NSZ

Yaplarn en nemli blmn oluturan Temellerin statik hesab inaat mhendisliinin

en karmak konularndan biridir. Son yllarda zemin mekanii alannda grlen hzl
gelimeler, temel problemlerinin modern hesap metotlar ile zlmesini zorunlu
klmtr. Temel problemlerinde modern zemin mekanii bilgilerinin, yap sisteminin
statik zm ile birletirilerek yrtlmesi ii olduka yeni saylr. Bununla birlikte
modern zemin mekanii altnda gelitirilen yeni metotlar artk tamamen uygulama
alanna girmitir. Bylece temellerin projelenmesinde eski basit metotlar yerine zemin
karakteristikleri ve yap rijitliini hesaba katan yeni metotlar kullanlr olmutur.

GR
Bilindii gibi temellerin grevi, st yapdan gelen ykleri temel zeminine aktarmaktr.
Temel zemini teki yap blmlerine benzer biimde, st yapnn etkisi altndaki
blgelerde gerilme ve ekil deitirmeye urar. Yap ile temel zemini arasnda
kuvvetlerin aktarlma biimi, bykl, dorultusu ve dalmna veya yap ile zemin
arasndaki snr yzeye bal olmayp, ayn zamanda zemin ve yapnn ok farkllk
gsteren fiziksel zelliklerine de baldr.bir yap projesinin planlanmas srasnda,
amaca en uygun den temel biiminin seimi zerinde ne kadar durulsa azdr. Pek ok
durumda beklenen oturmalarn, yapnn tayc sistemine etkisi nemlidir. Temel
zeminin zelliklerinin yeteri kadar bilinmedii yerlerde salkl bir zemin aratrmas
yaplarak tm temel zemini sorunlar geree uygun olarak aydnlanabilir.
Aratrmalarn tm iin yaplan harcamalar, sonunda bizi ucuz zmlere
gtreceinden, gider fazlas olarak dnlemez ve sonunda daima ekonomik sonular
elde edilir.

1.ZEMN MEKAN VE TEMEL NAATI BLGLER

1.1 GENEL BLGLER

zerindeki yapdan gelen ykleri, kendi arl ile birlikte gvenlikle tayan ve bu
ykleri yapya zarar vermeyecek lde oturmalarla temel zeminine aktaran yap
blmlerinin tm temeller ad altnda toplanr. ncelikle temel sistemleri, her
blmndeki oturmalar niform olacak biimde dzenlenmelidir. nk ancak bu
durumda yapdaki ek zorlamalara ve bunun sonucu olarak ortaya kan atlaklara engel
olunabilir. Temel zeminindeki oturma farklarna kolayca uyabilen yaplara fleksibl
yaplar, oturma farklarna uyamayarak ek zorlamalar douran yaplara da rijit yaplar
denir. Bu nedenle belli bir yap sistemine karar vermeden nce, oturma ynnden
fleksibl bir yapnn, rijit davranl bir yapya oranla daha az duyarl olduuna dikkat
etmek gerekir. Bu nedenle pheli zeminler; zerine yaplacak yaplar fleksibl olarak
tasarlanmaya veya atlak ve mafsallar aracl ile blmlere ayrlmaya, demek ki
izostatik olarak yataklanmaya zorlarlar. Bylece fazla duyarl yaplarn temellerine zel
bir zen gsterilmesi gerektii kendiliinden anlalr. Bunun sonucu olarak pheli
zeminler zerine yaplacak yap ve temellerinde ekonomik zmler elde edilemez.
eitli zemin tabakalarna oturtulmu geni yap kesimlerinde veya zerindeki hareketli
ykn ok deitii yaplarda, yap oturmalar niform olmayp birbirinden farkl
olabilir. Byle durumlarda atlaklarn ve ek zorlamalarn olumasna engel olmak iin
oturma derzleri dzenlenmesi yoluna bile gidilir. Bu derzlerin dzenlenmesi; normal
koullar altnda kolay olmasna karn, yer alt su dzeyi altnda bulunan temellerde,
szdrmazlk ynnden zel bir zen gsterilmesini gerektirir.

Temeller, uygulamada karlalan eitli durumlara gre eitli biimlerde yaplrlar.

Temel zemininin yaps ve zellikleri ile st yapnn karakteristikleri temel biiminin
seiminde ana elerdir.

Tama yetenekli (salam) zemin yzeye yaknsa, bu durumda ykleri zemine yzeye
yakn yerlerde aktaran yzeysel temeller (tekil smeller ve srekli alan temelleri)
uygulanr. Eer tama yetenekli zemin derinde ise, yap yklerini zemine derinde
aktaran derin temeller (kuyu temeller, kazk temeller ve basnl hava temelleri vb.) in
uygulanmasna geilir.
Ayrca temeller yk zemine aktarma biimlerine gre de; yk zemine taban alanlar
ile aktaran alan temelleri (tekil ve srekli alan temellerinde olduu gibi hem yzeysel,
kuyu ve keson temellerde olduu gibi hem de derin olarak yaplabilen), yk zemine
bir kazk veya kazk grubu ile aktaran kazk temeller olmak zere iki ana gruba
ayrlabilir.
Yer alt suyunun ykseklii temel derinliinin seimine, temel derinlii de temel ukuru
tabannn derinlii ile temel ukuru yanlarnn dik veya eimli olmasna nemli lde
etki eder. Bu nedenle yer alt suyunun yksek olmasndan tr, olduka yzeysel
temellerin bile bazen ekonomik olduu grlmtr.
1.2

ZEMN MEKAN BLGLER

Bir yapnn ina edilmesi, en geni anlamda zemindeki dengenin bozulmas

ynnde hareketsiz bir duruma mdahale anlamna gelir. Bu mdahale
sonucunda temel zemininde varolan denge bozulur. Yeni durum karsnda
yeniden denge kurulmas iin zeminde baz deiiklikler ortaya kar. Temel
zemini davrannn yeterince anlalabilmesi iin, onun fiziksel zelliklerinin iyi
bilinmesi gerekir. Ayrca yap sisteminden gelen yeni ykler zeminde stabilite
gvenliinin kontroln gerektirir. Bylece yap sisteminin gvenlik altna
alnmas ve zararlardan kanlmas salanabilir. Tm bu sorunlarla Zemin
mekanii bilimi urar. Zemin mekanii iki ana blme ayrlabilir.
Zemin mekaniinin arazide ve laboratuarda teori, deney teknii, yap pratii ve
bunlardaki en son gelimeleri iine alan blmnn fizik ve jeoloji dallar ile
yakn ilikisi vardr. Zemin mekaniinin zellikle zemin malzemesine ilikin

dayanm ve stabilite konularn inceleyen blm toprak statii olarak ta

adlandrlabilir. Zemin mekaniinin bu blm, klasik statik ve cisimlerin
dayanm bilim dallar ile ilikilidir.

1.2.1 TEMEL ZEMNNN TANIMI VE JEOLOJK OLUUMU

Temel zemini; masif kaya ve kayalarn paralanarak gelimesinden doan ufak
daneciklerin ynndan olumutur. Yap mhendisleri yer kabuunu oluturan
malzemeleri bazen zemin ve kaya olarak iki grupta da toplarlar. Fakat bu ayrm,
kayalar ile zeminler iindeki mineral daneciklerini birbirine balayan kohezyon
kuvvetlerinin derecesinin kesin bir snr olmamas nedeni ile keyfidir. Bunun
iin genel bir ayrm vermek gtr. rnek olarak jeologlar, kaya terimi ile yer
kabuunu oluturan tm malzemeyi anlar ve onlarca mineral daneciklerinin
birbirine az veya ok bal olmasnn nemi yoktur. Buna karlk, zemin terimi
ile ancak yer kabuunun bitki yetimesine elverili bir blm amalanr. Buna
gre yap mhendisleri; dier konularda alan kimseler tarafndan toplanm
bilgileri kullanrken, zemin ve kaya terimlerinin hangi anlamda kullanldn
bilmek zorundadrlar.
Zeminlerin, kayalarn ayrarak paralanmasndan olutuunu sylemitik. Bu
ayrma ilemi fiziksel ve kimyasal yollarla olmaktadr. Yer yznn yzeysel
btn kayalar; don, yamur ve s deiiminin ykc etkileri ile rzgar, buz,
yerekimi ve akarsularn srkleme etkilerine urar. Zeminin eitli oluum
aralarndan en nemlisinin akarsular olduu bilinir. Akarsular bir gl veya
denize ulatklarnda, tanan zemin daneleri suyun hz yeter lde azaldnda;
nce byk, sonra kk daneler olmak zere derecelenerek kelir. Bylece,
jeolojik bakmdan daha gen akarsular ile akarsu yataklarnn st kesimlerinde
ounlukla kaba kum ve akllar bulunur. Buna karlk, eski akarsularda ve alt
kesimlerde silt ve killer ounluktadr.

1.2.2 ZEMN TRLERNN TANINMASI VE SINIFLANDIRILMASI

Genel olarak zeminlerin snflandrlmas, deiik gr noktalarna gre eitli
ekillerde yaplabilir.

1.2.2.1

Zeminlerin, iindeki maddelerin orijinlerine gre snflandrlmas:

a)

Kayalarn fiziksel ve kimyasal ayrmas sonucu oluan zeminler; Bu

zeminler ayrma sonucu olduklar yerde kalmlarsa yerli zeminler,
herhangi bir nedenle baka yerlere tanmlarsa tanm zeminler
olarak adlandrlrlar.

b)

Organik zeminler; Bu zeminler ya turbalarda olduu gibi bitkilerin

rmesi ile veya organizmalarn inorganik kalntlarnn birikmesi ile
oluur. Bylece, organik orijinli bir zemin; hem organik, hem de
inorganik olabilir. Organik zemin terimi; ounlukla iinde az veya ok
lde rm bitki bulunan ve kayalarn hava etkisi ile ayrmas
sonucu oluan tanm zemin anlamnda kullanlr.

1.2.2.2.

Zeminlerin, oluumlarndaki danelerin byklklerine gre snflandrlmas:

Genellikle

kullanlan

btn

snflandrma

sistemleri

zeminlerin

dane

byklne gre sralanmas ilkesine dayanr. Buna gre zeminler gruba

ayrlr;
a)

ri daneli, kohezyonsuz zeminler (kum, akl gibi)

b)

nce daneli, kohezyonlu zeminler (silt ve kil gibi)

c)

Organik zeminler (turba gibi)

Doal olarak zeminler, eitli aptaki danelerin karmndan olumutur. Bir

zeminin zellii, iindeki baskn gelen (hakim) dane apna nemli lde
baldr. Dane ap dalm; normal olarak mekanik analizle, ok kk daneler
de slak analizle bulunabilir. Dane aplar dalmnn bulunmasndaki ana ama,
belirli ap snrlar arasnda bulunan daneleri kapsayan eitli blmler iin, bir

adlandrma sisteminin bulunmasdr. Dane ap snflandrlmasnda, ana

blmlerin snr aplar az ok birbirinden deiik sistemler ileri srlmtr.
Bunlar iinde M..T. sistemi olarak bilinen ve ana blm snrlarnn aa yukar
zemin zelliklerindeki nemli deiikliklere karlk olan snflandrma sistemi,
mhendislik konularna en uygun deni olarak bilinir.
Kum, silt ve kil karmndan oluan zeminlerin adlandrlmasnda kullanlan bir
sistem olmas bakmndan Amerika Birleik Devletleri Tarm Bakanl
tarafndan ortaya atlan gen diyagram sistemini belirtmeden geemeyeceiz.
Burada ekenar bir genin kenarlarnda kum, silt ve kil yzde olarak
iaretlenmitir. Bu diyagram basitletirilmi ekliyle ekil 1.1 de gsterilmitir.
ekildeki S noktas iinde % 50 kil, % 30 silt ve % 20 kum olan bir zemini
gsterir.
ekil .1.1 Zemin adlandrma sistemi
Bununla birlikte, yalnzca dane boyutuna bal olarak verilen snflandrma
sistemleri her zaman doru sonular vermez. nk zeminlerin ok ince
daneciklerinin fiziksel zellikleri, dane apndan baka birok faktre de baldr.
Bu nedenle, temel teknii bakmndan zeminlerin snflandrlmasnda birka
snflandrma sistemi birlikte dnlmelidir.
1.2.2.3 Zeminlerin Temel Teknii Gr Noktasna Gre Snflandrlmas (DIN 1054
1976 ya gre)
Temel zemini, yap ykleri altndaki deiik davranlar nedeniyle genel olarak;
gelimi zeminler, dolma zeminler ve kayalar olmak zere grupta
incelenebilir:

1.2.2.3.1 Gelimi (Doal Geliimli) Zeminler

Bir zemin, eer sona ermi jeolojik olaylar sonucunda olumusa, Gelimi
(doal

geliimli)

zemin

olarak

adlandrlr.

Gelimi

zeminler

dane

byklklerine gre, kil, silt, kum ve akl olarak sralanr. Gelimi zeminleri,
fiziksel zellikleri ve yap ykleri altnda farkl davranlar nedeni

ile,

danecikleri arasnda balant olmayan Balantsz (kohezyonsuz = daneli)

zeminler, danecikler arasnda balant bulunan Balantl (kohezyonlu)
zeminler ve organik zeminler olmak zere gruba ayrmak gerekir.
a)

BALANTISIZ (KOHEZYONSUZ VE DANEL) ZEMNLER: Balantsz

zeminler; 0,06 mm den kk boyuttaki danelerin arlka tutar % 15 den fazla
olmayan kum, akl, ta ve bunlarn karmlar gibi zeminlerdir. Bu zeminlerin
tama yetenei kural olarak ok iyidir. Balantsz zeminlerin tama yetenei
zellikle tekil danelerin biimi, bykl ve yerleim sklna bal olarak
belirlenir.
b)

BALANTILI (KOHEZYONLU) ZEMNLER:

Balantl (kohezyonlu)zeminler; 0,06 mm den kk boyuttaki danelerden

oluan balantl zemin blm arlka %15 den fazla olan kil, silt, killi silt ve
bunlarn balantsz zeminlerle karmlar (ince ksm fazla olan

daneli

zeminler; rnein, kumlu kil, kumlu silt , lem ve marn) gibi zeminlerdir.
Balantl zeminlerin tama yetenei onun jeolojik oluumuna bal olup.
Zeminin bir araya geliine ve konsistansna gre daha geni snrlar iinde
bulunur.
c)

ORGANK ZEMNLER:

Organik zeminler; turba veya rk amur gibi organik zeminler ile balantsz
ve balantl zeminler hayvansal ve bitkisel orijinli organik karmlarla
oluturduklar zeminlerdir. (rnein, humuslu kum, rk kum veya turbal kum
organik silt veya organik kil, balk) bu zeminler, organik blmlerinin
skabilirlii fazla olmas nedeniyle kullanlmaya hi elverili deillerdir.

1.2.2.3.2. Kayalar
Genellikle kaya denilince masif kayalardan oluan zeminler anlalr.kayann
temel teknii zellikleri, kaya trleri arasnda fark gzetilmeksizin, genellikle
teki temel zemini trlerinden daha elverilidir. Bizzat dalm kaya, eer
serbest yark ve delikte niform zellik ve yeteli kalnlkta bulunursa, ok iyi bir
temel zemini oluturur. Tabakal veya fayl kayalarda, nemli lde yatay
ykler tanyorsa veya ev dzeltilmesinde heyelan tehlikesi varsa, kural olarak
zel aratrmalar yapmak gereklidir.
1.2.2.3.3. Dolma Zeminler
Dolma zeminler szyle, sonradan dklerek doldurulan zeminler ile akarsular
tarafndan oluturulan dolma zeminler amalanmaktadr. ki snfa ayrlr:
a) Sktrlmam dolgular: herhangi bir biimde bir araya getirilmi olup,
sktrlmam dolgu zeminlerdir. Sktrlmam dolmalar balantsz zemin
trlerinden oluuyorsa derin sarsma yntemi ile sktrlabilir.
b) Sktrlm dolgular: balantl, balantsz veya organik dklerden oluan,
yeterli lde sktrlm dolma zeminlerdir.(rnein, yap dknts, curuf,
maden artklar)
Skma yetenei olan dolgu zeminler, modern ve yksek sarsma kapasiteli
sktrma teknii yardm ile olaan st derecede yksek bir yerleim sklna
getirilebilir. Bylece bu zeminlerin temel teknii asndan zellikleri, en az
doal olarak yerlemi zeminlerinkine eit duruma getirilebilir. Hatta kural olarak
onlarn zerine kabilecei sylenir.

1.2.3 ZEMN TRLERNN ZELLKLER

1.2.3.1. Genel Bilgiler

Olaanst

ekilde

birbirinden

farkl

zemin

trlerine

ait

zelliklerin

bulunmasnda, bu zelliklerin saysal deerlerini bulmay amalayan zemin

mekanii aratrma metotlar yardmyla ncelikle aadaki sorunlarn zlmesi
istenir:
a)

Zemin trlerinin snflandrlmas(klasifikasyonu)

b)
c)

Zemin durumunun tanm

Teknik

nlemler(

rnein,

taban

suyu

d,

sktrma

salamlatrma gibi) ve yaplarn etki alannda bulunan temel zeminin

davran (rnein yap sisteminden gelen ykler altndaki oturma
davran) nedeniyle zemin durumundaki deiikliklerin nceden tayn
d)

Yaplarn stabilite gvenlii derecesinin saysal olarak bulunmas

(rnein, oturmaya zemin krlmasna devrilmeye, kayma ve heyelana
kar gvenlik derecelerinin bulunmas)

e)

Gerek deerlerin, baka bir deyile temel ve toprak inaat

uygulamalarndan elde edilen deneyimlere dayanan saysal deerlerin
bulunmas. Bu zemin zelliklerinin bulunmas ilemi ister istemez
temel zeminin yerindeki hacmine gre ihmal edilebilecek oranda kk
llerdeki zemin rneklerinin alnmas, tanmas ve laboratuarda
deneyin hazrlanmas srasnda rnekte bir miktar bozulma (rselenme)
olabileceinden, laboratuarda bulunan zemin zellikleri gerektekinden
az ok farkl olmaktadr. Bu nedenle malzeme denemeleri deney
sonularndaki rapor deerlerinden zeminin fiziksel tanm deerleri
elde edilemez. Bununla birlikte elde edilen tanm saylarnn byklk
sralamasnn, doru belirleme yapmaya elverili olduunu deneyimle
gstermitir. Zemin mekanii hesaplar iin tanm saylarndan
yararlanmada yalnz bir gerek gz nne alnmakla kalnmaz, ayn

zamanda elde edilen deerlerin gerilme durumlarna bal olup

olmadnn veya hangi lde bal olduunun kontrol edilmesi
gerekir.
Zeminlerin deneyler aracl ile elde edilen en nemli fiziksel zellikleri
1.1

de

topluca

verilmitir.

Bir

zeminin

temel

teknii

Tablo

ynnden

deerlendirilmesinde, zeminin tek bana bir fiziksel zelliinin deneysel olarak

bulunmas hibir zaman yeterli deildir.
Burada genellikle zemin trne gre en az aadaki zelliklerin bilinmesi
gereklidir:
Balantsz Zeminler: Dane dalm, yerleim skl,(kesme dayanm)
Balantl Zeminler: Su kapsam, konsistans snrlar (kvam limitleri ),
sktrlabilirlik, (dane dalm), (kesme dayanm)
Organik Zeminler: Su kapsam, konsistans snrlar (kvam limitleri ),
sktrlabilirlik, (dane dalm), (kesme dayanm), organik elerin
miktar
1.2.3.2. Zeminlerin Tanmlanmas ve ndeks zellikleri
Zemin, byk bir ounluunu kayalarn kimyasal veya fiziksel bozumas ile
olumu kat daneler ile daneler arasn dolduran sv (su) ve/veya gazn (hava)
oluturduu bir malzeme olarak tanmlanabilir. Kat-sv-gaz faznn bir arada
bulunmas, kat daneciklerin ok farkl boyut, ekil, fiziksel ve kimyasal yapda
olabilmesi zemini dier malzemelerden farkl ve zor klar. Zeminlerin basit
laboratuar deneyleri

ile

bulunan baz

fiziksel zellikleri,

mhendislik

zelliklerine k tutar ve zeminlerin tanmlanmas ve snflandrlmalarnda

kullanlr. Bunlara indeks zellikleri denir.
1.2.3.3. Zeminlerin Dane Boyutlar ve Dane Boyut Dalm
Zeminlerin en basit indeks zellii dane boyutudur. Zeminlerde dane boyutu
aral ok geni olup zemin danesi olarak kabul edilebilecek en byk dane ap

farkl mhendislik uygulamalarnda farkl alnabilmektedir. Elle kazlan kk

kazlarda ve tabakalar halinde ina edilen dolgularda en byk zemin dane ap
3

0.3 m, kepe gc ile yaplan kazlarda ise limit dane bykl 0.5-1.0 m

mertebesinde tanmlanabilmektedir (Sowers, 1979). En kk daneler ise ancak

elektron mikroskopla grlebilmektedir. Dane boyutu esas alnarak eitli
snflandrmalar

nerilmitir. Ancak yaygn kullanm(Amerikan ve ngiliz

Standartlar) ve hatrlanabilme kolayl asndan M.I.T. (Massachusetts Institute

of Technology) snflandrmas ekil 1de verilmitir. akl, kum, silt ve kil belli
dane boyut aralklarn belirtmekle beraber ayn zamanda belli tr zeminleri de
ifade ederler. rnein, kohezyon ve plastisite zellii olan ama hem silt
boyutunda hem de genellikle 2 m (0,002 mm)den kk daneli olan kil
minerallerini ieren zeminler de kil olarak adlandrlr. Boyutlar 0,002 mmden
kk olan btn daneler de kil minerali olmayabilir. Bu nedenle kil yzdesi
ile kil boyutu yzdesi terimleri bilinli kullanlmal ve sadece dane boyutu
dikkate alnarak yaplan analizler iin kil boyutu yzdesi deyimi tercih
edilmelidir. Tabii zeminler genellikle iki veya daha fazla boyut aralna den
dane dalm gsterirler. Arlka akl ve kum boyutundaki daneler ounlukta
ise zemin, kaba daneli (kohezyonsuz) olarak tanmlanr. Silt ve kil boyutunda
danelerin hakim olmas halinde ise ince daneli (kohezyonlu) olarak
isimlendirilir. Dane ap (boyutu) dalm (granlometri) kabaca silt boyutundan
byk daneler iin kuru veya slak elek analizi, daha kk daneler iin keltme
(sedimentasyon) prensibine bal olarak hidrometre veya pipet metodu ile tayin
edilir. Zemin mhendisliinde pratik olarak kullanlan en kk aklkl elekler
ASTM (Amerikan) Standardna gre 200 no.l elek olup akl 0,075 mm,
ngiliz Standardnda ise 0,063 mm olup grld gibi yaklak olarak
boyutu st limitine tekabl etmektedir.

silt

Dane ap dalmn gsteren granlometri erileri yar logaritmik bir izimle

elde edilir ve ekil 1de gsterildii gibi eksenler tane ap (boyut) D, (veya elek
akl ) (logaritmik lek) ve Dden kk tanelerin arlka yzdesi (elekten
geen yzde)dir. Farkl gradasyon zellikleri olan drt zemin ayn ekil zerinde
gsterilmektedir. Bunlardan zemin Ann yatk olan granlometri erisi, zeminin
deiik boyutlar havi taneleri yaklak ayn oranlarda ierdiini gstermektedir.
Byle bir zemine iyi derecelenmi (iyi gradasyonlu) denir. b erisi ise uniform
veya kt derecelenmi olarak tabir edilen ve tanelerin ounluunun ok dar
bir dane boyut aralnda kald bir zemini gstermektedir.
1.2.3.3.1. nce Daneli Zeminlerde Plastisite
nce daneli zeminlerin mhendislik zellikleri gradasyona bal olmamakta ve
ierdii killi minerallerine bal olarak ortaya kan plastisite zellikleri nem
kazanmaktadr. nce daneli zeminler su muhtevalarna bal olarak kat, yar kat,
plastik ve sv kvamda olabilir. nce daneli zeminlerin ou tabii halde plastik
kvamda bulunur ve bu kvam araln belirleyen en yksek ve en dk
muhtevalarna likit limit (LL veya WL) ve plastik limit (PL veya Wp) denir.
plastisite indisi (PI veya IP) ise u ekilde tarif edilir:
Ip = WL Wp
Zeminin tabii su muhtevas (Wn) ile likit ve plastik limit deerlerini kyaslayan
likidite indisi (LI veya IL)
Wn - Wp
IL = ---------------WL - Wp

Wn - Wp
= -----------------Ip

fadesi ile tanmlanr. ILnin deeri 1den byk ise zeminin likit kvamda , 0 ile 1
arasnda ise plastik kvamda, 0 dan kkse kat veya yar kat kvamda olduu
anlalr.

Relatif Konsistans(Ic),
WL - Wn
Ic = ---------------Ip
Bants ile ifade edilir. Icnin deeri 1den bykse zemin yar kat veya kat , 0
ile 1 arasnda plastik (1e yaklanca daha sert olarak) , ve sfrdan kk ise likit
durumdadr.
Zemini rtre veya bzlme limiti yar-kat ve plastik kvam ayrr ve plastik
kvamda bir zeminin kururken eritii en kk hacimde suya doygun halindeki
su muhtevasdr.
Kvam limitleri tek balarna byk bir anlam tamamakla birlikte ince tanelerin
snflandrlmasnda kullanlrlar ve mhendislik zelliklerine k tutarlar.
Zeminlerdeki kil boyutundaki tanelerin plastiklik derecesi aktivite (A)olarak
tanmlanr ve aada ekilde ifade edilir:
Ip
A = ------------C - n
Burada Ip plastisite indisi ,C kil boyutundan (0.002mm)kk danelerin yzdesi
ve n tabii zeminlerde 5 laboratuarda yorularak hazrlanan kil

minerali

numuneleri ii 10 olarak alnan sabit bir saydr. (Seed ve arkadalar 1964).

Ancak aktivitenin kabaca hesabnda n sabiti ihmal edilmektedir. Killer, A>1.25
ise aktif kil.0,75<a<1,25 ise normal kil ve A<0,75 ise aktif olmayan kil olarak
adlandrlr.

1.2.3.4. Zeminlerin Snflandrlmas

Zeminler iin farkl mhendislik uygulamalarna ynelik olarak eitli
snflandrmalar nerilmitir.bunlarn arasnda birleik zemin snflandrma
sistemi inaat mhendislii uygulama alanlarnda en yaygn kabul grenidir.tablo
1 de verilen snflandrmaya gre arlka %50 den fazlas 200 no.l elek
zerinde kalan kaba taneli zeminler, %50 den fazlas 200 no.l elekten geen
zeminler ince taneli zeminler ana gruplarn oluturmaktadr. Snflandrmada
granlometrik ve plastisite zellikleri kullanlmakta ve iki harfli grup
sembollerinin ilki esas zemin tipini ikincisi gradasyon ve plastisite zelliklerini
belirtmektedir.(tablo 2)rnek olarak GP kt derecelenmi akl, CL dk
plastisiteli kildir.
Tablo 2. birleik zemin snflandrlmasnda kullanlan semboller
lk harf

kinci harf

G: akl

W: iyi derecelenmi

S: kum

P: kt derecelenmi

M: silt

M: plastik olmayan ince taneli

C: kil

C: plastik ince taneli

O: organik kil

L: dk plastisiteli(WL<50)

Pt: turba

H: yksek plastisiteli (WL>50)

nce taneli zeminlerin snflandrlmasnda ekil 2verilen plastisite diyagram

kullanlr. Denklemi Ip = 0,73 (WL- 20) ile verilen A hatt organik inorganik
killeri ayrr. U hatt eitli zeminler iin bulunan Ip ve WL deerlerinin bir
zarfn vermekte olup U hatt zerinde bir deer bulunda tayin edilmi kvam
limitlerinin doruluunun kontrol tavsiye edilmektedir.(Bowles,1984)

1.2.3.5. Zeminlerde Arlk Ktle Hacim likileri

Zemini fazn tekil eden unsurlarn arasndaki ilikiler blok diyagram

kullanlarak verilebilir.
ekil 1.3 Zeminlerde daneler, su ve havann hacim ktle ve arlk ilikilerini
gsteren blok diyagram
1.2.3.5.1. Hacimle lgili likiler
Zeminin toplam hacmi (V), kat tanelerin hacmi (Vs), hava hacmi(Va), ve su
hacmi (Vw)nin toplam olan boluk hacminden (Vv)oluur. Boluk oran e ve
porozite n aadaki gibi ifade edilebilir:
Vv

Vv

e = -------- . n = -------- x 100 (%)

Vs

n
e = ---------1n

e
n = ----------1 + e

Doygunluk derecesi S boluklarn ne kadarnn suyla dolu olduunu belirler ve

Vw
S = -------- x 100 (%)
Vv
olarak tarif edilir. S = %100, suya doygun zemini, S = %0 kuru bir zemini
gsterir. Ksmen suya doygun zemin iin %0 < S < %100dr.
Hava muhtevas A, aadaki ifadeden bulunur.:
Va
A = -------- x 100 (%)
V

1.2.3.5.2. Ktle ve Arlkla Olan likiler

Zeminlerin ktle younluu(veya ksaca younluk) , birim hacim arl

sembolleri ile gsterilirler ,ve aadaki gibi tarif edilirler:
Ktle

= ----------- = -----Hacim

Arlk (kuvvet)

M.g

= ---------------------- = ------- = ------Hacim

(g = yer ekimi ivmesi)

su muhtevas w ise,
Mw

Ww

w = -------- x 100 = --------- x 100 (%)

Ms

Ws

ifadesinden bulunur.
Zeminlerin dane zgl arl Gs ,kat dane kat dane younluu (veya birim
arlk s = Ws / Vs )ile suyun younluk (veya birim arl)arasndaki oran
olarak ifade edilir:
s

Ms

Ws

Gs = ------ = ------ = ----------- = ------------w

Vs w

Vs

Blok diyagram, boluk aran e = Vv / Vs tarifi kullanlarak ekil 3deki gibi

basitletirilebilir. Bu diyagram kullanlarak zeminin younluk ve birim hacim arlklar
iin kuru(k , k)ve suya doygun (d , d) durumlara tekabl eden hacim/ktle/arlk
ilikileri aadaki gibi bulunabilir:

Vw

w . Gs

Suya doygunluk derecesi, S = ------- = ----------Vv

Se = w . Gs
Suya doygun halde S = %100 = 1 olacandan
e = w . Gs dir.
1.2.3.5.3. Younluk fadeleri
M

Mw + Ms

Gs (1 + w)

Gs + Se

= ----- = ------------- = --------------- . w = ------------ . w

V

1+e

1+e

Gs + e
d = ---------- . w
1+e

Ms

Gs

k = ------ = --------- = -------- . w

V

1+w

1+e

1.2.3.5.4. Birim Hacim Arlk fadeleri

Gs + Se

Gs + e

= ----------- . w

d = ---------- .w

1+e

1+e
Gs
k = ---------- . w

1+e
Zeminin su altndaki efektif birim hacim arl

suyun kaldrma kuvveti gz

nne alndndan,
Gs - 1
' = d w = --------- . w
1+e
olarak bulunur. Ancak bu su akm olmad durumda deerli olup zemin iinde
akm sz konusu ise akm yn de gz nne alnarak hesaplanmas gerekir.
Kohezyonsuz zeminlerde davranm belirleyen en nemli parametre relatif
sklk Dr derecesidir aadaki ifade ile verilir:
emaks e

k maks

k k

min

Dr = ---------------- x 100 = ---------- . ------------------- x 100 (%)

emaks emin

k maks k min

burada

emaks ve k min zeminin en gevek durumuna; emin ve k maks en sk durumuna

tekabl eden boluk oran kuru birim arlk deerleridir. e ve k ise zeminin tabii
haldeki boluk oran ve kuru arl gstermektedir.
Sklk snrlar
0 Dr < %33

gevek

%33 Dr < %66

ortask

%66 Dr %100

sk

olarak tarif edilir. (Kumbasar ve Kip,1972)

1.2.3.6. Zeminlerin Sktrlmas
Zemin (toprak) bir inaat malzemesi mesela bir dolgu malzemesi olarak
kullanlacaksa nce laboratuarda sktrma artlar incelenir. Tipik bir
kompaksiyon erisi ekil 4te gsterildii gibi sktrma su muhtevalarna kar
kuru birim arlk (veya younluk) izilerek bulunur. Maksimum kuru birim
arlk (k maks ) optimum su muhtevasnda (wopt ) elde edilir.

Pratikte elde olunamayan ve boluklarda hi hava kalmayacak ekilde yaplan

ideal sktrma artlarnda bulunacak k w ilikisi de (S = 100% erisi) ayn
ekilde verilmitir. Ayn zeminin daha fazla enerji ile sktrlnca bulunan
kompaksiyon erisi , daha yksek bir skmann daha dk bir wopt deerinde
elde edilebileceini gstermektedir. Farkl zemin trlerine ait tipik kompaksiyon
erileri ekil 5te verilmektedir. Grld gibi zeminin plastisitesi arttka
sktrma zorlar ve maksimum kuru birim hacim arlk azalr.
ok sayda deney sonular Atterberg limitleri ile kompaksiyon parametreleri ,
wopt ve , k ve kompaksiyon enerjisi arasnda istatiksel ilikilerin varln ortaya
koymutur (lker, 1985). Plastik limit ve optimum su muhtevas arasnda
wopt = wp 4 %
gibi bir bantnn kabul edilebilecei nerilmitir.
Arazide sktrmann yeterli olup olmad arazi kuru birim arln
laboratuarda elde edilen maksimum kuru birim arln belli bir yzdesi
(genellikle %95) olmas artnn istenmesi eklindedir (ekil 4).
1.2.3.7. Zeminlerin ndeks zelliklerinin Mhendislik zelliklerine Ik Tutmas
Herhangi bir gme, oturma veya ev kaymas analizi yapmak iin ok detayl
arazi, laboratuar ve bilgisayar almas gerekebilir. Ancak, bir zemin veya temel
probleminde ne tip bir sorun kabileceini hissedebilmek, grebilmek; bir
mhendislik sezi ve duyarllna ulaabilmek mhimdir. Bazen zeminin indeks
zellikleri bile mhendise baz uyarmalar yapabilir. Aadaki ksmlarda indeks
zelliklerine gre snflandrlan zeminlerin genel davranmlarna deinilecek,
indeks zellikleri ve mhendislik zellikleri arasnda bulunan

korelasyonlardan

baz rnekler verilecektir. Ancak bunlarn sadece bir fikir vermek amacn

tadn salkl zmler iin her zemin ve her problem iin hakiki
parametrelerin bulunmas gerektii aktr.
Zeminlerin gradasyon ve plastisite zelliklerini ieren indeks zelliklerinin ,
benzer mhendislik zelliklerini tayan zemin trlerini gruplandrmak amacyla
snflandrmada kullanldna deinilmiti. Ana grup olarak belirlenen kaba ve
ince daneli zeminlere rnek olarak kum ve kilin davranmn kabaca aadaki
gibi karlatrabiliriz (Capper ve Cassie, 1969):
KUM

KL

Boluk oran dk

Boluk oran yksek

Kuru olunca kohezyonsuz

Su muhtevasna bal olarak

Yksek kohezyonlu

sel srtnme yksek

sel srtnme dk

Plastik deil

Plastik

Skabilirlii az

Skabilirlii fazla

Skma yk tatbik edilir edilmez

Skma (konsolidasyon) uzun srede

meydana gelir

meydana gelir

Geirimli

Pratik olarak geirimsiz

Kaba daneli zeminlerde gradasyon ve skln mhendislik zelliklerini

belirleyen en mhim faktrler olduu ve iyi derecelenmi, sk zeminlerin yksek
dayanm, yksek tama gc, dk skabilirlik, dk geirgenlik gibi
aranlan davranmlar gsterdii anlatlmt. Rutin zemin tanmlama deneyleri
arasnda dane eklini (kresellik ve yzey przll) belirleyen yntemler yer
almamakla birlikte, kaba daneli zeminlerde dane ekli de nemlidir. rnein,
danelerin keli veya yuvarlak olmas kohezyonsuz zeminlerde isel srtnmeyi
dolays ile kayma dayanmn etkileyen faktrlerden biridir. Zemin ierisindeki
plastik ince daneler zemin davranmn byk lde etkiler ve bazen kaba daneli

bir zeminin % 10-20 kadar yksek plastisiteli kil minerali iermesi zeminin ince
daneli zemin gibi davranmasna sebep olabilir (Sowers, 1979).
Zeminin jeolojik gemii, yapsndaki fisr ve atlaklar gibi sreksizlikler de
davranmn etkiler. Jeolojik gemii asndan zeminler iki gruba ayrlrlar.
Zemin oluumu ile gnmze kadar geen zaman iinde bugnknden daha fazla
(efektif) gerilmeler altnda kalmamsa normal yklenmi veya normal
konsolide zeminler denir. nceden bugnknden fazla bir yklenmeye maruz
kalma erozyon, kuruma ve yer alt su tablasnn ykselmesi gibi nedenlerle ortaya
kar ve bu tip zeminler ar konsolide zeminler olarak adlandrlabilir. Normal
konsolide killer genelde yumuak normal konsolide kumlar ise gevek veya orta
skdr. nceden yklenmi killer daha serttir. Bu bakmdan normal konsolide
zeminler ykler altnda ok daha fazla oturma gsterir ve kayma dayanm ve
tama gc daha dktr. Trkiyedeki zeminlerin byk bir ksm nceden
yklenmi durumdadr. Ar konsolide killerde tabii su muhtevas plastik limit
civarnda normal konsolide killerde likit limite yakndr. Grld gibi tabii su
muhtevasnn Atterberg Limitleri ile kyaslanmas zeminin jeolojik gemii ve
buna bal olarak beklenilen davranm hakknda fikir vermektedir.
Zeminin skabilirliini ifade eden parametrelerden skma indisi Cc ile likit
limit, tabii su muhtevas, tabii boluk oran, plastik limit ve kil yzdesi arasnda
ok sayda korelasyonlar nerilmitir (Ansal ve Gne, 1987, Ylmaz, 1987).
Tablo 3te bunlardan balcalar verilmektedir.
Tablo 3. Sktrma ndisi Bantlar (Ansal ve Gne, 1987)

nerilen Bantlar

Zemin Cinsleri

Kaynak

Cc = 1,15 (eo 0,35)

Btn killer

Nishida (1956)

Cc = 0,30 (eo 0,27)

Siltli killer

Hough (1957)

Cc = 0,75 (eo 0,50)

Dk plastisiteli

Cc = 0,40 (eo 0,25)

zeminler

Sowers (1970)

Btn doal

Azzous, Krizek

zeminler

ve Corotis (1974)

Cc = 0,01 wn

Chicago killeri

Osterberg (1972)

Cc = 0,01 (wn 5)

Btn doal

Azzous, Krizek

zeminler

ve Corotis (1974)

Cc = 0,07 (wL 7)

Yorulmu killer

Cc = 0,009 (wL 10)

Normal konsolide

Cc = 0,006 (wL 9)

Skempton (1944)
Terzaghi ve

killer

Peck (1967)

Btn doal

Azzous, Krizek

zeminler

ve Corotis (1974)

Sowers (1979) Cc = 0-0,19 iin dk skabilirlik, Cc = 0,20-0,39 iin orta

skabilirlik, ve Cc 0,40 iin yksek skabilirlik tanmlarn kullanmtr.
Killi suya doygun olmayan zeminlerin su emerek hacminin *****

veya

hacminin artmasnn engellenmesi durumunda ar basn tatbik etmesi ime

zelliidir. Bu tip zeminler kuruduklarnda da bzlmeye maruz kalrlar. ime
sorunu yol, havaalan kanal kaplamalarna byk apta zarar verebilir. Bu
zeminin ime zellii olup plastisitesi indisi, bzlme (rtre) limiti, aktivite
boyutu yzdesi gibi indeks zelliklerinden tahmin edilebilir (Wasti ve Ergun,
1985). nerilen basit korelasyonlarda biri Tablo 3te verilmektedir. ime
potansiyeli olan bir zemin, balangta kuru ve sk ise kk ykler su alnca
veya tabii buharlamann nlenmesi neticesinde su muhtevas artarsa ime
gsterir.
Tablo 3. ime Potansiyeli ve Plastisite ndisi
ime Potansiyeli

Plastisite ndisi

Gevek tabii zeminlerde, toprak ve kaya dolgularda zeminin slanmas veya suya
doygun hale gelmesi skmaya yani kme tabir edilen oturmalara sebep olabilir.
Karakaya demiryolu kprs yaplrken, baraj glnn dolmas ile sular altnda kalacak
kuru alvyon tabakalarna rastlayan kpr ayaklar iin byle bir tahkik yaplmas
gerei ortaya kmtr (Ordemir, 1985). Tabii zeminlerde, (suya doygun durumdaki su
muhtevasnn likit limite eit veya byk olmas kriterinden hareket edilerek)
G s . w
k -----------------

(wL ondalk

olarak) 1 + wL Gs
olduu takdirde kmenin beklenebilecei nerilmitir (Holtz ve Hilf 1961, Das,
1984ten). kmeye mtemayil ve gevek yapda bir zemin balangta kuru ise,
suya maruz kalnca zellikle byk ykler altnda kme gsterebilir.

Zeminlerin kuru iken dayanmlar ile plastisite arasnda da iliki vardr.

Bunu tespit iin 40 nolu elekten (0,4 mm) geen daneler gerekirse su
ilave edilerek yorulur ve bir kp yaplr. Havada veya gnete
kurutulduktan sonra parmaklarla krlr. Tablo 4 bu basit denemenin
deerlendirilmesi iin kullanlabilir.

Tablo 4. Zeminlerde Plastisite ve Kuru Dayanm (Sowers, 1979)

1.3 ZEMNLERN KOMPRESSBLTE-KONSOLDASYON VE KAYMA

DAYANIMI ZELLKLER

1.3.1 EFEKTF GERLME KAVRAMI

Efektif gerilme ()zemin ktlesi iinde daneden daneye aktarlan kuvvetlerin
yaratt , dorudan doruya llemeyen gerilmeyi temsil eder. Zeminde hacim
deiikleri ve kayma dayanmnn domas efektif gerilmelere baldr. Suya
doygun zeminlerde efektif gerilme Terzaghi tarafndan
= u

veya

= + u

olarak verilmitir. Burada, dzlemin birim alanna dik olarak etkiyen zeminin
toplam arlnn dourduu kuvvettir, ve toplam normal gerilme olarak
tanmlanr.
u ise boluk suyu basncdr ve toplam gerilmenin boluk suyu tarafndan tanan
ksmn gsterir.zemin yzeyinin ve yer alt statik su seviyesinin yzeyden h w
derinliinde olduu bir durumda , z > hw derinliinde dey efektif gerilme
aada gibi hesaplanr.
= hw . + (z hw) d
u = (z hw) w
= u = hw . + (z hw) .
Burada , yer alt su seviyesinin stndeki zemin iin ortalama birim hacim
arlktr ve kuru , slak veya kapileriteden dolay doygun duruma tekabl
edebilir.
w suyun birim hacim arl, = (d w) efektif birim arlk olup su seviyesi
altnda suyun hidrostatik kaldrma kuvvetinin etkisini gsterir. Boluk suyu
basnc, u, yer alt su seviyesinde atmosferik basnca (sfr) eit olup su
seviyesinin altnda hidrostatik dalm gsterir.
Suyun yzeysel gerilim etkisi ile yer alt su seviyesinin stne kt kapiler
blgede boluk suyu basnc negatiftir (u < 0) ve deeri kabaca w x hc ile
bulunabilir. hc, negatif boluk suyu basncnn bulunmas istenen noktann yer
alt su seviyesinden yksekliidir. Su akm mevcutsa boluk suyu basnc akm
andan elde olunur. Artezyen su basnc durumunda , basnl su ihtiva eden
akiferde ve stndeki geirimsiz tabakada statik yer alt suyu basncnn stnde
bir boluk suyu basnc mevcuttur.
Zemine etkiyen yklerde artma zemin ktlesinde bir hacim deiiklii
dourmaya alr.suya doygun ve geirgenlii dk killi zeminlerde , su
skabilir bir malzeme olmadndan ve boluklardaki su hzla dar

kmayaca iin hacim deiiklii hemen meydana gelmez. Bu boluk suyu

basncnn geici olarak , u kadar artmasna sebep olur ve efektif gerilmede
hemen bir art almaz. (rnein toplam dey gerilmede meydana gelen art ,
tek ynl skma konsolide artlarnda u = kadar bir ilave (ar) boluk
suyu basnc domasna neden olur.) zamanla boluk suyunun bir ksmnn geici
akmla drene olmas ile basnlar sner, efektif gerilmede ve hacimde tedrici
deiiklik (dey gerilmelerin artmas durumunda konsolidasyon ve oturmalar )
meydana gelir. Zemin zerine etkiyen ykn azalmasna rnek olarak kazlar
yarmalar ve toprak baraj rezervuar seviyesinde ani su seviyesi d
gsterilebilir. Bu durumda ilave boluk suyu basnc negatiftir (u <0) ve uzun
vadede hacim artmas meydana gelebilir.
Killi zeminlerde zemine etkiyen kuvvetlerin deitirilmesinden hemen sonraki
durum drenajsz safha ilave boluk suyunun snmnn uzun srede
tamamlanmasndan sonra ulalan durum ise drenajl safha olarak anlr. ev
stabilitesi analizi ve tama gcnn tayini gibi problemlerde drenajsz safha iin
ksa sreli inaat sonu hali) ve drenajl safha iin uzun sreli stabilite tabir
edilen ve farkl kayma dayanm parametrelerinin kullanld iki ayr tahkik sz
konusu olabilir.
Kum gibi geirgenlii yksek olan zeminlerde ilave boluk suyu basnlar ok
ksa srede kaybolduundan sadece drenajl safha durumu geerlidir.
1.3.2 ZEMNLERN KOMPRESSBLTE VE KONSOLDASYONU
Kompressibilite (skabilirlik) genel olarak malzemenin birim basn artna
tekabl eden birim hacim deiimi olarak tarif edilebilir. Konsolidasyon ise
zeminlerde toplam gerilmenin artmas (yk tatbiki) veya boluk suyu basncnn
azalmas (su tablasnn veya artezyen basncnn drlmesi) neticesinde efektif
gerilmelerin artmasyla meydana gelen , boluk suyunun ar boluk suyu basnc
snene kadar drenaj ile oluan tedrici bir hacim azalmasdr. Silt ve kilerde dk

permeabilite nedeniyle konsolidasyon ok dk olduu halde , kum ve

akllarda suya doygun halde bile hacim deiiklii ve oturma ani olur. Kaz
yaplarda efektif gerilme azalr ve kabarma (ime) meydana gelir.

dometre deneyi
Pratik problemlerde genellikle yanal boy deiiminin sfr olduu tek ynl
skma kabul yaplr. Bu sebepten zeminin kompressibilitesi ve konsolidasyon
hz, tek ynl skma artlarn salayan dometre aleti kullanlarak bulunur.
ekil 1a da grld zere zemin numunesi rijit bir halka iine yerletirilir, alt
ve st yzeyleri boluk suyunun drenajna imkan vermek zere gzenekli talar
konur. Tatbik edilen eksenel yk her defasnda iki misline karlr. Skma
okumalar uygun konsolidasyonun pratik olarak bittii yani ar boluk suyu
basncnn snerek toplam gerilme artnn tamamen efektif gerilmelere
dnt kabul edilen 24 saat sresince alnr. Zeminin ime zellikleri, belli
bir yk kademesine kldktan sonra basn drlp numunenin su alp
imesine izin verilerek belirlenir.
Tek ynl skmada kesit alan kaldndan hacim, numune kalnl ve boluk
oran arasnda aadaki bant vardr:
V

------ = ------ = --------Vo

Ho

1 + eo

Burada Vo, Ho ve eo sras ile balangtaki hacim, kalnlk ve boluk oran

deerlerini, V, H ve e ise bu deerlerdeki deiimleri gstermektedir. Her
ykleme seviyesindeki boluk oran e1, yukardaki ifade ve ekil 1.b gz nne
alnarak iki ekilde hesaplanabilir:
(1)

deney sonundaki su muhtevas : w1

deney sonundaki boluk oran : e1 = w1 . Gs (S = %100 kabul ile)

deney balangcndaki numune kalnl = Ho
deney sonundaki numune kalnl deiimi = H
deney balangcndaki boluk oran = eo = e1 + e

Denklem (1) deki bant,

e

1 + eo

1 + (e1 + e)

------- = --------- = ----------------H

Ho

Ho

yazlarak e ve eo hesaplanr ve benzer ekilde her yk kademesi iin

boluk oran bulunabilir.
(2) Numunenin deney sonunda llen kuru arl = Ms
Herhangi bir ykleme sonundaki numune kalnl = H1
Numune alan = A
Ms
Danelerin edeer kalnl = Hs = ---------AGsw
H1 Hs

H1

Boluk oran = e1 = ----------- =----------1

Hs

Hs

1.3.2.1 Kompressibilite zellikleri

dometre deneyi hesaplarndan basn/boluk oran erileri izilebilir.suya
doygun bir kil numunesi iin bulunan tipik eriler ekil 2 de verilmektedir.
Numune tabiattaki kelmeler srasnda olduu gibi cvk vaziyette hazrland
taktirde e - log

bants lineer olur. Eer bir noktadan

sonra basn

azaltlrsa kil ier ve tekrar yklendiinde efb erisi boyunca tekrar skr. c

efektif gerilmesi aldnda numune tekrar lineer davranm gsterir. Eer

bozulmam bir numune , alnd derinlikteki efektif dey gerilme o den
itibaren abc gibi lineer bir e - log bants veriyorsa bu tip bir zemin normal
konsolide veya normal yklenmi zemin olarak adlandrlr. Zemin jeolojik
gemiinde c > o

basnc altnda konsolide olmu ise e-log bants

efbc erisi tipinde bir davranm gsterir ve c basnc n konsolidasyon basnc

olarak adlandrlr. Ar konsolide veya ar yklenmi olarak adlandrlan
bu zeminlerde tabiatyla n konsolidasyon basnc almad taktirde skma ve
oturmalar az olur.
Zeminin kompressibilite zellikleri aadaki parametrelerle ifade edilebilir :
1)

Hacimsel skma katsays, mv 1

e

(eo e1)

mv = --------- -------- = ---------- ---------------1 + eo

2)

1 + eo

(1 o)

Skma indisi Cc , e - log diyagramnn lineer ksmnn (bakir

konsolidasyon erisinin) eimidir ve birimsizdir.
e

eo e1

Cc = ----------- = ---------------log

log 1 / o

e log diyagramnn imeye tekabl eden ksm takriben bir doru olarak
alnrsa eimi, kabarma (ime) indisi Cs olarak tarif edilir.
1.3.2.2 Konsolidasyon Oturmasnn Bulunmas
Nihai konsolidasyon oturmas Sc esas olarak u ifadeden bulunur :
e
Sc = H = H --------1 + eo

Burada, e, mv cinsinden ifade olunabilir. O taktirde,

Sc = H . mv .
Normal konsolide killer iin ise,
Cc

Sc = H --------- log ----1 + eo

ifadesi kullanlabilir.
Bu ifadelerde o ve 1 , skabilir tabakadaki ortalama deerleri bulmak iin
tabakann ortasnda hesaplanan balangtaki efektif gerilme ve yklemeden
sonraki efektif gerilme deerleridir. hacimsel skma katsays mv oturma
hesaplarna konu olan gerilme deerleri mertebesi iin tayin edilebilir. Birden
fazla kil tabakas iin veya mv ve nin derinlikle deiimi hesaba katmak iin
kil tabakasnn ara tabakalara blnmesi durumunda ayn ifade tabakalarn her
biri iin uygulanr.
Yukardaki ifadelerde tek ynl konsolidasyon kabul yapld iin yk tatbik
edildiinde drenajsz artlar altnda hacim deiiklii olmadan meydana gelen ani
oturma sfrdr ve toplam oturma konsolidasyon oturmasna eittir. Skempt ve
Bjerrum (1957) yanal deformasyonlarn ihmal edilmemesi gereken durumlarda
oturmalarn dometre deneyi sonularndan hesaplanan deerleri kullanlarak
aada deerlerin bulunmasn nermilerdir:

S = S1 + Sc

Sc = Sc

Elastik veya ani oturma killer iin elastik teori zmleri kullanlarak
hesaplanlr. Poisson oran , killerde sfr hacim deiikliine tekabl eden
drenajsz ykleme iin 0,5 alnr. Elastisite modl drenajsz eksenli basn
deneylerinden bulunur. Genellikle gerilme eksenel birim deformasyon erisi

zerinde orijin ve krlmadaki eksenel gerilmenin 1/2ila1/3 ne eit gerilme

deerini birletiren dorunun eimi elastisite modl olarak alnr.
Kumlu zeminlerde , elastisite modl derinlikle artt ve genellikle kum
tabakalar homojen olduu iin toplam oturmaya ei olan ani oturma elastik
zmler yerine plaka ykleme deneyi, standart penetrasyon deney sonular
kullanlarak uygulanan ampirik metotlardan yararlanlr (Craig, 1983).

1.3.2.3. Msaade Edilebilir ve Farkl Oturmalar

Bir temel sistemi tasarmnda oturmalarn yapya ve fonksiyonuna zarar
vermeyecek mertebede tutulmas gerekir. Maksimum oturmadan ziyade yapnn
bir ksm ile dier ksm arasndaki farkl hareketi ifade eden farkl oturma daha
kritiktir ve = smaks smin eklinde tarif edilir. Farkl oturma, asal
deformasyon, / tarifi ile de karakterize edilir. Bu tanmda iki nokta
arasndaki farkl oturma, ise bu iki nokta arasndaki yatay mesafedir. Dier bir
yapnn oturmas uniform ise bu, yapsal bir zarara yol amaz ancak tesisat vs.
etkilenebilir. Farkl oturma bahsine gelirse deme ve duvarlarda atlaklar,
yapnn tayc elemanlarna ve kullanmna zarar hasl olabilir.
Yapnn tolere edebilecei maksimum oturma ve farkl oturmalar, yapnn
rijitlii, yap sistemi, kolon aralklar, yap malzemesi ve binann kullanm gibi
pek ok faktre baldr. Ancak yaplarn ou yar rijit olduklarndan farkl
oturma sorun olabilir. Kumlu zemin tabakalar geliigzel dalm gevek cepler
ihtiva ettiklerinden killi zeminlere nazaran ok dzensiz farkl oturmalar
beklenebilir. Ayrca, kilin aksine oturmalar ani olduundan yapnn kendini farkl
oturmalara adapte etmesi imkan olmaz. Farkl oturmalar azaltmak asndan
kumlu zeminlerde mnferit smeller yerine radye jeneral temel sistemi uygun
zm olabilir. Kum zerindeki smeller iin msaade edilebilir (maksimum)

oturma 25 mm genellikle kabul edilen bir kriterdir. Bu durumda farkl

oturmalarn takriben 20 mmden az olmas beklenir. Radye jeneral iinse 20 mm
kadar farkl oturma limitine karlk 50 mm msaade edilebilir oturma kabul
edilir.

Asal deformasyon iin Bjerrum tarafndan nerilen limitler genel bir fikir
vermek iin aadaki tabloda aktarlmtr.
Tablo 5. Asal deformasyon ( / ) limitleri
1 / 150 Genel binalarda yapsal hasar beklenir
1 / 250 Yksek, rijit binalarn kayklmas fark edilebilir.
1 / 300Panel duvarlarda atlak olabilir. Gezer vin ve krenlerin hareketi
zorlaabilir.
1 / 500atlaklara msaade edilmeyen binalar iin limit.
1 / 600

Diyagonal ekme ubuklu erevelerde ar

gerilme. 1 / 750 Oturmaya hassas, makinelerde sorun.

1.3.2.4. Konsolidasyon Oturma Hz

Tek ynl konsolidasyon iin Terzaghinin verdii denklem aadaki gibidir:
Cv = Konsolidasyon katsays
u

----- = Cv ------t

k
Cv = ----------w m v

Bu denklemde u, kil tabakasnn st yzeyinden z derinliindeki bir

noktadaki ar boluk suyu basncnn, basn artmn tatbikten t zaman

sonraki deerini gsterir. Suyun birim hacim arl ve k permeabilite

katsaydr. Skabilir tabakann tamam iin konsolidasyonun hangi safhada
olduu veya t zamandaki oturma Sct miktar, konsolidasyon yzdesi U ile ifade
edilir:
Sct = U x Sc

U = f (Tv)
Cvt
Tv = ------d2

Burada, Tv birimsiz zaman faktrdr. d ise boluk suyunun serbest drenaj

yzne erimesi iin takip edecei maksimum yolun uzunluudur. Kil
tabakasnn alt ve stnde geirimli tabakalar olduunda ve dometre deneyinde
d = H / 2 , drenajn sadece alt veya stte olmas durumunda d = Hdir. U ve T v
arasndaki iliki kil iinde balangtaki ar boluk suyu dalmna ve drenajn
tek veya ift ynl olmasna bal olup abak veya tablolardan veya yaklak
olarak aadaki ifadelerden bulunur:

U < 60 % iin

Tv = ---- U
4

U > 60 % iin

Tv = 0,933 log (1 U) 0,085

Konsolidasyon katsays Cv dometre deneylerinde her yk kademesindeki

skma - zaman okumalarndan, skma - t veya skma-log t bantlar
kullanlarak bulunur (Kumbasar ve Kip, 1972, nalp, 1982).

1.3.2.5. Zeminlerin Suya Doyurulduklarnda ime ve kme Davran

Kuru veya ksmen suya doygun tabii veya dolgu zeminlerin, zerilerine etki eden
basn deimeden suyla satre olduklarnda gsterdikleri hacim deiiklikleri de

dometre veya tek ynl konsolidasyon artlarn salayan benzer aletler

kullanlarak incelenir. Zemin, kuru younluk, su muhtevas, gradasyon,
konsolidasyon basnc ve hatta suya doyurulma hzna bal olarak miktar
deien ime veya kme gsterebilir. Dolguda gerilme artlarnn tek ynl
gerilme artlarndan sapmas, arazi ve laboratuardaki farkl sktrma yntemi ile
farkl zemin yaplarnn olumas, laboratuar sonularndan arazi tahminleri
yaplmasn gletirmektedir. Ancak genel olarak kuru younluk, su muhtevas
azaldka ve konsolidasyon basnc arttka imeden ziyade kme beklenir.

1.3.3 ZEMNLERN

KAYMA

DAYANIMI

VE

STABLTE

ANALZ

YNTEMLER
Bir zeminin kayma dayanm, belirli artlar (drenaj artlar, ykleme hz gibi)
altnda tayabilecei maksimum kayma gerilmesi olarak tarif edilir. Zeminler
iin krlma hipotezi Coulomb tarafndan aadaki ekilde verilmitir:
f = c + f tan
Burada,

f = kayma dayanm
f = kayma dzlemine etkiyen toplam normal gerilme
c = kohezyon

Toplam gerilmelere gre

= kayma direnci as }
Efektif gerilmeler cinsinden bu ifade
f = c + f tan = c + (f u) tan
eklini alr. Bu denklemde f krlma esnasnda kayma dzlemindeki efekyif
normal gerilme, u boluk suyu basnc, c ve efektif gerilmelere gre kayma
dayanm parametreleridir. ekil 3de grld gibi, krlmaya tekabl eden
Mohr gerilme dairesi krlma zarfna teettir ve teet noktasnn koordinatlar (f ,
f ) krlma annda kayma dzlemine etkiyen normal ve kayma gerilmesi

deerlerini verir. Krlma anndaki asal (efektif) gerilmeler 3 , 1 ve kayma

dayanm parametreleri ve kayma dzlemine etki eden gerilmeler arasnda
aadaki bantlar vardr (ekil 3):
AB

1 / 2 (1 3)

tan = ------- = ---------------------------------QB

c cot + 1 / 2 (1 + 3)

dzenlenince :

(1 3) = 2c cos + (1 + 3) sin
eklini alr ki bu ifade Mohr-Coulomb Krlma Hipotezi olarak adlandrlr.
Kayma dzlemine etki eden normal ve kayma gerilme deerleri de aadaki
denklemlerden bulunabilir:
f = 1 / 2 (1 3) sin 2
f = 1 / 2 (1 + 3) + 1 / 2 (1 3) cos 2
Burada , kayma dzlemi ile byk asal dzlem arasndaki adr:
= 45 + / 2
Krlma zarf deneysel olarak, kayma dzlemi zerinde krlma anndaki normal
ve kayma gerilmelerinin llmesi ile (rnein, kesme kutusu deneyi) veya
krlma anndaki asal gerilmelerin llmesi ile (rnein eksenli basn
deneyi) Mohr gerilme dairelerinin mterek teeti izilerek elde edilir.
1.3.3.1. Kayma Dayanm Deneyleri
Kayma dayanm parametreleri tabii zeminlerde bozulmam temsili numuneler,
dolgularda ayn artlarda sktrlm numuneler zerinde laboratuar kesme
deneyleri yaplarak bulunur.

Direkt kesme (kesme kutusu) deneyinde, numune kare veya daire kesitli, orta
yksekliinden ikiye ayrlm bir kutu iine yerletirilir. Dey yk tatbik edilir.
Kutunun st yarsnn alt yars zerinde hareketi ile yatay kayma dzlemine sabit
tutulan dey yk altnda kesme kuvveti tatbik edilerek numune krlr (ekil 4).
eksenli basn deneyi, en yaygn olarak kullanlan ve btn zemin tipleri iin
uygun bir deney yntemidir. Deneyin avantaj drenaj artlarnn kontrol
edilebilmesi

ve

boluk

suyu

basnlarnn

llebilmesidir.

Genellikle

uzunluk/ap oran 2 olan silindirik numuneler kullanlr. eksenli deney

aletinin bir emas ekil 5de verilmektedir. Lastik klfla sarlan numune,
saydam olan silindirik bir hcre iine yerletirilir. Hcreye doldurulan sv
vastas ile hcre basnc veya evre basnc (3) tatbik edilir.

Deviatr gerilmeye (1 3) tekabl eden eksenel yk bir mil vastas ile

numune zerine etkir. Numune altndaki gzenekli alt balk iinden balant ile
boluk suyunun drenaj veya drenaja msaade edilmedii zaman boluk suyu
basnc lmeleri yaplr. Rutin deneylerde hcre basnc (3) sabit tutulur ve
deviatr gerilme (1 3) arttrlarak numune krlr.
Hcre basnc ve deviatr gerilme tatbiki srasndaki drenaj artlarna bal olarak
balca eit eksenli basn deneyi vardr:
(a)

Konsolidasyonsuz-Drenajsz Deney : Hcre basnc tatbiki srasnda drenaja

(konsolidasyona) msaade edilmez. Deviatr gerilme tatbiki (kesme) esnasnda
da drenaja msaade edilmez.

(b)

Konsolidasyonlu-Drenajsz Deney : Numuneye hcre basnc tatbik edilirken

drenaja (konsolidasyona) izin verilir ve sonra deviatr gerilme drenaja izin
verilmeden arttrlarak numune krlr. Parametreler C cu ve cu ile gsterilir.
Efektif gerilmelere gre kayma direnci parametreleri c ve nin bulunmas
isteniyor ise, deneyin drenajsz kesme safhasnda boluk basnlar llr.

(c)

Drenajl Deney : Numune, hcre basnc altnda konsolidasyona braklr.

Drenaj yolu ak tutulmaya devam edilerek, deviatr gerilme ilave boluk suyu
basnc domayacak yavalkta arttrlarak numune krlr. Dolays ile

bu

deneyde toplam ve efektif gerilmeler birbirine eittir. Bu yntemle C d ve d ile

gsterilen efektif gerilmelere gre kayma dayanm parametreleri dorudan
doruya llm olur.
eksenli basn deneyinin zel bir ekli olan ve sfr yanal basn (3 = 0)
artn

salayan

serbest

basn

deneyi

drenajsz

deneydir.

Drenajsz kayma dayanm laboratuarda kanatl kesici (veyn) aleti ile tayin
edilebilir.

Kayma drenci parametrelerini belirlemek iin bahsedilen farkl deneylerin

yaplmasnn

sebebi

kayma

dayanmnn

kullanlaca

kompressibilite

probleminde, zeminin arazide ykleme srasnda maruz kalaca drenaj artlarnn

deneyde salamaya almasdr.burada gz nne alnan husus zemine
gerilmelerin tatbik edilme hznn zeminin konsolidasyonuna olanak salayp
salamamasdr.rnein killi bir zeminde hzla yaplan bir bina iin drenajsz
deney sz konusu iken tabii bir evin uzun sreli stabilite analijinde drenajl
deney uygulanr.
1.3.3.2. Suya Doygun Olmayan Zeminlerde Kayma Dayanm
Dolgu zemini gibi suya doygun olmayan zeminlerde efektif gerilme prensibinin
tatbiki efektif gerilme ifadesindeki ampirik bir ifadenin taynn glnden
dolay

son derece

zordur. Efektif

gerilmelere

gre kayma

dayanm

parametrelerinin tayini iin boluk suyu basnc llmeli konsolidasyonludrenajsz deneyler yapldnda boluk suyu basnc ve boluk hava basncnn

doru llmemesinden dolay hatalar doabilir. (Bishop ve henkel 1962) dier

bir yaklamda numuneyi boluk suyuna ters basn tatbik ederek suya doygun
hale getirip drenajl deneylerle c ve deerlerinin tayinidir.
Toplam gerilmelere gre kayma dayanm parametreleri cu ve u deerlerinin
tayini iin tabii zeminlerde bozulmam numuneler veya dolgu zeminlerinde
arazideki

su

muhtevas

ve

sklkta

hazrlanm

numuneler

zerinde

konsolidasyonsuz drenajsz deneyler yaplabilir. (1 3)f, hcre basnc

arttndan yatay ve lineer olmayan krlma zarf elde edilebilir. (ekil 10). Cu ve
u deerleri krlma zarf belli gerilme aral iin lineer kabul

edilerek

verilebilir. Yksek hcre basnlarnda boluklardaki hava boluk suyunda

eridiinden strasyona ulalr ve u = 0 durumu meydana gelir.

Serbest basn deneyi sonularnn u = 0 kabulne dayanarak yorumlanmasndan

dolay doygum olmayan zeminler iin kullanlmas hataldr.
Boluk basnc katsaylar
Drenajsz artlar altnda toplam asal gerilmelerdeki deiikliklerin yaratt
boluk suyu basnc miktarlar boluk basnc katsaylar ile ifade edilir. Bu
katsaylar laboratuarda eksenli basn deneyi vastasyla llr ve ev
stabilitesi problemlerinde arazideki boluk suyu basncnn tayininde kullanlr.
Bir zemin eleman zerindeki evre basnc drenajsz artlar altnda izotropik
olarak kadar arttrlrsa boluk suyu basncndaki art, u3, aadaki ifade ile
verilir :
u3 = B . 3
burada B boluk suyu basnc katsays suya doygun zeminler iin 1dir, ve
ksmen suya doygun zeminlerde B<1dir.
Byk asal gerilme 1 kadar arttrlrsa,
u1 = AB 1

olarak ifade edilir. Burada AB, olarak da yazlabilir. Suya doygun zeminlerde
B = 1 olduundan,
u1 = A 1
ifadesi bulunur. eksenli deneyde, drenajsz artlar altnda eksenel yk
arttrldnda boluk suyu basnc llerek A deeri bulunur. Boluk basnc
katsays Ann deeri zeminin normal veya ar konsolide olmas, gerilme
mertebesi gibi faktrlere baldr.
Normal konsolide killerde A deeri 0,5 ila 1,0, az ar konsolide killerde 0 ila 0,5
ve ok ar konsolide killerde 0,5 ila 0 arasndadr. Ar hassas killerde A
deeri 1den byk olabilir.
eksenli deneyde olduu gibi izotropik ve eksenel gerilmelerin her ikisinin de
arttrlmas durumunda boluk suyu basnc artmas u aadaki ifade ile verilir :

u = u3 + u1
= B [3 + A (1 - 3 )]
bu denklem dzenlenirse,
u

------ = B [ 1 (1 A) (1 ------)]
1
veya
u
------ = B
1
eklinde yazlr.

ev stabilitesi problemlerinde, muhtemel kayma yzeyleri boyunca boluk suyu

basncnn deeri, o noktadaki dolgu basnc na oranlanarak belirtilebilir. Bu
birimsiz orana boluk basnc oran ru denir.
u
ru = ----h
Burada , zeminin toplam birim hacim arl (gerektiinde suya doygun
haldeki birim hacim arlk), h ise o noktadaki dey dolgu yksekliidir. Toprak
barajlarn eitli safhalardaki (yapm sonu, rezervuar dolu olarak sznt hali vs)
ev stabilitesi tahkiklerinde ru deerleri boluk basnc katsaylar cinsinden ifade
edilebilir. Bu, tipik dolgu zeminlerde ve tipik toprak barajlarda mansap ve
memba evleri iin kabaca ve ev iin ortalama bir r u deerinin belirlenmesine
imkan verdiinden hesaplarda kolaylk salar.

2. SI TEMELLER VE RADYELER
Genellikle temel taban kotuna temel yzeyinden olan derinliin temelin dar
geniliinin 1,5 katn amamas halinde bu tr temellere s temeller denir.
2.1

TPLER
Mnferit Temel : Bir kolonu tek bana tayan ayr bir temeldir.
Birleik Temel : Bu tr temel birka kolonu birden tar.
Duvar Alt Temel : Srekli duvar ykn tar.
Konsol Temel : Bir srekli veya tek temeli mesnetlendiren temeldir.

2.2 SI TEMELLERN YAPIMVE PROJELENDRLMESNDE GZ NNE

ALINACAK HUSUSLAR

Bu tr temellerin yaplmasnda, iyi ve anlaml bir zemin etdnn yaplmas ana

ilke olmaldr. Bunu takiben, u hususlar gzetilir :
Proje Ykleri Belirlenir : Sabit ve hareketli ykler, kar, rzgar, dinamik etkiler vs.
Zemin Profili Tespit Edilir : Bu tespitte, yaplm olan zemin etd ile su tablas
derinlii, zeminin yerinde yaplan SPT, kanatl kesici veya koni deneyleri ile
tayin edilen zellikleri ve ilaveten rselenmemi numuneler kullanlarak bulunan
laboratuar

veriler.

Bu

veriler,

skabilirlik,

zaman-oturma

zellikleri,

snflandrma zellikleri ve mukavemet zellikleridir.

Civarda bulunan mevcut yaplar ve bu yaplarn tasarlanan temel sistemine
etkileri aratrlr.
Temel Derinlii Tespit Edilir : Bu ilem iin olan derinlii. Yzeysel topran
uzaklatrlmas, yzey gevek dolgular stne temel oturtulmas, zeminin ime
veya kme potansiyeli zellikle gz nne alnr.
Temellerin mecburiyet karsnda eimli arazide yaplmalar halinde aadaki
ekilde gsterilen artlara riayet edilir :

a = Asgari don derinlii

b = Kazada en az 0,60 m.
b = Zeminde en az 1,00 m.
Kritik durumlarda kayma dairesi ile tahkikler mutlaka yaplr.
Temeller mmknse ayn kota atlr. Farkl kotlarda temel yaplmasnn
kanlmaz olduu durumlarda aadaki artlara uyulur :

(a / b)asgari

>

(a / b)asgari

> 1

zeminlerde
kayada

Bu hususlar takiben, zemin ettlerinde elde edilen veriler ve ykler kullanlarak

temelin:

a)

Oturma

b)

Tama gc ynnden projelendirilmesine ve tahliline geilir

2.2.1 YZEYSEL TEMEL DERNL SEMNDE DKKAT EDLECEK HUSUSLAR

a)

Temel don derinlii altnda kalacak,

b)

Zeminin hacimsel deiim gsterdii blge dnda kalacak,

c)

Molon ve organik zemin derinlii altna inilecek,

d)

Akarsu ve dalgalarn, andrma ve oyma etkisi dnda kalacak,

e)

Komu yap temelinin zarar grmemesi salanacak,

f)

Bodrum ihtiyac karlanacak.

2.3 ZEMN EMNYET GERLMES KAVRAMI

Bu noktada, zerinde nemle durulmas gereken bir konu, zemin emniyet
gerilmesi kavramdr. ou kez, mhendisler byle bir gerilme bulunmasnn
ok yararl olaca ve ilerini kolaylatraca inanc ile hareket ederler. Yzeysel
zmler peinde olan meslektalarn, kolon ykn bu trl bir gerilme
rakamna blerek temel alann bulduklar ve ii bitirdikleri ok gzlenmitir.
Ne yazk ki zeminlerde, bir elik ubuun ekme mukavemeti veya bir beton
kpn krlma deerine benzer bu tr bir deerden sz edilemez. Zira bir yapnn
gvenli olabilmesi :
a)

Yapnn altndaki temelin gmeye kar emniyetli olmas,

b)

Yapnn, temelde meydana gelecek olan oturmalara kar gvenliinin,

bu oturmalarn tespiti sonucunda saptanmasn ayr ayr aramak gerekir.

Bu

kriterlerin

gzlenmesi sonucunda

yapnn emniyetli olup

olmad

sylenebilir. phesiz ki yapnn projelendirilmesinde bu esaslara uyulmaldr.

2.3.1 GMEYE KARI ZEMN EMNYET GERLMES
meye kar emniyet aada Tablo 1de verilmi olan denklemlerin uygulanmas
ile tahkik edilmelidir.

Bu tabloda :
q = Temel seviyesinde efektif rt yk
c = Kohezyon
= sel srtnme as
Nq , Nc , N = asna bal tama gc katsaylar
= Zeminin birim hacim arl olmaktadr.
Tablo 2.1. Tama Gc Katsaylar

Nc

Nq

5,7

1,0

10

9,6

10

1,2

20

17,7

7,4

5,0

30

37,2

22,5

19,7

40

95,7

81,3

50

347,5

415,1

100,
4
1153
,2

erit Ykl Temel

qult
(1)

CNc + qNq + 0,5BN ....

Kare Smel

qult

1,3CNc + qNq + 0,4BN ....

(2) Dairesel Smel

qult

1,3 CNc + qNq + 0,3BN ....

Tablo 2.2

(3) Burada verilen deerler nihai tama gcn brt deerler olarak verir.
Emniyetli net tama gc ise bu deerden efektif rt yk karlarak bir
emniyet faktr tatbik edilmek sureti ile tariflenir. rnein birinci denklem iin :
qm = (qem)n = qult q = CNc + q (Nq 1) + 0,5 BN (1 / F) .....
(4) F bir emniyet emsalidir. (2 3 olabilir)
2.3.1.1. Kohezyonlu Zemin

Drenajsz bir ykleme sz konusu olacandan = 0 ve Nq = 1 olur. rnein (1)

ifadesi.
CNc
qm = ------------ .....

(5)

ifadesine dnr.

F
Bu ifade, erit ykleme iin olup dikdrtgen bir temel iin (1 + 0,2 B / L) ile
arplmaldr.
2.3.1.2 Granler Zemin
Bu durumda rnein denklem (1)
qm = q (Nq 1) + 0,5 NB ......

(6) olur.

2.3.1.3. Oturmalar
Yukardaki ifadelerle tayin edilen tama glerinin uygulanmas ile tespit
edilecek olan temellerin oturma analizlerinin yaplmas gerekir.
Killerde oturmalar iki sre sonucu oluur :
2.4 STATK HESAPLAR
Zeminin tama gcnn hem gme hem oturmalara kar hassasiyet
belirlenerek tespitinden sonra bu ksmda yurdumuzda yaygn olarak kullanlan
eitli tipteki temellerin statik analizlerine deinilecektir. Bu hesaplarda bulunan
en byk gerilmenin tama gc emniyet gerilmesini gememenin art yannda,
oturma kriterlerine zen gsterilmesi de bir kere daha hatrlatlr. Bu noktada u
hususu belirtmekte yarar vardr :
Takdim edilen metotlar, temellerin davrannn tamamyla rijit olduu esasna
dayanmaktadr.
2.4.1

Mnferit Smel : Yk ve Tek Dzlemde Moment

Bir kolon mnferit smel sistemine aadaki ekilde grld gibi moment
ve ykler gelebilir :
Bu durumda smel altndaki basn dalm lineer olup ve u ifadeler ile
hesaplanr :
V

6e

qmax = ------- (1 + -------) .... (12)

BL

6e

qmin = ------- (1 -------) .... (13)

BL

Burada B moment alan dzlemdeki boyut, L ise dier boyuttur. e eksantriklik

miktarn gsterir.
a)

Ani (elastik) oturma

b)

Zamana bal oturma

Kumlarda oturmalar daha ziyade elastik mahiyettedir. Bu oturmalarn ou bina

ina edilirken grlr, ancak zellikle servis ykleri deiken yaplarda (Silolar,
Dolum Tanklar vs.) ok nemli olur.
Kumlarda kk alar iin bile (6) ifadesi ile ok byk emniyet bulunabilir.
Ancak, zellikle genilii 1,5 m den byk olan smellerde oturmalar nem
kazanr. Gnmzde standart penetrasyon deerini esas olan bir oturma forml
ok kullanlmaktadr ve kullanlmas tavsiye olunur : Bu forml
qu
H = ------------(0,41)N
ifadesidir.

(7)

Burada qu (kN / m ) olarak gerilme, N = SPT deeri H (mm) olarak oturmadr.

Buradan qu = (0,41 (N) (H) .....

(8)

ifadesi yazlabilir. H yerine msaade edilir oturma miktar yerletirilirse tama

gc qu olarak bulunur. Bu deer genellikle (6) ifadesi ile bulunandan kktr
ve kabul edilen deer olur.
Burada kullanlan N deeri, belirli bir tabaka iin alnan en kk deer olmal
(Nm) ve ayrca aadaki artlara gre dzeltilmelidir:
1)

Yeralt su seviyesi dzeltilmesi:

Bu dzeltme
Dw
Cw=0,5 + 0,5 ------------

(9)

Df + B
bants ile yaplr.
Burada :
Cw=dzeltme katsays
Dw=yeralt suyu yzeyine zemin yzeyinden derinlik
Df=temel alt kotuna zemin yzeyinden derinlik
B=temel ksa genilii
olmaktadr.

2)

rt yk dzeltmesi
191,5
cn = 0,77 log -----------

(10)

o
2

o (t / m ) olarak B / 2 derinliindeki efektif gerilmedir.

Bu suretle denklemde kullanlan SPT deeri

N=NmxCwxCn........

(11)

olmak zere bulunur.

Oturmalarda msaade edilebilir miktarlar eitli durumlar iin Tablo 2.3 te
verilmitir. Farkl oturmalar toplam oturmann %75i mertebesinde olabilecei
bilinmektedir.
Tablo 2.3 Msaade edilebilir oturmalar
Hareketin cinsi

yap tipi

miktar

Toplam oturma

yma yap

2,5-5,0 cm

Toplam oturma

karkas yap

5,0-1,0 cm

Toplam oturma

silo, baca, radye temel

7,5-30 cm

Dnme

kuleler ve bacalar vs.

0,004

Dnme

vin raylar

0,003

Dnme

trbinler(makine)

0,002

Dnme

pamuk tezgah(makine)

0,003

Farkl oturma

yksek mtemadi tula duvar

0,0005

Farkl oturma

al sva krlmas

0,001

Farkl oturma

betonarme karkas sistem

0,0025

Farkl oturma

betonarme perde duvar

0,003

Farkl oturma

elik mtemadi yap

0,002

Farkl oturma

elik basit yap

0,005

Not: farkl hareketin olduu iki temel noktas arasndaki aklktr.

Yukarda genel olarak tarif edilen temel projelendirme analiz metotlar, zellikle
zeminin durumuna gre ok titizlikle uygulanmaldr. Tabakalanma olmas, taban
suyu seviyesinin deiimi, don, ime gibi durumlar dikkatle incelenmelidir.

ncelikle son iki husus ok nemlidir. Yurdumuzda don olaylar olduka iyi
bilindii ve don haritalar olduu halde ime ile ilgili ettler yaplmamakta hatta
problem hi bilinmemektedir.
Oysa zeminlerin imesi nedeni ile ABDde ortaya kan hasar orada saptanm
ve yllk 10 milyar dolar olduu grlmtr. Sorunun iyi bilindii bir
memlekette (ABD) kasrga + sel + deprem olaylar sonucunda bir ylda meydana
gelen hasardan daha byk olabilmesi, memleketimizdeki kayplar hakknda bir
fikir verebilir.
Yurdumuzda bu etkiden en fazla zarar gren blgeler yar kurak iklim
blgeleridir. Yani i anadolu ile bat anadolunun bir kesimi, gneydou anadolu
ve dou anadolunun bir kesimi. Buralarda zellikle dikkatli olunmaldr.
Aadaki ekil ok basit zemin parametreleri (kil yzdesi = c; PI = plastislik
endisi) ile iebilen killeri tanmak iin kullanlabilir.
ekil 2.1 Killerde ime potansiyeli
Bu denklemler e < B / 6 hali iin geerli olur. e = B / 6 halinde gen bir taban
basn dalm elde edilir. e > B / 6 hali iin ise aadaki taban azami gerilmesi
aadaki denklem ile hesaplanr :
4

q = ----- -----------3

(14)

(L 2e)
M+Hxd

Burada e = ----------------- ile en geni ifadesini bulur.

V
Genel olarak artnameler e < B / 6 artnn salanmasn ararlar.
Ancak, salam kazada L / 6 < e < L / 4
artna izin verilebilir.

2.4.2 Mnferit Smel : Yk ve ift Dzlemde Moment Bu

durumda
M1

M2

e1 = --------

e2 = -------- olur.

(15)

Taban gerilmeleri ise

V

6e1

6e2

qmax = ------- (1 + ------ + ------)

BL

6e1

6e2

(16)

ve

qmin = ------- (1 ------ ------)

BL

(17)

formlleri ile hesaplanr.

6e1

6e2

------ + ------ = 1 hali iin

L

qmin = 0

bulunur. artnameler, zeminlerde

6e1
6e2
------ + ------ < 1 ...
L

(18)

(19)

artn, yani btn taban zemininin basn altnda olmas artn ararlar.
Zeminlerde, aksi varit olduu takdirde proje tekrar hazrlanr.
2.4.3. Simetrik Olmayan Temeller :
Komu bir binann temeli, projelendirilecek temele taabilir. Bu durumda iki hal
sz konusudur :

1)

Eer bir simetri ekseni zerinde bir simetri var ise her iki eksen
zerinde temelin atalet momentleri hesaplanr ve taban gerilmeleri
kritik noktalarda bulunur. Aadaki ekilde 1-1 ekseni ve2-2
ekseni ile a,b,c,d,e,f,g,h noktalarndaki gerilmeler

M1

M2

= ------ ------- x1 ------- x2

A

I1-1

(20)

I2-2

ifadesiyle hesaplanr.

Burada 1-1 ve2-2 eksenleri arlk merkezinden geerler. M1-1 ise 1-1 ekseni
etrafndaki moment olur. 1-1 ayn zamanda simetri eksenidir.

2)

Eer herhangi bir eksen etrafnda simetri yok ise fakat smel
dnda kalan alan smel alannn % 20sini amyor ise yine
yukardaki usul kullanlr. Aadaki ekil bu hali zetler:
A1
------- < 0,20
A

her iki halde de kolonlarn durumundan veya yk deerlerinden tr yk tatbik

noktas arlk merkezinden gemeyebilir. M1-1 ve M2-2 momentleri bu nedenle
oluurlar.
A1
3)

------ > 0,20

A
halinde yukardaki hesaplarn asal atalet moment eksenleri tayin edilerek
yaplmas gerekir.
V

6e

qmax = ------- (1 + ------)

BL
L

L = L + 2e

------- = --------------BL

B (L + 2e)

Eksantriklik ,yukardaki ekilde grld gibi uzunluk (L), L = L + 2e kadar

uzaklarda ortadan kaldrlabilir ve uniform basn salanabilir. Bu tavsiye
edilecek bir husustur.
Yanda bir komu temelin olmas nedeniyle bu uzatma yaplrsa aada sz
edilen trapez smel tipine gidilebilir.
Bu smellerin betonarme projeleri yaplrken baz statikerler temeli ters evirir ve
mesela Cross metodu ile zerler bu yanltr temel kolon ykleri ve zemin
basnc alnarak dorudan moment ve kayma kuvvetleri hesaplanr.
Trapez smel :
Trapez smeller yukarda anlatlan nedenlerle uniform basn elde etmek iin
yaplrlar.
Aadaki ekilde A, arlk merkezini , E ise x-x simetri ekseni zerinde alnan
kesitteki orta noktay gstermektedir.bu kesit smel dikdrtgen olsa idi onu
gsterecekti eklinde dnebiliriz.Uniform basn elde etmek iin alan yle
ayarlanmaldr ki yklerin bileleri V ykn karlayacak ekilde ve A
noktasndan tatbik olunsun.
Bu artlar u ekilde yerine getirilir:

1)

smelin L uzunluu bellidir.

smel aral

B1 + B2

W= L x c x -------------

(21)

2
smel alan

A = 1 / 2 (L) (B1 + B2)

(22)

dir.
2) dolays ile
V + W = 1 / 2 (B1 + B2) ifadesinden

(23)

(B1 + B2) hesaplanr.

3) yklerin A noktas etrafnda momentlerin alnmas ile de x mesafesi bulunur.
4) trapezlerin kenarlarndan arlk merkezine olan mesafeyi (x) veren geometrik
denklem
L

B2 + 2B1

x = ------ x -------------3

(24)

B2 + B1

ifadesi ile (B1 + B2) nin bilinen deeri kullanlmak sureti ile B1 ve B2 hesaplanr.
zel durumlar :
Moment olmas halinde tama gc deeri:
Emniyetli tama gc deerleri tayin edildikten sonra tayabildikleri ykn bu
deerin temel alan ile arplarak bulunduu malumdur.
Ancak , moment olmas halinde temel faydal taban alan
A = (L 2e1) (B 2e2)

(25)

Halinde momentlerin tatbik dzlemi zerindeki eksantriklik oranlar gz nne

alnarak hesaplanr. Kaldrma kuvvetine maruz smel su altndaki smellerde

kaldrma kuvveti etkir. Bu durumda bu kuvvete kar genellikle 1,5 olan bir
emniyet misali ile tahkik yapmak gerekir:
W1 + W2 + F
Fem = ------------------U
Burada
W1 = temelin arl
W2 = temel evreleri topran arl
F = srtnme katsays
U = w x B x L x hw
w = suyun birim hacim arl
B ve L = temel boyutlar (B=1)
hw = su st kotu ile temel alt kotu
arasndaki mesafe
Kohezyonlu zeminlerde F = C x Df x L
Df = temel derinlii
C = kohezyon
L = temel eni (temel boyu birim uzunluktur)
Granler zeminlerde
F = o Ko x Df x L
dir.
Ko = 1 sin
o = 1 / 2 Df . ( w) olarak bulunur.
= zeminin toplam birim hacim arl
=isel srtnme as

2.4.4 Mtemadi Smeller

Bu smellerde de yukarda olduu gibi dey ykler toplam ile hesaplanan
eksantriklik oranlar 12 ve 13 no.l denklemlerde yerini korur. En yksek
gerilmenin zemin emniyet gerilmesi altnda kald ve oturma artlarnn
saland saptanr. Aadaki ekil bu durumu yanstmaktadr.
1, 2, 3 ,4 = V1, V2, V3, V4 e merkezden mesafeler
Bileke : V = V1 + V2 + V3 + V4
Eksantriklik oran : e = 1 / V (V1 1 + V2 2 V3 3 V4 4 M2 + M3)
V

6e

6e

Zeminde basn : qmax = ------- (1 + -------) ; qmin = ------- (1 -------)

BL

BL

2.5 RADYE TEMELLER

Radye temeller, genelde zeminin emniyetli tama gcnn dk olduu
durumlarda mnferit smeller ile yaplan temel yzey alan hesaplarnn binann
mimari alannn yarsndan fazlasn igal ettii zaman dnlrler. Bu
durumda ok byk ihtimalle radye temel dier sistemden daha ekonomik olur.
Ayrca zeminin temel altnda yerden yere ok deiken olduu hallerde de radye
temeller yararl olurlar.
2.5.1 RADYE TEMEL TPLER
Radye temeller aadaki ekillerden biri olarak ina edilebilirler : a) Bu ekilde
bir deme dorudan kolonlar tar. zel durumlarda kolon altlar demede
biraz yukar veya aa doru kalnlatrlabilir.
b) Bu sistem temelde ok rijit, iki yanda kirilerle tekil edilmi bir radyedir.

c) Bu sistemde alt bodrum kata tamamen betonarme perde duvarlarla tekil

edilmi bir ok rijit radye grlmektedir.

2.6. RADYELERN TAIMA GLER

Granler Zemin zerine Oturan Radyeler :
Bu radyelerde tama gc, aynen granler zemin zerine oturan s temellerde
olduu gibi (7) ifadesi ile bulunur. Ancak bulunan buradaki (0,41) deeri (0,22)
olarak deitirilir.
Kil Zeminin zerine Oturan Radyeler :
Bu radyeler iin de (1) (2) (3) denklemlerinde biri kullanlabilir. Nq = 1 , N = 0
olduundan ifade
qult = CNc + qNq

(27)

haline dnr.

Emniyetli tama gc de

qoc = 1 / F (CNc + qNq)

(28)

olur.
Burada A radye alan, Qda radye zerindeki toplam yk ise Q / A qa olmaldr.
Burada Qnun hesabnda u hususa dikkat etmek gerekir :
Qt = QD + Q2 Q3

(29)

QD = Yap yk (radye arl dahil)

Q2 = Hareketli yk
Q3 = Hafredilmi olan topran arl
Radye temelin zellii (29) ifadesinde grlmektedir. Eer derine oturtulan bir
radye varit ise Qt sfra yaklaacaktr. Bu durum zellikle zayf zeminler iin ok
yararl olup ve birok halde kazkl temele gitmekten kurtulunabilir.

3. KAZIKLI TEMELLERE GENEL BR BAKI

Temeller, genel bir ereve iinde iki grup halinde dnlrler bunlar yzeysel
temller, derin temeller dir. Zemin artlar uygun olduu hallerde kullanlan
yzeysel temeller ,mnferit smel, mtemadi smel, radye temel eklinde olabilir.
Zemin artlarnn yzeysel temel yapmaya msait olmad veya st yapdan
gelen yklerin fazla olduu durumlarda yzeysel temelle yeterli olmazlar. Bu
durumda ykleri daha derinlerdeki salam tabakalara aktarmak , ve yapnn
yapaca oturmalarn istenen snrlar ierisinde kalmasn salamak iin derin
temeller ina edilir,
Derin temeller tabiri, izafi bir durum ifade etmekte olup genel olarak derinlii,
geniliinden daha byk bir temeli ifade etmek iin kullanlr ve kazkl
temeller, kesonlar ve derin ayak temelleri iine alr. Bunlarn iinde en yaygn
olarak kullanlan kazkl temellerdir.
3.1 KAZIKLI TEMELLERN GENEL ZELLKLER
Kazkl temeller uzun ve nispeten ince yap elemanlardr. Kazklar st yapdan
gelen ykleri, daha aada bulunan zemin tabakalarna aktarrlar. Kazkl
temelleri, ykleri tama ve iletme ekillerine ve yapldklar malzemeye , zemin
yerletirme

tarzna

yapldklar

veya

ina

edildikleri

teknolojiye

gre

snflandrmak mmkndr.
Ykleri tama ve zemine iletme tarzlarna gre kazklar:
a) Srtnme kazklar
b) U kazklar
olarak ikiye ayrlrlar. Kazklar genel olarak ykleri hem evre srtnmesi ile
hem de u mukavemeti yolu ile tamakla birlikte, ykn nemli bir ksm
kazn etrafndaki evre srtnmesi ile tad taktirde bunlara srtnme
kaz da denir.

U kazklar ise, yk aadaki saydam bir tabakaya (kaya veya sk kum-akl

gibi) kazk u direnci yolu ile aktarlrlar ve evre srtnmesi bu kazklarda ihmal
edilecek seviyelerdedir.
Dier bir snflandrma, kazklarn yapldklar malzemeler gz nne alnarak
gruplandrlmasdr. Buna gre de kazklar, beton kazklar, elik kazklar, ahap
kazklar, kompozit kazklar gibi snflara ayrlabilirler.
Bir baka snflandrma, kazklarn zeminde sebep olduklar deformasyonlar
ynnden yaplmakta olup, kazklar, deplasman kazklar ve deplasman
yaratmayan kazklar olarak ikiye ayrlabilirler. Birinci tip kazklar, isminden
anlalaca gibi zemini yana doru iterek deplasmana sebep olan akma
kazklardr. Bu tipe, nceden dklm betonarme akma kazklar dahil olduu
gibi, Franki kazklar gibi, nce bir muhafaza borusunun dibine kuru beton
konarak bu betonun tokmaklanmas yolu ile borunun zemine aklmas, bilahare
dklen betonun tokmaklanmas srasnda borunun ekilmesi

eklinde

oluturulan kazklar da dahildir.

kinci tip, yani zeminde bir deformasyon yaratmayan kazklar ise genel olarak fore
kazk olarak bilinen ve zeminde nce sondaj delii aarak bunun iine beton
(gerekirse demir donatl olarak) yerletirilerek oluturulan kazklardr.
ekil 3.1 Srtnme kaz
Srtnme kazklarnda grup etkisi :
Kazklar, ykleri daha derinlerdeki tabakalara naklederler. Tek bir srtnme
kaznn

etrafnda

oluan

gerilme

alan

ekil

3.2de

ematik olarak

gsterilmitir. Bu ekilde eri, Q yknn belli bir P gerilmesi yaratt

noktalarn birletirilmesi ile elde edilmi olarak dnlecektir.
Bir kazk grubu iin gerilme alanlar birbirini etkiler ve ayn P gerilmesinin
olutuu noktalar daha derinlere inerek ekil 2de solda grlen yeni bir gerilme

blgesi yaratr. Buradan grlecei gibi kazk gruplar gerilmeleri daha derinlere
indirir. Ancak, yap geniledike ve kazklar ksaldka kazkl temellerin
yzeysel temellere gre en nemli bir fark olan bu zellik nemini kaybedebilir.
ekil 3de sol tarafta radye temel, sa tarafta kazk temel iin belli bir P ykne
tekabl eden basn soanlar (blgeleri) ematik olarak gsterilmitir. ekil
3ada dar bir yap, 3bde ise geni bir yap temsil edilmitir. Her iki yap da bir q
ykn zemine ileteceklerdir. Ancak dar bir yapda kazklar ykleri derinlere
indirirken, geni yapda kazklar geni yapya gre yeterli uzunluk ta olmad
iin ykleri radye temele gre zeminin derinliklerine nakletmede pek etkili
olmayabilirler. Yani geni yapda ksa kalan kazklarn byk bir faydas
olmayabilir ve radye temel de ayn vazifeyi grebilir.

te yandan, kazk gruplarnda, kazklarn zeminde yaratt gerilme alanlarnn

birbirine giriimi sonucu, ortadaki kazklarn etrafndaki zeminde oluan
gerilmeler, kenar kazklarn evresindeki zemine gre daha byk gerilmelere
maruz kalrlar. Kazk grubunun esnek bir yapy tad kabul edilirse, ortadaki
kazklar daha byk oturma yaparlar. Bu aklamadan, bir kazk grubunun tama
gcnn, kazklarn tek tek tama glerinin toplanmas sonucu bulunan
deerden daha kk olmas icap ettii sonucu kar. Buna grup etkisi denir.
Tek kazk davran ile bir kazk grubunun davrannn ok farkl olabilecei
ekil 4 den de grlmektedir. Tek bir kazn gerilme blgesi, skabilirlii
yksek kil tabakasna nfuz etmedii halde, kazk grubunun gerilme blgesi bu
tabakann iine girmektedir. Bu durumda, kazk grubunun oturmas tek kaza
gre ok daha fazla olacaktr.
Srtnme kazklarn yakndan ilgilendiren bir baka husus da killerde thixotropy
denen bir olaydr. Killi zeminde srtnme kaznn evre srtnmesi en fazla
kilin mukavemeti kadar olabilir. (Kazk yzeyi ile zemin arasndaki yapkanlk

(adhezyon) zemin mukavemetinden fazla olsa bile, kaza zemin mukavemetini

aacak ekilde bir yk tatbik edildii zaman, zemin, kaza ok yakn bir
mesafede mukavemet kaybna urayarak kazn gmesine neden olur). te
yandan killi zeminlerde drenajsz mukavemet genellikle zeminin rselenmesi ile
nemli lde azalr. Ancak, zamanla zemin kendini toplayarak, mukavemeti
zaman iinde yeniden artar. Bu olay thixotropy olarak bilinir. Kazk zemine
aklrken zemin rseleneceinden zeminin mukavemeti azalr. evre srtnmesi
de zemin mukavemetinin bir fonksiyonu olduundan, kazn zemine
aklmasndan hemen sonra, azalan mukavemet yznden kazn tama gc de
nispeten azdr. Zaman geip, zemin mukavemeti artnca, kazn tayabilecei
yk de artar. Bu yzden, kazk ykleme deneyleri, killi zeminlerde, kazn
tekilinden bir zaman getikten sonra yaplmaldr.
Yer alt suyu altndaki ince kum ve siltli kumlarda da, kazk aklrken zemin
svlaarak mukavemet kaybeder. Bu geici bir olay olup, akma ilemini
mteakip zemin yeniden eski mukavemetini kazanr.
Aada, eitli zeminler iin yaklak evre srtnmesi deerleri verilmektedir.
(Terzaghi ve Peck) :
2

Gevek kum

25 KN / m

Sk kum

100 KN / m

Yumuak kil silt

10 30 KN / m

Kumlu silt

20 50 KN / m

Kat kil

40 100 KN / m

U kazklar :
Bu tip kazklar salam tabakaya oturduklar iin nemli bir oturma (kme)
yapmazlar. te yandan evre srtnmesinin oluabilmesi iin kazn muayyen
bir miktar dey deformasyon yapmas icap eder.

U kazklarnda bu deformasyon oluamad iin de evre srtnmeleri ihmal

edilecek kadar az olur. U kazklar kullanlarak tekil olunan bir kazk grubunda
genellikle grup tesiri yznden tama gcnde bir azaltma yaplmaz. Yani
grubun tama gc, tek kazklarn tama gcnn toplamna eittir.
U kazklar tekilinde nemli bir nokta, kazklarn dayand salam zeminin
tespitinde yanlgya dlmemesidir. Baz hallerde salam bir tabakaya
rastland zannedilebilir, ancak bu, kalnl fazla olmayan bir tabaka olabilir ve
altnda da skabilirlii yksek, yumuak kil gibi kaln bir formasyon yer alabilir.
Byle bir durumda, alttaki yumuak tabaka oturma yaparak, kazklarnda
oturmasna sebep olur.
U kazklarnn tasarmnda negatif evre srtnmesi oluabilecei hesaba
katlmal ve bu yzden gelecek fazla yk gz nne alnmaldr. U kaz
salam zemine oturduu iin kmesinin ok az olaca veya hi olmayaca
daha nce ifade edilmitir. Dier taraftan, salam tabakann stnde yer alan zayf
zemin eitli sebeplerle oturabilir. Bu sebeplere rnek olarak, zemin yzeyine
dolgu yaplmas (srarj), yer alt suyunun inmesi gibi olaylar gsterilebilir.
Oturan bu zemin, kaz da beraberinde srklemek ister. Ancak kazk salam
zemine oturduundan, direnecektir. O zaman kazk, evresindeki oturan zemin
yznden ek bir dey yke maruz kalr. Buna negatif evre srtnmesi tabir
edilir. Negatif evre srtnmesi aadaki gibi hesap edilebilir
Tek kazk halinde oturan zeminin kayma mukavemeti ile kazk evre alannn
arpm sonucu bulunacak deer, negatif evre srtnmesi nedeni ile oluan ilave
yk olarak alnr. Bu durumda kazk u direnci :
R=Q+W+DHs
olur. Burada
Q = Kaza st yapdan gelen yk
W = Kazk arl

D = Kazk ap
H = Oturan zeminin kalnl
s = Oturan zeminin mukavemetidir.
Kazk grubu iin toplam u direnci, iki ekilde hesaplanr:

R = Q + W + n D H s
R = Q + H A + P H s

ve kk olan deer kazk grubunun toplam u direnci olarak alnr. Bu

ifadelerde
n = gruptaki boluk says
= zemin birim hacim arl
A = kazk grubunun alan (zemin alan dahil)
P = kazk grubunun evresinin toplam yanal alan

3.2 KAZIK TPLER

Kazklarn fonksiyonlarna, zemin iinde tekil edilme ekline veya yapld
malzemeye gre, snflandrlabildiklerinden sz edilmi ve srtnme kaz-
kaz, deplasman kaz-deplasmana sebep olmayan kazklar, akma kazklarfore kazklar gibi tarifler ve ifadeler kullanlmt.aada, kazklarn yapld
malzeme ve ina ekillerine gre bir deerlendirmesi yaplmaktadr:
3.21.Ahap kazklar
Mimar Mustafa Aa tarafndan 1748-1755 yllar arasnda yaplan stanbulda Nuru Osmaniye camii ahap kazklar zerine oturmaktadr. Caminin zemini 8
metrelik yapay dolgu, bunu altnda yer alan kum-akl tabakal yeil renkli kilmarn olup en altta 20-22 metre derinliklerden itibaren de grovak ist (ana kaya)

vardr. Yer alt suyu 16,5 metrededir. Ular demirli ahap kazklar yzeyden 18
metre derinlikte (su seviyesinin 1,5 metre altnda) balamaktadr ve uzunluklar
2,63 metredir. Kazklarn zerine horasan kireten oluan bir radye yaplmtr
ve ucu ana kayaya oturmaktadr.
Ahap kazklar, hafif olduu iin kolay nakledilebilirler, zellikle killerde kazk
zemin arasnda bir adhezyon salarlar. te yandan, su seviyesi altnda mrleri
uzundur. Ancak, su seviyesi stnde mantar ve baz bcekler tarafndan tahrip
edilirler. Bu nedenle, zel muameleden geirilmeden su seviyesi stnde
kullanlmamaldrlar. Ahap kazklarn rmesini nlemek iin kullanlan en
etkin metot ahabn litlerine nfuz edecek ekilde basnl kreozot uygulamasdr.
zel tesislerde yaplan bu ilem srasnda deniz suyu altnda kalacak kazklarda 1
3

m hacme yaklak 250 kg kreozot uygulanr.

Ahap kazklarn boylarn uzatmak iin aadaki ekilde gsterildii gibi ekleme
yerlerini elik boru ile desteklemek veya bulonlu elik levhalarla birletirmek
yollarndan biri kullanlr.
Ahap kazklar sert zeminlere, sk kum akl tabakalarna akmak zordur.
Ar akma halinde u ksmlarnda veya gvdelerinde krlma ve tahribata
urayabilirler. Bu nedenle, akma srasnda kazn davran gzlenmeli, giri
miktar / darbe says oran dikkatle izlenmelidir.
Ahap kazklarn tama gc yksek deildir.yaklak 20-25 cm. apl bir kazn
tayaca yk 20-30 ton civarnda dnlebilir.
3.2.2 Beton kazklar
Beton kazklar bugn en ok kullanm alanna sahip kazk tiplerindendir.bir ok
deiik teknikle imal edilen bu kazklardan en yaygn olanlarn iki kategoriye
ayrmak mmkndr:

a)

nceden dkme kazklar

b)

Yerinde dkme kazklar

3.2.2.1 nceden dkme kazklar (akma kazklar)

nceden dkme betonarme kazklar, veya akma kazklar, genellikle kesitli

imal edilip u ksmlar sivridir ve genellikle elik arkla bulunur. Kazk
balarna da elik yastklar konulabilir. Kazklarda boyuna ve enine demir
donats yerletirilir. Bu donatlar daha ziyade kazn vinlerle ve kancalarla
kaldrlp, yerletirilmesinde emniyeti salamak iindir. Demir donats %1-%4
arasndadr. Betonarme kazklarn kesiti daire kare veya sekizgen eklinde
olabilir.
Betonarme kazklarn boylarn inaat srasnda ayarlamak, yani kesmek,
ksaltmak veya uzatmak olduka zor bir ilemdir. Ancak snrl alanda dahi kazk
uzunluunu tam olarak mmkn olabilir. Kazk boyu ksaltlaca zaman
ksaltlaca seviyede eki ile oyularak demirler ortaya karlr ve kesilir.
Kazn stte kalan ksm da koparlarak kesilir. Kazn boyu uzatlacaksa donat
demirler eklenecek st ksmla aderans salayacak kadar ortaya karlmal ve bu
ksmda kazk betonu kesilerek st ksma dklecek yeni donat ve betonla uygun
birleimi salanmaldr.
Beton kazklarn mr pratik olarak devamldr. Baz zel durumlarda, yer alt
suyunun betona zararl maddeler iermesi, kazn devaml zlme olayna
maruz bir zeminde bulunmas, devaml akarsu ve dalga etkisine uramas vb.
durumlarda kazk mr ksalr. Kazk mrn uzatmak iin en etkin yol kazk
betonun kaliteli olarak imalidir.
Betonarme akma kazklar n gerilmeli olarak da imal edilmektedir.bunlarda
kullanlan beton yksek kaliteli olup, yk tama kapasiteleri, normal betonarme

kazklara nazaran daha yksektir. Bu nedenle bu kazklar daha hafiftir.

ngerilmeli beton kazklar genellikle ii bo olarak retilirler. evresinde hem
demir, hem de ngerilmeli elik teller yer alr.
Betonarme kazklarn emniyetli tama gleri aadaki tabloda verilmitir. (TS
3167, DIN4026)
3.2.2.2. Yerinde Dkme Kazklar
Yerinde dkme beton kazklar, zeminde eitli delme teknikleri kullanlarak veya
zemine bo bir boru aklarak oluturulan deliin gereinde donat da konularak
betonla doldurulmas yolu ile imal edilen kazklardr. Bu kazklar genel olarak
aada belirtilen iki grupta toplamak mmkndr: yerinde dkme betonarme
akma kazklar ve yerinde dklen kazklar (fore kazklar)
a)

Yerinde dkme betonarme akma kazklar:

bu tip kazklar, kaplama borusuz, kaplama borusu yerinde braklan, ve kaplama

borusu aklan tipte imal edilebilirler. Bu ekilde tekil edilen kazklar tayc
eleman olabildikleri gibi, zeminlerin sktrmak ii de kullanlabilirler.
Kaplama borusuz olanlardan kompres kaz zemin iinde silindirik bir delik
aan elik bir arn zemine aklmas ve meydana gelen ukurun betonla
kaplanmas yolu ile oluturulur. Reymond kazklarnda ise konik biimli
silindirik helisel kaplama borusu, bu borunun iine giren bir elik mandrelin
aklmas ile zemine girer. Sonra mandrel karlr ve kaplama borusunun

ii

betonlanr. Konik olanlarn d yz 1/10 eimindedir. Reymond kazklar 50-90

ton (500-900 kN) yk tayabilir, srtnmeli veya u kazk olarak kullanlabilirler.
Kaplama borusu aklan tipe rnek olarak ise Franki kaz verilebilir.Franki
kazn oluturmak iin 30-50 cm. apnda bir elik borunun dibine beton veya
kum akl konularak tokmaklanr. Konan beton veya kum-akl boruyu zemin
iine doru srkler.
stenilen derinlie inilince, boru iine beton dklerek tokmaklanr, bu esnada da
boru dar ekilir. Franki kazklar, killi zeminlerde kullanld gibi gevek
kumlarda da uygulanabilir. Bazen kazn iine beton yerine kum-akl veya ta
konarak tokmaklanr. Mesela deprem blgelerinde yer alt su seviyesi altnda
svlamaya maruz kalabilecek gevek kumlu zeminlerde bu tip bir ilem zemini
sktrp svlama potansiyelinin azaltlmas iin kullanlabilir. ri akl ve ta hem
tayc zelie sahiptir hem de deprem srasnda oluacak ar boluk suyu
basncn sndrmede yardmc olarak svlama tehlikesini azaltr.
Bir baka tip olan Simplex kazklarnda ise timsah az denen, alp kapanabilen
zel ulu bir kaplama borusu zemine aklr. Sonra beton dklerek timsah az
alarak boru ile birlikte dar ekilir. Dklen beton tokmaklanarak zemine
intibak salanr ve betonda boluk kalmamas temin edilir.
b)

Yerinde dklen kazklar (fore kazklar)

Fore kazklar (veya sondaj kazlar, delme kazklar), zeminde yanal bir
deplasman yaratmayan cinsten kazklardr. ok basit olarak tarif etmek gerekirse,
nce zeminde bir delik alr, bu delie demir donat yeletirilir ve alttan
balamak suretiyle delik betonlanr ve kazk oluturulur. Tabi bu ilem srasnda
kullanlan bu yntem ve teknoloji, kazk ap, uzunluu, zemin cinsi gibi
faktlerle deiebilir. Kullanlacak yntem ve teknolojiyi seeerken en nemli
unsur ekonomidir.

Fore kazkalrn hem baz avantajlar, hem de dezavantalar vardr.

Avantajlar:
a)

Fore kazklar temel kazs yaplmadan da tekil edilebilirler. Bu suretle ie hz

kazandrrlar.
b)

Zemin artlar uygun olduu taktirde ksa zamanda ina edilebilirler.

c) Byk apta ve derinliklerde ina edilebildikleri iin yk kapasiteleri fazladr.

d)akma kazklarn tekilinde zorluk veren zemindeki ta ve bloklar, fore kazk
oluturulmasnda uygun tehizat kullanlarak elimine edilebilir.
e) Delik almas ve betonlama srasnda evrede nemli titreim, sarsnt
yaratmazlar. evre yaplarn bu tip etkilere kar hassas olduu durumlarda bu
byk bir avantajdr.
f) Kazklar yerinde tekil olduu iin, tanacak malzeme kum, akl, su, imento,
demir gibi malzemeler olup, bunlarn nakli, hazr ve nceden dklm kazklara
gre daha kolaydr.
g)cabnda kazk dibinde geniletilmi bir blge (soan) oluturarak tama gc
artrlabilir. Bu ekilde, kazn ekmeye kar da tayaca yk artar.
h)Sondaj deliinin istenen derinlie indii ve istenen salam tabakaya eritii
kolaylkla kontrol edilebilir.
i) Fore kazklarn boyu kolayca ayarlanabilir. Bu zellik, akma kazklara gre
byk bir avantajdr.
Dezavantajlar :
a)

Yal ve kt havalar delme ilemini aksatr.

b) Beklenmeyen zemin artlar ile karlamas halinde ilerde nemli gecikmeler
olabilir.

c) Yukarda bahsedilen nedenle, fore kazklarn yaplaca mahalde ok detayl bir

zemin etd gerekir.
d) Kazk betonunun hazrlanmas, dklmesi srasnda ok iyi bir teknik denetim
mutlaka yaplmaldr.
e) Yer alt suyunun mevcudiyeti betonu etkileyebilir, zellikle yer alt suyu akm
varsa betonu ykayp kazn oluumunu engelleyebilir. Sondaj delii evresi
yknt veya dknt yapabilir. Bunlar iin zel nlemler almak gerekir.
Fore kazklar, genellikle u kaz olarak kullanlrlar. Sert killerde sondaj
delii kendini tutar ve deliin st 4 5 metresi dnda muhafaza borusu
gerekmeyebilir. Ancak, kuru olsun, slak olsun kum akl, yumuak kil, siltli
kil, amur ve yer alt suyu altndaki silt, ince kum, deliin almasn ve
stabilitesinin salanmasn engeller, zel nlem alnmasn gerektirirler. Bu tip
zeminlerde delik devaml muhafaza borusu indirilerek alr. Betonlama bitince
borular ekilir. Ancak yer alt suyunun betonu ykama tehlikesi olan yerlerde
muhafaza borusu iine yerletirilen daha ince ikinci bir boru dar ekilmeden
yerinde braklr. Bu durum, evre srtnmesinin nemli lde azalmasna
neden olabilir.
Zemindeki blok ve talar balta tabir edilen demir bir tokman drlebilmesi
ile krlabilir. Deliin almas srasnda, rotari sondaj ekipmanlar, darbeli sondaj
ekipmanlar, burgular, koval sistemler kullanlabilir. Baz zel makineler,
muhafaza borusunu titretirerek zemine sokar, veya zeminden ekerler. Bu
makinelerle byk apl kazklar oluturulmaktadr. Bu titreimler, zeminle boru
arasndaki srtnmeyi azaltrlar.
Deliin betonlanmas srasnda, delik iine dklen beton tokmaklanr ve boru bu
esnada dar ekilir. Titreimli muhafaza borusu kullanld hallerde ise, boruyu
ekmek ve ayn zamanda betonu sktrmak iin basnl hava kullanlr.

Dier bir betonlama usul de demir tehizat delie indirildikten sonra bir
enjeksiyon borusu ile basnl beton baslarak deliin betonla doldurulmasdr.
Genellikle demir tehizatn i ap 60 cm. den kk ise bazen delik azndan
beton dkme uygulanabilirse de bu metot tercih edilir.
Betonun delik azndan dklmesi srasnda katiyen bir beton yerden dorudan
doruya veya krekle beton dkme yoluna gidilmez. nk, bu taktirde delik
kenarlarna arpan beton, toprakla kararak zellii bozulur, veya demir
tehizata arparak ayrr. Beton, delik azndan, tam delik ortasna
yerletirilecek zel kovalar (bena) vastas ile dklebilir. Ancak bu ilem ara
vermeden ve bir seferde yaplmaldr. Su altnda beton dkerken, ya delikte hi su
olmamaldr veya bu temin edilemiyor ise delik azna kadar su ile veya betonit
amuru ile doldurularak delik dibinden balayarak betonlama yaplmaldr.
Alman artnamesi, fore kazklarda kullanlacak betonun en az 350 kg dozda
olmasn ve B225 kalitesini salamasn art komu olup, su arl / imento
arl orann 0,6 olarak vermitir. Bu artnameye gre ilk 35 kazk iin kalite
kontrol iin 6 adet beton deney kp alnr. Bunlarn 7 gn, dier 28
gn sonra krlr.
3.2.3. elik Kazklar
elik kazklarn kesiti H veya I profili eklinde, veya dairesel olabilir. Dairesel
kesitli, yani boru eklinde olanlarn ular kapal veya yark olabilir ve genellikle
ileri betonlanr. akma srasnda ular takviye edilir. Uzatmak iin perin,
bulon veya kaynak yaplr. Bu kazklar yksek yk tama kapasitesine sahip u
kazklar olarak kullanlabilirler. Ancak, yer alt suyunun zararl madde ihtiva
etmesi halinde, deniz iinde abuk rrler. Kumlu zeminlerde de mrleri uzun
olmayabilir. Sert ve kat killerde oksijen bulunmad iin uzun mddet
kalabilirler.

Bu kazklar d etkilere kar korumak iin dlar bitml maddelerle

kaplanabilir, katodik koruma yaplabilir veya beton gmlek iine alnabilir.
3.2.4. Kompozit Kazklar
Kompozit kazklar birden fazla farkl malzeme kullanlarak yaplan kazklardr.
Bu tip kazklarn genellikle alt ksm ahap, st ksm beton veya elikten oluan
kazklardr. Ahap ksm rmeye maruz kalmayaca derinliklere (mesela yer
alt seviyesinin tamamen altna) kadar aklr. Sonra st ksm beton olarak,
artlara gre gereinde kaplama dolgusu yerinde braklarak, tekil olunur. Bu tip
kazklar ok yaygn olmayp, daha ok zel durumlarda kullanlrlar.
3.2.5. zel Kazklar
Son senelerde eitli amalar iin mini kazk tabir edilen zel kazklar
kullanlmaya balanmtr. Mini kazklar, 10 25 cm apnda olup, foraj yolu ile
alan deliin basn altnda (gereinde demir tehizat de konarak) betonlanmas
ile oluturulurlar. Mini kazklarn tama gc yksek olabilmektedir. Mesela, 25
cm apl bir kazk 10 ton (1000 kN) basn yk tayabilir. Ancak bu kazklarn
moment tama kapasiteleri snrldr.
te yandan zemin ivilemesi (soil nailing) denen nispeten yeni bir uygulamada
ise genellikle tabii zemine akarak, delik aarak veya titreimle yerletirilen elik
donatlarla zeminin zelliklerinin iyiletirilmesi amalanmaktadr. Donatnn bir
delik iine yerletirilmesi halinde bu delik betonlanabilir. 4 5 cm. olan bu
deliklere bazen delikli bir boru sokularak beton bu boru iine baslr. Delikli boru
da zemin iinde kalr. Donatlarla (ivilerle) zeminin etkileimi olduka karktr.
Ancak tecrbeler, ivilenmi zeminlerin monolitik bir blok gibi davrandn
gstermektedir. Zemin ivilemesi bilhassa ev ve kazlarn stabilitesini artrmak
ve mevcut yaplar takviye etmede uygulama alan bulmutur.

Kum kazklar:
Kum kazklar, fore kazk, veya akma kazk teknii ile imal edilen, ancak demir
ve betonun kullanlmad tipte kazklar olup, daha ok zemin slahnda
kullanlmaktadr. Yumuak killerde 70 80 cm apl, 2 3 m. Aralkl
yerletirilen kazklar hem zemin tama gcn artrmakta hem de oturmalar
azalmaktadr. Kazkta kullanlacak granler malzemenin iine kil tanelerinin
girerek zelliini bozmamas iin dane dalm ayarlanmaldr. Bu kazklar
gevek kumlu zeminlerin skln artrmada da kullanlabilir.
Kire kazklar:
Kire, yumuak killerin su muhtevasn hidratasyon yolu ile azaltc, plastik
indisini drc, kil danelerinin floklasyonuna yol aan zelliklere sahiptir. Bu
zellikleri nedeni ile, killi zeminlerin stabilizasyonunda nceden beri
kullanlmlardr. Kire kazklar da benzer etkileri ile bu zeminlerin zelliklerini
iyiletirmede, snrl da olsa, uygulama alan bulunmaktadr.