Bin dch: H L Trung | Hiu nh: Nguyn Th Phng

#121
17/02/2014

S TRI DY CA NN DN CH PHI T DO
Ngun: Fareed Zakaria (1997). The Rise of Illiberal Democracy, Foreign Affairs,
Vol. 76, No. 6 (Nov. - Dec.), pp. 22-43.
Bin dch: H L Trung | Hiu nh: Nguyn Th Phng

Ln sng k tip
Nh ngoi giao Hoa K Richard Holbrooke xem xt nghim tc mt vn trc
thm cc cuc bu c vo thng 9 nm 1996 Bosnia, s kin mang ngha khi
phc cuc sng dn s t nc b ph hy nng n ny. ng cho rng gi s
cc cuc bu c c tuyn b l t do v cng bng, nhng nhng ngi c
bu li l nhng k phn bit chng tc, nhng k pht xt, nhng k theo ch
ngha ly khai, lun cng khai chng i [nn ha bnh v s ti ha nhp]. thc
s l th tin thoi lng nan. Thc t xy ra nh vy, hin tng ny khng
ch xut hin Nam T c m ang gia tng trn ton th gii. Nhng ch c
bu c mt cch dn ch, thng l ti c c, hoc bng cch ti khng nh
quyn lc thng qua cc cuc trng cu dn , thng xuyn pht l cc cc gii
hn hin nh v quyn lc ca chnh h, ngn cn cc quyn v s t do c bn
ca cng dn. T Peru cho n Chnh quyn Palestine, t Sierra Leone n
Slovakia, t Pakistan n Philippines, chng ta ang chng kin s tri dy ca mt
hin tng ang ngy cng gy lo ngi trong i sng quc t: dn ch phi t do.
Hin tng ny tng i kh nhn bit do gn c mt th k phng
Ty, dn ch thng mang ngha l dn ch t domt h thng chnh tr c
trng khng ch bi nhng cuc bu c t do v cng bng, m cn bi nn php
quyn, s phn chia quyn lc, v s bo v cc quyn t do c bn v ngn lun,
lp hi, tn ngng v ti sn. Trn thc t, nhm quyn t do c bn nyc th
D n Nghiencuuquocte.net

Bin dch: H L Trung | Hiu nh: Nguyn Th Phng

c gi l Ch ngha T do Hin nh (constitutional liberalism) hon ton khc

bit vi dn ch v mt l thuyt cng nh lch s. Nh nh khoa hc chnh tr
Philippe Schmitter ch ra, Ch ngha T do, d l mt khi nim v t do chnh
tr hay l mt hc thuyt v chnh sch kinh t, c l xy ra trng hp vi s tri
dy ca dn ch. Nhng c mt s tht r rng v khng th ph nhn rng Ch
ngha T do cha bao gi gn lin vi s thc hnh dn ch. Ngy ny, hai nhnh
ca nn dn ch t do (v chnh tr v kinh t - NBT), ha quyn vi nhau trong
nhng c cu chnh tr phng Ty, li ang tch xa nhau nhng phn cn li
ca th gii. Dn ch ang ny n; Ch ngha T do Hin nh th li khng.
Ngy nay, 118 trong s 193 quc gia ca th gii l nhng nc dn ch,
bao gm a phn dn s th gii (chnh xc l 54,8%), mt s gia tng rt ln so
vi mt thp k trc. Trong giai on thnh cng ny, mt s ngi c th k
vng nhng chnh tr gia v hc gi phng Ty c th tin xa hn E. M. Foster v
c v nng nhit cho dn ch. Thay vo , c mt cm gic bt an ln dn i
vi s pht trin rng khp cc cuc bu c a ng khp nam-trung u, Chu ,
Chu Phi v M La-tinh, c l v nhng g din ra sau cc cuc bu c . Nhng
nh lnh o ni ting nh Boris Yeltsin ca Nga, v Carlos Menem ca Argentina
pht l ngh vin ca h v cai tr bng sc lnh ca tng thng, lm xi mn
nhng nguyn tc hin php c bn. Quc hi Iranc bu ln mt cch t do
hn hu ht cc quc gia khc Trung ngli p t nhng gii hn th bo
ln t do ngn lun, quyn lp hi, v thm ch ln c trang phc, lm suy yu
nhng ngun ng h dn ch vn yu t ca nc ny. Chnh quyn c bu
ti Ethiopia th li s dng lc lng v trang tn cng gii bo ch v cc i th
chnh tr, gy ra tn tht khng g b p c ti quyn con ngi (cng nh sinh
mng ngi dn).
Mt cch hon ton t nhin, xut hin mt chui cc quc gia vi c im
dn ch phi t do, tri di t nhng quc gia c tnh cht va phi nh Argentina
n nhng quc gia gn nh c ti nh Kazakhstan v Belarus, vi v tr gia l
nhng quc gia nh Romania v Bangladesh. Ti hu ht cc quc gia , nhng
cuc bu c him khi t do v cng bng nh phng Ty ngy nay, nhng
chng phn nh s tham gia mt cch ph bin ca ngi dn vo chnh tr v s
ng h cho nhng nhn vt c bu ln. Cc v d ny cng khng qu c bit v
c th. Kho st nm 19961997 ca Freedom House, T do ca Th gii

(Freedom in the World), c nhng bng xp hng ring bit dnh ring cho t do
chnh tr v t do dn s, ln lt tng ng vi dn ch v Ch ngha T do Hin
nh. i vi nhng quc gia nm gia hai thi cc: nn c ti lu nm v nn
dn ch vng chc, 50% trong s thc hin t do chnh tr tt hn t do dn
D n Nghiencuuquocte.net

Bin dch: H L Trung | Hiu nh: Nguyn Th Phng

s. Ni cch khc, mt na s quc gia ang dn ch ha trn th gii l nhng

nn dn ch phi t do.1
Dn ch phi t do l mt hnh thi ang pht trin. By nm trc ch 22%
nhng nc ang trong qu trnh dn ch ha c xp vo tiu ch ny; cch y
5 nm con s ny tng ln 35%.2 V cho n hm nay ch mt s t cc nn dn
ch phi t do ny pht trin thnh dn ch t do; phn cn li th ang vn n
mt mc phi t do cao hn. Khng ch dng li mc tm thi hoc chuyn
tip, r rng l nhiu quc gia ang xc lp mt ch cai tr kt hp gia mt
mc dn ch ng k cng vi mt mc phi t do cng ln khng km.
Ging nh vic nhiu quc gia trn th gii quen thuc vi cc hnh thc khc
nhau ca ch ngha t bn, h cng c th chn la v chp nhn nhiu hnh thc
dn ch khc nhau. Nn dn ch t do phng Ty khng nht thit phi l mc
tiu cui cng trn con ng dn ch m ch l mt trong s nhiu ch n kh
d.

Dn ch v t do
T thi ca Herodotus ngha u tin v quan trng nht ca dn ch l s cai tr
ca nhn dn. Quan im ny ca dn ch cp ti qu trnh chn la chnh ph,
c trnh by r rng bi nhng hc gi t Alexis de Tocqueville, Joseph
Schumpeter n Robert Dahl, v ang c p dng rng ri bi cc nh khoa hc
x hi. Trong Ln sng th Ba [The Third Wave], Samuel P. Hungtington gii thch
l do ti sao li nh vy:
Nhng cuc bu c, cng khai, t do v cng bng, l ct li ca dn ch, l
im ct yu khng th b qua. Nhng chnh ph c chn thng qua cc
cuc bu c c th km hiu qu, tham nhng, tm nhn ngn hn, v trch
nhim, b thng tr bi nhng nhm li ch c bit, v khng c kh nng thc
thi nhng chnh sch m li ch dn chng i hi. Nhng tnh cht k trn lm
1

Roger Kaplan, bin tp, Freedom Around the World, 1997, New York: Freedom House, 1997, trang
21-22. Kho st nh gi cc quc gia trn hai thang o 7 im, v quyn chnh tr v t do dn s
(im cng thp th cng tt). Ti xem cc quc gia vi s im tng gia 5 v 10 l nhng nc
ang dn ch ha. Con s phn trm c da trn nhng s liu ca Freedom House, nhng trong
trng hp tng quc gia th ti khng nht thit s dng nh gi ny. Trong khi Kho st ny
l mt thnh cng vt tri ton din v thng minh phng php lun ca n nhp chung mt
s quyn hin nh v nhng quy trnh dn ch, vic ny khin mt s vn tr nn thiu r rng.
Hn na ti s dng nhng v d (mc d khng nm trong b d liu) t cc quc gia nh Iran,
Kazakhstan, v Belarus, nhng quc gia v mt hnh thc th cao lm ch mc bn dn ch.
Nhng cc nc ny xng ng c nhn mnh nh nhng trng hp th v v hu ht cc lnh
o ca h c bu ln, ri li ti c c v hin gi vn ang c ng h.
2
Freedom in the World: The Annual Survey of Political Rights and Civil Liberties, 1992 1993, trang
620-26; Freedom in the World, 1989 1990, trang 312-19.

D n Nghiencuuquocte.net

Bin dch: H L Trung | Hiu nh: Nguyn Th Phng

cho nhng chnh ph kiu nh vy mt i s ng h nhng khng lm cho
chng mt i tnh cht dn ch. Dn ch l mt c tnh tt ca x hi nhng
khng phi l c tnh duy nht, v mi quan h gia dn ch vi cc c tnh
x hi tt v xu khc ch c th c thu hiu nu dn ch c phn bit r
rng vi nhng c im khc ca h thng chnh tr.

nh ngha ny cng ph hp vi ngha thng dng ca khi nim ny. Nu mt

quc gia t chc cc cuc bu c cnh tranh v nhiu ng phi, chng ta gi quc
gia l dn ch. Khi s tham gia ca qun chng vo chnh tr gia tng, v d
thng qua vic gia tng quyn li cho ph n, quc gia ang gia tng tnh dn
ch. D nhin nhng cuc bu c phi cng khai v cng bng, v iu ny i hi
quyn t do ngn lun v t do lp hi cn c bo v. Nhng nu vt ln trn
khi nim mang tnh ti thiu ny v xc nh mt quc gia l dn ch ch khi n
bo v ton din cc quyn v x hi, kinh t, chnh tr v tn gio, th hai ch dn
ch ch ging nh chic huy chng danh d hn l mt phm tr m t ng
ngha. Xt cho cng, Thy in c mt h thng kinh t b xem l ct gim quyn
s hu ti sn c nhn, Php gn y nh nc vn c quyn trong lnh vc
truyn hnh, v nc Anh c mt tn gio chnh thc ring. Nhng nhng quc gia
ny r rng khng th ph nhn l nhng quc gia dn ch. nh ngha dn ch l
cai tr tt s khin n tr nn v dng trn kha cnh phn tch.
Ch ngha T do Hin nh, mt khc, khng phi l qu trnh la chn chnh
ph m l mc tiu ca chnh ph. N cp n mt truyn thng su xa trong
lch s phng Ty, c gng bo v s t ch v phm gi ca mt c nhn chng
li s hung bo bt k l t quyn lc nochnh ph, nh th hoc x hi. Khi
nim ny kt hp hai tng gn gi nhau. N l t do bi n p dng xu hng
trit hc c t thi Hy Lp nhn mnh ti s t do c nhn.3 N l hin nh v n
bt ngun t truyn thng php quyn c t thi La M. Ch ngha T do Hin
nh pht trin Ty u v Hoa K nh l mt s bo v quyn li c nhn lin
quan ti cuc sng v ti sn, cng nh t do tn ngng v ngn lun. bo v
nhng quyn li y, ch ngha ny nhn mnh n s kim sot quyn lc ca cc
nhnh chnh quyn, s bnh ng di php lut, s cng bng ca ta n, v s
tch bit gia nh th v quc gia. Nhng i din tiu biu ca ch ngha ny bao
gm tc gi John Milton, thm phn William Blackstone, cc chnh khch nh
Thomas Jefferson v James Madison, v cc trit gia nh Thomas Hobbes, John
Locke, Adam Smith, B tc Montesquieu, John Stuart Mill, v Isaiah Berlin.
3

T t do s dng y theo ngha c Chu u, ngy nay thng c gi l ch ngha t do

c in. M ngy nay, t ny mang ngha rt khc, l nhng chnh sch cng c nh nc phc
li hin i.

D n Nghiencuuquocte.net

Bin dch: H L Trung | Hiu nh: Nguyn Th Phng

Trong hu ht cc bin th ca n, Ch ngha T do Hin nh cho rng con

ngi c nhng quyn t nhin (hoc bt kh xm phm) v cc chnh ph phi
chp nhn mt quy lut cn bn, hn ch quyn lc ca mnh, m bo nhng
quyn t nhin ny. Do nm 1215 Runnymede, cc nam tc ca nc Anh
buc nh vua phi chp nhn b lut theo phong tc c thit lp ring cho
vng t ny. Trong giai on thc dn M, nhng iu lut ny c cng
khai mt cch r rng, v nm 1638 th trn Hartford thng qua bn hin php
thnh vn u tin trong lch s hin i. Nhng nm 1970, cc quc gia phng
Ty thit lp nn mt h thng chun mc ng x cho cc ch trn ton
cu. i hin chng Magna Carta, Cc Trt t C bn ca Connecticut
(Fundamental Orders of Connecticut), Hin php M, v nh c Helsinski u l
nhng biu hin ca Ch ngha T do Hin nh.

Con ng dn n dn ch t do
T nm 1945 hu ht cc chnh ph phng Ty kt hp c dn ch ln Ch
ngha T do Hin nh li vi nhau. Do s rt kh tng tng lm th no hai
khi nim ny c th tch ri nhau, di hnh thc dn ch phi t do hoc chuyn
quyn t do. Tht ra c hai hnh thc k trn u tn ti trong qu kh v vn
vng vng vo thi im hin ti. Cho n th k 20, hu ht cc quc gia ng
u l nhng ch chuyn quyn t do hoc tt lm l bn-dn-ch. Quyn bu
c b tht cht v cc c quan lp php c bu ln c rt t quyn lc. Nm
1830, Vng quc Anh, mt vi kha cnh tng c coi l quc gia dn ch
nht ti Chu u vo thi im , cho php 2% dn s c bu mt vin
trong Quc hi; con s ny tng ln 7% sau nm 1867; v vo khong 40% nhng
nm 1880. Ch vo cui nhng nm 1940 th hu ht cc nc phng Ty mi tr
thnh nhng nn dn ch hon chnh vi quyn bu c ph thng i vi ngi
trng thnh. Tuy nhin trc mt th k, vo cui nhng nm 1840, hu ht
cc quc gia ny chp nhn v thc hin nhng kha cnh quan trng ca Ch
ngha T do Hin nh nn php quyn, quyn s hu ti sn c nhn, v cao
hn na, h thng phn quyn v vic t do ngn lun, t do lp hi. Trong a
phn ca lch s hin i, c trng ca cc chnh ph Chu u v Bc M khi phn
bit chng vi vi nhng chnh quyn khc trn th gii khng phi l dn ch m
l Ch ngha T do Hin nh. M hnh phng Ty c biu trng r rng nht
khng phi bi quyn bu c trc tip ca dn chng m bi s phn xt cng
bng.

D n Nghiencuuquocte.net

Bin dch: H L Trung | Hiu nh: Nguyn Th Phng

Lch s gn y ca ng i theo l trnh ging phng Ty. Sau

nhng giai on ngn ngi lm quen vi dn ch sau Chin tranh Th gii ln th
hai, hu ht cc ch ng chuyn dn sang nn c ti. Theo thi gian, cc
nc ny chuyn t chuyn ch sang chuyn ch t do ha (liberalizing autocracy),
v trong mt s trng hp hng ti bn-dn-ch t do ha (liberalizing semidemocracy).4 Hu ht nhng ch cm quyn ng vn cn l bn-dn-ch,
vi tnh cht gia nh tr hay c ng, s dng bu c chnh thc ha quyn
lc ca h hn l tranh c tht s. Nhng nhng ch ny ang m rng nhng
quyn li v kinh t, dn s, tn ngng v cc quyn li chnh tr hn ch cho dn
chng. Cng ging nh phng Ty, qu trnh t do ha ng bao gm t
do ha v mt kinh t, mt nhn t quan trng thc y tng trng cng nh dn
ch t do. V kha cnh lch s, nhng nhn t gn kt cht ch nht vi nhng
nn dn ch t do hon chnh l ch ngha t bn, giai cp t sn, v ch s GNP
u ngi cao. Nhng chnh ph ngy nay ng l s ha trn gia dn ch,
ch ngha t do, ch ngha t bn, u s chnh tr v tham nhng rt ging vi
nhng chnh ph phng Ty khong nm 1900.
Ch ngha T do Hin nh dn n dn ch, nhng dn ch dng nh li
khng dn n vic p dng Ch ngha T do Hin nh. Tri ngc vi con ng
ca phng Ty v ng , trong sut hai thp nin va qua M Latinh, Chu
Phi, v nhng ni khc Chu , cc ch c ti vi rt t nn tng lin quan ti
Ch ngha T do Hin nh nhng li cho dn ch. Cc kt qu li khng h
tch cc. Ty bn cu, ni nhng cuc bu c din ra tt c cc quc gia ngoi
tr Cuba, mt nghin cu nm 1993 ca hc gi Larry Diamond xc nh rng 10
trong s 22 quc gia M Latinh ch yu c mc vi phm nhn quyn khng
tng xng vi mc cng c dn ch [t do].5 Chu Phi, qu trnh dn ch
ha din ra cc k nhanh chng. Trong vng su thng nm 1990, hu ht cc
nc chu Phi ni ting Php (Francophone Africa) d b lnh cm chnh tr a
ng phi. Nhng mc d bu c c t chc hu nh 45 quc gia khu vc
h Sahara k t nm 1991 (ch ring nm 1996 c n 18 quc gia), vn tn ti
nhng bc li ca t do nhiu nc. Mt trong s nhng nh quan st Chu Phi
cht ch nht, Michael Chege, kho st ln sng dn ch ha v rt ra bi hc
4

Indonesia, Singapore, v Malaysia l nhng v d i din cho cc nn chuyn ch t do ha trong

khi Hn Quc, i Loan v Thi Lan l nhng ch bn-dn-ch t do. Tuy nhin c hai nhm ny
mang tnh cht t do mnh hn dn ch, iu ny cng ng trong trng hp Nht Bn, nn dn
ch t do duy nht trong khu vc; Papua New Guinea, v Philippines mt mc thp hn l
nhng v d duy nht ca dn ch phi t do ng .
5
Larry Diamond, Democracy in Latin America, trong Tom Farer, bin tp, Beyond Sovereignty:
Collectively Defending Democracy in World of Sovereign States, Baltimore: John Hopkins University
Press, 1996, p.73.

D n Nghiencuuquocte.net

Bin dch: H L Trung | Hiu nh: Nguyn Th Phng

rng lc a ny qu nhn mnh bu c a ng...v lng qun nhng nguyn

l c bn ca nn cai tr t do.
Trung , cc cuc bu c d t do mc hp l, nh Kyrgyzstan v
Kazakhstan, to ra nhng b my hnh php tt, nhng cc c quan lp php
v b my t php th km, v c rt t t do dn s v kinh t. Trong th gii
Rp, t chnh quyn Palestine cho n Iran v Pakistan, qu trnh dn ch ha
dn n vai tr ln dn ca chnh tr thn quyn, lm xi mn nhng truyn thng
lu i ca ch ngha th tc v lng khoan dung. nhiu khu vc ca th gii
Rp, nh Tunisia, Marc, Ai Cp, v mt s nc vng Vnh, nu nhng cuc bu
c c t chc vo ngy mai, cc ch mi c bu ln gn nh chc chn s
phi t do hn c cc ch ang nm quyn ngy hm nay.
Mt khc, nhiu nc Trung u vn chuyn i thnh cng t Ch
ngha Cng sn sang dn ch t do, cng tri qua giai on t do ha phi dn
ch y nh nhng nc Chu u khc trong sut th k 19. Tht s l hu ht cc
quc gia ny tng thuc v ch o-Hung, mt nn chuyn ch t do c in.
K c bn ngoi Chu u, nh khoa hc chnh tr Myron Weiner nhn thy mi
lin h ng ch gia mt qu kh hin nh vi mt hin ti dn ch t do.
Theo ng, vo nm 1983, tt c cc quc gia thuc Th gii Th ba no tng
thot ra khi s cai tr thc dn sau Chin tranh Th gii ln th hai vi dn s t
nht mt triu ngi (cng nh hu ht cc thuc a nh hn khc) v c tri
nghim dn ch mt cch lin tc, u l thuc a c ca nc Anh.6 S h
ca Anh d nhin khng mang tnh dn chch ngha thc dn theo nh ngha l
khng dn chnhng li l biu hin ca Ch ngha T do Hin nh. Nhng di
sn ca nc Anh v lut php v qun l hnh chnh mang li li ch ln hn so
vi chnh sch cho php mt phn dn s thuc a tham gia bu c ca nc
Php.
Trong khi cc nn chuyn ch t do c l tn ti trong qu kh, chng ta
c th tng tng c rng chng tn ti thi im hin nay hay khng? Cho
n gn y, mt v d nh nhng y thuyt phc xut hin lc a Chu
Hong Kong. Trong vng 156 nm cho n tn ngy 1 thng 7 nm 1997, Hong
Kong c cai tr bi Hong gia Anh thng qua mt v Ton quyn c ch nh.
Cho n nm 1991 cha h c mt cuc bu c tht s no c t chc, nhng
chnh quyn Hong Kong l mt v d in hnh cho Ch ngha T do Hin nh, bo
6

Myron Weiner, Empirical Democratic Theory, trong Myron Weiner and Ergun Ozbudun, bin tp,

Competitive Elections in Developing Countries, Durham: Duke University Press, 1987, p.20. Ngy nay
vn c nhng nn dn ch ang tn ti Th gii Th ba khng phi l thuc a c ca nc Anh,
tuy nhin, s nhng nn dn ch hin ti ca Th gii Th ba l thuc a c nc Anh.

D n Nghiencuuquocte.net

Bin dch: H L Trung | Hiu nh: Nguyn Th Phng

v nhng quyn c bn ca cng dn v qun l mt h thng php lut v b my

cng chc cng bng. Mt bi bo ngy 8 thng 9 nm 1997 vit v tng lai ca
hn o ny trn t Bu in Washington (The Washington Post) c ng vi
mt ta y tnh cnh bo, Hy b nn dn ch ca Hong Kong. Tht ra Hong
Kong c rt t dn ch c th hy b; nhng g hn o ny s hu l mt
khun kh v quyn v lut php. Nhng hn o nh c th khng c vai tr
ng k trong th gii ngy nay, nhng chng c th gip nh gi c gi tr
tng i ca dn ch v Ch ngha T do Hin nh. V d, hy xem xt cu hi
liu bn nn sng ni no hn, Haiti, mt nn dn ch phi t do, hoc Antigua,
mt nn bn-dn-ch t do. La chn ca bn s khng lin quan n thi tit,
vn u d chu c hai ni, m lin quan n tnh hnh chnh tr, vn l yu t
khng ging nhau.

Quyn cai tr tuyt i

John Stuart Mill bt u tc phm kinh in Bn v T do (On Liberty) ca mnh
vi nhn xt khi cc quc gia bt u tr nn dn ch, ngi dn c xu hng tin
rng vic gii hn quyn lc bn thn n c ch qu nhiu. iu ny (vic
gii hn quyn lc NBT) l mt s phn khng li nhng nh cai tr c li ch i
ngc li li ch ca nhn dn. Mt khi ngi dn kim sot c quyn lc, th
s thn trng khng cn cn thit na. Quc gia khng cn cn phi c bo v
khi ch ca chnh n. Nh th xc nhn thm ni s hi ca Mill, Alexandr
Lukashenko sau khi c bu lm Tng thng Belarus vi a s tuyt i trong
cuc bu c t do nm 1994, khi c hi v kh nng hn ch quyn lc ca bn
thn pht biu: S khng c c ti. Ti thuc v nhn dn, v ti s v nhn
dn.
S cng thng gia Ch ngha T do Hin nh v dn ch tp trung phm
vi cm quyn ca chnh ph. Ch ngha T do Hin nh ni v s hn ch quyn
lc, trong khi dn ch li ni v s tp trung v s dng quyn lc. V l do ny,
nhng ngi ng h cc nguyn tc t do th k 18 v 19 xem dn ch nh
l mt lc cn ca t do. James Madison gii thch trong cun The Federalist rng
nguy c p bc trong nn dn ch n t s ng trong cng ng. Tocqueville
cnh bo v s chuyn ch ca s ng, vit rng ci ct li ca chnh quyn
dn ch nm quyn lc tuyt i ca s ng.
Xu hng ca mt chnh ph dn ch tin rng n s hu ch quyn (hay
quyn lc) tuyt i c th dn n s tp trung ha quyn lc bng nhng cng
c vt ra khi hin php (extraconstitutional) vi nhng kt qu ng s. Trong
D n Nghiencuuquocte.net

Bin dch: H L Trung | Hiu nh: Nguyn Th Phng

thp nin va qua, nhng chnh ph trng c khng nh s i din cho quyn li
ca nhn dn dn dn xm phm n quyn lc v quyn li ca nhng thnh
phn khc trong x hi, mt s chim ot theo c chiu ngang (t cc nhnh ca
chnh quyn trung ng) v chiu dc (t cc chnh quyn a phng v khu vc
cng nh cc doanh nghip t nhn v nhng nhm phi chnh ph khc).
Lukashenko v Alberto Fujimori ca Peru l nhng v d kinh khng nht ca thc
trng ny. (Trong khi nhng hot ng ca Fujimori gii tn b my lp php,
nh ch hin php, v nhng hnh ng khckhin ch ny rt kh c th
c xem l dn ch, cn bit rng ng ta hai ln thng c v cc k c ng
h cho n gn y.) Mt nh ci cch tht s nh Carlos Menem thm ch
thng qua gn 30 sc lnh tng thng trong 8 nm ti v ca ng, gp ba ln so vi
cc tt c cc Tng thng trc ca Argentina cng li, tnh t 1853. Askar
Akayev ca Kyrgyzstan trng c vi 60% phiu bu xut tng cng quyn
lc ca ng ta mt cuc trng cu dn v c thng qua mt cch d dng
nm 1996. Nhng quyn lc mi ny bao gm vic ch nh tt c nhn s cp cao
ngoi tr chc v th tng, mc d ng ta c th gii ton quc hi nu c quan
ny khng chp nhn ba ng c vin c ng ta ngh cho v tr th tng ny.
S tim quyn theo chiu ngang, thng l t Tng thng, biu hin mt
cch r rng hn trong khi s tim quyn theo chiu dc li ph bin hn. Trung
sut ba thp k va qua, chnh ph n nh k gii tn cc c quan lp php
ca cc bang da trn nhng l do thiu vng chc, t cc tn gio di s cai tr
trc tip ca New Dehli. Trong mt ng thi t gy ch hn nhng li rt c
trng, chnh ph c bu ca Cng ha Trung Phi gn y kt thc s c lp
c t lu i ca h thng i hc, bin n thnh mt phn ca b my trung
ng.
S chim ot quyn lc ny lan rng khp M Latinh v nhng nc
thuc Lin X c, c l v c hai khu vc ny hu ht u c cc ch tng thng.
Nhng h thng ny to ra nhng nh lnh o hng mnh, tin rng h u tranh
v qun chngk c khi h c bu khng hn a s tng i. (Nh Juan Linz
ch ra rng Salvador Allende c bu lm tng thng Chile nm 1970 vi ch 36%
s phiu. Trong mt hon cnh tng t, mt th tng l ra phi chia s
quyn lc trong mt chnh ph lin minh.) Tng thng ch nh ni cc gm nhng
ngi thn cn thay v nhng nhn vt ch cht trong ng, duy tr rt t s kim
sot ni b ln quyn lc ca h. V khi quan im ca h mu thun vi quan
im ca c quan lp php, hoc thm ch to n, tng thng c xu hng hng
ti quc dn (go to the nation) pht l nhng nhim v nh mc c quyn lc hay
xy dng lin minh. Trong lc cc hc gi tranh lun v vic ch tng thng hay
D n Nghiencuuquocte.net

Bin dch: H L Trung | Hiu nh: Nguyn Th Phng

ch i ngh tt hn, s tc ot c th din ra di c hai dng ch khi

thiu nhng trung tm quyn lc thay th c pht trin vng chc nh c quan
lp php mnh, h thng to n, cc ng phi chnh tr, cc chnh quyn a
phng, cc i hc cng nh gii tuyn thng c lp. M Latinh thc ra kt hp
gia ch tng thng vi ch i din theo t l, to ra nhng nh lnh o
dn ty v ch chnh tr a ng mt dng lin minh khng bn vng.
Nhiu chnh ph v hc gi phng Ty c v cho s thnh lp nhng
quc gia mnh m v tp quyn Th gii Th ba. Lnh o ca cc quc gia ny
cho rng h cn quyn cai tr xa b ch phong kin, chia ct nhng lin
minh c hu, ngn chn trc li c nhn, v lp li trt t nhng x hi hn lon.
Nhng nh vy l gy nhm ln gia nhu cu v mt chnh ph mang tnh chnh
danh vi nhu cu v mt chnh ph mnh m. Nhng chnh ph c xem l chnh
danh thng c th duy tr trt t v theo ui nhng chnh sch cng rn, mc d
chm, bng cch lp nn cc lin minh. Sau cng, rt t ngi cho rng chnh
quyn cc nc ang pht trin khng cn thit phi s hu quyn lc cng an
tr thch hp; rc ri n t tt c nhng quyn lc chnh tr, x hi, kinh t khc
m h tch ly. Trong nhng thi k khng hong nh ni chin, nhng chnh ph
hp hin c th khng c kh nng cai tr mt cch hiu qu, nhng nhng b my
thay thcc chnh ph vi b my an ninh to ln c kh nng tm dng cc
quyn hin nh cng khng to nn trt t v chnh ph tt. Thng th cc
chnh ph dng ny s tr nn cc oan, duy tr c mt s trt t nhng cng
bt giam cc i th, ngn cn nhng kin bt ng, quc hu ha cc ngnh
cng nghip, v tch thu ti sn. Mc d tnh trng v chnh ph c nhng nguy
him ca ring n, nhng nhng mi e da ln nht i vi t do v hnh phc
loi ngi trong th k ny li khng n t s v trt t m t nhng chnh ph
tp quyn, bo lc nh nc c Pht-xt, nc Nga X vit, v nc Trung Quc
di thi Mao Trch ng. Th gii Th ba b vy bn bi nhng hnh ng
m mu ca cc nh nc tp quyn mnh ny.
V mt lch s, s tp trung ha quyn lc khng c kim sot chnh l k
th ca t do dn ch. Khi s tham gia vo chnh tr ngy cng gia tng Chu u
trong sut th k 19, s tp trung ha quyn lc thch nghi d dng Anh v
Thy in, ni m cc hi ng kiu trung c, cc chnh quyn a phng, cc hi
ng tn gio vn tn ti vng chc. Mt khc, nhng nc nh Php v Ph, ni
m ch qun ch tp trung ha quyn lc thnh cng (theo c chiu ngang
ln chiu dc), thng tr nn phi t do v phi dn ch. Khng phi ngu nhin m
Ty Ban Nha th k 20, cn c ca ch ngha t do nm Catalonia, trong hng
th k lun l mt khu vc c lp v t tr kin cng. Hoa K, s xut hin a
D n Nghiencuuquocte.net

10

Bin dch: H L Trung | Hiu nh: Nguyn Th Phng

dng ca nhiu loi th chcc bang, a phng, t nhn khin cho quyn
bu c lan ta mt cch nhanh chng v mnh m vo u th k 19. Arthur
Schlesinger Sr. ghi li cch thc m, trong sut 50 nm u tin ca lch s Hoa
K, gn nh tt cc bang, nhm li ch, v cc phe phi c gng lm suy yu v
thm ch ph v chnh quyn lin bang nh th no.7 Gn y hn, nn dn ch
bn-t-do ca n tn ti nh vo nhng khu vc a l vng mnh ca
mnh, v nh nhng ngn ng, vn ha, thm ch nhng giai tng khc nhau. Quan
im sau y mang tnh logic, thm ch c phn d tha: ch ngha a nguyn
trong qu kh gip m bo ch ngha a nguyn chnh tr hin ti.
Cch y 50 nm, cc chnh tr gia th gii ang pht trin mun s hu
quyn lc mnh m thc hin nhng hc thuyt kinh t thnh hnh lc by gi
nh quc hu ha cc ngnh cng nghip. Ngy nay, nhng ngi k nhim ca
h li mun c quyn lc tng t t nhn ha nhng ngnh cng nghip ny.
Menem l gii cho nhng phng php ca ng ta rng quyn lc nh vy l
cc k cn thit trin khai nhng ci cch kinh t mnh m. Nhng lp lun
tng t c a ra bi Abdal Bucarem ca Ecuador v bi Fujimori. Cc th ch
cho vay nh Qu Tin t Quc t v Ngn hng Th gii, cm thng vi nhng
khn cu ny, v th trng tri phiu rt no nhit. Tuy nhin ngoi tr nhng
trng hp khn cp nh chin tranh, nhng cng c phi t do v di hn khng
h tng thch vi nhng kt cc mang tnh t do. Chnh quyn hp hin tht s
chnh l cha kha cho nhng chnh sch ci cch kinh t thnh cng. Kinh nghim
ca ng v Trung u gi rng khi cc ch d l c ti nh ng ,
hay dn ch t do nh Ba Lan, Hungary, v Cng ha Czechbo v nhng
quyn c nhn, bao gm quyn v ti sn v hp ng, v to ra nhng khun kh
php lut v hnh chnh, ch ngha t bn v tng trng s n ngay sau .
Trong mt din vn gn y Trung tm Quc t Woodrow Wilson ti Washington,
l gii l do ti sao ch ngha t bn li pht trin hng thnh, Ch tch Cc d tr
Lin bang M Alan Greenspan kt lun rng, C ch dn dt mt nn kinh t th
trng t dol mt b lut v cc quyn cng dn, c m bo thc thi bi
mt h thng t php cng bng
Cui cng, v c l quan trng hn, quyn lc c tch ly thc hin
nhng vic tt c th s dng sau thc hin nhng vic xu xa. Khi Fujimori
gii tn ngh vin, t l ng h ng ta tng ln n mc cao nht so vi trc .
Tuy nhin nhng cuc kho st qun chng gn y cho thy a s nhng ngi

Arthur Schlesinger, Sr., New Viewpoints in American History, New York: Macmillan, 1922, pp. 22040

D n Nghiencuuquocte.net

11

Bin dch: H L Trung | Hiu nh: Nguyn Th Phng

lc trc ng vi nhng hnh ng ca ng ta gi y mun ng ta kim ch

li. Trong nm 1993 Boris Yeltsin tn cng vo ngh vin Nga theo ng ngha
en, b thc y bi nhng hnh ng c cho l vi hin ca chnh ngh vin. ng
ta sau nh ch Ta n Hin php v gii tn h thng chnh quyn cp tnh. T
cuc chin tranh Chechnya n cc chng trnh kinh t, Yeltsin th hin s
thiu quan tm mt cch thng xuyn ti nhng quy trnh v hn ch trong hin
php. ng ta c th l mt ngi theo trng phi dn ch t do v bn cht,
nhng nhng hnh ng ca Yeltsin to nn mt th ch siu-tng-thng
Nga. Chng ta ch c th hy vng ngi k nhim ca ng ta s khng lm dng
iu ny.
Trong hng th k, nhng hc gi phng Ty c xu hng xem Ch
ngha T do Hin nh nh l mt phng php k quc lp php, xem n l th
ch ngha hnh thc thun ty vn nn ng pha sau trong cuc u tranh chng
li nhng iu xu xa hn trong x hi. Nhng phn lp lun hng hn nht i vi
gc nhn ny nm trong cuc i thoi trong v kch A Man For All Seasons ca
Robert Bolt. Ngi thanh nin y nhit huyt William Roper lun kht khao chng
li ci c, tc gin v s tn trng ht mc ca Sir Thomas More i vi php lut.
More nh nhng bo cha cho chnh mnh.
MORE: Anh c th lm g? Xy mt con ng tht ln m xuyn qua php
lut truy ui Ti c chng?
ROPER: Ti s vt qua bt k lut l no lm c vic !
MORE: V khi lut l cui cng b n ng, Ti c s tn cng anh anh s
trn u h Roper, khi m tt c lut l u bin mt?

Xung t sc tc v chin tranh

Vo ngy 8 thng 12 nm 1996 Jack Lang c mt chuyn i y kch tnh ti
Belgrade. Chnh tr gia ni ting ngi Php, nguyn B trng Vn ha, c
truyn cm hng bi nhng cuc biu tnh ca sinh vin bao gm hng chc ngn
ngi phn i Slobodan Milosevic, ngi m Lang v nhiu hc gi phng Ty
cho rng phi chu trch nhim cho cuc chin Ban-cng. Lang mun ng h v
mt tinh thn cho phe i lp Nam T. Nhng th lnh ca phong tro n ng ta
vn phng ca h khoa trit hc ch buc ng ta ri i, khng nh rng
ng ta l k th ca ngi Serb, v ra lnh cho ng ta phi ri khi t nc ny.
Ha ra nhng sinh vin chng i Milosevic khng phi v Milosevic bt u cuc
chin tranh, m v ng ta tht bi trong cuc chin .

D n Nghiencuuquocte.net

12

Bin dch: H L Trung | Hiu nh: Nguyn Th Phng

S bi ri ca Lang lm r hai gi nh kh ph bin nhng thng b hiu

lmlc lng v dn ch l nhng lc lng ca hi ha sc tc v ca ha bnh.
C hai khng nht thit l ng. Nhng nn dn ch t do hon chnh thng c
th dung dng nhng khc bit sc tc m khng h c bo lc hay khng b v
c th sng ha bnh vi nhng nn dn ch t do khc. Tuy nhin nu khng c
mt nn tng Ch ngha T do Hin nh, qu trnh p dng dn ch vo nhng x
hi b chia r tht s s gy kch ng ch ngha dn tc, mu thun sc tc, thm
ch l chin tranh. Mt lot cc cuc bu c t chc ngay sau s sp ca Ch
ngha Cng sn Lin X v Nam T vi chin thng thuc v nhng ngi dn tc
ch ngha c ch trng li khai dn n s tan r ca nhng quc gia ny. Bn
thn s vic ny khng xu, v nhng quc gia ny b buc phi gn kt li vi
nhau thng qua v lc. Nhng s ly khai nhanh chng m khng c g m bo,
khng c cc th ch, hay quyn lc chnh tr no cho cc nhm thiu s sng
chnh bn trong cc quc gia mi thnh lp to nn nhng vng xoy ca ni
lon, n p v mt s ni nh Bosnia, Azerbaijan, v Gruzia, l chin tranh.
Cc cuc bu c i hi cc chnh tr gia phi cnh tranh v phiu bu ca
ngi dn. Trong cc x hi khng s hu nhng truyn thng a sc tc hoc ha
hp mnh m, vic thu thp s ng h thng qua chng tc, sc tc, hoc tn gio
din ra mt cch d dng nht. Khi mt nhm sc tc no ln nm quyn, n c
xu hng loi b cc nhm sc tc khc. Tha hip l bt kh thi; ngi ta c th
thng lng v nhng vn mang tnh vt cht nh nh , bnh vin, v tr
cp, nhng lm sao c th gii quyt c s khc bit v mt tn gio quc gia?
Cnh tranh chnh tr mang tnh chia r nh vy c th nhanh chng bin thnh bo
lc. Cc phong tro chng i, ni lon v trang v lt Chu Phi thng c
s dng chng li nhng ch cai tr da trn sc tc, m phn nhiu trong s
ny vn n quyn lc bng bu c. Kho st s tan r ca cc nn dn ch
Chu Phi v Chu nhng nm 1960, hai hc gi kt lun rng dn ch n
gin l khng kh thi trong mt mi trng c s phn chia sc tc cao .
Nhng nghin cu gn y c bit Chu Phi v Trung xc nhn s bi quan
ny. Mt chuyn gia ni ting v xung t sc tc, Donald Horowitz, kt lun
rng Khi i mt vi nhng kinh nghim phn no au bun nh vyv nhng
tht bi qu r rng ca dn ch trong nhng x hi b chia rngi ta thng c
xu hng t gi tay chu tri. T chc bu c c ngha g khi m kt qu cui
cng l thay th mt ch thng tr bi Bemba bng mt ch ca Nyanja
Zambia, hai ch h khc nh nhau, hay thay mt ch min nam bng mt

D n Nghiencuuquocte.net

13

Bin dch: H L Trung | Hiu nh: Nguyn Th Phng

ch min bc Benin, vn khng ch no trong hai ch ny chu chp

nhn na cn li ca t nc?8
Trong sut thp nin qua, mt trong nhng cuc tranh lun mnh m nht
gia cc hc gi quan h quc t lin quan n thut ng ha bnh (nh) dn
chkhng nh rng hai nn dn ch hin i khng bao gi i n chin tranh
vi nhau. Cuc tranh lun ny t ra nhng cu hi quan trng v rt ngha
(Cuc ni chin M c c tnh ti lin quan ti khi nim ny khng? Liu v kh
ht nhn c din gii ha bnh tt hn khng?) v thm ch nhng pht hin mang
tnh thng k a ra c nhng bt ng th v. (Nh hc gi David Spiro ch
ra, vi mt s lng rt t nhng nn dn ch v cc cuc chin trong sut hn hai
trm nm qua, dng nh t c c hi gii thch s thiu vng chin tranh gia
nhng nn dn ch. Khng mt thnh vin no trong trng phi ca Spiro gii
thch thnh cng, nhng mt vi ngi a ra mt s gii thch cho mi tng
quan n tng ny.) Nhng nu ngay c khi nhng thng k ny l ng th iu g
s gii thch chng? Kant, ngi u tin xut khi nim nn ha bnh dn ch,
cho rng trong cc nn dn ch, nhng ngi tr gi cho chin tranh y l
cng chngl nhng ngi ra quyt nh, nn h t ra rt cn trng. Nhng lun
im ny cho rng nhng quc gia dn ch ha bnh hn nhng quc gia khc.
Tht ra chng hiu chin hn, tin hnh chin tranh thng xuyn hn, v vi
cng d di hn nhng nc khc. Ch vi nhng quc gia dn ch khc, nn
ha bnh mi c gi vng.
Khi phng on l do ng sau mi tng quan ny, iu sau y tr nn r
rng: ha bnh dn ch chnh l ha bnh t do. Vit th k 18, Kant tin rng
nhng nn dn ch mang trong n tnh chuyn ch, ng ta c bit tch ring
chng ra khi khi nim ca ng v cc chnh ph cng ha, vn lun sng trong
ha bnh. Ch ngha Cng ha, i vi Kant, c ngha l s tch bit ca cc nhnh
quyn lc, kim sot v i trng ln nhau, nn php quyn, bo v cc quyn li
c nhn, v mt vi cp i din trong chnh ph (hon ton khng ging vi
ph thng u phiu). Nhng gii thch khc ca Kant cho nn ha bnh vnh cu
gia cc nn cng ha u c lin quan cht ch n c im hin nh v t do
ca chng: s tn trng chung cho quyn li ca cc cng dn khc, mt h thng
kim sot v cn bng ln nhau, m bo rng khng mt nh lnh o n l no
c th a t nc n chin tranh, v cc chnh sch kinh t t do c in
8

Alvin Rabushka v Kenneth Shepsle, Politics in Plural Societies: A Theory of Democratic Instability,
Columbus: Charles E. Merill, pp. 62-92; Donald Horowitz. Democracy in Divided Societies, in Larry
Diamond and Mark F. Plattner, eds., Nationalism, Ethnic Conflict and Democracy, Baltimore: The
John Hopkins University Press, 1994, pp. 35-55.

D n Nghiencuuquocte.net

14

Bin dch: H L Trung | Hiu nh: Nguyn Th Phng

quan trng nht, thng mi t docc chnh sch to ra s ph thuc ln nhau

khin cho vic pht ng chin tranh phi tr gi t v khin cho hp tc tr nn
hu ch. Michael Doyle, hc gi hng u trong lnh vc ny, xc nhn trong cun
sch nm 1997 ca ng Nhng con ng ca Chin tranh v Ha Bnh (Ways of

War and Peace) rng nu khng c Ch ngha T do Hin nh, dn ch t thn n

khng c bt k mt c tnh to-ra-ha-bnh no:
Kant khng tin vo nguyn tc s ng quyt nh mang tnh dn ch v khng
hn ch, v lp lun ca ng khng h ng h nhn nh rng tt c cc chnh
th tham giacc nn dn chu ha bnh, c vi cc nc khc ni chung
v gia cc nn dn ch vi nhau ni ring. Nhiu chnh th c s tham gia ca
ngi dn (tc dn ch th hin qua bu c - NBT) l phi-t-do. Trong hai
ngn nm trc thi hin i, cc nn cai tr ca dn chng (tc cc nn dn
ch - NBT) thng c cho l c lin h cht ch vi tnh hiu chin (quan
im ca Thucydides) hoc vi thnh cng mang tnh quc (quan im ca
Machiavelli) S u tin la chn mang tnh quyt nh ca cc c tri bnh
thng ni chung c th bao gm c vic thanh lc sc tc chng li nhng
chnh th dn ch khc.

S khc bit gia dn ch t do v dn ch phi t do lm sng t mt mi tng

quan mang tnh thng k gy n tng khc. Cc nh khoa hc chnh tr Jack
Snyder v Edward Mansfield, khi s dng b d liu s, lp lun rng trong
hai trm nm gn nht cc nc ang trong qu trnh dn ch ha i n chin
tranh nhiu hn hn nhng nn chuyn ch n nh hay nhng nn dn ch t do.
nhng quc gia khng c nn tng ca Ch ngha T do Hin nh, s tri dy
ca dn ch thng i cng vi l ch ngha dn tc cc oan v tnh hiu
chin. Khi h thng chnh tr m ca, nhng nhm khc nhau vi li ch khng
tng thch dn tip cn quyn lc v a ra nhng yu cu ca h. Cc lnh o
chnh tr v qun i, thng l tn d ca trt t cm quyn c, nhn ra rng
thnh cng h phi tp hp qun chng di ngn c dn tc ch ngha. Kt qu
lun lun l nhng li l v chnh sch gy hn, a t nc n tnh trng th
ch hoc chin tranh. Cc v d ng ch bao gm nc Php ca Napoleon III,
quc c di thi ca Wilhelm, v Nht Bn di thi ca Nht hong Taisho
cho n nhng s kin thng c nhc ti trn bo ch ngy nay Armenia v
Azerbaijan v Serbia ca Milosevic. Nn ha bnh dn ch, ha ra, rt t lin quan
n dn ch.

D n Nghiencuuquocte.net

15

Bin dch: H L Trung | Hiu nh: Nguyn Th Phng

Con ng ca Hoa K
Mt hc gi M gn y n Kazakhstan trong mt s mnh c ti tr bi
chnh ph M gip ngh vin mi thnh lp son tho lut bu c ca nc ny.
Ngi ng cp vi ng ta, mt thnh vin cao cp ca ngh vin, gt b nhng
la chn m v chuyn gia ngi M phc tho, nhn mnh rng, Chng ti
mun ngh vin ca chng ti cng ging nh Quc hi ca cc ng vy. V hc
gi M hong ht, nh li Ti c gng tht ra nhng t khc ngoi 3 t m
ngay lp tc ti thi im y xut hin trong u ti: Khng anh khng mun
u! (No, you dont). Cch nhn ny khng phi l l. Ngi M trong cc vn
dn ch c xu hng xem h thng ca h nh l mt b my phc tp cng knh
qu mc cn thit m khng quc gia no c th hiu c. Tht ra, p dng mt
s kha cnh ca khung hin php M c th ci thin nhiu vn lin quan n
dn ch phi t do. Trit l ng sau Hin php M, s lo s v quyn lc tp trung,
vn rt thc t trong hin ti cng ging nh vo nm 1789. Kazakhstan, nh
nhng g xy ra, c th c qun l tt bi mt ngh vin mnhging nh
Quc hi Mnhm kim sot tham vng khng th tha mn ht c ca tng
thng nc ny.
C mt iu k l l nc M rt thng xuyn ng h cc cuc bu c v
nn dn ch thng qua tng tuyn c nc ngoi. iu khc bit ca H thng
M khng phi ch n dn ch n mc no m l n khng dn ch n mc
no, th hin qua vic h thng ny thit lp nhiu cn tr i vi bu c a s
phiu. Trong s ba nhnh ca chnh ph, mt nhnhc th ni l quyn lc
nhtc dn dt bi chn nhn vt (c c nam v n) khng thng qua bu c
vi nhim k sut i. Thng vin M (Senate) l thng ngh vin t mang tnh
i din nht th gii, vi ngoi l duy nht l Thng vin Anh (House of Lords),
nhng Thng vin Anh li khng c nhiu quyn lc. (Mi bang c hai Thng
ngh s n Washington bt k dn s bang ra sao30 triu dn ca California
c s phiu bu trong Thng vin bng vi 3,7 triu dn ca Arizonaiu ny c
ngha l cc ngh s i din cho 16 phn trm dn s c th ngn chn bt k iu
lut no c ngh.) Tng t, trong cc c quan lp php khp nc M, iu
ng ch khng phi l quyn lc thuc v s ng m l ca thiu s. kim
sot tt hn quyn lc quc gia, cc chnh quyn bang v a phng tr nn
mnh m v u tranh mt cch khng khoan nhng vi bt c hnh ng no
ca chnh quyn lin bang vi phm vo quyn hn ca h. Doanh nghip t nhn
v cc nhm phi chnh ph khc, ci m Tocqueville gi l cc t chc trung gian,
to nn mt tng lp khc trong x hi.

D n Nghiencuuquocte.net

16

Bin dch: H L Trung | Hiu nh: Nguyn Th Phng

H thng ca M da trn mt quan nim bi quan v bn cht con ngi

c tha nhn mt cch cng khai, gi nh rng con ngi khng ng tin vi
quyn lc trong tay. Nu con ngi l thin thn, Madison vit mt cu rt ni
ting, chnh ph s khng cn cn thit na. Mt m hnh khc ca qun tr dn
ch trong lch s phng Ty da trn Cch mng Php. M hnh Php t nim tin
vo tnh thin ca loi ngi. Mt khi ngi dn l ngun gc ca quyn lc, th
quyn lc khng nn b gii hn h c th to ra mt x hi cng bng. (Cch
mng Php, nh Ngi Acton (Lord Acton John Dalberg-Acton) quan st, khng
phi l v s hn ch quyn lc ti cao m l s loi b nhng quyn lc th cp
cn ng.) Hu ht cc quc gia khng phi phng Ty s dng m hnh
Phpt nht khng phi v gii tinh hoa chnh tr a thch vin cnh thc y sc
mnh ca t nc, m bi v vic ny c ngha thc y quyn lc ca chnh h
v hu ht ri vo hn lon, chuyn quyn, hoc c hai. iu ny xy ra khng
c g bt ng. Rt cuc, k t khi cch mng kt thc nc Php tri qua hai
thi k qun ch, hai thi k quc, mt ch c c ti tin-pht xt, v nm
nn cng ha.9
Cc nn vn ha d nhin c khc bit, v cc x hi khc nhau s yu cu
nhng khun kh chnh quyn khc nhau. y khng phi l khn ni v vic p
dng nguyn vn con ng ca M, m ng hn l p dng mt quan nim a
dng hn v dn ch t do, mt khi nim nhn mnh vo c hai v ca cm t
ny. Trc khi cc chnh sch mi c th c p dng, cn thc hin mt nhim
v tr tu hn nhm khi phc li truyn thng t do hin nh, ct li ca kinh
nghim phng Ty v ca s pht trin ca cc chnh ph lnh mnh trn ton
th gii. Cc tin trnh chnh tr ca lch s phng Ty l kt qu ca nhn thc
ln dn qua hng th k rng, nh bn Tuyn ngn c lp khng nh, con
ngi c nhng quyn khng th xm phm v cc chnh ph c xy dng ln
bo v nhng quyn ny. Nu mt nn dn ch khng bo v c t do v
lut php, th nn dn ch cng ch l mt s an i na vi.

T do ha chnh sch i ngoi

Mt s nh gi ng n dnh cho Ch ngha T do Hin nh mang li nhiu
ngha cho chnh sch i ngoi ca M. u tin, n gi cn phi c s khim
nhng nht nh. Trong khi cc cuc bu c c th c p t d dng mt
nc no , vic p dng Ch ngha T do Hin nh ln mt x hi no li kh
9

Bernard Lewis, Why Turkey Is the Only Muslim Democracy, Middle East Quarterly, March 1994,
pp. 47-48.

D n Nghiencuuquocte.net

17

Bin dch: H L Trung | Hiu nh: Nguyn Th Phng

khn hn nhiu. Qu trnh t do ha v dn ch ha tht s l mt qu trnh di

hn v cn c tin hnh mt cch t t, trong bu c ch l mt bc. Nu
khng c s chun b thch hp, thm ch c th l mt bc i sai lm. Nhn ra
iu ny, cc chnh ph v t chc phi chnh ph ang tng cng thc y mt
lot cc cng c c to ra tng cng Ch ngha T do Hin nh cc nc
ang pht trin. T chc H tr Dn ch Quc gia (National Endowment for
Democracy) thc y s pht trin ca th trng t do, qu trnh lun chuyn lao
ng c lp, v cc ng phi chnh tr. C quan Pht trin M (USAID) ti tr
hot ng ca cc ta n c lp. Tuy nhin cui cng th cc cuc bu c vn
vt ln trn tt c. Nu mt quc gia t chc bu c, Washington v th gii s
dung th cho chnh quyn c bu ln, nh h lm vi cc chnh quyn ca
Yeltsin, Akayev, v Menem. Trong thi i ca cc hnh nh v biu tng, cc
cuc bu c s d dng c dng thnh phim. (Bn s quay phim nn php
quyn nh th no?) Nhng cuc sng vn s phi tip din sau cc cuc bu c,
c bit i vi nhng ngi dn sinh sng cc quc gia .
Ngc li, s thiu vng ca cc cuc bu c t do v cng bng nn c
xem nh l mt khim khuyt, ch khng phi l s chuyn ch. Cc cuc bu c
l mt u im quan trng ca qun tr quc gia, nhng chng khng phi l u
im duy nht. Cc chnh ph cng nn c nh gi da trn nhng chun mc
lin quan n Ch ngha T do Hin nh. T do kinh t, dn s, v tn gio l ct
li ca s t ch v phm gi ca con ngi. Nu mt chnh ph vi nn dn ch
hn ch li lin tc m rng nhng quyn ny, chnh ph khng nn c gn
mc l c ti. Mc cho nhng la chn chnh tr hn ch m nhng chnh ph ny
mang li, cc quc gia nh Singapore, Malaysia, v Thi Lan cung cp mt mi
trng tt hn cho cuc sng, s t do v hnh phc ca cng dn h hn cc nn
c ti nh Iraq v Lybia hay cc nn dn ch phi t do nh Slovakia hay Ghana.
V p lc ca ch ngha t bn ton cu c th thc y qu trnh t do ha tin
ln pha trc. Th trng v o c c th phi hp vi nhau. Thm ch Trung
Quc, quc gia vn cn c coi l mt ch h khc, cho php cng dn ca
h nhiu quyn t ch v t do kinh t hn so vi cc th h trc. Cn nhiu iu
cn phi thay i trc khi Trung Quc c th c gi l mt nn chuyn ch t
do, nhng n khng th che du mt thc t rng rt nhiu iu thay i.
Cui cng chng ta cn hi sinh Ch ngha Hin php. Nhn mnh qu mc
vo dn ch n thun s khin cho cc n lc to ra nhng bn hin php khai
sng cho cc nc ang chuyn i xut hin t i. Ch ngha Hin php, c hiu
bi nhng ngi bin h ti gii nht th k 18 nh Montesquieu v Madison, l
mt h thng kim sot v i trng phc tp c thit k ngn chn s tp
D n Nghiencuuquocte.net

18

Bin dch: H L Trung | Hiu nh: Nguyn Th Phng

trung quyn lc v s lm dng chnh quyn. iu ny c thc hin khng ch

n gin bng vic vit nn mt danh sch cc quyn, m bng vic xy dng mt
h thng m trong chnh ph khng th vi phm cc quyn . Nhiu nhm
phi c a vo h thng v c trao quyn lc bi v, theo Madison gii thch,
tham vng phi c bin thnh i trng ca tham vng. Hin php cng c
ngha l thun phc nim am m ca qun chng, to ra khng ch dn ch m
cn l mt chnh ph thn trng. Nhng khng may, rt nhiu nhng c quan hnh
thnh khng qua bu c, hot ng b phiu gin tip, nhng dn xp cp
lin bang, h thng kim sot v i trng c trng cho rt nhiu bn hin php
c chnh thc ln phi chnh thc Chu u hin ti ang gy ra nhiu hoi nghi.
Hin tng c gi l hi chng Weimart theo bn hin php c xy dng
rt tuyt vi ca nc c gia hai cuc chin tranh th gii nhng tht bi
trong vic ngn cn Ch ngha pht xt khin ngi ta xem hin php ch nh
l mt ng giy ln chng th to ra s khc bit no. (Nh th bt c h thng
chnh tr no ca c cng c th d dng vt qua tht bi qun s, cch mng
x hi, cuc i Khng hong, v lm pht phi m.) Cc quy trnh ngn cn dn
ch trc tip c xem nh l gi di, ngn cn ting ni ca nhn dn. Ngy nay
trn khp th gii chng ta c th thy nhiu bin th ca h thng a s cm
quyn. Nhng vn ca cc h thng k-chin-thng-ginh-ly-tt ny l, hu
ht cc quc gia ang trong qu trnh dn ch ha, ngi chin thng tht s
ginh ly tt c v mnh.

S bt bnh ca nn dn ch
Chng ta ang sng trong mt thi i dn ch. Trong hu ht cc giai on lch
s ca loi ngi, mi e da ti cuc sng, t do, v hnh phc ca mt c nhn
n t s chuyn ch ca cc ch qun ch, cc tn iu ca nh th, s khng
khip ca cc ch c ti, v s km kp ca ch ngha ton tr. Cc nh c ti
v mt s ch ton tr ri rc u vn cn tn ti, nhng chng ang tr nn
ngy cng li thi trong mt th gii ca th trng ton cu, ca thng tin v
truyn thng. S khng cn c nhng thay th no khc kh d cho dn ch na;
dn ch c coi l mt phn trong b su tp trang sc hp thi trang ca hin
i. Do nhng vn ca qun tr nh nc trong th k 21 s ch c th l
nhng vn ni b ca dn ch. iu ny lm cho nhng vn ny tr nn kh
gii quyt hn bi chng nm trong v bc ca tnh chnh ng.
Nhng nn dn ch phi t do t c tnh hp php, v do c sc
mnh, t s tht rng chng dn ch mt mc chp nhn c. Ngc li,
D n Nghiencuuquocte.net

19

Bin dch: H L Trung | Hiu nh: Nguyn Th Phng

mi nguy him ln nht m nn dn ch phi t do mang nbn cnh ngi dn

ca chnh nl lm mt nim tin vo dn ch t do, ph bng ti ln h thng
qun tr dn ch. iu ny khng phi l cha tng xy ra. Mi cn sng dn ch
ko theo sau n nhng bc tht li m h thng c c xem nh l
khng cn ph hp v nhng la chn mi c tm kim bi cc lnh o y
tham vng v nhng m ng khng bao gi ngng ngh. Giai on tan v o
mng nh vy gn y nht, Chu u trong nhng nm gia hai cuc chin tranh
th gii, b li dng bi nhng k m dn, m phn nhiu trong s ny rt
c a chung v thm ch l c bu ln. Ngy nay, khi i mt vi con virt lan truyn ca ch ngha phi t do, vai tr hu ch nht m cng ng quc t,
v quan trng nht l M, c th m nhim lthay v tm kim nhng vng t
mi dn ch ha v nhng ni chn mi t chc bu cth hy cng c
dn ch nhng ni n bm r v khuyn khch s pht trin dn dn ca Ch
ngha T do Hin nh trn ton th gii. Dn ch m khng c Ch ngha T do
Hin nh khng ch n gin l khng ph hp m cn nguy him, mang theo n
l s xi mn ca t do, s lm dng quyn lc, chia r sc tc, v thm ch l
chin tranh. Tm mi nm trc, Woodrow Wilson dn dt nc M vo th k 20
vi mt th thch, bin th gii tr nn an ton hn i vi dn ch. Khi tin vo
th k tip theo, nhim v ca chng ta l lm cho dn ch an ton hn vi th
gii.

GII THIU D N NGHIENCUUQUOCTE.NET

Mc ch

Nghiencuuquocte.net l mt d n phi chnh tr, phi li nhun nhm mc ch pht trin ngun hc
liu chuyn ngnh nghin cu quc t bng ting Vit v thc y vic hc tp, nghin cu cc vn
quc t ti Vit Nam.
L do ra i
Trong khi s ngi hc tp v nghin cu v cc vn quc t Vit Nam ngy cng gia tng th
vic tip cn cc ti liu mang tnh hc thut ca th gii v lnh vc ny cn rt hn ch v hai l
do: Th nht, cc ti liu ny thng phi tr ph mi tip cn c, trong khi cc trng i hc v
vin nghin cu ca Vit Nam hu nh khng c chi ph trang tri. Th hai, cc ti liu ny ch yu
c xut bn bng ting Anh, khin nhiu sinh vin, nh nghin cu, v c bit l qung i c
gi quan tm n cc vn quc t ni chung, gp kh khn trong vic tip thu, lnh
hi. Nghiencuuquocte.net ra i vi hi vng s gp phn khc phc c cc vn trn.

D n Nghiencuuquocte.net

20

Bin dch: H L Trung | Hiu nh: Nguyn Th Phng

Hot ng chnh
Hot ng chnh ca Nghiencuuquocte.net l bin dch sang ting Vit v xut bn trn website ca
mnh cc ngun ti liu mang tnh hc thun bng ting Anh v lnh vc quan h quc t, bao gm
chnh tr quc t, kinh t quc t, v lut php quc t.
Cc ti liu ny ch yu l cc bi bo trn cc tp san quc t, cc chng sch, hoc cc ti liu
tng ng, c xut bn bi cc nh xut bn, cc trng i hc v vin nghin cu c uy tn
trn th gii.
D n u tin bin dch v xut bn:

Cc
Cc
Cc
Cc

bi
bi
bi
bi

vit
vit
vit
vit

mang tnh nn tng i vi lnh vc nghin cu quc t;

c nhiu nh nh hng trong lnh vc ny;
lin quan trc tip hoc c nh hng, hm gin tip n Vit Nam;
c ng o c gi quan tm.

Trang ch d n: http://nghiencuuquocte.net/
Thng tin thm v D n: http://nghiencuuquocte.net/about/
Danh mc cc bi xut bn: http://nghiencuuquocte.net/muc-luc/
Theo di D n trn Facebook: https://www.facebook.com/DAnghiencuuquocte
kin ng gp v mi lin h xin gi v: L Hng Hip, nghiencuuquocte@gmail.com

D n Nghiencuuquocte.net

21