1

T SCH SOS2

F. A. HAYEK
Con ng
Dn ti
Ch Nng n
Gn mt na th k trc y, hu ht nhng ngi thng
minh ci khinh b khi Friedrich Hayek cng b The
Road to Serfdom. Thin h sai v Hayek ng.
-Ronald Bailey, Forbes
VI LI GII THIU CA

MILTON FRIEDMAN

The Road to
SERFDOM
F. A. HAYEK
Fiftieth Anniverasy Edition
WITH A NEW INTRODUCTION BY

Milton Friedman

THE UNIVERSITY OF CHICAGO PRESS

1994

F. A. HAYEK
Con ng
Dn ti
Ch Nng n
VI LI GII THIU CA

MILTON FRIEDMAN
Ngi dch: Nguyn Quang A
2003

Tng
NHNG NGI X HI CH NGHA
THUC MI NG PHI

Him khi t do thuc bt k loi no

li b mt cng mt lc
DAVID HUME

Ti yu t do,ti tin, lun lun,

nhng trong thi im chng ta sng
ti sn sng tn th n.
A. DE TOQUEVILLE

MC LC
Li ngi dch /7
Li gii thiu cho ln xut bn k nim nm mi nm ca
Milton Friedman/ 9
Li ni u cho ln ti bn 1976/ 21
Li ni u cho ln xut bn ba mm 1956/ 26
Li ni u cho ln xut bn 1944/ 44
Dn nhp / 46
1. Con ng b Lng qun / 56
2. iu Khng tng V i / 71
3. Ch ngha C nhn v Ch ngha Tp th / 80
4. S Khng th Trnh khi ca K hoch ho / 93
5. K hoch ho v Dn ch / 107
6. K hoch ho v Php Tr / 124
7. iu khin Kinh t v Ch ngha Chuyn ch / 141
8. Ai, Ngi no? / 156
9. S An ton v Quyn T do / 176
10. V sao K Ti Nht Leo ln Tt nh /192
11. S Kt liu ca S tht /212
12. Gc r X hi Ch ngha ca Ch ngha Nazi / 227
13. Nhng k Chuyn ch gia Chng ta / 243
14. iu kin Vt cht v cc Mc ch L tng / 265
15. Trin vng v Trt t Quc t / 284
16. Kt lun / 305
Ch gii sch tham kho / 307
Ch mc / 311

LI NGI DCH
Bn c cm trn tay quyn th 7 ca t sch SOS2 do
chng ti chn v dch ra ting Vit. N c F. A. Hayek
vit hn su mi nm trc, trong thi k u ca Chin
tranh Th gii ln th Hai, v c xut bn u tin thng
3 nm 1944. Ch mun tha ca cun sch l quan h
gia t do c nhn v vai tr kinh t ca nh nc, gia ch
ngha c nhn v ch ngha tp th, gia ch ngha t do v
ch ngha chuyn ch.
V nh hng ca cun sch ny bi The Road to
Serfdom 50 Years On, History Today, London, May
1994 vit: Ngy 10-3-1994 k nim nm mi nm xut
bn cun The Road to Serfdom ca F. A. Hayek, cun c
th c cho l quyn sch chnh tr duy nht c nh hng
nht tng c xut bn Anh trong th k ny. Thc
vy, The Road to Serfdom c mt nh hng su sc ln
cc th h k tip nhau ca cc nh tr thc v chnh tr gia
nh The Communist Manifesto [Tuyn ngn Cng sn],
c vit gn nh mt th k trc vo nm 1848, c.
Ngun gc ca cun sch c th thy trong cc cuc
tranh lun hc thut ca cc nm 1930, sau i Suy thoi,
gia mt bn l nhng ngi ch trng t do kinh t, m
i din l Lionel Robbins, v F. A. Hayek ca i hc
Kinh t London, v mt bn ch trng vai tr mnh ca
nh nc trong kinh t, m ngi ng u l John
Maynard Keynes.
Cun sch gy cm hng ng thi gy tc gin d
di cho rt nhiu tr thc, hc gi, chnh tr gia v bn c
ni chung trong sut su mi nm qua. V s ngi b n
chc tc ngy nay chng cn my.

Vi cc c gi Vit Nam cun sch vn c nhiu

ngha su sc. N khng ch mang n cho chng ta nhng
hiu bit su xa lin quan n ni dung cc cuc tranh lun
lu i v cc mi quan h gia t do c nhn v vai tr
kinh t ca nh nc, gia ch ngha c nhn v ch ngha
tp th, gia ch ngha t do v ch ngha chuyn ch xy
ra Chu u su by mi nm trc y, m cng c th
cho chng ta nhng gi suy ngm v din bin t
nc ny (v cc ni khc) sut trong gn su mi nm
qua. Nh ni, cun sch khng ch truyn cm hng
m cng lm ln tit nhiu ngi Chu u v Hoa K.
N c th cng vy Vit Nam. Ti mong nhng ai b n
chc tc hy bnh tm c k li n, v hay nht hy tranh
lun v b gy l l ca n bng l l ca mnh, nhng ng
nn tho m n mt cch hm h.
Mi nm trc mt cun sch nh cun ny kh c th
c xut bn Vit Nam. Nay n n c tay bn c
chng t c s i mi to ln t nc ny.
Cun sch khng ch b ch cho cc chnh tr gia, cc
hc gi, m cng rt b ch cho cc cc nh bo, sinh vin
v nhng ngi quan tm khc.
Mi ch thch nh s u l ca tc gi, cc ch thch
nh du sao (*) l ca ngi dch.
Do hiu bit c hn ca ngi dch, bn dch chc cn
nhiu sai st, mong bn c lng th v ch bo. Mi gp
xin gi v Tp ch Tin Hc v i Sng, 54 Hong Ngc
Phch H Ni [25 / B17 Nam Thnh Cng], hoc qua in
th thds@hn.vnn.vn, hay nqa@netnam.vn.
H ni 12-2003
Nguyn Quang A

LI GII THIU
Cho ln Xut bn K nim Nm mi nm
MILTON FRIEDMAN

uyn sch ny tr thnh kinh in ch thc: sch

c thit yu cho tt c mi ngi nhng ngi quan
tm nghim tc n chnh tr trong ngha rng nht
v t thin lch nht, mt cun sch m ch ca n mang
tnh mun thu, c th p dng cho cc tnh hung c th
rt a dng. chng mc no y n thm ch cn thch
ng cho Hoa K ngy nay hn khi n gy chn ng vi
ln xut bn u tin nm 1944.
Trc y gn mt phn t th k (1971), ti vit li
gii thiu cho ln xut bn ting c mi ca The Road to
Serfdom minh ho thng ip ca Hayek c tnh mun thu
n th no. Li gii thiu cng thch ng cho ln xut
bn k nim nm mi nm ny ca cun sch kinh in
ca Hayek. Thay cho vic ly cp vn ca mnh, ti trch
n y y trc khi chua thm vi li bnh.1
Qua nhiu nm, ti c thi quen i hi nhng ngi tin
vo ch ngha c nhn xem h ri b ch ngha tp th
chnh thng ca thi i chng ta th no. Trong nhiu
nm, nhng cu tr li thng xuyn nht dn chiu n
1

Der Weg zur Knechtshaft: Den Sozialisten in allen Parteien, 1971

Verlag moderne Industrie AG, 86895 Landsberg am Lech (cho ln xut
bn mi). y l ln xut bn u tin c, mc d bn dch ting
c ca The Road to Serfdom c xut bn Thu S nm 1948.

cun sch m ti c vinh d vit li gii thiu ny. Tiu

lun xut sc v hng hn ca gio s Hayek l pht
hin soi rng c bit cho nhng nam n thanh nin nhng
ngi phc v trong cc lc lng v trang trong thi
gian chin tranh. Kinh nghim va qua ca h nng cao
s nh gi ca h v gi tr v ngha ca quyn t do c
nhn. Ngoi ra, h tun theo t chc tp th trong hnh
ng. i vi h, nhng tin on ca Hayek v cc h qu
ca ch ngha tp th khng thun tu l nhng kh nng
c tnh gi thuyt m l nhng thc t bn thn h tri
nghim trong qun i.
c li trc khi vit li gii thiu ny, ti li ln na
cm phc cun sch tuyt diu lm sao tinh t v lp lun
cht ch song d hiu v sng sa, trit l v tru tng
song cng c th v thc t, gii tch v l tr song sinh
ng bi nhng l tng cao qu v thc s mnh mnh
m. Chng ngc nhin l n c nh hng ln n nh vy.
Ti cng cm phc rng thng ip ca n ngy nay khng
t cn hn khi n xut hin ln u - v iu ny s ni
nhiu hn sau. Nhng thng ip ca n c th khng
trc tip hoc thuyt phc i vi thanh nin ngy nay bng
i vi nam n thanh nin c khi n xut hin ln u.
Cc vn ca chin tranh v iu chnh hu chin l
nhng vn Hayek dng minh ho ch trung tm
mang tnh mun thu ca ng, v thut ng mang tnh tp
th ch ngha ca thi k c ng dng ghi ti liu
nhng khng nh ca ng v bu khng kh tr tu, l
quen thuc vi th h ngay sau chin tranh v to mi
quan h gn gi gia tc gi v c gi. Vn nhng t
tng tp th ch ngha sai lm y ngy nay c lu
truyn rng ri v tng ln, nhng cc vn trc tip l
khc v nhiu thut ng cng vy. Ngy nay chng ta t
nghe hn v lp k hoch tp trung, v sn xut cho s
dng, v s cn thit ca iu khin mt cch c thc
cc ngun lc x hi. Thay vo chng ta ni v khng
hong th - c th c gii quyt, h ni, ch bng cc

11
chng trnh rng ln ca chnh ph; v khng hong mi
trng gy ra bi, h ni, cc nh kinh doanh tham lam
nhng ngi phi b buc lm trn trch nhim x hi ca
h thay cho ch n thun iu hnh cc doanh nghip ca
mnh kim li nhun nhiu nht v, h ni, cng cn n
cc chng trnh rng ln ca chnh ph; v khng hong
tiu dng cc gi tr gi c kch thch bi cc nh
doanh nghip tham lam y ht ch kim li nhun thay cho
thc hin ngha v x hi v tt nhin cng cn cc chng
trnh rng ln ca chnh ph bo v ngi tiu dng, c
bit t chnh mnh; v khng hong phc li hoc i
ngho - y thut ng vn l s i ngho gia s sung
tc, mc du ci hin nay c m t l i ngho c
coi l sung tc khi thut ng ln u c s dng rng
ri.
By gi cng nh khi , vic thc y ch ngha tp
th c kt hp vi s biu l cc gi tr c nhn ch
ngha. Tht vy, khinh nghim vi chnh ph ln tng
cng ch tri ngc ny. C s phn i rng ri chng
gii quyn uy; mt s tun th (conformity) khng th tin
c trong phn i chng li s tun th; mt i hi rng
ln cho quyn t do lm vic ring, cho li sng c
nhn, cho nn dn ch tham gia. Nghe ch ny, ngi ta
c th cng tin rng tro lu tp th ch ngha i chiu,
rng ch ngha c nhn li tng. Nh Hayek chng minh
mt cch thuyt phc n vy, cc gi tr ny i hi mt
x hi c nhn ch ngha. Chng c th t c ch trong
mt ch t do, ni hot ng ca chnh ph c hn
ch trc ht cho thit lp khung kh m trong cc c
nhn t do theo ui cc mc tiu ca ring mnh.2 Th
2

(Ch thch chua thm nm 1994) Ti s dng thut ng t do, liberal,

nh Hayek dng trong cun sch ny, v cng nh trong Li ni u
ca ng cho ln xut bn ba mm nm 1956 (tr. xxxv di y), theo
ngha ban u th k th mi chn l chnh ph hn ch v th trng
t do, khng phi theo ngha b sai lc m n nhn Hoa K,
trong n c ngha hu nh ngc li.

trng t do l c ch duy nht c khm ph nhm t

c dn ch tham gia.
ng tic, quan h gi mc ch v phng tin vn
cn b hiu lm mt cch rng ri. Nhiu trong s nhng
ngi theo cc mc tiu c nhn ch ngha nht li ng h
cc phng tin tp th ch ngha m khng nhn ra s
mu thun. Tht hp dn tin rng cc t nn x hi pht
sinh t cc hot ng ca nhng ngi xu v nu ch c
nhng ngi tt (nh chng ta, tt nhin) nm quyn lc,
th mi vic u tt. Quan im i hi duy nht s xc
cm v s t khen - iu d kim c v cng d tho
mn. hiu v sao nhng ngi tt cc v tr quyn lc
s gy ra ci xu, trong khi ngi bnh thng khng c
quyn lc nhng c kh nng tham gia hp tc t nguyn
vi nhng ngi xung quanh s to ra ci tt, i hi phn
tch v t duy, t xc cm xung di l tr. Chc chn
l mt cu tr li cho iu b n vnh cu v sao ch ngha
tp th, vi thnh tch c chng minh v gy ra s
chuyn ch v kh cc, li c coi l u vit hn ch
ngha c nhn n nh vy, vi thnh tch c chng minh
v to ra quyn t do v s sung tc. L l cho ch ngha
tp th l n gin mc d sai; n l mt l l xc cm trc
tip. L l cho ch ngha c nhn l tinh t v rc ri; n l
mt l l duy l gin tip. V nhng kh nng xc cm li
pht trin hn nhiu nhng kh nng l tr trong hu nh
mi ngi, ngc i thay hoc c bit thay thm ch
trong c nhng ngi t coi mnh l tr thc.
Cuc chin u gia ch ngha tp th v ch ngha c
nhn ra sao Phng Ty hn mt phn t [by gi, 1994,
l na] th k sau khi tiu lun v i ca Hayek c xut
bn? Cu tr li l rt khc nhau trong th gii cng vic v
trong th gii t tng.
Trong th gii cng vic, nhng ngi trong chng ta
nhng ngi c phn tch ca Hayek thuyt phc thy
trong nm 1945 t du hiu ca bt k th g ngoi mt s
tng ln u n ca nh nc lm tn hi c nhn, mt s

13
thay th kin nh sng kin v k hoch c nhn bng sng
kin v k hoch nh nc. Th nhng trong thc tin
phong tro chng tin thm my khng nc Anh
hoc nc Php hoc Hoa K. V nc c c mt
phn ng mnh khi nhng kim sot chuyn ch ca thi
k Nazi* v mt bc chuyn ln hng ti mt chnh sch
kinh t t do.
Ci g to ra s tht bi khng ng ny i vi ch
ngha tp th? Ti tin rng hai lc lng l nguyn nhn
ch yu. Th nht, v iu ny l c bit quan trng
Anh, s xung t gia k hoch ho tp trung v t do c
nhn, ch ca Hayek, tr nn r rng, c bit khi
tnh trng khn cp ca k hoch ho tp trung dn n
ci gi l lnh kim sot tuyn dng theo chnh ph
c quyn phn ngi dn vo nhng vic lm. Truyn
thng t do, cc gi tr t do, vn cn mnh Anh n
mc, khi xung t xy ra, k hoch ho tp trung b hi
sinh ch khng phi t do c nhn. Lc th hai ngn cn
ch ngha tp th n gin l tnh phi hiu qu ca n.
Chnh ph t ra khng c kh nng qun l cc doanh
nghip, t chc ngun lc t cc mc tiu ra vi chi
ph phi chng. N b sa ly trong s hn n quan liu v
phi hiu qu. Bt u tan v o tng ph bin v tnh hiu
qu ca chnh ph tp trung trong qun l cc chng trnh.
ng tic, s ngn cn ch ngha tp th khng ngn
cn s phnh ln ca chnh ph; ng hn, n hng s
phnh ln ca mnh sang mt knh khc. S nhn mnh
dch chuyn t chnh ph cai qun cc hot ng sn xut
sang iu tit gin tip cc doanh nghip c cho l t
nhn v thm ch nhiu hn sang cc chng trnh chuyn
giao ca chnh ph, bao hm thu thu t mt s tr cp
cho mt s khc - tt c u nhn danh cng bng v xo
i gim ngho nhng trong thc tin gy ra mt hn hp
*

Nazi: (gi tt trong ting c) Ch ngha x hi Quc gia, thng gi

tt l Quc x, Nazi c dng ph bin trong cc ngn ng khc.

tht thng v mu thun ca cc tr cp cho cc nhm li

ch c bit. Kt qu l, phn thu nhp quc dn c chnh
ph chi tiu lin tc tng.
Trong th gii t tng, kt qu thm ch cn t tho
mn hn vi mt ngi tin vo ch ngha c nhn. Trong
mt kha cnh, y l iu ngc nhin nht. Kinh nghim
trong mt phn t th k qua xc nhn mnh m tnh hp
l ca ci nhn su sc ch yu ca Hayek - rng iu phi
cc hot ng ca con ngi thng qua ch huy tp trung v
thng qua hp tc t nguyn l cc con ng i theo cc
hng rt khc nhau: ng th nht dn ti ch nng
n, ng th hai n t do. Kinh nghim cng tng
cng mnh m ch th hai - hng tp trung cng l
con ng dn ti ngho i i vi ngi bnh thng;
hp tc t nguyn, l con ng ti sung tc.
ng v Ty c hu nh cung cp mt th nghim
khoa hc c kim sot. y ngi dn cng huyt
thng, cng nn vn minh, cng mc k nng k thut v tri
thc, b x ra tng mnh bi tai nn chin tranh, song chp
nhn cc phng php hon ton khc nhau v t chc x
hi - ch huy tp trung v th trng. Kt qu l hon ton
r rng. ng c, ch khng phi Ty c, phi xy
mt bc tng gi cho cng dn ca mnh khi chy
trn. Bn ca bc tng, chuyn ch v kh cc; bn kia
ca bc tng, t do v giu c.
Trung ng, Israel v Ai cp a ra cng s tng
phn nh Ty v ng c. Vin ng, Malaysia,
Singapore, Thi Lan, i Loan, Hng Kng, v Nht Bn tt c u ch yu da vo cc th trng t do - u thnh
vng v nhn dn h trn tr hi vng; mt kinh nghim rt
khc t n , Indonesia, v Trung Hoa Cng sn - tt c
da nng vo k hoch ho tp trung. Li chnh Trung Hoa
Cng sn phi canh gi bin gii ca mnh chng li ngi
dn th chy trn.
Th m, bt chp s xc nhn ng ch v y kch
tnh ny cho lun im ca Hayek, khng kh tr tu ca

15
Phng Ty, sau mt gian on ngn khi c mt s du
hiu ca s tri dy ca cc gi tr t do trc kia, li bt
u chuyn sang hng i khng mnh m i vi t do
kinh doanh, cnh tranh, quyn s hu t nhn v chnh ph
hn ch. Mt thi gian, m t ca Hayek v quan im tr
tu thng tr dng nh cng c phn li thi. Nay, n
nghe tht hn mt thp k trc y. Kh bit ci g gii
thch s pht trin ny. Chng ta rt cn mt cun sch mi
ca Hayek, cun s cho mt ci nhn r rng v su sc vo
nhng din bin tr tu ca phn t th k qua nh The Road
to Serfdom lm cho nhng din bin trc y. V sao
cc tng lp tr thc mi ni hu nh t ng ng v
pha ch ngha tp th - ngay c khi tng ca cc khu hiu
c nhn ch ngha v bi nh v chi ra ch ngha t
bn? V sao m cc phng tin truyn thng i chng hu
nh mi ni li b chi phi bi quan im ny?
Bt k s gii thch l g, s thc v s ng h tr tu
cng tng cho ch ngha tp th - v ti tin n l mt s
thc lm cho sch ca Hayek mang tnh thi s ngy nay
nh khi n xut hin ln u tin. Chng ta hy hi vng
rng ln xut bn mi c - nc trong s tt c cc nc
phi d tip thu nht thng ip ca cun sch - s c nhiu
nh hng nh ln xut bn ban u c Anh v Hoa
K. Cuc u tranh v t do phi chin thng ht ln ny
n ln khc. Nhng ngi x hi ch ngha thuc mi
ng phi, nhng ngi c Hayek tng cun sch ca
ng, phi mt ln na c thuyt phc hoc b nh bi
nu h v chng ta cn l nhng ngi t do.
on p cht ca li gii thiu ca ti cho ln xut bn
ting c l on duy nht nghe khng hon ton tht hm
nay. Bc Tng Berlin sp, s sp ca ch ngha
cng sn sau Bc mn St, v c trng thay i ca Trung
Quc lm gim nhng ngi bo v ch ngha tp th
kiu Marx ch cn mt nhm nh, can m tp trung cc
trng i hc Phng Ty. Ngy nay, c s tha nhn

rng ri rng ch ngha x hi tht bi, ch ngha t bn

thnh cng. Song s chuyn i l r ra ngoi ny ca cng
ng tr thc sang ci c th gi l quan im Hayek d gy
lm ln. Trong khi li ni l v cc th trng t do v
quyn s hu t nhn ng trng hn vi thp k trc
bo v laissez-faire na hon chnh - phn ln cng ng tr
thc hu nh t ng ng h bt k s bnh trng no ca
chnh ph chng no n c qung co nh mt cch
bo v cc c nhn khi cc cng ti ln xu xa, gim i
ngho, bo v mi trng, hoc thc y s bnh
ng. Tho lun hin thi v chng trnh chm sc sc
kho cho mt th d ni bt. Cc nh tr thc c th hc
cc t nhng h vn cha c m iu.
Ti ni ngay t u rng trong chng mc no y
thng ip ca cun sch ny thm ch cn tho ng hn
cho Koa K ngy nay hn khi n gy chn ng na
th k trc. D lun tr thc lc th ch i vi
ch ca cun sch hn nhiu so vi hin nay, nhng
thc tin ph hp vi n hn nhiu so vi ngy nay. Chnh
ph trong thi k sau Chin tranh Th gii II nh hn v t
quy nhiu hn ngy nay. Cc chng trnh X hi V i
ca Johnson, bao gm Chm sc Y t v H tr Y t, v cc
o lut Khng kh trong lnh v Nhng ngi M Khuyt
tt ca Bush, vn cn pha trc, cha ni n v s
nhng bnh trng khc ca chnh ph m Reagan ch
c kh nng lm chm li, ch khng o ngc c,
trong tm nm ng cm quyn. Tng chi tiu chnh ph
tng t 25 phn trm ca thu nhp quc gia nm 1950 ln
gn 45 phn trm nm 1993.
Cng gn ng nh th Anh, theo mt ngha cn y
kch tnh hn. ng Lao ng, trc cng khai l x hi
ch ngha, by gi bo v th trng t nhn t do; v ng
Bo th, mt thi hi lng vi cc chnh sch cai tr x hi
ch ngha ca ng Lao ng, th o ngc, v mc
no thnh cng o ngc di thi Margaret
Thatcher, mc s hu v hot ng ca chnh ph.

17
Nhng Thatcher khng c kh nng ku gi mt s ng
h rng ri ca qun chng cho cc gi tr t do nh s ng
h dn n rt b lnh kim sot tuyn dng ngay sau
Chin tranh Th gii II. V trong khi c mc t
nhn ho ng k y , chnh ph hin nay chi tiu
mt phn ln hn ca thu nhp quc gia v quy nhiu hn
so vi 1950.
c hai b ca i Ty Dng, ch hi qu khi ni rng
chng ta thuyt ging ch ngha c nhn v ch ngha t
bn cnh tranh, v thc hnh ch ngha x hi.
GHI CH V LCH S XUT BN
Hayek bt u vit The Road to Serfdom vo thng Chn
1940, v quyn sch c xut bn u tin ti Anh ngy
10 thng Ba, 1944. Hayek u quyn cho bn ng Dr. Fritz
Machlup, mt ngi t nn o theo ui s nghip hc
thut xut sc Hoa K v i lm, nm 1944 ti Vn
phng Chm sc Ti sn ca Ngi nc ngoi
Washington, D.C., ng k quyn sch vi mt nh xut
bn M. Trc khi c np cho nh xut bn University of
Chicago Press quyn sch b ba nh xut bn Hoa K
t chi - du bi v h tin rng n s chng bn c hay, t
nht trong mt trng hp, bi v h coi n l khng thch
hp xut bn bi mt nh xut bn c danh ting.3
Khng li bc, Machlup a cc trang in th ca bn in
Anh cho Aaron Director, nguyn thnh vin ca B mn
Kinh t hc ca i hc Chicago ngi quay li i hc

Phn ln ca on ny da trn nghin cu thc hin bi Alex

Philipson, gim c xc tin ti Nh xut bn University of Chicago
Press.
3

Xem Li ni u ca Hayek cho Ln xut bn Ba mm 1956, ch

thch s 2, trang xxxix di y.

sau chin tranh nh mt nh kinh t hc Trng Lut,

xem. Sau , Frank H. Knight, mt nh kinh t hc xut sc
i hc, nhn c mt tp bn in th v gii thiu vi
nh xut bn University of Chicago Press vi gi ca
Director rng Nh xut bn c th mun xut bn cun
sch.
Nh xut bn k hp ng vi Hayek v quyn xut bn
M thng T 1944, sau khi thuyt phc ng tin hnh vi
thay i cho r rng v p dng cho Hoa K... thay
cho trnh by cun sch trc tip cho cc c gi gii hn
Anh, nh John Scoon, khi l bin tp Nh xut bn,
sau ny nh li. Vo khong thi gian hp ng cho quyn
xut bn M c k -u thng T- chng ti bt u
nghe v quyn sch Anh, c xut bn ngy 10
thng Ba. t in u ch c 2.000 cun nhng c bn ht
trong khong mt thng. N bt u c trch dn Quc
hi v cc bo, v vi t bo y bt u thnh thong
nhc n n nhng tt nhin chng ti vn khng bit
chc n s hp dn ra sao vi M. K thc, cho n tn ngy
xut bn chng ti khng th lm cho mt nh sch thm
ch New York hng hi ln v cun sch.4
Ln xut bn Chicago c xut bn ngy 18-9-1944,
vi 2.000 bn trong t in u, vi li gii thiu ca John
Chamberlain, mt ngi vit v ph bnh sch v ch
kinh t ni ting khi v hin nay. Bi ph bnh u tin
m chng ti thy, Scoon ni tip, l ca Orville Prescott
New York Times ngy 20 thng 9, mt bi trung tnh v
gi n l quyn sch nh bun v dn d ny, nhng n
lc chng ti thy bi ph bnh ca Henry Hazlitt ng trn
trang ba ca Times Book Review s ch nht chng ti
t in t hai 5.000 cun. Sau vi ngy chng ti nhn
yu cu quyn dch cho cc ting c, Ty Ban Nha, H
Lan v ting khc, v vo 27-9 chng ti t in 5.000
cun t ba, y ln 10.000 cun vo ngy tip theo
4

Th gi C. Hartley Gratlan, ngy 2-5-1945.

19
Vo tun u thng Mi nhiu nh sch ht sch
trong kho v chng ti c mt cng vic kinh khng v
rm ri v in, ng, chuyn ch v phn phi cho khch
hng c y v CanadaT lc u c s nhit tnh to
ln cho cun sch nhng vic bn hng lc ln lc xung
S chua xt v cun sch tng ln vi thi gian, ln
nh cao khi cun sch c nhiu n tng. (Ngi ta vn
hay ni bp chp v n; v sao h khng c n v tm ra
ci Hayek thc s ni!) Nhn xt ca Scoon ngy nay vn
cn ng.
Readers Digest xut bn mt phin bn c ng vo
thng T 1945, v hn 600.000 bn ca phin bn c ng
sau c phn phi bi Book of the Month Club. Lng
trc phin bn c ng ca Readers Digest v c t lu
ging m Hayek d kin tin hnh vo ma xun 1945, Nh
Xut bn th dn xp t in ln th by. Tuy vy, thiu
giy hn ch in xung 10.000 bn v buc Nh Xut bn
gim c ca cun sch xung c b ti. Chnh mt bn ca
ln in , mt cch tnh c, l bn c trong th vin c nhn
ca ti.
Trong nm mi nm k t khi xut bn n, Nh Xut
bn bn hn mt phn t triu bn, 81.000 bn ba cng
v 175.000 bn ba mm. Ln xut bn ba mm Chicago
u tin l vo nm 1956. Con trai Hayek, Lawrence, thng
bo rng gn hai mi bn dch ting nc ngoi c php
c xut bn. Ngoi ra, cc bn dch ngm, khng c
php c lu hnh bng ting Nga, Ba Lan, Czech, v c
l cc th ting khc, khi ng u cn ng sau Bc
mn St. Chng c my nghi ng rng nhng bi vit ca
Hayek, v c bit l cun sch ny, l mt ngun tr tu
quan trng ca s tan r ca nim tin vo ch ngha cng
sn ng sau Bc mn St, cng nh bn kia ca Bc
mn, bn chng ta.
K t khi bc tng Berlin sp c th xut bn
cng khai cun sch cc nc ch hu ca v cc nc
thuc Lin X trc y. Ti bit t nhiu ngun khc

nhau rng c s quan tm bc pht v Hayek ni chung,

v c bit v The Road to Serfdom trong cc nc ny.
T khi Hayek mt nm 1992 ngy cng c s tha nhn
v nh hng m ng gy ra c cc ch cng sn v
khng cng sn. Cc nh xut bn ca ng c th tin tng
nhn v pha trc tip tc bn cun sch xut chng ny
chng no m t do ngn lun cn thnh hnh - iu, bt
chp s xi mn no y k t khi ng vit, d sao vn m
bo hn so vi nu khc i chnh xc l bi v cun sch
ny.
Stanford, California
14 thng T, 1994

21

LI NI U
Cho ln ti bn 1976

uyn sch ny, c vit trong thi gian ri ca ti t

1940 n 1943, trong khi ti ch yu bn tm vi cc
vn l thuyt kinh t thun tu, t nhin tr
thnh mt khi im ca cng vic hn ba mi nm cho
ti trong mt lnh vc mi. Nguyn nhn ca n lc u
tin ny trong lnh vc mi l s bc mnh ca ti vi s
din gii hon ton sai trong gii tin b Anh v c tnh
ca phong tro Nazi, mt s kh chu dn ti t mt th
bo cho gim c khi ca Trng Kinh t hc London,
Sir William Beveridge, n mt bi bo trong Contemporay
Review nm 1938, bi theo yu cu ca gio s Harry G.
Gideonse ca i hc Chicago c ti m rng cho
xut bn trong lot Tp sch mng v Chnh sch Cng ca
ng. V khi ti thy tt c cc ng nghip ngi Anh
thng tho hn ca ti ch bn tm vi cc vn khn cp
hn ca tin hnh chin tranh, cui cng v bt c d ti
m rng tp sch thnh tiu lun ny. Bt chp s thnh
cng hon ton bt ng ca cun sch- trong trng hp
ca ln xut bn lc u khng c d tnh M thm ch
thnh cng cn ln hn ln xut bn Anh ti cm
thy t lu khng hon ton vui sng v n. Mc du ti
tuyn b thng thn ngay t u cun sch rng n l
mt cun sch chnh tr, n lm cho hu ht cc nh
khoa hc x hi ng nghip ca ti ngh rng ti dng
sai nng lc ca mnh, v ti khng thoi mi v kh nng
rng i qu kinh t hc k thut c l ti c th vt qu
nng lc ca mnh. Ti khng mun ni y v cn thnh
n m quyn sch gy ra trong nhng gii nht nh,

hoc v s khc bit l lng trong s tip nhn n Vng

Quc Anh v Hoa K - v iu ti ni mt t hai
mi nm trc trong Li ni u cho ln xut bn ba
mm u tin M. Ch ch ra c im ca phn ng
rng ri, ti n thun s ch nhc n mt trit gia kh ni
ting, khng nu ch danh, vit cho mt ngi khc
trch mng ng tn dng cun sch ng h thn ny,
m tt nhin [ng ta] khng c!
Nhng du cho ti c th quay li vi kinh t hc ch
thc, ti khng th t gii phng mnh khi cm ngh rng
nhng vn m ti bt tay vo mt cch khng nh
trc n nh vy l thch v quan trng hn nhng vn
ca l thuyt kinh t, v rng phn ln ci ti ni
trong phc tho u tin ca ti cn c lm r v trau
chut. Khi ti vit cun sch ny, ti chng cht no
thot khi c tt c nhng nh kin v iu m tn chi
phi d lun chung, v thm ch ti cn t hc c cch
trnh tt c nhng hn n thnh hnh ca cc thut ng v
cc khi nim m v chng t khi ti tr nn rt c
thc. V tho lun v cc hu qu ca cc chnh sch x hi
ch ngha m cun sch th lm, l tt nhin khng y
nu khng tnh thch ng n ci m mt trt t th trng
hot ng ph hp i hi v c th t. Chnh vn sau
l vn m cc cng trnh tip na do ti thc hin t
trn lnh vc ny ch yu dnh cho. Kt qu u tin ca
nhng n lc ny gii thch bn cht ca mt trt t t
do l mt cun sch ng k c gi l The
Constitution of Liberty (Kt cu ca T do, 1960) trong
v c bn ti c th trnh by li v to ra mt hc thuyt
nht qun hn ca ch ngha t do c in th k th mi
chn. Nhn thc, rng mt s pht biu li nh vy b li
nhng vn quan trng nht nh cha c gii p,
dn ti sau n nhng n lc thm cho bn thn ti
cc cu tr li trong mt cng trnh gm ba tp c tiu l
Law, Legislation, and Liberty (Lut, Php ch, v T do),
trong tp u tin ra mt nm 1973.

23
Trong hai mi nm va qua, ti tin, ti hc c
nhiu v cc vn c tho lun trong cun sch ny, d
cho ti khng ngh ti c li n ln no trong thi
khong gian y. By gi sau khi c li vit Li ni u
ny, ti khng cn cm thy hi tic, m ln u tin ti rt
t ho v n v c bit l v s sng sut lm ti
tng n Cho Nhng ngi X hi ch ngha thuc Mi
ng phi. Tht vy, mc d trong khong thi gian ti
hc c nhiu iu ti cha bit khi ti vit cun sch,
by gi ti thng ngc nhin l ti thy nhiu n th
no ngay t u n lc ca mnh m cng trnh sau
xc nhn; v mc d nhng n lc sau ca ti, ti hi vng,
s b ch hn cho chuyn gia, by gi ti sn sng khng h
do d gii thiu cun sch sm ny cho qung i c
gi nhng ngi mun mt gii thiu n gin khng mang
nng tnh k thut cho vn m ti tin vn l mt trong
cc vn ng lo ngi nht m chng ta phi gii quyt.
c gi c l s hi phi chng iu ny c ngha rng
ti vn sn sng bo v tt c nhng kt lun chnh ca
cun sch ny, v cu tr li l hon ton khng nh. Hn
ch quan trng nht m ti phi nhc n l trong khong
thi gian ny thut ng thay i v v l do ny ci ti
ni trong cun sch c th b hiu sai i. Lc ti vit, ch
ngha x hi c ngha khng h m h l quc hu ho
cc t liu sn xut v k hoch ho kinh t tp trung ci
m iu ny lm cho c th v cn thit. Theo ngha ny
th, th d, Thu in ngy nay c t chc t x hi ch
ngha hn nhiu so vi Vng Quc Anh hoc o, du cho
Thu in thng c coi l mang tnh x hi ch ngha
hn nhiu. iu ny l do s thc rng ch ngha x hi
tr nn c ngha ch yu l ti phn phi mnh v thu nhp
thng qua nh thu v cc nh ch ca nh nc phc li.
Trong ch ngha x hi loi sau cc tc ng m ti tho
lun trong cun sch ny xy ra chm hn, gin tip hn,
v khng hon ho hn. Ti tin rng kt qu cui cng c
xu hng l chng khc g nhau, mc d qu trnh lm n

xy ra khng hon ton ging nh c m t trong cun

sch ny.
Thng c vin dn l ti cho rng bt k phong
tro no theo hng ch ngha x hi nht thit dn n ch
ngha chuyn ch. D l c nguy c ny, y khng phi l
ci cun sch tuyn b. Ci n bao hm l mt cnh bo
rng tr khi chng ta tu b cc nguyn tc ca chnh sch
ca chng ta, mt s hu qu rt kh chu s xy ra m hu
ht nhng ngi ch trng cc chnh sch ny thc s
khng mun.
Ch m ti by gi thy mnh sai trong cun sch ny
ch yu l ch ti t nhn mnh tm quan trng ca
kinh nghim ca ch ngha cng sn Nga - mt li c l
c th tha th c khi nh rng khi ti vit, th Nga l
ng minh thi chin ca chng ta v rng ti khng
hon ton thot khi c tt c nhng iu m tn mang
tnh ch ngha can thip ng thi, v kt qu l vn a
ra nhng nhng b khc nhau m by gi ti ngh l
khng chnh ng. V chc chn ti khng nhn thc
y rng nhng vic xu c ri n mc no trong
mt s ka cnh. Ti vn coi n, th d, l mt cu hi tu t
khi ti hi (tr.91), nu Hitler nhn c quyn lc v
hn ca mnh theo cch hp hin nghim ngt, ai c th
gi rng Nguyn tc Lut vn cn thnh hnh c? ch
pht hin ra mun hn rng cc gio s Hans Kelsen v
Harold J. Laski, v c l nhiu lut gia x hi ch ngha
khc v cc nh khoa hc x hi chnh tr theo cc tc gi
c nh hng ny, lo lm chnh xc iu ny. Kh tng
qut, nghin cu thm v cc xu hng ng i ca t
duy v ca cc nh ch , c th, lm tng s s hi v lo
ngi ca ti. V c nh hng ca nhng t tng x hi
ch ngha ln lng tin u tr vo nhng nh tt ca nhng
ngi nm quyn lc chuyn ch tng ln r rt t khi
ti vit cun sch ny.
Ti t lu bc bi do c bit n nhiu hn bi ci
ti coi nh mt pamphlet (lun cng dng cun sch

25
nh) cho thi i so vi bi cng trnh khoa hc nghim tc
ca ti. Sau khi xem xt li ci ti vit khi theo nh
sng ca nhng nghin cu thm trong ba mi nm v cc
vn ny sinh lc , ti khng cn bc bi na. Mc d
cun sch c th cha nhiu ci m ti khng th, khi ti
vit n, chng minh mt cch thuyt phc, n l mt n lc
chn tht tm s tht ci ti tin to ra s thu hiu s
gip ngay c nhng ngi khng ng vi ti trnh
nhng mi him nguy nghim trng.
F. A. HAYEK

LI NI U
Cho ln Xut bn Ba mm 1956

c d quyn sch ny trong nhng kha cnh no

y c th khc i nu ti vit n lc ban
u vi ch trc ht cho cc c gi M, n
nay i vi n qu xc nh d bt ng c mt ch
nc ny lm cho bt k vic vit li no l thch ng.
Vic xut bn n trong mt hnh thc mi hn mi nm
sau ln xut hin u tin, tuy vy, c l l mt c hi thch
hp gii thch mc ch ban u ca n v cho vi nhn
xt v thnh cng hon ton bt ng v trong nhiu phng
din kh l lng m n c t nc ny.
Cun sch c vit Anh trong nhng nm chin
tranh v d nh hu nh ch dnh ring cho cc c gi
Anh. Thc vy, n nhm ch yu vo mt lp c bit
ca cc c gi Anh. khng h c nho bng khi ti
tng n cho Tt c Nhng ngi X hi ch ngha
thuc Mi ng phi. N c ngun gc trong nhiu tho
lun m, trong mi nm trc , ti tin hnh vi cc
bn b v ng nghip vi s ng cm ca h thin v
cnh t, v chnh l tip tc cc l l m ti vit cun The
Road to Serfdom.
Khi Hitler ln nm quyn c, ti dy University
of London dm ba nm, nhng ti gi lin h mt thit
vi cng vic Lc a v c th lm nh vy cho n
khi chin tranh n ra. Theo cch ti thy ngun gc
v s tin trin ca cc phong tro chuyn ch khc nhau l
g, v iu lm cho ti cm thy rng cng lun Anh,

27
c bit gia nhng ngi bn ca ti nhng ngi c cc
quan im tin tin v cc vn x hi, hon ton
hiu sai bn cht ca cc phong tro y. Thm ch trc
chin tranh iu ny dn ti n tuyn b trong mt tiu
lun ngn ci tr thnh ch trung tm ca cun sch
ny. Nhng sau khi chin tranh n ra ti cm thy rng s
hiu sai ph bin ny v cc h thng chnh tr ca cc k
th ca chng ta, v c ca ng minh mi ca chng ta,
nc Nga, to thnh mt mi nguy him nghim trng
phi ng u bng mt n lc c h thng hn. Cng
kh hin nhin rng bn thn nc Anh sau chin tranh
chc s th nghim cng loi chnh sch m ti tin chc
gp phn ln vo vic ph hu t do ni khc.
Nh vy cun sch ny dn dn c hnh th nh mt
cnh bo cho tng lp tr thc x hi ch ngha ca nc
Anh; vi s tr hon khng th trnh khi ca sn xut thi
chin, cui cng n xut hin vo u ma xun 1944.
Thi im ny, tnh c, cng s gii thch v sao ti cm
thy rng c ngi nghe ti phi t kim ch mnh
mt cht trong cc bnh lun v ch ca ng minh thi
chin ca chng ta v chn nhng minh ho ch yu t
nhng din bin c.
C v quyn sch xut hin vo thi im thun li,
v ti c th cm thy hi lng nht vi thnh cng m n
c nc Anh, thnh cng, tuy l loi rt khc, v mt
s lng khng nh hn thnh cng n c Hoa K.
Nhn tng th, quyn sch c hiu theo tinh thn n c
vit ra, v l l ca n c nghin cu nghim tc bi
nhng ngi m cun sch ch yu nhm vo. Ch tr mt
s nh chnh tr nht nh c v tr lnh o ca Cng ng
nhng ngi, c nh th to mt minh ho cho nhng
nhn xt ca ti v cc xu hng dn tc ch ngha ca ch
ngha x hi, tn cng cun sch vi l do n c vit
bi mt ngi nc ngoi thi chn chn v tip thu,
trong nhn chung n c xem xt bi cc c nhn
nhng ngi phi thy cc kt lun ca n i ngc li

nhng nim tin vng chc nht ca h, gy n tng su

sc.5 Cng th vi cc nc Chu u khc ni cun sch
rt cuc xut hin; v s tip nhn c bit thn i bi
th h sau Nazi c, khi cc bn dch c xut bn
Thu S cui cng cng ti t nc , l mt trong
nhng nim vui bt ng m ti nhn c t xut bn
phm.
Quyn sch c tip nhn Hoa K mt cch kh
khc khi n c xut bn y vi thng sau khi xut hin
Anh. Khi vit ti t ngh n s hp dn c th ca n
i vi c gi M. Khi hai mi nm k t khi ti
M ln cui vi t cch mt nghin cu sinh, v trong
khong thi gian y ti c phn mt lin h vi din bin
ca t tng M. Ti khng th chc l l ca ti c tnh
tho ng trc tip n mc no vi tnh hnh M, v ti
khng h ngc nhin khi quyn sch thc ra b t chi
bi ba nh xut bn u tin c tip xc.6 Chc chn bt
ng nht l, sau khi quyn sch c xut bn bi nh xut
5

Th d in hnh nht v s ph bnh cun sch Anh t quan im

cnh t c l l nghin cu nh nhn v thng thn ca c Barbara
Wootton, Freedom under Planning (London: George Allan & Unwin,
1946). N thng c trch dn Hoa K nh mt li bc li hu hiu
i vi l l ca ti, tuy nhin ti khng th khng cm nhn rng nhiu
hn mt c gi phi c cm tng rng, nh mt nh ph bnh M
pht biu n v cn bn dng nh xc nhn lun ca Hayek
(Chester I. Barnard, Southern Economic Journal, January, 1946).
6

Ti khng bit khi , do mt ngi t vn cho mt trong cc hng

t nhn t khi y, rng iu ny dng nh khng phi do bt k s
nghi ng no vo thnh cng ca cun sch m do thnh kin chnh tr,
n mc cho cun sch l khng xng xut bn bi mt nh xut
bn c danh ting (xem v tuyn b ny ca William Miller c W.
T. Couch trch dn trong The Sainted Book Burners Nhng k t
sch Thnh, The Freeman, April, 1955, tr. 423 v c William Miller,
The Book Industry: A Report of the Public Library Inquiry of the Social
Science Research Council [New York: Columbia University Press,
1949], tr. 12).

29
bn hin thi, mau chng n bt u c bn vi tc
hu nh cha c tin l i vi mt cun sch loi ny, loi
khng dnh cho tiu th i chng.7 V ti thm ch
ngc nhin hn bi phn ng d di t c hai cnh chnh
tr, s khen ngi ht li m n nhn c t mt s gii v
khng t hn bi s cm tc m n dng nh gy ra
trong nhng gii khc.
Ngc li vi kinh nghim ca ti Anh, M loi
ngi m cun sch ny ch yu hng ti dng nh
bc b n ngay lp tc nh mt s tn cng him c v
gian xo vo nhng l tng cao qu nht ca h; h dng
nh chng bao gi dt ra nghin cu l l ca n. Ngn
t c dng v xc cm, c th hin trong mt s ph
bnh th ch hn m cun sch nhn c, qu thc l
rt l thng.8 Nhng hu nh khng t ngc nhin i vi
ti l s hoan nghnh nhit lit cun sch bi nhiu ngi
m ti chng bao gi k vng h c mt cun sch loi
ny- v t nhiu ngi hn m ti vn ng liu thc ra h
c bao gi c n. V ti phi ni thm rng i khi cch
trong n c dng lm cho ti hiu mt cch sinh ng
s tht ca nhn xt ca Lord Acton rng bn b chn
thnh ca t do lc no cng him, v nhng thng li ca
n l nh thiu s, thng th bng cch lin hp mnh vi
nhng ngi gip c mc tiu thng khc vi mc tiu
7

Phn khng nh ca vic ny l do xut bn mt bn c ng ca

cun sch ny trong Readers Digest, v ti mun by t y s
chng nhn cng khai i vi cc bin tp vin ca tp ch ny v cung
cch ht sc ti gii ca h trong vic c ng ni dung m khng c
s gip ca ti. Khng th trnh khi l vic c ng mt l l phc
tp xung ch cn mt phn nh ca di ban u to ra s qu n
gin ho no , nhng vic n c tin hnh m khng gy mo m
v tt hn so vi ti c th t lm l mt thnh tu xut sc.
8

i vi bt k c gi no mun xem mt loi lm dng v tho m

c l c mt khng hai trong tho lun hc thut ng thi ti khuyn
ngh c Road to Reaction (Con ng ti Phn ng, Boston: Little
Brown & Co., 1945) ca gio s Herman Finer.

ring ca h; v s lin hp ny lun lun l nguy him,

i khi thm khc.
Dng nh khng chc rng s khc bit rt bt thng
ny trong tip nhn cun sch hai pha ca i Ty
Dng l hon ton do s khc bit v tnh kh quc gia. T
khi ti ngy cng tin rng s l gii phi nm s khc
bit ca tnh hnh tr thc ti thi im n xut hin. Anh,
v ni chung Chu u, cc vn m ti tho lun t
lu khng cn l cc vn tru tng. Cc l tng m ti
kho st xung mt t t lu, v ngay c nhng ngi
theo ui chng nhit tnh nht thy ri mt s kh khn
v kt qu khng mong mun m s p dng chng gy ra.
Nh th ti vit v nhng hin tng m hu ht cc c
gi Chu u ca ti c kinh nghim t nhiu, v ti n
thun ch lp lun mt cch c h thng v nht qun nhng
ci m nhiu ngi cm nhn mt cch trc gic. c
s v mng ang lan ra v cc l tng ny, m vic xem
xt ph phn ch lm cho chng c ni toc ra v r rng
hn.
Hoa K, ngc li, cc l tng ny vn cn mi m v
him c hn. Mi ch mi hoc mi lm nm trc
khng phi bn hay nm mi nm, nh Anh - phn ln
gii tr thc b tim nhim. V, bt chp th nghim
Chnh sch Mi*, lng nhit tnh ca h vi loi x hi mi
c xy dng mt cch hp l vn phn nhiu cha b tai
ting bi kinh nghim thc tin. Ci i vi hu ht ngi
Chu u mc no tr thnh vieux jeux (tr chi
c) th i vi nhng ngi cp tin M vn l hi vng rc
r v mt th gii tt p hn ci m h m p v nui
dng trong cc nm ca i Suy Thoi.
D lun thay i nhanh Hoa K, v thm ch ngy nay
kh nh mt thi tng i ngn trc khi The Road to
Serfdom xut hin rng k hoch ho kinh t loi cc oan
nht c ch trng mt cch nghim tc v m hnh
*

Chnh sch X hi Kinh t Mi nm 1932 ca tng thng Roosevelt.

31
Nga c a ra lm tm gng noi theo bi nhng
ngi mau chng ng vai tr quan trng trong trong cng
vic cng. Kh d a ra bng chng cho vic ny,
nhng gi y s xc phm khi nu tn cc c nhn. L
k ra rng U Ban K hoch ho Quc gia mi c
thit lp nm 1934 ch yu c dnh cho vic noi gng
k hoch ho ca bn nc ny: c, , Nga, v Nht Bn.
Mi nm sau tt nhin chng ta hc coi chnh nhng
nc ny l chuyn ch, tin hnh cuc chin tranh di
vi ba trong bn nc , v chng my chc bt u chin
tranh lnh vi nc th t. Th m lun im ca cun sch
ny, rng din tin chnh tr trong cc nc c lin quan
g y vi cc chnh sch kinh t ca h, li b bc b mt
cch phn n bi nhng ngi ch trng k hoch ho
t nc ny. t nhin tr thnh mt t chi rng
ngun cm hng k hoch ho n t Nga v cho rng,
nh mt nh ph bnh xut sc ca ti din t, l mt s
thc r rt rng , Nga, Nht, v c tt c n ch
ngha chuyn ch bng nhng con ng hon ton khc
nhau.
Ton b bu khng kh tr tu Hoa K vo lc The
Road to Serfdom xut hin nh th l mt bu khng kh
trong n nht thit gy ra hoc s cm tc tt hoc s
thch th ln lao cho cc thnh vin ca cc nhm b chia r
su sc. V vy, bt chp thnh cng b ngoi ca n, cun
sch khng c y loi nh hng m ti mun hoc
nh n c ni khc. ng l nhng kt lun ch yu
ca n ngy nay c chp nhn rng ri. Nu mi hai
nm trc dng nh i vi nhiu ngi hu nh l ti
phm hu khi gi rng ch ngha pht xt v ch ngha
cng sn ch n thun l cc bin th ca cng ch ngha
chuyn ch m kim sot tp trung mi hot ng kinh t
c xu hng to ra, iu ny r thnh hu nh tm
thng. By gi thm ch nhn ra mt cch rng ri rng
ch ngha x hi dn ch l mt chuyn rt mong manh v
khng n nh, y ry nhng mu thun ni b v mi

ni to ra nhng kt qu kh chu nht i vi c nhiu

ngi ch trng n.
Cc bi hc t nhng s kin v tho lun ph thng hn
v vn 9 chc chn gy ra tm trng tnh to trn hn
l cun sch ny. Lun im chung ca ti cng chng phi
l c o khi n c xut bn. Mc d nhng li cnh
bo tng t nhng sm hn phn nhiu c th b lng
quyn, nhng nguy him vn c ca cc chnh sch m ti
ph phn c ch ra khng bit bao nhiu ln. Bt k
cng trng g m cun sch ny c, khng phi l vic nhc
li lun im ny m l s kho st kin nhn v chi tit v
cc nguyn nhn v sao k hoch ho kinh t s to ra
nhng kt qu khng trng i nh vy v v qu trnh m
chng xy ra.
Chnh v l do ny m ti rt hi vng rng thi gian by
gi c th l thun li hn M cho mt s xem xt nghim
tc l l tht ca quyn sch so vi lc n xut hin ln u
tin. Ti tin rng ci l quan trng trong cun sch vn cn
phi lm phn s ca n, mc d ti tha nhn rng ch
ngha x hi nng hi m cun sch ch yu i u - rng
phong tro c t chc hng ti s t chc c ch tm cuc
sng kinh t bi nh nc vi t cch l ngi ch s hu
chnh ca cc t liu sn xut gn nh cht th gii
Phng Ty. Mt th k ca ch ngha x hi theo ngha
ny c l kt thc vo khong 1948. Nhiu o tng ca
n b vt b ngay c bi nhng lnh t ca n, v ni
khc cng nh Hoa K chnh ci tn cng mt hu ht
s hp dn. Khng nghi ng g l nhng c gng s c
th cu vn ci tn cho cc phong tro t gio iu hn,
t c chp hn, v t h thng hn. Nhng mt l l c th
p dng ch chng li cc quan nim dt khot y v ci
cch x hi c trng cho cc phong tro x hi ch ngha

Cng trnh hu hiu nht trong s ny khng nghi ng g l 1984 ca

George Orwell. Tc gi trc vui lng ph bnh cun sch ny.

33
ca qu kh ngy nay c v xem ra nh chin u vi ci
xay gi.
Th m, du cho ch ngha x hi nng c l l th ca
qu kh, mt s quan nim ca n thm qu su vo
ton b c cu t duy ng thi thanh minh cho s t
mn. Nu by gi t ngi th gii Phng Ty mun xy
dng li x hi t di ln theo mt k hoch no y, rt
nhiu ngi vn tin vo nhng bin php, tuy khng c
thit k t chc li nn kinh t mt cch hon ton,
nhng trong tc ng tng th li c th to ra kt qu ny
mt cch khng ch . V, thm ch cn hn lc ti vit
cun sch ny, s ng h tch cc cc chnh sch m v di
hn khng th dung ho vi s bo tn ca mt x hi t
do, chng cn l mt vn ng phi na. Mn h ln ca
cc l tng xc xch v thng khng nht qun di ci
tn Nh nc Phc li, v c bn thay th ch ngha x
hi nh mc tiu ca cc nh ci cch, cn phi c sp
xp rt cn thn nu mun kt qu ca n khng rt ging
vi nhng kt qu ca ch ngha x hi chnh thng. Ti
khng ni rng mt s mc tiu ca n l khng thc tin
v khng ng ca ngi. Nhng c nhiu cch m chng ta
c th tin ti cng mt mc tiu, v trong trng thi d
lun hin thi c nguy c no y l s nn nng mun t
kt qu nhanh ca chng ta c th dn chng ta n la
chn cc cng c, tuy c l hiu qu hn t cc mc
ch c bit, li khng tng hp vi vic duy tr mt x
hi t do. Xu hng ngy cng tng da vo s p buc
hnh chnh v s phn bit i x ni mt s ci bin qui
tc lut php [Php Tr] chung (the general rules of law) c
th t cng mc tiu, c l chm hn, v s dng n
kim sot nh nc trc tip hoc to ra cc nh ch
c quyn ni s s dng sng sut cc khch l ti chnh
c th gy ra cc n lc t pht, vn l mt di sn mnh m
ca thi k x hi ch ngha iu chc s cn nh hng
n chnh sch trong mt tng lai di.

Chnh v trong cc nm ti h t tng chnh tr chc

khng hng ti mt mc ch c xc nh r rng, m
ti mt s thay i dn dn, nn s hiu bit y v qu
trnh -m qua nhng loi bin php no c th ph
hu cc c s ca mt nn kinh t da trn th trng v
dn dn bp cht nng lc sng to ca mt nn vn minh
t do- hin nay xem ra c tm quan trng bc nht. Ch nu
chng ta hiu v sao v lm sao m cc loi kim sot kinh
t no y c xu hng lm t lit cc ng lc ca mt x
hi t do, v cc loi bin php no l c bit nguy him
trong kha cnh ny, th chng ta mi c th hi vng rng
th nghim x hi s khng dn chng ta n cc tnh th
m chng ai trong chng ta mong mun.
Chnh nh nh mt ng gp cho nhim v ny m
cun sch c vit ra. Ti hi vng rng t nht trong bu
khng kh yn tnh hn hin nay n s c tip nhn nh
n mun l, khng phi nh mt s h ho phn khng
chng li bt k s ci thin hoc th nghim no, m nh
mt li cnh bo rng phi nht quyt l bt k s sa i
no trong nhng dn xp ca chng ta phi vt qua nhng
kim tra nht nh (c nu trong chng trung tm v
Php Tr) trc khi chng ta cam kt theo cc hng m
vic rt lui c th l kh khn.
S thc rng cun sch ny ban u c vit ra ch ch
tm ti cc c gi Anh khng t ra c nh hng nghim
trng n tnh d hiu ca n vi c gi M. Nhng c mt
im v cch vit m ti phi gii thch y chn trc
bt k s hiu lm no. Ti dng thut ng t do liberal
sut cun sch theo ngha gc, th k th mi chn, theo
n vn cn thng dng Anh. Trong s dng ph bin
ca M n thng c ngha gn nh ngc li. Chnh mt
phn do s ngu trang ca cc phong tro cnh t t
nc ny, c s ng ngn ca nhiu ngi thc s tin
vo t do gip , m t do-liberal tr thnh c ngha l
s ng h tch cc hu nh mi loi kim sot ca chnh
ph. Ti vn bi ri v sao Hoa K nhng ngi thc s

35
tin vo t do li khng nhng cho cnh t chim mt
thut ng hu nh khng th thiu c ny, m thm ch
li gip bng cch chnh h s dng n nh mt t s
nhc. iu ny xem ra c bit ng tic bi v do h qu
ca xu hng m nhiu ngi t do tht s li cho mnh l
bo th.
Tt nhin, ng l trong cuc u tranh chng nhng
ngi tin vo nh nc ton nng, ngi t do tht s i
khi phi vo b vi bo th, v trong mt s hon cnh, nh
nc Anh ng i, anh ta kh c bt k cch khc no
hot ng tch cc v cc l tng ca mnh. Nhng ch
ngha t do thc s vn khc bit vi ch ngha bo th, v
c nguy c l hai th b ln ln. Ch ngha bo th, du cho
l mt nhn t cn thit trong bt k x hi n nh no,
khng phi l mt chng trnh x hi; trong cc xu hng
gia trng, dn tc ch ngha, v sng bi quyn lc ca
n, n thng gn hn vi ch ngha x hi hn l ch
ngha t do tht s; v vi thin hng mang tnh truyn
thng ch ngha, phn tr thc, v thng thn b ca n, n
s chng bao gi, tr cc giai on v mng ngn, hp dn
vi thanh nin v tt c nhng ngi khc nhng ngi tin
rng mt s thay i l ng c ao nu mun th gii ny
thnh mt ch tt hn. Mt phong tro bo th, chnh do
bn cht ca n, nht thit phi l ngi bo v c quyn
c thit lp v vo quyn lc ca chnh ph bo
v c quyn. Ct li ca lp trng t do, tuy vy, l s t
chi mi c quyn, nu c quyn c hiu theo ngha
gc v ng n ca n v nh nc ban v bo v cc
quyn cho mt s m khng c cho nhng ngi khc vi
iu kin ngang nhau.
C l cn mt li xin li na v ti cun sch ti xut
hin dng hon ton khng thay i sau gn mi hai
nm tri qua. Ti nhiu ln nh xem li n, v c
nhiu im ti mun gii thch k hn hoc pht biu thn
trng hn hoc cng c bng nhiu minh ho v chng
minh hn. Nhng mi n lc vit li ch chng t rng ti

chng bao gi c th to ra mt cun sch ngn nh th bao

hm c nhiu lnh vc nh th na; v dng nh i
vi ti, bt k gi tr no khc n c th c, s ngn gn
tng i l gi tr ln nht ca n. Nh th ti buc phi
i n kt lun rng bt k th g ti mun thm vo ti
phi th trong nhng nghin cu tch bit. Ti bt u
lm th trong nhng tiu lun khc nhau, mt vi trong s
cung cp mt tho lun khm ph hn cho nhng vn
trit hc v kinh t nht nh m cun sch ny ch chm
n.10 Vn c bit v ngun gc ca nhng t tng b
ph phn y v s lin kt ca chng vi mt s xu
hng tr tu mnh m v n tng nht ca thi i ny,
c ti bnh lun trong mt tp sch khc.11 V chng bao
lu na ti hi vng s b sung chng trung tm qu ngn
ca cun sch ny bng mt tho lun k hn, rng hn v
quan h gia bnh ng v cng bng.12
Tuy vy, cn mt ti ring m c gi s ch i ti
bnh lun vo dp ny, th m ti c th tho lun thm ch
t tho ng m khng vit li cun sch. Ch hn mt nm
sau khi The Road to Serfdom xut hin ln u tin, nc
Anh c mt chnh ph x hi ch ngha v nm quyn
su nm. V cu hi, kinh nghim ny xc nhn hay bc
b s lnh hi ca ti n mc no, l cu hi m ti phi
th tr li t nht mt cch ngn gn. C th, kinh nghim
ny tng cng ni lo ca ti v, ti tin ti c th ni
thm, cho thy thc t y kh khn m ti ch ra cho
nhiu ngi i vi h mt l l tru tng s chng bao
gi c tnh thuyt phc. Thc vy, khng lu sau khi chnh
ph Cng ng ln nm quyn mt s vn m cc bi
10

Individualism and Economic Order (Chicago, 1948).

11

The Counter Revolution of Science (Glencoe, Ill., 1952).

12

Mt phc tho trc ca tho lun v ti ny ca ti c Ngn

hng Quc gia Ai Cp cng b dng bn bi ging The Political Ideal
of the Rule of Law (Cairo, 1955)

37
ph bnh M nu qua loa nh ma qui tr thnh cc ch
chnh ca tho lun chnh tr Anh. Chng my chc
thm ch cc ti liu chnh thc cng bn ci nghim tc v
mi nguy him ca ch ngha chuyn ch do chnh sch k
hoch ho kinh t gy ra. Khng c minh ho no, v cch
trong lgic ni ti ca cc chnh sch ca h buc
mt chnh ph x hi ch ngha bt c d n loi p buc
m n khng thch, tt hn so vi on di y trong Bo
co Kinh t cho 1947 (m Th tng trnh by trc Quc
hi vo thng Hai nm ) v kt lun ca n:
C mt s khc bit cn bn gia k hoch ho chuyn ch v
dn ch. K hoch ho chuyn ch t mi nguyn vng v s
thch c nhn xung di yu cu ca Nh nc. Cho mc ch
ny n s dng cc phng php khc nhau cng bch c nhn,
tc ot quyn t do la chn ca c nhn. Nhng phng php
nh vy c th l cn thit ngay c trong mt nc dn ch trong
thi k khn cp ca mt cuc chin tranh ln. Nh vy ngi
dn Anh cho Chnh ph thi chin ca mnh quyn lc iu
ng nhn cng. Nhng trong thi gian bnh thng nhn dn ca
mt nc dn ch s khng t b quyn t do ca mnh cho
Chnh ph ca h. Mt Chnh ph dn ch v vy phi tin hnh
k hoch ho ca mnh theo cch bo m bo quyn t do la
chn mc ti a c th cho cc cng dn c th ca mnh.

im l th v li tuyn b nhng nh ng ca tng

ny l su thng sau cng chnh chnh ph thy mnh
trong thi bnh buc phi a ch cng bc lao ng
tr li vo sch lut. N hu nh khng lm gim tm quan
trng ca iu ny khi c ch ra rng quyn lc chng
bao gi c dng bi v, nu bit rng cc nh chc trch
c quyn p buc, th t ngi s ch i s cng bc thc
s. Nhng tht kh thy lm sao chnh ph c th bm
ly o tng khi cng trong chnh ti liu n i hi
rng by gi l lc Chnh ph ni ci g l cch s dng
tt nht cc ngun lc cho li ch quc gia v ra
nhim v kinh t cho quc gia: n phi quyt nh nhng
ci g l quan trng nht v cc mc tiu no ca chnh sch
phi l.

Tt nhin, su nm ca chnh ph x hi ch ngha

Anh khng to ra bt k ci g ging nh nc chuyn
ch. Nhng nhng ngi l lun rng iu ny bc b
lun ca The Road to Serfdom thc ra khng hiu mt
trong nhng im chnh ca n: rng s thay i quan trng
nht m s kim sot rng ln ca chnh ph to ra l mt
s thay i tm l, mt s thay i trong tnh cch ngi
dn. iu ny nht thit l cng vic chm chp, mt qu
trnh ko di khng phi vi nm m c l mt hoc hai th
h. im quan trng l cc l tng chnh tr ca nhn dn
v thi ca n i vi nh chc trch va l nh hng
va l nguyn nhn ca cc nh ch chnh tr m nhn dn
sng di . iu ny c ngha, gia cc th khc, l thm
ch mt truyn thng mnh v t do chnh tr cng khng l
ci che ch nu mi him nguy chnh xc l cc nh ch v
chnh sch mi s dn dn lm xi mn v hu hoi tinh
thn . Tt nhin c th ngn chn cc h qu nu tinh
thn t khng nh mnh kp thi v nhn dn khng
nhng lt ng dn h i xa hn v xa hn na theo
hng nguy him m cng nhn ra bn cht ca mi nguy
him v quyt tm thay i ng li ca h. Cn cha c
nhiu c s tin rng iu sau xy ra nc Anh.
Tuy nhin s thay i xy ra v tnh cch ca nhn
dn Anh, khng ch di chnh ph Cng ng m c trong
tin trnh ca giai on lu hn nhiu trong dn Anh
hng nhng phc lnh ca mt nh nc phc li gia
trng, kh c th nhm. Nhng thay i ny l khng d
minh ho nhng cm nhn c r rng nu sng nc
Anh. minh ho, ti s trch vi on quan trng t mt
nghin cu x hi hc kho st tc ng ca qu nhiu qui
ch ln thi tm thn ca thanh nin. N lin quan n
tnh trng trc khi chnh ph Cng ng ln nm quyn,
thc ra, vo thi gian khi cun sch ny c xut bn ln
u tin, v kho st ch yu cc nh hng ca cc qui ch
thi chin m chnh ph Cng ng lm cho vnh cu:

39
Quan trng trn ht trong thnh ph l phm vi tu chn, khng
bt buc c cm thy b teo i chng cn g. Trong trng hc,
ni lm vic, trong hnh trnh ti lui, thm ch trong c trang b
v sp t nh , nhiu hot ng bnh thng ra l c th i vi
con ngi th hoc b cm hoc buc phi lm. Cc c quan c
bit, c gi l cc Vn phng Khuyn bo Cng dn, c lp
ra hng dn ngi lc xuyn qua rng rm ca cc qui tc, v
ch cho ngi kin tr cc khong rng trng m mt c nhn
vn c th c mt la chn [G nhc thnh th c hun luyn
] c phn x c iu kin khng x dch mt ngn tay m trc
tin khng dn chiu v mt tm tr ti kinh sch. Qu thi gian
ca mt thanh nin thnh th bnh thng cho mt ngy lm vic
bnh thng s cho thy n mt rt nhiu thi gian min cng
lm nhng vic c xc nh trc cho n bi cc ch dn m
vic nh khung kh ca chng n chng c phn no, m nh
chnh xc ca chng n him khi hiu, v tnh thch ng ca
chng n khng th phn xtSuy ra kt lun rng ci m g
nhc thnh th cn l k lut hn v kim sot cht hn l qu vi
v. Gn mc tiu hn, chnh xc hn, khi ni rng n chu ng
kim tra qu mc riQuan st cha m, cc anh hoc ch n, n
thy h cng b ct vo cc qui ch nh bn thn n. N thy h
thch nghi vi trng thi n mc h him khi ln k hoch v
thc hin vi ngh lc ring ca h bt k th nghim hoc vic
to bo mi v mt x hi. N nh th nhn ra pha trc chng
thy giai on tng lai no m kh nng mnh m v trch
nhim s chc c ch cho n hoc cho ngi khc [Nhng
ngi tr] buc phi cam chu qu nhiu kim sot bn ngoi, v
v dng nh i vi chng l s kim sot v ngha, nn chng
tm kim s trn thot v c ly li mt trng thi khng c k
lut mt cch hon ton nh chng c th lm.13

Tht qu bi quan s rng mt th h trng thnh

di cc iu kin ny khng chc s vt b xing xch m
h quen ri? Hoc m t ny khng ng hn l xc
nhn hon ton tin on ca De Tocqueville v tnh trng
n l loi mi
sau khi tm ly mi thnh vin ca cng ng di quyn lc
hng mnh ca n, v nho nn anh ta mt cch tu , quyn lc
ti cao sau dng tay ra tm ton b cng ng. N bao ph
13

L. J. Barnes, Youth Service in an English County: A Report Prepared

for King Georges Jubilee Trust (London, 1945).

b mt ca x hi bng mt mng li cc qui tc nh phc tp,

chi li v cng mt kiu, qua nhng ngi c tr tu c o
nht v c tnh cch nng ng nht cng khng th xuyn qua
vt ln trn m ng. ch ca con ngi khng b ph hu
hon ton, m c lm mm i, c nn cong v c hng
dn; n him khi buc nhng con ngi hnh ng, nhng h
lin tc b kim ch khi hnh ng. Mt quyn lc nh vy
khng ph hu, nhng n ngn cn s tn ti; n khng cai tr
mt cch hung tn, nhng n nn, lm kit sc, lm lu m, v
lm u m mt dn tc, cho n khi mi quc gia b sa st thnh
chng g hn mt by ng vt cng nghip nht nht, m chnh
ph l ngi chn dt. Ti lun lun ngh rng tnh trng n
l loi chnh qui, yn lng, v du dng , loi ti va m t, c
th c kt hp d dng hn so vi ngi ta thng tin vi mt
s dng b ngoi no ca quyn t do v rng n c th thm
ch c thit lp di s gip ca ch quyn nhn dn.14

Ci m De Tocqueville khng xt n l mt chnh ph

nh vy tn ti c bao lu trong tay nhng k bo cha
nhn t khi d hn nhiu i vi bt k nhm lu manh no
nm quyn lc v hn bng cch khng m xa n
mi l tit truyn thng ca cuc sng chnh tr.
C l ti cng phi nhc nh c gi rng ti chng
bao gi ln n cc ng x hi ch ngha v ch hng ti
mt ch chuyn ch hoc thm ch nghi ng rng cc
nh lnh o ca cc phong tro x hi ch ngha c bao
gi chng t c thin hng nh vy. Ci m ti bin lun
trong cun sch ny, v ci m kinh nghim Anh thuyt
phc ti li cn ng hn, l nhng hu qu khng lng
trc nhng khng th trnh khi ca k hoch ho x hi
ch ngha to ra mt trng thi trong , nu chnh sch
c theo ui, cc th lc chuyn ch s thng th. Ti
nhn mnh mt cch dt khot rng ch ngha x hi c
14

A. De Tocqueville, Democracy in America, Part II, Book IV,

Chng vi. Phi c c chng nhn ra s thu hiu sc so n th
no m De Tocqueville c kh nng thy trc nhng nh hng
tm l ca nh nc phc li hin i. Mt cch ngu nhin, chnh s
dn chiu thng xuyn ca De Tocqueville n tnh trng n l mi l
ci gi nhan ca cun sch ny.

41
th c a vo thc tin ch bng cc phng php m
hu ht cc nh x hi ch ngha khng tn thnh v thm
ch ni thm rng cc ng x hi ch ngha c b kim
ch bi cc l tng dn ch ca h v rng h khng
c tnh tn nhn cn thit cho vic thc hin nhim v
c chn ca mnh. Ti s n tng m ta nhn c
di chnh ph Cng ng l nhng s kim ch ny c l
yu hn gia nhng ngi x hi ch ngha Anh so vi h
c gia nhng ngi ng ch x hi ch ngha c ca
h hai mi lm nm trc. Chc chn nhng ngi Dn
ch X hi c, trong giai on c th so snh ca cc nm
1920, di cc iu kin kinh t ngang nhau hoc kh khn
hn, chng bao gi n gn k hoch ho chuyn ch
nh chnh ph Cng ng Anh lm.
V y ti khng th kho st chi tit nh hng ca
cc chnh sch ny, thay vo ti s trch dn tm tt
nh gi ca nhng nh quan st khc m h c th t b
nghi ng v cc nh kin. Mt s li nguyn ra nht, thc
ra, li t nhng ngi khng lu trc y l cc ng vin
ca Cng ng. Nh th ng Ivor Thomas, trong mt cun
sch hin nhin dng gii thch v sao ng t b ng
, n kt lun rng nhn t quan im cc quyn t
do c bn ca con ngi chng c my la chn gia ch
ngha cng sn, ch ngha x hi, v ch ngha x hi quc
gia. Chng u l cc th d ca nh nc tp th hoc
chuyn ch trong bn cht ca n khng ch ch ngha x
hi c hon tt l ht nh ch ngha cng sn m chng
khc my ch ngha pht xt.15
Tin trin nghim trng nht l s gia tng mc
cng bc hnh chnh c on v s ph hu ngy cng
tng ca nn tng t do Anh yu du, ca Rule of Law
(Php Tr), v l do chnh xc nh c tho lun y
trong chng su. Qu trnh ny tt nhin bt u t lu
15

The Socialist Tragedy (London: Latimer House Ltd., 1949), tr. 241 v
242.

trc khi chnh ph Cng ng va qua ln cm quyn v

c chin tranh lm ni bt. Nhng nhng n lc k
hoch ho kinh t di chnh ph Cng ng t n
mt im lm cho tht ng ng l liu c th ni rng
Php Tr vn cn thnh hnh Anh. Ch Chuyn quyn
Mi m mt Ngi Chnh n Ti cao cnh bo ngi
Anh t hai mi lm nm trc, nh t bo The Economist
gn y nhn xt, khng cn ch l mi nguy him m l
mt s thc tht c xc lp.16 l mt ch
chuyn ch c mt b my quan liu rt c thc v
chn tht s dng cho ci m h chn thnh tin rng l iu
tt cho t nc. Nhng tuy vy n l mt chnh ph c
on, trong thc tin khng b kim sot hu hiu ca quc
hi; v b my ca n c th hu hiu cho bt k vic g
khc tr cho cc mc ch t tm m v chng, n c s
dng hin nay. Ti hoi nghi l liu c thi phng qu
khng khi mi y mt lut gia ni ting Anh, trong mt
phn tch k lng cc xu hng ny, i n kt lun
rng nc Anh ngy nay, chng ta sng bn l ca ch
c ti. S chuyn i s l d dng, mau l, v c th
c thc hin mt cch hon ton hp php. Rt nhiu
bc c tin hnh theo hng ny, do tnh trn vn
ca quyn lc b chim hu bi Chnh ph ngy nay, v do
thiu bt k s kim sot no nh cc iu khon thnh vn
ca hin php hoc s tn ti ca mt Vin th hai, rng
cc bc cn cn phi lm l nh trong so snh.17

16

Trong mt bi bo trong s ngy 19-6-1954, tho lun Bo co v

iu tra cng khai theo lnh ca B trng B nng nghip v chuyn
nhng t Crichel Down [Report on the Public Inquiry Ordered by
the Minister of Agriculture into Disposal of Land at Crichel Down]
(Cmd. 9176; London: H.M. Stationery Office, 1954), mt ti liu ng
c nghin cu k bi tt c nhng ngi quan tm n tm l hc ca
b my k hoch ho quan liu.
17

G. W. Keeton, The Passing of Parliament (London, 1952).

43
V mt phn tch chi tit ca cc chnh sch kinh t ca
chnh ph Cng ng Anh v nhng h qu ca n, ti
khng th lm hay hn l dn chiu c gi n cng trnh
Ordeal by Planning ca Gio s John Jewkes (London:
Macmillan &Co., 1948). l tho lun hay nht, m ti
bit, v trng hp c th ca cc hin tng c tho
lun di dng tng qut cun sch ny. N b sung cho
cun sch tt hn bt k th g ti c th a thm y v
gii thch r rng bi hc m tm quan trng ca n vt xa
ngoi Vng Quc Anh.
Dng nh khng chc, ngay c khi mt chnh ph Cng
ng khc ln nm quyn Vng Quc Anh, l n s tip
tc nhng th nghim quc hu ho v k hoch ho qui
m ln. Nhng Anh, nh cc ni khc trn th gii,
vic nh bi cuc tn cng quyt lit ca ch ngha x hi
c h thng ch thun tu cho nhng ngi lo lng bo v
quyn t do mt ch ngh x hi trong xem xt li
nhng tham vng ca chng ta v vt b mi phn ca
di sn x hi ch ngha nhng phn l nguy him cho mt
x hi t do. Khng c mt s quan nim li nh vy v
cc mc tiu x hi ca chng ta, chng ta chc s tip tc
tri dt theo cng mt hng trong ch ngha x hi
hon ton ch mang chng ta i nhanh hn mt cht.
F. A. HAYEK

LI NI U
Cho ln Xut bn 1944

hi mt nh nghin cu chuyn nghip v cc vn

x hi vit mt quyn sch chnh tr, ngha v
u tin ca anh ta l ni thng thn nh vy. Ti
khng mun che du iu ny bng m t n, nh ti c l
c th lm, bng mt ci tn tao nh v tham vng hn ca
mt tiu lun v trit hc x hi. Nhng, bt lun tn l g,
im cn bn vn l tt c nhng ci ti mun ni xut pht
t nhng gi tr cui cng nht nh. Ti hi vng lm
trn mt cch tho ng trong chnh cun sch mt ngha
v th hai khng km quan trng: lm r khng cht nghi
ng nhng gi tr cui cng ny l g m trn ton b l
l ph thuc vo.
Tuy vy, c mt th m ti mun thm vo iu ny.
Mc d y l mt quyn sch chnh tr, ti chc chn cng
nh bt k ai c th chc rng nhng nim tin c trnh
by trong khng c xc nh bi nhng li ch c
nhn ca ti. Ti thy chng c l do v sao loi x hi xem
ra ng mong mun vi ti li phi cho ti nhng li th
ln hn so vi i a s nhn dn nc ti. Thc ra, cc
ng nghip x hi ch ngha ca ti lun ni vi ti
rng vi t cch mt nh kinh t hc ti phi chim mt a
v quan trng hn nhiu trong loi x hi m ti phn i vi iu kin, tt nhin, l ti c th lm cho mnh chp
nhn quan im ca h. Ti cm thy cng chc chn rng
s phn i ca ti i vi nhng quan im ny khng
phi do chng khc vi nhng quan im m vi chng ti
trng thnh, bi v chng chnh l nhng quan im m
ti c khi l mt thanh nin v chng dn ti chn
nghin cu kinh t hc lm ngh ca mnh. i vi nhng
ngi, theo mt hin thi, tm kim cc ng c v li
trong mi pht biu quan nim chnh tr, cho ti ni thm
rng ti c mi l do kh d khng vit hoc cng b

45
cun sch ny. N chn chc lm nhiu ngi kh chu m
vi h ti mun sng hu ho; n buc ti xp sang mt
bn cng vic m ti cm thy c kh nng hn v ti cho
n mt tm quan trng ln hn v di hn; v trn ht, chc
chn lm hi n s tip thu nhng kt qu ca cng trnh
hc thut cht ch hn m mi thin hng ca ti u
hng ti.
Nu bt chp iu ny ti i n coi vic vit cun
sch ny nh mt ngha v m ti khng th ln trnh, iu
ny ch yu do mt nt l k v nghim trng ca nhng
tho lun v cc vn ca chnh sch kinh t tng lai ti
thi im hin nay, m v n cng chng chc chn khng
nhn thc . y l s tht rng a s cc nh kinh t hc
vi nm nay c hp thu vo b my chin tranh, v phi
im do cc v tr chnh thng ca h, v v th cng lun v
cc vn ny mc ng lo ngi b hng dn bi nhng
k nghip d v lp d, bi nhng ngi c mc ch c
nhn phi t hoc nhng lang bm c thuc tr bch bnh
bn. Trong nhng hon cnh ny, ngi vn c thi gian
ri cho cng vic vn chng kh gi cho mnh nhng
s lnh hi m nhng xu hng hin hnh phi to ra trong
u c nhiu ngi, nhng ngi khng th cng khai trnh
by chng tuy trong cc hon cnh khc ti vui lng
vic tho lun cc vn chnh sch quc gia cho nhng
ngi c c thm quyn hn ln c kh nng hn v cng
vic ny.
L l chnh ca cun sch ny c phc ho ln u
trong mt bi bo c nhan Freedom and the Economic
System xut hin trong Contemporary Review thng T,
1938, v sau c in li dng m rng hn nh mt
trong nhng Public Policy Pamphlets do Gio s H. D.
Gideonse ch bin cho University of Chicago Press (1939).
Ti cm n cc ch bin v cc nh xut bn ca c hai
xut bn phm ny cho php sao li nhng on nht
nh t chng.
F. A. HAYEK

DN NHP
t pht kin gy tc ti nhiu hn
nhng ci phi by ph h ca cc t tng
- LORD ACTON

c s kin ng thi khc lch s ch chng ta

khng bit nhng kt qu m chng s to ra. Nhn
li, chng ta c th nh gi tm quan trng ca cc
s c qu kh v ln ra cc h qu m chng mang theo
trong dng chy ca chng. Nhng trong khi lch s tin
trin, n khng phi l lch s i vi chng ta. N dn
chng ta n min t l cha c bit, v ch him khi
chng ta c th nhn lt qua ci pha trc. S l khc
nu gi nh chng ta c sng ln th hai qua cng cc s
kin vi tt c kin thc v ci chng ta thy trc .
Cc th s hin ra khc n th no i vi chng ta; nhng
thay i s c v quan trng v thng kinh s n th no
m hin nay chng ta him khi ! C l may mn l con
ngi chng bao gi c tri nghim ny v khng bit cc
qui lut m lch s phi tun theo.
Th m, du lch s chng bao gi hon ton t lp li
mnh, v chnh v chng din bin no l khng th trnh
khi, trong mt mc chng ta c th hc t qu kh
loi tr s lp li ca cng mt qu trnh. Khng cn phi l
mt nh tin tri bit v nhng mi him nguy sp xy ra.
Mt s kt hp tnh c ca kinh nghim v s quan tm s
thng tit l cc s kin cho mt ngi di nhng kha
cnh m t ngi thy.
Cc trang tip theo l sn phm ca mt s tri nghim
kh gn nh sng hai ln trong cng mt thi k - hoc t
nht nh quan st hai ln s tin ho tng t ca cc t
tng. Trong khi y l mt kinh nghim khng chc nhn

47
c trong mt nc, trong nhng hon cnh nht nh n
c th nhn c bng cch sng lun phin trong thi gian
di cc nc khc nhau. Mc d nhng nh hng m xu
hng t tng l thuc vo trong hu ht cc quc gia vn
minh phn ln l ging nhau, chng khng nht thit hot
ng ng thi hoc vi cng tc . Th th, bng cch di
chuyn t mt nc sang nc khc, i khi c th quan st
hai ln cc pha ging nhau ca s pht trin tr tu. Cc
gic quan khi tr nn c bit sc bn. Khi ta nghe ln
th hai cc kin c by t hoc cc bin php c ch
trng m ta gp hai mi hoc hai mi lm nm
trc, chng mang mt ngha mi nh nhng triu chng
ca mt xu hng xc nh. Chng gi , nu khng nht
thit, th t nht vi xc sut, rng s pht trin s c din
tin tng t.
By gi cn ni r s tht kh chu l chng ta ang c
nguy c lp li s phn ca nc c. ng l nguy c
khng ngay trc mt, v cc iu kin Anh v Hoa K
vn cn xa cc iu kin c th thy trong cc nm gn y
c lm cho kh tin rng chng ta ang i theo cng mt
hng. Th m, du ng c di, chnh l con ng
m khi tin ln th tr nn kh hn quay li. Nu trong
di hn chng ta l nhng ngi to ra s phn ca ring
mnh, trong ngn hn chng ta l t nhn ca cc t tng
m chng ta to ra. Ch nu chng ta nhn ra mi nguy
him kp thi chng ta mi c th hi vng ngn chn n.
Khng phi l nc c ca Hitler, nc c ca cuc
chin hin thi, l nc m Anh v Hoa K ging cht no.
Nhng cc nh nghin cu cc lung t tng kh c th
khng nhn thy rng c nhiu hn mt s ging nhau b
ngoi gia xu hng t tng c trong v sau cuc
chin tranh va qua v lung t tng hin thi trong cc
nn dn ch. Hin nay cc nc ny r rng c cng mt
quyt tm rng t chc quc gia t c cho cc mc
ch quc phng s c duy tr cho cc mc ch sng to.
C cng s khinh b i vi ch ngha t do th k th

mi chn, c cng ch ngha hin thc gi mo v thm

ch thi tr trn, c cng s chp nhn theo nh mnh
cc xu hng khng th trnh khi. V t nht chn trong
mi bi hc m cc nh ci cch to ting nht ca chng ta
rt mong mun chng ta phi hc t cuc chin tranh ny
chnh xc l cc bi hc m nhng ngi c hc t
cuc chin tranh trc v nhng bi hc phn nhiu
to ra h thng Nazi. Chng ta s c c hi trong tin trnh
ca cun sch ny chng t rng c nhiu im khc m,
vi khong thi gian mi lm n hai mi nm, chng ta
dng nh theo tm gng ca nc c. Mc d ngi ta
khng thch b nhc nh, khng phi t nhiu nm chnh
sch x hi ch ngha ca nc c nhng ngi
cp tin a ra nh mt tm gng noi theo, ht nh
trong cc nm gn y Thu in l nc kiu mu m
nhng con mt cp tin hng vo. Tt c nhng ai m k
c quay li xa hn u bit, t nht trong mt th h trc
chin tranh va qua, t tng c v thc tin c nh
hng su sc ra sao n cc l tng v chnh sch Anh
v, trong mt chng mc, Hoa K.
Tc gi sng khong na cuc i trng thnh ca
mnh nc o qu hng, trong quan h mt thit vi i
sng tr tu c, v mt na Hoa K v Anh. Trong giai
on sau ng cng ngy cng tin rng t nht mt s lc
lng, nhng ci tiu dit quyn t do c, cng hot
ng y v rng c im v ngun gc ca mi him
nguy ny, nu c th, thm ch cn t c hiu hn y
so vi c trc kia. Thm kch ln nht l vn cha
nhn ra rng c ch yu l nhng ngi lng thin,
nhng ngi c hm m v c coi l cc tm gng
trong cc nc dn ch, nhng ngi dn ng cho,
nu h khng thc s to ra, cc lc lng m by gi i
din cho tt c mi th h gh tm. Song c may ca chng
ta ngn chn mt s phn tng t ph thuc vo s i
mt ca chng ta vi mi him nguy v vo s chun b ca
chng ta xt li ngay c nhng hi vng v tham vng

49
yu mn nht ca mnh nu chng t ra l ngun gc ca
mi nguy him. Vn cn c t du hiu rng chng ta c
dng kh tr tu th nhn vi chnh mnh rng c th
chng ta sai. t ngi sn sng tha nhn rng cn
nguyn ca ch ngha pht xt v ch ngha Nazi khng
phi l mt phn ng chng li cc khuynh hng x hi
ch ngha ca thi k trc m chnh l mt kt qu tt
yu ca cc xu hng y. y l mt s tht m hu ht
ngi dn khng mun nhn ra ngay c khi nhng s ging
nhau ca nhiu c im kinh tm ca cc ch ni ti
nc Nga Cng sn v nc c X hi ch ngha Quc
gia (Quc X) c tha nhn rng ri. Nh mt kt qu,
nhiu ngi t ngh l mnh v cng u vit hn s khc
thng ca ch ngha Nazi, v tht lng cm ght mi biu
hin ca n, li ng thi hot ng cho cc l tng m s
thc hin chng s dn thng n s chuyn ch gh tm.
Tt c nhng so snh gia nhng din bin cc nc
khc nhau, tt nhin, l d gy hiu lm; nhng ti khng
t c s cho l l ca mnh ch yu trn nhng so snh nh
vy. Ti cng chng lp lun rng nhng din bin ny l
khng th trnh khi. Nu gi nh chng l, th chng c l
do g vit cun sch ny. Chng c th c ngn chn
nu ngi dn nhn ra kp thi xem cc n lc ca h c
th dn ti u. Nhng cho n mi gn y c t hi vng
rng bt k n lc no nhm lm cho h thy mi him
nguy s thnh cng. Tuy vy, dng nh, by gi thi gian
chn mui cho mt tho lun y hn ton b vn .
Khng ch l vn by gi c nhn ra mt cch rng
ri; cng cn c cc l do c bit m vo lc ny tr nn
cp bch chng ta phi i mt vi cc vn mt cch
kin quyt.
C l, s c kin rng y khng phi lc nu mt
vn m d lun mu thun gay gt. Nhng ch ngha x
hi m chng ta ni n khng phi l chuyn ng phi, v
cc vn m chng ta tho lun chng my lin quan n
cc vn tranh chp gia cc ng chnh tr. N khng

nh hng n vn rng cc nhm no y c th mun

t ch ngha x hi hn cc nhm khc; rng mt s mun
ch ngha x hi ch yu v li ch ca mt nhm v s
khc v li ch ca nhm khc. im quan trng l, nu
chng ta ly ra nhng ngi m quan im ca h nh
hng n pht trin, h hin nay trong cc nn dn ch,
mt mc no , u l nhng ngi x hi ch ngha.
Nu khng cn l mt na nhn mnh chng ta by gi
u l nhng ngi x hi ch ngha, iu ny l vy
thun tu v s thc l qu hin nhin. Him c ai nghi ng
rng chng ta phi tip tc tin n ch ngha x hi, v
hu ht ngi dn ch c lm trch phong tro ny theo
quyn li ca mt giai cp hoc nhm ring bit.
Chnh bi v gn nh mi ngi mun n m chng ta
ang tin theo hng ny. Chng c s thc khch quan
no lm cho n thnh khng th trnh khi. Mun hn
chng ta s phi ni g v tnh khng th trnh khi ca
lp k hoch, ci c cho l ng. Vn chnh l
phong tro ny s dn chng ta ti u. Khng th xy ra
l, nu nhng ngi, m nim tin ca h hin nay cho n
mt xung lc hp dn khng th cng li c, bt u
nhn ra ci m ch t ngi hiu, thoi lui trong ni kinh
hong v t b s tm kim thu ht bao nhiu ngi
lng thin sut na th k? Nhng nim tin chung ca th
h chng ta s dn chng ta ti u, l mt vn khng
phi i vi mt ng m i vi mi chng ta l mt vn
h trng tt bc. C thm ho th c tng tng ni
no ln hn l, trong n lc c thc ca chng ta to
hnh tng lai ca mnh cho ph hp vi cc l tng cao
qu, chng ta thc ra li to ra mt cch khng ch tm
chnh ci i lp vi ci m chng ta hng phn u?
Thm ch cn c mt l do cp bch hn v sao lc ny
chng ta phi nghim tc c gng hiu cc lc lng to
ra Ch ngha x hi Quc gia: iu ny s cho chng ta kh
nng hiu k th ca chng ta v hiu vn sng cn
gia chng ta. Khng th ph nhn rng vn cn t s cng

51
nhn cc l tng tch cc m v n chng ta chin u.
Chng ta bit mnh chin u v quyn t do quyt nh
cuc sng theo cc tng ring ca chng ta. l mt
vic ln, nhng khng . N khng cho chng ta
mt nim tin vng chc m chng ta cn chng li mt
k th, k dng tuyn truyn nh mt v kh chnh ca n
khng ch dng trng trn nht m c dng tinh t nht.
Cng khng khi chng ta phi chng s tuyn truyn
ny gia nhng ngi cc nc di s kim sot ca n
v ni khc, ni nh hng ca s tuyn truyn ny s
khng bin mt vi s tht bi ca cc cng quc trong
trc Berlin-Roma-Tokyo. L khng nu chng ta chng
t cho nhng ngi khc rng ci, m chng ta ang chin
u v, l ng c s ng h ca h, v l khng
hng dn chng ta trong xy dng mt th gii mi an
ton chng li cc mi nguy him m th gii c khng
chng ni.
L mt s thc thm thng rng cc nn dn ch trong
cch c x ca chng vi nhng k c ti trc chin
tranh, khng t hn trong nhng n lc tuyn truyn v
trong tho lun v mc ch chin tranh, chng t mt
s bp bnh ni ti v tnh khng r rng v mc ch, iu
ch c th c gii thch bng s lm ln v cc l tng
ring ca h v bn cht ca nhng s khc bit tch h
ra khi k th. Chng ta b lm cho lm ng lc li
n nh vy bi v chng ta t chi tin rng k th
chn tht trong nhng c tin no y m chng ta chia s,
cng nh bi v chng ta tin vo tnh chn tht ca mt
s khng nh khc ca n. Chng phi cc ng cnh T
cng nh cc ng cnh Hu b la do tin rng ng
Quc X phng s cho cc nh t bn v chng i mi
hnh thc ca ch ngha x hi? C bao nhiu c tnh ca
h thng ca Hitler khng c kin ngh cho chng ta
bt chc t nhng min bt ng nht, khng thc rng
chng l mt phn cu thnh ca h thng v khng
tng thch vi x hi t do m chng ta hi vng duy tr?

S cc sai lm nguy him, m chng ta phm phi trc

y v t khi chin tranh n ra bi v chng ta khng hiu
i th m chng ta i mt, l kinh khng. C v gn nh
c nh th chng ta khng mun hiu s pht trin, ci
to ra ch ngha chuyn ch, bi v mt s hiu bit nh
vy c th hu hoi mt s o tng yu qu nht m chng
ta kin quyt bm vo.
Chng ta chng bao gi thnh cng trong i x vi
nhng ngi c cho n khi chng ta hiu c im v s
pht trin ca cc t tng by gi ang chi phi h. L
thuyt, ci li c a ra mt ln na, rng nhng ngi
c - vi t cch l ngi c- l xu xa mt cch c hu,
kh c th ng vng c v khng ng tin lm vi
nhng ngi tin n. N lm danh mt chui di cc nh
t tng Anglo-Saxon, nhng ngi trong mt trm nm
mi nm qua vui v k tc nhng ci tt nht, v khng
ch nhng ci tt nht, trong t tng c. N b qua s
thc l, tm mi nm trc khi John Stuart Mill vit tiu
lun On Liberty (V T do) v i ca mnh, ng ly cm
hng ca mnh t hai ngi c Goethe v Wilhelm von
Humboldt18 hn t bt k ai khc v qun mt s thc
l hai bc tin bi tr tu c nh hng nht ca Ch ngha
x hi Quc gia Thomas Carlyle v Houston Stewart
Chamberlain l mt ngi Scot v mt ngi Anh.
Trong cc hnh thc th thin hn quan im ny l mt
iu nhc nh cho nhng ngi duy tr n li l nhng
ngi theo cc c tnh xu xa nht ca cc l thuyt chng
tc c.
Vn khng phi l - v sao nhng ngi c, vi t
cch l nhng ngi c, li xu xa, mt cch thch hp h
c l chng (xu) hn nhng dn tc khc - m l xc nh
18

Nh mt s ngi c th ngh khng nh ny l qu ng, li chng

ca Lord Morley c th ng trch dn, ngi trong Recollections ca
mnh ni v im c tha nhn rng l l chnh ca tiu lun On
Liberty khng phi c ngun gc t, m l n t c.

53
cc hon cnh m trong by mi nm va qua to kh
nng cho s pht trin khng ngng v chin thng cui
cng ca mt tp cc t tng ring bit, v v sao cui
cng s chin thng ny li a nhng yu t xu xa nht
ln nh. n thun cm ght mi th ca c, thay cho
cc t tng c th hin chi phi nhng ngi c, l,
ngoi ra, rt nguy him, bi v n lm m qung nhng
ngi ham m n chng li mt mi e do thc. ng s
l thi ny thng ch l mt loi ca khuynh hng
thot li thc t, gy ra bi s khng sn lng tha nhn cc
xu hng khng ch hn ch c v bi s min cng
xem xt li, v nu cn th vt b, nhng nim tin m
chng ta k tha t nhng ngi c v do chng m
chng ta vn b la nh nhng ngi c b. l s
nguy him gp i bi v lun im rng ch tnh i bi
c bit ca nhng ngi c l ci to ra h thng Nazi
chc s tr thnh ci c cng p ln chng ta chnh
nhng nh ch gy ra tnh i bi .
Din gii nhng din bin c v sp nh kin ngh
trong cun sch ny l rt khc vi nhng din gii do hu
ht nhng ngi quan st nc ngoi v a s nhng ngi
lu vong t nhng nc cung cp. Nhng nu din gii
ny l ng, th n cng gii thch v sao hu nh l khng
th i vi mt ngi c cc quan im x hi ch ngha
hin nay ang thnh hnh, ging nh hu ht nhng ngi
lu vong v phng vin nc ngoi ca cc bo Anh v M,
nhn thy cc s kin y trong mt phi cnh ng n.
Quan im nng cn v gy lm ln, ci thy trong Ch
ngha x hi Quc gia n thun mt phn ng c xi
by bi nhng ngi m nhng c quyn v li ch ca h
b s tin b ca ch ngha x hi e do, c ng h
mt cch t nhin bi tt c nhng ngi, mc d mt thi
tch cc trong phong tro t tng dn ti Ch ngha x
hi Quc gia, dng li mt im no ca s pht
trin y v, do iu ny a h n mu thun vi bn
Nazi, b buc phi ri khi t nc h. Nhng s thc

rng v mt s lng h l phe i lp ng k duy nht

i vi bn Nazi chng c ngha nhiu hn rng trong
ngha rng tt c nhng ngi c tr thnh nhng
ngi x hi ch ngha v rng ch ngha t do theo ngha
c b ch ngha x hi ui i. Nh chng ta hi vng
chng minh, xung t ang tn ti gia X hi ch ngha
Quc gia cnh Hu v cnh T c l loi xung t
s lun lun ny sinh gia cc b phi x hi ch ngha
knh ch nhau. Nu din gii ny l ng, tuy vy, n c
ngha l nhiu trong s nhng ngi x hi ch ngha t nn
ny, do bm dai dng vo cc nim tin ca h, hin ang
gip, du vi thin tm nht trn i, a cc nc tip
nhn h theo con ng m nc c tri qua.
Ti bit rng nhiu bn Anglo-Saxon ca ti i khi
b sc bi cc quan im na Pht xt m h thnh thong
nghe nhng ngi t nn c by t, nhng ngi m xc
tn chnh cng x hi ch ngha ca h l khng th b nghi
ng. Nhng trong khi cc nh quan st ny qui iu ny cho
vic nhng ngi kia l nhng ngi c, cn li gii
thch tht li l, h l nhng ngi x hi ch ngha
nhng ngi m kinh nghim ca h a h qua nhiu
giai on vt qu cc giai on m nhng ngi x hi
ch ngha Anh v M va mi t n. ng, tt nhin,
nhng ngi x hi ch ngha c tm thy nhiu ng
h nc h t nhng c im nht nh ca truyn thng
Ph; v s ging nhau v tnh cht ny gia Ch ngha Ph
v ch ngha x hi, m v n c c hai phe u ly lm
t ho, cng ng h thm cho lun im chnh ca chng
ta.19 Nhng l sai lm i tin rng c im c ch khng
19

Vic c tn ti mt s ging nhau nht nh gia ch ngha x hi v

t chc ca nh nc Ph, c t chc c ch tm t trn nh nh
chng c th thy nc khc no, l khng th chi ci v c
nhn ra mt cch rng ri bi cc nh x hi ch ngha Php s khai.
Trc xa l tng v vn hnh ton b nh nc trn cng mt nguyn
l nh vn hnh mt nh my truyn cm hng cho ch ngha x hi
th k th mi chn, nh th Ph Novalis xt xa rng chng nh nc

55
phi nhn t x hi ch ngha l ci to ra ch chuyn
ch. Chnh s thnh hnh ca cc quan im x hi ch
ngha ch khng phi ch ngha Ph l ci nc c c
chung vi v Nga v chnh l t qun chng ch khng
phi t cc giai cp m mt trong truyn thng Ph, v
c qun chng mn m, m Ch ngha x hi Quc gia
ny sinh.

khc no bao gi c cai tr ging nh mt nh my nh nc Ph

t khi Frederick William cht (cf. Novalis [Frederick von
Hardenberg], Glauben und Liebe, oder der Knig und die Knigin
[1798]).

1
CON NG B LNG QUN
Mt chng trnh m lun c bn ca n, khng phi l
h thng doanh nghip v li nhun tht bi trong th h
ny,m l n cha c th lm.
- F.D. ROOSEVELT

hi tin trnh vn minh n mt bc ngot bt ngkhi, thay cho s pht trin lin tc m chng ta
mong i, chng ta li thy b e do bi nhng
iu xu xa gn lin vi mnh t nhng thi k d man
trong qu kh - mt cch t nhin chng ta li cho mi
th tr bn thn mnh. Phi chng chng ta cha c gng
phn u ht sc theo s hiu bit tt nht ca mnh, khng
phi bao nhiu b c ti hoa nht lm vic khng ngng
nhm lm cho th gii tt p hn? Phi chng mi n lc
v hi vng ca chng ta khng hng ti s t do, cng
bng, v thnh vng hn? Nu kt qu l qu xa so vi
mc tiu ca chng ta - nu, thay cho t do v thnh vng,
cnh n l v ngho kh xut hin rnh rnh trc mt phi chng c nhng th lc c c chn ng mc ch
ca chng ta, phi chng chng ta l nn nhn ca mt s
quyn lc ma qu phi c chinh phc trc khi chng ta
c th tip tc con ng ti nhng s tt p hn? Bt
lun chng ta c th khc nhau n u khi nu tn th
phm cho d l ch ngha t bn xu xa hoc l tinh
thn c c ca mt dn tc c bit no , l s ngu dt
ca cc bc tin bi ca chng ta, hoc l h thng x hi
vn cha b lt hon ton, mc d chng ta n lc
chng li n mt na th k - tt c chng ta, t nht cho

57
n gn y, u tin chc chn vo mt iu: rng cc t
tng ch o, nhng tng trong th h va qua tr
thnh ph bin i vi hu ht ngi dn lng thin v
quyt nh nhng thay i chnh trong i sng x hi ca
chng ta, l khng th sai lm. Chng ta sn sng chp
nhn hu nh bt k s gii thch no v khng hong hin
ti ca nn vn minh, ngoi tr mt cch gii thch: rng
tnh trng hin ti ca th gii c th do mt li lm tht s
ca chng ta, rng vic theo ui mt vi trong nhng l
tng yu du nht ca chng ta gy ra nhng kt qu
khc xa so vi nhng g ta mong i.
Trong khi tt c sc lc ca chng ta dn ht vo cuc
chin ny* em li mt kt thc thng li, i khi tht
kh nh rng thm ch trc cuc chin tranh nhng gi
tr m v n chng ta ang chin u, b e do ti y
v b tiu dit ni khc. Mc d hin thi cc l tng rt
khc nhau c trnh by bi nhng quc gia th ch u
tranh v s tn ti ca mnh, chng ta khng c qun
rng cuc xung t ny ny sinh t mt cuc u tranh
t tng trong ni b ci, khng qu lu trc y, c
gi l nn vn minh chung Chu u, v rng cc khuynh
hng ln n cc im nhm to ra h thng chuyn ch
khng ch gii hn cc nc khng chng ni
chng. D cho nhim v u tin by gi l phi thng
chin tranh, chin thng s ch to cho chng ta mt c hi
khc i mt vi nhng vn c bn v tm cch
ngn chn s phn p xung cc nn vn minh thn
thuc.
Hin nay, tht kh ngh v c v , hay v Nga,
khng phi nh nhng th gii khc m nh cc sn phm
ca mt s pht trin t tng m chng ta cng chia s;
t nht chng mc lin quan n k th ca chng ta, s
d dng v thoi mi hn ngh rng h hon ton khc
chng ta v nhng g xy ra khng th xy ra
*

Chin tranh Th gii ln th hai

y.Th m lch s ca nhng nc ny, trong cc nm

trc khi h thng chuyn ch xut hin, ch c t c
trng m chng ta khng quen thuc. Xung t bn ngoi l
kt qu ca s chuyn bin ca t tng Chu u, trong
nhng t tng khc pht trin nhanh hn nhiu n
mc a chng n xung t khng th ho hp vi cc l
tng ca mnh, nhng iu chng loi chng ta khi
b nh hng.
Vic mt s thay i cc tng v sc lc con ngi
a th gii n tnh trng nh hin nay, mc d con ngi
khng nhn trc c cc kt qu, v vic khng s thay
i tc th no v cc s thc buc chng ta phi thch nghi
t tng ca mnh, c l l c bit kh khn nhn bit
i vi cc quc gia Anglo-Saxon, n thun bi v trong
s pht trin ny, may mn thay cho h, h b tt hu so
vi hu ht dn Chu u. Chng ta vn ngh v cc l tng
ch dn chng ta, v dn dt chng ta trong th h qua,
nh nhng l tng ch c thc hin trong tng lai, v
khng nhn ra rng trong hai mi lm nm qua chng
bin i khng ch th gii m c cc nc ring ca chng
ta su xa n th no ri. Chng ta vn tin rng cho n kh
gn y chng ta b chi phi bi ci c gi mt cch mp
m l cc t tng th k th mi chn hoc nguyn tc
laissez-faire. So vi mt vi nc khc, v nhn t quan
im ca nhng ngi nn nng mun tng tc thay i, th
c th c s bin h no cho lng tin nh vy. Nhng
du cho n 1931 nc Anh v Hoa K ch chm chp
theo con ng m cc nc khc dn u, thm ch lc
h i xa n mc ch c nhng ngi cn nh ti cc
nm trc cuc chin tranh (Th gii ln I) va qua mi
bit mt th gii t do (liberal) l nh th no.20
20

Thm ch trong nm bn Bo co Macmillan c th ni v s

thay i cch nhn ca chnh ph ca t nc ny trong thi gian gn
y, mi bn tm ngy cng tng ca n, bt k ng no cm quyn,
vi vic qun l s thch ca ngi dn v chua thm Quc hi thy

59
im mu cht m nhn dn chng ta vn nhn thc qu
t, tuy vy, khng ch l ln ca nhng thay i xy
ra trong th h va qua m l s thay i hon ton v
chiu hng tin ho ca cc tng v trt t x hi ca
chng ta. Trong t nht hai mi lm nm trc khi ni m
nh lo s v ch ngha chuyn ch tr thnh mt mi e
do thc s, chng ta ngy cng ri xa cc tng c
bn m trn nn vn minh Phng Ty c xy
dng. S thc rng s vn ng ny, m chng ta bc
vo vi bao hi vng v tham vng ln lao, a chng ta
mt i mt vi s khip s chuyn ch, tr thnh mt
c sc nng i vi th h ny, th h vn t chi lin kt
hai s thc ny vi nhau. Tuy nhin s pht trin ny n
thun xc nhn nhng cnh bo ca cc bc sng lp ra trit
l t do m chng ta vn tin theo. Chng ta ngy cng t
b quyn t do trong cng vic kinh t m thiu n th
quyn t do c nhn v chnh tr chng bao gi tn ti
trong qu kh. Mc d chng ta c mt vi nh t
tng chnh tr v i nht ca th k th mi chn, De
Tocqueville v Lord Acton, cnh bo rng ch ngha x hi
c ngha l n l, chng ta vn tin thng theo hng ca
ch ngha x hi. V gi y chng ta thy mt dng
mi ca cnh n l ny sinh trc mt chng ta, chng ta
hon ton quyn mt li cnh bo him khi xy ra vi mnh
rng hai th c th lin h vi nhau.21
mnh ngy cng dn su vo lm lut c ch ch iu tit cng vic
hng ngy ca cng ng v by gi i can thip vo nhng cng vic
m trc y c cho l hon ton nm ngoi thm quyn ca n.
iu ny c th c ni trc, mun hn cng vo nm , cui cng
nc Anh hp tp lao vo v, trong thi gian ngn ca cc nm
1931-1939 nhc nh, chuyn i h thng kinh t ca n n mc
khng cn nhn ra c na
21
Thm ch nhng li cnh bo gn y hn nhiu, v chng t ht
sc ng n, cng hu nh hon ton b lng qun. Cn cha n ba
mi nm k t Hilaire Belloc, trong mt quyn sch gii thch ci
xy ra t nc c tt hn so vi hu ht cc tc phm c vit
ra sau s kin, gii thch rng tc ng ca ch thuyt X hi ch

S tuyt giao khng ch vi qu kh va qua m vi ton

b s tin ho ca vn minh Phng Ty, xu hng hin
i tin ti cc phng tin ch ngha x hi, l t ngt
n th no, s tr nn r rng nu chng ta xem xt n
khng ch trn ci nn ca th k th mi chn m trong
mt bi cnh lch s di hn. Chng ta ang nhanh chng
lng qun khng ch cc quan im ca Coben v Bright,
ca Adam Smith v Hume, hay thm ch ca Locke v
Milton, m c mt trong nhng nt c trng tiu biu ca
nn vn minh Phng Ty trng thnh t nhng nn
tng do o C c, do nhng ngi Hy Lp v La M
xy dng nn. Khng ch ch ngha t do th k th mi
tm v th mi chn, m c ch ngha c nhn c bn
c tha k t Eramus v Montaigne, t Cicero v
Tacitus, Pericles v Thucydides, ngy cng b t b.
Lnh t Nazi, ngi miu t cch mng ch ngha x hi
quc gia (quc x) nh mt cuc Chng-Phc Hng, ni
mt cch chn tht hn c nhng g ng ta c l bit.
l bc quyt nh trong s hu dit nn vn minh m con
ngi hin i xy dng t thi k Phc Hng m trn
ht l mt nn vn minh c nhn ch ngha. Ngy nay ch
ngha c nhn c ting xu, v thut ng tr nn gn lin
vi ch ngha v k v tnh ch k. Nhng ch ngha c nhn
m chng ta ni n trong s tng phn vi ch ngha x
hi v i lp vi tt c cc dng khc ca ch ngha tp
th, th chng c quan h thit yu no vi nhng c im
xu ny. Ch t t theo din tin ca cun sch ny chng
ta mi c th lm r s tng phn gia hai nguyn l i
lp nhau. Nhng nhng nt c trng ct yu ca ch ngha
c nhn , c ly t nhng nhn t ca o C c v
trit hc c in, ln u c pht trin mt cch y
trong thi k Phc Hng v t ln mnh v c
ngha ln x hi T bn to ra mt loi th ba khc vi c hai th y tc l, Nh nc N l (The Servile State [1913; xut bn ln 3, 1927],
trang xiv).

61
truyn b rng ri tr thnh ci m ngy nay chng ta
gi l nn vn minh Phng Ty l s knh trng i vi
c nhn con ngi vi t cch l Ngi, tc l s tha nhn
cc quan im v s thch ring ca anh ta l ti thng
trong phm vi ring ca anh ta, bt lun c th c xc
nh t m n th no, v lng tin rng ng mong mi l
con ngi phi pht trin nhng nng lc v nng khiu
ring ca mnh. Quyn t do v t do by gi l cc t
so mn c dng v lm dng n ni ta phi do d s
dng chng by t cc l tng m chng i din cho
trong thi k . Khoan dung c l l t duy nht vn gi
c y ngha ca nguyn tc chim u th trong
sut thi k ny v ch gn y mi b suy tn, n bin mt
hon ton vi s thng tin ca nh nc chuyn ch.
S chuyn i dn dn ca mt h thng th bc c t
chc cng nhc thnh mt h thng m con ngi t nht c
th th thu xp cuc i ring ca mnh, ni con ngi
ginh c c hi hiu bit v la chn gia cc dng khc
nhau ca cuc sng, c gn mt thit vi s pht trin
ca thng mi. T cc th thng mi bc quan
nim mi v cuc sng lan ra cng thng mi sang pha
ty v pha bc, qua Php v vng ty nam ca c n H
Lan v cc hn o Anh, bn r chc nhng ni khng
c cng quyn bo ngc n p n. Ti H lan v Anh
trong thi gian di n c c s pht trin y nht
v ln u tin c mt c hi pht trin t do v tr
thnh nn tng ca cuc sng chnh tr v x hi cc nc
ny. V trong cui th k th mi by v th k th mi
tm t ni n li bt u, dng c pht trin y
hn, lan sang Phng Ty v Phng ng, sang Tn Th
gii v sang trung tm ca lc a Chu u, ni cc cuc
chin tranh tn ph v s n p chnh tr v c bn nhn

chm nhng s khi u sm hn ca s pht trin tng

t.22
Trong sut thi k hin i ny ca lch s Chu u
chiu hng chung ca pht trin x hi l gii phng c
nhn khi nhng tri buc ct cht con ngi vo nhng
tp qun hoc cch thc c qui nh nhm theo ui cc
hot ng thng ngy ca mnh. S nhn thc r, rng cc
n lc t pht v khng c kim sot ca cc c nhn c
th to ra mt trt t phc hp ca cc hot ng kinh t, c
th n ch sau khi s pht trin ny c mt s tin b.
Khi tho k lng sau v mt l l nht qun ng h
quyn t do kinh t l kt qu ca mt s pht trin t do
ca hot ng kinh t, l mt sn phm ph khng c
thit k v khng c lng thy trc ca quyn t do
chnh tr.
C l kt qu v i nht ca nhng nng lc c nhn
c gii phng khi xing xch l s pht trin phi
thng ca khoa hc theo sau s tin trin ca t do c
nhn t n Anh v xa hn na. Kh nng sng to ca
con ngi chng km hn trong nhng thi k trc,
iu ny c th hin bng nhiu chi t ng rt tinh
xo v cc kt cu c kh c ch to trong khi k thut
cng nghip vn cn dm chn ti ch, v bng s pht
trin ca mt vi ngnh cng nghip nh khai m hay ch
to ng h, nhng ngnh khng b kim sot kim ch.
Nhng mt vi th nghim s dng rng ri hn trong
cng nghip cc sng ch c kh, mt s cc k tin tin,
b bi b ngay lp tc, v kht vng i vi tri thc b kim
ch, chng no m cc quan im chim u th tri buc
tt c: c tin ca tuyt i a s v ci g l ng v thch
hp cn ng ca c nhn nh i mi sng to. Ch t
22

Tai ho nh mnh nht trong nhng s pht trin ny, cha y cc

hu qu nay vn cha ht, l s khut phc v s ph hu mt phn
ca tng lp t sn c bi cc lnh cha trong cc th k th mi lm
v mi su.

63
khi quyn t do cng nghip m ra con ng s dng
t do tri thc, ch t khi mi th u c th c th - nu
c th kim c ai t chu ri ro v ng h n v, phi
ni thm, thng lun t bn ngoi cc nh chc trch
c u thc mt cch chnh thng m mang kin thc,
th khoa hc c nhng bc tin di v trong mt trm
nm mi nm qua lm thay i b mt ca th gii.
Rt thng xuyn ng l, bn cht ca nn vn minh
ca chng ta li c nhng k th ca n nhn nhn r hn
hu ht nhng ngi bn ca n: chng bnh kinh nin
Ty Phng, s ni lon ca c nhn chng li ng loi,
nh nh chuyn ch th k mi chn, Auguste Comte,
m t, thc ra l lc lng xy dng nn vn minh ca
chng ta. Ci m th k th mi chn mang li thm cho
ch ngha c nhn ca thi k trc, ch l lm cho mi
giai cp thc c v quyn t do, l pht trin lin tc
mt cch c h thng ci pht trin mt cch chp v
lung tung, v truyn b n t Anh v H Lan sang hu ht
Chu u lc a.
Kt qu ca s pht trin ny vt qu mi s mong
i. bt c ni no m cc ro cn i vi vic s dng
ti kho lo ca con ngi c d b, con ngi tr nn
nhanh chng c kh nng tho mn nhng mong mun
ngy cng m rng khng ngng. V trong khi tiu chun
tng ln sm dn n vic pht hin ra cc vt ht sc u ti
trong x hi, nhng vt nh m con ngi khng cn mun
chu ng, c l khng c giai cp no khng c hng
li ng k t s tin b chung. Chng ta khng th nh
gi ng s tng trng ng kinh ngc ny nu o lng
n bng cc tiu chun hin thi ca chng ta, m bn thn
cc tiu chun y l kt qu ca s pht trin ny v hin
nay lm cho nhiu khuyt im tr thnh hin nhin.
nh gi ng n c ngha g i vi nhng ngi tham
gia, chng ta phi o lng n bng nhng hi vng v c
mong ca h lc bt u: v khng nghi ng g rng thnh
cng vt qu nhng c m ngng cung nht ca con

ngi, rng vo u th k hai mi ngi lao ng th

gii Phng Ty t mt mc sung tc vt cht, s
an ton, v s c lp c nhn m mt trm nm trc
dng nh chc chn khng th.
Trong tng lai c l nh hng quan trng v su xa
nht ca thnh cng ny l ngha mi v quyn lc i
vi s phn ring ca h, l lng tin vo nhng kh nng
khng c gii hn v s ci thin thn phn ring ca h,
nhng ci m thnh cng to ra ri gia h. Vi thnh
cng tham vng tng v con ngi c mi quyn c
tham vng. Ci mt thi l mt ha hn truyn cm
hng, xem ra khng cn , tc tin b l qu chm; v
cc nguyn tc lm cho s tin b ny c th trong qu
kh, c coi nh cc chng ngi i vi s tin b nhanh
v phi c gt b i mt cch nng vi, ch khng nh
cc iu kin duy tr v pht trin ci t c ri.
Chng c ci g trong cc nguyn tc cn bn ca ch
ngha t do lm cho n thnh mt tn iu tnh ti; chng c
cc qui tc cng nhc c c nh mt ln cho mi mi.
Nguyn tc c bn l trong sp xp cng vic ca mnh
chng ta phi s dng cc lc lng t pht ca x hi cng
nhiu cng tt, v dng n s p buc cng t cng tt, l
nguyn tc c kh nng p dng a dng v cng. c bit,
c s khc bit hon ton gia vic ch tm thit lp mt h
thng trong cnh tranh s hot ng cng hu ch cng
tt v chp nhn mt cch th ng cc nh ch nh chng
vn c. C l chng c g li lm hi n nh vy cho s
nghip t do bng s khng khng cng nhc ca mt s
ngi theo ch ngha t do v mt s qui tc theo kinh
nghim, trc ht l nguyn tc laissez faire. Th m, theo
mt ngha no , iu ny l cn thit v khng th trnh
khi. i li v s li ch c th c ch ra rng cc bin
php c th s ban nhng li ch hin nhin v tc thi cho
mt s ngi, trong khi tc hi m chng gy ra th gin
tip hn v kh thy hn, khng thiu qui tc cng nhc c
hiu qu. V do gi nh mnh ng h quyn t do k ngh

65
r rng c thit lp, s cm d trnh by n nh
mt qui tc khng c ngoi l lun l qu mnh
chng li.
Nhng, vi thi ny c nhiu ngi truyn b hc
thuyt t do chp nhn, th hu nh khng th trnh khi l,
mt khi lp trng ca h c hiu r nhng im
no , n s nhanh chng sp hon ton. Lp trng b
yu thm bi s tin b chm khng th trnh khi ca mt
chnh sch nhm ci thin dn dn khung kh nh ch ca
mt x hi t do. S tin b ny ph thuc vo s pht
trin ca s hiu bit ca chng ta v cc lc lng x hi
v cc iu kin thun li nht cho s hot ng ca chng
theo mt cch ng mong mi. Do nhim v l gip ,
v ni cn l b sung, cho hot ng ca chng, iu cn
thit u tin l hiu chng. Thi ca ngi theo ch
ngha t do i vi x hi ging nh thi ca mt ngi
lm vn chm sc cy ci v, to cc iu kin thun
li nht cho s pht trin ca n, phi bit cng nhiu cng
tt v c cu ca n v cch thc n hot ng.
Chng ngi nhy cm no li nghi ng rng cc qui tc
th thin, trong cc nguyn tc v chnh sch kinh t ca
th k th mi chn c pht biu, ch l mt khi u rng chng ta cn nhiu th phi hc v cn v s kh nng
tin b trn con ng chng ta dn bc. Nhng s tin
b ny c th n ch khi chng ta t c s thnh tho
tr tu ngy cng tng v cc lc lng m chng ta phi
dng. c nhiu nhim v hin nhin, nh vic qun l h
thng tin t v ngn cn hoc kim sot c quyn, v
thm ch cn nhiu nhim v t hin nhin hn nhng hn
khng km quan trng cn phi tin hnh trong lnh vc
ca chng ta, ni khng nghi ng g l cc chnh ph c
nhng quyn lc to ln cho vic thin v vic c; v c
l do k vng rng, vi s hiu bit cc vn tt hn,
chng ta s n ngy c kh nng s dng nhng quyn lc
ny mt cch thnh cng.

Nhng trong khi s tin ti ci, thng c gi l hnh

ng tch cc, nht thit l chm, v trong khi c ci
thin lp tc ch ngha t do phi da ch yu vo s
tng dn ca s giu c m quyn t do mang li, lin tc
phi u tranh chng cc ngh e do s tin b ny. N
c coi nh mt tn iu tiu cc bi v n c th hin
cho cc c nhn c th mt phn chng my quan trng
trong s tin b chung - mt s tin b ngy cng c coi
l d nhin v khng cn c tha nhn nh kt qu ca
chnh sch t do. Thm ch c th ni rng mi thnh cng
ca ch ngha t do tr thnh nguyn nhn ca s suy
sp ca n. V thnh cng t c ri, con ngi ngy
cng khng mun tha th cho cc tt xu vn cn vi mnh,
nhng ci by gi t ra khng th chu c v khng cn
thit na.
V s nng vi ngy cng tng vi s tin b chm chp
ca chnh sch t do, s bc tc chnh ng vi nhng
ngi s dng cch ni t do bo v nhng c quyn
phn x hi, v tham vng v bin dng nh c thanh
minh bi nhng ci thin vt cht t c, n lc
chuyn giao th k lng tin vo cc gio l ca ch ngha t
do ngy cng b t b. Ci t, c coi nh mt s
chim hu vng chc v bt dit, ginh c mt ln cho
mi mi. Mt ca ngi dn dn vo cc nhu cu mi, s
tho mn nhanh chng chng xem ra b cn tr bi s gn
b vi cc nguyn tc c. Cng ngy cng c chp nhn
rng ri rng s tin b hn na c th k vng khng theo
con ng c trong khun kh chung, ci lm cho s
tin b va qua c th, m ch bng cch t chc li hon
ton x hi. Vn khng cn l lm tng thm hoc ci
thin b my hin thi, m l p nt v thay th n hon
ton. V, khi hi vng vo th h mi tp trung vo mt ci
g hon ton mi, th mi quan tm hiu s vn hnh ca
x hi hin thi gim i nhanh chng; v, vi s gim hiu
bit v cch m h thng t do hot ng, nhn thc ca

67
chng ta v ci ph thuc vo s tn ti ca n cng gim
xung.
y khng phi l ch tho lun s thay i quan
im ny c nui dng ra sao bi s chuyn dch
khng ph phn sang cc vn x hi ca cc thi quen t
duy c sinh ra bi mi bn tm vi cc vn k thut,
cc thi quen t duy ca cc nh khoa hc t nhin v k
s, v ng thi nhng iu ny c xu hng lm mt
uy tn cc kt qu ca nghin cu x hi va qua, nhng kt
qu khng ph hp vi nhng thnh kin ca h, v
p t cc l tng v t chc vo mt lnh vc m chng
khng thch hp.23 Tt c ci m chng ta quan tm y
l ch ra rng thi ca chng ta i vi x hi thay
i hon ton ra sao, du cho t t v bng nhng bc hu
nh khng th nhn thy. Ch thng qua tc ng tch lu
ca n, ci, t ra l mt s khc bit v mc ti mi giai
on ca s thay i ny, gy ra mt s khc bit cn
bn gia thi t do trc y i vi x hi v cch tip
cn hin thi ti cc vn x hi. S thay i n mc
thnh mt s o ngc hon ton ca xu hng m chng
ta phc tho, mt s t b hon ton truyn thng c
nhn ch ngha, truyn thng to dng nn vn minh
Phng Ty.
Theo cc quan im hin chim u th, th vn khng
cn l lm th no chng ta c th s dng tt nht cc lc
lng t pht c thy trong mt x hi t do. Chng ta
thc ra ng b cc lc lng to ra nhng kt qu bt
ng khng nhn thy trc v thay c ch phi c nhn v n
danh ca th trng bng ch huy, mt cch tp th v c
thc, mi lc lng x hi vo cc mc tiu c la chn
23

Tc gi th ln theo du vt ban u ca s pht trin ny trong

hai lot bi v Ch ngha khoa hc v Nghin cu X hi - Scientism
and the Study of Society v S phn Cch mng ca Khoa hc The
Counter-Revolution of Science c ng trong tp ch Economica,
1941-1944.

mt cch ch . S khc bit khng th c minh ho tt

hn bng lp trng cc oan nu trong mt quyn sch
c hoan nghnh rng ri v mt chng trnh c gi l
lp k hoch cho t do m chng ta s bnh lun nhiu
hn mt ln. Chng ta chng bao gi phi dng ln v
iu khin, tin s Karl Mannheim vit, ton b h thng
t nhin nh chng ta buc phi lm ngy nay vi x hi
Nhn loi ngy cng hng ti iu tit ton b cuc sng
x hi ca mnh, mc du n chng bao gi th to ra
mt thin nhin th hai.24
Quan trng l s thay i ny trong xu hng t tng
trng hp vi mt hng o ngc trong t tng di
chuyn trong khng gian. Trong hn hai trm nm t tng
Anh lan truyn v pha ng. Nguyn tc v quyn t do
ginh c Anh xem ra truyn b n khp th gii.
Vo khong 1870 s ng tr ca cc t tng ny c l
t s bnh trng cc ng ca n. T tr i n bt
u rt lui, v mt tp cc t tng khc, khng phi tht
mi m l rt c, bt u tin ln t Phng ng. Nc
Anh mt i cng v lnh o t tng ca n trong lnh
vc chnh tr v x hi v tr thnh nc nhp khu t
tng. Trong su mi nm tip theo, nc c tr thnh
trung tm t t tng nhm iu khin th gii trong th
k th hai mi lan sang pha ng v pha Ty. Bt lun
l Hegel hay Marx, List hay Schmoller, Sombart hay
Mannheim, bt lun l ch ngha x hi dng cc oan
hn ca n hoc ch l t chc hay lp k hoch loi t
cc oan hn, cc t tng c khp ni, sn sng
c nhp khu, v cc nh ch c c bt chc.
Mc d hu ht cc t tng mi, v c bit l ch
ngha x hi, khng c xut x c, chnh c
chng c hon thin v trong mt phn t cui ca th k
th mi chn v mt phn t u th k hai mi chng
t s pht trin y nht. By gi ngi ta thng qun
24

Man and Society in an Age of Reconstruction (1940) p.175.

69
rng s dn u, m c c sut thi k ny trong pht
trin l thuyt v thc hnh ch ngha x hi, rt ng k
n th no; rng mt th h trc khi ch ngha x hi tr
thnh mt vn nghim trng t nc ny, c c
mt ng x hi ch ngha ln trong quc hi ca n v
rng mi khng qu lu s pht trin hc thuyt ch ngha
x hi hu nh c tin hnh ton b c v o, n
mc thm ch nhng tho lun ngy nay Nga ch yu tip
tc ci m nhng ngi c b d. Hu ht nhng ngi
x hi ch ngha Anh v M vn khng thc c rng
a phn cc vn , m h bt u khm ph ra, c
tho lun thu o bi nhng ngi x hi ch ngha c
t lu ri.
nh hng tr tu m cc nh t tng c c kh
nng th hin trong thi k ny ln ton th gii c ng
h khng ch bi s tin b to ln v vt cht ca nc c
m thm ch nhiu hn bi danh ting phi thng m cc
nh t tng v cc nh khoa hc c ginh c trong
sut mt trm nm trc khi nc c li mt ln
na tr thnh mt thnh vin trn vn v thm ch dn u
ca nn vn minh chung Chu u. Nhng n nhanh chng
c dng gip truyn b t c cc t tng hng
chng li nn tng ca nn vn minh . Bn thn nhng
ngi c - hoc t nht l nhng ngi trong s h truyn
b cc t tng ny hon ton bit v s xung t: ci
l di sn chung ca nn vn minh Chu u i vi h,
trc xa bn Nazi, tr thnh nn vn minh Phng
Ty - y Phng Ty khng cn c dng vi ngha
c ca Phng ng m tr thnh c ngha l pha Ty ca
sng Rhine. Phng Ty trong ngha ny l ch ngha
t do v dn ch, l ch ngha t bn v ch ngha c nhn,
l thng mi t do v bt k hnh thc no ca ch ngha
quc t hoc yu ho bnh.
Nhng bt chp s khinh b c che y ti ca s ngy
cng ng nhng ngi c i vi cc t tng Phng
Ty nng cn y, hoc c l v n, m nhn dn Phng

Ty tip tc nhp khu cc t tng c v thm ch i tin

rng nhng xc tn ring trc y ca mnh ch l s hp l
ho cc quyn li ch k, rng thng mi t do l mt hc
thuyt c h cu ra y mnh cc li ch ca nc
Anh, v rng cc t tng chnh tr ca nc Anh v nc
M li thi mt cch v vng v l th ng xu h.

71

2
IU KHNG TNG V I
Ci lun lm cho nh nc thnh a ngc trn trn gian
chnh l con ngi c bin n thnh thin ng ca
mnh
- F. HLDERLIN

ic ch ngha x hi thay th ch ngha t do vi

t cch l hc thuyt c i a s nhng ngi
cp tin theo ui khng n gin c ngha rng
ngi dn qun nhng cnh bo ca cc nh t tng t
do v i ca qu kh v cc hu qu ca ch ngha tp th.
iu xy ra bi v h tin chc vo chnh iu
ngc li vi nhng iu m cc v nhn ny tin on.
iu l thng l chnh ch ngha x hi khng ch c
nhn ra trc y nh mi e do nghim trng nht i
vi t do, m hon ton cng khai bt u nh mt phn
ng chng li ch ngha t do ca Cch mng Php, li
nhn c s chp nhn ph bin di ngn c t do. By
gi him khi cn nh rng ch ngha x hi lc ban u
l c ti thng thng. Cc tc gi Php, nhng ngi t

nn mng cho ch ngha x hi hin i khng h nghi

ng rng cc t tng ca h c th a vo thc tin ch
bi chnh ph c ti mnh. Theo h ch ngha x hi c
ngha l mt c gng chm dt cch mng bng s ti
t chc x hi mt cch c ch theo cc ng hng th
bc v bng cch p t mt quyn lc tinh thn cng
bc. u lin quan n quyn t do, cc nh sng lp ch
ngha x hi khng giu dim nhng nh ca h. Quyn
t do t tng c h coi nh ngun gc xu xa ca x
hi th k th mi chn, v ngi u tin trong cc nh k
hoch ho hin i, Saint-Simon, thm ch tin on
rng nhng ngi khng tun theo cc u ban k hoch ho
do ng kin ngh s c i x nh sc vt.
Ch di nh hng ca cc lung t tng dn ch
mnh c trc cch mng 1848 ch ngha x hi mi bt
u lin minh vi cc lc lng t do. Nhng n ly
ch ngha x hi dn ch mi t lu xo tan i nhng
nghi ng do tin s ca n gy ra. Khng ai thy r hn De
Tocqueville rng nn dn ch nh mt nh ch c bn
mang tnh c nhn ch ngha mu thun khng th ho gii
vi ch ngha x hi:
Dn ch m rng phm vi ca quyn t do c nhn,
ng ni nm 1848; ch ngha x hi hn ch n. Dn ch
gn mi gi tr kh d cho mi ngi; ch ngha x hi bin
mi ngi thnh mt c v, mt con s thun tu. Dn ch
v ch ngha x hi chng c g chung tr mt t: bnh
ng. Nhng hy s khc bit: trong khi dn ch tm
kim bnh ng trong t do, ch ngha x hi tm kim bnh
ng trong trng thi kim ch v n l.25
lm bt nhng nghi ng ny v to ng c mnh
nht trong tt c cc ng c chnh tr -khao kht t do- ch
ngha x hi ngy cng s dng li ha v mt quyn
25

Discours prononc lassemble constituante le 12 septembre 1848

sur la question du droit au travail, uvres compltes dAlexis de
Tocqueville (1866), IX, 546

73
t do mi. Thi khc ti ca ch ngha x hi l bc
nhy vt t vng quc ca s tt yu sang vng quc ca
t do. mang li quyn t do kinh t, m thiu n th
quyn t do chnh tr ginh c ri l chng ng c.
Ch c ch ngha x hi mi c kh nng hon thnh cuc
chin u lu di v t do, trong t t do chnh tr ch l
bc u tin.
S thay i kho lo v ngha, m t t do phi chu
nhm mc ch l l ny nhe hp l, l quan trng. i
vi cc tng ln ca quyn t do chnh tr th t ny c
ngha l t do khi s cng bc, t do khi quyn c
on ca k khc, gii thot khi cc rng buc lm cho c
nhn khng cn la chn no ngoi s tun theo lnh ca
cp trn ngi m anh ta b gn vo. Quyn t do mi ha
hn, tuy vy, l t do khi s tt yu, l gii thot khi s
p buc ca hon cnh, ci chc hn hn ch di la chn
ca tt c chng ta, tuy i vi mt s l nhiu hn nhiu so
vi s khc. Trc khi con ngi c th t do thc s, ch
chuyn quyn ca s thiu thn vt cht phi c ph
v, nhng s kim ch ca h thng kinh t phi c
gim nh.
Quyn t do theo ngha ny, tt nhin, ch l ci tn khc
cho quyn lc26 hoc ca ci. Th m, tuy nhng ha hn
ca quyn t do mi ny thng c gn vi nhng ha
hn v trch nhim v s gia tng ln lao ca ci vt cht
26

S ln ln quyn t do vi quyn lc, m chng ta s gp i gp li

sut tho lun ny, l mt ti qu ln c th kho st k lng
y. Cng c nh bn thn ch ngha x hi, lin minh mt thit vi n
n ni gn by mi nm trc mt hc gi Php, tho lun ngun
gc Saint- Simon ca n, ni rng l thuyt ny v t do est elle
seule tout le socialisme; ring n l ton b ch ngha x hi ri (Paul
Janet, Sait-Simon et le Sait-Simonisme [1878], p. 26 n.). Ngi bo v
tng minh nht ca s ln ln ny, tht ng k, l nh trit hc hng
u ca ch ngha cnh t M, John Dewey, theo ng t do l quyn
lc thc t lm nhng vic nht nh cho nn i t do l i
quyn lc (Liberty and Social Control, Social Frontier, November,
1935, p. 41)

trong mt x hi x hi ch ngha, quyn t do kinh t li

khng c k vng t mt s chinh phc tuyt i s
ngho nn ca t nhin. Ci m li ha thc s c ngha l
nhng s chnh lch to ln hin hnh v di la chn ca
nhng ngi khc nhau phi bin mt. i quyn t do mi
nh th ch l ci tn khc cho s i hi c v phn chia
u ca ci. Nhng tn mi cho cc nh x hi ch
ngha mt t chung na vi nhng ngi theo ch ngha t
do, v h tn dng n trit . V, mc d t c dng
theo ngha khc nhau bi hai nhm, t ngi n v
cn t ngi hn t hi mnh liu hai loi quyn t do c
ha hn c th thc s kt hp vi nhau.
Khng th c nghi ng g, rng ha hn v quyn t do
ln hn tr thnh mt trong nhng v kh hu hiu nht
ca c quan tuyn truyn x hi ch ngha, rng lng tin l
ch ngha x hi s mang li t do l lng tin chn tht v
chn thnh. Nhng iu ny ch tng thm thm kch nu
chng t rng ci c ha hn vi chng ta nh Con
ng dn ti T do li thc ra l i L dn ti s N l.
Khng th chi ci, li ha nhiu t do hn l ci chu trch
nhim v s cm d nhiu v nhiu hn nhng ngi theo
ch ngha t do theo con ng x hi ch ngha, v lm
m qung h i vi cuc xung t tn ti gia cc nguyn
l c bn ca ch ngha x hi v ch ngha t do, v v
vic thng cho php nhng ngi x hi ch ngha chim
ot chnh tn ca ng c ca t do. Ch ngha x hi
c phn ln gii tr thc i theo vi t cch nh ngi
tha k hin nhin ca truyn thng t do ch ngha: cho
nn khng ngc nhin l i vi h tng v ch ngha x
hi dn ti i lp vi t do t ra l khng th hnh dung
ni.
Trong nhng nm va qua, tuy vy, nhng s lnh hi c
v cc hu qu khng lng trc ca ch ngha x hi li
mt ln na c ln ting mnh m t cc gii bt ng
nht. Nh quan st ny sau nh quan st khc, bt chp s

75
k vng tri ngc nhau m h tip cn ti ca mnh,
b n tng mnh bi s ging nhau khc thng trong
nhiu kha cnh ca cc iu kin di ch ngha pht xt
v ch ngha cng sn. Trong khi nhng ngi cp tin
Anh v cc ni khc vn t la di mnh rng ch ngha
cng sn v ch ngha pht xt i din cho cc cc i
ngc nhau, cng ngy cng nhiu ngi t hi mnh liu
cc chnh th chuyn ch ny khng phi l kt qu ca
cng cc xu hng nh nhau. Ngay c nhng ngi cng
sn phi b lung lay bi nhng li chng nh ca Max
Eastman, ngi bn gi ca Lenin, ngi thy mnh buc
phi tha nhn rng thay cho tt hn, Ch ngha Stalin cn
ti hn ch ngha pht xt, tn nhn hn, d man hn, bt
cng hn, tri o c hn, phn dn ch hn, khng th
chuc li bng bt k li ha hay s n o no, v rng
n c m t tt hn nh siu pht xt"; v khi ta thy
cng tc gi tha nhn rng ch ngha Stalin l ch
ngha x hi, theo ngha l ci km theo khng th trnh
khi du cho khng nhn thy trc ca vic quc hu ho
v tp th ho m ng ta da vo nh mt phn ca k
hoch ca ng ta dng ln mt x hi khng giai cp,27
kt lun ca ng r rng c tm quan trng rng hn.
Trng hp ca Max Eastman c l l ng ch nht,
th nhng ng khng h l nh quan st u tin hay duy
nht, ngi c cm tnh vi th nghim ca Nga, c cc kt
lun tng t. Vi ba nm trc W. H. Chamberlin, ngi
trong mi hai nm vi t cch mt phng vin M thy
tt c cc l tng ca mnh tan v, tm tt nhng kt
lun ca nhng nghin cu ca mnh , c, v
trong mt tuyn b rng ch ngha x hi chc chn chng
t, ch t bc u, l con ng KHNG dn ti t do, m
dn ti ch c ti v phn-c ti, dn ti ni chin c
lit nht. Ch ngha x hi c hon tt v c duy tr
27

Stalins Russia and the Crisis of Socialism (1940), p. 82.

bi cc phng tin dn ch xem ra dt khot thuc vo th

gii khng tng.28 Tng t mt tc gi Anh, F. A.
Voigt, sau nhiu nm quan st k nhng din tin Chu
u vi t cch mt phng vin nc ngoi, kt lun rng
Ch ngha Marx dn n Ch ngha Pht xt v Ch
ngha x hi Quc gia, bi v, v bn cht, n l Ch ngha
Pht xt v Ch ngha x hi Quc gia.29 V Walter
Lippmann n tin chc rng th h chng ta by gi
ang hc t kinh nghim ci g xy ra khi con ngi trnh
quyn t do n mt t chc cng ch cng vic ca
h. Tuy h ha vi mnh mt cuc sng sung tc hn, trong
thc tin h phi t b n; khi hng c t chc tng ln,
s a dng ca cc mc tiu phi nhng ch cho tnh ng
nht. l l s bo ng ca x hi c k hoch ho v
nguyn tc chuyn ch trong cng chuyn ca con
ngi.30
C th chn nhiu khng nh tng t t nhng ngi
v th phn x t nhng cng b gn y, c bit t nhng
ngi vi t cch l cng dn ca cc nc chuyn ch
hin nay nhng ngi sng qua s chuyn i v kinh
nghim buc h phi xt li nhiu nim tin yu du. Nh
mt th d thm chng ta s trch dn mt tc gi c,
ngi by t cng mt kt lun c l cng bng hn nhng
trch dn va ri.
S sp hon ton ca lng tin vo t do v bnh ng
qua ch ngha Marx, Peter Drucker vit, buc nc
Nga phi i qua cng con ng dn ti mt x hi chuyn
ch, thun tiu cc, phi kinh t, mt t do v bt bnh ng
m nc c theo. Khng phi l ch ngha cng sn v
ch ngha pht xt v cn bn l nh nhau. Ch ngha pht
28

A False Utopia (1937), pp. 202-3.

29

Unto Caesar (1939), p. 95.

Atlantic Monthly, November, 1936, p. 552.

30

77
xt l giai on t n sau khi ch ngha cng sn t ra
l mt o tng, v n t ra cng l mt o tng nc
Nga Stalinist nh nc c trc Hitler.31
Khng km quan trng l lch s tr tu ca nhiu nh
lnh o Nazi v Pht xt. Bt k ai theo di s pht trin
ca cc phong tro ny 32 hoc c u b ngc nhin
bi s cc nh lnh o, t Mussolini tr xung (v khng
loi tr Laval v Quisling), nhng ngi bt u nh nhng
ngi x hi ch ngha v kt thc nh nhng k Pht xt
hoc Nazi. V ci l ng vi cc nh lnh o th thm ch
cn ng hn vi nhng thnh vin bnh thng ca phong
tro. S thoi mi tng i m mt ngi cng sn tr c
th tr thnh mt Nazi hoc ngc li thng c bit
n c, nht l i vi cc nh tuyn truyn ca hai
ng. Nhiu gio vin i hc trong cc nm 1930 thy
cc sinh vin Anh v M tr v t Lc a (Chu u) khng
r liu h l nhng ngi cng sn hay Nazi v ch chc
chn rng h cm ght nn vn minh t do ch ngha Ty
Phng.
Tt nhin, ng l c trc 1933, v trc 1922,
nhng ngi cng sn v Nazi hoc Pht xt ng
nhau thng xuyn hn so vi cc ng khc. H tranh ua
nhau v s ng h ca cng mt loi tr tu v dnh cho
nhau s cm ght ca k d gio. Nhng nhng th on
ca h chng t h lin quan mt thit n th no. i vi
c hai, k th thc s, nhng ngi h chng c g chung
v nhng ngi h khng th hi vng thuyt phc c, l
nhng ngi theo ch ngha t do kiu c. Trong khi i
vi Nazi l ngi cng sn, v i vi ngi cng sn l
Nazi, v i vi c hai l ngi x hi ch ngha, l nhng
31
32

The End of Economic Man (1939), p. 230.

Mt bo co lm sng t v lch s tr tu ca nhiu nh lnh o

Pht xt c th thy trong Robert Michels (bn thn ng l mt ngi
Pht xt nguyn Marxist), Sozialismus und Faszismus (Munich, 1925),
II. 264-66, 311-12.

ng vin tim nng (cm tnh ng) nhng ngi c c

tnh thch hp, nhng h nghe theo nhng nh tin tri
sai, h u bit rng khng c tho hip gia h v nhng
ngi thc s tin vo t do c nhn.
E rng nhng ngi b lm lc do tuyn truyn chnh
thng t bt k pha no nghi ng iu ny, hy ti trch
dn mt tuyn b na t mt ngi c thm quyn khng
th h nghi. Trong mt bi bo di tiu quan trng
The Rediscovery of Liberalism- Ti pht hin Ch ngha
T do, gio s Eduard Heimann, mt trong nhng nh
lnh o ca ch ngha x hi tn ngng c, vit: Ch
ngha Hitler cho mnh l c dn ch ch thc ln ch ngha
x hi ch thc, v s tht kinh khng l c mt cht s
tht cho nhng i hi nh vy - mt cht v cng nh,
chc hn, nhng d sao i na cng lm c s cho
nhng mo m d thng nh vy. Ch ngha Hitler thm
ch cn i xa hn na i vai tr ca ngi bo v Thin
cha gio, v s tht khng khip l ngay c s din gii sai
th bo ny vn c kh nng to n tng no . Nhng
mt s thc l ra hon ton r rng khi mn sng: Hitler
chng bao gi cho l mnh i din cho ch ngha t do
thc s. Hi y ch ngha t do c nt c o l hc thuyt
b Hitler cm ght nht.33 Phi ni thm rng s cm ght
ny c t c hi chng t trong thc tin ch bi v, n
khi Hitler ln nm quyn, th ch ngha t do hu nh
cht nc c. V chnh ch ngha x hi git n.
Trong khi i vi nhiu ngi theo di rt gn chuyn
i t ch ngha x hi sang ch ngha pht xt th mi quan
33

Social Research, Vol. VIII, No.4 (November, 1941). ng nh li

trong mi lin h ny l, bt lun l do ca ng ta c th l g, Hitler
ngh l thch hp tuyn b trong mt trong nhng bi ni cng khai
ca mnh mi n thng hai nm 1941, rng v c bn Ch ngha x
hi Quc gia v Ch ngha Marx l nh nhau (cf. Bulletin of
International News [do Royal Institute of International Affairs xut
bn], XVIII, No. 5, 269)

79
h gia hai h thng ngy cng tr nn hin nhin, cn
trong cc nn dn ch i b phn nhn dn vn tin rng
ch ngha x hi v t do c th kt hp vi nhau. Khng
th c nghi ng g rng hu ht nhng ngi x hi ch
ngha y vn tin su sc vo l tng t do ch ngha ca
quyn t do v h c th thoi lui nu h c thuyt phc
rng vic thc hin chng trnh ca h s c ngha l ph
hu quyn t do. Vn cn rt t c thy, cc l tng
khng th dung ho nht vn sng cng nhau d n th,
n ni chng ta c th vn nghe nhng s tri ngc v
thut ng nh ch ngha x hi c nhn ch ngha c
tho lun nghim tc. Nu y l trng thi tinh thn a
chng ta tri dt vo mt th gii mi, th chng g c th
cp thit hn l chng ta phi nghim tc nghin cu
ngha thc ca s tin trin xy ra ni khc. Mc d
nhng kt lun ca chng ta s ch xc nhn nhng s lnh
hi m nhng ngi khc biu l ri, cc l do v sao s
pht trin ny khng th c coi nh ngu nhin s khng
hin ra m khng c s nghin cu kh y v cc kha
cnh chnh ca s chuyn i ny ca i sng x hi.
Rng ch ngha x hi dn ch, iu khng tng v i ca
vi th h va qua, l khng nhng khng th t c, m
phn u v n s to ra ci g tht hon ton khc n
ni t trong s nhng ngi hin nay mong mun n s sn
sng chp nhn cc hu qu, nhiu ngi s khng tin cho
n khi mi quan h c by ra trn trung mi kha
cnh.

3
Ch ngha c nhn v Ch ngha tp th
Nhng ngi x hi ch ngha tin vo hai th, nhng th
tuyt i khc nhau v c l thm ch tri ngc nhau:
quyn t do v t chc.
- LIE HALVY

rc khi chng ta c th tin b vi vn chnh ca

mnh, cn phi vt qua mt tr ngi. Mt s hiu
lm, chu trch nhim phn ln cho cch trong
chng ta tri dt ti nhng th m chng ai mun, phi
c lm sng t. S ln ln ny lin quan n chnh bn
thn khi nim ch ngha x hi. N c th c ngha l, v
thng c dng m t, n thun cc l tng v s
cng bng x hi, s bnh ng ln hn, v s an ton,
l nhng mc tiu cui cng ca ch ngha x hi. Nhng
n cng c ngha l phng php c bit m vi n hu ht
nhng ngi x hi ch ngha hi vng t nhng mc
ch ny v c nhiu ngi am hiu coi nh phng
php duy nht m vi n chng c th t c mt cch
hon ton v nhanh chng. Trong ngha ny ch ngha x
hi c ngha l hu b doanh nghip t nhn, s hu t
nhn v t liu sn xut, v to ra mt h thng kinh t k

81
hoch ho trong nghip ch hot ng v li nhun
c thay th bng c quan k hoch ho tp trung.
C nhiu ngi t gi mnh l x hi ch ngha, mc d
h ch quan tm n ci th nht, nhng ngi nhit thnh
tin vo cc mc ch cui cng ca ch ngha x hi
nhng khng quan tm cng chng hiu lm sao c th t
c chng, v ch chc chn rng chng phi c t, vi
bt c gi no. Nhng i vi gn nh tt c nhng ngi,
i vi h ch ngha x hi khng ch l mt hi vng m l
mt i tng ca hot ng chnh tr thc t, cc phng
php c trng ca ch ngha x hi hin i cng quan
trng nh bn thn cc mc ch. Mc khc, nhiu ngi
coi trng cc mc ch cui cng khng km nhng
ngi x hi ch ngha nhng t chi ng h ch ngha x
hi bi v h thy nhng mi him nguy cho cc gi tr
khc trong cc phng php do nhng ngi x hi ch
ngha kin ngh. Tranh lun v ch ngha x hi nh vy tr
thnh tranh ci ch yu v cc phng tin ch khng phi
v mc ch- tuy cng lin quan n vn liu cc mc
ch khc nhau ca ch ngha x hi c th t c ng
thi hay khng.
iu ny c th l to ra ln ln. V s ln ln cn
tng thm na bi tp qun thng thng ph nhn rng
nhng ngi t chi phng tin li c th coi trng mc
ch. Nhng cha ht. Tnh hnh cn phc tp hn bi s
thc l cng phng tin y, k hoch ho kinh t cng
c hng u ca ci cch x hi ch ngha, c th c
dng cho nhiu mc ch khc nhau. Chng ta phi iu
khin hot ng kinh t mt cch tp trung nu chng ta
mun phn phi thu nhp ph hp vi cc t tng hin
hnh v cng bng x hi. K hoch ho, v vy, c tt
c nhng ngi, i sn xut dng thay cho sn xut
v li nhun, mong mun. Nhng k hoch ho nh vy
cng khng th thiu nu phn phi thu nhp phi c
iu tit theo cch n t ra tri ngc vi cng bng i vi
chng ta. D chng ta mun rng nhiu th tt trn i ny

phi dnh cho chng tc u t no , cho nhng ngi

Nordic, hoc cho cc ng vin ca mt ng hoc mt
tng lp qu tc, cc phng php m chng ta phi dng l
ht nh cc phng php c th m bo s phn phi qun
bnh.
C l, c th dng nh khng cng bng i dng t
ch ngha x hi m t cc phng php ca n hn l
cc mc ch ca n, i dng mt thut ng cho mt
phng php c bit m i vi nhiu ngi thut ng y
i din cho mt l tng cui cng. C l thch hp hn
m t cc phng php c th c dng cho rt nhiu mc
ch a dng l ch ngha tp th v coi ch ngha x hi
nh mt loi ca loi . Tuy nhin, mc d i vi hu ht
nhng ngi x hi ch ngha ch c mt loi ca ch ngha
tp th s i din cho ch ngha x hi ch thc, lun lun
phi nh rng ch ngha x hi l mt loi ca ch ngha
tp th v v vy mi th ng vi ch ngha tp th theo
ngha chnh xc ca t cng phi p dng cho ch ngha x
hi. Gn nh tt c cc im tranh lun gia nhng ngi
x hi ch ngha v t do ch ngha u lin quan ti cc
phng php chung cho mi hnh thc ca ch ngha tp
th ch khng phi cc mc ch c bit m nhng ngi
x hi ch ngha mun s dng chng; v tt c cc h qu
m chng ta s quan tm trong cun sch ny u c dn
ra t cc phng php ca ch ngha tp th bt chp chng
c dng cho cc mc ch no. Cng khng c qun
rng ch ngha x hi khng ch thc l loi quan trng
nht ca ch ngha tp th hoc k hoch ho m rng
chnh ch ngha x hi thuyt phc nhng ngi c u
c t do ch ngha mt ln na li phc tng chnh cch t
chc i sng kinh t m h p bi v, theo li ca
Adam Smith, n t cc chnh ph vo mt v th m
h tr cho bn thn h buc phi p bc v bo ngc.34
34

c trch trong Memoir of Adam Smith ca Dugald Stewart t mt

th bo do Adam Smith vit nm 1755.

83
Nhng kh khn do s mp m ca cc thut ng chnh
tr chung vn khng ht nu chng ta thng nht dng thut
ng ch ngha tp th bao gm mi loi kinh t k
hoch ho bt lun mc ch ca k hoch ho l g. Ngha
ca thut ng tr nn xc nh hn mt cht nu chng ta
lm r rng chng ta mun loi k hoch ho l cn thit
thc hin bt k cc l tng phn phi cho trc no.
Nhng, v t tng k hoch ho kinh t tp trung c tnh
hp dn ch yu nh vo chnh tnh cht ang ng ny ca
ngha ca n, nn rt quan trng l chng ta phi thng nht
ngha chnh xc ca n trc khi tho lun cc h qu ca
n.
K hoch ho c mn m ch yu nh vo s thc
l mi ngi u mun, tt nhin, rng chng ta x l
nhng vn chung ca mnh mt cch hp l nht c th
v rng, khi lm nh vy, chng ta phi d kin trc cng
nhiu mc c th. Theo ngha ny mi ngi, nhng
ngi khng hon ton theo thuyt nh mnh, u l mt
nh lp k hoch, mi hnh ng chnh tr u l (hoc phi
l) mt hnh ng k hoch ho, v c th c nhng s
khc bit ch gia tt v ti gia k hoch thng minh nhn
xa trng rng v k hoch ngu xun thin cn. Mt nh
kinh t hc, m ton b nhim v ca anh ta l nghin cu
con ngi thc t lm vic ra sao v h c th lp k hoch
cng vic ca mnh th no, l ngi cui cng c th phn
i k hoch ho theo ngha thng thng ny. Nhng
khng phi theo ngha ny m nhng ngi say m x hi
c k hoch ho s dng thut ng ny, cng chng phi
ch theo ngha ny m chng ta phi lp k hoch nu
chng ta mun phn phi thu nhp hoc ca ci ph hp
vi tiu chun c bit no . Theo cc nh k hoch hin
i, v cho mc ch ca h, khng thit k khung
kh lu di hp l nht trong cc hot ng khc nhau
c tin hnh bi nhng ngi khc nhau ph hp vi cc
k hoch c nhn ca h. K hoch t do ch ngha ny,

theo h, khng phi l k hoch v ng th, thc ra, n

khng phi l mt k hoch c thit k tho mn quan
im ring bit v ai phi c ci g. Ci m cc nh k
hoch ca chng ta yu cu l s iu khin tp trung mi
hot ng kinh t theo mt k hoch duy nht, sp t cc
ngun lc x hi phi c iu khin mt cch c
thc ra sao phc v cc mc ch ring bit theo mt
cch xc nh.
Cuc tranh lun gia cc nh k hoch hin i v nhng
ngi phn i, v vy, khng l tranh lun v liu nn c
la chn mt cch thng minh gia cc t chc kh d khc
nhau ca x hi hay khng; khng l tranh ci liu c nn
p dng s nhn xa trng rng v t duy h thng trong k
hoch ho cng vic chung ca chng ta hay khng. M l
tranh ci v cch tt nht lm vy l g. Cu hi l cho
mc ch ny liu c tt hn khng khi ngi nm gi
quyn lc cng bc phi hn ch mnh ni chung to
cc iu kin di hiu bit v sng kin ca cc c
nhn c c hi tt nht h c th ln k hoch mt cch
thnh cng nht; hay vic s dng hp l cc ngun lc ca
chng ta i hi s iu khin v t chc tp trung tt c
cc hot ng ca chng ta theo mt k hoch c xy
dng mt cch c thc no y. Nhng ngi x hi ch
ngha thuc mi ng phi chim ot thut ng k
hoch cho k hoch ho theo ngha sau, v by gi n
c chp nhn rng ri theo ngha ny. Nhng tuy iu
ny c ngha hm rng y l cch hp l duy nht
qun l cng vic ca chng ta, tt nhin, n khng chng
minh iu ny. N cn l im m cc nh k hoch v
nhng ngi t do ch ngha khng thng nht.
Quan trng l ng lm ln s phn i chng li loi k
hoch ho ny vi thi laissez faire gio iu. L l t do
ch ngha ng h vic s dng tt nht c th ca cc lc
lng cnh tranh nh mt phng tin iu phi cc n lc
ca con ngi, khng phi l mt l l mc k cc th

85
ng nh chng l. N da vo nim tin chc rng, khi
cnh tranh hiu qu c to ra, n l cch hng dn cc
n lc c nhn tt hn bt k cch khc no. N khng t
chi, thm ch cn nhn mnh rng, cho cnh tranh hot
ng hu ch, cn mt khung kh php l c suy tnh k
lng v rng c cc qui tc hin hnh ln qui tc qu kh
chng thot c nhng sai st nghim trng. N cng
chng ph nhn rng, khi khng th to ra cc iu kin cn
thit lm cho cnh tranh hu hiu, chng ta phi vin
n cc phng php khc hng dn hot ng kinh t.
Ch ngha t do kinh t, tuy vy, phn i vic thay th
cnh tranh bng cc phng php thp km v iu phi
cc n lc c nhn. V n coi cnh tranh l u vit khng
ch v trong hu ht cc hon cnh n l phng php hu
hiu nht c bit n m thm ch nhiu hn v n l
phng php duy nht theo cc hot ng ca chng ta
c th iu chnh ln nhau m khng c s can thip cng
bc hoc c on ca nh chc trch. Thc vy, mt trong
nhng l l chnh ng h cnh tranh l n khng cn n
nhu cu kim sot x hi mt cch c thc v n cho
cc c nhn mt c hi quyt nh liu cc trin vng
ca mt ngh c bit c b cho nhng bt li hay ri
ro gn vi n hay khng.
Vic s dng thnh cng cnh tranh nh nguyn l t
chc x hi loi tr nhng loi can thip cng bc nht
nh vo i sng kinh t, nhng n tha nhn nhng loi
khc m i khi c th gip n hot ng mt cch ng k
v thm ch i hi nhng loi hnh ng nht nh ca
chnh ph. Nhng c l do chnh ng v sao cc yu cu
ph nh, nhng im m s cng bc khng c php
dng, li c c bit nhn mnh. Cn thit trc ht rng
cc bn trong th trng phi c t do bn v mua bt
lun gi no m ti h c th kim c i tc cho giao
dch v rng bt k ai u c t do sn xut, bn, v mua
bt k th g c th c sn xut hoc c bn. V ct
yt rng vic tham gia vo cc ngnh kinh doanh khc nhau

phi l m cho tt c mi ngi vi cc iu kin ngang

nhau v rng lut khng c tha th bt k th on no
ca cc c nhn hoc cc nhm cn tr s tham gia ny
bng nh hng cng khai hay giu gim. Bt k n lc no
kim sot gi c hoc sn lng ca cc mt hng c bit
u tc mt sc mnh ca cnh tranh dn n s iu phi
hu hiu n lc ca cc c nhn, bi v nhng thay i gi
khi khng cn ghi nhn nhng thay i c lin quan ca
hon cnh v khng cn cung cp mt ch dn ng tin cy
cho cc hnh ng c nhn.
iu ny khng nht thit ng, tuy vy, v cc bin
php ch hn ch cc phng php sn xut c php,
chng no nhng hn ch ny nh hng ngang nhau n
tt c cc nh sn xut tim nng v khng c dng nh
mt cch trc tip kim sot gi c v sn lng. Mc d
tt c nhng kim sot nh vy v cc phng php sn
xut p t chi ph thm (tc l, cn phi dng nhiu ngun
lc hn to u ra cho trc), chng c th rt ng gi.
Cm dng cc cht c nht nh hoc yu cu s phng
c bit trong s dng chng, hn ch thi gian lm vic
hoc nhng yu cu nht nh v v sinh, l hon ton
tng thch vi s bo tn cnh tranh. Vn duy nht
y l liu trong trng hp c bit y li th thu c c
ln hn cc chi ph x hi m chng ko theo hay khng.
S duy tr cnh tranh cng chng xung khc vi mt h
thng rng ln v dch v x hi - chng no vic t chc
cc dch v ny khng c thit k theo cch lm cho
cnh tranh l phi hiu qu trn cc lnh vc rng.
Tht ng tic, nhng khng kh gii thch, rng trong
qu kh rt t ch n nhng yu cu khng nh cho s
hot ng thnh cng ca h thng cnh tranh hn l cc
im ph nh ny. Hot ng cnh tranh khng ch i hi
vic t chc thch hp cc nh ch nht nh, nh tin t,
th trng, v cc knh thng tin- mt s trong chng chng
bao gi c th c cung cp mt cch tho ng bi kinh
doanh t nhn- m n ph thuc, trc ht, vo s tn ti

87
ca mt h thng php l thch ng, mt h thng php l
c thit k c duy tr cnh tranh ln lm cho n hot
ng hu ch nht. Hon ton cha rng lut phi tha
nhn nguyn l ca quyn s hu t nhn v quyn t do
hp ng; phn nhiu ph thuc vo nh ngha chnh xc
ca quyn ti sn khi p dng cho cc th khc nhau.
Nghin cu c h thng cc hnh thc ca cc nh ch
php l, nhng ci s lm cho h thng cnh tranh hot
ng hu hiu, ng tic b sao nhng; v c th a ra
cc l l mnh m rng nhng thiu st nghim trng y,
c bit lin quan n lut cng ti v sng ch, khng ch
lm cho cnh tranh hot ng t hiu qu hn nhiu so
vi n c th m thm ch dn n ph hu cnh tranh
nhiu lnh vc.
Cui cng, c cc lnh vc khng h nghi ng ni
khng c dn xp php l no c th to ra iu kin chnh
m tnh hu dng ca h thng cnh tranh v quyn s hu
t nhn ph thuc vo: c th l, ch s hu hng mi
dch v hu ch do ti sn ca anh ta mang li v chu mi
thit hi do vic s dng n gy ra cho nhng ngi khc.
ni, th d, khng th lm cho vic th hng cc dch v
nht nh ph thuc vo tr gi, cnh tranh s khng to ra
cc dch v y; v h thng gi cng vy tr nn phi hiu
qu, khi khng th bt ch ti sn n b mt cch hu hiu
nhng thit hi do vic s dng nht nh ca ti sn gy ra
cho nhng ngi khc. Trong tt c cc hon cnh ny c
mt s phn k gia cc khon tham gia vo tnh ton c
nhn v nhng th nh hng n phc li x hi; v, khi
s khc nhau ny tr nn quan trng, phi tm ra phng
php khc no cung cp cc dch v c ni n.
Nh th c trang b cc ct tn hiu dc ng ln, trong
hu ht cc trng hp, bn thn cc con ng chng c
th c tr bi mi c nhn ngi dng. Nhng tc ng
c hi nht nh ca nn ph rng, ca cc phng php
trng trt no y hoc ca khi v ting n ca cc nh
my cng chng th khoanh li ch cho ngi ch ca cc

ti sn c nhc n hoc cho nhng ngi sn sng chu

tin bi thng thit hi theo mc n b c tho thun.
Trong cc hon cnh nh vy chng ta phi tm ra ci thay
th no cho iu tit bng c ch gi. Nhng s thc
rng chng ta phi vin dn n s thay th iu tit trc
tip bi nh chc trch ni cc iu kin cho hot ng
thch hp ca cnh tranh khng th c to ra, khng c
ngha rng chng ta phi cm cnh tranh ni c th lm
cho cnh tranh hot ng.
to cc iu kin trong cnh tranh s hiu qu
mc c th, v b sung n ni n khng th c lm cho
hu hiu, cung cp cc dch v m, theo cch ni ca
Adam Smith, mc d chng c th mc thun li nht
cho mt x hi v i, tuy vy, c bn tnh l, li nhun
chng bao gi c th n b li ph tn i vi bt k c
nhn hoc s nh cc c nhn no- nhng nhim v ny,
thc vy, to ra mt lnh vc rng v khng th tranh ci
cho hot ng ca nh nc. Khng trong h thng no c
th bin h mt cch hp l cho vic nh nc chng lm g
c. Mt h thng cnh tranh hiu qu cn mt khung kh
php l c thit k mt cch thng minh v c hiu
chnh lin tc mc nh bt k h thng no khc. Thm
ch iu kin tin quyt nht ca s hot ng ph hp ca
n, ngn chn gian ln v la gt (bao gm c s li dng
s km hiu bit), to ra mt mc tiu to ln v vn cha h
t c hon ton ca hot ng lp php.
Nhim v to ra mt khung kh ph hp cho hot ng
c li ca cnh tranh, tuy vy, vn cha thc hin c
my khi m cc nh nc mi ni u quay lng vi n
bng cch thay th cnh tranh bng mt nguyn l khc v
khng th dung ho. Vn khng cn l vn lm
cho cnh tranh hot ng v b sung cho n m l thay th
n hon ton. Quan trng l phi tht r rng v vn ny:
phong tro hin i cho k hoch ho l mt phong tro
chng cnh tranh theo ngha chnh xc ca t, mt ngn c

89
mi m di n qui t tt c nhng k th c ca cnh
tranh. V mc d mi loi nhm li ch by gi ang c ti
thit lp di ngn c ny nhng c quyn m k nguyn
t do ch ngha qut sch, chnh tuyn truyn x hi ch
ngha cho k hoch ho l ci khi phc s ng tn
trng gia nhng ngi c u c t do ch ngha phn i
cnh tranh v iu thc s ru ng s hoi nghi lnh
mnh m bt k th on bp cht cnh tranh no
thng gy ra.35 Ci trn thc t lin kt cc nh x hi ch
ngha ca cnh T v cnh Hu l s th ch chung ny
vi cnh tranh v s mong mun chung ca h thay th n
bng mt nn kinh t ch huy. Mc d cc thut ng ch
ngha t bn v ch ngha x hi vn c dng mt
cch ph bin m t cc hnh thc qu kh v tng lai
ca x hi, chng che giu ch khng lm r bn cht ca
qu m chng ta ang tri qua.
Th nhng, cho d tt c nhng thay i m chng ta
ang chng kin u hng theo s ch huy tp trung hot
ng kinh t, cuc chin u chung chng li cnh tranh
ha hn to ra trc tin mt ci g m trong nhiu kha
cnh thm ch ti hn, mt trng thi chng th tho mn c
35

Mi y, ng, c mt s hc gi x hi ch ngha, di s thi thc

ca s ph phn v c lm sng ng bi cng ni s tuyt dit ca
quyn t do trong mt x hi k hoch ho tp trung, ngh ra mt
loi mi ca ch ngha x hi cnh tranh m h hi vng s loi b
nhng kh khn v nguy him ca k hoch ho tp trung v kt hp s
t b s hu t nhn vi s gi li y quyn t do c nhn. Mc d
mt s tho lun v loi mi ny ca ch ngha x hi xy ra trong
cc tp ch hc thut, n chc kh khuyn ngh cho cc chnh tr gia
thc tin. Nu gi nh n c, s khng kh chng t (nh tc gi
th ni khc xem Economica, 1940) rng cc k hoch ny da
trn mt o tng v c mu thun c hu. Khng th nm ly kim
sot ton b cc ngun lc sn xut m khng quyt nh v chng
c s dng cho ai v bi ai. Mc d di ci gi l ch ngha x hi
cnh tranh ny k hoch ho bi nh chc trch tp trung s c cc
hnh thc quanh co mt cht, tc ng ca n s khng khc mt cch
cn bn, v nhn t cnh tranh s chng nhiu hn mt s gi v.

cc nh k hoch ho ln nhng ngi t do ch ngha: mt

loi t chc cng nghip mang tnh cng on ch ngha
hoc hp tc x, trong cnh tranh t nhiu b ngn cm
nhng k hoch ho th c trao vo tay cc c quyn
c lp ca cc ngnh tch bit. y l kt qu khng th
trnh khi u tin ca mt tnh th trong nhn dn c
lin hp li trong s cm ght chung ca h i vi cnh
tranh nhng chng my thng nht v nhng ci khc.
Bng cch ph hu cnh tranh trong ht ngnh ny sang
ngnh khc, chnh sch ny lm cho ngi tiu dng b ph
mc cho hnh ng c quyn chung ca cc nh t bn v
ca cng nhn nh ot trong cc ngnh c t chc tt
nht. Tuy, du cho tnh trng ny trong cc lnh vc rng
ri tn ti ri mt s thi gian, v du cho phn ln
tuyn truyn ln xn (v hu ht khng v t) cho k hoch
ho hng ti n, n khng phi l mt trng thi chc c
th duy tr hoc c th c bin minh mt cch hp l. K
hoch ho c lp nh vy bi cc c quyn cng nghip
s, thc ra, to ra cc tc ng ngc vi nhng ci m l l
cho k hoch ho hng vo. Mt khi trng thi ny t
n, cch la chn kh d duy nht cho mt s tr li vi
cnh tranh l nh nc kim sot cc c quyn - mt s
kim sot m, nu mun cho c hiu qu, phi ngy cng
tr nn hon ton v chi tit. y chnh l giai on chng
ta nhanh chng tin n. Khi, khng lu trc chin tranh,
mt tun bo ch ra rng c nhiu du hiu cho thy cc
nh lnh o Anh, t nht, ngy cng quen ngh v cch
pht trin quc gia bng cc c quyn c kim sot, y
c l l mt nh gi ng ca lp trng nh n tn
ti khi . K t s tin trin ny c tng tc mnh
bi chin tranh, v nhng nhc im v nguy him
nghim trng ca n s ngy cng tr nn hin nhin khi
thi gian tri i.
T tng tp trung hon ton vic ch huy hot ng
kinh t cn lm kinh s hu ht ngi dn, khng ch bi v
s kh khn v cng to ln ca nhim v, m thm ch

91
nhiu hn v s gh tm do tng mi th c ch huy
t mt trung tm duy nht gy ra. Nu chng ta, tuy th,
ang tin nhanh n mt trng thi nh vy, iu ny ch
yu v hu ht ngi dn vn tin rng phi c th tm c
con ng trung dung gia cnh tranh nguyn t v ch
huy tp trung. Thc vy, chng g c v hp l, hoc chc
c th hp dn vi nhng ngi bit l phi, hn l tng
rng mc tiu ca chng ta khng phi l s phi tp trung
ho cc oan ca cnh tranh t do cng chng phi l s
tp trung hon ton ca mt k hoch duy nht, m l mt
hn hp ng n ca hai phng php. Cn l thng
khng ng k chng t mt s hng dn khng ng tin
cy trong lnh vc ny. Mc d cnh tranh c th chu mt
s hn hp ca iu tit, n khng th c kt hp vi k
hoch ho bt k mc no chng ta thch m khng
chm dt hot ng nh mt hng dn hiu qu cho sn
xut. K hoch ho cng chng l mt phng thuc m,
ung cc liu nh, c th to ra cc tc ng m ngi ta c
th hi vng t tc dng trit ca n. C cnh tranh ln
ch huy tp trung tr thnh cc cng c ti v khng hiu
qu nu chng l khng y ; chng l nhng nguyn tc
la chn kh d dng gii quyt cng mt vn , v mt
hn hp ca c hai c ngha rng chng ci no hot ng
thc s v rng kt qu s l ti hn nu da mt cch nht
qun vo mi mt trong hai h thng. Hoc, pht biu theo
cch khc, k hoch ho v cnh tranh c th c kt hp
ch bng k hoch ho cho cnh tranh ch khng phi bng
k hoch ho chng li cnh tranh.
V cng quan trng i vi l l ca cun sch ny cho
c gi nghi nh rng k hoch ho m ton b ph phn
ca chng ta chng li c hng duy nht ti k hoch
ho chng li cnh tranh- k hoch ho c dng thay
th cnh tranh. iu ny cng quan trng hn, v chng ta
khng th, trong phm vi ca cun sch ny, i vo tho
lun v k hoch ho rt cn thit lm cho cnh tranh l
hu hiu v ch li mc c th. Nhng v trong cch dng

hin hnh k hoch ho tr thnh hu nh l ng

ngha vi k hoch ho loi u, i khi s khng th trnh
khi nhc n n n thun nh k hoch ho v l do ngn
gn, d l iu ny c ngha l li cho cc i th ca
chng ta mt t rt hay xng ng mt s phn tt hn.

93

4
S Khng th trnh khi
ca K hoch ho
Chng ta l nhng ngi u tin khng nh rng cc
hnh thc ca nn vn minh cng phc tp bao nhiu th
quyn t do ca c nhn phi tr nn cng hn ch by
nhiu.
- BENITO MUSSOLINI

t s thc tit l rng t nh k hoch tho mn

ni rng k hoch ho tp trung l ng mong
c. Hu ht trong s h xc nhn rng chng
cn c th la chn m hon cnh vt qu tm kim sot
ca chng ta buc chng ta phi thay cnh tranh bng k
hoch ho. Huyn thoi c nui dng mt cch ch
rng chng ta ang lao vo mt hng i mi khng phi v
ch t do m bi v cnh tranh b loi b mt cch t
nhin bi thay i cng ngh m chng ta chng th o
ngc cng nh khng mun ngn chn. L l ny him khi
c pht trin mt cch chi tit- n l mt trong nhng
khng nh c mt tc gi ly t tc gi khc cho n
khi, ch qua lp i lp li, m tr thnh c chp nhn nh
mt s thc c xc lp. N, tuy vy, chng c c s no.
Xu hng ti c quyn v k hoch ho khng phi l kt
qu ca bt k s thc khch quan no vt khi tm
kim sot ca chng ta m l sn phm ca cc kin c
nui dng v tuyn truyn sut na th k cho n khi
chng tr nn p o mi chnh sch ca chng ta.
Mt trong nhng l l c dng chng minh s
khng th trnh khi ca k hoch ho, c nghe thy

nhiu nht l nhng thay i cng ngh lm cho cnh

tranh l khng th trong cc lnh vc ngy cng tng v
rng la chn duy nht m chng ta cn l la chn gia
kim sot sn xut ca cc c quyn t nhn v ch huy
ca chnh ph. Lng tin ny ch yu xut pht t hc thuyt
Marxist v s tp trung ca cng nghip, mc d, ging
nh rt nhiu tng Marxist, hin nay c nhiu gii tin
n t ngi th ba hay th t v chng bit n xut x t
u.
S thc lch s v s tng trng khng ngng ca c
quyn sut nm mi nm qua v s hn ch ngy cng
tng ca cc lnh vc trong cnh tranh thng tr, tt
nhin, l khng th chi ci- mc d mc ca hin tng
thng c phng i qu mc.36 Vn quan trng l
liu s pht trin ny l mt h qu tt yu ca tin b cng
ngh hay n thun l kt qu ca cc chnh sch c theo
ui trong hu ht cc nc. Cht na chng ta s thy rng
lch s tht ca s pht trin ny gi mnh m ci sau.
Nhng u tin chng ta phi xem xt n mc no m
nhng s pht trin cng ngh hin i loi nh vy lm
cho s tng ln ca cc c quyn trong cc lnh vc rng
l khng th trnh khi.
Nguyn nhn cng nh c cho l ca s tng trng
c quyn l tnh u vit ca hng ln i vi hng nh,
nh hiu qu ln hn ca cc phng php sn xut hng
lot hin i. Cc phng php hin i, h khng nh,
to ra cc iu kin trong a s cc ngnh cng nghip ni
sn xut ca cc hng ln c th tng ln vi s gim chi
ph trn mt n v sn phm, vi kt qu l cc hng ln
mi ni ra gi thp hn v ht cng cc hng nh; qu trnh
ny phi tip din cho n khi trong mi ngnh cng nghip
ch cn mt hoc nhiu nht vi hng khng l. L l ny
36

V mt tho lun y hn ca cc vn ny xem tiu lun ca

Gio s Lionel Robins, The Inevitability of Monopoly The Economic
Basis of Class Conflict (1939), tr. 45-80.

95
chn ra mt tc ng i khi i cng vi tin b cng ngh;
n b qua nhng tc ng khc hot ng theo chiu ngc
li; v n nhn c t ng h t nghin cu nghim tc cc
s thc. Chng ta khng th kho st vn ny chi tit
y v phi tho mn chp nhn bng chng tt nht sn
c. Nghin cu su rng nht v cc s thc c tin hnh
trong thi gian va qua l nhin cu ca U ban Kinh t
Quc gia Lm thi v Tp trung Quyn lc Kinh t. Bo
co cui cng ca U ban ny (khng th b qui kt cho l
c nh kin t do ch ngha thi qu) i n kt lun rng
quan im theo tnh hiu qu ln hn ca sn xut theo
qui m ln l nguyn nhn ca s bin mt cnh tranh
chng c ng h my trong bt k bng chng c sn
no hin nay.37 V sch chuyn kho chi tit v vn ny
c chun b cho U ban tm tt cu tr li trong tuyn
b:
Tnh hiu qu cao hn ca cc t chc ln khng
c chng minh; cc li th c cho l hu hoi cnh
tranh khng th hin trong nhiu lnh vc. Tit kim
theo ln, ni chng tn ti, chng lc no cng nht thit
gy ra c quyn ln ca tnh hiu qu ti u c th
t c trc xa phn ln cung phi chu kim sot nh
vy. Nhng kt lun rng li th ca sn xut qui m ln
phi dn n t b cnh tranh mt cch khng th trnh
khi l khng th chp nhn c. Hn na, phi lu
rng c quyn thng xuyn l kt qu ca cc nhn t
khc hn l do chi ph thp ca qui m ln hn. N t
c thng qua tho thun cu kt v c y mnh bi
cc chnh sch cng. Khi cc tho thun ny b lm mt

37

Final Report and Recommendations of the Temporary National

Economic Committee (77th Cong., 1st sess., Senate Document No. 35
[1941]) p. 89.

hiu lc v khi cc chnh sch ny c xem xt li, cc

iu kin cnh tranh c th c khi phc.38
Mt kho st v cc iu kin Anh dn n nhng kt
qu rt ging vy. Bt k ai, ngi quan st cc nh c
quyn kht khao thng kim v thng nhn c s tr
gip ra sao ca quyn lc nh nc lm cho s kim
sot ca h hiu qu, c th t nghi ng rng chng c g l
khng th trnh c v pht trin ny c.
Kt lun ny c ng h mnh m bi trnh t lch s
trong s gim st cnh tranh v tng ln ca c quyn
th hin cc nc khc nhau. Nu chng l kt qu ca
pht trin cng ngh hoc l mt sn phm nht thit ca
tin trin ca ch ngha t bn, chng ta phi k vng
chng xut hin u tin cc nc c h thng kinh t
tin tin nht. Thc ra, chng xut hin u tin trong
mt phn ba cui ca th k th mi chn ni khi l
cc nc cng nghip tng i tr, Hoa K v c. c
bit nc c, c coi nh nc kiu mu tiu biu
cho s tin ho tt yu ca ch ngha t bn, s tng ln ca
cc cartel v cc nghip on t 1878 c thc y bi
chnh sch c ch . Khng ch cng c bo h m thuyt
phc trc tip v cui cng l s cng bc c dng
y mnh vic to ra cc c quyn iu tit gi v
bn hng. Chnh y, vi s gip ca nh nc, l
th nghim v i u tin trong k hoch ho khoa hc
v t chc cng nghip c ch dn n vic to ra
cc c quyn khng l, c miu t nh s tng trng
khng th trnh khi nm mi nm trc khi cng c
lm Vng Quc Anh. Ch yu do nh hng ca cc
nh l thuyt x hi ch ngha, c bit l ca Sombart, khi
qut ho kinh nghim ca t nc h, m s pht trin
khng th trnh khi ca h thng cnh tranh sang ch
38

C. Wilcox, Competition and Monopoly in American Indudtry

(Temporary National Economic Committee Monograph, No.21 [1940]),
p. 314.

97
ngha t bn c quyn tr nn c chp nhn rng ri.
Vic Hoa K chnh sch bo h cao to ra s pht trin
tng t no dng nh xc nhn s khi qut ho ny.
S pht trin c, tuy vy, hn l pht trin ca Hoa K,
c coi l i din ca xu hng ph qut; v tr nn tm
thng ni- xin trch mt tiu lun chnh tr mi y
c c rng ri- v nc c ni tt c cc lc lng
x hi v chnh tr ca nn vn minh hin i t hnh
thc tin tin nht ca chng.39
C t n th no s khng th trnh khi trong tt c
nhng th ny, v nhiu n th no kt qu ca chnh sch
c ch , tr nn r rng khi chng ta xem xt v th ca
nc Anh cho n 1931 v s pht trin t nm y trong
nc Anh cng lao theo mt chnh sch bo h chung.
Mi ch hn chc nm, tr vi ngnh nhn c s bo
h sm hn, cng nghip Anh nh mt tng th vn l cnh
tranh mc, c l, nh bt k thi k no trong lch s. V,
mc d trong cc nm 1920 n b cc chnh sch xung
khc lin quan n lng v tin lm cho rt khn n, t
nht cc nm cho n 1929 so snh v mt cng n vic
lm v hot ng chng khng km hn cc nm 1930.
Ch t khi chuyn sang bo h v thay i chung Anh v
chnh sch kinh t i km, th s tng trng ca cc c
quyn tng tin vi mt tc ng kinh ngc v lm
thay i nn cng nghip Anh n mc cng chng ch va
mi nhn ra. Lp lun, rng s pht trin ny c bt k quan
h g vi tin b cng ngh trong thi k ny, rng s tt
yu cng ngh iu xy ra c trong cc nm 1880 v
1890 v th hin ra Anh trong cc nm 1930, chng h t l
bch hn khng nh, ngm trong mt tuyn b ca
Mussolini, rng nc t b quyn t do c nhn trc
cc dn tc Chu u khc bi v nn vn minh ca n
tin b vt trc xa phn cn li!

39

Reinhold Niebuhr, Moral Man and Immoral Society (1932)

Trong chng mc lin quan n Anh, lun im rng s

thay i v kin v chnh sch ch tip theo s thay i
khng th lay chuyn c v s thc c v tht nht nh,
chnh xc l v quc gia theo ui s pht trin tr tu
ni khc t xa. Nh th c th l lun rng t chc cng
nghip c quyn ln ln bt chp s thc rng cng
lun vn a cnh tranh nhng cc s kin bn ngoi lm
tiu tan c vng ca h. Mi quan h tht gia l thuyt v
thc tin, tuy vy, tr thnh r rng ngay khi chng ta ng
ti nguyn mu ca s pht trin ny- nc c. Rng
s th tiu cnh tranh l vn ca chnh sch c ch ,
c thc hin phng s cho l tng m by gi chng
ta gi l k hoch ho, l khng c nghi ng g. Trong bc
tin khng ngng n mt x hi k hoch ho hon ton
nhng ngi c, v tt c nhng ngi bt chc tm
gng ca h, ch i theo con ng m cc nh t tng
th k th mi chn, c bit cc nh t tng c,
vch ra cho h. Lch s tr tu ca su mi hoc tm mi
nm va qua thc ra l mt minh ho hon ho cho s tht
rng trong din tin x hi chng c g l khng th trnh
khi c m t duy lm cho n nh vy.
S khng nh rng tin b cng ngh hin i lm cho
k hoch ho l khng th trnh khi cng c th c din
gii theo cch khc. N c th c ngha rng s phc tp
ca nn vn minh cng nghip hin i ca chng ta to ra
cc vn mi m chng ta khng th hi vng gii quyt
mt cch hu hiu tr bng k hoch ho tp trung. Theo
mt ngha iu ny ng nhng khng trong ngha rng
m n c cho l. Th d, chuyn tm thng l nhiu vn
do mt th trn hin i gy ra, ging nh bao nhiu vn
khc do s lin k v tr gy ra, khng c gii quyt
tho ng bng cnh tranh. Nhng khng phi cc vn
ny, ging cc vn ca cc tin ch cng cng, v,v, l
trn ht trong tm tr ca nhng ngi vin dn n tnh
phc tp ca nn vn minh hin i nh mt l l cho k

99
hoch ho tp trung. Ci m h ni chung gi l s kh
khn ngy cng tng ca vic c c bc tranh nht qun
v ton b qu trnh kinh t lm cho tuyt i cn thit rng
cc th phi c iu phi bi mt c quan tp trung no
y nu khng mun cho cuc sng lm vo hn n.
L l ny da trn mt s hiu hon ton sai v hot ng
ca cnh tranh. Khng h thch ng ch cho cc iu kin
tng i n gin, chnh s rt phc tp ca phn cng lao
ng di cc iu kin hin i l ci lm cho cnh tranh
l phng php duy nht theo vic iu phi nh vy c
th c tin hnh mt cch thch hp. Chng c kh khn
v kim sot hu hiu hoc k hoch ho khi cc iu kin
n gin n mc mt c nhn hoc mt ban duy nht c
th bao qut tt c mi s thc lin quan mt cch hiu qu.
Ch khi cc yu t phi tnh n tr nn ln n mc khng
th c c mt ci nhn khi qut v chng th phi tp
trung ho tr thnh bt buc. Nhng mt khi phi tp trung
ho l cn thit, ny sinh vn iu phi - mt s iu
phi cho cc c quan ring bit t do iu chnh cc hot
ng ca mnh vi cc s thc m ch chng bit v vn
dn n mt s hiu chnh ln nhau ca cc k hoch ring
ca chng. Phi tp trung ho tr nn cn thit bi v khng
ai c th cn i mt cch c thc tt c mi cn nhc
lin quan n cc quyt nh ca nhiu c nhn n nh
vy, s iu phi c th r rng b nh hng khng bi
s kim sot c thc m ch bi nhng dn xp truyn
t cho mi tc nhn thng tin m n phi x l nhm hiu
chnh mt cch hiu qu cc quyt nh ca mnh vi cc
quyt nh ca nhng ngi khc. V bi v mi chi tit
ca nhng thay i nh hng lin tc n cc iu kin v
cu v cung ca cc mt hng khc nhau chng bao gi c
th c bit y , hoc c thu thp v phn pht
nhanh, bi bt k trung tm no, ci cn l mt b my
ng k no y t ng ghi li tt c mi tc ng lin
quan ca cc hot ng ring v nhng ch dn ca n ng

thi l kt qu ca, v l hng dn cho, mi quyt nh

ring l.
Vic ny chnh xc l ci m h thng gi lm di cnh
tranh, v l ci chng h thng khc no thm ch ha hon
tt. N cho php cc ch kinh doanh, bng cch theo di
bin ng ca tng i t gi, nh mt k s theo di cc
kim ca vi chic ng h, hiu chnh hnh ng ca
mnh i vi cc hnh ng ca cc bn hu ca h. im
quan trng y l h thng gi s lm trn chc nng ny
ch khi cnh tranh thnh hnh, tc l, nu nh sn xut ring
bit phi thch ng vi nhng thay i gi v khng th
kim sot chng. Ci ton th cng phc tp, chng ta cng
tr nn ph thuc vo s phn chia tri thc gia cc c
nhn m n lc ring bit ca h c iu phi bi c ch
phi nhn cch truyn t thng tin lin quan c chng
ta bit nh h thng gi.
Khng ngoa ni rng nu gi nh chng ta phi da
vo k hoch ho tp trung c ch cho tng trng ca
h thng cng nghip ca chng ta, n s chng bao gi t
mc khc bit, phc tp, v uyn chuyn m n t.
So snh vi phng php gii quyt vn kinh t bng
cng c phi tp trung ho cng vi iu phi t ng ny,
th cng hin nhin l phng php ch huy tp trung l
vng v, th thin, v c phm vi hn hp khng th tng
ni. Rng phn cng lao ng t mc lm cho nn vn
minh hin i c th, chnh do nh vo vic n khng phi
c to ra mt cch c ch m l con ngi v c
mt phng php theo s phn cng lao ng c th
c m rng vt xa cc gii hn m n c th c
tr tnh. Bt k s tng ln thm no ca phc tp ca
n, v vy, khng h lm cho ch huy tp trung cn thit
hn, m lm cho cng quan trng hn bao gi ht rng
chng ta phi dng k thut khng ph thuc vo s kim
sot c ch .

101
Vn cn mt l thuyt khc na gn s tng trng ca
cc c quyn vi tin b cng ngh, v n s dng l l
hu nh ngc li vi cc l l chng ta va xem xt; tuy
thng khng c pht biu r rng, n cng c nh
hng ng k. N cho rng khng phi k thut hin i
hu hoi cnh tranh m, ngc li, khng th s dng c
nhiu kh nng cng ngh mi tr khi bo h chng cnh
tranh c chp nhn, tc l cho c quyn. Loi l l ny
khng nht thit l la di, nh c gi ph phn c l s
nghi ng: cu tr li hin nhin - rng nu mt k thut mi
tho mn nhu cu ca chng ta thc s l tt hn, n
phi c kh nng ng vng chng li mi cnh tranhkhng vt b mi th d m l l ny vin n. Khng nghi
ng g trong nhiu trng hp n ch c dng nh mt
dng ca s bin h c bit bi cc bn lin quan. Thm
ch thng xuyn hn n c l da trn mt s ln ln gia
s xut sc k thut nhn t quan im hp v k thut v
tnh ng mong mun nhn t quan im ca x hi nh
mt tng th.
Tuy vy, vn cn mt nhm cc trng hp khi l l c
sc mnh no . Th d, t nht c th tng tng c
rng ngnh t Anh c th c kh nng cung cp mt xe t
r hn v tt hn cc t thng c Hoa K nu mi
ngi nc Anh c bo dng cng mt loi xe hoc
rng vic s dng in cho mi mc ch c th lm cho r
hn than hay gas nu c th bo mi ngi ch dng in
thi. Trong cc trng hp ging th t nht c kh nng l
chng ta c th u kh gi hn v phi a thch tnh hnh
mi nu chng ta c la chn nhng chng ai bao gi c
s la chn c, bi v s la chn kh d hoc l tt c
chng ta phi dng cng loi xe r (hoc tt c phi dng
ch in thi) hoc chng ta phi la chn gia cc th ny
vi mi th trong s chng c gi cao hn nhiu. Ti khng
bit liu iu ny ng hay khng trong mi trng hp
cho trc. Nhng phi tha nhn rng c kh nng l, bng
tiu chun ho bt buc hoc cm s a dng qu mt mc

nht nh, s phong ph c th tng ln trong mt s lnh

vc nhiu hn mc cn thit b li s hn ch la chn
ca ngi tiu dng. Thm ch c th hnh dung c rng
mt sng ch mi c th c to ra mt ngy no m
s chp nhn n xem ra khng nghi ng g l c ch nhng
n ch c th c s dng ch nu nhiu hoc tt c mi
ngi c bo cng s dng n.
Liu cc trng hp nh vy c tm quan trng ln hoc
lu di no hay khng, chng chc chn khng l cc
trng hp m c th c cho mt cch hp php rng
tin b k thut lm cho ch huy tp trung l khng th trnh
khi. Chng ch lm cho n cn thit la chn gia nhn
mt li th ring bng s p buc v khng nhn c n hoc, trong hu ht cc trng hp, nhn c n mt cht
mun hn, khi s tin ln na ca k thut vt qua
c nhng kh khn c bit. ng l trong cc tnh
hung nh vy chng ta c th phi hi sinh li ch tc thi
kh d nh ci gi cho quyn t do ca chng ta- nhng,
mt khc, chng ta trnh c buc phi nhng din tin
tng lai ph thuc vo tri thc m nhng ngi c th
hin nay ang nm. Bng cch hi sinh li th kh d hin ti
nh vy, chng ta duy tr c mt kch thch quan trng
cho s tin b tip na. Mc d tm ngn hn ci gi m
chng ta phi tr cho s a dng v quyn t do la chn
i khi c th cao, v di hn thm ch s tin b v vt
cht s ph thuc chnh vo s a dng ny, bi v chng ta
chng bao gi c th tin on t dng no trong rt nhiu
dng trong mt hng ho hay dch v c th c cung
cp, ci g tt hn c th c pht trin. Tt nhin,
khng th khng nh c rng duy tr quyn t do vi ci
gi ca ci thm vo tin nghi hin nay ca chng ta s nh
vy c n p trong mi trng hp. Nhng l l cho
quyn t do chnh xc l chng ta phi ch cho s tng
trng t do khng d kin c trc. N p dng, v vy,
khng t hn khi, trn c s ca tri thc hin ti ca chng
ta, s p buc dng nh ch mang li cc li th, v du

103
cho trong mt trng hp c th n c th thc t khng
gy hi.
Trong nhiu tho lun hin thi v cc nh hng ca
tin b k thut, s tin b ny c trnh by cho chng ta
c nh n l ci g ngoi chng ta ci c th buc
chng ta phi dng tri thc mi theo mt cch c th. Tuy
ng, tt nhin, l cc sng ch cho chng ta nng lc to
ln, tht ng ngn i gi rng chng ta phi dng nng
lc ny ph hu di sn qu bu nht ca chng ta: t do.
N khng c ngha, tuy vy, rng nu chng ta mun bo
v n, chng ta phi canh gi n k lng hn bao gi ht
v rng chng ta phi chun b sn sng hi sinh v n.
Trong khi chng c g trong nhng s pht trin cng ngh
hin i p buc chng ta ti vic k hoch ho kinh t ton
din, c rt nhiu trong s nhng pht trin lm cho nh
chc trch k hoch ho c th c quyn lc nguy him hn
v cng.
Mc d nh th c th c t nghi ng rng phong tro tin
n k hoch ho l kt qu ca hnh ng c ch v rng
khng c s tt yu bn ngoi no p chng ta ti , ng
tm hiu v sao li c th thy mt t l ln n nh vy cc
chuyn gia k thut hng u ca cc nh k hoch. S l
gii ca ca hin tng ny lin h mt thit vi mt s
thc quan trng m ngi ph phn k hoch ho lun phi
ghi nh: rng c t nghi ng l hu nh mi mt trong
nhng l tng k thut ca cc chuyn gia ca chng ta c
th thc hin c trong mt thi gian ngn, nu gi nh
t c chng, l mc tiu duy nht ca loi ngi. C v
s th tt, m tt c chng ta u thng nht l chng rt
ng mong mun cng nh c th, nhng trong s
chng ta khng th hi vng t c nhiu hn mt vi th
trong phm vi i chng ta, hoc chng ta c th hi vng
t c ch rt khng hon ho. Chnh s tht vng v cc
tham vng ca mnh trong lnh vc ring ca mnh l ci
lm cho chuyn gia ni lon chng li trt t hin hu. Tt

c chng ta u thy kh chu nhn thy nhng vic

khng c lm m mi ngi u tha nhn l ng mong
mun v c th. Rng tt c nhng vic ny khng th c
lm cng mt lc, rng bt k vic no trong s c th
t c ch vi s hi sinh nhng ci khc, c th hiu
c ch bng cch tnh n cc yu t nm ngoi bt k
mt chuyn khoa no, c th c nh gi cao ch vi mt
n lc tr tu au n- cng au n hn khi n buc chng
ta xem xt, tng phn vi mt nn tng rng hn, cc mc
tiu m hu ht cng vic ca chng ta hng ti v cn i
chng i li vi nhng th khc nm ngoi li ch trc
mt ca chng ta v v chng, v l do , chng ta t quan
tm hn.
Mi trong nhiu th m, xt ring bit, c th t c
trong mt x hi c k hoch ho, to ra nhng ngi
say m k hoch ho nhng ngi cm thy t tin rng h
s c kh nng lm cho nhng ngi ch huy ca mt x
hi nh vy thm nhun ngha ca h v gi tr ca mc
tiu c bit; v nhng hi vng ca mt s ngi trong s
h chc chn c tho mn, v mt x hi c k hoch
ho chc chn c th thc y mt s mc tiu hn so vi
trng hp hin ti. S l xun ngc i t chi rng nhng
trng hp ca cc x hi c k hoch ho hoc bn k
hoch ho, m chng ta bit, c cho nhng minh ho v
im ny, nhng th tt m ngi dn ca cc nc ny
cho l nh hon ton vo k hoch ho. Cc xa l tuyt diu
c v l mt trng hp thng c nhc n- mc
d chng khng i din cho mt loi k hoch ho khng
th c tng t mt x hi t do. Nhng cng ngu xun
nh vy ni rng nhng trng hp xut sc v k thut
nh th trong cc lnh vc c th l bng chng ca tnh u
vit chung ca k hoch ho. ng hn ni rng s xut
sc k thut cc k nh vy, khc bit vi cc iu kin
chung, l bng chng ca s hng sai cc ngun lc. Bt
k ai li xe dc cc xa l ni ting ca c v thy s
lng xe c i li t hn so vi nhiu ng loi hai

105
Anh c th khng my nghi ng iu , trong chng
mc lin quan n cc mc ch thi bnh, chng c my
bin h cho chng. Liu khng phi l trng hp cc nh
lp k hoch quyt nh cho sng n hn l cho
bnh m li l chuyn khc.40 Nhng theo cc tiu chun
ca chng ta khng c my l do cho s nhit tnh (k
hoch ho).
o tng ca nh chuyn mn, rng trong mt x hi
c k hoch ho anh ta chc c c s ch nhiu hn
cho cc mc tiu m anh ta quan tm nht, l mt hin
tng ph bin hn l thut ng chuyn gia lc u gi .
Trong nhng s a thch v li ch ca chng ta, tt c
chng ta u l chuyn gia mt mc no . V tt c
chng ta u ngh rng thang gi tr ring ca chng ta
khng ch mang tnh c nhn m trong cuc trao i t do
gia nhng ngi duy l chng ta hn mun thuyt phc
nhng ngi khc rng thang gi tr ca chng ta l ci
ng. Ngi yu ng qu trn ht mun rng din mo
truyn thng phi c bo tn v rng nhng vt nh do
cng nghip gy ra ri trn b mt p ca n phi
c loi b, khng km ngi nhit tnh v y t mun tt
c cc nh c p th mng nhng khng hp v sinh phi
c dp i, hoc ngi chi xe t mun cc xa l ct t
nc ra tng mnh, v k cung tn hiu qu mun chuyn
mn ho v c gii ho ti a khng km k l tng ho
mun duy tr cng nhiu th th cng cng tt cho s pht
trin c nhn, tt c u bit rng mc ch ca h c th
t c hon ton ch bng k hoch ho- v tt c h u
mun k hoch ho v l do . Nhng, tt nhin, s chp
nhn k hoch ho x hi, m v n h h ht i, c th ch
dn n s xung t c che y gia cc mc ch ca
h.

40

Nhng khi ti sa cc dng ny th c tin rng cng vic duy tu cc

xa l c b hon li!

Phong tro k hoch ho c c sc mnh hin thi ca

n ch yu nh vo s thc l, mc d k hoch ho v c
cn vn l mt tham vng, n on kt hu nh tt c
nhng ngi m tng chuyn tm, tt c nhng ngi n
ng v n b dnh c i mnh cho mt nhim v.
Nhng hi vng m h t vo k hoch ho, tuy vy, l kt
qu khng phi ca mt ci nhn ton din v x hi m
ng hn l ca mt ci nhn rt hn hp v thng l kt
qu ca mt s phng i qu ng tm quan trng ca cc
mc ch m h coi l cao nht. iu ny khng nhm nh
gi thp gi tr thc dng to ln ca loi ngi ny trong
mt x hi t do nh ca chng ta, lm cho h l nhng
ngi xng ng c khm phc. Nhng n c th lm
cho chnh nhng ngi nng lng nht k hoch ho x
hi thnh nhng k nguy him nht nu h c cho lm
vy- v nhng ngi c chp nht v k hoch ho nhng
th khc. T ngi m mng chuyn tm v thnh thin ti
k cung tn thng ch c mt khong cch ngn. Mc d
chnh s on gin ca chuyn gia b tht vng l ci thc
y mnh nht i hi v k hoch ho, hu nh khng th
c mt th gii khng th chu ni v phi l hn l th
gii trong cc chuyn gia li lc nht trong mi lnh vc
c php thc hin cc l tng ca mnh mt cch khng
b kim ch. iu phi cng chng th, nh mt s nh
k hoch dng nh hnh dung, tr thnh mt ngnh
chuyn mn. Nh kinh t l ngi cui cng c th cho
rng mnh c tri thc m mt nh iu phi cn c. S cu
xin ca nh kinh t l cu xin mt phng php thc hin
s iu phi nh vy m khng cn n mt nh c ti
anh minh. Nhng iu c ngha chnh xc l duy tr s
kim tra v nhn tnh, v thng kh hiu no i vi
cc n lc c nhn nh nhng ci m tt c cc chuyn gia
bc mnh chng li.

107

5
K hoch ho v Dn ch
Chnh khch, ngi c th iu khin ngi dn v cch
thc m ngi dn nn s dng vn ca h, s khng ch t
buc mnh vo mt s ch v b nht, m nm ly quyn
lc ci khng th c hi ng v ngh vin no u thc
mt cch tin cy, v ci chng u li nguy him n vy
nh trong tay ca k in r v ngo mn t cho
mnh l thch hp s dng quyn lc .
- ADAM SMITH

hng nt c trng chung ca tt c cc h thng

tp th ch ngha c th c m t, bng li ni
lun tha thit vi nhng ngi x hi ch ngha
thuc mi trng phi, nh s t chc c ch lao ng
ca x hi cho mt mc tiu x hi xc nh. Rng x hi
hin ti ca chng ta thiu phng hng c thc nh
vy ti mt mc ch duy nht, rng cc hot ng ca n
c dn dt bi tnh tht thng v s vin vng ca cc
c nhn v trch nhim, lun lun l mt trong nhng than
phin ch yu ca cc nh ph bnh x hi ch ngha.
V nhiu mt iu ny t vn c bn rt r rng. V
n hng chng ta ngay n im m xung t ny sinh
gia t do c nhn v ch ngha tp th. Cc loi khc nhau
ca ch ngha tp th, ch ngha cng sn, ch ngha pht
xt, v.v., khc nhau bn cht mc tiu m chng mun
hng n lc ca x hi ti. Nhng tt c chng u khc
ch ngha t do v ch ngha c nhn v mong mun t
chc ton b x hi v mi ngun lc ca n cho mc ch
n nht ny v v t chi t chc cc lnh vc t tr trong
cc mc ch ca c nhn l ti thng. Tm li, chng
l chuyn ch theo ngha tht ca t mi ny m chng ta

 chp nhn m t cc biu hin bt ng nhng tuy

nhin khng th tch ri ca ci v l thuyt c gi l ch
ngha tp th.
Mc tiu x hi hoc mc ch chung, theo x hi
phi c t chc thng thng c m t mt cch ng
chng nh li ch chung, phc li chung, hoc quyn
li chung. Chng cn nhiu suy ngh thy rng cc
thut ng ny khng c ngha r rng xc nh mt
phng hng hnh ng c th. Phc li v hnh phc ca
hng triu con ngi khng th c o trn mt thang o
duy nht ca t hn v nhiu hn. Phc li ca mt dn tc,
ging nh hnh phc ca mt ngi, ph thuc vo rt
nhiu th nhng ci c th c cung cp vi v s kt hp
a dng. N khng th c trnh by tho ng nh mt
mc ch duy nht, m ch nh mt h thng th bc ca
cc mc ch, mt thang ton din ca cc gi tr trong
mi nhu cu ca mi c nhn u c ch ca n. iu
khin tt c hnh ng ca chng ta theo mt k hoch duy
nht gi nh rng mi mt nhu cu ca chng ta c th
hng ca n trong mt trt t cc gi tr ci phi ton
din cho c th quyt nh gia tt c nhng phng
hng khc nhau m nh lp k hoch phi la chn. N
gi nh, tm li, s tn ti ca mt qui tc o c y
trong tt c cc gi tr khc nhau ca con ngi u c
ch tho ng ca chng.
nim v mt qui tc o c y l cha c bit,
l xa l, v i hi n lc tng tng no thy n
bao hm ci g. Chng ta khng c thi quen ngh v cc
qui tc o c l y hn hoc km. S thc rng
chng ta lin tc la chn gia cc gi tr khc nhau m
khng c mt qui tc x hi qui nh nn chn ra sao khng
lm chng ta ngc nhin v khng gi rng i vi chng
ta qui tc o c ca chng ta l khng y . Trong x
hi ca chng ta chng c c hi cng khng c l do v sao
phi pht trin cc quan im chung v cn phi lm g
trong nhng tnh hung nh vy. Nhng ni tt c cc

109
phng tin c dng l ti sn ca x hi v phi c
dng nhn danh x hi theo mt k hoch n nht, th
quan im x hi v ci g nn c lm phi hng dn
mi quyt nh. Trong mt th gii nh vy chng ta sm
thy rng qui tc o c ca mnh y cc l hng.
Chng ta khng quan tm y ti vn liu c ng
mong mi c mt qui tc o c y nh vy khng.
C th n thun ch ra rng cho n nay s tng tin ca
nn vn minh i km vi mt s gim bt lin tc ca
lnh vc trong cc hnh ng c nhn b tri buc bi
cc qui tc c nh. Cc qui tc to thnh tiu chun o
c chung ca chng ta ngy cng t i v mang tnh
tng qut hn. T ngi nguyn thu, ngi b tri buc
bi nghi l rm ri trong hu nh mi hot ng hng ngy
ca mnh, ngi b rng buc bi v s iu cm k, ngi
chc khng th hnh dung ni vic lm cc th theo cch
khc vi ng loi ca mnh, o c c xu hng ngy
cng tr nn n thun l cc ranh gii hn nh phm vi
trong c nhn c th ng x theo mnh. Chp nhn mt
chun mc o c chung ton din xc nh mt k
hoch kinh t c nht c ngha l lt ngc hon ton
chiu hng ny.
im ct li vi chng ta l khng c chun mc o
c y no nh vy tn ti. N lc ch huy mi hot
ng kinh t theo mt k hoch duy nht lm ny sinh v s
vn m cu tr li cho chng c th c cung cp ch
bi mt qui tc o c, nhng i vi chng o c hin
hnh khng c cu tr li v khng c quan im thng
nht v ci g phi c lm. Ngi dn s hoc khng c
quan im r rng hoc c cc quan im mu thun nhau
v cc vn nh vy, bi v trong x hi t do m chng
ta sng khng c dp ngh v chng v cng t to
kin chung v chng.
Khng ch chng ta khng c mt thang gi tr bao hm
ton b nh vy: s l khng th cho bt k tr tu no

hiu, lnh hi c s a dng v tn v cc nhu cu

khc nhau ca nhng ngi khc nhau, nhng ngi cnh
tranh v cc ngun lc sn c v gn mt trng s xc nh
cho mi gi tr. i vi vn ca chng ta khng my
quan trng liu cc mc ch m bt k ai quan tm n bao
gm ch cc nhu cu c nhn ring ca anh ta, hoc liu
chng bao hm cc nhu cu ca cc bn b gn thm ch xa
hn ca anh ta hay khng- tc l, liu anh ta l v k hay v
tha theo ngha bnh thng ca cc t ny. im cc k
quan trng l s thc cn bn rng, l khng th i vi bt
k ngi no xem xt nhiu hn mt lnh vc hn ch,
nhn thc c s cp bch ca nhiu hn mt s lng
hn ch cc nhu cu. Bt lun anh ta ch quan tm n cc
nhu cu vt cht ring ca mnh hay n phc li ca mi
ngi anh ta bit, cc mc ch m anh ta c th quan tm
s lun lun ch l mt phn v cng nh ca cc nhu cu
ca tt c mi ngi.
y l s thc cn bn m ton b trit l ca ch ngha
c nhn da vo. N khng cho, nh thng c khng
nh, rng con ngi l v k hoc ch k hoc phi l th.
N ch xut pht t s thc khng th nghi ng rng nhng
gii hn v sc tng tng ca chng ta lm cho vic bao
hm nhiu hn mt lnh vc ca cc nhu cu ca ton x
hi vo trong thang gi tr ca chng ta l khng th, v
rng, v, ni ng ra, cc thang gi tr c th tn ti ch
trong tr c c nhn, nn ch c cc thang gi tr tng phn
tn ti- cc thang nht thit l khc nhau v thng khng
nht qun vi nhau. T iu ny ngi theo ch ngha c
nhn kt lun rng cc c nhn phi c php, trong cc
gii hn xc nh, theo cc gi tr v s thch ca ring h
hn l ca ngi khc; rng trong cc lnh vc ny h thng
cc mc ch c nhn phi l ti thng v khng b khut
phc bi s sai khin ca k khc. Chnh s tha nhn ny
v c nhn vi t cch l quan to ti hu ca cc mc ch
ca mnh, v lng tin rng mc c th cc quan im

111
ring ca anh ta phi iu khin cc hnh ng ca anh ta,
l ci to ra bn cht ca lp trng c nhn ch ngha.
Quan im ny, tt nhin, khng loi tr s tha nhn
cc mc ch x hi, hoc ng hn v mt s trng hp
ca cc mc ch c nhn ci lm cho con ngi nn kt
hp theo ui mc ch ca h. Nhng n gii hn hnh
ng chung nh vy cho cc trng hp m cc quan im
ring trng hp; nhng ci c gi l cc mc ch x
hi n thun ch l cc mc ch ging ht nhau ca
nhiu c nhn - hoc l cc mc ch t c nhng ci
m cc c nhn sn lng ng gp i li s tr gip m
h nhn c nhm tho mn nhng ham mun ring ca
mnh. Hnh ng chung nh vy gii hn cc lnh vc m
ngi dn thng nht v cc mc tiu chung. Rt thng
xuyn l cc mc tiu chung ny s khng l cc mc ch
ti hu i vi cc c nhn m l cc phng tin m cc c
nhn khc nhau c th s dng cho cc ch nh khc nhau.
Thc ra, ngi dn chc s thng nht v hng ng chung
khi mc ch chung khng l mc ch ti thng i vi
h m l mt phng tin c kh nng phc v cho cc ch
nh rt a dng.
Khi cc c nhn kt hp trong mt n lc chung thc
hin cc mc ch chung, cc t chc, nh nh nc, m h
lp ra cho ch ch ny li c h thng mc ch v phng
tin ring ca chng. Nhng bt k t chc no c lp ra
nh vy vn ch l mt c th gia nhng th khc, trong
trng hp ca nh nc, ng l n c quyn lc hn
nhiu cc t chc khc, nhng cc mc ch ca n ch l
ti thng trong phm vi tch bit v hn ch ca n m
thi. Cc gii hn ca phm vi ny c xc nh bi mc
m cc c nhn thng nht v cc mc ch ring bit;
v xc sut rng h s thng nht v mt phng hng
hnh ng nht thit gim xung khi phm vi ca hnh
ng nh vy m rng. C cc chc nng nht nh ca nh
nc m thc t c s thng nht hon ton ca cc cng
dn; c cc chc nng khc c s thng nht ca tuyt

i a s; v v.v., cho n khi chng ta ti cc lnh vc m,

tuy mi c nhn c th mun nh nc hnh ng theo cch
no y, s hu nh c bao nhiu ngi khc nhau th c
by nhiu quan im v ci m chnh ph nn lm.
Chng ta c th da vo s tho thun t nguyn
hng dn hnh ng ca nh nc ch chng no m n
c hn ch cc lnh vc ni c s tn thnh. Nhng
khng ch khi nh nc nm s kim sot trc tip trong
cc lnh vc ni khng c s tho thun th n mi nht
thit n p quyn t do c nhn. ng tic chng ta khng
th m rng v hn phm vi ca hnh ng chung v vn
cho c nhn t do trong phm vi ring ca mnh. Mt khi
khu vc cng cng, trong nh nc kim sot tt c cc
phng tin, vt qu mt t l nht nh ca ton th, th
nh hng ca cc hnh ng ca n p o ton h thng.
Mc d kim sot trc tip ca nh nc s dng ch mt
phn ln ca cc ngun lc sn c, nh hng ca cc
quyt nh ca n ln phn cn li ca nn kinh t tr nn
ln n mc l gin tip hu nh n kim sot tt c mi
th. ni, th d nh, ng c ngay t 1928, cc nh
chc trch trung ng v i phng trc tip kim sot
vic s dng hn mt na thu nhp quc dn (theo nh gi
chnh thc ca c khi l 53 phn trm), h kim sot
gin tip hu nh ton b cuc sng kinh t ca quc gia.
Khi , chc chn khng c mc ch c nhn no khng
ph thuc vo hnh ng ca nh nc cho s hon thnh
ca n, v thang x hi ca cc gi tr hng dn hnh
ng ca nh nc phi bao trm trn thc t tt c cc
mc ch c nhn.
Khng kh thy ci g phi l cc hu qu khi nn dn
ch lao vo con ng k hoch ho ci trong s thc hin
ca n i hi nhiu tho thun hn l thc ra c. Nhn dn
c th phi bng lng chp nhn mt h thng kinh t ch
huy bi v h c thuyt phc tin rng n s to ra s
phn vinh to ln. Trong cc tho lun dn n quyt nh,

113
mc tiu ca k hoch ho s c m t bng cc t nh
phc li chung, ci ch che y s thiu tho thun thc
s v cc mc ch ca k hoch ho. S tho thun s thc
ra ch tn ti v c ch c s dng. Nhng l mt c
ch c th c dng ch cho mt mc ch chung; v vn
ca mc tiu chnh xc m mi hot ng phi c
hng ti s ny sinh ngay khi quyn hnh php phi
chuyn yu cu v mt k hoch duy nht thnh mt k
hoch c th. Khi s t ra rng tho thun v tnh ng
mong mi ca k hoch ho khng c ng h bi tho
thun v cc mc ch m k hoch phi phng s. Tc
ng ca s tn thnh ca ngi dn rng phi c k hoch
ho tp trung, m khng c tho thun v cc mc ch, s
ng hn nh nu mt nhm ngi cam kt tin hnh mt
hnh trnh chung vi nhau m khng tho thun v ni h
mun i n: vi kt qu l tt c h c th phi tin hnh
mt cuc hnh trnh m hu ht h khng h mun. K
hoch ho to ra mt tnh th trong cn thit i vi
chng ta tho thun v s ch ln hn nhiu so vi
chng ta thng quen, v rng trong mt h thng c k
hoch ho chng ta khng th hn ch hnh ng tp th
cho cc nhim v chng ta c th tho thun m chng ta
buc phi to ra s tho thun v mi th cho bt k
hnh ng no c th c tin hnh, l mt trong nhng
c tnh ng gp nhiu hn ht xc nh c tnh ca
mt h thng c k hoch ho.
C th l nguyn c pht biu mt cch hon ton
nht tr ca nhn dn rng quc hi phi chun b mt k
hoch kinh t ton din, th m c nhn dn ln nhng
ngi i din cho h chng cn c kh nng tho thun v
bt k k hoch c th no. S bt lc ca ca cc hi ng
dn ch thc hin ci dng nh l mt s u thc r
rng ca nhn dn s khng th trnh khi gy ra s khng
hi lng vi cc th ch dn ch. Quc hi c coi nh
ni bn chuyn lm n khng hiu qu, khng c kh
nng hoc thiu nng lc thc hin cc nhim v m v

chng n c la chn. S tin chc tng ln, rng nu k

hoch ho c hiu qu phi c tin hnh, th s ch huy
phi c rt ra khi chnh tr v t vo tay ca cc
chuyn gia cc quan chc thng trc hoc cc c quan
t tr c lp.
S kh khn c nhiu nh x hi ch ngha bit n.
Chng my s l na th k t khi ng b Webb bt u
phn nn v s bt lc ngy cng tng ca H Vin
ng u vi cng vic ca n.41 Mi y hn Gio s
Laski trnh by chi tit l l:
im chung l b my quc hi hin thi rt khng ph
hp thng qua nhanh chng mt khi lng ln php
lut phc tp. Chnh ph Quc gia, qu thc, v thc cht
t nhn iu ny bng cch thi hnh nn kinh t v cc
bin php nh thu ca mnh khng bng tranh lun chi
tit H Vin m bng mt h thng qui m ln php ch
u thc. Mt Chnh ph Lao ng s, ti on chng, da
vo rng ln ca tin l ny. N s hn ch H Vin cn
hai chc nng m n c th thc hin mt cch tho ng:
bn lun rng ri v nhng ca thn v tho lun v cc
nguyn tc chung ca cc bin php. Cc D Lut ca n s
c dng ca cc cng thc chung trao quyn hn rng ri
cho cc b thch hp ca chnh ph; v cc quyn lc ny
s c s dng bi Sc Lnh ci c th, nu mun, c
thng qua H Vin bng cch b phiu chng tin cy g.
Tnh tt yu v gi tr ca php ch u thc c ti
khng nh mt cch mnh m mi y bi U Ban
Donoughmore; v s m rng ca n l khng th trnh
khi nu qu trnh x hi ho khng b ph hoi bi cc
phng php ph ri bnh thng m cc th tc ngh
trng hin hnh cho php.
V lm tht r rng mt chnh ph x hi ch ngha
khng c cho mnh b qu tri buc bi th tc dn
ch, Gio s Laski cui chnh bi bo nu cu hi
41

Sidney and Beatrice Webb, Industrial Democracy (1897), p. 800 n.

115
liu trong thi k qu ln Ch ngha x hi, mt Chnh
ph Lao ng c th ph mc cho may ri s lt cc
bin php ca n nh kt qu ca cuc tng tuyn c tip
theo khng- v b lng n khng c tr li mt cch
y ngha.42
Quan trng thy r rng cc nguyn nhn ca s v
hiu qu c tha nhn ca cc quc hi khi i vo vic
qun l chi tit cng vic kinh t ca quc gia. Li chng
phi nhng ngi i din ring bit cng khng cc
nh ch ngh trng theo ng ngha ca chng m
nhng mu thun c hu trong nhim v m h c giao
ph. H khng c yu cu hnh ng ni h c th
tho thun, m c yu cu a ra tho thun v tt c
mi th - ton b s ch huy cc ngun lc ca quc gia.
Vi mt nhim v nh vy quyt nh theo a s, tuy vy,
l khng thch hp. a s c th thy ni cn la chn
gia cc la chn kh d c gii hn; nhng l mt s m
tn i tin rng phi c quan im a s v mi th. Chng
c l do v sao phi c mt a s ng h cho bt k mt
trong s cc din tin kh d ca hnh ng tch cc nu s
lng ca chng l nhiu khng m xu. Mi thnh vin
42

H. J. Laski, Labour and the Constitution, New Statesman and

Nation, No. 81 (new ser.), September 10, 1932, tr. 227. Trong mt cun
sch (Democracy in Crisis [1933], c bit tr. 87) trong Gio s
Laski sau bn k cc tng ny, quyt tm ca ng rng dn ch
ngh vin khng c php to ra mt tr ngi cho vic thc hin ch
ngha x hi thm ch cn c pht biu thng thn hn: mt chnh
ph x hi ch ngha khng ch s nm cc quyn lc rt rng ln v
lm lut di chng bng sc lnh v ngh nh v nh ch cc cng
thc c in v phe i lp bnh thng nhng s lin tc ca chnh
th i ngh s ph thuc vo vic n [tc l Chnh ph Lao ng] ly
c nhng m bo ca ng Bo th rng cng vic chuyn i ca
n s khng b ph v bi s bi b trong trng hp n tht bi khi
bu c!
V Gio s Laski vin dn n uy quyn ca U ban Donoughmore,
c th ng nh li rng Gio s Laski l mt thnh vin ca u ban
v c l l mt trong cc tc gi ca bo co ca n.

ca c quan lp php c th a thch mt k hoch c th

no ch huy hot ng kinh t hn l khng c k
hoch, th nhng khng mt k hoch no c th t ra c
a thch cho a s hn l khng c k hoch no c.
Cng chng c th c mt k hoch nht qun bng cch
chia n ra thnh cc phn v b phiu v cc vn ring.
Mt cuc hp dn ch b phiu v sa i mt k hoch
kinh t ton din tng iu khon mt, nh n cn nhc
mt d lut thng thng, l iu v ngha. Mt k hoch
kinh t, xng vi ci tn , phi c mt quan nim nht
th. Ngay cho d mt quc hi c th, tng bc, tho
thun v mt s no , th chc chn cui cng n s
chng tho mn mt ai. Mt tng th phc hp trong tt
c cc phn phi c hiu chnh mt cch cn thn nht
i vi nhau s khng th t c thng qua mt s tho
hip gia cc quan im i nghch nhau. tho mt k
hoch kinh t theo cch ny thm ch cn t c kh nng
hn l, th d, ln k hoch thnh cng mt chin dch qun
s bng th tc dn ch. V trong chin lc s tr nn
khng th trnh khi phi u thc nhim v cho cc chuyn
gia.
Tuy nhin s khc bit l, trong khi v tng ngi c
giao ng u chin dch c cho mt mc ch duy nht
m, trong thi gian chin dch, tt c mi phng tin di
quyn ch huy ca ng phi c dnh ring cho mc ch
, khng c th c mt mc ch duy nht nh vy cho
nh lp k hoch kinh t, v khng c hn ch tng t v
cc phng tin c p t ln anh ta. V tng khng
phi cn i cc mc tiu c lp khc nhau i li vi
nhau; vi ng ch c mt mc tiu ti thng duy nht.
Nhng cc mc ch ca mt k hoch kinh t, hoc ca bt
k phn no ca n, khng th c vch r ngoi k hoch
c bit. Chnh bn cht ca vn kinh t rng lp mt k
hoch kinh t dnh n s la chn gia cc mc ch mu
thun nhau hoc cnh tranh nhau- cc nhu cu khc nhau
ca nhng ngi khc nhau. Nhng cc mc ch no li

117
mu thun n vy, ci no phi b hi sinh nu chng ta
mun t nhng ci khc, tm li, gia cc la chn kh d
no m chng ta phi la chn, ch c th c bit i vi
nhng ngi bit tt c s thc; v ch c h, cc chuyn
gia, mi v th quyt nh cc mc ch khc nhau no
c u tin. Khng th trnh khi l h phi p t thang
a thch ca h ln c cng ng m h lp k hoch cho.
iu ny khng lun c nhn ra r rng, v s u thc
thng c bin minh bi tnh cht k thut ca nhim v.
Nhng iu ny khng c ngha rng ch c chi tit k thut
c u thc, hoc thm ch rng s bt lc ca quc hi
hiu chi tit k thut l gc r ca kh khn.43 S sa i v
43

ng l bi hc trong mi lin h ny dn chiu ngn gn ti t

liu ca chnh ph tho lun v cc vn ny trong nhng nm gn
y. lu t mi ba nm trc, tc l trc khi nc Anh cui cng
t b ch ngha t do kinh t, qu trnh u thc quyn lp php
c tin hnh n im m cm thy cn phi ch nh mt u ban
kho st v nhng bin php bo v no l cn thit hay ng mong
mi m bo quyn ti cao c lp ca Lut. Trong bo co ca
mnh U ban Donoughmore (Report of the [Lord Chancellors]
Committee in Ministers Powers, Cmd. 4060 [1932]) chng t rng
ngay c thi im Quc hi phi s dng n tp qun u thc
qui m ln v ba bi nhng li coi iu ny nh mt iu khng th
trnh khi v l mt din tin tng i v thng v pht (n xy ra
trc khi chng ta ng mt ti a ngc chuyn ch!) V c l ng l
s u thc theo ng ngha nh vy khng nht thit l mt mi nguy
him cho quyn t do. im l th l v sao s u thc li l cn thit
qui m nh vy. V tr hng u gia cc nguyn nhn c bo co
lit k qui cho s thc l ngy nay Quc hi thng qua qu nhiu lut
mi nm v rng phn ln cc chi tit mang tnh rt k thut n ni
khng thch hp cho tho lun Ngh trng. Nhng nu tt c ch c
th th s chng c l do g m cc chi tit li khng c tnh ton
trc hn l tnh ton sau khi Quc hi thng qua mt lut. Ci c l
trong nhiu trng hp l l do quan trng hn nhiu v sao, nu Quc
hi khng mun u thc quyn lp php, Quc hi s khng c kh
nng thng qua cc loi v s lng lut php m cng lun i hi
c bc l mt cch ngy th trong mt cu ngn ngi rng nhiu
lut nh hng rt t m n cuc sng ca nhn dn nn tnh mm do
l trng yu! iu ny c ngha l g nu khng phi l s ban tc

cu trc ca lut dn s khng km k thut v cng chng

kh hn hiu r gi tr trong mi h qu, th m chng ai
gi mt cch nghim tc rng lp php lnh vc ny
phi c u thc cho mt u ban chuyn gia. S thc l
trong cc lnh vc ny lp php khng vt qu cc qui tc
chung m v chng tho thun a s tht s c th t
c, trong khi trong ch huy hot ng kinh t cc li
ch cn iu ho l cc k khc nhau nn khng th t
c tho thun thc s trong mt cuc hi hp dn ch.
Phi tha nhn, tuy vy, rng khng phi bn thn s u
thc lm lut l ci ng ch trch. Phn i u thc chnh
l phn i mt triu chng thay cho mt nguyn nhn v,
nh n c th l mt kt qu tt yu ca cc nguyn nhn
khc, lm yu l l. Chng no m quyn lc c u
thc ch l quyn lc a ra cc qui tc chung, c th c
cc l do chnh ng v sao cc qui tc phi c ra bi
nh chc trch a phng hn l bi nh chc trch trung
ng. Nt ng ch trch l s u thc qu thng xuyn
c s dng bi v vn c ni n khng th c
iu tit bi cc qui tc chung m ch bi vic s dng s
tu trong quyt nh v cc trng hp ring l. Trong
cc trng hp ny s u thc c ngha l nh chc trch
no c trao quyn lc vi sc mnh ca lut lm
ci m thc t l cc quyt nh c on (thng c m
t nh phn x v vic theo phm cht ca n).
S u thc cc nhim v k thut c bit cho cc c quan
ring r, tuy l mt nt bnh thng, vy m l bc u
tin trong qu trnh m mt nn dn ch i trn ng k
hoch ho ngy cng t b quyn lc ca mnh. Phng
sch u thc khng th xo b thc s cc nguyn nhn lm
cho tt c nhng ngi ch trng k hoch ho ton din
li thiu kin nhn n vy vi s bt lc ca dn ch. S
cho quyn lc c on- quyn lc khng b hn ch bi bt k nguyn
tc c nh no v theo kin ca Quc hi quyn lc khng th b
hn ch bi cc qui tc xc nh r rng v khng mp m.

119
u thc quyn hn c bit cho cc c quan ring r to ra
mt cn tr mi cho vic hon thnh mt k hoch c
iu phi duy nht. D cho, bng phng cch ny, mt
nn dn ch c th thnh cng trong k hoch ho mi khu
vc ca hot ng kinh t, n vn phi i mt vi vn
tch hp cc k hoch ring r ny vo mt th n nht.
Nhiu k hoch ring r khng lm thnh mt k hoch trn
vn- thc ra, nh cc nh k hoch phi l ngi u tin
tha nhn, chng c th ti hn so vi chng c k hoch
no. Nhng lp php dn ch s do d di t b cc
quyt nh v nhng vn sng cn, v chng no n lm
vy th n lm cho khng th i vi bt k ai khc to
ra k hoch ton din. Th m s ng rng k hoch ho
l cn thit, cng vi s bt lc ca cc hi ng dn ch
to ra mt k hoch, s gy ra i hi ngy cng mnh
rng chnh ph hoc mt c nhn duy nht no phi
c trao quyn hnh hnh ng vi trch nhim ring
ca mnh. Lng tin tr nn ngy cng rng rng, nu vic
phi lm, th cc nh chc trch chu trch nhim phi c
gii phng khi xing xch ca th tc dn ch.
Li ku gi cho mt nh c ti kinh t l mt giai on
c trng trong phong tro tin ti k hoch ho. Hin l
vi nm t khi mt trong cc nh nghin cu ngoi quc
sc so nht ca nc Anh, lie Halvy qu c, gi
rng, nu bn chp mt bc nh ghp ca Lord Eustace
Percy, Sir Oswald Mosley v Sir Stafford Cripps, ti ngh
bn s thy nt chung ny - bn thy h u ng ni
rng: Chng ta ang sng trong s hn n kinh t v
chng ta chng th thot ra tr khi di s lnh o c ti
loi no y.44 S lng nhng ngi ni ting c nh
hng m vic a h vo bc nh khng lm thay i ct
yu cc c trng c bn ca bc nh ghp tng ln
ng k.
44

Socialism and the Problems of Democratic Parlamentarism,

International Affairs, XIII, 501.

 c, ngay c trc khi Hitler ln nm quyn, phong

tro tin trin xa hn nhiu ri. Tht quan trng nh
rng, mt thi gian trc 1933, nc c t n giai
on trong n , thc tra, phi c cai tr mt cch
c ti. Chng ai khi c th nghi ng rng hin thi nn
dn ch b tan r v rng nhng ngi dn ch chn
thnh nh Brning khng cn c kh nng cai tr mt
cch dn ch so vi Schleicher hoc von Papen. Hitler
chng phi ph hu dn ch; ng ta ch n thun nm li
th ca s suy tn ca dn ch v thi im quyt nh
nhn c s ng h ca rt nhiu ngi, mc d h gh
tm Hitler, th m i vi h ng ta xem ra l ngi duy
nht mnh khin cho mi vic c lm.
Lun c theo cc nh lp k hoch thng c thuyt
phc chng ta thng nht vi s pht trin ny l, chng
no dn ch cn gi quyn iu khin cui cng, th bn
cht ca dn ch khng b nh hng. V th Karl
Mannheim vit:
Cch duy nht [sic] trong mt x hi c k hoch
ho khc vi x hi th k th mi chn l, ngy cng
nhiu lnh vc ca cuc sng, v cui cng mi trong tt c
chng, u nm di quyn iu khin ca nh nc.
Nhng nu quyn ti cao ngh vin cn nm c kim
sot mt vi quyn iu khin, th c th nm c nhiu
Trong mt nh nc dn ch quyn ti cao c th c
tng cng mt cch v hn bi quyn lc tuyt i m
khng t b quyn lc iu khin dn ch.45
Lng tin ny b qua mt s khc bit ct yu. Tt nhin
quc hi c th iu khin vic thc hin cc nhim v khi
c th nu ra cc phng hng xc nh, khi u tin phi
thng nht v mc tiu v n thun ch u thc vic chun
b chi tit. Tnh hnh l hon ton khc khi l do cho u thc
chnh l khng c s thng nht thc s v cc mc ch,
45

Man and Society in an Age of Reconstruction (1940), p. 340.

121
khi c quan chu trch nhim ln k hoch phi la chn
gia cc mc tiu m s mu thun ca chng quc hi
thm ch khng h thc c, v khi m ci c th lm
c nht ch l trnh cho n mt k hoch m n phi chp
nhn hoc t chi nh mt tng th. C th v c l s c
tranh lun, ph bnh; nhng v khng a s no c th thng
nht v mt k hoch la chn kh d khc, v cc phn b
phn i hu nh lun lun c th c trnh by nh cc
phn ct li ca tng th, n vn s l rt khng hiu qu.
Tho lun ngh trng c th c gi nh mt chic van
an ton hu ch v thm ch nhiu hn nh mt phng tin
truyn thng thun tin pht tn nhng tr li chnh
thng cho cc khiu ni, than phin. N c th thm ch
ngn cn mt s lm dng trng trn v thnh cng c i
cc sai st c bit c sa cha. Nhng n khng th iu
khin. May nht n c th h xung chn cc c nhn
nhng ngi c quyn lc hu nh tuyt i. Ton b h
thng s hng theo ch c ti trng cu dn y trong
ngi ng u chnh ph i lc c xc nhn trong
v tr ca mnh bi bu c ph thng, nhng l ni ng ta
c tt c quyn hnh sn sng dng nhm m bo chc
chn rng bu c s i theo hng m ng ta mun.
Ci gi ca dn ch chnh l cc kh nng ca iu khin
c thc c gii hn cho cc lnh vc ni tho thun tht
tn ti v trong mt s lnh vc cng vic phi ph mc
cho may ri. Nhng trong mt x hi m hot ng ca n
ph thuc vo k hoch ho tp trung s iu khin ny
khng th b lm cho ph thuc vo mt a s c kh nng
tho thun; thng cn l ch ca mt thiu s nh c
p t ln nhn dn, bi v thiu s ny s l nhm ln nht
c kh nng tho thun vi nhau v vn ang tranh ci.
Chnh ph dn ch hot ng thnh cng ni, v
chng no m, cc chc nng ca chnh ph c gii hn,
bi mt tn iu c chp nhn rng ri, cc lnh vc m
s tho thun gia mt a s c th t c bng tho lun
t do; v phm gi ln lao ca tn iu t do ch ngha

chnh l n gim phm vi ca cc ch cn c tho thun

xung thnh phm vi m chc c s tho thun trong mt
x hi ca nhng ngi t do. Hin ngi ta thng ni
rng dn ch s khng khoan dung ch ngha t bn. Nu
ch ngha t bn c ngha l mt h thng cnh tranh da
trn s t do s dng ti sn t nhn, th quan trong hn
nhiu nhn ra rng l h thng duy nht trong dn
ch l c th. Khi n tr nn b chi phi bi mt tn iu tp
th ch ngha, th dn ch s t hu hoi mnh mt cch
khng th trnh khi.
Tuy vy, chng ta khng h c ch nh thn thnh ho
dn ch. C th rt ng rng th h chng ta ni v ngh
qu nhiu v dn ch v qu t v cc gi tr m n phng
s. Khng th ni v dn ch, nh Lord Acton ni ng
s tht v t do, rng n khng phi l mt phng tin
cho mt mc ch chnh tr cao hn. Bn thn n l mc
tiu chnh tr cao nht. Khng phi v li ch ca mt chnh
quyn tt m n c i hi, m l v s an ton trong
theo ui cc mc tiu cao nht ca x hi dn s, v ca
cuc sng ring t. Dn ch v c bn l mt phng tin,
mt cng c rt thit thc bo v s yn bnh ni ti v
quyn t do c nhn. Vi t cch nh vy n chng h l
khng th sai lm hoc chc chn. Chng ta cng khng
c qun rng thng c nhiu t do vn ho v tm
linh di mt s thng tr chuyn quyn hn di mt s
nn dn ch- v t nht c th hnh dung c rng di s
cai tr ca mt a s rt thun nht v gio iu chnh ph
dn ch c th mang tnh n p nh ch c ti ti t
nht. im chnh, tuy vy, khng phi l ch c ti
buc phi tr tit t do mt cch khng th trnh khi, m
ng hn l, k hoch ho dn ti ch c ti bi v ch
c ti l cng c hu hiu nht ca s p bc v thc
thi cc l tng v, nh th, l thit yu nu mun k hoch
ho tp trung qui m ln l c th. S va chm gia k
hoch ho v dn ch ny sinh n gin t s thc rng dn

123
ch l mt cn tr cho s n p m iu khin hot ng
kinh t i hi. Nhng ti mt chng mc m dn ch thi
khng cn l mt m bo cho t do c nhn na, n c th
vn tn ti di dng no di mt ch chuyn ch.
Mt nn chuyn chnh v sn tht s cho d dn ch v
hnh thc, nu n tin hnh iu khin h thng kinh t mt
cch tp trung, c l s hu hoi quyn t do c nhn mt
cch hon ton nh bt k ch chuyn quyn no
tng hu hoi.
S tp trung thi thng vo dn ch nh gi tr chnh b
e do khng phi l khng nguy him. N chu trch
nhim ch yu cho s lm lc v lng tin khng c c s
rng, chng no ngun gc cui cng ca quyn lc cn l
ch ca a s, th quyn lc khng th l c on. S
m bo sai lm m nhiu ngi dn ra t lng tin ny l
mt nguyn nhn quan trng ca s khng c thc ph
bin v cc mi nguy him m chng ta i mt. Khng c
s bin minh no cho lng tin rng, chng no quyn lc
c trao bi th tc dn ch, n khng th l chuyn
quyn; s tng phn tri ngc c iu ny gi cng
hon ton sai: khng phi ngun gc m l s gii hn ca
quyn lc l ci ngn n khi l chuyn quyn. iu kin
dn ch c th ngn chn quyn lc khi l chuyn quyn,
nhng n khng lm vy bi s tn ti n thun ca n.
Nu dn ch gii quyt mt nhim v m n nht thit ko
theo vic s dng quyn lc m khng th c hng dn
bng cc qui tc c nh, n phi tr thnh chuyn quyn.

6
K hoch ho v Php Tr
Nghin cu gn y trong x hi hc v lut li mt ln
na xc nhn rng nguyn l cn bn ca lut hnh thc
theo mi trng hp phi c phn x theo cc qui tc
duy l ph bin, c cng t ngoi l cng tt v da trn s
gp nhm logic, t c ch cho giai on cnh tranh
t do ca ch ngha t bn.
- KARL MANNHEIM

hng g phn bit cc iu kin trong mt nc t

do khi cc iu kin trong mt nc di chnh
ph chuyn quyn hn l s tun th cc nguyn l
v i c xa c bit n nh Php Tr (Rule of Law). Lt
b tt c cc chi tit k thut, iu ny c ngha rng chnh
ph trong mi hnh ng ca mnh b tri buc bi cc qui
tc c nh v c cng b trc- cc qui tc lm cho vic
lng thy trc, nh chc trch s s dng quyn lc
cng ch ca n ra sao trong cc hon cnh cho trc v
d nh cng vic c nhn trn c s hiu bit ny, l c
th v vi chc chn hp l.46 Mc d l tng ny chng
46

Theo trnh by kinh in ca A. V. Dicey trong The Law of the

Constitution (8th ed.), p. 198, Php Tr c ngha, trn ht, l uy quyn
ti cao tuyt i hoc u th tuyt i ca lut chnh qui i lp vi nh
hng ca quyn lc c on, v loi tr s tn ti ca tnh chuyn
quyn, c quyn, hoc thm ch quyn tu rng ri ca chnh ph.
Ti Anh phn ln do kt qu ca cng trnh ca Dicey m thut ng,
tuy vy, c mt ngha k thut hp hn, ci khng lm chng ta bn
tm y. ngha rng hn v c hn ca khi nim v php tr hoc
ng tr ca php lut, ci nc Anh tr thnh mt truyn thng
c xc lp, c coi l cng nhn nh vy hn l c tho lun,
c bn lun y nht trong tho lun u th k th mi chn
c v bn cht ca Rectsstaat [nh nc php tr], chnh v n gy ra
cc vn mi .

125
bao gi t c mt cch hon ho, v cc nh lp php
cng nh nhng ngi c giao ph thi hnh php lut l
nhng ngi c th c sai lm, nhng im ct yu, l
quyn tu cho cc c quan thi hnh quyn lc phi
c gim cng nhiu cng tt, l r. Tuy mi lut u
hn ch quyn t do c nhn mc no bng cch
lm thay i cc phng tin m ngi dn dng trong theo
ui cc mc ch ca mnh, di Php Tr chnh ph b
ngn chn ng lm mt tc dng cc n lc c nhn bng
hnh ng ad hoc [tu hng]. Trong phm vi cc qui tc
c bit trc ca cuc chi, c nhn t do theo ui cc
mc tiu v m c ca mnh, chc chn rng quyn lc
ca chnh ph s khng c s dng mt cch tu tin
lm nn lng n lc .
S khc bit m chng ta nu ra trc y gia to ra
mt khung kh c nh ca cc lut trong phm vi hot
ng hu ch c hng dn bi cc quyt nh c nhn
v iu khin hot ng kinh t bi nh chc trch trung
ng nh th thc ra l mt trng hp c bit ca s phn
bit tng qut hn gia Php Tr v chnh ph chuyn
quyn. Di nn php tr chnh ph hn ch mnh vo vic
n nh cc qui tc xc nh cc iu kin di cc
ngun lc sn c c th c s dng, cho cc c nhn
quyt nh chng c s dng cho cc mc ch g. Di
ch chuyn quyn chnh ph iu khin vic s dng t
liu sn xut cho cc mc ch c bit. Cc qui tc loi u
c th c lm ra trc, dng cc qui tc hnh thc
khng hng ti mong mun v nhu cu ca ring nhng
ngi no. Chng c dng ch nh cng c trong theo
ui cc mc ch khc nhau ca ngi dn. V chng
c, hoc phi c, dng cho cc thi k di n mc
khng th bit c liu chng s gip nhng ngi c
bit hn nhng ngi khc. Chng hu nh c th c m
t nh mt loi cng c sn xut, gip ngi dn tin on
ng x ca nhng ngi m h phi cng tc, ch khng
nh n lc nhm tho mn cc nhu cu c bit.

K hoch ho kinh t theo kiu tp th ch ngha nht

thit l hon ton ngc vi iu ny. Nh chc trch k
hoch ho khng th gii hn mnh to cc c hi cho
nhng ngi l tin hnh bt k cch s dng no ca
chng m h thch. N khng th t tri mnh trc vo cc
qui tc chung v hnh thc, nhng qui tc ngn cn s c
on. N phi lo liu cho nhu cu thc s ca nhn dn khi
chng pht sinh v sau la chn mt cch thn trng
gia chng. N phi lin tc quyt nh cc vn khng
th tr li c ch bng cc nguyn l hnh thc, v, trong
ra cc quyt nh ny, n phi a ra s phn bit mc
xng ng gia cc nhu cu ca nhng ngi khc nhau.
Khi chnh ph phi quyt nh nn nui bao nhiu heo hoc
phi vn hnh bao nhiu xe bus, m than no phi hot
ng, hoc giy c bn vi gi bao nhiu, cc quyt nh
ny khng th c suy din ra t cc nguyn l hnh thc
hoc c nh trc mt thi gian di. Chng ph thuc
chc hn vo hon cnh lc , v, trong ra cc quyt nh
nh vy, s lun cn cn i cc li ch ca cc c nhn v
nhm khc nhau, ci ny i li ci kia. Cui cng nhng
quan im ca ngi no s phi quyt nh li ch ca
ai l quan trng hn; v nhng quan im ny phi tr
thnh mt phn lut ca t nc, mt s phn bit v cp
bc m b my cng bc ca chnh ph p t ln nhn
dn.
S phn bit m chng ta va nu gia lut hoc cng l
hnh thc v cc qui tc tht s l rt quan trng v ng
thi l kh nht nu ra chnh xc trong thc tin. Nhng
nguyn l chung th kh n gin. S khc bit gia hai loi
qui tc l ging nh s khc nhau gia a ra mt Qui tc
ng b, nh trong Lut Xa l, v lnh cho ngi dn i
n u; hoc, cn hay hn, gia cm bin ch ng v bt
ngi dn i ng no. Cc qui tc hnh thc ni trc
cho ngi dn bit nh nc s c hnh ng no trong cc
loi tnh hung no , xc nh cc iu kin chung, m

127
khng dn chiu n thi gian v a im hoc nhng
ngi c bit no. Chng dn chiu n cc tnh hung in
hnh m bt k ai c th lm vo v trong s tn ti ca
cc qui tc nh vy s l hu ch cho rt nhiu loi mc
ch c nhn. S hiu bit rng trong cc tnh hung nh
vy nh nc s hnh ng theo mt cch xc nh, hoc
i ngi dn phi ng x theo mt cch no , c
cung cp nh mt phng tin ngi dn dng trong ln
k hoch ring ca mnh. Cc qui tc hnh thc nh th n
thun l cng c theo ngha rng chng c k vng l hu
ch cho nhng ngi vn cha c bit n, cho cc mc
ch m nhng ngi ny s quyt nh dng chng, v
trong cc hon cnh khng th c lng trc mt cch
chi tit. Thc t, rng chng ta khng bit nh hng c th
ca n, rng chng ta khng bit cc qui tc ny s y
mnh cc mc ch c bit no, hoc chng s gip nhng
ngi c th no, rng chng n thun cho hnh thc tng
qut thch hp nht gip ch cho mi ngi dn b n tc
ng, l tiu chun quan trng nht ca cc qui tc hnh
thc theo ngha trong chng ta s dng thut ng ny
y. Chng khng dnh dng n s la chn gia cc mc
ch c bit hoc nhng ngi c bit, bi v chng ta ng
khng th bit trc ai s s dng chng v dng theo cch
no.
Trong thi i chng ta, vi s say m v iu khin c
thc mi th, c v nghch l khng nh nh mt c
hnh rng di mt h thng chng ta s bit t hn v nh
hng c bit ca cc bin php m chnh ph thi hnh so
vi c th ng di hu ht cc h thng khc v rng mt
phng php iu khin x hi c cho l u vit bi v
s v minh (ngu dt) ca chng ta v kt qu chnh xc ca
n. Th m s cn nhc ny chnh l nhn t cn bn ca
nguyn l t do ch ngha v i v Php Tr. V nghch l
b ngoi tan bin nhanh khi chng ta theo di l l thm mt
cht na.

L l ny gm hai phn; th nht c tnh kinh t v ch c

th pht biu y mt cch ngn gn. Nh nc phi hn
ch mnh vic thit lp cc qui tc p dng cho cc loi
tnh hung chung v phi cho cc c nhn quyn t do
trong mi th, ci ph thuc vo hon cnh v thi gian v
a im, bi v ch cc c nhn c lin quan n mi
trng hp mi c th bit y hon cnh ny v lm
cho cc hnh ng ca h thch nghi vi n. Nu mun cc
c nhn c kh nng dng kin thc ca mnh mt cch
hiu qu trong ln cc k hoch, h phi c kh nng tin
on cc hnh ng ca nh nc, nhng ci c th nh
hng n cc k hoch ny. Nhng nu mun cc hnh
ng ca nh nc c th tin on c, chng phi c
xc nh bi cc qui tc c n nh mt cch c lp vi
hon cnh c th m hon cnh khng th lng trc
c cng chng tnh n trc c: v cc nh hng c
bit ca nhng hnh ng nh vy s khng th tin on
c. Nu, mt khc, nh nc iu khin hnh ng ca
c nhn nhm t c cc mc ch c bit, hnh ng
ca n phi c quyt nh da trn c s ca ton b
hon cnh lc v v vy s khng th tin on c. V
th s tht quen thuc l nh nc cng ln k hoch
nhiu bao nhiu, th k hoch ho cng tr nn kh by
nhiu i vi c nhn.
Th hai, l l o c hoc chnh tr l thm ch tho
ng trc tip hn cho im c tho lun. Nu nh nc
thy trc mt cch chnh xc phm vi tc ng ca cc
hnh ng ca n, iu c ngha rng n chng cho
nhng ngi b nh hng la chn no. Bt k u m
nh nc c th thy trc chnh xc nh hng n nhng
ngi c bit c cc phng hng hnh ng kh d, th
cng chnh nh nc chn gia cc mc ch khc nhau.
Nu chng ta mun to ra cc c hi mi m ra cho mi
ngi, to cc c hi m ngi dn c th s dng tu
thch, th kt qu chnh xc khng th on trc c. Cc
qui tc chung, cc lut ch thc nh ci phn bit vi cc

129
lnh c th, v vy phi c d nh hot ng trong
cc hon cnh khng th bit trc c chi tit, v, v th,
nh hng ca chng ln cc mc ch c bit hoc nhng
ngi c bit khng th c bit trc. Chnh ring trong
ngha ny m c th cho nh lp php tr nn v t. L v
t c ngha l khng c cu tr li cho cc cu hi no
cho loi cu hi m, nu chng ta phi quyt nh v chng,
chng ta quyt nh bng cch gieo ng tin. Trong mt
th gii ni mi th c on trc mt cch chnh xc,
nh nc hu nh chng c th lm c g v vn v t.
Ni bit c cc nh hng chnh xc ca chnh sch
chnh ph ln nhng ngi c bit, ni chnh ph hng
trc tip vo nhng nh hng nh vy, n khng th trnh
bit cc nh hng ny, v v vy n khng th v t. N
phi, tt yu, ng v pha no , p t s nh gi ca
n ln ngi dn v, thay cho vic gip h thng tin
cc mc ch ring ca h, li i chn cc mc ch cho h.
Chng no m cc nh hng c bit c on bit trc
ngay khi lut c lm ra, n ngng l mt cng c thun
tu ngi dn dng v thay vo tr thnh mt cng
c c ngi ban pht lut s dng vi nhn dn cho cc
mc ch ca ng ta. Nh nc ngng l mt b phn ca
b my thit thc nhm gip cc c nhn trong s pht
trin y nht bn sc c nhn ca h v tr thnh mt
nh ch o c - y o c khng c dng
tng phn vi phi o c m m t mt nh ch p
t cc quan im ca n v tt c cc vn o c ln
cc thnh vin ca mnh, bt lun cc quan im ny l c
o c hay rt phi o c. Theo ngha ny nh nc Nazi
hoc bt k nh nc tp th ch ngha no khc l c o
c, cn nh nc t do ch ngha th khng.
C l ngi ta s ni rng tt c nhng th ny khng
gy ra vn nghim trng bi v trong loi vn m nh
lp k hoch kinh t phi quyt nh ng ta khng nn v
khng c da vo nh kin c nhn ca mnh, m c th
da vo nim tin chc ph bin v ci g l cng bng v

hp l. Lun im ny thng c nhng ngi c kinh

nghim k hoch ho trong ngnh cng nghip c th ng
h, nhng ngi thy khng c kh khn khng th vt
qua no c mt quyt nh m tt c nhng ngi c li
ch trc tip s chp nhn l cng bng. L do v sao kinh
nghim ny chng chng t g c, tt nhin, l s la chn
cc li ch lin quan khi k hoch ho c hn ch cho
mt ngnh c th. Nhng ngi c li ch trc tip trong
mt vn c th khng nht thit l nhng ngi phn x
tt nht v cc li ch ca x hi nh mt tng th. Ly mt
trng hp c trng nht: khi t bn v lao ng trong
mt ngnh thng nht v mt chnh sch hn ch no v
nh th bc lt nhng ngi tiu dng, thng khng c
kh khn v chia s li lc hoc v nguyn tc tng t no
. Thit hi c chia ra cho hng ngn hoc hng triu
ngi thng hoc n gin b b qua hoc c xem xt
rt khng tho ng. Nu chng ta mun kim tra tnh hu
dng ca nguyn tc cng bng trong quyt nh loi vn
ny sinh trong k hoch ho kinh t, chng ta phi p
dng n cho vn no m li li v tn tht c thy
r ngang nhau. Trong nhng trng hp nh vy nhn ra
ngay rng khng c nguyn tc ph bin no nh tnh cng
bng c th cho mt cu tr li. Khi chng ta phi la chn
gia lng cao hn cho y t hoc bc s v dch v t hn
cho ngi bnh, nhiu sa hn cho tr em v lng cao hn
cho cng nhn nng nghip, hoc gia cng n vic lm tt
hn cho ngi tht nghip hoc lng tt hn cho nhng
ngi c vic lm, th khng g thiu bng mt h thng
gi tr y trong mi nhu cu ca mi c nhn hoc
nhm c mt ch xc nh l cn cho mt cu tr li.
Thc ra, khi k hoch ho ngy cng c phm vi rng, th
cng thng xuyn cn lm r cc iu khon php l bng
cch dn chiu n ci g l cng bng v hp l; iu
ny c ngha rng nht thit ngy cng phi b vic quyt
nh tng trng hp c th sang cho s quyt nh tu
ca ngi phn x hoc ca nh chc trch lin quan. C

131
th vit lch s suy tn ca Php Tr, s bin mt ca
Rechtsstaat, bng cch a ra khng ngng cc cng thc
m h ny vo xy dng php lut v vo quyn thc thi
php l, v ngy cng tng tnh tu tin v tnh bt nh ca
lut, v s khng tn trng php lut v b my t php,
nhng ci trong hon cnh ny khng th l g khc ngoi
vic tr thnh cng c ca chnh sch. Quan trng ch ra
mt ln na, trong quan h ny, rng qu trnh tn t ny
ca Php Tr xy ra u n c mt thi gian di
trc khi Hitler ln nm quyn v rng mt chnh sch tin
nhanh ti k hoch ho chuyn ch lm rt nhiu cng
vic m Hitler hon tt.
Khng th c nghi ng rng k hoch ho tt yu ko
theo s phn bit i x c ch gia cc nhu cu c bit
ca nhng ngi khc nhau, v cho php mt ngi lm ci
m nhng ngi khc b ngn cn. Phi c a ra bi
mt qui tc php l rng mt ngi c th c th giu c th
no v nhng ngi khc nhau c php c v lm g. N
c ngha thc t l mt s quay li ca qui tc a v, mt
s o ngc ca s vn ng ca cc x hi tin b m
theo cch ni ni ting ca Sir Henry Maine, cho n nay
l mt s vn ng t a v ti hp ng. Thc vy,
Php Tr, hn l qui tc hp ng, c l phi c coi nh
ci i lp tht s ca qui tc a v. Chnh qui tc php
lut, Php Tr, trong ngha ca qui tc lut hnh thc, khng
c c quyn php l cho nhng ngi c bit do nh chc
trch ch nh, iu m bo rng s bnh ng trc
php lut i lp vi chnh ph chuyn quyn.
Mt kt qu tt yu v ch c tnh nghch l b ngoi ca
iu ny l s bnh ng hnh thc trc php lut l mu
thun, v thc ra l khng tng hp, vi bt k hnh ng
no ca chnh ph c ch nhm hng ti s bnh ng
v vt cht hoc tht s ca nhng ngi khc nhau, v
rng bt k chnh sch no hng trc tip n tng tht
s v cng l phn phi phi dn n s ph hu ca Php

Tr. to ra kt qu nh nhau cho nhng ngi khc

nhau, tt yu phi i x vi h mt cch khc nhau. Cho
nhng ngi khc nhau cc c hi khch quan nh nhau
khng phi l cho h c may ch quan nh nhau. Khng
th ph nhn rng Php Tr to ra s bt bnh ng kinh ttt c ci n c th khng nh l s bt bnh ng ny
khng c nh nh hng n nhng ngi c bit no
theo cch c bit no. Rt quan trng v c trng rng cc
nh x hi ch ngha (v Nazi) lun lun phn i chng
li cng l hnh thc n thun, rng h lun lun
phn i mt lut khng c quan im v nhng ngi c
bit nn phong lu n th no,47 v rng h lun lun
i hi mt s x hi ho php lut, tn cng s c lp
ca cc thm phn, v ng thi h ng h tt c cc
phong tro thuc loi nh phong tro Freirechtsshule
[trng lut t do] lm xi mn Php Tr.
Thm ch c th ni rng cho Php Tr c hiu lc
phi c mt qui tc c p dng lun lun khng c ngoi
l l quan trng hn qui tc ny l ci g. Trong nhiu
trng hp ni dung ca qui tc thc ra c tm quan trng
th yu, min l cng qui tc c thc thi mt cch ph
bin. tr li vi th d trc y: khng thnh vn
liu tt c chng ta u li xe bn tri hoc bn phi
ng min l tt c chng ta u lm nh nhau. iu quan
trng l qui tc cho php chng ta tin on ng x ca
nhng ngi khc mt cch ng n, v iu ny i hi
n phi c p dng cho mi trng hp d l trong mt
trng hp c bit chng ta cm thy n l bt cng.
S mu thun gia, mt mt l cng l hnh thc v bnh
ng hnh thc trc lut php, v mt khc l cc n lc
47

Chnh v vy khng hon ton sai khi l thuyt gia php lut ca Ch
ngha x hi Quc gia (Quc X), Carl Schmitt, a t tng X hi
ch ngha Quc gia v gerechte Staat (nh nc cng bng) i chi
vi Rechtstaat t do (tc l Php Tr)- duy nht loi cng l i chi vi
cng l hnh thc ng mt cch tt yu s phn bit i x gia cc c
nhn.

133
thc hin cc l tng v cng l v bnh ng tht s, cng
tnh n s ln ln ph bin v quan nim c quyn v
s lm dng tip sau ca n. nhc ti ch mt trng
hp quan trng nht ca s lm dng ny- s p dng thut
ng c quyn cho ti sn nh ng ngha ca t. C th
ng l mt c quyn nu, th d, nh i lc ng
vy trong qu kh, in sn c dnh ring cc thnh
vin ca gii qu tc. V chnh l c quyn nu, nh ng
trong thi i chng ta, quyn sn xut hoc bn cc th
c bit c dnh ring cho nhng ngi c bit c nh
chc trch ch nh. Nhng ci gi l ti sn t nhn theo
ng ngha ca n, m tt c mi ngi c th chim c
di cng cc qui tc nh nhau, gi l mt c quyn, bi
v ch mt s thnh cng trong chim c n, ch l tc
t c quyn khi ngha ca n.
Tnh khng th tin on c ca cc nh hng c
bit, ci l c trng phn bit ca cc lut hnh thc ca
mt h thng t do ch ngha, cng l quan trng bi v n
gip chng ta lm tiu tan mt lm ln khc v bn cht ca
h thng ny: lng tin rng thi c trng ca n l s
khng hnh ng ca nh nc. Cu hi liu nh nc nn
hoc khng nn hnh ng hoc can thip a ra mt
la chn kh d sai hon ton, v thut ng laissez faire
[ mc sc] l mt m t rt m h v d lm ln ca cc
nguyn l m chnh sch t do ch ngha da vo. Tt
nhin, mi nh nc u phi hnh ng v mi hnh ng
ca nh nc u can thip vo vic ny hay vic khc.
Nhng khng phi l im chnh. Vn quan trng l
liu c nhn c th lng thy trc hnh ng ca nh
nc v dng tri thc ny nh lun c trong hnh thnh cc
k hoch ring ca mnh hay khng, vi kt qu l nh
nc khng th kim sot vic s dng b my ca n v
rng c nhn bit chnh xc mnh s c bo v n mc
no chng li s can thip t nhng ngi khc, hoc liu
nh nc c v th lm nn lng cc n lc c nhn
khng. Nh nc kim sot qu cn v h o lng (hoc

ngn chn gian ln v la gt bng bt k cch no khc) tt

nhin l hnh ng, trong khi cho php s dng bo lc, th
d, bi nhng ngi biu tnh bi cng, l khng hnh
ng. Th m trong trng hp th nht nh nc tun th
cc nguyn tc t do ch ngha v trong trng hp th hai
n khng. Tng t i vi hu ht cc qui tc chung v
vnh cu m nh nc c th thit lp lin quan n sn
xut, nh cc qui ch xy dng hoc cc lut v nh my:
chng c th l sng sut hoc ngu xun trong trng hp
c bit, nhng chng khng mu thun vi cc nguyn tc
t do chng no chng c d nh l vnh cu v khng
c dng thin v cho hoc lm hi nhng ngi c
bit. ng l trong cc trng hp ny, ngoi tr cc nh
hng di hn khng th tin on c, s cng c cc
nh hng ngn hn ln nhng ngi c bit nhng nh
hng c th c bit r rng. Nhng vi cc lut loi ny
cc nh hng ngn hn nhn chung khng (hoc ch t
khng nn) l cn nhc hng dn. Khi cc nh hng trc
tip v c th tin on c tr nn quan trng hn so vi
cc nh hng di hn, chng ta tin gn n ng ranh
gii ni s phn bit, d r v nguyn tc n u, tr nn
m i trong thc tin.
Php Tr tin trin mt cch c thc ch trong thi
i t do v l mt trong nhng thnh tu v i nht ca
n, khng ch nh mt s bo v m nh hin thn v mt
php l ca quyn t do. Nh Immanuel Kant din t
(v Voltaire pht biu trc ng vi li l y nh th),
Con ngi l t do nu khng cn tun theo bt k ai m
ch tun theo lut. D l mt l tng l m, tuy vy, n
tn ti t nht t thi Roman, v trong vi th k qua n
cha h b e do nghim trng nh b e do hin nay.
tng rng khng c gii hn no cho quyn lc ca nh
lp php mt phn l kt qu ca ch quyn nhn dn v
ca chnh ph dn ch. N c cng c bi lng tin rng,
chng no mi hnh ng ca nh nc c chun y thch

135
ng bi php lut, th Php Tr s cn c duy tr. Nhng
iu ny hon ton l nhn thc sai v ngha ca Php
Tr. Qui tc ny chng my lin quan n vn liu tt c
hng ng ca chnh ph c hp php theo ngha php l
hay khng. Chng c th l hp php th m vn khng
ph hp vi Php Tr. S thc rng ai c y thm
quyn php l hnh ng theo cch ngi lm, khng
cho cu tr li no cho cu hi liu lut cho anh ta quyn
hn hnh ng mt cch c on hoc liu lut qui nh
mt cch dt khot anh ta phi hnh ng ra sao. Hon ton
c th l Hitler nhn c quyn lc v hn theo cch
hp hin nghim ngt v bt lun ng ta lm g v th l
hp php theo ngha php l. Nhng ai c th cho l v l do
m Php Tr vn thnh hnh nc c?
Ni rng trong mt x hi c k hoch ho Php Tr
khng th c hiu lc, v vy, khng c ngha rng cc hnh
ng ca chnh ph l khng hp php hoc rng x hi
nh vy tt yu l v lut php. N ch c ngha rng vic
s dng quyn lc cng bc ca nh nc khng cn b
hn ch v b xc nh bi cc qui tc c xc lp trc.
Lut c th, v lm cho ch huy tp trung hot ng kinh
t l c th th n phi, hp php ho ci thc t l hnh
ng c on. Nu lut khng nh rng b hoc nh chc
trch c th lm ci g n thch, bt k th g m b hoc
nh chc trch lm u l hp php - nhng cc hnh
ng ca n chc chn khng tun th Php Tr. Bng cch
cho chnh ph quyn lc v hn, qui tc c on nht c
th lm thnh hp php; v bng cch ny mt nn dn ch
c th a ra ch chuyn quyn ton din nht c th
tng tng ni.48
48

Mu thun nh vy khng phi l gia t do v lut, nh thng

b hiu sai trong nhng tho lun th k mi chn. Nh John Locke
lm r ri, khng th c t do m khng c lut. Mu thun l gia cc
loi lut khc nhau - lut khc nhau n mc hu nh khng th gi
bng cng tn: mt loi l lut ca Php Tr, cc nguyn tc chung
c ra t trc, cc qui tc ca cuc chi cho php cc c nhn

Nu, tuy vy, lut cho cc nh chc trch c kh nng

ch huy cuc sng kinh t, n phi cho h quyn lc ra
v thc thi cc quyt nh trong cc hon cnh khng th
lng thy trc v trn nhng nguyn tc khng th pht
biu c di dng khi qut. H qu l, khi k hoch ho
m rng, s u thc quyn lm lut cho cc b v nh chc
trch khc nhau ngy cng tr nn ph bin. Khi trc cuc
chin tranh [th gii I] va qua, trong mt trng hp m
c Lord Hewart mi y lu , Ngi Thm phn Darling
ni rng Quc hi mi thng qua nm ngoi rng B
Nng nghip trong hnh ng nh h lm cng khng
cn c th b lun ti na nh bn thn Quc hi vy, iu
ny vn l mt vic him. T n xy ra hu nh
hng ngy. Lin tc nhng quyn hn rng ri nht c
trao cho cc nh chc trch mi, khng b rng buc bi
cc qui tc c nh, c hu nh quyn tu v hn trong
iu tit hot ng ny hoc hot ng n ca ngi dn.
Php Tr nh vy ng cc gii hn cho phm vi ca lp
php: hn ch n cho loi cc qui tc tng qut c bit
n nh lut hnh thc v loi tr php ch hoc hng trc
tip ti nhng ngi c bit hoc cho php bt k ai dng
quyn cng ch ca nh nc cho mc ch phn bit i
x nh th. N c ngha, khng phi l mi th c iu
tit bi lut, m, ngc li, l quyn cng bc ca nh
nc c th c dng ch trong cc trng hp c xc
nh t trc bi lut v theo cch m c th lng thy
trc n s c dng ra sao. Mt s ban hnh c bit nh
th c th vi phm Php Tr. Bt k ai c ph nhn iu
ny s phi cho rng liu Php Tr c thnh hnh ngy nay
lng thy trc b my cng bc ca nh nc s c dng th
no, hoc anh ta v cng dn ng bo ca anh ta s c cho php lm
g, hoc buc phi lm g, trong cc hon cnh ni. Loi lut khc
thc t cho nh chc trch quyn lm ci m n cho l ph hp. Nh
vy Php Tr c th r rng khng c bo ton trong mt nn dn ch
m nhim vic quyt nh mi xung t li ch khng theo cc qui tc
c a ra t trc m theo s xng ng ca n.

137
cc nc c, , hoc Nga hay khng ph thuc vo liu
cc nh c ti c nhn c quyn lc tuyt i ca h
bng cc phng tin hp hin hay khng.49
Liu, nh mt s nc, vic p dng ch yu ca Php
Tr c qui nh trong tuyn ngn nhn quyn hoc trong
lut hin php, hoc nguyn l n thun ch l mt truyn
thng c xc lp vng vng, l tng i t quan trng.
Nhng s thy ngay rng, bt lun n mang hnh thc no,
mi s hn ch c tha nhn nh vy v quyn lc ca
c quan lp php hm s tha nhn quyn khng th tc
ot ca c nhn, nhng quyn khng th vi phm ca con
ngi.
Tht ng kinh nhng rt c trng v s ln xn m
nhiu bc tr thc ca chng ta b a y vo bi cc l
49

Mt minh ho khc cho vic vi phm Php Tr bi php ch l trng

hp ca lnh tc quyn cng dn v tch thu ti sn, quen bit trong
lch s nc Anh. Dng m Php Tr ly trong lut hnh s thng
c by t mt cch tng minh bng ngn ng Latin nulla poena
sine lege khng c trng pht m khng c lut qui nh mt cch
tng minh. Ct li ca qui tc ny l lut phi tn ti nh qui tc
tng qut trc khi trng hp ring l ny sinh m n c p dng.
Khng mt ai c th l l rng, khi trong mt v ni ting trong triu i
Henry VIII Quc hi quyt ngh i vi u bp ca Gim mc x
Rochester rng tn Richard Rose c ni n s b b vc du n
cht m khng c hng li g t a v tng l ca mnh, l iu
lut ny c thc hin di Php Tr. Nhng trong khi Php Tr
tr thnh mt phn ct li ca cc th tc hnh s tt c cc nc t
do, n khng th c duy tr trong cc ch chuyn ch. , nh
E. B. Ashton trnh by r, chm ngn t do c thay bng nguyn
tc nullum crimen sine poena khng c ti no m khng b trng
pht, d lut c qui nh tng minh hay khng. Quyn ca nh nc
khng chm dt vic trng pht nhng k vi phm php lut. Cng
ng c trao quyn lm bt c th g cn thit bo v li ch ca
mnh trong vic tun th php lut, nh hin trng, ch l mt
trong nhng i hi s ng (E. B. Ashton, The Fascist, His State and
Mind [1937], p. 119). Ci g l mt s vi phm li ch ca cng ng,
tt nhin, c quyt nh bi cc nh chc trch.

tng mu thun nhau trong h tin rng mt ngi ch

trng hng u v k hoch ho tp trung ton din nh H.
G. Wells li c th ng thi vit nhng li bin h nng
nhit bo v nhn quyn. Cc quyn c nhn m ng Wells
hi vng bo ton s cn tr mt cch khng th trnh khi
k hoch ho m ng mong mun. mc no dng
nh ng nhn ra tnh th tin thoi lng nan, v v th
chng ta thy cc iu khon ca Tuyn ngn Nhn
Quyn do ng kin ngh li c tnh ro trc n sau vi
nhng s d dt n mc chng mt ht ngha. Trong khi,
th d, tuyn ngn ca ng tuyn b rng mi ngi phi
c quyn mua v bn, m khng c bt k s hn ch phn
bit i x no, bt k th g nhng ci c th c mua v
bn mt cch hp php, iu tht ng c ca tng, th
ngay lp tc ng i tip lm cho ton b iu khon
thnh v dng bng cch ni thm rng n p dng ch cho
mua v bn vi nhng s lng v nhng gii hn sao cho
tng thch vi phc li chung. Nhng, tt nhin, do tt c
mi hn ch tng c p t ln mua v bn bt k th g
u c cho l cn thit v li ch ca phc li chung,
thc ra khng c hn ch no m iu khon ny ngn cn
mt cch thc s v chng c quyn c nhn no c n
bo v.
Hoc, ly mt iu c bn khc, tuyn ngn ni rng mi
ngi c th lm bt k ngh nghip hp php no v
rng anh ta c quyn c vic lm c tr cng v c
quyn t do la chn vic lm khi c bt k loi vic lm
no m ra cho anh ta. Tuy vy, n khng ni r ai quyt
nh liu mt vic lm c bit c m ra cho mt ngi
c bit hay khng, v iu khon nu thm rng anh ta c
th gi vic lm cho bn thn mnh v nguyn vng ca
anh ta c xem xt cng khai, c chp nhn hoc b bc
b chng t rng ng Wells ngh theo kiu ca mt nh
chc trch i quyt nh liu mt ngi c c quyn c
mt v tr c bit hay khng- iu chc hn c ngha ngc
li vi t do la chn ngh nghip. V lm th no m

139
quyn t do i li v di c c m bo trong mt th
gii c k hoch ho, khi khng ch cc phng tin giao
thng v tin t b kim sot bi cc nh lp k hoch m c
a im ca cc ngnh cng nghip c k hoch ho
na, hoc lm sao m m bo c quyn t do ngn lun
khi cung ng giy v mi knh phn phi u b cc nh
chc trch lp k hoch kim sot, l nhng cu hi m
ng Wells cng nh bt k nh k hoch ho no khc c t
cu tr li.
Trong kha cnh ny th s ng hn cc nh ci cch li
chng t c s nht qun hn, nhng ngi, sut t u
phong tro x hi ch ngha, gn t tng siu hnh v
cc quyn c nhn v khng khng rng trong mt th
gii c sp xp mt cch duy l th s khng c cc
quyn c nhn, m ch c cc ngha v c nhn. iu ny,
tht vy, tr thnh thi ph bin hn nhiu ca nhng
ngi c gi l tin b ca chng ta, v t th li chc
chn t ta vo th b qu trch l phn ng hn l nu ta
phn i mt bin php vi l do n vi phm cc quyn c
nhn. Ngay c mt t bo t do nh t Economist vi nm
trc y a ra cho chng ta th d ca ngi Php, ca
tt c cc dn tc, nhng ngi hc bi hc rng chnh
ph dn ch chng km ch c ti phi lun lun [sic]
c quyn lc tuyt i v lc lng mnh, m khng phi
hi sinh c tnh dn ch v i din ca n. Chng c vng
na ti na sng hn ch no ca cc quyn c nhn m
chnh ph khng bao gi c th ng n trong chuyn
hnh chnh bt k hon cnh ra sao. Khng c gii hn no
i vi quyn lc cai tr, quyn c th v phi c nm ly
bi mt chnh ph c nhn dn la chn mt cch t do
v c th b ph phn hon ton v cng khai bi phe i
lp.
iu ny c th l khng trnh khi trong thi chin, khi,
tt nhin, ngay c ph phn t do v cng khai tt yu b
hn ch. Nhng t lun lun trong tuyn b c trch
dn khng ng rng t Economist coi n l mt s tt yu

thi chin ng tic. Th m nh mt nh ch di lu quan

im ny chc chn khng tng hp vi s duy tr Php
Tr, v n dn thng tp n nh nc chuyn ch. Tuy vy,
n chnh l quan im m tt c nhng ngi mun chnh
ph ch huy cuc sng kinh t phi theo.
Vic thm ch mt s tha nhn hnh thc ca cc quyn
c nhn, hoc quyn bnh ng ca cc dn tc thiu s,
mt ht ngha ra sao trong mt nh nc tin hnh kim
sot hon ton i sng kinh t, c minh chng y
bi kinh nghim ca nhiu nc Trung u. c chng
t rng c th theo ui mt chnh sch phn bit i
x tn nhn chng cc dn tc thiu s bng cch s dng
cc cng c c bit n ca chnh sch kinh t m chng
h vi phm cu ch ca cc qui nh php l v bo v
quyn ca cc dn tc thiu s. S p bc ny bng cc
cng c chnh sch kinh t c to thun tin ng k
bi s thc l cc ngnh cng nghip hay nhng hot ng
ring bit ch yu li nm trong tay ca mt sc tc thiu
s, cho nn nhiu bin php v b ngoi nhm chng mt
ngnh hoc mt giai cp li thc ra nhm vo mt dn
tc thiu s. Nhng cc kh nng hu nh v hn cho mt
chnh sch phn bit i x v p bc c qui nh bi cc
nguyn tc b ngoi c v v hi nh chnh ph kim sot
s pht trin ca cc ngnh cng nghip minh ho tha
cho tt c nhng ai m c nhn thy cc hu qu chnh
tr ca k hoch ho xut hin trong thc tin ra sao.

141

7
iu khin Kinh t v
Ch ngha chuyn ch
iu khin sn xut ca ci
l iu khin chnh bn thn cuc sng.
- HILAIRE BELLOC

u ht cc nh k hoch, ngi xem xt nghim

tc kha cnh thc tin nhim v ca mnh, khng
my nghi ng mt nn kinh t ch huy phi c
vn hnh theo cc ng hng t nhiu c ti. Rng h
thng phc tp ca cc hot ng lin kt vi nhau, nu ni
chung mun c iu khin mt cch c thc, th phi
c iu khin bi mt nhm chuyn gia duy nht, v
trch nhim v quyn lc cui cng phi nm trong tay mt
tng ch huy m th tc dn ch khng c tri buc hnh
ng ca ng ta, l mt h qu qu hin nhin ca cc t
tng c s ca k hoch ho tp trung khng c s tn
thnh chung r rng. S an i m cc nh k hoch a ra
cho chng ta l s ch huy chuyn ch ny s ch p dng
cho cc vn kinh t m thi. Mt trong nhng nh k
hoch kinh t li lc nht, Stuart Chase, m bo, th d,
rng trong mt x hi k hoch ho nn dn ch chnh tr
c th gi nguyn nu n ch hn ch mnh trong phm vi
mi chuyn tr chuyn kinh t. Nhng m bo nh vy
thng i km gi rng, bng cch t b quyn t do
trong ci l, hoc nn l, cc kha cnh t quan trng ca
cuc sng, chng ta s nhn c quyn t do ln hn
theo ui cc gi tr cao hn. V l do ny m nhng ngi
gh tm t tng v mt ch c ti chnh tr thng h
ht i mt nh c ti trong lnh vc kinh t.

Cc l l c dng, li cun nhng bn nng hay nht

ca chng ta v thng thu ht nhng tr tu tinh anh nht.
Nu k hoch ho thc s gii phng chng ta khi nhng
lo u t quan trng v nh th lm cho s tn ti ca chng
ta d c mt cuc sng thanh bch v cao thng, ai li
mun xem thng mt l tng nh vy? Nu hot ng
kinh t ca chng ta thc t lin quan ch n cc kha cnh
km ci hoc thm ch hn h ca cuc sng, tt nhin
chng ta hn c gng tm cch lm nh mnh khi ni
lo qu ng v cc mc ch vt cht, v n cho mt b
my v li no lo, cho tm tr ca chng ta t do cho
nhng vic cao thng hn ca cuc i.
ng tic, s m bo m ngi dn nhn c t lng
tin ny rng quyn lc hnh s ln cuc sng kinh t l
quyn lc trn nhng vn ch c tm quan trng th yu,
v lm cho h coi nh s e do i vi s t do mu cu
kinh t ca chng ta, l hon ton khng c m bo. N
ch yu l mt h qu ca lng tin sai lm rng c cc mc
ch kinh t thun tu tch khi cc mc ch khc ca
cuc sng. Th nhng, tr trng hp bn xn bnh hon,
khng c chuyn nh vy. Cc mc ch cui cng ca cc
hnh ng ca nhng ngi bit iu khng bao gi mang
tnh kinh t. Ni ng ra, khng c cc ng c kinh t
m ch c cc yu t kinh t to iu kin cho s phn u
ca chng ta ti cc mc ch khc. Ci trong ngn ng
bnh thng c gi mt cch sai lm l cc ng c
kinh t ch c ngha l mong c c c hi chung, c nng
lc t cc mc ch khng ni r.50 Nu chng ta phn
u v tin, chnh v n to cho chng ta s la chn rng
nht hng th thnh qu ca cc n lc ca mnh. V
trong x hi hin i chnh qua s hn ch v thu nhp bng
tin khin chng ta cm thy nhng hn ch m s ngho
kh tng i ca chng ta vn p t ln chng ta, nhiu
ngi tr nn cm ght tin nh biu tng ca nhng hn
50

Cf. Lionel Robbins, The Economic Causes of War (1939), Appendix.

143
ch ny. Nhng y l nhm ln nguyn nhn vi phng
tin m qua mt lc gy ra cm nhn. ng hn nhiu
ni rng tin l mt trong nhng cng c tuyt vi nht
ca t do m con ngi tng to ra. Trong x hi hin hnh
chnh tin l ci m ra phm vi la chn ng kinh ngc
cho ngi ngho - mt phm vi ln hn ci khng nhiu th
h trc ch m ra cho ngi giu c. Ta s hiu tt hn
tm quan trng ca dch v ny ca tin nu chng ta xem
n thc s c ngha g nu, nh bit bao nh x hi ch
ngha xut mt cch c trng, gi nh cc ng c tin
ti c ch yu thay bng nhng khuyn khch phi kinh
t. Nu mi phn thng, thay v c trao bng tin, li
c trao dng danh hiu cng khai hoc c quyn, v tr
quyn lc i vi nhng ngi khc, hoc nh hay thc
n tt hn, cc c hi i li hoc gio dc, iu ny n
thun c ngha l ngi nhn s chng cn c la chn
v rng bt c ai n nh phn thng cng xc nh khng
ch ln m c dng c bit m ngi nhn c hng.
Mt khi chng ta nhn ra rng khng c cc ng c
kinh t tch bit v rng mt khon li kinh t hoc l v
kinh t ch n thun l mt khon li hay l m chng ta
vn c nng lc quyt nh xem nhu cu hay mong mun
no ca chng ta b n nh hng, cng d hn thy ci
ct li ca s tht trong lng tin ph bin rng chuyn kinh
t nh hng ch n cc mc ch t quan trng hn ca
cuc sng v hiu s coi thng trong nhng cn
nhc kinh t n thun thng c gi tr. Theo mt ngha,
iu ny hon ton c bin minh trong mt nn kinh t
th trng- nhng ch trong mt nn kinh t t do nh vy.
Chng no chng ta c th quyt nh t do v thu nhp v
tt c ca ci ca mnh, th khon tn tht kinh t s lun
ch tc ot chng ta ci c chng ta coi l t quan trng
hn trong nhng mong mun m chng ta c kh nng tho
mn. Mt khon tn tht kinh t n thun nh vy l
khon l m nh hng ca n chng ta vn c th lm cho
ri vo cc nhu cu t quan trng hn ca mnh, cn khi

chng ta ni rng gi tr ca ci g mt ln hn nhiu

gi tr kinh t ca n, hoc thm ch khng th c nh
gi bng kinh t, th iu ny c ngha rng chng ta phi
chu tn tht tht s nh n l. V tng t vi mt khon
li kinh t. Nhng thay i kinh t, ni cch khc, thng
nh hng ch n bn ria, bn l ca cc nhu cu ca
chng ta. C bao nhiu th quan trng hn bt c th g m
li hay l kinh t c th nh hng n, nhng ci i vi
chng ta ng trn nhiu th cn thit ca cuc sng b nh
hng ca s thng trm kinh t. So vi chng, tin bc
d bn, vn liu chng ta c khm kh hay thit thi
hn khng v kinh t, xem ra t quan trng. iu ny lm
cho bit bao ngi tin rng bt k th g, nh k hoch ho
kinh t, nhng th nh hng ch n li ch kinh t ca
chng ta khng th nh hng nghim trng n cc gi tr
c bn hn ca cuc sng.
y, tuy vy, l mt kt lun sai lm. Cc gi tr kinh t
l t quan trng hn i vi chng ta chnh xc v trong
chuyn kinh t chng ta t do quyt nh ci g, i vi
chng ta, l quan trng nhiu hay t quan trng. Hoc, c
th ni, bi v trong x hi hin thi chnh chng ta l
ngi phi gii quyt cc vn kinh t ca i mnh. B
iu khin trong mu cu kinh t c ngha l lun lun b
iu khin tr phi chng ta cng b nh c th ca mnh.
Hoc, v khi cng b nh c th chng ta cng s phi
nhn c s chun y, chng ta s thc s b kim sot
trong mi th.
Vn t ra bi k hoch ho kinh t, v th, khng ch
l liu chng ta s c th tho mn ci chng ta coi l nhu
cu quan trng nhiu hn hay t hn theo cch m chng ta
thch hay khng. M l chng ta c l ngi quyt nh ci
g l quan trng nhiu hn hay t hn i vi chng ta, hay
n c quyt nh bi nh k hoch ho. K hoch ho
kinh t s khng ch nh hng n nhng nhu cu th yu
m chng ta ngh trong u khi chng ta ni v kinh t n
thun. N s, thc s, c ngha rng chng ta vi t cch l

145
cc c nhn khng cn c quyt nh ci g chng ta coi
l th yu.
Nh chc trch ch huy mi hot ng kinh t s iu
khin khng ch phn lin quan n cc th thp hn ca
cuc sng ca chng ta; m n s kim sot s phn b cc
phng tin c hn cho tt c cc mc ch ca chng ta.
V bt c ai kim sot mi hot ng kinh t s kim sot
cc phng tin cho tt c cc mc ch ca chng ta v v
th s quyt nh ci g c tho mn v ci g khng. y
thc ra l im chnh ca vn . iu khin kinh t khng
n thun l kim sot mt lnh vc ca cuc sng con
ngi lnh vc c th c tch ra khi phn cn li; n l
s kim sot cc phng tin i vi tt c mc ch ca
chng ta. V bt k ai c quyn kim sot duy nht v cc
phng tin phi cng quyt nh cc mc ch no c
p ng, cc gi tr no phi c nh gi l cao hn hay
thp hn- tm li, ci g m ngi dn phi tin v phi phn
u v. K hoch ho tp trung c ngha l vn kinh t
phi c gii quyt bi cng ng thay cho bi c nhn;
nhng iu ny hm l cng phi l cng ng, hay ng
hn l nhng ngi i din ca n, l ngi phi quyt
nh tm quan trng tng i ca cc nhu cu khc nhau.
Ci gi l t do kinh t m nh k hoch ha cho chng
ta c ngha chnh xc l chng ta c lm nh bt s cn
thit v gii quyt cc vn kinh t ring ca mnh v
rng cc la chn cay ng m iu ny thng ko theo
c lm thay cho chng ta. V di cc iu kin hin i
hu nh v mi th chng ta u ph thuc vo cc phng
tin do ng loi cung cp, k hoch ho kinh t s ko
theo s ch huy hu nh tt c cuc i chng ta. Hu nh
khng c kha cnh no, t cc nhu cu cn bn n quan
h ca chng ta vi gia nh v bn b, t bn cht cng
vic cho n s dng thi gi ri ca chng ta, m nh k

hoch s khng s dng s kim sot c thc ca

mnh.51
Quyn lc ca nh k hoch i vi cuc sng ring ca
chng ta s khng km ton din nu ng ta chn khng s
dng n bng kim sot trc tip tiu dng ca chng ta.
Mc d mt x hi k hoch ho c l s dng phn phi
khu phn v cc cng c tng t mc no , quyn
lc ca nh k hoch i vi cuc sng ring ca chng ta
khng ph thuc vo iu ny v hu nh khng km hiu
qu hn nu ngi tiu dng c t do tiu dng thu nhp
ca mnh tu thch. Ngun ca quyn lc ny i vi ton
b tiu dng, m trong mt x hi k hoch ho nh chc
trch c c, l t s kim sot ca n v sn xut.
Quyn t do ca chng ta trong mt x hi cnh tranh
da vo s thc rng, nu mt c nhn t chi tho mn
nhng mong mun ca chng ta, chng ta c th quay sang
ngi khc. Song nu i mt vi mt nh c quyn
chng ta b ph mc cho n. V mt nh chc trch ch huy
ton b h thng kinh t s l nh c quyn hng mnh
nht c th hnh dung ra c. Tuy chng ta c l khng
phi s rng nh chc trch nh vy s tn dng quyn lc
51

Mc kim sot c cuc sng m iu khin kinh t ban cho c

minh ho chng u tt hn lnh vc ngoi hi. Chng c g thot u
xem ra c nh hng n cuc sng ring t t hn khi nh nc kim
sot ngoi hi, v hu ht ngi dn coi vic a qun l ny vo vi s
th hon ton. Th m kinh nghim ca hu ht cc nc thuc Lc
a (Chu u) dy nhng ngi trm t coi bc i ny nh mt
bc tin quyt nh trn con ng n ch ngha chuyn ch v s
bp nght t do c nhn. N, thc ra, l vic y c nhn hon ton cho
nh nc chuyn ch, l s tc ot cui cng mi phng tin trn
chy- khng ch i vi ngi giu m vi mi ngi. Mt khi c nhn
khng cn c t do i li, khng cn c t do mua sch v tp ch
nc ngoi, mt khi mi phng tin v giao tip vi nc ngoi c th
c gii hn ch cho nhng ngi m quan im chnh thng chun y
hoc cho nhng ngi n coi l cn thit, s kim sot d lun hiu qu
l ln hn rt nhiu so vi s kim sot m bt k chnh ph chuyn
ch nht no tng s dng trong th k mi by v mi tm.

147
ny theo cch mt nh c quyn t nhn s lm, tuy nh
ca n c l khng cht bp ra li ti chnh ti a, n s
c quyn lc hon ton quyt nh chng ta c ci g
v vi cc iu kin no. N s khng ch quyt nh cc
mt hng v dch v no c th kim c v vi s lng
bao nhiu; n c kh nng ch huy s phn phi chng gia
cc vng v cc nhm v c th, nu n mun, phn bit
i x gia cc c nhn bt k mc no n thch. Nu
chng ta nh v sao k hoch ho c hu ht nhn dn
ng h, liu c th c my nghi ng rng quyn lc ny s
c dng cho cc mc ch m nh chc trch chun y v
ngn cn s theo ui cc mc ch n phn i?
Quyn lc do kim sot sn xut v gi c l hu nh v
hn. mt x hi cnh tranh gi chng ta phi tr cho mt
th, t l trao i mt th ly th khc, ph thuc vo s
lng ca cc th khc m ta ly i mt ci l ta ly i ca
cc thnh vin khc ca x hi. Gi ny khng c xc
nh bi ch c thc ca bt k ai. V nu mt cch
t mc ch t ra qu t, ta t do th cc cch khc. Cc
tr ngi trn con ng ca chng ta khng phi do ai
khng chp thun mc ch ca chng ta, m do s thc l
chnh cc phng tin cng cn n ni khc. Trong
mt nn kinh t ch huy, ni nh chc trch theo di cc
mc ch c theo ui, chc chn n s dng quyn lc
ca mnh gip cc mc ch no y v ngn thc hin
cc mc ch khc. Khng phi quan im ring ca chng
ta, m l ca ai khc, d ta c th thch hoc khng, s
quyt nh ci ta c th c. V bi v nh chc trch c
nng lc cn tr bt k n lc no lng trnh s lnh o
ca n, n c th kim sot ci chng ta tiu dng mt cch
hiu qu hu nh nu n bo trc tip chng ta tiu xi thu
nhp ca mnh ra sao.
Tuy vy, khng ch vi t cch ngi tiu dng, v thm
ch khng ch yu vi t cch , m ch ca nh chc
trch nho nn v hng dn cuc sng hng ngy ca

chng ta. N lm vy thm ch nhiu hn v th ca

chng ta nh nh sn xut. Hai kha cnh ny ca cuc i
khng th tch ra c; v do vi hu ht chng ta thi gian
ni lm vic l mt phn ln ca c i, v do vic lm
thng quyt nh ch v nhng ngi m chng ta sng
gia h, quyn t do no v la chn vic lm, c l,
cn quan trng hn i vi hnh phc ca chng ta so vi
quyn t do tiu xi thu nhp ca mnh trong thi gian ri.
Khng nghi ng g ng l ngay c cc th gii tt p
nht quyn t do ny s l rt hn ch. t ngi tng c s
la chn di do v ngh nghip. Nhng quan trng l ta c
la chn no , rng chng ta khng b tri buc tuyt i
vo mt vic lm c bit c chn sn cho chng ta hoc
do ta chn trong qu kh, v rng nu mt cng vic tr
nn khng chu ng ni, hoc ta tm n vic lm khc,
hu nh lun lun c mt con ng khc cho ngi c
nng lc, vi ci gi ca s hi sinh no anh ta c th t
ch ca mnh. Khng g lm cho cc iu kin khng th
chu ng c hn l bit rng chng n lc no ca
chng ta c th thay i c chng; v ngay c nu ta
chng bao gi c tr lc chu hi sinh cn thit, s nhn
bit rng c th thot c nu chng ta phn u ht sc
s lm cho nhiu ci qu qut c th chu ng c.
iu ny khng c ngha rng kha cnh ny mi th l
tt p nht trong th gii hin ti, hoc l nh vy trong
hu ht qu kh t do, v rng khng c nhiu ci c th
c lm ci thin cc c hi la chn m ra cho ngi
dn. y cng nh ni khc nh nc c th lm rt
nhiu gip truyn b kin thc v thng tin, v h tr s
c ng. Nhng im chnh l loi hnh ng ca nh nc
thc s c th lm tng c hi l hu nh chnh xc ngc
li vi k hoch ho c ch trng v tin hnh rng
ri ngy nay. Hu ht cc nh k hoch, ng l, c ha
rng trong th gii mi c k hoch ho, t do la chn
ngh nghip s c duy tr cc k cn thn hoc thm ch
c tng ln. Nhng h ha nhiu hn ci h c th thc

149
hin. Nu h mun tr tnh, h phi kim sot tham gia vo
ngnh ngh v vic lm khc nhau, hoc cc iu khon tr
lng, hoc c hai. Trong hu ht cc trng hp k hoch
ho c bit n, s thit lp kim sot v hn ch nh
vy l cc bin php hng u c tin hnh. Nu s
kim sot nh vy c thc hin mt cch ph qut bi
mt nh chc trch k hoch duy nht, th chng cn my
tng tng thy li ha t do la chn vic lm s
tr thnh ci g. Quyn t do la chn thun tu l h
cu, mt li ha n thun khng tin hnh phn bit i
x ni v bn cht s vic phi tin hnh phn bit i
x, v ni tt c ci ta c th hi vng l la chn c a
ra trn ci m nh chc trch tin l c c s khch quan.
C t khc bit nu nh chc trch k hoch ho gii hn
mnh vic qui nh cc iu khon cng n vic lm v
th iu chnh cc con s bng cch chnh l cc iu khon
ny. Bng qui nh tin tr cng, n ngn cc nhm ngi
khi gia nhp vo nhiu ngh khng km hiu qu hn so
vi loi tr h mt cch r rng. Mt c kh xu x rt
mun tr thnh mt ngi bn hng, mt cu yu t quyt
tm vo mt vic lm ni tnh trng yu ui cn tr cu ta,
cng nh nhn chung nhng ngi hnh nh t c nng lc,
hoc t thch hp khng nht thit b loi tr trong mt x
hi cnh tranh; nu nh gi tnh th mt cch y h s
thng xuyn c kh nng khi ng vi mt s hi sinh ti
chnh v mun hn s g li qua cht lng iu khng
hin hin nhin n vy lc ban u. Nhng khi nh chc
trch qui nh tin cng cho c mt loi (vic) v la chn
cc ng vin c tin hnh bng mt trc nghim khch
quan, sc mnh ca c m ca h i vi cng vic s
c tnh n rt t. C nhn c cc phm cht khng thuc
loi tiu chun, hoc c tnh kh khng thuc loi bnh
thng, s khng cn c kh nng t c cc dn xp c
bit vi mt ngi s dng lao ng m vic sp xp ph
hp vi nhu cu c bit ca anh ta: c nhn thch gi lm
vic khng u hoc thm ch mt cuc sng v t l vi

thu nhp t v c l khng chc chn so vi thng thng s

khng cn c la chn na. Tnh cnh khng c ngoi l
iu m mc no l khng th trnh khi mt t
chc ln- hoc cn ti hn, v s chng c kh nng thot
khi no. Chng ta s khng cn t do l duy l hoc
hiu qu tr khi v ni chng ta ngh n ng gi; tt c
chng ta phi tun theo cc tiu chun m nh chc trch
qui nh nhm n gin ho cng vic ca mnh. lm
cho nhim v khng l ny c th qun l c, n phi
gim s a dng ca nng lc v thin hng con ngi
xung cn mt s t loi c th d dng thay cho nhau v c
gt b nhng khc bit ring th yu.
Mc d nh cng khai ca k hoch ho l con ngi
phi chm dt l phng tin n thun, thc ra v khng
th tnh n nhng ci thch v khng thch ca c nhn vo
k hoch- hn bao gi ht c nhn cng tr thnh mt
phng tin n thun, c nh chc trch dng phc
v cho cc iu tru tng nh phc li x hi hoc li
ch cng ng.
Rng trong mt x hi cnh tranh hu nh mi th c th
c c vi mt ci gi- du thng l mt gi cao tn bo
m chng ta phi tr - l mt s thc m tm quan trng
ca n c th hu nh khng c nh gi qu cao. Kh
nng la chn kh d khc khng phi, tuy vy, l quyn t
do la chn, m l cc lnh v nhng cm on phi c
tun theo v, nh phng sch cui cng, l n hu ca k
mnh.
Chnh tm quan trng ca s ln ln ph bin v cc ch
ny l n tr thnh mt l do ch trch rng trong
mt x hi cnh tranh hu nh mi th c th mua c.
Nu nhng ngi phn i vic c cc gi tr cao hn ca
cuc sng c a vo mi quan h tin bc thc s c
ngha rng chng ta khng c php hi sinh cc nhu cu
nh hn nhm duy tr cc gi tr cao hn, v rng s la
chn phi c ly h cho chng ta, th i hi ny phi

151
c coi l kh lp d v chc chn khng chng t s tn
trng cao chn gi tr c nhn. Rng cuc sng v sc kho,
sc p v c hnh, danh gi v tm hn thanh thn, c th
thng c duy tr ch vi ci gi vt cht ng k, v
rng ai phi la chn, l cng khng th ph nhn nh
tt c chng ta i khi khng sn sng hi sinh vt cht cn
thit bo v cc gi tr cao hn chng li mi s vi
phm.
a ra ch mt th d: Chng ta c th, tt nhin, gim
s ngi cht bi tai nn t xung bng khng nu gi nh
chng ta sn sng chu tr gi -nu khng c cch no khcbng cch th tiu t. V cng ng ht vy vi hng ngn
th d minh ho khc trong chng ta lin min chu ri
ro v cuc sng v sc kho v tt c cc gi tr tinh thn
cao qu, ca bn thn chng ta v ca ng loi, tng
cng ci m cng lc chng ta li m t mt cch khinh
mit nh tin nghi vt cht. Cng chng khc c, v tt
c cc mc ch ca chng ta cnh tranh c c cng
cc phng tin; v chng ta chng th phn u v bt c
ci g khc ngoi cc gi tr tuyt i ny nu chng b
nguy him khng v bt c l do g.
Rng ngi dn mun c gim nh khi la chn cay
ng m cc s kin r rnh rnh thng p t ln h l
khng ng ngc nhin. Nhng t ngi mun c nh bt
thng qua vic ngi khc la chn h h. Ngi ta ch
mun rng khng cn n s la chn no c. V h qu
sn sng i tin rng s la chn khng thc s cn thit,
rng n c p t ln h n thun ch bi h thng kinh
t c bit m di n chng ta sng. Ci m h khng bng
lng, thc s, l c vn kinh t.
Trong lng tin m c ca h rng thc t khng cn
vn kinh t ngi dn c li ni sung v trch
nhim v s sung tc tim tng xc nhn - iu, nu gi
nh l s thc, ng s c ngha l khng c vn kinh t
ci lm cho s la chn l khng trnh khi. Nhng mc d
s cm d ny phc v cho s tuyn truyn x hi ch

ngha di cc tn khc nhau chng no ch ngha x hi

cn tn ti, n vn r rng l sai nh khi c dng ln u
hn mt trm nm trc. Trong sut thi gian ny khng
mt ai trong s nhiu ngi dng n to ra mt k hoch
kh thi v lm sao c th tng sn xut xo ci chng ta
coi l i ngho ngay c Ty u- ch ng ni trn ton
th gii. Bn c c th coi bt k ai ni v s i do tim
tng hoc l khng trung thc hoc l chng hiu g ci m
ng ta ni.52 Th m chnh hi vng sai lm ny, cng nh
bt k th g khc, l nhng ci y chng ta tin ti k
hoch ho.
Trong khi phong tro i chng vn li dng lng tin sai
lm ny, th lun iu rng mt nn kinh t k hoch ho c
th to ra sn lng ln hn ng k so vi h thng cnh
tranh ngy cng b hu ht cc nh nghin cu vn ny
t b. Ngay c rt nhiu nh kinh t vi cc quan im x
hi ch ngha nhng ngi nghin cu nghim tc cc
vn v k hoch ho tp trung by gi tho mn vi hi
52

bin minh cho nhng li l nng n ny, c th trch dn nhng

kt lun sau y m Colin Clark, mt trong nhng nh thng k kinh t
tr ni ting nht v mt ngi c cc quan im tin b khng h b
nghi ng v ngi c cch nhn khoa hc nghim tc, rt ra trong
Conditions of Economic Progress [Nhng iu kin ca Tin b Kinh
t] (1940) ca mnh: cm t thng c lp li v ngho kh gia
s di do, v cc vn v sn xut c gii quyt nu nh chng ta
hiu cc vn phn phi, ho ra l di tr nht trong nhng li so
rng hin iVic s dng di nng lc sn xut l mt vn quan
trng ln lao ch Hoa K, mc d trong mt s nm cng c tm
quan trng no y Vng Quc Anh, c v Php, nhng i vi
hu ht th gii n hon ton l ph i vi s thc quan trng hn l,
vi cc ngun lc sn xut c dng hon ton, h ch c th sn xut
qu t. Thi i ca s di do sung tc vn cn lu mi nNu nn
tht nghip c th ngn chn c loi b trong sut chu k thng
mi, th iu ny c ngha l mt s ci thin r rt v tiu chun sng
ca dn c Hoa K, nhng t quan im ca th gii nh mt tng th
n ch to ra mt ng gp nh cho vn ln hn nhiu v tng thu
nhp thc t ca phn ln dn c th gii ln n bt c mc no ging
tiu chun vn minh (pp.3-4).

153
vng rng mt x hi c k hoch ho s c hiu qu
bng mt h thng cnh tranh; h ch trng k hoch ho
khng cn v sc sn xut u vit ca n m v n s lm
cho chng ta c kh nng m bo mt s phn phi ca
ci cng bng hn v bnh ng hn. y, thc vy, l l l
duy nht cho k hoch ho ci c th l bc bch tht s.
Khng th chi ci l nu chng ta mun bo m mt s
phn phi ca ci ph hp vi tiu chun nh trc no ,
nu chng ta mun quyt nh mt cch c thc ai phi
c ci g, chng ta phi k hoch ho ton b h thng kinh
t. Nhng cu hi vn cn l liu ci gi m chng ta phi
tr cho vic thc hin l tng ca ai v s cng bng c
phi khng nht thit l s bt mn nhiu hn v n p
nhiu hn so vi mc m tr chi t do nhiu lm dng ca
cc lc lng kinh t tng gy ra hay khng.
Chng ta s t la di mnh mt cch nghim trng nu
v s tip thu ny chng ta tm s an i trong cn nhc rng
vic chp nhn k hoch ho s ch n thun c ngha l
mt s quay li, sau s say m ngn ngi ca mt nn kinh
t t do, vi cc rng buc v qui nh chi phi hot
ng kinh t sut hu ht cc thi i, v rng v th s vi
phm quyn t do c nhn khng phi l ln hn so vi
trc thi laissez-faire. y l mt o tng nguy him.
Ngay c trong cc giai on ca lch s Chu u khi t
chc vo khun php cuc sng kinh t i xa hn ht, th
rt cuc cng chng my hn l thit lp mt khung kh
chung v bn vnh cu ca cc qui tc m trong phm vi
c nhn bo ton c mt lnh vc hot ng t do rng
ri. B my kim sot sn c lc khng tng xng
p t nhiu hn cc hng dn rt chung. V ngay c
nhng ni kim sot l y nht n ch m rng ra
n cc loi hot ng ca c nhn m qua anh ta tham
gia vo phn cng lao ng x hi. Trong lnh vc hot
ng rng ln hn nhiu, trong anh ta khi y vn sng
trn sn phm ca ring mnh, anh ta t do hnh ng tu .

Tnh th by gi l hon ton khc. Trong thi i t do

ch ngha, phn cng lao ng khng ngng to ra mt
tnh trng m hu nh mi trong nhng hot ng ca
chng ta u l mt phn ca mt qu trnh x hi. y l
mt s pht trin m chng ta khng th o ngc c,
v chnh do n m chng ta c th duy tr dn s tng ln
ht sc ng vi mc sng ging nh tiu chun hin ti.
Nhng, kt qu l, s thay th cnh tranh bng k hoch
ho tp trung s i hi s ch huy tp trung mt phn ln
hn nhiu cuc sng ca chng ta so vi tng c th
trc y. N khng th dng li ci chng ta coi l cc
hot ng kinh t, bi v hin nay hu nh mi phn cuc
sng ca chng ta ph thuc vo cc hot ng kinh t ca
ngi khc no .53 Nim say m i vi s tho mn tp
th v cc nhu cu ca chng ta, m vi n nhng ngi
x hi ch ngha chun b qu tt con ng cho ch
ngha chuyn ch, v i hi chng ta vui thch cng nh
thc hin nhng th cn thit ca mnh ti thi im c
ch nh v dng c qui nh, mt phn c d kin,
tt nhin, nh mt phng tin gio dc chnh tr. Nhng
n cng l kt qu ca nhng cp bch ca k hoch ho,
m v c bn bao gm s tc ot la chn ca chng ta,
nhm cho chng ta bt c ci g ph hp nht vi k hoch
v thi im c k hoch xc nh.
Ngi ta thng ni rng quyn t do chnh tr l v
ngha nu khng c quyn t do kinh t. iu ny l kh
ng, nhng theo mt ngha hu nh ngc li vi ngha
m cch din t c cc nh k hoch s dng. Quyn t
do kinh t l iu kin tin quyt cho bt k quyn t do
53

Khng phi ngu nhin l trong cc nc chuyn ch, bt k l Nga

hoc c hoc Italy, vn t chc thi gian ri ca ngi dn ra sao
tr thnh mt vn k hoch ho. Nhng ngi c thm ch cn
sng ch ra cho vn ny mt ci tn kinh tm v t mu thun l
Freizeitgestaltung (c ngha en l: to hnh s dng thi gian ri ca
ngi dn), c nh n vn l thi gian ri khi n phi c s dng
theo cch m nh chc trch ra lnh.

155
khc no khng th l quyn t do t chm sc kinh t m
nhng ngi x hi ch ngha ha vi chng ta v ci c
th t c ch bng ng thi lm gim nh bt s cn
thit v quyn lc la chn cho c nhn; n phi l quyn
t do v hot ng kinh t ca chng ta m, vi quyn la
chn, cng khng th trnh khi phi chu ri ro v trch
nhim ca quyn .

8
Ai, Ngi no?
C hi tt nht tng c ban tng cho th gii b vt i
bi v nim say m v bnh ng lm cho
hi vng v t do tr nn ho huyn.
- LORD ACTON

ht quan trng rng mt trong nhng l do phn

i cnh tranh l n m qung. Khng phi khng
thch ng nhc li rng i vi nhng ngi c
xa tnh m qung l mt thuc tnh ca thn cng l ca
h. Mc d cnh tranh v cng bng c th chng c my
im chung khc, mt s tn dng cnh tranh cng nh
cng bng l n khng thin v ai c. Rng khng th ni
trc ai s l nhng ngi may mn hoc ngi no s b
tai ho ging xung, rng cc phn thng v pht khng
c chia ra theo quan im ca ai v cng trng hay
khuyt im ca nhng ngi khc nhau m ph thuc vo
nng lc ca h v s may mn ca h, cng quan trng
rng, trong nh khung kh cc qui tc php l, chng ta s
khng c kh nng tin on c nhn c th no s c li
v ai s b thua thit do vic p dng n. V iu ny tuy
nhin ng, bi v trong cnh tranh c hi v s may mn
thng cng quan trng nh k nng v s nhn xa trng
rng trong quyt nh s phn ca nhng ngi khc nhau.
S la chn m ra cho chng ta khng phi l gia, mt
h thng trong mi ngi s nhn c ci anh ta xng
ng theo mt tiu chun tuyt i v ph qut v quyn,
v mt h thng ni phn ca c nhn c xc nh mt
phn bi ngu nhin hoc bi c hi tt hay xu, m l
gia, mt h thng trong chnh ch ca mt vi ngi
quyt nh ai nhn c g, v mt h thng ni n ph
thuc ch t mt phn vo nng lc v tnh to bo ca

157
nhng ngi lin quan v mt phn vo hon cnh khng
th thy trc c. iu ny khng km phn quan trng
bi v trong mt h thng t do kinh doanh cc c hi l
khng ngang nhau, v mt h thng nh vy nht thit phi
da vo quyn s hu t nhn v (tuy c l khng vi s
cn thit nh nhau) vo tha k, vi nhng s khc bit v
c hi m nhng iu ny gy ra. C, thc ra, mt s bin
h mnh m cho gim s bt bnh ng ny v c hi trong
chng mc nhng khc bit bm sinh cho php v khi c
th lm nh vy m khng ph hu c trng khch quan
ca qu trnh theo mi ngi phi th vn may ca mnh
v chng quan im ca ai v ci g l ng v l ng
mong mi c th gt b c may ca nhng ngi khc.
S thc rng cc c hi m ra cho nhng ngi ngho
trong mt x hi cnh tranh l hn ch hn nhiu so vi c
hi cho nhng ngi giu khng lm t i s tht rng trong
mt x hi nh vy nhng ngi ngho l t do hn nhiu
so vi mt ngi c tin nghi vt cht ln hn nhiu trong
mt loi x hi khc. Mc d di cnh tranh xc sut
cho mt ngi khi u ngho tr nn rt giu c l nh
hn nhiu so vi xc sut ca ngi c tha k ti sn
ln, khng ch l c th i vi ngi trc, m h thng
cnh tranh l h thng duy nht m n ch ph thuc vo
ring anh ta v khng vo n hu ca k mnh, v l ni
khng ai c th ngn cn mt ngi c gng t c kt
qu ny. Chnh bi v chng ta qun mt-t-do c ngha
l g v rng chng ta thng b qua s thc hin nhin
rng trong mt ngha hon ton thc mt cng nhn khng
c k nng c tr lng thp t nc ny c nhiu
quyn t do sp xp cuc sng ca mnh hn nhiu
nghip ch c hoc mt k s hay nh qun l c tr
lng cao hn nhiu Nga. Bt lun l vn v thay
i ch lm vic hay ch ca anh ta, v by t cc quan
im nht nh hay v s dng thi gian ri ca anh ta theo
cch c bit no , mc d i khi gi m anh ta phi tr
cho vic theo ui thin hng ca mnh c th l cao, v

vi nhiu ngi c v qu cao, khng c tr ngi tuyt i

no, khng c mi nguy him no n an ton thn th v
quyn t do, hn ch anh ta bng v lc vi cng vic v
mi trng m mt thng cp n nh cho anh ta.
Rng l tng v cng bng ca hu ht nhng ngi x
hi ch ngha s c tho mn nu n thun thu nhp t
nhn t ti sn c loi b i v nhng khc bit gia thu
nhp kim c ca nhng ngi khc nhau vn cn nh
by gi h ang c, l ng.54 Ci m nhng ngi ny
qun l, bng cch chuyn tt c cc ti sn v t liu sn
xut sang cho nh nc, h a nh nc vo v th nh
hnh ng ca n phi thc t quyt nh tt c thu nhp
khc. Quyn lc c trao cho nh nc nh vy v i hi
rng nh nc phi dng n lp k hoch chng c
ngha g khc ngoi vic l phi dng n vi nhn thc y
v tt c cc tc ng ny.
Lng tin rng quyn lc c ban nh vy cho nh nc
ch n thun c chuyn giao cho n t nhng ngi
khc, l sai lm. l mt quyn lc mi c to ra v l
ci m trong mt x hi cnh tranh chng ai c c.
Chng no ti sn c chia ra cho nhiu ch s hu,
54

C kh nng l chng ta thng nh gi qu cao mc m s bt

bnh ng v thu nhp l ch yu do thu nhp t ti sn to ra, v v th
mc m nhng bt bnh ng ch yu s c xo b bi s hu b
thu nhp t ti sn. Thng tin t i m chng ta c v phn phi thu
nhp nc Nga Soviet khng gi rng bt bnh ng l nh hn
ng k so vi mt x hi t bn ch ngha. Max Eastman (The End
of Socialism in Russia, S Kt thc Ch ngha x hi Nga [1937], pp.
30-34) cho mt vi thng tin t cc ngun chnh thng ca Nga gi
rng s khc bit gia lng cao nht v thp nht Nga (khong 50
trn 1) c c ln nh Hoa K; v Leo Trotsky, theo mt bi bo c
James Burnham trch dn (The Managerial Revolution, Cch mng
Qun l [1941], p. 43) c lng vo thi 1939 rng 11 hoc 12
phn trm dn s lp trn Soviet hin nay nhn c khong 50 phn
trm thu nhp quc dn. S khc bit ny cn cao hn Hoa K, ni
10 phn trm dn s lp trn nhn khong 35 phn trm thu nhp quc
dn.

159
chng ai trong s h, hnh ng mt cch c lp, li c
c quyn quyt nh thu nhp v v th ca nhng ngi
c bit- chng ai b tri buc vi ti sn ca bt k ngi
ch no tr phi anh ta cho cc iu kin tt hn bt k ai
khc.
Ci m th h chng ta qun l h thng quyn s hu
t nhn l m bo quan trng nht ca quyn t do, khng
ch cho nhng ngi c ti sn, m hu nh khng t hn
i vi ngi khng c. Chnh bi v quyn kim sot t
liu sn xut c chia ra gia nhiu ngi hnh ng c
lp m chng ai c y quyn lc trn chng ta, rng
chng ta vi t cch l cc c nhn c th quyt nh lm g
vi bn thn mnh. Nu gi nh tt c t liu sn xut c
trao cho mt bn tay duy nht, bt lun v danh ngha l
ca x hi nh mt tng th hay l bn tay ca mt k
c ti, bt c ai c quyn kim sot ny, ngi c ton
b quyn lc trn chng ta.
Ai c th nghi ng mt cch nghim tc rng mt thnh
vin ca mt thiu s sc tc hay tn ngng nh s t do
hn khi khng c ti sn, chng no m cc bn thnh vin
ca cng ng ny li c ti sn v v th c kh nng thu
anh ta, so vi anh ta s l nu quyn s hu t nhn b xo
b v anh ta tr thnh mt ngi ch danh ngha trong ti
sn cng ng. Hoc rng quyn lc m mt ngi c
nhiu triu la, ngi c th l hng xm ca ti hoc c
l l ng ch ca ti, c i vi ti l t hn nhiu so vi
quyn lc m mt quan chc nh nht, ngi s dng
quyn cng bc ca nh nc v ph thuc vo s tu
ca anh ta m ti c c php sng hoc lm vic hay
khng v lm hoc sng th no, c c? V ai s ph
nhn rng mt th gii trong nhng ngi giu c quyn
th vn l mt th gii tt hn so vi th gi trong ch c
nhng k c quyn th ri mi c th chim c ca
ci?

Tht thm thng, nhng ng thi cng khch l,

thy mt ngi cng sn gi li lc nh Max Eastman ti
khm ph ra s tht ny:
By gi dng nh hin nhin i vi ti - du cho ti
chm, ti phi ni, i n kt lun - rng nh ch s
hu t nhn l mt trong nhng th ch yu ban cho con
ngi mt t do v bnh ng hu hn m Marx hi
vng lm cho thnh v hn bng cch xo b nh ch ny.
Tht l k, chnh Marx l ngi u tin thy iu ny.
ng l ngi thng bo vi chng ta, nhn li, rng s
tin ho ca ch ngha t bn t nhn vi th trng t do
ca n l tin cho s tin ho ca ton b quyn t do
dn ch ca chng ta. chng bao gi lo ln ni ng
ngh, nhn ra pha trc, rng nu qu vy, th cc quyn t
do khc ny c th s bin mt vi s xo b th trng t
do.55
i khi ngi ta ni, khi p li nhng s e s nh vy,
rng chng c l do v sao nh k hoch phi quyt nh thu
nhp ca cc c nhn. Nhng kh khn x hi v chnh tr
dnh lu n quyt nh phn ca nhng ngi khc nhau
trong thu nhp quc dn l qu hin nhin n ni ngay c
nh k hoch thm cn c nht cng c th rt lng l
trc khi giao cho bt k nh chc trch no nhim v ny.
C l tt c mi ngi, nhng ngi nhn thc r n dnh
dng n ci g, s thch gii hn k hoch ho sn xut,
s dng n ch m bo mt s t chc duy l v
cng nghip, cn vic phn phi thu nhp cho cc lc
lng khch quan cng nhiu cng tt. Mc d khng th
ch huy cng nghip m khng gy nh hng no ln
phn phi, v mc d khng nh k hoch no mun
vic phn phi hon ton cho cc lc lng th trng, h
c l u thch gii hn mnh sao cho vic phn phi ny
tun theo cc qui tc chung nht nh v bnh ng v cng
55

Max Eastman trong Readers Digest, July, 1941, p. 39

161
bng, rng nhng s bt bnh ng thi qu c loi b, v
rng quan h gia tin tr cng ca cc giai cp ch yu l
hp l, m khng i gnh vc trch nhim i vi tnh hnh
ca nhng ngi c bit trong phm vi giai cp ca h hoc
i vi cp v nhng s khc bit gia cc nhm nh
hn v cc c nhn.
Chng ta thy rng s ph thuc ln nhau cht ch ca
tt c cc hin tng kinh t lm cho kh dng k hoch
ho ch ni chng ta mun v rng, mt khi hot ng t
do ca th trng b ngn cn qu mt mc nht nh, th
nh k hoch s buc phi m rng s kim sot ca mnh
cho n khi n tr nn hon ton bao trm ton din.
Nhng cn nhc kinh t ny, nhng ci gii thch v sao
khng th dng s kim sot ch ni chng ta mun, c
cng c mnh m bi mt s khuynh hng x hi hoc
chnh tr m cng ca chng khng ngng c cm
thy khi k hoch ho m rng ra.
Mt khi ngy cng ng, v c nhn ra rng ri, rng
v th ca c nhn khng c xc nh bi cc lc lng
khch quan, khng nh mt kt qu ca n lc cnh tranh
ca nhiu ngi, m bi quyt nh c ca nh chc
trch, th thi ca ngi dn i vi v th ca h trong
trt t x hi tt yu thay i. S lun lun tn ti nhng
bt bnh ng hnh nh bt cng vi nhng ngi phi chu
ng, nhng s tht vng c v khng xng ng, v
nhng n bt hnh ging xung nhng ngi khng ng
b. Nhng khi nhng iu ny xy ra trong mt x hi c
ch huy c ch , th cch m ngi dn phn ng s rt
khc cch khi chng khng phi l la chn c ch ca
bt k ai.
S bt bnh ng khng nghi ng g c chu mt cch
d dng hn, v nh hng t hn nhiu n phm gi con
ngi, nu n c xc nh bi cc lc lng khch quan
hn khi n l do hu . Trong mt x hi cnh tranh chng
h c s coi khinh i vi mt ngi, khng c xc phm
i vi phm gi ca anh ta, khi mt hng c th bo anh ta

rng n khng cn n s gip ca anh ta na hoc rng

n khng th a cho anh ta mt cng vic lm tt hn.
ng l trong cc giai on tht nghip hng lot ko di
nh hng c th rt ging nhau. Nhng c cc phng
php khc v tt hn ngn chn tai ho so vi ch huy
tp trung. Nhng tht nghip hoc tn tht v thu nhp,
iu s lun tc ng n mt s ngi trong x hi, chc
chn s t lm mt danh gi hn nu n l kt qu ca s ri
ro ch khng phi b p t bi nh chc trch. D c cay
ng n u, n s ti t hn nhiu trong mt x hi c
k hoch ho. cc c nhn phi quyt nh khng phi
liu mt ngi c cn cho mt cng vic c th hay khng,
m l liu anh ta c ch cho bt k vic g khng v hu ch
th no. V th ca anh ta trong cuc i phi c ai
khc phn cho anh ta.
Trong khi ngi dn s cam chu au kh, iu c th
xy ra vi bt k ai, h s khng d cam chu nh vy s
au kh do quyt nh ca nh chc trch gy ra. C th
kh chu ch l mt chic inh trong mt c my v cm;
nhng tht v cng ti t nu chng ta khng cn c th
thot ra khi n, nu chng ta b gn cht vo ch v vo
cc thng cp ca mnh nhng ngi la chn thay cho
chng ta. S bt mn ca tt c mi ngi vi s phn ca
mnh s tng ln khng th trnh khi vi thc rng n l
kt qu ch ca quyt nh ca con ngi.
Mt khi chnh ph lao vo k hoch ho v li ch ca
cng bng, n khng th t chi trch nhim i vi s
phn hoc a v ca bt k ai. Trong mt x hi k hoch
ho tt c chng ta u bit rng mnh kh gi hn hoc ti
hn nhng ngi khc, khng phi bi v hon cnh khng
ai kim sot c, khng th thy trc c mt cch
chc chn, m bi v nh chc trch no mun vy. V
mi n lc ca chng ta nhm ci thin v th ca mnh s
phi hng, khng phi vo vic tin liu trc v chun b
nh chng ta c th lm i vi nhng hon cnh m chng
ta khng kim sot ni, m l hng vo vic thuyt phc

163
nh chc trch c ton quyn i chiu c cho chng ta. Cn
c mng ca cc nh t tng chnh tr Anh th k th mi
chn, nh nc trong khng c ng cho giu c v
danh d no tn ti tr thng qua chnh ph,56 s c
thc hin mt cch trn vn m h chng bao gi tng
tng ni- tuy l kh quen thuc trong mt s nc tng
chuyn qua ch chuyn ch.
Ngay khi nh nc bt u cng vic k hoch ho ton
b i sng kinh t, vn v a v ca cc c nhn v cc
nhm khc nhau thc t chc chn phi tr thnh vn
chnh tr trung tm. V duy nht quyn cng bc ca nh
nc s quyt nh ai c ci g, nn quyn lc duy nht
ng c s l chim phn trong hnh s quyn ch huy ny.
S chng c cc vn kinh t hoc x hi no m khng l
vn chnh tr trong ngha rng li gii ca chng s
ph thuc duy nht vo vic ai nm v s dng quyn
cng bc, vo nhng ngi m quan im ca h s thng
th trong mi dp.
Ti tin chnh Lenin l ngi a ra Nga cm t ni
ting ai, (thng) ai?- trong nhng ngy u ca s cai tr
Soviet l ngn ng m ngi dn tng kt vn ph
qut ca mt x hi x hi ch ngha.57 Ai lp k hoch
ngi no, ai ch huy v ch ng ai, ai phn cho nhng
ngi khc a v ca h trong i sng, v ai c phn c
hng do ngi khc phn cho? Nhng iu ny nht thit
tr thnh nhng vn trung tm phi c quyt nh duy
nht bi quyn lc ti cao.
Gn y hn mt nh nghin cu chnh tr hc M
m rng ngn ng ca Lenin v khng nh rng vn ca
mi chnh ph l ai nhn c ci g, khi no, v ra sao.
56
57

Cu ny thc t l ca Disraeli tr.

Cf. M. Muggeridge, Winter in Moscow (1934); Arthur Feiler, The

Experiment of Bolshevism (1930).

Theo mt ngha iu ny chng phi l khng ng. Rng

mi chnh ph tc ng n v th tng i ca nhng
ngi khc nhau v rng di bt k h thng no hu nh
chng c mt kha cnh no ca i sng khng b nh
hng bi hnh ng ca chnh ph, l chc chn ng.
n mc m chnh ph c lm bt k g chng na, th
hnh ng ca n lun lun c nh hng no n ai
nhn c ci g, khi no, v ra sao.
Tuy vy, cn nu ra hai s khc bit cn bn. Th nht,
cc bin php c bit c th c a ra m khng c kh
nng bit chng s nh hng n cc c nhn c th v v
th khng hng vo nhng nh hng c bit nh vy.
im ny chng ta tho lun ri. Th hai, l phm v ca
cc hot ng ca chnh ph quyt nh liu mi th m bt
k ai nhn vo bt k lc no ph thuc vo chnh ph,
hoc liu nh hng ca n c gii hn mc nhng
ngi no nhn c ci g theo cch no thi
im no hay khng. Ton b s khc bit gia mt h
thng t do v mt h thng chuyn ch l y.
S tri ngc gia mt h thng t do v mt h thng
k hoch ho hon ton c minh ho c trng bi nhng
li phn nn ca nhng ngi Nazi v x hi ch ngha v
s tch bit nhn to gia kinh t v chnh tr v bi i
hi cng chung nh vy v s thng tr ca chnh tr trn
kinh t. Nhng cch din t ny c l c ngha khng ch
rng cc lc lng kinh t by gi c cho php hot ng
v cc mc ch khng phi l mt phn ca chnh sch ca
chnh ph m cng c ngha rng quyn lc kinh t c th
c s dng c lp vi phng hng ca chnh ph v
cho cc mc ch m chnh ph c th khng tn thnh.
Cn cch la chn kh d khc khng n thun l ch c
mt quyn lc duy nht m rng quyn lc duy nht ny,
nhm thng tr, phi kim sot tt c mi mc ch ca con
ngi v c bit n phi c quyn lc hon ton trn v th
ca mi c nhn trong x hi.

165
Rng mt chnh ph gnh trch nhim ch huy hot ng
kinh t s phi dng quyn lc ca mnh thc hin l
tng ca ai v phn phi, l chc chn. Nhng n lm
sao c th v s s dng quyn hn ra sao? Cc nguyn
tc no s hoc s phi hng dn n? Liu c cu tr li
dt khot cho v s cc cu hi v cng trng tng i s
xy ra v phi c gii quyt mt cch c ch ? Liu c
mt thang gi tr, m v n nhng ngi bit iu c th
c k vng rng h tn thnh, thang gi tr s bin minh
cho trt t th bc mi ca x hi v c th tho mn cc
i hi i vi cng bng?
Ch c mt nguyn tc chung duy nht, mt qui tc n
gin thc t c th a ra mt cu tr li r rng cho tt c
cc cu hi ny: s bnh ng, s bnh ng hon ton v
tuyt i ca tt c mi c nhn trong tt c cc im tu
thuc vo kim sot con ngi. Nu gi nh iu ny ni
chung c coi l ng mong mun (hon ton khc cu
hi liu n c kh thi, tc l, liu n s cung cp cc
khuyn khch thch hp hay khng), n s cho t tng m
h v cng bng phn phi mt ngha r rng v s cho
nh k hoch s ch dn xc nh. Nhng chng c g xa s
tht hn vic ngi dn ni chung coi s bnh ng c hc
loi ny l ng mong mun. Chng c phong tro x hi
ch ngha no hng ti s bnh ng hon ton li nhn
c s ng h ng k. Ci m ch ngha x hi ha
khng phi l s phn phi bnh ng tuyt i, m l mt
s phn phi cng bng hn v bnh ng hn. Khng phi
bnh ng theo ngha tuyt i m bnh ng ln hn l
mc tiu duy nht c hng ti mt cch nghim tc.
Mc d hai l tng ny nghe rt ging nhau, chng khc
nhau mt tri mt vc trong chng mc lin quan n vn
ca chng ta. Trong khi bnh ng tuyt i s xc nh
r rng nhim v ca nh k hoch, mong mun s bnh
ng ln hn l s phn i n thun, khng nhiu hn
mt s by t khng thch tnh trng hin thi; v chng
no chng ta khng sn sng ni rng mi bc i theo

chiu hng ti s bnh ng tuyt i l ng mong mun,

th n tr li hu nh chng cho cu hi no m nh k
hoch s phi quyt nh.
y khng phi l mt tr chi ch. Chng ta i mt
y vi mt vn ct yu m s ging nhau ca t ng
c dng c th che y. Trong khi s thng nht v bnh
ng hon ton s tr li tt c cc vn v cng trng m
nh k hoch phi tr li, cng thc ca cch tip cn ti
bnh ng hn thc tin chng tr li g c. Ni dung ca n
hu nh chng h r rng hn cm t li ch chung hoc
phc li x hi. N chng gii phng chng ta khi s
cn thit v quyt nh trong mi trng hp c bit gia
cng trng ca cc c nhn v nhm c bit, v n chng
gip g trong quyt nh . Tt c ci n ni vi chng ta
thc ra l hy ly t nhng ngi giu cng nhiu cng tt.
Nhng, khi n vic phn phi chin li phm, vn vn
y ht nh vy, c nh th cng thc v bnh ng ln hn
cha h c ngh ra.
Hu ht ngi dn thy kh tha nhn rng chng ta
khng c trong tay cc tiu chun o c c th cho php
chng ta gii quyt cc vn ny - nu khng hon ho,
th ch t vi s tho mn ln hn so vi c gii quyt bi
h thng cnh tranh. Liu chng ta c tng no v
mt gi ng hoc mt khon lng cng bng l g
khng? Chng ta khng th da vo cm gic mnh m v
tnh cng bng ca ngi dn hay sao? V d l by gi
chng ta khng thng nht hon ton v ci g l ng hay
cng bng trong mt trng hp c bit, liu cc tng
ph bin khng nhanh chng c cng c thnh cc tiu
chun r rng hn nu ngi dn c c hi thy l tng
ca h c thc hin?
ng tic, c t c s cho nhng hi vng nh vy. Nhng
tiu chun m chng ta c li xut pht t ch cnh tranh
chng ta bit v s tt yu nhanh chng bin i sau khi cnh
tranh bin mt. Ci chng ta coi l mt gi ng n, hoc

167
lng cng bng hoc l gi hay lng theo l thng,
khon n p m kinh nghim qu kh lm cho ngi dn
k vng, hoc l gi hay lng tn ti nu khng c s bc
lt c quyn. Ngoi l quan trng duy nht i vi iu
c s dng ny l i hi ca cng nhn i vi kt qu
y ca lao ng ca h, m bao nhiu hc thuyt x
hi ch ngha truy nguyn ti. Nhng ngy nay c t ngi
x hi ch ngha tin rng trong mt x hi x hi ch ngha
th sn lng ca mt ngnh cng nghip s c cng
nhn ca ngnh cng nghip chia s hon ton; v iu
ny s c ngha rng cng nhn trong cc ngnh s dng rt
nhiu vn s c thu nhp ln hn nhiu so vi nhng ngi
trong cc ngnh s dng t vn, iu hu ht nhng ngi
x hi ch ngha coi l rt khng cng bng. V by gi
kh thng nht rng i hi c bit ny da trn mt
din gii sai lm v cc s thc. Nhng mt khi i hi ca
mt cng nhn ring l i vi ton b sn phm ca anh
ta b c tuyt, v ton b khon li t vn phi c chia
gia tt c cng nhn, th vn chia n ra sao gy ra vn
c bn vn vy.
Gi ng ca mt mt hng c bit hay th lao cng
bng cho mt dch v c bit c th hnh dung ra l c
xc nh mt cch khch quan nu s lng cn thit c
c nh mt cch c lp. Nu nhng th ny c cho
trc bt chp chi ph, nh k hoch c th th tm gi hay
lng no l cn thit to ra cung ny. Nhng nh k
hoch cng phi quyt nh phi sn xut bao nhiu hng
ho thuc mi loi, v khi lm vy, anh ta xc nh gi
ng hay lng cng bng phi tr s l bao nhiu. Nu nh
k hoch quyt nh rng cn t kin trc s hay ngi sn
xut ng h hn v rng nhu cu c th c tho mn bi
nhng ngi mun tip tc lm ngh vi th lao thp hn,
th lng cng bng s thp hn. Trong quyt nh tm
quan trng tng i ca cc mc ch khc nhau, nh k
hoch cng s quyt nh tm quan trng tng i ca cc
nhm v ngi dn khc nhau. V ng ta c cho l khng

coi ngi dn ch l phng tin, ng phi tnh n cc tc

ng ny v cn i nghim tc tm quan trng ca cc
mc ch khc nhau i li cc nh hng ca quyt nh
ca mnh. iu ny c ngha, tuy vy, l ng ta s tt yu
kim sot trc tip cc iu kin ca nhng ngi khc
nhau.
iu ny p dng cho v th tng i ca cc c nhn
khng t hn cho v th ca cc nhm ngh nghip khc
nhau. Nhn chung chng ta thng qu chc ngh v thu
nhp trong ni b mt ngh t nhiu l ng u. Nhng s
khc bit gia thu nhp, khng ch ca bc s hay kin trc
s, nh vn hay ti t in nh, ngi nh box hay ci
nga ua thnh cng nht v ti nht, m ca c th ng
nc hay ngi bo v ch, ngi bn tp phm hay th
may thnh cng hn v t thnh cng hn, l ln nh gia
cc tng lp giu c v v sn. V mc d, khng nghi ng
g, c th c n lc no tiu chun ho bng cch to
ra cc loi, s tt yu ca phn bit i x gia cc c nhn
vn nh th, bt lun n c thc hin bng n nh thu
nhp c nhn ca h hay bng phn h vo cc loi c bit.
Chng ta khng cn ni nhiu hn v kh nng ca
nhng ngi trong mt x hi t do tri qua s kim sot
nh vy- hoc v vic h cn t do khng nu qui phc. V
ton b vn , ci m John Stuart vit gn mt trm nm
trc, ngy nay vn ng vy:
Mt qui tc c nh, nh qui tc v s bnh ng, c th
c ng thun, v c th tnh c nh vy, hoc l mt s
tt yu bn ngoi; nhng cho mt nhm ngi cn o
tng ngi trn bn cn, v cho ngi ny nhiu hn v
ngi kia t hn tu vo thch v phn x duy nht ca
h, l khng th chu c tr i vi nhng k tin rng
mnh l nhiu hn so vi con ngi, v c nhng k
khng b siu nhin nng .58

58

Principles of Political Economy, Book I, chap. ii, par. 4.

169
Nhng kh khn ny khng cn thit dn ti ng
cng khai chng no ch ngha x hi ch n thun l c
vng ca mt nhm hn ch v kh ng u. Chng ni
ln b mt ch khi mt chnh sch x hi ch ngha thc s
c th vi s ng h ca nhiu nhm khc nhau cng
nhau to thnh a s ca mt dn tc. Khi n nhanh
chng tr thnh mt vn chy bng m cc tp khc
nhau ca cc l tng s c p t ln tt c bng cch
lm cho ton b ngun lc ca t nc phc v cho n.
Chnh bi v k hoch ho thnh cng i hi to ra mt
quan im chung v cc gi tr ct yu m s hn ch
quyn t do v vt cht ng chm mt cch rt trc tip
n quyn t do tinh thn ca chng ta.
Nhng ngi x hi ch ngha, nhng ngi cha c hc
thc ca nhng a con d man m h sinh thnh, theo
truyn thng h hi vng gii quyt vn ny bng gio
dc. Nhng gio dc c ngha l g trong kha cnh ny?
Chc chn chng ta hc c rng tri thc khng th to
ra cc gi tr o c mi, rng khng c lng hc tp no
s lm cho ngi dn c cng quan im v cc vn o
c m mt s nh hng tt c cc quan h x hi gy ra.
Khng phi l nim tin duy l m l s chp thun ca mt
tn iu l ci cn phi c bin minh cho mt k hoch
c bit. V, thc vy, nhng ngi x hi ch ngha tt c
mi ni l nhng ngi u tin nhn ra rng nhim v
m h t ra cho mnh cn phi c s chp nhn ph bin
ca mt Weltanschauung* chung, mt tp cc gi tr xc
nh. Chnh trong nhng n lc ny to ra mt phong
tro qun chng c c v bi mt th gii quan duy nht
nh vy m nhng ngi x hi ch ngha u tin to
ra hu ht cc cng c ci hun m bn Nazi v Pht Xt
s dng hiu qu.
c v Italy bn Nazi v Pht Xt, thc vy, chng
phi sng ch my. Vic s dng cc phong tro chnh tr
*

Th gii quan

mi, thm nhp mi kha cnh ca cuc sng c hai nc

c nhng ngi x hi ch ngha a ra ri. tng
v mt ng chnh tr bao trm mi hot ng ca c nhn
t ci ni n nm m, t cho l phi hng dn quan im
ca c nhn v mi th, v ham thch bin mi vn thnh
vn ca ng Weltanschauung, ln u tin c
nhng ngi x hi ch ngha a vo thc tin. Mt tc
gi x hi ch ngha ngi o, ni v phong tro x hi
ch ngha nc mnh, thut li vi nim t ho rng nt
c trng ca n l n to ra cc t chc c bit cho
mi lnh vc hot ng ca cng nhn v nhn vin.59
Mc d nhng ngi x hi ch ngha o c th i xa
hn nhng ngi khc trong kha cnh ny, tnh trng
khng khc nhau lm nhng ni khc. khng phi l
nhng k Pht Xt m l nhng ngi x hi ch ngha
bt u tp hp tr em cn rt non tr vo cc t chc chnh
tr m bo rng chng trng thnh nh nhng ngi
v sn tt. khng phi nhng k Pht Xt m l nhng
ngi x hi ch ngha l nhng ngi u tin ngh v t
chc th thao v cc tr chi, bng v leo ni, trong cc
cu lc b ng ni cc thnh vin khng b tim nhim
bi cc quan im khc. Chnh nhng ngi x hi ch
ngha l nhng ngi u tin khng khng rng cc
ng vin phi phn bit mnh khi nhng ngi khc bng
cch cho hi v xng h. Chnh h l nhng ngi
bng t chc ca cc chi b v cc cng c gim st
thng xuyn ca mnh i vi cuc sng ring t to ra
nguyn mu cho ng chuyn ch. Balilla v Hitlerjugend,
Dopolavoro v Kraft durch Freude*, ng phc chnh tr v
59

G. Wieser, Ein Staat stirbt, Oesterreich 1934-1939 (Paris, 1938),

p.41

Cc t chc Italy v c thi : Balilla v Hitlerjugend cc t

chc thanh nin (pht xt); Popolavoro v Kraft durch Freude l cc t
chc vui chi du lch (i loi nh cc t chc hng o sinh mang
tnh x hi [ch ngha] Vit Nam thi ).

171
s hnh thnh ng qun s, tt c u chng nhiu hn s
bt chc cc nh ch x hi ch ngha c hn.60
Chng no phong tro x hi ch ngha trong mt nc
cn gn cht vi li ch ca mt nhm c bit, thng l
cc cng nhn cng nghip c k nng cao hn, th vn
v to ra mt quan im chung v a v ca cc thnh vin
khc nhau ca x hi cn tng i n gin. Phong tro
quan tm ngay n a v ca mt nhm c bit, v mc
tiu ca n l cao a v so vi cc nhm khc. c
trng ca vn thay i, tuy vy, v trong tin trnh khng
ngng tin ti ch ngha x hi cng ngy cng hin nhin
i vi mi ngi rng thu nhp v a v chung ca anh ta
c quyt nh bi b my cng bc ca nh nc, rng
c th duy tr hoc ci thin a v ca mnh ch bng cch
l thnh vin ca mt nhm c t chc, c kh nng nh
hng hoc kim sot b my nh nc v li ch ca mnh.
Trong cuc chin u gay go gia cc nhm p lc khc
nhau sinh ra giai on ny, chng h nht thit rng
quyn li ca nhng ngi ngho nht v ca cc nhm
ng nht phi thng th. Cng chng nht thit l mt li
th cho cc ng x hi ch ngha c, i din mt cch
cng khai cho quyn li ca mt nhm c bit, l cc t
chc u tin trong lnh vc v dnh ton b thc h
ca mnh nhm thu ht nhng ngi lao ng chn tay
trong cng nghip. Chnh thnh cng ca h, v s khng
khng ca h v chp thun ton b tn iu, nht thit to
ra mt phn phong tro mnh m - khng ch bi cc nh t
bn m bi cc giai cp rt ln v cng khng c ti sn
nhng ngi thy a v tng i ca mnh b s thng
tin ca tng lp u t cng nhn cng nghip e do.
L thuyt x hi ch ngha v chin thut x hi ch
ngha, ngay c ni chng cha b gio l Marxist ch ng,
60

Cc cu lc b sch mang tnh cht chnh tr Anh cho mt tng

t chng phi khng quan trng.

 da trn tng v phn chia x hi thnh hai giai cp

vi cc quyn li chung nhng mu thun nhau: cc nh t
bn v cng nhn cng nghip. Ch ngha x hi tnh
n s bin mt nhanh chng ca tng lp trung lu c v
hon ton khng m xa n s ni ln ca mt tng lp
trung lu mi, i ng v s cc vin chc, ngi nh
my, nhn vin hnh chnh v gio vin, cc thng gia v
vin chc nh, v nhng ngi c ngh nghip vi a v
thp hn. Mt thi cc tng lp ny thng cung cp
nhiu lnh t cho phong tro lao ng. Nhng khi cng
ngy cng tr nn r rng l a v ca cc tng lp
xu hn i so vi a v ca cng nhn cng nghip, cc l
tng ca tng lp sau mt nhiu tnh hp dn i vi cc
tng lp khc. Trong khi tt c h u l nhng ngi x
hi ch ngha theo ngha rng h khng thch h thng
t bn ch ngha v mong mun mt s chia s c ch
v ca ci theo t tng ca h v cng bng, cc t tng
ny t ra l rt khc vi cc t tng c biu hin trong
thc tin ca cc ng x hi ch ngha c hn.
Cng c m cc ng x hi ch ngha c p dng
thnh cng nhn c s ng h ca mt nhm ngh
nghip tng v th kinh t ca h ln- khng th dng
m bo c s ng h ca tt c. Nht thit n lm ny
sinh cc phong tro x hi ch ngha knh ch thu ht s
ng h ca nhng ngi m a v tng i ca h b xu
i. C nhiu s thc trong khng nh thng c nghe
thy rng Ch ngha Pht Xt v Ch ngha x hi Quc gia
l mt loi ch ngha x hi ca tng lp trung lu- ch c
iu Italy v c nhng ngi ng h cc phong tro mi
ny v mt kinh t hu nh khng l trung lu mt cht
no. N ch yu l mt s ni lon ca mt tng lp mi b
thit thi v quyn li chng li tng lp cng nhn qu tc
m phong tro cng nhn cng nghip to ra.
Khng c my nghi ng rng chng c yu t kinh t duy
nht no li ng gp nhiu hn gip cc phong tro
ny bng lng ghen t ca ngi c ngh khng thnh cng,

173
k s c o to i hc hay lut s, ca v sn c
trng ni chung, ca ngi iu khin my mc hoc th
sp ch v cc thnh vin khc ca cc nghip on mnh
nht m thu nhp ca nhng ngi y gp nhiu ln ca h.
Cng khng th c my nghi ng rng v thu nhp bng
tin, ng vin thng ca phong tro Nazi cc nm u
l ti hn thnh vin nghip on trung bnh hoc ng
vin thng ca ng x hi ch ngha c- mt tnh hung
ch thm ni ng cay t s thc l nhng ngi trc
c nhng ngy tt p hn v vn thng xuyn sng
mi trng xung quanh nh kt qu ca qu kh ny.
Thnh ng u tranh giai cp rebours*, hin ti
Italy ti thi im ch ngha pht xt ni ln, ch ra mt
kha cnh rt quan trng ca phong tro. Mu thun gia
cc ng Pht Xt hoc X hi ch ngha Quc gia v cc
ng x hi ch ngha c, thc ra, phi c coi rt ch yu
nh loi mu thun nht thit pht sinh gia cc phe cnh
x hi ch ngha knh ch. khng c s khc bit gia
chng v vn rng ch ca nh nc l ci phi phn
cho mi c nhn mt ch ph hp trong x hi. Nhng
c, nh lun lun s c, cc khc bit su sc nht v cc v
tr ph hp ca cc giai cp v cc nhm khc nhau l g.
Cc lnh t x hi ch ngha c, nhng ngi lun coi
ng ca h nh i tin phong ca phong tro tng lai
chung tin ti ch ngha x hi, thy kh hiu rng
vi mi s m rng s dng cc phng php x hi ch
ngha th s on gin ca cc tng lp ngho to ln li quay
lng chng li h. Nhng trong khi cc ng x hi ch
ngha c, hoc lao ng c t chc trong cc ngnh c
bit, thng khng thy qu kh hiu v hnh ng
chung vi nhng ngi s dng lao ng trong cc ngnh
ring ca h, cc tng lp rt to ln b b ri. i vi
h, v khng phi khng c s bin minh no , cc b
*

rebours, tri ngc

phn giu c hn ca phong tro lao ng dng nh

thuc giai cp bc lt ch khng phi giai cp b bc lt.61
S on gin ca tng lp trung lu thp, tng lp m t
ch ngha pht xt v Ch ngha x hi Quc gia
chiu m c phn rt ln nhng ngi ng h ca h,
c tng cng bi s thc l s gio dc v o to ca
h , trong nhiu trng hp, lm cho h kht khao n v
th ch huy v rng h t coi mnh nh c cho quyn l
thnh vin ca tng lp ch huy. Trong khi th h tr hn, v
s coi khinh vic lm ra li nhun c gio hun x hi
ch ngha nui dng, t chi cc v tr c lp dnh dng
n ri ro, x vo cc chc v n lng ngy cng
ng nhng vic lm ha hn s an ton, h i hi mt
ch ng mang li cho h thu nhp v quyn lc m theo
h th s o to ca h cho h quyn c hng. Trong
khi h tin vo mt x hi c t chc, h k vng mt ch
ng trong x hi rt khc vi ch ng m x hi do
tng lp lao ng cai tr dng nh cho cho h. H rt
sn sng nm ly cc phng php ca ch ngha x hi
c xa hn nhng c nh dng chng phc v cho
mt tng lp khc. Phong tro c kh nng thu ht tt c
nhng ngi, tuy u thng nht v tnh ng mong mi
ca nh nc kim sot mi hot ng kinh t, li khng
tn thnh cc mc ch m tng lp qu tc cng nhn cng
nghip dng sc mnh chnh tr ca h.
Phong tro x hi ch ngha mi khi u vi mt vi
li th chin thut. Ch ngha x hi lao ng ln ln
trong mt th gii dn ch v t do, lm thch ng chin
thut ca mnh vi th gii v ly nhiu l tng ca
61

By gi l mi hai nm k t khi mt trong nhng tr thc x hi

ch ngha Chu u hng u, Hendrick de Man (ngi t pht
trin mt cch nht qun thm na v ho gii vi nhng ngi
Nazi), quan st thy rng ln u tin k t khi u ca ch ngha
x hi, s on gin chng i-t bn ch ngha ang quay li chng
phong tro x hi ch ngha (Sozialismus und National-Faszismus
[Potsdam, 1931], p.6).

175
ch ngha t do. Nhng ngi gi vai tr chnh trong
vn tin rng to ra ch ngha x hi theo ng ngha s gii
quyt mi vn . Ch ngha Pht Xt v Ch ngha x hi
Quc gia, ngc li, trng thnh t kinh nghim nhn
thc ca x hi ngy cng c t chc v s thc rng ch
ngha x hi dn ch v quc t hng ti cc l tng
khng tng hp. Chin thut ca h c pht trin
trong mt th gii b chi phi bi chnh sch x hi ch
ngha v cc vn m n gy ra. H khng c o tng
no v kh nng ca mt gii php dn ch cho cc vn
cn n s thng nht ca nhiu ngi hn l c th k
vng mt cch hp l. H khng c o tng v nng lc
l tr quyt nh tt c cc vn v tm quan trng
tng i ca nhng mong mun ca nhng ngi hoc
nhm khc nhau m k hoch ho chc chn sinh ra, hoc
v cng thc bnh ng to ra mt li gii. H bit rng
nhm mnh nht, nhm t tp c nhng ngi ng h
cho mt trt t th bc mi ca x hi, v nhm thng thn
ha hn cc c quyn cho cc tng lp m n thu ht, l
nhm chc c kh nng nhn c s ng h ca tt c
nhng ngi tht vng v h c ha v s bnh ng
nhng li thy mnh ch y mnh quyn li cho mt giai
cp c bit. Trn ht, h thnh cng bi v h ngh
mt l thuyt, hoc Weltanschauung, ci dng nh bin
minh cho cc c n m h ha cho nhng ngi ng
h.

9
S An ton v Quyn t do
C x hi s tr thnh mt c quan duy nht mt nh my
duy nht vi s bnh ng v vic lm v v lng.
- LENIN (1917)
Trong mt nc ni ngi s dng lao ng duy nht l
Nh nc, s i lp c ngha l cht i chm chm.
Nguyn l c: ai khng lm s khng n, c thay
bng mt nguyn l mi: ai khng tun th s khng n.
- LEON TROTSKY (1937)

ing nh quyn t do kinh t gi mo, v vi s

cng bng nhiu hn, s an ton kinh t thng
c trnh by nh mt iu kin khng th thiu
c ca t do tht s. Theo mt ngha iu ny c ng
ln quan trng. S c lp v tr tu hoc c tnh mnh m
thng him thy nhng ngi khng th tin chc rng
mnh s i theo cch ca mnh bng n lc ring ca mnh.
Th nhng tng v an ton kinh t cng chng km mp
m v m h so vi hu ht cc thut ng khc trong lnh
vc ny; v chnh v iu ny m s chp thun chung i
vi i hi v an ton c th tr thnh mt mi nguy him
i vi t do. Tht vy, khi tnh an ton c hiu theo
ngha qu tuyt i, s phn u chung v n, cn xa mi
lm tng cc c hi cho t do, m tr thnh mi e do
nghim trng nht i vi n.
Tt nht l nu bt s tng phn ngay t u gia hai
loi an ton: s an ton hn ch, c th t c cho tt c
mi ngi, v v th khng l mt c n m l mt mc
tiu chnh ng ca s m c; v s an ton tuyt i, m
trong mt x hi t do khng th t c cho tt c mi

177
ngi v khng c cho nh mt c quyn - tr mt vi
trng hp c bit nh ca cc thm phn, khi s c lp
hon ton l ti quan trng. Hai loi an ton ny, th nht,
l an ton chng li thiu thn vt cht gay gt, s chc
chn v phng tin sinh sng ti thiu cho tt c mi
ngi; v, th hai, s an ton v mt tiu chun sng cho
trc, hoc v th tng i m mt ngi hay nhm c
hng so vi ngi hay nhm khc; hoc, nh c th ni
ngn gn, s an ton v thu nhp ti thiu v s an ton v
thu nhp c bit m mt ngi ngh rng mnh xng ng.
Chng ta s thy ngay l s phn bit ny v c bn trng
vi s phn bit gia s an ton c th c cung cp cho
tt c mi ngi bn ngoi ca v b sung cho h thng th
trng v s an ton c th c cung cp ch cho mt s
ngi v ch bng kim sot hay t b th trng.
Chng c l do v sao, trong mt x hi ti mc thnh
vng chung m chng ta t c, loi an ton th nht
li khng c m bo cho tt c mi ngi m khng gy
nguy him cho quyn t do chung. C nhng vn kh
khn v tiu chun chnh xc phi c m bo nh vy;
c bit c vn quan trng liu nhng ngi da nh
vy vo cng ng phi c hng mt cch v hn s t
do ht nh nhng ngi cn li hay khng.62 X l thiu
thn trng cc vn ny c th gy ra cc vn chnh tr
nghim trng thm ch nguy him; nhng khng c nghi
ng no l mt mc ti thiu no v thc n, ch , qun
o, duy tr sc kho v kh nng lm vic, c th
c m bo cho mi ngi. Thc vy, i vi mt phn
ng k dn s Anh loi an ton ny t c t lu.
Cng chng c l do v sao nh nc li khng gip cc
c nhn i ph vi nhng may ri thng thng ca cuc
sng, do tnh bt trc ca chng, m t c nhn c th to ra
62

Cng c cc vn nghim trng v quan h quc t ny sinh nu ch

cng dn ca mt nc c ban cho quyn i vi mt mc sng cao
hn ni khc v khng nn b b qua mt cch qu nh nhng.

d phng tho ng. Ni, nh trong trng hp m au v

tai nn, m c mong mun loi tr nhng tai ho nh vy
ln cc n lc vt qua cc hu qu ca chng nh mt
qui tc u khng b yu i bi vic cung cp tr gip ni,
tm li, chng ta i ph vi cc ri ro c th bo him
c tht c s bin minh rt mnh m cho s gip
ca nh nc t chc mt h thng bo him x hi ton
din. C nhiu im chi tit ni nhng ngi mun bo
ton h thng cnh tranh v nhng ngi mun thay n
bng ci g khc s khng thng nht v chi tit ca cc
s nh vy; v c kh nng l di danh ngha bo him
x hi a ra cc bin php c chiu hng lm cho
cnh tranh t nhiu phi hiu qu. Nhng khng c s bt
tng hp no v nguyn tc gia vic nh nc cung cp
s an ton ln hn bng cch ny v s bo ton quyn t
do c nhn. Cng thuc loi ny l s tng an ton thng
qua s tr gip ca nh nc cho cc nn nhn ca Thin
tai nh ng t v bo lt. Bt k u m hot ng
cng ng c th lm nh bt tai ho m chng li n c
nhn khng th c gng bo v mnh cng khng lp
c d phng cho cc h qu, th hot ng cng ng
nh vy chc chn phi c tin hnh.
Cui cng, l vn ti quan trng v chin u chng
nhng thng trm ph bin ca hot ng kinh t v cc ln
sng ti din u n ca tht nghip qui m ln i km.
y, tt nhin, l mt trong nhng vn nghim trng
nht v cp bch nht ca thi i chng ta. Nhng, d cho
li gii ca n cn nhiu k hoch ho theo ngha tt, n
khng - hoc t nht khng cn- i hi loi k hoch ho
m theo nhng ngi ch trng s thay th th trng.
Nhiu nh kinh t hi vng, qu thc, rng phng thuc
cu cha cui cng c th c tm thy trong lnh vc
chnh sch tin t, ci s chng ko theo bt k th g khng
tng thch vi ngay c ch ngha t do th k th mi
chn. Nhng ngi khc, ng l, li tin rng thnh cng
thc s c th k vng ch t s tnh ton thi gian mt cch

179
ti gii ca cc cng trnh cng cng c tin hnh qui
m rt ln. iu ny c th dn n nhng hn ch nghim
trng hn nhiu i vi lnh vc cnh tranh, v, trong th
nghim theo hng ny, chng ta phi thn trng theo di
cc bc ca chng ta nu mun loi tr vic lm cho mi
hot ng kinh t ngy cng ph thuc vo chiu hng v
khi lng ca chi tiu chnh ph. Nhng iu ny chng l
cch duy nht cng khng l, theo ti, cch ha hn nht
ng u vi e do nghim trng nht i vi an ton
kinh t. Trong mi trng hp, chnh cc n lc cn thit
m bo s bo v chng li nhng thng trm ny
khng dn n loi k hoch ho to thnh mt mi e do
nh vy i vi quyn t do ca chng ta.
K hoch ho cho s an ton ci c mt nh hng qu
quyt n nh vy ln t do l k hoch ho cho an ton
thuc mt loi khc. l k hoch ho d nh bo v
cc c nhn hoc nhm chng li s gim thu nhp ca h,
iu mc d chng bng cch no xng ng c trong mt
x hi cnh tranh th nhng li xy ra hng ngy, chng li
cc khon tn tht gy ra kh s gay gt khng c s bin
minh o c no th nhng khng th tch khi h thng
cnh tranh. i hi ny v an ton nh vy l mt dng
khc ca i hi v lng cng bng - khon th lao xng
vi cng trng ch quan ch khng vi kt qu khch quan
ca n lc ca mt ngi. Loi an ton hoc cng bng ny
xem ra khng th dung ho c vi quyn t do chn vic
lm.
Trong bt k h thng no m s phn cng ngi gia
cc ngh khc nhau da vo s la chn ring ca h th
nht thit l th lao trong cc ngh ny phi tng ng vi
tnh hu dng ca h i vi cc thnh vin khc ca x
hi, ngay c nu iu ny khng c quan h vi cng trng
ch quan. Mc d kt qu t c c th s xng vi n
lc v nh, iu ny khng th lun lun ng trong bt
k hnh thc x hi no. N s c bit khng ng trong

nhiu trng hp ni tnh hu dng ca ngh no hoc

k nng c bit b thay i do hon cnh khng th lng
thy trc c. Chng ta u bit cnh khn kh thm
thng ca ngi c trnh cao, hc c k nng mt
cch nhc nhn bng nhin mt gi tr do mt sng ch no
m sng ch li rt c ch cho phn cn li ca x
hi. Lch s ca mt trm nm qua y ry cc trng hp
loi ny, mt vi trong s i khi nh hng n hng
trm ngn ngi.*
Rng bt k ai phi chu mt s gim ln v thu nhp v
tht vng cay ng v mi hi vng khng do li ca anh ta,
bt chp lm vic chm ch v k nng c bit, chc chn
lm tn thng cm nhn ca chng ta v cng bng.
Nhng i hi ca nhng ngi chu thit hi theo cch
ny, v s can thip ca nh nc nhn danh h bo v
nhng k vng chnh ng ca h, chc hn nhn c s
ng cm v ng h rng ri. S chp thun chung ca cc
i hi ny c kt qu l cc chnh ph mi ni c
hnh ng, khng ch bo v nhng ngi b e do nh
th khi khn kh cam go v cnh thiu thn, m m
bo cho h tip tc nhn c thu nhp trc kia ca h v
che ch h khi s thng trm ca th trng.63
S chc chn v mt khon thu nhp cho trc, tuy vy,
khng th cho tt c mi ngi nu bt k quyn t do no
v la chn ngh nghip c cho php. V, nu n c
cung cp cho mt s ngi, n tr thnh mt c n lm tn
hi n nhng ngi khc m s an ton ca h v vy nht
thit b gim i. Rng s an ton v thu nhp khng i c
th cung cp cho tt c mi ngi ch bng cch t b mi
quyn t do v la chn vic lm, l c th chng t mt
*

Ci m ngy nay thng c nhc ti nh s sng to hu dit.

63

Nhng gi rt l th v lm sao c th gim nh bt nhng ni gian

kh ny trong khun kh ca mt x hi t do c Gio s W. H. Hutt
kin ngh trong mt cun sch rt ng nghin cu cn thn (Plan for
Reconstruction [1942]).

181
cch d dng. Th m, d cho mt s m bo chung nh
vy v cc k vng chnh ng thng c coi l mt l
tng phi hng ti, khng phi l ci c th mt
cch nghim tc. Ci lin tc c lm l ban pht s an
ton loi ny tng t mt, cho nhm ny ri nhm khc, vi
kt qu l i vi nhng ngi b b ri s bt an ton lin
tc tng ln. Chng l rng hu qu l gi tr gn vi c n
v an ton lin tc tng ln, i hi v n tr nn ngy cng
khn cp hn, cho n cui cng chng gi no, ngay c ci
gi ca t do, t ra l qu cao.
Nu nhng ngi, m tnh hu dng ca h b gim do
hon cnh m h khng lng trc c cng nh chng
kim sot c, gi nh c bo v chng li s tn tht
khng xng ng, v nhng ngi, m tnh hu dng ca
h tng ln cng theo cch , li b ngn cn kim li
khng xng ng, th tin lng nhanh chng chng c
quan h no vi tnh hu dng thc s. N s ph thuc
vo quan im ca nh chc trch no v mt ngi
phi lm ci g, anh ta nn phi lng trc ci g, v
nh ca anh ta tt xu th no. Cc quyt nh nh vy
khng th l g khc m ch yu l c on. Vic p dng
nguyn l ny tt yu dn n l nhng ngi lm cng vic
nh nhau li nhn lng khc nhau. S khc bit v tin
cng khi s chng cn l mt s khch l tho ng i
vi ngi dn tin hnh nhng thay i ng mong mi
v mt x hi, v thm ch s khng c kh nng i vi
nhng c nhn b nh hng nh gi liu mt s thay
i ring bit no c ng vi rc ri m n gy ra hay
khng.
Nhng nu nhng thay i v phn cng ngi gia cc
cng vic lm khc nhau, iu lin tc cn thit trong bt k
x hi no, chng cn c th xy ra bi cc phn thng
v pht bng tin (ci khng c quan h nht thit vi
cng trng tng i), chng phi xy ra bi cc lnh trc
tip. Khi thu nhp ca mt ngi c m bo, anh ta
chng th c php tip tc lm vic n thun ch bi

v anh ta thch n cng khng th chn cng vic khc no

m anh ta mun lm vy. V khng phi anh ta l ngi
c li hoc chu thit thi ph thuc vo vic chuyn hay
khng chuyn (vic) ca anh ta, s la chn phi c a
ra cho anh ta bi nhng ngi kim sot phn phi thu
nhp sn c.
Vn v cc khuyn khch tho ng ny sinh y
thng thng c tho lun c nh l vn ch yu l
v s vui lng ca ngi dn lm ht sc h. Nhng
iu ny, mc d quan trng, khng phi l ton b, thm
ch cng chng l kha cnh quan trng nht ca vn .
Khng n thun ch l nu chng ta mun ngi dn lm
ht sc mnh, chng ta phi lm cho n b cng i vi h.
Ci quan trng hn l, nu chng ta mun cho h la
chn, nu h phi c kh nng nh gi h nn lm ci
g, h phi c cung cp tiu chun so snh tht d hiu
no y m theo o lng tm quan trng x hi ca
cc ngh khc nhau. Ngay c vi lng tt nht trn i cng
l khng th i vi bt k ai chn mt cch thng minh
gia cc la chn kh d khc nhau nu nhng li th m
chng mang li cho anh ta chng c quan h no vi tnh
hu dng i vi x hi. bit liu nh kt qu ca mt
s thay i m mt ngi nn b mt ngh, v c mi
trng m anh ta thch, v i vic ny cho cng vic kia,
hay khng, th cn l gi tr tng i c thay i ca cc
ngh ny i vi x hi phi c biu th trong tin cng
m chng cho.
Vn l, tt nhin, thm ch quan trng hn bi v trong
th gii nh n l, thc ra, con ngi khng chc lm ht
sc mnh trong thi gian di tr phi quyn li ring ca h
c gn trc tip vo. Ch t i vi s ng, p lc bn
ngoi no l cn thit nu mun h lm ht sc mnh.
Vn v khuyn khch theo ngha ny l mt vn rt
thc t, c trong lnh vc lao ng bnh thng v trong cc
hot ng qun l. p dng phng php k thut i vi c
mt quc gia v k hoch ho c ngha ng l vy- gy

183
ra cc vn v k lut kh gii quyt, nh c m t su
sc bi mt k s M c nhiu kinh nghim v k hoch ho
ca chnh ph, ngi nhn ra vn mt cch r rng.
lm mt cng vic k thut, ng ta gii thch, cn
xung quanh cng vic mt khu vc tng i ln ca hot
ng kinh t khng c k hoch. Phi c ch t c
th thu ht cng nhn, v khi mt cng nhn b sa thi anh
ta phi bin mt khi cng vic v s lng. Thiu mt
ngun d tr t do nh vy th khng th duy tr c k
lut m khng c s trng pht cng ti, nh i vi lao
ng n l.64
Trong lnh vc ca cng vic iu hnh, vn hnh pht
i vi s cu th ny sinh mt dng khc nhng khng t
nghim trng. Ngi ta ni rt kho rng, trong khi phng
sch cui cng ca mt nn kinh t cnh tranh l vin n
nhn vin thi hnh n, th hnh pht cui cng ca mt nn
kinh t k hoch ho l treo c.65 Quyn lc s phi cho nh
qun l ca bt k nh my no vn s l ng k. Nhng
khng hn trng hp ca cng nhn, a v v thu nhp
ca nh qun l trong mt h thng k hoch ho c th
c lm cho ph thuc ch vo thnh cng hay tht bi ca
cng vic di s ch huy ca anh ta. V c ri ro ln li li
u chng phi ca anh ta, khng th l phn xt c nhn
ca anh ta, m bt lun anh ta lm g anh ta phi lm theo
qui tc xc lp no , ci phi quyt nh. Mt sai lm
anh ta phi trnh khng phi l chuyn ring ca anh ta;
n l mt ti chng li cng ng v phi c x l nh
th. Tuy chng no anh ta khng ri con ng an ton ca
ngha v c th bit chc mt cch khch quan, anh ta chc
chn v thu nhp ca mnh hn nh nghip ch t bn ch
64

D. C. Coyle, The Twilight of National Planning, Harpers

Magazine, October, 1935, p. 558.

65

W. Roepke, Die Gesellschaftskrisis der Gegenwart (Zurich, 1942),

p.172

ngha, s nguy him e do anh ta trong trng hp tht bi

tht ti t hn ph sn. Anh ta c th an ton hn v kinh t
chng no anh ta lm hi lng cc thng cp ca mnh,
nhng s an ton ny c mua vi ci gi ca tnh an ton
v quyn t do v cuc sng.
Mu thun m anh ta phi i ph, thc ra, l mu thun
rt cn bn gia hai kiu t chc x hi, m, xt t cc
hnh thc c trng nht m chng xut hin, thng c
m t nh kiu x hi thng mi v qun s. Cc thut
ng, c l, khng thch hp, bi v chng hng s ch
n nhng ci th yu v lm cho kh thy rng chng ta
i mt vi mt la chn kh d khc thc s v rng
khng c kh nng th ba no. C hai la chn v ri ro tu
thuc vo c nhn hoc anh ta c nh bt khi c hai.
Qun i, qu thc, v nhiu mt tiu biu cho cch tip
cn st nht quen thuc vi chng ta cho kiu t chc th
hai, ni c cng vic v cng nhn u c nh chc trch
phn cng v ni, nu cc phng tin sn c l eo hp, tt
c mi ngi u c chia khu phn n t i. y l h
thng duy nht trong c nhn c th c an ton kinh t
y v thng qua vic m rng n ra ton x hi iu
c th t c cho tt c mi thnh vin. Tnh an ton ny,
tuy vy, khng th tch khi s hn ch v t do v trt t
th bc ca cuc sng qun qun i- l s an ton ca
tri lnh.
C kh nng, tt nhin, t chc cc b phn ca mt
x hi tuy t do trn nguyn tc ny, v khng c l do v
sao hnh thc ny ca cuc sng, vi nhng hn ch cn
thit ca n v t do c nhn, li khng c m ra cho
nhng ngi a thch n. Tht vy, mt s dch v lao ng
t nguyn trn cc tuyn qun s c th l hnh thc tt
nht i vi chnh ph to s chc chn v c hi lm
vic v mt thu nhp ti thiu cho mi ngi. Rng nhng
kin ngh loi ny t ra t c chp nhn trong qu kh
l do s thc l nhng ngi bng lng b quyn t do ca
h ly s an ton lun lun i hi rng nu h t b

185
hon ton quyn t do ca h th cng phi ly i ca
nhng ngi khng vui lng lm vy. V i hi ny l kh
tm c mt s bin minh.
T chc kiu qun i nh chng ta bit, tuy vy, ch cho
chng ta mt bc tranh rt khng tho ng v n s ging
ci g nu gi nh n c m rng ra ton x hi. Chng
no ch mt phn x hi c t chc theo kiu qun s, s
mt t do ca cc thnh vin ca t chc qun s c lm
du bt bi s thc rng vn cn mt khu vc t do m h
c th chuyn sang nu nhng hn ch tr nn qu kh
chu. Nu chng ta mun to ra mt bc tranh v x hi s
ging ci g nu, theo l tng quyn r bit bao ngi
x hi ch ngha, n c t chc nh mt nh my khng
l duy nht, chng ta phi ng li Sparta c xa, hoc xem
nc c ng thi, sau chuyn dch hai hay ba th h
theo chiu hng ny, by gi n rt gn n.
Trong mt x hi quen vi t do, khng c kh nng l
nhiu ngi s sn sng mua s an ton vi ci gi ny.
Nhng cc chnh th c noi theo khp ni, phn pht
c n an ton, lc cho nhm ny khi cho nhm kia, tuy th
nhanh chng to ra cc iu kin trong s phn u v
an ton c chiu hng tr nn mnh hn lng yu t do.
L do ca iu ny l vi mi ban pht s an ton y
cho mt nhm th s bt an ton ca phn cn li tt yu
tng ln. Nu bn m bo cho ai mt phn c nh ca
mt chic bnh thay i, th phn cn li cho nhng ngi
khc nht thit giao ng theo t l ln hn qui m ca c
ci. V yu t quan trng ca s an ton do h thng cnh
tranh cung cp, s rt a dng v cc c hi, cng ngy
cng gim i.
Trong phm vi h thng th trng, s an ton c th
c ban cho mt nhm c bit ch bng loi k hoch ho
c bit n nh ch ngha hn ch (bao gm, tuy vy,
hu nh tt c k hoch ho thng c thc hin!).
Kim sot, tc l, gii hn sn lng u ra sao cho gi

s m bo mt khon li thch ng, l cch duy nht

theo cc nh sn xut trong mt nn kinh t th trng c
th m bo mt thu nhp chc chn. Nhng iu ny nht
thit ko theo mt s gim cc c hi m ra cho nhng
ngi khc. Nu nh sn xut, d l nghip ch hay ngi
lao ng, c m bo chng li vic cho gi mua
thp bi nhng ngi ngoi, th c ngha rng nhng ngi
khc -nhng ngi b ngho i - b loi khi vic chia s
trong s thnh vng ln hn ca cc ngnh c kim
sot. Mi s hn ch v quyn t do gia nhp vo mt ngh
u lm gim s an ton ca tt c nhng ngi ngoi. V,
khi s nhng ngi m thu nhp ca h c m bo bng
cch ny tng ln, th phm vi ca cc c hi kh d khc
m ra cho bt k ngi no b tn tht thu nhp bi bt k
s thay i no s b hn ch; v c hi loi b s gim
st thu nhp tai hi i vi nhng ngi b nh hng bt
li do b gim i tng ng. V, nh ngy cng tr nn
ng, nu trong mi ngh trong cc iu kin c ci
thin, cc thnh vin c php loi tr nhng ngi khc
nhm m bo cho bn thn h ton b li li dng lng
hay li nhun cao hn, nhng ngi trong cc ngh m
cu gim st chng cn ni no i, v mi thay i
u tr thnh nguyn nhn ca nn tht nghip ln hn.
Khng c my nghi ng rng ch yu l nh mt h qu
ca phn u cho s an ton bng cc phng tin ny
trong cc thp nin va qua, m nn tht nghip v nh th
s bt an ton ca cc b phn ln dn c tng ln rt
nhiu.
nc Anh v Hoa K nhng s hn ch nh vy, c
bit nhng hn ch nh hng n cc tng lp trung gian
ca x hi, mang kch c quan trng ch trong thi gian
tng i gn y, v chng ta hu nh cn cha nhn ra
cc h qu y ca chng. V th hon ton v vng ca
nhng ngi, trong mt x hi pht trin thnh x cng
nh vy, b b ri ngoi phm vi ca ngh c che ch, v
ln ca vc thm ngn cch h vi nhng ngi may

187
mn c vic lm m i vi h s bo h chng cnh tranh
lm cho h chng cn nhc nhch rt t to ch cho
nhng ngi khng c, c th c thy r ch bi nhng
ngi tri nghim n. Khng phi l vn v nhng
ngi may mn t b ch ca h, m n thun ch l h
phi chia s iu khng may chung bng s gim no v
thu nhp ca h, hoc thng xuyn hn thm ch ch l s
hi sinh no v trin vng ci thin ca h. S bo v
tiu chun sng, gi cng bng, hoc thu nhp chuyn
nghip ca h m h coi mnh c quyn hng, v trong
s bo v nhng th h nhn c s ng h ca nh
nc, loi tr iu ny. H qu l, thay cho gi c, lng,
v thu nhp c nhn by gi l cng n vic lm v sn xut
chu nhng bin ng ln xung d di. chng bao gi
c s bc lt mt giai cp bi mt giai cp khc ti t hn
v tn nhn hn s bc lt cc thnh vin yu hn hay km
may mn hn ca mt nhm nh sn xut bi cc thnh
vin c xc lp nhng ngi c kh nng do iu
tit cnh tranh. t khu hiu lm tn hi nhiu n nh
vy nh l tng v mt s n nh gi c (hay lng) c
bit, nhng ci, tuy m bo thu nhp cho mt s ngi, li
lm cho v th ca nhng ngi cn li cng ngy cng bp
bnh.
Nh vy, chng ta cng th cung cp s an ton y
bng cch can thip vo h thng th trng bao nhiu, th
s bt an ton cng ln hn by nhiu; v, ci cn ti t
hn, s tri ngc gia s an ton ca nhng ngi c
ban c n v s bt an ton khng ngng tng ln ca
nhng ngi khng c c n cng ln hn by nhiu. V
s an ton cng tr thnh c n, v s nguy him cng ln
hn i vi nhng ngi b loi tr, th s an ton cng
c nh gi cao hn. Khi s ca nhng ngi c c
n tng ln v s khc bit gia s an ton ca h v s bt
an ton ca nhng ngi khc tng ln, th mt tp mi
hon ton ca cc gi tr x hi dn dn xut hin. N
khng cn l s c lp na nhng s an ton ban a v

cao sang v uy tn, quyn nht nh i vi lng hu

nhiu hn c s tin cy v vic tr nn giu c v thnh t
lm cho mt ngi tr t cch kt hn, trong khi s
bt an ton tr thnh trng thi kinh s ca tng lp hn
km m nhng ngi lc tr b t chi nhn vo thin
ng ca v tr c tr lng sut i vn nguyn trong
.
S n lc chung t s an ton bng cc bin php
hn ch, khng b nh nc phn i hoc c nh nc
ng h, vi thi gian to ra mt s bin i x hi khng
ngng - mt s bin i trong , nh bng rt nhiu cch
khc, nc c dn u v cc nc khc noi theo.
S pht trin ny c y nhanh bi tc ng khc ca
hc thuyt x hi ch ngha, s mit th c ch mi hot
ng kinh t dnh dng n ri ro kinh t v iu s nhc
o c tho m tin li lm cho ng mo him nhng ch
c t ngi c th thng. Khng th trch thanh nin ca
chng ta khi h thch v tr an ton, c tr lng, hn ri
ro kinh doanh sau khi h nghe ngay t thi non tr nht
ca h l ngh trc c coi l ngh cao sang, khng ch
k v khng v li. Th h tr hn ngy nay c trng
thnh trong mt th gii m nh trng v trong bo ch
tinh thn kinh doanh thng mi c cho l nh bn v
kim li c coi l v o c, ni s dng mt trm lao
ng c coi l bc lt cn ch huy cng s ngi nh vy
c coi l vinh d. Nhng ngi gi hn c th coi iu
ny nh mt s phng i tnh hnh hin ti, nhng kinh
nghim hng ngy ca gio vin i hc gy ra t nghi ng
rng, nh kt qu ca tuyn truyn chng t bn ch ngha,
cc gi tr thay i xa ri trc thay i v cc nh ch
xy ra n nay. Cu hi l liu, bng cch thay i cc
nh ch ca chng ta tho mn nhng i hi mi,
chng ta s khng ph hu mt cch v cc gi tr m
chng ta vn nh gi cao hay khng.

189
S thay i v c cu x hi dnh dng vi thng li ca
l tng v an ton i vi l tng v c lp khng th
c minh ho hay hn bng mt s so snh ci m mi
hoc hai mi nm trc vn c th c coi nh kiu x
hi Anh v c. Bt lun nh hng ca qun i c th
ln n u nc c, s l mt sai lm nghim trng
qui cho ci m ngi Anh coi nh c tnh qun s ca
x hi c ch yu l do nh hng . S khc bit nm
su hn nhiu so vi c th c gii thch trn c s , v
thuc tnh l k ca x hi c tn ti, trong cc gii m
nh hng qun s tht s khng ng k, khng h t
hn trong cc gii m nh hng l mnh. chng
phi l hu nh mi lc phn ln ngi dn c c t
chc cho chin tranh nhiu hn so vi cc nc khc, m l
cng kiu t chc c s dng cho rt nhiu mc ch
khc, l ci cho x hi c c trng l k. Chnh do phn
i sng dn s c t chc t trn xung mt cch ch
ca c l ln hn so vi bt k ca nc no khc, m
phn rt ln dn c ca n khng coi mnh l c lp m
nh cc vin chc c ch nh, l ci cho c cu x hi
c c trng l k. Nc c, nh bn thn nhng ngi
c khoe khoang, t lu l mt Beamtenstaat* trong
khng ch trong ngnh cng chc dn chnh ch thc
m trong hu nh mi lnh vc ca cuc sng, thu nhp v
a v c phn v c m bo bi nh chc trch no
.
Trong khi ng ng rng liu tinh thn t do c th b tit
tr bng v lc bt k u hay khng, khng chc chn
rng bt k dn tc no s cng li c qu trnh theo
n b dp tt dn dn mt cch thnh cng c. ni
danh hiu v a v t c hu nh ch bng cch tr
thnh mt vin chc c tr lng ca nh nc, ni
thc hin ngha v c phn cng c coi l ng ca
ngi hn la chn lnh vc hu dng ring ca mnh, ni
*

Nh nc vin chc

mi ngh nghip theo ui m khng mang li mt v tr

c cng nhn trong th bc chnh thng hoc mt i hi
v thu nhp c nh u c coi l thp km v thm ch
c phn nhc, th l qu nhiu mong i rng nhiu
ngi s ao c t do so vi an ton. V ni kh nng la
chn kh d khc i vi s an ton trong mt v tr ph
thuc l mt v tr bp bnh nht, trong con ngi xem
thng c thnh cng ln tht bi nh nhau, th ch t ngi
s cng li c cm d ca s an ton vi ci gi ca
quyn t do. Mt iu i rt xa, t do thc ra tr
thnh hu nh mt tr a, v n c th mua c ch vi
s hi sinh hu ht cc th tt p trn i. Trong trng thi
ny khng my ngc nhin l cng ngy cng nhiu ngi
phi cm thy rng khng c an ton kinh t th t do
chng ng c v rng h sn sng hi sinh t do ca h v
s an ton. Nhng tht ng lo ngi thy Gio s Harold
Laski s dng cng ng l l nh vy ngi c l lm
nhiu hn ai ht thuyt phc nhng ngi c hi sinh t
do ca h.66
Khng th c nghi ng rng s an ton tho ng chng
li s thiu thn gay gt, v vic gim cc nguyn nhn c
th trnh c ca n lc b hng sai v s tht vng tip
sau, s phi l mt trong nhng mc tiu ch yu ca chnh
sch. Nhng nu mun cc n lc ny thnh cng v khng
ph hu quyn t do c nhn, th s an ton phi c cung
cp bn ngoi th trng v cnh tranh phi c hot
ng thng sut. S an ton no y l thit yu nu mun
bo ton quyn t do, bi v hu ht ngi dn sn sng
chu ri ro m t do chc chn ko theo chng no ri ro
khng qu ln. Nhng trong khi y l mt s tht m
66

H. J. Laski, Liberty in the Modern State (Pelican ed., 1937), p. 51:

Nhng ngi bit cuc sng bnh thng ca nhng ngi ngho, cm
gic m nh ca h v tai ho sp p n, s tm kim tht thng ca
h i vi ci p ci lin tc lng trnh, s nhn ra r rng rng,
khng c s an ton kinh t, t do l ci khng ng c.

191
chng ta khng bao gi c b qua, chng c g tai ho
hn l mt hin thi gia cc nh lnh o tr tu i ca tng
s an ton vi ci gi lm tn hi n quyn t do. Rt quan
trng l chng ta phi hc li i mt mt cch thng
thn vi s thc rng c th c t do ch vi mt gi v
rng vi t cch l cc c nhn chng ta phi chun b sn
sng hi sinh ln v vt cht bo ton s t do ca chng
ta. Nu chng ta mun gi li iu ny, chng ta phi ly
li nim tin chc chn vo ci m s ng tr ca t do trong
cc nc Anglo-Saxon da vo v vo ci m Benjamin
Franklin by t trong mt cu, p dng c cho chng
ta trong i mnh vi t cch cc c nhn khng km vi t
cch cc quc gia: Nhng ngi t b t do thc cht
i ly mt cht an ton tm thi nhng ngi chng
ng c t do cng khng ng c an ton.

10
V sao k Ti nht leo ln Tt nh
Quyn lc thng c khuynh hng tham nhng,
v quyn lc tuyt i tham nhng mt cch tuyt i.
- LORD ACTON

hng ta by gi phi xem xt mt s tin tng m

t nhiu ngi, coi vic n ca ch ngha
chuyn ch l khng th trnh khi, tm kim s an
i v l lng tin lm yu mt cch nghim trng s khng
c ca nhiu ngi khc nhng ngi c th phn i n
vi tt c sc lc ca mnh nu h hiu y bn cht ca
n. l lng tin rng cc c tnh kinh tm nht ca ch
chuyn ch l do tai ho lch s m chng c xc lp
bi cc nhm ngi tin v bn c n. Chc chn, ngi
ta l l, nu c s thit lp ch chuyn ch a
nhng ngi nh Streicher v Killinger, Ley v Heine,
Himler v Heydrich ln nm quyn, iu ny c th chng
t tnh d di ca c tnh c nhng khng chng t rng
s ni ln ca nhng ngi nh vy l h qu tt yu ca
mt h thng chuyn ch. V sao li khng c kh nng
rng cng loi h thng nh th, nu cn t c cc
mc ch quan trng, c iu hnh bi nhng ngi t t
v li ch ca cng ng nh mt tng th?
Chng ta khng c t la gt mnh tin rng tt c
nhng ngi tt u phi l nhng ngi dn ch hoc nht
thit mun c mt phn trong chnh ph. Nhiu ngi,
khng nghi ng g, c th thch u thc n cho ai hn,
ngi h ngh l c trnh hn. Mc d iu ny c th l
khng khn ngoan, nhng chng c g xu hoc ng h
thn trong chp thun mt ch c ti ca nhng ngi
c o c. Ch ngha chuyn ch, chng ta nghe h lp
lun, l mt h thng hng mnh nh nhau cho c ci tt v

193
ci xu, v mc ch m n c dng ph thuc hon ton
vo cc nh c ti. V nhng ngi ngh rng khng phi
l h thng l ci chng ta cn s, m l mi nguy him
rng n c th c vn hnh bi nhng ngi xu, c th
thm ch b cm d on trc mi nguy him ny bi
nhn ra l n c thit lp kp thi bi nhng ngi tt.
Khng nghi ng l mt h thng Pht xt M hoc Anh
s khc nhiu vi cc m hnh Italy hay c; Khng nghi
ng g, nu gi nh qu c thc hin khng c bo
lc, chng ta c th k vng c mt loi th lnh tt hn.
V, nu gi nh ti phi sng di mt h thng Pht xt,
ti khng nghi ng g l ti s thch sng di h thng vn
hnh bi ngi Anh hoc M hn vn hnh bi bt k ai
khc. Th nhng tt c iu ny khng c ngha rng, nh
gi vi cc tiu chun hin ti, h thng Pht xt ca chng
ta s cui cng chng t l rt khc hoc c th chu ng
hn nhiu so vi cc nguyn mu ca n. C l do mnh m
tin rng ci hin ra vi chng ta nh cc c tnh xu
nht ca cc h thng chuyn ch hin thi khng phi l
mt sn phm ph ngu nhin m l hin tng m ch
ngha chuyn ch sm mun s chc chn to ra. Ht nh
chnh khch dn ch ngi bt u k hoch ho cuc sng
kinh t s mau chng i mt vi cc la chn kh d v
hoc nm ly quyn lc c ti hoc b cc k hoch ca
mnh, nh c ti chuyn ch cng mau chng phi chn
gia vic khng m xa n o c thng thng v s
tht bi. Chnh v l do ny m nhng ngi v lim s v
khng b cm on chc l thnh cng hn trong mt x hi
hng ti ch ngha chuyn ch. Ngi khng nhn thy
iu ny l ngi vn cha lnh hi c y b rng
ca h ngn cch gia ch ngha chuyn ch khi ch t
do, s khc bit dt khot gia ton b bu khng kh o
c di ch ngha tp th v nn vn minh Phng Ty
mang bn cht c nhn ch ngha.
C s o c ca ch ngha tp th, tt nhin,
c tranh lun nhiu trong qu kh; nhng ci chng ta

quan tm y khng phi l c s o c m l cc kt

qu o c ca n. Nhng tho lun thng thng v cc
kha cnh o c ca ch ngha tp th dn chiu n vn
liu ch ngha tp th c i hi bi cc tn iu o
c hin tn hay khng; hoc cc tn iu o c no cn
n nu ch ngha tp th mun to ra cc kt qu c hi
vng. Vn ca chng ta, tuy vy, li l cc quan im
o c no s c mt t chc tp th ch ngha to ra,
hoc cc quan iu no chc s ch ng n. Mi tng tc
gia o c v cc nh ch hon ton c th c kt qu l
o c do ch ngha tp th to ra s hon ton khc cc l
tng o c dn n i hi cho ch ngha tp th.
Tuy chng ta c th ngh rng, bi v s kht khao mt h
thng tp th ch ngha bt ngun t cc ng c o c
cao thng, nn mt h thng nh vy phi l mm mng
pht sinh cho cc c hnh cao thng nht, thc ra, khng
c l do v sao bt k h thng no phi nht thit tng
cng cc thuc tnh phng s cho mc ch m n c
d kin. Cc quan im o c ch ng s ph thuc mt
phn vo cc phm cht dn dt cc c nhn n thnh cng
trong mt h thng tp th ch ngha hoc chuyn ch v
mt phn vo cc i hi ca b my chuyn ch.
y ta phi quay li mt lt vi lp trng c trc khi
nh ch cc nh ch dn ch v hnh thnh ch chuyn
ch. Trong giai on ny i hi chung v hnh ng nhanh
v kin quyt ca chnh ph l nhn t ch ng tnh hnh,
s tht vng vi cch gii quyt chm chp v nhiu kh
cc th tc dn ch ci lm cho cng vic v cng vic.
Chnh lc ngi hoc ng c v mnh v kin quyt
lm cho mi vic tri chy l ngi c s hp dn
nht. Mnh theo ngha ny c ngha khng n thun l
mt a s v s lng tnh phi hiu qu ca a s ngh
trng l ci ngi dn tht vng. Ci h tm kim l ai
vi s ng h vng chc nh vy truyn nim tin l
ng ta c th tin hnh bt k th g ng ta mun. y l

195
lc ng loi mi, c t chc theo kiu qun s, nhy
vo.
cc nc Trung u cc ng x hi ch ngha lm
cho qun chng quen vi cc t chc chnh tr c c tnh
na-qun s nhm thu ht cng nhiu cuc sng ring ca
cc ng vin cng tt. Tt c ci c mun l cho mt
nhm quyn lc p o thc hin nguyn tc y hn
na, kim sc mnh khng cc l phiu c m bo
ca s khng l cc thnh vin ti cc cuc bu c khng
thng xuyn m s ng h tuyt i v hon ton ca
mt nhm nh hn nhng c t chc chu o hn. C
may p t mt ch chuyn ch ln ton b nhn dn
ph thuc vo lnh t u tin t tp c quanh mnh mt
nhm sn sng t nguyn phc tng k lut chuyn ch m
h p t bng v lc ln nhng ngi cn li.
Mc d cc ng x hi ch ngha c sc mnh
thc hin mi th nu h phi dng n v lc, h do d
lm vy. H khng bit l t cho mnh mt nhim
v m ch mt k tn nhn sn sng khng m xa n cc
ro cn v o c c chp nhn mi c th thc hin.
Rng ch ngha x hi c th c a vo thc tin ch
vi cc phng php m hu ht nhng ngi x hi ch
ngha khng tn thnh, tt nhin, l mt bi hc c nhiu
nh ci cch x hi hc trong qu kh. Cc ng x hi
ch ngha c b cm on bi cc l tng dn ch ca
h; h khng c tnh tn nhn cn thit cho vic thc
hin nhim v h chn. Tht c trng l c c ln
Italy thnh cng ca ch ngha pht xt xy ra sau khi cc
ng x hi ch ngha t chi nm trch nghim ca chnh
ph. H khng sn lng ton tm p dng cc phng
php m h ch ng. H vn hi vng vo php mu
ca a s ng v mt k hoch c bit t chc ton b
x hi; nhng ngi khc li hc c ri bi hc l
trong mt x hi k hoch ho vn khng cn l v ci
m a s nhn dn tn thnh, m l nhm duy nht ln nht
l nhm no m thnh vin ca n tn thnh l lm

cho nh hng thng nht ca mi th l c th; hoc, nu

khng c nhm ln no nh vy thc thi cc quan
im y, th lm sao c th to ra v ai s thnh cng trong
to lp ra n.
C ba l do ch yu v sao mt nhm ng v mnh nh
vy vi cc quan im kh ng u li khng chc c
lp bi cc phn t tt nht thay cho cc phn t ti t nht
ca bt k x hi no. Theo cc tiu chun ca chng ta cc
nguyn tc trn c s mt nhm nh vy c la chn
s hu nh l hon ton tiu cc ng b bc b.
Trong trng hp th nht, c l ng rng, nhn chung,
s gio dc v s hiu bit ca cc c nhn cng cao, th
quan im v s thch ca h cng khc bit v cng t kh
nng h thng nht v mt h th bc c bit v gi tr. Mt
h qu ca iu ny l nu chng ta mun tm mt mc
cao v s ng u v cch nhn ging nhau, chng ta phi
xung cc khu vc c tiu chun o c v hiu bit thp
hn ni cc bn nng v s thch nguyn thu v tm
thng hn thnh hnh. iu ny khng c ngha rng a
s nhn dn c tiu chun o c thp; n ch n thun
c ngha rng nhm ln nht ca ngi dn m cc gi tr
ca h l rt ging nhau l nhm ca nhng ngi c tiu
chun o c thp. Chnh, nh th, mu s chung thp
nht l ci lin hp ng ngi dn nht. Nu cn n mt
nhm ng, mnh p t quan im ca h v cc gi
tr ca cuc sng ln nhng ngi cn li, n chng bao gi
s l nhng ngi vi nhng s thch rt khc bit v pht
trin- n s l nhng ngi to thnh qun chng theo
ngha xc phm ca t, nhng ngi t c o v c lp
nht, nhng ngi s c kh nng t sc nng s lng
ca mnh vo sau cc l tng ring ca h.
Tuy vy, nu mt nh c ti phi da hon ton vo
nhng ngi m cc bn nng n s v nguyn thu ca
h rt ging nhau, s lng ca h s hu nh khng to ra
sc nng cn thit cho n lc ca h. Hn ta s phi tng s

197
lng ca mnh bng bin i nhiu ngi hn sang cng
tn ngng n gin ny.
Ti y nguyn tc tiu cc th hai v la chn gp
phn: hn s c kh nng nhn c s ng h ca tt c
nhng ngi d bo v c tin, nhng ngi khng c nim
tin vng mnh ca ring mnh nhng sn sng chp nhn
mt h thng c sn v cc gi tr ch cn n c nhai i
nhai li vo tai h to v thng xuyn. Nhng ngi, m
cc tng m h v c hnh thnh mt cch khng
hon ho ca h d b nh hng v s say m v xc cm
ca h sn sng dng tro, l nhng ngi s do ng
vo hng ng ca ng chuyn ch.
Chnh trong mi lin kt vi n lc c ch ca k m
dn lo luyn gn kt mt khi c kt cht v ng u
ca nhng ngi ng h vi nhau m nhn t la chn tiu
cc th ba v c l quan trng nht bt u c tc dng. C
l hu nh l mt qui lut v bn tnh con ngi rng d,
i vi ngi dn, thng nht v mt chng trnh mang
tnh ph nh - v lng cm th k ch, v ghen t nhng
ngi kh gi - hn bt k nhim v tch cc no. S tri
ngc gia chng ta v bn chng, s u tranh ph
bin chng li nhng ngi ngoi nhm, dng nh l mt
thnh phn thit yu trong bt k tn ngng no ci s gn
kt cht ch mt nhm li vi nhau cho hnh ng chung.
V vy n lun lun c dng bi nhng ngi tm kim,
khng n thun s ng h cho mt chnh sch, m l lng
trung thnh hon ton ca cc m ng khng l. Theo
quan im ca h n c li th to ln cho h c quyn t
do hnh ng ln hn so vi hu nh bt k chng trnh
tch cc no. K th, bt lun k th bn trong, nh ngi
Do Thi hay kulak, a ch, hoc k th bn ngoi,
dng nh l mt ci tt yu khng th thiu c trong
kho tng v kh ca mt th lnh chuyn ch.
Rng c l nhng ngi Do Thi nhng ngi tr
thnh k th cho n khi v tr ca h c cc nhm ti
phit chim, l kt qu ca s on gin chng t bn ch

ngha m ton b phong tro da vo khng t hn s

la chn kulak Nga. c v o ngi Do Thi b
coi l i din ca ch ngha t bn bi v s khng thch
theo truyn thng ca cc tng lp ln dn c i vi s
theo ui cc ngh thng mi cc ngh ny cho mt
nhm thc t b loi khi cc ngh c knh trng hn
c th tip cn. L chuyn c v cc chng tc ngoi lai ch
c nhn vo lm cc ngh t c knh trng v sau b
cm ght cn nhiu hn v hnh ngh . S thc rng Ch
ngha bi Do Thi v chng-Ch ngha t bn c c
xut x t cng mt ngun gc l rt quan trng i vi
vic hiu ci g din ra , nhng iu ny him khi
c nhng ngi quan st nc ngoi thu hiu.
Coi khuynh hng ph qut ca chnh sch tp th ch
ngha tr thnh dn tc ch ngha nh hon ton do s cn
thit m bo s ng h khng do d s c th b qua
mt nhn t khc khng km quan trng. Thc vy, c th
nghi ng liu bt k ai c th tng tng ra mt cch thc
t mt chng trnh tp th ch ngha khc hn phc v
cho mt nhm hn ch hay khng, liu ch ngha tp th c
th tn ti trong bt k hnh thc khc hn hnh thc no
ca ch ngha phn lp, bt k l ch ngha dn tc, ch
ngha phn bit chng tc, hoc ch ngha giai cp, hay
khng. Lng tin vo cng ng mc ch v li ch vi bn
hu dng nh gi nh trc mt mc ging nhau v
cch nhn v t duy ln hn mc tn ti gia nhng
ngi vi nhau n thun nh nhng con ngi. Nu cc
thnh vin khc ca mt nhm khng th bit nhau vi t
cch c nhn, h phi ch t l cng loi nh nhng ngi
xung quanh chng ta, ngh v ni theo cng cch v v
cng cc th, cho chng ta c th gn b cht ch vi
h. Ch ngha tp th qui m ton cu dng nh l
khng th hnh dung ra c- tr phc v cho mt tng
lp u t nh thng tr. N chc chn s gy ra cc vn
khng ch v k thut, m trc ht, v o c m chng ai

199
trong nhng ngi x hi ch ngha ca chng ta mun i
mt. Nu ngi v sn Anh, th d, c quyn hng phn
ngang nhau v thu nhp hin nay c xut x t cc ngun
vn ca t nc mnh, v quyn kim sot vic s dng
chng, bi v chng l kt qu ca s bc lt, th cng trn
nguyn tc y tt c nhng ngi n s c quyn
hng khng ch thu nhp t m c quyn s dng phn
tng ng vn ca Vng Quc Anh.
Nhng nhng ngi x hi ch ngha d tnh nghim tc
v phn chia ng u cc ngun vn hin thi gia cc
dn tc trn th gii th no? Tt c h u coi vn nh
khng thuc nhn loi m thuc quc gia- mc d ngay c
trong phm vi quc gia t ngi dm ch trng rng cc
khu vc giu hn phi b tc ot mt phn t liu sn
xut ca h gip cc khu vc ngho hn. Ci m nhng
ngi x hi ch ngha tuyn b nh mt ngha v i vi
cc thnh vin ca cc quc gia hin ti th h khng sn
sng ban cho ngi nc ngoi. T quan im tp th ch
ngha nht qun nhng i hi ca cc quc gia ngho
i vi s phn chia mi ca th gii l hon ton c
bin minh - mc d, nu p dng mt cch nht qun, th
nhng quc gia ln ting nht i hi n s b n lm hi
hu nh chng km cc quc gia giu c. V vy, h thn
trng khng t c s cho i hi ca mnh trn bt k
nguyn tc bnh ng no m trn nng lc t cho l cao
hn ca h t chc nhng ngi khc.
Mt trong nhng mu thun c hu ca trit l tp th
ch ngha l, tuy bn thn n da vo o c m ch ngha
c nhn to ra, n c th p dng ch trong phm vi mt
nhm tng i nh. Rng ch ngha x hi chng no cn
l l thuyt n mang tnh quc t ch ngha, nhng ngay khi
c a vo thc tin, bt lun Nga hay c, n tr
thnh dn tc ch ngha mt cch mnh lit, l mt trong
nhng l do v sao ch ngha x hi t do nh hu ht
ngi dn th gii Phng Ty hnh dung ch n thun
mang tnh l thuyt, trong khi thc tin ca ch ngha x hi

 mi ni u l chuyn ch.67 Ch ngha tp th khng c

ch cho ch ngha nhn o rng m ca ch ngha t do
m ch c ch cho ch ngha bit lp chuyn ch hn hp.
Nu cng ng hoc quc gia ng trn c nhn, nu
n c cc mc ch ring ca mnh c lp vi v cao hn
cc mc ch ca cc c nhn, th ch c cc c nhn hot
ng v cng mc ch y c th c coi l cc thnh vin
ca cng ng. Mt hu qu tt yu ca quan im ny l
mt c nhn c tn trng ch khi l thnh vin ca nhm,
tc l, ch nu v trong chng mc m c nhn hot
ng v cc mc ch chung c tha nhn, v rng ton
b chn gi tr ca ngi bt ngun ch t t cch thnh
vin ny ch khng n thun t vic l con ngi. Thc
vy, chnh cc khi nim v nhn o v bi vy v bt k
hnh thc no ca ch ngha quc t hon ton l cc sn
phm ca quan im c nhn ch ngha ca con ngi, v
khng th c ch cho chng trong mt h thng t tng
tp th.68
Ngoi s thc cn bn l cng ng ca ch ngha tp
th c th m rng ch mc m s thng nht v mc ch
ca cc c nhn tn ti hoc c th to ra, vi nhn t gp
phn khc tng cng khuynh hng ca ch ngha tp th
tr thnh c bit ch ngha v ring bit. Trong s ny,
mt trong nhng ci quan trng nht l s kht khao ca c
nhn ng nht mnh vi nhm rt thng xuyn l kt
qu ca mt cm nhn v s thp hn v v vy i hi ca
67

i chiu vi tho lun by gi ng lm bi hc trong Socialism,

National or International? (1942) ca Franz Borkenau.

68

Chnh hon ton trong tinh thn ca ch ngha tp th khi Nietzsche

khin Zarathustra ni:
C ngn mc tiu tn ti cho n nay, cho c ngn ngi
sng. Nhng vn cha c xing xch cho c ngn ci c, vn thiu mt
mc ch. Loi ngi vn cha c mc ch no.
Nhng hy ni cho ti, ti cu xin, ngi anh em; nu mc ch
khng c i vi nhn loi, phi chng khng c bn thn nhn loi?

201
anh ta s c tho mn ch nu t cch thnh vin ca
nhm cho anh ta tnh u vit no trn nhng ngi
ngoi. i khi, dng nh, chnh s thc rng nhng bn
nng hung d ny m c nhn bit mnh phi hn ch trong
phm vi nhm li c th c tm t do trong hnh ng i
vi ngi ngoi, tr thnh mt s khch l na ho ng
bn sc c nhn vo bn sc ca nhm. C s tht su sc
c by t trong tiu bi bo ca Reinhold Niebuhr
Moral Man and Immoral Society [Con ngi o c v
X hi phi o c]- d cho chng ta t theo ng trong cc
kt lun ng rt ra t lun vn ca mnh. Thc vy, nh ng
ni ch khc, c chiu hng gia tng gia nhng ngi
hin i cho rng mnh c o c bi v h chuyn s
i bi ca mnh cho cc nhm ln hn v ln hn.69
Hnh ng nhn danh mt nhm dng nh gii phng con
ngi khi nhiu kim ch o c, nhng kim ch iu
khin ng x ca h nh nhng c nhn trong phm vi
nhm.
Thi hon ton i lp m hu ht cc nh k hoch
c i vi ch ngha quc t cn c gii thch thm bi
s thc l trong th gii hin ti tt c cc mi lin h ca
mt nhm vi bn ngoi l nhng cn tr i vi vic k
hoch ho hu hiu lnh vc trong h c th c th. Cho
nn khng ngu nhin l, nh bin tp vin ca mt trong
nhng nghin cu tp th ton din nht v k hoch ho
nhn ra vi s chn nn, Hu ht cc nh k hoch u l
nhng ngi dn tc ch ngha hng chin u.70
Thin hng dn tc ch ngha v quc ch ngha ca
cc nh k hoch x hi ch ngha, ph bin hn nhiu so
vi ni chung c nhn ra, l khng lun lun trng trn
69

E. H. Carr, The Twenty Years Crisis (1941), p. 203 trch dn t mt

bi bo ca Dr. Niebuhr

70

Findlay Mackenzie (ed.), Planned Society, Yesterday, Today,

Tomorrow: A Symposium (1937), p. xx.

nh, th d, trong trng hp ca ng b Webb v ca mt

s nhng ngi Fabian trc kia, vi h s hng hi cho k
hoch ho kt hp mt cch c trng vi s sng khnh
cc n v chnh tr ln v hng mnh v s khinh mit
quc gia nh. S gia lie Halvy, ni v ng b Webb khi
ng ln u tin bit h bn mi nm trc, ghi nhn rng
ch ngha x hi ca h l phn t do mt cch su sc.
H khng ght cc ng vin ng Bo th (Tory),
thc ra ng b ta cc k nhn hu vi h, v khng h
nhn t vi Ch ngha T do ca Gladston. l thi k
Chin tranh Boer [ngi Phi gc H Lan] v c nhng
ngi t do tn tin ln nhng ngi bt u thnh lp
ng Lao ng ng h ho phng nhng ngi Boer
chng li Ch ngha quc Anh, nhn danh t do v nhn
o. Nhng ng b Webb v bn ca h, Bernard Shaw,
ng ring ra. H ph trng tnh quc ch ngha ca
mnh. S c lp ca cc quc gia nh c th c ngha g
i vi ngi t do c nhn ch ngha. N chng c
ngha g i vi nhng ngi tp th ch ngha nh h. Ti
vn c th nghe Sidney Webb gii thch cho ti rng tng
lai thuc v cc i quc gia hnh chnh, ni cc quan chc
cai tr v cnh st gi trt t. V ch khc lie Halvy
trch dn George Bernard Shaw, l l, cng khong thi
gian y, rng th gi tt yu l thuc v cc quc gia ln
v hng mnh; v cc quc gia nh phi trong phm vi
bin gii ca mnh hoc b bp cht.71
Ti trch dn y chi tit cc on ny, cc on
khng lm ai ngc nhin trong m t nhng t tin ngi
c ca Ch ngha x hi Quc gia, bi v chng cung cp
mt th d rt c trng v s ca ngi quyn lc, iu d
dn t ch ngha x hi sang ch ngha dn tc v nh
hng su sc n cc quan im o c ca tt c nhng
ngi theo ch ngha tp th. Trong chng mc lin quan
71

lie Halvy, LEre des tyrannies (Paris, 1938), p. 217, v History of

the English People, Epilogue, I, 105-6

203
n quyn ca cc quc gia nh, Marx v Engels cng
chng my hn hu ht nhng ngi kin nh theo ch
ngha tp th, v cc quan im i khi c by t v
nhng ngi Czech v Ba Lan th ging cc quan im ca
nhng ngi X hi ch ngha Quc gia cng thi.72
Trong khi i vi cc trit gia x hi c nhn ch ngha
v i ca th k th mi chn, nh i vi mt Lord
Acton hoc mt Jacob Burckhardt, xung cho n cc nh
x hi ch ngha ng thi, nh Bertrand Russell, nhng
ngi tha k truyn thng t do, bn thn quyn lc
lun t ra l rt tai hi, cn i vi ngi theo ch ngha tp
th nghim ngt th bn thn n l mt mc ch. Khng ch
rng, nh Russell m t rt kho, s kht khao t chc
cuc sng x hi theo mt k hoch nht th bt ngun ch
yu t kht khao quyn lc.73 N thm ch nhiu hn l kt
qu ca s thc rng, t c mc ch ca h, nhng
ngi theo ch ngha tp th phi to ra quyn lc- quyn
lc trn con ngi c ngi khc s dng- c ln
cha tng bit n trc y, v rng thnh cng ca h s
ph thuc vo mc m h t c quyn lc nh vy.
iu ny vn cn ng ngay c du cho nhiu nh x hi
ch ngha t do c hng dn trong n lc ca h bi o
tng bi thm rng bng cch tc ot cc c nhn khi
quyn lc m h c trong mt h thng c nhn ch ngha,
v bng cch chuyn quyn lc ny cho x hi, h c th
bng cch y tiu dit quyn lc. Ci m tt c nhng ngi
l l theo kiu ny b qua l, bng cch tp trung quyn
lc sao cho n c th c dng phc v cho mt k
hoch duy nht, n khng ch c chuyn m c nng
cao v hn; rng, bng cch hp nht vo tay ca mt c
72

i snh, Karl Marx, Revolution and Counter-revolution, v th ca

Engels gii Marx ngy 23-5-1851.

73

Bertrand Russell, The Scientific Outlook (1931), p. 211.

quan duy nht quyn lc m trc do nhiu c nhn c

lp nm gi, quyn lc c to ra ln hn v s ln quyn
lc tng tn ti trc , c nh hng su rng n
mc hu nh l mt loi quyn lc khc. Hon ton sai khi
i lc c l l rng quyn lc to ln do u ban k hoch
ho trung ng hnh s s khng ln hn quyn lc c
hnh s mt cch tp th bi cc hi ng qun tr t
nhn.74 Trong mt x hi cnh tranh, khng ai c th c
thm ch mt phn nh ca quyn lc m u ban k hoch
x hi ch ngha c, v nu khng ai c th dng quyn lc
mt cch c thc, th ch l lm dng t khi khng nh
rng n tu thuc vo tt c cc nh t bn ch ngha kt
hp li vi nhau.75 ch l chi ch ni v quyn lc
c hnh s mt cch tp th bi cc hi ng qun tr t
nhn chng no h khng kt hp trong hnh ng c
phi hp- iu, tt nhin, s c ngha l ht cnh tranh v l
s to lp mt nn kinh t k hoch ho. Chia tch hoc
phn quyn hoc phi tp trung ho tt yu lm gim tng s
tuyt i ca quyn lc, v h thng cnh tranh l h thng
duy nht c thit k ti thiu ho quyn lc hnh s
bi con ngi ln con ngi bng phi tp trung ho.
Chng ta thy trc y s tch cc mc tiu kinh t
v chnh tr l mt m bo thit yu cho quyn t do ra sao
v do n b tt c nhng ngi theo ch ngha tp th tn
cng th no. By gi chng ta phi thm vo iu ny rng
74

B. E. Lippincott, trong Dn nhp ca ng i vi Oscar Lange v F.

M. Taylor, On the Economic Theory of Socialism (Minneapolis, 1938),
p. 35.
75

Chng ta khng c php mnh b mc la bi s thc rng t

quyn lc, ngoi ngha trong n c dng lin quan n con
ngi, n cng c dng theo ngha phi nhn cch (hoc ng hn l
nhn cch ho) cho bt k nguyn nhn xc nh no. Tt nhin, s lun
c ci g xc nh mi th xy ra, v theo ngha ny tng quyn lc
ang tn ti phi lun lun nh nhau. Nhng iu ny khng ng vi
quyn lc c con ngi nm mt cch ch .

205
s thay th quyn lc chnh tr cho quyn lc kinh t
thng c i hi ngy nay tt yu c ngha l s thay
th quyn lc m khng c s trn thot cho mt quyn lc
lun lun c hn ch. Ci c gi l quyn lc kinh
t, trong khi n c th l mt cng c p bc, nm trong tay
nhng c nhn t nhn, chng bao gi l quyn lc trn c
cuc i ca mt ngi. Nhng c tp trung nh mt
cng c ca quyn lc chnh tr n to ra mt ph thuc
khng th phn bit c vi cnh n l.
T hai nt chnh ca mi h thng tp th ch ngha, nhu
cu v mt h thng cc mc ch c chp nhn chung
ca nhm v kht khao ti thng trao ti a quyn lc
cho nhm nhm t cc mc ch ny, to ra mt h thng
o c xc nh, mt s im trng hp v cc im
khc tri ngc kch lit vi h thng ca chng ta- nhng
khc n mt im lm cho ng ng liu c th gi l o
c hay khng: rng n khng cho lng tm c nhn t
do p dng cc qui tc ring v thm ch khng bit bt k
qui tc chung no m c nhn cn phi c hoc c php
tun th trong mi trng hp. iu ny lm cho o c
tp th ch ngha rt khc ci m chng ta bit n nh o
c n ni chng ta thy kh pht hin ra bt k nguyn
tc no trong , m n du sao vn c.
S khc nhau ca nguyn tc l ht nh chng ta xem
xt trong mi quan h vi Php Tr. Ging nh lut hnh
thc, cc qui tc o c c nhn ch ngha, du cho chng
c th khng chnh xc n u trong nhiu kha cnh, l
ph bin v tuyt i; chng qui nh hay cm mt loi
hnh ng chung bt lun trong hon cnh c bit mc ch
cui cng l tt hay xu. La o hay n cp, tra tn hoc
tit l b mt, c cho l xu, bt lun liu trong mt
trng hp c bit c bt k tai hi no do n gy ra hay
khng. C vic l mt trng hp cho trc khng ai c th
b thit thi, ln hnh ng nh vy c tin hnh v bt
k mc ch cao c no, cng khng lm thay i s thc

rng n l xu. Mc d i khi chng ta buc phi la chn

gia nhng ci xu, chng vn l xu.
Nguyn tc rng mc ch bin minh cho phng tin
c coi l s ph nhn mi o c trong o l c nhn
ch ngha. Trong o l tp th ch ngha n tt yu tr
thnh qui tc ti cao; ng l chng c g m ngi kin
nh ch ngha tp th khng c sn sng lm nu n
phc v cho li ch ca ton b, bi v li ch ca ton
b i vi anh ta l tiu chun duy nht v phi lm ci g.
Raison dtat*, trong o l tp th ch ngha tm c
cch trnh by r rng nht, khng bit gii hn no khc
ngoi gii hn do tnh thit thc a ra - s thch hp ca
hnh ng c bit cho mc ch c xem xt. V ci m
raison dtat khng nh lin quan n quan h gia cc
nc khc nhau cng p dng ngang nhau cho quan h gia
cc c nhn khc nhau trong phm vi quc gia tp th ch
ngha. Khng th c gi hn i vi ci m cng dn ca
n phi sn sng lm, khng hnh ng no m lng tm
c cn anh ta khi vi phm, nu cn thit cho mt mc
ch m cng ng nu ra hoc do cc thng cp lnh
cho anh ta phi t.
S thiu vng cc qui tc hnh thc tuyt i trong o l
tp th ch ngha, tt nhin, khng c ngha l khng c
mt s thi quen c nhn m mt cng ng tp th ch
ngha s khuyn khch v cc thi quen khc khng c
khuyn khch. Hon ton ngc li; n quan tm hn nhiu
n cc thi quen sinh hot c nhn so vi mt cng ng
c nhn ch ngha. l mt thnh vin hu ch ca mt
cng ng tp th ch ngha i hi cc phm cht rt xc
nh phi c cng c bng rn luyn lin tc. L do, v
sao chng ta t tn cho cc phm cht ny l cc thi
quen hu ch v kh c th m t chng nh cc c hnh
o c, l c nhn chng bao gi c th c php t cc
*

L do ca nh nc

207
qui tc ny ln trn bt k lnh r rng no hoc chng
tr thnh mt tr ngi cho cho vic t c bt k mc
ch c bit no ca cng ng mnh. Chng ch phc v,
nh th, cho vic lp bt k l hng m cc lnh trc
tip hoc s ch nh cc mc tiu c bit c th st,
nhng chng chng bao gi c th bin minh cho mt mu
thun vi ch ca nh chc trch.
Nhng khc bit, gia cc c hnh s tip tc c qu
trng trong mt h thng tp th ch ngha v nhng c
hnh s mt i, c minh ho tt bi s so snh cc c
hnh m ngay c cc k th ti t nht ca h tha nhn
nhng ngi c, hoc ng hn ngi Ph in hnh,
c, v nhng c hnh m h thng ngh l h thiu v v
chng nhng ngi Anh, vi s bin minh no , thng
t ho l hn hn. t ngi ph nhn rng nhng ngi c
nhn tng th l nhng ngi chm ch v c k lut, cn
thn v nng ng n mc tn nhn, tn tm v ngay thng
trong bt k nhim v no m h gnh vc; rng h c
thc mnh v trt t, ngha v, v s tun th nghim i
vi nh chc trch; v rng h thng chng t s sn sng
cao c hi sinh c nhn v c lng dng cm ln trong
mi nguy him n thn th. Tt c cc c tnh ny lm
cho ngi c l mt cng c hu hiu tin hnh nhim
v c n nh, v do h c nui dng cn thn
trong quc gia Ph c v trong ch c (Reich) mi do
Ph p o. Ci m ngi c in hnh thng ngh h
thiu l cc c hnh c nhn ch ngha v khoan dung v
tn trng cc c nhn khc v kin ca h, v s c lp
tinh thn v v c tnh ngay thng v sn sng bo v nim
tin vng chc ca ring mnh i vi mt thng cp, do
thng c thc rng h thiu, m bn thn nhng ngi
c gi l Zivilcourage*, v s quan tm n ngi yu v
yu ui, v v vic rng ngi kho mnh coi khinh v
khng thch quyn lc m ch c truyn thng c ca t do
*

Lng dng cm cng dn

c nhn mi to ra. H dng nh cng km trong nhng

c tnh nh nhng rt quan trng nhng phm cht to
thun li cho s giao tip gia con ngi trong mt x hi
t do: tnh thn thin v hi hc, tnh khim tn c nhn,
v s tn trng s ring t v lng tin vo nh tt ca
hng xm.
Sau ci m chng ta ni s khng ngc nhin l nhng
c hnh c nhn ch ngha ny ng thi l cc c hnh
x hi- cc c hnh lm m cc quan h x hi, lm cho
kim sot t trn xung t cn thit v ng thi kh hn.
Chng l cc c hnh pht trin ni loi x hi c nhn
ch ngha hoc thng mi hng thnh v do thiu
khi loi x hi tp th ch ngha hoc qun s p o- mt
s khc bit c th, hoc , c nhn ra gia cc vng
khc nhau ca c cng nh ci by gi tr thnh quan
im thng tr c v cc c hnh c trng ca
Phng Ty. t nht, cho n gn y, nhng phn ca
nc c b tc ng lu nht ca cc lc lng khai
ho v thng mi, cc th trn thng mi c min nam
v min ty v cc th trn Hanse, cc nim o c c
l rt ging vi nim ca nhng ngi Phng Ty so vi
nhng ci hin nay p o tt c nc c.
Tuy vy, s rt khng cng bng coi a s nhn dn
ca nc chuyn ch l khng c s nhit tnh o c bi
v h hon ton ng h mt h thng m vi chng ta
dng nh l s ph nhn hu ht cc gi tr o c. i
vi i a s h c l iu ngc li l ng: cng ca
nhng xc cm o ng ng sau mt phong tro ging
nh ca Ch ngha x hi Quc gia hoc ch ngha cng
sn c l c th so snh ch vi cng xc cm ca cc
phong tro tn gio ln trong lch s. Mt khi tha nhn
rng c nhn n thun ch l mt cng c phc v cho cc
mc ch ca thc th cao hn c gi l x hi hoc quc
gia, th hu ht cc nt c trng ca cc ch chuyn ch
m chng ta kinh tm tt yu ny sinh. Nhn t quan im
tp th ch ngha, s n p khng khoan nhng v tn

209
bo s bt ng quan im, s coi thng hon ton i
sng v hnh phc c nhn, l nhng h qu thit yu v
khng trnh khi ca tin ny, v ngi theo ch ngha
tp th c th chp nhn iu ny v ng thi cho rng h
thng ca mnh l u vit hn h thng trong cc quyn
li ch k ca c nhn c php cn tr s thc hin y
cc mc ch m cng ng theo ui. Khi cc trit gia
c khng bit bao nhiu ln by t s phn u cho hnh
phc c nhn l phi o c v ch vic thc hin ngha v
c p t l ng ca ngi, h hon ton chn thnh, mc
d iu ny l kh hiu vi nhng ngi c nui
dng trong mt truyn thng khc.
u c mt mc ch chung quan trng hn tt c, th
chng c ch cho bt k o c hoc qui tc chung no.
mc hn ch bn thn chng ta tri nghim iu ny
trong thi chin. Nhng ngay c chin tranh v him ho
ln nht ch dn n mt cch tip cn rt nh ti ch
ngha chuyn ch cc nc dn ch, ch t rt t cc gi
tr khc sang mt bn phc v cho mc ch duy nht.
Nhng ni mt vi mc ch c th ng tr ton b x
hi, khng trnh khi l i khi s tn c c th tr thnh
mt nhim v; v cc hnh ng lm kinh hong mi cm
xc ca chng ta, nh bn con tin hoc git ngi gi hay
ngi m yu, phi c coi n thun nh th on cn
thit; rng vic nh tn gc v y i cng bch hng trm
ngn ngi phi tr thnh mt cng c chnh sch c hu
ht mi ngi chp nhn tr cc nn nhn; hoc nhng gi
ging gi ca s cng bc con gi tng qun cho
mc ch gy ging c th c d nh mt cch nghim
tc. Lun c trong con mt ca ngi tp th ch ngha mt
mc tiu ln hn m cc hnh ng ny phc v v i vi
anh ta n bin minh cho chng bi v theo ui mc ch
chung ca x hi khng th bit gii hn no v bt k
quyn hoc gi tr no ca bt k ai.
Nhng trong khi i vi s ng cng dn ca mt quc
gia chuyn ch thng c s hin dng v t cho mt l

tng, du cho l ci lm chng ta kinh tm, ci lm cho h

chp nhn v thm ch tin hnh nhng hnh ng nh vy,
iu ny khng th bo cha cho nhng ngi ch o
chnh sch. l mt ngi tr gip hu hiu trong iu
hnh mt quc gia chuyn ch, khng l mt ngi phi
sn sng chp nhn s bin h b ngoi ca cc hnh ng
tin; bn thn anh ta phi sn sng vi phm mi qui tc
o c m anh ta tng bit, nu iu ny t ra cn thit
t mc ch t ra cho anh ta. V lnh t ti cao l
ngi duy nht xc nh cc mc ch, cc cng c ca ng
ta khng c c nhn thc ti li o c ring no. H,
trn ht, phi hon ton tn tu vi c nhn lnh t; nhng
ngay sau vic quan trng nht ny h phi hon ton v
lng v ng c kh nng lm mi th. H phi khng c
l tng ring no m h mun thc hin; khng c tng
no v ci ng ci sai c th gy tr ngi cho cc nh
ca lnh t. Nh vy v cc v tr quyn lc c t hp dn
nhng ngi c lng tin o c thuc loi m trong qu
kh hng dn ngi dn Chu u, c t c th n b
cho s ng tm ca nhiu nhim v c bit, v c t c hi
lm va lng bt k kht vng l tng ho hn no,
n b cho ri ro khng th ph nhn, cho hi sinh hu ht
khoi lc ca cuc sng ring t v ca s c lp c nhn
m cc chc v c trng trch cao ko theo. S thch duy
nht c tho mn l mi v quyn lc theo ngha en v
khoi cm c tun theo v c l mt phn ca c my
quyn lc khng l chy trn tru m tt c cc th khc
phi nhng ng.
Tuy trong khi c t thuyt phc nhng ngi tt theo
tiu chun ca chng ta mong c c cc v tr lnh o
trong b my chuyn ch, v c nhiu cn tr h, th li
s c cc c hi c bit cho nhng k tn nhn v v lim
s. S c cc cng vic cn phi lm m s xu xa ca
chng th chng ai nghi ng, nhng phi c lm phc
v cho mc ch cao hn no , v phi c thc hin
vi s hiu qu v thnh tho ht nh cc nhim v khc.

211
V v s cn n cc hnh ng xu m tt c nhng ngi
vn cn b nh hng bi o c truyn thng s khng
sn lng thc hin, s sn sng lm vic xu xa tr thnh
mt con ng thng tin v ti quyn lc. Cc v tr
trong mt x hi chuyn ch trong nht thit phi thc
hnh tn bo v hm do, la di v do thm c ch tm, l
rt nhiu. C Gestapo ln ban qun l ca mt tri tp trung,
c B Tuyn Truyn ln S.A. hoc S.S. (hoc cc t chc
tng t ca Italy hay Nga), chng phi l ch thch hp
cho s dng tnh cm con ngi. Th m chnh qua cc v
tr ging nh th m con ng ti cc v tr cao nht dn
n. Tht qu ng khi mt nh kinh t hc M xut sc kt
lun t mt lng tin tng t s lit k ngn gn cc ngha
v ca mt quc gia tp th ch ngha rng h phi lm
nhng vic ny bt lun h mun hay khng: v xc sut
nhng ngi nm quyn lc l nhng ngi khng mun
chim v hnh s quyn lc l ngang mc nh xc sut
mt ngi cc k du hin s nhn vic lm trm hnh h n
l trong mt n in n l.76
Chng ta khng th, tuy vy, nghin cu mi mt ch
ny y. Vn la chn cc nh lnh o gn b vi
vn rng ln v la chn theo cc kin, hoc ng hn
theo s sn sng m mt ngi tun theo mt tp lin tc
thay i ca cc hc thuyt. V iu ny dn chng ta n
mt trong nhng nt c trng nht ca ch ngha chuyn
ch: quan h ca n vi, v nh hng ca n ti, tt c cc
c hnh c lit di tiu chung v tnh trung thc.

76

Gio s Frank H. Knight trong Journal of Political Economy,

December, 1938, p. 869.

11
S Kt liu ca S tht
Tht quan trng l vic quc hu ho t duy tin trin
mi ni pari passu* vi quc hu ho cng nghip.
- E. H. CARR

ch hiu qu nht lm cho mi ngi phc v

cho mt h thng duy nht cc mc ch m k
hoch x hi hng ti l lm cho mi ngi tin
vo cc mc ch . lm cho mt h thng chuyn ch
hot ng c hiu qu, l khng khi buc mi ngi
hot ng cho cng cc mc ch. Rt quan trng l ngi
dn phi i ti coi chng nh cc mc ch ca ring h.
Mc d lng tin phi c chn cho ngi dn v p t
ln h, chng phi tr thnh lng tin ca h, mt tn iu
c chp nhn ph bin lm cho cc c nhn hot ng t
pht cng nhiu cng tt theo cch m nh k hoch mun.
Nu cm gic v n p cc nc chuyn ch nhn chung
rt t gay gt nh hu ht ngi dn cc nc t do hnh
dung, chnh l v cc chnh ph chuyn ch thnh cng
mc cao lm cho ngi dn ngh nh h mun ngi
dn phi ngh.
iu ny, tt nhin, do nhiu hnh thc tuyn truyn khc
nhau gy ra. K thut ca n hin nay l qu quen thuc n
mc chng ta chng cn ni my v n. im duy nht cn
nhn mnh l c bn thn s tuyn truyn ln nhng k
thut c p dng chng phi l ring bit cho ch ngha
chuyn ch v rng ci lm thay i hon ton bn cht v
kt qu ca n n nh vy trong mt quc gia chuyn ch
chnh l tt c cc c quan tuyn truyn u phc v cho

t l; mc ngang nhau.

213
cng mc ch- rng tt c cc cng c tuyn truyn u
c phi hp tc ng n cc c nhn theo cng mt
hng v to ra Gleichschaltung* c trng ca mi tm
tr. Kt qu l, nh hng ca tuyn truyn cc nc
chuyn ch l khc khng ch v ln m v tnh cht vi
tuyn truyn do cc c quan c lp v cnh tranh nhau tin
hnh cho cc mc ch khc nhau. Nu tt c ngun lc v
thng tin hin hnh tht s nm di s kim sot duy nht,
th chng cn l vn n thun thuyt phc v ci ny
ci n na. Nh tuyn truyn ti ba khi c nng lc nho
nn tm tr ca h theo bt k hng no ng ta chn, v
thm ch nhng ngi thng minh nht v c lp nht
cng khng th hon ton thot khi nh hng nu h
t lu b c lp khi tt c cc ngun thng tin khc.
Trong khi cc quc gia chuyn ch a v ny ca tuyn
truyn cho n quyn lc v song trn tm tr con ngi, cc
tc ng o c c bit ny sinh khng t k thut m t
i tng v phm vi ca tuyn truyn chuyn ch. Nu n
c th c gii hn truyn b cho ngi dn ton b h
thng gi tr m n lc x hi hng ti, th tuyn truyn s
n thun ch tiu biu cho s biu th ring ca cc nt c
trng v o c tp th ch ngha m chng ta xem xt
ri. Nu gi nh i tng ca n ch l dy ngi dn mt
qui tc o c xc nh v ton din, th vn s ch l
qui tc o c ny l tt hay xu m thi. Chng ta thy
rng qui tc o c ca mt x hi chuyn ch khng chc
hp dn i vi chng ta, rng ngay c phn u cho bnh
ng bng cng c ca mt nn kinh t ch huy c th ch
to ra s bt bnh ng p buc mt cch chnh thng- mt
quyt nh c on v a v ca mi c nhn trong mt
trt t th bc mi v rng hu ht cc yu t nhn o
ca o c chng ta, tn trng i sng con ngi, lu
*

T ting c c th dch l iu chuyn, thng c hiu l qu

trnh t chc ch chuyn ch bng cch loi b mi loi i th v
xy dng cc t chc theo thc h Quc X, mt qu trnh ci to.

tm n nhng ngi yu, v n c nhn ni chung, s

bin mt. D cho iu ny c th l kinh tm i vi hu
ht mi ngi, v mc d n ko theo mt s thay i v
tiu chun o c, n khng nht thit hon ton phi o
c. Mt s c im ca mt h thng nh vy c th
thm ch hp dn i vi cc nh o c hc nghim khc
nht c sc thi bo th v t ra c a hn i vi h so
vi cc tiu chun mm hn ca mt x hi t do.
Cc h qu o c ca tuyn truyn chuyn ch c
xem xt by gi, tuy vy, l mt loi thm ch cn su sc
hn. N ph hu mi o c bi v n lm xi mn mt
trong cc nn tng ca mi o c: nhn thc v v tn
trng s tht. T bn cht nhim v ca n, tuyn truyn
chuyn ch khng th t gii hn mnh cc gi tr, cc
vn v kin v nim tin o c trong c nhn lun
lun t nhiu tun theo cc quan im ch ng cng ng
ca mnh, m n phi m rng n cc vn s thc m
tr c con ngi dnh lu vo theo mt cch khc. iu ny
l th, th nht, bi v, thuyt phc ngi dn chp nhn
cc gi tr chnh thng, chng phi c bin minh, hoc
c chng t l c lin h vi cc gi tr m ngi dn
nm c ri, ci thng lin quan n cc khng nh v
mi lin h nhn qu gia phng tin v mc ch; v, th
hai, bi v s phn bit gia mc ch v phng tin, gia
mc tiu c hng ti v cc bin php c tin hnh
t n, thc ra l chng bao gi rt dt khot v r rng
nh bt k tho lun chung no v cc vn ny c th
gi ; v v th, phi lm cho ngi dn tn thnh khng
ch cc mc ch cui cng m c cc quan im v cc s
thc v kh nng m cc bin php c bit da vo.
Chng ta thy rng s tn thnh v qui tc o c
y , m h thng ton din bao trm ca cc gi tr l
ngm nh trong mt k hoch kinh t, khng tn ti mt
x hi t do m s phi c to ra. Nhng chng ta khng
c cho rng nh k hoch s tip cn nhim v ca mnh

215
vi thc v nhu cu hoc rng ngay cho l ng ta
thc c v n, c th to ra trc mt qui tc ton din.
ng ta ch tm hiu v cc mu thun gia cc nhu cu khc
nhau khi ng ta tip tc, v phi a ra quyt nh ca mnh
khi cn. Qui tc v gi tr hng dn quyt nh ca ng ta
khng tn ti in abstracto [mt cch tru tng] trc cc
quyt nh phi c a ra; n phi c to ra vi cc
quyt nh c bit. Chng ta cng thy s bt lc ny
tch vn chung v gi tr khi cc quyt nh c bit lm
cho l khng th ra sao mt t chc dn ch, trong khi
khng c kh nng quyt nh cc chi tit k thut ca mt
k hoch, li xc nh cc gi tr hng dn n.
V trong khi nh chc trch k hoch ho s lin tc phi
quyt nh cc vn theo nhng phm cht m v chng
khng c cc qui tc o c r rng no, n phi bin
minh cc quyt nh ca mnh cho nhn dn- hoc, t nht,
phi bng cch no lm cho ngi dn tin rng chng l
cc quyt nh ng. Mc d nhng ngi c trch nhim
ra quyt nh c th c hng dn bi chng g ngoi
nh kin, nguyn tc ch o no phi c tuyn b
cng khai nu mun cng ng khng ch th ng tun
theo m tch cc ng h bin php y. Nhu cu hp l
ho ci thch v ci khng thch, nhng ci, do thiu bt c
th no khc, phi hng dn nh k hoch trong nhiu
quyt nh ca mnh, v nhu cu pht biu cc l do ca
mnh dng m chng s hp dn cng nhiu ngi cng
tt, s buc ng ta xy dng cc l thuyt, tc l, cc khng
nh v cc mi quan h gia cc s thc, nhng ci sau
tr thnh mt phn khng tch ri ca hc thuyt cai tr.
Qu trnh ny v to ra mt huyn thoi bin minh
hnh ng ca ng ta khng cn phi l c thc. Lnh t
chuyn ch c th c hng dn ch bi mt s khng a
theo bn nng trng thi s vt m ng ta thy v bi mt
kht vng to ra mt trt t th bc mi ph hp hn vi
quan nim ca ng ta v phm cht; ng ta c th ch bit
rng mnh ght nhng ngi Do Thi nhng ngi dng

nh rt thnh cng trong mt trt t khng to cho ng

ta mt ch tho ng, v rng ng ta thch v ngng m
ngi cao tc vng, nhn vt qu tc ca cc tiu thuyt
thi tr ca ng ta. Nh th ng ta s sn sng nm ly cc
l thuyt dng nh cung cp mt s bin minh hp l cho
cc nh kin m ng ta chia s vi nhiu bn hu. Nh th
mt l thuyt gi-khoa hc tr thnh mt phn ca tn iu
chnh thng ci mc t nhiu ch o hnh ng ca
mi ngi. Hoc s khng thch rng khp i vi vn
minh cng nghip v s khao kht lng mn vi cuc sng
thn d, cng vi mt tng (c l sai) v gi tr c bit
ca nhng ngi dn nng thn nh nhng ngi lnh, to
c s cho mt huyn thoi khc: Blut und Boden (Mu v
t), by t khng ch cc gi tr cui cng m c mt lot
nim tin v nguyn nhn v kt qu m, mt khi chng
tr thnh cc l tng ch dn hot ng ca ton cng
ng, th khng c nghi ng.
Nhu cu v cc hc thuyt chnh thng nh vy vi t
cch l mt cng c ch o v tp hp n lc ca ngi
dn c cc nh l thuyt khc nhau ca h thng
chuyn ch thy trc r rng. S di tr Qu phi ca
Plato v cc huyn thoi ca Sorel ph v cho cng mc
ch nh hc thuyt chng tc ca nhng k Nazi hoc l
thuyt v quc gia hp tc ca Mussolini. Tt c chng u
nht thit da trn cc quan im c bit v cc s thc m
sau c trau chut vo cc l thuyt khoa hc nhm
bin minh cho mt quan im nh trc.
Cch hiu qu nht lm cho ngi dn chp nhn tnh
hp l ca cc gi tr chng phi phc v l thuyt phc h
rng chng thc s l ht nh cc gi tr, hoc t nht nhng
ci tt nht trong s , m h lun lun c, nhng trc
y khng c hiu hoc nhn ra mt cch ng n.
Ngi dn c bo chuyn lng trung thnh ca h t
thng c sang thng mi di ci c l thng
mi thc ra chnh l ci m bn nng sng sut ca h

217
lun mch bo nhng l ci trc y h ch thy l m.
V k thut hu hiu nht cho mc ch ny l dng cc t
c nhng thay i ngha ca chng. t c im no ca
cc ch chuyn ch cng lc li gy bi ri n vy i
vi ngi quan st hi ht v du sao vn rt c trng cho
ton b bu khng kh tr tu bng s xuyn tc hon ton
ngn ng, bng s thay i ngha ca cc t m vi
chng cc l tng ca ch mi c biu l.
T chu thit hi nht kha cnh ny, tt nhin, l t t
do. l mt t c dng thoi mi trong cc quc gia
chuyn ch nh cc ni khc. Thc vy, c th ni thc
tnh v phi dng nh mt cnh bo chng ta lun phi
cnh gic chng li tt c nhng k quyn r ha vi chng
ta New Liberties for Old [T do mi thay cho T do c]77 rng ni no t do nh chng ta hiu b ph hu, th
iu ny hu nh lun c tin hnh nhn danh quyn t
do mi no c ha cho ngi dn. Ngay c gia
chng ta c nhng nh k hoch ha vi chng ta mt
quyn t do tp th cho nhm, m bn cht ca n c th
thu thp c t s thc rng nhng ngi ch trng n
thy cn thit m bo vi chng ta rng ng nhin s
xut hin ca quyn t do c k hoch khng c ngha
rng tt c [sic] cc dng trc y ca t do phi c hu
b. Dr. Karl Mannheim, m t cng trnh78 ca ng cc
cu ny c ly ra, t nht cnh bo chng ta rng quan
nim v quyn t do theo gng thi i trc l mt tr
ngi cho bt k s hiu tht s no ca vn . Nhng vic
dng t quyn t do ca ng cng gy lm lc nh t ca
ming ca cc nh chnh tr chuyn ch. Ging nh t do
ca h, t do tp th m ng rao cho chng ta khng phi
l t do ca cc thnh vin x hi m l quyn t do v hn

77

y l tiu ca mt cng trnh mi y ca s gia Carl L. Becker.

78

Man and Society in an Age of Reconstruction, p. 377.

ca nh k hoch lm vi x hi ci m ng ta thch.79
l s ln ln ca quyn t do vi quyn lc c a
n cc oan.
Trong trng hp c bit ny s bp mo ngha ca t
, tt nhin, c chun b k bi mt hng di cc trit gia
c v, nht l, bi nhiu nh l thuyt ch ngha x hi.
Nhng quyn t do-freedom v t do-liberty khng
phi l hai t duy nht m ngha ca n b thay i thnh
ngc li dng nh cc cng c tuyn truyn chuyn
ch. Chng ta cng thy ht vy xy ra vi cc t cng
l v lut, quyn v bnh ng. Danh mc c th
c m rng cho n khi n bao gm hu nh tt c cc
thut ng o c v chnh tr thng dng.
Nu ngi ta khng t mnh tri nghim qu trnh ny,
th rt kh thy r tm trng i ca thay i ny v ngha
ca cc t, s bi ri m n gy ra, v cc ro cn i vi
bt k tho lun duy l no m n to ra. Phi tri qua
hiu c v sao, nu mt trong hai anh em i theo mt
nim tin mi, sau mt thi gian ngn anh ta dng nh ni
mt ngn ng khc lm cho giao thip thc s gia h l
khng th. V s ln ln tr nn ti t hn bi v s thay
i ny v ngha ca cc t m t cc l tng chnh tr
khng phi l mt s kin n l m l mt qu trnh lin
tc, mt k thut c s dng mt cch c thc hoc v
tnh iu khin con ngi. Dn dn, khi qu trnh ny
tip din, ton b ngn ng tr nn b chim ot, v cc t
tr thnh cc v trng rng b tc mt bt k ngha r
rng no, v c kh nng ch mt th cng nh ci ngc li
ca n v c dng ch cho nhng lin tng xc cm vn
cn gn b vi chng.
79

Peter Drucker (The End of Economic Man, p. 74) nhn xt ng rng

cng c t t do, th cng c nhiu ni sung v t do mi. Th m
quyn t do mi ny ch l mt t bao trm s tri ngc chnh xc v
tt c ci m Chu tng hiu l t doQuyn t do mi c
thuyt ging Chu u, tuy vy, l quyn ca a s chng li c nhn.

219
Khng kh tc ot i a s t duy c lp. Nhng
thiu s nhng ngi vn c chiu hng ph phn cng
phi im lng. Chng ta thy ri v sao s cng bc
khng th b gii hn s chp thun qui tc o c lm
c s cho k hoch m theo mi hot ng x hi c
ch huy. V nhiu phn ca qui tc o c ny s chng
bao gi c pht biu mt cch tng minh, v nhiu phn
ca thang gi tr ch o s ch tn ti mt cch ngm nh
trong k hoch, bn thn k hoch trong mi chi tit, thc
ra mi hnh ng ca chnh ph, phi tr thnh bt kh
xm phm v c min ph phn. Nu mun nhn dn
ng h n lc chung mt cch khng do d, h phi c
thuyt phc rng khng ch mc ch c hng ti m c
cc phng tin c chn u l nhng ci ng. Tn iu
chnh thng, m s gn b vi n phi c tng cng, v
vy s bao gm mi quan im v cc s thc m k hoch
da vo. Ph phn cng khai hoc ngay c s by t nghi
ng phi b cm bi v chng c xu hng lm yu s ng
h ca cng chng. Nh ng b Webb tng thut v lp
trng mi doanh nghip Nga: Trong khi cng vic ang
tin trin, bt k s by t nghi ng cng khai no, hoc
ngay c lo s rng k hoch s khng thnh cng, l mt
hnh ng khng trung thnh v thm ch phn bi bi v
nh hng kh d ca n ln ch v n lc ca cc nhn
vin cn li.80 Khi s nghi ng hoc lo s c by t lin
quan khng n thnh cng ca mt doanh nghip c th
m n ton b k hoch x hi, th phi c coi thm ch
hn nh s ph hoi.
Cc s thc v cc l thuyt nh vy phi tr thnh i
tng ca hc thuyt chnh thng chng t hn so vi cc
quan im v gi tr. V ton b b my truyn b kin
thc- cc trng hc v bo ch, radio v phim nh- s c
dng ch ring cho vic truyn b cc quan im, bt lun
ng hay sai, nhng ci s cng c nim tin vo s ng
80

Sidney and Beatrice Webb, Soviet Communism, p. 1038.

n ca cc quyt nh do nh chc trch a ra; v mi

thng tin c th gy nghi ng hoc do d u s b giu i.
Tc ng c th c ln lng trung thnh ca ngi dn i
vi h thng l tiu chun duy nht quyt nh liu mt
mu thng tin c bit c c cng b hay b cm. Tnh
hnh mt quc gia chuyn ch, thng xuyn v tt c
mi lnh vc l ht nh tnh hnh ni khc trong mt vi
lnh vc trong thi chin. Tt c mi th c th gy ra nghi
ng v s sng sut ca chnh ph hoc to ra bt mn u
s b giu khi nhn dn. C s cho nhng so snh bt li
vi cc iu kin ni khc, s hiu bit v cc kh nng
la chn kh d khc i vi tin trnh thc s c tin
hnh, nhng thng tin c th gi s tht bi ca chnh ph
thc hin li ha ca n hoc tn dng cc c hi ci
thin tnh hnh - tt c u b gi kn. Do khng c lnh
vc no m s kim sot thng tin mt cch c h thng s
khng c thc hnh v s ng nht khng c cng
c.
iu ny p dng thm ch c cho cc lnh vc r rng
rt xa cch vi bt k li ch chnh tr no v c bit i
vi mi khoa hc, ngay c khoa hc tru tng nht. Rng
trong cc mn lin quan trc tip n cng chuyn ca con
ngi v v vy nh hng trc tip nht n cc quan im
chnh tr, nh lch s, lut hc, hoc kinh t hc, nghin cu
v t cho s tht khng th c cho php trong mt h
thng chuyn ch, v vic chng minh cc quan im chnh
thng ng l tr thnh i tng duy nht, l iu c th
d thy v c y ry khinh nghim xc nhn. Cc mn
ny, thc vy, trong tt c cc nc chuyn ch tr thnh
cc nh my sung mn nht ra cc huyn thoi m
nhng ngi tr v dng ch o tm tr v ch ca cc
thn dn ca mnh. Khng ngc nhin l trong cc lnh vc
ny ngay c s gi v rng h tm kim chn l cng b
ngn cm v chnh cc nh chc trch quyt nh hc
thuyt no phi c dy v c cng b.

221
S kim sot chuyn ch i vi kin m rng ra, tuy
vy, cho cc ch m thot u dng nh chng c tm
quan trng chnh tr no c. i khi tht kh gii thch v
sao cc hc thuyt c bit li phi cm on mt cch chnh
thng hoc v sao cc hc thuyt khc li c khuyn
khch, v tht l k l nhng s thch v ght ny l r rng
c phn ging nhau cc h thng chuyn ch khc nhau.
c bit, tt c chng dng nh u ght cay ght ng
cc dng t duy tru tng hn- mt s khng a c trng
c ca nhiu ngi theo ch ngha tp th gia cc nh
khoa hc chng ta. D l thuyt tng i c cho l mt
cuc tn cng Semitic ln c s ca vt l Thin cha gio
v Bc u hay b phn i v n mu thun vi ch ngha
duy vt bin chng v gio l Marxist th cng gn ht nh
nhau. Cng chng my khc bit d cho cc nh l nht
nh ca ton thng k b tn cng bi v chng to thnh
mt phn ca cuc u tranh giai cp v lnh vc t tng
v l sn phm ca vai tr lch s ca ton hc vi t cch
l y t ca giai cp t sn, hay ton b mn khoa hc b
ln n bi v n khng cung cp m bo no rng n s
phc v li ch ca nhn dn. Dng nh ton hc thun
tu cng khng t l nn nhn hn v rng ngay c c cc
quan im ring v bn cht ca tnh lin tc cng c th b
qui cho l c c nh kin t sn. Theo ng b Webb, Tp
ch Khoa hc T nhin Marxist-Leninist [Journal for
Marxist-Leninist Natural Sciences] c cc khu hiu sau:
Chng ta ng h ng trong Ton hc. Chng ta ng h
s trong sch ca l thuyt Marxist-Leninist trong phu
thut hc. Tnh hnh c v rt ging th c. Tp ch
ca Hi cc Nh Ton hc X hi ch ngha-Quc gia
[Jourrnal of the National-Socialist Association of
Mathematicans] cng y ry ng trong ton hc, v
mt trong nhng nh vt l c ni ting nht, Lenard
ngi c gii Nobel, tng kt s nghip c i ca
ng di tiu Vt l hc c trong Bn Tp - German
Physics in Four Volumes!

 hon ton tun theo ton b tinh thn ca ch ngha

chuyn ch m n ln n bt k hot ng no ca con
ngi c tin hnh ch v bn thn n m khng c mc
ch no . Khoa hc v khoa hc, ngh thut v ngh
thut, u l ng ght i vi nhng ngi Nazi, cc nh
tr thc x hi ch ngha ca chng ta, v nhng ngi
cng sn. Mi hot ng u phi dn s bin minh ca n
t mt mc tiu x hi c ch . Khng c c hot ng
t pht, khng c hng dn, bi v n c th to ra
nhng kt qu khng lng trc c v k hoch khng
chun b cho cc kt qu . N c th to ra mt ci g
mi, bt ng, khng th ngh ti trong trit l ca nh k
hoch. Nguyn l cn m rng ra c cho cc tr chi v gii
tr. Ti cho c gi t on xem liu l c hay
Nga m nhng ngi chi c chnh thng h ho l
chng ta phi chm dt tnh trung lp ca mn c mt ln
cho mi mi. Chng ta phi ln n cng thc c v c nh
cng thc ngh thut v ngh thut mt cch dt khot.
Khng th tin ni d nhng s lon tr ny c th t ra,
tuy vy chng ta phi cnh gic ng gt b chng nh ch
l cc sn phm ph tnh c nhng ci chng c g lin
quan n c trng thit yu ca h thng chuyn ch hay
k hoch ho. Chng khng phi vy. Chng l kt qu trc
tip ca chnh cng kht vng thy mi th c ch dn
bi mt quan nim n nht v ci tng th, ca nhu cu
gi bng mi gi cc quan im m phc v chng
i hi ngi dn phi lin tc hi sinh, v ca t tng
chung rng tri thc v lng tin ca ngi dn l cng c
dng cho mt mc ch duy nht. Mt khi khoa hc phi
phng s, khng cho chn l, m cho quyn li ca mt giai
cp, mt cng ng, hoc mt quc gia, th nhim v duy
nht ca tranh lun v tho lun l minh chng v
truyn b hn na lng tin theo ton b cuc sng ca
cng ng c ch huy. Nh b trng t php Nazi
gii thch, vn m mi l thuyt khoa hc mi phi t hi

223
mnh l: Ti c phng s Ch ngha x hi Quc gia v li
ch ln nht ca mi ngi?
T s tht, chn l bn thn n khng cn c ngha
c ca n na. N khng cn m t ci g phi tm thy,
vi lng tm c nhn nh quan to duy nht phn x liu
trong bt k trng hp c bit no bng chng (hoc a v
ca nhng ngi tuyn b n) c m bo mt nim tin hay
khng; n tr thnh ci g phi c nh chc trch
ra, ci g phi c tin vo v quyn li ca s thng
nht ca n lc c t chc v ci c th phi c
thay i khi nhu cu cp bch ca n lc c t chc ny
i hi.
Bu khng kh tr tu chung m iu ny to ra, tinh thn
tr tro hon ton v s tht m n gy ra, s mt ngha
ca thm ch ngha ca s tht, s bin mt ca tinh thn
thm tra c lp v ca lng tin vo nng lc ca nim tin
duy l vng chc, cch m nhng khc bit v kin trong
mi lnh vc tri thc tr thnh cc vn chnh tr phi
c nh chc trch quyt nh, l tt c nhng th m ta
phi ch thn t tri nghim th mi thu hiu - chng m
t ngn gn no c th truyn t ht qui m ca chng. C
l s thc lm hong s nht l s khinh mit t do tr tu
khng phi l th ny sinh ch mt khi h thng chuyn ch
c thit lp, m l ci c th thy mi ni gia cc nh
tr thc nhng ngi c nim tin tp th ch ngha v
nhng ngi coi mnh l cc th lnh tr thc ngay c cc
nc vn cn di ch t do. Khng ch l thm ch s
n p ti t nht c tha th nu n c tin hnh nhn
danh ch ngha x hi, v s to ra mt h thng chuyn
ch c ng h cng khai bi nhng ngi t ph ln mt
ni cho cc nh khoa hc cc nc t do; m c tnh
khng khoan dung cng c ca tng. Khng phi chng ta
mi chng kin mt tc gi khoa hc Anh thm ch bo
v To D Gio [Inquisition] bi v theo ng ta n c li

cho khoa hc khi n bo v mt giai cp ang ln81

sao? Quan im ny, tt nhin, v thc t khng th phn
bit c khi cc quan im m nhng ngi Nazi c i
vi vic bc hi cc nh khoa hc, t nhng sch khoa
hc, v vic nh tn gc trc tn r gii tr thc mt cch c
h thng khi ngi dn b khut phc.
S kht khao p t ln ngi dn mt tn iu ci c
coi l b ch cho h, tt nhin, khng phi l mt ci mi
hoc l k g i vi thi i chng ta. Mi, tuy vy, l l l
m vi n nhiu nh tr thc ca chng ta c th bin minh
cho cc mu toan nh vy. Khng c quyn t do t tng
thc s trong x hi chng ta, n ni vy, bi v kin v
th hiu, s thch ca qun chng c b my tuyn truyn
nho nn, bng qung co, bng nhng tm gng ca cc
tng lp trn, v bng cc yu t mi trng nhng ci chc
chn buc suy ngh ca ngi dn i theo cc np so mn.
T y rt ra kt lun rng nu nhng l tng v th hiu
ca i a s lun lun c nho nn bi hon cnh m
chng ta c th iu khin, chng ta phi tn dng nng lc
ny mt cch c thc xoay chuyn t tng ca ngi
dn theo hng chng ta ngh l mt chiu hng ng
mong mi.
C l kh ng rng i a s him khi c kh nng t
duy mt cch c lp, rng v hu ht cc vn h chp
nhn cc quan im m h thy c to ra sn, v rng
h s hi lng ngang nhau nu tha nhn hoc c d d
vo mt tp nim tin hay mt tp khc. Trong bt k x hi
no quyn t do t tng s c l c tm quan trng trc
tip ch i vi mt thiu s nh. Nhng iu ny khng c
ngha rng ai l ngi c thm quyn, hoc phi c
quyn lc, la chn ra nhng ngi m i vi h quyn
t do ny c dnh cho. N chc chn khng bin minh
cho gi nh l ng v bt k nhm ngi dn no i
81

J. G. Crowther, The Social Relations of Science (1941), p. 333.

225
quyn xc nh ci m ngi dn phi ngh hoc tin. N
chng t mt s ln ln hon ton v t duy i gi rng,
bi v di bt k loi h thng no a s ngi dn i theo
s lnh o ca ai , s chng c khc bit no nu mi
ngi phi i theo cng s lnh o. i phn i gi tr ca
quyn t do tr tu bi v n s chng bao gi c ngha cho
mi ngi cng kh nng t duy c lp nh nhau l hon
ton b qun cc l do nhng ci cho quyn t do tr tu gi
tr ca n. Ci l thit yu lm cho n p ng chc
nng ca n vi t cch l ng c thc y hng u ca
tin b tr tu, khng phi l mi ngi c th c kh nng
suy ngh hoc vit bt k ci g, m l bt k nguyn nhn
no hay tng no u c th c tranh lun bi ai .
Chng no s bt ng quan im khng b cm on, th
s lun c ai s cht vn cc t tng thng tr nhng
ngi ng thi v a ra cc t tng mi kim tra l
l v s tuyn truyn.
S tng tc ny ca cc c nhn, c hiu bit khc nhau
v quan im khc nhau, l ci to nn cuc sng ca t
duy. S pht trin ca l phi, ca l tr l mt qu trnh x
hi da trn s tn ti ca nhng khc bit nh vy. Chnh
do bn cht ca n l nhng kt qu ca n khng th tin
on c, m chng ta khng th bit cc quan im no
s gip s pht trin ny v cc quan im no th
khng- tm li, rng s pht trin ny khng th b khng
ch bi bt k quan im no m chng ta hin c m
khng ng thi hn ch n. i lp k hoch hoc t
chc s pht trin ca tr tu, hoc, v chuyn , s tin
b ni chung, l mt s mu thun v thut ng. tng
rng tr c con ngi phi iu khin mt cch c thc
s pht trin ca chnh n lm ln ln l tr c nhn, ci
ring n c th iu khin mt cch c thc bt k th
g, vi qu trnh gia cc c nhn m nh qu trnh mi
c s pht trin ca n. Bng cch c th iu khin n,
chng ta n thun ch a ra cc gii hn cho s pht trin

ca n v chng sm th mun s gy ra s tr tr v t duy

v mt s sa st v l tr.
Thm ho ca t tng tp th ch ngha l, trong khi n
xut pht lm cho l tr l ti thng, n kt thc bng
ph hu l tr bi v n nhn thc sai qu trnh m s pht
trin l tr ph thuc vo. Thc vy c th ni rng l
nghch l ca tt c mi hc thuyt tp th ch ngha v i
hi ca n v iu khin c thc hoc k hoch ho c
thc l chng tt yu dn n i hi rng tr tu ca c
nhn no phi thng tr ti thng trong khi ch c
cch tip cn c nhn ch ngha i vi cc hin tng x
hi mi lm cho chng ta nhn ra rng cc lc lng siuc nhn l cc lc lng ch o s pht trin ca l tr. C
nhn ch ngha nh vy l mt thi ca nhn tnh trc
qu trnh x hi ny v ca s khoan dung i vi cc
kin khc v l hon ton tri ngc vi thi tr thc
ngo mn nm gc r ca i hi v s ch huy ton din
qu trnh x hi.

227

12
Gc r X hi ch ngha
ca Ch ngha Nazi
Tt c cc lc lng chng t do
u kt hp chng li mi th t do.
- A. MOELLER VAN DEN BRUCK

t sai lm chung l coi Ch ngha x hi Quc gia

ch nh mt s ni lon chng l tr, mt phong
tro phi l khng c nn tng tr tu. Nu gi nh
th, phong tro c th t nguy him hn nhiu nh n l.
Nhng chng g c th xa s tht hoc gy lm lc hn th.
Cc hc thuyt ca Ch ngha x hi Quc gia l cc im
ca mt s tin ho lu di ca t duy, mt qu trnh trong
cc nh t tng nhng ngi c nh hng ln vt
ra xa nhng ranh gii m nc c tham d vo. C th
ngh bt k th no v cc tin m t chng xut pht,
khng th t chi rng nhng ngi to ra cc hc
thuyt mi l cc tc gi c th lc ln nhng ngi
li du n v t tng ca h ln ton b t tng Chu
u. H thng ca h c pht trin vi s nht qun
tn nhn. Mt khi chp nhn cc gi thit m t n xut
pht, chng h c s trn thot no khi logic ca n. N
n gin l ch ngha tp th c gii thot khi mi vt
tch ca truyn thng c nhn ch ngha ci c th cn tr
vic thc hin n.
Du cho trong s pht trin ny cc nh t tng c
dn u, h khng h n c. Thomas Carlyle v Houston
Stewart Chamberlain, August Comte v Georges Sorel,
cng ng gp nhiu cho s pht trin lin tc nh bt
k ngi c no. S pht trin lung t tng ny trong

phm vi nc c c R. D. Butler lm r mi y trong

nghin cu ca ng v Gc r ca Ch ngha x hi Quc
gia [The Roots of National Socialism]. Nhng, mc d tnh
bn b ca n qua mt trm nm mi nm dng hu
nh khng thay i v lun lun tr li, iu ni bt ln t
nghin cu , l kh khng khip, li d thi phng tm
quan trng ca cc t tng ny c c trc 1914.
Chng ch l mt lung t tng gia mt dn tc khi
c l bt ng trong cc quan im hn bt k dn tc
no khc. V chng c i din nhn tng qut bi mt
thiu s nh v b a s ngi c rt khinh b nh chng
b cc ni khc.
Th th ci g, sau , lm cho cc quan im ny do
mt thiu s phn ng nm cui cng li nhn c s
ng h ca i a s ngi c v thc t ca ton b
thanh nin c? khng n thun l s tht bi, s au
kh, v ln sng ca ch ngha dn tc l ci dn n s
thnh cng ca chng. Cn t hn na nh nguyn nhn,
m bit bao ngi mun tin, l mt s phn cng t bn
ch ngha chng li s thng tin ca ch ngha x hi.
Ngc li, s ng h a cc t tng ny n quyn
lc chnh xc l t phe x hi ch ngha. Chc chn
khng phi thng qua giai cp t sn, m ng hn thng
qua vic thiu giai cp t sn mnh, m chng c gip
n quyn lc.
Cc hc thuyt ch o cc nhn t cai tr nc c
trong th h qua chng li khng phi ch ngha x hi
trong Ch ngha Marx m l chng li cc nhn t t do
hm cha trong , ch ngha quc t v ch dn ch
ca n. V khi ngy cng tr nn r rng rng chnh l
cc nhn t to thnh nhng cn tr cho thc hin ch
ngha x hi, th nhng ngi x hi ch ngha cnh T
ngy cng tin gn n cnh Hu. Chnh s lin hip cc
lc lng chng t bn ch ngha cnh Hu v cnh T, s
hp nht ca ch ngha x hi cp tin v bo th, l ci
y mi th mang tnh t do ra khi nc c.

229
Mi quan h gia ch ngha x hi v ch ngha dn tc
c mt thit t ban u. y ngha l cc ng t
ca Ch ngha x hi Quc gia Fichte, Robertus, v
Lassalle - ng thi c tha nhn l cha ca ch ngha
x hi. Trong khi ch ngha x hi l thuyt dng Marxist
ch o phong tro lao ng c, nhn t c on v
dn tc ch ngha mt thi gian li vo hu trng.
Nhng khng lu.82 T 1914 tr i xut hin t hng
ng ca ch ngha x hi Marxist ht thy ny ti thy khc
nhng ngi ch dn, khng phi nhng ngi bo th
v phn ng, m l nhng ngi lao ng chn tay chu
kh v thanh nin m mng thnh cc con chin X hi ch
ngha Quc gia. Ch sau tro lu ch ngha x hi dn
tc ch ngha mi t tm quan trng ln v nhanh chng
tr thnh hc thuyt Hitler. Chng cung chin 1914, ci,
v tht bi ca c, chng bao gi c iu tr hon
ton, l khi u ca s pht trin hin i to ra Ch ngha
x hi Quc gia, v ch yu vi s gip ca nhng
ngi x hi ch ngha c m n ni ln trong giai on
ny.
C l i din hng u, v c trng nht theo cch no
l c Gio s Werner Sombart, m tc phm Hndler
und Helden (Cc Nh bun v cc Anh hng) kht ting
ca ng xut hin nm 1915. Sombert bt u nh mt
ngi x hi ch ngha theo Marx v, nm 1909, c th
khng nh vi nim t ho rng ng hin phn ln i
mnh u tranh cho cc t tng ca Karl Marx. ng
lm nhiu nh bt k ai truyn b cc t tng x hi
ch ngha v s on gin chng t bn ch ngha vi nhng
sc thi khc nhau ra khp nc c; v nu t tng c
82

V ch mt phn. Nm 1892 mt trong cc lnh t ca ng x dn

ch, August Bebel, c th ni vi Bismarck rng Th tng c th
yn tm rng nn Dn ch X hi c l mt loi trng chun b cho
ch ngha qun phit!

tr nn thm m cc yu t ca Marx theo cch ng l

khng c nc no cho n cch mng Nga, th mc
ln l nh Sombart. Mt thi ng c coi l i din
xut sc ca tng lp tr thc x hi ch ngha b khng b,
v cc quan im cc oan ca mnh, ng khng th c
c mt chc gio s i hc. V thm ch sau chin tranh
va qua nh hng, bn trong v bn ngoi nc c,
ca cc cng trnh ca ng vi t cch mt s gia, vn theo
cch tip cn Marxist sau khi ng ngng l mt nh
Marxist trong chnh tr, l su rng nht v c bit ni
bt trong cc cng trnh ca nhiu nh k hoch Anh v M.
Trong cun sch thi chin ca mnh nh x hi ch
ngha gi ny hoan nghnh Chin tranh c nh xung
t khng th trnh khi gia nn vn minh thng mi ca
nc Anh v vn ho anh hng ca nc c. S khinh
mit ca ng vi cc quan im thng mi ca ngi
dn Anh nhng ngi mt ht cc bn nng hung hng,
l v bin. Trong con mt ng chng c g ng khinh hn
s phn u ph qut t hnh phc c nhn; v ci m
ng m t nh chm ngn ch o ca o c Anh: hy
ng l ci c th tt lnh vi bn v bn c th ko di
nhng ngy ca bn trn mnh t ny theo ng l chm
ngn nhc nht tng c ni ra bi mt u c
thng mi. T tng c v nh nc, nh c
Fichte, Lassalle, v Robertus pht biu mt cch r rng, l
nh nc chng phi c sng lp ra v cng khng c
thit lp bi cc c nhn, cng chng phi mt s tp hp
ca cc c nhn, mc ch ca n cng khng phi nhm
phng s cho bt k li ch no ca cc c nhn. N chnh l
mt Volksgemeinschaft* trong c nhn chng c cc
quyn no m ch c cc ngha v. Nhng i hi ca c
nhn lun lun l kt qu ca tinh thn thng mi.
Nhng t tng ca 1789 - t do, bnh ng, bc i l

Cng ng nhn dn

231
cc t tng c st thng mi khng c mc ch no
khc m ch m bo cc li th nht nh cho c nhn.
Trc 1914 tt c cc l tng c tht v mt cuc sng
anh hng b nguy him ch t trc s thng tin lin tc
ca cc l tng thng mi Anh, s tin nghi Anh, v th
thao Anh. Ngi dn Anh khng ch bn thn h tr
thnh hon ton i bi, mi thnh vin cng on ang
chm trong bi ly tin nghi, m h bt u tim nhim
tt c cc dn tc khc. Ch c chin tranh mi gip
ngi c nh rng h thc s l mt dn tc chin
binh, mt dn tc m tt c cc hot ng v c bit tt c
cc hot ng kinh t u b t xung di, l thuc vo
cc mc ch qun s. Sombart bit rng ngi c b
dn tc khc khinh r bi v h coi chin tranh l thing
ling- nhng ng ly lm hnh din v n. Coi chin tranh
l v nhn o v v ngha l mt sn phm ca cc quan
im thng mi. C mt cuc sng cao hn cuc sng c
nhn, cuc sng ca nhn dn v ca quc gia, v chnh
mc ch ca c nhn l hi sinh bn thn cho cuc sng cao
hn . Chin tranh i vi Sombart l s hon thnh quan
im anh hng v cuc sng, v chin tranh chng nc
Anh l cuc chin tranh chng l tng i lp, l tng
thng mi ca quyn t do c nhn v ca tin nghi Anh,
ci trong con mt ng tm thy s din t tin nht
trong cc li dao co tm thy trong giao thng ho Anh.
Nu cn gin bc pht ca Sombart lc l qu
nhiu ngay c vi hu ht nhng ngi c, mt gio s
c khc v c bn i n cng cc t tng y mt
dng n ho hn v c tnh hc thut hn nhng v l do
thm ch hiu qu hn. Gio s Johann Plenge l mt
ngi c thm quyn ln nh Sombart v Marx. Quyn
sch ca ng v Marx und Hegel nh du khi u ca s
phc hng Hegel hin i gia cc hc gi theo Marx; v
khng th c nghi ng v bn cht x hi ch ngha chn
tht ca nhng nim tin m ng xut pht. Gia rt nhiu

xut bn phm thi chin ca ng tc phm quan trng nht

l mt cun sch nh nhng lc c tho lun rng ri
vi ci tt ng k, 1789 and 1914: The Symbolic Years in
the History of the Political Mind [1789 v 1914: Cc Nm
Tng trng trong Lch s T tng Chnh tr]. N c
dnh cho xung t gia T tng 1789, l tng v t do,
v T tng 1914, l tng v t chc.
T chc i vi ng, cng nh i vi tt c nhng
ngi x hi ch ngha nhng ngi dn xut ch ngha x
hi t s p dng th thin cc l tng khoa hc vo cc
vn x hi, l ct li ca ch ngha x hi. l, nh
ng nhn mnh mt cch ng n, ngun gc ca phong
tro x hi ch ngha khi u nc Php u th k mi
chn. Marx v ch ngha Marx phn bi t tng c bn
ny ca ch ngha x hi bng s bm cht cung tn song
khng tng ca h vo t tng tru tng v t do. Ch
by gi t tng v t chc mi li tr v vi chnh mnh,
ni khc, nh c chng t bi bi H. G. Well (bi
cng trnh Future in America [Tng lai M] ca ng
tc ng su sc ln Gio s Plenge, v ng l ngi m
gio s m t nh mt nhn vt li lc ca ch ngha x hi
hin i), nhng c bit c, ni n c hiu hn nht
v c thc hin hu nh trn vn. Cuc chin tranh gia
nc Anh v nc c v vy thc s l mt cuc xung t
gia hai nguyn l i lp. Cuc Chin tranh Kinh t Th
gii l k nguyn ln th ba ca u tranh tinh thn trong
lch s hin i. N c tm quan trng ngang vi Phong
tro Ci cch [th k 16] v cch mng t sn v t do.
l cuc u tranh cho thng li ca cc lc lng mi sinh
ra t i sng kinh t tin tin ca th k th mi chn: ch
ngha x hi v t chc.
Bi v trong lnh vc t tng, c l nc tiu biu
tin chc nht ca mi m c x hi ch ngha, v trong
lnh vc thc t n l nh kin trc s hng mnh nht
ca h thng kinh t c t chc cao nht. - Vi chng ta
l th k hai mi. D chin tranh c th kt thc ra sao,

233
chng ta l nhng ngi lm gng. Nhng t tng ca
chng ta s quyt nh cc mc ch sng ca nhn loi. Lch s Th gii hin tri qua cnh tng hng v m vi
chng ta mt l tng v i v cuc sng ang dn ti
chin thng cui cng, trong khi cng lc Anh mt
trong nhng nguyn l Lch s Th gii cui cng sp .
Chin tranh m nn kinh t to ra c 1914 l s thc
hin u tin ca mt x hi x hi ch ngha v tinh thn
ca n l s xut hin tch cc u tin, v khng ch i
hi, ca tinh thn x hi ch ngha. Nhng nhu cu ca
chin tranh thit lp t tng x hi ch ngha trong i
sng kinh t c, v nh th bo v t tng 1914 ca dn
tc chng ta to ra cho nhn loi, t tng v t chc c,
cng ng nhn dn (Volkgemeinschaft), v ch ngha x
hi quc giaM thc ra chng ta khng nhn ra n, ton
b cuc sng chnh tr ca chng ta v cng nghip tin
ln mt giai on cao hn. Nh nc v i sng kinh t
to ra mt s thng nht miCm gic v trch nhim
kinh t ci c trng cho cng vic cng chc trn ngp
khp hot ng t nhn. S thit lp i sng kinh t hp
tc mi ca c, m Gio s Plenge tha nhn l vn cha
chn mui hoc hon thnh, l hnh thc cao nht ca i
sng ca quc gia cha tng c bit n trn tri t.
u tin Gio s Plenge vn hi vng ho gii l tng
v t do v l tng v t chc, mc d thng qua s phc
tng hon ton nhng t nguyn ca c nhn i vi ci
ton th. Nhng nhng vt tch ny ca cc l tng t do
nhanh chng bin mt khi cc tc phm ca ng. n
1918 s kt hp gia ch ngha x hi v quan im chnh
tr v lc tn nhn tr thnh trn vn trong tm tr ng.
Khng lu sau kt thc chin tranh ng h ho ng bo
mnh trong tp ch x hi ch ngha Die Glocke [Ci
Chung] theo cch sau:
n lc phi nhn ra s thc rng ch ngha x hi
phi l chnh sch sc mnh, bi v n phi l t chc. Ch
ngha x hi phi chim quyn lc: n khng bao gi c

ph hu quyn lc mt cch m qung. V vn quan

trng v mu cht nht i vi ch ngha x hi trong thi
gian chin tranh nhn dn nht thit l iu ny: dn tc
no c tp hp hn hn nhng ngi khc nm quyn,
bi v l lnh t mu mc trong t chc nhn dn?
V ng tin on tt c cc t tng cui cng bin
minh cho Trt t Mi ca Hitler: Chnh t quan im ca
ch ngha x hi, ci l t chc, khng phi l mt quyn t
quyt tuyt i ca nhn dn quyn ca s hn lon kinh t
mang tnh c nhn ch ngha? Chng ta c sn sng ban
quyn t quyt hon ton cho c nhn trong i sng kinh
t hay khng? Ch ngha x hi nht qun c th chp
thun cho ngi dn mt quyn thnh lp t chc ch
trong s ph hp vi s phn b thc ca cc lc lng
c xc nh v mt lch s.
Cc l tng m Plenge by t rt r rng c bit ph
bin gia, v c l thm ch c dn xut t, cc gii nht
nh ca cc nh khoa hc v k s c nhng ngi, chnh
xc nh cc ng nghip Anh v M hin nay ca h hin
nay ang ln ting i, la ht m cho t chc k hoch
ho tp trung mi mt i sng. Dn u trong s h l
nh ho hc ni ting Wilhem Ostwald, mt trong nhng
tuyn b ca ng ta v im ny t s ni ting no .
Ngi ta tng thut rng ng tuyn b cng khai rng
Nc c mun t chc Chu u m cho n nay vn
cn thiu t chc. By gi ti s gii thch cho bn b mt
ln ca c: chng ti, hoc c l chng tc c, khm
ph ra tm quan trng ca t chc. Trong khi cc dn tc
khc vn cn sng di ch ca ch ngha c nhn,
chng ti t ch ca t chc ri.
Cc tng rt ging nhng ci ny ph bin trong
cc vn phng ca nh c ti nguyn liu c, Walter
Rathenau, ngi mc d c th rng mnh gi nh ng ta
nhn ra cc hu qu ca nn kinh t chuyn ch ca mnh,
l ngi tuy vy xng ng mt v tr ng k trong bt

235
k lch s y hn no ca s pht trin cc t tng
Nazi. Thng qua cc bi vit ca mnh ng c l, hn bt k
ai khc, xc nh cc quan im kinh t ca th h
trng thnh c trong v ngay sau chin tranh va qua;
v mt s cng s thn cn nht ca ng mun hn to
thnh b khung nhn s ca c quan qun l K hoch Nm
Nm ca Gring. Phn ln gio hun ca mt nh nguyn
Marxist khc, Friedrich Naumann, cng rt ging th m
quyn Mitteleuropa [Trung u] ca ng c l c s
lng pht hnh ln nht so vi bt k sch thi chin no
c.83
Nhng phi cho mt chnh tr gia x hi ch ngha
tch cc, mt thnh vin Cnh T ca ng dn ch x hi
trong Reichstag [Quc hi c], i pht trin cc t tng
ny y nht v truyn b chng ra xa v rng ri. Paul
Lensch ngay trong cc cun sch sm hn ca mnh m
t chin tranh nh s trn chy ca giai cp t sn Anh
trc s tin ln ca ch ngha x hi v gii thch l
tng x hi ch ngha v t do khc bit th no vi quan
nim ca Anh. Nhng ch trong cun sch thi chin th ba
v thnh cng nht ca ng, cun Three Years of World
Revolution [Ba Nm Cch mng Th gii], cc t tng c
trng ca ng di nh hng ca Plenge, t s pht
trin y .84 Lensch t c s cho l l ca mnh trn mt
nh gi lch s l th v nhiu kha cnh chnh xc v
vic Bismarck chp nhn bo h lm cho s pht trin
dn ti s tp trung cng nghip v cartel ho c ra sao,
83

Mt tm tt kho cc quan im ca Naumann, cng c trng v s

kt hp c ca ch ngha x hi v ch ngha quc nh bt k trch
dn no m chng ti trch trong vn bn, c th thy trong The Roots
of National Socialism ca R. D. Butler (1941), pp. 203-9.
84

Paul Lensch, Three Years of World Revolution, vi Li ni u ca J.

E. M (London, 1918). Bn dch ting Anh ca cng trnh ny vn lm
cho c th mua c trong thi gian ca chin tranh va qua, bi ngi
nhn xa trong rng no .

iu m theo lp trng Marxist ca ng, l hin thn

cho mt trng thi cao hn ca pht trin cng nghip.
Kt qu ca quyt nh ca Bismarck nm 1879 l nc
c nm vai tr ca cch mng; ngha l, ca mt nh
nc m v th ca n trong mi quan h vi phn cn li
ca th gii l v th i din cho mt h thng kinh t cao
hn v tin tin hn. Sau khi nhn ra iu ny, chng ta
phi nhn thy rng trong Th gii Cch mng hin ti c
i din cho pha cch mng, v ch th ln nht ca n,
nc Anh, cho pha phn cch mng. iu ny chng t
rng hin php ca mt nc, bt k l t do v cng ho
hoc qun ch v chuyn quyn, nh hng t i n th
no ti vn liu, nhn t quan im pht trin lch s, l
nc c coi l t do hoc khng. Hoc, ni r rng hn,
nhng quan im ca chng ta v Ch ngha T do, Dn
ch, v vn vn, c dn xut ra t cc t tng ca Ch
ngha C nhn Anh, theo mt nh nc vi mt chnh
ph yu l mt nh nc t do, v mi hn ch ln quyn t
do ca c nhn c hiu l sn phm ca ch chuyn
quyn v ch ngha qun phit.
c, ngi i din c lch s ch nh ca hnh
thc cao hn ny ca i sng kinh t, cuc chin u v
ch ngha x hi c n gin ho phi thng, v tt c
cc iu kin tin quyt ca Ch ngha x hi c thit
lp ri . V v th nht thit l mt mi quan tm sng
cn ca bt k ng x hi ch ngha no rng nc c
phi gi chnh mnh mt cch thng li chng li cc k th
ca mnh, v do c kh nng hon thnh s mnh lch s
ca mnh v cch mng ho th gii. V th chin tranh ca
ng minh chng li nc c ging nh n lc ca giai
cp t sn thp hn thi tin-t bn ch ngha ngn chn
s sa st ca giai cp ring ca h.
Rng t chc vn, Lensch tip tc, ci bt u trc
chin tranh mt cch c thc, s c tip tc mt cch
c h thng sau chin tranh. Khng qua bt k mong mun
no v bt k ngh thut t chc no cng cha phi v ch

237
ngha x hi c tha nhn nh mt nguyn l cao hn
v pht trin x hi. Cc giai cp ngy nay l nhng ngi
i tin phong thc tin ca ch ngha x hi l, v l thuyt,
nhng ngi chng i c th nhn ca n, hoc, d
sao i na, nh vy cho n mt thi gian ngn va qua.
Ch ngha x hi ang n, v thc ra mt mc no
n, v chng ta khng cn c th sng thiu n c.
Nhng ngi duy nht cn chng xu hng ny l nhng
ngi t do ch ngha. Tng lp dn c ny, nhng ngi
suy lun mt cch khng c thc t cc tiu chun Anh,
bao gm ton b giai cp t sn c c hc thc. Cc quan
nim chnh tr ca h v quyn t do v quyn cng dn,
v ch ngha hp hin v ch i ngh, u c dn
xut t quan nim mang tnh c nhn ch ngha ca th
gii, trong Ch ngha T do Anh l mt hin thn c
in, v l ci c chp nhn, bi nhng ngi pht
ngn ca giai cp t sn trong cc nm nm mi, su
mi, v by mi ca th k th mi chn. Nhng nhng
tiu chun ny lc hu v tan v, ht nh Ch ngha T
do Anh b cuc chin tranh ny lm cho tan v. Ci cn
phi lm by gi l thot khi nhng t tng chnh tr
c tha k ny v gip s pht trin ca mt quan nim
mi v Nh nc v X hi. Trong lnh vc ny Ch ngha
x hi cng phi biu th mt s chng i c thc v
kin quyt i vi ch ngha c nhn. Trong mi quan h
ny mt s thc l lng l, trong ci gi l nc c phn
ng, cc giai cp lao ng ginh c cho mnh mt v
tr vng chc v hng mnh trong i sng quc gia hn
nhiu so vi tnh th hoc nc Anh hoc Php.
Lensch pht trin tip mch suy ngh ny vi mt s suy
xt, li mt ln na, cha nhiu s tht v ng suy
ngm:
V nhng ngi Dn ch X hi, vi s gip ca B
phiu [ph thng] ny, chim mi v tr m h c th
nhn c trong Reichstag, Quc hi, trong cc hi ng
thnh ph, trong cc to n gii quyt tranh chp thng

mi, cc qu (tr cp) m au v vn vn, h thm

nhp rt su vo t chc nh nc; nhng ci gi m h
phi tr cho iu ny l nh nc, n lt mnh, gy
mt nh hng su sc ln cc tng lp lao ng. ng l,
nh kt qu ca nhng n lc x hi ch ngha hng hi
sut nm mi nm, nh nc khng cn nh n l vo
nm 1867, khi b phiu ph thng ln u tin i vo hot
ng; nhng sau , Dn ch X hi, n lt n, cng
khng cn nh n l vo lc . Nh nc tri qua
mt qu trnh x hi ho, v Dn ch X hi tri qua
mt qu trnh quc hu ho.
Plenge v Lensch ln lt cung cp nhng t tng
dn u cho cc bc thy trc tip ca Ch ngha x hi
Quc gia, c bit l Oswald Spengler v Arthur Moeller
van den Bruck, l ch nhc n hai tn tui quen bit
nht.85 Cc kin c th khc nhau v mc m ngi
u c th c coi l mt ngi x hi ch ngha hay
khng. Nhng trong tiu lun ca ng v Prussianism and
Socialism [Ch ngha Ph v Ch ngha x hi], xut bn
nm 1920, ng n thun biu l tnh cm vi cc t tng
c nhng ngi x hi ch ngha c theo ui s l
hin nhin by gi. Vi mu l l ca ng s l . Tinh
thn Ph c xa v nim tin x hi ch ngha, m ngy nay
cm ght nhau vi s cm ght ca nhng ngi anh em, l
mt v ht nh nhau. Nhng ngi i din cho nn vn
minh Phng Ty c, nhng ngi c t do ch
ngha, l i qun Anh v hnh m sau trn chin Jena,
Napoleon li trn t c. i vi Spengler, nhng
85

Cng p dng cho nhiu th lnh tr tu khc ca th h to ra ch

ngha nazi, nh Othmar Spann, Hans Freyer, Carl Schmitt, v Ernst
Jnger. V nhng iu ny hy so snh vi nghin cu l th ca Aurel
Kolnai, The War against the West (1938), tuy vy, cun sch c khim
khuyt l, bng cch t hn ch mnh cho giai on sau chin tranh khi
cc l tng ny b nhng ngi dn tc ch ngha chim mt, n
khng ti cc nh sng lp x hi ch ngha ca chng.

239
ngi nh Hardenberg v Humboldt v tt c cc nh ci
cch t do ch ngha khc u l ngi Anh. Nhng tinh
thn Anh ny s b cch mng c bt u vo nm 1914
lm tt ngm.
Ba dn tc cui cng ca Phng ng hng vo
ba hnh thc tn ti, biu hin bi khu hiu ni ting: T
do, Bnh ng, Cng ng. Chng xut hin di hnh thc
chnh tr ca Ch i ngh t do, Dn ch x hi, v ch
ngha x hi c on.86 Bn nng c, chnh xc hn,
bn nng Ph l: quyn lc thuc v ton th. Mi ngi
c ch ca mnh. Ngi ta ra lnh hoc tun lnh. Ci ny,
t th k th mi tm, l ch ngha x hi c on, v c
bn l phi t do v phn dn ch, trong chng mc hiu
theo ngha Ch ngha T do Anh v Dn ch Php. C
nhiu s tri ngc ng ght v tai ting c, nhng
ring ch ngha t do l ng khinh trn t c.
Kt cu ca dn tc Anh da trn s phn bit gia
ngi giu v ngi ngho, ca ngi Ph da trn s phn
bit gia ra lnh v tun lnh. ngha ca phn bit giai
cp do l khc nhau cn bn hai nc.
Sau khi ch ra s khc bit c bn gia h thng cnh
tranh Anh v h thng Ph v cai qun kinh t v sau khi
chng t (theo Lensch mt cch c thc) k t Bismarck
t chc c ch hot ng kinh t ngy cng c hnh
thc x hi ch ngha hn ra sao, Spengler tip tc:
nc Ph tn ti mt nh nc thc s theo ngha
tham vng nht ca t. Khng th c, ni nghim tc, cc
c th t nhn. Mi ngi, nhng ngi sng trong khun
86

Cng thc ny ca Spengler tm thy ting vng ca n trong mt

tuyn b thng c trch dn ca Schmitt, chuyn gia Nazi hng u
v lut hin php, theo s tin ho ca chnh ph tin trin trong ba
giai on bin chng: t nh nc tuyt i ca th k mi tm v th
k mi chn qua nh nc trung lp ca th k mi chn t do ch
ngha n nh nc chuyn ch trong nh nc v x hi l y ht
nhau (Carl Schmitt, Der Hter der Verfassung [Tbingen, 1931], p.
79).

kh mt h thng hot ng vi chnh xc ca mt b

my ng h, v mt no l mt mt xch trong . Vic
qun l cng vic kinh doanh cng cng v vy khng th
trong tay t nhn, nh c cho l vy b Ch i
ngh. l mt Amt [C quan] v chnh khch c trch
nhim l mt cng chc, mt ngi y t ca ci ton
th.
T tng Ph i hi rng mi ngi phi tr thnh
mt cng chc nh nc - rng tt c tin cng v lng
c nh nc n nh. Vic cai qun mi ti sn, c bit,
tr thnh mt chc nng c tr lng. Nh nc tng
lai s l mt Beamtenstaat, mt nh nc vin chc. Nhng
vn quyt nh khng ch i vi nc c, m vi c
th gii, vn phi c gii quyt bi nc c cho c
th gii, l: trong tng lai thng mi thng tr nh nc,
hoc nh nc thng tr thng mi? i mt vi vn
ny Ch ngha Ph v Ch ngha x hi l ht nh nhau.
Ch ngha Ph v Ch ngha x hi chin u vi nc
Anh gia chng ta.
T y ch cn mt bc cho thn h mnh ca Ch
ngha x hi Quc gia, Moeller van den Bruck, tuyn b
Chin tranh Th gii th Nht l chin tranh gia ch ngha
t do v ch ngha x hi: Chng ta thua cuc chin
chng li Phng Ty. Ch ngha x hi tht bi chng
li Ch ngha T do.87 Nh vi Spengler, ch ngha t do,
v vy, l k th khng i tri chung. Moeller van den
Bruck hnh din v s thc rng khng c ngi t do ch
ngha no c ngy nay; c nhng ngi cch mng tr;
c nhng ngi bo th tr. Nhng ai c th l mt ngi
t do ch ngha? Ch ngha T do l mt trit l sng m
thanh nin c by gi kinh tm, phn n, v c bit
87

Arthur Moeller van den Bruck, Sozialismus und Aussenpolitik (1933),

pp. 87, 90 v 100. Cc bi bo in li y, c bit l bi v Lenin v
Keynes, tho lun y nht lun im c tho lun trong vn
bn, ln u c cng b gia 1919 v 1923.

241
khinh b, bi v chng c g lai cng hn, gh tm hn, tri
hn i vi trit l ca n. Thanh nin c ngy nay nhn
ra rng t do ch ngha l k th khng i tri chung.
tam ch ca Moeller van den Bruck c nh trao
cho nhng ngi c mt ch ngha x hi thch nghi vi
bn cht ca h v khng b u bi cc t tng t do ch
ngha Phng Ty. V n din ra ng nh th.
Cc tc gi ny chng h l hin tng c lp. Ngay sm
nh 1922 mt nh quan st v t c th ni v mt hin
tng l k v, thot u, ng kinh ngc lc c th
thy c: Cuc chin u chng trt t t bn ch
ngha, theo quan im ny, l mt s tip tc ca cuc
chin tranh chng ng Minh vi v kh v tinh thn v t
chc kinh t, con ng dn n ch ngha x hi thc tin,
mt s s quay li ca nhn dn c vi cc truyn thng
p nht v cao thng nht ca h.88
Cuc chin u chng li ch ngha t do trong mi hnh
thc ca n, ci ch ngha t do nh bi nc c,
l t tng chung hp nht nhng ngi x hi ch ngha
v bo th trong mt mt trn chung. u tin n ch
yu l Phong tro Thanh nin c, hu nh hon ton x
hi ch ngha v cm hng v cch nhn, ni nhng t
tng ny d dng c chp nhn nht v s hp nht ca
ch ngha x hi v ch ngha dn tc c hon thnh.
Cui cc nm 1920 v cho n khi Hitler ln nm quyn
mt nhm nhng ngi tr tui tp hp xung quanh t bo
Die Tat v, do Ferdinand Fried lnh o, tr thnh ngi
din gii chnh ca truyn thng ny trong gii tr thc.
Cun Ende des Kapitalismus ca Fried c l l sn phm
c trng nht ca nhm ny, nhm Edelnazis (Nazi cao
88

K. Pribram, Deutscher Nationalismus und deutscher Sozialismus,

Archiv fr Sozialwissenschaft und Sozialpolitik, XLIX (1922), 298-99.
Tc gi nhc ti, nh cc th d na, trit gia Max Scheler, thuyt gio
s mnh th gii x hi ch ngha ca nc c, v nh Marxist K.
Korsch vit v tinh thn ca Volksgemeinschaft mi, l l vi phong
cch ht vy.

qu), nh h c bit n c, v c bit gy lo lng

bi v s ging nhau ca n vi rt nhiu tc phm m
chng ta thy ngy nay Anh v Hoa K, ni chng ta c
th quan st cng s ko li vi nhau ca nhng ngi x
hi ch ngha Cnh T v Cnh Hu v gn nh cng s
khinh b mi th t do ch ngha theo ngha c. Ch ngha
x hi Bo th (v, trong cc gii khc, Ch ngha x hi
Tn gio) l khu hiu m di n mt s ng tc gi
chun b bu khng kh trong Ch ngha x hi
Quc gia k v. Chnh ch ngha x hi bo th l xu th
chi phi gia chng ta by gi. Khng phi cuc chin
tranh chng li cc cng quc Phng Ty vi v kh
ca tinh thn v t chc kinh t hu nh k tip trc
khi cuc chin tranh thc s bt u?

243

13
Nhng k Chuyn ch gia Chng ta
Khi nh chc trch xut hin di ci v t chc, n to ra
s quyn r hp dn bin i cc cng ng ca
nhng ngi t do thnh Nh nc chuyn ch.
- THE TIMES (LONDON)

l ng l chnh ln ca nhng vi phm trng

trn do cc chnh ph chuyn ch phm phi, thay
cho s lo s ngy cng tng rng mt h thng nh
vy mt ngy no c th ny sinh cc nc c khai
sng hn, cng c thm s m bo rng n khng th
xy ra y. Khi chng ta nhn vo nc c Nazi, vc
thm ngn cch chng ta dng nh ln n mc chng g
xy ra c th c lin quan n bt k din tin kh d
no y. V s thc rng s khc bit tr nn ngy
cng ln hn dng nh bc b bt k gi no rng c l
chng ta i theo mt hng ging vy. Nhng chng ta
ng qun rng mi lm nm trc kh nng ca vic nh
vy xy ra c t ra ch nh s tng tng qui d,
khng ch i vi chn phn mi bn thn ngi dn c,
m c i vi hu ht nhng ngi quan st nc ngoi th
ch nht (d cho by gi h lm ra v h khn ngoan
n th no).
Tuy vy, nh c gi trc y trong cc trang ny,
khng phi l nc c hin nay m l nc c ca hai
mi hoc ba mi nm trc m cc iu kin cc nn
dn ch ngy cng ging. C nhiu c im khi c
coi l in hnh c v, th d, nhng c im ngy
nay cng quen thuc nh vy Anh, v nhiu du hiu ch
ra mt s pht trin hn na theo cng chiu hng. Chng
ta nhc ti ri im quan trng nht - s ging nhau

ngy cng tng gia cc quan im kinh t ca Cnh Hu

v Cnh T v s phn i chung ca h i vi ch ngha
t do thng l c s chung ca hu ht hot ng chnh tr
Anh. Chng ta c Mr. Harold Nicolson ngi c thm
quyn cho tuyn b rng, trong thi gian ca chnh ph Bo
th va qua, gia nhng ngi ngi gh sau [ quc hi]
ca ng Bo th nhng ngi ti gii nht u l
nhng ngi x hi ch ngha ch thc;89 v c t nghi
ng rng, nh thi ca nhng ngi Fabian, nhiu ngi x
hi ch ngha c cm tnh vi nhng ngi Bo th hn
nhng ngi T do ch ngha. C nhiu c im khc lin
quan mt thit n iu ny. S sng knh tng ln i vi
nh nc, s thi hnh quyn lc, v s to ln v ci to ln,
s nhit tnh cho t chc mi th (by gi chng ta gi l
k hoch ho), v s bt lc mc mi th cho nng
lc n gin ca pht trin hu c, iu m ngay c von
Treitschke phn nn c su mi nm trc, tt c
hu nh khng km ni bt nc Anh hin nay hn
chng thy nc c.
Trong hai mi nm qua nc Anh tin xa n u
trn con ng c lm cho ta thy r vi s sng ng
c bit nu by gi ta c mt s tho lun nghim tc
hn v nhng khc bit gia cc quan im Anh v c v
cc vn chnh tr v o c xut hin nc Anh
trong thi gian chin tranh va qua. C l ng khi ni rng
lc cng chng Anh , nhn chung, c mt s nh gi
ng hn v nhng khc bit ny so vi hin nay; nhng
trong khi nhn dn Anh khi t ho v truyn thng
ring c bit ca h, c vi trong s nhng quan im
chnh tr khi c coi l mang c trng Anh m a s
nhn dn Anh by gi khng dng nh na-h thn, nu
h khng t b mt cch r rng. Hu nh khng cng
iu khi ni rng mt tc gi v cc vn chnh tr v x
hi khi t ra cng mang c trng Anh bao nhiu, th
89

Spectator, April 12, 1940, p. 523.

245
ngy nay ng ta cng b lng qun by nhiu trong chnh
nc mnh. Nhng ngi nh Lord Morley hay Henry
Sidgwick, Lord Acton hay A. V. Dicey, nhng ngi khi
c ngng m trn th gii ni chung nh cc tm
gng kit xut v s uyn thm chnh tr ca nc Anh t
do, cn i vi th h ng thi h v c bn c coi
nh nhng ngi thi Victoria li thi. C l chng g ch
ra s thay i ny r hn l, trong khi khng thiu s lun
bn ng cm vi Bismarck trong vn hc ng i Anh,
tn ca Gladstone him khi c th h tr hn nhc ti m
khng c mt s nho bng i vi o c thi Victora v
ch ngha khng tng ca ng.
Ti mong trong vi on ti c th truyn t cm tng
hong s thy c t nghin cu k vi tc phm Anh v
cc t tng chi phi nc c ca chin tranh va qua,
ni hu nh mi t c th c p dng cho cc quan im
ng ch nht trong vn khoa Anh ng thi. Ti s ch
trch mt on ngn ca Lord Keynes, m t nm 1915
cn c mng m ng thy c trnh by chi tit mt
cng trnh c in hnh ca giai on : ng m t lm
sao m, theo mt tc gi c, ngay c trong ho hnh cuc
sng cng nghip vn phi c huy ng. y l ci ng
ta mun ni v qun s ho i sng cng nghip ca
chng ta [tiu ca cng trnh c ph bnh]. Ch ngha
c nhn phi chm dt hon ton. Mt h thng qui ch
phi c a ra, m mc tiu ca n khng phi l hnh
phc ln hn ca c nhn (Gio s Jaff khng xu h
ni iu ny bng rt nhiu t), m l tng cng s thng
nht c t chc ca nh nc nhm ti mc tiu t c
mc hiu qu ti a (Leistungsfhigkeit), tc ng ca n
ln li th c nhn ch l gin tip. - Hc thuyt gh tm
ny c coi thing ling nh mt loi ch ngha l tng.
Quc gia s pht trin thnh mt s thng nht khp kn
v s tr thnh, thc ra, ci m Plato tuyn b n phi l
Der Mensch im Grossen [Con ngi ni chung]. c bit,
ho bnh sp ti s s cng c t tng v hnh ng Nh

nc trong cng nghip. u t nc ngoi, vic di c,

chnh sch cng nghip m trong cc nm gn y coi ton
b th gii nh mt th trng, l qu nguy him. Trt t
cng nghip c, hin nay ang hp hi, da trn Li nhun;
v nc c mi Cng quc th k hai mi khng suy
ngh v Li nhun l nhm kt liu h thng T bn ch
ngha, h thng n t Anh mt trm nm trc.90 Tr
on m, theo ti, chng tc gi Anh no dm xem
thng hnh phc c nhn, th on trong ny li khng
c phn nh trong phn ln vn khoa Anh ng thi?
V, khng nghi ng g, khng ch cc t tng chun
b cho ch ngha chuyn ch c v cc ni khc m c
nhiu nguyn l ca bn thn ch ngha chuyn ch l
nhng ci c s m hoc ngy cng tng nhiu nc
khc. Mc d t ngi, nu c ai, Anh c l c th sn
sng chp nhn ton b ch ngha chuyn ch, t c c
im n l no vn cha c ngi no hay ngi
khc khuyn bo. Thc vy, hu nh chng c t no t
quyn sch ca Hitler m ngi ny hay ngi n Anh
hay M li cha ngh chng ta ly v dng cho cc
mc ch ring ca chng ta. iu ny p dng c bit cho
nhiu ngi nhng ngi khng nghi ng g l k t th
ca Hitler v mt im c bit trong h thng ca ng ta.
Chng ta khng c qun rng ch ngha bi Do thi ca
Hitler tng kh khi nc c, hoc bin thnh k th
ca mnh, bao nhiu ngi trong mi kha cnh l nhng k
chuyn ch thm cn c theo kiu c.91
90
91

Economic Journal, 1915, p. 450.

c bit, khi chng ta xt t l ca nhng ngi nguyn x hi ch

ngha tr thnh Nazi, rt quan trng l phi nh rng tm quan trng
tht s ca t l ny ch thy khi chng ta so snh n, khng vi ton b
s nhng ngi x hi ch ngha, m vi s nhng ngi m s chuyn
i ca h c th khng b ngn cn bi t tin h trong bt c tnh
hung no. Thc ra, mt trong cc nt ng ngc nhin ca s di c
chnh tr t c l s tng i nh ca nhng ngi t nn Cnh T

247
Chng c m t chung no c th cho ta mt nim tho
ng v s ging nhau ca phn ln vn khoa chnh tr Anh
ng thi vi cc tc phm hu hoi lng tin vo vn
minh Phng Ty c v to ra trng thi tinh thn
trong ch ngha Nazi c th tr nn thnh cng. S
ging nhau l thm ch c phn tnh kh m vi n cc vn
c tip cn hn l v cc l l c th c dng- mt
s sn sng ging nhau ct t mi rng buc vn ho
vi qu kh v t cc mi th cho thnh cng ca mt
th nghim c bit no . Nh cng ng c, hu
ht cc cng trnh dn ng cho mt tin trnh chuyn ch
ch ngha cc nn dn ch l cc sn phm ca nhng
ngi l tng ho rt chn tht v thng l nhng bc tr
thc li lc. V th, d c xc phm n t i la ra cc
c nhn c bit no nh nhng minh ho cho cc quan
im ging nhau c hng trm ngi khc ng h, ti
chng thy cch no khc minh ho mt cch hu hiu
v s pht trin ny thc s tin xa n u. Ti s thn
trng chn lm minh ho cc tc gi m tnh chn thc v
v t ca h l khng th nghi ng. Nhng d cho ti hi
vng bng cch ny chng t cc quan im m t
nhng ng c ca ch ngha chuyn ch hin ang lan
nhanh ra y th no, th ti li c t c hi truyn t
thnh cng nh th s ging nhau quan trng v lnh vc
xc cm. Mt s kho st su rng tt c nhng thay i
tinh t v t duy v ngn ng l cn thit lm r ci g ta
kh d dng nhn ra nh cc triu chng ca s pht trin
quen thuc. Qua gp g vi loi ngi nhng ngi ni v
s thit yu ca i khng cc t tng ln vi cc t
nhng ngi khng l Do thi theo ngha c ca t ny. Thng
xuyn n th no chng ta khng nghe nhng li tn dng h thng
c vi li mo u bi tuyn b no nh tuyn b sau mt hi
ngh mi y m mt tng thut v cc c im k thut chuyn ch
v huy ng kinh t ng suy ngh c a ra: Herr Hitler khng
phi l l tng ca ti- cn xa mi vy. C nhng l do c nhn rt thc
bch v sao Herr Hitler khng th l l tng ca ti, nhng.

tng nh, ca s thay th cch suy ngh tnh hoc

tng phn c k bng phng php ng hoc tng
th mi, ta hc c cch nhn ra rng ci thot u
dng nh hon ton v ngha li l mt du hiu ca cng
thi tr thc m vi nhng biu hin ca n chng ta c
th quan tm ring y.
Cc th d u tin ca ti l hai cng trnh ca mt hc
gi c ti m trong vi nm va qua thu ht nhiu ch .
C l, t c cc trng hp khc trong vn hc ng thi
Anh ni nh hng ca cc t tng c th c m chng
ta quan tm li r rt n th nh trong cc cun sch ca
Gio s E. H. Carr v Twenty Yeas Crisis [Hai mi nm
Khng hong] v Conditions of Peace [Cc iu kin ca
Ho bnh].
Trong cun u tin Gio s Carr thng thn th nhn
mnh l mt ngi trung thnh vi trng phi lch s
ca cc nh hin thc [ci] c qu hng c v s pht
trin [ca n] c th truy nguyn n cc tn tui v i ca
Hegel v Marx. Mt nh hin thc, ng gii thch, l mt
ngi coi o c l mt chc nng ca chnh tr v l
ngi khng th chp nhn mt cch logic bt k tiu
chun gi tr no ngoi tiu chun ca s thc. Ch ngha
hin thc ny l tri ngc, theo ng kiu cch c, vi
t duy khng tng c t th k th mi tm t tng
v c bn l c nhn ch ngha ch n coi lng tm
con ngi l to thng thm cui cng. Nhng o c
c vi cc nguyn l chung tru tng ca n phi bin
mt bi v nh thc nghim xem xt trng hp c th
theo cc phm cht ring bit ca n. Ni cch khc,
chng g ngoi tnh thit thc l c ngha, v chng ta
thm ch c m bo rng qui tc pacta sunt servanda*
khng phi l mt nguyn tc o c. Rng khng c cc
nguyn tc chung tru tng th phm cht (gi tr) tr nn
*

(Latin) Tho thun (gia cc bn) phi c tun th.

249
ch n thun l vn ca kin c on v rng cc
hip c quc t, nu chng khng c rng buc o c,
th khng c bt k ngha g, dng nh khng lm Gio
s Carr bi ri.
Theo Gio s Carr, thc vy, mc d ng khng ni
tng minh nh th, dng nh nc Anh tin hnh
chin tranh va qua pha sai. Bt k ai by gi c li cc
tuyn b v nhng mc tiu chin tranh ca Anh hai mi
lm nm trc v so snh chng vi nhng quan im hin
ti ca Gio s Carr s d dng thy ngay rng nhng quan
im khi c tin l quan im ca c th nay l
nhng quan im ca Gio s Carr, ngi chc s l l rng
cc quan im khc c cng khai tha nhn lc t
nc ny ch l sn phm ca thi o c gi ca ngi
Anh. Vic ng c th thy t khc bit n th no gia cc
l tng c gi vng t nc ny v cc l tng c
thc thi nc c hin thi, c minh ho tt nht bng
khng nh ca ng rng ng l khi mt nh X hi ch
ngha Quc gia ni ting khng nh rng bt k th g c
li cho nhn dn c u l ng, bt k th g lm hi h
u l sai ng ta n thun ch xut cng s nhn din
v quyn li quc gia vi quyn ph qut c thit lp
ri cho cc nc ni ting Anh bi [Tng thng] Wilson,
Gio s Toynbee, Lord Cecil, v nhiu ngi khc.
V nhng cun sch ca Gio s Carr dnh cho cc vn
quc t, nn ch yu trong lnh vc th xu hng c
trng mi tr nn r rng. Nhng t ci nhn lt qua ta
nhn ra c tnh ca x hi tng li m ng d liu, n
cng t ra hu ht trn m hnh chuyn ch ch ngha. i
khi thm ch ta ngc nhin liu s ging nhau l ngu nhin
hay c . Khng bit Gio s Carr, th d, c hiu r, khi
ng khng nh l chng ta khng cn c th thy my
ngha v nt khu bit gia x hi v quc gia quen thuc
i vi t duy th k mi chn, rng iu ny chnh xc l
hc thuyt ca Gio s Carl Schmitt, l thuyt gia Nazi
hng u ca ch ngha chuyn ch v, thc ra, l nh

ngha ca ch ngha chuyn ch m tc gi ban cho

thut ng do bn thn ng ta a ra khng? Hoc quan
im rng sn xut hng lot d lun l mt h qu tt yu
ca sn xut hng lot hng ho v rng, v vy, thnh
kin m t (ng) tuyn truyn ngy nay vn gy ra trong
bit bao tm tr l tng t nh thnh kin chng li iu
khin cng nghip hay thng mi thc s l mt li bin
bch cho vic t chc nghim ngt d lun kiu m nhng
ngi Nazi thc hnh c?
Trong cun Conditions of Peace gn y hn ca ng
Gio s Carr tr li khng nh cu hi m chng ta t ra
cui chng trc:
Cc nc thng trn mt ho bnh, v nc Nga Soviet
v nc c c c n, bi v cc nc trc tip tc
thuyt ging, v mt phn p dng, cc l tng, mt thi
ng, nhng by gi b ph sn v quyn ca cc
quc gia v ch ngha t bn laissez faire, cn cc nc
sau, vt sang tro lu ca th k hai mi mt cch c
thc hoc v tnh, c gng xy dng th gii trong cc
n v ln hn di s k hoch ho v iu khin tp
trung.
Gio s Carr hon ton coi cuc chin u ca c l
ca mnh ku gi cch mng x hi ch ngha ca Phng
ng chng li Phng Ty t do trong c l nc
dn u: Cuc cch mng bt u trong cuc chin tranh
va qua, l ng lc cho mi phong tro chnh tr ng
k trong hai mi nm qua mt cuc cch mng chng
li cc t tng chim u th ca th k th mi chn: t
do dn ch, dn tc t quyt v nn kinh t laissez faire.
Nh bn thn ng ni ng, hu nh khng th trnh
khi l thch thc ny i vi cc nim tin th k mi chn
m n cha bao gi thc s chia s s tm thy nc
c mt trong nhng ngi bnh vc mnh m nht. Vi
tt c lng tin theo thuyt nh mnh ca mi gi-s gia t
Hegel v Marx, s pht trin ny c cho l khng th

251
trnh khi: Chng ta bit xu hng trong th gii vn
ng, v chng ta phi chp nhn n hoc b dit vong.
Nim tin chc chn rng xu hng ny l khng th trnh
khi da mt cch c trng vo nhng sai lm kinh t
quen thuc - s tt yu c cho l ng v tng trng
chung ca cc c quyn nh h qu ca pht trin cng
ngh, s sung tc tim nng c vin vo, v tt c cc
khu hiu bnh dn khc xut hin trong cc tc phm thuc
loi ny. Gio s Carr khng phi l mt nh kinh t, v l
l kinh t ca ng nhn chung s khng chu ni s kim tra
nghim tc. Nhng c iu ny ln lng tin m ng ng
thi c mt cch c trng, rng tm quan trng ca yu t
kinh t trong i sng x hi ang gim i nhanh chng,
cng khng ngn cn ng t c s trn cc l l kinh t cho
mi tin on ca ng v s pht trin khng th trnh khi
hoc a ra nh i hi ch yu ca ng v s lm
sng t li ch yu v mt kinh t cc l tng dn ch v
bnh ng v t do [trong tng lai]!
S khinh b ca Gio s Carr vi tt c cc t tng ca
cc nh kinh t t do ch ngha (m ng khng khng gi l
cc t tng th k mi chn, mc d ng bit rng nc
c chng bao gi thc s chia s chng v thc
hin ri trong th k mi chn hu ht cc nguyn tc m
hin nay ng ch trng) l thm thu nh s khinh b ca
bt k tc gi c no c trch dn chng trc.
Thm ch ng cn k tc lun im c, c xut x t
Friedrich List, rng t do thng mi l mt chnh sch
c sai khin duy nht bi, v ph hp ch cho, cc quyn
li c bit ca nc Anh trong th k th mi chn. By
gi, tuy vy, vic to ra mt cch nhn to mt mc
c ti no y l mt iu kin cn thit ca s tn ti x
hi c trt t. dn n mt s tr li mt nn thng
mi th gii tn mc hn v tng qut hn bng d b
cc ro cn thng mi hoc bng mt s phc hi cc
nguyn tc laissez faire ca th k mi chn l khng th
tng tng ni. Tng lai thuc v Grossraumwirtschaft

[Nn i Kinh t] kiu c: Kt qu m chng ta mong

mun c th c c ch bng mt s ti t chc c thc
i sng Chu u nh Hitler lm!
Sau tt c vic ny th hu nh khng ngc nhin thy
mt on c trng c tiu Cc Chc nng o c ca
Chin tranh, trong Gio s Carr thng hi mt cch
chiu c nhng ngi c thin ch (c bit cc nc ni
ting Anh) nhng ngi, chm ngp trong truyn thng th
k mi chn, c khng khng coi chin tranh l v ngha v
khng c mc ch, v t ho v ngha v mc ch
m chin tranh, mt cng c hng mnh nht ca s on
kt x hi, to ra. Tt c iu ny l rt quen thuc
nhng khng trong cc tc phm ca cc hc gi Anh m ta
k vng tm thy cc quan im ny.
C l chng ta cha ch n mt c im ca s
pht trin thc t nc c trong sut mt trm nm qua
m by gi l mt dng hu nh ht th xut hin cc
nc ni ting Anh: cc nh khoa hc vn ng cho mt s
t chc khoa hc ca x hi. L tng v mt x hi c
t chc hon ton t trn xung c y mnh hn
na bi nh hng c mt khng hai m cc nh khoa hc
v chuyn gia k thut c php thc hin ln vic to
ra d lun x hi v chnh tr. t ngi nh rng trong lch
s hin i ca c cc gio s chnh tr ng mt vai
tr c th so snh c vi vai tr ca cc lut gia chnh tr
Php.92 nh hng ca cc nh chnh tr khoa hc ny
trong cc nm gn y thng khng ln pha t do: tnh
bt khoan dung v l tr rt thng xuyn d thy cc
chuyn gia khoa hc, tnh thiu kin nhn vi cch thc ca
ngi thng l rt c trng cho chuyn gia, v s kinh b
bt k th g khng c t chc mt cch c thc bi
92

Franz Schnabel, Deutsche Geschichte im neunzehnten Jahrhundert, II

(1933), 204.

253
nhng u c cao cp theo mt k hoch khoa hc l cc
hin tng quen thuc trong i sng x hi c hng th
h trc khi chng tr thnh quan trng nc Anh. V c
l khng nc no khc li cho minh ho tt hn v nhng
nh hng ln mt dn tc v mt s dich chuyn chung v
trit ca phn ln h thng gio dc t khoa hc nhn
vn sang khoa hc thc t [t nhin] nh nc c gia
1840 v 1940.93
Cch trong , cui cng, vi t ngoi l, cc hc gi v
nh khoa hc sn sng hin mnh phc v cho nhng k
thng tr mi l mt trong nhng cnh tng tht vng v
ng h thn nht trong ton b lch s ca s ni ln ca
Ch ngha x hi Quc gia.94 c nhiu ngi bit n
rng c bit cc nh khoa hc v k s, nhng ngi rt
to mm i l nhng ngi dn u trong hnh trnh n
mt th gii mi tt p hn, qui phc d dng hn hu
nh bt k tng lp khc no i vi chnh th chuyn
ch.95
93

Ti tin l tc gi ca Leviathan l ngi u tin gi rng dy

cc mn c in phi c b i, bi v n lm thm nhun tinh thn t
do nguy him!
94
Thn phn n l ca cc nh khoa hc i vi nhng ngi nm thc
quyn xut hin sm c, cng vi s pht trin to ln ca khoa
hc c nh nc t chc, m ngy nay l ch c tn dng rt
nhiu nc ngoi. Mt trong nhng nh khoa hc c ni ting nht,
nh sinh l hc, Emil du Bois-Reymond, khng xu h, trong mt
bi din thuyt trnh by nm 1870 vi t cch kp ca hiu trng
trng i hc Berlin v ch tch Vin Hn lm Khoa hc Ph,
tuyn b rng chng ta, i hc Berlin, c tr s i din vi Hong
Cung, bng chng th thnh lp ca mnh, l v s tr tu ca Hong tc
Hohenzollern [cai tr Brandenburg v Ph] (A Speech on the German
War [London, 1870], p. 31. ng ch l bn thn Du Bois-Reymond
ngh rng thch hp a mt bn ting Anh ca din vn ny).
95
L trch dn mt nhn chng nc ngoi: R. A. Brady, trong
nghin cu The Spirit and Structure of German Fascism ca mnh, kt
lun bn tng trnh chi tit v s pht trin ca gii hn lm c vi
tuyn b rng nh khoa hc, thc cht, v vy c l, l ngi d dng
v d sp xp nht trong tt c nhng ngi c o to c bit trong

Vai tr m nhng ngi tr thc ng trong bin i

chuyn ch ca x hi c tin on trc nh li tin
tri ti mt nc khc bi Julien Benda, m cng trnh
Trahision des clercs [S phn bi ca cc hc gi] ca ng
c ngha mi khi by gi ta c li n, mi lm nm sau
khi n c vit ra. c bit c mt on trong tc phm
xng ng suy ngm k v nghi nh khi chng ta xem
xt nhng th d nht nh v cuc du ngon ca cc nh
khoa hc Anh vo hot ng chnh tr. l on m
Benda ni v s m tn khoa hc c cho l thnh tho
v mi lnh vc, bao gm c lnh vc o c; mt s m
tn m, ti nhc li, ginh c t th k mi chn. Vn
cn phi khm ph ra liu nhng ngi h ho cho hc
thuyt ny tin vo n hay liu h n gin mun mang li
uy tn b ngoi khoa hc cho nim say m ca h, m h
hon ton bit chng l g ngoi s am m. ng lu l
gio iu rng lch s tun theo cc nh lut khoa hc
c rao ging c bit bi nhng ngi ng h nh chc
trch c on. y l iu kh t nhin, bi v n loi b
hai thc t m h ght nht, tc l, quyn t do ca con
ngi v hnh ng lch s ca c nhn.
Chng ta c c hi ri nhc n mt sn phm Anh
thuc loi ny, mt cng trnh trong , trn nn tng
Marxist, tt c nhng kh cht c trng ca ngi tr thc,
mt s cm th hu nh mi th phn bit nn vn minh
x hi hin i. Bn Nazi, ng, ui rt nhiu gio s i hc, v sa
thi rt nhiu nh khoa hc khi cc phng th nghim nghin cu,
nhng cc gio s ch yu v cc khoa hc x hi ni c thc chung
hn v v bn b hn ph phn cc chng trnh Nazi, ch khng phi
cc nh khoa hc t nhin ni t duy c cho l nghim khc nht.
Nhng ngi trong lnh vc sau b sa thi ch yu l Do thi hoc
nhng ngoi l i vi s khi qut ho nu trn, bi v s chp nhn
khng ph phn ngang nhau vi lng tin i ngc vi cc quan im
Nazi.- Do bn Nazi c th sp xp cc hc gi v cc nh khoa
hc tng i d, v do a vo sau cng vic tuyn truyn tinh vi
ca h trng lng b ngoi ca d lun v s ng h ca phn ln cc
hc gi.

255
Phng Ty k t thi Phc Hng, kt hp vi s chp
nhn cc phng php ca To D Gio. Chng ti khng
mun xem xt y mt trng hp cc oan nh vy v
s ly mt tc phm c tnh i din hn v c bit
n ng k. Cun sch nh ca C. H. Waddington di
ta c trng, The Scientific Attitude [Thi Khoa
hc], l mt th d tt nh bt k th d no ca mt loi ti
liu c tun bo Anh c nh hng, t Nature, tch cc
ti tr v kt hp vi nhng i hi quyn lc chnh tr ln
hn cho cc nh khoa hc vi s ng h nng nhit cho k
hoch ho ton b. Mc d khng hon ton rt thng
thng v s khinh mit ca ng i vi quyn t do nh
Mr. Crowther, Dr. Waddington hu nh khng lm yn
lng hn. ng khc cc tc gi khc cng loi ch ng
thy r rng v thm ch nhn mnh rng cc xu hng ng
m t v ng h khng th trnh khi dn n mt h thng
chuyn ch. Song hnh nh iu ny c v i vi ng vn
c a hn ci ng cho l nn vn minh chung kh tn
bo hin thi.
i hi ca Dr. Waddington rng nh khoa hc kh
nng vn hnh mt x hi chuyn ch ch yu da vo lun
im ca ng rng khoa hc c th thng qua nh gi o
c v ng x con ngi - mt i hi m s trau chut
n bi Dr. Waddington c t Nature a ra cng khai
mt cch ng k. , tt nhin, l mt lun im quen bit
t lu i vi cc nh khoa hc-chnh tr gia c v
c J. Benda la ra mt cch ng n. c mt minh
ho v iu ny c ngha l g chng ta khng cn i ra
khi cun sch ca Dr. Waddington. Quyn t do, ng gii
thch, l mt khi nim rt kh chu i vi nh khoa hc
tho lun, mt phn bi v ng ta khng tin rng, trong
phn tch cui cng, khng c ci nh vy. Tuy nhin
chng ta c bo rng khoa hc nhn ra quyn t do
loi ny loi n, nhng quyn t do l k quc v khng
ging hng xm khng phi l mt gi tr khoa hc.
Hnh nh cc mn nhn vn im, m v chng Dr.

Waddington ni bao nhiu th xu, lm chng ta lc li

mt cch trm trng trong dy chng ta khoan dung!
Rng v cc vn x hi v kinh t cun sch thi
khoa hc ny l bt k th g ch khng l khoa hc, l ci
m ta phi hc k vng vo loi ti liu ny. Chng ta li
thy tt c cc li so rng quen thuc v nhng khi qut
ho v cn c v s di do tim nng v xu hng
khng th trnh khi c quyn, du cho nhng ngi c
thm quyn nht c dn ra ng h cc lun im ny
sau khi kho st t ra ch yu l cc tiu lun chnh tr c
tnh khoa hc ng ng, trong khi nhng nghin cu
nghim tc v cng cc vn th r rng b b qua.
Nh trong hu ht cc tc phm loi ny, nhng nim tin
chc ca Dr. Waddington ch yu c xc nh bi lng
tin ca ng vo cc xu hng lch s khng th trnh
khi m khoa hc c cho l khm ph ra v c dn
xut t trit l khoa hc su sc ca Ch ngha Marx, m
cc quan im c bn ca n l hu nh, nu khng phi
hon ton, ng nht vi nhng quan im to c s cho
cch tip cn khoa hc i vi t nhin v ci m nng
lc nh gi ca ng ni cho Dr. Waddington l mt
tin b trn mi th xy ra trc y. Theo , du cho
ng thy kh ph nhn rng nc Anh by gi l nc ti
t hn sng so vi nm 1913, Dr. Waddington vn ho
hc ch i mt h thng kinh t h thng s c tp
trung v chuyn ch theo ngha rng tt c cc kha cnh
ca pht trin kinh t cc khu vc ln c k hoch ho
mt cch c thc nh mt tng th tch hp. V i vi
s lc quan d di ca ng rng trong h thng chuyn ch
ny quyn t do t tng s c bo tn, th thi khoa
hc ca ng chng c li khuyn tt hn nim tin chc
rng phi c bng chng rt c gi tr v cc vn m
khng cn phi l mt chuyn gia hiu r, th d nh,
liu c th tip tc ch ngha chuyn ch vi quyn t do
t tng hay khng.

257
Mt kho st y hn v cc xu hng khc nhau ti
ch ngha chuyn ch nc Anh s phi ch ng k
n cc n lc khc nhau nhm to ra loi ch ngha x hi
ca gii trung lu no c s ging nhau ng lo ngi,
m r rng cc tc gi khng bit, vi nhng din tin
tng t nc c trc Hitler.96 Nu chng ta quan tm
y ti cc phong tro chnh tr ring, chng ta phi xem
xt cc t chc mi nh phong tro Forward-March: Tin
Qun hoc phong tro Common Wealth: Thnh vng
Chung ca Sir Richard Acland, tc gi ca Unser Kampf*,
hoc nhng hot ng ca 1941 Committee: U ban 1941
ca Mr. J. B. Priestley, mt thi cng cng tc vi ngi
trc. Nhng, cho d s khng khn ngoan b qua tm
quan trng mang tnh triu chng ca cc hin tng nh
th ny, chng vn kh c th c tnh n nh cc lc
lng chnh tr quan trng. Ngoi nhng nh hng tr tu
m chng ta minh ho bng hai th d, s thc y ca
phong tro ti ch ngha chuyn ch n ch yu t hai
nhm quyn li ln: t bn (vn) c t chc v lao ng
c t chc. C l mi e do ln nht trong mi mi e
do l s thc rng cc chnh sch ca hai nhm hng mnh
nht ny ch cng theo mt hng.

96

Mt nhn t khc sau cuc chin tranh ny chc s tng cng cc xu

th theo hng ny l, s c mt s ngi trong chin tranh nm mi
quyn lc kim sot cng bc v s thy kh cam chu vi cc vai tr
khim tn hn m h s phi ng khi . Mc d sau chin tranh va
qua nhng ngi loi ny khng ng nh c l s c trong tng
lai, h c ngay c khi mt nh hng khng phi khng ng k
ln chnh sch kinh t ca t nc ny. Chnh v bu bn vi mt s
ngi ny m khong mi mi hai nm trc t nc ny ti u
tin tri nghim cm gic khi rt c bit nh t nhin b qung vo
mt mi trng m ti hc c coi l mt bu khng kh tr thc
c hon ton.
*

Cuc chin u ca chng ta ( Cuc chin u ca ti: Mine Kampf l

tiu cun sch ni ting ca Hitler).

H lm iu ny thng qua s ng h chung, v thng

c phi hp, ca h vi vic t chc c quyn cng
nghip; v chnh xu th ny l nguy him ln trc mt.
Trong khi khng c l do tin rng phong tro ny l
khng th trnh khi, khng c my nghi ng rng nu
chng ta tip tc con ng chng ta t chn ln, n s
dn chng ta n ch ngha chuyn ch.
Phong tro ny, tt nhin, c d nh mt cch ch
ch yu bi cc nh t chc t bn ch ngha ca cc c
quyn, v h nh vy l mt trong nhng ngun ch yu
ca mi nguy him. Trch nghim ca h khng b thay i
bi s thc rng mc tiu ca h khng phi l mt h
thng chuyn ch m ng hn l mt loi x hi hp tc
trong cc ngnh cng nghip c t chc s c v nh
cc ti sn na-c lp v t-qun. Nhng h cng thin
cn nh cc ng nghip c ca h thin cn khi tin
rng h s c php khng ch to ra m c vn hnh mt
h thng nh vy trong mt thi gian bt k. Cc quyt nh
m cc nh qun l ca mt ngnh cng nghip c t
chc lun lun phi a ra khng phi l cc quyt nh m
bt k x hi no s lu di cho cc t nhn. Mt nh
nc cho php s tch t quyn lc khng l nh vy pht
trin khng th quyn lc ny nm hon ton di s
kim sot t nhn. Lng tin cng khng t o tng rng
trong cc iu kin nh vy cc nghip ch s c php
hng th lu di v tr c a thch m mt x hi cnh
tranh c bin minh bi s thc rng, trong s nhiu
ngi dm chu ri ro, ch c t ngi thnh cng m c hi
ca n lm cho ng chu ri ro. Khng ngc nhin l cc
nghip ch mun hng c thu nhp cao m trong mt x
hi cnh tranh ch c nhng ngi thnh cng trong s h
c c v s an ton ca mt cng chc. Chng no mt
khu vc t nhn ln tn ti song song vi ngnh do chnh
ph iu hnh, ngi c ti nng ln v cng nghip chc
s i lng cao ngay c trong cc v tr kh an ton.
Nhng trong khi cc nghip ch c th thy r k vng ca

259
h c xc nhn trong mt giai on chuyn tip, s
khng lu trc khi h thy, nh cc ng nghip c ca
h thy, rng h chng cn l cc ch nhn m trong
mi kha cnh s phi bng lng vi bt k quyn lc v
lng bng no m chnh ph s cho h.
Tr phi l l ca cun sch ny b hiu lm hon ton, tc
gi s khng b nghi ng v bt k s u ym no i vi
cc nh t bn nu tc gi nhn mnh y rng tuy nhin
s l sai lm li v phong tro hin i ti c quyn
ring cho hoc ch yu cho giai cp . Khuynh hng ca
h theo chiu hng ny khng mi cng chng chc t n
tr thnh mt sc mnh gh gm. S pht trin cht ngi
l h thnh cng trong tranh th c s ng h ca s
ngy cng tng ca cc nhm khc, vi s gip ca h,
nhn c s ng h ca nh nc.
mc no cc nh c quyn nhn c s
ng h ny hoc bng cch cho cc nhm khc c phn
trong li li ca h hoc, v c l thng xuyn hn, bng
cch thuyt phc h rng hnh thnh cc c quyn phc v
cho li ch chung. Nhng s thay i cng lun, m qua
nh hng ca n ln c quan lp php v b my t php97
tr thnh yu t quan trng nht lm cho din tin ny
c th, nhiu hn bt k th g chnh l kt qu ca tuyn
truyn chng cnh tranh ca Cnh T. Rt thng xuyn l
thm ch cc bin php nhm chng cc nh c quyn thc
ra li ch tng cng quyn lc ca c quyn. Mi cuc
khm xt bt ng li li ca c quyn, bt lun v li ch
ca cc nhm c bit hay v li ch ca nh nc nh mt
tng th, dng nh to ra nhng nhm li ch mi cc
nhm s gip bnh vc c quyn. Mt h thng trong
cc nhm c c quyn ln thu li t cc khon li c
quyn c th l nguy him hn nhiu v mt chnh tr, v
97

i snh v iu ny vi bi bo ng ly lm bi hc ca W. Arthur
Lewis, Monopoly and the Law, Modern Law Review, Vol. VI, No. 3
(April, 1943).

c quyn trong mt h thng nh vy chc chn l hng

mnh hn nhiu, so vi h thng trong li nhun thuc
v mt s t hn ch. Nhng mc d phi d hiu rng, th
d, lng cao hn m nh c quyn c kh nng tr l ht
nh kt qu bc lt cng nh li nhun ring ca ng ta, v
cng chc chn ng nh lm ngho hn khng ch tt
c nhng ngi tiu dng m cn nhiu hn i vi tt c
nhng ngi hng lng khc, th m khng ch n
thun nhng ngi c hng li t n m l c cng
chng ni chung ngy nay chp nhn kh nng tr lng
cao hn nh mt l l hp php ng h cho c quyn.98
C l do nghim tc nghi ng liu ngay trong cc
trng hp khi c quyn l khng th trnh khi th cch
tt nht kim sot n c phi l a n vo tay nh nc
hay khng. Nu gi nh ch c mt ngnh c ni n, th
c th l nh vy. Nhng khi chng ta phi gii quyt vi
nhiu ngnh c quyn khc nhau, c nhiu l do
chng trong tay ca cc t nhn khc nhau hn l kt hp
chng li di s kim sot duy nht ca nh nc. Ngay
d l vn ti ng st, ng b v hng khng, hoc
cung cp gas v in u l cc c quyn khng th trnh
khi, ngi tiu dng r rng v th mnh hn nhiu
chng no chng cn l cc c quyn tch bit so vi khi
chng c phi hp bi s kim sot tp trung. c
quyn t nhn hu nh chng bao gi l hon ton v thm
ch him hn khi c thi gian tn ti di hoc c th b qua
98

Thm ch ngc nhin hn, c l, l s du dng khc thng m nhiu

ngi x hi ch ngha chc chng t i vi nhng ngi nm gi tri
phiu sng bng tin li tc m t chc c quyn cng nghip thng
xuyn m bo cc khon thu nhp an ton. Rng s th ch m qung
ca h vi li nhun phi dn ngi dn n hnh dung thu nhp c
nh th ng, m khng cn c gng no, l ng mong mi v mt x
hi hoc o c hn li nhun, v thm ch i chp nhn c quyn
bo v mt khon thu nhp c bo m i vi, th d, nhng ngi
nm gi tri phiu ng st, l mt trong nhng triu chng l thng
nht v bp mo, xuyn tc cc gi tr iu xy ra trong th h qua.

261
cnh tranh tim tng. Nhng c quyn nh nc th lun
l c quyn c nh nc bo h - bo h chng li c
cnh tranh tim nng ln ph phn tht s. N c ngha,
trong hu ht cc trng hp, l mt c quyn tm thi
c cho quyn lc m bo v tr ca n mi mi- mt
quyn lc chc chn c mang dng. Ni quyn lc, ci
phi kim tra v kim sot c quyn, li quan tm n che
ch v bo cha cho nhng ngi c n b nhim, ni
i vi chnh ph phi iu tr vic lm dng li i tha
nhn trch nhim cho s lm dng , v ni ph phn cc
hot ng c quyn c ngha l ph phn chnh ph, th t
c hi vng l c quyn tr thnh y t ca cng ng.
Mt nh nc dnh lu v mi mt trong iu hnh doanh
nghip c quyn, tuy n c th c sc mnh nghin nt c
nhn, vn l mt nh nc yu trong phm vi t do hnh
thnh chnh sch lin quan. B my c quyn tr thnh
ng nht vi b my nh nc, v bn thn nh nc ngy
cng tr nn ng nht vi li ch ca nhng ngi iu
hnh cc th hn l vi li ch ca nhn dn ni chung.
C kh nng l bt k u c quyn l thc s khng
th trnh khi, th k hoch c dng v c a chung
bi nhng ngi M, v mt s kim sot mnh m ca nh
nc i vi cc c quyn t nhn, nu theo ui mt
cch nht qun, cho c hi tt ca nhng kt qu tho mn
hn l qun l nh nc. iu ny t nht dng nh l vy
ni nh nc thc thi mt s kim sot gi nghim ngt
khng c ch cho li nhun qu ng trong nhng
ngi khc cc nh c quyn c th tham gia. D l iu
ny c tc ng (nh i khi xy ra vi cc dch v tin ch
cng cng M) l cc dch v ca cc ngnh c quyn c
th tr nn t tho mn hn nh chng c th l, iu ny c
th l mt ci gi nh phi tr cho s kim tra thc s ln
quyn lc c quyn. V c nhn, ti thch phi chu s phi
hiu qu no nh vy hn nhiu l b c quyn c t
chc kim sot cch sng ca mnh. Mt phng php nh
vy gii quyt c quyn, phng php c th nhanh

chng lm cho th ca nh c quyn t thch hp nht gia

cc v th khi nghip kinh doanh, c th cng ng gp
nhiu nh bt k th g khc lm gim c quyn xung
cc lnh vc m n l khng th trnh khi v thc y
sng ch ra nhng ci thay th c th c cung cp mt
cch cnh tranh. Ch lm cho th ca nh c quyn mt
ln na l th ca k chu n ca chnh sch kinh t, v
bn s ngc nhin l hu ht cc nghip ch c kh nng
hn s nhanh chng ti pht hin ra s thch ca h lm
lnh mnh khng kh cnh tranh n th no!
Vn c quyn s chng kh gi nh chng ta ch phi
u tranh vi nh c quyn t bn. Nhng, nh ni ri,
c quyn tr thnh nguy him chnh, khng phi qua n
lc ca s t cc nh t bn c quyn li, m thng qua s
ng h m h nhn c t nhng ngi c h chia
chc phn li, v t rt nhiu ngi khc m h thuyt
phc rng bng cch ng h c quyn h gip to ra
mt x hi cng bng hn v trt t hn. im ngot ch t
trong s pht trin hin i l khi phong tro v i c
th phc v cc mc ch ban u ca n ch bng cch u
tranh vi mi c quyn, phong tro lao ng, li b nh
hng ca cc hc thuyt chng cnh tranh v bn thn n
li dnh lu vo cuc tranh chp v c quyn. S pht trin
gn y ca c quyn ch yu l kt qu ca mt s cng
tc c thc ca vn c t chc v lao ng c t
chc ni cc nhm c c quyn lao ng chia s li nhun
c quyn lm tn hi n cng ng v c bit n nhng
ngi ngho nht, nhng ngi lm vic trong cc ngnh t
c t chc hn v nhng ngi tht nghip.
l mt trong nhng cnh tng au bun nht ca
thi i chng ta thy mt phong tro dn ch v i i
ng h mt chnh sch, ci phi dn n ph hu dn ch
v ci trong khi c th lm li ch cho mt thiu s ca
ng o qun chng ng h n. Th m chnh s ng h
ny t Cnh T i vi cc xu hng c quyn l ci lm

263
cho chng khng th cng li n nh vy v lm cho
trin vng tng lai en ti n nh vy. Chng no lao
ng cn tip tc gip ph hu trt t duy nht m di
t nht mt mc c lp v t do no cn c
bo m cho cng nhn, th thc s c t hi vng cho tng
lai. Cc nh lnh o lao ng nhng ngi hin tuyn b
rt m rng h vnh vin tiu dit h thng cnh tranh
in cung99 l tuyn b s dit vong ca quyn t do c
nhn. Chng h c kh nng khc ngoi hoc l trt t c
cai tr bi k lut khch quan ca th trng hoc l trt t
c ch huy bi ch ca vi c nhn; v nhng ngi
quyt tm ph hu ci th nht l nhng ngi c hay v
tnh gip to lp ci th hai. Cho d l mt s ngi lao
ng no c l s c n ung tt hn, v tt c khng
nghi ng g s c mc mt cch gng nhau hn trong trt
t mi, cho php c nghi ng rng liu a s ngi lao
ng Anh cui cng s cm n cc nh tr thc trong s cc
nh lnh o ca mnh nhng ngi gii thiu cho h
hc thuyt x hi ch ngha, hc thuyt gy nguy him cho
quyn t do c nhn ca h hay khng.
i vi bt k ngi no quen thuc vi lch s ca cc
nc Lc a ch yu trong hai ni lm nm qua, nghin
cu chng trnh mi y ca ng Lao ng Anh, hin
nay cam kt xy dng mt x hi k hoch ho, l mt
kinh nghim gy chn nn nht. i vi bt k mu toan
no phc hi truyn thng Anh c mt s chng li m
khng ch v ng nt phc tho chung m c v chi tit
v thm ch cch hnh vn cng khng th phn bit c
vi cc m c x hi ch ngha p o cc cuc tranh
99

Gio s H. J. Laski, trong din vn ca mnh trc Hi ngh Hng

nm th Bn mi mt ca ng Lao ng [Forty-firsr Annual Labour
Party Conference, London, May 26, 1942 (Report, p. 111)]. ng lu
l, theo Gio s Laski, chnh h thng cnh tranh in lon ny l ci
bo hiu s ngho kh cho tt c nhn dn, v chin tranh nh kt qu
ca s i ngho - mt s hiu l lng v lch s ca mt trm nm
mi nm qua.

lun c hai mi lm nm trc. Khng ch cc i hi,

nh nhng i hi ca ngh quyt, c thng qua theo
xut ca Gio s Laski, duy tr trong thi bnh cc bin
php kim sot cn thit ca chnh ph huy ng ngun
lc quc gia trong chin tranh m l tt c cc khu hiu
c trng, nh nn kinh t cn i, m Gio s Laski
hin nay i hi cho Vng Quc Anh, hoc tiu th cng
ng m n th sn xut phi c ch huy tp
trung, tt c u c ly t h t tng c.
Hai mi lm nm trc c l cn c l do bo cha no
gi lng tin u tr rng mt x hi c k hoch
ho c th l mt x hi t do hn nhiu trt t cnh tranh
laissez faire m n thay th.100 Nhng thy n mt ln na
sau hai mi lm nm khinh nghim v xem xt li cc
nim tin c m kinh nghim ny dn ti, v thi im
chng ta ang chin u chng cc kt qu ca chnh cc
hc thuyt y, th bi thm tht khng th t xit. Rng ng
ln m Quc hi v trong cng lun v c bn c ch
ca cc ng tin b ca qu kh phi ng v pha ng,
di nh sng ca tt c tin trin qu kh, phi c coi l
phn ng, l mt s thay i quyt nh xy ra trong
thi i chng ta v l ngun ca mi nguy him cht ngi
i vi mi th m mt ngi t do phi nh gi. Rng s
tin ln ca qu kh phi b e do bi cc lc lng truyn
thng ca Cnh Hu l mt hin tng chung ca mi thi
ci khng phi lm chng ta hong ht. Nhng nu ch ca
phe i lp, trong tho lun cng khai cng nh Quc
hi, s tr thnh c quyn di lu ca mt ng phn ng
th hai, th, thc ra, chng cn hi vng g.

100

The Old World and the New Society: An Interim Report of the
National Executive of the British Labour Party on the Problems of
Reconstruction, pp. 12 v 16.

265

14
iu kin Vt cht v
Cc Mc ch L tng
C cng bng hay hp l, rng a s kin chng li mc
ch ch yu ca chnh ph c bt lm n l s t c th l
t do khng? Cng bng hn, khng h nghi g, nu c sc
mnh, rng mt s t p s nhiu hn gi li quyn t do
ca h, ci c th l khng sai i vi h, so vi mt s ln
hn, v nim vui thch hn h ca mnh, i p s t mt cch
tai hi nht thnh n l ca h. H, nhng ngi chng tm
kim g ngoi quyn t do ring ca mnh, lun c quyn
c c n, bt k khi no h c quyn lc, l kin chng
bao gi ng n mc phn i n
- JOHN MILTON

h h chng ta thch tng bc mnh rng n gn

trng lng t hn cho nhng cn nhc kinh t so vi
cha m hay ng b chng ta gn. S kt thc ca
Con ngi Kinh t ha hn tr thnh mt trong nhng
huyn thoi chi phi ca thi i chng ta. Trc khi chng
ta chp nhn i hi ny, hoc xem xt s thay i c ng
ca ngi, chng ta phi thm tra thm mt cht xem n ng
n u. Khi chng ta xem xt nhng i hi ti xy
dng x hi, nhng i hi thc bch nht, th dng nh
chng hu ht u mang tnh kinh t: chng ta thy rng
s gii thch li v mt kinh t cc l tng chnh tr ca
qu kh, quyn t do, bnh ng, v an ninh, l mt trong
nhng i hi ch yu ca nhng ngi ng thi tuyn b
s kt liu ca con ngi kinh t. Cng chng c nhiu nghi
ng rng v lng tin v kht vng ca h con ngi ngy
nay nhiu hn lc no ht b thng tr bi cc hc thuyt

kinh t, bi lng tin c nui dng cn thn vo tnh phi

l ca h thng kinh t ca chng ta, bi cc khng nh sai
v s sung tc tim tng, cc l thuyt-gi v xu hng
khng th trnh khi ti c quyn, v n tng gy ra bi
s c no y c lm rm beng nh vic hu hng ng
nguyn liu hoc m cc sng ch i, v chng m cnh
tranh b ch trch, mc d chng chnh xc l loi vic
khng th xy ra di cnh tranh v l vic c bin thnh
c th chnh ch bi c quyn v thng l bi c quyn
c chnh ph tr gip.101
Theo mt ngha khc, tuy vy, ng khng nghi ng g,
l th h chng ta t mun nghe theo nhng cn nhc kinh
t so vi cc th h trc. Dt khot nht khng sn sng hi
sinh bt k i hi no cho ci c gi l cc l l kinh t;
nn nng v khng khoan nhng kim ch nhng tham
vng trc tip v khng sn sng chu hon cnh kinh t bt
buc. Chnh khng phi l s khinh mit no i vi phc
li vt cht, hoc thm ch bt k mong mun b gim i
no vi iu , m, ngc li, l mt s khc t chp
nhn bt k chng ngi no, bt k mu thun no vi cc
mc ch khc ci c th gy cn tr cho s thc hin
nhng mong mun ring ca h, l ci phn bit th h
chng ta. c cm kinh t, ecomophobia, l mt m t ng
ca thi ny hn l khi nim dn n nhm ln kp,
S Chm dt ca con Ngi Kinh t, khi nim gi
mt s thay i t mt tnh trng cha bao gi tn ti sang
101

Thng xuyn s dng ci i khi xy ra nh ph hu la m, c

ph, v.v. nh mt l l chng cnh tranh l mt minh ho tt v tnh
khng trung thc tr tu ca phn ln l l ny, v mt cht suy ngm s
chng t ngay rng trong mt th trng cnh tranh chng ngi ch
no ca nhng hng tn kho nh vy c th c li bng cch ph hu
chng. Trng hp c cho l m cc sng ch hu ch i l phc tp
hn v khng th tho lun tho ng trong mt ch gii; nhng cc
iu kin trong s c li lu kho lnh mt mt sng ch m theo
li ch x hi phi mang dng l c bit n mc rt ng nghi liu
iu ny c xy trong bt k trng hp quan trng no hay khng.

267
mt hng m chng ta khng tin ti. Con ngi tr nn
cm ght, v ni lon chng li, cc lc lng v t phi
nhn cch (impersonal) m anh ta cam chu trong qu
kh, d l chng thng lm tht vng cc n lc c
nhn ca anh ta.
S ni lon ny l mt trng hp ca mt hin tng
ph bin hn nhiu, mt s khng sn lng mi phc
tng bt k qui tc hoc s tt yu no m c s hp l ca
n con ngi khng hiu; c th cm nhn c n trong
nhiu lnh vc ca cuc sng, c bit trong lnh vc o
c; v thng l mt thi ng ca ngi. Nhng c cc
lnh vc m s khao kht ny i vi tnh d hiu khng th
c tho mn hon ton v ng thi mt s khc t
phc tng bt k th g chng ta khng th hiu, phi dn
n s ph hu nn vn minh ca chng ta
D cho kh t nhin l, khi th gii quanh ta tr nn
phc tp hn, s phn khng ca chng ta tng ln chng
li cc lc lng m chng ta khng hiu, lin tc quy ry
nhng hi vng v k hoch c nhn, chnh trong nhng
hon cnh ny m cng ngy cng c t kh nng i vi
bt k ai hiu y cc lc lng ny. Mt nn vn
minh phc tp nh ca chng ta nht thit da trn s t
hiu chnh ca c nhn vi nhng thay i m nguyn nhn
v bn cht ca chng c nhn y khng th hiu: v sao
anh ta phi c nhiu hn hay t hn, v sao nhng th no
anh ta mun li kh kim hn th khc, s lun gn vi
v s hon cnh nh vy n ni khng mt u c n l
no c kh nng hiu thu chng; hoc, thm ch ti t hn,
nhng ngi b nh hng s mi li cho mt nguyn
nhn hin nhin v c th trnh c, trong khi cc mi
tng tc phc tp hn, nhng ci quyt nh s thay i,
th chc hn vn b che khut i vi h. Ngay c ngi ch
huy ca mt x hi c k hoch ho hon ton, nu mun
gii thch tho ng cho bt c ai v sao anh ta b chuyn
sang lm vic khc, hoc v sao lng ca anh ta phi c
thay i, ng ta khng th lm vy m khng gii thch v

lm sng t ton b k hoch ca mnh - iu c ngha, tt

nhin, l khng th gii thch cho nhiu hn vi ngi.
S phc tng ca con ngi i vi cc lc lng th
trng phi nhn cch l ci trong qu kh lm cho s
tng trng l c th i vi mt nn vn minh m thiu
iu ny th khng th pht trin c; chnh bng s
phc tng nh vy m hng ngy chng ta gip xy
dng ci g ln hn ci bt k ai trong chng ta c th
lnh hi. Chng thnh vn l liu con ngi trong qu
kh phc tng do lng tin m mt s ngy nay c coi
l m tn: do mt tinh thn tn gio khim nhng hay mt
s tn trng qu mc nhng li dy th thin ca cc nh
kinh t tha ban u. im mu cht l v cng kh khn
hn hiu mt cch duy l s cn thit phi phc tng cc
lc lng m hot ng ca n chng ta khng theo di chi
tit c so vi chng ta lm vy do ni knh s m tn
gio, hoc thm ch s tn trng cc hc thuyt kinh t,
gy ra. C th, thc ra, ng l cn n s thng minh hn
v cng t mi ngi so vi bt k ai hin c, nu gi nh
chng ta thm ch ch duy tr nn vn minh phc tp hin
ti ca chng ta m khng c bt k ai phi lm nhng vic
m anh ta khng hiu s cn thit ca chng. S t chi
nhng cho cc lc lng, m chng ta khng hiu cng
chng chp nhn nh nhng quyt nh c thc ca mt
ngi thng minh, l sn phm ca mt ch ngha duy l
khng y v v vy sai lm. N l khng y bi v
n khng hiu rng iu phi nhiu n lc c nhn khc
nhau trong mt x hi phc tp, phi tnh n nhng s
thc m khng mt c nhn no c th xem xt mt cch
y . V n khng thy rng, tr phi x hi phc tp ny
phi b ph hu, s la chn kh d duy nht i vi phc
tng cc lc lng th trng phi nhn cch v dng nh
phi l, l s phc tng mt quyn lc cng khng th kim
sot ni v v vy c on ca nhng ngi khc. Trong
ni lo trn thot nhng rng buc kh chu m hin nay anh
ta cm thy, con ngi khng nhn ra rng nhng kim ch

269
chuyn ch mi phi c p t mt cch ch thay cho
chng, s thm ch cn au n hn.
Nhng ngi l l rng chng ta hc lm ch cc
lc lng t nhin mc ng ngc nhin nhng li tt
hu mt cch ng bun trong s dng thnh cng cc kh
nng hp tc x hi, l rt ng chng mc tuyn b ny.
Nhng h hiu sai khi h i so snh thm na v l l rng
chng ta phi hc lm ch cc lc lng x hi theo
cng cch m chng ta hc lm ch cc lc lng t
nhin. y khng ch l ng dn ti ch ngha chuyn
ch m dn ti ph hu nn vn minh ca chng ta v l
con ng chc chn ngn s tin b tng lai. Nhng
ngi i hi n chng t bng i hi ca mnh rng h
khng hiu phm vi m s duy tr n thun ci chng ta
t c n nay ph thuc vo s iu phi cc n lc c
nhn bi cc lc lng khch quan phi nhn cch.
By gi chng ta phi quay li im mu cht- rng
quyn t do c nhn khng th ho hp vi uy quyn ti
cao ca mt mc ch n l m c x hi phi l thuc
hon ton v mi mi. Ngoi l duy nht, i vi qui tc
rng mt x hi t do khng c l thuc vo mt mc
ch duy nht, l chin tranh v nhng thm ho nht thi
khc, khi phi t hu nh mi th xung di nhu cu
trc mt v bc bch l ci gi m chng phi tr duy
tr quyn t do ca chng ta tm di hn. iu ny gii
thch v sao rt nhiu cch din t hp mt v bin nhng
ci chng ta hc c phc v cho chin tranh nhm
phc v cho mc ch ho bnh l rt sai lm: ng l tm
thi phi hi sinh t do lm cho n c m bo hn
trong tng lai; nhng khng th ni cng th v mt h
thng c kin ngh nh mt dn xp lu di.
Rng khng mc ch n l no c php c s u
tin tuyt i trn tt c cc mc ch khc trong thi bnh
c p dng ngay cho c mt mc tiu m tt c mi
ngi by gi u thng nht l hng u: chinh phc nn

tht nghip. Khng nghi ng g rng y phi l mc tiu

ca n lc ln nht ca chng ta; d c ng nh th, n
khng c ngha rng mt mc tiu nh vy phi c php
ch ng chng ta loi tr mi th khc, rng, nh li
ngu bin, n phi t c vi bt k gi no. Chnh,
thc ra, trong lnh vc ny m s quyn r ca nhng li
ni m h nhng ph bin nh cng n vic lm y
c th d dn n cc bin php v cng thin cn, v l ni
khu hiu phi c thc hin vi mi gi v iu kin
v v trch nhim ca nhng ngi l tng ho ngay thng
chc s gy ra tai hi nht.
Rt quan trng rng chng ta phi tip cn vi thc y
nhim v m chng ta s phi i mt trong lnh vc ny
sau chin tranh v rng chng ta phi nhn thc r ci
chng ta c th hi vng t c. Mt trong nhng c
im p o ca tnh hnh ngay sau chin tranh s l nhng
nhu cu c bit ca chin tranh thu ht hng trm ngn
ngi vo nhng vic lm c chuyn mn ho ni trong
thi gian chin tranh h c th kim c lng tng
i cao. Trong nhiu trng hp, s l khng c trch
nhim s dng cng s lng ngi trong nhng ngh
c bit. S c nhu cu cp bch chuyn mt s ng
sang lm vic khc, v nhiu trong s h s thy rng cng
vic m h c th c khi s c tr t hn cng vic ca
h thi chin. Ngay c ti o to, vic chc chn phi c
tin hnh trn mt qui m t do, khng th hon ton gii
quyt c vn ny. S vn c nhiu ngi, nu c tr
lng theo cng vic ca h khi xng ng bao nhiu
cho x hi, s phi, di bt k h thng no, va lng vi
v tr vt cht thp hn tng i so vi nhng ngi khc.
Nu, khi , cc nghip on thnh cng trong phn i
bt k vic h lng no ca cc nhm c bit c ni
n, th s ch c hai la chn kh d b ng: hoc phi
cng bch (tc l, nhng c nhn nht nh c chn ra
buc chuyn sang cc v tr khc v c lng thp hn
mt cch tng i) hoc nhng ngi khng cn c th s

271
dng c vi mc lng tng i cao m h kim
c trong thi gian chin tranh phi b tht nghip cho
n khi h vui lng chp nhn lm vic vi mc lng thp
hn. y l mt vn s ny sinh trong mt h thng x
hi ch ngha khng km bt k x hi khc no; v i
a s nhng ngi lao ng c l s t c khuynh hng
m bo vnh cu mc lng hin ti ca h cho nhng
ngi c thu ht vo nhng cng vic c tr lng
cao do nhu cu c bit ca chin tranh. Mt x hi x hi
ch ngha chc chn s cng bc trong tnh hnh ny.
im lin quan ti chng ta l nu chng ta kin quyt
khng cho php tht nghip vi bt c gi no, v chng ta
khng mun cng bc, chng ta s dn n mi loi th
on liu lnh, chng ci no trong s c th mang li s
nh bt di lu no v tt c chng s cn tr nghim trng
n vic s hng hu hiu nht cc ngun lc ca chng ta.
c bit phi lu rng chnh sch tin t khng th mang
li s iu tr thc s cho kh khn ny tr bng lm pht
chung v ng k, tng tt c cc khon lng khc
v gi mt cch tng i so vi nhng ngi m khng
th h lng ca h, v rng thm ch iu ny s dn n
kt qu mong mun ch bng nh hng theo cch che du
v di tr v s gim lng thc t ci khng th gy ra
mt cch trc tip c. Th nhng tng tt c lng v
thu nhp khc ln mc hiu chnh v tr ca nhm
c ni n s ko theo s m rng lm pht qui m m
s xo ng, gian kh, v bt cng bng ny sinh s ln
hn rt nhiu nhng ci c cu cha.
Vn ny, vn s ny sinh dng c bit gay gt
sau chin tranh, l mt vn s lun lun tn ti chng
no h thng kinh t phi t hiu chnh mnh cho ph hp
vi nhng thay i lin tc. S lun lun c th c mt
lng vic lm cc i trong ngn hn ci c th t c
bng cch cho tt c mi ngi bt k vic lm tnh c no
v c th t c bng m rng tin t. Nhng khng th
duy tr cc i ny ch bng s m rng ngy cng tng ca

lm pht v vi tc ng duy tr ti phn phi lao ng gia

cc ngnh do thay i hon cnh lm cho l cn thit, v
chng no ngi lao ng c t do chn vic lm th
iu s lun lun xy ra ch vi mt s chm tr no
v v vy gy ra tht nghip no y: lun nhm ti cng n
vic lm cc i c th t c bng cc cng c tin t l
mt chnh sch chc chn cui cng s lm tht bi chnh
cc mc tiu ring ca n. N c chiu hng lm gim
nng sut lao ng v v vy lin tc tng t l dn c tui
lao ng c th c s dng vi mc lng hin thi ch
bng cc cng c nhn to.
C t nghi ng rng sau chin tranh s khn ngoan trong
qun l chuyn lm n kinh t ca chng ta s thm ch
quan trng hn trc v rng s phn ca nn vn minh ca
chng ta s rt cuc ph thuc vo chng ta gii quyt cc
vn kinh t i mt vi chng ta th no. Ngi Anh, t
nht, u tin s ngho, thc ra rt ngho v vn ly li
v ci thin cc tiu chun trc y i vi nc Anh c
th thc t ra kh khn hn so vi nhiu nc khc. Nu h
hnh ng khn ngoan, t c nghi ng rng bng lm vic
chm ch v bng dnh mt phn ng k n lc ca h
i tu v i mi my mc v t chc cng nghip, h s c
kh nng trong vi nm quay li v thm ch vt qua mc
h t c. Nhng iu ny gi nh trc rng h s
phi hi lng gi mc tiu th hin thi khng nhiu hn
mc c th m khng lm suy yu nhim v ti xy dng,
rng khng c nhng hi vng qu ng no c to ra
nhng i hi khng cng li c i nhiu hn th,
v rng h coi n l quan trng hn s dng ngun lc
ca h theo cch tt nht v cho cc mc ch ng gp
nhiu nht cho s thnh vng so vi chng ta phi s dng
tt c ngun lc ca h theo cch no y.102 C l khng
102

C l y l ch nhn mnh rng, bt k ta c th mun quay li

mt nn kinh t t do nhanh n u, iu ny khng th c ngha l

273
km quan trng l h khng c, bng cc n lc thin
cn i cu cha i ngho bng ti phn phi thay cho vic
tng thu nhp ca chng ta, nh th y cc tng lp to ln
y nh bin h thnh nhng k th kin nh ca trt t
chnh tr hin hnh. Chng bao gi c qun rng mt yu
t quyt nh trong s ni ln ca ch ngha chuyn ch
Chu lc, ci vn cha xut hin Anh v M, l s tn
ti ca mt tng lp trung lu ln mi b tc ot.
Hi vng ca chng ta trnh s phn ang e do phi,
thc ra, phn ln da vo trin vng rng chng ta c th
ly li s tin b kinh t nhanh chng, du cho chng ta c
th phi xut pht thp th no, s tip tc a chng ta i
ln; v iu kin chnh cho s tin b nh vy l tt c
chng ta phi sn sng iu chnh mnh nhanh chng vi
mt th gii thay i rt nhiu, rng khng s cn nhc no
i vi tiu chun quen thuc ca cc nhm c bit c
ngn cn s thch nghi ny, v chng ta li mt ln na hc
nhiu hn chuyn tt c ngun lc ca chng ta sang ni
chng ng gp nhiu nht lm cho mi chng ta giu
c hn. Nhng iu chnh cn thit, nu chng ta mun
phc hi v vt cc tiu chun trc kia ca mnh, s ln
hn bt k hiu chnh tng t no m chng ta tin
hnh trong qu kh; v ch nu mi chng ta sn sng v
mt c nhn tun theo nhng tt yu ca s iu chnh
ny th chng ta mi s c kh nng vt qua mt thi k
kh khn nh nhng ngi t do c th la chn cch sng
ring ca mnh. Hy m bo mt ti thiu ng u cho
mi ngi bng mi phng tin; nhng ng thi chng ta
hy tha nhn rng vi s m bo ny v mt ti thiu c
mt s xo b ngay mt c hu ht nhng hn ch thi chin. Chng g
s lm mt uy tn ca h thng t do kinh doanh nhiu hn bng s trc
trc v bt n nh gay gt, tuy c l ngn hn, m mt n lc nh vy
c th gy ra. Vn l chng ta phi nhm ti loi h thng no trong
qu trnh gii huy ng, khng phi h thng thi chin phi c bin
thnh nhng dn xp lu di hn bng mt chnh sch cn nhc k v
gim dn kim sot, ci c th c ko di ra nhiu nm.

bn, th mi i hi v s an ninh c c quyn ca cc

tng lp c bit phi mt ht, rng tt c nhng s min th
cho cc nhm loi tr nhng ngi mi n chia s s
sung tc tng i ca h nhm duy tr mt tiu chun c
bit cho ring h phi bin mt.
Nghe c th cao thng ni, B kinh t cht tit i,
hy chng ta xy dng mt th gii t t nhng, thc
ra, n thun l v trch nhim. Vi th gii ca chng
ta nh n l, vi mi ngi tin chc rng cc iu kin vt
cht y hoc phi c ci thin, c hi duy nht
ca chng ta xy dng mt th gii t t l chng ta c
th tip tc ci thin mc thnh vng chung. Mt th m
nn dn ch hin i s khng th chu ng m khng lm
tn thng l s bt buc h mc sng ng k trong thi
bnh hoc thm ch s bt ng ko di ca cc iu kin
kinh t ca n.
Nhng ngi tha nhn rng cc xu hng chnh tr hin
thi to thnh mt mi e do nghim trng i vi trin
vng kinh t, v qua cc tc ng kinh t ca n gy nguy
him cho cc gi tr cao hn nhiu, vn l nhng ngi
chc t la di mnh rng chng ta chu nhng hi sinh vt
cht nhn c cc mc ch l tng. Tuy vy, cn hn
c ng nghi liu mt cch tip cn nm mi nm ti ch
ngha tp th lm tng tiu chun o c ca chng ta
hay khng, hoc liu s thay i chng phi l theo hng
ngc li sao. Mc d chng ta c thi quen hnh din
v lng tm x hi nhy cm hn ca chng ta, chng h
r l iu ny c bin minh bi thc tin ca t cch c
nhn ca chng ta. V mt tiu cc, trong s phn n ca
n vi nhng bt bnh ng ca trt t x hi hin ti, th
h chng ta c l vt tri hn cc th h trc. Nhng nh
hng ca phong tro ln cc tiu chun tch cc trong
cc lnh vc ring v o c, t cch c nhn, v ln tnh
nghim tc m chng ta gi vng cc nguyn tc o c

275
chng li nhng tnh th on v tnh trng cp bch ca b
my x hi, l mt chuyn hon ton khc.
Cc vn trong lnh vc ny tr nn ln ln n mc
cn phi quay li nhng ci cn bn. Ci th h chng ta c
nguy c qun mt khng ch rng o c nht thit l mt
hin tng v t cch c nhn m c rng o c c th
tn ti ch lnh vc trong c nhn t do quyt nh cho
chnh mnh v c yu cu hi sinh mi li c nhn mt
cch t nguyn tun th qui tc o c. Ngoi phm vi
trch nhim c nhn chng c tnh thin cng khng c tnh
c, chng c thi c cho phm cht o c cng khng c
c hi chng t nim tin ca mnh bng cch hi sinh nhng
thm mun ca mnh cho ci mnh ngh l ng. Ch ni
bn thn chng ta c trch nhim i vi nhng quyn li
ring ca mnh v t do hi sinh chng th quyt nh ca
chng ta mi c gi tr o c. Chng ta chng c
quyn l khng ch k vi s tn hi n ngi khc no ,
cng khng c bt k gi tr no l khng ch k nu
chng ta chng c la chn no. Cc thnh vin ca mt x
hi nhng ngi trong mi kha cnh c bo lm vic
tt khng c t cch g ca ngi. Nh Milton ni:
Nu mi hnh ng, ci l thin hay l c trong mt con
ngi trng thnh, u di s thng hi, mnh lnh v
cng bc, th c hnh l g ngoi ci tn, s ca ngi khi
l g cho vic lm tt, v s bit n no cho s tnh to,
cng bng, hay trinh tit?
Quyn t do nh ot ng x ring ca chng ta
trong lnh vc ni hon cnh vt cht buc chng ta la
chn, v trch nhim sp xp cuc sng ring ca chng ta
theo lng tm ca chng ta, l bu khng kh trong
ring thc o c pht trin v trong cc gi tr o
c c ti to hng ngy trong quyt nh t do ca c
nhn. Trch nhim, khng phi vi mt thng cp, m vi
lng tm ca chnh mnh, thc v trch nhim khng do
cng bc, s cn thit phi quyt nh ci no trong nhng
gi tr phi hi sinh cho nhng ci khc, v sn sng gnh

chu nhng hu qu ca quyt nh ring, l ci ct li nht

ca bt k o c no xng ng vi ci tn o c.
Rng, trong lnh vc ny ca ng x c nhn, tc ng
ca ch ngha tp th l hu nh hon ton hu hoi, l
khng th trnh khi v khng th ph nhn. Mt phong
tro m ha hn chnh ca n l gim nh trch nghim103
chng th l g khc ngoi l phi o c trong nh hng
ca n, du cho cc l tng m n c lc ra i c cao
thng n u. Liu c th c nhiu nghi ng khng rng
cm ngh v ngha v c nhn b p nhng bt bnh
ng, ni nng lc c nhn ca chng ta cho php, b
yu i thay cho mnh ln, rng c s sn lng gnh chu
trch nhim v thc rng chnh l ngha v c nhn ring
ca chng ta bit chn th no, b suy yu i mt cch
c th cm nhn c? C s khc bit hon ton gia i
hi rng tnh hnh ng mong mun phi c cc nh chc
trch to ra, hoc thm ch sn lng phc tng min l tt c
nhng ngi khc cng c bo phi lm ht nh vy, v
s sn sng lm ci m t mnh ngh l ng vi s hi sinh
nhng kht vng ring ca mnh v c l i mt vi cng
lun th ch. C nhiu gi rng thc ra chng ta
tr nn khoan dung hn vi nhng s lm dng c bit v
103

iu ny cng ngy cng tr nn r rng khi ch ngha x hi tin

dn n ch ngha chuyn ch, v nc Anh c tuyn b r rng
nht trong chng trnh ca hnh thc mi nht v chuyn ch nht ca
ch ngha x hi Anh, phong tro Thnh vng Chung ca Sir
Richard Acland. Nt chnh ca trt t mi m ng ha hn l trong
cng ng s ni vi c nhn bn ng lo v chuyn kim sng ring
ca mnh. H qu, tt nhin, l, chnh x hi nh ti tng th phi
quyt nh liu mt ngi c c s dng hay khng nh vo cc
ngun lc ca chng ta, v anh ta s lm vic ra sao, khi no v theo
cch no, v rng cng ng s phi vn hnh cc tri cho bn trn
vic vi cc iu kin rt c th chu c. Tht ngc nghin l tc gi
pht hin ra rng Hitler tnh c bt gp (hay ng cn s dng)
mt phn nh, hoc c l c th ni mt kha cnh c bit ca, ci cui
cng s phi c nhn loi (Sir Richard Acland, Bt., The Forward
March [1941], pp. 127, 126, 135, and 32)?

277
th hn nhiu vi nhng s bt bnh ng trong cc
trng hp ring, v chng ta ch mt n mt h
thng hon ton khc trong nh nc s lm mi th
ng. C th, nh c gi , thm ch l nim say m
hnh ng tp th l mt cch trong chng ta by gi
khng h n hn ham m mt cch tp th tnh ch k m
vi t cch cc c nhn chng ta hc c mt cht
kim ch.
ng l cc c hnh m by gi t c qu trng v
thc hnh tnh c lp, s t lc, sn lng gnh chu ri
ro, sn sng bo v nim tin chc chn ca mnh chng li
a s, v sn lng t nguyn hp tc vi hng xm ca
mnh - v c bn chnh l nhng c hnh m hot ng
ca mt x hi c nhn ch ngha da vo. Ch ngha tp
th chng c g t vo ch ca chng, v chng
mc n hu hoi chng, n li khong trng c
lp chng bng g c ngoi s i hi vng li v s cng
bc c nhn phi lm ci m tp th quyt nh l tt. Vic
bu chn nh k cc i din, m vi n s la chn o
c ca c nhn c xu hng ngy cng gim st, khng
phi l dp trong cc gi tr o c ca anh ta c trc
nghim hoc l ni anh ta phi lin tc ti khng nh v
chng t thang gi tr ca mnh v chng t lng thnh
ca mnh bng cch hi sinh nhng gi tr m anh ta nh
gi thp hn cho cc gi tr c nh gi cao hn.
Khi cc qui tc ng x tin ho, cc c nhn l ngun m
t hnh ng chnh tr tp th dn xut ra cc tiu chun
o c no n c, thc ra s l ngc nhin nu s gim nh
bt cc tiu chun ng x c nhn i cng vi s gia
tng cc tiu chun ca hnh ng x hi. Rng c
nhng thay i ln l r rng. Mi th h, tt nhin, t mt
s gi tr cao hn v mt s thp hn cc th h trc. Tuy
vy, nhng mc tiu no c v tr thp hn by gi, cc gi
tr no m chng ta cnh bo by gi c th phi nhng b
nu chng tr thnh mu thun vi nhng gi tr khc? Loi
gi tr no xut hin t ni bt hn trong bc tranh v tng

lai m cc tc gi v din gi ni ting a ra cho chng

ta so vi nh h lm trong m c v hi vng ca cha
ng chng ta?
Chc chn khng phi l tin nghi vt cht, chc chn
khng phi l mt s gia tng tiu chun sng ca chng ta
hoc s m bo mt a v no trong x hi c cho l
thp hn. C tc gi hay din gi ni ting no dm gi
cho qun chng rng h c th phi hi sinh cc trin vng
vt cht ca h nng cao mt mc ch l tng? Chng
phi, thc ra, l hon ton ngc li? Chng phi cc th
m chng ta c dy ngy cng thng xuyn hn coi
nh nhng o tng th k th mi chn mi gi tr o
c t do v c lp, s tht v tnh trung thc tr tu, ho
bnh v dn ch, v s tn trng c nhn vi t cch l con
ngi thay cho n thun nh thnh vin ca mt nhm c
t chc?
Nhng chic ct c nh no m ngy nay c coi l bt
kh xm phm, m chng nh ci cch no dm ng chm
n, v chng c coi nh cc ranh gii khng thay i
phi c tn trng trong bt k k hoch no cho tng
lai? Chng khng cn l t do c nhn, quyn t do i li,
v hu nh khng phi l quyn t do ngn lun. Chng l
cc tiu chun c bo v ca nhm ny nhm n,
quyn ca h loi tr nhng ngi khc cung cp cho
ng bo ca h ci h cn. S phn bit gia cc thnh
vin v nhng ngi khng l thnh vin ca cc nhm
ng kn, ch chng ni n cc kiu dn ca cc nc
khc nhau, ngy cng c chp nhn nh mt vn d
nhin; nhng s bt cng i vi cc c nhn gy ra bi
hnh ng ca chnh ph v quyn li ca mt nhm c
b qua vi s th kh c th phn bit c vi s nhn
tm; v nhng vi phm th bo nht v hu ht cc quyn
c bn ca c nhn, nh lin quan n di chuyn dn c bt
buc, ngy cng thng xuyn c thm ch nhng ngi
c cho l t do ch ngha ng h.

279
Tt c iu ny chc chn cho thy thc o c ca
chng ta b cn i ch khng phi sc bn ln. Khi
chng ta c nhc nh, ngy cng thng xuyn hn, rng
khng th lm mn trng trng m khng lm v trng,
nhng qu trng b v hu ht l thuc loi m mt hoc
hai th h trc c coi nh nhng c s thit yu ca
cuc sng vn minh. V nhng s tn bo xit bao do chnh
quyn gy ra vi nhng ngi cng khai tha nhn cc
nguyn l h ng tnh chng c nhiu ngi gi l
t do ch ngha trong chng ta d dng tha th?
C mt kha cnh ca s thay i v cc gi tr o c
do s ln ti ca ch ngha tp th gy ra, kha cnh hin
thi tht ng suy ngm nghim tc. l, cc c hnh
ngy cng t c qu trng v do tr nn ngy cng
him li chnh xc l cc c hnh m nhng ngi AngloSaxon kiu hnh mt cch ng n v nhn chung h
c tha nhn l xut sc v mt . Nhng c hnh m
nhng dn tc ny c - mc cao hn hu ht dn
tc khc, ngoi tr ch vi quc gia nh, nh Thu S v H
Lan l tnh c lp, tnh t lc, sng kin c nhn v
trch nhim a phng, s nh cy thnh cng vo hot
ng tnh nguyn, khng quy ry lng ging v khoan
dung chp nhn s khc bit v l k, tn trng tp qun v
truyn thng, v mt cht nghi ng lnh mnh vo quyn
lc v nh chc trch. Hu ht cc truyn thng v nh ch
trong tinh thn o c dn ch c din t mt cch
c trng nht, v ci n lt n rn c c tnh dn
tc v ton b bu khng kh o c ca nc Anh v
nc M, l nhng th m s ln ti ca ch ngha tp th
v cc xu hng tp trung c hu ca n ngy cng ph
hu.
Xut thn l ngi nc ngoi i khi gip ch trong
nhn ra r rng hn nhng nt ni bt ring bit ca bu
khng kh o c ca mt quc gia l do cc hon cnh
no. V nu mt ngi, bt k lut qui nh ra sao, phi mi

mi l mt ngi nc ngoi, c th c php ni nh

vy, th mt trong nhng cnh tng chn nn nht ca thi
i chng ta thy mt s trong nhng th qu gi nht
m nc Anh, th d, cng hin cho th gii by gi li
b khinh b bn thn nc Anh n mc no. Ngi Anh
kh bit mc m h khc bit vi hu ht nhng dn tc
khc ch l tt c h, bt k ng phi, mc t nhiu
u gi vng cc t tng, m trong hnh thc d thy nht
ca chng, c bit n nh ch ngha t do. So vi hu
ht cc dn tc khc ch mi hai mi nm trc hu ht
ngi Anh l nhng ngi t do ch ngha - du h
c th khc n th no vi ch ngha t do ng phi. V
ngay c ngy nay ngi Anh bo th hay x hi ch ngha,
chng km ngi t do ch ngha, nu anh ta i ra nc
ngoi, mc d anh ta c th thy cc t tng v cc bi
vit ca Carlyle hay Disraeli, ca ng b Webb hay H. G.
Well, cc k c a thch trong cc gii m anh ta t c
im chung, gia nhng ngi Nazi v nhng ngi
chuyn ch khc, nu anh ta thy mt hn o tr tu ni
truyn thng ca Macaulay v Gladstone, ca J. S. Mill hay
John Morley, cn sng, anh ta s thy nhng hng ngi
thn thch, nhng ngi ni cng ngn ng nh bn thn
anh ta - du bn thn anh ta c khc vi cc l tng m
nhng ngi ny tn thnh n th no.
Chng u s mt lng tin vo cc gi tr c th ca
nn vn minh Anh li hin nhin hn, v chng u n c
tc ng lm t lit ln vic theo ui mc ch v i trc
tip ca chng ta hn, l trong tnh phi hiu qu ngu ngc
ca hu ht t chc tuyn truyn Anh. Nhng iu cn thit
u tin cho thnh cng trong tuyn truyn hng ti cc
dn tc khc l s hnh din cng nhn nhng gi tr c
trng v nhng c im phn bit m t nc c th n
l quen bit i vi cc dn tc khc. Nguyn nhn chnh
ca tnh phi hiu qu ca tuyn truyn Anh l nhng ngi
ch huy n dng nh mt lng tin ring ca mnh vo
nhng gi tr ring ca nn vn minh Anh hoc hon ton

281
chng bit g v nhng im chnh m n khc vi nhng
c im ca dn tc khc. Gii tr thc cnh T, tht vy,
t rt lu th cc thn ngoi n mc h c v tr
thnh hu nh khng th nhn thy bt k ci hay no trong
cc nh ch v truyn thng c trng Anh. Rng cc gi
tr o c m trn hu ht h ly lm hnh din ch yu
l sn phm ca cc nh ch m h quyt tm ph hu,
nhng iu ny nhng ngi x hi ch ngha, tt nhin,
khng th tha nhn. V thi ny ng tic khng ch
hn ch nhng ngi cng khai nhn mnh l x hi ch
ngha. D cho ta phi hi vng rng iu ny khng ng
vi nhng ngi Anh c hc, t ni hn, nhng ng o
hn, nu phi nh gi bng cc t tng c bc l ra
trong tho lun v tuyn truyn chnh tr hin thi, nhng
ngi Anh khng ch ni th ting m Shakespeare
ni m cng c lng trung thc v o c m Milton
c c v hu nh bin mt.104
Tuy vy, tin rng loi tuyn truyn c sn sinh bi
thi ny c th c tc ng ng mong mun n cc k
th ca chng ta v c bit n nhng ngi c, th l
mt sai lm tai hi. Nhng ngi c bit nc Anh v
nc M, c l, khng k, nhng bit cc gi tr
truyn thng c trng ca i sng dn ch l g, v ci g
trong hai hoc ba th h qua ngy cng phn li tm tr
ca cc nc ny. Nu chng ta mun thuyt phc h,
khng ch v tnh thnh tht ca chng ta, m c vic l
chng ta phi cho cho h mt la chn kh d thc s i
vi con ng m h i, s khng phi l bng nhng
104

D cho ti ca chng ny dn chiu hn mt ln n Milton,

kh cng li s cm d a thm mt trch dn na, mt li trch
rt ni ting, du cho c l l mt li m ngy nay chng ai tr mt
ngi nc ngoi dm trch dn: ng nc Anh qun quyn u
tin ca mnh v dy bo cc quc gia phi sng ra sao. Chnh, c l,
quan trng l th h chng ta thy mt lot nhng ngi Anh v M
ph bng Milton- v ngi u tin trong s h l, Ezra Pound, c
pht i t Italy trong cuc chin tranh ny!

b i vi h thng t tng ca h. Chng ta s khng

nh la h bng mt s sao chp nht nho cc t tng
ca cha ng h m chng ta vay mn - bt lun l
ch ngha x hi nh nc, Realpolitik*, k hoch ho
khoa hc, hoc ch ngha nghip on. Chng ta s
khng thuyt phc c h bng cch i theo h n na
ng dn n ch ngha chuyn ch. Nu bn thn cc nn
dn ch t b l tng ti cao v quyn t do v hnh phc
ca c nhn, nu h hon ton th nhn rng nn vn minh
ca mnh l khng ng duy tr, v rng h chng bit g tt
hn vic i theo con ng m ngi c dn, th thc
s h chng c g cho mi. i vi nhng ngi c
tt c nhng iu ny ch n thun l nhng s th nhn
mun mng rng nhng ngi t do ch ngha sai v
mi mt v rng bn thn h l nhng ngi dn ng ti
mt th gii mi tt p hn, du cho giai on qu c
th tht kinh n th no. Nhng ngi c bit rng ci
m h vn coi l truyn thng Anh v M v cc l tng
mi ring ca h l nhng quan im v cuc sng tri
ngc cn bn v khng th dung ho. H c th c
thuyt phc rng cch m h chn l sai nhng chng
c g s thuyt phc h rng nhng ngi Anh hoc M s
l nhng ngi ch dn tt hn v con ng c.
Loi tuyn truyn s chng t no hp dn vi nhng
ngi c m chng ta cui cng phi tnh n s gip
ca h trong xy dng li Chu u bi v cc gi tr ca h
l gn nht vi ca chng ta. V kinh nghim lm cho h
thnh nhng ngi khn ngoan hn v bun b hn: h
hc c rng c cc nh tt ln tnh hiu qu ca t
chc chng th bo ton c s ng n mt h thng
trong quyn t do c nhn v trch nhim c nhn b ph
hu. Ci m ngi c v , ngi hc c bi hc,
mun trc ht l s bo v chng li nh nc khng l ch khng phi cc s to ln cho t chc qui m
*

Chnh sch thc dng

283
khng l, m l c hi li mt ln na xy dng th gii
nh b ca h mt cch thanh bnh v trong t do. Khng
phi v h tin rng b ngi Anh hay M sai bo l thch hn
b ngi Ph sai bo, m bi v h tin rng trong mt th
gii ni cc l tng dn ch chin thng h s s t b
sai bo hn v c yn theo ui nhng mi quan
tm ring ca mnh, rng chng ta c th hi vng s ng h
t mt s kiu dn ca cc nc th ch.
Nu chng ta mun thnh cng trong chin tranh t
tng v li ko c nhng yu t t t trong cc nc th
ch, chng ta phi, trc ht ly li lng tin vo cc gi tr
truyn thng m chng ta bnh vc trong qu kh v
phi c dng kh o c can m bo v cc l tng
m nhng k th ca chng ta cng kch. Khng phi bng
nhng li bin bch thn thng v bng nhng m bo
rng chng ta ang ci cch nhanh chng, khng phi bng
gii thch rng chng ta tm s tho hip no gia cc
gi tr t do truyn thng v cc t tng chuyn ch mi,
m chng ta s c c s t tin v ng h. Khng phi
nhng ci thin mi nht m chng ta c th thc hin
trong cc nh ch x hi ca chng ta, l ci c k n
nhng t so vi nhng khc bit c bn ca hai cch sng
tri ngc nhau, m chnh l lng trung thnh khng lay
chuyn ca chng ta vo cc truyn thng, nhng ci lm
cho Anh v M l cc nc ca nhng ngi t do v ngay
thng, khoan dung v c lp, l ci c tnh n.

15
Trin vng v Trt t Quc t
Trong tt c nhng kim tra v dn ch, lin bang l hu
hiu nht v thch hp nht. H thng lin bang hn ch
v kim ch quyn ti cao bng cch chia n ra v ch phn
cho Chnh ph nhng quyn c xc nh r no .
l phng php duy nht hn ch khng ch
a s m c quyn lc ca ton dn.
- LORD ACTON

hng trong lnh vc no th gii li tr gi t

n vy cho s rung b ch ngha t do th k
mi chn nh trong lnh vc ni s rt lui bt u:
trong cc quan h quc t. Th m mi hc c ch mt
phn nh ca bi hc m kinh nghim chc hn dy
chng ta. C l thm ch nhiu hn ni khc nhng quan
nim hin hnh v ci l ng mong mi v kh thi y
vn l mt loi rt c th to ra iu ngc li vi ci m
chng ha.
Phn bi hc ca qu kh va qua ang c nhn thc
mt cch chm chp v dn dn l, nhiu loi k hoch ho
kinh t, c tin hnh c lp trn qui m quc gia, nht
thit l c hi trong nh hng gp ca chng ngay c nhn
t quan im thun tu kinh t v, thm na, gy ra va
chm quc t nghim trng. Rng c t hi vng v mt trt
t quc t hoc ho bnh di lu chng no mi nc t do
s dng bt k bin php no n ngh l ng mong mun
v li ch ring trc mt ca mnh, d chng c th gy tn
hi cho cc nc khc n u, l chng cn phi nhn
mnh my by gi. Nhiu loi k hoch ho kinh t thc ra
l kh thi ch nu nh chc trch k hoch ho c th loi
tr mi nh hng bn ngoi; kt qu ca k hoch ho nh

285
vy v th khng th trnh khi l s tng ln ca nhng
hn ch v di chuyn ngi v hng ho.
t hin nhin hn song chng h km thc t l nhng
mi nguy him i vi ho bnh ny sinh t s on kt
kinh t c nui dng mt cch nhn to ca tt c dn
c ca bt k mt nc no v t cc khi mi c nhng
quyn li tri ngc nhau do k hoch ho trn qui m
quc gia to ra. Chng cn thit cng khng ng mong
mun rng cc ng bin gii quc gia phi nh du
nhng khc bit r rt v mc sng, rng thnh vin ca
mt nhm quc gia phi c quyn chia mt chic bnh
hon ton khc vi chic bnh m cc thnh vin ca cc
nhm khc chia. Nu ngun lc ca cc quc gia khc nhau
c coi nh ti sn ring ca cc quc gia ny nh nhng
tng th, nu nhng quan h kinh t quc t, thay cho l
nhng quan h gia cc c nhn, li ngy cng tr thnh
quan h gia cc quc gia y c t chc nh cc
thc th kinh doanh, chng khng trnh khi tr thnh
ngun bt ng v k gia cc quc gia trn vn. Mt
trong nhng o tng tai hi l, thay th cnh tranh v th
trng hoc v nguyn liu bng thng lng gia cc
quc gia hoc cc nhm c t chc, s lm gim va chm
quc t. iu ny s ch a mt cuc tranh ua v lc vo
ch ca ci ch c th gi mt cch n d l cuc chin
cnh tranh v s chuyn s knh ch cho cc quc gia hng
mnh v c v trang, khng nm di lut cao hn no,
s knh ch m gia cc c nhn th c gii quyt m
khng cn nh n v lc. Cc giao dch kinh t gia cc
thc th quc gia nhng thc th ng thi l quan to ti
cao ca ng x ring ca chng, khng tun theo lut cao
hn no, v nhng ngi i din ca chng khng th b
rng buc bi bt k cn nhc no ngoi li ch trc mt

ca quc gia mnh, phi kt thc trong xung t v quyn

lc.105
Nu chng ta khng tn dng chin thng tt hn s ng
h cc xu th hin hnh theo chiu hng ny, qu hin
nhin trc 1939, chng ta c th thc ra thy mnh
nh bi Ch ngha x hi Quc gia n thun ch to ra
mt th gii gm nhiu ch ngha x hi quc gia, khc
nhau v chi tit, song tt c u chuyn ch, dn tc ch
ngha, v xung t ti din u n vi nhau. Nhng ngi
c xut hin nh nhng k gy ri ho bnh, nh h
lm vy vi mt s dn tc,106 n thun ch v h l
ngi u tin i con ng m tt c nhng ngi khc
cui cng s i theo.
Nhng ngi t nht nhn ra mt phn nhng mi nguy
him ny thng rt ra kt lun l k hoch ho kinh t phi
c tin hnh trn bnh din quc t, tc l, bi nh
chc trch siu quc gia no . Nhng cho d iu ny c
th ngn mt s mi nguy him hin nhin no ny sinh
do k hoch ho trn qui m quc gia, dng nh nhng
ngi ch trng cc s tham vng nh vy chng nhn
thc c my v nhng kh khn v nguy him thm ch
cn ln hn do kin ngh ca h gy ra. Cc vn ny
sinh do ch huy c ch cng vic kinh t trn qui m quc
gia khng trnh khi s c kch c ln hn khi cng iu
c th trn bnh din quc t. S xung t gia k hoch
ho v quyn t do khng th khng tr nn nghim trng
hn khi s khc nhau v tiu chun v gi tr gia nhng
ngi phc tng mt k hoch nht th tng ln. C t kh
khn trong k hoch ho i sng kinh t ca mt gia nh,
105

V tt c cc im ny v v cc im tip theo, nhng im ch c

th c cp n rt ngn gn, xem Economic Planning and
International Order (1937) , passim. ca Gio s Lionel Robbin.

106

c bit, xem, cun sch quan trng ca James Burnham, The

Managerial Revolution (1941).

287
v tng i t trong mt cng ng nh. Nhng, khi qui
m tng ln, s lng tho thun v th t cc mc ch
gim i v s cn thit phi da vo v lc v cng bc
tng ln. Trong mt cng ng nh cc quan im chung v
tm quan trng tng i ca cc nhim v chnh, cc tiu
chun c thng nht v gi tr, s tn ti trn rt nhiu
ch . Nhng khi chng ta qung li cng rng th s
lng chng s cng t i; v, do c t quan im chung, s
cn thit da vo v lc v cng bc tng ln.
Nhn dn ca bt k mt nc no c th c thuyt
phc d dng hi sinh nhm gip ci m h coi l ngnh
st thp ca mnh hoc ngnh nng nghip ca mnh,
hoc sao cho trong nc h chng ai b ri xung di
mt mc no . Chng no l vn v gip nhng
ngi m tp qun sng v cch suy ngh l quen thuc vi
chng ta, v hiu chnh phn phi thu nhp gia, hoc iu
kin lm vic ca, nhng ngi chng ta c th hnh dung
r v quan im ca nhng ngi v a v thch hp
ca h l cn bn ging vi ca chng ta, th thng chng
ta sn sng c mt s hi sinh no . Nhng ch cn hnh
dung cc vn do k hoch ho kinh t thm ch mt vng
nh Ty u gy ra thy rng c s o c ca mt
cng vic nh vy l hon ton thiu. Ai c th tng tng
c rng c bt k l tng chung no v cng bng phn
phi th d s lm cho ng dn an Mch ng t b
trin vng ci thin kinh t gip bn ng dn B o
Nha, hoc cng nhn H Lan tr gi xe p t hn gip
cng nhn c kh Coventry, hoc nng dn Php ng
nhiu thu hn gip cho cng nghip ho nc ?
Nu hu ht ngi dn khng sn lng thy kh khn
ny, ch yu l v, v tnh hay c , h cho rng chnh h l
nhng ngi s gii quyt cc vn ny cho nhng ngi
khc, v bi v h tin chc vo nng lc ring ca mnh lm
vic ny mt cch cng bng v bnh ng. Nhn dn Anh,
th d, c l thm ch nhiu hn ngi khc, bt u nhn ra
cc s nh vy c ngha g ch khi c trnh by cho h

rng h c th l mt thiu s trong nh chc trch k

hoch ho v rng ng li ch yu v pht trin kinh t
tng lai ca nc Anh c th c quyt nh bi mt a
s khng phi Anh. C bao nhiu ngi Anh sn sng
phc tng quyt nh ca mt nh chc trch quc t, du
cho c lp ra mt cch dn ch n u, c quyn qui
nh bng sc lnh rng pht trin ngnh thp Ty Ban
Nha phi c u tin trn s pht trin tng t South
Wales, rng ngnh quang hc phi nn tp trung c
loi tr nc Anh, hoc rng nc Anh ch c nhp xng
du c tinh ch hon ton v tt c cc ngnh lin
quan n lc du c dnh cho cc nc sn xut?
hnh dung rng i sng kinh t ca mt vng mnh
mng bao gm nhiu dn tc khc nhau c th c ch
huy hoc k hoch ho bi th tc dn ch tit l mt s
thiu hiu bit hon ton v cc vn m k hoch ho
nh vy c th gy ra. K hoch ho trn qui m quc t,
thm ch cn ng hn qui m quc gia, khng th l bt
k th g khc ngoi lut v lc trn tri, mt s p t bi
mt nhm nh ln tt c nhng ngi cn li loi chun
mc v vic lm m cc nh k hoch ngh l ph hp cho
nhng ngi cn li. Nu c bt k th g chc chn, th
l Grossraumwirtschaft loi m ngi c nhm ti c
th c thc hin ch bi mt chng tc thng ng, mt
Herrenvolk, p t mt cch tn nhn cc mc ch v t
tng ca n ln phn cn li. L mt sai lm coi s
hung c v s coi thng mi mong mun v t tng ca
dn tc nh hn ca nhng ngi c n thun nh mt
du hiu ca tnh i bi c bit ca h; chnh bn cht
ca nhim v m h gnh vc l ci lm cho nhng th ny
l khng th trnh khi. tin hnh ch huy i sng kinh
t ca nhng ngi vi cc t tng v gi tr rt khc nhau
l gnh vc trch nhim giao ph cho ngi ta s dng v
lc; l m ng mt v tr ni cc nh tt nht cng
khng th ngn ngi ta khi buc phi hnh ng theo

289
mt cch m i vi mt s trong nhng ngi b nh
hng phi t ra l rt phi o c.107
iu ny ng ngay c nu chng ta c nng lc ch ng
l l tng v khng ch k nh chng ta c th tng
tng ra. Nhng kh nng rng n s khng ch k l nh
bit nhng no, v nhng cm d l ln bit chng no!
Ti tin l cc chun mc v tnh ng n v tnh cng
bng, c bit lin quan n cc vn quc t, l cao, nu
khng cao hn, nc Anh so vi bt k nc no khc.
Th m ngay c by gi chng ta c th nghe thy ngi
dn Anh l l rng chin thng phi c tn dng to
ra cc iu kin trong cng nghip Anh s c th s
dng ton b trang thit b c bit c xy dng ln
trong chin tranh, rng ti kin thit Chu u phi c ch
o sao cho ph hp vi nhng i hi c bit ca cc
ngnh cng nghip Anh, v m bo cho mi ngi
trong t nc ny loi cng n vic lm m anh ta ngh l
mnh ph hp nht. Ci lm hong s v nhng xut ny
khng phi l chng c a ra m l chng c
a ra mt cch hon ton ngy th trong trng v c coi
nh vic tt nhin bi nhng ngi ng n nhng ngi
hon ton khng bit n s tn c v o c m vic s
dng sc mnh cho cc mc ch nh vy ko theo.108
107

Kinh nghim trong lnh vc thuc a, ca Anh cng nh ca bt k

nc no khc, chng t y rng ngay c cc hnh thc m du
ca k hoch ho m ngi Anh bit n nh pht trin thuc a ko
theo, bt lun h mun hay khng, s p t nhng gi tr v t tng
no ln nhng ngi m h c th gip . Thc vy, chnh kinh
nghim ny l ci lm cho ngay c cc chuyn gia thuc a c u
c quc t nht nghi ng nhiu n nh vy vo tnh thc tin, tnh kh
thi ca s cai tr quc t ca cc thuc a.
108

Nu bt k ai vn khng thy nhng kh khn, hoc p lng tin

rng vi mt t thin ch h c th vt qua tt c, s b ch nu anh ta
c gng theo di nhng h lu ca vic ch huy tp trung hot ng
kinh t c p dng trn qui m ton cu. Liu c th c my nghi ng
rng iu ny c ngha l s n lc t nhiu c ch m bo s

C l tc nhn mnh nht trong to ra lng tin vo kh

nng ca mt s ch huy tp trung duy nht i vi i
sng kinh t ca nhiu dn tc khc nhau bng cc bin
php dn ch l o tng tai ho rng nu cc quyt nh
c cho nhn dn, th li ch cng ng ca cc giai
cp lao ng s d dng khc phc c nhng s khc bit
tn ti gia cc giai cp thng tr. C mi l do cho rng
vi k hoch ho th gii th s xung t v li ch kinh t
ny sinh hin nay xung quanh chnh sch kinh t ca bt k
mt quc gia no s thc ra xut hin dng thm ch d
di hn nh s xung t li ch gia cc dn tc, iu ch
c th c gii quyt bng v lc. V cc vn m mt
nh chc trch k hoch ho quc t phi quyt nh, cc
quyn li v kin ca cc giai cp lao ng ca cc dn
tc khc nhau s khng th trnh khi cng mu thun
nhiu, v s thm ch c t c s c chp nhn chung cho
vic gii quyt cng bng so vi c i vi cc giai cp
khc nhau bt k mt nc no. i vi cng nhn mt
nc ngho i hi ca ng nghip may mn hn ca anh
ta c bo h chng li cnh tranh lng thp ca anh
ta bng qui nh php lut v lng ti thiu, gi s l v li
ch ca anh ta, thng xuyn chng nhiu hn mt cng c
tc ot c hi duy nht ca anh ta ci thin cc
iu kin ca mnh bng cch vt qua nhng bt li t
nhin bng lm vic vi lng thp hn ng nghip ca
mnh cc nc khc. V i vi anh ta s thc rng anh
ta phi b ra mt sn phm tn mi gi lao ng ca mnh
thng tr ca ngi da trng, v liu cc chng tc khc c coi vy l
ng hay khng? Cho n khi ti tm ra mt ngi c u c lnh mnh
ngi tin mt cch nghim tc rng cc chng tc Chu u s t
nguyn phc tng chun mc sng ca h v tc tin b c xc
nh bi mt quc hi th gii, ti khng th coi nhng k hoch nh
vy l bt k th g ngoi l ng ngn, v l. Nhng iu ny ng tic
khng loi tr kh nng rng cc bin php c bit, c th c bin
minh ch nu nguyn l ch huy th gii gi nh l l tng kh thi, c
ch trng mt cch nghim tc.

291
i ly mt sn phm tn nm gi ca ngi ni khc,
ngi c trang b my mc tt hn, cng l s bc lt
ngang nh s bc lt ca bt k nh t bn no.
Kh chc chn l trong mt h thng quc t c k
hoch ho cc quc gia giu c hn v v vy hng mnh
hn s tr thnh i tng cm ght v ghen t ca cc
quc gia ngho hn vi mc ln hn nhiu so vi trong
mt nn kinh t t do: v tt c cc nc sau, ng hoc
sai, s u tin rng v th ca h c th c ci thin
nhanh hn nhiu nu h c t do lm ci m h mun.
Thc vy, nu c coi nh ngha v ca nh chc trch
quc t to ra s cng bng phn phi gia cc dn tc
khc nhau, chng hn mt s pht trin nht qun v khng
th trnh khi ca hc thuyt x hi ch ngha rng s xung
t giai cp s tr thnh mt cuc u tranh gia cc giai
cp lao ng ca cc nc khc nhau.
Hin nay c rt nhiu tho lun ng ngn v k hoch
ho lm ngang bng mc sng. ng lm bi hc
xt chi tit hn mt cht mt trong cc kin ngh ny
thy chnh xc n ko theo ci g. Vng m hin thi cc
nh k hoch ca chng ta c bit yu thch a ra cc s
nh vy l lu vc sng Danuble v ng Nam u.
Khng th c nghi ng g v nhu cu khn cp ci thin
cc iu kin kinh t vng ny, t nhng cn nhc nhn
o v kinh t cng nh v li ch ca ho bnh trong tng
lai ca Chu u, cng chng nghi ng g rng iu ny ch
c th t c trong mt khung cnh chnh tr khc vi
qu kh. Nhng iu khng phi l vic ht nh mun
thy i sng kinh t vng ny c ch huy theo mt k
hoch tng th duy nht, nui dng s pht trin ca
cc ngnh cng nghip khc nhau theo mt lch trnh c
t ra trc theo mt cch lm cho thnh cng ca sng
kin a phng ph thuc vo vic c nh chc trch
tp trung ph chun v phi c kt hp vo k hoch ca
n. Khng th, th d, to ra mt loi Nh chc trch Thung
lng Tennessee cho Lu vc Danuble m khng xc nh

trc tc pht trin cho nhiu nm ti ca cc chng tc

khc nhau sng vng ny hoc khng t tt c kht vng
v mong mun ring ca h xung di nhim v ny.
K hoch ho loi ny phi tt yu bt u bng xc nh
mt th t u tin ca cc i hi khc nhau. lp k
hoch cho lm ngang bng mc sng c ch c ngha
rng nhng i hi khc nhau phi c xp hng theo u
im, rng ci no phi c u tin hn nhng ci
khc, v rng nhng ci sau phi i n lt chng- ngay
cho d nhng ngi m quyn li ca h b xung hng
nh vy c th c thuyt phc, khng ch v quyn kh
hn ca h, m c v kh nng ca h t mc tiu ca
mnh sm hn (so vi) nu gi nh h c quyn t do
hnh ng theo phng sch ring ca h. Khng c c s
no cho php chng ta quyt nh liu nhng i hi ca
nng dn ngho Rumani l khn cp hn hoc km nhng
i hi ca ngi Albani cn ngho hn hay khng, hoc
nhu cu ca ngi chn cu vng ni Slovakia l ln hn
cc nhu cu ca ng nghip Slovenia ca anh ta. Nhng
nu tng mc sng ca h phi c thc hin theo mt k
hoch n nht, th ai phi cn i thn trng cc u
im ca tt c nhng i hi ny v quyt nh gia
chng. V mt khi mt k hoch nh vy c a vo
thc hin, tt c cc ngun lc ca khu vc c k hoch
ho phi phc v k hoch y- khng th c min tr
no cho nhng ngi cm thy rng h c th lm tt hn
cho chnh mnh. Mt khi i hi ca h c xp hng
thp, h s phi lm sao tho mn trc cc yu cu ca
nhng ngi c u tin.
Trong mt tnh trng nh vy tt c mi ngi s u
cm thy ng l mnh b thit hn so vi l ra c th nu
k hoch khc c chp nhn v rng chnh l quyt nh
v sc mnh ca cc cng quc khng ch l ci p
buc anh ta vo v th t thun li hn anh ta ngh l mnh
xng ng. C gng mt vic nh vy trong mt vng do
nhiu quc gia nh c tr, mi quc gia tin nhit thnh

293
ngang nhau vo tnh u vit ring ca mnh trn nhng
quc gia khc, l gnh vc mt nhim v ch c th thc
hin c bng s dng v lc. Trong thc t chng khc
g l cc quyt nh v quyn lc ca cc quc gia ln hn
s phi gii quyt liu mc sng ca nng dn Macedonia
hay Bulgaria phi c nng ln nhanh hn, liu th m
Czech hoc Hungary phi tin nhanh hn n chun mc
Ty u. Chng cn my kin thc v bn tnh con ngi,
v chc chn ch vi t kin thc v ngi dn Trung u,
thy rng, bt k quyt nh no c p t, s c nhiu,
c l a s, m i vi h th t c bit c la chn s t
ra l bt cng ln nht v rng s cm ght chung s nhanh
chng quay sang chng li quyn lc m, du cho v t n
u, thc ra quyt nh s phn ca h.
Mc d khng nghi ng nhiu ngi tin mt cch thnh
tht rng nu gi nh h c php gii quyt cng vic h
s c kh nng gii quyt tt c cc vn mt cch ng
n v v t, v s thnh tht ngc nhin thy s nghi ng
v cm ght chuyn sang chng li h, h c l s l ngi
u tin s dng v lc khi nhng ngi h dnh cho li
ch li t ra ngoan c, v chng t h kh tn nhn trong
cng bc nhn dn trong ci c cho l li ch ring ca
h (nhn dn). Ci m nhng ngi l tng ho nguy him
ny khng thy l, ni s gnh vc trch nhim o c
dnh n chuyn l cc quan im o c ca ngi
phi c thng th bng v lc trn nhng quan im p
o cc cng ng khc, th s gnh vc trch nhim nh
vy c th t ngi vo mt v tr trong tr nn
khng th hnh ng mt cch c o c. p t mt
nhim v o c khng th lm c ln cc quc gia
chin thng l mt con ng chc chn lm h hng v
lm mt uy tn h v mt o c.
Hin nhin l hy chng ta gip dn tc ngho hn
mc nhiu nh chng ta c th trong cc n lc ring ca
h xy dng cuc sng ca h v tng mc sng ca
h. Mt nh chc trch quc t c th l rt cng bng v

ng gp to ln vo s thnh vng kinh t nu n ch n

thun gi trt t v to ra cc iu kin trong nhn dn
c th pht trin cuc sng ring ca h; nhng khng th
l cng bng hoc khng th nhn dn sng cuc sng
ring ca h nu nh chc trch trung tm phn pht
nguyn liu v phn b th trng, nu mi n lc t pht
phi c chun y v chng th lm c g m khng c
s ng ca nh chc trch trung ng.
Sau nhng tho lun cc chng trc hu nh khng
cn nhn mnh rng nhng kh khn ny khng th c
tho mn bng cch ban cho cc nh chc trch quc t
khc nhau ch cc quyn lc kinh t c th. Lng tin
rng iu ny l mt gii php thc tin da trn o tng,
hay iu lm tng rng k hoch ho kinh t ch n thun
l mt nhim v k thut, nhim v c th c gii quyt
mt cch khch quan nghim ngt bi cc chuyn gia, v
rng nhng th thc s quan trng vn s c trong tay
ca cc nh chc trch chnh tr. Bt k nh chc trch kinh
t quc t no, khng b t di mt quyn lc chnh tr
cao hn, ngay c nu c hn ch nghim ngt vo mt
lnh vc c bit, c th d dng hnh s quyn lc bo
ngc v v trch nhim nht c th hnh dung c. S
kim sot c quyn mt mt hng hay dch v thit yu
(nh, th d, vn ti hng khng) thc s l mt trong
nhng quyn lc c nh hng su rng nht c th c
ban cho bt k nh chc trch no. V v hu nh chng c
th g khng th c bin minh bng s tt yu k thut
m chng ngi ngoi no c th cht vn mt cch c hiu
qu- hoc thm ch bng cc l l nhn o v c l hon
ton chn tht v nhu cu ca nhm xu s c bit no
m khng th c gip bng cch khc- c t kh nng
kim sot quyn lc . Loi t chc ngun lc ca th gii
di cc thc th t nhiu t tr, loi by gi kh thng
c mn m trong nhng ni ng ngc nhin nht, mt
h thng ca cc c quyn ton din c tt c cc chnh

295
ph quc gia cng nhn, nhng khng di quyn ai c,
s khng th trnh khi tr thnh ci ti t nht trong mi
mu m c th hnh dung ra c ngay cho d nhng
ngi c giao ph vic qun l chng c th chng t l
nhng ngi bo v trung thnh nht ca cc li ch c bit
c giao cho h trng nom.
Ch cn xem xt mt cch nghim tc cc h lu y
ca cc kin ngh c v v thng v pht nh vy, c
coi mt cch rng ri nh c s thit yu ca trt t kinh t
tng lai, nh kim sot v phn phi c ch cung ca
cc nguyn liu ch yu, thy chng to ra nhng kh
khn v mi nguy him o c kinh khng n th no.
Ngi kim sot cung ca bt k nguyn liu no nh vy
nh xng du hay g, cao su hay thic, c th l ch vn
mnh ca c cc ngnh cng nghip v cc nc. Trong
quyt nh liu c cho php cung tng ln v lm cho gi
hoc thu nhp ca cc nh sn xut gim st hay khng,
ng ta c th quyt nh liu mt nc no c php
khi ng ngnh cng nghip mi no hay khng hoc
liu n phi b loi tr khi vic lm nh vy hay khng.
Trong khi ng ta bo v mc sng ca nhng ngi ng
ta coi nh c c bit giao cho ng ta trng nom, ng ta
s tc ot nhiu ngi, nhng ngi trong mt tnh th
may nht l rt ti v c l l c hi duy nht ci thin
n. Nu tt c nguyn liu thit yu gi nh c kim sot
nh vy, thc s s chng c ngnh cng nghip mi no,
chng c d n kinh doanh mi no m nhn dn ca mt
nc c th bt tay vo m khng c s cho php ca
nhng ngi kim sot, khng k hoch no cho pht trin
hoc ci thin m khng th b lm nn lng bi s ph
quyt ca h. Cng ng nh th vi dn xp quc t v
chia s th trng v thm ch cn hn th v kim sot
u t v pht trin cc ngun lc t nhin.
Tht l k quan st nhng ngi lm ra v l nhng
ngi thc t st nht, v nhng ngi khng l c
hi tun ra nhng li nho bng v ch ngha khng

tng ca nhng ngi tin vo kh nng ca mt trt t

chnh tr quc t, nhng li coi s can thip rt su v v
trch nhim vo i sng ca cc dn tc khc nhau m k
hoch ho kinh t ko theo l kh thi hn; v tin rng, mt
khi quyn lc cho n nay khng th m c ti c trao
cho mt chnh ph quc t, t chc nh c trnh by
l thm ch khng c kh nng thi hnh Php Tr n gin,
quyn lc ln hn ny s c dng mt cch rt khng ch
k v cng bng rt hin nhin ng c s ng thun
chung. Nu c bt k g l hin nhin, th n phi l, rng
trong khi cc quc gia c th tun th cc qui tc hnh thc
m h tn thnh, h s chng bao gi phc tng s ch
huy m k hoch ho kinh t quc t ko theo - rng trong
khi h c th thng nht v qui tc chi, h chng bao gi
thng nht v th t u tin trong th hng ca cc nhu
cu ring ca h v tc m h c php tin ti b n
nh bi ngh quyt a s. Ngay c nu, ban u, di o
tng no v ngha ca cc kin ngh nh vy, cc dn
tc c ng giao quyn lc nh vy cho mt nh chc
trch quc t, h s mau chng nhn thy rng ci m h
u thc khng n thun l mt nhim v k thut m l
quyn lc ton din nht trn chnh cuc sng ca h.
Ci hin nhin ng sau u c ca nhng ngi thc
tin khng hon ton bt kh thi, nhng ngi ch trng
cc s ny, l trong khi cc cng quc ln s khng sn
lng phc tng bt k nh chc trch cp cao no, h s c
kh nng s dng cc nh chc trch quc t p t
ch ca h ln cc quc gia nh hn trong vng trong
h hnh s b quyn. C nhiu ch ngha hin thc
trong iu ny n ni bng cch ngu trang cc nh chc
trch k hoch ho di dng quc t nh vy c th t
d dng hn iu kin m ch di k hoch ho quc t
mi kh thi, c th l, thc t c thc hin bi mt cng
quc p o duy nht. S che y ny, tuy vy, khng lm
thay i s thc rng i vi tt c cc quc gia nh hn n
c ngha l mt s l thuc hon ton vo mt cng quc

297
bn ngoi, m khng c s phn khng thc t no cn l
c th na, so vi b dnh lu vo s t b mt phn xc
nh ca quyn t ch chnh tr.
Tht y ngha l nhng ngi ch trng say sa nht
vi mt Trt t kinh t Mi c ch huy tp trung cho
Chu u li biu l, gng nh cc hnh mu Fabian v c
ca h, s coi thng hon ton nht i vi quyn li
ring v quyn ca cc quc gia nh. Nhng quan im ca
Gio s Carr, ngi trong lnh vc ny thm ch cn hn
trong lnh vc chnh sch i ni l i din cho xu hng
tin ti ch ngha chuyn ch Anh, khin mt trong
nhng ng nhip ca mnh hi mt cu hi rt trng: Nu
phng cch Nazi vi cc quc gia nh c ch quyn thc
s tr thnh hnh thc ph bin, th chin tranh lm
g?109 Nhng ngi quan st thy mt s pht biu mi
y v cc vn ny trn cc bo khc nhau nh t
London Times v t New Statesman110 gy ra bn khon
lo lng v hong s n th no i vi cc ng minh nh
hn ca chng ta, s c t nghi ng rng thi ny ngay c
hin nay gy ra phn n n th no gia cc bn thn
thit nht ca chng ta, v danh ting v thin ch c
vun p trong chin tranh s d dng tan bin n th no
nu lm theo cc nh c vn ny.
Nhng ngi sn sng ch p ln quyn ca cc quc
gia nh, tt nhin, ng trong mt th: chng ta khng th
hi vng v trt t hoc ho bnh di lu sau cuc chin
109

Gio s C. A. W. Manning, trong mt im sch Conditions of

Pearce ca Gio s Carr trong International Affairs Review
Supplement, June, 1942.
110

Tht ng k trong nhiu hn mt kha cnh rng, nh mt ln

c thy trong mt trong nhng tun bo, ngi ta bt u ch i
mt phong cch mang sc thi Carr trong cc trang ca New Statesman
cng nh trong The Times (Four Winds trong Time and Tide,
February 20, 1943).

tranh ny nu cc quc gia, ln hay b, ly li ch quyn

khng b tri buc trong lnh vc kinh t. Nhng iu ny
khng c ngha l mt siu quc gia phi c trao nhng
quyn lc m chng ta vn cha bit dng mt cch thng
minh ngay c trn qui m quc gia, rng mt nh chc
trch quc t phi c trao quyn ch huy cc quc gia
ring r s dng ngun lc ca mnh ra sao. N c ngha
n thun l phi c mt quyn lc c th kim ch cc
quc gia khc nhau khi hnh ng lm hi ti cc nc
lng ging, mt tp cc qui tc xc nh r mt quc gia c
th lm g, v mt nh chc trch c nng lc thc thi cc
qui tc ny. Quyn lc m mt nh chc trch nh vy cn
n ch yu thuc loi ph nhn; n phi, trc ht, c kh
nng ni Khng i vi mi loi bin php hn ch.
Cn xa mi ng, nh by gi c tin mt cch rng
ri, rng chng ta cn mt nh chc trch kinh t quc t
trong khi cc quc gia ng thi vn gi ch quyn chnh
tr khng hn ch, hu nh chnh xc iu ngc li l
ng. Ci chng ta cn v c th hi vng t c khng
phi l nhiu quyn lc hn trong tay ca cc nh chc
trch kinh t quc t v trch nhim m, ngc li, mt
quyn lc chnh tr cao hn ci c th gi cc quyn li
kinh t trong kim sot, v c th thc s cm cn ny mc
trong xung t gia chng, bi v bn thn n khng b ln
ln bi ri trong tr chi kinh t. C nhu cu v mt nh
chc trch chnh tr quc t ci, khng c quyn ch huy
nhng ngi khc nhau phi lm g, phi c kh nng
kim ch h khi hnh ng gy hi cho nhng ngi khc.
Quyn lc phi c trao cho mt nh chc trch quc t
khng phi l cc quyn lc mi do cc quc gia nm gi
trong thi gian gn y m l mc ti thiu quyn lc m
thiu n th khng th duy tr c quan h ho bnh, tc l,
v c bn l quyn lc ca quc gia siu t do laissez
faire. V, thm ch hn trong lnh vc quc gia, ct yu l
cc quyn lc ny ca nh chc trch quc t phi b hn
ch nghim ngt bi Php Tr. Nhu cu v mt nh chc

299
trch siu quc gia nh vy tr nn cng ln v cc quc gia
ring bit cng tr thnh cc n v ca s cai tr kinh t, l
cc din vin thay cho n thun l ngi gim st sn
khu kinh t, v v th bt c va chm no chc ny sinh
khng phi gia cc c nhn m gia cc quc gia nh vy.
Hnh thc chnh ph quc t di cc quyn lc c
nh r nghim ngt c chuyn cho mt nh chc trch
quc t, cn v tt c cc kha cnh khc cc nc ring
vn chu trch nhim cng vic ni b ca mnh, tt nhin,
l hnh thc lin bang. Chng ta phi khng cho php rt
nhiu i hi thiu cn nhc v thng cc k ng ngn
c a ra nhn danh mt t chc lin bang ca c th
gii trong cao tro tuyn truyn cho Hp nht Lin bang:
Federal Union lm lu m s thc rng nguyn l lin bang
l hnh thc duy nht ca hip hi cc dn tc khc nhau
hnh thc s to ra mt trt t quc t m khng t mt s
cng thng qu mc ln kht vng c lp chnh ng ca
h.111 Ch lin bang, tt nhin, chng l g ngoi s p
dng dn ch vo cc vn quc t, phng php duy
nht ca s thay i ho bnh m con ngi tng pht
minh ra. Nhng l mt nn dn ch vi nhng quyn lc
hn ch dt khot. Ngoi tr l tng khng kh thi v hp
nht cc nc khc nhau vo mt quc gia tp trung duy
nht (tnh ng ao c ca n chng hin nhin t no),
l cch duy nht m l tng v lut quc t c th bin
thnh hin thc. Chng ta khng c t la di mnh rng,
trong qu kh, bng cch gi cc qui tc ng x quc t l
lut quc t, chng ta lm nhiu hn s by t mt mong
mun sng o. Khi chng ta mun ngn chn cc dn tc
111

Rt ng tic l dng thc ca cc xut bn phm ng h ch lin

bang xung chng ta trong my nm gn y tc mt s ch
n vi cng trnh quan trng v ng suy ngm m chng xng ng
c ch . Mt trong s c bit nn c tham kho cn thn khi
n thi k nh khung cho c cu chnh tr mi ca Chu u l cun
sch nh ca Dr. W. Ivor Jennings, A Federation for Western Europe
(1940).

chm git ln nhau, chng ta khng tho mn vi vic a

ra mt tuyn b rng git nhau l khng tt, m chng ta
trao quyn cho mt nh chc trch ngn chn n. Theo
cng cch khng th c lut quc t m khng c nng lc
thc thi n. Tr ngi cho to ra quyn lc quc t ch
yu do tng rng n cn c v thc tin mi quyn v
gii hn m quc gia hin i c. Song vi phn chia quyn
lc di h thng lin bang iu ny khng h cn thit.
S phn chia quyn lc s khng trnh khi ng thi
cng hot ng nh mt s hn ch quyn lc ca ton th
cng nh ca quc gia ring l. Thc vy, nhiu loi k
hoch ho ng mt hin nay s c l tr nn hon ton
khng th lm c.112 Nhng n khng h to ra mt tr
ngi cho mi k hoch. Thc ra, mt trong nhng li th
chnh ca lin bang l n c th c ngh ra nhm lm cho
hu ht k hoch ho c hi l kh khn trong khi rng
ng cho tt c k hoch ho ng mong mi. N ngn
chn, hoc c th khin ngn chn, hu ht cc hnh thc
chnh sch hn ch. V n gii hn k hoch ho quc t
cc lnh vc ni tho thun thc s c th t c khng
ch gia cc nhm quyn li lin quan trc tip m gia
tt c nhng ngi b nh hng. Cc hnh thc ng mong
mun ca k hoch ho c th thc hin mt cch cc b v
khng cn cc bin php hn ch, c t do v cho
nhng ngi t cch nht m nhim. Thm ch cn hi
vng rng trong khun kh lin bang, ni s khng cn tn
ti cc l do lm cho cc quc gia ring cng mnh cng
tt, qu trnh tp trung ho ca qu kh chng mc no
c th c o ngc v s trao quyn no t quc
gia cho cc nh chc trch a phng tr thnh c th.
ng nh li rng t tng l th gii rt cuc tm thy
ho bnh thng qua s thu np cc quc gia tch bit vo
cc nhm lin bang ln v cui cng c l vo mt lin
112

Xem bi ca ti Economic Conditions of Interstate Federation,

New Commonwealth Quarterly, Vol. V (September, 1939).

301
bang duy nht, hon ton khng mi, thc ra l l tng
ca hu ht mi nh t tng t do ca th k th mi
chn. T Tennyson, m tm nhn c trch dn nhiu ca
ng v cuc chin khng kh c tip theo bi mt tm
nhn v lin bang ca nhng ngi s theo ui cuc chin
u ln cui cng ca h, cho n cui th k vic t c
mt t chc lin bang vn cn l hi vng tng tr li v mt
bc tin ln trong s thng tin ca nn vn minh. Nhng
ngi t do ch ngha th k mi chn c th khng
thc y mt b sung cho cc nguyn l ca h thit yu
th no mt t chc lin bang ca cc quc gia khc nhau
c hnh thnh;113 nhng c t ngi trong s h khng
by t lng tin ca mnh vo n nh mt mc tiu cui
cng.114 ch vi cch tip cn th k hai mi ca chng
ta m trc s ni ln c thng ca Realpolitik, chnh sch
thc dng, th nhng hi vng ny mi c coi nh bt kh
thi v khng tng.
Chng ta s khng xy dng li nn vn minh qui m
ln. Khng ngu nhin rng nhn tng th p hn v t
t hn c thy trong cuc sng ca cc dn tc nh,
v rng gia cc dn tc ln c hnh phc v tho mn
hn mt cch cn xng khi h trnh c nh hng tai
ho ca tp trung ho. Chng ta chng duy tr dn ch hoc
nui dng s pht trin ca n cht no nu tt c quyn
lc v hu ht cc quyt nh quan trng nm trong tay mt
113

Xem v vn ny cun sch trch dn ca Gio s Robbins, op

cit. pp. 240-57
114

Nm cui ca th k th mi chn Henry Sidgwick ngh khng

vt qu cc gii hn ca mt tin on tnh to phng on rng s
hi nhp tng lai no c th xy ra trong cc quc gia Ty u: v
nu n xy ra, th dng nh c th l tm gng M s c noi theo,
v rng s tp hp li mi v chnh tr s c hnh thnh trn c s
ca mt chnh th lin bang (The Development of European Polity
[c cng b nm 1903 sau khi tc gi cht], p. 439).

t chc qu ln i vi ngi bnh thng theo di v

lnh hi. Chng u nn dn ch tng hot ng tt m
khng c mt mc ln ca ch t tr a phng, to
ra mt trng o to chnh tr cho nhn dn ni chung
cng nh cho cc nh lnh o tng lai ca h. Ch ni
trch nhim c th c hc v c thc hnh trong
nhng cng vic m hu ht ngi dn quen thuc, ni s
nhn thc v ngi lng ging hn l s hiu bit l thuyt
no v nhu cu ca nhng ngi khc l ci hng dn
hnh ng, m ngi dn bnh thng c th tham gia tht
s vo nhng cng vic chung bi v chng lin quan n
th gii m anh ta hiu bit. ni phm vi ca cc bin
php chnh tr tr nn ln n ni kin thc cn thit hu
nh ch ring b my quan liu mi nm c, th cc xung
lc sng to ca ngi t nhn phi ho tn. Ti tin rng
y kinh nghim ca cc nc nh nh H Lan v Thu S
cha ng nhiu th m t ngay c cc nc ln hn
may mn nht nh Vng Quc Anh c th hc hi c.
Tt c chng ta s u l ngi chin thng nu chng ta c
th to ra mt th gii ph hp cho cc quc gia nh
sng cng.
Nhng quc gia nh c th duy tr tnh c lp ca mnh
trong lnh vc quc t nh trong lnh vc i ni ch trong
phm vi mt h thng lut m bo c hai th rng cc qui
tc no c thc thi mt cch bt di bt dch v rng
nh chc trch c quyn lc thc thi nhng iu ny khng
th dng n vo bt k mc ch khc no. Trong khi i
vi nhim v thc thi lut chung nh chc trch siu quc
gia phi l rt hng mnh, vic thnh lp n ng thi phi
c thit k sao cho n ngn chn cc nh chc trch quc
t cng nh quc gia khi tr thnh chuyn ch. Chng ta
s chng bao gi ngn chn c s lm dng quyn lc
nu chng ta khng sn sng hn ch quyn lc theo cch
m i khi cng c th ngn cn vic s dng n cho cc
mc ch ng mong mun. C hi to ln m chng ta s
c cui cuc chin tranh ny l cc cng quc chin

303
thng, bng cch bn thn h u tin phc tng mt h
thng qui tc m h c nng lc thc thi, c th ng
thi kim c quyn o c p t chnh cc qui tc
y ln ngi khc.
Mt nh chc trch quc t thc s hn ch quyn lc
ca nh nc i vi c nhn s l mt trong nhng ci tt
nht bo v ho bnh. Php Tr quc t phi tr thnh ci
bo v chng li s chuyn ch ca nh nc i vi c
nhn cng nh chng li s chuyn ch ca siu quc gia
mi i vi cc cng ng dn tc. Chng phi mt siu
nh nc c quyn tuyt i cng khng phi mt hip hi
lng lo ca cc quc gia t do m l mt cng ng ca
cc quc gia ca nhng con ngi t do phi l mc tiu
ca chng ta. Chng ta t lu bin h rng tr nn
khng th c x trong cc quan h quc t nh chng ta
ngh n l ng mong mun bi v nhng ngi khc s
khng chi cuc chi ny. S dn xp sp ti s l c hi
chng t rng chng ta l chn tht v rng chng ta sn
sng chp nhn cng nhng hn ch v quyn t do hnh
ng ca chng ta m v li ch chung chng ta ngh n l
cn thit p t ln nhng ngi khc.
S dng mt cch khn kho, nguyn l lin bang v t
chc c th thc ra chng t l gii php tt nht cho mt
s trong nhng vn kh khn nht ca th gii. Nhng
vic p dng n l mt nhim v cc k kh khn, v chng
ta chc s khng thnh cng nu trong mt n lc qu nhiu
tham vng chng ta bt n rng sc vt qu nng lc ca
n. C l s tn ti mt xu hng mnh lm cho bt k
t chc quc t no thnh bao trm ton b v ton cu; v,
tt nhin, s c mt nhu cu cp bch i vi t chc ton
din no nh vy, mt Hi Quc Lin mi no . Mi
nguy him to ln l, nu trong n lc da ring vo t
chc th gii ny, n c giao tt c cc nhim v dng
nh ng mong mun vo tay mt t chc quc t, chng
s thc ra khng c thc hin mt cch tho ng.
lun l nim tin chc chn ca ti rng nhng tham vng

nh vy l cn nguyn ca s yu km ca Hi Quc
Lin: rng trong n lc (khng thnh cng) bin n
thnh ton cu n phi b lm yu i v rng mt Lin minh
nh hn v ng thi hng mnh hn c th l mt cng
c tt hn duy tr ho bnh. Ti tin rng nhng cn nhc
ny vn cn ng v rng mt mc hp tc c th t
c gia, th d, ch Anh v cc quc gia Ty u v
c l Hoa K iu c th cha c kh nng trn qui m ton
cu. S lin hip tng i cht ch m mt lin hip lin
bang i din lc u s khng kh thi ra ngoi c l ngay
c mt vng hp nh mt phn ca Ty u, mc d c th
c kh nng m rng n dn dn.
ng l vi s hnh thnh ca cc lin minh khu vc nh
vy kh nng chin tranh gia cc khi khc nhau vn cn
v rng, gim ri ro ny cng nhiu cng tt, chng ta
phi da vo mt hip hi ln hn v lng lo hn. im
chnh ca ti l nhu cu v t chc khc nh vy khng
c to ra mt tr ngi cho s lin hip gn b hn ca
cc nc ging nhau hn v nn vn minh, cch nhn, v
cc tiu chun ca h. Trong khi chng ta phi hng ti
ngn chn cc cuc chin tranh trong tng lai cng nhiu
cng tt, chng ta khng c tin rng chng ta c th bng
mt c to ra mt t chc vnh cu t chc s lm cho mi
cuc chin tranh trong bt k phn no ca th gii l hon
ton khng th xy ra. Khng ch chng ta c th khng
thnh cng trong mt n lc nh vy m chng ta c th v
vy c l lm hng cc c hi ca chng ta t c
thnh cng trong mt lnh vc hn ch hn. Nh ng i
vi cc iu c khc, cc bin php theo c th lm cho
chin tranh l hon ton khng th, li rt c th l ti t
hn ngay c bn thn chin tranh. Nu chng ta c th lm
gim ri ro v xung t c kh nng dn n chin tranh,
y c l l tt c ci chng ta c th hi vng mt cch phi
chng t c.

305

16
Kt lun

c ch ca cun sch ny khng phi l vch

ra mt chng trnh chi tit ca mt trt t x hi
tng lai ng mong mun. Nu lin quan n
quan h quc t chng ta i qu mt cht nhim v ph
phn c bn ca n, l v trong lnh vc ny chng ta c
th mau chng c ku gi to ra mt khung kh trong
s pht trin tng lai c th phi tip din mt thi gian
di. Rt nhiu s ph thuc vo vic chng ta s tn dng
thi c m chng ta s c khi ra sao. Nhng, bt k
chng ta lm g, n c th ch l khi u ca mt qu trnh
mi, lu di, v gian kh trong tt c chng ta u hi
vng s dn dn to ra mt th gii rt khc th gii m
chng ta bit trong mt phn t th k qua.
t nht ng ng liu giai on ny mt k hoch chi
tit v mt trt t ni b ng mong mun ca x hi s c
nhiu ch li hay khng- hoc liu c ai trnh
cung cp n hay khng. Vic quan trng hin nay l chng
ta s i n thng nht v nhng nguyn tc nht nh v
gii thot mnh khi mt s sai lm cai tr chng ta trong
qu kh va qua. Mt s tha nhn nh vy du c th kh
chu n u, chng ta phi nhn ra rng trc cuc chin
tranh ny chng ta li mt ln na t n giai on khi
quan trng hn l i dn sch nhng chng ngi m con
ngi in r ngn cn con ng ca chng ta v i
gii phng nng lc sng to ca cc c nhn hn l i ch
ra mt b my na hng dn v ch huy h - to
ra cc iu kin thun li cho s tin b hn l i lp k
hoch s tin b. Vic cn u tin l gii thot chng ta
khi hnh thc ti t nht ca ch ngha ngu dn
(obscurantism) ng thi c thuyt phc chng ta rng ci
chng ta lm trong qu kh va qua u hoc l khn

ngoan hoc l khng th trnh khi. Chng ta s chng

khn ln hn trc khi chng ta nhn ra rng phn ln vic
chng ta lm l rt ngu n.
Nu chng ta xy dng mt th gii mi, chng ta phi
can m tin hnh mt khi u mi- ngay c nu iu
c ngha l mt reculer pour mieux sauter* no . Khng
phi nhng ngi tin vo cc xu th khng th trnh khi l
nhng ngi c can m ny, khng phi nhng ngi
thuyt ging mt Trt t Mi ci khng hn mt phng
chiu cc xu hng ca bn mi nm qua, v nhng ngi
chng c th ngh ra ci g hay hn l i bt chc Hitler.
Chnh, thc vy, nhng ngi to mm nht cho Trt t Mi
l nhng ngi hu nh hon ton chu nh hng ca cc
t tng gy ra cuc chin tranh ny v hu ht nhng
iu tai hi m chng ta chu ng. Thanh nin l ng nu
h c t nim tin vo cc t tng thng tr hu ht cc bc
ln tui hn ca h. Nhng h sai lm hoc b lm lm ln
khi h tin rng y vn l nhng t tng t do ca th k
th mi chn, ci m, thc ra, th h tr hn hu nh
khng bit. Mc d chng ta chng c th mun cng
khng c kh nng quay li thc ti ca th k th mi
chn, chng ta c c hi thc hin cc l tng ca n- v
chng khng phi l thp km. Chng ta c t quyn cm
thy hn ng cha mnh kha cnh ny; v chng ta khng
bao gi c qun rng chnh chng ta, th k th hai mi,
ch khng phi h, l nhng ngi gy ra mi th ln xn.
Nu h cha hc c y ci g l cn thit to ra
th gii m h mun, kinh nghim m chng ta thu
c t phi trang b chng ta tt hn cho nhim v y.
Nu trong n lc u tin to ra mt th gi ca con
ngi t do chng ta tht bi, chng ta phi th li.
Nguyn tc ch o, rng mt chnh sch v quyn t do
cho c nhn l chnh sch tin b ng duy nht, vn cn
ng hin nay nh ng trong th k th mi chn.
*

Li nhy tt hn

307

CH GII SCH THAM KHO

Bnh lun mt quan im m nhiu nm r rt khng

c a thch mc kh khn l, trong phm vi ca mt vi
chng, khng th tho lun nhiu hn mt vi kha cnh
ca n. i vi cc c gi m cch nhn c to thnh
hon ton bi cc quan im chim u th trong hai mi
nm va qua th iu ny s hu nh l khng to c
s cho tho lun hu ch. Nhng d cho khng hp mt,
cc quan im ca tc gi cun sch ny khng n ni n
c nh chng c th t ra vi mt s c gi. Ci nhn c
bn ca ng ging nh ci nhn ca s tc gi ngy cng
tng nhiu nc m nhng nghin cu ca h dn h n
nhng kt lun tng t mt cch c lp. c gi mun
lm quen thm vi ci c th coi l mt bu khng kh d
lun l nhng khng phi khng thch hp c th thy hu
ch danh sch di y ca mt s cng trnh quan trng
hn thuc loi ny bao gm vi cng trnh trong c
trng ph phn ca tiu lun ny c b sung bi tho
lun y hn v c cu ca mt x hi ng mong mi.
Cng trnh sm nht v vn quan trng nht trong s ny l
cng trnh ca von Mises, xut bn u tin nm 1922.
CASSEL, G. From Protectionism through Planned
Economy. Cobden Memorial Lecture, London, 1934.
CHAMBERLAIN, W. H. A False Utopia: Collectivism in
Theory and Practice. London: Duckworth, 1937.
GRAHAM, F. D. Social Goals and Economic Institutions.
Princeton: Princeton University Presss, 1942.
GREGORY, T. E. Gold, Unemployment, and Capitalism.
London: King, 1933.

HALVY, LIE. LEre des tyrannies. Paris: Gallimard,

1938. (Phin bn ting Anh ca hai tiu lun quan trng
nht ca tp ny c th thy trong Economica, February,
1941, v trong International Affairs, 1934.)
HALM, G.; MISES, L. VON; el al. Collectivist Economic
Planning, ed. F. A. HAYEK. London: Routledge, 1937.
HUTT, W. H. Economists and the Public. Cape, 1935.
LIPPMANN, WALTER. An Inquiry into the Principles of
the Good Society. London: Allen & Unwin, 1937.
MISES, L. VON. Socialism, trans. J. KAHANE. London:
Cape, 1936.
MISES, L. VON. Omipotent Government. New haven: Yele
University Press, 1944
MUIR, RAMSAY. Library and Civiliazation. London:
Cape, 1940
POLANYI, M. The Contempt of Freedom. London: Watts,
1940
QUEENY, EDGARD M. The Spirit of Enterprise. New
York: Scribners, 1943
RAPPARD, WILLIAM. The Crisis of Democracy.
Chicago: University of Chicago Press, 1938.
ROBBINS, L. C. Economic Planning and International
Order. London: Macmillan & Co., 1937.
ROBBINS, L. C. The Economic Basis of Class Conflict and
Other Essays in Political Economy. London: Macmillan &
Co., 1939.
ROBBINS, L. C. The Economic Cause of War. London:
Cape, 1939.
ROEPKE, W. Die Gesellschaftskrisis der Gegenwart.
Zrich: Eugen Rentsch, 1942
ROEPKE, W. Civitas Humans. Zrich: Eugen Rentsch,
1944.
ROUGIER, L. Les Mystiques conomiques. Paris: Librairie
Medicis, 1938.
VOIGT, F. A. Unto Caesar. London: Constable, 1938.

309
Nhng cun sch mng v Chnh sch Cng cng: Public
Policy Pamphlets sau y c nh xut bn University of
Chicago Press xut bn:
SIMONS, HENRY. A Positive Program for Lassez Faire:
Some Proposals for a Liberal Economic Policy. 1934.
GIDEONSE, H. D. Organized Scarcity and Public Policy.
1939.
HERMENS, F. A. Democracy and Proportional
Representation. 1940
SULZBACH, WALTER. Capitalist Warmongers: A
Modern Superstition. 1942
HEILPERIN, M. A. Economic Policy and Democracy.
1943.
Cng c cc cng trnh c v quan trng c c
trng tng t m, xt n [s an ton ca] cc tc gi ca
chng, s l khng khn ngoan nhc n tn h lc ny.
Ti a vo danh mc ny thm ba cun sch theo ti
c bit n nhiu hn bt k cng trnh khc no gip
hiu h thng cc l tng thng tr nhng k th ca chng
ta v nhng khc bit tch bit tm tr h vi chng ta:
ASHTON, E. B. The Fascist: His Staate and Mind.
London: Putnam, 1937.
FOERSTER, F. W. Europe and the German Question.
London: Sheed, 1940.
KANTOROWICZ, H. The Spirit of English Policy and the
Myth of the Encirclement of Germany. London: Allen &
Unwin, 1931
v rng mt cng trnh ng ch mi y v lch s hin
i c khng c bit n nhiu ngoi quc nh n
ng c:

SCHNABEL, F. Deutsche Geschichte im 19. Jahrhundert.

4 vols. Freiburg i. B., 1929-37.
C l nhng ch dn tt nht cho mt s vn ng
i ca chng ta s vn thy cc cng trnh ca vi ba
trit gia chnh tr v i ca thi i t do, De Tocqueville
hoc Lord Acton, v thm ch cn quay li na n,
Benjamin Constant, Edmund Burke, v cc bi bo The
Federalist ca Madison, Hamilton, v Jay cc th h m
t do vn cn l mt vn v mt gi tr cn bo v, cn
th h chng ta th coi n l d nhin v khng nhn ra mi
nguy him e do t u cng chng c lng dng cm
gii thot mnh khi cc hc thuyt gy nguy him cho n.

311
Ch mc

A
Acland, Sir Richard, Unser Kampf,
213, 232n
Acton, Lord, xxx, 16, 78, 159, 201
an ninh v t do; security and
freedom, 132-47
o, Austria, xxiii, 5, 125-26, 154
ch ngha x hi ; socialism in,
26
Ashton, E. B., 93n

B
Ba Lan, nhng ngi; Poles, 159
Balilla, 126
Bo co Macmillan; Macmillan
Report, 15n
bo him x hi; social insurance,
134
bo h, nh hng ca; protection,
effects of
Anh; in Great Britain, 53
c; in Germany, 52, 191
Hoa K; in United State, 52
bo th, nhng ngi;
conservatives, 200
Beamtenstaat, 145, 196
Bebel, Ausgust, 185n
Becker, Carl L., 173n
Belloc, Hilaire, 16n
bin ng; fluctuations, 134
bnh ng; equality, 117-24
hnh thc v tht; formal and
substantive, 87-89
v c hi; of opportunity, 113
Bismarck, Otto von, 185n, 191,
195, 201
Blut und Boden, 172
Borkenau, Franz, 156n
Brandy, R. A., 209n
Bright, John, 17
Brning, Heinrich, 75

Burckhardt, Jacob, 159

Burnham, James, 114n, 242n
Bush, George, xvi
Butler, R. D., The Roots of
National Socialism, 183, 191n

C
c nhn, cc quyn ca; individual
rights, 93-96
ccten, cartels, 52
can thip nh nc; state
interference, 89
cnh tranh; compatition, 41-48, 54,
102, 105, 108-11
s m qung ca; blindness
of, 112
Carlyle, Thomas, 9, 183, 236
Carr, E. H., 253
Carr, E. H., 253: Conditions of
Peace, 204, 206-8, 253n
Carr, E. H., 253: Twenty Years
Crisis, 157n, 204-6
cu lc b sch nc Anh; book
clubs in England, 126n
Cecil, Lord, 205
Chamberlain, Houston Stewart, 9,
183
Chamberlain, William Henry, 32
Chase, Stuart, 97
ch i ngh;
parliamentarianism, 195-96
ch c ti; dictatorship, 75-79,
93, 97, 148-49, 152-53
chin tranh; war, 5, 95, 186-89,
192, 196, 197, 202, 205, 208
Chnh quyn Thung lng
Tennessee; Tennessee Valley
Authority, 247
chnh sch hn ch; restrictionism,
141-42, 144, 240-41

Chnh sch Kinh t X hi mi;

New Deal, xxxi
chng ch ngha t bn;
anticapitalism, 144, 153, 184,
185
ch ngha bi Do thi c; antiSemitism in Germany, 153-54,
202. Xem c Do thi, nhng
ngi
ch ngha c bit; particularism,
151-55
ch ngha c nhn; individualism,
17-21, 66-68, 95-96, 159, 192,
201
o l ca; ethics of, 135-38
v ch ngha tp th; and
collectivism, 37-48
ch ngha chuyn ch;
totalitarianism, 63, 148-50
cc tiu chun o c ca;
moral standards of, 165-67
tuyn truyn ca; propanda of,
168-70, 180
v kim sot kinh t; and
economic control, 97-111
ch ngha chuyn ch gia chng
ta; totalitarianism in our midst,
199-220
ch ngha cng sn; communism,
31
v ch ngha pht xt; and
fascism, 33-35
ch ngha c th; particularism,
151-55
ch ngha dn tc; nationalism,
154-55, 157, 184
ch ngha quc; imperialism,
157, 158
ch ngha hin thc lch s;
realism, historical, 204
ch ngha Hitler; Hitlerism, 34,
185, 190

Ch ngha Marx; Marxism, 32, 33,

49-50, 127, 177, 184-85, 18788, 210, 212
ch ngha pht xt; fascism, 149
s ln mnh ca; growth of, 3334
v Ch ngha x hi Quc gia
(Quc X); and National
Socialism, 31-33
v ch ngha x hi; and
socialism, 34-35, 151
v ch ngha cng sn; and
communism, 33-35
Ch ngha Ph; Prussianism, 1112, 163, 194-96
ch ngha quc t;
internationalism, 155-57, 184
ch ngha Quc X. Xem Ch
ngha x hi Quc gia
Ch ngha Stalin; Stalinism, 31-32
ch ngha tp th; collectivism, 17,
24, 28, 38-41
c s o c v nh hng ca;
moral basis and effects of,
149-67
nh ngha; definition of, 63-64
ch ngha t bn; capitalism, 46,
202, 205
v dn ch; and democracy, 7778
ch ngha t do; liberalism, 13, 1518, 21-23, 28, 95, 193, 196-97;
thay i ngha ca t; change
of meaning of term, xxxv; c
trng di hn ca; long-run
character of, 89-90
ch ngha v tha; altruism, 66
ch ngha x hi; socialism
nh ngha ca; definition of, 2829
l tng ca; ideals of, 37
o; in Austria, 26
c; in Germany, 5-12, 25-26

269
phng php ca; methods of,
37-38
quc gia; national (xem Quc
X)
thay i ngha ca t; change
meaning of term, xxiii
v ch ngha pht xt; and
fascism, 33-35, 151
v dn ch; and democracy, 29
Xa Li ti s N l; High Road
to Servitude, 31
ch ngha x hi cnh tranh;
competitive socialism, 46n
Ch ngha x hi Quc gia;
National Socialism, 7-12, 17
ngun gc x hi ch ngha ca;
socialist roots of, 183-98
v ch ngha pht xt; and
fascism, 31-32
ch ngha x hi trung lu; middleclass socialism, 128, 213
chng tc gia trng; white race,
245n
chuyn gia k thut; technical
specialist, 59-62
Cicero, 17
Clark, Collin, 108n
Cobden, Richard, 17
Comte, Auguste, 20, 183
con ng trung dung; middle
way, 47-48
Coyle, D. C., 139n
Cng ng. Xem ng Lao ng
cng on; trade unions, 226
cng ch, cc ngnh; public
utilities, 54
cng l (cng bng); justice
hnh thc v thc; formal and
substantive, 88-89
phn phi; distributive, 87-88,
121
cng ngh, tin b ca; technology,
advance of, 49-50, 54-59

cng ti, lut; corporations, law of,

43
cng trnh cng cng; public
works, 134
c s o c v nh hng ca
ch ngha tp th; moral basis
and effects of collectivism, 14967
Cripps, Sir Stafford, 75
Crowther, J. G., 179n, 211
ca ci; wealth. Xem thu nhp
Cc T vn Cng dn; Citizens
Advice Bureaus, xl
cui s tht; truth, end of, 168-82
Czech, nhng ngi, Czechs, 159,
249

D
Darling, Thm phn, 92
dn ch; democracy
v ch ngha x hi; and
socialism, 29, 184
v k hoch ho; and planning,
63-79
Dewey, John, 30n
Dicey, A. V., 80n, 201
dch v x hi, cc; social services,
44-45
Disraeli, Benjamin, 119n, 236
Do thi, nhng ngi; Jews, 15354, 171, 203n, 210n
Dopolavoro, 126
Drucker, Peter, 33, 173n
Du Bois-Raymond, Emil, 209n

ng Bo th; Conservative Party,

xvi
ng Lao ng; Labour Party, xvi,
xxxviii, 70-71, 158, 219
c quyn (c li); privilege, 23,
89, 132, 136, 141, 143
u tranh giai cp; class struggle
rebours, 129

quc t; international, 155, 24748

u t, kim sot; investment,
control of, 251
y vic lm; full employment,
226
iu khin kinh t v ch ngha
chuyn ch; economic control
and totalitarianism, 97-111
c quyn; monopoly, 46-47, 4952, 56-58, 102, 213-18, 220
ng c, kinh t hoc tin ti;
motives, economic or pecuniary,
98-100
c hnh, c nhn ch ngha v x
hi; virtues, individualist and
social, 162-64
c, nc; Germany
nh hng tr tu ca ~ ln Anh
v Hoa K; intellectual
influence of ~ on England
and United State, 4-12, 25,
207-8
ch ngha bi Do thi ; antiSemitism in, 153-54, 202
ch ngha x hi ; socialism in,
5-12, 25-26, 183-98
dn ch ; democracy in, 75-76
c quyn ; monopoly in, 5254
l tng qun s ca; military
ideals of, 186-87
nn kinh t k hoch ho ;
planned economy in, 75-76
phn ng chng ch ngha
chuyn ch; reaction against
totalitarianism, xii
Php Tr ; Rule of Law in, 91,
93
th lnh trong pht trin chnh tr
v kinh t hin i; leader in
modern economic and
political development, 4-5,

52; ch ngha t do ;
liberalism in, 35
tiu chun o c ; moral
standards in, 164
t chc chnh tr ; political
organizations in, 125-26
x hi kiu qun s ; military
type of society in, 145

E
Eastman, Max, 31-32, 114n, 11516
Economic Journal, 202n
Economist, 95
economophobia, 222
edelnazis, 197
Engels, Friedrich, 158, 159n
Erasmus, 17

F
Fabian, nhng ngi; Fabians,
157-58, 200, 253
Feiler, Arthur, 119n
Fichte, Johann Gottlieb, 184, 186
Franklin, Benjamin, 147
Freirechtsschule, 88
Freyer, Hans, 194n
Fried, Ferdinand, Ende des
Kapitalismus, 197

G
Gestapo, 167
gi c, xc nh, di cnh tranh;
prices, determination of, under
competition, 103
giai cp t sn; bourgeoisie, 18n,
193
Gladstone, William Ewart, 158,
201, 236
Gleichschaltung, 169
Glocke, Die, 189
Goethe, 9
Gring, Hermann, 191
Grossraumwirschaft, 207, 244

H
H Lan; Holland, 20, 235, 258

271
Halvy, lie, 75, 158
Hardenberg, Friedrich von, 11n
Hardenberg, K. A. von, 194
h thng gi; price system, 55-56
Hegel, Georg Wilhelm Friedrich,
25, 187, 204, 206
Heimann, Eduard, 34
Heine, Heinrich, 148
Herrenvolk, 244
Hewart, Lord, 92
Heydrich, Reinhard, 148
Hilerjungend, 126
Himmler, Heinrich, 148
Hitler, Adolf, 4, 8, 35, 75-76, 87,
91, 197, 202, 208, 232n, 262
Hitler, ch ngha; Hitlerism, 34,
185, 190
Hoa K; United State, xxxi, 5, 11,
15, 52, 108n, 114n, 142, 197,
238-39, 260
Hi Quc Lin; League of Nations,
259-60
hp ng, qui tc; contract, rule of,
87
Humboldt, Wilhelm von, 9, 194
Hume, David, 17
Hutt, W. H., 136n
huyn thoi v cc lnh t chuyn
ch; myths of totalitarian
leaders, 171-72

I,J
Italy, 12, 14, 18, 19, 53, 93, 125
Jaff, Edgar, 201
Janet, Paul, 30n
Jennings, W. Ivor, 255n
Jewkes, John, xliv
Johnson, Lyndon, xvi
Journal for Marxist-Leninist
Natural Sciences; Tp ch Khoa
hc T nhin Marxist-Leninist,
177
Journal of the National-Socialist
Association of Mathematicians;
Tp ch ca Hi cc nh ton

hc X hi ch ngha Quc gia

(Quc X); 177
Jnger, Ernst, 194n

K
Kant, Immanuel, 90
k hoch ho; planning, 7, 25, 28,
38-42, 211
kinh t; economic, 85-87, 97,
100-101
s khng trnh khi ca;
inevitability of, 54-63
tc ng ca ~ ln c nhn;
effects of ~ on individual, 8485
tp trung; central, 49, 54-56, 69,
93, 101, 108-11, 160
v dn ch; and democracy, 6379
v Php Tr; and Rule of Law,
80-90
Kelsen, Hans, xxiv
khoa hc; science
s pht trin ca; growth of, 19
trong quc gia chuyn ch; in
totalitarian state, 176-80,
208-12
khoan dung, tolerance, 18
khng hong th; urban crisis, x
khng hong i ngho. Xem
khng hong phc li
khng hong mi trng;
environmental crisis, x
khng hong ngi tiu dng;
consumer crisis, x
khng hong phc li; welfare
crisis, xi
khuyn khch; incentives, 98-100,
138-39
kim sot u t; control of
investment, 251
kim sot ngoi hi; exchange
control, 92n

kim sot tiu dng; control of

consumption, 101-3
Killinger, Manfred von, 148
Knight, Frank H., 167n
Kolnai, Aurel, 197n
Kraft durch Freude, 126
kulak, 153-54

L
laissez-faire ( t do), 15, 21, 41,
89, 206, 207
Lange, Oscar, 160n
lao ng; labor
kt qu y ca; full
produce of, 123
phn cng; division of, 56, 110
lp php. Xem php ch
Laski, Harold J., xxiv, 70-71, 146,
219-20
Lassalle, Ferdinand, 185, 186
Laval, Pierre, 33
Leistungsfhigkeit, 201
Lenard, Philip, German Physics in
Four Volumes, 177
Lenin, 31, 119
Lensch, Paul, 195; Three Years of
World Revolution, 1991-94
Leviathan, 209n
Lewis, W. Arthur, 215n
Ley, Robert, 148
l tng Anh, cc; English ideals,
186-87
lch s, qui lut; laws of history, 3,
207
lin bang; feredation, 255-60, 259
Lippincott, B. E., 160n
Lippmann, Walter, 32
List, Friedrich, 25, 207
Locke, John, 17, 91n
lut cng ti; corporations, law of,
43
Lut ng b; Highway Code; 82
Lut Khng kh Trong lnh; Clean
Air Act, xvi

lut nhn quyn; bill of rights, 9394

Lut Nhng ngi M Tn tt;
Americans with Disabilities Act,
xvi
lut tc quyn cng dn v tch
thu ti sn; bill of attainder, 93n
lut v t do; law and freedom, 9091. Xem c Php Tr
hnh thc; formal, 82-83
quc t; international, 254-56
lng thch ng; fair wages; 12223, 143
Lu vc sng Danube; Dabube
Basin, 247

M
Macaulay, Thomas Babington, 236
Mackenzie, Findlay, 157n
Macmillan, Bo co (Report), 15n
Maine, Sir Henry, 87
Man, Hendrick de, 129n
Mannheim, Karl, 25, 76, 173
Manning, C. A. W., 253n
Marx, ch ngha. Xem Ch ngha
Marx
Marx, Karl, 25, 116, 158, 159n,
185, 187-88, 204, 206
Medicare v Medicaid, xvi
Michels, Robert, 33n
Mill, John Stuart, 9, 124, 236
Milton, John, 17, 231, 237
Modern Law Review, 215n
Moeller van den Bruck, Athur, 194,
196
Montaigne, Michel Eyquem de, 17
Morley, Lord, 9n, 201, 236
Mosley, Sir Oswald, 75
mc ch; ends
c nh v x hi; individual and
social, 66-67
cc iu kin t tng v vt
cht; ideal, and material
conditions, 221-39

273
n l; single, 63-64, 168. Xem
c phng tin v mc ch
Muggeridge, M., 119n
Mussolini, Benito, 33, 53, 172

N
Napoleon, 194
Nature, 211
Naumann, Friedrich,
Mitelleuropa,191
nn kinh t c k hoch ho;
planned economy, 37, 39, 108
c; in Germany, 75-76
Nn vm minh Ty Phng;
Western civilization, 16, 26, 203,
211
New Statesman, 253
Nga; Russia, xxiv, 12, 14, 26, 32,
33, 93, 114n, 154, 175, 206
ngnh li ch cng cng, nhng;
public utilities, 54
ngh nghip, la chn; occupation,
choice of, 94, 103-6, 135-38
ngh vin th gii; world
parliament, 246n
ngh vin. Xem quc hi
nghip on; trade unions, 226
nguyn liu; raw materials, 241,
251
Nh nc Phc li; Welfare State,
xxxiv
Nicolson, Harold, 200
Niebuhr, Reinhold, Moral Man and
Immoral Society, 53n, 157
Nietzsche, Friedrich, 156n
Novalis, 11n

O,P
Ostwald, Wilhelm, 190
Papen, Franz von, 76
Percy, Lord Eustace, 75
Pericles, 17
ph hoi; sabotage, 175
phn bit i x; disrimination, 86,
103

php ch; legislation

c u thc; delegated, 72-77,
92
gii hn ca; limits of, 93
Php Tr; Rule of Law, 80-96, 161,
252, 254, 259. Xem c lut
Php; France, 95, 208
pht trin thuc a; colonial
development, 245n
phong tro thanh nin; youth
movement, 197
phng vin nc ngoi; foreign
correspondent, 10
Phc hng, Thi k; Renaissance,
17, 211
phc li chung, common welfare,
64, 67-69, 94, 122
phng php k thut p dng vo
x hi; engineering technique
applied to society, 138-39
phng tin v mc ich; means
and ends, 37-39, 64-67, 101,
103. Xem c mc ch
Plato, 172, 201
Plenge, Johann, 187-91, 194; Marx
und Hegel, 187
Pound, Ezra, 237n
Pribram, K., 197n
Priesley, John Byntn, 213

Q
qun l ngoi hi; exchange
control, 92n
qui lut lc s; laws of history, 3,
207
qui tc o c; ethical code,
moral code, 64-68, 170-71, 175
qui tc hnh thc, cc; formal rules,
80-89, 252
Quisling, Vidkun, 33
quc gia khng c, cc; have
not nations, 155
quc hi th gii; world
parliament, 246n

quc hi, tnh phi hiu qu ca;

parliament, ineffectiveness of,
69-73, 150
quc t ch ngha;
internationalism, 155-57, 184
quyn c nhn; individual rights,
93-96
quyn con ngi, nhng; rights of
man, 94-95
quyn lc; power, 30, 103-6, 148,
159-67, 213n

R
raison dtat, 162
Rathenau, Walter, 190
Reagan, Ronald, xvi
Realpolitik, 238, 257
Rechtsstaat, 86, 88n
rentier, 216n
Robbins, Lionel C., 50n, 98n,
242n, 257n
Rodbertus, Joham Karl, 185, 186
Roepke, W., 139n
ri ro; risk, 110, 130, 134, 140, 144
Russell, Bertrand, 159

S
Saint-Simon, C. H. de, 28, 30n
sn xut, kim sot; production,
control of, 103, 115, 116
sng ch; invention, 19
Scheler, Max, 197n
Schleicher, Kurt von, 76
Schmitt, Carl, 88n, 194n, 195n,
205-6
Schmoller, Gustav, 25
Schnabel, Franz, 208n
Shaw, George Bernard, 158
Sidgwick, Henry, 201, 257n
Smith, Adam, 17, 39, 44
Sombart, Werner, 25, 52; Hndler
und Helden, 185-87
Sorel, Georges, 172, 183
Spann, Othmar, 1994n
Spectator, 200n

Spengler, Oswald, Prussianism and

Socialism, 194-96
Stalin, ch ngha; Stalinism, 31-32
Stewart, Dugald, 39n
Streicher, Julius, 148
s lnh o; leadership. Xem quyn
lc
s sung tc tim nng; potential
plenty, 107, 207, 212

T
Tacitus, 17
ti sn t nhn; property, private,
43-44, 89, 114-16
tng lp trung lu, tc ot;
middle class, dispossession of,
127-28
tp trung cng nghip, s;
concentration of industry, 49-50
Tat, Die, 197
Taylor, F. M., 160n
Tennyson, Alfred, 257
thng ging, cng nghip;
fluctuations, industrial, 134
tht nghip; unemployment, 118,
134, 225-28
Thatcher, Margaret, xvi
th trn Hanse, cc; Hanse towns,
164
Thi k Phc hng; Renaissance,
17, 211
Thomas, Ivor, xlii
thu nhp; income
thu nhp; income: an ton; security
of, 135-38
thu nhp; income: phn phi;
distribution of, 30, 38, 109, 114,
116-24, 155
Thucydides, 17
thng mi t do; free trade, 26,
207
thng mi; commerce, 18
thng trn (th trn thng mi),
cc, ca c; commercial towns
of Germany, 164

275
Thu in; Sweden, xxiii, 5
Thu S; Switzerland, 235, 258
tin; money, 98-100
tiu chun o c, cc; moral
standards, 230-37
tiu chun ho; standardization,
58, 112, 124
tiu chun sng; standard of living
an ton ca; security of, 133,
143
ti thiu; minimum, 133, 230
tiu dng, kim sot; control of
consumption, 101-3
Times (London), 253
Tn ngng, chung, tnh tt yu
ca; creed, common, necessity
of, 125, 168-70, 180
tnh c th tin liu c ca hnh
ng ca nh nc;
predictability of state action, 8487
tnh cng bng, thng thn;
fairness, 86
tnh ch k; egotism, 66
t chc qun s ca Trung u, cc;
military organizations of
Central Europe, 151
To n D gio; Inquisition, 211
tc ngi thiu s, cc; minorities,
77, 95-96
Tocqueville, Clrel de, xli, 16, 29
Toynbee, Arnold Joseph, 205
tri tp trung; concentration camps,
167, 232n
Trt t Mi; New Order, 190, 253,
262
trt t quc t, cc trin vng v;
international order, prospects
of, 240-60
Treitschke, Heinrich von, 200
Trotsky, Leon, 114n
Trung u, Central Europe, 96,
151, 249
Trung ng; Middle East, xiv

t do (quyn); freedom, 17
chnh tr; political, 29, 110
cng nghip; industrial, 19, 21
khi tng thiu; from want, 2930
kinh t; economic, 16, 19, 29,
1001, 110-11
thay i ngha ca t; change
of meaning of term, 173
tr tu; intellectual, 179-81
v an ninh; and security, 132-47
t do ch ngha, nhng ngi;
liberals, 200
t do ch ngha. Xem ch ngha t
do
t do kinh doanh; free enterprise,
113
t do; liberty, 17; tp th;
collective, 173. Xem c t do
(quyn)
Tuyn ngn Nhn quyn;
Declaration of Rights of Man,
94
tuyn truyn; propaganda, 8, 16870, 180, 237-38

U
U Ban Donoughmore, 70, 71n,
73n
U Ban K hoch ho Quc gia;
National Planning Board, xxxii
U Ban Kinh t Quc gia Lm
thi; Temporary National
Economic Committee,
Concentration of Economic
Power (Tp trung Quyn lc
Kinh t), 51

V
vn kinh t sau chin tranh, cc;
postwar economic problems,
226-30
Vin ng; Far East, xiv
Voigt, F. A., 32
Volksgemeinschaft, 186, 189

Voltaire, 90

W
Waddington, C. H., The Scientific
Attitude, 211-12
Webb, Beatrice, 70, 157, 158, 175,
177, 236
Webb, Sidney, 70, 157, 158, 175,
177, 236
Wells, H. G., 94-95, 236; Future in
America, 188
Weltanschauung, 125-26, 131
Wieser, G., 126n
Wilcox, C., 51n
Wilson, Woodrow, 205

x hi cng ti; corporative society,

214
x hi kiu qun s; military tpye
of society, 140-41; c; 145
X hi V i, cc chng trnh;
Great Society programs, xvi
xa l ca c; motor roads of
Germany, 60-61
xu hng x hi ch ngha, cc,
Anh v Hoa K; socialist trends
in England and United State, 4-6

Y, Z
. Xem Italy
Zivilcourage, 163

277

Quyn sch ny tr thnh kinh in ch thc: sch c

thit yu cho tt c mi ngi nhng ngi quan tm nghim
tc n chnh tr trong ngha rng nht v t thin lch nht,
mt cun sch m ch ca n mang tnh mun thu, c th
p dng cho cc tnh hung c th rt a dng. chng mc
no y ngy nay n thm ch cn thch ng hn khi n
gy chn ng vi ln xut bn u tin nm 1944.
- T Li gii thiu ca MILTON FRIEDMAN
Khi ng vit The Road to Serfdom, [Hayek] ch l mt
ting ni lu m. Ngy nay cuc chin u c nhn dn
khp th gii, cc nh ch, cc phong tro tip tc, v nhng
t tng dng nh rt xa l i vi nhiu ngi vo nm
1944 c th thy t cc tp ch nghin cu hc thut n cc
chng trnh truyn hnh.
- THOMAS SOWELL, Forbes, January 1994
Suy t mun tha ca F. A. Hayek v quan h gia t do c
nhn v chnh quyn, The Road to Serfdom truyn cm
hng v chc tc cc chnh tr gia, hc gi, v bn c ni
chung hn na th k qua. Vi Hayek, t tng tp th ch
ngha v trao quyn iu khin kinh t ngy cng tng cho
chnh ph s khng th trnh khi dn khng ch n iu
khng tng m dn n cnh khng khip ca nc c
Nazi v nc Pht xt.

F. A. HAYEK (1899-1992), Gii thng Nobel Kinh t nm

1974 v cng trnh tin phong ca ng trong pht trin l
thuyt tin t v bin ng kinh t v s phn tch su sc s
ph thuc ln nhau gia cc hin tng kinh t v x hi. ng
sinh nm 1899 ti Vien th o, nm 1931 ng sang Anh
lm Gio s ti Trng Kinh t hc London cho n 1951 khi
ng sang M. ng dy i hc London, i hc
Chicago, v i hc Freiburg.

279
T SCH SOS2
xut bn:
1. Kornai Jnos: Con ng dn ti nn kinh t th
trng
Hi Tin hc Vit Nam, 2001
Nh Xut bn Vn ho Thng tin 2002
2. Kornai Jnos: H thng X hi ch ngha
Nh Xut bn Vn ho Thng tin 2002
3. Kornai Jnos, Karen Eggleston: Chm sc sc kho
cng ng
Nh Xut bn Vn ho Thng tin 2002
Sp xut bn:
4.
5.
6.
7.

Soros George: Gi kim thut ti chnh

Hernando de Soto: S b n ca T bn
Joseph E. Stiglitz: Ch ngha x hi i v u?
Hayek F. A.: Con ng dn ti ch nng n