Plralizm

Behit hamya nsib olacaq, yoxsa mslmanlara mxsusdur?

Plral sz oxluq mnasn ifad edir. Plralizm is oxluquluq, oxlua meyillilik
mnalarn ks etdirir. Plralizmin mxtlif nvlri var v dini, xlaqi, mdni, siyasi v s. sahlri
hat edir. Bu nvlrin iind qarnzdak mqalnin mvzusu olan Nicat plralizmidir.
Bu bhsd msl bundan ibartdir ki, axirtd xilas olmaq, axirt sadti, onun nemtlrindn
bhrlnmk, behit daxil olmaq xsusi bir dinin ardcllarna xasdr, yoxsa btn frqli dinlrin
trfdarlar axirt sadtindn bhrlnck v xilas olacaqlar? Nicat plralizmin etiqad
bslynlr ikinci versiyan, yni, oxsayl, frqli dinlrin ardcllarnn nicat tapacaqlar fikrini
mdafi edirlr.
Mvzunun nmi
Mslnin flsfi, sxolastik, ictimai, xlaqi nticlrin nzrn mvzu il bal tdqiq etmk
daha ox hmiyyt qazanr. nki dnya nvbnv, rngarng dinlrl, mzhblrl doludur. Bir
trfd slam, xristianlq v iudaizm kimi monoteist dinlrin, digr trfd is induizm, budizm,
konfusizm v digr qeyri-monoteist dinlrin crglndiyinin ahidi oluruq. Bu dinlrdn hr biri
z daxilind oxsayl ordenlr yer vermidir. slam dnyasnda imamiyy, hli-snn (frqli
sxolastik istiqamtlr nzrn rilik, mtzililik, fiqhi istiqamtlr nzrn hnblilik,
hnfilik, afeilik v s.) baziyy, matridiyy, ismailiyy v s. xristian dnyasnda ortodoks,
katolik, protestant kimi frqli orden nmunlri mvcuddur.
Bu dinlrin hr biri dnyada mvcud olan btn insanlarla mqayisd ox az daycya
malikdirlr. Onlarn qarlnda byk insan ktllri yer almdr. Bel olan halda gr bu
konfessiya v ordenlr yalnz z ardcllarn xilas etslr, digrlrini is birba mhv, alova
srklslr n hadis ba verck?
Bu halda btn bu ordenlr, n az monoteist konfessiyalar, tvhid dinlri aadak suallara
cavab vermli olacaqlar:
nsanlarn byk ksriyytinin mhv olacana, bdbxtlikl sonuclanacaqlarna nzrn Allahn
insan yaratmaqda hikmti, insanlar hidayt etmkd, ynlndirmkd iradsi, peymbrlr,
elilr gndrmkd, nbilri vziflndirmkd mqsdi bir szl yaradl hadissi z
mqsdin atacaqm?
gr geni cmadatn, nbatatn, heyvanatn yaranmasnda mqsd insann kamilliy yetmsin
zmin yaratmaqdrsa, sonda onlarn oxu z mqsdin atnayacaq. Zlalt nticsind mhv,
chnnm srklncklr. Sizc, varlqlarn, xsusil insan nvnn yaradlna flsfi,
sxolastik baxmdan haqq qazandrmaq olacaqm?
Flsfi, sxolastik nticlrindn lav bu msl ictimai baxmdan da bir sra nticlr
douracaqdr. Yalnz z aqibtini sadtd, nicatda grn, digrlrini is birba bdbxtlikd,
zabda, mhntd, aznlqda grn grn azlq ictimai mbadillrd d btn ictimai
imtiyazlar zn trf kck, zn hamdan yxarda yldirck, ox olsun ki, digrlrinin
ikncsini, htt qtlini bel rva grck. bhsiz, tarix boyu btn ictimai kimlrin,
yaanan grginliklrin kk bu msldir.
Bu mslnin xlaqi v trbiyvi baxmdan da bir ox diqqt layiq nticlri olacaq. gr hr
bir orden yalnz z ardcllarnn nicat tapacana inanc bsls, digrlrini birba bdbxtliy,
zaba srklncyin inansa, tbii ki, xlaqi baxmdan onlara masqara, thqir gz il baxacaq,

onlardan lft v yardmn sirgyck, znn daha yax olduuna, daha ox nm dadna
inanacaq, txxs, eqoizm haqq qazandracaq, baqalar il nsiyytd olmaq onun n
mhnt, zab rolunu oynayacaq v s.
Bunun tam qarl olaraq, gr nicat v chnnm hli haqqnda grmzd dyiiklik
yaransa, digr konfessiyalarn, ordenlrin ardcllarnn mhvin, zaba srklncyin yqinlik
v qtiyyt vzin onlarn xilas olmaq ehtimaln irli srsk (ox yox, yalnz ehtimal),
szgedn suallarn cavab da btnlkl dyick.
Yaradln hikmti, flsfsi, Tanrnn hidaytilik atributu, elilr gndrmsind mqsd, daha
ox insan hat edck, gcl v zif zmrlri d z nfuz dairsin alacaq.
ctimai laqlr baqa rng alacaq. nsanlarn psixi, xlaqi vziyyti daha ox tskinlik, aramlq
tapacaq.
Frziyylr
slam tfkkr corafiyasnda Nicat plralizmi mslsi il bal frziyydn shbt ged
bilr. bhsiz, lazm tdqiqatdan sonra bu versiyadan biri daha ox tsdiq olunacaq v
nzriyyilr trfindnb qbul olunacaq:
1. Nicat plralizminin mtlq inkar; 2. Nicat plralizminin mtlq inkar; 3. Nicat
plralizminin rti qbul olunmas.
Nicat plralizmi v dini idrak mnasibti
Nicat plralizminin mtlq qbul olunaca v oxsayl dinlrin ardcllarnn xilas olacaqlarna
etiqad bslndiyi halda bel bir sualla qarlarq ki, oxsayl dinlrin nicat tapmasna sbb
onlarn dini tlimlrinin haqq olmas, doruluudur, yoxsa buna tamam baqa bir sbb var?
Baqa szl desk, Nicat plralizmi dini idrak plralizminin qbuluna, frqli, oxsayl dinlrin
haqq olduuna syknir, yoxsa kamil dinin yalnz bir din olduunu qbul etmk v nicat
plralizmini baqa yolla sbuta yetirmk lazmdr?
lqrz, dini idrak plralizmi il nicat plralizmi arasnda mntiqi ballq var, yoxsa yox?
Bir oxlarnn fikrinc nicat plralizmin etiqad bslmk dini idrak plralizmi tfkkrn
tslim olmaq demkdir. Btn denlrin haqq olduuna, oxlu sayda doru yollarn mvcud
olmasna inanmadan onlarn dayclarnn xilas olacana etiqad bslmk olmaz. gr dini
idrak v etiqad baxmndan doruluu, gerkliyi yalnz bir din aid etsk, bhsiz, sadt v
nicatn da yalnz hmin din xas olduunu qbul etmliyik.
Masir dvrd bu nzriyynin n grkmli nzriyyisi John Hick. Onun bir xristian keii
olaraq xristianln, kilsnin sadt qayna olmasn mdafi etmli olmasna baxmayaraq, kils
inanclarna tnqidi yanar v gerkliyin, sadtin yalnz kils etiqadlarna xas olmasna qar
xr. Hick, dini plralizmi ortaya atmaqla xristianlq dnyasnda yeni bir layih ortaya
qoymudur:
Bir isvi olaraq, diqqtimi xristian mtlqiyytiliyi zrind cmlmliym. Bu
mtlqiyytilik kemid daha gcl kil alm v z ardnca byk nticlr dourmudur. Bu,
kemid kils xaricind he bir nicat yoxdur, - deyn Roma katolik kilssinin qti etiqadnda

da, missioner hrkat baladaraq: Xristianlq xaricind nicat, xilaskarlq yoxdur, - deyn on
doqquzuncu sr protestant kilssind d bel idi.
Hcik, buna gr d katolik v protestant inhisarln rdd edrk dini plralizmim carsna
evrildi.
Plralizm gr, insan varlnn z trafna dolanma halndan Allah (hqiqt) trafna
dolanma halna kemsi n dnyann byk dinlrinin (slam, xristianlq, yhudilik)
hamsnn daxilind dini nnlr mvcuddur. Baqa szl desk, nicat tapmaq n yalnz
bir yol yoxdur. ksin, bunun n oxsayl yollar mvcuddur. Plralizm, bu nzriyyni
qbul etmkdn ibartdir.
John Hick nicat plralizmin yetmk n irli srdy yollar qsaca aadak kild byan
etmk olar:
Epistemoloji plralizm;
Dini idrak plralizmi;
Nicat plralizmi.
Qeyd etmk lazmdr ki, onun bu layihd mqsdi ictimai plralizm, yni tolerantla, dini
dzmlly, mxtlif dinlrin dayclar arasnda normal birg ictimai hyata nail olmaq, dini
plralizmi ortaya atmaqla ictimai toleranyl, dzmlly nail olmaq, ictimai hyat
normalladrmaqdr.
Bu versiyann qar trfind is nicat plralizmini qbul etmyin gryi dini idrak
plralizmintslim omaq olmad fikrind olanlardr. Onlarn fikrinc dini idrak plralizmini
rdd etmkl, yalnz bir dinin haqq olduunu, yalnz bir doru yolun mvcud olduunu qbul
etmkl yana digr dinlrin ardcllarnn da nisbi axirt sadtin qovumalarn qbul etmk
olar. Inc
bn Sina, Molla Sdra, llam Tbatbai, mam Xomeyni, Mrtza Mthhri kimi mslman
filosoflar bu nzriyynin trfdarlarndandrlar. Bu mqalnin missiyas nicat plralizmini slam
qaynaqlarna nzrn aradrmaq olduundan birinci versiyann trfdarlarnn (John Hick v
onunla eyni fikird olanlar) grlrini inclmkdn yaynr, slam tlimlrinin haqln,
bdiliyini, qloballn, doru yolun slamn hli-beyt () qoluna xas olduunu sas gtrrk
mvzunu davam etdiririk.
ndis grk, haql, doru yolu yalnz slama xas etmkl nicat plralizmini qbul etmyin bir
yolu varm?
Mvzu il bal iki yanama - qli v nqli yanama ilbhs balamaq olar. qli yanamada bu
mvzu haqqnda shbt alr ki, mumi olaraq, xsusi nmunlrini tyin etmdn qiyamtd
insanlarn vziyyti nec olacaq? nsanlarn ksriyyti zab, bdbxylik hlidirlr, yoxsa sadt
v nicat?
Nqli yanamada is Quran aylrin, hdislr, mslman tfsiri v sxolastlarn nzriyylrin
sasn mxtlif insan zmrlrinin, misal n, mminlrin, kafirlrin, uaqlarn, zlm mruz
qalanlarn v s. vziyyti yrnilir.

A) qli yanama; nsanlarn axirt hyatnda sadt v bdbxtliyi mslsind bel bir irad a yer
verilri ki, insanlarn byk ksriyytinin nzri fsf baxmndan qli kamilliy malik
olmamalarna, chalt mlub olmalarna, praktiki flsf baxmndan xlaqi kamilliy malik
olmamalarna, ehtiraslar qarsnda mlubiyyt uramalarna nzrn zab hli olacaq, ox az
bir miqdar is axirt sadtin qovuacaqdr.
bn Sina, Xa Nsrddin Tusi, Mola Sdra kimi mslman filosoflar bu irada cavab vermilr.
bn Sina arat v tnbihat srind bildirir ki, insan bdninin vziyyti haldan xaric
olmad kimi onun nfsinin vziyyti d haldan xaric deyil. nsan bdni ya tam gzllik
sviyysinddir, ya tam irkinlik, xstlik sviyysinddir, ya da bu iki vziyyt arasndadr.
Dnya hyatnda birinci tbq (tam gzllikd olanlar) xobxt hyatdan yararlanr. kinci
tbq he bir kild faydalana bilmir. nc tbq is al v xlaqdan mtdil sviyyd,
yaxud orta sviyyd yararlanrlar. Birinci tbq tam axirt sadtin qovuacaq. kinci tbq
ondan yalnz mhnt, zab grcklr. Onlarn ikisi arasnda olan nc tbq is sadt hli
hesab olunurlar, axirt hyatndan faydalanacaqlar.
Birinci v ikinci tbqlrin hr birinin mnsublar (kamil ala v xlaqa malik olanlar v
onlarn hr ikisini ldn vernlr) ox azdr. Lakin nc tbq is (onlarn ikisi arasnda olan
tbq) olduqca ox insan znd yer vermidir.
Birinci v nc tbqlrin qovumasndan nicat v sadt hli meydana glir v bu
ksriyytdir. zab hli olan ikinci tbq is azlq olacaqdr.
Demk, axirt dnyasnda sadt v xeyir hli zab hlin nisbtd daha oxdur.
Sdr l-Mtllihinin fikrinc d din prinsiplrin v rasional qaydalara sasnaxirtd insanlarn
byk ksriyyti zruri olaraq nicat v sadt hli olacaq. O, daha sonra limmi arqumentdn
yararlanaraq lav edir:
Tbii varlqlarn hr bir nvnn yaradl el bir kild olmaldr ki, hmin nv tkil edn
btn frdlr v ya ksr vrdlr he bir mane, problem olmadan znmxsus kamilliy
yetmlidir. Burada yalnz qeyri-daimi, tri maneilikdn, keici, nadir problemdn shbt ged
bilr. Bu limmi arqument sasn, insan nvn tkil edn btn frdlr v ya onlarn
ksriyyti insana xas kamilliy yetmli, sadt v nicatdan yararlanmaldrlar.
lbtt, Molla Sdra tkidl bildirir ki, burada shbt admz kamillik yalnz insann birinci v
ikinci kamilliyidir. Burada mqsd sonrak kamilliklr, yni Allaha, mlklr, onun aylrin
nisbtd hikmt v rfan kimi kamilliklr deyil. Bu nv kamilliklr ksr insanlarn daxilind
mvcud deyil. Bu, yalnz ox az bir qism aiddir.
Molla Hadi Sbzivari Molla Sdrann birinci kamillik dedikd hr bir insan frdinin istedadna
uyun kamilliyi nzrd tutduunu bildirir.
Btn bunlarn nticsi budur ki, rasional yanamaya gr, axirt dnyasnda insanlarn
ksriyyti drc, mrtb frqi olmasna baxmayaraq, sadtdn, nicatdan yararlanacaqlar.
Onlarn yalnz az bir hisssi bdi zaba, bdbxtliy dar olacaq.
ndi is grk, bu qli ntic nqli (nnvi) dlillr, mqdds mtnlr trfindn d dstklnir
ya yox?

B) Nqli yanama.
mam Sadiqdn () nql olunan bir rvaytdn ilham alaraq qiyamt shnsin gtiriln insanlarn
qisim olduunu demk olar: mminlr, kafirlr, aznlar.
Mminlr behit nemtlrindn bhrlncklr. Kafirlr chnnm zabna yuvarlanacaqlar.
Aznlar is drc v pillc frqlncklr.
Bu yazda balca msl aznlarn vziyytinin tyin olunmasdr. Bu qrupa daxil olan insanlar
nicat v behit hlidirlr, yoxsa chnnm v bdbxtlik?
Digr rvaytlr aznlar drd qisim blrlr. Buraya mstzflr, zif v aciz kslr, raf hli,
mminlr v gnahkarlar daxildir.
Bu yazda shbti uzatmamaq n yalnz mstzflrdn, zif v aciz kslrdn shbt
aacaq.
Mstzflr
stizaf sz zf samitli kkndn trmidir v zif olduunu grmk mnasn ifad
edir. Mstzf bhsinin qayna Qurani-krimdir. Qurani-krimd dflrl bir qisim mstzf
olaraq yad edilir. Nisa sursinin 97-99-cu aylri bu qbildndir:
Mlklr z nfslrin zlm ednlrin (Mkkd kafirlr irisind qalb hicrt etmynlrin)
canlarn alarkn (onlara) deycklr: Siz (hicrt zaman) n id idiniz? Onlar sylycklr:
Biz yer zrind zif (aciz) kslr idik. (Mlklr d onlara: ) Allahn torpa geni deyildimi
ki, siz d hicrt edydiniz? deycklr. Onlarn snacaqlar yer Chnnmdir. O nec d pis
yerdir! Yalnz hicrt etmy yol v ar tapmaa qadir olmayan aciz kii, qadn v uaqlar
mstsnadr. Ola bilsin ki, Allah onlar fv etsin. Allah fv edndir, balayandr!
Tfsirilr szgedn aylrin nazil olma sbbi (sbbi-nzul) haqqnda deyirlr: Mkkd
bir qrup slama iman gtirdi. Mslmanln izhar etdi. Peymbr (s) z shablri il birg
Mdiny hicrt etdikd onlar Mkkd qaldlar. Mkkd z ata-babalarnn tsiri altna db
(mriklrin mcbur etmsi ol onlara qoularaq) Bdr dynd itirak etdilr v hams
mslmanlarn li il ldrldlr. Deyiln gr, onlar 5 nfr idilr.
Bu ayy gr Mkkd qalanlar, zalm frdlr idilr. Onlar ziflik, acizlik bhansi il z
gnahlarna haqq qazandrmaq sityirdilr. Onlar Mkkdn Mdiny hicrt edrk irk
aludiliyindn xilas ola bilrdilr. Aynin sonunda hqiqtn aciz olanlardan shbt alm,
birinci qisimdn istisna olunmu v gerk aciz hesab olunmular.
Bu aylr oxlu bhslr yol amdr. Hqiqi ziflr kimlrdir? Onlarn xsusiyytlri
hanslardr? Onlarn brzxd, qiyamtd vziyyti nec olacaq?
Bu v oxar aylri izah edn bir ox hdislr mvcuddur. Hdis kitablarnda bu hdislr n
xsusi fsil ayrlm v Mstzflr fsli adlandrlmdr.
Bu bhsin ay v rvaytlrd yer almasnn ardnca tfsir v klam (sxolastika) kitablarnda da
mstzf mvzusunda geni bhslr yer verilmidir.
ndi sual budur ki, mstzflr mminlr srasna daxildirlr, yoxsa kafirlr? Yaxud bu ikisindn

baqa qisimdirlr? Bzi rvaytlr gstrir ki, bzi mslmanlar ktlni iki qisim - mmin v
kafir zmrlr ayrrdlar. Onlarn bu blgsnn zruri nticsi budur ki, mstzflr kafirlr
zmrsin daxildirlr. mam Sadiqin () xas shablrindn olan Zrar hzrtl () shbt
edrkn Sizin yaradan Odur. Kiminiz kafirsiniz, kiminiz mmin (Tabun, 2) aysin istinad
etmidir v bu versiyan mdafiy qalxmdr.
Digr bir yerd is Zrar daha irli getmi v xalq iki qisim - biz mvafiq v biz mxalif
olanlara ayrm, hqiqtin meyarn z hmfikirlrinin qidsi hesab etmidir
Bu rvayt d Zrarnin mam Sadiql () shbtini hekayt edir. Bu bhs zaman sslri o qdr
ucalr ki, qap arxasndan eidilir.
Yuxarda gstriln hr iki nmund mam Sadiq () Zrarnin fikri il razlamr v ona
mracit edrk buyurur: Ey Zrar, Allahn (Qurandak) klam snin szndn daha dorudur.
(Snin qid toplunda) Allahn haqlarnda Yalnz hicrt etmy yol v ar tapmaa qadir
olmayan aciz kii, qadn v uaqlar mstsnadr (Nisa, 98) buyurduqlar haradadrlar? i
Allaha qalb (Tvb, 106) buyurduqlar haradadrlar? Bir qismi d gnahlarn etiraf etdi.
Onlar (vvl etdiklri) yax bir mll (sonradan etdiklri) pis bir mli bir-birin
qardrmlar. Ola bilsin ki, Allah onlarn tvblrini qbul etsin (Tvb, 106) buyurduqlar
haradadrlar? raf hli haradadr? rklri (mslmanla) isiniib balanmaqda olanlar
(Tvb, 60) haradadrlar?
Bu rvaytlrdn blli olur ki, mmin v kafir zmrlrdn baqa aciz, ii Allaha
qalmlar, pis v yax mllri bir-birin qatanlar, raf shab da var v bu drd silk
axirtdki vziyytlri baxmndan iman v kfr arasnda ortaq bir mqama malikdirlr.
Rvaytlr gr bu drd zmr mumilikd zall (yolunu azm) ad altnda yer alrlar.
Ntic etibar il mmin v kafir blgs vzin mmin, kafir v zall blgsn yer vermk
lazmdr.
llam erani bu rvaytlri izah edrkn Zrar kimi dnnlrin inanclarn fiqhi qayda il
saslandrr. Onun fikrinc bu fikrid olanlar haql olaraq etiqad bslyirlr ki, bdni pak olanlar,
ksdiyi (heyvan) halal, ail qurulmas icazli olanlar mslmandrlar. Bdni murdar olanlar,
ksdiyi (heyvan) haram, ail qurulmas icazli olmayanlar is kafir hesab olunurlar. nki fiqhi
hkmlrin, qaydalarn meyar zahirn slam qbul etmkdir. Lakin mam Sadiq () bu ksim
xatrladr ki, axirt hkmlri dnya hkmlrin tabe deyil. Bel deyil ki, dnyada zahirn
mslman olan hr bir ks axirtd d nicat tapacaq, behit gedck, yaxud hr bir zahiri kafir
chnnm gedck. Bu baxmdan fiqhi v sxolastik (klami) hkmlr arasnda ballq mvcud
deyil.
lbtt, Zrarnin mam Sadiqin () qarsnda z etiqad zrind israrla dayanmas inkar v ya
inad xarakteri damr. ksin, Zrar daha ox izah olunmas mqsdini gdrd. Yuxarda
acizlr (mstzflr, ziflr), mminlr v kafirlr arasndak laqdn xbrdar olduq. Burada
acizlr, onlarn xsusiyytlri haqqnda daha trafl mlumat vermk yerin drdi.
hid Saninin qnatin gr, mstzf o ksdir ki, mlumatszlq zndn haqqa etiqad
bslmir, haqq trfdarlarna qar inad nmayi etdirmir, onlara dmn mnasibt bslmir. N
msum imamlara tabe olur, n d baqalarna. Lakin haqqa etiqadl olan, onun trafl dlillrini
bilmynlr is mstzf deyil, mminlr zmrsin aiddirlr.

llam Tbatbai Nisa sursinin 98-ci aysini izah edrkn mstzf terminin bel trif verir:
lahi maarifi anlamaq, ona ml etmk yolunda fikri v mli problemlrdn yaxa qurtarmaqda
aciz olan ks mstzf hesab olunur. Bu trif sasn ilahi maarifi yrnmk, mnimsmk
mmkn olmayan bir blgd mskunlaan, yaxud mskunlad lknin hkmdarlarnn zlm
nticsind n ilahi hkmlr ml etmk, n d hicrt etmk imkan olmayan, yaxud haqqa qar
inad etmdn, txxs nmayi etdirmdn qeyri-ixtiyari olaraq haqdan xbrsiz olan, zehnin,
fikrin dini hqiqtlr yol tapmayan kimslr mstzf anlaynn mxtlif nmunlri hesab
olunurlar.
Allah hr ksi yalnz qvvsi yetdiyi qdr yklyr (bir i mkllf edr). Hr ksin qazand
yax ml d, pis ml d zn aiddir (Bqr, 286) kimi digr aylr d bu mqam tsdiq
edir.
Btn bu aylrin mcmusundan zrl v zrsz insanlar ayrd etmyin mumi qaydas z
xr. Bu qayda beldir: gr bir ii grmk v ya trk etmk insann ixtiyarna syknms, o,
zrldr. Buna gr d gr bu v ya digr frd btn din maarifin v ya din maarifinin bir
hisssin vaqif olmasa v bu mlumatszlq onun shlnkarl, ixtiyarndan yanl yararlanmas
nticsind olsa, bu mlin trki v ya ondan xbrsiz olmas z ucbatndan olsa, gnahkar
saylr. Lakin gr gnahkar bir frd shlnkarlq ucbatndan yox, ksin, qeyri-ixtiyari amillr
sbbi il ba vermis, bu mlumatszln, xbrsizliyin gnahkar o z olacaq. Bel bir xs
gnahkar, haqqa qar bilrkdn xan, hqiqti inkar edn frd hesab olunur. Bu prinsip gr
mstzf sfr nqtsind yerlir v msbt, yaxud mnfi bir ey ksb etmir. Onun iini Allaha
hval etmk lazmdr.
Bundan baqa szgedn aydn sonrak ay Ola bilsin ki, Allah onlar fv etsin. Allah fv
edndir, balayandr (Nisa, 99) v (Bdvilrdn v Mdin halisindn) dy
getmynlrin bir qisminin d ii Allaha qalb. Allah ya onlara zab verck, ya da tvblrini
qbul edck (Tvb, 106) aysi buna ahiddir. Tbii ki, Allahn rhmti qzbindn nddir.
llam Tbatbainin syldiklrin gr, fikirc, elmc mstzf, zrl cahil v ii Allaha
qalmlar anlaylar eyni v ya bnzr mnalar dayrlar.
mam Xomeyninin d mvzu il bal fikirlri maraqldr: (Bir ox kafirlrin) mllrinin gnah
v asilik olmamasna, onlarn bu mllrin gr czalandrlmayacaqlarna sbb budur ki,
onlarn byk ksriyyti (ox az bir hisssini maq rti il) hqiqt vaqif olmamlar v z
cahilliklrind tqsirli deyillr. Onlar zrldrlr.
Onlarn lahi vziflr, mkllfiyytlr nisbtd cahilliklrind zrl olmalar aydndr.
nki onlar z mzhblrindn frqli olan digr mzhblr haqqnda sla dnmmilr.
ksin, mslmanlar kimi z mzhblrinin doruluunu, digr mzhblrin is yanlln
yqin bildiklrini, buna min olduqlarn hesab edirlr. Nec ki, bizim avamlarmz da tlqin v
slam mhitind byyb boya-baa atma sbbil ksini dnmdn z mzhblrinin
doruluuna, digr mzhblrin is yanllna mindirlr. Onlarn da avam ksimi beldirlr.
min olan kims, min olduu ey tabe olduu n zrldr. Bu, onun n gnah v asilik
kimi yazlmr. O, z min olduu ey tabe olduu n czalandrlmr.
Amma kafirlrin qeyri-avam zmrsin glinc, onlarn oxu uaq alarndan balayaraq kfr
mhitind byyb bya-baa atdqlarndan yanl mzhblrin doruluuna min olmu v
etiqad bslmilr. Bel ki, onlarn etiqadnn, fikrinin lyhin deyiln hr bir fikri rdd edirlr.
Yhudi v xristian alimi d mslman alimi kimi z dlillrindn baqa sbutlar doru hesab
etmir. Digrinin gtirdiyi sbutun yanll onun n aksiom kimi bir eydir. nki onun z

mzhbinin doruluu onun n aksiomdur, onun ksi ola bilcyini gman bel etmir. Bli,
gr onlarn alimlri arasnda z etiqadnn ksi ola bilcyini ehtimal edib, inad, tssb
ucbatndan qbul etms, tqsirlidir. Bellrin misal olaraq slamn erkn alarnda mvcud
olan xristian v yhudi alimlrini gstrmk olar.
Ntic budur ki, (cahil) kafirlr d cahil mslmanlar kimi iki qisim blnrlr. Bzilri zrl,
bzilri is tqsirlidirlr. Dinin prinsiplri v rit hkmlri il bal vziflr btn hddiblua yetmilr arasnda mtrkdir. Burada kimins alim, zrl cahil, tqsirli cahil olmasnn
frqi yoxdur. Kafirlr d dinin prinsiplri v rit hkmlrin nisbtd czalandrlacaqlar. lbt
ki, btn bunlar onlar n hcctin tamamlanm olduu halda kerlidir. ks tqdird onlar
he bir cza gzlmir. Nec ki, mslmanlarn da rit hkmlrin nisbtd
czalandrlacaqlarnn mnas onlarn zrl v ya tqsirli olmasnn nzr alnmamas demk
deyil. Zka v dalt kafirlrl d bu myarla davranlacan deyir.
Rvaytlr nzr saldqda da mstzflrin xsusiyytlrindn, mstzf anlaynn trifindn
xbrdar olmaq olar. Bu xsusiyytlr qsaca aadaklardan ibartdir:
- Mstzf n kfr doru, n d imana doru yola xmdr. N kfr etmy, n d mmin
olmaa qadirdir;
- Uaqlar, uaq alnda olan kii v qadnlar - lbt ki, hcct onlar n tamamlanmasa, mstzfdirlr v cza almayacaqlar;
- Dini gerklri sizinl eyni sviyyd anlamayan hyat yoldalarnz v vladlarnz
mstzfdirlr;
- mm-min behi hli olmasna baxmayaraq, onun dini idrak sizinki qdr (mam Baqirin ()
shablrindn birin mracitl) deyildi;
- Sbut gstrilmyn kims mstzfdir. Mxtlif mzhblrin, mtfkkirlrin mbahisli
fikirlrindn xbrdar olan kims mzstzf deyil;
- Mstzflrin bir qrupu namaz qlr, oruc tuturlar. Tamahlarna sahib xr, ehtiraslarn
cilovlayrlar. Haqq zlrindn baqasna aid etmirlr. Onlar budaqlardan asl vziyytd
qalmlar (kklr tapnmamlar);
- Mstzflrin mxtlif tbqlri, frqli drclri var. Bel ki, bir-birlri il frqlnirlr;
- Mstzf mslman tvhid etiqad bslyn, slam v Peymbrin (s) inanan, dindn xaric
olmayan, imamalara () dmn olmayan, onlara zlm ednlri himay etmyn, Peymbrin (s)
caniinlik mslsind trdddd olan, o mqama layiq olanlar tanmayan, imamalarn ()
caniinliyindn xbrdar olmayandr. Amma inkar, inadkar, (imamalara () qar) nalayiq szlr
yadran mslman mhv mhkumdur.
Mqdds mtnlrdn ay v rvaytlrdn, fqihlrin, sxolastlarn (mtkllimlrin) v
tfsirilrin syldiklrindn baa dmk olur ki, mstzf z iradsi, ixtiyar xaricind, tqsir
olmadan, shlnkarlq etmdn, yaxud idrak baxmndan dinin hamsn v ya bir hisssini
anlamaqda aciz olan, yaxud ml baxmndan dini gstrilri hyata keirmkd aciz
olanlardrlar. Mstzflr mxtlif nvlr, mrtblr, frqli tbqlr malikdirlr.

Qiyamtd mstzflrin vziyyti

Mstzf anlaynn trifi v onlarn xsusiyytlri il tan olduqdan sonra nvb onlarn
qiyamtdki vziyyti il tan olmaa atr. Nisa sursinin 99-cu aysin sasn mid edilir ki,
onlar Allahn rhmtin, fvin qovusunlar.
Yalnz hicrt etmy yol v ar tapmaa qadir olmayan aciz kii, qadn v uaqlar mstsnadr.
Ola bilsin ki, Allah onlar fv etsin. Allah fv edndir, balayandr!
Allahn rhmtinin qzbini stlmsi qaydas da onlarn lahi rhmt, fv qovuacaqlar
ehtimaln gclndirir.
Rvaytlr mracit etdikd d mstzflrin behit daxil olaca ehtimal oxalr. nki bzi
rvaytlr tri olaraq, bzilri is aqca mstzflrin behit hli olmasna dlalt edir. lbtt,
bir rtl ki, bacardqlar qdrinc haram ilrdn kinmi, saleh mllri hyata keirmi
olsunlar. Bu rvaytlrin bir nesin nzr salaq:
mam Sadiq () buyurmudur: Allah, namaz v oruc hli olan, haramlardan kinn, saleh
mllri hyata keirn, tqval olmaa alan, lakin (hli-beytin () vilaytindn) xbrsiz olan
v (hli-beyti) incitmyn birini z rhmti il behit daxil edckdir.
li (), ona: snin syldiklrin haqdrsa, demk, sndn v ardcllarndan baqa qalan btn
mslmanlar mhv olacaqlar, - deyn s ibn Qeys cavab olaraq buyurur: And olsun Allaha,
haqq mnimldir. Syldiyim kimidir. Mslman mmtindn (biz hli-beyt () qar)
nasibilrdn, inkarlardan v inadkarlardan baqa he kim mhv olmayacaq.
Amma tvhid etiqad bslyn, slam v Peymbrin (s) inanan, dindn xaric olmayan, biz
dmn olmayan, biz zlm ednlri himay etmyn, Peymbrin (s) caniinlik mslsind
trdddd olan, o mqama layiq olanlar tanmayan, bizim caniinliyimizdn xbrdar olmayan
biri mstzfdir. Bir trfdn lahi rhmtin ona amil olaca mid olunur, digr trfdn is o,
gnahlarna gr qorxmal, nigran olmaldr.
Bu rvayt gr li () yalnz znn haqq olduunu bildirmsi il yana onun getdiyi yolda
olmayanlar da birba zab v cza gzldiyini bildirmir. ksin, inadkarlarla, kinli alimlrl
kinsiz cahillrarasnda frq olduunu bildirir. Bu rvayt, dini plralizmin yanl olduunu v
nicat plralizmini rti olaraq qbul etmyi tsdiq edn n uyun dlildir.
Ay v rvaytlrin mcmusundan bel bir ntic alrq ki, mstzflr slind ilkin olaraq
behit layiq deyillr. Onlarnn vziyytinin tam tyin olunmas Allaha hval olunmudur.
Lakin ay v rvaytlrin ifad trzi onlarn behit daxil olma, behit nemtlrindn yararlanma
ehtimaln gclndirir. Hrnd ki, onlarn behitdki drcsi peymbrlr, mlisalehlr,
hidlr, siddiqlr, mminlr sviyysind olmayacaq v onlara behitin aa drclrind yer
verilck.
Sonda xatrladrq ki, qiyamtd digr yolunu azmlarn vziyyti d (raf hli v s.)
mstzflrin vziyytin bnzr olacaq. Bhsi uzatmamaq n onlar haqqnda geni shbt
amaq fikrindn yayndq.
Szgedn bhslr nzrn mslman filosoflarn nicat plralizmini aadak xtt zr

saslandrdqlarn gstrmk olar:

Br maarininin geniliyi;
Doru yolun yalnz slam dinin xas olmas;
nadkar olmayan mstzflrin nicat tapmas.
Bu model nzrn ictimai plralizmin, ictimai hyatda qeyri-mslmanlara nisbtd dzml
olman, tolerantlq nmayi etdirmyin yolu alr. lbtt, ictimai plralizmi qbul etmk n
bir sra rtlr lazmdr ki, lazmi yerd bu haqda shbt almaldr.
Btn bunlara sasn bhsin balancnda ortaya qoyulan versiyadan yalnz birini nicat
plralizminin rtli olaraq qbul olunmasn tsdiq etmk olar.