3.1.

Prognoza tehnikog stanja sistema Ukoliko su poznate sve veliine stohastikog uticaja, onda se uz pomod rauna vjerovatnode mogu izvesti odgovarajudi odnosi za prognozu trajanja preostalog vremena koritenja: tR=f(2, 0, M, tK, t, A, ), gdje je (redom) granina vrijednost tehnikog stanja poetna vrijednost teh. stanja izmjerena vrijednost teh. stanja vrijeme kontrolisanja dijagnosticiranja interval kontrolisanja prosjena granica trajanja koritenja eksponent za tok promjene teh. stanja. Uslov za praktinu primjenu prognoze trajanja preostalog koritenja, pored izrade dovoljno tanih metoda prognoze jeste i primjena tanih postupaka dijagnoze i poznavanje tokova otedenja da se kod koritenja maine tano obuhvate nalazi pojedinanih dijagnostikih mjera i trajanje koritenja svake maine. Zadatak prognoziranja stanja radne sposobnosti u optem sluaju sastoji se u sljededem: po dobijanju rezultata dijagnoze stanja sistema treba ocijeniti njegovu radnu sposobnost u preostalom periodu funkcionisanja. Za ovo se mogu koristiti i osnovna algoritmi prognoziranja: - algoritam ekstrapolacije - algoritam statistike klasifikacije

3.2. Greke u dijagnozi tehnikog stanja Ovde se radi o jednom merno-ocjenjivackom postupku koji je pod uticajem brojnoh smetnjih.zbog toga se greske u u dijagnozi nemogu iskljuciti . Kao greska u dijagnozi podrazumjeva se ukupna graska koja nastaje u rezultatu dijagnoze zakljucno sa procesnom stanja.Proces dobijanje dijagnostickih rezultata obuhvata dva stepena u kojima se djelovati razliciti izvori gresaka: -odreivanja setanja -ocjenjivanje stanja 3.3 Greke pri utvrivanju tehnikog stanja dijela sistema Ukoliko ce se za utvrivanje stanja direktno mjeriti odraeni parametri ,onda ce nastati greske usled nedovojlnog izabranih parametara stanja i usled netacnosti prilikom mjerenja stanja.Ukoliko utvrivanje stanaj usledi preko preko jednog indirektnog parameta dobice mo i dodatne greske usled netacnosti pri rasporeivanju direktnih i indirektnih parametara stanja i izmeu ovih parametara postoji samo jedna staticka veza .

3.4 Greke u ocjenjivanju tehnikog stanja dijela sistema Greske prilikom ocjenjivanja tehnickog stanja mogu biti visestruke ,aaaa u skladu sa oba ocjenjivanja stanaja mogu se podjeliti na: - greske prilikom alternativnog ocjenjivanja stanja - greske prilikom prognoziranja preostalog koristenja Rezultat dijagnoze rezultat predupreujucih mjera za odrzavanje moze se u kranjem slucaju da bude pogresan ako nisu ispravno utvreni nacin,obim i vrene potrebnih mjera za odrzavanje. 3.5 Utvrivanje i podataka o dijagnostikim grekama Pri utvrivanju stanja direknom dijagnozom lako se moguci pogresni podaci prema poznatim metodama iz mjerne tehnike .Prilikom indirektnih dijagnoza i zakljucno ocjenjivanjem direknog parametra stanja dolazi do slaganja gresaka u mjerenju i rasporeivanju .Greske u rasporeivanju mogu se utvrditi iz statickih istrazivanja .Ukupna greska moze se se dati nmp. U obliku vjeravatnoce jedne pogresne odluke ako je poznato rasipanje mjerne vrijednosti stanaj. Dijagnosticke greske imaju odlucujuci uticaj na primjenu i efekt koristenja tehnicke dijagnostike ,potrebno je za svaki specijalni slucaj primene u vezi protracunom efekta koristenja utvrditi greske u dijagnozi. 4.1. Automatski sistem tehnike dijagnostike Tehnika dijagnostika se bazira na registraciji i obradi brojnih odabranih aktivnosti (operacija) i karakteristinih indikatora (dijagnostikih parametara) koje prati identifikacija ponaanja sistema u procesu eksplotacije i donoenja odluka za preduzimanje odgovarajudih aktivnosti odravanja radi podizanja nivoa pouzdanosti tehnikog sistema. Zbog ovakve kompleksne uloge tehnike dijagnostike, neophodno je raditi na njenoj automatizaciji. Kada se razvijaju automatski sistemi dijagnostike, neophodno je prvo odrediti izlaze koje sistem treba da obezbijedi i isto tako izvodljive i potrebne objektive za dijagnostiko ispitivanje. Sljededi korak se sastoji u identifikaciji koja se zasniva na teoretskim i istraivakim nalazima, odgovarajudih dijagnostikih signala. Da bi se to ostvarilo treba da postoji jedan efikasan metod za mjerenje svakog signala. Uporedo sa razvojem i konstrukcijom osnovne dijagnostike opreme treba odluiti i u formi (obliku) dijagnoza. Identifikacija dijelova sistema na osnovu njihovih otkaza i primjeni kompjuterske tehnike moe koristiti kada se radi o primjeni eksperimentnog sistema obuhvatajudi time podruje vjetake inteligencije. 4.3. Organizacija izvoenja dijagnostikih kontrola terminska mjesta Terminska mjesta su obino locirana u pogonima tekudeg (pogonskog) odravanja i predstavljaju mjesta gdje se nalazi kartoteka Terminskih karti za odreene tehnike sisteme i gdje terminer (izvrilac operativne pripreme odravanja) vri planiranje, terminiranje i lansiranje dokumentacije otkaza na tehnikim sistemima. Terminska kartoteka pored izvjetaja o dijagnostikim kontrolama tehnikih sistema, opremljena je terminskim kartama, radnim uputstvima i tablama za pradenje i skicama tehnikih sistema (maina) s hodogramom kretanja izvrilaca koji obavjalju dijagnostike kontrole ili neke druge poslove iz oblasti odravanja prema stanju. Terminiranje Za terminiranje dijagnostikih kontrola koje se izvode pomodu stalnih radnih uputstava, koriste se i terminske karte. Trajanje dijagnostike kontrole na skali teminske karte prikazuje se punom linijom u boji i slui za grafiki prikaz potrebnog vremena za planiranje izvoenja dijagnostike kontrole, s tim to se koristi planska tabla za raspodjelu poslova na izvrioce.

4.7. Organizacija slube za tehniku dijagnostiku Sve informacije o tehnikom stanju sistema i njegovom sastavnim dijelovima, o njihovom nivou pouzdanosti, raspoloivosti, trokovima odravanja treba da budu dostupne svim nivoima organizacione strukture preduzeda (brigada, smjena, pogon). Pri tome za svaki od tih nivoa nophodno je odrediti (uz koritenje informacija) i koja se konkretna pitanja analize i ocjene stanja sistema rjeavaju. Za uvanje, obradu i analizu svih ovih infromacija neophodan je i savremen raunski centar, koji de se posebno organizovati u okviru pripreme odravanja. Sistem za pradenje i proraun efektivnosti sistema treba da omogudi obavljanje razliitih analiza stanja tehnikih sistema, efektivnosti strategija odravanja i sl. 5.1. Sistemi kontrole radne sposobnosti tehnikog sistema Danas se za automatsku kontrolu radne sposobnosti sistema (maine, objekta) proizvode specijalni automatski sistemi kontrole. Zasnovani su na pretpostavci da se objekti (maine) javljaju kao determinisani, tj. svakom stanju objekta odgovaraju njegove potpuno odreene spoljne manifestacije i, suprotno, svakom dijagnostikom signalu odgovara potpuno odreeno tehniko stanje objekta. Sistem kontrole radne sposobnosti, u stvari utvruje nivo radne sposobnosti ili njeg gubitak na objektu. Kontrola radne sposobnosti objekta principijelno se moe ostvariti raznim metodama, npr: prema tehnikom stanju sastavnih dijelova sistema ili po reakciji objekta (maine) na radne ili specijalne signale. 5.2. Sistemi otkrivanja neispravnosti i otkaza tehnikog sistema Pri otkrivanju neispravnosti rjeava se zadatak otkrivanja uzroka gubitka radne sposobnosti sitema. Sve metode otkrivanja neispravnosti mogu se podijeliti na: metode indikacije, metode istraivanja neispravnosti, metode akustike dijagnostike i dr. Pri primjeni metoda indikacije u kontrolisanom objektu, postavlja se odreeni broj davaa koji obezbjeuju indikaciju neispravnosti ako se ona pojavi. Davai se mogu konstruktivno ukljuivati u kontrolisani objekt ili u sistem kontrole. 5.3. Sistem raspoznavanja neispravnosti i otkaza tehnikog sistema U sloenim tehnikim sistemima (objektima) koji rade u specifinim uslovima pri odsustvu operatora (rukovaoca) treba utvrditi nivo radne sposobnosti ili otkaza, odnosno uzroke gubitka radne sposobnosti. To je neophodno radi odreivanja mjera organizacionog ili konstrukcionog karaktera za otkrivanje uzroka gubitka radne sposobnosti ili povienja nivoa pouzdanosti objekta. Za rjeavanje ovakvih zadataka primjenjuju se sistemi raspoznavanja tipova otkaza, koji moraju posjedovati sljedede mogudnosti: - vedi broj usvojenih parametara spoljnjeg dejstva, - irok dijapazon promjene parametara - sposobnost sistema da se adaptira uslovima primjene i da se samopodeava 5.4. Sistemi za prognoziranje tehnikog stanja sistema Radi spreavanja gubitka sposobnosti objekta tehnikog sistema mogude je prema rezultatima kontrole prognozirati promjenje njegovog stanja, tj. predvidjeti karakter promjene radne sposobnosti u bududnosti. 5.5. Sistem havarijske zatite tehnikog sistema

U sluaju da prilikom havarijskog stanja sistema pored prognoziranja stanja objekta treba neophodno i uticati na njega radi prestanka rada ili prelaza na bezbijedan reim, treba primjenjivati specijalne sisteme tzv. sisteme havarijske zatite. Sistemi havarijske zatite predstavljaju cjelokupnost sistema prognoziranja sa ureajima koji utiu na objekat prilikom pojave havarijskog stanja. 5.6. Odreivanje vjerovatnode za analizu kontrole rada tehnikog sistema Za analizu kontrole rada tehnikog sistema esto se odreuje vjerovatnoda kombinovanja zavisnih veliina. U tom sluaju, mnogi se zadaci svode na odreivanje vjerovatnode tipa: P=Ver(...v i<ui<i), gdje je: i=1,2,...,n; vi<ui<i sluajne veliine. Ako se uvede odnos izmeu sluajnih veliina: Zi=vi - ui; Zi - 1=ui i, odakle slijedi: P=Ver(Z1<0, Z2<0, ... , Zn<0). Pri normalnom zakonu raspodjele sluajnih veliina koriste se sljedede statistike karakteristike: - matematiko oekivanje mvi, mui, mi; - srednje kvadradtno odstupanje vi, ui, i - koeficijent korelacije viui, uiui Iz ovog svega slijedi: =
0

1 , 2 , , 1 , , , gdje je: (Z1,Z2,..., Zn) n-mjerna

funkcija raspodjele sluajnih raspodjela sluajnih veliina Z1. Za rjeenje prethodnog integrala koriste se razliite pribline metode. Takoer, rjeenje ovih integrala postoji u eksplicitnom obliku.

5.7. Greke automatskog sistema kontrole radne sposobnosti tehnikog sistema Sistem kontrole moe da provjerava radnu sposobnost objekta na osnovu jednog parametra. Uslov za radnu sposobnost objekta na osnovu jednog parametra moe da se zapie u obliku y=Y<0, gdje je: y parametar koji se kontrolie, Y dozvoljen nivo (veliina) parametra koji se kontrolie. Prednji uslov mogue je protumaiti na idudi nain: y noseda sposobnost konstrukcije, Y opteredenje. Ako je opteredenje vede od nosivosti, tada objekt-sistem gubi radnu sposobnost. S obzirom na to da na opteredenje i na nosivost u procesu rada utie mnogo sluajnih faktora, oni se javljaju kao sluajne funkcije koje imaju zakone distribucije (y) i (Y). Radna sposobnost objekta se kontrolie mjerenjem parametara radnog procesa, davaem kontrole. Pokazivanja (stanja) davaa su sluajne veliine i imaju funkciju distribucije (D). U optem sluaju, zakoni distribucije (y) i (Y), (D) mogu biti rasporeeni kao na slici. 6. Subjektivni postupci tehnike dijagnostike Osnovni subjektivni postupci tehnike dijagnostike su: ispitivanje zvukom i kontrola uma, vizuelna kontrola, ispitivanje boja i mirisa, ostali postupci (opti, lokalni, specijalni i laboratorijski).

6.1 Ispitivanje (kontrola) uma Iako je stvaranje zvuka pri radu maine (tehnikih sistema) neprijatna pojava,ipak ona predstavlja vjerene pokazatelje o stanju jedne maine. esto akustike oscilacije i vibracije nastupaju istovremeno. One rezultiraju, po pravilu, kao oblik mehanikih pokretnih dijelova maina.Zvune oscilacije se mogu konstatovat uhom, a vibracije dodirom maine. Ovakav oblik oscilacija nosi veliki sadraj informacija o tehnikom stanju maine i one se pri subjektivnom ispitivanju koje sprovodi ispitiva ocjenjuju i na osnovu toga se dolazi do zakljuka o stanju maine. Jedan iskusan voza na osnovu zvunih oscilacija pogosnkog sistema vozila moe da zakljui kakvo je stanje vozila. Oscilacije se esto uzimaju kao ocjena stanja kliznih leista, zglonih osovina itd. Na taj nain subjektivn im ocjenama dolazi se do utvrivanja koaksijalnosti povedanog zazora i sl. Jedan od starih primjera primjene subjektivnog ispitivanja zvuka jeste utvrivanje nezaptivenosti na pneumatskom sistemu. S obzirom da su umovi esto neujni za ljudsko uho, koriste se tzv. tehniki elektronski stetoskopi.Tihi zvuci se mogu pojaati radi lakeg otkrivanja. Neeljeni zvuci mogu se utiati odravanjem zvuka do jedva ujnih tonova. 6.2 Vizuelna optika ispitivanja vizuelna kontrola Najpouzdaniji i najvaniji instrument za tehniku dijagnostiku sistema je ljudsko oko, jer osjeda i razlikuje svjetlost po boji, sjaju i intenzitetu. Ti faktori su informacioni sadraji svake vizuelne kontrole. Za male dimenzije i ograniene prostore koriste se pomodni ureaju kao to su lupe, mikroskopi i dr... Najede koriteni postupci pri vizuaalnoj kontoli su : 1. Enskopija 2. Tv sistemi endoskopa 3. Koristenje endskopije u elektrocentralama 4. Ogledala za posmatranje 5. Ureaji za posmatranje unutrasnjosti cijevi i rezervoara 6. Provera nivoa ulja u motoru 7. Provera nivoa tecnosti za hlaenje motora 8. Kontrola nivoa tecnosti za kocnice kod automobila 9. Kontrola kardanski i homokinetickih zglobova automovbila 10. Kontola pogonskih kaiseva motora automobila 11. Kontrola nivoa elektolita u akomulatoru 7. Postupci kontrole (mjerenja) radnih parametara (energetski, toplotni i dr. postupci) 7.1. Osnovi metrologije 1. Mjerne veliine i jedinice mjerenja Pod fizikom veliinom podrazumijeva se izmjena osobina ili karakteristika fizikih pojava,zajednikih u kvalitativnom pogledu za vedinu fizikih predmeta(fiz.tijela,proces...),meutim u kvantitativnom pogledu posebnih za svaki predmet.Meu fizikim veliinama koje karakteriu datu pojavu ili predmet postoje veze.Analitiko izraavanje veza izmeu fizikih veliina naziva se jednaina meu veliinama.Osobitost jednaine meu fizikim veliinama sastoji se u tome to koef.proporcionalnosti zavisi samo od karaktera veze izmeu veliina koje se odreuju tom jednainom.Na taj nain,postavljanjem veza izmeu mase tijela,ubrzanja i sile koja je izazvana,omogudilo je da se definie najvaniji fiziki zakon(drugi Njutnov zakon).Postavljanjem te zakonitosti omogudeno je mjerenje mase,sile i ubrzanja.Pod mjerenjem fiz.veliina podrazumijevaju se ukupne eksperimentalne operacije (nekada i raunske) za odreivanje kvantitativne vrijednosti date veliine. Ako sa X oznaimo mjernu veliinu, sa jedinicu mjerenja, a sa A njihov odnos: = / -> dobijamo: X=A. Ova jednaina se naziva osnovna jednaina

mjerenja.Apstraktni broj A koji izraava matem.odnos mjerne veliine prema jedinici mjerenja,naziva se brojna vrijednost mjerne veliine.Proizvod A naziva se rezultat mjerenja i uvijek je broj koji ima naziv jedinice mjerenja. 2. Jednoznane i vieznane mjere Jednoznane mjere su one mjere koje reprodukuju samo jednu odreenu fiziku veliinu odabranu u svojstvu jedinice mjerenja.Takve mjere koje reprodukuju su npr.konana mjera koja proizvodi jedinicu duine (metar).Vieznanim se nazivaju one mjere koje odreuju niz kvalitativno jednakih ali kvantitativno razliitih veliina koje reprodukuju odg.jedinice mjerenja. Mjerenje fiz.veliina podijeljeno je na 3 osnovne vrste: direktno,indirektno i ukupno. Direktno mjerenje se izvodi nad samom mj.veliinom tj. ostvaruje se neposrednim uporeenjem fiz.veliine sa standardom mjere(etalonom),oitavanjem mjernog pribora koji je kalibrisan utvrenim jedinicama.Zahvaljujudi tome direktno mjerenje daje odmah vrijednosti izmjerene veliine. Indirektno mjerenje se ostvaruje pomodu direktnih mjerenja veliina povezanih odreenim zavisnostima sa nepoznatom veliinom.Rezultat mjerenja se dobija raunskim putem. Ukupno mjerenje je ono pri kojem se indirektnim metodama istovremeno mjeri nekoliko veliina njihova ukupna vrijednost se odreuje rjeavanjem dobijenog sistema jednaina. 3. Osnovne i izvedene jedinice Jedinice mjerenja fiz.veliina mogu se birati proizvoljno i potpuno nezavisno jedna od druge.Vedina starih jedinica mjerenja duine,povrine,zapremine...,birane su proizvoljno i bez bilo kakve unutranje veze meu njima.Prisustvo velikog broja nezavisnih jedinica zahtjevalo je izradu odg.broja nezavisnih etalona,to je stvorilo znatne teh.potelode. Jedinice mjerenja fiz.veliina koje su utvrene nezavisno od drugih i na kojima je zasnovan sistem jedinica,nazivaju se osnovne jedinice . Jedinice mjerenja fiz.veliina koje su odreene preko osnovnih veliina,pomodu jednaina i izraza,koji meusobno povezuju fiz.veliine,nazivaju se izvedene veliine. Osnovne ili izvedene jednaine koje ulaze u bilo koji sistem jedinica nazivaju se sistemske jedinice. 4.Klasifikacija tehnike mjerenja Tehnika mjerenja prouava metode i sredstva za mjerenje,naine za postizanje potrebne tanosti mjerenja,jedinice za mjerenje fiz.veliina,mjere,etalone i kalibre,naine prenosa jedinica od talona i kalibara na rdana sredstva mjerenja.S take gledita optih naina dobijanja rezultata,mjerenja mogu biti direktna,indirektna,grupna i centralizovana.S take gledita tanosti rezultata,mjerenja se mogu podijeliti na slijedede klase: - Mjerenja sa max.mogudom tanodu na postojedem nivou tehnike - Mjerenja s ciljem provjere i kontrole,kod kojih greka ne smije da prijee neku zadatu vrijednost - Teh.mjerenja u proizvodnim i pogonskim uslovima kod kojih greka zavisi od upotrebljivih sredstava i metoda mjerenja Prema karakteru promjene mjerene veliine vremenom,mjerenja mogu biti : - Statika,kod kojih mjerenja ostaju nepromijenjena - Dinamika,kod kojih se mjerena veliina mjenja sa vremenom.Te promjene mogu biti deterministike(periodine i neperiodine) i stohastike ili sluajne(stacionarne i nestacionarne) 5. Mjerni sistemi Mjerni sistem ine skup mjernih sredstava i pomodnih ureaja(pribora i instrumenata)meusobno povezanih,pomodu kanala veze,sa objektom mjerenja,kontrole i upravljanja u jednu funkcionalnu cjelinu.Zadaci mjerenja mogu biti veoma razliiti i to : - mjerenja sa ciljem nadgledanja i kontrole stanja procesa npr.el.brojila,vodomjeri isl.

- mjerenja i eksperimentalna analiza u nauno-teh. Zadacima - mjerenja u svrhu aktivne kontrole i upravljanja Mjerni pribori i instrumenti su ureaji za fiz.veliina(geom.,vremenskih,mehanikih...)

mjerenje

indikaciju

razliitih

6. Metode mjerenja U osnovi mogu se razlikovati 3 karakteristina pristupa definiciji funkcije mjerenja.Prvi je tzv.klasini pristup,drugi je vezan za razvoj tehnike mjernih pretvaraa a tredi je nastao u okviru savremene teorije mjerno-informacionih sistema. 7.2. Postupak mjerenja temperature osnovne karakteristike Pri analizi tehnikog stanja sistema, da bi se sagledali njegovi uticaji, mora se podi od uzroka nastajanja toplotne energije koja moe poticati od tehnolokog procesa ili od samog tehnikog sistema. Prisustvo ili odsustvo temperature,njena visina raspodjela i odstupanje od normalne vrijednosti daju dosta preciznu procjenu tehnikog stanja sistema. Pradenjem temperature omogudeno je: da se manuelno kontrolie temperatura ili da se vri nadzor nad pravilnim kontrolisanjem temperature, da se otkrije promjena temperature uslijed neispravnog rada dijela sistema, da se otkrije promjena u provoenju toplote kroz ili vanj njega, izazvana neispravnim radom sistema. Za pradenje termikog stanja mogu se primjeniti sljedede metode: kontaktne (termoelementi, termistorski termometri, elektrini otporni termometri i mjerni elementi na principu termike ekspanzije), beskontaktne (optiki pirometar, pirometar za zraenje i termovizijska kamera) i indikatorske ( osjetljivost pojedinih boja, kreda, papira i kuglica na promenu temperature). Kod kontaktnih metoda mjerni instrument je u neposrednom kontaktu sa sredinom ija se temperatura mjeri. Tanost mjerenja uslovljena je nizom faktora koji odreuju mogudnost toplotnog kontakta mjernog instrumenta i mjerne sredine. Beskontaktne metode zasnivaju se na principu mjerenja elektromagnetne emergije zraenja.Indikatorske metode se zasnivaju na osjetljivosti pojedinog materijala boje krede papira ili kuglice na promjenu, odnosno porast temperature. Prema navedenim mjernim metodama oigledno je da pradenje termikog stanja moe organizovati kao: kontinualno pradenje termikog stanja i periodino pradenje termikog stanja. Uticaji termikog stanja na dijelove tehnikog sistema Termiko stanje jednog tehnikog sistema uslovljeno je nizom faktora koji se mogu grupisati u tri osnovne cjeline: pogonski uslovi, konstruktivno-tehnoloko izvoenje i karakteristike i svojstva materijala. U dijelovima tehnikog sistema termiko stanje manifestuje se kao: termiko naprezanje, termike deformacije i termike dilatacije. Da bi se ostvarila odgovarajuda pouzdanost i gotovost tehnikih sistema, neophodno je definisati kriterijume dozvoljenog termikog stanja. Ovi kriterijumi se mogu realizovati pogonskim propisima za rukovanje sistemom, pradenjem stanja kritinih dijelova, i postavljanjem sigurnosnih ureaja. Uticaj povrinskih temperatura na materijale dijelova sistema U pogledu mehanikih karakteristika materijala dijelova sistema, definiu se ogranienja kao kriterijumi pouzdanosti odnosno dijelovi sistema dimenzioniu se prema: granici razvlaenja materijala, trajnoj vrstodi materijala i otpornosti na melaciklino zamaranje. Granica razvlaenja materijala (sigma u

indeksu 0,2) koristi se kao odgovarajudi kriterij za dimenzionisanje onih dijelova koji su u radu izloeni temperaturama niim od 450 stepeni celz.

Metode mjerenja temperature Mjerenje temperatura moe se izvesti kontaktnim termometrima, termoparovima, termistorima, temperaturnim kredama i bojama i infracrvenim detektorima. Metode mjerenja odreuju se na osnovu mjernog mjesta mjerenja temperature. Kontaktni senzori ovi senzori obezbjeuju lokalnu indikaciju ili kontroliu odreenu funkciju temperature(termostat). Uslov je da se ostvari dobar termalni kontakt bilo utisnudem i povrinu ili uronjenjem u fluid.Senzori koji koriste irenje tenosti- najedi i najjednostavniji oblici mjerenja temperature koriste osobinu irenja ive i alkohola. Termoindikatori- su najjednostavnije metode za pradenje temperature koje se baziraju na topljenju materijala ili promeni boje pri odreenim temperaturama. Termostatski pitolji- su runi instrumenti za precizno mjerenje povrinske temperature ili predmeta u pokretu ili statikog bez dodira povrine. Mogu se upotrijebiti za: skeniranje povrine za grijne take, kontrolu visokih pedi i kotlova i temperature u cijevima, kontrolu elektrinih instalacija, motora, odravanje temperature grijnih elemenata, oitavanje temperature topljivih metala. Optiki pirometar koristi fenomen da se nevidljive radijacije na temperaturama iznad 50stepeni C pretvaraju u vidljive uestalosti. Radijacijski pirometri u sebi imaju optiki sistem koji energiju zraenja usmjeravaju na senzor a vidljivo zraenje na okular da bi se time tano lokalizovalo mjesto mjerenja temperature. Infracrvene kamere(termografi) ovi ureaji su vrlo sloeni i imaju velike mogudnosti primjene. Kod infracrvenih kamera otklonjen je nedostatak radijacijskog pirometra koji oitama samo srednje vrijednosti temperatura s posmatrane veliine. Termika slika se pretvara u vidljivu koja se prati na ekranu a time kontroie i usmeravanje kamere. 7.4 Postupak mjerenja ugaone brzine i broja obrtaja - Opte karakteristike Mjerenje ugaone brzine i broja obrtaja koristi se za provjeru rada motora ,turbogeneratora,vretena alatnih maina i dr. Sem toga, mjerenje brzine vozila svodi se na mjerenje ugaone brzine. Pribore za mjerenje ugaone brzine obrtanje vratila maine nazivamo tahometri. Po principu rada oni mogu biti: mehaniki (centrifugalni, frikcioni , vibracioni i sl) magnetnoindukcioni, elektrini, elektroimpulsni,fotoelektrini i stroboskopski. - Centrifugalni tahometar Centrifugalni tahometar s tegovima ima tegove mase m, koji su zglobno vezani pomodu tapova s gornjom fisknom spojkom na vretenu i s donjom pomodnom spojkom du vretena. Odvrtanjem vretena nastaje centrifugalna sila usljed koje se spojka pomijera navie i preko prenosnog mehanizma pomjera kazaljka na skali koja indicira broj obrtaja. - Inducirani tahometar s vihornim strujama Princip ovog tahometra zasniva se na elektromagnetskoj indukciji. Permanentni magnet okrede se zajedno sa osovinom koja se u vezi sa mjernim objektom iji se n mjeri. U polju magneta NS nalazi se cilindar u obliku ae od dijamagnetnog materijala (Cu,Al, bronza).Obrtanjem magneta obrde se i njegovo polje i u materijalu cilindra indukuje se EM, odnosno struje usled kojih se javljaju kretni spreg: Mi=C1*B*2*n/p C1- konstanta koja zavisi od geometrijske konfiguracije, B- broj pari polova,

- magnetski fluks po jednom polu i p- specifini elektrini materijal cilindra. - Indukcioni Tahogeneratori Postoji vie vrsta varijanti indukcionih tahogeneratora za mjerenje broja obrtaja , odn. ugaone brzine : - Sa obrtnim kalemom na rotoru i nepokretnim permanentnim magnetima u statoru - Sa obrtnim viepolnim permentnim mahnetnom rotorom i nepokretnim namotajima u statoru. 7.5 Postupak mjerenja pritiska Da bi se odstranio ili barem smanjio max.pritisak najprije treba objasniti kako se izmjerae max pritisci i kolebanje pritiska u kruznom kretanju . Za mjerenje pritiska koristi se manometar ,koji mogu da se prikljuce pomocu cjevnog zavoja na svako mjesto ciklusa tako da se registruje pritisak koji vlada na odreenom mjestu. Metode mjerenja maksimalnog pritiska Za eljeni rezultat mora se postaviti vise zahtjeva na jednoj izvedbi koji treba da mjeri pic pritiska: - ureaji moraju da pokazuju postojede odnose pritiska po mogudnosti bez greaka i zakanjenja - pobudna osjetljivost moda da bude iznad najvede frekvencije koja se oekuje u sistemu - mjerni ureaju ne smiju da reaguju na mehanike oscilacije - opsluivanje mora da bude to jednostavnije - potrebni elektrini prikljuci moraju da se odaberu tako da odgovaraju uobiajenim naponima i frekvencijama - poto moraju biti obuhvadeni i kratkovremeni pritisci, treba da se predvidi mogudnost zapisivanja koja, npr. doputa prikazivanje vremenskog dijagrama pritiska s izraunatim vrijednostima - ureaji moraju da budu robusni i da doputaju lak transport i po mogudnosti da se prikljue na svako mjesto u sistemu Ureaji za snimanje pritiska Za snimanje pritiska upotrebljava se kvarc-kristalni ureaji za snimanje koji radi na piezoelekteicnom principu ,tako da postojeci pritisak na mjernom pritisku pretvara u napon .Ureaj za snimanje pritiska ugraen u podesnom komandu koji omogucava prikljucak na uobicajne cijevne sisteme. Ispitivanje kompresije motora Na bazi izmjerene kompresije utvrujemo stanje motora .Ako je motor u dobrom stanju onda ce izmjerena kompresija u svim cilindrima biti jednaka i pritome biti jednaka najmanjoj vrijednosti kojunavodi proizvoa. Da bi se provjerila kompresija cilindra prikljuuje se crevo ureaja na utvor svjecice .Ispitivanje kompresije motora vrsi se na sldeci nacin : -uklonimo kuciste filtera u vazduh -uklonimo kablove od svake svjecice -skinemo svjedice pomocu nasadnog kljuca -pokrenemo mehanizam gasa i zaglavimo ga u polozaju kad aje leptir karburatora otvoren ,da bi max kolicina vazduha usla u motor tokom ispitivanja kompresije Ispitivanje vakuma motora Pomocu ureaja za mjerenje vakuma mozemo izvrsiti dijagnostiku motora odnosno ustanoviti u kakvom je stanju usisni i izduvni ventili motora ,stanje klipni prstenova ,zaptivke glave motora i smjesa goriva i vazduha u karburatoru .Ispitivanje vakuma motora vrsi se na sledeci nacin:

-zagrijemo motor do normalne radne temperature -podesimo broj obrtaja na motoru da bude nesto veci od normalnog -prikljucimo ureaj za mjerenje vkuma na usisnu granu motora i dalje radi -posmatramo kazaljku mjeraa vakuma dok motor radi nesto brze na praznom hodu i ako : 1. motor normalno radi kazalja stoji stabilno izmeu 0,50-0,66bara 2. zaptivka glave propusta -kazaljka ravnomjerno osciluje 3. istroeni klipni prstenovi kazaljka mjeraca pokazuje nizu vrijednost od normalne 4. usisna grana ne zaptiva 5. kasno paljenje 6. neispravan karburator 7. zapusen izduvni sitem 8. neispravni ventili 7.6. Postupak mjerenja protoka 1. Protok Za odreivanje koliine protoka fluida moe se koristiti nekoliko fiz.fenomena.Npr.ako se mjeri protok tenosti moemo mjeriti duinu vremena potrebnu da se u posudi sakupi potrebna(odreena)koliina tenosti.Isto tako moemo mjeriti sr.brzinu fluida i taj rezultat pomnoiti sa povrinom pop.presjeka kroz koji tee fluid.Tredi nain obuhvata djelimino zagraivanje povrine protoka i mjerenje nastalog pada pritiska.etvrti nain mjerenja je sila otpora nastala od protoka.U primjeni se mogu nadi razni ureaji za mjerenje protoka od svih nabrojanih metoda.Metoda sakupljanja mjerene zapremine ili teine tenosti se esto koristi za kalibrisanje mjeraa protoka.Za mjerenje brzine fluida najede se koristi Pitot cijev i Bernulijeva jednaina za 2 presjeka. 2. Mjerai protoka Vezano za odreene uslove gdje se primjenjuju mjerai,razmatraju se neka od ved primjenjenih rjeenja u industriji : - cifarski mjera protoka - hodomjer - cifarski mjera zapremine fluida Svaka metoda koju primjenimo za mjerenjeprotoka ili zapremine fluida predstavlja problem za sebe. Cifarski mjera veliine protoka je elektro-hidrauliki instrument za mjerenje protoka.Sastoji se od hidromotora koji veliinu zapremine koja proe kroz njega pretvara u br. Obrtaja.ita oitava br.obrtaja i pretvara ih u el.impulse.Te impulse koristi pretvata koji br.vrijednost impulsa pretvara u cifre ali tako da one predstavljaju veliinu zapremine koja je protekla kroz hidromotor. Hidromotor u ovom mjerau predstavlja isti hidraulini element.Zadatak mu je da protok to vjernije pretvara u br.obrtaja. ita je element kombinacija mehanike i elektronike a sastoji se od 4 elementa : perforiranog diska,sijalice,foto-tranzistora i foto-glave.Ova cjelina je posredna veza izmeu hidromotora i dig.pretvaraa jer prenosi inf.od hidromotora na pretvara. Digitalni pretvara predstavlja potpuno el.instrument.Zadatak mu je da primljen br.impulsa pretvori u cifru na displeju.Sastavljen je od integrisanih kola koja moemo grupisati na slijededi nain: - prijemnik impulsa - deifrator impulsa - displej Hodomjer ideja je potekla iz jednaine koja definie protok tenosti Q = Av

10

Osnovna ideja ovog mjeraa je u tome da presjek mjernog cilindra i vrijeme pranjenja cilindra ostanu isti.Veliinu protoka odreuje hod cilindra zbog ega je i dobio ime hodomjer. Cifarski mjera zapremine fluida- ovaj mjera nema vrem.konstantu.Mjeri koliinu zapremine koja proe kroz mjera.To je veoma bitno kada automatski sistem ima zapreminsko upravljanje izvrnih organa. 3. Turbinski mjerai protoka Turbinski mjerai protoka nailaze na iroku primjenu u praksi za mjerenje brzine i protoka kakto tenosti tako i gasova. 7.7. Postupak mjerenja nivoa tenosti Mjerai nivoa tenosti - merai nivoa sa plovkom rade ovako: u vodu ili drugi fluid, postavlja se plovak cije se pomjeranje pri promjeni nivoa preko sajle alje do odgovarajudeg doboa pretvara u obrtno kretanje. Pretvaranje rotacionog kretanja u mjerni signal moe se vriti mehaniki ili elektriki pomodu potenciometra .. ovi mjreai obavezno se ugrauju u bunare. Osnovni nedostaci ovih ureaja: sloen nain ugradnje, ureaj treba zatititi od uticaja povrine, koja moe da poveda obrtni moment osovine davaa, plovak je potrebno relativno esto istiti od algi i neistoda koje se mogu nahvatati na donji dio plovka i promijeniti mu teinu, to utie na mjerenja.. Mjerai nivoa koji se zasnivaju na mjerenju hidrostatikog pritiska - Ovom metodom se mjeri nivo direktnim mjerenjem hidrostatikog pritiska. Dava pritiska se postavlja na kotu minimalnog mogudeg nivoa. Primjenom kvalitetnih davaa pritiska moe se postidi velika tanost mjerenja pri emu je uticaj temperature mali. Mjerai nivoa koji se zasnivaju na posrednom mjerenju hidrostatikog pritiska - U vodu, do mjesta minimalnog mogudeg nivoa postavlja se plastina cijev 1, prenika 8-12 mm kroz koju se puta da istie vazdug, pod pritiskom iz kompresora ili membranske pumpe 3. Mjehuri vazduha izlaze iz cijevi 1 u vodu pod pritiskom koji odgovara dubini h. Ovaj pritisak se mjeri na manometru 4. SLIKA!!! Kapacitativni mjerai nivoa - U vodu se uranja sonda u obliku tapa koja predstavlja kondenzator iji se kapacitet linearno mijenja sa promjenom nivoa vode. Osnovni nedostatak je prljanje sonde koje bitno utie na tenost mjerenja, pa se sonda mora esto istiti. Ultrazvuni mjerai nivoa - Mjerenje nivoa ovim ureajima vri se na osnovu mjerenja vremena potrebnog da ultrazvuni impuls pree put od ultrazvunog pretvaraa do povrine tenosti i natrag ( eho signal). 7.8. Postupak mjerenja pomijeranja esto je potrebno da se mjeri poloaj nekog predmeta u ondosu na drugi ili pomjeranje u odnosu na referentni poloaj. Postoji brojni ureaji koji se koriste za mjerenje ovih pomjeranja . Mjerne trake- Lord kelvin je otkrio fenomen da se otpor elektrinih provodnika mijenja kada se ovi izloe deformaciji.Taj fenomen je iskoriten kada je proizvedena prva mjerna traka. Vezane mjerne trake sastoje se od metalne reetke izraene od fine metalne ice ili trake isjeene od metalne folije. Nevezena (slobodna) mjerna traka jednostavno reeno je tanka ica razapeta izmeu mjernih krajeva koji se elektrini izolovani. Ako se eli mjeriti pozitina i negativna pomjeranja, traka mora biti pod poetnim naprezanjem na zatezanje. Nevezana mjerna traka obino se sastoji od etiri ice. Ona se najede koristio kao komponenta drugih mjernih instrumenata.

11

Mogude je razviti teorijski odnos izmeu promjene otpora i deformacije. U ovome momentu koristidemo empirijski odnose (koji su eksperimentalno odreeni za objanjenje mjerenja sa mjernim trakama: R /R=K* L /L= K* R- Promjena otpora, R prvobitni otpor mjerne trake, L- promjena duine mjerne trake izazvana deformacijom, L- poetna duina ispitivanog uzorka, K- faktor mjerne trake - deformacija, Postupak mjerenja ugla - Prstenasti potenciometar Zakretni ugao se preslikava kao analogna veliina (napon).Potencijometar moe biti sa ianim namotajima ili otporni elemenat od provodljive plastike. - Inkrementalni ugao-kodirer Inkrementalni ugao-dodirer daje po obrtaju jedan odreen broj impulsa. Broj impulsa je mjera za preeni put (ugao ili put). Na jedno vratilo privrden je kodirdisk. On je izdijeljen na pojedine segmente koji naizmjenino proputaju ,odnosno ne proputaju svjetlost. Ispitivanje segmenata vri se infracrvenom svjetlosnom preprekom.Poto inkrementalni kodirer daje kontinualno impulse zavisno od broja obrtaja, mogu se bez problema identifikovati i vede duine puta. - Digitalni apsolutni ugao-kodirer (digitiser) Digitiser se moe primijeniti u mjernim i upravljakim sistemima u kojima je potrebno mjeriti ugao i linearno pomjeranje. Ovde digitiser pretvara obrtno kretanje u elektrine signale, koji koriste za pokazivanje ili za upravljanje.Mjerenje se u osnovi moe vriti analogno ili digitalno. Razlikuju se s tim u vezi dvije vrste digitalni digitiser: ikrementalni i apsolutni. Ikrementalni digitiser (dava impulsa) proizvode periodine signale i zahtjevaju za stvaranje mjerne vrijednosti memorije ( brojanje unaprijed i unazad), iji sadraj definie opseg mjerenja. Nasuprot, prema inkrementalnim sistemima izraeni su digitalni apsolutni digitiser kao kodiran mjerni sistem. Ovde je svakom koraku ugla apsolutno dodjeljena jedna odreena brojna vrijednost koja oitana preko elemenata za analiziranje, predstavlja numeriku vrijednost.To znai da se mjerna vrijednost ne obrazuje preko pomodnih ureaja ved je ona nepromijenjena predstavljena kao kodni uzorak. Ova apsolutna vrijednost stoji u redu, bez vremenskih gubitaka za dalju obradu i kao mjerna vrijednost se ne izopaava usljed prekida rada nestanka struje. Ovde se dakle svaka pozicija u prostoru ( zakretni ugao) oznaava sa jednom vrijednodu koda, koi se proizvoljno esto moe pozivati, a da se pri tome ne izopai sadraj informacija. - Inkrementalni regulator obrtaja Ovaj se ureaj koristi za mjerenje zakretnog ugla i ugaone brzine.Za mjerenje duine izvoenje sa staklenim mjernim tapom odgovara opisanim sistemu. U zavisnost od izabranog davaa obrtaja mogude su kao najmanja razluivanja i od 100 000 mjernih koraka po obrtaju. 7.14. Postupak mjerenja puta 1. Uzduni potenciometar s navojima od ice Put se direktno mjeri kao analogna veliina u obliku napona.Naponski signal lei najede izmeu +- 10 V= 20V 2. Potenciometar s provodnikom od plastike Radi se o davau puta sa dionicom otpora i dionicom kolektora iz provodljivog vjetakog materijala.

12

3. Induktivni dava puta Kod ovog mjernog sistema se pomjera jedan okrugli tap od mag.elika u jednom kalemu,odnosno u jednom sistemu kalema.Prema putu se mijenja induktivnost mjernog kalema. 4. Stakleni mjerni tap Mjerenje se vri digitalno-instrumentalno u kome se fotoelektrino oitava reetkasta podjela koja je nanesena na mjerni tap. 5. Laser mjerni sistem Ovaj mjerni sistem slui za bezdodirno odreivanje dimenzija radnog komada ili pozicija ivica materijala.Odailjaki dio proizvodi usku traku laserske svjetlosti,koja se u prijemnom dijelu koncentrie na 1 detektor.Poto se svjetlosna traka sastoji od finog,brzog,paralelno pomjerenog mlaza, radni komad koji je unesen u mj.polje baca vrem.ogranienu sjenku.Prijemnik odreuje vrem.odstojanje boka te sjenke i predaje podatke jedinici sa mikroprocesorom za brojano odreivanje koja iz toga npr.odreuje dimenziju radnog komada. 6. Izduene mjerne trake Izduene mj.trake su pipci kod kojih se sa opterecenjem na istezanje mijenja duina i pp.presjek ice odnosno folije,uslijed toga se mijenja i otpor.(najede duine mj.traka su 3 do 60 mm). 7. Ugaoni kodirer, dava obrtaja S ugaonim kodirerom mogude je mjeriti put.Put se dobija preko zupaste letve i zupanika,vretena i navrtke ili mjernog toka kao ugao.Sistem puta koji se mjeri je pritom teoretski neogranien.

13