kulturna batina

Muhammmed Tevfik Bonjak

(1785-1866)
150 godina poslije
Denan Hasi
profesor islamske teologije
dzenan91_hasic@live.com

Saetak
U radu se govori o ivotu jednoga prominentnog Bonjaka koji je obiljeio epohu svoga
vremena u kojoj je ivio i djelovao. Naime, spadao je u duhovnu avangardu XIX stoljea. Muhammed Tevfik Bonjak, kome se u tekuoj godini navrava stotinu i pedeseta
godinjica od ispijanja smrtne kapi, je bio veliki duhovnjak i asketa koji je pripadao
abanijskome ogranku dervikog reda halvetija. to se tie pisanih djela, istraivaima
je poznata jedino njegova zbirka pisama koja je objavljena u Istanbulu 1981. Rukopisna
zbirka tih pisama uva se u: Millet Ktphanesi (stanbul), odj. Ali Emiri (br. 1173 i
1249). Ne zna se ni ime se bavio niti od ega je ivio, ali se pouzdano moe utvrditi da
je posjedovao dobro obrazovanje iz muslimanskih teolokih disciplina te arapskoga i
perzijskog jezika. Neka svoja pisma je djelimino pisao na arapskome jeziku. Na osnovu njegovoga citiranja kuranskih ajeta i hadisa i njihovog tumaenja, moe se rei da
je bio vrstan poznavalac tefsirske, hadiske i tesavvufske nauke.

Uvod
U radu se govori o ivotu jednoga prominentnog Bonjaka koji je obiljeio epohu svoga vremena u kojoj je ivio i djelovao. Spadao je u duhovnu
avangardu XIX stoljea. Muhammed Tevfik Bonjak, kome se u tekuoj
Glasnik br: 1-2 2016 [109-120 str.] 109

Denan Hasi
Muhammmed Tevfik Bonjak (1785-1866) -150 godina poslije

godini navrava stotinu i pedeseta godinjica od ispijanja smrtne kapi,

je bio veliki duhovnjak i asketa. Pripadao je abanijskom ogranku dervikog reda halvetija. U literaturi b/h/s. jezikog areala ne nalazimo podrobnije informacije o halvetijskome redu i njegovim ograncima pa smo
se odluili u ovome radu, u kratkim crtama iz historijske perspektive,
opisati derviki red halvetija i njegov abanijski ogranak kako bismo zaimali potpuniju sliku ivotnoga puta Muhammeda Tevfika. Takoer, prema naim dojakonjim saznanjima, ne nalazimo podatke o ovome velikanu u naoj literaturi, izuzev rada Fehima Nametka: Muhammed Tevfik
Bonjak (1785-1866), (u povodu 120. godinjice smrti) mutesavvif i pisac,
koji je objavljen 1986. godine u Glasniku Vrhovnog islamskog starjeinstva
u SFRJ (XLIX/1986, br. 5, str. 580-583)1, povodom 120. godinjice njegove
smrti kako i stoji u samome naslovu rada. Pored navedenoga rada, Fehim Nametak je svoju panju sa desetak reenica ukazao Muhammedu
Tevfiku i u svome djelu: Pregled knjievnog stvaranja bosansko-hercegovakih Muslimana na turskom jeziku2 (243. str.). Tursku kulturnu javnost
je, ne tako davne 1981. godine, sa ivotom Muhammeda Tevfika upoznao Yaar Nuri ztrk. Naime, te godine je izdao knijgu pod naslovom:
Byk Trk Mutesavvf Muhammed Tevfik Bosnevi: Hayat, Mektuplar,
Halifeleri.3 No, ova knjiga ne nudi opirne podatke o njegovome ivotu
(svega tridesetak strana, od kojih se polovina odnosi na kratke biografije
njegovih uenika), ali zato u njenome drugom dijelu su in extenso sabrana pisma (njih devetnaest) koja je pisao svojim uenicima, prijateljima
i drugim osobama s kojima je korespondirao, a koja odraavaju njegovu
uenost, znanstvenu akribiju, jeziku minucioznost, krasnorjeivost i
pogled na svijet, ivot, vjeru, tesavvuf i knjievnost. Ova pisma su nastajala u periodu izmeu 1847. i 1865.4 Predstavljaju u arhitektonici te1

Vidi: Zejnil Faji, Bibliografija Glasnika Vrhovnog islamskog starjeinstva u SFRJ i Rijaseta islamske zajednice u SFRJ (1983-1992), Sarajevo, 1995, str. 38. Rad Fehima Nametka je objavljen i u: Kelamul ifa (X/2014,
br. 40-41, str. 64-66), s jednom grekom u naslovu: Muhammed Tevfik Bonjak: 1785-1886 (sic!) (u povodu 120. godinjice smrti) mutesavvif i pisac. Dakle, kako i vidimo, godina smrti je pogreno navedena.
Navedeni dvobroj Kelamul ifaa je tematski, a njegov sadraj se sastoji od radova tesavvufske naravi,
objavljenih u Glasniku Vrhovnog islamskog starjeinstva u SFRJ i Rijaseta islamske zajednice u BiH.
2 Sarajevo: El-Kalem, 1989, 270. str.
3 (stanbul: Fatih Yaynevi, 1981, 160 str). Naslov u prijevodu na bosanski jezik glasi: Veliki turski mutesavvif
Muhammed Tevfik Bonjak: Njegov ivot, pisma i duhovni nasljednici.
4 Fatima Omerdi: Bibliografija tampanih djela arapskim pismom bosanskohercegovakih autora u
Gazi Husrev-begovoj biblioteci, Anali, Gazi Husrev-begova biblioteka, Sarajevo, 2006/2007, knj. XXV110 Glasnik br: 1-2 2016 [109-120 str.]

Denan Hasi
Muhammmed Tevfik Bonjak (1785-1866) -150 godina poslije

savvufa, mogli bismo rei, konglomerat najprefinjenijih i najtanahnijih

duhovnih spoznaja koje je batinio introspektivno Muhammed Tevfik
Bonjak, a koje se mogu nazrijeti iz tog njegovog korespodentskog areala. Taj njegov korespodentski prosede nudi duhovne smjernice korespodentima, koji su uglavnom njegovi uenici i sljedbenici, kako da se
ponaaju na duhovnome putu.
Mi smo se odluili da u ovome radu donesemo jo neke nove informacije o ejhu Muhammedu Tevfiku i da na taj naim simbolino obiljeimo 150. godinjicu njegove smrti. Nadamo se da e ovaj na rad
predstavljati pozitivan dodatak istraivakome poduhvatu posveenom
pisanom stvaralatvu i djelatnosti Bonjaka na orijentalnim jezicima
koji je, uzgred reeno, intenzivno zapoeo rahmetli dr. Safvet-beg Baagi5 koji je, kako je to kazao dr. Amir Ljubovi: postavio temelje i zadatke buduim istraivanjima kulturne batine Bonjaka na orijentalnim
jezicima.6 Nadamo se da ovaj rad ide u tome smjeru.
Halvetijski derviki red: geneza i osnivai
Prema istraivaima i historiarima tesavvufa, halvetijski red nije imao
nekog posebnog osnivaa koji je posjedovao neko sebi svojstveno uenje
ili odreeni centar, ve se razvio kao zasebna kola kombiniranjem uenja vie linosti, kao to su: Ebu Nedib es-Suhraverdi (u. 1168. ili 1201),
Ibrahim Zahid el-Gejlani (u. 1301. ili 1305), Ahi Muhammed Nur el-Harezmi el-Halveti, Pir-i evvel (prvi pir7) Omer el-Halveti (u. 1397).8 Na

5
6
7
8

XXVI, str. 359.

Lejla Gazi: Nauno i struno djelo dr. Safvet-bega Baagia, Orijentalni institut, Sarajevo, 2010, str. 7.
Amir Ljubovi: Logika djela Bonjaka na arapskom jeziku, Orijentalni institut, Sarajevo, 1996, str. 9.
Pir: starac, voa, ejh. Osniva dervikoga reda/tarikata, ili njegov najvaniji predstavnik (Fehim Nametak: Pojmovnik divanske i tesavvufske knjievnosti, Orijentalni institut, Sarajevo, 2007, str. 202; Fejzullah
Hadibajri: Mali tesavvufsko-tarikatski rjenik, tampano kao prilog u: ebi Arus, 1988, str. 35).
Demal ehaji: Derviki redovi u jugoslovenskim zemljama sa posebnim osvrtom na Bosnu i Hercegovinu,
Orijentalni institut, Sarajevo, 1986, str. 79; Mehmet Rhtm: irvandan Anadoluya Akan rfan Nehri:
Trikat- Aliyye-i Halvetiyyenin Tarih Kkleri, Kekl, (Sf Gelenek ve Hayat: Halvetiyye), tematski
broj, 2012, br. 23, str. 10; Mehmed A. Kseolu: Tark-i Halvetiyye ve ubeleri, Kekl, (Sf Gelenek ve
Hayat: Halvetiyye), tematski broj, 2012, br. 23, str. 97; konsultuj i: Denan Hasi: Ismail Hakki Bursevi:
Osvrt na ivot, tesavvufsku misao i djelo (povodom 290. godinjice smrti: 1725-2015), Znakovi vremena,
XVIII/2015, br. 67, str. 56, fn. 3.
Glasnik br: 1-2 2016 [109-120 str.] 111

Denan Hasi
Muhammmed Tevfik Bonjak (1785-1866) -150 godina poslije

uenje reda je dobrano utjecao i Sejjid Jahja e-irvani (u. 1464), poznat i
kao Pir-i sani (drugi pir)9, zbog svog doprinosa njegovu uenju.10
Posebna odlika ovoga reda je stavljanje ankcenta na individualnom
asketizmu (zuhd), melamijsku tradiciju11 i povlaenju u osamu (halvet).12
Jedna od odlika ovoga reda jeste ta to je on najrasprostranjeniji derviki red, a ujedno broji najvie ogranaka i podogranaka od svih ostalih
dervikih redova. Tokom prve polovine XVI vijeka, halvetijski tarikat je
prisutan i na prostorima nae domovine. Gazi Husrev-beg je 1531. izgradio jedan hanikah u Sarajevu za dervie halvetijskoga dervikog reda.13
Pretpostavlja se da je Gazi Husrev-beg bio halvetija. Njegov djed po majci, sultan Bajazit II, jo dok je bio namjesnik u Amasiji, posebnu je sklonost gajio prema piru demalijskog ogranka halvetijskog tarikata Muhammedu Demaluddinu. Kada je stupio na prijestolje, pozvao je ejha
u Istanbul. Gazi Husrev-beg se kolovao u Istanbulu kada je njegov djed
bio sultan i to je sigurno utjecalo da mu se derviki red halvetija omili i
postane blizak.14 Omer Nakievi tvrdi da je i Selduka, majka Gazi Husrev-bega i kerka sultana Bajazita II, posjedovala sklonost ka sufizmu,
te je u kompleksu koji je dala podii u Serezu egzistirala, kao njegov neizostavni dio, i tekija, hanikah.15
Mnogi Bonjaci su tokom prolosti pripadali redu halvetija, o emu
svjedoi brojna literatura koju ovdje navodimo tek instruktivno, u podnonoj napomeni, jer nam to nije primarni cilj rada.16
9
10
11

12
13
14
15
16

Pir-i sani: najee se tako naziva obnovitelj dervikog reda/tarikata (Fehim Nametek: Pojmovnik..., str.
203).
Mehmet Rhtm: op. cit., str. 10.
Melamet podrazumijeva skrivanje pripadnitva tesavvufskom nauku. Osoba koja praktikuje melamet
skriva od drugih ljudi svoja duhovna stanja i osobine. Melametija mora biti vezan samo za Uzvienog
Allaha. Ne nose nikakvu posebnu odjeu niti organizuju nekakve posebne sveanosti i ceremonije. Njihov cilj je postii permanentni zikr srcem. Shodno stavu melametija, robovanje Bogu ima dva osnovna
principa: potrebitost za Istinom i slijeenje Poslanika, alejhisselam. Melametija je neprestano zauzet
borbom sa vlastitim nefsom (Vidjeti vie u: Abdlbki Glpnarl: Melamet i melametije, u: Znakovi
vremena, jesen-zima 2007, broj 37, str. 31; konsultuj i: Fejzullah Hadibajri, op. cit., str. 28).
Demal ehaji: op. cit., str. 79.
Ibid., str. 83.
Behija Zlatar: Gazi Husrev beg, Orijentalni institut, Sarajevo, 2012, str. 129.
Omer Nakievi: Arapsko-islamske znanosti i glavne kole od XV do XVII vijeka (Sarajevo, Mostar, Prusac),
Gazi Husrev-begova biblioteka, Sarajevo, 1988, str. 134.
O pojedinim Bonjacima koji su pripadali halvetijskome tarikatu pogledati: Sair Sikiri: Sarajevske tekije, Nrodna starina, sv. VI, br. 14, 1927; Safvet-beg Baagi: Bonjaci i Hercegovci u islamskoj knjievnosti,
(priredili: Demal ehaji i Amir Ljubovi), Svjetlost, Sarajevo, 1986. (u djelu su integralno inkorpo-

112 Glasnik br: 1-2 2016 [109-120 str.]

Denan Hasi
Muhammmed Tevfik Bonjak (1785-1866) -150 godina poslije

Osim Gazi Husrev-begovoga hanikaha namijenjenog halvetijama,

oni su egzistirali i u Viegradu, Rudom, Donjoj Tuzli, Bijeljini, Pruscu,
Konjicu i nekim drugim mjestima.17 Pored Gazijinog hanikaha u Sarajevu je bio poznat i halvetijski hanikah Ibrahima Bistrigije18 kojeg je akir
Sikiri pogreno pripisao nakibendijskome redu.19 Spomenuti hanikah
je radio sve do Drugog svjetskog rata.20 Svjedoanstvo o njemu donosi
i glasoviti Evlija elebija u svojoj Sejahatnami.21 Jedno vrijeme je ejh
Salih Iblizovi vodio halvetijski zikr u Jediler turbetu (okadi hadi
Sulejmanova mahala), gdje bio i turbedar. Posredstvom njegovoga zanirana dva djela Safvet-bega Baagia: Bonjaci i Hercegovci u islamskoj knjievnosti i Znameniti Hrvati,
Bonjaci i Hercegovci u Turskoj carevini); Hazim abanovi: Knjievnost Muslimana BiH na orijentalnim
jezicima, Svjetlost, Sarajevo, 1973; Evlija elebi: Putopis. Odlomci o jugoslovenskim zemljama, (preveo,
uvod i komentar napisao Hazim abanovi), Veselin Maslea, Sarajevo, 1979; Muhamed dralovi: Bosansko-hercegovaki prepisivai djela u arabikim rukopisima, sv. I-II, Svjetlost, Sarajevo, 1988; Mehmed
Handi: Rad bosanskohercegovakih muslimana na knjievnom polju, u: M. Handi: Teme iz knjievne historije (Izabrana djela 1), priredio Esad Durakovi, Ogledalo, Sarajevo, 1999, str. 308-452; M. Han-

17
18

19
20
21

di: El-Devherul-esna fi teradimi ulemai ve uarai Busna, Kairo, 1349. god. po H. (navedeno djelo pod
naslovom Blistavi dragulj [ivotopisi uenjaka i pjesnika iz Bosne], u prijevodu Mehmeda Kice se pojavilo
i na bosanskome jeziku u: M. Handi: Teme iz knjievne historije (Izabrana djela 1), priredio Esad Durakovi, Ogledalo, Sarajevo, 1999, str. 33-308); Smail Bali: Kultura Bonjaka, 2. dopunjeno izdanje PP
R&R, Tuzla, 1994; Omer Mui: Hadi Muhamed Sejfudin, ejh Sejfija pjesnik iz Sarajeva, Anali,
Gazi Husrev-begova biblioteka, Sarajevo, 1982, knjiga VII-VIII; Demal ehaji: Derviki redovi u jugoslovenskim zemljama sa posebnim osvrtom na Bosnu i Hercegovinu, Orijentalni institut, Sarajevo, 1986;
Muhamed Hukovi:Alhamijadoknjievnost i njeni stvaraoci, Svjetlost, Sarajevo, 1986; O. Nakievi:
Arapsko-islamske znanosti i glavne kole od XV do XVII vijeka (Sarajevo, Mostar, Prusac), Gazi Husrevbegova biblioteka, Sarajevo, 1988; Fehim Nametak: Pregled knjievnog stvaranja bosansko-hercegovakih
Muslimana na turskom jeziku, El-Kalem, Sarajevo, 1989; Fehim Nametak, Divanska poezija XVI i XVII stoljea, Institut za knjievnost i Svjetlost, Sarajevo, 1991; Mehmed Sreyya: Sicill-i Osmani, sv. I-VI, stanbul,
1996; Mehmed Mujezinovi: Islamska epigrafika BiH, sv. I-III, Sarajevo-Publishing, Sarajevo, 1998; Enes
i Esad Durakovi, F. Nametak (ur.): Bonjaka knjievnost u kjnievnoj kritici: Starija knjievnost, sv. I, Alef,
Sarajevo, 1998; Ismet Kasumovi: Ali dede Bonjak i njegova filozofsko-sufijska misao, Sarajevo, El-Kalem, 1994; Ismet Kasumovi: kolstvo i obrazovanje u Bosanskom ejaletu za vrijeme osmanske uprave,
Islamski kulturni centar, Mostar, 1999; Mehmet C. ztrk: The Khalwati Sufi Order and Some Khalwati
Tekkes in Bosnia, Mjesto i uloga dervikih redova u BiH, OIS Ibn Sina, Sarajevo, 2011, str. 293-305; Jusuf
Muli: Gazi Husrev-begov hanikah, Sarajevo, 2012.
Demal ehaji: op. cit., str. 96.
ejh Ibrahim Bistrigija je roen oko 1599. godine u Sarajevu. Obavljao je dunost sarajevskoga muftije.
U halvetijski tarikat je primljen posredstvom ejha Muslihuddina Uianina. Studirao je u Sarajevu i
Istanbulu. Umro je 1075. hidretske godine u Sarajevu (1664/65). Ukopan je u haremu Careve damije.
Priapadao je demalijskome ogranku halvetijskog reda (Mehmed Mujezinovi: Islamska epigrafika BiH,
sv. I, Sarajevo-Publishing, Sarajevo, 1998, str. 19-24; D. ehaji, op. cit., str. 91; Safvet-beg Baagi: Znameniti Hrvati, Bonjaci i Hercegovci u Turskoj carevini, Bonjaci i Hercegovci u islamskoj knjievnosti,
priredili: Demal ehaji i Amir Ljubovi, Svjetlost, Sarajevo, 1986, str. 372).
air Sikiri: Sarajevske tekije, Narodna starina, VI/14, 1927, str. 79.
D. ehaji: op. cit., str. 90.
Evlija elebi: Putopis. Odlomci o jugoslovenskim zemljama, (preveo, uvod i komentar napisao Hazim
abanovi), Veselin Maslea, Sarajevo, 1979, str. 111.
Glasnik br: 1-2 2016 [109-120 str.] 113

Denan Hasi
Muhammmed Tevfik Bonjak (1785-1866) -150 godina poslije

laganja osnovale su se halvetijske tekije u Viegradu, Rudom, Donjoj

Tuzli i Bijeljini.22 U Travniku je Eli Ibrahim-paa podigao halvetijski hanikah, zajedno sa medresom i bibliotekom, neto prije 28. 3. 1706. kada
je datirana njegova vakufnama23. Posljednji ejh ovog hanikaha je bio
Asim Korkut (u. 1939).24 No, najpoznatija halvetijska tekija nakon Gazi
Husrev-begovog hanikaha jeste zasigurno ona u Blagaju, podignuta kao
tekija bektaijskog dervikog reda oko 1520. godine. Tokom XVIII vijeka,
nakon to ju je obnovio mostarski muftija Zijauddin Ahmed b. Mustafa
(umro oko 1679), prela je pod upravu halvetija.25 Spomenuti muftija je
takoer, poput ejha Ibrahima Bistrigije, iniciran u red halvetija od ejha
Muslihuddina Uianina.26 Tekija je obnovljena 1851. uz pomo Omerpae Latasa, a na molbu ejha Muhammeda Hindije (u. 1876), poznatog
kao Aik-paa. Dananji izgled tekija duguje uglavnom spomenutoj restauraciji27. Posljednji ejh ove tekije je bio Sejdo ehovi (u. 1925), sin
Aik-pae.28 Takoer je i u Pruscu, postojao halvetijski hanikah, kojeg je
1612. godine, to se da proitati iz njezina kronograma, podigao Hasan
Kafija Pruak (u. 1615), u sklopu kompleksa koji je obuhvatao pored tekije i damiju, medresu, han, imaret, esmu i banju.29 Pruak je i sahranjen zajedno sa svojom suprugom u (skromni) mauzolej koji se nalazi
izmeu tekije i medrese u istoj zgradi u kojoj je bila smjetena i njegova
sudnica.30 Evlija elebi je posjetio ovaj kompleks i zapisao da se od tri
22 (Omer Mui: Hadi Muhamed Sejfudin, ejh Sejfija pjesnik iz Sarajeva, Anali, Gazi Husrev-begova
biblioteka, Sarajevo, 1982, knjiga VII-VIII, str. 8). Hazim abanovi je nainio pogrjeku kada je ustvrdio
da je ejh Salih Iblizovi bio nakibendija (Hazim abanovi: Knjievnost Muslimana BiH na orijentalnim jezicima, Svjetlost, Sarajevo, 1973, str. 591).
23 O Eli-painom vakufu u Travniku, u ijem je sklopu bio i hanikah vidjeti vie u: Alija Bejti, Eli Hadi
Ibrahim pain vakuf u Travniku, El-Hidaje, V/1941-42, 7, 8-10, 11-12: 169-179, 227-240, 276-288.
24 D. ehaji: op. cit., str. 96.
25 Nermina Mujezinovi: Blagaj kod Mostara, Hercegovina, 11-12/2000, str. 64; Evlija elebi: op. cit., str.
460. O ovoj tekiji vie vidjeti i u: Lamija Hadiosmanovi, Tekija na Buni, Godinjak, BKZ Preporod,
Sarajevo, 2001, str. 155-160. Prethodni rad Lamije Hadiosmanovi je takoer objavljen istoimeno i bez
izmjena u: Glasnik, BANU, I/2015, br. 1, str. 157-163.
26 H. abanovi: op. cit., str. 247.
27 Mehmed Mujezinovi: Islamska..., sv. III, str. 335.
28 Nermina Mujezinovi: op. cit., str. 64; D. ehaji, op. cit., str. 100.
29 D. ehaji: op. cit., str. 102; M. Handi: Blistavi dragulj (ivotopisi uenjaka i pjesnika iz Bosne),
prijevod s arapskog: Mehmed Kico, u: M. Handi: Teme iz knjievne historije (Izabrana djela 1), priredio
Esad Durakovi, Ogledalo, Sarajevo, 1999, str. 139; Ismet Kasumovi: kolstvo i obrazovanje u Bosanskom
ejaletu za vrijeme osmanske uprave, Islamski kulturni centar, Mostar, 1999, str. 220.
30 Omer Nakievi: Hasan Kafija Pruak, pionir arapsko-islamskih nauka u BiH, Sarajevo, 1977, str. 41.
114 Glasnik br: 1-2 2016 [109-120 str.]

Denan Hasi
Muhammmed Tevfik Bonjak (1785-1866) -150 godina poslije

prusake tekije najvie istie ona ejha Kafije, koja pripada halvetijskome tarikatu.31 Omer Mui je zabiljeio da je Hasan Kafija Pruak bio
uenik halvetijskog ejha Muslihuddina Uianina (u. 1642).32
Halvetijski tarikat se dijeli na etiri temeljna ogranka iz kojih su nastali jo mnogi drugi podogranci, njih etrdesetak:
ruenije: Osniva im je Dede Omer Rueni. Umro je 1486. u Tebrizu.
demalije: Osniva im je Demal el-Halveti33. Umro je 1497. u Istanbulu. Iz ovog reda je nastao i abanijski ogranak kojemu je pripadao Muhammed Tevfik.
ahmedije: Osniva im je Ahmed emsuddin Marmaravi iz Akhisara. Umro je 1504. u Manisi.
emsije: Osniva im je emsuddin Ahmed Sivasi. Roen je u Tokatu 1519, a umro je 1597. godine u Sivasu.34
ejh aban Veli eponim
abanijskog ogranka dervikog reda halvetija
Eponim abanijskoga reda kojem je pripadao Mehmed Teufik Bonjak je
bio ejh aban Veli iz Kastamona, tanije iz mjesta Takopru (Takpr).
Roen je 1449., ali je u devetoj godini ivota izgubio roditelje i odrastao
kod jedne pobone ene.35 Nakon zavrenog poetnog obrazovanja kod
ejha Osman-olu Hode Velija u Kastamonu, odlazi za Istanbul, u Fatihovu medresu na daljnje kolovanje i usavravanje. Po okonavanju
formalnoga obrazovanja u Istanbulu 1519., u snu je uo glas koji mu je
zapovijedio da se vrati u rodno mjesto. ejh aban Veli je odmah po buenju posluao poruku koja mu je poslata u snu te krenuo na put za
Kastamonu. Na putu je, u mjestu Konrap, naiao na halifu ejha Demala el-Halvetija, ejha Hajruddina Tokadija. Zaplijenio mu je srce svojom
31
32
33
34

Evlija elebi: op. cit., str. 133.

Omer Mui: op. cit., str. 6.
Bio je uitelj i duhovni mentor sultanu Bajazitu II (B. Zlatar, op. cit., str. 129).
Y. Nuri ztrk: Byk Trk Mutasavvf Muhammed Tevfik Bosnevi: Hayat, Mektuplar, Halifeleri, Fatih
Yaynevi, stanbul, 1981, str. 10-11.
35 Karaba- Veli Ali Alaaddin, Ahmed Rifat Nevrekobi, Yiitba Ahmed emseddin Marmaravi: Halvet
abn Yolunun Adb: Miyar- Tarkat, Hazrlayan: Mustafa Tatc, H Yaynlar, stanbul, 2013, str. 3; Mustafa Tatc: Hazret-i Pir eyh aban- Vel ve abaniyye, str. 4; Mustafa Tatc Cemal Kurnaz: bn-
Vel, slam Ansiklopedisi, sv. XXXVIII, Trkiye Diyanet Vakf, stanbul, 2010, str. 209; ahan Adar: Halvet bn nancnda Adetler ve Mzie Ynelik nan ve Tutumlarn ncelenmesi, Uak niversitesi
Sosyal Bilimler Dergisi, 7/2, 2014, str. 152.
Glasnik br: 1-2 2016 [109-120 str.] 115

Denan Hasi
Muhammmed Tevfik Bonjak (1785-1866) -150 godina poslije

pojavom i duhovnom energijom koja je doslovno zraila iz njega. Kod

dotinog uitelja je proveo naredne dvije godine. U Kastamonu se vratio
937. godine po H. (1530/31), gdje je drao provovijedi po raznim damijama. Nakon smrti ejha Sunnetija, halife Sejida Jahje irvanije, dobio je
njegovo mjesto propovjednika u ejhovoj damiji koja je danas poznata
kao Damija ejha abana Velija. esto je boravio i propovijedao i u drugim damijama.36
ejh aban Veli je preselio na ahiret 18. zu-l-kadea 976. god. po H.37, 4.
maja 1569. Posmrtno kupanje i zaodijevanje u posmrtne halje izvrio je
njegov duhovni zastupnik, ejh Muharem-efendija koji je obnaao funkciju vjerskoga propovjednika (vaiz) u Sulejmaniji damiji u Istanbulu.
Posredstvom njegovih murida, abanije su se proirile iz Istanbula na
Balkan, Siriju, Hidaz, Egipat, Sjevernu Afriku i Indiju.38 Posljednjih sedam godina ovozemnoga ivota, ejh aban Veli je proveo u halvetu u
svojoj tekiji.39
Turbe nad mezarom ejha Velija poeo je graditi ejh Omer Fuadi40
uz potporu i pomo princa Osmana, sina sultana Ahmeda I. Gradnja je
zavrena 1611. uz materijalnu pomo Omer-beja, ehaje velikog vezira
Murat-pae, koji je bio Himmet Dedeov sin. Himmet Dede je bio murid ejha abana Velija. U izgradnji turbeta su uestvovali mnogi dravnici i vjerski slubenici, poput kadije u nahiji Kre Akka Hibetullaha,
kastamonskoga kadije Emin-efendije i velikog vezira sultana Ahmeda,
Halil-pae. Svojevremeno su sultani Abdulaziz i Abdulhamid II izvrili
znaajne popravke. Takoer, turbe je restaurirano 1950. i u periodu od
2008. do 2009. godine.41
36 Mustafa Tatc: Hazret-i Pvliir eyh aban- Vel ve abaniyye, str. 10, 13.
37 Osmanzade Hseyin Vassaf: Sefne-i Evliy Evliy-y erhi Esmar- Esrr, sv. III, Hazrlayanlar: Mehmet
Akku, Ali Ylmaz, stanbul, 2005, str. 380.
38 Mustafa Tatc: abaniyye, slam Ansiklopedisi, sv. XXXVIII, Trkiye Diyanet Vakf, Istanbul, 2010, str.
211.
39 Mustafa Tatc Cemal Kurnaz: bn- Vel, str. 209; Mustafa Tatc: Hazret-i Pir eyh aban- Vel ve
abaniyye, str. 15; Mehmed Sreyya: Sicill-i Osmani, sv. III, yay. haz. Nuri Akbayar, stanbul, 1996, str. 1554;
Bursal Mehmed Tahir Efendi: Osmanl Mellifleri, hazrlayanlar: A. Fikri Yavuz - smail zen, tom I,
Meral Yaynevi, stanbul, 1972, str. 205.
40 Silsila ejha Omera Fuadija (u. 1636) see do ejha Velija posredstvom sljedeih ejhova: ejh Muhjiddin
(u. 1604) ejh Abdulbaki (u. 1589) ejh Hajruddin (u. 1579) ejh Osman (u. 1569) ejh aban Veli
(u. 1569). Vidi: Karaba- Veli Ali Alaaddin, Ahmed Rifat Nevrekobi, Yiitba Ahmed emseddin Marmaravi: op. cit., str. 6, 7.
41 Mustafa Tatc Cemal Kurnaz: bn- Vel, str. 209; Mustafa Tatc: Hazret-i Pir eyh aban- Vel ve
abaniyye, str. 19.
116 Glasnik br: 1-2 2016 [109-120 str.]

Denan Hasi
Muhammmed Tevfik Bonjak (1785-1866) -150 godina poslije

Drimo iznimno vanim dodati i to da je biografiju ejh abana Velija

prvi napisao ejh Omer Fuadi, pod naslovom: Menakb- serif-i Pir-i Halveti Hazret-i Saban- Veli ( .).42 Biografija je
prvi put tampana 1877. u Kastamonu Vilayet Matbaas, pod pokroviteljstvom ejha Said-efendije (str. 188). Na savremeni turski jezik ju je preveo Muhammed Bedirhan i objavio 2011. u istanbulskoj izdavakoj kui
Nefes Yaynclk.43
to se tie zajednikog zikra, on se uglavnom obavlja tako to bi ejh
naglas proui prvo kuransko poglavlje, suru El-Fatihu, a zatim 56. ajet
sure El-Ahzab, nakon ega se horski proui sedam ili jedanaest puta:
Allahumme salli ala sejjidina Muhammedin abdike ve nebijjike ve habibike ve resulike en-nebijji-l-umijji ve ala alihi ve sahbihi ve sellim. ejh potom izgovara naglas 19. ajet iz sure Muhammed. Dervii potom tri puta
sporo izgovaraju la ilahe illallah, a zatim ubrzano 300 puta. Nakon toga
svi zajedno i sporo izgovaraju est puta Hu, a sedmi put naglaeno i brzo
kako bi se prelo na zikr sedam imena. Tokom zikra dozvoljeno je uiti ilahije, kaside, natove ili druge pobone spjevove. Skup se zavrava
prigodnom dovom koju proui ejh. to se tie duhovnih eksercitija (elevrad)44 koje upranjavaju dervii, one se uglavnom sastoje od uenja po
100 puta istigfara i salavata, te 300 puta la ilahe illallah, te virdu settara.
Naglaavamo da se obavljanje grupnoga zikra i pojedinani virdovi razlikuju u svim ograncima koji potpadaju pod abanijski kol. Mnogi ogranci
u sebi sadravaju svakodnevno uenje i studiranje odreenih kuranskih
poglavlja.45

42 (brahim Hs: op. cit., str. 67). Rukopisni primjerci se mogu nai u sljedeim bibliotekama: Kastamonu l Halk Ktp. Nu. 3676/1, yp. 1b-90b; Sleymaniye Ktp. Reit Efendi Bl., Nu. 478 (stinsah: 1230/1814);
Sleymaniye Ktp. Dml Baba Bl., Nu. 583; Sleymaniye Ktp. Hac Mahmt Efendi Bl., Nu. 4588;
Sleymaniye Ktp. Hac Mahmt Efendi Bl., Nu. 4682; Sleymaniye Ktp. Hac Mahmt Efendi Bl., Nu.
2287; Sleymaniye Ktp. Hac Mahmt Efendi Bl., Nu. 2332; Sleymaniye Ktp. Uaki Tekkesi Bl., Nu. 35;
Sleymaniye Ktp. Yazma Balar Bl., Nu. 634; Milli Ktp. Yz. Nu. 5535/1; Milli Ktp. Yz. Nu. A/3254-1-2;
Atatrk Kitapl, OE., Nu. 782; aban- Veli Trbesindeki Yz. Nsha (hrekeli) (Ksaltmas: K1); aban-
Veli Trbesindeki Yz. Nsha (hrekesiz) (Ksaltmas: K2).
43 Muhammed Bedirhan: Takdim, u: mer Fud: Hz. Pr bn- Vel Menkbeleri, Nefes Yaynlar,
stanbul, 2011, str. 9-10; Mustafa Tatc: Hazret-i Pir eyh aban- Vel ve abaniyye, str. 20.
44 Vird (mn. evrad): svakodnevni zadatak u obliku zikra koji, prema naroitim uputama duhovnoga uitelja preuzima uenik prilikom pristupanja dervikom redu. Vird nije isti za sve muride jedne tarikatske
grupe niti je stalne prirode, nego se mijenja sa stepenom napredovanja uenika i sa potrebama koje su
prourokovane njegovim karakternim i drugim svojstvima (vie: F. Hadibajri: op. cit., str. 47).
45 Mustafa Tatc: abaniyye, str. 214.
Glasnik br: 1-2 2016 [109-120 str.] 117

Denan Hasi
Muhammmed Tevfik Bonjak (1785-1866) -150 godina poslije

Crtice iz biografije ejha Muhammeda Tevfika Bonjaka

Prema Osmanzade Hseyinu Vassafu46 Muhammed Tevfik je umro 1866.
u Istanbulu. Navedeni autor ne donosi godinu roenja Muhammeda
Tevfika, ali pouzdano znamo da je roen 1785. negdje u Bosni.47 Ukopan
je na Uskudaru, u blizini dergaha Nalac Hall Efendije. Kako nam to
slikovito prenosi spomenuti Osmanzade Hseyin Vassaf, Muhammed
Tevfik je bio veliki zaljubljenik u nauk ejha Muhjiddina Ibn Arebija
(1165-1240). Osmanzade Hseyin Vassaf donosi u svome djelu Sefne-i
Evliy Evliy-y erhi Esmar- Esrr nekoliko strofa kao urnek njegovog
poetskog stvaralatva. Jako je malo podataka sauvano o njegovom ivotu i djelu. Nemamo nikakvih podataka o njegovom ivotu od roenja
pa do vremena kada je postao ehaja Husrev-pae u Istanbulu. Ne zna
se ni ime se bavio niti od ega je ivio, ali se pouzdano moe utvrditi da
je posjedovao dobro obrazovanje iz muslimanskih teolokih disciplina
te arapskoga i perzijskog jezika. Neka svoja pisma je djelimino pisao na
arapskome jeziku. Na osnovu njegovog citiranja kuranskih ajeta i hadisa
te njihovog tumaenja, moe se rei da je bio vrsni poznavalac tefsirske,
hadiske i tesavvufske nauke.48
Muhammed Tevfik je uio pred jedanaest ejhova, prije nego to se
skrasio kod ejha abanijskog ogranka dervikog reda halvetija, Ibrahima
Kuadalija (1774-1845),49 ije je zalaganje za reformu tesavvufskog nauka
urodilo nastajanjem novog podogranka unutar abanijskog ogranka, tj.
podogranak kuadalija ili ibrahimija. Po smrti ejha Ibrahima, a prema
njegovoj osobnoj zapovijesti, naslijedio je mjesto proelnika (postniin)
u halvetijskoj tekiji kod Zejrekovog hamama na Fatihu u Istanbulu. Tu
je dunost obavljao sve do svoje smrti 1866. U literaturi se navodi da je
ivio veoma ednim i pobonim ivotom te je uvijek hodao oborenoga
pogleda. Bio je veoma blage naravi, dobroduan, iroke ruke i rado vien
sagovornik.50 Zbog boravka u tekiji koja je bila stacionirana pored spo46 Osmanzade Hseyin Vassaf: Sefne-i Evliy Evliy-y erhi Esmar- Esrr, sv. IV, Hazrlayanlar: Mehmet
Akku, Ali Ylmaz, stanbul, 2005, str. 83.
47 Fehim Nametak: Muhammed Tevfik Bonjak (1785-1866), (u povodu 120. godinjice smrti) mutesavvif
i pisac, Glasnik Vrhovnog islamskog starjeinstva u SFRJ, XLIX/1986, br. 5, str. 580.
48 Fehim Nametak: Muhammed Tevfik Bonjak (1785-1866), str. 581.
49 Y. Nuri ztrk je objavio knjigu o ivotu i djelu ejha Ibrahima, pod naslovom: Kuadali brahim Halveti
(Hayat, Dnceleri, Mektuplar), Fatih Yaynevi, Istanbul, 1982. U toj knjizi, na str. 42-43. nalazi se biografija Muhammeda Tevfika Bonjaka.
50 Fehim Nametak: Muhammed Tevfik Bonjak (1785-1866), str. 581; Nihat Azamat: Mehmed Tevfik Bosnevi, slam Ansiklopedisi, sv. XXVIII, Trkiye Diyanet Vakf, Istanbul, 2003, str. 538.
118 Glasnik br: 1-2 2016 [109-120 str.]

Denan Hasi
Muhammmed Tevfik Bonjak (1785-1866) -150 godina poslije

menutoga hamama, imao je i nadimak Hamami.51 to se tie njegova

tesavvufskog nauavanja, slijedio je svoga ejha Ibrahima, tj. svoj nauk je
bazirao strogo na uenju Kurana, a.., i Muhammedovog, a.s., sunneta.
Sljedee tri take ine osovinu njegovog tesavvuskog miljenja:
Obaviti se rabitom, to znai vezati srce za savrenog ejha koji je dospio do stepena osvjedoenja (mekam-i uhud);
Biti vjeran, odan i strpljiv;
Vjerovati bespogovorno u ono to se nalazi u Kuranu i sunnetu i ne
tumaiti te izvore po vlastitom nahoenju.52
to se tie pisanih djela, istraivaima je poznata jedino njegova zbirka pisama koja je, kako smo i naveli, objavljena u Istanbulu 1981.53 Rukopisna zbirka tih pisama se uva u: Millet Ktphanesi (stanbul), odj.
Ali Emiri (br. 1173 i 1249).54
Zakljuak
Halvetijski tarikat je jedan od najrasprostranjenijih tarikata, iz ijeg se
temeljnog toka izdvojilo preko etrdeset ogranaka i podogranaka. Mnogo naih zemljaka i sinova nae domovine i samoga jugoistonoevropskog regiona u irem smislu je bilo vezano za ovaj tarikat, o emu govore
brojne stranice iz pera naih strunjaka koji su se zanimali prvenstveno
za tesavvuf ovih podneblja, knjievno stvaralatvo Bonjaka ili openito
balkanskih muslimana na orijentalnim jezicima, te orijentalno-islamsku ili uope kulturnu historiju Balkana. Mnogi pripadnici halvetijskog
reda, ili openito dervikih redova prisutnih na naim prostorima, bili
su istaknuti nauni radnici i kulturni djelatnici koji su obogatili epohu u
kojoj su djelovali te tako svojim djelom postali neodvojivi dio kulturnoga i civilizacijskog ambijenta. Neki od njih su bili plodni pisci, nadahnuti
pjesnici, vjeti kaligrafi, istaknuti vjerouitelji i vjerski dostojanstvenici,
dok su neki ostali manje poznati ili nepoznati jer su, kako to neko nekada ree: ivjeli svoj ivot iznutra - u tarikatu su primarno traili vlastiti

51 Y. Nuri ztrk: Byk Trk Mutasavvf Muhammed Tevfik Bosnevi, str. 3; Mustafa Kara: Diplomat ve
Fuss rihi Yakup Han Kagar, Tasavvuf, X/2009, br. 23, str. 10.
52 Fehim Nametak: Muhammed Tevfik Bonjak (1785-1866), str. 581.
53 Fehim Nametak: Pregled knjievnog stvaranja bosansko-hercegovakih Muslimana na turskom jeziku, ElKalem, Sarajevo, 1989, str. 243.
54 Fehim Nametak: Muhammed Tevfik Bonjak (1785-1866), str. 580.
Glasnik br: 1-2 2016 [109-120 str.] 119

Denan Hasi
Muhammmed Tevfik Bonjak (1785-1866) -150 godina poslije

smiraj i introspektivno prosvjetljenje osobne nutrine. Naa je obaveza

da to njihovo djelo istraimo i prikaemo kulturnoj javnosti.
Mehmed Tevfik Bonjak je prvenstveno bio od onih koji su u tarikatu
traili samo vlastiti smiraj i introspektivno prosvjetljenje, a to zakljuujemo iz injenice da nije batinio pisanu rije iako je posjedovao zavidan
nivo teolokoga obrazovanja, to se da primijetiti iz zbirke njegovih pisama. Jedino je najtanahnije niti vlastite spoznaje utkivao mastilom i perom
na bjelinu hartije u svojim pismima te tako omoguavao ednim putnicima duhovnog putovanja s kojima je korespondirao da imaju kvalitetne
naputke i smjernice uz ije slijeenje mogu i sami doi do vrela gnoze.

150
) 1866-1785(

.

1981 .
Ali Emiri Millet Ktphanesi
.)1249 1173 (
.
Dzenan Hasic
Muhamed Tevfik Bosnjak (1785-1866) - 150 Years Later
Summary
The article talks about the life of a prominent Bosniak who marked the time in which
he lived and worked. Muhammed Tevfik Bosniak, whose one hundred and fiftieth
anniversary of the "drinking his fatal stroke" was marked this year, was a great spiritual
man and ascetic who belonged to the Shabani branch of the Khalwati dervish order.
As for the written work, the researchers know of only one of his collection of letters
published in Istanbul in 1981. The manuscript collection of these letters is kept in the
Millet Library (Istanbul), Department Ali Emiri (No. 1173 and 1249). It is not known
what was his occupation, nor what he lived on, but it could be determined with great
certainty that he had possessed a good education in the Muslim theological disciplines
and the Arab and Persian languages. Some of his letters were partly written in Arabic.

120 Glasnik br: 1-2 2016 [109-120 str.]