OSNOVNE KARAKTERISTIKE MAINA ZA

TRANSPORT TENOSTI I GASOVA

PODJELA, OBLAST PRIMJENE
Industrijski standardi odredili su pumpe kao maine za transport tenosti. Tu se
podrazumjeva da pumpa kao maina je predodreena za transport tenosti pri emu
joj se mora poveati energija. Pri radu pumpi, energija dobijena od pogonskih maina
pretvara se u radnom kolu u potencijalnu, kinetiku i u neznatnoj mjeri u toplotnu
energiju toka tenosti.
U industriji dosta su u primjeni hidroprenosnici. To su maine za transformaciju
mehanike energije u pritisnu (pumpno kolo), a potom pritisne energije u mehaniku
energiju (turbinsko kolo). Koriste se za prenos promjenjivog obrtnog momenta kod
maina koje rade u tekim uslovima. Hidroprenosnici su u mnogo sluajeva
smjeteni u jedinstven konstrukcioni blok.
Hidrauliki motori, pumpe i hidroprenosnici svrstavaju se u klasu hidraulikih
maina. Podjela hidraulikih maina po energetskom i konstruktivnom predznaku
prikazani su na slici 1.1.
esto se u literaturi koristi podjela pumpi na dinamike i zapreminske. U
dinamikim pumpama predaja energije toku struje vri se pod uticajem sila tj. preko
radnog kola spojenim sa ulazom i izlazom pumpi. Predstavnik te klase su
centrifugalne pumpe (slika 1.3.). Kod zapreminskih pumpi, energija se predaje
tenosti putem periodinog pomjeranja klipa u kuitu cilindra. Tipini primjer
zapreminskih pumpi su klipne pumpe (slika 1.4.).
Podjela maina za transport tenosti i gasova na osnovu konstruktivnog
predznaka i svojstva transportovane sredine prikazane su na slici 1.2. Sa te slike
moe se uoiti da se u industriju najvie koriste obrtne pumpe. Kod njih se transport
tenosti vri pod uticajem meulopatinih kanala radnog kola.
Od zapreminskih pumpi najvie su rasprostranjene klipne i rotorne, a
predstavljene su na slici 1.4. i slici 1.5. Transport tenosti vri se sa promjenjivom
brzinom, zbog ega je strujanje na izlazu sa pulsacijama. Princip rada strujnih
maina zasniva se na principu da se za transport radnog fluida koristi kinetika
energija drugog fluida (para ili voda).

Slika 1.1. Podjela hidraulikih maina po energetskom i

konstruktivnom predznaku

Slika 1.2. Podjela hidraulikih maina po konstruktivnom predznaku

i osobinama transportovane sredine

Moe se zakljuiti, da pumpe transportuju tenost koja je nestiljiva ( = const.),

dok ventilatori transportuju zrak koji je stiljiv, ali sa obzirom na pritisak koji se u
njima ostvaruje, neznatno se mijenja njegova gustina, te se moe uzeti kao da kroz
ventilator struji nestiljiv fluid. Zbog ovoga se pumpe (obrtne) i ventilatori posmatraju
kao da rade sa istim fluidom tj. tekuinom. Sva razmatranja, kako teoretska tako i za
proraun su zajednika za pumpe i ventilatore, ali samo u hidraulikom dijelu, dok se
u mehanikom dijelu prorauna razlikuju zbog razlike u gustinama izmeu vode i
zraka.

DINAMIKE MAINE
U zavisnosti od smjera strujanja tenosti u radnom kolu, turbopumpe dijele se na:
centrifugalne, zavojne i aksijalne.
Na slici 1.3. prikazana je shema centrifugalne pumpe. Osnovni radni element je
radno kolo (1). Radno kolo sastoji se zadnjeg (osnovnog) vijenca i prednjeg vijenca
(poklopca). Ako radno kolo nema prednji vijenac onda je to otvoreno radno kolo.
Izmeu vijenaca radnog kola nalazi se niz lopatica (uobiajeno od 5 do 8). Lopatice
sa vijencima obrazuju niz meulopatinih zakrivljenih kanala kroz koje struji radni
fluid. Meulopatini kanali su osnosimetrino rasporeeni. Radno kolo je postavljeno
na vratilo koje je preko spojnice povezano sa pogonskim motorom. Radno kolo je
smjeteno u kuitu (2) koje u ovom sluaju ima oblik spirale, pa se naziva i spiralno
kuite, ili krae spirala. Izlazni dio spirale nastavlja se u izlazni odvodni difuzor (4)
sa kojim se pumpa povezuje sa potisnim odvodnim cjevovodom. S druge strane,
na spiralu se postavlja usisni poklopac (3), pomou kojeg se tenost dovodi iz
usisnog rezervoara preko usisnog cjevovoda do radnog kola pumpe.

Slika 1.3. Shema centrifugalne pumpe

Pri obrtanju radnog kola pumpe izmeu lopatica radnog kola i radne tenosti
dolazi do njihovog uzajamnog djelovanja. Radna tenost pod djelovanjem lopatica
radnog kola prima od njega energiju i premjeta se pod dejstvom centrifugalne sile
od ulaza ka izlazu, jer mu se poveava strujna energija pritisna i kinetika. U

oblasti radnog kola djelii tenosti kreu se po saosnim rotacionim povrinama od

ose radnog kola ka periferiji. Po izlasku iz radnog kola tenost ulazi u spiralu iji je
zadatak da sakupi svu tenost koja izlazi iz radnog kola i da je usmjeri ka potroau.
Drugi zadatak spirale je da izvri transformaciju kinetike energije koju tenost nosi
sa sobom po izlasku iz radnog kola u pritisnu energiju. Proces transformacije
nastavlja se dalje u odvodnom difuzoru (4).
Pri ulazu tenosti u pumpu dolazi do smanjenja pritiska (vakuum ili podpritisak).
Pod dejstvom atmosferskog pritiska ako se tenosti crpe iz otvorenog rezervoara ista
dolazi u pumpu i zauzima mjesto tenosti koja je dospjela u radno kolo, tj. proces
tee kontinuirano.
Na slici1.4. prikazana je shematski aksijalna pumpa. Tenost dolazi u radno kolo
(1) preko dovodne cijevi (3) u osnom smjeru. U nekim sluajevima kao dovodna cijev
slui dobro oformljen ulazni dio pumpe. Radno kolo sastoji se od glavine i nekoliko
lopatica (najee od 3 do 8) koje su radijalno postavljene na glavinu. Lopatini
profil ravnomjerno i prostorno se mijenja i na svakom proizvoljnom radijusu ima oblik
aeroprofila. Pri obrtanju radnog kola usljed uzgonskog djelovanja lopatica radnog
kola i tenosti, tenosti se poveava strujna energija koja se manifestuje porastom
pritiska i brzine. U oblasti radnog kola djelii tenosti kreu se priblino po
cilindrinim povrinama, vrei jednovremeno obrtno kretanje i kretanje u osnom
pravcu.

Slika 1.4. Shematski prikaz aksijalne pumpe

Po izlasku iz radnog kola tenost ulazi u difuzor zakolo (2). To je nepokretan

element snabdjeven sa nekoliko lopatica sa odgovarajuom ravnomjernom
prostornom povrinom, koja se izvodi tako da se obimska komponenta apsolutne
brzine strujanja postepeno smanjuje. Na ovaj nain brzina strujanja kroz zakolo
opada, tj. kinetika energija opada, a na njen raun raste energija pritisaka. Poslije
izlaska iz zakola tenost odlazi u odvodnu cijev (4).

PROTOK I NAPOR ZAPREMINSKIH I DINAMIKIH

MAINA(PUMPI)
Protok i napor maina za transport tenosti i gasova odreuju se na osnovu
konstrukcije maina i broja obrtaja radnih organa kao i od hidraulikih svojstava
sistema u koji su maine spojene. Klipne i rotorne maine prave se za velike napore i
male protoke pa je zbog toga i konstrukcija malih dimenzija.
Obrtne centrifugalne maine kako je pokazano na slici 1.8. prekrivaju oblast
velikih protoka pri irokom dijapazonu napora. Maine koje ostvaruju male napore i
velike protoke su aksijalne maine.

Slika 1.8. Grafik protoka i napora pumpi razliitih tipova

OSNOVNI PARAMETRI MAINA ZA TRANSPORT

TENOSTI I GASOVA
Osnovne veliine koje karakteriziraju rad maina za transport tenosti i gasova su
protok i napor. Energija koja se daje struji toka odreena je potpuno sa gustinom
date sredine i gore navedenim veliinama. Kvalitet hidrodinamikih i mehanikih
veliina za svaku mainu moe se izraziti preko ukupnog stepena korisnosti.
Ako se protok mjeri u jedinici zapremine onda ga nazivamo zapreminskim
(kg/s) u jedinici vremena je:
protokom Q. Maseni protok m
= Q
m

(1.1)

gdje je:
kg
3 gustina sredine
m
m3
zapreminski protok
Q
s
Protok pumpi (ventilatora, kompresora) zavisi od dimenzija i brzine kretanja
radnih organa kao i svojstava cijevne mree u koje su postavljene. Pritisak koji
ostvaruje pumpa odreuje se iz zavisnosti:
c 22 c12
p = p2 p1 +
+ g ( z 2 z1 )
2
gdje je:
p1 i p2
c1 i c2

(1.2)

relativni pritisak na ulazu i izlazu iz pumpe (slika 1.11.)

srednja brzina toka na ulazu i izlazu

Ako izraz (1.2) podjelimo sa lanom g dobie se napor pumpe izraen u (m):
H=

p p1 c 22 c12
p
= 2
+
+ ( z 2 z1 )
g
g
2g

(1.3)

On se moe interpretirati i grafiki (slika 1.9).

c 22 c12
u nekim sluajevima moe zanemariti,
Ako se prirast brzinskog napora

2g
onda je ukupni napor jednak samo statikom:
H st =

p2 p1
+ ( z 2 z1 )
g

(1.4)

Slika 1.9. Ukupni napor koji ostvari pumpa

Napor kod ventilatora esto se izraava u mm Vodenog Stuba. Treba napomenuti
da je 1mmVS ekvivalentan pritisku 9,81 Pa.
Vana veliina koja karakterizuje pumpe i ventilatore sa energetske strane je
specifini korisni rad LP (J/kg):
LP =

p
= gH

(1.5.)

On predstavlja rad struje dobijen od radnih organa maine, a odnosi se na 1kg

tenosti (gasa).
Radni organi maina poveavaju energiju toka. Da bi to ostvarile, mora se uzimati
konstantno energija od pogonskih maina. Snaga koju posjeduje tok struje na izlazu
iz maina iznosi:
PP =

g Q H Q p
=
1000
1000

(1.6)

pri emu je PP (kW).

Ako se koristi izraz (1.6) onda je snaga toka:

PP =

LP
m
1000

(1.7)

Gubitak energije je neizbjean u svakom radnom procesu. Snaga izlaznog toka

manja je od snage pumpe. Odnos izmeu izlazne snage toka i snage pumpe
predstavlja efektivni stepen korisnosti:
P
= P
(1.8)
P
Za ocjenu energetske efikasnosti cijelog sistema koristi se odnos:
P
= P
(1.9)
Pe
pri emu je:
Pe elektrina snaga elektromotora, a za ocjenu efektivnosti kompresora koristi
se relativni termodinamiki stepen korisnosti.

RAD PUMPI U SPREZI SA CJEVOVODOM

Ako se analizira rad veze pumpe sa cjevovodom prvi uslov koji se mora
zadovoljiti slijedi iz jednaine kontinuiteta:
p =m
cj
m

(1.10)

tj. maseni protok pumpe mora biti isti sa masenim protokom cjevovoda.
Za nestiljivu tenost p = cj mora onda biti zadovoljen i uslov:
Q p = Qcj

(1.11)

Drugi uslov veze zasniva se na jednaini odranja energije. Za zadane vrijednosti

pritiska p1, p2, p3, protoka Q1, Q2, Q3, visinama H1, H2, H3 i dimenzijama svih cijevi
mree, jednaina odranja energije za presjeke 0-0 i 2-2 je:
p1
p
+ Lp = 2 + g ( H1 + H 2 ) + g ( h1 + h1 A + hA 2 )

(1.12)

gdje je:
h1, h1-A, hA-2 gubitak energije u cjevima.
Gubitak energije u cijevima podinjen je kvadratnom zakonu:

h = h

+ h1 A + h A2 = m1Q 2 + m1 AQ 2 + m A 2Q22

(1.13)

ili se moe napisati kao:

8

 h = m Q

(1.14)

pri emu je:

m ukupna karakteristika cjevovoda.
Dijeljenjem izraza (1.12) sa g dobie se izraz:
H=

LP p2 p1
=
+ ( H1 + H2 ) + m Q 2
g
g

(1.15)

Pri zadavanju vrijednosti Q izrazom (1.15) dobijaja se vrijednost H i kada te

vrijednosti nanesemo na grafik, a potom spojimo dobie se karakteristika datog
sistema.
Svaka pumpa u sistemu pri zadatom broju obrtaja ima svoju radnu taku R.
Poznavajui tu radnu taku mogue je odrediti i ostale energetske karakteristike kao
to su P = f (Q), = f (Q), Hs = f (Q) . U sluaju da su oba rezervoara otvorena, tada
bi p1 = p2 = pat, a izraz (1.15) imao bi oblik kao:
H = H1 + H 2 + m Q 2

(1.16)

Slika 1.10. Veza pumpe i cijevnog sistema

Slika 1.11. Grafiki prikaz veze pumpe i cijevnog sistema

(energetske karakteristike)

10

CENTRIFUGALNE PUMPE (osnove teorije)

JEDNAINA OJLERA. TEORETSKI I RADNI NAPOR
Napor koji ostvaruje radno kolo centrifugalnih maina zavisi od brzine struje toka
koja prolazi kroz radno kolo i njegovih dimenzija.
Osnovni zadatak teorije centrifugalnih maina sastoji se u odreivanju zavisnosti
gore navedenih veliina. Kinematska struktura struje toka u rotacionim kanalima
radnog kola je dosta sloena. Za fiziku inerpretaciju pojedinih pojava koje se
deavaju u meulopatinim kanalima radnih kola centrifugalnih maina neophodna
su neka uproenja. Najvanije uproenje je da fluid koji struji kroz kanale mora biti
neviskozan, a da gradijent brzine struje toka ne bude paralelan geometrijskoj osi
maine. Ovi uslovi mogu biti ispunjeni samo za radno kolo koje ima beskonaan broj
lopatica.
Ako kroz radno kolo centrifugalne maine prolazi fluid protoka Q sa konstantnom
gustinom , moment koliine kretanja za 1 sekundu iznosi:
Qc1l1
Qc2l2

na ulazu i
na izlazu iz radnog kola

pri emu je:

l1, l2
c1, c2

poteg brzina c1 i c2 (slika 2.2),

apsoutne brzine struje toka na ulazu i izlazu meulopatinih kanala.

Ako je Mt teoretski moment koji se struji toka predaje na vratilu obrtnog kola,
onda je jednaina momenta koliine kretanja za vrijeme t:
Mt t = ( Q c2 l 2 Q c1 l1 ) t

(2.1)

Moment na vratilu elektromotora kao pogonske maine je vei od momenta na

vratilu maine zbog trenja u leajevima, gubitaka kroz procjepe i gubitaka koji se
deavaju u samom radnom kolu. Uvoenjem rotacija:
l 1 = R1 cos 1
l 2 = R 2 cos 2

(2.2)

u jednainu (2.1) dobija se:

Mt = Q ( R2 c2 cos 1 R1 c1 cos 1 )

(2.3)

Sa slike 2.2. slijedi:

c U 1 = c1 cos 1
c U 2 = c 2 cos 2

(2.4)

pa jednaina (2.3) ima sljedei obik:

11

Mt = Q ( R2 cU 2 R1 cU 1 )

(2.5)

Snaga koja se predaje struji toka u meulopatinim kanalima:

Pt = Mt = Q( R2 cU 2 R1 cU 1 ) *

(2.6)

Slika 2.2. Paralelogram brzina na ulazu i izlazu meulopatinih

kanala centrifugalnih maina
Teoretska snaga radnog kola za beskonaan broj lopatica moe se izraziti kao
proizvod masenog protoka i specifinog rada:
Lt
Pt = Q Lt = m

(2.7)

Lt = u2cU 2 u1cU 1

(2.8)

Iz jednaina (2.6) i (2.7) slijedi:

Poznavajui vezu izmeu specifinog rada i napora jednaina (2.8) moe se

napisati kao:
gHt = u2cU 2 u1cU 1

(2.9)

odnosno
H t =

u2cU 2 u1cU 1
g

(2.10)

Teoretski pritisak pt dobija se iz (2.10) koristei relaciju iz hidrodinamike

p = g H ,

12

pt = ( u2cU 2 u1cU 1 )

(2.11)

gdje je:
g specifina teina sredine.
Jednaine (2.5), (2.7) i (2.10) nazivaju se osnovne jednaine centrifugalnih
maina. Jednainu (2.10) prvi je izveo veliki matematiar Leonard Ojler 1754. god. i
po njemu se naziva Ojlerova jednaina.
Iz palelograma brzina na ulazu i izlazu po Kosinusnoj teoremi proizilazi:
w 12 = u12 + c12 2u1cU 1
w 22 = u 22 + c 22 2u 2 cU 2

(2.12)

Odreivanjem vrijednosti u1cU1 i u2cU2 iz prethodne jednaine i ubacivanjem tih

vrijednosti u jednainu (2.10) dobija se drugi oblik Ojlerove jednaine:
Ht =

c22 c12 w12 w 22 u22 u12

+
+
2g
2g
2g

(2.13)

Prvi i drugi lan Ojlerove jednaine (2.13) izraava prirast napora usljed
preobraaja kinetike energije apsolutnog i relativnog kretanja u meulopatinim
kanalima dok trei lan izraava prirast napora usljed rada centrifugalnih sila tenosti
i gasova. Brzinski (dinamiki) napor obrtnog kola iznosi:

( Hd ) t = c2 c1
2

(2.14)

2g

pri emu se apsolutna brzina struje toka poveava obrtnim radnim kolom od c1 do c2.
Teoretski statiki napor sastoji se od:

( HS ) t = Ht ( Hd ) t = u2 u1
2

2g

w12 w 22
2g

(2.15)

pri emu poveanje statikog napora obrtnih radnih kola centrifugalnih maina
proizilazi od rada centrifugalnih sila i poveanja kinetike energije relativnog kretanja.
Ako bi popreni presjek izmeu lopatica bio konstantan tj. w1 = w2, onda bi
poveanje pritiska bilo:
2
2
( PS ) t = u2 u1
(2.16)
2
Tangencijalna komponenta apsolutne brzine na ulazu u radno kolo
c U 1 = c1 cos 1 = 0 kod centrifugalnih maina sa radijalnim ulazom je iz razloga to je
1 = 90 . Osnovne jednaine centrifugalnih maina sa radijalnim ulazom su:

13

Mt = Q R2 cU 2 ; Lt = u2 cU 2 ;
Pt = Q u2 cU 2 ; Ht = u2 cU 2 ;

(2.17)

Stvarni napor koji ostvaruje radno kolo manji je od teoretskog sa beskonanim

brojem lopatice, H < Ht zbog otpora koji se javljaju pri strujanju kroz meulopatine
kanale, a najvie zbog velike neravnomjernosti izlaznog profila brzina w2. Zbog toga
se vrijednosti od Ht ka stvarnom naporu HT mogu povesti po izrazu:
HT = h Ht

(2.18)

gdje je:
h hidrauliki stepen korisnosti i kree se u rasponu od 0,80 0,96
popravni koeficijent koji uzima u obzir konaan broj lopatica radnog kola i za
praktine proraune uzima se 0,8.

SNAGA I STEPEN KORISNOSTI

Cjelokupna energija od elektromotora kao pogonske maine ne pretvori se u
radnom kolu u pritisnu energiju. U tom procesu javljaju se mehaniki, hidrauliki
gubitak energije. Ako je hidrauliki gubitak energije h, onda radno kolo mora razviti
napor HT = H + h . Ocjena maina u pogledu hidraulikih napora vri se preko
hidraulikog stepena korisnosti h :

h =

HT h
h
= 1
HT
HT

(2.31)

Veliki uticaj na h ima oblik strujnog prostora maina, kvalitet obraenih strujnih
povrina i viskozitet tenosti. Veliina hidraulikog stepena korisnosti kod novijih
centrifugalnih maina kree se u rasponu h = 0,8 0,96 .
Zapreminski gubitak tenosti ili gasa kroz zazore izmeu radnog kola i kuita
(slika 2.6) je toliko vei ukoliko je razlika pritisaka izmeu izlazne i ulazne strane
radnog kola vea. Ako jedan stepen centrifugalne maine daje u odvodni cjevovod
protok Q, a kroz zazore protie protok Q, tada kroz radno kolo protie koliina od
Q+Q.
Zapreminski stepen korisnosti iznosi:

0 =

Q
Q + Q

(2.32)

14

i zavisi znaajno od radijalnog zazora r . Visoki stepen 0 moe biti samo sa malim
zazorom r (slika 2.6).
Za poveanje zapreminskog stepena korisnosti potrebno je smanjiti zazor p sa
zadnje i prednje strane radnog kola.

Slika 2.6. Zapreminski gubici u stepenu centrifugalnih maina

U novijim konstrukcijama centrifugalnih maina stepen korisnosti iznosi i do
vrijednosti od 0 = 0,96 0,98 .
Unutranja snaga koja se ostvaruje lopaticama radnog kola iznosi:
PU = (Q + Q ) g ( H + h )

(2.33)

Odnos snage struje toka na izlazu i unutranje snage predstavlja unutranji

stepen korisnosti:

u =

PP
g Q H
=
PU g (Q + Q )( H + h )

(2.34)

Slijedi da je:

U = 0 h

(2.35)

Oigledno da je:
PU =

g H
PP m
=
U
0 h

(2.36)

15

Snaga elektromotora na vratilu kao pogonske maine vea je od unutranje

snage zbog gubitaka u leajevima i hidraulikog trenja. To se moe izraziti preko
mehanikog stepena korisnosti m :

m =

PU
P

(2.37)

Kod novih konstrukcija centrifugalnih maina m = 0,92 0,97

mehanikih svojstava konstrukcije i uslova eksploatacije.
Iz jednaina (2.36) i (2.37) slijedi:
P=

g H
g H
m
m
=
0 h m 1000

i zavisi od

(2.38)

Proizvod m 0 h = daje ukupni stepen korisnosti maine. Obino snaga na

vratilu se esto izraava kao:
P=

g H
m
;
1000

P=

g Q H
1000

(2.39)

Ukupni stepen korisnosti ocjenjuje energetski kvalitet maina u cjelini, a kree se

u rasponu = 0,75 0,94 .

2.7. TEORIJA SLINOSTI CENTRIFUGALNIH MAINA.

SPECIFINI BROJ OBRTAJA
Strujanje u meulopatinim kanalima centrifugalnih maina je dosta sloeno i
jednaine strujanja nisu u stanju da u potpunosti opiu stvarno strujanje koje bih
zadovoljile potrebe prakse. Razlog u ovom je u injenici da se pri rjeavanju
jednaina kretanja moraju uvoditi mnoge pretpostavke, a sa druge strane priroda
vrtlonog strujanja jo uvijek nije dovoljno prouena. Sve ovo upuuje da rezultati
dobijeni proraunom ne mogu u potpunosti zadovoljiti praktine potrebe pa je
neophodno vriti eksperimentalna ispitivanja. Rezultati ovih ispitivanja koriste se pri
projektovanju centrifugalnih maina tj. mora se koristiti teorija slinosti. Ona
podrazumjeva cjelokupna ispitivanja na modelu, a teorija slinosti te rezultate prenosi
na prototip (glavno izvoenje). Modelska ispitivanja centrifugalnih maina
neuporedivo su jeftnija od cijene ispravki mogunosti promaaja pri izradi prototipa.
Takoer, svi nedostaci pri projektovanju i proraunu otkrivaju se i otklanjaju
modelskim ispitivanjima.
Rezultati dobijeni modelskim ispitivanjima svode se na karakteristine veliine
znaice koje predstavljaju jednoznanu zavisnost osnovnih veliina utvrenih
pomou zakona o slinosti mehanikih sistema. Posebna vanost znaica
(koeficijenata) ogleda se u grafikom prikazivanju pogonskih svojstava centrifugalnih
maina.

16

Slika 2.18. Paralelogram brzina slinih centrifugalnih maina

Da bi dvije centrifugalne maine bile sline (slika 2.18) mora biti ispunjena
geometrijska slinost:

2Lm = 2LP ; 1Lm = 1LP ; iLm = iLP

D2m D1m b1m

l
=
=
= ... = im = L = const
D2P D1P b1P
l iP

(2.59)

gdje je:
L koeficijent geometrijske slinosti.
Sljedei uslov koji mora biti ispunjen da bi dvije maine bila sline je kinematska
slinost:

1m = 1P ; 2 m = 2P ; im = iP

u1m w 1m c1m
c im
=
=
= ... =
= C = const
u1P w 1P c1P
c iP

(2.60)

gdje je:
C koeficijent kinematske slinosti.
Dinamika slinost se izraava odnosom sila iste prirode na modelu i prototipu:
P1m P2 m
P
=
= ... = im = P = const .
P1P P2P
PiP

(2.61)

gdje je:
P koeficijent dinamike slinosti.
Opti kriterij slinosti strujnih tokova u hidro i aeromehanici su bezdimenzionalni
brojevi Rejnoldsa, Fruda, Ojlera i Struhada.
17

Ovakav kriterij moe koristiti i kod strujanja u meulopatinim kanalima

centrifugalnih maina. Da bi strujanja u meulopatinim kanalima na modelu i
prototipu bila slina, mora biti ispunjen uslov:

c
c

Frm = Frp 2 =

g l m g l p

p
p
=

E um = E up
2
2
c m c p
l
l
Shm = Sh p
=

c T m c T p
c l
c l
R em = R ep
=

m p

(2.62)

Karakteristine veliine l, c, T, p usvajaju se zavisno od strujnog problema, a

obino se uzimaju sljedee vrijednosti:

p pritisak koji odgovara radu kola L = gHP

l najvei prenik kola D2

T period uestanosti obrtanja radnog kola T =

1 2
=
f

c srednja brzina vezana za protok i karakteristini presjek c = Q / A

Tvornice koje izrauju centrifugalne maine, obino u svom programu imaju

maine razliitih dimenzija, geometrijskih oblika, ali koje pripadaju istoj seriji. Zbog
toga je vano ustanoviti odnos izmeu osnovnih parametara maina iste serije. Ako
su dvije maine iste serije (sline) sa radijalnim ulazom onda je protok:
Qm = D2m b 2m c 2mm ;

Q p = D2P b2P c 2 mp

Za sve serije slinih centrifugalnih maina je:

b2 m
b
= 2P = k = const .
D 2 m D2 P
c 2mm c 2mP
=
= m = const .
u 2m
u 2P
slijedi
Qm = D22m u 2m k m;

Q p = D22p u 2P k m

ili

18

D22m
u 2m
4
D22p
Q p = 4km
u 2P
4
Qm = 4km

Za geometrijski sline maine, iznalaenjem slinih reima rada preko odnosa:

Qm
D

2
2m

tj .

u 2m

Qp
D

2
2p

u 2P

= 4km = const .

Q
= = const .
D
u2
4
2
2

(2.64)

dolazi se do znaice za protok centrifugalnih maina gdje pri konstantnom broju

obrtaja parametar mijenja se proporcionalno protokom. Iz jednaine Ojlera, za rad
maina u slinom radu:
Hm =

u 2m cU 2m
;
g

HP =

u 2P c U 2P
g

i koristei kinematsku slinost dobija se

Hm =

m u 22m
;
g

HP =

m u 22P
g

g Hm g HP g H
= 2 = 2 = const .
u 22m
u 2P
u2
Tada slijedi da je:
g H
= = const .
u 22

(2.65)

koju nazivamo znaicom strujnog rada i pri radu sa konstantnim brojem obrtaja
parametar je proporcionalan ukupnom naporu.
Promjenom pogonskih parametara radne maine znaice i mijenjaju svoje
vrijednosti. Veliine i , svaka posebno ne moe definisati geometrijski oblik
centrifugalnih maina. Meutim, pokazano je da funkcionalni odnos znaica i
definisan za tano odreenu pogonsku taku (optimalnu) maine, odreuje
karakteristini oblik centrifugalne maine. Pomenuta funkcionalna zavisnost koja u
sebi ukljuuje dvije jedinine veliine ( i ), ujedno u sebi objedinjuje i uticaj bitnih
parametara centrifugalnih maina (Q, H, P, n) i koja predstavlja opti i zbirni
pokazatelj svih vanih osobina i na taj nain oznaava tip maine.
19

Na osnovu izraza za Q i H predstavljenih u tabeli 2.1. i eliminacijom prenika

dobija se jednaina:
n Q
H

= const . = nV

(2.67)

koju nazivamo specifini broj obrtaja sraunat za protok.

Jednaina (2.67) je konstantna za svaku slinu mainu i jednaka je broju obrtaja
uslovno izabrane maine n pri naporu od H = 1 m i protoku od Q = 1 m3/s. Na osnovu
izraza h i P predstavljenih u tabeli 2.1. i eliminacijom prenika dobija se jednaina:
n P
H

= const . = nP

(2.68)

koju nazivamo specifini broj obrtaja sraunat za snagu.

Jednaina (2.68) je konstantna za svaku slinu mainu i jednaka je broju obrtaja
uslovno izabrane maine n pri naporu od H = 1m i snazi od P = 1 kW.
Specifini broj obrtaja odreuje veliine Q, H i n pri regulaciji maina u razmaku
od 0 do . Isto tako, za dati specifini broj obrtaja moe se izabrati tip maine za
dato Q, H i n (slika 2.19.)

Slika 2.19. Konstruktivni oblici radnih kola pumpi za razliite vrijednosti specifinog
obrtaja nV

20

AKSIJALNE PUMPE
3.1. OSNOVE TEORIJE
Kod aksijalnih maina predaja energije na vratilu na tok struje vri se pomou
radnog kola koji se sastoji od konzolnih lopatica. Bitna osobina aksijalnih maina je
da strujanje u meridijalnoj ravni meulopatinih kanala ima aksijalni smjer, tj. da
radijalna komponenta apsolutne brzine ima vrijednost nula. Tada se strujanje odvija
po cilindrima ija je osa istovremeno i osa obrtanja radnog kola. Zbog ovakvog
strujanja, prirast pritisne energije u meulopatinim kanalima je na raun samo
transformacije kinetike energije. Na usporavanje struje fluida u meulopatinim
kanalima nemaju uticaj centrifugalne sile.
Za analizu rada aksijalnih maina neophodno je poznavati teoriju reetkastih
profila. Rasjecanjem radnog kola cilindrinom povrinom poluprenika r (slika 3.1) i
razvijanjem te povrine dobija se prava reetka aksijalnih maina.

Slika 3.1. Shema etverolopatine aksijalne maine

21

Slika 3.2. Prava reetka aksijalnih maina

Slika 3.3. Paralelogram brzina prave reetke aksijalnih maina

Osnovne geometrijske karakteristike pravih reetkih su:
t korak lopatica;
B irina reetke;
1L i 2L uglovi lopatica na ulazu i izlazu;
y ugao izmeu tetive lopatice i ose reetke.
Znaajna osobenost pravih reetki je ta to se sa njom vri skretanje struje toka
(cU2 > cU1). Iz jednaine kontinuiteta:

1c1 A1 = 2 c 2 A2

(3.1)

22

moe se primjeniti na meulopatine kanale aksijalnih maina i pod pretpostavkom

da se na malom radijusu r brzine nee znaajno promjeniti slijedi da je:
A1 = A2 = t r
A1 i A2 povrine ulaznog i izlaznog presjeka.
Vektori brzina prikazani na slici 3.3. stoje normalno na povrine A1 i A2 tako da je:
c1a = w 1a ;

c 2a = w 2 a

pri emu iz jednaine kontinuiteta slijedi

1c1a = 2 c 2a

(3.2)

Za nestiljivu tenost 1 = 2 slijedi da je:

c1a = c 2a = c a ;

w 1a = w 2a = w a

(3.3)

Relativnim kretanjem stiljivog fluida kroz meulopatine kanale aksijalnih maina

pri transformaciji kinetike energije u potencionalnu dolazi do disipacije energije.
Tada dolazi do promjene pritiska i gustine, pa jednaina energije se moe pisati kao:
w 12 w 22 2 dp

=
+ L
2
2

(3.4)

gdje je L energija pretvorena u toplotu.

Promjenom potencijalne energije izraene integralom u jednaini (3.4) moe se
izraziti u zavisnosti o kojem se termodinamikom procesu radi. U mainama niskog
pritiska (ventilatori) to je izotermiki proces, a kod aksijalnih kompresora radi se o
politropskom procesu. Energija koja se daje struji toka preko radnih lopatica moe
biti napisana isto kao i jednaina centrifugalnih maina pri emu treba samo staviti
da je u2 = u1 = u:
LT = u ( c 2U c1U ) = u cU

(3.5)

iz palalepograma brzina (slika 3.3.) slijedi:

c 2U = u 2 c 2a ctg 2 ;

c1U = u1 c1a ctg 1

pa se jednaina (3.5) moe pisati kao:

LT = uc a ( ctg 1 ctg 2 )

(3.6)

Tada se jednaina apsolutnog kretanja kroz radno kolo aksijalnih maina moe
pisati:
23

uc a ( ctg 1 ctg 2 ) = c P (T2 T1 ) +

c 22 c12
+q
2

(3.7)

Slika 3.5. Pravac djelovanja slie uzgona

Slika 3.6. Pravac djelovanja sile na lopatice aksijalnih maina

Rezultujua sila Fy dobija se geometrijskim slaganjem sila Fa i FU. Ona se jo
naziva i sila uzgona.

24

3.2. NAPOR, GUBICI ENERGIJE I STEPEN KORISNOSTI

Teoretski napor aksijalnih maina moe se izraziti preko Ojlerove jednaine za
centrifugalne maine samo to se mora staviti da je u1 = u2 = u. Sa ovim uslovom,
znaica za protok ima oblik kao:

ca
u

(3.17)

i sa njom se moe odrediti zapreminski protok na jedinicu povrine poprenog

presjeka reetki lopatica.
Teoretski napor tada ima oblik:
u
u2
HT = c a ( ctg 1 ctg 2 ) =
( ctg 1 ctg 2 )
g
g

(3.18)

Teoretski pritisak to ga ostvaruje radno kolo je:

p1 = g HT = u 2 ( ctg 1 ctg 2 )

(3.19)

Gubici energije kod aksijalnih maina nastaju zbog trenja i vrtlonog strujanja u
meulopatinim kanalima, gubitke kroz procjepe kao i gubitke zbog trenja i
zaptivanja leaja. Efektivnost pravih reetki aksijalnih maina za nestiljiv fluid moe
se ocijeniti pomou stepena korisnosti reetki:

p =

p
p
=
p + p pT

(3.20)

gdje je:
p i pT stvarno i teoretsko poveanje pritiska u reetci,
p
gubitak pritiska u reetci.
Ako je u reetci poveanje pritiska od p1 do p2, to je stepen korisnosti:

p =

p2 p1
p2 p1 + p

(3.21)

Za nestiljiv fluid jednaina (3.21) moe se napisati koristei jednainu (3.4) kao:
p2 p1 + p =

w 12 w 22
2

(3.22)

Iz palelograma brzina na ulazu i izlazu slijedi:

w 12 w 22

= ( w 1U w 2U ) w a ctg
2

(3.23)

25

Mehaniki stepen korisnosti u sebi sadri gubitak energije od trenja u leajevima i

on je dosta velik i kree se u vrijednostima m = 0,94 0,98 .
Zapreminski (volumetrijski) gubici su dosta mali pa 0 1,0 , dok hidrauliki stepen
korisnosti:
p
h = ST
(3.30)
pT
kree se u granicama od 0,75 0,92 .
Ukupni stepen korisnosti stupnja aksijalnih maina iznosi:

= h m = 0,70 0,90
pa je snaga na vratilu:
P=

g H
m
1000

(3.31)

3.3. ENERGETSKE KARAKTERISTIKE

Analogno centrifugalnim mainama, energetske karakteristike aksijalnih maina
daju zavisnost napora (pritiska), snage na vratilu i stepen korisnosti od protoka.
Karakteristike se dobivaju ispitivanjem pri konstantnom broju obrtaja i
preraunavaju se za razliite brojeve obrtaja putem znaica proporcionalnosti (teorija
slinosti). Oblik energetskih karakteristika odreuje konstrukcija aksijalnih maina sa
svojim aerodinamikim svojstvima meulopatinih kanala radnog kola.
Energetska karakteristika napora (pritiska) aksijalnih maina dosta se razlikuje od
iste karakteristike centrifugalnih maina zbog svog izgleda koji je u obliku sedla. Kod
niskonaponskih aksijalnih maina sedlo ima padajuu formu (slika 3.7). Pojava sedla
na karakteristici objanjava se smanjenjem djelovanja sile na lopatice pri malim
protocima i poveanju ugla zanoenja struje uz nastanak povratnog strujanja.
Karakteristika snage aksijalnih maina pokazuje smanjenje snage pri poveanju
protoka (slika 3.9.) ili je priblino paralelna apcisi (kod ventilatora, slika 3.8). Zbog
toga je putanje u pogon aksijalnih maina dozvoljeno samo pri otvorenim zapornim
organima na izlaznom cjevovodu.
Karakteristika stepena korisnosti aksijalnih maina sa radnim lopaticama koje su
vrsto vezane za glavinu (3.10) imaju esto izraen maksimum tj. pri nagloj
promjeni reima rada od optimalnog, stepen korisnosti se naglo promjeni.Kod nekih
aksijalnih pumpi ugrauju se lopatice koje se mogu zakretati pa nagla promjena
protoka nee biti praena sa znaajnim snienjem stepena korisnosti.

biti

Energetske karakteristike aksijalnih maina takoer kao i kod centrifugalnih mogu

predstavljene sa bezdimenzionalnim znaicama. Bez obzira kako su

26

predstavljene, svaka promjena radnog reima pokazae kakva je energetska

efikasnost date maine to je za pogonsko osoblje najbitniji pokazatelj.

Slika 3.7. Karakteristika H = f (Q) aksijalnog ventilatora za broj obrtaja n1 > n2

Slika 3.8. Karakteristika aksijalnog ventilatora pri n = const.

27

Slika 3.9. Karakteristika aksijalne pumpe pri n = const.

Slika 3.10. Radno kolo aksijalne pumpe

28

REGULACIJA CENTRIFUGALNIH I AKSIJALNIH

MAINA
4.1. ISPITIVANJE CENTRIFUGALNIH MAINA
Osnovni zadatak regulacije maina jeste ostvariti eljene parametre. Sa
promjenom protoka dolazi i do promjene ostalih parametara H, p, P i . Cjevovodni
sistem utie na gore navedene parametre. Da bi se sa pumpama i ventilatorima
ostvario eljeni protok potrebno je znati promjene pritiska, a na njega utie
karakteristika sistema.
Kompresori u nekim sluajevima rade na mrei sa promjenjivim protokom, no
potrebno je obezbjediti konstantan pritisak. Takav je sluaj kod koritenja
pneumatskog alata ili ako je potreban konstantan protok, a promjenjiv pritisak onda
je to sluaj kod ubacivanja zraka u pei za sagorijevanje. Odreivanje energetskih
karakteristika mogueje u laboratorijskim i eksploatacionim uslovima.
Pri ispitivanju pumpi, obino se odreuju karakteristike pri n = const., a zatim
preko teorije slinog rada preraunavaju te krive za n const. Ispitivanje pumpi vri
se mjerenjem Q, H, P za n = const. pri razliitim reimima rada otvaranjem ventila na
izlazu iza pumpe (slika 4.1.). Ovakav pristup ispitivanja odnosi se na centrifugalne
pumpe. Dok kod ispitivanja aksijalnih pumpi nema priguivanja na izlazu iz pumpi,
nego samo na ulazu. To znai da cjevovod na izlazu iz pumpe mora biti uvijek
potpuno otvoren. Mjerni instrumenti pri ispitivanju, a prikazani na prethodnoj slici
moraju zadovoljavati potrebne standarde u pogledu tanosti i takve korekcije moraju
biti uraunate kod izrade energetskih karakteristika.
Napor pumpe po definiciji predstavlja razliku energije na izlazu i ulazu u pumpu:
H P = E 2 E1 =

p2 p1 c 22 c12
+
+z
g
2g

pri emu je:

p2 = pa + pm
p1 = pa pv
pm manometarski pritisak,
pv vakuum.

(4.1)

(4.2)

Kada se jednaina (4.2) ubaci u jednainu (4.1) dobije se napor pumpe:

HP =

pm pv c 22 c12
+
+z
g
2g

Napor pumpe se moe odrediti ako se postavi jednaina energije za presjeke 00

i 11:
H P = H g + hg
odnosno
H P = H g + mQ 2

(4.3)
29

gdje je :
hg suma svih lokalnih i linijskih gubitaka od 00 do 11,
m koeficijent cjevovoda.

Slika 4.1. Energetske karakteristike kod ispitivanja pumpi

30

Radna taka A sistema nalazi se u presjeku krive H = f(Q) i karakteristike

cjevovoda. Kod priguivanja sa ventilom na izlazu iz pumpe (n = const) koeficijent m
dobija novu vrijednost m1 tako da se radna taka B pomjera ulijevo gdje imamo manji
protok, a vei napor. Ostale vrijednosti za novu radnu taku mogu se raunski dobiti
koristei teoriju slinog rada. Bitno je napomenuti da se sve nove radne take
prilikom ispitivanja nalaze na krivoj H = f(Q) (slika 4.1.).
Datoj karakteristici maine i odgovarajuoj karakteristici cjevovoda odgovara
samo jedna radna taka. Meutim, potrebni protok radnog fluida koji maina
ostvaruje nekada je potrebno mijenjati. Da bi se promjenjio reim rada maine
neophodno je promjeniti ili karakteristiku cjevovoda ili radnu karakteristiku maine.
Ova promjena karakteristika radi obezbjeivanja potrebnog protoka naziva se
regulacija radnog reima. Regulacija centrifugalnih i aksijalnih maina moe se
ostvariti ili priguivanjem ventilom (mijenja se karakteristika cjevovoda), ili
promjenom broja obrtaja (mijenjaju se radne karakteristike maine). Ponekad se
aksijalne maine reguliu vraanjem dijela protoka radnog fluida iz potisnog u usisni
vod (bay-pass). Rad postrojenja sa srednjim i krupnim aksijalnim turbomainama,
ija radna kola obino imaju pomjerljive lopatice, regulie se promjenom ugla lopatica
radnog kola, pri emu se mijenjaju radne karakteristike maine.
Kod nekih maina koje posjedjuju pretkola sa pokretnim lopaticama, regulacija
radnog reima moe se ostvariti pomou zakretanja lopatica pretkola (mijenjaju se
radne karakteristike maine).
esto se regulacija centrifugalnih pumpi moe izvriti ''podsjecanjem'' lopatica
radnog kola (smanjivanjem izlaznog prenika D2 kola) ime se trajno mijenjaju radne
karakteristike.

31

4.2. REGULACIJA PRIGUIVANJEM (PROMJENOM

KARAKTERISTIKE CJEVOVODA)
Ako predpostavimo da maina ne treba da radi sa protokom Q1, koji odgovara
taki 1 presjeka karakteristike napora maine i krive cjevovoda, ve sa protokom Q2
(slika 4.2.). neka je Q2 < Q1. Ovom protoku odgovara radna taka 2 karakteristike
maine. Da bi karakteristika cjevovoda (slika 4.2.) sjekla krivu napora Y = Y (Q) u
taki 2, neophodno je poveati otpore u cjevovodu. Ovo se ostvaruje pritvaranjem
regulacionog ventila koji je postavljen na potisnom (pumpe), odnosno usisnom i/ili
potisnom (kompresori) cjevovodu. Kao rezultat poveanih gubitaka strujne energije u
cjevovodu kriva cjevovoda postaje strmija i presjeca karakteristiku napora maine
Y = Y (Q) u taki 2. Pri tom reimu napor maine moe se prikazati kao zbir napora
Y2' koji se troi u cjevovodu sa potpuno otvorenim regulacionim ventilom i gubitka
napora u ventilu Y, to jest;
Y2 = Y2' + Y

(4.4)
Prema tome regulacija rada maine priguivanjem izaziva dopunske gubitke
strujne energije radnog fluida koji sniavaju stepen korisnosti cjelokupnog
postrojenja. Zbog toga ovaj nain regulacije nije ekonomian. Ipak zahvaljujui svojoj
jednostavnosti regulacija priguivanjem je najrasprostranjeniji oblik rada maine.

Slika 4.2. Regulacija maina priguivanjem

32

4.3. REGULACIJA PROMJENOM BROJA OBRTAJA

RADNOG KOLA
Promjena broja obrtaja radnog kola maine dovodi do promjene njenih
karakteristika i saglasno tome, uslovljava promjenu njenog radnog reima (slika 4.3.).
Za odreivanje radnih karakteristika za neki promjenjeni broj obrtaja n', ako su
poznate radne karakteristike maine za broj obrtaja n, koristi se teorija slinog rada
maine za dva reima obrtanja radnog kola. Na osnovu jednakosti znaica napora i
protoka moe se svaka taka sa karakteristike napora koja odgovara broju obrtaja n
preslikati u odgovarajuu taku karakteristike napora koja odgovara broju obrtaja n'
uz pomo sljedeih relacija:
n'
QB = Q A
(4.5)
n
2
n'
(4.6)
YB = Y A
n
n'
PB = PA
n

(4.7)

Slika 4.3. Promjena radnih karakteristika maine sa

promjenom broja obrtaja radnog kola
Na slici 4.2. pokazano je da se protok Q2 moe dobiti, umjesto priguivanjem,
promjenom broja obrtaja radnog kola, pri emu maina troi manju snagu, a
cjelokupno postrojenje radi sa veim stepenom korisnosti.

33

Za ostvarivanje regulisanja promjenom broja obrtaja neophodni su pogonski

motori s promjenjivim brojem obrtaja. Takvi su obino motori jednosmjerne struje,
parne i gasne turbine i motori SUS.
Najrasprostranjeni su asinhroni elektromotori sa kratkospojnim rotorom, ali oni
praktino ne doputaju promjenu broja obrtaja. esto se promjena broja obrtaja
asinhronih motora ostvaruje ukljuivanjem elektrinih otpora u namotaje njegovog
rotora, a takoer i uz pomo regulacione hidrospojnice, koja se postavlja izmeu
motora i maine.
Regulacija rada maine promjenom broja obrtaja njenog radnog kola je
ekonominije nego regulisanje priguivanjem. Iako je primjena regulacionih spojnica,
ili asinhronih elektromotora sa promjenjivim otpornikom u namotajima rotora vezana
sa dopunskim gubicima snage, oni ipak, obezbjeuju veu ekonominost nego
regulacija priguivanjem,

4.4. PARALELNO I SERIJSKO SPREZANJE PUMPI U

ZAJEDNIKI SISTEM RADA
Pumpna postrojenja se obino sastoje od nekoliko pumpi spojenih u paralelnu
vezu cjevovodnog sistema. To se obino deava kada je neophodno pokriti
zahtijevani grafikon protokom za dnevnu potrebu.
Ako hidrauliki sistem nema potrebnu akumulaciju koja moe poriti traeni
promjenjivi protok tada su pumpe dune davati u sistem protok ravan protoku to ga
sistem daje potroaima.
Ako se pumpni sistem sastoji samo od jedne radne pumpe, ona se mora izabrati
tako da se daje manji protok od Qmax. Kada su potrebe za protokom manje, tada
pumpa radi sa dosta niskim stepenom korisnosti. Zbog toga je neophodno staviti u
pogon jo jednu pumpu slinih karakteristika tj. imati jo jednu pumpu sa 100%
rezervom. Pumpna stanica sa dvije iste pumpe vezane paralelno poveava stepen
korisnosti i smanjuje mogunost da snabdjevai nee dobiti garantovane protoke za
50%. Pumpe koje su ukljuene u paralelni rad imaju uticaj jedna na drugu.
Grafika analiza parelelnog rada dvije iste centrifugalne pumpe prikazana je na
slici 5.1. pumpe A i B su iste pa im se karakteristike H = f(Q) poklapaju. Jednaina
energije od presjeka 11 do take C je ista za cjevovode a i b pumpi A i B pa slijedi
da je:
p
p1
c2
+ H = C + H1 + HC +
+ h
g
g
2g

(5.1)

gdje je:
H
pC
g

energija koja se predaje tenosti od pumpe A ili B,

energija pritiska u taki C,
gubitak energije u usisnom i napornom cjevovodu pumpe A ili B,

34

c2
2g
pumpi.

kinetika energija toka u napornom (tlanom) cjevovodu svake od

Tada se moe napisati da je energija pritiska u taki C:

pC
p
= 1 + H ( H1 + H C ) mQ 2
g g

(5.2)

gdje je suma gubitaka energije cjevovoda i kinetike energije proporcionalna

kvadratu protoka svake od pumpi:
c2
+ h = mQ 2
2g
Za proizvoljne protoke po karakteristici H = f(Q) pumpi A i B moe se iznai
relativna veliina H pri poznatim veliinama p1, H1, HC i sa proraunatom veliinom
mQ2. Tada se moe izraziti i energija pritiska u taki C kao:
HC =

Na osnovu izraza

pC
g

pC
moe se nacrtati karakteristika pumpi A i B za taku C tj.
g

pC
= H C = f ( Q ) ' ' . Ordinata u taki C predstavlja visinu pritiska zajednikih cjevovoda
g
a i b, dok apcisa predstavlja protok jedne pumpe.
Vidi se jasno da pumpe A i B kada rade u paralelnoj vezi imaju u taki C iste
pritiske. Opte karakteristike pumpi svedene za taku C se mogu nacrtati ako se
pC pC pC
,
,
i za svaku od njih se uzmu
uzmu konstantne visine pritisaka
g I g II g III
sume apcisa. Radne take I, II, III se mogu svesti za taku C preko opte
pC
= H C = f ( Q A + QB ) ' ' . Ako je pri paralelnom radu pumpi A i B
karakteristike
g
pC
= f (Q A + QB ) ' ' ujedno i pritisak u taki C, onda se taj pritisak moe
ordinata
g
izraunati preko jednaine 5.2. Sa druge strane, pritisak u taki C se moe izraziti
ako se postavi jednaina energije za taku C i presjek 22, koristei gubitke h b u
cjevovodu b:
pC
p
= 2 + ( H 2 H C ) + hb
g g

(5.3)

Posljednja jednaina predstavlja karakteristiku cjevovoda b u obliku kvadratne

jednaine (slika 5.2.). Pritisak ostvaren u taki C pumpama A i B treba biti isti kao to
35

je u napornom cjevovodu b. Onda je jasno da se radna taka R'' nalazi u presjeku

pC
= f (Q A + QB ) ' ' i karakteristike cjevovoda b. Pa je:
karakteristike
g

( Q A + QB ) ' '
Q A ' ' = QB ' '
H A ' ' = HB ' '
PA ' ' = PB ' '

ukupan protok pumpi,

protok pumpi A i B,
ukupni napor pumpi A i B,
snaga pumpi A i B.

Poznavajui karakteristiku pumpi mogue je napraviti optu karakteristiku snage

kada pumpe rade u paralelnoj vezi. Protok svake od pumpi mogue je odrediti
poznavajui radnu taku R''. Iz take R'' povue se horizontalna linija i dobije se
radna taka X za svaku od pumpi. Apcisa take X je protok svake od pumpi u
paralelnom radu. Oigledno da je sa slike PA ' ' = PB ' ' pri Q A ' ' = QB ' ' . Zbir PA ' '+PB ' '
kroz radnu taku R'' dobija se opta karakteristika snage pri paralelnom radu pumpi.
Na isti nain se odreuju radne take za reime I i II. Ako je pumpa B iskljuena,
radna taka sistema je u R'. Iako su pumpe A i B iste nee se protok uveati dva
puta nego e biti:

(Q A + QB )' ' < (Q A '+QB ')

ili

(Q A + QB )' ' < 2Q A ' = 2QB '

pri emu je

Q A ' = QB ' .
Serijske veze dviju pumpi razliitih karakteristika koristi se kada je neophodno
savladati velike otpore. Najea takva veza je na sistemu kondenzacije
termoblokova za proizvodnju toplotne i elektrine energije (slika 5.3). kondezat iz
kondezatora preko kondenz pumpi prelazi prolazi kroz regenerativne zagrijae
niskog pritiska pa do napojnih pumpi. One taj kondezat preko regenerativnih
zagrijaa visokog pritiska transportuju u bubanj parnog kotla. Kod ovakve veze
pumpi zbirna karakteristika dobija se sabiranjem ordinata tako to ordinata l manje
pumpe nanosi se na ordinatu vee pumpe (slika 5.4). Tako se dobijaju poveani
napori, pri emu je protok uvijek protok prve pumpe u seriji. Grafika interpretacija
serijske veze pumpi data je na slici 5.4.

36

Slika 5.1. Paralelan rad dviju istih pumpi

Slika 5.2. Grafika interpretacija rada dviju istih pumpi u paralelnom radu
37

Slika 5.3. Vezivanje kondez i napojnih pumpi kod termoblokova

za proizvodnju toplotne i elektrine energije

KAVITACIJA
Kavitacija je dinamiki proces u struji tenosti koji karakterie nastajanje gasno
parnih mjehurova i njihovo nestajanje. Veliki interes za izuavanje kavitacije javio se
poetkom 20. stoljea kod naglog razvoja hidraulinih maina. Osnovni razlog
poveanom interesovanju za ovu pojavu nalazi se u injenici da nastanak kavitacije
izaziva neeljene posljedice i ogromne tete na samim mainama.
Kavitacija je proces nastajanja dvofaznog toka u struji tenosti kada pritisak na
nekom mjestu du toka padne ispod kritine vrijednosti pritiska pri kome za datu
temperaturu tenost vie ne moe opstati u tom agregatnom stanju, ve se pojavljuju
parni mjehurovi.
Kritina vrijednost pritiska za vodu je pritisak zasienja pz vodene pare. Na
primjeru strujanja vode kroz cijev sa suenjem, objasnie se fenomen nastanka
parnih mjehurova u toku vode. Promjena energije du strujnice s1 za realnu
tenost u odnosu na referentnu ravan (osa cijevi) je:
pt 1
p c2
p
c2
+ gz1 = 1 + 1 + gz1 = x + x + gz x + hg x

2
gdje su:
pt1
p1, px, c1, cx
hg x

(6.1)

totalni pritisak u taki s,

ukupni pritisci i brzine u takama 1 i x,
hidrauliki gubici od take 1 do posmatrane take na strujnici.

Promjena pritiska du strujnice s za z0 = zx moe se odrediti iz jednaine:

p x = pt 1

c x2
hg x
2

(6.2)

38

pri emu se brzina cx u zavisnosti od protoka Q i poprenog presjeka moe se

izraunati pomou jednaine kontinuiteta cx Q/Ax.
Kako se mijenja pritisak i brzina du strujnog toka opada pritisak (slika 6.1.). Kada
pritisak u strujnom toku padne na vrijednost pritiska zasienja pz vodene pare
(presjek A) tada se pojavljuju prvi mjehurovi vodene pare.
Mjehurovi rastu u zoni px < pz da bi u presjeku B gdje je pritisak px = pz mjehurovi
naglo nestati. Nestanak mjehurova je praktino gledano trenutan, a lokalni pritisak
raste da bi zatim pritisak nakon implozije mjehurova naglo opao. Ovaj dinamiki
proces se stalno ponavlja i na taj nain dolazi do oteenja materijala protonog
trakta. Kao rezultat stalnog dejstva udara mlaza pri pucanju parnih mjehurova, a
zatim naglog snienja pritiska materijal povrine zida trpi zamor i raspada se.
Kavitaciona korozija poinje obrazovanjem mikro pukotina u ? obraene povrine.
Stalni udari odvajaju zrna metalne strukture i tako budu noena strujom toka.
Pojedini materijali su dosta otporni na kavitaciju, ali nema takvog koji moe izdrati
njeno dugotrajno dejstvo. U poetku nastanka kavitacije pri snienju pritiska u struji
tenosti (px pz) dolazi do izdvajanja i obrazovanja malih mjehuria zraka i gasova.
Zavisno od pritiska i temperature, odreena koliina zraka i gasova nalazi se
rastvorena u vodi. Sniavanjem pritiska, viak zraka i gasova se izdvaja iz rastvora u
vidu mjehuria. Ovi mjehurii obrazuju se oko prisutnih tvrdih estica u tenosti
stvarajui zaetak kavitacionih mjehurova. Trenutak pojave kavitacije zavisi od
koliine prirasta zraka i vrstih estica u vodi, tako da se kavitacija moe javiti i pri
pritiscima neto viim od pritiska zasienja vodene pare pz. Prilikom ispitivanja
kavitacionih karakteristika pumpi neophodno je voditi obzira o prethodnim
injenicama tako to se obavezno kontrolie sadraj zraka i gasova u vodi. U tom
sluaju taka A moe biti pomjerena vie u lijevu stranu.

Slika 6.1. Nastanak kavitacije u strujnom polju tenosti

39

Pritisak tenosti prilikom prolaska kroz pumpe kontinuirano se mijenja tako da u

pojedinim takama istog presjeka on nije isti. U standardnim konstrukcijama pumpi,
najmanji pritisak se obino javlja blizu samog ulaza na cilindrini presjek radnog kola
na unutranjoj strani lopatica tj. tamo gdje relativna brzina w sa svojom kinetikom
w2
energijom
dostie najveu vrijednost.
2
Ocjena kavitacionih osobina pumpi vri se na osnovu kavitacionih karakteristika
koje se dobijaju ispitivanjem na specijalnim pumpnim stanicama. Osnovna mjera za
nastanak kavitacije kod pumpi je visina usisavanja. Visina usisavanja HS pri kojoj
nee nastati kavitacija kod pumpi naziva se doputena visina usisavanja. Postavlja
se pitanje na koju usisnu visinu HS (pozitivna usisna visina) je potrebno postaviti
centrifugalnu pumpu da ne doe do kavitacije (slika 6.2.).
Iz jednaine energije za presjek 11 i 22 dobija se izraz za visinu usisavanja HS:
2
2
pat p2 c 2
l
HS =

1 + +
g
2g
d
1
1

(6.3)

odnosno
HS =
pri emu je:
p2
pat
2
2
l

+
1 d 1
c

2
2
pv c 2
l

1 + +
g 2g
d
1
1

(6.4)

apsolutni pritisak na ulazu u pumpu,

atmosferski pritisak,
suma linijskih i lokalnih gubitaka energije,
brzina tenosti u dovodnoj cijevi prenika d i duine l.

pv
= 6 7 mVS (za vodu pri normalnim uslovima) tada se usisna
g
visina obino kree H S = 4 6 mVS, a ponakad i manje. Stvarna visina usisavanja na
koju treba postaviti centrifugalnu pumpu je jo manja i iznosi:
Kada je vakuum

H S = HV

2
2
c2
l

1
+

+
H

2g
d
1
1

(6.5)

i manja je nego to je napisano u izrazu (6.4) za veliinu H . Izraz H predstavlja

pozitivnu kavitacionu rezervu (Net positive suction energy) pri emu je:

Tomov koeficijent kavitacije,

H napor pumpi.
Tomov koeficijent kavitacije dobija se ispitivanjem za svaku konstrukciju posebno
i to specijalno za te svrhe pripremljeno postrojenje. On zavisi od profila lopatica
40

radnog kola, reima strujanja oko profila kao i od napora pumpi. Kavitacija kod pumpi
e nastajati kada Tomov broj doe u kritino podruje tj. kada je = KR . Kritini
Tomov broj teko se moe raunati ve se dobija eksperimentalno na modelu pa se
tek tada preraunava na glavno izvoenje. Kritina vrijednost Tomovog broja moe
se dobiti i preko obrazaca dobijenih statistikom obradom podataka za vei broj
slinih pumpi tj. = f ( nV ) .

Slika 6.2. Pozitivna usisna visina

Slika 6.3. Negativna usisna visina

Kavitacija u razvijenom stadiju izaziva dosta neeljenih efekata. Dolazi do
oteenja zidova protonog trakta razarajui njihovu metalnu strukturu (slika 6.5.).
Kod oteenja ulaznog dijela meulopatinih kanala osim to se naruava
mehanika vrstoa, naruava se i proces strujanja to se opet mora negativno
odraziti na energetske karakteristike pumpi. Kada pumpa radi u podruju slabijeg
inteziteta kavitacije uje se neto jai karakteristini zvuk koji ne naruava znatno

41

energetske karakteristike. Prilikom pregleda protonog dijela radnog kola uoava se

svijetla povrina (slika 6.4) kao posljedica slabog inteziteta kavitacije.

Kod projektovanja pumpnih stanica za izabranu pumpu mora se dobiti od

proizvoaa kavitaciona karakteristika kako bi se moglo sraunati na koju usisnu
visninu postaviti datu pumpu. Ako se radi o pozitivnoj usisnoj visini (slika 6.2.) onda
za preporuenu usisnu visinu ili pak usisnu visinu koju diktira protok pumpnog
postrojenja provjerava sljedei uslov:
2
2
pat p z
c2
l

HS
1 + + < H
g
2g
d
b
11

(6.6)

pri emu je:

a karakteristika postrojenja,
b karakteristika pumpe.
Ako je zadovoljen uslov (6.6) za radne reime nee doi do pojave kavitacije tj.
nestabilnog rada postrojenja usljed nastanka kavitacije.
U sluaju da se radi o pumpnom postrojenju sa negativnom usisnom visinom HS
(slika 6.6) (pumpe za transport tople vode, aksijalne pumpe) uslov (6.6) mora samo
biti sa znakom >. Kavitaciona rezerva energije za radno kolo pumpi b i kavitaciona
rezerva energije postrojenja a esto se prikazuje sa energetskom krivom H = f(Q)
(slika 6.7.). Na kavitacionu karakteristiku postrojenja znatan uticaj ima projektant
pumpnog postrojenja, dok na kavitacionu karakteristiku radnog kola ima proizvoa
pumpi. Gubici koji se deavaju u radnom kolu su razliite prirode i deavaju se
istovremeno. Boljom konstrukcijom radnog kola ti gubici se smanjuju, a time se
znatno smanjuje vrijednost H . Uslovi eksploatacije isto tako (slika 6.8.) imaju
znatan uticaj na vrijednost H za ve postojee radno kolo tj. kakav je pravac
djelovanja struje fluida na elo radne lopatice.

42

Slika 6.7. Kriva kavitacione rezerve energije rotora b

i postrojenja a za uslov a > b

Slika 6.8. Kriva kavitacione rezerve energije rotora b za razliite

napadne uglove i protoke struje tenosti

43

JEDNOSTEPENE I VIESTEPENE PUMPE

OSNOVNE KARAKTERISTIKE, KONSTRUKCIJA
Karakteristike pumpi odreene veliinom specifinog broja obrtaja nSV, a koji se
obino kree u vrijednostima od 40 600. Za razliite vrijednosti specifinog broja
obrtaja pumpe imaju razliite oblike energetskih karakteristika (slika 7.1.). Osnovne
karakteristike sporohodnih pumpi (malo nSV, radijalnog oblika) su pojava maksimuma
na krivoj napora tj. H = f(Q) koja moe zadavati puno problema prilikom sprezanja sa
cjevovodom velikih otpora i brz rast snage sa porastom protoka. Na takvoj krivoj
H = f(Q) moe nastati fenomen ''pumpanja'' koji je objanjen u poglavlju 2.
Kod normalnog i brzohodnog specifinog broja obrtaja (centrifugalne pumpe),
kriva H = f(Q) ima blagi padajui karakter pa nastanak fenomena ''pumpanja'' nije
mogu. Porast snage sa promjenom protoka ima blai rast.
Karakteristika dijagonalnih i aksijalnih pumpi ima specifini pad napora i snage sa
porastom protoka. Ove dvije bitne osobine moraju se ozbiljno uzeti u obzir prilikom
projektovanja pumpnih stanica kao i kod eksploatacije istih. Njihove pogonske
maine (elektromotori) zahtjevaju poseban odabir zbog tekih uslova rada, a naroito
prilikom startanja kada se i najee deavaju veliki kvarovi.

Slika 7.1. Karkateristini oblici energetskih krivi pumpi za razliite

vrijednosti specifinog broja obrtaja nV
44

Kod pumpi specifian broj obrtaja je esto zadat pri proraunu i to je on vei,
vei je protok, a manji napor. Radna kola sa velikim specifinim brojem obrtaja su
niskonaporna i daju veliki protok.
Pri ocjeni centrifugalnih pumpi pomou specifinog broja obtaja treba voditi
obzira koliko radnih kola ima takva pumpa. Izraz za odreivanje specifinog broja
obrtaja viestepeni centrifugalnih pumpi (slika 7.4.):
nV =
gdje je:
QiH
z
i

n Q
1
2

i H

1
2
3

(7.1)

ukupni protok i napor pumpe,

broj radnih kola,
broj ulaza tenosti u pumpu (jedan ili dva).

Radna kola centrifugalnih pumpi sa zadanim protokom i naporom mogu se izraditi

sa dvostrujnim ulazom tenosti (slika 7.2.). u tom sluaju ukupan protok se dijeli na
pola tako da lijevi i desni ulaz tenosti bude isti. Pri tome se specifini broj obrtaja
smanjuje 2 puta, a izgled radnog kola dobija sasvim drugi oblik. Kod sporohodnih
radnih kola strujanje tenosti u cjelokupnom strujnom prostoru je istovjetno. Ulazna
ivica lopatica lei na cilindrinoj povrini i sama lopatica je cilindrina to je
karakteristika radijalnih centrifugalnih radnih kola. Za normalne brzohodna radna kola
ulazne ivice su tako konstruisane da se struja toka mijenja od aksijalnog ka
radijalnom pravcuprilikom konstruisanja radnih kola tj. meulopatinih kanala mora
se strogo voditi obzira o izboru uglova na ulazu i izlazu, kao i hidraulikim gubicima.
To se moe rijeiti rjeavanjem numerikim putem jednaina kretanja uz dobro
postavljene granine uslove ili pak odreivanjem karakteristika strujnog prostora
jednom od metoda potencionalnog strujanja.
Osnovni elementi centrifugalnih pumpi su radna kola koja su preko matica,
distantnih prstenova postavljena na vratilo, leajevi, spojnica, kuita sprovodnih
aparata, usisni i naporni cjevovod. Radna kola se mogu praviti od razliitih vrsta ve
poznatih materijala zavisno od radnih parametara i vrste transportovanog fluida.
Radna kola za istu neagresivnu vodu niskih temperatura mogu se liti iz
konstrukcionog sivog liva. Centrifugalne pumpe za napajanje parnih kotlova visokog
pritiska imaju velike brzine obrtanja. One transportuju vodu visokih temperatura, te
zbog toga radna kola tih pumpi se izrauju od legiranih elika. Za napajanje parnih
kotlova sa manjim brojem koriste se viestepene centrifugalne pumpe.

45

Slika 7.2. Centrifugalna pumpa

sa dva ulaza

Slika 7.3. Viestepene pumpe sa dva

simetrina ulaza

Viestepene centrifugalne pumpe u principu namjenjene su za velike napore i

protoke.
Na slici 7.4. prikazana je jedna etverostepena centrifugalna pumpa. Sastavni
dijelovi ove pumpe su usis (1), meustepeni (2), lopatini sprovodni aparat (3), potis
(4) i leajevi (5). Radna kola (7) postavljena su na vratilu pumpe (8). Svi elementi
pumpe povezani su meu sobom sa etiri duga vijka. Vratilo je izraeno od
kvalitetnog elika. Leajevi su valjkasti i ne mogu da prime aksijalnu silu. Aksijalnu
silu prima rasteretni disk (6).
Posebni uslovi se postavljaju za centrifugalne pumpe koje rade u
termoenergetskim objektima. Napojne pumpe primjenjuju se za transport hemijski
pripremljene vode u parni kotao termoenergetskog bloka. Za ispunjenje zadataka u
emi savremene termoelektrane, napojne pumpe zauzimaju osnosvno energetsko
mjesto. Pri izboru napojne centrifugalne pumpe za termoenergetski blok postavljaju
se niz specifinih uslova, kao na primjer:
-

konstrukcija pumpe mora iamti spoljnu i unutranju harmoninost i dovoljno

temperaturno irenje pri promjenjivoj temperaturi transportovane tenosti,
pumpa mora biti dinamiki stabilna u svim podrujima radnog reima,
pumpe trebaju raditi sigurno i dugotrajno (ne manje od 10 hiljada sati) bez
pogoranja radnih parametara i mogunosti brze zamjene osnovnih dijelova
i podsklopova,
za stabilan rad u sistemu posebno pri paralelnom radu, pumpe moraju da
imaju stabilnu krutu H Q krivu u intervalu protoka od 30 % od normalnog
protoka. Za ilustraciju navodi da po tehnikim propisima SAD kod napojnih
pumpi napor pri protoku Q = 0 ne smije biti manji od 115 % nominalnog
napora,
kod napojnih pumpi primjenjuje se elektrini i turbinski pogon.

Visoki radni pritisci parnih kotlova uslovljavaju i visoke radne pritiske (napore)
napojnih pumpi koji su za 40 50 % vei od pritisaka pare u parnom kotlu. Protok je
relativno mali i iznosi oko 0,21 m3/s za turboblok od 200 MW i priblino raste za oko

46

0,11 m3/s za svakih 100 MW vie. Snaga za pogon ovakvih napojnih pumpi relativno
je visoka i iznosi 4 4,5 % snage turbobloka. Visoka snaga napojnih pumpi
savremenog turbobloka iznosi po nekoliko MW, te se zbog toga ovakve pumpe
svrstavaju u grupu osnovne opreme, uz kotao i turbinu termoenergetskog bloka.
Napojne pumpe napajaju parne kotlove pod pritiscima od 3,9; 9,8; 13,7 MPa. S
obzirom na ovakve radne pritiske, oni bitno utiu i na konstruktivnu shemu napojne
pumpe.
Navedeni radni uslovi i zahtjevi postavljaju niz problema pri konstrukciji napojnih
pumpi, kao to su: izbor optimalnog pogona, rjeenje problema kavitacije, izbor
odgovarajuih materijala, problem toplotnih dilatacija i napora, obezbjeenje
zaptivenosti i dinamike stabilnosti u svim radnim reimima kao i uravnoteenje
aksijalne sile.
Na slici 7.5. prikazana je orginalna konstrukcija dvostepene napojne pumpe, koja
daje protok Q = 0,32 m3/s i brzine obrtanja n = 144 s-1 (8650 o/min) za turboblok od
660 MW. Radni parametri su sljedei:
Parametar
Napor (m)
Snaga (kW)
Prenik radnog kola (mm)

I stepen
1157
4600
340

II stepen
760
3090
200

Konstruktivne osobine ove pumpe su mali broj stepeni i lahka montaa i

demontaa.
Radna kola izraena su od hrom kobaltnog elika. aksijalna sila uravnoteava
se sa rasteretnim diskom. Dio nerastereene aksijalne sile preuzimaju klizni leajevi.
Veza pumpe i pogona ostvaruje se preko elestine spojnice sa metalnim
elementima. Pogon pumpe je sa potisne strane.
Zaptivanje spojeva unutranjeg oklopa izmeu dijelova visokog i niskog pritiska
ostvaruje se samozaptivnom pletenom azbestnom pletenicom, koje sa uspjehom
zaptivaju pri pritisku od 52 MPa i temperaturi vode od 160 C.
Klizni leajevi maksimalno su priblieni radnom kolu zbog smanjenja raspona
vratila. Poveanje zazora u stepenima, krutost vratila i rasteretni disk daju
mogunost da pumpa kratkotrajno radi i pri obrazovanju pare u protonom dijelu
pumpe u sluaju da buster pumpe ispadne iz rada.
Ova napojna pumpa spada u grupu tzv. Barel pumpa tj. pumpa sa dvostrukim
kuitem (oklopom). Prema podacima proizvoaa konstrukcija pumpe dozvoljava
da se vri demontaa i ponovna montaa za osam sati.
Radna kola za transport mjeavine vrste i tene faze najee se liju od bijelog
sivog liva. Pumpe za transport takve mjeavine nazivaju se kanalne procesne pumpe
(KPP). Najee je to prljava voda i sve vrste agesivnih i abrazivnih medija sa veim
protokom krutih estica. Primjenjuju se u papirnoj industriji za papirnu masu, u
eeranama, tvornicama glinice, za otpadne i prljave vode i svugdje gdje po svojim
radnim karakteristikama mogu zadovoljiti. Odgovarajuim izborom materijala mogu
se dobavljati sve vrste abrazivnih i agrasivnih medija do temperature 200C.
Pumpa na slici 7.6. izvedena je kao jednoulazna, jednim stepenom, horizontalna
radijalno dijeljena s horizontalnim ulazom tekuine i radijalnim izlazom usmjerenim
prema gore. U spiralnom kuitu ugraeno je kolo rotora koje je uklonjeno na vratilu i
privreno maticom.

47

Bududi da je pumpa namjenjena za dobavu abrzivnih medija pumpe su

konstruirane s prednjom i stranjom tarnom ploom koje se po potrebi mogu mijenjati
bez oteenja kuita. Pumpa je izvedena tako da je upotrebom meukomada
spojke mogue rastavljanje pumpe i vaenje rotorskog dijela bez demontae
elektromotora. Na ulaznoj strani moe se prema potrebi iskljuiti usisni cijevni komad
s otvorom za ienje, koji omoguava povremeni pregled i otklanjanje nakupljenih
neistoa.
Osim u horizontalnoj pumpe mogu biti isporuene i u vertikalnoj izvedbi s istim
varijantama izvedbe rotora i tada nose oznaku. Ove pumpe imaju jednoulazno
spiralno kuite izvedeno s nogama za privrenje na temeljnu plou. Prirubnice su
izvedene po DIN standardu. Kolo rotora je radijalno, jednostrujno irokih kanala i s
manjim brojem lopatica zbog mogunosti transporta prljavih medija s krutninama
veih dimenzija. Kolo rotora moe biti izraeno u sljedeim varijantama:
rotor zatvorene izvedbe sa 5 lopatica (izvedba ''Z''). Primjenjuje se za medije
s relativno malim sadrajem neistoa i manjim dimenzijama krutih estica
(glinica, pijesak i sl.),
rotor zatvorene izvedbe s 2 lopatice, (izvedba ''D''). Primjenjuje se za medije
sa neto veim sadrajem neistoa ali koji se ne lijepe i ne prijanjaju na
lopatice. Mogu transportirati vee dimenzije krutih estica,
Rotor zatvorene izvedbe s lopaticama (izvedba ''T''). Primjenjuje se za
medije s neto manjim sadrajem neistoa od izvedbe ''D''.
Vratilo je uleiteno u dva mjesta standardnim kotrljaljnim leajima podmazivanim
uljem i po potrebi hlaenjem.
Uravnoteenje aksijalne sile postignuto je lenim lopaticama na rotoru. Brtvljenje
je uglavnom izvedeno brtvenim pletenicama. Najea izvedba je s dovodom vode iz
vanjskog izvora, jer se uglavnom radi o prljavim pumpanim medijima koji se ne mogu
upotrijebiti za podmazivanje brtve. Ukoliko se radi o medijima i radnim uslovima koji
zahtijevaju kvalitetnije brtve, ugrauju se mehanike brtve. Mehanike brtve su
uglavnom jednostruke, rastereene, a mogu biti i dvostruke na specijalan zahtjev
kupca. Kod visokih temperatura radi se specijalno hlaenje brtvenog prostora.

Raznim kombinacijama materijala pumpe mogu dobavljati gotovo sve vrste

abrazivnih i agresivnih medija. Materijale koje upotrebljavamo svrstavaju se u pet
osnovnih grupa:
a) sivi i elini liv (SL 25 i L 0445). Za vodu i neutralne medije u kojima nema
abrazivnih estica,
b) bronca P. CU SN 10. Upotrebljava se za morsku vodu, i u prehrambrenoj
industriji za agresivne medije,
c) nehrajui elini liv za agresivne medije (L. 4574 i L.4580, zamjena za
AISI 316 i AISI 304). Za agresivne medije u kojima sadraj abrazivnih estica
nije znatno izraen,
d) crom elini liv za abrazivne i djelimino agresivne medije (L. 4171, L.
4783, L. 41702).

48

e) Specijalni elini liv s visokim postotkom nikla i krom, 30% Ni, 20% Cr (JGT
29.21.). Upotrebljava se za sumpornu kiselininu visokih temperatura i izrazito
agresivne medije.
U normalnim sluajevima pumpe su sa elektromotorom na zajednikoj temeljnoj
ploi, spojene elastinom spojkom.

Kod viestepenih centrifugalnih pumpi smanjenje aksijalne sile mogue je i

konstruktivnim metodama. Najee metode su postavljanje radnih kola kod
viestepenih centrifugalnih pumpi u obliku kao na slici 7.3. ili buenjem paralelnih
otvora na zadnjoj strani radnog kola (slika 7.8), postavljanje lopatica na zadnjoj strani
radnog kola koje rotiraju ugaonom brzinom koja je priblino jednaka brzini obrtanja
radnog kola (slika 7.6). Kod viestepenih centrifugalnih pumpi najei oblik
rastereenja aksijalne sile vri se pomou rasteretnog diska (sliak 7.9.). U komori B
vlada vei pritisak nego u komori A to stvara zazor a oko 0,2 mm. Komora A
vezana je za usis pumpe i mjerenje pritiska u komori A nam ukazuje promjenu
zazaora a. Sa smanjenjem zazora a raste pritisak u komori A to ukazuje da pumpu
treba zaustaviti i pregledati dodirne povrine zazora a statorskog i rotacionog diska.

Slika 7.7. Raspodela aksijalnog pritiska sa prednje i zadnje strane rotora

centrifugalnih maina
Pri izbacivanju fluida iz maine u vanjsku okolinu, smatra se da brtveni sistem nije
u dobrom stanju. Prolazak vratila kroz kuite maine mora se zaptivati kako bi
smanjili zapreminske gubitke. U zavisnosti od tipa konstrukcije brtvenog sistema taj
gubitak mora postojati kako bi hladio dodirne povrine brtvenog sistema i vratila koji
rotori ili ako se na njemu nalazi zatitni prsten.
Najprostija konstrukcija sistema za brtvljenje centrifugalnih pumpi prikazana je na
slici 7.10. U kuite pumpe (1) koje je cilindrinog oblika postavljaju se grafitni
prstenovi (2) koji su dosta mekani, a dotagnuti su prstenom tj. preko vijaka (3). Tu se
mora biti jako paljiv kod dotezanja da odmah prilikom startanja sa pumpom ne bih
otetili mekane gradivne zaptivae. Bolja konstrukcija zaptivanja kod pumpi
prikazana je na slici 7.11. Konstrukcija je ista kao u prethodnom sluaju samo to je
u konstrukciju ugraen aksijalni prsten preko kojeg se dovodi voda sa pritisne strane
49

i koja dodatno zaptiva i ujedno onemoguava da se brtveni prstenovi brzo otete. Na

slici 7.12. prikazano je zaptivanje vratila viestepeni centrifugalnih pumpi za transport
tople vode (napojne pumpe) koje pored standardnog zaptivanja sa grafitnim
prstenovima (2) mora se hladiti rebrasti prsten (1) prije njih kako bi se zatitili od
visoke tepmperature vode. Na ovoj konstrukciji postavljen je i zatitni prsten (3) kako
bi sauvalo vratilo od oteenja. U novije vrijeme u irokoj upotrebi su konstrukcije sa
aksijalnim brtvljenjem. Na slici 7.13. prikazana je jedna takva konstrukcija sa
gumenim prstenom (1) koja moe da brtvi do 10 MPa pritiska. Gumeni prsten se
dotee metalnim prstenom (2) preko opruge (3), a u tome mu jo pomae i
umutranji elastini prsten (4).
Postoji dosta razliitih vrsta konstrukcija aksijalnog brtvljenja, a zajedniko za sve
konstrukcije je: brza montaa, ne treba opsluivati konstrukciju u toku eksploatacije,
ne zavisi od radijalnog bacanja vratila, zapreminski gubici kroz brtvu su jednaki nuli.

50