1.

BLM: TEMEL ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI

1.1. Direnler
Maddelerin akma gsterdikleri zorlua diren denir. Bir maddenin direnci,
maddenin yapsna, boyuna, kesit alanna ve ortam scaklna baldr. Diren, R
sembol ile gsterilir. ekil 1.1de devre sembol gsterilmitir. ekil 1.2de da direncin
genel grnm gsterilmitir.

R
R
ekil 1.1. Diren sembol

(a) Diren.

(b) SMD diren.

ekil 1.2. Direnlerin genel grnm.
Direnlerin deerleri sabit olabilecei gibi deiken de olabilir. ekil 1.3de
deiken deerli direncin (potansiyometre, pot) genel grnm gsterilmitir.

ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI, DR. SMAL TEKN

1. BLM: TEMEL ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI

(a) Tek turlu potansiyometre

(b) ok turlu potansiyometre
ekil 1.3. Potansiyometrenin genel grnm.
Direnler elektronik devrelerde eitli amalarla kullanlrlar: devreden akan
akm ve devrenin herhangi bir noktasndaki gerilimin deerini belirlemede, gerilim
dm oluturmada, devrenin kazan deerini belirlemede, osilatr devrelerinde
devrenin osilasyon frekansn belirlemede, filtre devrelerinde kesim frekansn
belirlemede, gerilim ve akm blmede kullanlrlar.
ekil 1.4ada direncin akm snrlayc olarak kullanlmas gsterilmitir. R
direncinin deeri artka bde grld gibi ykten (RL) akan akmn deeri (I) azalr.
Ykten akan akmn deeri,
I

R
V
I

RL
0

ekil 1.4. Direncin akm snrlayc olarak kullanlmas.

(1.1)
eklindedir.
ekil 1.5de ise direncin akm blc olarak kullanlmas gsterilmitir.
direnlerinden akan akmlar,
ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI, DR. SMAL TEKN
1. BLM: TEMEL ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI

ve

IIN
R1

I1

I2

R2

ekil 1.5. Direncin akm blc olarak kullanlmas

(1.2)

eklinde ifade edilir.

ekil 1.6da ise direncin gerilim blc olarak kullanlmas gsterilmitir. Diren
deerleri uygun deerlerde seilerek istenen k gerilimi elde edilebilir. k
geriliminin deeri,
+
R1
VIN

VOUT
R2

ekil 1.6. Direncin gerilim blc olarak kullanlmas.

(1.3)
eklindedir.
1.1.1. Diren eitleri
Karbon film direnler: En ok kullanlan diren eididir. Silindir eklindeki kk bir
seramiin zerine karbon biriktirilerek elde edilir. Genel grnm ekil 1.7de
gsterilmitir. 10 ile 1M arasnda diren deerleri elde edilebilir. G olarak ise
ile 2W arasndadr. Toleranslar ise %5 civarndadr.

ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI, DR. SMAL TEKN

1. BLM: TEMEL ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI

ekil 1.7. Karbon film direnler.

Metal oksit film direnler: Bu tip direnler seramik ekirdein etrafna metal film
sarlarak elde edilirler. Yksek scaklklara karbon film direnlere gre daha
dayankldrlar. D yzeyleri neme, kimyasallara ve aleve dayankl olacak ekilde
yaplmtr. 1 ile 200 arasnda diren deerleri elde edilebilir. Toleranslar ise %5
civarndadr. Genel grnm ekil 1.8de gsterildii gibidir.

ekil 1.8. Metal film direnler.

Hassas metal film direnler: Yap olarak metal film direnlere benzerler. Seramik
ekirdein etraf metal film ile kaplanr ve sonra epoksi ile kaplanr. zellikle lme
cihazlar, ses ve grnt cihazlar gibi hassas cihazlarda kullanlrlar. 10 ile 2M
arasnda diren deerleri elde edilebilir. G olarak ise ile W arasndadr.
Toleranslar ise %0,05 civarndadr. Genel grnm ekil 1.9da gsterildii gibidir.

ekil 1.9. Hassas metal film direnler.

ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI, DR. SMAL TEKN

1. BLM: TEMEL ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI

Yksek gl direnler: Bu tip direnler yksek g gerektiren devrelerde

kullanlrlar. Isy etrafa yaymas iin d yzeyleri cams emaye ya da alminyumdan
kaplanmtr. Seramik ekirdek zerine tel sarlarak yaplrlar. 0,1 ile 150k arasnda
diren deerleri elde edilebilir. G olarak ise 2 ile 500W arasndadr (baz zel yapm
direnler daha da yksek glerde alabilir). Toleranslar ise %1 civarndadr. Genel
grnm ekil 1.10da gsterildii gibidir.

ekil 1.10. Yksek gl direnler.

Sensr direnler
Fotodirenler (Light Dependent Resistor, LDR): Fotodirenler zerilerine den k
iddeti deitike deeri deien direnlerdir. zerine den k iddeti arttka direnci
der, k iddeti azalnca direnci artar.
Termistorler ve Thermoresistanslar (RTDs): Metallerin direnleri scaklk ile doru
orantldr. Scaklk artka direnleri artar. Bu zellikleri kullanlarak metallerden
scaklk sensrleri yaplmtr. Bunlara thermoresistans (Resistance Temperature
Detectors, RTDs) denir. Endstriyel uygulamalarda
arasnda bir
thermoresistansn direncinin scaklkla deiimi,
(

(1.4)

eklinde ifade edilebilir. Burada;

metalin
scaklndaki direnci,
metalik
stlmadan nceki direnci, metalin scaklk katsaysdr. RTDlerin scaklk ile diren
deiimleri ok yksek deildir. Bu tip sensrlerde ounlukla Platin ve Nikel
kullanlmaktadr ve de
olacak ekilde retilmilerdir. Bu nedenle Platinden
yaplanlar Pt100, Nikelden yaplanlar ise Ni100 olarak isimlendirilmektedir. katsays
Platin iin
,
dir. Pt1000 ise deki direnci
olacak
ekilde retilmitir. ekil 1.11de eitli RTDlerin scaklk ile diren deiimleri
ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI, DR. SMAL TEKN
1. BLM: TEMEL ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI

gsterilmitir. Bu grafikte Nikelden yaplan RTD ile Platinden yaplan RTD

karlatrldnda Nikelin hissedicilii yksek olmasna ramen dorusall daha
dktr.

ekil 1.11. RTDlerin scaklk ile diren deiimleri.

Termistrler de scakla duyarl direnlerdir. Yariletkenden yaplrlar. Scaklk
arttnda diren deeri RTDlere gre olduka geni bir aralkta ok hzl deiir.
Dolaysyla hissedicilii RTDlere gre olduka yksektir. Ancak lineerlii RTDlere gre
olduka dktr. ekil 1.12de thermistr ile RTDnin direnlerinin scaklkla deiimi
gsterilmitir.

ekil 1.12. Thermistr ile RTDnin direnlerinin scaklkla deiimi

Thermistrlerin NTC (negative temperature coefficient) ve PTC (positive
temperature coefficient) olmak zere iki tr vardr. NTC termistrlerde scaklk
arttnda diren deeri azalrken PTC (positive temperature coefficient) termistrlerde

ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI, DR. SMAL TEKN

1. BLM: TEMEL ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI

ise diren deeri artar. ekil 1.13de NTC ve PTC direnlerinin scaklkla deiimi
gsterilmitir.

ekil 1.13. NTC ve PTC direnlerinin scaklkla deiimi.

Varistr (Voltage Dependent Resistor, VDR): Varistrler, ularna uygulanan gerilim
miktar ile ters orantl olarak diren deerleri deien elektronik devre elemanlardr.
Genellikle metal oksit malzemelerden yaplrlar. Bundan dolay MOV (Metal Oksit
Varistor) olarak da adlandrlrlar. inko oksit (ZnO) ve silikon karbr (SiC) en ok
kullanlan eitlerindendir. zerindeki gerilim ykseldike direnleri azalr,
zerlerindeki gerilim azaldka direnleri ykselir. VDRler devrelerin ar gerilimden
korunmasnda ve gerilim reglasyonu yaplmasnda kullanlrlar. zellikle ksa sreli
ar gerilimlerden korumada etkilidirler. Srekli yksek gerilimlerden koruma
yapamazlar. Koruyaca devreye veya elemana paralel balanr. Devre sembol ekil
1.14ada, klf tipleri ise ekil 1.14bde gsterilmitir.

(a)

Disc

Radial leaded

Block

Axial leaded

(b)
ekil 1.14. Varistrn sembol ve klf tipleri.
ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI, DR. SMAL TEKN
1. BLM: TEMEL ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI

Akm - gerilim ilikisi,

(1.5)
eklinde ifade edilebilir. Burada ve sabitler olup akm - gerilim karakteristiinin
nonlineerliini gsterir. ekil 1.15de varistrn akm - gerilim karakteristii
gsterilmitir.

ekil 1.15. Varistrn akm - gerilim karakteristii.

Varistrlerin en nemli parametreleri, koruma gerilimi, maksimum akm,
standby akmdr. Ayrca haberleme hatlarnda kullanldnda i kapasitesi de nemli
bir parametre olur.
1.1.2. Direnlerin etiketleri
Direnlerin zerinde genel olarak direnlerin deerleri, toleranslar, scaklk
katsaylar ve maksimum dayanabilecekleri g deerleri kodlanr. Bu kodlama renk
halkalar ile yaplabilecei gibi dorudan da direncin zerine yazlabilir. Drt ve be
renkli direnlerde sadece direnlerin deerleri ve toleranslar, alt renkli direnlerde ise
direnlerin deerleri, toleranslar ve scaklk katsaylar kodlanr. Yksek gl
direnlerde ise direnlerin deerleri ve maksimum dayanabilecekleri g deerleri ekil
1.16da gsterildii gibi diren zerine dorudan yazlr.

ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI, DR. SMAL TEKN

1. BLM: TEMEL ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI

ekil 1.16. Yksek gl direnlerin genel grnm.

Drt ve be renkli direnlerde ise direnlerin deerleri u ekilde kodlanmtr.
Drt renkli direnlerde ilk iki renk rakamlar, nc renk onun kuvveti eklinde
arpan drdnc renk de tolerans deerini verir. Tablo 1.1de renklerin rakamsal
karlklar, Tablo 1.2de ise renklerin tolerans karlklar verilmitir.
Renk
Rakam
arpan
Siyah
0
100
Kahverengi
1
101
Krmz
2
102
Turuncu
3
103
Sar
4
104
Yeil
5
105
Mavi
6
106
Mor
7
107
Gri
8
108
Beyaz
9
109
Altn
100,1
Gm
100,01
Tablo 1.1. Renklerin rakamsal karlklar.
Renk
Tolerans
Gm
%10
Altn
%5
Kahverengi
%1
Krmz
%2
Yeil
%0,5
Mavi
%0,25
Pembe
%0,1
Tablo 1.2. Renklerin tolerans karlklar
rnein drt renkli bir dirente birinci renk turuncu (3), ikinci renk beyaz(9),
nc renk siyah (0), drdnc renk altn ise bu direncin deeri 39.100=39dur.
ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI, DR. SMAL TEKN
1. BLM: TEMEL ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI

Tolerans ise %5dir. be renkli direnlerde ise birinci renk sar (4), ikinci renk gri (8),
nc renk mor (7), drdnc renk kahverengi (1) ve besinci renk gmi ise bu
direncin deeri 487.101=4870dur. Tolerans ise %10dur.
Yzey montaj (Surface Mount Device, SMD) direnlerin deeri ise rakamla
kodlanr. rnein SMD diren zerinde 334 yazl ise bu direncin deeri
dur.
dan kk direnler ise
(
),
(
)
eklinde kodlanr.
dan kk direnler ise
,
,
eklinde kodlanr.
Hassas SMD direnlerin deeri ise drt rakamla kodlanr. lk rakam sayy
meydana getirirken drdnc rakam arpandr. rnein SMD direncin zerinde 1001
yazl ise deeri
(
), 4992 yazl ise deeri 4992 (
)dur.
SMD direnlerin toleranslar zerlerine kodlanmamtr. Eer SMD direncin
deeri rakamla kodlanm ise genel olarak tolerans %5, drt rakamla kodlanm ise
%1dir.
ekil 1.17de SMD direncin genel grnm gsterilmitir. SMD direnlerin
ebatlar drt rakamla sembolize edilir. Tablo 1.3de SMD direnlerin klf tipleri, ebatlar
ve maksimum alma gleri gsterilmitir.

102

ekil 1.17. SMD diren.

Klf
tipi
0201

Boyut (LxW),
inch
0.024"
x 0.012"

Boyut (LxW), mm
0.6mm x 0.3mm

Ykseklik
0.02"

G
1/20W

0402
0.04" x 0.02"
1mm x 0.5mm
0.02"
1/16W
0603
0.063" x 0.031"
1.6mm x 0.8mm
0.02"
1/16W
0805
0.08" x 0.05"
2mm x 1.25mm
0.02"
1/10W
1206
0.126" x 0.063"
3.2mm x 1.6mm
0.02"
1/8W
1210
0.126" x 0.01"
3.2mm x 2.5mm
0.02"
1/4W
1812
0.18" x 0.12"
4.5mm x 3.2mm
0.02"
1/3W
2010
0.2" x 0.10"
5.0mm x 2.5mm
0.03"
1/2W
2512
0.25" x 0.12"
6.35mm x 3.2mm
0.03"
1W
Tablo 1.3. SMD direnlerin klf tipleri, ebatlar ve maksimum alma gleri.
1.1.3. Deiken direnler
Yukarda da sylendii gibi direnlerin deeri sabit olabilecei gibi deiken de
olabilir. Deiken direnler ilk retildiklerinde gerilim blc olarak kullanldklarndan
ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI, DR. SMAL TEKN
1. BLM: TEMEL ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI

10

genel olarak potansiyometre veya ksaca pot olarak adlandrlrlar. Reosta ve

trimmerler de deiken direnlerdir. Potansiyometreler genellikle dk dc
gerilimlerde kullanlrken reostalar genellikle yksek ac gerilimlerde kullanlrlar.
Trimmerler ise daha kk yapldrlar. ekil 1.18de deiken direnlerin genel
grnm gsterilmitir.

ekil 1.18. Deiken direnler.

Potlar genellikle ulu olarak retilirler. ekil 1.19da potun devre emas
gsterilmitir. Ortadaki ayar ucu saa ya da sola evrildike rnein A ve C ular
arasndaki diren artarken B ve C ular arasndaki diren azalr. Her zaman toplam
diren deeri potun deerine eit olur. rnein potun deeri
ise A ve C ular
arasndaki diren
ise B ve C ular arasndaki diren ise 8 olur.

C
A

ekil 1.19. Potun devre emas.

Yukarda aklanan mekanik potansiyometrelerin doruluu olduka dktr.
Bir deeri ayarlandktan sonra ayar deitirildiinde tekrar ayn deeri ayarlamak
olduka zordur. Gnmzde birok uygulamada dijital potansiyometreler
kullanlmaktadr. Dijital potlarda potun deeri kodlar ile belirlenmektedir. rnein 8
bitlik bir dijital pot ile 256 farkl deer yksek dorulukla ayarlanabilmektedir. Mekanik
potlar birka bin kez ayarlandktan sonra ou zaman bozulurken dijital potlar en
50000 kez programlanabilmektedir. Gnmzde televizyonun ses ve kontrast gibi bir
ok ayar dijital potlar ile yaplmaktadr. ekil 1.20de dijital potansiyometre
entegresinin genel yaps gsterilmitir.

ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI, DR. SMAL TEKN

1. BLM: TEMEL ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI

11

ekil 1.20. Dijital potansiyometre.

1.2. Kondansatrler
Kondansatrler, ekil 1.21ada gsterildii gibi iki iletken levha arasna bir
yaltkan malzeme yerletirilerek yaplrlar. Yaltkan olarak hava, ya, mika, plastik,
seramik veya baka bir yaltkan malzeme kullanlabilir. ekil 1.21bde ise devre
sembolleri gsterilmitir.

kutupsuz

kutuplu

kutuplu

deiken

(b)

(a)
ekil 1.21. Kondansatrn yaps.

Kondansatrn kapasitesi, levhalarn alan ile doru, levhalar arasndaki mesafe

ile ters orantl olup aadaki gibi ifade edilir.
(1.9)
Burada, bal dielektrik sabiti olup genellikle
eklinde tanmlanr. levhalar
arasnda kullanlan yaltkan malzemenin dielektrik sabitidir.
ise boluun dielektrik
sabitidir.
ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI, DR. SMAL TEKN
1. BLM: TEMEL ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI

12

Kapasitenin direnci zerine uygulanan gerilimin frekansna baldr. Dolaysyla

kapasitenin empedansndan bahsedilir. Deer olan bir kapasitenin empedans,
(1.6)
eklinde ifade edilir. Burada uygulanan gerilimin frekansdr. Eitlikten de grld
gibi uygulanan frekans
ise, yani dc iaret ise kapasitenin empedans sonsuzdur.
Frekans ne kadar yksek ise empedans o kadar dktr.
ekil 1.22de gsterildii gibi kapasitenin ularna bir gerilim kayna
balandnda kaynan pozitif ucuna balanan levha + ykle (Q yk), negatif ucuna
balanan levha ise - ykle yklenir (bu durumda iken kondansatr devreden alnarak
iki ucu ksa devre edilirse levhalardaki ykler dengeye gelir ve kapasite boalr). Bu
durumda kapasite dolu olarak ifade edilir. Levhalarda depolanan yk miktar
kondansatre uygulanan gerilim ile doru orantldr ve,

ekil 1.22. Kapasitenin dolmas

(1.7)
eklinde ifade edilir. Burada C kondansatrn kapasitesi olup birimi Faraddr. Farad
deeri ok byk olup kapasitelerin deeri genelde pF ile F arasndadr. Tablo 1.4de
Faradn alt katlar gsterilmitir.
Sembol Okunuu
Piko Farad
Nano Farad
Mikro Farad
Mili Farad
Tablo 1.4.

Deeri

1.2.1. Kondansatrn Dolup boalmas

ekil 1.23ada gsterilen devrede anahtar 1 konumuna alnsn. Balangta bo
olan kapasite R direnci zerinden dolmaya balar. Devre elemanlar zerindeki gerilim
ve devreden akan akmn yn ekil 1.23bde gsterilmitir. bdeki devreye Kirchhoff
gerilim (KVL) yasasn uygularsak,
ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI, DR. SMAL TEKN
1. BLM: TEMEL ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI

13

(b)

(a)
ekil 1.23. Kondansatrn dolmas.

(1.8)
yazlabilir. Diren zerindeki gerilim,
(1.9)
eklinde yazlabilir. Bylece (1.8) eitlii,
(1.10)
eklinde bir diferansiyel denklem olur. Bu diferansiyel denklemi zmek iin,
(

(1.11)

eklinde yazalm. Bu denklemi,

(1.12)
eklinde yazp her iki tarafn entegralini alrsak,

)|

(1.13)

ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI, DR. SMAL TEKN

1. BLM: TEMEL ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI

14

Ters logaritma alnrsa (

),

olur. Devreden akan akm ise yukardaki ifadesinin trevi alnarak bulunabilecei gibi
diren zerinde den gerilim bulunarak da bulunabilir. Diren zerinde den gerilim,
(

(1.14)

olur. Buradan devreden akan akm ise,

(1.15)

olur. Konsansatr ve diren zerindeki gerilimin ve devreden akan akmn zamanla

deiimi ekil 1.24de gsterilmitir.

(c)
(a)
(b)
ekil 1.24. Kondansatrden akan akmn ve ularndaki gerilimin zamanla deiimi.
Yukarda elde edilen denklemlerden de grld gibi kapasitenin dolma sresi
diren kapasitenin elemanlarnn deerinin arpmna baldr. Bu arpma devrenin
zaman sabiti denir ve ile gsterilir. Direnci birimi , kondansatrn kapasitesi F
alnrsa zaman sabitinin birimi saniye olur. Yukardaki eitlikte
alrsa

(
)
(
)
olur. Bo olan bir kapasite dolmaya
baladktan sonra kapasitenin tamamen dolduu kabul edilir.
Eer kapasite balangta bo deilse (balangta zerinde gerilimi olsun) bu
durumda devrenin analizi (1.17) eitliinde entegralin snrlar 0dan ye kadar deil,
ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI, DR. SMAL TEKN
1. BLM: TEMEL ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI

15

dan ye kadar alnarak yaplr. Bu durumda kondansatr zerindeki gerilim ve

kondansatrden akan akm,
(

(1.16)

olur.
ekil 1.23ada gsterilen ve anahtar 1 konumuna alnarak R direnci zerinden
E gerilimine kadar dolan bir kapasitenin anahtar 2 konumuna alnarak boalmasn
inceleyelim. Bu durumda devre ekil 1.25de gsterildii gibi olur. Devreye Kirchhoff
gerilim (KVL) yasasn uygularsak,

ekil 1.25.
(1.17)
yazlabilir. Diren zerindeki gerilim,
(1.18)
olduundan,
(1.19)
olur. Bu diferansiyel denklemi zmek iin,

(1.20)

ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI, DR. SMAL TEKN

1. BLM: TEMEL ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI

16

eklinde yazalm. Bu denklemin her iki tarafnn entegralini alrsak (anahtar 2

konumuna alndnda kapasite zerindeki gerilim deeri olsun),

( )|

(1.21)

( )

olur. Diren zerinde den gerilim,

(1.22)

olur. Buradan devreden akan akm ise,

(1.23)

olur. Kondansatr zerindeki gerilimin ve devreden akan akmn zamanla deiimi ekil
1.26da gsterilmitir. ekilden de grld gibi kondansatrn tamamen boalmas
iin luk sre gemesi gerekir. Yine ekilden grld gibi kondansatr boalrken
akmn yn dolum srasndakinin tam tersidir.

(b)

(a)
ekil 1.26. Kondansatrn boalmas.
1.2.2. Kondansatr eitleri

Elektrolitik kondansatrler: Elektrolitik kondansatrler yksek kapasiteli

kondansatrlerdir. Kapasiteyi artrmak iin anot ve katot elektrotlar arasndaki mesafe
ok kk yaplr. En nemli avantajlar kapasitelerinin yksek olmas ve ucuz
ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI, DR. SMAL TEKN
1. BLM: TEMEL ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI

17

olmalardr. Dezavantajlar ise kararllklarnn dk olmas dolaysyla ortam

scaklklarndan ok fazla etkilenmesi, mrlerinin ksa olmas ve sznt akmlarnn
yksek olmasdr. Ortam scakl arttnda elektrolitik kurur ve hem mr azalr hem
de deeri nemli oranda deiir. Bundan dolay devreye yerletirilirken ok fazla snan
elemanlara yakn yerletirilmemelidir. Ayrca ters balantda anot zerindeki oksit
tabakas kalkar ve geen akmla elektrolit kimyasal reaksiyona urar ve snp ierek
kondansatr patlatr.
ekil 1.27ada elektrolitik kondansatrn yaps, bde genel grn
gsterilmitir. Anot ucu okside batrlm alminyum plakadan, katot ucu ise sadece
alminyum plakadan oluur. Kapasiteyi artrmak iin rulo eklinde sarlr.

a) elektrolitik kondansatrn yaps.

b) genel grn.
ekil 1.27. Elektrolitik kondansatr.
Son yllarda elektrolitik kondansatrler tantaldan yaplmaktadr. Bylece daha
kk hacimde daha byk kapasite deerleri elde edilebilmektedir.
Elektrolitik kondansatrlerin toleranslar olduka yksektir. Alminyum
elektrolitik kapasitelerin toleranslar %50 deerlerine kadar kabilmektedir. Tantal
elektrolitik kondansatrlerin toleranslar ise %5 ile %20 arasndadr.
Elektrolitik kondansatrlerin kullanlrken dikkat edilmesi gereken bir dier
nokta kondansatrn alma gerilimidir. Kondansatrn alma gerilimi ularna
uygulanacak gerilimin en az iki kat olmaldr. Ayrca kondansatr ac gerilimde
kullanlacaksa ac iaretin maksimum deeri dikkate alnmaldr.
ekil 1.27bden de grld gibi elektrolitik kondansatrn negatif ucu yaz ile
iaretlenmitir. Deeri ve alma gerilimi zerine yazlmtr.
Seramik kondansatrler: En ok kullanlan kondansatr eitlerindendir. letken
plakalar arasna seramik malzeme yerletirilerek yaplr. Kutupsuzdur. Ucuz olmakla
birlikte doruluu dk, scakla duyarll ise yksektir. Genellikle kupla kapasitesi
ve bypass kapasitesi olarak kullanlr. Deerleri
ile
arasnda, alma
gerilimleri
ile
arasnda, alma gerilimleri ise
ile
arasndadr.
Genel grnm ekil 1.28de gsterildii gibidir.

ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI, DR. SMAL TEKN

1. BLM: TEMEL ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI

18

ekil 1.28. Seramik kondansatrler.

Mika kondansatrler: Doruluu olduka yksek kondansatrlerdir. Sznt akmlar
olduka kktr. Dk kapasite deerlerine sahip olup ounlukla yksek
frekanslarda kullanlr. Deeri gerilim deiimlerinden fazla etkilenmezler. Ortam
scaklndan da fazla etkilenmezler. Deerleri
ile 0
arasnda, alma
gerilimleri
ile 2,5 arasnda, alma gerilimleri ise
ile
arasndadr.
Genel grnm ekil 1.29da gsterildii gibidir.

ekil 1.29. Mika kondansatrler.

Bunlarn dnda kat kondansatrler, ya
kondansatrler, cam kondansatrler de bulunmaktadr.

kondansatrler,

polyester

Deiken deerli kondansatrler: Deiken deerli kondansatrlerin hava deimeli

ve trimmer tipi olmak zeri iki eidi vardr. Hava deimeli tipi ekil 1.30ada
gsterildii gibi sabit ve dner alminyum plakalardan oluur. Plakalar birbiri
ierisinden geer ve birbirlerine temas etmezler. Ayar ucu evrildiinde paralel
plakalarn alanlar deitiinden kondansatrn deeri deiir.

(b)

(a)

ekil 1.30. Deiken deerli kondansatrler.

ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI, DR. SMAL TEKN
1. BLM: TEMEL ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI

19

ekil 1.30bde ise trimmer tipi deiken kondansatrn ekli gsterilmitir. Bu

tip kondansatrlerde paralel plaklar arasndaki mesafe deitirilerek kondansatrn
deeri deitirilir. Deiken deerli kondansatrler genellikle akordlu devrelerde
kullanlr.
1.2.3. Kondansatrn etiketi
Kondansatrlerin deerleri kondansatrn tipine bal olarak deiik ekillerde
etiketlenir. Elektrolitik ve tantal kondansatrlerin deeri ekil 1.31ada gsterildii gibi
dorudan zerlerine yazlrlar. Seramik kondansatrlerde ise ilk iki rakam rakamlar
nc rakam ise onun kuvveti eklinde arpan gsterilir. Sonu pF cinsindendir.
Kondansatrn tolerans ise harf ile kodlanmtr. rnein ekil 1.31bdeki seramik
kondansatrn deeri
dr. Tolerans ise
dur. ekil 1.31cde
harflerin tolerans karl gsterilmitir. Seramik kondansatrlerin deeri ekil
1.31ddeki gibi de kodlanabilir.

(a)

(b)

(c)

(d)
ekil 1.31. Kondansatrlerin etiketleri.
1.2.4. Kondansatrlerin uygulama alanlar
Kondansatrn en sk kullanld yerlerden biri dorultma devreleridir.
Kondansatr burada yarl dalga sinzoidal iaretten dc iaret elde etmede kullanlr.

ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI, DR. SMAL TEKN

1. BLM: TEMEL ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI

20

ekil 1.32. Dorultma devresi.

Kondansatrler ayrca filtre devrelerinde kesim frekansn belirlemede frekans
belirleyici eleman olarak kullanlr. Osilatr devrelerinde de osilasyon frekansn
belirlemede ska kullanlrlar.
Ayrca ekil 1.33de gsterildii gibi pasif trev alc olarak kullanlabilir. Bu
devre darbeli iaretin ykselen ve den kenarlarndan ine darbeleri elde etmede
kullanlr. Bu devre ile birlikte baka bir devre de kullanlarak darbeli iaretin ykselen
ve den kenarlarndan ksa sreli darbeler elde etme iin kullanlabilir.

ekil 1.33. Pasif trev alc.

Besleme geriliminin ani deimesi baz entegrelerin zarar grmesine neden
olabilir. Bunu nlemek iin ekil 1.34de gsterildii gibi besleme ile toprak arasna bir
kondansatr balanabilir. Genelde besleme gerilimindeki deiim hzna bal olarak
birden fazla kondansatr kullanlr.

ekil 1.34. Besleme ile toprak arasna kondansatrn balanmas.

ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI, DR. SMAL TEKN

1. BLM: TEMEL ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI

21

Ayrca kondansatrler dc iareti bloke etmek iin de kullanlrlar. Eer

kondansatr iki devre veya eleman arasna seri balanrsa dc iaretin bir taraftan dier
tarafa gemesini engeller.
1.3. Bobinler
Bir iletken tel ekil 1.35ada gsterildii gibi sarldndan elde edilen elemana
bobin denir. ekil 1.35bde de sembol gsterilmitir. Bobin zellikle radyo
devrelerinde frekans ayar yapmada, floresan lambalarda lamba ilk aldnda ekilen
akm snrlamada (balast devresinin bir paras) ve g devrelerinde ksa devre
korumada kullanlr. Sembol L, birimi de Henrydir.

ekil 1.35. Bobinin yaps ve sembol.

Bobinli devrelerin analizine gemeden nce elektromanyetik indktans biraz
hatrlayalm. ekil 1.36ada gsterildii gibi bir mknats bir bobin ierisinden
geirildiinde bobinin ularnda bir gerilim indklenir. Mknats bobinin ierisine doru
ilerledike indklenen gerilim pozitif ynde sapar. Bobinden darya doru ktnda
ise ters ynde azalr. ndklenen gerilimin deeri mknatsn hz ile doru orantldr.
Eer mknats hareket etmezse l aleti sfr deerini gsterir. Mknats hareket etmesi
manyetik alann deimesine o da bir akmn akmasna neden olur. ekil 1.36bde
gsterildii gibi bir iletken bir manyetik alan ierisinden geirildiinde iletkenin
ularnda gerilim indklenir. Eer iletken sa tarafa doru ilerlerse iletkenin bize uzak
ucu pozitif, sol tarafa doru ilerlerse de negatif olur. Yine, ilerleme hz ne karda yksek
ise indklenen gerilim o karda fazla olur. ekil 1.36cde gsterilen yapda birinci bobinin
oluturduu manyetik alan (akm gemesi ile) ikinci bobinde anlk gerilim indkler.
Anahtar kapatldnda ikinci bobinin ularnda ksa sreli olduka yksek pozitif bir
gerilim oluur. Daha sonra zamanla azalarak zerindeki gerilim sfr olur. Anahtara
aldnda ise yine ok ksa sreli negatif bir gerilim oluur ve zamanla gerilimin deeri
sfr olur. ekil 1.36dde gsterildii gibi bir bobin zerinden akm geirildiinde bobinin
ularnda ksa sreli bir gerilim indklenir.

ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI, DR. SMAL TEKN

1. BLM: TEMEL ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI

22

(b)
(a)

(d)
(c)
ekil 1.36. Elektromanyetik indksiyon.
ekil 1.37ada gsterildii gibi bir ferromanyetik nve etrafna iletken telde
sarlm bir bobinden bir akm aktnda bobinin ularnda indklenen gerilimin deeri,

(a)
(b)
ekil 1.37. Nveli ve nvesiz bobin.
(1.24)

ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI, DR. SMAL TEKN

1. BLM: TEMEL ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI

23

eklinde ifade edilebilir. Burada N bobinin sarm says, manyetik ak younluudur.

nin birimi Weber, zamann birimi de saniye cinsinden alndnda bobinin ularnda
indklenen gerilim deeri Volt cinsinden olur. Burada nveden dolay btn manyetik
alan izgileri tm sarglardan geer. Bundan dolay manyetik ak younluu
olur.
Faraday yasasna gre bir devrede manyetik alann deimesi ile gerilim indklenir.
Eer bobinin ierisindeki ferromanyetik nve karlrsa (hava nveli bobin, ekil
1.37b) manyetik alan izgilerinin tamam tm sarglardan gemez. Dolaysyla manyetik
ak younluunu hesaplamak nveli bobine gre zordur. Ancak manyetik ak younluu
bobinden geen akmla doru orantl olduundan bobinin ularnda elde edilen gerilim
de akm deiimi ile doru orantl olur. Orant sabitini L dersek indklenen gerilim,
(1.25)
olur. Lye bobinin z indktans denir.
Bir diren ve bir bobin ieren devrede devreden akan akm ve bobin zerinde
oluan gerilimi hesaplayalm. ekil 1.38de gsterilen devrede, KVLyi yazarsak,

ekil 1.38.
(1.26)
olur.

( ) ve

olduundan,
(1.2)

olur. Bu diferansiyel denklemi kondansatrl devrelerin analizinde zdmz gibi

zersek devreden akan akm,
( )

(1.28)

olarak buluruz. Diren zerinde den gerilim,

(

( )

ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI, DR. SMAL TEKN

1. BLM: TEMEL ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI

(1.29)
24

olur. Bobin zerindeki gerilim ise,

( )

( )

olur. Yukardaki eitliklerde devrenin zaman sabitidir (

akan akm ve diren ve bobin zerindeki gerilim,

(1.30)
). Bylece devreden

)
)

(1.31)

ekil 1.39da devreden akan akm ve bobin zerindeki gerilimin zamanla

deiimi gsterilmitir. ekilden grld gibi yaklak
sonra devrenin kararl hala
geldii grlmektedir.

ekil 1.39. Bobinden akan akm ve bobin zerindeki gerilimin zamanla deiimi.
rnek: Aada gsterilen devrede
,
ve L
dir. t=0 annda
anahtar kapatlyor. Anahtar kapatld andaki (t=0) beslemeden ekilen akm (i) ve
bobin zerindeki gerilimi (vL) hesaplaynz.

zm: Anahtar kapatld anda bobinden akm akmaz ve bobin zerindeki gerilim
maksimumdur. Bobin zerindeki gerilimin deeri devre elemanlar belirler. Bu
durumda bobin, zerinden akm gemedii
dir. Dolaysyla diren zerinde gerilim

ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI, DR. SMAL TEKN

1. BLM: TEMEL ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI

25

dm olmadndan
aada gsterilmitir.

dur. Bobin zerindeki gerilimin zamanla deiimi

rnek: rnek 1.15de gsterilen devrede

,
ve L
dir. t=0 annda
anahtar kapatlyor.
anlarndaki devreden akan akm ve
bobin zerindeki gerilimi hesaplaynz. Ayrca kararl haldeki akm hesaplaynz.

zm: Devrenin zaman sabiti,

eitliinden devreden akan akmn ifadesi,

olarak bulunur. (1.31)

olur.
annda

annda

annda

Benzer ekilde dier zamanlar iin de hesaplandnda, akmn zamanla deiimi

aadaki gibi olur.

Bobin zerindeki gerilimin zamanla deiimi ise yine (1.54) eitliinden,

ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI, DR. SMAL TEKN

1. BLM: TEMEL ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI

26

eklinde olur. Yukardaki sreler iin gerilimin deeri hesaplandnda zamanla

deiimi aadaki gibi bulunur.

Devre kararl hale ulatnda ise bobin zerindeki gerilim sfr, akm ise

maksimum olur.
olur.
1.5. Transformatrler
Transformatrler manyetik kuplajl, drt ulu, ac gerilimi bir deerden baka bir
deere dntren dzeneklerdir. Giri geriliminin uyguland sarg primer (primary)
sargs, k geriliminin alnd sarg da sekonder (secondary) sargs olarak
adlandrlr. Primer sargsna uygulana gerilimin oluturduu manyetik alan ikinci
sargda bir gerilim indkler. Primer ve sekonder sarglar birbirleri ile temas etmezler.
Dolaysyla primer ve sokonder taraflar elektriksel olarak izoledir. Dzgn bir manyetik
alan izgileri olumas iin sarglar st ste yerletirilmi demir levhalara sarlmtr.
ekil 1.40da transformatrn yaps gsterilmitir.

Output current

Input current
Copper
wire

Source

Primary
winding

Load

Secondary
winding
Iron core

ekil 1.40. Transformatrn yaps.

ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI, DR. SMAL TEKN

1. BLM: TEMEL ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI

27

Transformatrler, tellerin sarld nvenin eidine gre demir nveli, hava

nveli ve ferrit nveli olmak zere e ayrlrlar. Demir nveli transformatrler genelde
dk frekanslarda (ebeke frekans ve ses frekanslarnda) kullanlrlar. Demir nveli
olarak adlandrlmakla birlikte saf demirden retilmez. 0 ile %6 oranna kadar silikon, 0
ile %3 oranna kadar magnezyum ve 0 ile %0,5 oranna kadar da alminyum ieren bir
karmdr. Genellikle transformatr elii, elektriksel elik, laminasyon elii, silikon
elii veya rle elii olarak da adlandrlr. ekil 1.41de elektronik cihazlarda
kullanlan eitli tiplerdeki demir nveli transformatrler gsterilmitir.

ekil 1.41. Elektronik cihazlarda kullanlan eitli tiplerdeki demir nveli

transformatrler
Demir nveli transformatrler de nvenin yapsna gre nve tipi ve kabuk tipi
olmak zere ikiye ayrlrlar. ekil 1.42ada grld gibi nve tipinde primer ve
sekonder sarmlar nvenin ayr bacaklarna sarlmtr. Yine ekil 1.42bde grld
gibi kabul tipinde ise primer ve sekonder sarmlar ayn bacaa sarlmlardr.
Leads
Laminated core

Laminated core

Leads

Leads

(a)

Leads

(b)
ekil 1.42. Nve tipi ve kabuk tipi demir nveli transformatrler.
ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI, DR. SMAL TEKN
1. BLM: TEMEL ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI

28

Demir nveli transformatrler

zeri frekanslarda histerisis ve Eddy
akmlarndan kaynaklanan kayplar fazla olduundan yksek frekanslarda
kullanlmazlar. Onun yerine hava nveli ve ferrit nveli transformatrler kullanlr.
Ferrit esas itibariyle glendirilmi demir oksit bileiidir. rnein en ok kullanlanlar
magnezyum inko demir oksit (
) ve nikel inko demir oksit
(
)
(
)dir. Ferrit transformatrler birka kHzden birka yz MHz kadara
(
)
olan iaretlerde kullanlrlar. zellikle radyo frekans devrelerinde ska kullanlrlar.
ekil 1.43de bir ferrit nveli transformatr rnei gsterilmitir.

ekil 1.43. Ferrit nveli transformatr.

Hava nveli bobinlerde ise sarmlar plastik gibi mayetik olmayan malzemeler
zerine yaplr. Bylece nve kayplar az olur. Dolaysyla frekanslarda kullanma
uygundur. Ancak endktans deeri de kk olur.
ekil 1.43de bu tip transformatrn sembolleri gsterilmitir.

(a) Demir nveli

(b) Ferrit nve

(c)Hava nveli

ekil 1.43. Transformatrn sembolleri.

1.5.1 Transformatr dntrme oran
Yukarda da belirtildii gibi transformatr ac gerilimler arasnda dnm
salar. Primer sargsnn sekonder sargsna oran dntrme oran olarak adlandrlr
ve a ile gsterilir. Dntrme oran sarm saylar ile ayarlanabilir. ekil 1.44de
gsterildii gibi ideal bir transformatrde giri ve k gerilimleri arasndaki oran sarm
saylar ile aadaki gibi ayarlanabilir.
(1.32)
ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI, DR. SMAL TEKN
1. BLM: TEMEL ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI

29

Flux
ip

is

vp

Np

Ns

Pin

vs Load

Pout

ekil 1.44. deal transformatr.

Giri ve k akmlar arasndaki oran ise,
(1.33)
eklindedir. Dolaysyla ideal bir transformatrde primer tarafndaki g sekonder
tarafndaki gce eittir. Yani primer tarafndaki gerilim sekonder tarafna rnein 10
kat artrlarak dntrlmse sekonder tarafndaki akm primer tarafndaki akmn
udur.
(1.34)
ekil 1.45de gsterildii gibi sekonder ucuna balanan bir yk primer tarafnda
grnen deeri kolayca bulunabilir. Buradan primer tarafndan grlen direncin deeri,

vp

ip

is

RL

ip

vp

Reduce to

RL

ekil 1.45. Yansyan empedans.

(

(1.35)

eklindedir. (1.32) ve (1.33) eitliklerinden,

(1.36)

olur.

ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI, DR. SMAL TEKN

1. BLM: TEMEL ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI

30

1.5.2. Transformatrlerin polaritelerinin belirlenmesi

Transformatrler bazen seri ve paralel balanabilirler (zellikle glerinin
yetmedii durumlarda). Transformatrler seri paralel balandklarnda polariteleri
nemli olur. Transformatrlerin polariteleri ekil 1.46da gsterildii gibi birer ular
ortak balanarak dier ular arasna bir voltmetre balanarak bulunabilir. rnein
transformatrn giri gerilimi 220V k gerilimi 40V ise ve aadaki balantlar
yapldnda voltmetrede giri ve k gerilimlerinin fark llyorsa giri ve k
iaretlerinin fazlar ayn, giri ve k gerilimlerinin toplam llyorsa giri ve k
iaretleri zt fazl demektir.
Jumper

Jumper

40V

220V

220V

40V

V
260V

V
180V

ekil 1.46. Transformatrlerin giri ve klarnn polaritelerinin belirlenmesi.

1.5.3. Transformatr yalar
Yksek gerilim transformatrlerinde sarmlar arasndaki izolasyonu artrmak,
snan nveyi ve bobini soutmak iin petrol bazl ok ince yalar kullanlr.
Kullanlmakta olan yalar reine, parafin ve hidrokarbon yalardr. Bu yalar ham
petroln rafine edilmesi ile elde edilir. Bunlar Poli Carbon Bifenil(PCB) yalardr. En
nemli zellikleri yanmamas, s transferini iyi yapabilmesi iin viskozitesi dk
olmas, ierisinde inorganik asit ve korozyon oluturacak maddeler olmamas, patlama
scaklnn ok yksek olmasdr.
1.5.4. Transformatr eitleri
Orta ulu transformatr: Transformatrn sekonder sargsna ilave bir u eklenerek
ortak ulu transformatrler elde edilir. Bylelikle tek bir sarg ile farkl k gerilimi
elde edilebilir. ekil 1.47de orta ulu transformatr rnei gsterilmitir.
5V
20V
15V

ekil 1.47. Orta ulu transformatr.

ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI, DR. SMAL TEKN

1. BLM: TEMEL ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI

31

ok kl transformatrler: ou transformatr sekonder tarafnda birden fazla

sarg kullanlarak ok kl olacak ekilde tasarlanr. Her bir farkl k gerilimi iin
ayr sarg kullanlr. Akm, gerilim transfer oranlar her bir sarg iin sarm saylar ile
ayarlanabilir. k sarglar ekil 1.48de gsterildii gibi seri balanarak k
gerilimlerinin toplam veya fark elde edilebilir. Bu balama yaplrken k
gerilimlerinin polaritelerine dikkat etmek gerekir. Ayrca ayn k gerilimine sahip
ular yke verilen akm artrmak iin paralel de balanabilir.

ekil 1.48. ok kl transformatrlerin seri balanmas.

Oto transformatrleri: ekil 1.49da gsterildii gibi tek sarmdan ve orta utan oluan
transformatrlerdir. Oto transformatrleri dier transformatrlere gre daha ucuz,
daha hafif, daha kk, kaak reaktans kk, kayplar az olmasna ramen primer ve
sekonder ular ayn sarg zerinde olduundan giri ile k arasnda elektriksel
izolasyon yoktur. Bu tip transformatrler ounlukla empedans dntrmek iin
kullanlrlar. A ve B ularna
gerilimi uygulandnda her bir sargdaki gerilim
olur. Sekonder ular arasndaki gerilim ise,
A
N P- N S

IP

IS

VP

NS
IP

VS

Load

IS

ekil 1.49. Oto transformatrler.

ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI, DR. SMAL TEKN
1. BLM: TEMEL ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI

32

(1.37)
olur. Buradan,
(1.38)
olur.
Oto transformatrlerde k sargsnn ucu sarg boyunca herhangi bir noktadan
alnabilecek ekilde tasarlanarak ayarl oto transformatrler yaplm olur. Bu tip
transformatrlere varyak (variac) ad verilir.
1.6. Rleler
Rleler elektriksek olarak alp kapatlabilen anahtarlardr. Genel olarak
mekanik rle, reed rle ve yariletken rle olmak zere tipi vardr. Mekanik rlenin
genel yaps ekil 1.50de gsterilmitir. Mekanik rle temel olarak nve zerine
sarlm bobinden ve kontak ularndan oluur. Mekanik rleler hem dc he ac
gerilimlerle tetiklenebilirler. alma gerilimleri ve akmlar olduka yksektir (yzlerce
Volt ve onlarca Amper mertebesinde). Anahtarlama hzlar ise olduka dktr
(onlarca ms mertebelerinde). dc gerilimle tetiklenenlerin tetikleme gerilimi 6V, 12V
veya 24Vdur. ac gerilimle tetiklenenlerin tetikleme gerilimi 110V veya 220Vdur.
Rlenin katalounda tetikleme gerilimi, bobin direnci ve bobinden akan akmn deeri
verilir.

ekil 1.50. Mekanik rle.

ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI, DR. SMAL TEKN
1. BLM: TEMEL ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI

33

ekil 1.51de rlelerin sembolleri gsterilmitir. Rleler tek kontakl veya iki
kontakl olabilir (Single Pole Single Throw SPST, Single Pole Double Throw SPDT). ift
kontakllar da tek bobinden tetiklenir.

ekil 1.51. Rlelerin devre sembolleri.

ekil 1.52de reed rlenin yaps gsterilmitir. Bu tip rleler esnek iki adet
metalden oluurlar. Etraf bir bobin ile sarlmtr. Bobinden akm getiinde oluna
manyetik alan esnek metal ular birbirine temas ettirir ve kontak salanm olur. Baz
reed rlelerde bobin yoktur. Rle bir mknats yaklatrldnda kontaklar bir birini
eker. alma gerilimleri ve akmlar mekanik rleye gre olduka dktr. rnein
zerlerinden geecek akm maksimum birka Amper mertebesindedir. Anahtarlama
hzlar ise mekanik rleden daha iyidir ve 0,2ms ile 2ms arasndadr.

ekil 1.52. Reed rle.

ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI, DR. SMAL TEKN

1. BLM: TEMEL ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI

34

Yariletken rleler ad zerinde yariletkenlerden yaplrlar. ekil 1.53de

yariletken rle rnei gsterilmitir. Hem alma gerilimleri (onlarca, yzlerce Volt)
hem de alma akmlar (onlarca, yzlerce Amper) olduka yksektir. Anahtarlama
hzlar ve fiyatlar mekanik rlelere gre ok ok yksektir (ns mertebelerinde).
Fiyatlar ise mekanik rlelere gre olduka yksektir. Giri gerilimindeki deiimler
rleyi zarar verebilir. Bu da en nemli dezavantajdr.

ekil 1.53. Yariletken rle.

Rlenin srlmesi
ekil 1.54de rle bobinin dc gerilim ile srlmesi gsterilmitir. ekil 1.54ada
rle bobini npn tranzistr ile srlmtr. Burada giri gerilimi
olduunda npn
tranzistr iletime geer ve rle bobininden akm geer. Rlenin ak olan konta
kapanr, kapal olan konta da alr. Tranzistr kesime gittiinde bobin zerinde ok
byk deerli anlk ters gerilimler oluur. Bu gerilim tranzistr bozabilir. Bunun iin
rle bobine tkama ynnde bir diyot balanr. Bu diyot seilirken ters bozulma
geriliminin besleme geriliminin yaklak 10 kat olmasna dikkat edilir.
direncinin deeri hesaplanrken bobinin kataloundan yararlanlr. rnein
DS2Y-S-DC12V tipi rle iin katalogda tetikleme gerilimi 12V, bobin direnci (coil
resistance)
ve bobinden akan akm (nominal operating current )
olarak
verilmitir. Tranzistr iletime getiinde bobinden geen akm
olmaldr.
Tranzistr iletime getiinde doyumda olmaldr. Yani doyum akm, ( )
olur. Tranzistr doyum snrnda kabul edip ve tranzistrn akm kazannn da
minimum deerini alarak baz akm,
(
(
olur. Baz emetr evriminden

)
)

(1.39)

direncinin deeri,

ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI, DR. SMAL TEKN

1. BLM: TEMEL ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI

35

(1.40)

olur.
ekil 1.54bde rle bobini pnp tranzistr ile srlmesi gsterilmitir. Burada giri
gerilimi
olduunda pnp tranzistr iletime geer ve rle bobininden akm geer.
Rlenin ak olan konta kapanr, kapal olan konta da alr.
+12V
RLY1

D1

VIN

R1
Q1

(a) rlenin npn tranzistr ile srlmesi.

+12V
VIN

R1
Q1
RLY2

RLY2

D1

(b) rlenin pnp tranzistr ile srlmesi.

ekil 1.54. rle bobinin dc gerilim ile srlmesi
Eer rle ac gerilimle srlyorsa ekil 1.55de grld gibi bobine paralel
seri RC devresi eklenir. Bylece bobin zerinde oluan ters gerilim kondansatr
zerinde tutulur. Burada kullanlacak kondansatrn alma gerilimi olduka yksek
(yzlerce Volt) mertebesinde olmaldr.

ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI, DR. SMAL TEKN

1. BLM: TEMEL ELEKTRONK DEVRE ELEMANLARI

36