hi c p dng cho tt c chng ta, cho d chng khng ng vi h. Bn
c ngha v np thu cho d bn mun hay khng; khng lm nh vy c th dn n thu gi ti
sn ca bn, b tng giam, hoc t hn. Bn phi mua nhng g ngi ta a cho bn, cho d
bn c mun hay khng. V bn s c c ton b gi chnh sch i ngoi, chnh sch thu,
lut chng ma ty, lut hn nhn, trng hc, h thng chm sc sc khe, v nhiu nhiu na.
Bn khng th chn nhiu hn hay t hn v iu ny, nh bn thng c th giao dch trn th
trng t do.
N ging nh phi chp nhn, trong mt giao dch khng l m ly-n-hoc-khng, mt
gi bao gm nh ca bn, x phng ca bn, ca hng tp ha ca bn, in thoi ca bn, knh
mt hoc knh p trng (ngay c khi bn khng cn hoc khng mun chng), th nui ca bn
(ngay c khi bn d ng vi chng), tt ca bn, v b su tp m nhc ca bn, m bn khng
th mua bt k t ngi khc, nhng ngi cung cp cnh tranh vi nhau, hoc ch n thun l
khng mua chng. V bi v n khng phi l t nguyn, rt nhiu nhng giao dch khng
mang li li ch chung cho tt c nhng ngi tham gia, trong khi mt th trng bun bn l
gia cc bn lin quan, v nhng ngi tham gia c bo v bi cc quy tc v s hu
phng nhng ngi khc c th mun xm phm quyn li ca h.
Mc d ngi dn ngy cng c c ting ni trong cc hot ng ca chnh ph, do
mt s lng ngy cng ln cc nc c xem l c nn dn ch, bao nhiu c tri c th truyn
t cho cc chnh tr gia v nhng g h mun hay cn? Tc l, nhng kin thc v nhu cu v
mong mun ca chng ta, chng ta c th giao tip thng qua l phiu khng? Khi chng ta i ra
ngoi b phiu, chng ta c yu cu ni ln quan im ca rt nhiu iu cng mt lc, n
tr nn kh khn cho bt k ai c th bnh cho ngi ny hay ngi kia, theo cch nay hay
cch kia, hoc th hin nhng g h cn v h mun t i din ca h. Cc chnh tr gia ngy

92

nay a ra quyt nh v thu, quan h ngoi giao v qun s, mi trng, gio dc, chi tiu cho
phc li, nhp c, vn sc khe, trong cc sn phm c th c hoc khng c mua v
bn, nh , hn nhn bn gi tn n v n c bnh chn mt ni no .
Khi chng ti i ra ngoi b phiu, chng ti c yu cu giao tip ca chng ti s
thch ca rt nhiu iu cng mt lc, n tr nn kh khn cho bt c ai lm cho ra ti sao
mi ngi bnh chn ny hoc theo cch , hoc nhng g h mun hoc cn t i din ca h.
Cc chnh tr gia ngy nay a ra quyt nh v thu, quan h ngoi giao v qun s, mi trng,
gio dc, chi tiu cho phc li, nhp c, vn sc khe, trong cc sn phm c th c hoc
c th khng c mua v bn, nh , hn nhn - bn tn n v n ang c bnh chn trn mt
ni no .
Mt c tri c th h tr mt ng c vin c bit v ngi ng vi ng vin trn tt
c cc vn ny, hoc bi v h quan tm n mt trong s chng v ng vi ng vin v
vn c bit . C tri cng c th chn cc ng vin h thy ng tin cy, hiu bit, thn
thin, hay thm ch bi v b ngoi. Hin nay hu nh khng c cch no bit c ng lc ca
c tri. V ngay c khi h ni vi nhng ngi thm d d lun, Ti b phiu cho ng vin X v
X c v thng minh (hay ng vi ti v ct gim [hoc tng] thu, hay a ra mt
ng li cng rn chng ti phm), tht kh bit c c tri s ng h hay phn i nhng
v tr v c im no ca cc ng vin. B phiu cho cc ng vin khng phi l cch hiu qu
pht hin nhng g c nghi ngh. (V n s l iu ti t khi bn nhn ra rng mt iu nhng
c tri b phiu s quyt nh n cuc sng ca nhng ngi khc v vic th hin s thch c
nhn hay sng mt cuc sng m h mun, l l do ti sao dn ch khng gii hn i khi
c m t nh l hai con si v mt con cu b phiu xem s n g vo ba ti.)
Nu mt doanh nghip sn xut hng ha hoc dch v m mi ngi khng thy c gi
tr, hay qu t i vi ti tin ca h, doanh nghip s thua l v khng kinh doanh c na.
Ngc li, nhng chnh ph c th p buc chng ta phi tr tin cho sn phm ti v dch v
ti, v bn h c th s dng v lc. Bn c th khng thch nhng g chnh ph sn xut, nhng
bn phi mua n theo cch no . Trong mt th trng t do, nhng khch hng c th mua
nhng sn phm hoc dch v m ngi khc khng mun, v c th thm ch cn thy khng
khip hay kh chu. Trong nhng th trng t do, ngi mua c th by t s thch khc thng
ca h, min l h khng lm hi ngi khc. Khi chnh ph cung cp nhng hng ha hay dch

93

v, mi ngi thng phi s dng mt sn phm m mt-c-va-cho-tt-c. Bn khng th ni

bn mun t hn hay nhiu hn trong hot ng ca chnh ph. Bn nhn c mt hp ng
trn gi. Chng ta thng khng c la chn khi tng tc v mt chnh tr mua nhng sn
phm khc hay chuyn sang nh cung cp khc. Chng ta khng th by t s thch ca mnh v
s trao i bun bn v nhng la chn cn bin.83
Quy nh ca Php lut
Nhng quy tc th cn thit cho s tn ti ca vic hp tc mt cch ha bnh. Nhng th
trng, khng thua g nhng chnh ph (v trong nhiu trng hp th hn rt xa)c iu
chnh bi nhng quy nh. Nh John Locke24 lp lun, Ni no khng c php lut, ni
khng c t do.84
Chng ta khng ch c nhng ngi m vi phm hp ng, trm cp, gy s chng li
ngi khc, hoc ni chung l vi phm cc quyn. Nhng nhng quy nh khng cn phi tr
nn phc tp hoc kh hiu thc thi, hay chng cho trt t ca mt x hi t do. Nhng
quy tc kh n gin v ti sn v hp ng to ra s nh gi, ci m phi hp nhng hnh thc
v cng phc tp ca trt t x hi.85 T cc nghin cu sinh thi hc n nghin cu nhng by
chim v n c, trong nhng nm gn y nhng nh khoa hc hiu r hn nhng nguyn tc
(hoc quy nh) n gin c th to ra nhng m hnh v cng phc tp nh th no. iu
cng ng vi trt t ca con ngi: nhng quy nh n gin ca nhng x hi t do to ra trt
t v c th t c s thnh vng hn so vi cc bin php can thip phc tp ca cc nh
hoch nh x hi ch ngha.
hi iu kin nh mt kt cu t do hoc ngi t do ch ngha cho trt t x
hi, nhng c im nht nh(c gi chung l quy nh php lut) l cn thit: t nht,
nhng quy nh phi r rng v d hiu; chng phi c thc thi mt cch v t; v chng phi
phn nh ranh gii nhng lnh vc thuc quyt nh c nhn m mt ngi c t do c quyn
lc c on hay ra lnh.86C ba iu trn l cc k quan trng. Gi s rng cc quy tc trong x
hi l khng r rng, tc l chng c th l khng th (hoc qu kh khn) hiu, hoc c hiu
lc, hoc thm ch mu thun. iu c ngha rng mi ngi s khng bit trc vic g l
24

John Locke: l nh trit hc, nh hot ng chnh tr ngi Anh. ng cng pht trin l thuyt v kh c x hi,
vai tr ca n ti chc nng v ngun gc nh nc. Qua cc tc phm ca mnh, ng lun u tranh chng li ch
ngha chuyn ch v ng gp ln i vi ch ngha t do c v mt c nhn v th ch.

94

hp php hay khng nhng g thuc hay khng thuc i tng x pht ca php lut. Trong
s cc li khc, s khng chn chc m i km vi ch lm suy yu k hoch, v do cng
lm suy yu s phi hp t nguyn gia cc k hoch. Trt t php l cn truyn t kin thc
v php lut v nu n khng lm c iu , th cng khng c mt trt t php l no c.
Thm ch nhng php lut r rng yu cu nhng thm phn trung lp. Nu mt thm
phn p dng cc quy tc theo mt cch i vi nhng thnh vin trong mt gia nh, v mt
cch khc i vi nhng thnh vin trong mt gia nh khc, khng phi l quy tc. Hoc nu
thm phn ban hnh nhng phn quyt, trong khi n hi l, hay b p lc chnh tr (nhng g
m mt s nc gi l in thoi cng l, tc l thm phn nhn mt cuc gi t B T
php bo nn a ra quyt nh nh th no), hoc chng tc, hoc tn gio, hoc dn tc, hoc
mt s l do no khc ngoi lut php v cc tnh tit ca v n, th tc l nhng quy tc ca
php lut khng c thc thi. (iu khng phi ni rng chc nng t php l cng
nhc; l ch thc hin s thng thi thc s, hay theo ting Latin gi l prudentia v theo
ting Hy Lp phronesis, nhng s thng thi thc s khng phi l ty hoc tri vi quy
nh theo cch hi l, phn bit chng tc, hay ch ngha thn hu.) Lm r cc quy tc kt hp
vi mt s chc chn hp l rng cc quy nh s c thc thi mt cch v t, l mt con
ng di to ra khun kh cho mt x hi cng bng.
Nhng trt t php l ca mt x hi t do i hi nhiu hn nhng quy nh r rng
c p dng mt cch cng bng. N i hi php lut xc nh v bo v nhng lnh vc ca
vic t do hnh ng. Trong vic th hng cuc sng, mt ngi t do c quyn i vi ti sn
ca mnh, khng b nh hng bi Ch ty ca ngi khc, m t do theo ca bn thn,
nh Locke lp lun.87 Mi ngi u cn nhng g Hayek gi l lnh th c bo v, trong
bn thn c th a ra nhng quyt nh. Nu khng c n, s c t hoc khng c s i mi,
tc l, t hoc khng c s sn xut nhng iu mi m. T do khng ch quan trng ch v bn
lm nhng g bn mun; n c l cn quan trng hn v ngi khc c th lm nhng g h
mun. Nh Hayek gii thch, Nhng g quan trng khng phi l nhng g c nhn t do
thch s dng m l mt s ngi t do c th cn lm nhng vic mang li li ch cho x hi.
Chng ta c th m bo t do i vi nhng ngi mnh khng bit ch bng cch a n n
cho tt c mi ngi.88

95

Vn kin thc cng lin quan ti tt c nhng vn thuc php l m chng ta nu

trn. N him khi (nu c) cng bng cho tt c. l nhng vn quan trng v phc tp.
l l do ti sao cc nh t tng trong truyn thng t do c in bin h cho mt c ch
phn cp, xc nh cc quy nh tt, v nhng cch thc cng khai v minh bch khi a ra
mt s nh gi. Hnh thc c bao gm nhng th c b tr nh quyn t ch a phng, lin
bang, v thm ch c cnh trnh v chng cho khi xt x lut, nhng nhng sai lm c th c
sa cha v c pht hin; sau ny bao gm vic xt x cng khai, cng b th tc php l,
cng khai nhng cuc tho lut ca quc hi, t do bo ch, v nhng hnh thc khc m bo
tnh minh bch, nn c th pht hin c tham nhng, pht hin nhng th tc t tng khng
cng bng, hay lt mt n nhng li ch c bit. Mt b cc quy tc thch hp cho mt x hi t
do v cng bng nn c th hot ng ngay c khi nhng ngi xu vi nhng ng c xu xa
xm nhp; n khng th ph thuc vo s trong sch ca ng c hoc v v li ca ca ngi
nh gi, m nn tn ti khng ch vi cc trng hp tt nht (v d, nhng k thng tr khch
quan, c ng c tt, v thng tin hp l y ), m cho nhng trng hp xu nht (v d,
nhng k thng tr v li, thm kht quyn lc, v khng c thng tin phn quyt). Vn
ny nh l mt iu kin quan trng tr nn mnh m.89Chng cng phi c kh nng thch
nghi vi hon cnh, khng ch n thun l s chng c; chng phi c rt kinh nghim t
nhng sai lm, nh nhng th trng lm (nh rng cnh tranh th trng l th v sai, v
li l mt phn quan trng ca vic hc tp m th trng t do to iu kin). M gn y
c gi l chng li-s mong manh (antifragile).90
Kt lun
Hy quay tr li vi nhng cu hi m ban u:

Th nht, lm th no mt x hi c th ti u ha vic s dng kin thc?

Th hai, lm th no chng ta c th khuyn khch vic s dng kin thc nh l mt

cch m mi ngi c cm hng chia s kin thc ca h cho ngi khc?

Th ba, lm th no chng ta c th to ra nhng kin thc cn thit cho mi ngi

phi hp nhng hnh ng gia h v to ra s tin b v kinh t v x hi?
C bn cht ca vn v kinh nghim lch s cho thy cao thp v h thng cng ch

ra-lnh-v-kim-sot gic m ca nhng ngi theo ch ngha x hi, pht xt, ch ngha X

96

hi Quc gia, ch ngha X hi Quc t, v tt c nhng hnh thc ca ch ngha tp th - u l

s huyn hoc. Khng ai v khng y ban no c th c nhng thng tin cn thit phi hp
hng triu (hay hng t) con ngi vi cc mc tiu khc nhau v kin thc ri rc. l l do
ti sao t do v cc quy nh ca php lut l rt quan trng. Chng lm cng vic m nhng k
hoch tp trung khng th lm.

97

12

Ngun gc ca Nh nc v Chnh ph
Tom G. Palmer
C phi nh nc chu trch nhim cho s thnh vng v trt t x hi? Nh nc l g v
chnh ph l g? Mt bi vit ngn v x hi hc ca nh nc ch ra nh nc c to ra
khi k cp ng tr thnh k cp tnh v thit lp ng quy tc cp bc. Thnh qu ca
t do l to c mt lng ln sn phm nhng quc gia m php lut l ti thng, mt qu
trnh m vn cn l mt cuc u tranh lin tc. (Bi vit ny c cung cp nh mt bi ging
ti Hi tho ma h i hc Cato nm 2012.)

Rt nhiu ngi tin rng nh nc chu trch nhim cho tt c mi th. Theo Cass
Sunstein, mt gio s lut ca i hc Harvard v cu qun tr vin ca Vn phng Thng tin v
i ngoi Nh Trng, Chnh ph c lin quan trong tt c mi th m con ngi s hu
Nu ngi giu c rt nhiu tin, l bi v chnh ph cung cp mt h thng m trong h
c quyn c v gi s tin .
l l s cn ca mt khi nim c trnh by li trong thi gian gn y trc cng
chng. Nu bn ang thnh cng, bn khng ly n cho ring bn thn Nu bn thnh
cng, ai dc ng a bn mt s iu gip Ai u t vo nhng con ng v
nhng cy cu. Nu bn ang c mt cng ty bn khng phi xy n. Mt s ngi khc
lm cho bn. Nhng li ny do ng ch ca Sunstein ni, Tng thng Obama.
Ngay c vic gii thch theo li t thin nhng nhn xt ca tng thng cng cho thy
ng khng hiu g v khi nim ng gp bin nh hng n u ra (marginal contribution to
output), v d, v gi tr gia tng ca mt gi lm thm ca ngi lao ng. ng y khng hiu
s thnh vng c to ra nh th no.

98

Sustein v nhng ng nghip ca ng l gii rng t khi h t tt c s thnh vng

cho nh nc, nh nc c quyn vi n, v bn h, nhng ngi c th c suy ngh ngu ngc
vi bn thn rng nhng ngi sn xut th khng c quyn vi sn phm ca h.
Vy nh nc thc s l g? nh ngha kinh in c a ra bi Max Weber, ngi
xc nh nh nc l mt cng ng nhng ngi m ( thnh cng) trong vic tuyn b
c quyn s dng quyn lc mt cch hp php trn mt lnh th nht nh.
Trn thc t, n khng th l tnh hung m tt c s giu c u do nh nc. Theo lch
s, tn ti ca b my nh nc yu cu mt s thng d trc duy tr n trong ln u
tin. Nh nc, ni cch khc, s khng tn ti nu khng c s giu c, iu c to ra trc
khi n xut hin. Hy cng khm ph thm mt cht na.
Ti sao con ngi c s giu c? Charles Dunoyer, mt nh x hi hc theo ch ngha t
do t rt sm, gii thch rng tn ti trn th gii c hai phe chnh; l nhng ngi sng trn
thnh qu lao ng v ca ci ca mnh, v bn kia l nhng ngi m sng trn thnh qu lao
ng v ca ci ca ngi khc. Hay n gin l, ngi lm to ra ca ci vk ly chim hu
n.
Trong mt cun sch quan trng ca ng,Nh nc, nh x hi hc Franz Oppenheimer
phn bit gia nhng g ng gi l phng tin kinh t v phng tin chnh tr ca vic t
c s giu c, tc l, gia lm vic v n cp. Nh nc, ng khng nh, l mt t
chc thuc phng tin chnh tr.
Cc phng tin kinh t phi i trc cc phng tin chnh tr. Tuy nhin, khng phi
tt c nhng hnh thc sn xut d tha u cho vic duy tr mt nh nc. Bn khng tm
thy nh nc gia nhng ngi sn bn hi lm, bi v h khng to ra thng d duy
tr mt tng lp n cp. iu ny cng ng vi x hi nng nghip nguyn thy. Ci cn thit
l s nh c nng nghip, iu to ra thng d thu ht s ch ca nhng k p cp
v duy tr chng. X hi nh vy thng b chinh phc bi nhng ngi du mc c bit l
nhng k c nga, chng c th ch ng nhng nh nng nh c. Chng ta c th thy s vic
lp i lp li sau khi nhng ngi du mc tri dy Trung t cch y rt lu.

99

C mt cu chuyn v vic xung t t xa xa c lu li trong sch Sng Th25, k v

cu chuyn xung t gia hai ngi anh em Cain v Abel. N c tnh cht gi rng Abel l
mt ngi chn cu, nhng Cain l ngi trng trt trn mnh t , mt s lp li xung t
gia nhng ngi nng dn nh c v nhng ngi chn nui du mc.
Hnh mu nh nc i din cho mt s chuyn i t k cp ng thnh k cp
tnh. Nh nh kinh t hc Mancur Olson vit: Nu k ng u mt bng cp ng, ngi
ch tm kim mt lng ca ci ln nm gi mt vng lnh th v nh ui nhng tn
cp khc, hn ta c th c chim cai tr vng lnh th ny tc l tr thnh mt k cp tnh.
l mt ci nhn su sc v s pht trin nhng t chc chnh tr con ngi.
Nh nc, v bn cht, l mt t chc n cp. Tuy nhin, trong mt s cch, n cng
i din cho mt bc tin, ngay c i vi nhng ngi b bc lt thm t. Khi s la chn l
gia k cp ng (k n cp, nh v t nhng g chng khng th ly, v sau quay li li
vo nm sau) v cp tnh (ngi nh c v bc lt tng t mt trong sut c nm) l s la
chn r rng. Nhng k cp tnh t c kh nng git v ph hy khi chng cp c ca bn
v chng li nhng k cp khc. l mt dng tin b - thm ch t quan im ca nhng
ngi b bc lt thm t.
Nh nc c to ra nh nhng t chc bi s d tha khi ngi ta to ra s thnh
vng. Trong cun sch ca ng, Ngh thut khng b chi phi, nh nhn chng hc v khoa
hc chnh tr James C. Scott ca i hc Yale nghin cu cc vng lnh th trn th gii m
cha bao gi b chinh phc hon ton bi nh nc. Khi nim chnh trong tc phm ca ng l
s ma st ca quyn lc (the friction of power): quyn lc th khng d dng t c s
ti thng. Khi nhng ln sng xm lc di chuyn qua mt khu vc, h chinh phc cc thung
lng, trong khi nhng ngi trn thot di chuyn ln nhng vng cao nguyn t hp dn hn.
Scott ch ra rng nhng ngi phi tha hng pht trin cc t chc x hi, php l v tn gio
s gip h mnh m khng b chinh phc. iu ny c bit ng vi nhng ngi t min
ni hay m ly. (Tht xu h thay cho nhng ngi lnh o khng c sch ca Scott trc
khi chim Afghanistan v thc y vic xy dng nh nc .)

25

Sch Sng Th: l sch m u ca Kinh Thnh, ni dung cun sch ni v vic Thin Cha to ra th gii v
loi ngi nh th no (ND)

100

ng c i vi nh cm quyn l g? Nhng m hnh s khai ban u tha nhn rng

nhng k thng tr tm cch ti a ha s giu c, hay tng sn phm trong nc (GDP). Tuy
nhin, Scott lp lun rng ng lc ca nh cm quyn th khng phi l tt a ha GDP, m l
ti a SAP, tc l nhng sn phm nh nc tham gia vo, c hiu nh l s sn xut m d
dng xc nh, qun l, lit k, v tch thu thng qua thu: Nh cm quyn ti a ha SAP,
nu cn thit, ti nhng vic chi tiu m bao gm ca ci trong a ht ca n v c i vi
nhng i tng ca n.
Xem xt (mt k thng tr c th ni, ly), v d, v nng nghip. Nhng nh cm
quyn chu ngn chn vic trng r v c, which has been anathema to all state-makers,
traditional or modern,m ng h cho vic trng la nc. iu ny th kh kh hiu. Ti sao
nhng nh cm quyn quan tm nhiu ti vic trng nhng cy g? L do, Scott ch ra rng, l
bn khng th thu thu mt cch hiu qu i vi nhng cy mc di lng t. Nhng ngi
nng dn thu hoch chng khi h mun; nu khng h c chng di mt t. La nc, li
l iu hon ton khc, phi c thu hoch vo nhng thi im c th bi rt nhiu ngi, v
vy n d dng hn cho nhng ngi cm quyn theo di v nh thu thu hoch v c danh
sch nhng ngi lao ng cho th xung vo qun i. ng c ca nh cm quyn c
nhng nh hng mang tnh h thng trong rt nhiu sinh hot v tr thnh thm cn c
trong nhng x hi ca chng ta.
H thng nh nc kim sot x hi t ngha v qun s n vic gio dc bt buc
hon ton n su vo thc ca chng ta. Xem xt mt v d, h chiu. Ngy nay bn
khng th du lch vng quanh th gii nu khng c mt giy t do nh nc cp. Trn thc t,
bn khng th du lch mt thi gian di vng quanh nc M m khng c mt giy t do nh
nc ban hnh. H chiu l pht minh gn y. Trong hng nghn nm, con ngi c th i u
h mun m khng cn bt k giy t g t nh nc. Trn bc tng vn phng ca ti c mt
qung co t mt tp ch c ca c, cho thy mt i tnh nhn trong mt khoang tu phi i
mt vi mt vin chc bin gii yu cu, H chiu ca bn, lm n! N gii thch nhng chic
h chiu th tuyt vi nh th no v chng a bn s t do i khp th gii.
iu , tt nhin, l mt iu ng ngn. Nhng chic h chiu hn ch t do ca bn.
Bn khng c php du lch nu khng c php, nhng chng ta tr nn bo ha vi h t
tng ca nh nc v n ngm rt su vo chng ta nh nhiu ngi cho rng h chiu

101

nh l giy thng hnh t do, ch khng phi l hn ch n. Ti mt ln hi sau mt bi

ging rng khng bit ti c nn thch th vi vic nh nc ban hnh giy khai sinh khng. Sau
mt lc, ti ni ti c th thy khng c mt l do thuyt phc no cho n v t khi nhng t
chc khc c th lm iu , cu tr li l khng. C ngi hi ngay lp tc! Lm th no
bn bit bn l ai? Ngay c bn sc c nhn, c v nh, cng c trao bi nh nc.
Nhng nh nc hin i cng khng nh bt ngun t php lut. Nhng theo lch s,
nh nc thay th lut tc (customary law) bng lut cng ch. C rt b lut v i xung
quanh chng ta m khng phi l sn phm ca nh nc, pht lut l mt sn phm ph ca s
tng tc t nguyn. Nh lut gia v i Bruno Leoni lp lun, Nhng c nhn lm ra lut, sau
khi h tuyn b chng. Nhng con ngi c nhn thc hin nhng giao ko l nhng ngi
lm ra lut.
Trong th k XVI, nh t tng c nh hng Jean Bodin tp trung vo cc tng v
ch quyn, ci m ng nh ngha l sc mnh cao nht, tuyt i, v vnh vin trn cc cng
dn v cc i tng trong mt s thnh vng chung. ng to ra s tng phn vi quyn
lc khng th phn chia bng hnh thc khc v trt t x hi, c bit nh l lut tc, trong
ng bc b v, ng ni, Tp qun ginh c sc mnh ca mnh tng cht mt v c s
ng ca tt c, hoc a s, trong nhiu nm, trong khi pht lut xut hin mt cch t ngt,
v ly c sc mnh ca mnh t mt ngi c quyn lc p ch ln tt c ngi khc. Ni
cch khc, Bodin nhn ra rng tp qun to ra trt t x hi, nhng ng nh ngha pht lut nh
l yu cu p t v lc mt cch c trt t, do i hi mt ch quyn mt quyn lc
tuyt i, v iu kin, v ng trn c php lut.
l loi ch quyn tri vi cc quy nh ca php lut, cng nh tri vi cc nguyn tc
ca h thng lin bang, chng hn nh M, ni m quyn lc c phn chia gia nhng cc
cp v cc c quan ca chnh ph. Trong ch hin php, lut php, ch khng phi l quyn
lc tuyt i, c xem l ti thng.
S tin ha ca t do lin quan n mt qu trnh lu di t quyn lc di php lut.
Vic p t v lc d th no th cng n su vo tm tr chng ta. Alexander Rstow, mt
nh x hi hc li lc v l ngi cha hi sinh t do c sau chin tranh, suy t v
ngun gc ca nh nc vi v lc vn cp, v du n ko di ca n: Tt c chng ta, khng

102

c ngoi l, thc hin iu ny vi cht c nm trong chng ta, nhng v tr khc nhau v
thng bt ng, v theo cc hnh thc a dng nht, thng bt chp nhn thc. Tt c chng ta,
tp th v c nhn, l nhng ngi bo cha cho ti c kinh khng ny mi thi i, ngun gc
thc s ca ti c ny, mt cn bnh di truync th c ct v xa b ch vi s u tranh bn
b v kh khn, bi mt ci nhn su sc vo bnh l, bi mt ch phc hi, bi hnh ng
vi s hi hn ca tt c. Phi mt rt nhiu tm sc gii phng tm tr chng ta thot khi
s ph thuc vo nh nc.
Khi trm t v ngha ca vic sng nh mt ngi t do, chng ta khng bao gi qun
rng nh nc khng cho chng ta bn sc v cc quyn. Tuyn ngn c lp ca Hoa K vit
rng, bo m cho cc quyn, cc chnh ph c lp ra trong nhn dn. Chng ta bo v
nhng g thuc v chng ta. Nh nc c th tng thm gi tr khi n gip chng ta lm iu ,
nhng cc quyn v x hi th ng trc nh nc. l s phn bc cn nh nu ln ti c
ai ni vi bn rng, Bn khng to ra n.

103

Gi ti liu tham kho

T do khng ch l l tng ca con ngi. N cn l lng knh soi chiu v khm ph
th gii. Cc bn sinh vin c th d dng tm thy kho tng ti liu tham kho s v t do
c c kt t tt c cc lnh vc khoa hc x hi v lun l, ci m chng ta thng gi l
khoa hc nhn vn.
Lng knh t do s cho chng ta thy c nhng th m hu ht mi ngi u b qua.
Mt ngi c th thy c nhng dng thc trt t m nhng ngi khc khng thy bi tt c
mi ngi u cho rng s tn ti ca chng l ng nhin, h khng mt ti bi h thiu
lng knh ca t do. Mi ngi tng tc vi nhau theo cc phng thc phc tp m khng mt
c th no c th t sng to ra trt t . Lng knh t do s chng ta tp trung vo th gii diu
k ca nhng trt t t pht bao quanh chng ta. N cng s cho chng ta thy lm th no m
nhng can thip bng v lc c th lm gin on trt t v thay th trt t t pht thnh hn
lon c ch .
Lng knh t do c th cho chng ta thy phm cht ca con ngi thng qua nhn thc
ca anh ta v quyn bnh ng, s bt cng v s sai tri trong vic vi phm quyn. Chnh ng
knh t do gip nhng ngi trc y cho rng s kip n l l d nhin c th nhn ra s
c c v bt cng ca ch n l. N gip h thy rng khng phi l mt c im ngoi
vi ca th gii m bn cht ca n l s c c phi l. Lng knh t do gip chng ta tp trung
ch vo s bt cng v tp trung nhn thc o dc xy dng mt th gii tt p hn, ha
bnh hn v thnh vng hn. Tm li: l mt th gii t do bnh ng. T do bnh ng s cho
chng ta thy v so vic buc ti khng c nn nhn li thc y s thnh ti phm c t chc,
lm bng hoi hot ng thc thi php lut, v ph hy cuc sng.
C rt nhiu ngun thng tin sn c m bn c th tm kim d dng. Sau y l mt s
ngun hu dng:
Trang web

104

Libertarianism.org cung cp mt th vin video, bi lun, sch v rt nhiu loi ti liu khc
cho nhng ai mong mun khm ph v khi nim t do.
StudentsforLiberty.org cung cp cc bi bo, nhng bi vit trn blog ca sinh vin v hn th
na. N bao gm c nhng bn vit y di dng file PDF ngi dng c th ti xung
trong c c nhng phin bn trc y ca nhng tuyn tp: The Economics of Freedom
(Kinh t hc t do), The Morality of Capitalism (o l th trng) v After the Welfare State
(Hng n k nguyn hu Nh nc phc li.
Oll.libertyfund.org (The Online Library of Liberty - Th vin Trc tuyn ch T do) khng
ch hng dn bn n vi nhng bi vit trn blog v nhng ngun tm thi khc m n cn l
mt th vin khng l bao gm cc tc phm vn hc v t do. y c c nhng phin bn
trc tuyn ca hng ngn cun sch t nhng cun ph bin nht cho n nhng tc phm kinh
in v nhng tc phm mang tnh hc thut.
Cato.org c to ra bi Vin Cato mt vin nghin cu i u trong lnh vc t do (think
tank). N cung cp nhng nghin cu chi tit p dng cc nguyn nguyn l t do c nhn v
nhng nghin cu ng cp v nhng vn c th trong vic p dng chnh sch cng t vic
thu thu cho n vic cm bn thuc phin, nhng chnh sch qun s, chnh sch i ngoi, an
ninh x hi v cc chnh sch y t. Cato c duy tr mt chng trnh c bit cho sinh vin ti
www.facebook.com/CatoOnCampus.
TheIHS.org c to ra bi Vin nghin cu nhn vn. N cung cp rt nhiu hc bng, nhng
hi ngh chuyn , v nhng ngun t liu qu khc cho sinh vin.
FEE.org c thnh lp bi Qu Gio dc Kinh t, mt trong nhng think-tank v ch ngha t
do c nhn giu kinh nghim nht v l nh xut bn tp ch The Freeman (Ngi t do). FEE
cng thng xuyn t chc hi tho chuyn cho sinh vin.
IES-Europe.org l trang web ca Vin nghin cu Kinh t chu u, ni cho ra i hng lot cc
bui chuyn v nhng chng trnh khc cho hc sinh u chu.
LearnLiberty.org cung cp nhng video ngn mang tnh gii tr v c sn xut chuyn
nghip khc ha nhng gio s ni ting trong trng phi t do c in v t do c nhn.

105

AtlasNetwork.org c to ra bi Atlas Network. N cung cp ng link n hng trm nhm

v website trn ton th gii cho nhng ai mong mun c khm ph t tng t do bng ting
Nga, Rp, Trung Quc, Ty Ban Nha, B o Nha, Vit Nam, Lt-va, Php, v hng chc
ngn ng khc.
Sch
Cng vi nhng tc phm c ch thch cui mi trang trong sch, nhng cun sch sau y
c th gip ch rt nhiu cho nhng ai mong mun o su hn na vo khi nim t do.
Libertarianism: A Primer (Ch ngha t do cn nhn: sch v lng) c vit bi David Boaz
(New York: Nh xut bn T do nm 1998). Cun sch tng hp nhng khi nim v t do da
trn cc ch a dng vi ngn ng r rng, d c. (Phin bn mi s xut hin vo nm
2014)
The Libertarian Reader (c gi ca ch ngha T do c nhn) bin son bi David Boaz (New
York, NXB T Do, 1998). Cun sch th hin hng lot cc bi vit ng thi v ch t do
c nhn.
Realizing Freedom: Libertarian Theory, Practice, and History (Nhn thc T do: L thuyt,
Thc hnh v Lch s ca T do c nhn) bin son bi Tom G. Palmer (Washington D.C, Vin
Cato, 2009; phin bn mi 2014). Cun sch bao gm hng lot cc bi lun t nhng bi ph
bin cho n nhng bi lun mang tnh hc thut cao. Ni dung cc bi lun a dng: lch s, l
thuyt chnh tr, trit l o c, kinh t hc, pht trin, v hn th na.
Robust Political Economy (Kinh t chnh tr lnh mnh) bi Mark Pennington (Cheltenham,
Edward Elgar, 2011). Cun sch ni bt bi t tng su sc v uyn thm trong la chn cng
v cung cp cch tip cn mi i vi kinh t chnh tr, ci m phi da vo nhng tnh hnh thc
t nh gi cc h thng chnh quyn khc nhau.
The System of Liberty: Themes in the History of Classical Liberalism (H thng T do: cc ch
v lch s ca ch gha t do c in) bi George H. Smith (Cambridge, NXB i hc
Cambridge, 2013). Cun sch th hin cch tip cn d hiu v m cht hc gi n t tng t
do.

106

Free Market Fairness (Tnh cng bng trong th trng T do) bi John Tomasi (Princeton,
NXB i hc Princeton, 2013). Bng cch no , cun sch th hin nhng gii php k
thut cho nhng trit l chnh tr hc ng thi. Cun sch cn lp lun rng th trng t do v
thc thi chnh ph hn quyn trong thc t p ng c tiu ch ca bnh ng x hi hn l
s can thip ca nh nc vi mc tiu kim tm kt qu x hi.

107

Vi nt v tc gi Tom G. Palmer
Tin s Tom G. Palmer l ph ch tch cp cao ca chng trnh quc t Atlas Network.
ng l ngi theo di hot ng ca cc nhm trn ton th gii thc y nhng nguyn l
ca ch ngha t do c in. Ngoi ra, ng cn lm vic vi mt nhm nhng chuyn gia nguyn
cu v nhng vin nghin cu trn khp th gii. Tin s Palmer l mt trong nhng thnh vin
k cu ca Vin Cato. Ti y, ng tng lm ph Ch tch chng trnh quc t v gim c ca
Trung tm Thc y Nhn quyn.
ng cng tng l y vin Gim c ca qu H.B Earhart ti Trng Hertford College
trc thuc i hc Oxford v l ph ch tch ca Vin nghin cu nhn vn ti i hc George
Mason. ng l mt trong nhng thnh vin nm trong ban hi ng t vn ca Students For
Liberty. ng xut bn rt nhiu nhng bi ph bnh, nhng bi bo v chnh tr v o c
trn cc tp ch hc thut nh Harvard Journal of Law and Public Policy, Ethics, Critical
Review, v Constitutional Political Economy, cng vi rt nhiu n phm i chng nh Slate,
the Wall Street Journal, the New York Times, Die Welt, Al Hayat, Caixing, the Wa shington
Post, v The Spectator of London.
ng nhn c bng C nhn v ngh thut t do ca trng St.Johns College ti
Annapolis, Maryland; bng Thc s trit hc ca trng The Catholic University of America ti
Washington D.C; v bng tin s v chnh tr ti trng i hc Oxford. S uyn thm ca ng
c th hin trong rt nhiu cun sch c xut bn bi NXB i hc Princeton, NXB i
hc Cambridge, Routledge, v rt nhiu nhng NXB tn tui khc. ng l tc gi ca cun sch
Realizing Freedom: Libertarian Theory, History, and Practice c xut bn vo nm 2009;
ngi bin son cun The Morality of Capitalism xut bn nm 2011 v After the Welfare State
xut bn nm 2012.

108

Ch thch
Chng 1
1

Jean-Jacques Rousseau, Kh c X hi, chuyn ng bi Alan Cranston (New York:

Penguin Books, 1968), trang 72.

Tng t ngun trn, trang 64.

Nhng on ng nh trong vn bn y ca Spencer, t bi lun ca ng Quyn

khng m xa ti nh nc (The Right to Ignore the State) l: C l ngi ta s bt b
rng s ng ny khng phi c th m l tng qut, rng khi bu ln mt i biu,
mi cng dn u hm rng anh ta s nht tr vi mi vic m ngi i biu ny s
lm. Nhng gi s rng anh ta khng b phiu cho ng y, m ngc li, lm mi cch
ngi c kin i lp c bu th sao? C l ngi ta s tr li rng, bng s tham
gia vo mt cuc u phiu tng t, anh ta tha thun ngm l s tun theo quyt
nh ca a s. Nhng nu anh ta khng i bu th sao? Th th anh ta chng th than vn
mt cch chnh ng v bt c th thu no c c, bi v anh ta cha h phn i vic
thu th thu . Nh vy l, qui g thay, dng nh anh ta ng , d hnh ng
kiu no d ni c, d ni khng, d khng ni c cng chng ni khng m ng
trung lp! Mt m bng bong, th hc thuyt ny. y, ta chng kin mt cng dn bt
hnh: ngi ta hi anh ta c s dng hay khng ci phng tin duy nht biu t s
t chi ca mnh, chng ta cng c bo co rng anh ta ng trn thc t, ch v s
ngi ng cao hn s ngi phn i. V nh th l ta phi chp nhn mt nguyn l
mi, rng s ng ca A khng ph thuc vo iu A ni, m ph thuc vo iu B
ni! Herbert Spencer, Tnh hc X hi: hoc, Cc iu kin cn thit xc nh r
Hnh phc con ngi, v iu u tin trong s chng pht trin (Social Statics: or,
The Conditions essential to Happiness specified, and the First of them Developed),
(London: John Chapman, 1851). Chng: CHNG XIX: Quyn khng m xa ti nh
nc. Truy cp t trang: http://oll.libertyfund.org/title/273/6325 on 2013-03-23.

Joaquim Nabuco, Ch ngha bi n: Cc cuc u tranh chng n l Brazil, dch v bin

tp bi Robert Conrad (1883; Urbana, i hc Illinois n hnh, 1977), trang 172. (Trong

109

bn dch ca Conrad, nh sau: Hy h gio dc nhng a tr ca h - thc s, hy

h t tm tn hng t do ca ngi khc m khng c t do ring ca h s l
mt mn qu ca s phn. Hy h c c nhng kin thc m t do l c c s s
hu, v h c c s can m bo v n.)
5

John Locke: Kho lun th hai v chnh quyn, trong Hai kho lun v chnh quyn,
Peter Laslett ch bin (1690; Cambridge: i hc Cambridge n hnh, 1988), trang 306.

Michael Huemer, Vn ca C quan Chnh tr (New York: Palgrave Macmillan, 2013),

trang 177.

Tng t ngun trn, trang 178.

Tng t ngun trn, trang 323. Locke xc nh ngun gc s hu ca mi ngi trong

cng ng chung v mi ngi u c S hu i vi bn thn mnh. Khng c ai khc
c Quyn ngoi tr chnh bn thn ngi . Tng t ngun trn, trang 287.

Madison, James. 1983. S hu. Trong Nhng bi vit ca James Madison, tp 14: t
ngy 06/04/1791 n ngy 16/03/1793. Charlottesville: i hc Virginia n hnh, trang
266. Tuyn b rng hn (truy cp ti a ch http://oll.libertyfund.org/title/875/63884) l:
Thut ng ny c ng dng vi ngha rng s nh hng m mt ngi tuyn b v
thc hnh chng ln nhng iu bn ngoi ca th gii, tr nhng c nhn khc. Trong
mt ngha ln hn v cng bng hn, n bao trm tt c mi th i vi mt ngi n
ng c th mang, mt gi tr hay l mt quyn g ; v cng cho ngi khc li th
tng t th. Trong ngha trc y, t ai, hoc hng ha, tin bc ca mt ngi
c gi l ti sn ca ngi . Trong ngha sau, mt ngi cn c th s hu nhng
kin ca mnh v t do trao i chng. Ngi y s hu gi tr theo quan im tn gio
ca mnh, ngh nghip ca mnh v hnh ng theo chng. Anh y s hu s an ton v
t do ca chnh bn thn mnh. Anh y cng c mt s hu tng t trong vic t do s
dng nng lc ca mnh v t do la chn nn s dng nng lc no. Ni tm li, mt
ngi c cho l c quyn i vi ti sn ca mnh, th tng t cc quyn cng
chnh l ti sn ca ngi .

110

10

D liu c to ra trong nhiu thp k bi nhng nh nghin cu ti Hc vin Fraser

Canada trong Bo co T do Kinh T Th Gii thng nin v c cng b ti
www.freetheworld.com r rng cho thy t do hn s to ra nhng kt qu tt p hn
khp mi ni, k c Chu u hay Chu , Chu Phi hay M Latin.

11

Richard Epstein, Nhng Quy tc n gin cho mt Th gii Phc tp (Cambridge, Mass:
i hc Harvard n hnh, 1995).

12

Khoa hc v kinh t xut hin hng trm nm trc khi con ngi bt u nhn thy
rng cc quc gia c th trng t do c xu hng c trt t v thnh vng hn, v
nhng ngi gip vic ca nh vua khng cn phi t mnh iu tit vic cung v cu.
Nh nh s hc Joyce Appleby c ni, Nhng nh nghin cu kinh t pht hin ra
quy lut c bn trong hot ng th trng t do. Ni m nhng nh o c t lu
xem nh l ngi ta lm bt k iu g t c mc ch, khng c lut l g c, cc
nh phn tch kinh t c v gi c c hnh thnh trn nhu cu pht hin ra quy lut,
v khi lm vy h i n mt kh nng v mt thc t. Thc t l nhng c nhn a ra
nhng quyt nh v bn thn v ti sn ca h da trn gi trn th trng. Kh nng l
ch ngha duy l kinh t ca nhng ngi tham gia th trng c th cung ng nhu cu
bo v nn kinh t trc y thng qua chnh quyn. Joyce Appleby, T tng v thc
h Kinh t nc Anh th k XVII (Princeton, N. J.: i hc Princeton n hnh, 1978),
trang 187-188.

Chng 2
13

John Emerich Edward Dalberg, Lord Acton, Nhng Bi Lun V Tc Phm Nghin Cu
Kinh in, tc gi John Emerich Edward Dalberg Acton, bin tp bi John Neville Figgis
v Reginald Vere Laurence (London: Macmillan, 1907). Chng: PH LC, Th gi
Bishop Creighton, truy cp t http://oll.libertyfund.org/title/2201/203934, ngy
19/05/2013.

14

V d v cc c tri M, xem tc phm ca David Boaz, David Kirby, v Emily Eakins,

Cuc Bu C T Do: Cc C Tri Swing Voters, Cc Phong Tro Tea Party, v Chnh
Sch Ti Kha Bo Th, Trung Tm T Do X Hi (Washington, DC: Vin Cato, 2012).

111

15

Gii

Thiu

Tng

Do

Nhn,

video

trn

website

www.libertarianism.org/introduction.
16

Fareed Zakaria, Trit l 20 Phn Trm, Li ch cng 129 (Thu 1997), tr. 96101, trch
dn trong bi vit ca Tom G. Palmer, Ch Ngha T Do C Nhn C in V X Hi
Dn S, trong tc phm Hin Thc Ha Quyn T Do: Hc thuyt T do C nhn, Lch
s, v Thc t (Washington, DC: Vin Cato, 2009), tr. 221.

17

Tuyn Ngn Ca Sharon, xem ti http://en.wikipedia.org/wiki/Sharon_Statement .

18

Bi Pht Biu Tuyn Th Nhm Chc Nm 1964 Ca Barry Goldwater, xem ti

www.washingtonpost.com/wp-srv/politics/daily/may98/goldwaterspeech.htm .

19

Tuyn Ngn Ca Port Huron, xem ti http://en.wikipedia.org/wiki/Port_Huron_Statement

20

Carl Oglesby, Nhng Cnh Qu Trong Cn Bo, Bn L Lch S Ca Phong Tro Phn
i Chin Tranh Nhng Nm 1960 (New York: Scribner, 2008), tr. 120.

21

Carl Oglesby, ibid, tr. 173.

22

Milton Friedman, n Lc Kt Thc Cuc Chin Chng Bun Lu Thuc, xem ti

www.hoover.org/publications/hoover-digest/article/7837; Jeffrey A. Miron v Jeffrey
Zwiebel, Bi Cnh Kinh T Chng Li Lnh Cm Trong Lnh Vc Thuc Men, Tp
Ch Trin Vng Kinh t, K 9, S 4 (Thu 1995), tr. 175192.

23

Lysander Spooner, T Nn Khng C Ngha L Phm Ti: Minh Chng V Quyn T

Do o c, xem ti http://lysanderspooner.org/node/46.

24

Hng lot cc quan chc thc thi php lut sn sng ln ting v nhng thm ha ca
lnh cm c th tm thy trn website Law Enforcement Against Prohibition,
http://www.leap.cc.
Chng 3

25

c thm v vn ny, ti khuyn khch cc bn nn c: George H. Smith, The

System of Liberty: Themes in the History of Classical Liberalism [H thng t do:

112

Nhng lun im chnh v ch ngh t do c in] (Cambridge: Cambridge University

Press, 2013).
26

Joseph Schumpter, History of Economic Analysis [Lch s phn tch kinh t hc], (New
York: Oxford University Press), trang 394.

27

Ti bn lun su hn v s tri dy v pht trin ca x hi dn s trong bi vit

Classical Liberalism and Civil Society: Definitions, History, and Relations [Ch ngha
t do c in v X hi dn s: nh ngha, Lch s v Nhng mi lin h] trong cun
Civil Society and Government [X hi dn s v Chnh ph], bin son bi Nancy L.
Rosenblum v Robert C. Post (Princeton: Princeton University Press, 2001), trang 48-78,
ti bn trong Tom G. Palmer, Realizing Freedom: Libertarian Theory, History, and
Practice [Nhn ra t do: Hc thuyt ca ngi theo ch ngha t do, Lch s v Thc
tin], (Washington, DC: Cato Institute, 2009).

28

Henri Pirenne ch thch rng Nhng ngi dn thnh th c bn chnh nhng con ngi
ca ha bnh, Medieval Cities: Their Origins and the Revival of trade [Cc thnh ph
Trung c: Ngun gc v S hi sinh ca thng mi], (Princeton: Princeton University
Press, 1969), trang 200.

29

Henri Pirenne, Economic and Social History of Medieval Europe [Lch s kinh t v x
hi chu u thi Trung c], (New York: Harcourt Brace Jovanovich, 1937), trang 50.
Trong cc ngn ng chu u, hai thut ng burgenses and civitas c dung
m t cc trt t x hi mi. T burgenses ban u c s dng ch cc thnh ph
khng phi l civitas (mt kiu thnh ph thi trung c vi tng bao xung quanh
ngi dch), v t civitas ban u c dung ch gh gim mc c ('Bischofsstadt')".
Hans Planitz, Die Deutsche Stadt im Mittelalter: Von der Rmerzeit bis zu den Tn
"kmpfen (Graz, Austria, v Kln, Germany: Bhlau, 1954), trang 100. Burgensis v
brgerlich sao xut hin trong ting Anh qua mt t ting Php bourgeois. Sau
cc bin th ca nhng thut ng ny brgerlich/bourgeois v civil c s dng
thay th cho nhau . ("Burg" tip tc tn ti trong ting Anh qua nhng ci tn nh
Hillsborough v Pittsburgh v trong tn ca hi ng i din lu i nht cc thuc
a ca Anh, the House of Burgesses.)

113

30

Xem thm Brian M. Downing, The Military Revolution and Political Change [Cuc cch
mng qun s v Thay i v chnh tr], (Princeton: Princeton University Press, 1992) v
Charles Tilly, Coercion, Capital, and European States [S cng ch, Vn, v Cc nc
chu u], (Oxford: Blackwell, 1992).

31

Xem thm See Hendrik Spruyt, The Sovereign State and Its Competitors [Nh nc c
ch quyn v Cc i th], (Princeton: Princeton University Press, 1994).

32

The Trew Law of Free Monarchies, King James VI and I, Political Writings [Vua
James VI v ti: Tc phm chnh tr], bin tp bi Johann P. Sommerville (Cambridge:
Cambridge University Press, 1994), trang 75

33

Trong cun sch ni ting xut bn nm 1776, An Inquiry into the Nature and Causes of
the Wealth of Nations [Tm hiu v bn cht v nguyn nhn cho s phn thnh ca cc
quc gia], Adam Smith khng ch ch ra nguyn nhn cho "s phn thnh ca cc quc
gia", m cn i tm bn cht ca n. "S phn thnh ca cc quc gia" khng phi l s
giu c ca giai cp thng tr, ca triu nh, hay vng trong kho bc ca nh vua. "Do
, da trn con s ln hn hay nh hn c c khi chia nhng g c sn xut ra
hoc nhng g c mua cho s lng nhng ngi tiu th, chng ta c th bit c
quc gia ny s c nhiu hay t hn cc nhu yu phm v tin nghi. Adam Smith, An
Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations [Tm hiu v bn cht v
nguyn nhn cho s phn thnh ca cc quc gia, tp 1], bin tp bi RH Campbell v
AS Skinner (Indianapolis: Liberty Fund, 1981), trang 10. V vy, Adam Smith xc nh
s giu c ca cc quc gia khng phi da trn s giu c ca triu nh m bng gi tr
bng tin ca tng sn phm v dch v do quc gi sn xut ra hng nm chia cho
tng s ngi tiu dung. Quan nim ny ca ng vn tn ti ngy nay vi tn gi Tng
sn phm quc ni. Trong mt bi ging, Adam Smith ni v nguyn nhn cho s giu
c ca cc quc gia nh sau: "Mt s iu tin quyt iu hnh mt nh nc t nh
nc mc cao nht n thp nht l ha bnh, thu nh nhng, v mt chnh quyn
tn trng cng l; tt c cc yu t cn li s t sn sinh do l bn cht t nhin vn c
ca s vt. Cc chnh ph ngn cn qu trnh t nhin ny, buc mi th phi theo mt
hng i khc, hoc c gng km hm tin b ca x hi ti mt im no u l
tri vi quy lut t nhin. V phc v cho mu ca mnh, h thng t bin h

114

thnh nh nc p bc v chuyn ch. Trch dn bi Dugald Stewart t mt bn tho

tht lc trong cun Account of the Life and Writings of Adam Smith, LLD" [Cuc i
v Tc phm ca Adam Smith, LLD], trong Adam Smith, Essays on Philosophical
Subjects [Cc bi lun v ch trit hc], bin tp bi W. P. D. Wightman v J. C.
Bryce, tp 3 ca Glasgow Edition of the Works and Correspondence of Adam Smith [Tc
phm v Th ca Adam Smith], (Indianapolis: Qu Liberty, 1982), trang 322.
33

Xem thm The English Levellers [Phong tro san bng Anh], bin tp bi Andrew
Sharp, (Cambridge: Cambridge University Press, 1998).

35

E. L. Godkin, The Eclipse of Liberalism [S lu m ca Ch ngha t do], The Nation,

9/8/1900, ti bn trong The Libertarian Reader, (New York: The Free Press, 1997), trang
324-326. nguyn nhn. Godkin c nhng nhn nh ng ch v nguyn nhn s
thoi tro ca ch ngha t do: "S tin b trong i sng vt cht ca thi i phn ln
c c l nh nhng nguyn tc ca ch ngha t do. Thot khi s can thip phin
phc ca cc chnh quyn cai tr, con ngi c th cng hin cho cc cng vic t nhin
vn c ca h - ci thin iu kin sng v thnh qu l nhng thnh tu, tin b tuyt
vi m chng ta c th thy xung quanh mnh. Tuy nhin, s tin nghi v vt cht dng
nh lm m mt th h ngy nay, khin h tr nn bng quan v th vi iu lm
nn s thay i . Trong lnh vc chnh tr, ch ngha t do ang i xung v gn nh
khng cn tn ti."

36

Mt s nghin cu quan trng gn y v vic git ngi hng lot v n dch canhng
ch Cng sn v Quc x (c Quc x) bao gm Anne Applebaum, Gulag: A
History [Mt giai on lch s] (New York: Random House, 2003), Timothy Snyder,
Bloodlands: Europe Between Hitler and Stalin [Chu u trong thi k Hitler v Stalin]
(New York: Basic Books, 2010), v Frank Diktter, Maos Great Famine [Nn i kinh
hong thi Mao Trch ng], The History of Chinas Most Devastating Catastrophe,
1958-1962 [Thm ha ti t nht trong lch s Trung Quc, 1958-1962] (New York:
Walker & Co., 2010).

37

Theo quan im ca ngi M, phn ln cu chuyn ny c Brian Doherty mu

m ha, trong Radicals for Capitalism: A Freewheeling History of the Modern

115

American Libertarian Movement [Cn nguyn ca Ch ngha t bn: Cu chuyn phng

tng ca Phong tro T Do Hin i ti M (New York: Public Affairs, 2007).
38

Robert Nozick, Anarchy, State, and Utopia [S hn lon, Nh nc v iu khng

tng], (New York: Basic Books, 1974), trang ix.

39

Francisco de Vitoria, On the American Indians, Political Writings, bin son bi

Anthony Pagden and Jeremy Lawrance (Cambridge: Cambridge University Press, 1991),
trang 250-251.

40

Trch dn trong Perez Zagorin, How the Idea of Religious Toleration Came to the West
[Lm th no t tng v lng khoan dung tn gio n vi phng Ty], (Princeton:
Princeton University Press, 2003), trang 119.

41

John Milton, Areopagitica: A Speech of Mr. John Milton for the Liberty of Unlicencd
Printing, to the Parliament of England [Areopagitica: Pht biu ca John Milton v s t
do in n khng cn giy php, gi n Ngh vin Anh" [1644], trong Areopagitica and
Other Political Writings of John Milton [Areopagitica Writings v cc tc phm chnh tr
ca John Milton (Indianapolis: Liberty Fund, 1999), trang 23. John Locke sau c lp
lun trong bc th ni ting ca ng v s khoan dung rng "N (Khoan dung ngi
dch) gip chng ta thuyt phc, ra lnh; p buc vi lun c v hnh pht." John Locke,
A Letter on Toleration [Th v lng khoan dung], trong The Sacred Rights of
Conscience [Quyn thing ling ca Lng tm], bin son bi Daniel L. Dreisbach v
Mark David Hall (Indianapolis: Liberty Fund, 2009), trang47

42

Trong iu vn dnh cho Gournay sau khi ng cht, Anne-Robert-Jacques Turgot, ngi
bn v cng l hc tr ca Gournay cp rng Gournay hiu s in r ca vic p t
c quyn v "cc tiu chun" trn th trng m ngi tiu dung trn thc t khng cn.
Hay nh Turgot vit : Gournay " ngc nhin khi thy rng mt cng dn khng th
to ra v bn bt c th g m khng cn mua quyn vi chi ph kh ln cng vi
ngi khc", ngha l, mt ngi u tin phi mua quyn c bun bn v cung cp
hng ha cho khch hng tim nng ca h t mt nhm c quyn no . "Anh ta s
khng bao gi ng c rng vic nh nht v khng tun theo cc quy nh ny c th l
b chia ra thnh cc mnh c chiu di 3 ell (1 ell = 115cm). V ngi n ng khng

116

may mn ny s phi np tin pht, s tin ln khin cho ng v gia nh ca mnh

tr thnh nhng ngi n my." Turgot," loge de Gournay, Western Liberalism: A
History in Documents from Locke to Croce, bin tp bi E. K. Bramsted and K. J.
Melhuish (London: Longman, 1978), p. ,80.
43

James Buchanan, Order Defined in the Process of Its Emergence: A note stimulated by
reading Norman Barry, The Tradition of Spontaneous Order, [Trt t hnh thnh trong
qu trnh ca s tri dy: Ghi chp ly cm hng sau khi c Truyn thng ca Trt t
t pht ca Norman Barry, Literature of Liberty, tp 5.
Truy cp http://oll.libertyfund.org/title/1305/100453 vo 23/03/2013.

44

Mt s ngi theo ch ngha t do tin rng mt ch hin php khng c s c quyn

ca php lut, khng s dng lc lng phng th, khng c nh nc l iu c th xy
ra v nn xy ra. Cc bn c th c thm: Randy E. Barnett, The Structure of Liberty:
Justice and the Rule of Law [Cu trc ca T do: Cng l v Quy tc ca Lut php]
(Oxford: Oxford University Press, 2000), Michael Huemer, The Problem of Political
Authority [Vn ca Quyn lc Chnh tr], Bruce L. Benson, Enterprise of Law: Justice
Without the State [S to bo v Lut php: Cng l khi khng c s hin din ca Nh
nc] (Oakland: Independent Institute, 2011). Bi trnh by kh ngn gn ca ti v The
Case for Ordered Liberty Without States [T do c trt t khng c s hin din ca nh
nc] c th c tm thy ti
http://www.libertarianism.org/publications/essays/-ordered-liberty-without-states. Cho d
c tranh lun gia nhng ngi theo ch ngha t do v vic chng ta c th tn hng s
t do m khng cn s hin din ca nh nc, vic khng tn ti nh nc khng ng
ngha vi s tn hng t do, V s t do ph thuc ch yu vo cc th ch php lut v
cng l. Cu hi (m khng phi tt c mi ngi u tn thnh) l: liu php lut v
cng l c th tn ti m khng cn mt nh cung cp c quyn khng.

117

Chng 4
45

Ti i chiu nguyn tc t do vi mt nguyn tc ca bnh ng thu nhp ch khng

phi l mt nguyn tc ca bnh ng v nguyn tc t do l mt nguyn tc t do
bnh ng.

46

St. Thomas Aquinas, Kho lun v Lut, iu 96, Khon 2, Tm tt Thn hc

(Westminster, Maryland: Christian Classics, 1981), trang 1018.

Chng 5
47

Agelina Grimke, Ch N L V Cuc Bo ng Boston, Nh t do, 12/08/1973.

48

Orlando Patterson, Mt Nghin Cu So Snh Gia Ch N L V S Cht Chc Ca

X Hi, (Cambridge: NXB i hc Harvard, 1982), vii.

49

hiu thm v ng gp ca Thi k Khai sng i vi cc khi nim v t do c nhn

v cc quyn t nhin, xem tc phm ca M. Zafirovski, Thi K Khai Sng V Nhng
Tc ng Ca N i Vi X Hi Hin i, (New York: Springer, 2011), c bit lu
trang 40 c on: "R rng, quyn t do v s la chn ca cc c nhn, quyn cng dn,
hay bt k mt vn thuc phm tr t nhn hoc ring t, quyn t ch c nhn, s
tha mn, sc khe, i sng, v hnh phc con ngi c xc lp mt cch chc chn
v c cng nhn mt cch hin nhin v mt gi tr cng nh th ch cc quc gia
dn ch Phng Ty, ch khng phi ch ring M. ... Nh vy, chng chc hn l sn
phm v di sn ca thi k Khai sng v ch ngha t do c nhn th tc ca n."

50

Frederick Douglass, Ngha Ca Ngy 4/7 i Vi Ngi N L 5/7/1852; L. M.

Child, Li Ku Gi ng H i Vi Nhng Ngi M Ngi M Gi L Dn Chu Phi,
1833.

51

Mary Wollstonecra, Bng Chng V Quyn Ph N, 1792, trong tc phm ca Mary

Wollstonecraft, Minh Chng V Quyn Ca Nam Gii V Minh Chng V Quyn Ca
N Gii, bin tp bi Sylvana Tomaselli (Cambridge: NXB i hc Cambridge, 1995),
tr. 74.

118

52

Tuyn ngn Cm xc v Cc Gii Php, Hi ngh Seneca Falls, 1848.

http://ecssba.rutgers.edu/docs/seneca.html . Truy cp ngy 18/2/2013.

53

Frederick Douglass, Con ng Gii Phng Ty n, 3/8/1857.

54

Tuyn ngn Cm xc.

55

Richard Cobden, Nhng Bi Pht Biu V Chnh Sch Cng Ca Richard Cobden, bin
tp bi J. E. T. Rogers, www.econlib.org/library/YPDBooks/ Cobden/cbdSPP14.html.
Truy cp ngy 22/2/2013.

56

James G. Birney, L Th V Trch Nhim Chnh Tr Ca Nhng Ngi Theo Ch Ngha

Bi N, Km Theo Hi p Ca William Lloyd Garrison (Boston: Dow v Jackson,
1839), tr. 32.

57

W. Phillips, Trit L Ca Phong Tro Bi N (1853), Cc Bi Pht Biu, Bi Thuyt

Gio, V Nhng L Th (Boston: Lee v Shepard, 1884), tr. 113.

58

L. Menand, Hi Siu Hnh: Cu Chuyn V Cc Nn T Tng M, (New York:

Farrar, Sraus, Giroux, 2001), tr. 13.

59

B. Dylan, Thi Th i Thay Columbia Records, 1964.

60

W. L. Garrison, Nh T Do, 31/01/1831.

Chng 8
61

George B. N. Ayittey, nh bi c ti: cuc chin chng chuyn ch ti chu Phi v c

th gii (New York: Palgrave Macmillan, 2011), trang 43

62

Robert Hessen. Cc tp on, Bch khoa ton th ngn gn v kinh t hc. 2008. Th
vin Kinh t hc v T do. c khi phc vo ngy 19 thng Ba nm 2013 trn trang
web www.econlib.org/library/Enc/Corporations.html.

63

George B. N. Ayittey, nh trn., trang 76

64

Jacques Charmes, Thc o s ng gp ca khu vc kinh t v nhn cng lao ng

khng chnh thc n GDP cc nc ang pht trin: nhng vn v khi nim v

119

phng php lun, c sn ti trang web www.unescap.org/stat/isie/referencematerials/Nationl-Accounts/Measurement-Contribution-GDP-Concept-Delhi-Group.pdf.

65

Xem

bi

thuyt

trnh

ca

gio

George

B.

N.

Ayittey

ti

Ted

www.ted.com/talks/george_ayittey_on_cheetahs_vs_hippos.html.
66

Tony O.Elumelu, T bn ha chu Phi: Con ng n Kinh t thnh vng v X hi

hnh phc, www.tonyelumelufoundation.org/sites/tonyelumelufoundation.org/files/
Africapitalism%20White%20Paper%20FINAL.pdf

67

Olfmi Tw Lm th no Ch ngha thc dn ngn chn c Hin i n vi

chu Phi (Bloomington: Nh xut bn i hc Indiana, 2010), trang 48.

68

Olfmi Tw, Chu phi phi Hin i (Ibadan, Nigeria, Bookcraft 2011), trang 48.

Chng 9
69

Hu Nh Nc Phc Li, bin tp bi Tom G. Palmer (Ottawa, IL: Jameson Books,

2012). c bit lu cc bi lun nh Bi Kch Ca Nh Nc Phc Li ca tc gi
Tom G. Palmer v Quyn S Hu Cc Ngi Nh Gi Thp To Ra Bong Bng Ph
V Nn Kinh T Th Gii Nh Th No ca Johan Norberg.

70

Xem gii ngha ngun gc ca thut ng trong tc phm ca Randy E. Barnett, Ngha
Gc Ca iu Khon Thng Mi, 68 Tp Ch Lut s 101 ca i hc Chicago
(2001), xem ti www.bu.edu/rbarnett/Original.htm v tc phm cng ca Randy E.
Barnett, Bng Chng Mi V Ngha Gc Ca iu Khon Thng Mi 55 Tp Ch
Lut

847

Ca

Hc

Arkansas

(2003),

xem

ti

http://randybarnett.com/55ark847.html.
71

James Madison, trong tc phm ca George W. Carey, Nh Lin Bang (Phin bn ca

Gideon). Phn Gii thiu, Hng Dn Ngi c, Ch Dn Tham kho V B Cc, Mc
Lc, v Ch Gii bin tp bi George W. Carey v James McClellan (Indianapolis:
Liberty Fund, 2001). Chng: S 62: Lin quan n hin php ca Thng vin, c th l
nhng phm cht t yu cu ca cc thnh vin; cch thc h c b nhim; s bnh

120

ng v tnh i din; s lng cc thng ngh s, v nhim k b nhim ca h, truy

cp ti http://oll.libertyfund.org/title/788/108681 vo ngy 17/05/2013.
72

Tc phm ca Laura A. Scofea, S Pht Trin V Tng Trng Ca Bo Him Y T Do

Ch Lao ng Cung Cp, Bn Tin Lao ng Thng, Thng Ba nm 1994, xem ti
www.bls.gov/mlr/1994/03/art1full.pdf v tc phm ca ng tc gi Thomas C.
Buchmueller v Alan C. Monheit, Bo Him Y T Do Ch Lao ng Ti Tr v S
Ha Hn Ca Ci Cch Bo Him, Bi nghin cu s 14839 ca NBER, xem ti www.
nbe r.org/papers/w14839.pdf .

73

Xem L Th Thng T s 23, (1976), V vic: Bo Him Thai Sn Bt Buc, C th,

o lut yu cu bo him chm sc thai sn phi c cung cp trong Mi chnh sch
m khng gii hn v tui, gii tnh hay tnh trng hn nhn, xem ti
www.dfs.ny.gov/insurance/circltr/1976/cl1976_23.htm.

74

Cu chuyn ng bun c k chi tit trong bi bo c ca tc gi Reuben Kessel,

Hip Hi Y T Hoa K v Ngun Cung Bc S, 35 Lut Php v Cc Vn ng
i (Xun 1970), xem ti
http://scholarship.law.duke.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=3288&context=lcp&seiredir=1.

75

Thanh ton bng tin mt khng phi lc no cng l mt giao dch hp php. Cc bc s
tip nhn chng trnh Chm sc sc khe ngi gi khng c php thu tin mt i
vi cc dch v do chng trnh ny chi tr. Bc s y khoa, Thc s Y T cng cng
Brent R. Asplin; Bc s y khoa Karin V. Rhodes; Tin s Helen Levy; Bc s, Thc s
khoa hc chuyn ngnh Y T Cng Cng Nicole Lurie; Tin s A. Lauren Crain; Tin S.
BradleyP. Carlin; Bc s, Thc s Y T Cng Cng Arthur L. Kellermann, Tnh Trng
Bo Him v Kh Nng Tip Cn Vi Dch V Y T T Nhn Khn Cp Tp Ch Hip
Hi Y Khoa Hoa K, 14/09/2005,
http://jama.jamanetwork.com/article.aspx?articleid=201518.

121

Chng 11
76

Friedrich A. Hayek, S dng Tri thc trong X hi. Tp ch Kinh t M (American

Economic Review). XXXV, s 4 trang 519-30. Hip hi Kinh t M (American
Economic Association). 1945. Th vin Kinh t v T do [Online] c th truy cp ti a
ch: www.econlib.org/library/Essays/hykKnw1; truy cp ngy 12/05/2013. Hoc cng c
th xem cun Tri thc v Quyt nh ca Thomas Sowell (New York: Basic Books,
1996).

77

Adam Smith, Ngun gc ca ci ca cc Quc gia. Edwin Cannan ch bin. London:

Cng ty TNHH Methuen, xut bn nm 1904. Th vin Kinh t v T do [Online] c th
truy cp ti a ch: www.econlib.org/library/Smith/smWN19.html; truy cp ngy
12/05/2013.

78

F. A. Hayek, Php lut, Php ch, v T do: Tp I, Quy tc v Trt t (Chicago: i hc

Chicago n hnh, 1973), trang 98-99.

79

www.econlib.org/library/Enc/TragedyoftheCommons.html

80

www.econlib.org/library/Enc/RentSeeking.html

81

www.econlib.org/library/Enc/PublicChoice.html

82

c nhiu s gii thch v bng chng, tham kho nhng bi lun trong cun o c
ca Ch ngha t bn (c xut bn VN vi ta: o c v Th trng), do Tom G.
Palmer ch bin (Ottawa, IL: Jameson Books, 2011), c bit l cun Phng vn vi
mt Doanh nghip (phng vn nh ng sng lp Tp on Whole Foods Market l
John Mackey) v Nghch l ca o c,, ca hc gi t do ch ngha Trung Quc
Mao Yushi.

83

Cho li gii thiu tt i vi vic nghin cu khoa hc v s la chn chnh tr, tham
kho cun La chn Cng: Sch nhp mn, ca Eamonn Butler (London: Vin Nghin
cu Kinh t, 2012) v S tht bi ca Chnh ph: Bi hc nhp mn trong La chn
Cng (Government Failure: A Primer in Public Choice), ca Gordon Tullock, Gordon
Brady, v Arthur Seldon (Washington, DC: Hc vin Cato, 2002).

122

84

John Locke, Kho lun th hai v chnh quyn, chng VI, mc 57.

85

Xem cun Nhng Quy tc n gin cho mt Th gii Phc tp ca Richard Epstein
(Cambridge, MA: i hc Harvard n hnh, 1995).

86

Hc gi t do c in, lut gia Lon Fuller ch r 8 cch m mt ngi c th tht bi

khi lm lut trong cun sch ca ng o c ca Php lut (New Haven: i hc Yale
n hnh, 1939), trang 33-37. Hayek m rng hn na: Lut s bao gm nhng quy tc
c mc ch c lp m nh hng n hnh vi gia cc c nhn vi nhau, ngoi ra cn
p dng cho nhng trng hp khc na, v bng cch xc nh min bo v ca mi
ngi, cho php mt trt t ca nhng hnh ng nh hnh bn thn, trong nhng
c nhn c th thc hin nhng k hoch ca ring mnh. F. A. Hayek, Pht lut, Php
ch, v T do: Tp I, Quy tc v Trt t (Chicago: i hc Chicago n hnh, 1973), trang
85-86.

87

John Locke, Kho lun th hai v chnh quyn, chng VI, mc 57.

88

F. A. Hayek, Hin php v T do, Ronald Hamowy ch bin (Chicago: i hc Chicago

n hnh, 2011).

89

Xem nhng cuc tranh lun ny la trong cun sch ca P. J. Boettke v P. T. Leeson,
Ch ngha t do, ch ngha x hi, v nn kinh t chnh tr mnh m, trong Tp ch Th
trng v o c (Journal of Market & Morality (2004), 7:1, trang 99-111 v Mark
Pennington, Nn kinh t chnh tr mnh m: Ch ngha t do c in v tng lai ca
chnh sch cng (Cheltenham: Nh xut bn Edward Elgar, 2011).

90

Xem cun sch ca Nessim Nicholas Taleb, Chng li-s mong manh: Nhng iu t
c t s v trt t (Antifragile: Things that Gain from Disorder) (New York: Nh xut
bn Random, 2012).

123