Professional Documents
Culture Documents
Islâmdan Önce Arap Tarihi Ve: Cahiliye Ça
Islâmdan Önce Arap Tarihi Ve: Cahiliye Ça
XX
MARS T. ve S. A. S. Matbaasi
Ankara-1957
fr)
ek 24
XX
MARS T. ve S. A. . Matbaas
Ankara-1957
NDEK LER
Sayfa
lk Smi Devletler -
3
3
Akad Imparatorlu u , -
10
Seballar Devleti
-
13
20
Hmyerliler Devleti
Yemendeki kk Beylikler
22
23
25
28
28
29
30
Gney Arabistan'da Din
KNC
BLM -
31
33
33
37
46
Palmir Takvimi
46
Palmirlilerde Din
47
48
Gassaniler Devleti
51
Hireliler Devleti
Hire hkilmlairlar ve tahta k y llar ........ ... ....
54
60
Sayfa
Hirelilerde topluluk hayat , din ve uygarl k -
61
70
H CAZ BLGESI
A Mekke Blgesi
70
83
87
90
90
86
95
95
95
Zlhalasa Tap na
Fels Tap na
96
96
- -
97
97
Zlkabat Tap na
98
100
105
105
106
107
108
108
109
109
110
110
111
112
113
a)
Mescid-i Haram
b)
Hacer-i Esved
c) Makam- brahim
114
114
115
f)
Ahsef, Mi'cen -
g) Zemzem Kuyusu -
115
115
116
Sayfa
1)
116
118
119
119
120
121
125
125
125
126
126
127
127
128
1)
2) ilm-i Ncum (Astroloji)
129
130
3)
130
4)
5)
1 30
132
6)
7)
Cahiliye a nda Tb
8)
132
135
DRDNC BLM
137
139
145
145
146
147
148
149
151
Ebu's-Salt olu meyye
GENEL
153
BIBLIYO RAFYA
GENEL INDEKS
156
159
N SZ
Ankara niversitesi ilahiyat Fakltesinde slam Tarihi dersini vermee balad n zamandan beri al malarm , rencilerinin; ve bu konuya
ilgi duyan yurdda,larmn isteklerine cevap verecek ekilde bir islam tarihinin meydana getirilmesine yneltmi bulunuyorum.
Bunun iin, iin nemini ve gln bilerek, gcmn yetti i lde konuyu, halangllarnda.n ele alarak inceleme e koyuldum.
rencilerim, ilk yllarda verdi im ve ikiyz elli sayfa kadar tutan
ders notlarn derleyip toplyarak teksir makinesiyle o altmlardi; bir
yandan bu notlar geniletip derinletirmee alrken te yandan, Fakltede verdi im islam tarihi derslerin& nemle ve hassasiyetle zerinde durduum islamn dousundan balyarak drt halife devrinin sonuna kadar
sren, islamn dou ve gelime an, daha sonra kurulan islam devletleri yani, yedinci yzy ldan sonraki dou milletleri tarihi ve messeseleri
arasndaki kltr ve sanat ba lantlarn karlatirmaa yaryacak ve genel bir fikir verecek k sa ve toplu bir eserin gerekli ine inanarak, bu mahiyeti dolaysiyle btn dou ve bat dillerine evrilmi olan, Brockelmann'n "slam Milletleri ve Devletleri Tarihi" ni dilimize evirdim.
Sra, ilk yllarda vermi olduum ders notlarm n bir plan dairesinde
geniletilerek para para yay nlanmas na geldi.
Bu cmleden olarak, islmiyetin aralar nda doup yay ld Arap Yarmadas halkn n yani Arap milletherinin islamdan nceki tarihlerini ve onlarn, islmiyetin douu srasndaki genel durumlarn iine alan ilk blm, yukarda akladm dncelerden baka bir iddias bulunmyan
u kk kitapla okuyucularma sunuyorum.
slam dininin ve onun be eriyete getirdi i yeni dzenin yceli i iyi anlalabilmesi iin i e, Araplarn tarih sahnesine klarndan balaman n
daha doru olduuna kaani bulunduumuzdan burada, nce sami topluluklarn durumuna k saca temas ettikten sonra, kurulu ve eskilik srasiyle
gney Arabistan'da yerle mi olan Arap devletlerini ba a aldk ; ondan
sonra kuzey Arabistan'da yerle mi olanlar , daha sonra da Mekke ve dolaylarndaki Arap topluluklar nn tarihlerini inceledik.
Son zamanlara kadar btn bu blgelerde ya am ve gelikin bir medeniyet kurmu olan Arap topluluklar hakk ndaki bilgilerimiz, azdan
aza aktarla aktarla gerekliini kaybetmi , anm sylentilerden ibaret
olup nailttan bir ka yzyl teye gemiyordu.
Yetmi seksen yl nceden bu yana, bu blgelerde arkeolojik incelemelerde ve kazlarda bulunmu olan batl bilginler, ok eski Balara ait binlerce yazt ve bir ok eski ehir renleri ortaya kararak son derece nemli bilgiler edinmemize yardm ettiler.
Bu eski Arap devletleriyle ayn alarda yaam olan Msr, Fenike,
Roma ve eski Yunan devletleri hakk nda eserler yanm olan Roma ve Yunan tarihilerinin verdikleri bilgiler bu son arkeolojik buluntularla kar latrlnca o devirlerin igtimai, iktisadi ve dini hayatlar hakknda daha
doru bir bilgi edinmek mmkn olabiliyor.
Gene bu yeni buluntularn yla, kaynaklarn Smer medeniyetinden ve kltrnden alan bir ok eski do u milletlerinin kltrlerinin izlerini ve kar lkl olarak birbirlerine yapt klar etkileri takip edebiliyoruz.
Bu gerek belgeler bize, islmdan nceki Arap topluluklarm n, deve
style, peynirle geinen, kertenkele ve ekirge yiyen yar yaban gebeler halinde yaayan insanlardan meydana geldi ini sarmann ok yanl olduunu aka gstermi tir.
Onlar, bilhassa gney Arabistan'da devlet kurmu olanlar , uzun yzyllar boyunca M srllarla, Asurlularla, Fenikelilerle, ranllarla, Yunanl larla ve Hind, in gibi dou milletleriyle temasta idiler. Yemen'in yerli
rnleri ve mabetlerde tts olarak kullan lan gnlkleri ve Hind ticareti
vastasiyle zengin olmular, Yunan - Roma'nn, uzun sren savalar sonunda ilerleme hzlarn kaybetmesinden sonra bu eski ve geli kin dou ticaretini ellerine alm lard . Araplar, Hicaz blgesinde de ilse bile Yemen'de
byk ehirler, muhteem saraylar kurmulard . Kuzeyde kurulmu olan
Arap devletlerinden Palmirlilerin ba kan Odenat, Roma imparatorlanna
mahsus olan "avgust" 'nvan n bile almt .
Biz burada, Trkede bu alanda yaz lm bir eser olmadndan, bu eski Arap devletlerinin siyasi, itimai, dini ve iktisadi tarihlerine olduka
geni bir yer verdik.
Daha ziyade islmiyetin do usundan nceki Hicaz blgesinin genel durumunu ifade eden cahiliye a zerinde de fazlaca durduk; nk ancak
bu devirdeki halk n yaay btn nesseseleriyle iyice kavramrsa islm
tarihinin bir ok konular daha kolay anlalabilir. Mekke ve Taif ehirleri halknn, ticari alanda yar madann dier blgeleri zerinde kurduklar
byk stnlk ve bu stnlge dayanan imtiyazh durumlar iyice belir-
tilmeden, islarniyetin yerle mesine ve yay lmasna kar gsterdikleri diren ve engel olma abalar nn mnas anla larnaz. Onlar, islmiyet
tutunup geli irse, btn yarmada Araplar = katld yerli panay rlarla
desteklenen ticaret stnliiklerinin, elden kacan , uzun zamandr kendi
balarna buyruk, hi bir siyasi ve idari otorite tan madan srdrp gittikleri babo y.asayn, katlanlmas zor bir mkellefiyetler zinciri alt na
gireceini samyorlard .
Btn bunlarla birlikte, bu kitab n drdnc blmnde ka,ydetti imiz
tek Tanr inanc mn mmessillerini ve bu nl kimseler d nda kalp ayn
fikirde bulunduklarn tahmin etti imiz bir ksm halk tatmin etmiyen puta tap cln zevali art k yaklamt .
Peygamberimiz Hz. Muhammed'in, insanl bu aa durumdaki yaaytan kurtaracak olan bir devle grevlendirilmesi, bir sr ahsi menfaat
zincirleriyle birbirine kenetlenmi sapk n gilruhun direnmelerini uzun srdrmedi. Sonunda bu gibi kimselerin, islam diniin yerle mesine ve yay lmasna kar gsterdikleri mukavemet k rld ve bylece bu kutsal dinin
getirdii yeni dzenin nurlu ldariyle aydnlanan, beeriyeti saadete ula ,
tracak geni ve parlak yol a ld ; Tanrnn, doru yola ynelme i nasib
ettii kimseler veya topluluklar kurtulu a ula t .
slmiyetten nceki Arap tarihini bu ekilde, kaynaklarn msaadesi
nisbetinde inceledikten, sonra, islam tarihini ele ald k. Bunun, yakn bir zamanda bastrabileceimizi umdu umuz birinci cildi, Hz. Muhammed'in do umu.ndan, drt halife devrinin .sonuna yani Muaviye b. Ebu Sfyan' n
halifelie gemesiyle bal yan EmeviLer a na kadarki olaylar iine alacaktr.
B1 uurda yurddalar ma ufak bir faydam dokunabilirse ne mutlu bana.
Ne'et A ATAY
BIRINCI BLM
tin ortaya kna kadar devaml ve geli kin bir ticari al - veri srdren Mekke'nin bu ticaret yoluyla her trl fikir mahsulleri ta ycln
yapt da sz gtrmez bir olaydr. Bu itibarla Gney Arabistan tarihi,
Kuzey Arabistan tarihi gibi islm tarihi ile blnmez bir btn te kil eder.
Bunun iin imdi burada samiler'in ana yurdunu ve yay llann, ilk sami
topluluklar gzden geircUkten sonra, islmiyetten nce Gney Arabistan'da kurulmu olan devletleri ineeliyeeeiz.
Tevrat hikyelerine dayanan eski kitaplarda, ikinci Adem diye de anlan N u h peygamberin (1) o lu S a m soyundan redikleri
bildirilen fakat genel olarak konu tuklar dilin temellerinin, hepsinde bir
olmasndan veya birbirine ok benzemesinden dolay sami uluslar ad veriler, topluluklarn ba tipini Araplar te kil eder.
Bu sami topluluklar n ilk defa nereden kp nerelere yay ldklar hakknda bir ok gr ler ortaya atlmtr. Bugn genel olarak kabul edilen
fikre gre, Mezopotamya, Suriye ve Filistin'e sami bir lke ehresi veren
'yaylmalar, Arabistan'dan kuzeye km sami kavimler tarafndan yaplmtr.
Jeoloji bilginlerinin, buzullar devrinden hemen sonra, Arabistan'n
bugnk kum lleri ve kurak blgeleri yerinde s k ve geni ormanlarn,
byk rmaklarn bulunduu, iklim artlarnn insanlarn reyip oalmasna elveri li olduu, fakat buzullar n kuzey snr daha yukarya gidince, Orta - Asya ve Byk Sahra'da olduu gibi Arabistan'da da yava
yava kendini duyuran bir kurakl k balad yolundaki mtalalan bu
gr desteklemektedir.
Esenlik iinde ya amaa ve reme e elveri li bir iklimin, hkm srd ada Arap Yarmadas 'nn gney ve orta kesimlerinde gittike oalan samiler, kurakl k baladktan ve ya ama artlar zorla tiktan sonra,
yava yava lleem Arabistan'n, eski alarda alabildiine oalm
olan insan ynlarm besleyebilme kabiliyetini kaybetmesi 'zerine, Milddan nce nc bin'in ba larndan itibaren, y,ar madann ortasndan
dna doru, Afrika'ya (Habeistan ve Msr'a), Mezopotamya'ya ve Suriye'ye akmaa b,a lamlard r ki bu g yryleri, tarihde derin izler
b rakacak kadar byk topluluklar halinde ve srekli olmu tur.
nce kuzeye kan, askeri ve siyaysi birlikten mahrum bulunan bu
(1) Nuh Peygambere, tufanda (Nuh Tufan') mahv olan insan soyunun, onun
ocuklarndan tredii kabul edildiinden "kinci Adem" denir.
gmen topluluklanndan bir k sm , S ii m e r 1 e r' in muntazam ve dzenli kuvvetleri ve ok daha geli kin sava aralar karsnda, snrlar
zorlyarak geemediler, F rat nehri boylar nda gebe bir halde epey bir
zaman dolamak zorunda kaldlar. Smer sitelerine ancak zamanla, ii
veya cretli askerler olarak girebildiler. Sonralar , yzyllar getike oalddar, S u m e r 1 er' in uygarl k ve sava yntemlerini rendiler
ve, uygarlk, rahatl k ve bunlarn meydana getirdii geveklik sonunda savalk kabiliyetlerini elden karan efendilerine kar koyacak kadar kuvvetlendiler; yer yer ve zaman zaman :ayaklanma a ba ladlar. Ard arkas
keilmeden boyuna gelen soydalar ile kuvvetlenen bu sonradan gelme uyruklar, sonunda aa Mezopotamya'n n yukar kesimini yani sonradan
Akadlar Memleketi ad n alan blgeyi Smer ler ' in elinden koparp aldlar ve bu baarlar aa yukar Miladdan, nce 2725 yillarind a
Sinear'a hakim olmalariyle sonuland (2). Bu zamandan ba layarak Akad
blgesi, gneyden ak p gelen sami dalgalariyle dolmaa balad . Miladdan
nce 2050 yllarna doru, Elaml lar' n Kaldeyi istil etmeleri,
burada younluk peyda eden sami kabilelerden bir bl nn kuzeye doru ekilmelerini ve Subartu denilen yukar Mezepoamya'ya yaylmalan sonucunu dourdu. Buralarda Orta Asya'll S u b a r i boylariyle karlatlar. Ve bunlara ait Asur, Ninova gibi sitelere yerle mee baladlar. S u b a r i l e r 'le bu samilerin kar masndan n- Asurlu1 a r denen melez kavim ortaya kt ki bunlar Miladdan nce 2000 y llarna doru, yukar Dicle ve Zab nehirleri dolaylar na kadar uzanm bulunuyorlard .
LK SAM DEVLETLER
AKAD IMPARATORLU U
Hakikatte halis sami bir kavim taraf ndan kurulmu olmamakla beraber, teden beri sami say lan bu imparatorluk, Sinear' n ilk sakinleri olan
S u m e r 1 e r' le, sonralar buralara geldiklerini grd mz samilerin
karmas ndan domu melez bir kavim taraf ndan Mil:addan nce 2725
yllar nda, eski alar tarihinin byk ahsiyetlerinden S a r g o n ( ar(2) Bu durum Tevratta (say lar) bahsinin XXIV. bab nn 20. yetinde "kavinlerin ilki" diye say lan Amalek kavminin bulunu u, M.. 3000-2500 yllar ara
Snda Arabistan d nda yaz lm yaz tlarda belirtilmi bulunuyor. Msr' istil
eden ve burada XV -XVIL slleyi kuran aso (Hiksos)larn bu Amalika kavminden olduklar tahmin ediliyor. Samilerin ana yurdu konusunu Dr. Ali Cevat
gayet iyi incelemi tir; bak. Tarih l-Arab kabl Ba dad, 1951, I, 150 vdd.
sukin) (3) taraf ndan kurulmutur. Sumer ler' in hkim olduklar blgeleri ele geiren sami kavimlerin kurdu u ilk siyasi birlik saylan
bu devlet Milddan, nce XXVI. yzy l ortalarnda drdnc Uruk ehri
hkimi Ur-Nig taraf ndan ortadan kald rlmtr.
BRNC BABL IMPARATORLU U
bulduu kabul edildiine gre Ham u r a b i ile Ibrahim peygamberin, a da bulunmalan i i tarihi olaylara uyar grnmektedir.
Birinci Bbil imparatorlu u M. . 1806 yl na kadar parlak devrini
yaadktan sonra son hkmdar am su d i t a n a zaman nda Do uAnadolu'dan inen Etiler taraf ndan yklmtr.
KINCI BABIL MPARATORLU U
Gene Bbil ba-ehir olmak zere M. . 626 y lnda Nabu-Polassar taraf ndan kurulmu ve parlak devrini, bu hkmdar n olu
nl Nabu-Kodonosor (B htunnasar) devrinde ya amtr.
dareyi, olu B el-Sar-Utsur (Baltazar)' n eline brakan beceriksiz son Bbil hkmdar Nabonid' den (saltanat : M. . 556 538) memnun olmyan halk, Medler'den, sonra idareyi ele alm olan Anzanl Ak a m a n i ler sllesinin nl hkmdar Kurus'u
(saltanat : M. . 559 - 529) bir kurtar c olarak bekliyorlard. Kur u s,
Bat-Anadolu'daki Lidya hkmdar Krezs' (saltanat : M. . 580 - 545)
yenip devletini sona erdirmi ti. Kuru s M. . 538 ylnda Bbil'i ial
edip devleti ortadan kald rd ve Ikinci Bbil Devleti' nin
nl hkmdar Nabu-Kodonosor (saltanat : M. . 604 _ 562)
(5), M. 5. 586 y lnda Kuds' feth, hkmdar S e d e k i ya' y ldrerek Yahudileri, tutsak etmesiyle o zamandanberi Bbil'de tutsak bulunan srail O ullar ' n serbest b rakt ki bylece, Yahudilerce uursuz bir tarih hadisesi say lan Bbil tutsakl sona ermi oldu.
ASUR KIRALLI I
Buraya kadar saydmz devletler, Arap Yarmadas'ndan kuzeye kan kavimlerle Mezopotamya'n n mali olmyayn ilk sakinlerinin yzy llarca sren ortak ya ay ve nesil karmalar sonunda e itli yerlerde ve zamanla treyen sanal' kavimlerdir. Arap, Yahudi, Armi, Sryni, Fenike ve
Habe dillerini konuan halkn da dahil bulunduu bu sami topluluklar
(7) bu ilk devirlerden hemen sonra ayr ayr milletler halinde da ldlar
yurt tuttular. imdi burada samilerin ba tipi say lan ve islmiyetin aralarnda ortaya kp yay ld Araplar n (8) islmiyetten p.ceki siyasal
ve toplumsal hayatlar ndan ksaca bahsedece iz. Arap soyundan olan en
eski devletler, yarmadann hemen hemen en verimli ve en gzel iklimine
sahip yerlerinden biri olan Yemen blgesinde kuruknu lardr. imdi burada, Yemen'de kurulmu olan bu eski Arap devletlerini gzden geirece iz.
MAN (MNA) DEVLETI (AAI YIJKARI M. . 1400 - 700)
Maan'dan gerek se Meluh'tan, tapnaklarnn yap m iin kereste, ta , maden gibi eyler al yorlard .
Mainliler'in dini, siyaysi ve itimai hayatlar na, hkmdar ve tannlanaln adlarna dair yaz tlardan karlan bilgiye gre bunlar , Irak Amalikasndan yani l Araml lar 'ndan saymak ihtimali daha kuvvetli :%rillyor; nk l Araml lar birinci Bbil devletinin ortaya kndan nce
Arap Yammadast'mn yukan taraflar nda oturuyorlard . Bunlardan bir
bl sonra Bbil blgesine yay lp Birinci Bbil Devleti' ni
tekil etti. Son ihtimale gre Mainliler'in dip dedelerini de bu i te ortakl olan kabileler aras nda sayabiliriz. Bu takdirde Mezopotamya blgesinde Birinci Babil Devleti y kldktan sonra (M. .
XIX. yzy l sonlar ) Mainliler'in dip dedeleri oralardan cekilerek kendi
medeni llerine uygun bir ya ama yeri bulmak zere Arabistan'n gneyine inmi yerle mi olabilirler ki bu yeni yurtlar nda yerletikten sonra Mezopotamya'da oldu u gibi saraylar, mahfedler te kil etmilerdir ve
evrenin gereklili ine uyarak ticarete ba lamlardr. Ticari hesaplarn
veya siyasal bams zlklarn derleyip dzenlemek iin al - veri bakmndan kendileriyle tan s klk peyda ettikleri Fenikeliler'in ebced harflerini kullanmaa balamlardr. Bunlarn, ivi yazsn brakp Fenike yazsn kullanmaa ba lamalar nn sebebi Fenike yazsn n daha kolay ve
ticaret i lerinde yaygn bir durumda oluu idi. Fenike yazs Mainliler elinde geli mi ve bu gelimeden H m y e r 1 i yaz s ortaya
kmtr. Seba yazsiyle Habe yaz s da sonradan Mainlil e r' in
bu yazsndan alnmtr.
R. D u s ,s a u d ' ya gre Main yaz tlarm n yazl tarihleri M.
. 800 yllarn pek gememekle beraber H o m m e 1, Otto Veber,
W i n c 1 e r gibi bilginler Mainliler'in Milddan (1400) y l evvel, Yemen'de medeniyet .kurmu bir devlet olarak kabul edilebilece i fikrindedirler. Bunlar, ileride syleyece imiz zere Fenikelil e r gibi almalarn ticarete dayayan bir devlet idiler. Bu maksatla t kuzeye Aka-'
be krfezi dolaylarna kadar kmlar ve Medyen (Midien)'i koloni yapmlardr. Gene bunlar n, Mehre ad verilen gneydeki gnlk sahillerinden aldklar Arabistan rnlerini ve Hindistan ile in'den, gelen ticaret
mallarn Suriye Filistin (Ebir-Nari)'e, M sr'a, Asur lkelerine gtrp
sattklarn biliyoruz. Bunlar n ilk ba-ehirleri Main idi. Daha sonra bu
ba-ehir Strabon'un bildirdiklerine bak lrsa Karna'ya evrilmi tir (12).
(12) Main devletinin Main ehrinden sonra ba ehri olan Karnavu ve Yasil,
gney Arabistandaki Cofta San'a'n n kuzey dousunda ve Ma'rib'in kuzey bat snda bulunmu olmal .
Eserlerinde do ru olsun sylenti halinde olsun M a i n 1 i 1 e r hakknda tek kelime ile dahi bilgi vermiyen Arap yazarlar Seballar'dan rtl bir ekilde bahsetmi lerdir. Eski Yunan tarihileri Yemen dolaylanndaki Mainliler, Sebal lar, Katabanl lar, Hadramavtl lar , K a ri 1 i 1 e r 'den bahsetmekle beraber, hkmdarlar = adlar
hakknda bir ey demend lerdir. Yalnz Strabon, Sebahlar' n sosyal ve ekonomik durimlanna dair bilgi vermi , ba-ehirlerinin Maryaba, yani Meerib
ehri olduunu sylemitin. Sebal lar' n asllar da Mainliler'inki gibi kesin
surette halledilemenr tir. Arap yazarlar Seballar'n, Tevratta N u h '
un olu ,S3,111 torunlarndan Y aktan ile ayn ahin olduunu kabul
ettikleri K a h t an' dan indiklerini iddia ve bunlara arab- mutaariribe
adn verirler (14). Arap tarihilerine gre fKahtan, Yemen halknn dip
dedesidir. M. S. XIX. yzy ln sonlar na doru Yemen'de yaplan ara trmalarda ortaya kan Main yaztlarnda Seballar, Havlan adl ba ka bir
kabile yannda, daha Yemen kuzeyinde dola an ve Necran'da Akabe krfezi
dolaylarnda bulunan Petra yak nndaki Maan ehrine (bugnk ra-dn, k (13) C. Zeydan bu devleti M.. 850-115 y llar aras nda yaam kabul ediyor,
el-Arab Kabl el- slm, ss. 111.
(14) bn-i Hi am s ralad soy ktnde Sebal lar ve onlarn devam olan
Himyerlileri "Kahtan o lu Ya'rub olu Yecub olu Sebe' olu. Himyar kabilesi"
eklinde kayd ediyor ve "buradaki Seba'n n ad Abd ems idi. Arablarda ilk Sebi
yani yama, Abd ems taraf ndan yapld iin kendisine Sebe' lkab verilmitir" diyor. Sire, Kahire, 1936, I, 11. Burada ad geen Himyer'in bir ad nn da
Arencec oldu unu kaydediyor. Ayn eser, I, 20.
10
rall gney snrlarnda) giden yol stnde, bask nlar yaparak ticaret
kervanlann rahats z eden gebe bir a iret gibi gsterilmektedir.
Asur Krall ana ait yaztlarda da M. . 700 yllarna
doru Yis'i-amara adl bir Seba k r al 'ndan bahsediliyor. Bu
belki eski Seba devrinde de raslad mz rahip-k rallardan biridir. Asur
kran ikinci S a r g o n (saltanat : 822 - 705) devrine ait olan bu yaz tta kral S a r gon'a cizye veren uluslardan sz ederken bu Seba kiral Yis'i- am ara da say lyor. Bu kay t ikinci S argon' un
Yemen'i ele geirdi ini isbat etmez. Byle oldu una yani Yemen'i ele geirdiine dair hi bir belge yoktur. Seba Devleti, F enikeliler gibi ticari bir hldmetti. Kuzey Arabistan ticareti bunlar n elleride idi. Yemen'den kalkan ticaret kervanlar nn kuzey Arabistan yoluyla Akdeniz k ylarna geebilmeleri ve bilhassa o zaman ok nemli bir ticaret mahreci olan Gazze'ye geebilmeleri iin btn o blgelere hakim olan
ikinci S a r g on' dan izin almalar veya para demeleri gerekiyordu
ki ad geen ve cizye veren devletleri sayan belgenin mahiyeti bu olmal .
Bu Seba k ral o zaman herhalde orta Arabistan'da oturuyordu.
te yandan sylentilerin srail kran. Sleyman' la (saltanat : M. . '973 - 933) ada gsterdi i Seba melikesi hikayesi
tarihi olaylara pek uygun d memektedir; yahut da bu Belki s, Seba melikesi deil belki Asur yaztlannda adlar geen ve kuzey Arabistan'da yaam olmalar muhtemel bulunan Aribi kralielerinden biridir. Yemen'de Belkis adl kralkeye H i m yerliler devrinde Belkis
binti Hedhad ad altnda ve Miladi 330 - 345 y llar arasnda hkm
srm olarak gryoruz ki h ristiyanl a yeni girmi olan Habelilerin
Yemen'e saldnlan bunun zamannda vuku bulmutur. Bu kadnla bundan
13 - 14 yzy l nce ya am olan. Israil k ral Sleyman aras nda
bir ilgi olamaz; Yemen'deki Seba devleti en erken M. . VIII. yzy lda kurulduuna gre a k hikayeleri dillere destan olan Belkis'in Seba melikesi
olmas bile uzaktr (15).
Yemen'de ortaya karlan yaztlardan bir ok Seba hkmdar ad
renilmi tir. Bu ad ve lakaplann kar latrlmasndan, Sebablar' n, evvela.
bir beylik veya dini ba kanlk tekil ederek daha sonra bu ekirdekten byk bir hkmet te kil ettikleri sanlmaktadr. S ebal lar' n bu
(15) Bu, belki de bir Main k raliesi idi? Hondmir, mehur eserinde Sleyman' n Yemen'e gitti ini, o srada Belkis'in Seba'da k ralie bulundu unu ve ikisi
aras nda ailtar e maceralar cereyan ettikten sonra evlendiklerini uzun uzun anlat r: Habib s-Siyer, Tahran, 1333 H. . I, 123 vdd. Tarihi olaylar ve kronolojik
ba larla hi bir uygunluk gstermeyen bu efsanevi hikayeyi, J. Starcky de incelemeden ve karlatrmadan naklediyor, bak. Palmyr, Paris, 1952, sS. 30.
11
12
ss. 111.
13
14
lam bulunuyordu. Zeyla' (Adulis) da ele geen bir yaz tta necainin (23)
Mildm ikinci yzyl balarnda Yemen k ylarna saldrd syleniyor.
Habeliler Mildn nc yzyl sonlarnda yeniden Yemen'e saldrdlar.
Yemen ve Tihamdnin baz yerlerini ele geirerek Habe istan'la Arap yarmadas arasndaki ticareti kolayla trdlar. Bundan elli yl sonra Habeliler Yemen'e tekrar sald rp btn Yemen'i ele geirmi lerdir. A k s u m ln 1 a r ' n, Mildrt 345. ylnda Yemen'e yaptklar saldr, meydana getirdikleri etki bak mndan ok nemlidir. Habeliler bu tarihten, az
nce F r u m e n c e (Fromantos) adl bir rahibin gayretiyle h ristiyan
dinine girmilerdi (24). Habe liler, Hristiyanl Arap yarm adasnda
yayp yerletirmek hususunda Roma imparatoru byk K o s t a n t i
(lm: M. 337) 'in teviki zerine bu saldra gemiler ve burada, hkimiyetin tekrar yerli hkmdarlara geti i M. 375 ylna kadar kalm grnyorlar. Daha nceki durumlar bilmiyoruz amma hi olmazsa bu devirdeki Hunyerliler hkmdarlar , Aksumlular' n, uyruklar idiler.
Habelik,,r'in bu seferki Yemen istillarm n sebebi sadece K o s tantin' in h ristiyanln etrafa yay lmasn ve kklemesini kutsal
bir dev bilmesi deil ayn zamanda Yahudilerin Yemen'de yeni yay lmaa, balam olan hristiyanla ve hristiyan halka kar takndklar kt
dunundur. Hele Roma ikiye blndkten sonra (M. 395) Do u Roma (Bizans) imparatorlar nfuz ve ticaretlerini geni letmek yolunda bir ara
olarak kullandklar hristiyanl Arap yarmadasnda da yaymak ve genelletirmek iin byk emek sarfetmi ler bilhassa Necran'da ok al mlard . Necran ve Aden taraflarna papasiar yollam lar ve Necran'da bir
manastr yaptrmlard . Necran Kbesi diye tan nan bu ziyaretghta papaslar ve din adamlar otururdu (25). '
(23) Necai Habe dilindeki Necs (bugnNegs de deniyor) kelimesinin arabcalam eklidir. Necs, Habe dilinde kral demektir. Arab yazarlar Iran ahlarma kisra, Roma ve Bizans k rallarma da kayser derlerdi,
(24) Habeistan' n bu kadar erken h ristiyan dinine girmesi dikkate de er
bir olaydr; zira h ristiyan dini yzlerce y l Roma hkmdarlar tarafndan takip
edildikten sonra ancak M. 306 Roma'n n Galya eyaletinin merkezi olan Eboracum
(bugnk York ehri) da Roma lejyonu taraf ndan Avgust ilan edilip M. 337
yl nda len byk Kostantin zaman nda, M. 313 ylnda mehur Milan fermaniyle
resmiyeti tan nmtr ki bu tarihten 20-30 y l sonra Habeistan'da da resmi din
olarak tannmas sebebleri hakikaten zerinde durulma a deer nemli bir i tir.
gn. Guidi, Necran ve Arabistan' n sair yerlerindeki h ristiyanlarn monofizit
mezhebinde olu larm bunlarn, Suriyeli monofizit misyonerler vas tasiyle h ristiyanla sokulmu olmalarndan ileri geldiini kaydediyor. Bak. l'Arabie Ant6slamique, p. 73.
(25) C. Zeydan, el-Arab Kabl el- sld,m, ss. 120.
,
15
M. 525 yllarnda, Yunanllar' n D e n y a n, o s dedikleri son H myerli hkmdar Z u N v as' 1, Habe kumandan Ebrehe yenerek
tahtndan indirdi. Hatt. E b r e h e daha sonra me hur fili ile Mekke'ye kadar yrd. Bu sald rn sebebi Yahudilikte ok ileri olan Z u
N v a s' m Necran'a sokillan hristiyanl ortadan kald rp Arabistan'
kurtarmak istemesidir. Z u N v as bu i iin 523 ylnda Necran'a
yrm , Neeranl lan, hristiyanlk' brakarak Yahudi dinini kabul etmee zorlamt. Necranl lar bu teklifi kabul etmeyince Z u N v as ba kanlarn ldrd mallar n yama etti. leri ate dolu hendekler hazrlatarak h ristiyanl ktan dnmek istemiyenleri bu ukurlara att rd, Incillerij yaktrd, kiliselerini yktrd . b n_i H i am' n T bn-i
I s h ak 'tan naklen bildirdi ine gre bu insan k rmnda ldrlenlerin
shak' n anlattna
says yirmi bini bulmu (26). Gene I b n
gre hristiyanlardan D e v s Z u S a '1 e b an ad nda biri atm drt
saha srp uzakla arak lmden kurtulmu ve l yolunu tutup arkas ndan
gelenlerin gzlerinden kaybolmu ve Bizans imparatorunun saray na gidip
huzura km (27) Z u N v as' n hristiyanlara yaptklarn anlatp onun bu zulmnden kurtulmak iin sava yapmak zere yardm istemiti. Kayser "memleketin buraya ok uzakt r, fakat h ristiyan olan Habe kralna, sana yardm etmesini yazacam; o sizin memleketinize daha
yakndr" cevabm verdi ve Habe hkmdarna, ona yardm etmesi ve
cn almas hususunda bir mektup yazd . D e v s, Kayserin mektubunu
alp Habeistan'a vard, necainin katna kt. Necasi, De vs ' le birlikte
yetmi bin Habe liden miite ekkil bir ordu yollad . Ordunun bana, Ha(26) bn-i Hiam, Sire, I, 37. Taberi ise bu ekilde ikence yap larak ldrlen
Necranhlar n saysn onbin olarak kaydediyor. Tarih-i Taberi, Tahran, Kitaphane-i Milli, numaram yazma, varak 210 A.
(27) Bu srada Bizans tahtnda birinci Jsten (saltanat : M. 518 - 527) bulunuyordu. Bu, Bizansta kar klklar hakim oldu u bir srada, muhafz ktas
komutan iken tahta geirilmi 70 yalarnda bir adamd. Aslen Makedonyal olan
Jstinyen'in idare ile ilgisi olmay p Bizans devletini kendi nanuna erkek karde inin o lu ve kendi yerine tahta geecek olan me hur Jstinyen (saltanat : 527 565) idare ediyordu. Jstinyen bat Roma'y, bilhassa Papay memnun etmek iin
daha amcas zamannda yl (M. 518-521) Aryus taraftar monofizit dou hristiyanlar na kar sert tav r taknmt. Gene monofizit tarikat nda olan Habe
kilisesi ile temas muhafaza etmesi, tahta getikten biraz sonra kendini a ktan
aa "imparator ve papas" ilan eden- bu dindar hkmdar n (diktatrn) hem
siyasi hem de dini nfuzu elinde bulundurmak isteyi inden ileri geliyor; zira douda siyasi ve manevi' birli i diriltmek iin Msr'da, Suriye'de, Mezopotamya'da
ve Ermenistan'da ok kuvvetli olan monofizitlerle iyi geinme e ok dikkat ediyordu.
16
17
yolumu gene kapadlar. Habe liler Yemen'e ikinci defa sald rdlar ve bu sefer Esim af y o s adl bir hristiyan, Yemen genel valisi oldu. u son
yllarda H sn- Gurab adl yerde bulunan yaz tta okunan yaz lar bu bilgiyi
kuvvetlendirir mahiyettedir (31).
Yukarda dediimiz gibi Z u N v a s at n denize srp kaYbolduktan sonra E r y a t, Yemen'i istil etti ve yerle ti. Biraz sonra yannda bulunan komutanlardan Ebrehe ile aras ald. Eryat Yemenlilere
zulmettiinden yerli halk da Ebrehe ile birlik oldu. Ebrehe ile Eryat
arasnda kan sava ta E r y a t Ebrehe'nin, duda n yardndan Ebrehe'ye el-E rem (= duda yar k) lakab verilmi tir. ki komutan aras ndaki sava sonunda E b r e h e, Eryat' ldrp Yemen'in tek valisi oldu. Bundan sonra Ebrehe Scm'a'da (32) el-Kulleys ad verilen tap na
yaptrd (33). O, bunun her bak mdan gzel olmas na o kadar nem verdi
ki bn-i Hiam' n nakletti ine gre bu tap nak o zamanlar yer yznde hi
bir yerde e i grlmemi bir kilise oldu. phesiz bu ifadede byk bir
mbala, var amma kilisenin yap lmas hususunda ne kadar fazla ihtimam
edilmi oldu unu gsterir.
E b r e h e bundan sonra btn Araplar n, tavaf iin, Mekke'deki Kbeye deil buraya gelmelerini temine al t . Mudarllardan K i n a n e
olu Malik olu Haris olu Sa'lebe o lu Amir olu
A d i y olu F u k a y m o ullar/1d= bir adam bu te ebbse kazarak
gidip Yemen'de el-Kulleys tapna na girdi ve pisledi. Bunun zerine
Ebrehe sinirlendi ve gidip Mekke'deki kutsal evi y kmaa and iti;
ordusunu al p Mekke'ye do ru yola d t. Yan nda Mahmud adl mehur
fili de vard . Evvela Yemen e rafndan Z u N e f r adl biri Ebrehe'nin
karsna k p sava t , fakat yenildi tutsak oldu. Ebrehe ikinci olarak
(31) C. Zeydan, el-Arab Kab ' el- slm, es. 120-122.
(32) Habe liler Yemen'i istil ettikten sonra idarelerine ba - ehir olarak
San'a'y setiler; burada 425-455 y llar aras nda hkm srm olan Himyerliler
hkmdarlar ndan " urahbil Ya'fur b. Es'ad" taraf ndan veya bu hkmdar n
halefi olup 455-470 de saltanat sren " urahbil Yenuf" taraf ndan yapt rld
sylenen "Gu nclari Saray "nda oturdular. Arab yazarlar bu saray n yedi kat ve
son ,derecede muhte em olduunu ve nc halife Osman b. Affan zaman na kadar sa lam kald n ve bu halife taraf ndan ykt r ldn kaydederler. Himyerliler taht bu defa, ran'a bal bir vali s fatile altnc yzyln sonlar nda Seyf b.
Zi-Yezen'e geti inde Seyf'de gene bu Gumdan saray nda oturrnu tu. M. Es'ad,
Tarih_i
slm, I, Medhal, Der-i Saadet, 1327-29, ss. 157 vdd.
(33) Taberi, Milletler ve Hkmdarlar Tarihi, I, ss. 1160. C. Zeydan' n iaret
ettii gibi bu "el-Kulleys" kelimesi galiba kilise kelimesinin arabala t rlm b r
ekli olacak. C. Zeydan, el-Arab, ss. 122.
18
karsna kan Has'am kabilesini de yenip Taif ehri dolaylar nda bulunan
Sakifliler'e ula t . Sakifliler kendi tap naklar el-Lt' ykmamas iin ona
yalvardlar o da ba lad ; Ebrehe'nin ordusunu Kbe'nin bulundu u yere
gtrmek zere kendisine Ebu R i g a l, ad nda birini k lavuz verdiler. Ordu el-Mugaminis adl yere vard nda Ebu Rig al ld. O
gndenberi hala Araplar bu Ebu R i g al ' in mezar n talarlar.
Ebrehe yolda, oralarda buldu u Hz. Muhammed'in de
desi ey be (Abdlmuttalib) nin iki yz devesini birlikte al p gi-,rd; sonra eybe'nin, develerini geri vermesi hususunda yapt rica zerine verdi ve Habe ordusu Kbe'ye sald rdysa da Kur'an- Kerimde CVIII.
srede (Fil sresi) temas edildi i gibi hi bir ey yapamadan, bozguna
uram bir durumda Yemen'e dnd gitti (34). Bu olay M. 570 y l sonlarnda oldu ki bunun zerinden k sa bir mddet getikten sonra Hz.
Mu h a m m e d domutur. Ebrehe'nin lmnde yerine, o lu Y e k s u in, daha sonra teki o lu M e s u k (35) geti ki Yemen'de son
Habe valisi budur.
Habe liler Yemen ahalisine ok eziyet ederlerdi; hele Yeksum zamannda durum ok daha fena idi; Yemenli erkekler ldrld, kar larn Habeli askerler ald , ocuklar perian oldu. Sonunda Yemenliler, H myerliler hkmdar soyundan S ey f b.Zi Y e z en (36) ile birle ip
Habelileri yurtlarndan karp atmaa karar verdiler ve Seyf bu i iin
Istanbul'a (Constantinople) Bizans imparatoruna yard m isteme e gitti,
Hebelilerin zulmnden b k p usand klar m anlatt . Imparator onun bu arzusunu "Habe liler Yahudi midirler ki zerlerine sald raym" diyerek reddetti. S ey f bundan sonra Iran'da hkm srmekte bulunan Sasaniler
hkmdar o v an- A. d i 1 lkabiyle. anlan birinci H u s rey 'e (saltanat : M. 531 - 579) basvurdu. Kisra, Yemen'in uzakl ndan
ve ele geirilse dahi gelirinin azl sebebiyle bir fayda sa lamyaca mdan bahisle bu yard ma pek yana mak istemediyse de sonunda S e y f ' in
(34)
Hiam, Sire, I, 43.
(35) Taberi, Mesruk'un, Ebrehe mstakil Yemen valisi olduktan sonra Ebu
Murre Zu-Yezen'in kar s olup zorla kendisiyle evlendi i Reyhane adl Yemenli
kadndan doma olduunu kaydediyor Milletler ve Hkmdarlar Tarihi, I. ss.
1160. Fakat Taberi'nin bu mtalSs yanl olmak gerekir; zira Ebrehe, Habe
kumandan Eryat' n idaresinde M. 525 yllar nda Yemen'e sald ran ordu iinde
olup bu ordu Zu-Niivas'la, savast ; Ebu Murre Zu-Yezen ise ranl larn M. 576 yllarnda Habe lilerle yaptklar sava ta bulunmu tur. Bak. bn-i Hi am, Sire, I, 38,
vdd.
(36) Taban i bu ahsn ad n Sefyan veya Seyf b. Mdikerib eklinde kaydediyor. Milletler ve Hkmdarlar Tarihi, I, 1199.
19
devaml srawlar neticesinde raz oldu (takriben M 576 y lnda). Yedi sekiz bin kiilik bir kuvveti V a h r iz ad ndaki bir komutann idaresine
vererek Seyf'le Yemen'e yollad (37). S e y f Iran askerleriyle Yemen'in
ierilerie doru ilerledike Yemenliler blk blk etraf na toplandlar.
Karlarna kan byk bir Habe ordusunu yendiler ve bu sava larda Habe valisi Mesruk ld. Bylece Yemen, Habe istils ndan kurtulmusa da
bu defa Iran nfuzu alt na gemi oldu. Iran kisras , her yl belirli bir miktarda vergi vermek artiyle Yemen valili ini Seyfe verdi. Bir mddet sonra
S e y f Habelilerden bazlariyle dost oldu ve bunlar taraf ndan ldrld. Seyfin ldrlmesinden sonra Sasa/111er V a h r iz ad ndaki eski
komutann idaresinde tekrar bir miktar asker gnderdiler. Vahriz ba ar
ile duruma hkim olarak Iran valisi s fatiyle b raklm bylece Yemen'deki Iranl valiler dizisinin, ilki olmutur. Baz kaynaklarn bildirdiine gre
Yemen'deki bu Iran valileri yaln z Yemen lkeleriyle yetinmiyerek zamanla Hadramavt, Umman ve Bahreyn taraflarn da ele geirdiler. Bu ekilde
Yemenlilerin Iran'dan yard m istemeleri kendileri yarar na ellerine fazla
bir ey geirmedi; nce Habe lilerin uyruu iken imdi de Iran' n uyruu
oldular. Aradaki fark sadece iranl larn din ve ibadet hususunda Yemenlilere karmamalar ve zor kullanmamalar nda idi. ran' n Yemen'deki
eemenli i islmiyetin ortaya kmasna kadar srm, Milcli 629 (7. Hicret yl ) ylnda ran merzban yani valisi bulunan Baz an islmiyeti
kabul etmekle Yemen islm uyru una gemi ve bylece Bazan Yemen'deki ran valilerinin sonuncusu olmu tur (38).
20
Yemen dolaylarnda bunlardan ba ka C e b an il e r (veya Ceballer), Katabanl lar, Karililer, Hadramavtl lar
adlarndaki kk beyliklerin mevcudiyetini eski Yunan yazarlar bildiriyor. Bunlardan, ele geen yaz tlarda 'Cebaniler ile Mainliler'in, birlikte an lmas , bunlar n Mainlilerle ticaret ortakl klar olduunu gsterir. Katabanl lar ise Sebal lardan bir kol idiler. S p r e n g e r, bunlar n, Araplar n
K u d a e o ullar dedikleri topluluk oldu unu iddia ediyorsa da bu konuya dair derin incelemelerde bulunan M u l 1 er ve E d w a r d G1 as e r bu fikirde de ildirler. Mller, bunlar n Seballardan ayr bir kol olduklarn sylyor. Bunlar yani Katabanl lar M. . ikinci yzy la doru
Ukayl'de oturuyorlard ve M. 30. yla kadar ba ms z yaadklar anlalyor (40).
Karililer ve Hadramavtl lar'a gelince: eski Yunan yazarlar ndan St r ab o n bunlar hakknda nemli bilgi veriyor, zengin olduklar n , gzel evlerde
oturduklarn , ticaretle u rap Hindistan'dan getirdikleri ticaret mallar n , Yemen'den veya keleklerle Fwat, Dicle nehirleri zerinden Mezopotamya'ya ve Suriye'ye ula trdklarn kaydediyor. Bunlar vas tasiyle do u
mallar t Azerbaycan'a kadar ula yordu. Baz Arap tarihilerine gre Ka(39) M. emseddin (Gnaltay), slm Tarihi, stanbul, 1338-1341, ss. 234 vdd.
(40) Ayn eser', ayni yerler ve Cl. Zeydan, el-Arab Kabl el- slm, ss. 120 vdd.
21
22
Hadramavtl larda sanat ve veraset usul hakk nda Strabon'un verdii bilgiye gre orada tahta, hkmdarlar n ocuu veya akrabalar ndan
biri deil, hkmdarn saltanat srd zamanda do an ileri gelenlerin
ocuklar arasndan en by geerdi. Yeni hkmdara biat edildii zaman, gebe bulunan memleket byklerinin kar larmn adlar da kendisine
bildirilir, yeni hkmdar, bunlardan hangi kad nn daha evvel ddurduunu, doacak ocuun erkek veya k z olduunu renmek zere zel bir memur tayin ederdi. Bylece bu kad nlardan birinin dourduu ilk erkek ocuk hkmdar taraf ndan saray,a al np veliand gibi terbiye edilir, hkmet idaresine al trlrd .
Katabanl lar ve bunlar gibi kk beyliklerde nemli i lerde devlet
bakan, yallardan mte ekkil bir kurulun fikrini alrd .
Seballarda da, Asurlularda oldu u gibi seneleri, bir devrimle tahta geen Idikmdarlann ad na nisbetle saymak deti mevcuttu.
Gney Arabistan'da halk drt s nftan, mteekkildi: 1) Askerler, 2)
iftiler, 3)San'atkrlar, 4) Taccarlar.
Yemenlilerde kanun mahiyetini ta yan hkmdarn emirleri, eksenya bronzdan veya tatan levhalakra yaz lp, halkn gelip geti i umumi
yollara konurdu ki bu levhalar n st ve alt k smlarna kanadl , kanads z
sfenks ekilleri, hurma a ac veya ba ka cinsten a a ekilleri yaplrd.
Yemenliler kendilerine mahsus paralar da bast rmlard ki bunlardan
bir ok nmune ele gemi tir. Bu paralar n stnde hkmdarlarn adlar
ve resimleri, bas ldklar yerin, ad yazlm, bayku, doan, kz ba veya hill suretiyle slislenmi bulunuyordu. Onlar, kulland klar bu paralar
ilk defa Roma paralar rneine gre bastlar (Roma ile a da olduklar
son deviirlerde) ; bununla beraber daha sonraki devirlerde Yemen'de para
basm ii ok geriliyerek sadece Roma paralar nn kt bir taklidi haline
geldi.
Yemen hkmdarlar zerlerine altun i lemeli snelhlar giyiyorlar,
kollarna kymetli bilezikler tak yorlar, drt filin ekti i saltanat arabas na biniyorlard .
Bu blgede byk devletlerin ba nda bir hkmdar bulunup memleket, orta-zamanlar Avrupas ndaki feodal sisteme benzer bir ekilde, bunun
emrinde olan, byk arazi sahiplerinden te ekkl ediyordu. Devletin hkimiyet evresi olan blge u ekilde taksim edilmiti: "Mihlaf" lar, "Mahfed" ler, saraylar veya kaleler. Yani, mihlaflar mahfedlere, mahfedler de
saraylara (kasrlar) veya kalelere blnm t Bunlardan mihlaf sahiplerine "kayr (cem'i "ekyal"), mahfed sahiplerine "zu" (cem'i "ezva") deniyordu. Mahfedler ekseriya nl saraylardan birine nisbetle an lyordu.
24
Eski zaman ticareti, daha ziyade deniz ticaretine dayan yordu. Bu ticaret Hind denizinden ba layp Kazil Deniz yoluyla dou Akdeniz'den batya kadar uzan yordu. Kzl Deniz yoluyla gelen do u mallarn mstehlike yani batya gtren, byk tccarlar o zamanlarda bilhassa F eni k e 1 i 1 e r, s Tani i l er M s rl l a r te kil ediyorlard ; bu devletler ise Kz1,1 Deniz'e y kn olduklar ndan bu ticaretin a rlk merkezini
bu deniz te kil ediyordu.
Bu Kzl Deniz ticaretinin kontroln ele geirme arzusu Misir ile Israilliler aras nda uzun ve iddetli mcadeleye sebep olmu tur.
srail hkmdar Sleyman (saltanat : M. . 973 - 933) ld zaman srail'de byk lde i ayaklanmalar ba lamt . Gene bu
sralarda M. . S.50 ylnda Msr'da da bir slle de iiklii oldu: Nil nehri deltasna yerle mi bulunan Libyal tccarlar n bakan o enk
kendini Fir'avun ilan ettirip ta giyerek Nil nehri kollar ndan birinin zerinde bulunan Bubasti'yi ba -ehir yapt ki bylece yeni bir fir'avun slalesi XXII. slle kurulmu oldu.
Bu yeni Fir'avun de kendinden evvelkiler gibi K zl Deniz ticaret yolunu elinde tutmay ama edindi. Bu maksatla, Sleyman' n lm zerine
kaynamakta olan rakip devlet srail'e saldrd ; Kuds ehrini ele geirip
btn o blgeyi hkimiyeti alt na ald .
Bu olaydan sonra srail'e kom u olup 200 yldanberi Msr himayesinden kurtulmu olan Fenikeliler de M sr'la uzla ma yolunu tercih edip, bir miktar hara vererek K zl Deniz ticaret yolundan faydalanma
imkann muhafaza ettiler.
Bununla beraber M sr filosu eskisi kadar kuvvetli de ildi; hala Nil
deltasnn deniz ticaretinin, byk bir k smn Sur ve Sayda tccarlar yani
Fenikeliler ellerinde bulunduruyorlard .
25
Akdeniz ticareti, Anadolu'daki k y halkndan olan Kilikyal ve Karyal deniz korsanlar' yznden Fenikeliler iin emniyetli de ildi; amma o
sralarda Italya'ya ve ona yak n adalara yerle mi olan Etrsklerle Sicilyallar, bu korsanlara kar bir para muvazeneyi temin ettiler. Surlular
ve Saydal lar hemen Kbr s ve Girid adalar nda ve Kilikya'da stnl elde ettiler, Malta adas n igal ettiler; Sicilya adas nda ve An,adolu'daki
Milet'te byk ticarethaneler tesis ettiler ve ondan sonra bat Akdeniz'de
maceralara at ldlar. M. . 1000 y lnda Cebelttartk'a vardlar, Cebelttark boazn geip Ispanya'n n Atlas Okyanosu kylarndaki Kadiks ehrinde bir te kilat vcuda getirip spanya ierilerinde Vadiylkebir'de bulunan Tartessos'lularla mnasebete girdiler; bura halk nn iledii gm,
bakr ve kur un madenlerini sat n alyor, Fransa ile, kendilerine kalay madeni temin eden ngiltere ile, anber temin eden skandinav memleketleriyle
ticari mnasebetlere girisiyorlard .
Fenikeliler Fas kylarnda Liksor'da byk ma azalar a p
yerli halkla temasa getiler bylece hi olmazsa bir yz y l bat da muazzam, hudutsuz imkanlara malik olan yeni bir dnya a ld .
Fenike ehirleri btn Akdeniz memleketlerinde gm ,bak r ve kalay
madenleri bak mndan byk birer pazar haline geldi. Buralarda, k y blgelerden kald rlan esirler al np sat lyor, Msr' n ilenmi mallar , Hindistan'n baharat yeni memleketlere sevkediliyordu.
Bu yeni memleketlerin ticaret faaliyetlerine sahne olu undan sonra
gm madeni o kadar abuk bolla t ki, spanya'daki Vadiylkebir'deki
Tartessoslularla temasa gemeden evvel M sr'da, altnn gme nazaran
k ymet bakm ndan, de eri 1/2 iken birdenbire 1/13 e ykseldi.
T e v r a t. do u Akdeniz sitelerinden bahsederken, tccarlar kirallarndan daha zengin siteler diyor. Buralarda k ral, eer din adamlar
arasndan seilmemise, deniz ticaretiyle u ra anlarn, tekil ettii oligari
tarafndan seilirdi. Sur cumhuriyeti, hakiki bir deniz imparatorlu u seklini almt . M. . 814 ylnda Kartaca kolonisini (Kuzey Afrika'da) te kil
edip yz yl iinde bat Akdeniz ticaretini eline ald .
Fenikeliler'in M. . XI. yz-y lda bat ticaret yolunu amalar , eski
zamanlar tarihi iin, t pk M. XV. yz-y lda Amerika k tasnn kefi gibi,
yeni bir an balangc oldu.
Fenike, srail ve Ilfisir ticareti, K zl Deniz'den ba layp Akdeniz'e yaylyordu. Hindistan'dan K zl Deniz'e kadar uzanan ticari faaliyeti ise
ekseriya gney Arabistan devletleri idare ediyorlard . Yemenlilerin. bu gney blgesindeki ticari faaliyetleri de ok nemli idi. Esasen Yemen mede26
niyeti, bu blge eski dnya milletlerinin ortas nda bulunduu iin ticaret
zerine kurulmu bulunuyordu.
in'de, Hindistan'da ve do u Hind adalarnda, Mezopotamya ve Akdeniz memleketleri halk nn muhta olduu rnler oktu. Yemenliler, do udan aldklar bu ticaret mallann , Umman Denizi, Basra Krfezi, Frat,
Dicle nehirleri ve K zl Deniz yoluyla Asurlulara, Fenikelilere, M srllara
ve sair milletlere gtryorlard . Yemen k ylarndaki Aden, Kane, Zofar
ve Maskat limanlar Hind - Kzl Deniz ticaret yolunun balca merkezleri
idi. Yemen kylarna deniz yoluyla gelen mallar buradan San'a'ya veya
Ma'rib'e gtrlr, oradan da byk deve kervanlariyle kuzeye, Suriye,
Irak, Msr ve Akdeniz memleketlerine ula trlrd . Yemen'deki devletler
bu mallardan gmrk vergisi al yorlard .
Dou mallarn Mezopotamya, Suriye ve Msr'a ta yan tccarlar oralardan dnerken, kuzey memleketlerinin rnlerini Yemen'e getirdikleri gibi bu arada Gazze, Yesrib (Medine) veya ba ka memleketlerden, mbedlerde hizmet etmek zere eariyeler de getiriyorlard .
Tccar kafilelerinin kuzeye ta d klar mallarn ou altn, kalay, fil
dii, baharat, deveku u ty, pamuk ve kymetli ta lard . Ticaret kafileleKain kuzeye gtrdkleri bu mallar aras nda Yemen'in kendi rnleri de
vard . Bunlar: gnlk ve tts bitkileri, kokular ve tutkal e itleri idi ki
bunlarn hepsi de, daha ziyade tap nakl:arda kullanlrd. Tccar kafilelerinin kuzeyden getirdikleri mallar n en nemlileri: bu day, yalar, araplar, kuma lar, boyalar, kap-kacak ve gm levhalard . Bununla beraber
baharat ve tts bitkileri (buhur), herkesin al p satamyaca kutlu mallar saylrd . P/iniws'un bildirdi ine gre bu mallar n alm satm ileri gelen 3000 Yemenlinin elinde idi ki bu tccar aileler al p sattklar mallarn
zekktm ebva tap nana verirlerdi.
M a i n k rallar , gnlk ticareti iin Midian (Medyen) diya,r nda bir mstemlekeye sahip bulunuyorlard . Mainlilerin k nden sonra bu koloninin, Sebal larn eline gemi olmas tahmin edilebilir (43).
Yemen'den kuzeye kan ticaret yolu muayyen olup muhaf zlar himayesinde ilerlerdi. Hadramavt veya Umman'dan kalkan ticaret kervanlan
Kaydar Araplar nn muhafazalar altnda Dehna ln a p Nec 4 d'e, oradan Hicaz'a girerler; Hicaz'dan itibaren kervan n muhafzl Medyenlilere
yahut da Edomlulara veya Nabatl lara geerdi. Belki kervan muhaf zlma
katlan bu halktan baz larnn da bu ticarette ortakl klar vard .
(43) Tevrattaki, Eremya, VI, 20; Hezekiel, XXVII, 22; ayn ksm, XXXVIII,
13; Yeua, LX, 6 daki kay tlar bu ml'al azay kuvvetlendirir grnmektedir.
27
SAN AT
FTLK
28
TEKNIK I LER
Eski Yemen halk yap yapmada ve ta kesme i lerinde ok bilgili idiler, onlarn sed, saray (kasr), kale, ehir, tap nak ve su havuzlu.' gibi
braktklar yap tekniine ait eserler, a ka bunu gstermektedir. Binalarda ss olarak yaz tlar, hayvan resimleri ve a a yapraklarm a benzer
oymalar bulunuyordu ki bu, onlar n ta iiliindeki maharet ve sanatlarn gsterir.
Heykelcilie gelince, Msr, Yunan eserleri yle dursun Asuriulardaki
kadar bile bir ilerleme gsterememi ti. Heykelin gvdesi, vcudun incelikleri ve zellikleri ,gsterilmeden yontuluyor, yz k sm ise bir canl lk ifade
etmiyordu. Daha nce de temas etti imiz gibi para basma hususunda da
evvel Roma rne ine gre hareket ettiler, daha sonra ise bunu bile beceremeyip paralar n Roma paralarnn ok kt bir taklidi haline getirdiler.
Yemenlilerin, mezar in as ve tapnaklar yapma hususunda acaip bir
usulleri vard . Mesel Seballarn ba-ehri olan Ma'rib harabeleri bu ehrin tamamiyle yuvarlak bir sur iine yerle tirilmi olduunu gsteriyor.
Bu, daha ziyade dini sebeplerden, yani tap nan, ehrin, ortas nda bulunmas fikrinden ileri geliyor. Bundan ba ka Yemen ehirlerinin ou, tepeler stnde yap lyordu. Bunun da sebebi hem alak k smlarn scandan
korunmak, hem de etrafa hkim bir manzara temin etmekti.
Yemenliler mimaride sivri kemer kullan yorlard. Yemen'de son devirlere kadar renleri durmakta olan yzlerce muazzam kasrlar vard ;
bunlarn en me hurlar Gumdwn saray , Nait saray , Reyde, Amir, S rvah
saraylar idi ki bunlardan Camdan saray San'ada idi. Bu saray n, M. birinci yzylda ina edilmi olmas muhtemel grnyor. Bu saray Halife
Hz. Osman zamanna kadar ayakta idi. Bu saray n muazzam harabelerini
hayret ve ibretle seyreden H e m d a ni ile Yakut -u H a m a v i
onun yedi kat oldu unu, katlar aras nn ok yksek bulundu unu, d du29
Yemenliler cami bir' dil konu uriard ; amma bu, kuzey Arap dilinden
farkl idi. Habe dili ile ilgisi vard ki o, gney sami dilleri gurubuna dahildir. Gney Arabistan dili yaz da olduu gibi Main, Seba ve H rnyer sllelerine gre lehelere ayr l rd .
Bunlar n kullandklar yazya gelince: yazlar sessiz harflerden mteekkildi. Bu harfler bize kadar gelen ta ve tn yaz tlar zerine, baz
birleik, daha do rusu ifre nevinden olan harfler mstesna, asla biti ik
bir halde grlmezler. Bu yaz da en eski saml alfabesinden kmadr. Gney Araplar = bunu Filistinden mi, yoksa gney rak'tan m aldklar
imdiye kadar tamamen halledilmemi bir meseledir. Ayr ca bu yaznn gney Arabistan'a ne zaman geldi ini tayin etmek de gtr. Sesli harfleri
ihtiva etmemesi bak m ndan eski Ms r yaz siyle benzerlik arzeder. Kelimelerin telffuzu tamamen tahminidir. Bu yaz belki de Fenike yaz s gibi Sina yaz sndan a,lnmad r. Kuzey Araplarm n, tek veya ift dikeyden te ekkl etmi harflerin, yuvarlak engel veya d m eklindeki izgilere dayanm olarak
olarak yazlmas sebebiyle "msned yaz s " dedikleri bu yaz da 29 harf
vard . Yirmi sekizi Arap harfi, bir de brancadaki ikinci (S) harfi bulunuyordu. Bu yaz sadan sola do ru yazhyordu; fakat baz yaztlarda
bir sat r sadan, sola, ikinci satr hemen oradan devam etmek zere soldan saa yazl:yordu ki bu durum, bu yaz ile yazlm yaztlar zerinde
ura an bilginleri artmt .
Eski Yunanllar alfabelerindeki (fi), ( i), (psi) harflerini gney Arabistan'dan alm olup dier harfleri de Ken'anl lar alfabesinden, gelmektedir.
Uzun mddet Gney Araplar tarafndan kullanlm olan bu msned
yazs nn ne zaman ortadan kalkt da bilinmemektedir; herhalde Gney
Arabistan medeniyetinin y klndan sonra ok ya amam olmal . slamiyetin ortaya k sralar nda ihtimal art k kullan lmyordu; yani islamiyetin ortaya kndan sonra Yemen blgesinde yal:n z kuzey Arabistan
yazs hkim olmutur.
(45) Gumdan saray hakk nda daha fazla bilgi iin bak, burada not: 31.
30
GCNEY .ARABSTAN'DA DN
(46) Btn Yemen medeniyeti hakk nda bu konu iin yukar daki notlarda
zikredilen eserlerden ba ka: bak. C. Zeydan, el-Arab Kabl el-Islam, 3. Bask ,
Kahire, 1939. ss, 127 vdd. M. emseddin (Gnaltay), slam Tarihi, ss. 243 vdd,Muhammed Mebruk Nafi', Asr ma Kabl el- slam, Msr, 2. bask , Kahire, 1952,
ss. 92 vdd. slam Ansiklopedisi muhtelif maddeler. Cevad Ali, Tarih el-Arab
Kabl el-slam, 2. cilt, Ba dad, 1951-52, muhtelif yerler. Ebi Muhammed Hasan
b Ahmed Hemdani, 8. k sm, Badad, 1931; 10. kitap, 1368 h., muhtelif
Yerler. Gustave Le Bon, La Civilisation des Arabes, Paris, 1884, e itli yerler.
J. Pirenne, Les Grands Courants de l'Histoire Universelle, Paris, 4 ed. 1947, e itli yerler.
32
IKINCI BLM
Birinci blmde, samiler genel ad altnda bat Asya'n n ilk ve en byk uygar devleti olan Sumerliler'in yerinde ve onlar n miras zerine kurulmu olan devletleri ve bunlardan ayr lp gneye inmi olan Yemen'deki
eski Arap devletleri kmesini gzden geirdikten sonra (47) kuzey Arabistan'da kurulmu Arap devletlerinin siyasal hayatlar n , tarihlerini incelememiz gerekir. Bu kuzey devletlerinin bir k smn , eski yazarlar n, Ma'ribde ve Yemen'in baka yerlerinde yap lm olup o blgenin sulanmas nda ve
halknn geiminde byk bir nemi olan su bvetlerinin (barajlar nn)
yklmasiyle canllklarn kaybedip yaama imkanlar azalan gneyde yani Yemen'deki devletlerin kuzeye km topluluklar nn kurduu sylenir.
Biz burada bunlar n, dnya tarihi iine kar m ve Arap tarihinde
nemli rol oynam olanlarndan k saca bahsedece iz. Bunlar: Nabatl lar,
Tedmurlular (veya Palmirliler), Gassniler. }Erenler ve Kindeliler devlet-
NABATLILAR DEVLETI
Bu devlet, Filistin'in gneyindeki eski E d o m blgesinde kurulmutur ki s nrlar , gneyde Akabe krfezinin aalarna kadar uzan yordu. Buralarda ok eskiden H u r r i 1 e r oturuyordu. Bunlardan sonra
(47) islmdan nceki Arap Devletleri Tarihi hakk nda elimizde sarih belgeler
bulunmadndan bu devir olaylar gemi zamanlar n karanlklar altnda gmldr. Bu a uluslarnn baz lar nn tarihi, hurafelerle kan mtr. Gneyde Yemen'in ky blgelerinde ve yar madan n gney kylarnda, kuzeyde K zl Deniz
kylarnda kurulmu olanlar hakk nda, ticari nemi dolaysiyle o zamanki bat n n ve dounun byk devletleri taraf ndan duyulan ilgi yznden toplumsal,
siyasal, kltrel, bilhassa ticaret hayatlar na dair nemli bilgi verilmi tir. Halbuki yarmadann ticaret yollar ile ilgisi olmyan orta ve cra blgelerinde bulunanlardan bahsetmemi ler veya pek az bilgi vermi lerdir. Arap yazarlar nn verdikleri bilgiler ise, yaz l kaynaklar az oldu undan gittike hurafelere blenmi tir. Semud, Tasm ve Cedis araplann n tarihi bu kabildendir.
Islmdan nce Arab Tarihi F:2
33
Edomlular yerle miti ki bunlar, srail hkmdar Hz. Davud (Saltanat aa yukar M. . 1029 - 973) ve o lu Hz. S 1 e y m a n (saltanat M. . 973 - 933) devirlerinde srail oullar boyunduruundan kurtulmak iin al mlarsa da bu isteklerine ancak, ikinci Babil k rah Nabuhodonosor'un, srail .kral J o k a n i a s devrinde M. . 599 ylnda
Filistin'e saldrsnda ona yard m etmek suretiyle muzaffer olabilmi lerdi.
Nabuhodonosor, Edorrlular' n, bu yard mlarna kar lk kendilerine dokunmam , onlar da snrlarn genisletmislerdi; fakat M. . be inci yzylda do udan gelen Nabatl lar' n saldr s na urayarak onlarla kar p
gitmiler ve bu tarihlerden sonra tarih alan na, "Nabatl lar devleti" adiyle yeni bir devlet kmtr.
Gney Arabistan'daki Mainliler ve Sebal larda oldu u gibi Arap yazarlar Nabatllardan da hemen hemen hi bahs.etmemi lerdir. Bu yazarlarn eserlerinde her ne kadar Enbat ad na rastlan yorsa da onlar bu adla.
bas- ehirleri Petra olan milleti de il, Mezopotamya ahalisini kasdediyorlard . Bunlar hakknda bilgiye, Bizans, Roma kaynaklariyle Tevrat sifrlerinde ve son arkeolojik buluntularda rashyoruz.
Nabatillar' n, asllar hakk nda muhtelif fikirler ileri srlm tr:
1) Tevratta bunlar n Ismail, olu N a b ay ot soyundan ikedikleri
kaydediliyor. Evvel Irak dolaylar nda iken sonralar batya, Edom blgesine gelmi ler; 2) Arap yar madasnn Semmar dalar blgesinden gelmiler; - bu takdirde dahi buradan, do rudan doruya Edom'a de il evveli Mezopotamya'ya gidip yerle tikten, sonra Asurlulann oradan srp
karmalar zerine Edom'a gelmi lerdir -; 3) Basra krfezi k ylarndan geldikleri... gibi Petra (48) blgesine nereden geldikleri, tart mal
bir konudur (49); bundan ba ka bunlarn soy bak mndan Arap m ?
Araml m ? olduklar da kesin olarak halledilmemi tir. Bunlardan kalma
yaztlarn Arap diliyle yazlm olmasna gre hkm veren bilginler bunlarn Araml olduklarn sylyorlarsa da eski a ile uraan bat tarihilerinin bunlar Araplar aras nda saymalar , yaztlarda geen Nabatl
hkmdar adlar nn el-Haris (eski Yunanl larn Aretas dedikleri), Ubade
(48) Edomlular zaman nda kuruldu u, Nabatl lar' n buraya geli lerinde onlarn eline geti i anlalan Petra ehri, Tevratta Petra ad yla gemez. Aramcada
"talk blge" anlam na gelen Petra orada arapada veya ibrancada a a yukar
ayn anlama gelen Sela' adiyle geer. Bak nz, Tevrat, II. K rallar, XIV, 7 ve 'aya, XLII, II. Religion in Geschichte und Gegenwart adl almanca ansiklopedinin
Petra maddesinde, Tevratta geen Sela' ehrinin Petra ehri olmas n n kuvvetle
muhtemel olduu kaydediliyor.
(49) Bak. C. Zeydan; el-Arab kabl el- slam, ss. 67 vdd.; M. emseddin (Gnaltay); slam Tarihi, ss, 98 vdd.
34
(es. Yunan. Obadas' ) ve Malik (es. Yunan. Malikus'u) (50) gibi Arap
adlarn tamalar bunlarn Arap olmalar ihtimalini kuvvetlendiriyor (51) .
Bunlar , dillerine bakarak Araml saymak do ru olmaz; zira o s ralarda Aramca ve Aram yaz s epey yaygn bir durumda idi.
Milattan nce yedinci yzy l sonlar na ve nl Asur k ral A sr u r b a n i p al (saltanat : M. O. 668 - 626) ana ait baz yaztlarda bu
hkmdar n yendi i hkmdarlar aras nda Nabat hkmdar Natan da
saylmaktad r. Fakat burada ad geen Nabathlar n, Irak Enbat' olmas
muhtemeldir. Bahsimize konu olan Nabathlarm, sarih tarihlerine, Byk
skender'in do udaki sava lar s ras nda yani M. O. drdnc yzy l sonlarnda rasl yoruz. M. . birinci yzy lda len Sicilyal D i o d o r, byk
skender'in kumandanlar ndan Antigonos'un (52) M. . 312 ylnda Petra
ehrine kar yapt saldrs anlatrken Nabathlar hakk nda epey bilgi
vermitir.
Diodor bunlar n, on bin kadar muntazam ve sekin asker kardklar n, sald rldklar zaman, sarp da balarna ekildiklerini, dar bo azlar
kapadklarm, dman ordusunun susuz l geerek buralarda onlar kovalaya.madklarm kaydediyor. Diodor, Anti gOnos' un, Msr'a
hakim olan byk skender komutanlar ndan, P t oleme' yi yenmek
iin buradan gemek zorunda kald n , halbuki Ptoleme'nin nceden bunlarla anla m olmas yznden buradan ancak sava la gemesi gerekti ini, bunu, nabathlarm, kom ulariyle yapmakta olduklar kk bir sava
zamanndan faydalanarak yapabildi ini, bu geei te bunlarn ehirlerini talan etti ini fakat Nabatllarn, Antigonos ordusunu, geri dnerlerken k l tan geirdiklerini sylyor. Antigonos bunun cn almak iin o lu
Demetriyus'u bunlar zerine yllam , Nabatllar sonunda kendilerinin on
(50) Bunlardan birinci Haris M.. 169 da, rotimos dedikleri ikinci Haris
M.. 110 da, birinci Ubade M.. 90 da, Ribal M., 87 y lnda tahta gemi lerdir,
Bak. C. Zeydan; el-Arab Kab
ss. 68.
(51) C. Brockelmann, bunlar n saray dillerinin daha son Akameni ler devrinden beri aramca olmas na ramen arap olduklar n kabul ediyor. Bak. Islam
Milletleri ve Devletleri Tarihi, N. a atay ter. ss. 6 vdd.
(52) Antigonos, Byk skender'in lmnden sonra arkada kalan ve her biri
skender imparatorlu unun bir byk paras zerinde devlet kurduklarmdan
varisleri diye tan nan byk komutanlardan biri ve belki onlar n en kuvvetlisi idi.
Bu, skender imparatorlu unun as l parasn yani Makedonya ve Anadolu'yu,
Suriye'yi elinde tutmak istiyordu. Anadolu _ Suriye hegemonyas yznden dier
komutanarla 301 ylnda Frikya'da psos mevkiinde o lu ve halefi Demetriyos
da yannda bulunduu halde yapt savata ld. Yerine, o lu Demetriyos geti.
Bak. Albert Mahle ve J. hak; Tarih-i Milel-i ark ve Yunan, farsa ter. Abdlhseyn Hejir, ikinci bask , Tahran, 1332 h. emsi, ss, 325,
35
misli dmanla ba a kamyacaklarm anlayp Demetriyus'a Aramca mektup yazarak af dilemi ler ve uyu mulard . Nabathlar, anla ldna gre
bundan sonra durumlar n dzeltmisler, hkmdarlar adna para bast racak kadar ilerlemi lerdi (53).
M. . 169 ylnda saltanat srmekte bulunan Nabat hkmdar birinci Hris, Selefkuslar Suriye hkmdar Antiyohos Epifanes ile M sr Ptolemelerinden Ptoleme Filomater'in, a da ]. idi. Bu iki h'kmdar aras ndaki sava ta Selefkuslar, Nabathlar' n yardmn istemi lerdir.
Nabat hkmdarlanndan nc Hris M. . 85 y lnda am
ehrini Batlamyus'un elinden al p Selefkuslara teslim etmi tir ki Nabat
hkmdarlanndan ilk defa para bast ran, bu nc Hris'tir (54).
Nabatllar, hkmdarlar drdnc Hris devrinde Romalliarla kanl
sava lar yapm lardr (55). Bundan sonra Nabatl lar devleti gittike zayflamtr. Bu hkmdar zaman ndan itibaren hkmet i lerine kadnlar
da itirk etmee ba lam, Haldu ve Sakile adlar ndaki kadnlar ad na da
para baslmstr; hatt drdnc Hris'in halefi ikinci Malik'in lmnden
sonra kar s akil e, olu ikinci R i b a 1' e vasi olarak hkmet
ilerini eline alm , sonra bu nfuz, Ribal'in kar s Cemile' ye gemi tir. Nabathlann son '..iikmdar nc Mlik (saltanat : M. 101 - 106)
zaman nda Roma imparatoru T r ay an (saltanat : M. 98 - 117) zamannda, bunun Suriye'deki vekili K o r n e 1 y u s P a 1 m a ad ndaki
komutan (56), Msr ordusunun da yard miyle ba-ehirleri Petra'y ele
geirmi ve bylece M. 106 y lnda Nabatl lar devleti ortadan kald rlmtr (57). Ad geen Petra ehri, Sina yar madas arazisine dahil bulunan
Vadii Musa adyla 'anlan bir vadide kurulmu tur.
Romallar Nabatl lan ortadan kaldrdktan sonra bu ba arlarnn htrasna para bast rmlard . Bir vakitler Sina yanmadas mn tesine, douda Havran'dan Irak'a, gnedye Vadi'l-Kura'ya kadar geni lemi ve eski
Semud kavminin memleketi olan Hier' lkelerine katm olan Nabatl lar,
(53) C. Zeydan; el-Arab Kabl el-Islam, ss. 67 vdd.; Gustave Le Bon, Antigonos'un yollad 4600 ki ilik orduyu Nabathlar' n imha ettiklerini sylyor. Bak.
La Civilisation des Arabes, p. 64.
(54) Bak. C. Zeydan; el-Arab Kabl
ss. 69 vdd.
(55) Drdnc Haris, Milattan Sonra 9-40 y llar aras nda saltanat si ,
bunun a d,a, Roma Imparatoru Tiber 14-37 y llar aras nda saltanat srmtr.
Bak C Zeydan; el-Arab Kabl el- slam, ss. 69 vdd,
(56) Jean Stareky; Palmyre, p. 70.
(57) gn. Guidi: L'Arabie Antislarnique, Paris, 1921, p. 9.
36
Eski Arap devletleri iinde phesiz tarihlerini en iyi bir ekilde bil(58) Bugn kuzey Hicaz'da ve Sina Yar madas nda yayan ve say lar 70.000 i
bulan Huveytatlar' n, bu Nabatl lar soyundan olduklar sylenir. Bunlar, bugn,
hurma mevsimlerinde Akabe Krfezi gneyindeki Mekna'da otururlar, hurma
mevsimi getikten sonra Mekna gneyinde ve K z l Deniz k ylarndaki Muveylih
blgesi otlaklarnda hayvanlarn otlatrlar. Bak. islam Ansiklopedisi, Huveytat
maddesi. Nabatl lar hkrrdarlar mn saltanat srelerini ve adlar n C. Zeydan,
el-Arab Kabl el-islm adl eserinde mufassalan dercetmi tir. Bak. ss. 69, bundan
naklen M. emseddin (Gnaltay) "islam TaHhi" adl eserine aynen alm t r.
ss. 108-109. Ayr ca bak. srail Velfenson: Tarih al-Lugat al-Samiye, 1929, ss, 134,
(59) C. Zeydan: El-Arab Kabl
ss. 77 vdd.
37
38
39
40
Fenike'yi iine alan blgenin valili ine tayin ettiini gsteriyor. O d e n a t M. 262 - 268 yllar arasnda kumanda etti i Roma ordular ile Sasanilerin ba kenti Ktezifon(Selkiya veya daha sonraki adiyle Medayin)'a
kar iki yeni sefer yapt ve byk bir baar ile sonuland . Bu seferin
sebebi udur:
Iran kral apur, lkesine katmak zere Palmir'e yrm tii. Yolda
iken Roma imparatoru Valeriyen'in Mezopotamya'ya do ru ilerlemekte olduunu rendi. ki ordu bugnk Urfa yaknlarnda kar lat . Burada
vuku bulan Romallarla Sasanilerin sava ok ksa srd. Roma ordusunda
kan tifs salgn askerleri k rp geiemi ti. Valeriyen, apur'dan mtareke istedi fakat kurnaz apur, ebedi bar artlar n grmek zere Valeriyen'i yan na davet etti. Valeriyen gayet az bir maiyet alay ile apur'un
ordugah na vard ; fakat var r varmaz derhal yan ndakiler ldrld, Roma
imparatoru esir edildi. O a n tarihilerinin dediklerine gre apur, Valeriyeni, ata binece i zaman zerine basarak binek ta gibi kullanm . Bunun zerine apur, Valeriyen'in ordusu peri an, olduundan Anadolu'ya
yrd, her yeri y kp yakt , Suriye'yi, Kilikyay , Kapadokya'y igal etti,
Tarsus'u ald , Kayseri'yi ku att , nne gelen ehri yama etti. Bu srada
O d e n a t, Palmir'in ileri gelenlerini hediyelerle a p u r 'un yanna yollad
bir dostluk ba kurmak istediini bildirdi. Baarlarndan marur olan apur, kendi gibi byk bir hkmdar n huzuruna, onun, gibi kk bir emirin eli yollamas n hakaret sayd gelen heyete karak hediyelerini nehre att rd . Bunun zerine Odenat kabilelerini a rd , V a 1 e r i y e n, ' in
dalan .ordusunu toplad , mehur Palmir oku/arl'n da yanna alp ran'n
bakendi Ktezifon nnde grnd, ehri tahrip etti, apur'un o ullarn ,
odalklarn esir etti, byk bir ganimet ele geirdi. Valeriyen'in ve Roma'nn c alnm oldu. Roma'da, bedbaht V a 1 e r i yen' in yerine tahta geen o lu Galyen bu haberi duyunca Roma'da enlikler yaptrd ; Odenat, Roma'n n dou eyaletleri imparatoru ilan edildi. Kendisine Roma imparatorlar nn tad Avgust unvan verildi ve Roma imparatorunun douda orta sayld (72). Krk diktatrn, hayat (Vie des trente
Tyrans) adl eserin yazar Trebellius Pollion, Cyriades (73), O d e n a t,
V e h b el-Lt ve Zeynebi de zikr ediyor. Yazar, Odenat ve kar s
hakknda yle sylyor: "Tedmur k ral mthi bir kabile ba kandr. O,
(72) Bak. A. Champdor; Les Ruines de Palmyre, p. 44-47. ve A. Christensen;
L' ran Sous les Sassanides, Copenhague, 1944, 2. ad. p. 220 sqs.
(73) Trebellius Pollion'un zikretti i bu Cyriades, Antakya'da kendini imparator ilan eden bir kimse idi. Bak. A. Champdor; Les Ruines de Palmyre, p. 44 ve
A. Christensen; L' ran sous les Sassanides, p. 220, sqs.
41
42
43
kuvvetleri ile veya onlara para vermek suretiyle nledi. Zeyneb ve yan ndakiler Palmir'i ku atan Roma ordusunun al k sknt s ekeceini san yorlard , halbuki bunun aksi meydana geldi yani bizzat ku atlanlar, Palmir halk bu skntya d tler. Bu tehlikeyi gren Z e y n e b, Iran
hkiimdar apur'dan yeni bir yard m istemee k:arar verdi; gizlice, iyi
koan bir hecin devesine binerek Palmir'den kp Frat nehrin ula t .
Kendisini kovalayan Roma atl lar yetitii zaman Zeyneb nehirde bir kaya hemen yeni binmi ti; onu yakalayan Roma at 1 lar beraberlerinde al p Orelyen'in ordugh na gtrdler. Bunun zerine ku at lanlar aras nda bar yapma taraftarlar oald ve surun stne gelerek
galipten af dilediler. Orelyen licenapl k gsterip arma anlarla gelen bir
heyeti kabul etti; bu heyet ehrin ya ma edilmesini nledi; hkmdar anlama ile ehre girdi (M. 272 y l sonbahar ) (78). Imparator Orelyen,
Tyane'daki gibi ehrin apul edilmesini nledi fakat ehrin hazin,elerini,
kralieyi ve baz Palmir ileri gelenlerini birlikte al p Humus'a gitti. Zeyneb'in baz danmanlarn ldrmekle yetindi. P 1 o t in' in rencisi
olup aslen Suriyeli bulunan filozof Lonjin bu ldrlenler aras nda idi
(W).
Tarihi Zosim'in yazd ra gre Zeyneb, Roma yolunda hastal ktan
veya kendisine verilen yemekleri yememek suretiyle al ktan ld (80).
Orelyen, Tuna nehri k ylarna vardnda Palmir, ilk ayaklanma=
elebalarndan, Apse (Apsee) idaresinde ayakland . Orelyen hemen Palmire geri dnd ve sava s z ehre girdi (M. 273). Bu defa ehri yama ettirdi ve yakt rd , kadn, ocuk ve ihtiyarlar ve kylleri ldrtt; fakat
ayaklananlar taraf ndan harekete getirilmi olan Antiyoks' (Antiochus)
(78) Palmir devletin n btn tarihi hakk nda olduu gibi bu siyasi tarihi hakknda da en iyi bilgiyi J. Starcky'nin "Palmyre" adl eserinde ve A. Champdor'un
"Les Ruines de Palmyre" adl eserinde buluyoruz. Palmir devleti tarihinden, C.
Zeydan "el-Arab Kabl el- slm" adl eserinde, ss. 79 vdd, bundan naklen M. emseddin (Gnaltay) "slam Tarihi" adl eserinde, ss. 119 vdd. ve Ali Cevad "Tarih
l-Arab Kabl el- slm", 1952, Badad, 2 cilt. bahsetmektedirler. Tedmur devletine
ait belgeleri de srail Velfenson'un "Tarih l-Lflgat is-Samiye" adl nemli kitab nda buluyoruz. ss. 127.
(79) Lonjin (Longines) M. 213 ylnda Humus'ta do mu olup yukar da grld gibi Roma imparatoru Orelyen taraf ndan M. 273 y l ba larnda ldrl_
mstr. Larousse du XX. sicle, Longine maddesi. J. Starcky, ss. 62.
(80) Jean Starcky, Palmyre, p. 63.
44
cezaland rmak tenezzlnde bulunmad (81). Bu insan k rm ndan kurtulanlar Zeyneb'in ekmecesindeki paralar ve tac ndaki mcevherlerle gne
tapnan onartt lar.
Z e y n e b 'in sonucu hakk nda Flavius Vopicus ve Trebellius pollion
adl tarihgilerin verdikleri bilgi Zosim'inkinden farkl dr. Bunlar Orelyen'in
M. 274 ylnda Roma'da ba arlarn kutlulamak iin yapt rd byk geit alaynda nemli ki ilerden olan tutsaklar aras nda altundan yap lm
araba iinde k ralie Zeyneb'in de geti ini yazyorlar; gene bu yazarlar
Z e y n e b ' in, Tivoli'de bir Romal kadn gibi kendi halinde sessiz sedas z ya adn sylyorlar ve Zeyneb'le kocas O d ena t ' n ahsiyetleri, kltrleri ve saray hayatlar hakk nda enteresan ve geni bilgi veriyorlar.
Zeyneb'in lm hakk nda bilgi veren yazarlardan baz lar onun, eceliyle ve tabii lmle ld n, bazlar ise Orelyen taraf ndan ldrldn sylyorlar.
Palmir devleti ve ehri, Orelyen'in yak pykmasndan sonra bir daha belini do rultamad ; yaln z Diyoklesyen
(Dioclaien) zaman nda burada baz yap lar ve onarmalar meydana getirildi. Daha sonra h ristiyanln Suriye'de geli tii sralarda Palmir'de de
olduka fazla h ristiyan toplulu unun mevcut olduunu tahmin edebiliriz;
nk, M. 325 ylnda zni,k'te toplanan, konsil'e (ruhani meclis) kat lan
papaslar listesinde M a r i n u s ad nda Palmirli bir papasa da rasl yoruz. M. 400 ylnda A r k adiyus zaman nda Palmir, biraz nem kazanm grnyor. Arkadiyus'un o lu ikinci T e o dos' un uzun sren
saltanat zamannda (M. 408 - 450) yazlm bir Palmir mezar ta nda
Selefkus Takviminin 753 yl Haziran ay nda (M. 442 Haziran ) len,
O den a t ad nda birini gryoruz.
J s t i n y en (saltanat : M. 527 - 565), hkimiyeti s rasnda buray Araplara kar bir garnizon haline getirmi , ehrin ku atma duvarlar (81) Ayn eser, ss. 64. K ralie Zeynebin babas n n adn n Antiochus olduunu
nce de kaydetmi tik fakat burada ad geen Antiyoks (Antiochus)'n, Zeynebin
babas olup olmad aklanmam tr. Roma tarihisi L. Homo, Palmir'deki ayaklanma ile birlikte M sr'daki durumu da yaz yor; bu hususta ".. Orelyen bat ya
geri dnd; fakat yolda, Tedmr'de tekrar isyan kt n Antiyoks adnda birinin kral iln edildi ini, Ms r'daki skenderiye'de de Firmus ad nda birinin ba
kaldrdn duydu. Orelyen abucak geri dnd Tedmr'de halk kl tan geirdi
ve ehri apul ettirdi sonra M sr'a ynelip sken,deriye'ye girdi. Firmus'u yakala..
yp armha gerdirdi ve bylece do u, kesin ve son olarak Roma idaresine gemi
oldu" diyor. Bak.. L'Empire Roman, Paris, 1925, p. 100-103.
45
n onartmtr. Malalas ad ndaki tarihinin bildirdi ine gre Jstinyen, dou koptu Patris'e (Patrice), Palmir'i, kiliseleriyle, resmi yap lariyle yenilemek iin geni para yard m yapt , Kuds ehrini ve Roma imparatorlu unu korumak iin kuvvetli bir garnizonla birlikte Humus dkl n
Palmir'e nakletti.
Palmir, M. 634 ylnda, birinci Halife Ebu B e k i r ' in komuta
n H a 1 i d b. Velid' e kap larn at . Pa,lmir islmiyetin ilk
yzylnda tekrar Tedmur oldu, fakat silik bir rol oynad ; amma Seluklular devrinde biraz nem kazand . Atabeylerden Sam Brileri' nin
mabeyincisi F iruz o lu Yusuf M. 1132 y lnda Palmir tap na nn bir blmn kaleye evirdi. Palmir bugn, Suriye idaresinde ve Musul petrollerini Lbnan Trablusuna gtren borular n geti i yerde be alt
bin nfuslu bir kasabad r (82).
,
PALMRLLERBE D L VE YAZ
Palmir dili s k - s k ya Nabat diline ba lanr. Aramca, dou Aramcas , bat Aramcas olmak zere iki kola ayr lyordu ki Palmir dili, bat
koluna ba l idi. 'envanlarda, bilhassa asalete ve saraya ait nvan arda
Palmirliler, biri yerli di eri Yunani olmak zere iki nvan kullan yorlard ;
mesela, Zenobi, Yunani bir add ; yerli ad Bas Zabb:ai idi. Zeynebin o lu
Vehb al-L t, Atenedor Yunani ad n ta yordu.
Palmir yazs Arami alfabesinden kmad r ve genel olarak Lt gl
civar nda yeni bulunan yazmalarla byk bir benzerlik gstermektedir.
Aslnda Arami yaz s M. . XII. yzylda domu olan Fenike yaz snn
bir kolundan baka bir ey deildir. Palmir yaz tlarnn en eskisi Milttan
nce 44 y ln tamaktad r.
PALMR TARNM
46
Tanrlara yap lan adaklar gsteren yaz tlardan anla ldna gre Palmirlilerin 60 kadar Tanr lar' (putlar ) vard . Bunlarn bir ksm
Bl yerli, bazlar ise baka uluslardan al nma idi. Mesela'. Baal amin,
bat Samilerinden; Bel ve Beltis, Babilonyal lardan; Belhammo ise Fenikelilerden alnma idi. Kur'an Kerim'de de geen el-Lt, el-Uzza ve elMenat'a da tap llyordu. Tali' Tanr s Nem e s i s, sabah ve ak am yldzlarn' temsil eden ilhlar Ar s o ve A z i z o da Palmir Tanr lar
aras nda idi. Ayrca bir sr kk Tanr lar: da vard . Baz Roma ve Yunan, Tanrlar' da ayn mahiyette fakat adlar deiik olarak Palmirliler tarafndan tapllyordu. Mesela. Bel mabudu Zevs' in ayn idi; bu Bel
Babilonya'nn en byk Tanr s olup Palmir'deki putlar n da en by
idi. Ele geen en eski Palmir tableti M. . 44 y l Ekim aynda (269. Selefkus ylnda) Bel mabudu din adamlar n n bir heykel diktiklerinden bahsediyor. 279 Haziran (M. . 33) tarihli di er bir yaztta iki ayr kabileye
mensup iki ahsn, Bel ve Yarhibl adlar ndaki Tanrlar adna bir tap nak
yaptrdklan kaytl bulunmaktad r. Bu Bel Tanr snn nfuzu daha ok
nce bilhassa Nabuhodonosor zaman nda ok bykt. Bel, sonralar genel
olarak Yarhibl ve Aglibl ile birlikte bu l Tanr eklinde temsil edilmistir.
Aglibl tanrsna gelince, kelime olarak A g l i b 1, B e 1 ile bo a
(agl, dana veya bo a anlamna gelir) aras nda bir balant ifade eden bir
addr; ay Tanr s roln oynar; zira boynuzlar ay' temsil eder. Bu, btn boal Tanrlar gibi bolluk ve ktlk tanr s idi.
Yarhibl ise bir gne Tanr sdr. Pnarlarn koruyucusu gibi grnmektedir. Bunun fonksiyonu, Babilonya gne Tanrs Sama 'n fonksiyonuna
benzer grnyor Palmir'de A g 1 i b 61 ve Mal ak b el adlar ndaki ift Tanr lar tekilerden daha fazla bir sayg gryorlard . Malakbel
Tanrs , doan gnei temsil ediyordu. Bu Malakbel, Baalbek ehrinin Gne Tanrs M e r k r (Mercur)'den al nmtn
Bel tapna Palmir'in resmi ibadethanesi idi. Baalsamin Tanr snn
bulunduu tap nak ise daha mtevazi lde idi. Baal amin, Palmir'in zel
bir Tanrs deildi. Kelimenin dellet etti i mnaya gre "gklerin sahibi"
idi. Bu, Aramllarn ok eskiden Bel Tanr s kadar yce sayd klan bir Tanr idi. B a a 1 am i n, hem ok yce hem iyilik sever bir Tanr idi.
Bu, Palmirlilerce yce ve esirgeyici olarak vas flandrlyordu.
47
Varln ve yaayn Efka adl p nara borlu olan Palmir ehri, tapnaklar , tiyatrosu, ticarethaneleri ve di er nehir tesisleriyle gz kamastnc parlak bir ehir hayat yaatm ve yasam olup, bu mkemmel idaresini muazzam kervan sevkiyat ve ticareti ile devam ettirebilmi tir. Palmirliler devrinde in'in, Hindistan ve Arabistan' n mallar Roma'ya
ve batya, Dou Akdeniz'in Efes, Rodos, Piyeri Selkiya (PQrie Seleucie),
Antakya ve bilhassa Iskenderiye limanlar ndan gidiyordu. Baz nehir yollar da bu bak mdan nemli idiler; mesela Dicle nehri zerinde bugnk
Badad'n gneyinde bulunan byk Greko-Part sitesi Selkiya, Lksor'un (84) kuzeyinde Nil nehri zerinde bulunan Koptos ehri bu durumda idiler. Bu Koptos ehri bir kanalla K zl Deniz kysndaki Berenis (Bnice)
(83) Bak. Jean Starcky, Palmyre, p. 85 sqs. ve A. Champdor, Les Ruines de
Palmyre, p. 81 sqs.
(84) Teb (Thbes). Eski Teb ehri.
48
'e bal idi (85). Berenis'in kar snda biraz kuzeyde Nabatl larn liman
Lke-Kome, bugn Medine ehrine inen demiryolunun zerinde imdiki
Medayin-i Salih'in yerinde bulunan Hwr (W.gra)'a gidecek mallar kabul
ediyordu. Hcr, Petra'ya giden yol zerinde bir konak yerinden ba ka bir
ey deildi; bu sehir ayn zamanda Bahreyn adalar nn yukar snda Pers
krfezinde kin bulunan Gerha liman na da balanyordu. Kuzey - douya
doru uzanan bir yol H cr'dan, mehur Teyma ve D'amet ill-Cenelel vahalar na gidiyordu. Bu yol, uzun Sirhan vadisi ile ve Hayran ile mnasebette idi. Byle olmakla beraber ana yol, bugn demiryoluna evrilmi olan
ve tccar kervanlar n Nabat krallarnn bakenti Petra ehrine gtrmek
zere kuzey - bat ya ynelen yoldu. Eski seyyah S t r abon' un anlatt na gre Petra mallar , tekrar ihra edilecekleri yerlere Gazze ehrinin gneyindeki Ari (Rhinocolure)'den sevkediliyordu. Bylece Nabatl lar iki yzy l ln ticaret mal tayclar' oldular. Nabatl larm, Roma
imparatorunun Suriye'deki komutan K o r n e 1 y u s P a 1 m a vas .
tasiyle mildi 106 y lnda Roma imparatorlu una katlmas , bu ticaret yolunun sona erdi ini gsterir. Bu, bu blge ticareti iin ldrc bir darbe
idi. nk Roma zaten K zl Denizdeki Msr limanlarm ve yzyla yak n
bir zamandanberi kendisine tbi bulunan Palmiri tercih ediyordu.
Bu yeni ticaret ehri Palmir sadece Nabatl larn ticaret yolunun byk bir hissesine varis olmakla kalmad , yerinin, ok kuzeyde olu u Mezopotamya al m mallar n kendi zerine ekmesini de sa lad. Palmir ticari
eya taym na ait elimize geen en eski yaz t, M. 19. ylda yazlm bulunmaktad r. Bu yaz t, Tedmurlularla Selefkuslar n ortak ilgilerinden bahsediyordu.
Frat ve Dicle nehirlerinin a znda yerli bir krallk tekil etmi olan
ve H a r as eni er (Charace) de denen Mesenya'n n, 226 y lna do ru
Partlar ortadan kaldrarak Sasani devletinin ba na geen Erde ir tarafndan ele geirilmesinden sonra buras da ticari nemini kaybetti; halbuki
burada baz Romal veya Suriyeli tccarlar ticari ajanlar kurmu lard .
Palmir ticaretinin konusu hangi maddelerdi? Bunu bize Palmir tarifnamesi gsteriyor. Bu tarifnameye gre tun ve bronz heykeller ki bunlar
(85) M.. 25-20 yllarna do ru M s r'a seyahat eden nl co rafyac ve seyyah
Strabon, o zaman bir ren (harabe) halinde bulunan Teb (Thbes) ve geli kin an ya amakta olan Koptos ehirlerini gezdi. Bu Koptos, M s rl lar ve araplar
arasnda mterek bir ticaret ehri idi. Hind'in, Arabistan' n ve Habe istan' n
transit mallar bu Koptos'tan geerdi. Koptos ehri Kzl Denize giden yolun a znda Palmir tarifnamesinin bir benzeri bulunuyordu. Bu tarifname M. 90/91 tarihini ihtiva ediyordu. Bak. A. Champdor, Les Ruines de Palmyre, p. 30.
49
50
hini tar. Bu yazt 1881 ylnda ehrin agoras nn gneyinde Rus prensi
L aza re v taraf ndan bulunmu ve Leningrat'taki Ermitaj mzesine tanmtr. Palmir tarifnamesi a a yukar be metre geni liinde olup 400
satrdan fazla yaz y ihtiva etmektedir (87).
GASSANLER DEVLETI
Miladn ilk yilzyllarnda. kuzey Arabistan'da, Suriye ve Irak dolaylarnda yani Roma ve Sasani devletleri smarlar nda tarih sa'maesinde olduka
nemli rol oynam olan iki Arap devleti kurulmu tur; Arap tarihileri
bunlar gney Araplarndan yani Kahtannerden sayarlar Ve kuzeye kslarm da Yemen'deki Ma'rib baraj = yklmasiyle ilgili grrler. Sylendiine . gre Kahtanilerin iki byk kolundan biri olan Kehlanl lara (88)
mensup olup o srada Yemen blgesine hakim bulunan Am r M e z i k y a zamannda Ma'rib seddi ykla,rak (89) K e h 1 a n gurubunun
Ezd kolundan olan bu A m r, mallar n Hmyerlilere satarak arkas na taklan Kehlanl larla kuzeye kt (90). Bu hikyeye gre Yemen'den g
eden K eh 1 anl I a r (91) muhtelif kollara ayr larak her biri bir
(87) Bak. Jean Starcky, Palmyre, p. 69 sqs.
(88) Kahtaniler iki byk kola ayr lrlar: 1) Hmyerliler, 2) Kehlanl lar. Hmyerliler ba lca alt byk Kudaa birliini ihtiva ederler ki bunlara Behra, Tenuh,
Cuheyne, Ozre, Kelb, Beliy ve bunlarn tali kollar dahildir. Kehlan koluna ise
byk Tay gurubu, Hemdan, Mezhic topluluklar , La.hm, Kinde, mile. Cz' am,
Becile, E'ar ve byk Ezd kolu dahildir ki bunlardan EzO'in tali kollar ok
nemlidir. I. Guidi de Tay ve Gassaniler kabilelerini gney men eli sayyor. Bak.
L'Arabie Anthislarnique, Paris, 1921, p. 67.
(89) Bu seddin ykl tarihini yazarlar, ba ka baka zamanlarda gsteriyorlar. Tahran niversitesi slm Tarihi Profesr Ali Ekber Feyyaz, Arap rivayetlerine dayanarak seddin, sa'n n doumu sralarnda ykldn yazyor ve "yani
Hmyerliler devletinin ortaya k srasnda" diyor ki bu son ifadesi duruluktan
uzaktr; zira Hmyerliler Isa'n n doumu srasnda deil M. . 115 ylnda kurulmutur. Bak. Tarih-i Isln, 1327 H. . (M. 1948) ss. 26.
.(90) Yemen'de Ma'rib seddi veya Arim (=sed) seddi diye bir sedden bahsedilir ve bu, o blgenin biricik seddi zannedilir. Halbuki Yemen'de daha bir ok sed
vardr. Bunlar zamane zaman y klnaa yz tutmu ,. onarlp durmutur. Bunlarn bir ounu Hemdani, el- klil anl eserinde zikretmektedir. Bu barajlardan
birinin tamirine ait olup son zamanlarda ele gemi bulunan bir kitabe, Habe lilerin son Yeinen i gali devrinde yani yukar da sz edilen zamandan ok sonra
yazlm bulunmaktad r. Burada sz geen sed belki Kehlanl larn bulunduu bir
blgedeki seddir. Amin o lu Amr'in Yemen'den kn, hangi kabilelerin nerelere
daldklarm bn-i Hiam, ayr bir balk altnda anlatyor. Bak. bn-i Hiam,
I, 13 vdd.
(91) Kehlanhlarm soy ktiiii yledir: Kahtan o lu Ya'rub olu Yecuh
olu Sebe' o lu Kehlan.
,
51
tarafa gp yerle ti: 1) U m r a n b. Amir kolu. Bu kol Umman blgesine gidip Umman Ezdlilerir.,i te kil ettiler.
2) Sa'lebet l-Anka b. Amr b. Amir kolu,
Yesrib'e (Medine) gitmi lerdir Evs ve Hazrec kabileleri bunlardand r.
3) H r i s e b. Amr b. m i r kolu. Mekke blgesine
gittiler ki. Huzaeliler bunlardand r.
4) E z d -u
milerdir (92).
52
Yemen'den karak g etti ini, Ezd kabilesinin de onunla birlikte gitti ini,
yolda Akk kabilesinin topraklar na u rad klar n onlarla, sanucu ak olarak belli olmyan sava a giri tiklerini ve sonunda oradan da gerek ba ka blgelere daldklarn , mir olu Amr olu Cefne kolunun, Suriye'ye,
E v s ve H a z r ec kabileleAnin Yesrib'e, Huzaelilerin Merr blgesine,
Serat Ezdlilerinin Serat'a, Umman Ezdlilerinin Umman'a yerle tiklerini
sylyor (95).
bn,-i Hi am' n bu ifadesi Batlamyos'un M. ikinci
yzylda bunlarn Arap Yarmadasnn bat blgesinde ya adklarna dair
verdii habere uyuyor.
Gassarller gene Batlamyos'un bildirdiine gre M. ikinci yzy l iinde
Tihame'de oturmakta idiler; daha sonra buradan kuzeye kp am snrlarnda, Belka ve Ezroh blgesine geldiler ve burada oturmakta olan
K u d .a e 1 i 1 er' den Dacaam koluyla sava p onlar yenerek yerlerine
yerletiler ve Roma'ya ba l bir devlet kurdular (96). Baz eski tarihiler
bunlarn 600 yl hkm srdklerini, otuzdan fazla hkmdar gelip gectiini kaydederlerse de bu konuda nemli bir kitap yay nlam olan
No e 1 d e k e adndaki Alman bilgini bunlar n ilk hkmdarlarm n, M.
500 ylnda len Ebu emm er C e b el e, son hkmdarlar nn
da, saltanat na M. 636 ylnda Halife mer b. Hattab devrinde son verilen
E y h e m o lu C e b ele olduunu sylyor. Herhalde V. yzy ldan
ok nce kurulmu lard amma ba kanlar nn hkmdar nvaniyle anlmas belki biraz ge olmu tur. Hamza Isf a h a n , Amr o lu Cefne'nin M. 220 ylnda hkmdar bulundu unu kaydediyor.
lk bakanlarnn adnn veya lkab nn Cefne olu undan dolay bu
devlete, Cefne O ullar Devleti de denir.
Bizans kaynaklar ilk Gassani hkmdar olarak C e bele' den
bahsediyorlar amma ne babas n n adn ne de kendi lkabn sylemediklerinden hangi 1Ce,bele oldu u ak olarak anlalamyor.
C e b el e M. 497 y lnda Bizansl lara yard m ettiinden mkfat olarak kendisine filark yani emir 'nvan' verilerek Petrob blgesi emirliine
tayin edilmistir. Bu Cebele, Bizans kaynaklar nda kendisinden ok bahsedi(95) Bak. bn-i Hi am, I, 13 vdd.
(96) Cefne o ullarndan bahseden Hondmir de bunlar n Yemen'den, seddin
yk l yznden kuzeye ktklarn, am blgesinde Gassan ad ndaki bir pnar
yaknna konduklar ndan bu adla an ldklar n ve Hamzai Isfahani'ye dayanarak,
aralarndan 32 hkmdar kt n, 546 yl hkm srdklerini kaydediyor. Bak.
Habib s-Siyer, Tahran, 1333 H. . (M. 1954), I, 261 vdd.
53
IIRELLER DEVLETI
Bunlar Irak'taki Hire ehri etrafnda yerle milerdi ki bu Hire, Kfenin Arap mili gneyinde, bugnk Necef (Mehed-i Ali) ehrinin, at ile
bir saat gney dousunda, imdi aa yukar tamamiyle kurumu olan Ne(97) Hondmir, Haris b. Cebele'nin Belka ehrini ba ehir yaptn yazyor.
Bak. blindan evvelki notta ad geen eser, I, 262.
(98) Bak. C. Zeydan,. el-Arab Kabl
ss. 172 vdd. M. emseddin (G1
naltay), isltm Tarihi, ss. 300 vdd.
54
55
56
y d olu
leri yapt rd (107). Hristiyan dininde olan veziri
ve
alnya
zevklerine
bel
ba laA d i y y ' n hkmdara, dnya mal na
mann lzumsuzluunu telkin etti i mehurdur; hatt sylendi ine gre
Numan, saltanat, olu Mnzr'e b rakp, ruhban elbiseli giyerek bir savmaa'ya ekilmi M. 504 ylnda Hire taht na Hire hkmdarlar sllesinden olmayan fakat II. Numan' n akrabas bulunan Ebu Y a'f ur b
Alk am e el-D e y 1 e m i (saltanat : M. 504 - 507) ad nda biri gemitir. M. 507 tarihinde saltanat, gene Hire hkmdarlar sllesine yani
Numan' n olu Umru ul - K a ys'a (M. 507 - 514) geti.
Bundan sonra tahta, annesinin ad olan Ma i s s e m a lkabiyle an lan
III. Mnzr (saltanat : M. 510 - 563) oturdu. Bu, Hire hkmdarlar nn
en nllerinden olup Iran hkmdarlarmdan K u b a d (saltanat : 488 531), H u s r e v (An.o ervan- dil saltanat : M. 531 - 579) ve Bizans
hkmdarlarndan Ana s t a s (saltanat : M. 491 _ 518, I. J sten
(saltanat : M. 518 - 527) ve I. J s t i n y e n (saltanat : M. 527 565) ile a dat (108).
D o z y, kend5.sini h ristiyan dinine sokmak isteyen misyoner heyeti
ile III. M n z r ' n alay etti ini kaydediyor (109)
Hire tarihi, Hr. e hkmdar sllesile buna ba l Araplarn ranllarla
birlik olup Bizansla ve Bizans n uyruu bulunan Gassanilerle ve bazan da
dorudan do ruya ran hilkmdarlariyle yapt klar mcadelelerle doludur.
Bu sava larn hepsinden paay kurtarrn olan Hire devleti M. VII. yzyl balarnda Irak blgesindeki kendi rklarndan olan Arap kabileleriyle
yapt harpler sonunda gcn ok kaybetmi ve en sonunda. ran' n da
ie karmasiyle tarih sahnesinden silinmi tir. Buna ra men Lahm ve C(107) A. Christensen, Sasaniler hkmdar Yezdgerd'in, apur, Vahram ve
Nersi acllar ndaki o lundan Vahram', Hire hkmdar Mnzr b. Nfman' n
terbiyesinde, Hirenin gzel havas nda bymek zere yollad n ve bu veliand
Vahrarn' n Hirede Nman taraf ndan yapt rlm olan Havarnak saray nda ya.
adn kaydediyor. Bak. L'Iran Sous les Sassanides, p. 274. Kanaatimizce Christensen burada hataya d mtr; nk Yezd,gerd, Mnzr b. Nman ile a da
deildir. Mnzr b. Nman M. 431-473 y llar aras nda hkm srm tr. Birinci
Yezdgerd ise M. 399-420 y llar arasnda hkm,dar bulunuyordu. Yezdgerd'in,
olunu yan na yollad ve Havarnak saray n yaptran Hire k ral Nman b. Umru
ul-Kays'tr ki saltanat M. 403-431 yllar aras ndadr.
(108) Bak. Hondmir, Habib s-Siyer, I, ss. 260. C. Zeydan, el-Arab Kabl el- slm, ss. 194. Charles Diehl, Bizans imparatorlu u Tarihi, Tevfik B yklo lu ter.
ss. 25 vdd.
(109) Bak. Dr. R. Dozy, Tarihi islmiyet, A. Cevdet (Karl da ) ter. e. I,
ss. 26.
57
zam kabileleri birlik halinde bir mddet daha fakat zgr olarak de il de
bir "Arap kabileler toplulu u" halinde zaman zaman olaylara kar mlairdr. Mesela islam fetihlerinin geli mesi ve Suriye'nin ele geirili i sras nda,
Yermk sava,'nda, Sit f in ,9c) a'nda, daha sonra Emevi halifelerinden I.
Yezid devrinde Mekke ve Medine ehirlerine yap lan seferler s rasnda bu
iki kabile yani La hm ve Czam kabileleri, ayn komutan idaresinde ve ayn bayrak alt nda hareket ettiler.
Bire tarihinin son zamanlar n dikkatle incelersek Bire hkmdarlar nn, dini cereyanlar n da tesirinde kald klarn grrz; Mesela do uda yaylmak iin byk gayretler sarfeden hwistiyanl a kar direnmeleri, baz
Bire hkmdarlar n tahtndan etmi tir. nk halk n epey bir k sm h ristiyand . Mesela M. 581 y lnda, Bire hkmdar Kabus b. Mnzr'n
(saltanat : M. 578 - 581) lm zerine bunun karde i 4. Mnzr
tahta geememi , Hireliler, bilhassa h ristiyan Hireliler 4. Mnzr sevmediklerinden Kabus'un lmnden sonra ayaklanm lar hkmet, Nasr o ullarnn yani Bire saltanat slalesinin elinden ekip, Iranl bir vali olmas
muhtemel olan Z e y d veya S o hrab
Mekke'ye giden yol zerinde Tifha denilen yerde yap ld iin "Tifha sava" diye anlan savata Nftman' n ordusu bozguna u rad ve olu ile kardei tutsak oldular. Nman, bunlar kurtarmak iin bin deve vermek ve
ridafeti ene Yerbu'lulara b rakmak zorunda kald .
Selan sava ise Beni Amir ile yap ld. Sasniler hkmdar 2. Husrev
Perviz, her yl Mekke yaknndaki Ukkaz panayrna" bir tccar kafileyi
yolluyordu. Beni .Amirliler
.
bir defa bu kafileyi vurarak mallar n yama
Nman bunlar bastrmak zere bir ordu yollam fakat Selan
adndaki yerde yap lan sava ta Hireliler yenilmi lerdi (110).
Niiman M. 613 ylnda Hanikin'de hapiste ld; kendisinin, Husrev'in
emriyle fillere inetilerek veya zehirletilerek, yahut da vebadan ld
hakknda eitli sylertiler vardr (111).
Nfnaan' n lm, Lahmiler sllesinin saltanat kaybetmesi sonucunu
dourdu. Miman'n lmnden sonra 2. H u re v P e r vi z, Hire
tahtn ,. Tay ,kabilesirden yas b. Kabisa'ya verdi ki bu zat M. 613 _ 618
yllar aras nda Hire tahtnda kald . Husrev Perviz bunun yan na, kontrol
icin Iranl bir memur yollain t .
Husrev Perviz Hire hkmdar sllesini ortadan kald rmea Araplar
daha kolaylkla kendine ba lyabileaeini sanmt . Halbuki onlar o. zamana kadar al tklar ve tan dklar sllenin i ten uzaklatrlmasna kzmlard. Kisramn imdi tayin ettii yas b. abisa da Tay
kabilesinden ve Arapt ; fakat buna al amamlard .
Nman, -Kisra kendini ardnda eyasm - Beni eyban'dan fini b.
Mes'ud'a (112) b rakmt Kisra onlar yas eliyle Hni'den istedi.`Hni,
bunlarn emanet olduunu syliyerek vermedi. Husrev Perviz, Bekr b. Vil
kabilesini yok etmek iin Hireye bir ordu yollad . Bu ordu Hire ordusuyla
birleerek Beni Bekr kabilelerine, Zkar adl yerde saldrd. Burada aa
yukar M. 614 yllarnda kanl bir sava oldu ve ran ordusu yenilip kat
(113). Bylece Hirede bir siyasi kuvvet kalmay p Iran, Irak'taki Arap ka(110) Bak. M. Semseddin (Gnaltay), Islfim Tarihi, ss. 351-352.
(111) Bak, ayn eser, ss. 352. Hondmir, Husrev'in emriyle katledildi ini yazyor, bak Habib s-Siyer, I, 261. Taberi ise koleradan Hanikin'de ld n sylyor, bak. Milletler ve Hkmetler Tarihi, e. I, ss. 1281.
(112)_ Bunun knyesi, Hani b. Mes'ud b. mir b. el-Hasin b. Amr el-Mzdelif
b. Rebia b. Zuh b. Seyban Salebe'dir. Bak. Taberi, Milletler ve Hkmdarlar
Tarihi, I, 1282.
(113) Bak. M. emsedd n (Gnaltay), slm Tarihi, ss. 353. Zkar savann
efsane ile kar k tafsilt iin bak. Taberl, Milletler ve Hkmdarlar Tarihi, I,
1280. Mahmud Esad, Tarih-i Din-1 Islm, Medhal, ss. 207.
59
Amr b. Adiy
Umru ul-Kays b. Amr
Amr b. Umru, ul-Kays
Evs b. Kallm
Umru ul-Kays el-Muhrik b. Amr
Numan el-A'ver b. Umru ul-Kays
Mnzr b. Numan el-A'ver
Esved b. Mnzr
Tahta geii:
M. 268
M. 288
M. 328
M. 377
M. 382
M. 403
M. 431
M. 473
60
Mnzr b. Mnzr
Nrman b. Esved
Ebu Ya'fur b. Alkame
Umru ul-Kays b. Ninnar
Mnzr b. Umru ul-Kays ( bn-i Maissema) Haris
b. Amr el-Kindi
Amr b. Hind
Kabus b. Hind (bundan evvelkinin karde i)
Sehreb (veya Suhrab?) (115)
Mnzr b. Mnzr b. Maissema
Naman b. Mnzr Ebu Kabus
yas b. Kabisa
Zadiye (veya Zaziye)
Mnzr el-Ma rur (veya Gar ur) (116)
11
17
11
11
11
17
17
17
17
71
)7
17
1)
)7
77
M. 497
M. 500
M. 504
M. 507
M. 514
M. 563
M. 579
M. 582
M. 583
M. 586
M. 614
M. 619
M. 630
61
62
kmdarlar tarafndan ayni olarak, et, taze ve kuru hurma ve deri verildi ini sylyor ki fikrimizce bu, ok mbal al ve indi bir mtalad r; esasen o, bu iddias na delil de gstermiyor (120).
Hayran yaknlarndaki Nmara'da ( am' n dou gneyinde) ele geen,
Hire hkmdar Umru ul-Kays' in mezar kitabesinden anla ldna gre Hirelilerir, kulland klar takvim, o zamanlar Suriye blgesinde
kullanlan Bosra takvimi idi. Bu takvim, Bosra ehrinin Roma hkimiyetine getii M. 105. yldan balar. Bu, belki de M. 106 y lnda Romallar tarafndan ortadan kald rlan Nabatl lar devletinin ykln,a da i arettir.
Din itibariyle Hirelilerde de, ilk s ralarda btn Araplarda oldu u gibi ok Tanrl bir puta tap clk hkimdi. Hire hkmdar A m r b .
A d i y, Mani dinine girmi olanlar himaye ediyordu (121). Mildi beinci yzyl ortalanrda hristiyanl k douda, Y a k b , N asturi
ve Mel k i t 1 er adlariyle kola ayr ld zaman, Irak ve Fors blgesindeki luristiyanlann ou gibi ibadiler de Nasturl mezhebine girip Hire ehrinde bir topluluk meydana getirmi lerdi.
Hireliler daha nce puta tap c idiler ve el-Uzza adl putlan
nl idi. Mildi alt nc yzyln ikinci yarsna kadar hkm sren,
Mnzr b. Umru ul-Kays, tutsaklar ,Tanr el-Uzza
adna kurban ediyordu (122). Anla ldna gre Hire hkmdarlar hristiyan misyonerP inin, gayretlerine kar epey direnmi ler, ilk olarak M.
563 ylna doru tahta geen A m r b. Hin d, h ristiyan dinine girmiti. Bunun anas Hind, hristiyan dir,inde oldu undan belki de olunu
hristiyan dini telk nleriyle terbiye etmi ti. Amr'in lmnden sonra Uzza
putuna ta.ma cleti tekrar ba lam, sonunda M. 586 ylnda tahta geen
N f man b M nzr Ebu Kabus h ristiyan dinine girmiti
amma bu da Sasaniler k ral Husrev'in kininin kurban oldu. Sylendiine
gre Husrev, Behram oban' n nnden kaarken Ntiman
yanna arm, kzm istemi o da gitmemi ve kzn vermemiti. M. 595 604 yllar arasnda Husrev, Niman' zindana att rd ve Hire emirli ini
Ishmiler hanedan ndan alp yas Ti'ye verdi ve bir Iranl murakb onun
zerine dikti (123).
Kuzey Araplar ndan, baz larnn, hristiyanl gerek olarak de il, de
(120)
ss. 83 vd.
(121)
(122)
(123)
63
ekli olarak, kabul ettikleri hususunda Dr. R. Dozy' nin szleri ve anlatt su hikye enteresand r. Dozy, Arabistan' n her taraf nda Araplar,
hristiyan dinini gerek olarak de il, d grn itibariyle kabul etmi lerdi diyor ve "Orta Arabistan, h ristiyan etkisinden ya pek az mteessir
olmu veya hi olmamt . Genel olarak o zamanki h ristiyanlk, mcizeleriyle l (teslis) inanciyle ve arm lia gerilmi Tanr s hakk nda naklettii hikyelerle zeki ve alayc Arap iin pek az ekici idi. M. 513 y lna
doru Hire hkmdar nc Mnzr' h ristiyan etmek istemi olan piskoposlara bu gerek pek iyi gsterildi. K ral piskoposlar dikkatle dinliyordu. Subaylar ndan biri yan na geldi, k raln kulana eilerek bir ey
syledi. Bunun zerine k ral derin bir zntye gmld, piskoposlar sayg
ile bu durumun sebebini sorunca o, ok yaz k! imdi melek Mikil'in ldn rendim cevabn verdi. Papaslar Say n kral bu olamaz!
Sizi aldatyorlar, melekler lmszdrler dediler. O zaman k ral Hz.
sa'nn armha gerilmesini telmihle Tamam' Siz kendiniz, bizzat Tanrmn ldtine beni inand rmaya al yorsunuz cevab n verdi." diye
ilve ediyor (124)
Hire hkmdarlarndan hristiyan dinini kabul edenler, Hire, ehrinde
bir sr kiliseler yapt rmlard r. Bunlardan nc Mnzr' n kars olup hristiyan dinine girmi bulunan H i n d, bir manast r ve bir
kilise yaptrmt ki phe gtrmiyen bir kesinlikle do ru olan fakat asl
de il de muhtevas ,elimize geen bu kilisenin kitabesinde "Bu kilise Hucr
olu Amr olu kral Hris'in k z ve kral Mnzr'n o lu Amr'in anas ,
sa'nn hdimi ve ona inananlar n anas , ona hizmet edenlerin k z H i n d
tarafndan, ahlar ah' Husr ev A no s e rv an' n saltanat ve
Ef r em' in (Ephr n) ehir piskoposu bulundu u srada '7apt rlmtr" deniyor. Kilise tarihlerinin bildirdiklerine gre Hire M. 410 ylndan
beri bir piskoposluk merkezi idi (125).
Sasanller hkmdarlar ndan K u b ad (saltanat : M. 488 - 531)
ile ada olan Mnzr b. Ma is s em a, Kub a d taraf ndan Mezdek mezhebine girme e zorlanm , Mnzr bunu kabul etmeyince
saltanattan uzakla trlp yeri, tedenbeiri Hirelilere rakib olup Sasaniler
himayesini aryan, ve bu defa bu himayeyi temin maksad ile Kubad' n teklifini kabul eden Kinde emin Hris b. Amr'a verilmi ti. Kubadn lmn(124) Bak. Dr. R. Dozy, Tarihi sramiyet, Abdullah Cevdet (Karl da ) ter.
ss. 26. gn. Guidi, bu Mnzr'n h ristiyan sayldn kaydediyor. Bak. L'Arabie
Anthe- islamique, p. 34-35.
(125) Bak. gn. Guidi. Bundan nceki notta ad geen eseri, ss. 35 vd.
64
den sonra Husrev, Mezdek taraftarlar n ve mezhebini da tt ndan, Mnzr gene tahtn,a gemitir (126).
M e z d ek adnda Niabur'lu biri tarafndan kurulup esaslar mal ve
kadn ortakl ve hayvan kesme yasa na dayanan Mezdek mezhebinin,
Hire'de az veya ok taraftarlar buldu unu sanm yoruz (127).
(126) Bak. Mneeeimba Ahmed, Sahayif l-Ahbar, C. I, ss. 470. A. Christensen bu hususta unlar kaydediyor: "M. 529 ylnda Mezdek taraftarlar ortadan
kaldrldlar. Kubad' n (Kvus Pizi harah) adndaki, Mezdek mezhebinde bulunan olunu veliand yapmak ve Husrev'i tahtndan indirmek istemesi barda tasran damla oldu" bak. L' ran Sous les Sassanides, p. 359. Gene A. Christensen
ayn eserinde "Mezdek taraftarlar ortadan kaldulnea, tarihci Prokop'un, "Alamoyndaros Osakkikes" eklinde kaydetti i el-Mnzr b. e_Sakika, Kindeli gasip
emir Haris b. Amr'in elinden kendi taht n geri ald" bak. ss. 361.
(127) Mazdek dininin esas , iranda yay l, takib edilii ve ortadan kald rlmas hakknda mufassal bilgi iin bak. Hondmir, Habib s-Siyer, I, 239.
(128) Msrl Prof. Muhammed Mebruk Nafi', bunlar n gneyden gelme olduklarru sylyor. Bak. Asr- Makabl el-sliim, Kahire, 1952, ss. 143.
shundan nce Arab Tarihi F: 5
65
66
67
olan Umru ui-Kays zehirli k3ftan giyip lm . Bizans tarihileri ise airin Ankara'da iek hastal cinsinden bir hastal a tutulup ld n yazyorlar. airin kendisinin, Bizans'a gidi i hakknda o sralarda yazd iirlerden ise, Beni Esed kabilesinin yollad adamn iek nevinden bir hastala tutulmu olup bu hastal n aire bula trd anlalyor. Umru
ul-Kay s, M. 560 - 565 y llar arasnda yani Bizans imparatoru J s t i n yen devrinde Ankara'da ld.
Umru ul-Kays' n lmnden sonra Kinde hkmdarlar soyundan
Kays - Aylan kabilesinin bakan bulunan Ma' dikewib ile dier
baz kabilelere ba kanlk eden bir iki emirden ba ka kimse yeti medi. slmiyetin ortaya k srasnda bunlar n kalntlarndan baz kk emIrlikler Necran, Bahreyn ve Dmet l-Cendel'de mevcuttu (135).
(135) Muhammed Mebruk Nafi', Asr ma Kabl el-islm, Kahire, 1952, 2. bas_
ss. 143 vd. M. emsed,din (Gnaltay), slm Tarihi, stanbul, 1338-1341, ss. 361 vd.
Umm ul-Kays' n, soyu sopu, genli i ve siyasi hayat , teebbsleri, iirleri ve
muallakas hakknda ok nemli ve geni bilgi iin bak. Mehmed Fehmi, Tarih-i
Edebiyat Arabiye, stanbul, 1917, ss. 561-640.
69
NC BLM
H CAZ BLGES
A -- MEKKE BLGES
Mekke blgesi tarihini incelerken kar mza evvel burada oturan halkn menei meselesi kar. O halde Mekke halk nn asl nedir?
Arabistan Yarmadasnn gneyinde oturan halka Yemenli veya Kahtni dendii gibi kuzeyde oturan halka, daha nce de dedi imiz gibi Nizari
veya Maaddi, yahut da Adnani denir. Bu ayrm kesin deildir. Hz.
70
Muhammed zaman nda bile gneye gidip yerlemi N i z a r i topluluklar oldu u gibi kuzeye km Kahtani kavimler. vard . Mesel Yesrib
(Medine) halk nn bir ksm Mekkelilerle tamamiyle ayr asldan, yani
gneyden gelmedirler.
Bugn Mekke sehAnin bulundu u blgede ok eski zamanlarda,
Amalik a, A d ve Semud ,kavimlerinin kal nts olan C r
h m ll e r oturuyordu. Bunlar n byk bir k smnn burada bir mddet oturduktan sonra bir fet sebebiyle mahvoldu u, daha sonraki airler
ve yazarlar taraf ndan ifade ediliyor ve L i h ya nil e ' in, bu Crhmller soyundan, olduu syleniyor. Lihyanilerin Crhmller soyundan
olduu meselesi tart mal bir konudur. Hangi adla an lrlarsa anlsnlar
Ciirhmllerden arta kalan halk burada oturmakta iken Hz. b r a h i m,
cariyesi Elceri ve ondan do ma olu Ismail'i buraya getirdi. Onun
buraya geli i tarihini Eb'l-Fid a, hicretten, 2793 y l nce gsteriyor ki (136) bu, gerek tarihi belgelerin verdi i bilgilerle 200 - 250 y l
kadar farkl dr. Tevrat Hz. brahim'i, Babil k ral Hamurabi ile a da
gsteriyor (137). Tevrat metnini ve Babil yaz tlarn kar latran H.
Philby, Hz. brahim'i, Babil k ral Damk lisu olarak gsteriyor;
zira Babileede Damk -Ili u (Tanr n n sevgilisi yani Halilullall)
rnnas na imi (138). Gerek tarihi bir ahsiyet olan Damk - iliu da
H amur abi' den 10 - 15 y l sonra hkm srm bir krald r (139),
yani yaama zamanlar birbirini tutuyor amma biz, sadece bir nvan benze iminden byle bir hkme varman n doru olmad kanaat ndayz.
Tevrata ve islm rivayetine gre Hz. brahim a a yukar Milttan,
iki bin yl nce (140) Mezopotamya'daki Ur ehrinde domutur. Babas ,
put yap p satan A z e r veya Tar eh' tir. (141). Tevrattaki kay tlarn hesab ndan Ibrahim peygamberin, Nuh T u f an ' ndan
sonra 1263 yl sonra dnyaya geldi i anlaldna ve Nuh Tufarn (Gilga(136) Bak. madeddin smail Ebi'l-Fida, al-Muhtasar fi Tarih al-Be er, C. I,
104.
(137) Bak. Tevrat, Tekvin, XIV. bab, 1. Tevratta Hamurabi, Sinar (Sinear)
k ral Amrafel eklinde geiyor. Taberi, islm kaynaklarda Nemrud olarak zikr
edilen bu zat Dahhak olarak kaydetmektedir. Bak. Milletler ve Hkmdarlar
Tarihi I, 337.
(138) Bak. Muhammed Mebrk Nafi', Tarih l-Arab Asr ma Rabl el-isl'am,
ss. 149. Hz. brahim, Tevratta bir hkmdar gibi gsteriliyor ve 318 hassa askeri
olduu kaydediliyor. Bak. Tekvin, baba XIV, 14.
(139) Bak. M. emseddin Gnaltay, Yak n ark, Ankara, 1937, ss. 521.
(140) Encyclopedia Britanica, 1953 bask s , Hamurabi maddesinde bu hkmdar M. . 2067-2025 y llar aras nda, M. emseddin Gnaltay, M. . 2003-1961
yllar aras nda saltanat srm gsteriyor (bak. Yak n ark, ss. 512). Hz. brahim, Hamurabi ile a da say ldna gre bu tarihlerde ya am olms Mzmgelir.
(141) Tevratta Hz. brahim'in babas n n ad Terah olarak zikredilmekte, ayr -
71
72
mddet kald , ya epey ilerledi, kar s Sara da ya lanm , fakat hi ocuklar olmamt . XII. Firavun sllesi zaman nda Msr'a gidip geldi.
Kars Sara'nn Hacer adl Msrl bir cariyesi vard . Sara, bir ocuklar
olmas iin Ibrahim'e, onunla mnasebette bulunmas n syledi. O ekilde
hareket eden brahim Peygamber'in Hacer ' den bir o lu oldu, adn
smail koydu. Byle olmakla beraber Sara, gene de kendinin bir o lu
olmasn ok arzu ediyordu. ok ya l bulunmas na ramen Tanrmn latfilyle bir olan dourdu (143) ad n shak koydular. Bu ad Ibraneada glmek mastarndan gelir. Sonradan, Peygamberlikle grevlendirilen Hz.
shak, baba bir ana ayr kardei olup sonra o da Peygamber olacak
olan Hz. smail'den ondrt ya kadar kktr. Hz. brahim, ocuu olmad zamanlarda, "bir o lum olursa Tanr adna kurban edece im" diye sz
verdiinden, smail doduktan, ve biraz bydkten sonra onu kurban etmee gtrd (144). Tanr brahim Peygamber'e, Ismail'in yerine iki ko
gnderir; bylece Ismail kurban edilmekten kurtulmu olur. Sara bu defa
eariyeden. olan smail'i kskanr ve kocas na, smail'i ve anas Ilcerl yanndan uzaklat rmasn syler. Ite bu olay zerine Hz. brahim onlar
alp Hicaz blgesine gtrik ve Hicaz s ra da larndan Faran ad ndaki yere brak r, kuzeye dner.
Hacer sonra o lu ile birlikte Mekke'nin hemen yak n ndaki Keda da ndan, Beyti Haram' n yerine vard . Ite yukar da zikredilen
bir felakette byk bir k sm yok olup bir k sm kalan Crhilm kabilesi o
srada burada oturuyordu. Hacer onlarla birlikte Zemzem kuyusunun bulunduu blgeye gelip yerle ti (145). Hz. brahim onlar buraya getirdikten sonra aras ra Hicaz'a gider, Hacer'i ve o lu smail'i ziyaret ederdi.
Kur'an- Kerim'in, Al-i mran, Hac ve Bakara sibrelerindeki baz ayetlerden anlaldna gre b r ahim Peygamber Hicaz blgesinde dinini
yaymak iin faaliyet gstermi , daha sonra bu blgedeki Peygamberlik
(143) Tevratta Sara'n n gebe b raklmas , tpk Meryem'in gebe b raklna
benzer bir ekilde anlatlmaktadr. Bak. Tekvin, bab XXI, yet I vd.
(144) Hristiyanlar, bu ada n, nikahl kar sndan doacak ocuk olmas laz m
geldii fikrinde olduklar ndan, islmi inan= tersine olarak kurban edilmek zere
Hz. Ismail'in deil, Hz. shak'n gtrldn sylerler. Bugn ellerdeki Tevratta da kurbanl k, shak yazldr. Bak. Tekvin, XXII, 2 vd.
(145) Zernzetn kuyusunun, ok kk ya ta bulunan Ismail'in, susuzluktan
topuklarn yere vurmasiyle f krdna dair bir rivayet vard r. Hz. Ismail'in
buraya geli inde 14 yandan daha byk olmas ve Zemzem kuyusunun 40 metreden daha derin bulunmas , bu rivayetin uydurma oldu unu gsterir.
73
devi Tanr taraf ndan kendisine verilmi bulunan olu Hz. Ismail
ile birlikte Kbeyi bina etmi tir (146).
Sylentiye gre Hz. smail burada evvela, Crhm kabilesi ba kan M u d ,a d' n kz S ey y i de ile, daha sonra A m r k z
Ra'le ile evlenmi , bunlardan oniki o lu domutur. Bu suretle Arap
kavmine yabanc olan brahim oullarnn kan karm, Ismailile r.
Adnaniler, Maaddiler veya N i z a riler ad yla anlan bir
topluluk vcuda gelmi tir. te yzy llar sonras islam dinini tebli e memur edilen Hz. Mu ha mm e d' in ceddi olan Kurey kabilesi, smail
Peygamberin, Crhmllerden birka kad nla evlenmesinden oalan topluluktan kmtr.
snaililer yani Hz. Ismail'in zrriyetinden olanlar o alp ayr bir topluluk halinde yaama a ba ladlar. Bakanlk gene Crhmllerin ellerinde idi. Kbe hizmetlerine bakmak, Mekke d ndan gelen haclarla ilgilenmek devleri hep bunlarda idi; fakat bunlar gitgide,Harem blgesinin yasaklarna riayet edilmemesine gz yummu lar, dardan Mekke'ye gelen
yabanclara zulmetmi ler, hac lardan, fazla cret alm lar, Kbeye hediye
edilen eyleri kendilerine maletmi lerdi (147) ; bu yzden, hacca gelenler
azald ; hkimiyetleri zay flad . Bu srada byk Ezd kabilesinin bir kolu
olan Huzaelilerin ba kan A m r olu Sa'leb e, Crhmllerden,
obanlar baka yerlerde iyi bir otlak buluncaya kadar "harem" blgesinde
kalmak msaadesini istedi. Crhmller bu msaadeyi vermek
istemediler. Bunun zerine Sa'lebe, msaade edilsin edilmesin bu blgede
kalacan syledi; aralar nda sava balad . K i n a n e olu A b durr ena t olu Bekr Boyu ile Huzae kabilesinden Gubsan Boyu
birlik olup Crhm kabilesine sava amaya ve onlar Mekke'den srp
karmaya karar verdiler. Gnlerce sren sava sonunda Crhm kabilesi
yenildi. Huzaeliler stn gelip Mekke hakimiyetini ellerine geirdiler ve
Crhmllerle yapt klar savaa karmam bulunan ve saylar az olan
smail oullarnn, kendileri ile birlikte ve aralar nda oturmalar na msaade ettiler. Mekke'ye hakim olduklar yl Huzaeliler arasnda bir humma
salgn yayld . Yenilmi olmakla beraber Crhmllerin Mekke blgesini
hemen terkedip gitmedikleri, olaylardan anla lyor. Zira Huzaelilerin ba kan A m r olu H r ise o lu Rebia, Kbe muhaf zlm me4ru
hale getirmek iin, Crhm kabilesinin son ba kan Mudad olu Haris olu
(146) Bu hususta daha geni bilgi iin "Din Yolu" dergisinde kan "Hacmi
Tarihi" (Cilt I, s. 14 vd.), "Hicazda Islmdan nce tek Tanr inanc" (Cilt I, s, 16
vd.) balkl yazmza baknz
(14q) Bak. bn-i Hiam, Sire, C. I, ss. 19.
74
A m r olu Am ir' in kz F h e y r e ile evlendi, bylece blgenin en nemli bir ahsi oldu. Bu Rebia, hac yntemlerini dzene koymu
ve Kbeyi ziyaret eden hac larn emniyeti ile u :a mtr. Bununla beraber
ayn zamanda putlar Kbenin etraf na sral yan ve bilhassa Elcezire'deki
Hit kasabas nda bulunan Hbel putunu Mekke'ye getirmi olan da gene odur (148). Rebia ve neslinden reyenler olduka uzun mddet Kbe muhafzln ellerinde tuttular. Huzaelilerin son ba kan A m r olu K a b ,o lu Sell olu Hubiye olu Hul e y I, kz Hubb ey' i, Kinane kabilesinin bir kolu olan kk Kurey kabilesinin (149) ba kan
olan Kilab o lu Kusay (Zeyd) (150) ile evlendirdi. Huleyl ihtiyarlad
(148) bn-i Hiam bu putu, Luhay o lu Amr'in getirdiini sylyor ve bu
hususta aynen unlar naklediyor: (Bilgi sahibi baz kimseler bana unlar anlattlar: Luhay o lu Amr bir gn baz ilerini grmek zere Mekke'den kp Suriye'ye u ran , o zaman Amalikahlar n oturdu u Belka lkesindeki Moab'a
varm . Amalika, Nuh o lu Sam olu Lvuz o lu mlak soyundandrlar; imlak'a mlik de denir orada Amalikan n putlara tapt klarm grnce: "Tapt
nz grdm bu putlar nedir?" diye sormu . Onlar da "Bunlar bizim tapt mz
putlard r. Onlardan ya mur yadrmalarm dileriz ya ar; bize yard m etmelerini
dileriz yard m ederler" cevab n vermiler. Bunun zerine Amr onlara "Arap
lkesine gtrmek zere ve orada araplar n tapmalar iin bu putlardan birini
bana vermez misiniz?" demi . Onlar da kendisine Hbel adndaki putu vermi ler.
Amr bu putu Mekke'ye gtrp ,d,ikmi ve halka, ona tapmalar n ve ululamalarn emretmi ) Bak. bn-i Hi am, Sire, e. I, ss. 79, bn-i Hiam eserinde, Huzae kabilesinin, lyas olu Kamaa o lu Luhay olu Amr'in soyundan oldu unu sylediklerini de naklediyor, Bak. ayn eser, ss. 78.
(149) Hz. Muhammed'in islamiyeti tebli e memur edildii srada Mekke'deki
topluluun tek ceddi kabul edilen Kurey 'in asl adnn Fihr olduu; yahut da
Nadr olduu sylenir. Kurey kelimesi, kpek bal mnas na geldiine gre bu
belki de totemizm devirlerinin bir kal ntsdr. Genel olarak Kurey kabilesi Kinane kabilesinin bir koludur. Kurey kabilesi Hz. Muhammed zaman nda on
koldan mte ekkildi: Nevfel, Zhre, Mahzum, Esed, Cumah, Sehm, meyye, Haim, Teym ve Adiy. Bak. islrn Ansiklopedisi Kurey maddesi. Ayrca bak. P. H.
Larrmens, La Mcque a la veille de l'hgire, Beyrouth, 1924, p. 53. Ad Fihr veya
Nadr olan ve Kurey lkabiyle anlan ahstan itibaren Hz. Peygambere kadar
gelen soy kt yle sralanr: Kurey - Galib - Ley - Kab - Mrre - Kilab Kusay (Zeyd) - Abdmenaf - Ha im (Amr) - Abdlmuttalib ( eybe) - Abdullah Hz. Muhammed.
(150) Kusay' n asl ad Zeyd'dir ve, Ley o lu Kab olu Mrre olu Kilab' n
kk oludur. Douundan k sa bir zaman sonra babas n kaybetmi, Ozre kabilesinden bir kimse ile evlenen anas Seyel olu Sa'd kz Fatma, olu Kusay' ,
yeni kocasnn kabilesinin bulunduu Tebk veya Yermk taraflar na gtrm ,
burada as l ad olan Zeyd yerine "uzakla mak" anlamna gelen (kusay) kelimesi
kknden "Kusay" lkab n almt r. Kusay bydkten sonra anas nn babaskrun
soyunu renince Hicaz blgesine gelmi tir. Bak. bn-i Hiam, Sire, I, 130. Tarih-i
Sistan sahibi, Kusay'a bu lkab n verilmesi sebebini, onun btn bat l eylerden
uzak durmas eklinde kaydediyor. Bak. Tarih-i Sistan, Tahran, 1314 H. . ss. 51.
75
iin Kbe muhaf zlarnn imtiyaz olan devleri yerine getirmek zere bazan Kbenin anahtarlar n kzna veya damadma vermek adetin,deydi. Huley1 lrken zerindeki Kbe muhaf zl devini k z ile damadma b rakt . Huleyl'in damad Kusay bu hakk kendisine maletmek istedi i zaman,
btn Huzae kabilesinden iddetli bir muhalefet grd; Huzaeliler Kbe
anahtarlar n Hubbey'den zorla geri ald lar ve Huzae o ullar= ulularndan Ebu Gub an Sleym b. Amr b. Liley b.
Melk n 'a verdiler; Kbe hizmetiyle haciblik ve sadinlik i lerini de, ona
havale ettiler.
O s rada Kbenin bak m ve korunmas iini Beni Huzae kabilesi zerine alm olmakla beraber, hac mevsiminde hac larn Arafat'tan inme ve
talama msaadesini verme i i Crhmllerin kal ntsndan olan Sfe kabilesine, Mzdelife'ye gitme msaadesini verme i i de cedleri Advan b. Amr
b. Kays b. Aylan'a varan bir kabileye ait bulunuyordu. Bu S f e k a b i 1 ,e s i, Mudar kabilesinden bir toplulu un neseb ynnden babalar
olan Gavs b. Mrre b. Tbiha b. lyas b. Mudar'a mensuptu. Sfeliler ve
Advanl lar bu devleri kabilenin e raf na verirler, o lnce yerine geen
kabile bakanna verirlerdi. Bunlar hac lara Arafattan inme, ta lama ve
Mzdelifeye gitme msaadesini verme i inde o kadar istibdada varm lard ki Sfe kabilesi ta lama iini, Advan t a i f e s i Mzdelifede durmay tamanalamaynca, dier hac lardan hi bir kimse Arafata kamaz,
Mzdelifeye gidemezdi. Hatt Mekke'ye dnlece i gn Side kabilesi Mina
boazn keser, kendileri tamamen buradan gemedike, di er kabilelerin
haclarna yol vermezlerdi.
Hac larn Arafattan hareket ve ta lamaya balamalarna izin verme
sras G a vs' na lmnden sonra o ullanna ve torunlar na gemi,
bu kabile ink raza yz tutunca iz; verme iini Beni Sa'd b. Zeydu Menat
b. Temini oullar ele geirmi , bu dev Beni S,a'd' n eline geinceye kadar
Gavs oullarndan gelen cemaat bakanlar S f f e lkabiyle anlmtr.
Beni Saad denen topluluk Al-i Safvan b. hne b. Utarid b. Avf
b. Kab b. Saad b. Zeydu Menat b. Temim'e varan bir kabiledir. Bu Al-i
Safvan' n hac lara izin verme hususundaki istibdatlar da Sfe kabilesi ba kanlannnkinden aa deildi. Haclar, Al-i Safvan toplulu undan evvel
Arafattan dnp Mina sahras nda ta atmaa balayamazlard .
Haclar eytan talama gnlerinde Beni Safvan ileri gelenlerin,e "aman
vakit geiyor" diye yalvardka "yok yok daha erkendir, hele gne batmaa yakla sn" gibi yersiz szler sylerler, hac lar ne kadar yalvar p yakarsalar o kadar ge kal rlard . Safvan oullar= istedikleri ve uygun
bulduklar vakit geldi inde dahi halk abuk izin alamazd . A 1 - i Saf76
78
79
80
81
s arak kendisi, Kurey liler ve Kbe aras nda kur'a ekme i teklif etti.
Hbel putunun nnde kur'a ektiler, ceylan heykelleri Kbe'nin hissesine,
k l n ve z rhlar Abdlmuttalib'in pay na dt; Kurey lilere bir ey d medi. Abdlmuttalib, kendi pay na den klnlar erittirip Kbe'ye kap
y<ptrd . Kbe'nin pay na dm olan iki altun ceylan heykelini de erittirip bu kap y ssletti. Bundan sonra Abdlmuttalib hac lara
Zemzem suyunu iirme e ba lad (159).
Abdlmuttalib, Zemzem kuyusunu kazd k' sralarda Kurey kabilesinin kendine yapt ktlkleri grnce, on o lu doup yeti erek kendisini koruma durumuna gelirlerse ilerinden birini Tanr adna Kbe'nin
nnde kurban edece ini adam t ; sonradan on o lu olup artk kendisini
1 oruyabilecek duruma geldiklerini anlay nca bir gn ilerinden birini kurban etmek iin kur'a ekmek zere ocuklar ile birlikte Kbe'nin iinde
bulunan H b e 1 putunun nne geldi. Hangisinin kurban edilece i hakknda kur'a oku ekti, kur'a en ok sevdi i, en kk olu Abdullah'a kt .
Bunun zerine Abdlmuttalib, Abdullah' elinden tutarak k lm eline alarak kesmek zere saf ile Naile putlar nn nne gtrd. Bunu gren
Kureyliler toplandklar yerden kalk p ko arak Abdlmuttalib'in yan na
geldiler ve "ey Abdlmuttalib! Ne yapmak istiyorsun?" dediler; o da "kurban edeceim" deyince, btn Kurey liler ile Abdlmuttalib'in o ullar
hep bir azdan "Tanr ya and ieriz ki Abdullah ile onun diyeti
olan develer aras nda kur'a oku ekmeden onu kesemezsin; nk sen Abdullah' kesersen art k herkes o lunu kurban edece ini adar ve onu keser.
bu kerteye var rsa insanlar ne diye ya yorlar" dediler ve bu diyet kur'as ekmek iin Hicaz blgesinde oturan khin kad na danmasn `tavsiye
ettiler. Khin kad n, kurban edilecek adamla on deve aras nda, kur'a, develerin yazl olduu oka kn,caya kadar kur'a ekmelerini tavsiye etti.
Kur'a develere, onuncu ekili te ktndan Abdullah' n' yerine, babas
Abdlmuttalib yz deve kurban etti (160).
Abdullah bu ekilde kurban edilmekten kurtulduktan sonra Abdlmuttalib onu, Zhre boyunun ulusu olan Kilab o lu Zhre oin Abdmenaf o lu Vehb'in kz Amine ile evlendirdi. Abdullah' n alnnda nur gibi
ak bir ben'in parlad bir srada, N e v f el o lu Ver ak a' n n h ristiyan dininde bulunan ve okudu u kitaplarda Abdlmuttalib soyundan
bir peygamberin gelece ini anlyan kz kardei, Abdullah'tan bir ocuk dourmak kas diyle ona ,mnasebette bulunmak teklif etmi , Abdullah buna
.
82
Hicaz blgesinin incelenmesine ay rdmz bu blmde Mekke ehrinin tarihini, islam dininin tebliine memur edilen, Peygamberimiz Hz. Muhammed'in doumuna kadar gzden geirdikten sonra bu blgenin, ve Islam
Tarihi'nin Mekke'den sonra en nemli ehri olan Yesrib'in, (Medine) durumunu da, eski devirlerden itibaren incelememiz gerekir.
Medine eski zamanlarda Am a 1 i k a k a yin i ' nin yurdu idi.
Onlarn, dalp ortadan kaybolmalar ndan sonra M. . VI. yzyl balarnda Babil k ral N a b u k o don o s o r (saltanat : M. . 597 - 558)'
un Kuds' igal edip oradaki Yahudileri Babil'e gtrd (Babil esareti)
srada ka p kurtularak gneye, Hicaz'a gelen, Yahudiler taraf ndan Hayber,
Vadi l-Kura, Fedek gibi yerlerle birlikte Medine de yurd edinilmi ti. Yahudiler Yesrib'de yerle tikten sonra o zaman da ok geli kin olan kuzey
Arabistan ticaretini ellerine alarak ok zenginle milerdi. Medine ve civar ,
Kur e yz a , Na d ir ve. Kaynuk a' Yahudi kabilelerinin merkezi oldu. Bu Yahudiler ziraatle, kuyumculukla, demircilik ve silah yap cl kla megul idilar. Romal lar devrinde ve bilhassa h:ristiyanl n Suriye'de
iyice yay lmasndan sonra Suriye ve Filistin'deki Yahudiler iddetli takibat ve tazyiklere u rat l nca bunlardan bir k sm , daha gneyde Hicaz'daki
dinda lar/1m yanna geldiler (162).
Islam dininin, ortaya k s ras nda Medine'de stn durumda bulunan Evs ve Hazrec Arap kabileleri buraya ok sonra, belki miladi ikinci
veya nc yzy lda gelmilerdir. Ezd kabilesi S al e b e b. Am r
bakanlnda Yemen'den kp Suriye'ye gelerek Gassan blgesine yerle miti ; fakat Salebe'nin lmnden sonra ba kanlk meselesinden giicenen.
Sa'1ebe o lu Hrise, di erlerinden, kendine taraftar olan kabile ile birlikte
Hayber blgesine gelmi ti. Hriseden sonra Evs ve Hazrec adlariyle ikiye
ayrlan bu kabile daha sonra Yesrib'e (Medine) gelmi ve Yahudilerin bask s altnda burada ya amaa balamt . Hatt Yahudilerin ba kan
F a y t o a, evlenen Arap k zlarnn ilk geceyi kendisiyle geirmelerini is(161) Bak. ayn eser, ss. 164 v. d.
(162) Bak. Abbas steri Mehrin, Iltem n-Nebiyyin, Tahran, 1324 H. . ss. 75.
83
teyecek kadar ileri gitmi ti. Bunun zerine E v s ve Ha z r e c kabileleri akrabalar olan Gassanilerden yard m istediler. Gassaniler
yard m etmek zere Yesrib zerine yryp Yahudi ba kann' ldrdler.
Bu zamandan itibaren Yahudiler eski kuvvetlerini kaybettiklerinden Yesrib'de stnlk Evs kabilesine geti.
Medine (Yesrib) ehri bir vadi zerinde 25 derece 20 dakika kuzey
enlemi ile 37 derece 3 dakika do u boylam aras nda kuzeyde Uhud da,
douda volkanik dalar ile evrilidir. Mekke'nin 400 - 450 Km. kadar kuzeyinde ve K zl denizin 100 km. do usundadr (163). Eskiden ehrin da lara dayanm yan taraf sa lam bir hisarla evrili idi ve ancak dar bir taraf girie elveri li idi ki Hendek sava nda ehrin dmandan korunmas
iin kazlan hendek i te bu ksmda a lmt . Gene o zamanlarda ehrin
be giri kaps vard . Mehur Baki' mezarl da ehrin gneyindedir. Medine'ye Osmanl Sultan' Kanuni Sultan Sleyman tarafndan mkemmel bir su yolu yapt rlarak Kuba'dan ehre yeter derecede
su ak tlmtr. ehrin kuyular da boldur.
Mekke ehri islmiyetten nce s k s k komu gebelerin veya kabilelerin sald rsna uradndan, ehir halk ou, evlerini, sa lam koruganlar eklinde yap yorlar ve bunlarn, zerlerine kuvvetli kuleler kuruyorlard. Medine'nin bu ekildeki yap lar na "utum" deniyordu. O zaman n umumi barnaklar da bu einsten olup utum'a nazaran daha sa lam kulelerden
,ite ekkil olmak zere her kabilede birer iki er tane bulunuyor, sava veya kabileler aras kavgalarda yenilen kabile bunlar n iine kapanp dmanlarma kar kendilerini uzun mddet koruyabiliyorlard ; nk buralara snan kimselere yetecek kadar yiyecek bulundurulur ve her kabile bu
(163) Medine ehri halknn men ei hakknda mufassal bilgi iin bak. Eyub
Sabri Paa, Mir'at- Medine, ss. 293 v. d. Eskiden Mekke'den Medine'ye deve ile
giden haclar genel olarak u yolu takib eder ve u duraklardan geerlerdi: 1
Mekke - Vadii Fatma ky (deve yry ile alt saat). 2 Vadii Fat ma Bi'r-i Osfan (Osfan kuyusu) 12 saat. 3 Osfan Kuyusu Huleys ky: sekiz saat. 4 Huleys ky - Kad yme: 12 saat. 5 Kad yme - Rtbi : 16 saat Bu Rabi'den Medine'ye bir ok yollar ayr lr ki bunlarn en ileine "Taryk Sultani"
denir. 6 Rbi - Mestre: alt saat. 7 Mestre Bi'r-i eyh: oniki saat. 9
Safra ky - Hamra ky: saat. 10 Hamra ky - Havbe Ceyye: alt saat.
11 Havbe Ceyye - Bi'r-i Abbas: be saat. 12 Bi'r-i Abbas - Bi'r-i erbufi: oniki saat, 13 Bi'r-i erbufl - heda: drt saat .14 heda - Medine: on drt
saat. Rabi'den kalk ldktan sonra altnc gn muhakkak Medine'ye ula mak adetti. Mekke'den Medine'ye giden Gyir adl br yol daha vard r ki bu yoldan iki ehir aras be gnlktr amma dal k ve emniyetsiz oldu undan yolcular o u vakit Tarik-i Sultani denen yolu takib ederler. Bak. Eyub Sabri Pa a, Mir'at- Cezi et l Arab, ss. 229.
.84
hisarlara gvenerek birbirlerine sald rr veya sald ra urayanlar kendilerini korumaya ah rlard .
Medine'de Zubab adl yerin dousunda am ynnde bulunan Rtic
adiyle anlan mstahkem bir mahalle vard ki buras A b d 1 es h e 1
ve kardei Z a u r a o ullar ' nn mahallesi idi. Hatt Abdle hel oullar , Hendek sava nda bu mahallenin Harre ynne denk gelen
blmnde hendek kazma a memur edilmi lerdi. Bu sava ta mstahkem
kalelerin bulunmad tarafta hendek kaz ld ki bu hendek Batban deresinin st taraf ndan batya ve bat Harre'den Hz. Muhammed'in bayram namaz kld klar yere ve oradan Mescid l-Feth'e, buradan Bathan deresinin bat ynnde bulunan iki kk da a kadar derin ve geni bir ekilde
kazlmt . b n - i S a'd ile Be y ha k , bu hende in, Abdlhel oullaruun yana olan Beni Hrise boyu mahalleleri yani do u
Harre'den ba layp bat Harre'ye yani Mescid l-Feth ile Beni Ubeyde
Da eteindeki Beni Seleme mahallesi yan na kadar kaz ldn sylyorlar.
Medine ehri, Abbasi halifelerinden et-Tyi'l'illah (hilfeti: M. 974 -991) zamannda civar kabilelerin sald rmasma uradndan,
bu halife taraf ndan sa lam bir sur iine al nmtr ki bu sur, Hicaz, Osm.nl mparatorluuna getikten sonra Kanuni Sultan S le y m a n zaman nda yeniden on,art lmtr. ehir, M. 1807 ylnda imdi
igallerinde tutan V e h h abi 1 er ( bn-i Suud hkmeti) taraf ndan
igal edilmise de Msr valisi Mehmed Ali Pa a taraf ndan
.1812 ylnda geri al nmtr; fakat daha sonra gene Vahhabiler i gal etm'slerdir.
Medine halk eskidenberi daha ok ziraatle geinirlerdi. Yukar da da
temas etti imiz gibi evvelce ehir hayatnda daha ziyade Yahudiler hkim
durumda olup ticaretle de me gul iken gitgide iki byk Arap kabilesi olan
Evs ve Hazrec kabileleri aras nda kan anlamamazlklar krklemiler,
bunlar birbirlerine drmler ve E v s ve H a z r e c kabileleri
arasnda bir sr sava lar kmtr. Bu savalarn ilkinin ad "Vak'ai
Smeyr" dir ki Evs kabilesinden S m e y r ad nda birinin sebep olma ndan dolay bu ad verilmi tir. Bundan sonra "Yevm r-Rehabe",
"Yevm s-Serane", "Yevm-i Fri ", "Yevm-i Ficar- sani", "Yevm-i Buas" ilh.. gibi sava lar olmu tur ki Hz. Muhammed' in Medine'ye g edece i srada yani Resul- Ekrem'in baz Medinelilerle Akabe biat
yapt sralarda bu sava larn sonuncusu yat mak zere idi. Bu iki kabile aras nda vuku bulan sava lardan "Yevm-i Hadik" denen sava ta
85
86
ele geirilen dier eserlerden nce tamamiyle mehuUyet iinde idi. .Ancak
yzyln sonlariyle XX. yzy ln balarnda bu devir biraz aydnlanrntr ki bu kitab mzda, son buluntulara ve bilgilere dayanarak bu ilk cahiliye a dediimiz ada ya am olan Araplar hakk nda bilgi verme e
al tk.
slmiyetin dousundan az nceki a a yani, M. V. yzy ldan, Hz. Muhammed'in islam dinini tebli ediine kadar geen, zamana da ikinci cahiliye devri denir ki imdi, cahiliye a bal altnda bu a ele alaca z.
XIX_
Burada cahiliye a terimi, son, cahiliye a ra ve Hicaz blgesini, daha ziyade Mekke dolaylar ndaki durumu ifade edecektir. Tabii.' zaman zaAlan ve yer yer Medine, Taif gibi ehirler halk na ve yar madann dier
h"lkna da temas edilecektir.
Hicaz blgesinin eski tarihini incelerken grd mz gibi ok eski a lardanberi Mekke ve etraf ndaki topluluklarn idari ve siyasi durumundan
sz aldnda buralarda, yar madann gney yani Yemen dolaylar nda
ve kuzeydeki devletlerde oldu u gibi, bir emirin veya hkmdarm mevcut
olmadn grdk. Hicaz blgesinde, burada ya yan halkn tand bir
genel ba kan bulunuyordu; fakat bunun ba kanl, birlikte ya adklar
opluluk zerinde kesin ve geni salhiyetli bir mahiyet ta myordu. Kabilder ve klanlar, ahsi meziyetlerinden ve zenginliklerinden dolay kendiliklerinden baz kimseleri ba kan tanyorlard . ou zaman babadan o ula
geen bu ba kanln, her defa ayr bir snama ile yeniden kazan lmas
lazmd. Genel toplant larda ve konu malarda her ne kadar herkesten zi,ade bu bakanlar dinlenirdiyse de bunlar n zel bir imtiyazlar yoktu.
Byle olduu halde bunlar n devleri ok ard . Herkes onlarn, savalarda, kavgalarda hayatlar n , barta zenginliklerini ortaya atmalar m beklerdi. eyh ad da verilen bu ba kann ad r yanna dikilen harbe, kabile
veya a iretin egemenlik almeti say lrd ; kabile veya airet de bazan bu
seyhin, adyla veya lakab yla anlrd .
,
87
Bu bakanlk az nce de syledi imiz gibi bir silllede bykten, bilyU e geerek birka nesil devam edebilirse de hibir vakit veraset eklini
almamt . Bu bakanlk ii kabilenin isteine bal olup baka bir slleden olan bir kimse de ba kanla seilebilirdi. Bu eyhlerin balca imtiyaz ,
bar veya savaa ait konu malar idare ve kabilesini d mana kar sevketmekten, g s rasnda adr kuracak yani yerle ilecek yerleri semek
ve konuk arlamaktan ibaretti; bununla beraber o, bu gibi i lerde dahi
kbilesinin meyil ve isteklerine uyard . Bakann ( eyhin) ad r daima
kabilenin kondu u yerin giri noktalarna kurulurdu.
Bazan bir kabile ikinci veya nc derecede kollara ayr lrd . Bu
halde gene de aralar ndaki 'ba lar manevi ynden muhafaza edilir ve hepsinin stnde genel ba kan ( eyh l-Meayih) adyla anlan biri bulunurdu; buna imzan emir nvan da verilirdi Emir, ta tan, yap lm bir hisarda
oturur veya sarlerlyle lde ad rda yaard .
Kabileyi tekil eden kimseler aras nda mal yznden, kan anla mamazl klar veya kavgalar, her gn yap lan toplant larda bir uzlamaya balanr, kabileye yabanc kimselerle kan anla mamazl klarda ise bir hakim
adama veya khine ba vurulurdu; fakat bunlar n verdikleri hkmlerin
yerine getirilmesi, kavga edenlerin iyi niyetlerine veya bunlardan. birinin
stn kuvvetine ba l bulunurdu. Kabile ba kannn icra kuvveti olmad
icin de cinayetlere ait hukuki kaideler yoktu. Yak nlarndan birinin mal
alnan veya ldrlen herkes, bu h rsza veya .kaatile kar kendi hakla!..un kendisi almak durumunda idi. Bir a iret veya klan n oturdu u yerde,
bilinmiyen biri taraf ndan ldrlm biri bulunduu ve, bu klana bal
kidlerin birinden phe edildii zaman, btn klan, bunun iin bir, kendini
temize karma yemini eder, fakat bu yeminin tesirini, ldrlen kimsenin klana yeni bir yeminle izale edebilirdi. ldrme olay nn cn almak,
ldrlenin en yak n mirassnn devidir. Yaln z ok defa kaatil, kendi
klam tarafndan korundu undan, dklen kan n cn alma, ekseriya nesillerce sren ve yeniden bir sr adam ldrmelerin ortaya kt kanl
sava lara, arp malara sebep olurdu. Adam ldrme phesiz diyet olarak
&ve vermekle de yat trlabilirdi. Bu gibi durumlarda bir uzla ma temini
kabile bakanlarnn devidir; amma onlar buna ancak arac lk edebilirler, uzlamalar gereken kimseleri zorlayamazlar. o u zaman klanlar bu
uzlamaya, uzun sren sava larla bitkin bir hale geldikten sonra yana abilirler. Bazan da bir kabile, uzun bir sava sonunda mahvolma derecelerine geldikten, gc kuvveti kesildikten sonra kendini korumak zere baska bir kabileye kat lrd . Hakszla urayan bir kimse kendi kabilesinin
88
Bir Arap kk ya tanberi sava la, avla urar; bununla beraber onlar,
silahlar n hep birbirleri aleyhine kullanm lardr. Ficar sava lar ve dier "Eyyam 1 Arap", yani Arap kabilelerinin birbirleriyle yapt klar sava lar, bunu a ka gstermektedir.
-
YE ANDA DN NAN
Hicaz halk , Hz. b r a h i m, o lu Hz. smail ile ve Ismail'in annesi Hacer ile birlikte Hicaz blgesine gelip Kabeyi yapt , Tanr n n birliini kendilerine bildirdi i zaman, onun eriatm kabul ve szlerine
uydular. Hz. brahim'den sonra bu blgede peygamberlik devi kendisine
verilen Hz. smail de, babas Hz. brahim'in tebli ettii akideleri onlar
aras nda yayma a devam etti fakat Hz. smail'den sonra uzun zaman ge-
rce gitgide sap tp putlara tapar oldular. Bu sap klk devri islmiyetin
ortaya kna kadar srp gitti.
Btn Arap Yar madas halknn olduu gibi Hicaz blgesi Araplar nn da islmdan nceki dini hayatlar ok iptidai bri durumda idi. Onlar
kendilerini evreleyen tabiat n, insanlarnkine stn fakat zel vas talarla
kendi hizmetlerine al nabilen kuvvetlerle dolu oldu una inanyorlard .
Bu kuvvetler cinlerdi ve bu cinleri, Tanr nn kzlar sayyorlard , usuz bucaks z ller, ulu dalar bu neviden varl klarla dolu idi. Sular n buharla mas ve havann gne nda krh o kadar garip bir durum al rd ki
Lraplar, deta cinlerin seslerini i ittiklerini, onlarn acaip ve garip ekillerini grdklerini san rlard . Cinler onlara gre insan o ullar gibi zel
bir nevi tekil eder, insanlar gibi yer yznde da lrlard ; fakat onlarn
gvdeleri insan yap sna benzemeyip, ate ten veya havadan yarat lm kabul edilirdi. Onun iin onlar esasen insan gzne grnmezler, ancak pek
nadir hallerde grnrlerdi. Cinler, hay r ve er iler yapmaa, da muktedir saylrlard . Bu sebeple onlarn tevecchn kazanmak, onlara sayg
gstermek ve ibadet etmek icabederdi. Her cinin belirli bir yeri oldu u ve
kayalar , aalar ve putlar n iini mesken yapt klar kabul edilirdi. Her
kabilenin, veya birka kabile toplulu unun zel bir cini, bir kayas , bir a ac , veya bir heykelin bulunup, bunun yakn nda belli bir topluluk ikamet eder
ve, dini devi yerine getirirdi. Esasen yaln z Araplar de il, btn ani:
uluslar, bu dncelerle ulu aalar n, maaralarn, pnar balarnn ve
bl'yk kaya paralar nn, ruhlarla, cinlerle meskn oldu una inanyordu.
Esasuu kurban kesmenin te kil etti i bir yin yoluyla putlar, kendilerine
tapanlar n kabilesiyle bir kan akrabal na dahil olurlar ve bylece de bu
kabilenin koruyucusu, o u zaman da dip ceddi olurlard .
-
Aa da sz geecek olan bn-i shak' n da kaydetti i gibi, her kabile kendi zel Tanr sna tapar, fakat ba ka kabilelerin Tanr larnn da kendi blgelerindeki kudretini tan rd. Tanrlarn yerleri deimez; onlar burada, kabile g etti i zaman, onlarn yerine gelenler taraf ndan da ayn
sayg ile saylrlar, g edenler ylda 13;r veya iki defa bayramlarda eski
yerlerine gelip bu Tanrlar ziyaret ederler. Bunlardan ba ka, biraz a ada
kaydedece imiz gibi, bir tak m kutsal yerler mesela Mekke, Ukkaz ve daha bakalar , zel surette halk kendilerine ekme kudretine maliktiler.
Araplar, Peygamber Hz. Ibr a him' in ve onun o lu Ismail'in
dinini unuttuktan sonra putlara tapma a balamakla beraber kainat n yarat cs ve yce bir koruyucu olan Tanr ya da inanyorlar ve hac zaman nda onun ad na telbiye ediyorlard . Onlara gre Tanr , insan gibi bir benli91
e malikti. Tanr kinatn, dnda olup btn yarat klar ona tbi idi; btn varl klann yaratcs ve ulu hakim olup yamur yadr r ve her ey
onun emrindedir; byle olmakla beraber Araplar n, gerek kulluu reteeek dini ba kanlar olmad gibi Tanrya ibadet iin bir ibadethaneleri
de yoktu. Araplarn Tanry tandklarna, Kur;an- Kerim tanklk etmektedir (165).
Ibn-i s h a k, eserinin, smail -oullannn brahim Peygamberin
dinini brakarak putlara tapmaya ba laylarn anlatan ksmnda bu hususta yle diyor: Mekke, smail oullarna dar gelip dier blgelerde bir
yurt aramak iin Mekke'den ayr lan herkes kutlu tap naa (Kcibe) sayg
sebebiyle oradaki ta lardan bir tanesini yannda alp gtrrd'il. Mekke'den
ayrlanlar, indikleri veya gittikleri yerde bu ta bir yere koyar ve Kbenin etrafnda dolatklar gibi bu ta n etraf nda dolarlard ; bu suretle
yava yava holanna giden veya be endikleri baka talara tapma deti
ortaya kt . Bundan sonra nesiller birbirini takip etti, eski dinlerini unuttular, Hz. brahim ile Hz. Ismail'in dinini baka bir dinle deitirmi oldular, putlara tapt lar ve daha nceki milletlerin, d tkleri sapklklara dtler. Bununla beraber aralar nda t Hz. brahim zaman ndan beri devam
edcgelen baz kalntlar vard ki bunlar Hz. brahim'in dininden, olm yan
baz eyleri bu dinle akrt rmakla beraber Kbeye sayg gstermek, onun
etrafnda dolamak (tavaf), ona hac ve umre amaciyle gitmek Arafe ve
Miizdelife dalar nda durmak, kurban kesmek zere develer gtrmek, hac
ve umre zamanlarnda telbiye etmek gibi Hz. brahim'in dini icab olan
gelenekleri yerine getirme e devam ettiler. Mesel Kinane ve Kurey kabileleri telbiye s rasnda: (Lebbeyke'llahumme lebbeyke, lebbeyke l erike
:ek, ill erikun huve lek; temlikihu ve mmelek = yani: sana geldik ey
(165) Bak. Kur'an' Kerim, M'minun sresi 85. 6.yet. Bu 'ayette: "Onlara de ki
yer yz ve onun stndeki yaratklar kimindir? Eer bilirseniz syleyiniz. Hemen derler ki: Yce Tanr nndr. Sen de ki: O halde siz fikr edip d nmez misiniz? Onlara de ki: yedi g n ve koca ar'n sahibi kimdir? Onlar hemen cevap
verirler: Yce Tanr dr. Sen de ki: yle ise o Tanrdan korkmuyor musunuz ?
Onlara de ki btn eyann padiahl kimin elindedir ki istedi ini himaye eder
ve hi kimse onun azab n men edemez. E er bilirseniz syleyiniz. Onlar derhal
cevap verirler: yce Tanr nn elindedir. De ki yle ise niin ifalata kaplyorsunuz?" buyuruluyor. Kaza Ankebut sresinin 63, f yetinde de "Eer onlara, gkten
yamur yadr p onunla yeri l durumdan dirilten (canland ran) kimdir? diye
sarsan, Tanrd r diye cevap verirler..." deniliyor. Gene Zmer sresinin 8. ftyetinde: " nsana bir zarar eri tii vakit Ulu Tanrya rcu ile. ona dua eder, sonra yce
Tanr ona o zarara kar lk nimet verdi inde duay unutup halk islandan men
iin Tanrya ortak ko ar" buyuruluyor.
.
f.)2
'Tanrm z sana geldik; sana geldik ki senin bir orta n yoktur; ancak serin hkmnde olan bir orta n vard r; sen ona hkmedersin o ise sana
lrkmedemez) derler (166). Bu surette bu iki kabile telbiyede Tanr mn
birliini tanr, sonra putlar n ona ortak ko an fakat bu putlar , Tanrn n
hkm altnda sayarlard .. Kutlu ve yce Tanr , elisi Muhammed'e Kur'anda yle der: (Onlar n o u Tanr ya ancak ortak kosarak inan rlar)
(167). Ya bunlar hak oldu umu tan mak iin, ancak yarat klarmdan birini bana ortak ko arak birliimi . tan rlar. Nuh kavminin de tapt klar bir
takm putlar vard . Bu putlarn hikayesini kutlu ve yce Tanr , elisine
Kur'anda yle anlatyor: "Dediler ki Tanr n zdan vazgemeyin Vedd (erkek eklinde idi), Suya' (kadn eklinde idi), Yaus (arslan eklinde idi),
Yauk (at seklinde idi) ile Nesr (kerkenez ku u eklinde idi) (168) pullarn' da brakmayn dediler ve byle diyenler nice kimseleri do ru yoldan
sapt rmlardr" (169).
smail soyundan ve baka soylardan olan ve smail dinini brak p bu
putlara taparak bu putlar n adlaryla anlan Arap kabileleri unlardr:
1 Mudar olu lyas olu Mdrike olu Hzeyl kabilesi; bunlar Ruhat blgesinde Suya' adl putu benimseyip tapt lar.
2 Kudaa topluluunun bir kolu olan Vebre o lu Kelb kabilesi; bun
lar da Dmet l-Cendel'de Vedd putunu benimseyip tapt lar.
3 Tay kabilesinin bir kolu olan. En'um boyu ile Mezhic kabilesine
mensup Cure halk , Cure'te Yaus putunu benimseyip tapt lar.
4 Hemdan kabilesinin bir kolu olan Hayvan boyu, Yemen'de Hemdan blgesinde Yauk putunu benimseyip tapt lar.
5 Hmyer kabilesinden Zl-Kiila' boyu, H myer blgesinde Nesr (veya Nesir) putunu benimseyip tapt lar.
6 Havlan boyunun, Havlan blgesinde Urnyanis ad nda bir putlar
vard (170). Havl an boy u, davarlar ndan ve mahsullerinden bu
puta bir pay ay rrlard ve iddialarna gre bu pay, put ile Tanr arasnda
(166) slmdan nce telbiye, Kbeyi tzim, tavaf, hac, umre, Arafe ve Mzdelifede vakfeler hakk nda bak. Hi am b. Kelbi ( bn-i Kelbi); Kitab l-Asnam, Ahmed Zeki Pa a ne ri, Kahire, 1914, sa. 6 v. d.
(167) Bak. Kur'an- Kerim, XII, 106.
(168) Bu putlar hakk nda bak. Hi am b. Kelbl; Kitab l-Asnam, ss. 10, 11. Hzeyl b. Mdrike kabilesi Yenbu'da bulunan Suya' adl bir puta taparlard . Bu put
kadn eklinde idi. Bu putun sidaneti Benu Lihyanl larda idi.
(169) Bak. Kur'an- Kerim, LXXI, 23.
(170) Bak. Hiam b. Kelbi; Kitab l-Asnam, as. 43.
93
94
kekle bir kad n olup Kbe iinde zina ettikleri iin Tanr taraf ndan ta
edilmilerdir.
Bunlardan baka her aile bir put edinip kendi evine koyarak tap yordu.
Bn adam yola kmak istedii zaman hayvan na binmeden nce evindeki
bu puta elini ve yzn srerdi. Bu i onun, yola kmadan nce en, son
yapt i olurdu; yolculuktan dnd zaman da yine o puta elini yzn
siirerd!. Bu i de o adamn, dndkten sonra ailesini grmeden yapt ilk
i olurdu." (174).
2) Araplarn Mekke'den baka Tapnaklar :
Bu, Kurey kabilesiyle Kinane kabilesinin zel ta utu idi. Mekke d mda, Batn- Nahle denen yerde bulunuyordu. Bu tap nan bakclar ve
kapclar Beni Sleym kabilesinin Seyhan boyu' nda idi (175).
Bu tap nak, Mekke feth'nden sonra Halid b. Velid taraf ndan tahrip edilir. i tir.
Taif sehrinde ve civar nda oturan, Beni Sakif kabilesinin Lt
adnda bir tautu vard . Bunun, er-Rabbe ad yla da an ld Tac l-Arus'ta
zikrediliyor. Bu tap nan bakclar (sdin) ve kap clar (hcib), Sakif
kabilesinden Muattib boyunda idi (176).
El-Menat:
Menat tap na , Evs ve Hazrec kabileleriyle Yesrib (Medine) halk ndan bunlar n dinine bal olan kimselerin tap na idi. Bu tap nak deniz
ky s nda Mellel da na yakn, bulunan Kudeyf adl yerde idi Hz. M u (174) Burada geen putlar ve Tanr inanc iin bak. bn-i Hiam; Sire, cilt I,
ss. 80 v. d. ve bn-i Kelbi, Kitab l-Asnasn, muhtelif yerler.
(175) Bak. bn-i Hiam, Sire, I, 86. ve bn-i Kelbi; Kitab l-Asnam, ss. 18 - 27.
(176) Bak. bn-i Hiam, Sire, I, 87. ve bn-i Kelbi; Kitab lLAsnam ss. 16, 17,
27, 43.
95
Devs, Has'am ve Becile kabileleri ile bunlar n yurdu olan Tebale blgesinde ya yan Araplarn tap na idi. bn-i Hiam bunun nnde kur'a
oklar ekildi ini bir misalle zikrediyor (179).
Fels Tapna :
27.
(178) Bak. Nasrullah Felsefi, He t Makale, Tahran, 1330 H. . ss. 9, Bu hususta en eski kaynaklar olan. bn-i Hi am ve bn-i Kelbl'nin eserlerinin verdikleri
ve yazar n szlerinin aksine olarak bu putlar n Kbe iinde deil baka baka yerlerde olduklar na dair bilgi onun bu husustaki incelemesinin sathili ini gsterir.
Menat pufunun Hindistan'a gtrl hakkndaki rivayet iin de hi bir delil
zikretmiyor. Byle nemli bir konu hakk nda delilsiz ve mesnetsiz hkm verilmesi kanaatimizce bir k ymet ifade etmez.
(179) Bak. Ibn-i Hi am, Slre, I, 89. ve bn-i Kelbl, Kitab l-Asnam, ss, 34 - 36,
4'f.
(180) Bak. bn-i Hi am, Sire, I, 89. bn-i Kelbl, Kitab
ss. 15, 59, 61.
96
b a ' n izniyle iki Yahudi haham eski devirde bu tap nan iinden bir
kara kpek karp keamiler sonra yap y da ykmlar.
Ruda' Tapma :
Bu, Temim olu Zeydumenat olu Sa'd olu Kab olu Rebia kabilesine ait bir tap nakt . slami devirde Sa'd o lu Kab o lu Rebia olu air
Mustavgyr bu tapna ykmtr (181).
Zlka,abat Tapna :
Bu, Sendad mevkiinde bulunan ve Vil o ullar , B e k r ve T a I i b kabileleri ile yad kabiles rnin tap na idi (182).
Araplar bu tautlar n bazsn hem tapnak hem birer Tanr gibi telkki ediyorlard . Hz. Muhammed' in peygamberlikle grevlendirildii sralarda do an Ebu Reca Umran el-Utaridi'den naklen D rimi' nin "Msned" inde kaydetti i u ifade Arap puta tap clnn
ok dk bir durumda oldu unu gsteriyor. Ebu Reca yle demi : "Biz
talara tapard k. Dzgnce bir ta bulduumuzda eskisini atp ona tapard k. Ta bulamadm z zaman bir tarafa kum y ar, stl bir deveyi o y nn stilne oturtur stn oraya sa ar orada kald mz mddete ona
tapardk." Ba ka bir rivayetinde yine o "topra koyun st ile kartrarak ondan bir put yapard k" demi (183).
Yukarda kaydetti imiz tap nakiardan her biri hem bir dini ziyaret
merkezi hem de ticaret merkezi idi; bu itibarla az ok Kbeye rekabet ediyorlard. Bilhassa Taif tap na ile Yemen'de bulunan ve Araplar n "Yemen
Kbesi" dedikleri tap nak gerek dini gerek ticari bak mdan Kbeye rakib
idiler. Esasen Habe lilerin Kbeyi ykmak zere Mekke zerine yrdkleri srada baz Arap kabilelerinin memnun olu larnn hatt Taiflilerin
Ebu R i g a 1 adnda bir k lavuzu Habelilerin, yanna katmalarm n sebebi bu idi (184). Habeliler de ayn maksatla Yemen'de Kaleys adnda
bir tapnak yapm lard (185).
(181) Bak. bn-i Hi am, Sire, I, 28, 89. bn-i Kelbl, Kitab l-Asnarn, ss. 11 - 13.
(182) Bak. bn-i Hiam, Sra, I, 90. bn-i Kelbl, Kitab l-Asnam, ss. 30.
(183) Bak. bn-i Hi am, Sire, I, 91.
(184) Bak. R. Dozy, Tarih-1 slmiyet, e. I, ss. 21.
(185) Bu Hicaz blgesi ilhlarm n eski Gney Arabistan halk dinindeki putlar
ve ilblarla benzerli i iin bu kitapta 31. sahifede,k1 Gney Arabistan devletlerinde din ks rruna baknz.
97
tl
98
linde olan putun stne frlatt ve "Ey sefil! Senin baban ldilrlseydi
cn almaktan beni alakomazd n ya" diye bard (189).
Keza Beni Hanife kabilesi, un, hurma ve stten, kendileri iin bir put
yapmlard . Buna uzun mddet tapt ktan sonra bir k tlk srasnda onu yediler. Bunun. zerine "Araplar aras nda Beni Hanife kadar putlar ndan faydalanan olmad" sz, ata sz haline gelmi tir.
Araplar n putlar Tanr dan daha kudretsiz gr leri, Tanr ve putlar
ad na ayrdklar hisselerin da tmnda da gze arpar: Khinler, toprak
rnleriyle hayvanlar n bir ksmn gya Tanr ile putlar arasnda blti;rrler ve o u zaman putlar n, daha dorusu kendilerinin (khinlerin)
hak ve menfaatlaruu Tanr hakkna stn tutarlard . Mesela. ekiplerinin
arasna bir izgi ekip, bu, yce Tanr nn, bu da putlanm zn hissesidir;
derlerdi. Hayvanlar da byle bl trrlerdi. Tanrnn hissesine deni
yoksullara ve konuklara, putu!), hissesini, puthaneye hizmet edenlere tahsis ederlerdi. ayet ilerde Tanr hissesi daha verimli' ve fazla olursa onu
putun hissesi ile deitirirler, 'putun hissesi fazla olursa dokunmazlard .
Putun hissesinde ziyan ve eksilme olursa Tanr hissesinden al p tamamlarlar ve "Tanr zengindir, ihtiyac yoktur, putumuz ise fakir ve muhtatr" derlerdi (190).
(189) Bu hikayeyi, R. Dozy de, Tarihi islmiyet adl eserinde naklediyor.
Bak. Abdullah Cevdet (Karl da ) ter. ss. 22 v. d. Zulhalasa tap na hakk nda bak.
bn-i Kelbi, Kitab l-.A,snam, ss. 34 v. d.
Araplar bir puttan bir arzular olduu veya dua edecekleri zaman puta kurban veya para takdim ederlerdi. Tabii bu verilen eyleri sonra o putun bak clar
alrd. Mesela biri bir husus iin puta bir koyun adasa o i olduktan sonra koyun
yerine, kymete daha d k olan bir geyik kurban eder ve "bir ta paras yle
eylerin fark na varmaz" derlercli. Kabenin iinde bulunan ve nnde kur'a oku
ekilen, Kurey lilerin en byk putu Hbel iin bu adak baz iler iin muayyendi. Mesela Araplar bir ocu u snnet etmek, birinin nikah n kymak, bir ly
gmmek, birinin soyundan phe edip bunu belirtmek istedikleri zaman, ona, yz
dirhem para ile bir gen deve sunarlard . Bak. bn-i Hiam, Sire, c. I, ss. 161 .ve
L. Kaetano, Islam Tarihi, H. Cahit (Yal n) ter. C.. I, ss. 217.
(190) Bak. Mahmud Es'ad, Tarih-i Din-i slam, Medhal. ss. 547. Bu hususa
Kur'an- Kerim'de de i aret edilmektedir. Bak. VI, 136. Bu ayette yle buyuruluyor: "Yce Tanr nn yaratt ekinden ve hayvanlardan hisseler tayin ederler.
Inanlar na gre Bu yce Tanr n n, bu da ona ortak sayd mz putlarn hisscsidir derler; bu hisselere zaman icab eksiklik veya fazlal k gelse, putlarnn
fazla olan hissesinden yce Tanr iin sarf etmezler amma Tanr nn fazla olan
hissesinden putlar na sarfederler ve bylece fena hkmetmi olurlar."
99
100
101
102
vini zerine almas yle. olmustur: Gavs' n anas , Crhmller kabilesinden bir kad nd . ocuu olmuyordu; bunun iin, bir, olu olursa onu kle
olarak hizmet etmek iin Kabe'ye ba layacan Tanrya adad . Kadn
bundan sonra Gavs' dourdu. Gavs bydkten sonra day lar olan
C r h m k a b ile s i 'nin hakimiyeti s ras nda Kbeye hizmet etti;
sonra Kbedeki bu durumuna dayanarak halka, Arafat da ndan hacca ba lama iznini verme devini zerine ald . Soyundan gelenler, dllerinden kimse kalmayn,caya kadar bu i e devam ettiler (195).
Sylendiine gre Murr o lu G a v s, halka, hacca ba lama
iznini verdi i zamanlar u szleri sylemi : "Ey Tanrm! Ben ancak bir
gelenee uyuyorum. Bir gnah m varsa bunun sorumlulu u Kudaa kabiles ne d er" bu ibare bize bu devin, daha nce de mevcut oldu unu anlatyor.
Gavs soyundan gelen Sfeliler halka, Arafat da ndan hacca ba lama
iznini verirler, Mina tepesinden a aya inmee de msaade ederlerdi. Mina tepesinden a aya inme gn geldi i zaman halk ta atmak iin toplan r, Silfelilerden biri evvela ta lamaa balar sonra halk da onun arkasndan talard . Sfeli kimse balamadan, hi kimse balayamazd . vedi
davranmak isteyen baz i sahipleri o S'feliye gelip "haydi kalk ta la da
biz de talyalm" derler, o ise "hay r, gne batmaya yz tutmadan bu i i
yapamam" derdi; fakat ivedi davranmak isteyen i sahipleri onun ardn
b rakmazlar ve kendisini harekete getirmek iin onu ta lyarak "kahrolasca kalk da ta lamya bala" derler, Sffeli kimse ise onlar n bu szlerine
ald m etmezdi. Gne batmaya yz tuttu u zaman kalkar, ta lamaya ba lar, halk da arkas ndan talard .
Halk bu talama iini bitirip Mina tepesinden a a inmek istedikleri
zaman Sfeliler vadinin iki taraf n tutup onlar n inmelerine msaade etmezlerdi. Bu srada "Ey Sfeliler! Izin verin de inelim" sesleri duyulur,
btn, Sfeliler vadiden gemeden hi bir kimse geemezdi. Sfeliler geip
gittikten sonra yol a k kalr, halk da arkalar ndan giderdi.
Sfeliler, soylar sona erinceye kadar bu devi yerine getirmiye devam
ettiler. Onlardan sonra soy yak nl dolaysiyle Temim olu Zeydumenat
olu Sa'd boyu bu devi zerine ald . Bu devi bu boydan icne olu Hris o lu Safvan ailesi yerine getirdi. Safvan'dan, o lu Kerib'e geti ki bunun zamannda islmiyet ortaya kt (196).
(195) Bak. bn-i Hiam, c. I, ss. 125.
(196) Bak. bn-i Hiasm, Sire, c. I, ss. 125 - 127
103
Mzdelifeden inme iznini de bir baka kabile, A d v a n, kabiles verirdi. Advan kabilesi bu devi babadan o ula aktarrd . Bunlar n
sonuncusu, Ebu Seyyare lakabiyle an lan A z e 1 o lu U m ey le ' dir ki islmiyet bunun zamannda tebli edilmitir (197).
Humsller meselesine gelince: Bu da fil olay ndan yani Habe lilerin
Mekke'ye saldrlarndan nce veya o s ralarda ortaya km bir bid'attir.
Bunu Kurey kabilesi ortaya atm tr. O zaman Kurey liler kendi kendilerine "Biz Hz. brahim'in soyundan gelen, kutlu yerin halk olan, Kbeye
hizmet eden ve onu koruyan, Mekke'de bar nan kimseleriz. Bunun iin hi
bir Arap kabilesi, bizim hak etti imiz bu eref mertebesine ula amaz. Araplar bize tan dklar haklar baka hi bir kabileye tan mazlar. Bundan dolay haram blgesine gsterdiimiz saygy bu blge d ndaki hi bir yere
gstermiyelim; nk e er byle yapmazsak Araplar bizim sayg l durumumuzu kmserler" dediler.
te bu dnceden dolay Kurey liler, Arafat da nda durmay (vakfe) ve oradan hacca ba lamak zere inme detini b raktlar. Halbuki onlar
bu adetlerin, de hac artlarndan ve Hz. brahim'in dini iktizas ndan olduunu bilirlerdi. Kurey liler daha sonra bu haklar , kendi soylar ndan olan
Kinane, Huzae ve Amir boylar na da tan dlar.
I b n - i shak ' n bildirdiine gre Kurey liler daha sonra bu
konuda haklar olmyan bir tak m hkmler ortaya att lar; mesela dediler
ki onlar, Hunrlisller ihramda bulunmakta iken kelek ve k zarm ya
yememelidirler. hramda bulunduklar mddete ynden yap lm adrlara girmemelidirler. E er gne in scandan korunmak isterlerse ancak deriden yap lm adrlar alt nda barnmal drlar. Kurey liler bu konuda daha
ileri gidip yle dediler: Hac veya umre maksadiyle haram blge d ndan
gelenler, bu blgeden haram blgesine yanlar nda getirdikleri yemekleri
yememelidirler. Bunlar Kbe etraf nda ilk tavaflar n ancak H u m s 1 1 er ' den al p giyecekleri elbiselerle yapabilirler. Bu elbiseleri elde
edemedikleri takdirde Kabe etraf nda plak tavaf etmelidirler; u kadar
ki bunlardan bir adam veya bir kad n Kcibe, etrafnda plak tavaf etmekten ekinir ve Humsllere ait elbiselerden tedarik edemezse Haram blgesi dndan getirdikleri elbiselerle tavaf debilirler fakat bu halde, tavaf bitirdikten sonra bu elbiseleri soyun,up atmal lar, bir daha da hi giymemelidirler. Bu halde ne bu elbiseyi giyen ne de ba kas hi bir zaman bu elbiselere el sremez. Araplar, bu ekilde karlp at lan elbiselere, at lm anlamna gelmek zere "leka" ad n verirlerdi. Kurey liler btn Araplar bu
(197) Bak. bn-i Hi am, Sire, c. I, ss. 128.
94-
105
bulunduran zat, hac, umre veya ziyaret iin gelenlere Kbeyi aard
(202).
b) Sikayet:
Bu dev, cahWye a nda Mekke'ye gelen hac lara iecek tatl su tedarikine mahsus bir eydi. C r h m 1 1 er taraf ndan gmlp yeri
kaybolmu olan Zemzem kuyusu, e y b e (Abdlmuttalib) taraf ndan
bulunup yeniden kazlncaya kadar, Sikayet devini zerinde bulunduranlar
uzak yerlerden ime suyu getirip onu, hurma ve kuru 'zm gibi eylerle
kartrarak hac lara serbet gibi sunarlard . Cahiliye ann sonlarnda
Abdmenaf o lu Abd ems' in Zitaviy (bugn Zahir adiyle an lan yer)'de, Abdmenaf o lu Haim'in i'b-i Ebu Talib denen yerde,
Abdmenaf olu Nevfel olu A d i y olu Mut'im' in Mesfele'de
kazdrdklar kuyularla Abd ems olu me y y e' nin, B e
nu Esed b. Abdl'uzza'n n,Be nuS ehm' in,K ab
o lu M r e ' nin ve Beni Ki la b b. Mrre' nin kendi
ahslar iin kazdrdklar kuyulardan ba ka Mekke'de kuyu olmad ndan
(202) Kbenin islmiyetten nce Muharrem ayinin onuncu gn a ld malm olmakla beraber bundan ba ka yln dier aylar nda ve gnlerinde de a l p
a lmadan , a lnda nasl bir merasimle ziyaret edildi ini sarih olarak bilmiyoruz. Burada dini bir merasim ve maksad kastediyoruz, yoksa Kbe Mekkelilere her zaman a kt . Islmiyetin ortaya k srasnda Hz. Muhammed yaln z
olarak veya ashabiyle Kbeye girip namaz k lyordu. Islami devirde, bilhassa Osmanl idaresinde iken Kbenin dini merasim iin a l zamanlar ve dab teferruatiyle tesbit edilmi tir. Buna gre Kbe, 1 Muharrem ay nn 10. gn; 2
Rebiylevvel ayn n 12. gn; 3 Receb ay n n 15. gn; 4 aban aynn 27.
gn; 5 Ramazan ay n n ilk Cuma gn; 6 -- Ramazan ay n n 27. gn; 7
Zilkade ay n n 15. gn; 8 Gene Zilkade ay nn 27. gn; 9 Zilhicce ay nn
10. gn olmak zere y lda dokuz defa ve her defas nda, birinci gn erkeklerin
ziyareti iin, ikinci gn kad nlarn ziyareti iin er saatlik bir mddetle a lyordu. A l zamanlar da; Zilhiccenin onuncu gn, bayram namaz klndktan
sonra, sair gnler, gne dpduktan sonra a lrd . Kbeye giri , Rkn l-Esvedle
Rkn l-Iraki aras ndaki n cepheden yap lrd . Zilhiccenin yedinci gn Beytullah'a ihram giydirilir, Receb ay nn onbeinci gecesi ile Ramazan ay n n 27. gecesi, Beni eybe soyundan olan ve Kbe anahtarlar n elinde bulunduran zat
Kbenin iinde Osmanl Padi ah iin dua eder ve bu gecede duan n sonunda duacya padi ah taraf ndan gnderilen hil'at giydirilirdi. Bak. Eyub Sabri, Mir'at-
Mekke, ss. 969. Kbenin a ln bn-i Bututa, her cuma gn cuma namaz ndan
sonra ve Hz. Muhammed'in do du u gn olarak kaydediyor. Bak. Seyahatname,
c. I, ss. 142.
106
Rifade:
Bu devi de Kusay ihdas etmi tir. Kusay, her sene Mekke'yi ziyarete
gelen hac larn yoksullarna yemek vermek iin Mekkelilerden yard m paras toplard ki o bununla Kurban Bayram run ilk gnnde yoksullara
yemek da trd . Bu det islmiyet devrinden ok sonralara kadar devam
etmi, halifeler ve sultanlar da her hac mevsiminde fakir hac lara yemek
vermilerdir. Bu Rifade devi Abdmenaf okullar nda ve sikayet bahsinde
grdmz gibi Beni Haim kolunun elinde idi. Mir'at- Mekke adl eserin yazar Eyub Sabri Pa a, kendisi Mekke'de bulundu u bir srada byle
bir ziyafete kat ldn yazyor (206).
(203) Bu kuyular hakk nda fazla bilgi iin bak. bn-i Hiam, Sire, c. I, ss.
156. Ayrca Zemzem kuyusunun kaz lmasndan nceki kuyular hakk nda bak.
EV1-Velid Muhammed b. Abdullah b. Ahmed el-Ezraki, Ahbar- Mekke, c. II, ss.
173 v, d. Cahiliye anda Zemzem kuyusunun yeniden kaz lmasndan sonra a lan kuyular hakk nda, bak. ayn eser, ss. 180 - 181. slmi devirde kaz lan kuyular
hakk nda bak. ayn eser ayn cilt. ss. 181 v. d.
(204) Bak. bn-i Hiam, Sire, c. I, ss, 140. ayr ca bak, Kastallani, Mevahib-i
Lednniye, c. I, ss. 173.
(205) Bak. Eyub Sabri, Mir'at- Mekke. ss. 313.
(206) Bak, bundan nceki notta geen eser, ss. 326. Bu hususta bn-i Bututa
seyahatnamesinde, yazar n kendi grdklerine dayanan bilgiler hakk nda bak.
bn-i Bututa, Seyahatname, c. I, ss. 139 v. d.
107
d) Ukab:
Kurey lilerin Ukab (Karaku ) ad nda bir sancaklar vard ; bu, sava
sras nda dar karlr, bir bayraktar seilirse o ta r, seilmezse Ukab n
saklanmasyla grevli olan kimse tard . Bu bayra a "liva" da denir ve
bu dev, "Kyade devi" adyla anlrd. Bu dev de Kusay zaman nda ihdas edilmi ve sonra Abdddar o ullarna brak lmt . islmiyet s ras nda
Mekke'nin ele geirilmesinden nce Ebu S f yan b. Harb b.
m e y y e' nin eline gemi ti (207).
e) Nedve:
108
Nedve denen bu toplant yerini yaptrp kapsn Kbeye doru atrd . Kurey kabilesi btn nemli i lerini burada konuup kararla trrd (209).
Bu Nedve bakanl devi Abdddar o ullarnda idi. Dar n-Nedve yap s islmiyet devrin,de bir mddet Abdddar o ullarnda kald . Emevi halifelerinden Mu a v i y e, hilfeti sras nda onu, Abdddar olu Abdmenaf olu Haim olu Amir olu krime'den sat n alp Mekke valilii makamna tahsis etti ki sonra M. 664 y lnda Kbe haremine kat ld .
Bir de Meveret devi vard ki nemli ilerde bu devle grevli kimsenin fikri sorulurdu. Meveret devi, Ku s a y' n olu A b dlu z z a' nn ocuklar ndan Beni Esed'e geti. slmiyet ortaya kt
srada Zem'a o lu Yezid'in zerinde bulunuyordu. Kurey liler onun fikrini
almadan bir ie girimezlerdi.
f) Sifaret:
(Bir nevi elilik grevi): Mekkelilerin ba ka devlet ve kabilelerle mnasebetlerinde, gnderilecek heyete ba kanlk etme devi idi. Bu devin, srekli olarak bir ailede kalmad grlyor. Mekke'de bu devi islmiyetin
ortaya k srasnda Ad iy boyundan mer b. Ha t t a b
(Hz. mer) yerine getiriyordu. mer b. H a t t a b ' n islm olmas zerine bu dev, Sehm boyuna gemi grnyor; nk M. 615 y lnda Habe kral Necaeclen, Mekkeli mslman gmenleri istemek iin
Habe istan'a giden kurula, Sehm boyundan olan A m r b. A s ba kanlk etmiti.
Bir de hkmet devi vard ki bu da, kabileler veya halk aras ndaki
kavgalar hakem sfatiyle halletmek devi idi. Bu dev, Adi y b. K a b soyuna ait bulunuyordu.
g) Nizaret:
Bir yerden ba ka bir yere gtrlen e yay muayene edip mhrl veya imzal bir ruhsat kd vermek grevi idi. slmiyetin ortaya k srasnda bu grev, Teym kabilesinden olan E b u B ek ir (210) b.
Ebu Ku h a f e' nin elinde bulunuyordu.
(209) Bak. bn-i Hi am, Sire, e. I, ss. 132, 137.
(210) Hz. Ebu Bekir'in kendi adi nce Abdllat iken Hz. Peygamber sonra
onun bu adn Abdullah'a evirmi olup Ebu Bekir'in babas Ebu Kuhafe'nin ad
da Osman idi.
109
h) Kubbe:
Bir nevi depo muhaf zlgdr. Kureysliler bir sava a gittiklerinde bir
adr kurup sava aralar n orada toplarlard . slam dininin ortaya k
srasnda, bu dev, Mahzum o ullar boyundan olan H a 1 i d b. V e 1 i d
b. M u g i r e' nin elinde bulunuyordu.
i) kar ve ezlam:
Bu dev, ezlam denilen fal oklar ile fal amak devidir. Fal, Kbenin
iinde bulunan Hbel putu nnde ekilirdi. Bu put, Kbenin iinde kuyu
gibi bir ukurun yan nda bulunurdu. Kbeye hediye edilen her ey bu ukura konurdu. Hbel putunun yan nda, zerinde fal at racaklar n isteklerine karlk verecek ekilde e itli yaz lar yaz l bulunan yedi ok dururdu.
Mesela bu oklardan birinin stnde el-akl (diyet) yaz l idi. Araplar ldrlen bir insan n diyetini kimin demesi gerekti i hakknda anlamamazla dtkleri zaman Hbel putunun yan nda duran bu oklar ekerler
diyet oku kime karsa diyeti o derdi. Oklardan birin'n zerinde de, bir
iin yap labileceini emreden "na'm" (evet) kelimesi yaz l idi. Araplar
bir ii yapmay tasarladklar zaman bu oklardan birini ekerlerdi; zerinde evet yazl ok karsa o i i yaparlard . Baka bir okun stnde de bir
iin yaplmamasn emreden "la" (hay r) kelimesi yazl idi. Araplar bir
ii yapmamay tasarlad klar zaman gene ok ekerlerdi; zerinde hayir kelimesi yazl olan karsa o ii yapmaktan vazgeerlerdi. Bir ba ka ok stnde de "minkum" (sizdendir) kelimesi yaz l idi. Dier birinde, "mulsak" (ili iktir), bir tekisinde "man gayrikum" (sizden, de ildir) kelimesi
yaz l idi. Yedincisinde de "miyah" (sular) kelimesi yaz l idi. Araplar bir
kuyu kazmay tasarlad klar :aman ok ekerlerdi. Sular yaz l olan ok karsa kuyuyu kazarlard ; kmazsa kazmazlard (211).
Araplar bir ocuu snnet etmek, birinin nikahn kymak, bir ly
gmmek, birinin, soyundan phe edip bunu belirtmek istedikleri zaman
yz dirhem para ile bir gen deve (veya koyun yahut da bunun gibi eyler) alp H b el putunun yan na gelirlerdi. Para ile adak kurbanl ,
fal oklarn ekme devini gren adama verdikten sonra ansn denemek
istedikleri adam putun yan na yaklatrarak "Ey Tanr mz! ite filan o lu filan; u, u ileri yapmay tasarl yor, hakknda doruyu bildir" derler,
sonra da ok eken adama dnp oklar ekmesini sylerlerdi. kan ok
"sizdendir" yaz l olan ise, adamn soyu temiz ve kendisiyle birlikte gelen
(211) Bak. Ezraki, Ahbar- Mekke, e. I, ss, 68.
110
kimselerin soyundan oldu u anlalrd . Eer kan ok zerinde "sizden deildir" yazl olan ise, adam, soyca o kabileden de il, yalnz o kabilenin yana (mttefiki) say lrd. kan ok zerinde "ili iktir" yazs bulunan idi
ise adam, ne soyca, ne de yana klk yoluyla ba ll olup olmad aratrlan kabile ile ilgisi olmad halde, durumunda hi bir de iiklik yaplmadan bu kabile arasnda eskiden olduu gibi kalrd.
Bu oktan ba ka baz ilerde, zerinde evet yaz l olan karsa tasarlad klar ii yaparlar, hay r yazl olan ok karsa bu ii gelecek y la brakp
o zaman yeniden bir daha ok ekerlerdi. Bylece Araplar oklar n bildirdii
sonular kabul edip ona gre hareket ederlerdi (212). Bu dev islmiyet
ortaya kt srada Cumah boyundan Safvan b. meyye b. Halef'in zerinde idi.
Bu devlerden baka, diyetlerin da tm , savata Kurey lilerin atlar na vesair binek hayvanlar na bakma ve bu hususta gereken tedbirleri alma,
Mescid-i Haram'da terbiyesiz ve sayg sz szler sylemeyi nleme, yksek
sesle konumay yasak etme, putlara verilen hediyeleri saklama gibi baz
devler daha olup bunlar n da her biri ayr bir kabile veya ahs zerinde
bulunurdu.
D. MESCD- HARAM VE NEMLI YERLERI
lk yapl na Kur'an-2 Kerim'de "Vakta ki biz beyti (Kbe) savab kazan lacak ve emin bir yer k ldk, ey M'minler! Makam- brahim'i namazgh ittihaz ediniz ve brahim ve Ismail'e, tavaf edenler, itikf edenler ve
namaz klanlar iin evimi temizleyiniz diye emrettik" (213), denmek suretiyle i aret edilmekte ayr ca baka srelerde de buna temas edilmektedir.
Kur'an- Kerim'deki bu yetlere de dayan larak mslmanlarca Hz.
Ibrahim tarafndan yapld tasdik ve kabul edilen Kbe, Amalika, Crhm kabileleri, Kusay ve torunlar , Abdullah b. Zbeyr b. Avvam, Haccac b. Yusuf
s-Sak af , Osmanl hkmdarlarndan (halifeler) birinci S u 1 t a n Ahmet, drdnc Sultan Murad taraflar ndan tamirler grmtr (214).
(212) Bak. bn-i Hiam, Sire, c. I, ss. 160 v. d. Bu hususta ve di er kumar
oklar hakk nda fazla bilgi iin bak. Ebu Muhamnied b. Abdullah b. Mslim b.
Kuteybe, el-Meysir ve'l-K dh, Kahire, 1342.
(213) Bak. Kur'an- Kerim, II, 125 v. d. Kbe hakk nda ayr ca bak. Kur'an,
III, 96; V, 100. XXII, 29.
(214). Hz. Peygamber'in genli inde yaplan Kbe tamirinin tafsilt hakknda hak. bn-i, Hi am, Slre, c. I, ss. 204 v. d.
111
Kbe, keleri drt ana yne denk gelecek ekilde yap lm bir yapdr.
Bu kelerin (rkn, cem'i: erkn) her birine ayr ad verilmi tir. Kuzey k esine Rkn- Iraki (Irak kesi) denir. Bat kesine Rkn- timi
( am kesi), gney k esine Rkn- Yemni (Yemen k esi), do u kesine Rkn- Esved (Hacer-i Esved k esi = bu kede Hacer-i Esved bulunduundan) denir. Kbenin kuzey - do uya bakan taraf (Kbenin n yz ile bunun arka yz a a yukar onikier metredir. Di er iki duvarn
uzunluu ise aa yukar onar metre olup duvarlar n ykseklii onbe
metredir. Kuzey-do u duvar (n yz) taraf nda Makam-2 brahim, Zemzem kuyusu, Beni eybe kap s yer alr. Kuzey - bat tarafnda Hcr- smail, Alt n u'iuk ve Dar n-Nedve'nin yerinde bulunan Makam- Hanefi
vardr. Gney - bat duvarn n bulunduu tarafta bat rl kap s , veda
kap s , brahim kaps bulunur. Gney - do u duvar nn kar snda ise
Bab- Safa (Safa kap s ) ve di er kap lar bulunur. Kbenin iinde tavan
tutan a a stun bir de tavana kmak iin merdiven vardr. Kbenin
dou k esinde, yerden bir buuk metre ykseklikte ve kap ya yakn bir
yere Hacer-i Esved yerle tirilmitir. Kbeye as l bir ok altun, gm kandil bulunmaktad r. duvarlar mermer kapl olup yer, mermer d elidir.
D duvarlar, yere kadar inen ve yer hizas nda azervan denen k sma bakr
halkalarla balanm olan siyah bir rt (kisve `-= sit'are) ile rtlm tr.
Cahiliye a nda, eskiden Kuds'teki Meseic14, Aksa'da olduu gibi
Kbeye hizmet etmek zere baz Araplar ocuklar n adak veriyorlard .
a) Mescid-i Haram:
Mescid-i Haram Mekkenin iinde olup ortas nda Kbe yer al r. Mescid-i Haram' n kuzey - bat duvar 164 metre, gney - do u duvar 166 metre, kuzey - do u duvar 108 metre, gney - bat duvar da 109 metredir.
Mescid-i Haram' n bu drt duvarnda ondokuz kap , etrafnda doksan iki
kubbe ve yedi minare vard r. Mescid-i Haram' n, etrafnda, Hz. mer b.
Hattab devrine kadar duvar yoktu; o zamandan itibaren vakit vakit Mescid-i Haram sahas geniletilerek ve duvarlar ykseltilerek bugnk eklini almtr. Harem-i erifte ta la d eli yollarn kysnda, ilerinde muhtelif e yann sakland kablar vard r. (215)
(215) bn-i Hi am, Kbenin yksekli i ve rts hakk nda yle diyor: "Kbe, ,
elisi zaman nda 18 arn ykseklikte idi. O zamanlar "Kbti" denilen ak Tanr
Msr kuma ile rtlrd. Sonra onu (Burd) denilen i lemeli Yemen ipekli kuma iyle rtme e ba ladlar. Kbeyi, (Dibac) denilen ipekli kuma la ilk rten kimse Haccac b. Yusuf'tur" bak. Sire, c. I, ss. 211.
112
Kbenin mermer stunlarla bezenmesi ve kubbler yap lmas ii, Osmanl imparatorlu u devrinde ve M. 1517 - 1916 yllar aras nda tamamlanmtr.
Yarmadann muhtelif ynlerinden Mekke'ye gelen hac larn, oralarda
ihrama girdikleri, yani hacc n balad yerler (Mikat) vard r ki unlardr: 1) Medine'nin mikat : Mekke'ye dokuz konak uzakta Zlhuleyfe,
2) Necidlilerin mikat : Mekke'ye iki konak uzakta Karn cZ-Menazil, 3)
Irak tarafndan gelecek hac larn mikat : Mekke'ye iki konak uzakta Z4
Irk, 4) am tarafndan gelecek hac larn mikat : Mekkeye konak
uzakta bulunan Cuh,f e, 5) Yemen ynnden gelecek hac larn mikat : Mekke'ye iki konak uzakta Yelemlem adl yerdir (216).
b) Hacer - i Esved:
113
Kfe'ye gtrldnde hac lar, hac s rasnda, ta n bo kalan yerine elleriyle dokunurlard .
H. 413 (M. 1022) y l nda Ms rl bir mlhid Kbeye girip Hacer i Esved'e bir topuz vurarak paralam , kendisi de halk taraf ndan ldrlmt. H. 421 (M. 1030) y lnda, Babi mezheb'nde olan bir Iranl da Hacer'i
Esved'in bir taraf n krmt (219).
Mekke'de Ebu Kubeys tepesinde bulunan mescidin mihrab nn kar s nda bir ukurluk olup buras halk aras nda, Nuh T u f an ' nda
bu ta n sakland yer olarak bilindi inden bugne kadar ziyaret edil bu
mektedir. Hz. brahim Nuh Tufan 'ndan ok sonra ya adna gre
inanc n ya esass z, veya, bu ta an, Kbenin bina edilmesinden nce de mevcut ve kutsal tan ndlun kabul edilmesi lz mgelir.
-
Seydiehirli Mahmud Es'ad bey, Hacer-i Esved'in kk bir paras nn Istanbul'a getirildi ini kaydedip bu hususta yle diyor: "Ufak bir
paras cennetmekn Kanuni Sultan Sleyman Han
zaman nda bir hadm a as taraf ndan Der-i Saadete nakledilmekle teberrken camii erifinin civar nda bulunan trbei erifelerinin kap s bls na
tal'k edilmitir" (220).
Gene Kbenin do u kesinde ve yerden bir buuk metre yksekte
ba ka bir ta (Hacer el-Es'ad) daha mevcuttur ki tavaf s rasnda buna
yaln z el ile dokunulur.
c) Makam-1 brahim:
d) Hatim,
Kuzey - bat duvarnn kar snda, buna biti ik olmamak zere beyaz
mermerden yar m daire eklinde bir duvar (el-Ha:tl/il) vard r; bunun
(219) Bak. Eyub Sabri, Mir'at- Mekke, ss. 999.
(220) Bak. Mahmud Es'ad, Tarih-i Din-i slm
114
ykseklii bir metre ve kal nl bir buuk metre olup iki ucu Kbenin kuzey ve bat kselerinden iki er metre uzakl ktad r. Hatim ile Kbe aras nda bulunan, yar m daire eklindeki sahan n, evvelce Kbenin bir paras olmasndan dolay zel bir de eri vard r. Tavaf s ras nda buraya ayak baslmaz, Hatim'in d taraf ndan ve mmkn mertebe yak n ndan geilir.
Bu sahaya el-H cr veya H cr- smail denir; nk Hz. smail (Ismail
Peygamber) ile anas Hacer'in mezarla:1nm burada oldu u sylenir. H cr- n
zemini renkli mermerlerle d elidir.
e) Metaf:
Tavafn yerine getirildii ta demenin ad Metaf't r. Beni Seybe kaps bu Metaf'a a lr. Metaf' n etrafnda ep-evre ve ondan biraz daha
yksekte olmak zere bir ka ad m geniliinde, ta deli bir k y vard r
ki bunun zerinde otuzdan fazla ince stun bulunmaktad r.
f) Ahsef, Mi'een:
Ahsef, sylentiye gre Hz. Ibrahim' in, etraftan gelen hediyeleri koymak iin kazd iki metre kadar derinlikte bir ukurdur. Bir de
Metaf demesinin bulunduu yerde, kap nn tam kar snda yer alan bir
ukur vard r ki buna el-Mi'cen (tekne) denir. Menkabeye gre brahim
Peygamber ile o lu smail Peygamber, Kbeyi in a iin lzm olan harc
burada karm lardr.
g) Zemzem Kuyusu:
Zemzem kuyusu Kbenin yirmi metre kadar do usundadr. Beni eybe kapsnn hemen yannda, ieri girerken solda ve Hacer-i Esved'in, tam
karssndadr. st kubbelidir. Zemin kat nn avlusunda ii ta ile rlms bir kuyudur. Derinli i krk iki metre kadard r. Kuyunun, suyu, kra bal bir kova ile ekini.. Zemzem kuyusunun, smail Peygamber ile
anas Hacer taraf ndan kazld veya bulunduu sylenir. Daha nce de
dediimiz gibi Crhmller zaman nda doldurulup kapatlmken, yeri
ok sonra Hz. Peygamber'in dedesi Abdlmuttalib ( eybe) tarafndan bulunarak temizlenip halk n faydalanmas na almstr. Zemzem
suyu cahiliye ve islmiyet devirlerinde kutsal ve ifal saylms ve halende say lmaktad r. Kuyunun dibinde gz (kaynak) oldu u sylenir (221).
(221) R. Dozy, Zemzem kuyusunun ok eskiden Bi'r-i Subae ad yla arnd n sylyor. Bak. Tarih-i Islmiyet, Abdullah Cevdet (Karl da ) ter. e. I, ss. 14.
115;
Zemzem kuyusunun bulunduu yapnn kuzey - do usunda ve d deme tann kys nda el-Kubbeteyn, ad n tayan iki yap daha vardr ki
bunlar XIX. yzy ln sonlarnda ortadan kalkm tr. Bu yaplarn yerinde,
vakit tayinine yar yan letlerle Zemzem suyu testileri gibi muhtelif e ya
ve di erlerin,de de kitaplar bulunuyordu. Vehhabiler idaresi daha baz hususlarda da dei iklikler yapmlard r. Mesela, Hanefi, Maliki, Hanbeli ve
afiiler iin Mescid-i Haram iinde ayr ayr makamlar vard ; yalnz, afiilerin, kendilerine mahsus bir makamlar yoktu; onlar namaz s rasnda ya
Zemzem kuyusu kubbesi altnda veya Makam- brahim yan nda yer al rlard. Vehhabiler idaresi, Harem-i erifin iinde mezhep farklar nn icap
ettirdii menssiki kald rmtr.
E. CAHILIVE AGINDA TMA DURUM
leye dahil saylr& Bundan dolay bir kadn ocuk dourmadan nce bluese kocas taziye edilmezdi. ocuksuz kad n diyet vermee mahkm olursa
bu diyeti kocas deil, kadnn mensup olduu aile topluluu verirdi. Araplar, yalnz bu aile topluluu akrabal ma, nem verdiklerinden
evlenme yolu ile ortaya kan akrabal n nemi yoktu; bu sebeple bir
baba lrse oullar, vei an.alariyle evlenebilirlerdi.
Araplarda aile topluluklar arasnda kan kan davalar , mthi kavgalarn ortaya kmasna sebep olmu bu yzden de diyet messesesi do mutur. Aile toplulu unun tekil etti i guruplar aras nda devlet otoritesine benzer bir messese bulunmad ndan ferdlerin haklar n ancak kan
davas kaidesi temin ediyordu. Bu blmn ba taraf nda da i aret ettiimiz gibi kan, davas tresine gre bir kimsenin i ledii bir crmden, btn semiyesi sorumlu olurdu. Ayn ekilde bir saldra urayan bir kimsenin nn de yaln z kandalar deil, aile topluluunu tekil eden gurubun btn ferdleri almak durumunda idi.
Cahiliye devri Araplarnda derece derece uzakla mak zere m terek
cedlerin erkek taraf ndan oalan zriyetlerinden te ekkl eden aile kmelerine, istilhak, muahat ve hilf yollar ile giren yabanc lar da karyordu. nk Araplarda biz adam istedi i bir yabanc y kendi nesebine katabilir ve onu kendi ailesi efrad ndan sayabilirdi. Bu ekilde bir yabanc y
n,esebe katmaya istilhak denirdi. Aileye kat lan kimse hr ise .`daiy" denir,
kle veya esir ise, nesebine kat ld adamn mevlas olurdu. Araplar daiy'i
kendi ailelerinin z evlad sayarlar, bu daiy lrse onun miras s olurlard .
Daiy de nesebine kat ld adamn mirass olurdu. Bu istilhak geleneinin, islami devirlerde de devam etme istidad n gsterdi ini gryoruz.
1kEmevhalifesi Muav iy e b. Ebu Sfyan, Ziyad b.
Ebihi' yi, babas Ebu Sfyan ' n nesebine ilhak etmi , Abbasiler halifesi M e h d i, M. 776 ylnda bunu iptal etmi tir (222).
Hilf yoluyla istilhak bundan biraz farkl idi. Esir olup kurtulu fidyesi verememek, hilf yoluyla istilhak sebeplerinden biri idi. Bu gibi esirler
kendisini esir eden adam n mensup olduu topluluun damgasiyle damgalanr ve bundan sonra o toplulu un ferdlerinden say lrd . Bu gibi kimselere "halif" denirdi ki bu halif, daiy'den farkl idi. Halif de mirasa dahil
olur fakat halif ldilrilltiase bunun diyeti, aile toplulu unun, asl ferdlerinin
diyetinin yars kadar olurdu.
(222) Bak. C., Zeydan, Medeniyet- Islmiye Tarihi, Zeki Me amiz ter. C. IV,
ss. 30, bundan naklen, M. emseddin (Gnaltay), Darlfnn Ilahiyat Fak. Mec.
yl 1, s, 4, Istanbul, 1926, ss. 77. not. 1.
117
Muahat, bir Arab n yabanc bir Arapla karde lemesi idi ki bunlar
birbirlerine gerek karde gibi bakarlar ve kar lkl olarak birbirlerinin
mirass olurlard (223). Muahat, iki kabilenin fertleri aras nda da olurdu.
Islam n ilk devirlerinde Mekke'deki mslmanlar aras nda, Medin.e'ye g
ettikleri s rada da Mekkeli muhacirlerle Medineli ensar aras nda bu ekilde
ve geni lde bir karde leme ba kurulmu, bunlar birbirlerinin, miraslar ohnularsa da Bedir savaS ndan sonra nazil olan Enfal sresinin 75.
yetiyle bu yoldaki miras kald rlmtr.
Araplarda bu ekillerle, aileden olm yan bir kimsenin aile efrad arasna sokulmas adeti mevcut olduu gibi, bunun tamamen tersi olarak, aile
efradndan birinin veya daiy suretiyle aileye sokulmu olan ahs n kt
bir durumu grlrse "hal" edilmesi de vaki idi ki bu suretle onun irtikab
edebilece i kt hareketlerin sorumlulu undan kurtulunmu olunurdu. Baz
kabile veya a iret de kendi ,efradndan birini bu surette hal' etmek zorunda
kalrd . Bu i yle olurdu: Buna. lzum gren kabileden bir ka ki i, hal'
etmek istedi i kimseyi Ukkaz panay rna gtrerek hal' eder ve bunun iin
13!,.- ka ahid gsterdikten sonra bir &Hal vas tasile durumu ilan ettirirdi.
Bu i yapldktan sonra hal' edilen kim-se ne ktlk yapsa veya kendisine
ktlk yap lsa, kabilesi veya velisi sorumlu olmad gibi onun adna da
hi bir hak arayamazd . Bazan hal'e ait bir beraetname de yaz lrd . Sahabeden Amr b. Asrnin, kendi kabilesi taraf ndan hal'i, isramdan nce vukubulan en nl hal' aray idi. A m r ' n suu, bir ticaret maksadiyle birlikte gemi ile Habe stan'a gitmekte oldu u Amma r e b. V elid
M a h z u m I' yi, kar sna gz dikti diye denize atmas dr. Ammare, yzerek karaya km kurtulmusa da, kabahati kesinlesnaemi bir adam
denize atarak ldrmek istemek su oldu undan bizzat A m r ' n bir
mektupla babas na tavsiyesi 'zerine, kabilesi yani Sehm boyu, kendisini
hal'etmi tir. Ammareyi de kendi kabilesi, Amr'in kar sna gz dikmek suretiyle gayri ahlaki bir i iledi i iin hal'etti. Bu iki.ki inin hal'edilmesi
olay , Mekke'de della' vas tasiyle ilan edildi (224).
2)
118
a) Hrler:
Bunlar aile toplulu unun veya kabilenin ortak ad n tayan ayn haklar haiz kimselerdi. Bunlar birlikte g eder, savaslara gider her hususta
ortak ve e it bir hayat ya a Hardi. Bunlar aras nda kahinler, airler ve
sava larda cesaretleriyle n kazanan kimseler, di erlerine nazaran stn
grrnirlerdi; hak ve ya ay bakmndan ise dierlerinden bir farklar bulunmazd . Yaln z Mekke'de Kusay soyundan olanlar hrlerin stnde bir
snf tekil ediyorlard . Dar n-Nedve kurulunu te kil eden on ki i bu asilzadelerin aile ba kanlar idiler.
b) Esirler
119
yeye sahibi, kay tsz arts z, istedii gibi muamele edebilir, isterse onu
lnceye kadar d er, elini, kulan, burnunu keser, gzn karr hatt
ldrrd; bundan dolay da hi bir zaman sorumlu olmazd . slmiyetin
ortaya k srasnda bunlar aras ndan islm olanlara yap lan ikenceler
malmdur. Bill Habei'ye gnlerce dayak at lm, Zenire adl cariyenin
ikenceden gzleri kr olmu , Ammar b. Ysir'in anas Smeyye hatun i kence ile ldrlm tr.
e) Mevali (Mevlalar):
Cahiliye anda nevali, esirler ile kleler aras nda orta bir s nft .Genel olarak mevali, azad edilmi kleler veya cariyelerdi. Herhangi bir kleyi veya esiri, sahibi azad ederse o, S 7.9 d edenin mevlas olur, onun kabilesine mensup saylr, akraba niteli ini kazanrd . Mevlalarn bir ka nevi
vard . Hrlerin altnda, esirlerin stnde say lan mevali, kleler gibi al np satlamazd. u kadar ki mevla, hr bir k z veya kadnla evlenemezdi.
Mevlann diyeti hr'n diyetinin yars idi; ksaslarda da hrlerin cezas nn yars ile cezalandrlrlard . Esir veya kle iken azad edilen mevlaya
"tk mevlas " denirdi. Bazan bu itk, kle ile sahibi aras nda hasl olan bir
anlama zerine sat suretiyle olurdu; buna "mktebe" denirdi. Bu ekilde kleWn de eri, yani ne kadar para etti i belirtilir ve klenin, bu paray ,
alp kazanaca paralarla deyince azad olaca na dair birsenet yaz lrd. Bu deme bazan da taksitlere ba lanrd . Bu takdirde azad eden
azad edilenin, mevlas olurdu. Bazan bu azad i i, hibir kayt ve arta bal
olmadan yani vel tayin edilmeden de olurdu ki bu ekilde azad'a (itk) "saibe" denirdi; bu ekil azadda azad eden, azad i i srasnda "sen saibesin
(yani velan yoktur)" derdi. Mevlal n, ikt mevlas , rahm mevlas gibi ekilleri de vardr. Mevla terimi islmi devirde "hamra" terimi ile de an lmtr (227).
Gney Arabistan'da bu hr, mevali ve esir s nflardan baka bir de
ebna snf vard ki bunlar, VI. yzy ln sonlarnda gney Arabistan' Habelilerin elinden kurtaran ranllarla yerli halkn karmasndan meydana gelmilerdi. Ebna s nf hr kimselerdir. am, Irak ve Suriye blgelerinde de bu gibi ranl - Arap kar masndan meydana gelmi kimseler vard ve bunlar ayr ayr terimlerle adland rlrlard (228).
(227) Bak. ayn eser, e. IV, ss. 38 v. d.
(228) Bak. ayn eser ve ayn yer.
120
14abilesi mmessillerine unlar sylemi tir: "Kurey lilerle ittifak yapm snz. Ben o-toplant da bulunamadma zldm; eer bulunsaydm ben de
size sz verir, gerekince yard mnza gelird'm. Kabul ederseniz anlamay yeniden gzden geirelim. K zlarmz ve karlarmz sizden esirgemiyelim. ariyelerimizin ar da pazarda gezip dola malarna, erkeklerinizle oyna malar na msaade edelim; siz de bu yolda hareket eder yani
kzlarnzla kanlarnzla bizim de oynamamza msaade ederseniz size
yardm edelim; eer kabul etmezseniz yard m etmeyiz". Bu szler, Medine
halknn hi holanmad , kadnlarn mbahl meselesini ortaya koymu
olduundan, Evsliler, Kurey lilerle ittifaktan vazgeip Medine'ye dnerek
Yahudi kabileleriyle ittifak ettiler (229).
Arabistan'da cahiliye a nda ar da pazarda f rsat bulduka kadnlarn rzna taarruz edildi ine dair, Kamus sahibi Firuzabadi de acaip bir
misal kaydediyor. Olay udur: "Cahiliye devrinde Teymullah kabilesinden
bir kadn, pazar yerlerinden birine bir ka tulum ya getirip satmak zere
iken H *S', t b. C b e yr ki henz o zaman islam olmam t oraya gelip kadn grnce onun gzelli i karsnda dayanamad ; ya satn
almak bahanenesiyle kad na yaklap, tulumun birini zdrp tad na bakt ; gya onu beenmeyip baka tulum at rd . zlm iki tulumun a zlar kadnn iki elinde kalmakla hemen arkas na geip donsuz kadnn rzna geti. Kad n ne yapsn ortalk tenha oldu undan kimseyi imdada a ramad , tulumu koyverse ya dklecek, ister istemez bu muameleye katlanmak zorunda kald " (230).
Btn bunlarla birlikte asil ve zengin kimselerin k zlar ve kanlar bir
ahsiyete malik olup itibarl saylrlard . Cahiliye a nda kadnlar valla
olma yani miras alma hakk na da malik deildiler. Erkekler, hi bir s nr
tanmakszn istedikleri kadar kad nla evlenebiliyorlard . Bu durum muhakkak ki ailenin erkek evld m oaltmak ve dmanlara kar kuvvetli
olmak arzu ve ihtiyac ndan domu bir eydi. slmiyet bu snrsz evlenmeyi menedip bunu, ayn zamanda ancak drt kad nla evlenilebilece i eklinde kayd alt na ald . phesiz bu, o devir hayat iin ok ileri ve byk
bir a.dmd. Bu durumu bilmeyen veya kavrayamayan bat l bilginle'', haksz olarak, ok evlenmeye cevaz verdi zanniyle islmiyetin bu kaidesine hcum ediyorlar.
Araplarda, ok az grlmekle beraber, k z ocuklar m d4 ri diri gmme
(229) Bak. Eyub Sabri, Mir'at- Medine, ss. 332 v. d.
(230) Bu olay Araplar aras nda "iki tulum tutan kad ndan daha megul"
eklinde ,darb-4 mesel haline gelmi tir. Bak. Firuzabadi, Kamus, Mtercim As m
ter. e. I, ss. 1179 " irad" maddesi. ve e. IV, ss. 1194 "nihy" maddesi.
122
deti de vard. Bunu onlar, bir gn erefi lekelenece i veya yoksulluk ekece i korkusuyla yap yorlard . Gebe Araplar, ya amas n istedikleri
kzlarna ynden rlm bir cbbe giyffirerek deve veya koyun gttrrlerdi. ldrmek istedikleri kzlarn ise, doar domaz yapt klar gibi, bazan da alt yalarna geldiinde ona gzel elb'seler giydirip akrabalar na
gtreceklerini syliyerek lde nceden haz rlad klar ukura atar, stn toprakla rterlerdi. Do ur do maz ldrecekleri zaman, do urmak zere olan kad n bir ukur kazar orada do urur, doan ocuk kz ise o ukura gmer, erkek ise al p bytrct. Mesela Hz. Muhammed devrinde
bu ii yapm olan, Teym kabilesin,den Kay s b. As m' n Resul-
Ekremle konumas mehurdur ki Kays bu konu madan sonra bu detten
vazgem' tir. Hatta mehur air F er ezdak ' n dip dedesi S a ' s a a, bu ekilde diri diri gmlmek istenen kz ocuklarn satn alp
kurtarrm. Sa'saa'nn Hz. Peygambere anlatt hikye onun insani duygusunu ve bu alandaki hamiyetini gsterir: Sa'saa islam dinini kabul etti i
vakit "Ya Resulullah! Cahiliye zaman nda hayr iler yaptm acaba bunun
bana faydas var m ?" diye sormu . Hz. M u h a m m e d "Ne yaptn?" deyince Sa'saa "bir gn devemi kaybetmi arama a kmtm. lde iki adr grdm, birinde byk bir eyhe rastlad m. Biz bu eyhle konuurken kars seslenip, bir k z ocuu dourduunu haber verdi. Kocas
"onu yere gm" dedi. Ben, aman yapmay n ldrmeyin ben onu sat n alrm dedim. Yavrulariyle iki di i deve ile bindi im deveyi verip ocuu
kurtardm. slanlyetin ortaya kna kadar byle 360 ocu un ldrlmesini nlemi oldum; bunlarn her birini iki er dii birer erkek deveye
satn aldm" dedi. Resul-ii Ekrem "Bu yapt klarn iyiliktir, yce Tanr sana: islami nasib etmi " buyurdu.
Hz. Peygamber, Medine'ye g etmek zere Medinelilerden, Akabe adl yerde biat al rken dier baz cahiliye adetlerinin terki yamnda bu cahiliye adetini terketmelerine dair de biat alm t. slam dini bunu iddetle men
etmitir. Kur'an-2 Kerim'in Tekvir sresinin 9. yetinde buna i aret edilmektedir.
Cahiliye anda bir baba k zn , onun isteyip istemedi ine, isteyenin
ok yal olup olmadna bakmadan istedi i erkee verebilirdi. Evlen,eek
erkein babas veya yak n akrabas kzn babasna gider k zn isterdi ki
bu ie "htbe" denirdi. Uzla lr ve k z verilirse bir mehr tayin edilir. Bundan sonra evlenme vuku bulurdu. Araplarda bu normal ekilden ba ka bir
sr evlenme ekilleri daha vard (231).
(231) Bak, C. Zeydan, Medeniyet-i Islmiye Tarihi, Z. Me amiz ter. c. IV, ss.
75 v.d. c. V. muhtelif yerler, ayr ca bak. M. emseddin (Gnaltay), Dar. IMhiyat
Fak. mec. sene 1, s, 4, sa. 87 v. d.
123
Araplar bir kad n birinci veya ikinci bo aytan sonra tekrar alabilirler fakat nc bo aytan sonra bir daha alamazlard . Cahiliye a Araplara; kendi z an,alann , k zlar n, halalar n, teyzelerini nikhla alamazlard . Kur'an-t Kerim'in Nisa sresinin 20. yetiyle bu haraml k islmiyette de teyid edilmi tir Bu yette "Analar nz, kzlarnz, kz karde leriniz,
halalarnz, teyzelea-iniz, erkek ve k z karde lerinizin kzlar , sizi emdiren
st analarnz, st k z kardeleriniz, kar larnzn analar, mnasebette bulunduunuz kamu= terbiyeniz alt nda bulunan k zlar size haram k lnmtr. Henz mnasebette bulunmad nz karnzn kzlariyle evlenmenizde bir vebal yoktur. z o ullarnzn karlarn ve iki k z kardei nikhnzda bulundurmak haram k lnd ; ayet bunlar cahiliye a nda vuku bulmusa mzurdur, nk ulu Tanr affedici ve merhamet edicidir." buyrulmu tur. Bu yette de i aret olundu u zere ayn zamanda iki k z karde
ile evlenmek, Araplann, deti idi.
Araplarn nikh hususunda yapt klar en kt eylerden biri de vei analariyle evlenmeleri keyfiyeti idi. Bir Arap, kar sn boar veya lrse,
bu adamn byk olu bu kadnla evlenmek istedi inde elbisesini o kadnn
zerine atar bu suretle kal ng (mehr) verme e lzum kalmadan o kad n
nikhl kars olurdu. Bu oul isterse bu vei anas n bakasiyle evlendirir
ve mehrin kendisine verilmesini art koabilirdi. Hatt len kimsenin ha
yatta kalan o lu kk ise vei anay , ocuk byynceye kadar bekletip meseleyi onun halletmesine b rakabilirlerdi. Kurey lilere gre vellnin
o kadna sahip olmas mubah olduu halde E v s ve H a z r e c kabilelerine gre mecburi say lrd ; fakat kad n abuk davranarak kendi kabilesine kaabilirse bu esarete benzer durumdan kurtulabilirdi; varis daha
abuk davranarak elbisesini ve i anas nn zerine atmaa muvaffak olursa artk kadn nianlanm saylrd. Bu ekilde vey anasiyle evlenen kimseye "dayzen" denirdi.
Araplarda bir de, aile byklerinin muvafakatlanna lzum grlmeksizin rouvakkot bir zaman iin yap lan mt'a nikah vard . Bu nikha gre
kadn kendi aile topluluu iinde kalr, kocasna bir mzraida bir ad r verirdi. Bu suretle erkek kar snn kabilesinde bulunduka onlar n halif'i saylr, evlilik ba devam ettii mddete koca bu kabile ile birlikte hareket
ederdi. Kad n mt'aya son vermek istedi i zaman adrn kap sn nce bulunduu ynn tersine evirir, koca bunu grnce kendi kabilesine dnp
giderdi. Bu ekildeki evlenmeden do an ocuklar kadna ait olur ve filn
kadnn ocuu diye anlrlard (232).
(232) Bak. Bundan nceki notta geen mecmua, ss, 91.
124
4) Hamse ve Semiye:
Bir adamn soy bakmndan baka bir adamla nc, drdnc veya
beinci derecede birle mesine "hamse", be inci cedden sonra birlemesine
"semiye" denirdi. Semiyede, yani alt nc gbekten birleenler, birbirlerini
altnc cedlerinin ad veya hretleriyle anar yani neseblerine eref ve haysiyet vermek fikrinden dolay her biri adlar na bir de mahlas takarlard .
Araplarn bu semiye ve hamse detini kabul edi lerinin sebebi, d manlarndan haklarn kolayca alabilmek iin idi, nk Aarap kabilelerinden bir
ahs dlilse veya ldrlse yahut da e yas alnsa, yama edilse, zarara urayan ii asl yapan ele geiremezse onun hamsesinden yani be inci
ceddinden kimi ele geirirse hakk n ondan alrd. Kln, ok veya mzrak
ile adam ldrmek Araplar aras nda yaygnd ; fakat bo mak suretiyle
adam ldrlmesi byk cinayet say lrd . Biri bir adam boarak ldrrse, ele geti inde hem kendisi hem de hamsesinden ki i ldrlrd.
Eer boan ele geirilemezse hamsesinden drt ki iyi ldrrlerdi. Boan
kimsenin hamsesi ile kabilesi, bo ulann hamsesine diyet vermek isterse,
drt adam diyeti verilirdi.
F. ARAPLARDA ADET VE GELENEKLER VE BATIL INANLAR:
a) Araplarda l gmme deti:
b) Di atma aleti:
Araplarda ocuklar di deistirdike kan dileri ba ve ahadet parmaklar' aras na al p "bundan daha gzeliyle de itir" diyerek gne na doru atarlar ve byle yapihrsa yeni di lerin doru ve salam kacana ve ocuklarnn, yaadklar mddete di ar s ekmiyeceklerine inan rlard .
e) Habire, Saibe, Vasile ve Hami adetleri:
bn-i shak bu detier hakk nda yle diyob.-: "Bahlre" denilen deve
"Sibe" denilen devenin di i yavrusudur. "Saibe" denilen deve ise arka arkaya on defa di i yavru douran devedir. Bu durumda olan develer ba bo brak lr, binilmez, yn krklmaz, stn misafirden ba ka kimse iemez. Bu durumdaki develerin ilk on yavrusundan sonra do uraca dii
yavrular n kulaklar enlenir (ni an vurulur) ve anasiyle birlikte ba bo
braklr. Bu yavrular bydkten sonra bunlara da binilmez, yn k rklmaz ve anas nda olduu gibi, stn misafirlerden ba ka kimse iemez. Bu
trl deve yavrular na "bahire" denir.
Vasile ise, arka arkaya be defa ikiz di i yavru kuzulayan koyuna
denir. Bu gibi koyunlar n ilk be defada do urduklar ikiz dii kuzulardan
sonra kuzulayaca yavrular n hepsi, ailenin erkek ocuklar nn olur; k zlara bir ey dmez; ancak bu kuzulardan len olursa etini, ailenin erkek
ve kadn efrad ortakla a yerler. Ilmi'ye gelince, bu da, dlnden arka
arkaya on defa di i yavru dnyaya gelen erkek devedir. Bu durumda olan
erkek deveye binilmez, yn k rklmaz ve damzlk olarak ba bo braklir ve, dam zhk olarak kullanlmas hari baka hi bir ekilde istifade
edilmez (233).
(233) bn-i shak'n eserini topl yan bn-i Hiam, bn-i shak' n verdi i bu-bilgiyi u suretle do rultuyor: "Ib l-i shak' n hami denen deve hakk nda sylediklerinden baka anlatt klar doru de ildir. Mesela, bahire, Araplarda, kula delinen, eti yenilmeyen, yn k rk lmayan, stn, misafirden ba ka kimse imeyen veya st sadaka verilen ve Tanr lar iin babo b raklan deveye denir.
Sibe ise, bir adam n, hastal ktan iyi olmas veya diledi i bir i i baarma,s1 halinde serbest b rakaca n adad ,devedir. Byle bir adam n Tanrlar' iin serbest
brakt dii veya erkek deve, ba bo dolap otlar hi bir eyinden istifade
edilmez. Vasileye gelince, bir hayvan her defas nda ikiz do urursa sahibi, bu doan yavrular n diilerini Tanrlarna ayrr, erkeklerini kendisine b rakr. Bu hayvan ikiz do urup yavrular = biri erkek biri dii olursa, Araplar di isi hakknda,
(kardeini de kendine balas n) derler ve erke in" de di isi ile birlikte Tarya
ayrrlar. kiz karde ini kendi kaderine balayan 'bu dii, yavruya.yasile (ba lanm ) denir. Bak. ibr?-1 Hi am, Slre, c. I. ss. 91 - 92. Kur'an-1 Kerim'de de buna temas edilmektedir. Bak. Sre V, ayet 103, Sre VI, ayet 139, 143 - 144.
126
Araplar, yar madan n, ok mandut olan, yerle ik hayata ve ziraata elverili yerleri hari, genel olarak gebe hayat sren bir kavimdir. Bu iti(234) Bu hususta fazla bilgi iin bak. Ebu Muhammed Abdullah b. Mslim b.
Kuteybe, el-Meysir vel-K dah, Kahire, 1342, ss. 31 v. d.
127
lenerek uzun mddet kalm t . 13u sylentile.rden u sonu kyor ki Araplar, islmiyetin ortaya kndan az nce Nabat yaz sn ticaret iin gittikleri am blgesinin Hayran ehrinden, K'ti yazy da rak'tan rendiler.
Bunlardan Kilfi yazy, daha sonra Kur'an- Kerim'in vesair dini kitaplarn yazlmasnda, Nabat yazsn da ticaret ve muhaberat i lerinde kullandlar. slami an, ilk sralarnda Kutba ad nda bir hattat yeti erek Kfi
yaz dan drt e it yaz icadetti. Nesih yaz s nn asl olan Nabat yazsnda
mehur hattat da, M. 940 y lnda len bn-i Mukle idi. Arapl r.n kulland bu yazlar uzun zaman noktas z ve harekesiz olarak yaz ld . Arap yazsn nharekelenmesi Ebu'l-Esved Zalim b. Silf yan
el-Deli (hayat : M. 604 - 689) taraf ndan yaplm, nokta konmas
da me hur Irak Valisi Hacca c b. Yusuf el-Sak f zamannda olmu tur. Sylentiye gre Haccac zaman nda bu i i ilk yapan zat
Nasr b. As m Leysi idi.
lk aln ve gelimesi bu ekilde olan Arap yazs islami devirde o
kadar byk bir ilerleme kaydetmi tir ki hattatl k, gzel sanatlar n bir
kolu haline gelmi tir (235).
2)
Ncum (Astrologie)
F: 9
129
3) Meteoroloji:
Bu bilgi yamurlara ve esen yellere ait de iiklikleri anlamaktan ibarptti. Araplar bu de isikliklere, yldzlar n dokusunun, ve bat nn sebep olduuna inanyorlard . Bu itibarla bu meteoroloji fenni Araplarda " lm-i
ncun'un bir paras gibi mtalaa ediliyordu. Onlara gre ya murlarn ya , bir adam n iinin iyi veya kt gidi i hep yld zlarn hareketine ba l eylerdi. Bu hususta hareket eden y ldzlardan bat da afak
skt vakit bir y ldzn batp, douda ona kar lk ve rakip olarak bir
yldzn domasna dikkat ederlerdi ki bu ekilde 28 yldzn hareketini
kontrol ediyorlard . Btn yamurlara, rzgarlara, so uklara, s caklara bu
28 yldzn sebep olduunu sanrlard . Ayrca bulutlarn renk ve ekillerine
gre de ya murun yap yamyacana hkmederlerdi. Bu konuda ak bulutlar en az yamur getiren, k rm z bulutlar orta derecede ya mur getiren,
kara bulutlar da en ok ya mur getiren, bulutlar olarak bilinirdi.'
Uzak yerlere gitmek 'zere yola ktklar zamanlarda yn bulma bakmndan elbette y ldzlar ve yel istikametleri nemli idi. Araplar kuzeyden esen yele, "saba yeli", bat dan esen yele " imal yeli", gneyden esene
"debur yeli", do udan esen yele de "cenup" yeli" derlerdi.
4) Mitoloji:
Esatir ve hurafeler ilmi demek olan bu bilim kolu da ilm-i ncum'un bir
ubesi idi. Cahiliye a nda Araplar da eski Yunanl lar gibi gkteki yldzlardan bazlarn Tanr saymlardr ; ancak gitgide do rudan doruya yldzlara tapma ekli kaybolup bu durumu, tapt klar putlarn adlarndan ve
baz topluluklar n ibadet ekillerinden anl yoruz. Mesela kat putu, Zhre
yldz adna ortaya karlmt . Araplar baz yld zlar insan eklinde kabul
edip eski Yunan Tanr larnda olduu gibi bunlar n, birbirleriyle evlenmelerine, sava larna ve dier hususlara ait, gerekle ilgisi olm yan hikayeler dzm lerdir. Herhalde Arap mitolojisinin temeli bu efsanevi hikayelerden domutur. C. Zeydan Araplar n bu hikayeleri, Hin,dlilerden yahut eski
Yunanllardan veya eski M srllardan alm olmalar gerekti ini, zira Kaldelilerin bu gibi eylere pek az nem verdiklerini kaydediyor (236).
5) Kehanet ve Arafet:
Kehanet ve arafet asl nda ayn anlama gelen kelimelerdir; fakat baz lar kehanetin gemi teki olaylara, arafetin gelecekteki olaylara ait bilgi
(236) Bak. C. Zeydan, Medeniyet-i slmiye Tarihi, C. III, ss. 27 v. d,
130
verme terimleri oldu una kanidirler. Hangi anlama gelirse gelsinler ortak
manalar gaipten haber verme e dayan r.
Cahiliye anda Araplar, khinlerin her eye kaadir olduklar na inandklarndan her i te onlara bavururlard . Aralarnda kan anla mazlklarda onlarn arac lna ve verecekleri kararlara nem verirler, hasta olduklar zaman tavsiyelerine uyarlard . Bunlardan baka iinden kamadklar
konularda onlarn fikirlerini sorarlar, d grdklerinde onlara yordururlar, gelecekte ba larna ne gelece ini onlardan, renmek isterlerdi. Bu bakmdan kahinler, Babillilerde, Fenikelilerde, eski M srl larda ve ba ka btn eski uluslasda nas l bir mevkie sahip idiyseler cahiliye a Araplar nda da, ilim, felsefe, tababet, hakimlik gibi i lerle me gul olan snf ve din
adamlar s nfm yani bu alanlarda u rasma imtiyazn ellerinde bulunduran ruhani ba kanlar te kil ediyorlard . Daha nce de kaydetti imiz gibi
kehanet, Araplara d ardan komu uluslar yoluyla gelmi "ulum-u dahile"
dendir. C. Zeydan kehanetin, ilm-i ncum ile birlikte Keldnilerden geldiini kaydederek Arapada khin'e "hzi" denildi ini, bu kelimenin ise
Keldancada grc ve bak c anlamnda olduunu, kahin kelimesinin epey
sonra brancadan yani Yahudilerden al ndn sylyor (237).
Araplar, khinlerin her eyi bildiklerine ve bu bilgileri onlara ruhlar n
rettiine inandklar ndan, cahiliye a Araplar ndan Tanr ya tapanlar,
khinlerin gaybe ait bilgileri meleklerden renerek a kladklanna, puta
tapc lar ise putlarda bir tak m ruhlarn mevcut olduunu ve bu ruhlarn
khinlere ve puthane bak clarna tabiat s rlar n a klayp rettiklerine
kani bulunuyorlard . Araplara gre putlar n iinde cinler bulunur, bu cinler kahinlerle konu ur ve kahinlere gkte neler olup biterse haber verirlerdi. Cahiliye Araplar putlar n iinde bulunduklarn kabul ettikleri bu
eine "htif" derlerdi.
Bir kimse bir yel girmesinden veya bas a rsndan hasta olsa khine
bavurduunda khin onu afsunla yani, okuyup frerek tedavi ederdi.
Mkl bir i hakknda fikri sorulsa, remil atarak veya bir ipe dti ilm alp zerine frerek mtalaa beyan ederdi. Bu ekilde bir ipi d mleyerek zerine okuyup frmee Arapada "en-Nefs-u fi'l-ukad-i" denilir ki
Kur'ar- Kerim'in Felk sresindeki "ve man errin neffast-i fi'l-ukad-i"
(dmleri fleyen nefeslerin errinden) ayeti, bu ekilde dlimlere okuyup fleyen khinlerin; errinden sak nmaya iarettir.
ki davac bir khini hakem kabul edip ba vursalar khin, kur'a oklar ekmek suretiyle onlarn mkillerini hallederdi. Kimin yapt belirsiz
(237) Bak. ayn eser ayn cilt, ss. 29.
131
Iz arama ve ayak izinden bu izin sahibini tan ma fennidir. Kyafet de kehanetin bir koludur. Bu, katl, h rszlk, kaybolma olaylarnda ok ie yarayan bir bilgi kolu idi. Araplar bu fende o kadar ileri gitmi lerdi ki baz kaaifler (iz aray clar) ayak izinden, iz sahibinin gen veya ya l olduunu, kadn veya erkek oldu unu, k z veya dul olduunu hatta. gebe veya normal
olduunu ,anlarlard . Bu iz aray clkta en mahir Arap kabileleri Beni Mdlic ile Beni Leheb idi. Bu kabileler iinde de Milrre o ullar bu hususta daha
stn idiler. Mrre oullar bir devenin ayak izinden o devenin kime ait
olduunu karr, bir insann ayak izinden de o adam n Irakl , aml, Msrl veya Medineli oldu unu bir gr te tayin ederlerdi.
nsann eklinden, d grnnden, renginden veya sz ve hareketlerinden onun iyi veya kt adam oldu unu sezme ilmi olan "ilm-i feraset"
kularn uuundan, konusundan ahkm karna bilgisi demek olan "zecr
t-tair", d yorumu, remil atmak gibi bilgiler de kyafet biliminin kollardr.
7) Dahiliye anda tb:
phe yok ki tb ilmi veya fenni, insanl k tarihi ile balamtr. Dnyann btn eski milletleri hastal klarn sebepleri ve tedavi ekilleri zerinde alsmslardr ; fakat bir ok bilgilerde oldu u gibi bu alanda da
nemli denemelerin, eski Mezopotamya devletlerinde yap ld kabul edilmektedir. Bilhassa Babilliler bu u urda ba arl iler grmslerdir. Hastalklarn sebeplerini ve ilalarn ilk tesbit edenler, Babillilerdi. Onlar
hastalarn sokaklarda ve halkn geece i yerlerde durdurur, oradan ge132
enler aras nda byle bir hastal a tutulup kurtulmu kimse olursa, o hastalktan nas l iyi olduunu sorar onu da ona gre tedavi ederlerdi. Babilliler bu hususta daha ileri giderek, ba ndan geenlerden sorduklar ve tedavide iyi sonu ald klar bilgi ve tecrbeleri levhalara yazarak bu levhalar tap naklarma asarlard . te bu sebepten onlarda tababet, kahinlere
mahsus sanatlardan say lrd . Bir ok eski a uluslar gibi Araplar da
tbb , Babillilerden renmi lerdir. Bu itibarla eski M sr, Fenike ve Asur
tababeti birbirine benziyordu. Daha sonra, gene Babillilerden renmi
olan eski Yunanl lar tbbi daha ileri gtrerek bir dzene koydular ve
onun, Romallara, ranllara gemesine arac lk ettiler. Araplar bu sonuncularla yani ranllarla a da olduklar iin bunlarn tb bilgilerinden baz
eyler alarak onlar , daha nce Babillilerden al nm olan, bilgi ve denemelerle, dorudan doruya kendilerinin bulduklar tedavi usullerine katt lar.
te bu bilgilerin bir araya gelmesiyle cahiliye a tb bilimi ortaya km oldu. Bu tb bilgilerinden pek ok eyler hala bugn de lde ya yan
Arap kabileleri aras nda bilinir ve tatbik edilir.
Araplarda iki e it tedavi usul vard : Biri, khin ve arraflar n usul,
teki, illa tedavi usul idi. Kahinler hastalar , daha nce de kaydetti imiz gibi okuyup flemek, sihir yapmak, tap naklara kurban aday p dua etmek yahut nusha yazmak gibi eylerle tedavi ederlerdi. Okuyup fleyerek
hastay iyi etmek btn eski uluslarda yayg n olan bir usuldr. Eski Msrllardan kalma yaz l belgeler aras nda hastalar n tedavisi iin tavsiye
olunan bir ok nushalar (reete mahiyetindeki eyler) bulunmu tur. Bu
belgelerden anla ldna gre o zamanlarda bir khin bir hastan n tedavisi iin davet olundu u zaman o, yan nda, biri nusha ve dua kitab n ,
teki ilalar tamak zere iki adamla birlikte giderdi. Bu bize, eski M srllarn, hastalar n , hem nusha ve dua ile hem de illarla tedavi ettiklerini gsteriyor. Onlar yaz lan nushalarda, okunan dualarda Tanr lar zis'ten, Oziris'ten veya Ra'dan yard m dilerlerdi (238). Ilac yaparken veya
onu hastaya iirirken bir tak m zel dualar okurlard . Onlarn inancna
gre insann iine girerek hastal klara sebep olan kt ruhlar karmak
iin de ayr dualar vard ; Araplar da ayn eylere inan yorlard ; bu itibarla onlar da hastal klar sras nda putlar na o ekilde dualarla hitabederler, insanlar n iine girdiklerini sand klar eytanlan, okumakla ve nusha yazmakla karmak isterlerdi. Bu inanlardan biri olarak yukar larda da
zikrettiimiz gibi mesela bir vebadan korunmak iin e ek gibi anrrlard ;
(238) Bak. ayn eser ayn cilt, ss. 34 v. d. M s rl larda t b alan ndaki bilgiler
hakknda bak. Prof. Dr. Afet Inan, Eski M s r Tarihi ve Medeniyeti, Ankara, 1956,
ss. 240 v. d.
133
134
R u m i y e t t -T em i m I de cahiliye a nn belli bal tabiplerindendi; kendisi daha ziyade cerrahl kla yani ameliyat etme i iyle meguld. Tabakat 'l-Etibba ve'l-Hkema adl eserin yazar Ibn_i C lc I, b n Ebi R em e se ad nda bir tabipten daha bahsediyor ki bu
da Hz. Peygamber devrinde ya am deerli tabiplerder, imi (241).
Araplarda at, deve vesaire gibi hayvanlar n yeti tirilmesi de nemli
bir saha olduundan srf bunlar n bakm , tedavisi ile ura an kimseler
yani baytarlar da vard . Mesela A s b. V i 1, cahiliye a n n mehur baytarlar ndan idi.
8) Cahiliye anda
135
iir dili yalnz Bosra ve Hire saraylar nda incelmi bir hayat n ss ihtiyac
iin sanatlar n mbrem bir zaruret haline getirmi byk airler taraf ndan deil, belki dar ereveli bir hayat n kskan rekabetlerini ebedile tirmek hususunda Hzeyl kabilesinin kei obanlar tarafndan. kullanlmtr.
Bununla birlikte leheler, gnlk hayatta yerlerini muhafaza etmi lerdir.
Kendini e lendirmek ve hayvan n gayrete getirmek iin onun ll yryne biteviye bir ark ile katlan deveciler, bedevi ad rlarnda oturan
kadnlar ve hurmalk vahalarda al mann yorgunluuna vezinli szlerle,
kar koyan kyller de ayn zamanda konu ma dilini kullanyorlard . Bu
eit trkler, iptidai bir hayat sren Araba yaln z kuvvet vermekle kalm yor, belki onun inams na gre, do rudan do ruya i ini abuklatrma gcn de veriyordu. nsan iin kelime yalnz bir ifade vastas deil ayn zamanda muhitinde canl farzetti i her ey zerinde fesirini gsteren bir
vastadr ve bu sihirli tesir, a a yukar heyecanlardan daha kuvvetlidir.
Sz, gerektii ekilde henkli olarak veya normal olarak sylendi i zaman,
dinleyeni, eken bir kudrete sahiptir. Bunun iindir ki Araplar, tabiat st
bir sihir bilgisine malik sayd klar aire, air yani "bilen" demi lerdir. Onun
sanat na, yaln z hayatn bir ss gzyle bak lmaz, ondan, ldrc bir silh gibi korkulur da. air yle bir silht r ki bir hasma yneltildi i zaman
sert hicivlerle o hasm yalnz utandrmakla kalmaz, do rudan do ruya onun
i grme gcn de felce u ratr. Sevilen bir kimsenin lm iin sylenen mersiye tarz da hiciv tarz kadar eskidir. 1Versiyeler iptidai ekilde
muhakkak ki, len,in yak nlarna teessr gstermekte daha ili ve duygulu
olan kadnlarn ortaya kard bir nevidir. Bundan dolay dr ki en nl
mersiyeler, cahiliye a kadn airlerinden olup -Silleym kabil.esinden
A m r b. erid' in kz , Hansa lkabiyle anlan ve M. VII. yzyln ilk yarsnda yaam olan T u m zer' in, karde leri S a h r
ve m e y y e haklar nda inad ettii mersiyeleridir (242).
(242) Bak. C. Brockelmann, slm Ansiklopedisi, Arab Edebiyat maddesi,
Mersiye "nayihal k" sanat ndan do mu tur. Arap yarmadas nda nayiha denilen
bir takm kad nlar vard ki ller iin cretle alamay sanat edinmi lerdi. lnn evinde ve cenaze arkas nda onun iyiliklerini sayarak, feryad ederek a larlardr. Bu yolla ve zamanla lnn rnedhini ihtiva eden iirler ortaya kt ki
mersiye tarz n n esas budur. Bak. Mahmud Es'ad, Tarih-1 Din-i slm, Medhal
ksm, ss. 328 v. d. Bundan bir ka y l nce, Yozgatl bir kad n, 30 yl kadar evvel,
len kocas iin, o zamamn yerli detine gre a dc (alay c ) kadnlar tuttu unu
syledi ki bu durum, bu eski detin Anadolu'da yak n zamana kadar devam -ettiini gsterir. Ayr ca Anadolu'da yap lan kazlarda eski uluslardan kalma gzya hokkalar n n bulunmas bu detin binlerce y l nce de mevcut oldu una dcllet eder.
136
137
Dokumacla ve kuma iiliine gelince, bu alanda da Yemen mamllerini gene birinci s rada gryoruz. Burd-u Yemani (Yemen burd-u) ad yla an lan bir nevi Yemen b a s m alar I, islmiyetin ortaya ksndan ok nce, her yerde aranan k ymetli mallard . Yemen'de, Resli1 e r ' in ba ehri olan Taiz yak nlarnda bulunan Sehul kasabas da eski
zamanlardanberi, pamuklu dokumalariyle n salm t . S e h u 1 b ez1 eri diye an lan bu dokumalar, btn Arabistan'da kullan lyordu. nci,
mercan, akik ve fildi i iilii ise gene bu gney Arabistan blgelerinde
ve Bahreyn taraflar nda ok yaygn. ve alnp satlan bir ticaret ve sanat
mal idi.
Yarmadada mimari nem ta yan saraylar ve su barajlar daha ziyade gney Arabistan'da biliniyor ve yap lyordu. El- klil ve Sfat- Ceziret
l-Arab adl eserlerin yazar byk bilgin Ebu Muhammed
Hasan b. Ahmed Hem d a n bize bu e it yap larn uzun ve
teferruatl bir tasvirini nakletmektedir. Bilhassa, Hulefay Ra idin devrinin nc halifesi Hz. Osman zaman na kadar mevcut bulundu u
sylenen Gumdan saray , onun hakknda sylerenler do ru ise hayret edilecek derecede muazzam ve mkemmel eserlerdir.
Hicaz blgesinin mhim bir ehri olan Taif, deri ilemeciliinde btn
Arabistan yar madas nda mehurdu. Taif halkn tekil eden Beni Sakif
kabilesi, i ledikleri bu sahtiyan, ksele ve derileri her tarafa gtryor veya yarmadann her yerinden bunlar satn almak iin tccar kervanlar
geliyordu. Bu sanat stnl n ellerinde bulunduran Taifli Sak iflil er bunun srrn yani nas l yapldn kimseye retmiyorlard . Ilenmi deri o s ralarda, hatta islami devirden epey sonra byk bir
nem tayordu. Bu derilerden ayakkab , at eyerleri, deve semerleri, adrlar, su kovalar ve tulumlar , ya tulumlar , hurlar yap lyordu. Islamdan nceki devirlerde bitgilerden ve bitgi liflerinden ip yap lmas bilinmediinden, bu i iin kullanlan btn aralar, kay , kaytan vesaire hep
deriden yap lyordu. Ayrca yaz yazmakta kullan lan M s r papirusu ok nadir bir madde oldu undan ve par men, zel bir emek istediinden, stelik de ok pahal olduundan, yaz da ince deriler zerine
yazlyordu. Bu deri ilemecilii iin lazm olan bol su, Taif'te fazlasiyle
mevcuttu. nk Taif'e, ya mur mevsimlerinde bol ya mur yayor, bunlar iinde depo eden Taif da larndan p narlar ak yordu.
Taifli Beni Sakif kabilesi, di er ihra mallar ile birlikte bu i lenmi
138
derileri Ukkaz panay rna getiriyorlar, oraya gelen tccarlar vas tasiyle de
bunlar, Irak ve Aden blgelerine ve yar madann baka yerlerine yay l yordu (244).
H. CAHIL/YE A INDA HCAZ TICARETI
139
deniz kysn takibeden bir yol, Bedir'den geer Akabe krfezinin sonunda
Eyle'ye urar, buradan ya Ma,an'a dnerek Mta yoluyla am'a ula r veya
dorudan do ruya Eyle'den, Sina yar madasndan Msr lkesine girerdi.
Bundan ba ka gene Mekke'den kuzey - do uya doru ayr lan bir yol ifire'ye varrd . Bu sonuncu yolun daha do usundan gene kuzeye kan ikinci bir
yol Rumma vadisi'nden geerek Basra krfezini takiben Sasaniler lkesine
girerdi ki bu, biraz kuzeyde, bugnk Riyad ehrinin bulundu u yerden
geerek Ahsa blgesine yani Bahreyn dolaylarna sapard . Baka bir yol da
Taif ehrinin gneyindeki Tebale'den do uya ynelip Devasir vadisini takibederek Bahreyn blgesine var rd .
Hicaz blgesinin ticari faaliyet bak mndan en nemli ehirleri Mekke
ve Taif'ti; bu iki ehir Kar y et an (iki karye) veya M e k k e t a n
(iki Mekke) ortak adlariyle an lyordu. Ayr ca Taifliler, Mekke'deki
emeyye soyunun halifleri olup birbirlerinden k z alp vermek suretiyle tedenberi bir akrabal k ba kurmulard .
Taif'in, yaln z bir sanayi ve mal ihra eden ehir olarak de il, bir tccar ehri olarak da hretini biliyoruz. Taif'te oturan B e r, i S a k i f
k a b i 1 e s i, deri sanayii, kuru zm, arap istihsali bak mlarndan byk lo'r hrete maliktiler. Onlar n bacl , bilhassa araplar darb- mesel haline gelmi ti. Hz. Peygamberin amcas Hz. A b b a s, Taif'teki
balarnda zel bir cins, zm yeti tirip bunu Zemzem suyu ile serbet yapp datyordu. Taif'in bir de, ekirde i gayet kk, yumu ak ve a zda
hissedilemiyen cinsten zm vard . Bu zmler Kurey tccarlar vastasiyle Suriye'ye, Mezopotamya'ya, hatt Horasan'a kadar kervanlarla gtrlyordu. Bu kuru zm yan nda Taifin'zeytin ya larx da mhim bir ticaret mal idi. Mekkeli Ebu S f y an (Sahr) b. Harb bu
Taif zeytin yalarmn bal ca satcs idi.
Taif'te arclk ve bal ticareti de hat r saylr derecede idi. Hatt. Hz.
Ali (Ali b. Ebu Talib) Kfe ehrinde halife iken Taif'ten bal getirtirdi.
Emeviler halifelerinden S l e y m a n b. A b d 1 m e 1 i k (hilfeti: M. 715 - 717) saray nn mutba i n, lzn olan bal Taif'ten getirtirdi.
(245). Kitab l-Harac adl eserin yazar Ebu Yusuf Yakub' un
bildirdi ine gre Sakifliler Hz. Peygambere ballar nn onda birini veriyorlard . Tatlms bir tutkal veya reine gibi olan Ma fur da Taif'te ok yetiiyordu.
Taif bu ekilde, ticaret mallar nn oklu u ve eitlilii ile me hur olduu gibi havasnn gzelli i ile de tan nyordu. Mekke'nin gneyinde ve
Mekke'ye aa yukar 120 km. uzakta bulunan Taif ehri deniz dzlemin(245) Bak, bundan nceki notta ad geen eser, ss. 35 - 40.
140
141
olmadan nce Arabistan' n kokulu maddelerini ve Taif'in deri ve sahtiyanlarn satmak zere M sr'a gitmi ti (247). V ak di' nin bildirdiine gre Ebu U h e y h a, Muaviye'nin babas Ebu Sfyan, Halid
b. Velid'in babas V e 1 i d b. Mugir e ve air mer b.
E b i R e bi a' n n babas Abdulla h, ticaret sayesinde milyonluk servetlere malik olmu kimselerdi. Bedir sava nda esir edilerek yolda
katledilen m e y y e b. Halef de ok zengindi. Saf v an b.
m e y y e me hur bir silh tiiccar idi. Teym kabilesinden AbdulI a h b. C d'a n, esir ve cariye ticaretiyle hret kazanm t . slm
dini ortaya kt srada bu dine kar dmanlk eden Mekkelilerin, ba nda gelen bu ahslarn, islam dinine girme ek icin inad edislerinin belli
ba l sebeplerinden biri de bu zenginliklerine ve ticari faaliyet ve stnlklerine halel gelece i korkusu olsa gerektir.
Kurey kabilesinden Beni meyye kolunun ticari alanda rakipleri olan
Beni Mahzum kolu bir kervana drt be bin altun miskal veya dinar sermaye ile kat lyorlard ; bir dinar o zaman 4,25 gram a rlnda bir altun
para oldu una gre bu sermaye, bizim bugnk param zla 300 - 350 bin
lira demektir. Emeviler kolunun sermayeleri de bunlar nkinden daha az deildi. Birinci s nf tccarlar n en az sermayelisi say lan Hris b. Amir 1000
miskal veya dinar altunluk bir sermaye ile kat llyordu. m e y y e b.
Hale f, tek bana 2000 dinarl k sermaye koyuyordu. Emeviler boyunun ortakla a sermayeleri her kervan, sr te 4 - 5 bin dinar buluyordu ki
bu, Mekkelilerin Hz. Peygamberin ba kanlndaki Medine mslmanlariyle yapt klar Bedir sava ndan az nce (M. 624) Ebu Sf yan' n,
kervann, ba nda bizzat kendinin gitmesinin sebebini a klar.
Bu kervanlarda ticari e ya ta yan develerin say s bazan bir defada
2500 bulurdu. Tccar, k lavuz ve kervan muhaf z olarak kat lan kimselerin says da 100 - 300 ki i arasnda oynar, kat lan sermaye toplam 50
bin miskal veya dinar yani 3 - 3,5 milyon Trk liras deerini a ard . Bu
seferlerde elde edilen kazan basan yzde yz olur, yzde elliden a a dmezdi (248). Bu rakamlarn doruluunu, bu tccarlardan her birinin yz-
142
idiler ki komu devletler veya Hire gibi baz emirlikler bunlardan, muhafz tutmak ve sair hususlarda faydalan yorlard . Mesela Zukar sava sras nda, Sasanilerin bakendi olan. Medayin (Selkiya = Ktezifon) ehrinden Yemen'e gnderilmekte olan kervana Bekr kabilesi muhaf zlk ediyordu. Necranl lar da nemli ticaret adamlar idiler.
Hicaz tccarlar nn al p sattklar mallar, yukar da kaydetti imiz Taif
mamllerinden ba ka, gneyden yani Yemen blgesinden getirdikleri gnlk vesaire gibi kokulu bitkiler, Hind ve in'den gelen e itli mallar, Habeistan'dan, Bahreyn'den gelen fildi i ileri, akik, mercan, inci, dokumalar, altun ve gm t.
Altnc hicret ylnda Z ey d b. H a r i s e bakanl nda gnderilen bir seriye, yas adl yerde, mrik Kurey tccarlar ndan S af v an
b. m e y ye' ye ait gm ykl bir kervan ele geirmi ti. Bu altun
ve gm madenleri Arabistan'da i letiliyordu. Bilhassa Sleym kabilesinin
altun madeni istihsali me hurdu. Bunlar daha Hz. Mu h a m m e d
devrinde bile altun madeni istihsaline devam ediyorlard . Sleymliler bu
madenlerden elde ettikleri altunlar n zekatn veriyorlard . Bu zekat Hz.
E b u Bekir devrinde hatt Emeviler devrinde bile al nyordu (24f;').
Cariye ve esir ticareti de Kurey lilerin balca ticaret mallar n tekil
ediyordu. Cahiliye a nda en mehur esir ve cariye tccar Teym kabilesinden Abdullah b. Cd'an idi (250).
Bu ticaret yukarda iaret etti imiz ekilde uzak yerlere gidilerek yapld gibi cahiliye a nda Arabistan' n bir ok yerlerinde hemen hemen
yl n her aynda kurulan panay rlarda, da yap lyordu. Bir yerde panay r
mddeti bitince baka bir yere gidilerek orada al veri edilirdi. Mesela
kuzeyde Dlimet l-Cenderde rebiylevvel ay banda panayr kurulur buradan Hicr adl yere gidilir, burada da bir ay al veri edildikten sonra
Umman:a gdlr, daha sonra Hadramavt ve Aden'e hatta, San',cfya gidilir
pazarlar kurularak al veri edilirdi Suriye gneyindeki Bosra ehri de
nemli bir pazar yeri idi. Y ln dier aylar nda buralarda dola ldktan sonra haram aylar nda (zilkade, zilhicce, muharrem ve receb aylar ) Hicaz
bngesine gelirler burada Ukkaz, Mecenne ve Zlmecaz panay rlarnda kaldktan sonra Mekke'ye gelip Kbeyi ziyaret ederlerdi.
143
Cahiliye ann en nl panay r yeri, Taif ile Nahle aras nda bulunan
Ukkaz idi. Ukkaz panay rna Arap Yarmadasnn her tarafndan akn akn
halk, gelir, zilkade ay nn ba ndan yirmisine kadar yirmi gn al veri ve
mal dei - tokuu yaplr, iir yarmalar olur, hutbeler sylenir, dvalar
grlr, kabileler aras ndaki anla mamazlklar halledilir, buradan Meeenne
panayrna, oradan da Z/mecaz'a gidilir ve 10 zilhiccede Mekke'de toplan lr hac yap lrd .
144
DRDNC BLM
145
keli mriklerin puta tap cl n,dan nefret eden, Tanr diye ta ve tahtalardan yap lm putlara tapman n ve onlar ad na kurbanlar kesmenin samaln ifade eden drt me hur hanif vard . Bunlar: 1) Hz. Peygamberin
ilk kars Hz. Hadice'nin amcas olu Ver aka b. N e v f e 1. 2) Hz. Peygamberin halas Umeyme' nin o lu Ub e ydul1 a h b. C a h . 3) Veraka'n n ve Hz. Hadice'nin amcas olu O s m a n b. Huve yr i s. 4) Hz. mer' in (halife mer) amcas
olu Said' in babas Z eyd' dir. Bu Zeyd' in o lu Said,
Hz. mer' in k z karde i Fat ma' nn kocas ve cennetlik olduklar salklarnda mjdelenen on, ki iden (a erei mbe ere) biridir.
Ibn-i s h a k, bunlar hakk nda u ,enteresan bilgiyi veriyor:
"Bir bayram gn Kurey kabilesi, sayg gsterdikleri, yan nda ibadet ettikleri ve evresinde dola t klar (tavaf ettikleri) bir putun etraf nda topland . Bu bayram, Kurey kabilesinin her yl kutluladklar bir bayramd .
Gene Kurey kabilesinden olan drt ki i gizlice birbirlerine: (dost olal m,
birbirimize kar doru davranal m ve durumumuzu gizli tutal m) dediler.
Bunlar, Nevf el olu Veraka, Cah olu Ubeydullah, Amr olu Zeyd ve Huveyris o lu Osman, idi.
Bu drt ki i bir araya gelip gene girbirlerine (Bilmeliyiz ki kavmimizin
benimsedi i din doru bir din de ildir. Onlar, dedeleri Hz. brahim'in dininden ayrldlar. evresinde dnp dola tmz bu ta paras nedir ? O,
ne duyar, ne grr ve ne de bir kimseye bir zarar veya faydas dokunabilir.
Bakn arkada lar! Kendimize bir din arayal m; yoksa Tanrya and olsun ki
u din doru ve gerek bir din, de ildir) dediler. Bundan sonra Hz. brahim'
in dini olan haniflik dinini aramak zere ba ka ba ka memleketlere da ld lar (251).
imdi hanifler denilen bu drt gerek din aray c snn bu ekilde toplanp aralar nda bir karar verdikten sonra neler yapt klarn gzden geirelim:
1) Veraka:
146
Bu drt hanif, Kurey kabilesinin bir bayram toplant sndaki hareketlerinden nefret edip bir araya gelerek gerek dini bulma a karar verdikten
sonra Ve r a k a, am'a gidip hristiyan dinine girdi. lm-i ncum denen yldzlar ilmini, Tevrat ve Incil kitaplar n tahsil, Tevrat ve kutsal kitaplar hakk ndaki bilgisinin geni liiyle hret kazand . O, eski kutsal kitaplar Arapaya evirdi.
Hz. M u h am n e d' e ilk vahiy geldii sralarda Resul- Ekrem
korkmu , sphelere d mt. Bunun zerine kar s Hz. Ha d i c e
dam mak, durumu anlat p fikrini sormak zere bu zata ba vurmu , V e r a k a: "E er bu sylediklerin do ru ise M u h a m m e d, Peygamber olarak gnderilmek zere bulunan bir zatt r; kendisine grnen, melek
de Hz. M u s a' ya gelen C i b r il- i Em in (Cebrail) dir".
diyerek ona mjde vermi ti. Bu suretle Nevfel o lu Veraka, Hz. Muhammed'in davetini tasdik etmi se de, onun halk aka islmiyete davet ettii srada hayatta de ildi. Sylendiin,e gre lm, nbvvetin drdnc
ylnda (a a yukar M. 614 yl ) dr. Onun, islm dinine iman etti i hakknda baz hadisler rivayet edildi i iin bazlar onu sahabeden sayarlar,
dorusunu Tanr bilir.
2) Cah olu Ubeydullall:
re yz drt ki ilik bir grup halinde ve ikinci defa Habe istan'a gtler.
te M. 616 y lnda yola kan bu ikinci gmen gurubu aras nda mslman
olan kar s mm Habib e ile birlikte Ub ey d u 11 a h b.
C a h da bulunuyordu. Halk nn hepsi hristiyan olan Habe
bakentinde bir mddet kald ktan sonra, kar s Tim m H ab ibe' ye "ben btn dinleri inceledim, h ristiyanl hepsinden
stn buldum. Daha nce de bu dinde idim, sonra islam dinine
girdim, imdi gene hristiyanl a dnmek istiyorum" dedi. Kars onu bu fikrinden vazgeirmek iin ok al t ise de muvaffak olamad .
U b e y dul 1 a h araba ok d knd, h ristiyan dinine dndkten sonra ok arap imee ba lad ve Habe istan'da ld. O, islmiyetten ayr ldktan sonra oradaki islam muhacirlere rastlad ka "biz gzmz at k
siz hala gzlerinizi k rp tnyorsunuz, fakat gremiyorsunuz" dermi .
U b ey dul 1 a h hristiyan, dinine dnd halde Muaviyenin k zkardei ve Ebu Sfyan' n kz olan kar s m m Habibe islam
dininde sebat etmek suretiyle byk bir alicenapl k gstermi , Hz. Peygamber de onun bu sebat na ve iyi ahlakna mkalat olmak zere sonra kendisiyle evlemni tir.
Ubeydullah' n Mekke'de kalm olan karde i Abdullah, dier mslmanlarla birlikte Medine'ye g etmi , orada mriklerle yap lan savalarda byk yararl klar gstermek suretiyle mrnn sonuna kadar islamiyete
hizmet etmi tir.
3) Huveyris o lu Osman:
Knyesi, Kusay o lu A b d 1 u z z a o lu Ese d olu H u v e y r i s olu Osman' dr. Burada grld gibi bu da birka nesil yukarda Hz. Muhammed'in ceddiyle birle mektedir.
Osman, Hz. H a d i c e ile Veraka'nan amcalar oludur. O, Hz.
brahim'in tebli etmi oldu u dini araya araya Bizans imparatorunun yanna varp (a a yukar M. 605 ylnda) hristiyan dinine girdi, sarayda
itibar grd, iyi bir mevkie ykseldi. Esasen onun h ristiyan dinine giri i,
mevki hrs ndan yani parlak bir mevki elde etmek iindi; buna da muvaffak oldu. Bir sylentiye gre o, ayn hrsla Bizans kayserini yani imparatorunu, Hicaz blgesinin zapt na bile te vik etmi Gya Bizansl lar
oralar zaptederlerse, ba kanln emirliini kendisine vereceklermi . Eski
zamanlarda oldu u gibi bu defa da Bizansl lar, Hicaz'a sald rmadlar; bu
l blgeye kar bir harekete geme e gzleri tutmuyordu; esasen daha
sonra da hi bir zaman Bizansl lar Hicaz'a kar bir harekete giri mediler.
148
149
150
Bu zat, Maad kabilesinin bir kolu olan yad boyunun ileri gelenlerindendir. air ve do ru grl bir zatt . Konumas gayet dokunakl ve hikmetli idi. Kendisinin bir ara h ristiyan dinine girdi i sylenmekte ise de gerek iirlerine gerekse hutbelerine bakt m zda bunun pek doru olmyaca grlmektedir. Mesela o, Tanr nn sfatlar ve zat hakknda: "Ulu
Tanr , kendisine ibadet edilecek biricik Tanr dr. Do mam ve dourmamtr. O, yarat klar' yaratt ve yollad ; yarn gene ona geri dnlecektir"
derdi. Hutbeyi yksek bir yerde okuma ve hutbe okurken bir k lnca veya
bir dene e dayanma adetlerinin, Kus'tan kald sylenir .
O, Tanr nn birliine, ldkten sonra tekrar dirilme e, hiret gnnde hesap sorulacana inan rd ; filozofa szleri de pek oktur. Bilhassa
uzun sren mrnn sonlar nda ok vaaz ve nasihatlerde bulunmu tur. ldkten sonra dirilmek ve k yamet gn hakk nda bir iirinde yle sylyor: "Ey lye a layan kimse! ller mezarlar nda yat yorlar. Ustlerinde
kendi mallar ndan olarak yaln z bir kefen paras vard r. Onlar kendi hallerine b rak uyusunlar; zira bir gn gelecek ki o gn a rlacaklar; onlar
da uykudan uyanr gibi uyan p evvelce nasl yaratlmlarsa gene yle
yaratlp arlan yere gidecekler. Onlar n bir k sm plak bir k sm giyinik
olarak gelecekler. Giyinik olanlar da bir k sm yeni elbiseler, bir k sm
eski elbiseler giymi durumda olacaklar".
K u s b. Said e, ok ihtiyar bulundu u bir srada Ukkaz panayr nda alaca bir deve (cemel-i evrak) stne binmi olduu halde btn
arap ileri gelenlerinin de haz r bulunduu bir toplulukta bir hutbe okumutur ki son derece nemli ve ibret al nacak mahiyette olan, kendisinin
tad yksek ve doru fikirleri ifade eden bu hutbenin zeti zamannn za
kadar gelmi tir. Kus, o hutbesini syledii srada orada haz r bulunanlar
aras nda Hz. Muhammed de bulunuyordu, fakat daha kendisine
peygamberlik verilmemi ti. Hz. Peygamber onun bu hutbesini ok be enmiti; hatt "Tanr Kus'u yarlasn; o, ayr bir mmet olarak ha rolunacaktr" buyurduu sylenir.
Tanry bir tan makta onun fikirlerine uyanlar da vard . yad kabilesinin bakan olan Abdull a h olu C a r u d, kabilesinin di er
baz ileri gelenleriyle birlikte islam dinine girdi i gn, Hz. Muhamm e d ' in huzurunda Kus hakk nda bilgi verdii srada "Ben onun izinde
gider bilgi ve irfan n talebederim" diyerek ona uydu unu ifade etmi ti.
Orada Resul-il Ekrem, Saide o lu Kus'un Ukkaz panayrndaki hutbesinden
sz aarak "O hutbeyi imdi tamamen hatrnda tutan n bulunacan san151
Kus
nsann, bilgisinin dna kmamasdr.
Hkmdar Edebin en iyisi hangisidir?
Kus
nsann yz akln korumasdr.
Hkmdar Mrvvetin en iyisi hangisidir?
nsan n, verdii szden dnmee daha az hevesli olmaKus
s dr.
Hkmdar Mal n en iyisi hangisidir?
Kus
Bir hakk n yerine getirilmesini sa layandr.
6) Ebu's-Salt o lu umeyye:
her birinin sresi birbirinden ayr olarak belirtilmi ve snrland rlm str.
Yce Tanr , her tarafa sa lm bir gne ile gndz ayd nlat r. Kyamet gnnde Tanrn n katnda haniflik dininden ba ka her din bo tur."
Vn e y y e, bir hir zaman, peygamberinin gnderilece ini biliyordu;
fakat o bu erefin kendisine ait olaca fikrinde idi. Hz. Muhammed
islm dininin, hkmlerini halka duyurmaa baladnda meyye, onun dvasnn aslsz olduuna inand ndan de il, belki, kendisine rakip sayd ndan ona muhalefet ederek o ullariyle birlikte Yemen'e gitti ve sonra Taire
dnd. O, daima bir peygamberin lzumundan bahsederdi. Bir peygambere
kat'i ihtiya oldu unu u beyitlerinde ifade etmektedir : ,'Aram zdan bir peygamber kp da bize, ya ayp lten sonras hakk nda haber yerse. Babalarmz bizi bytp yeti tirmekte iken ldler; biz de ocuklar m z yetitirmekte iken leceiz; daha sonra geleceklerin de, daha nce gidenlerin arkalarndan gideceklerini biliyoruz; amma bu bilmenin bize hi bir faydas
yoktur". Bu szlere ra men meyye, Hz. Peygambere dil uzat r, onu mteessir ederdi.
meyye, lp tekrar dirilme (ba's- ba'd el-mevt) hakk nda yle sylyor: "Gemi olaylarda bir ibret gryor musun? Ey kalbim! Ktlkleri brak, kr olma, yolunu a rma, lm ve ldkten sonra tekrar dirilmeyi hat rndan karma (ondan daima kork). Gelmi ve gemi zamann
aldatt kimselerden olma, nk sen, zerinde ya yan imanlar aldatmakta olan bir dnyadas n. Bu dnyada (senin, iin) kalbi kinle yan p tutuan bir dman vardr."
m e y y e, mslmanlarla m rik Mekkeliler arasnda cereyan eden
Bedir sava srasnda am'da bulunuyordu. Dn nde, Kurey llerinin
atld kuyuyu, bilhassa day snn ocuklar U t b e ile eybe' nin
gmldkleri yerleri kendisine gsterdikleri zaman "E er Muhammed gerek Peygamber olsayd akrabalarn ldrmezdi" demi ve Bedir savanda
len Kurey liler iin bir mersiye sylemi ti. Bu kasidenin, halk n fikirleri
zerinde kt tesir etmemesi iin a ktan aa okunmas Hz. Peygamber
tarafndan yasak edilmi ti. meyye, bu kasidenin baz beyitlerinde yle
demektedir: "vglere lyik asiller o lu asiller iin, sallanan aa dallar nda a lyan gvercinler gibi a lamaz msn? O gvercinler kendileri gibi
alayp s zlayan yasc kadnlar (nyihalar) gibi rzgrla birlikte boyunlar bkk scak gz ya dkerler. Bu asil kimselerin arkalar ndan alyan, gerek znt iinde a lams olur. Onlar ven herkes de gerek vg
sylemi olur. Bedr ve dolaylar nda, gen, ihtiyar, gler yzl merd ve cesur kimselerden len sava lar kimlerdir? Benim grdklerimi grmyor
musunuz? Gz kr olm yan herkes Mekke ovasnn deitiini aka g
154
155
GENEL B BL YO RAFYA
Kur'an- Kerim, Kay Zade Haf z Osman hatt ndan basma, Istanbul.,
1368.
Lammens, P. II.; Citk Arabe de Taif la Veille de l'Hkgire, Beyrouth,
1922.
Lammens, P. H. ; La Mkque a. La Veille de l'Il6gire, Beyrouth, 1924.
Larousse. de )0( eme Sikle, 1-6 cilt, Paris, 1950.
Le Bon, Gustave; La Civilisation des Arabes. Paris, 1884.
Mahle, Albert; Tarih-i Milel-i ark ve Yunan, Abdlhseyn Hejir tarafndan farsaya yap lan tercme, 2. bask , Tahran, 1332 `- . . (M. 1954).
Mahmud Es'ad, Seydiehri; Ta,rih-i Din-i Islam, I, Medhal, Der-i Saadet, 1327 - 1329.
Mazah&i, Aly; La vie Quotidienne des Musulmans au Moyen Age,
Paris, 1951.
Mehmet Fehmi;Tarih-i Edebiyat- Arabiye, stanbul, 1917.
Mehrin, Abbas usteri; Hatem n-Nebiyyin, Tahran, 1324 h. . (M.
1945).
Muhammedi, Muhammed; Ferheng-i irani, Tahran, 1323 h. . (M.
1945).
Mirhond, Muhammed b. Havend ah Herevi; Revzat s-Safa, Leknov,
1914, 5. tabi!. 1-7 cilt.
Mneccim Ba , Dervi Ahmed; Sahayif l-Ahbar, 1-3 cilt, stanbul,
1285.
Nafi', Muhammed Mebrk; Asr-a ma Kabl el-islm, ikinci bask , Msr, 1952.
mer Hayyam; Nev3-uzname, Mcteba Minovi ne ri, Tahran, 1933.
zer, Yusuf Ziya; M s r Tarihi, Ankara, 1939.
Pirenne, Henri; La Civilisation Occidentale au Moyen Age, Paris,
1941.
Pirenne, Jacque; Les Grands Courants de l'Histoire Universelle, Neuehatel, 4. ed. tome. 1-4, 1947.
Religion in Geschichte und Gegenwart.
Starcky, Jean; Palmyre, Paris, 1952.
Taberi; Tarih l-Umem vel-Mlk, (Milletler ve Hkmdarlar Tarihi), Z. K. Ugan ter. Ankara, 1955.
Taberi, Tarih-i Taberi (ok eski bir farsa tercmesi), yazma, Tahran, Kitaphanei Meclis-i uray-i Mill, No. 231.
Taberi, Tarih-i Taberi, Tahran, Kitaphanei Milli numaras z bir yazma
nusha.
158
159
GENEL NDEKS
A
Abbad (Kalemmes'in o lu): 102
Abbas b. Abd'ul-Muttalib, 90, 105,
107, 140.
Abbasiler, 60, 113, 117:
Abbas usteri Mehrin: 4.
Abdukusay (Kusay' n olu) : 79.
Abdullah Abd l-Muttalib'in o lu): 82.
Abdullah (Ubey b. Ebi Selul) : 86.
Abdullah b. Cd'an: 119, 142, 143.
Abdullah b. Zbeyr b. Avvam:
111.
Abdulmuttalib: 19, 79, 81, 82, 90,
115.
Abdul'uzza b. Abdulmuttalib: 80.
Abdddar (Kusey'in o lu) : 79,
80, 105.
Abdmenaf (Ha im'in olu) : 80,
81.
Abdmenaf (Kusey'in olu) : 79,
105, 107, 141.
Abdlehel oullar : 121.
Abdluzza (Kusey'in o lu): 79,
80, 109.
Abdems (Kusey'in o lu Abdumenaf o lu) 80, 105, 106, 141.
Acada (Tay kabilesi yak nnda): 96.
d (kaymi) : 7, 33, 71, 152.
Adadnarari II (Asur kral ): 5.
Adem (Peygamber): 2.
Aden (blge) : 15, 27, 28, 143.
Adiy b. Zeyd: 62.
Adiy oullar (Kurey 'in bir kolu) : 75, 80, 109.
Adiy olu Amr (Hire hkmdan): 56, 63.
160
Amerika: 26.
Amile kabilesi: 51, 55.
Amino (Veheb'in kz ): 82, 83.
Amir boyu: 80, 104.
Amir saray : 29.
Anam (put): 31.
Amman (Philadelphia): 50.
Ammare b. Velid (IVIahzumi) :
118.
Ammar b. Yasir: 120.
Animunit (tanra): 4.
Amr: 61, 63, 66, 67, 75, 80, 83,
94.
Amrafel: 4, 71.
Amr b. Amir: 51, 52.
Amr b. As: 28, 109, 118, 141.
Amr b. Luhay: 75, 94.
Amr olu Sa'lebe: 74.
Amr b. Umru ul Kays (Hire Hkmdar ) : 60.
Amr Mezikiya: 51.
Amurru, Amurrulular: 4, 7, 38.
Anadolu: 35, 41, 43, 50, 134, 136,
141.
Anastas (Bizans Hkmdar ) :
57.
Anbar ehri: 128.
Anbay (put) : 31.
Ankara (Ancyr): 43, 68, 69.
Anoervan- adil (Husrev I): 19.
Antakya: 48, 50.
Antigonos: 35, 36.
Antiyohos Epifanes (Suriye hkmdar ) : 36.
Antiyoks (Antiochus) : 44, 45.
Antuvan (Antoin) : 39.
Apse (Apsee): 44.
161
C
Carud (Abdullah o lu, yad kabilesinden) : 151.
(Cebaniler: yemen beyliklerinden) : 21.
Cebelttar k: 26.
Cedis (kavm): 33, 66.
Cefne b. Amr b. mir kolu: 52.
Cefne Kolu: 53.
Cemile (Nabat Hkm. kar s ): 36.
Cendiapur: 134.
162
Cof (blge): 8, 9.
Cornellius Capitolinus: 42.
Cuheyne (kabile): 51.
Cuhfe: 52, 113.
Cumah Boyu: 75, 111.
Cure : 93.
Cuvasa sava : 60.
Cdde ( ehir): 141.
Crhm (kabilesi): 73. 74, 81, 94.
D
Dacaam (kabile kolu) : 53.
Dafne ( ehir): 43.
Dahhak (Taberiye gre Ne nrud'un ad ) : 71.
Damk -liu (Babil kral ): 71.
Darimi (muhaddis) : 97.
Drim oullar (Temimden) 58.
Dar n-Nedve kurulu: 79, 108, 112,
119.
Davud (Peyg.) 34 .
Dehna l: 27.
Demetriyus (Antigonosun o lu) :
35, 36.
E
Ebir-Nari (Bk. Filistin) : 9.
Ebrehe (el-E rem): 16-19.
Ebu Bekir (Halife): 46, 90, 109,
141, 143, 148, 152.
Ebu Cehl: 90, 121.
Ebu Guban (bir Huzaeli) : 76,
78, 79.
Ebu Kubeys: 113, 114.
Ebu Murre Zuyezen: 19
Ebu Reca Umran el utaridi: 97
Ebu Rigal: 19, 97.
Ebu Said Cennabi Karmati: 113
Ebu Sfyan. Sahr b. Harb: 62, 90,
96, 108, 117, 128, 140, 147.
Ebu Smame Cnade: 102.
Ebu emmer Cebele: 53 .
Ebu Ttalib (Abdmenaf): 107.
Ebu Uheyha: 142.
Ebu Ya'fur b. Alkame el-Deylemi (Hire Hkm.): 57, 61.
Ebu Yede'yesi': 22.
Esedliler: 68.
Esimafyos (Yemen genel valisi):
18.
Eslem b. Cedere: 128.
Esved b. Mnzr (Hire Hkm.):
60.
E'ar (kabile): 51.
Etiler: 5.
Etiyen (Etienne, gramerci): 40.
Etrskler: 26.
F
Faran (yer ad ): 73.
Fas: 26.
Fatma (khin kadn): 132.
Fayton (Medine yahudilerinin
bak.): 83.
Fedek: 58, 83.
Fels tap na : 96.
Fenike: 5-7, 9, 26, 28, 41, 50.
Fenikeliler: 11, 25-27, 131.
Fenike yaz s : 46.
Ferezdak: 123.
Ficar sava : 119.
Fihr (Kurey in dier ad ): 75.
Filadelfiya (Amman): 38, 50.
Fil Suresi: 19.
H
Habel (tanr ): 31.
Habe : 7, 9, 13,20,23.
Habeistan: 2, 49, 119, 139, 143.
Eabeliler: 97, 104, 120.
164
Harre: 85.
Harun er-Re id: 60, 145.
Has'am (kabile): 19, 96, 132.
Hassan Tubba (Hassan b. Es'ad): 58, 65, 66.
Haim (Kusey olu) : 75, 81, 105,
106, 141.
Hat b. Cbeyr: 122.
Hatim (Hicr): 114, 115.
Havbas (put): 31.
Havarnak k k: 56.
Havlan (kabile): 93, 94.
Hayran ( ehir): 36, 49, 63, 129.
Hayber: 50, 83.
Hayran (Palmir Hkm.): 40.
Hazrec: 1, 53, 83-86, 95, 121, 124.
Hebogabal (tanr ): 43.
Hedhad II. (Seba melikesinin babas ): 11.
Hemdan (kabile kolu): 51.
Hemdani: 8, 23, 28, 29, 138.
Hendek sava : 84, 85.
Herod (Odenat n olu): 41.
Herodot: 23.
Hcr (memleket): 36, 49, 50, 139,
143.
Hcr (Hcr- smail): 112, 115.
Hsn- Gurab (kane): 18, 22.
Hicabe: 78, 80.
Hicaz: 27, 37, 62, 70, 73, 82, 83,
85, 87, 89-91, 94, 100, 116,
128, 139, 143, 147, 148, 153.
Hiksoslar: 7.
Himyer, Himyerliler: 7, 9-20, 23,
25, 32, 33, 51, 65, 96, 128, 139.
Hind (Hire kralm n kz ): 64.
Hind Denizi: 25.
Hindistan (Hind): 6, 9, 21, 22,
26-28, 39, 48-50, 62, 96, 137,
139, 143.
Hindliler: 129, 130.
Hipokrates: 134.
Hire: 54-65, 67, 68, 136, 139, 143.
Hireliler: 1, 54, 59, 60, 61, 63, 65,
66, 67, 68.
Hit (kasaba) : 75.
Hititler: 6.
165
ibadiler: 63.
bn-i Bukayla (saray): 61
bn-i Clcl: 135
bn-i Dreyd: 128
bn-i Ebi Rumiyet t-Temimi: 135
bn-i Huzeym: 134
bn-i Mukle: 129
bn-i Sa'd: 85
brahim (peygamber): 4, 5, 8, 55,
71, 72, 90-92, 95, 98, 100, 101,
104, 111, 113-115, 145, 147150.
branea: 7
Ibraniler ( brani): 4, 8, 22, 72,
128.
krime (Amir olu): 109.
mlak (Nuh o. Sam o . Lvuz
o.) : 75
mlik (Amalika): 7, 75.
nds: 50.
ngiltere: 26.
psos (yer): 35.
Iran: 19, 20, 43, 44, 55, 57-62, 65,
68, 100, 101, 134, 141.
166
J
Jsten I (Bizans hkmdar:1): 57.
Jstinyen (Bizans hkmclar ) :
16, 17, 45, 46, 57, 69.
K
Kbe: 14, 18, 19, 70, 75, 76, 78,
80, 81, 82, 89, 90, 92, 94, 95,
97, 99, 100, 101, 103-106, 109115, 130, 143.
Kabus b. Hind: 60, 61.
Kabus b. Mnzr: 58 .
Kade (yer): 5.
Kadky (Chalcedoine) : 43.
Kadiks ( spanyada bir yer): 26.
Kahtan (Yaktan): 7.
Kahtaniler: 1, 13, 22, 51, 52, 65,
70, 71.
Kala' (Kalemmes torunlar ndan
Abbad olu) : 102.
Kalemmes (Kinane kabilesinden
Huzeyfenin lakab ) : 101, 102.
Kane (Hsn- Gurab) : 22, 27.
Kapadokya: 38, 41.
Karililer: 10, 21. 22.
Karkemi : 6, 50.
Karmatiler: 113.
Karna (bak. Karnus) : 9.
Karn el-Menazil: 113.
Kamus (Yemende bir ehir bak.
Karna): 8.
Kartaca: 26.
Karya (Anadolu'da bir blge) :
26.
Karyeteyn (Nazala): 50.
Kasi olu Kehil olu Aiz: 37.
Kataban: 13, 24.
Katabanl lar: 10, 21.
Kauu (bir rk): 14.
Kavus (Kubad' n olu): 65, 67.
L
Lahm (kabile): 51, 52, 55, 57-59,
61, 150.
Lahnia Zu enatr: 14.
Lapidus: 39.
Lt (put): 19, 47, 96, 129.
Lazarev (Rus nrensi): 39, 50.
Leningrad: 39, 51.
Libyal tiicearlar: 25.
Lidya: 5.
Lihyaniler:
Liksor (Fasta bir ehir) : 26.
M
Maad (Hz. smailin torunlarndan): 8.
Maad (kabile): 66, 67, 70, 74, 150.
Maad o . Kunus: 55.
Maan ehri: 10, 139, 140.
Maconius (Odenat' n yeeni):
42.
Ma'di Kerib: 22, 67, 69.
Mahmud (Ebrehe'nin fili) : 18.
Mahzum (kabile): 75, 80, 110;
141.
Main devleti, Mainler: 10, 12, 14,
21, 27, 34, 37.
168
N
Nabat (devlet) : 46, 49, 56, 129.
Nabatl lar: 27, 33-37, 49, 54, 63,
128, 139.
Nabat harfleri: 128.
Nabonid (2. Babil k ran) : 5.
Nabukodonosor (Nabuhodonosor=
2. Babil kral ) : 5, 34, 47,
55, 83.
Nabu Polassar (2. Babil k ral ) :
5, 6.
Nadir (kabile) 83, 86.
Nadr (Kurey 'in baka ad ) : 75.
Nadr (tabip Haris b. Kelede'nin
olu) : 134.
Nahle: 144.
Nahor (Hz. Ibrahim'in karde i) :
72.
Naile (put): 94.
Nait (Yemende bir saray): 29.
Nasr b. Asm Leysi (yazda noktalamay yapan): 129.
Nasr oullar : 52, 55, 58.
Nasrullah Felsefl: 96.
Na- a-la (Karyeteyn) : 38.
Nastri: 63.
Natan (Nabat hkmdar ) : 35.
Nazala (Karyeteyn): 38.
Na-za-la ki (Karyetevn): 38.
Nmara ( ehir) : 56, 63.
170
Noeldeke: 53.
Nuh (peygamber): 2, 4, 7, 10.
Nuh Tufam: 71, 114.
Numan: 55, 57-59, 62, 67.
O
Odenat (Palmir k ral ): 40-42,
45.
Oktavyen: 39.
Orelyen: 43-45.
Ortaasya: 2, 3 .
Osman b. Affan (halife): 18, 29,
138.
P
Palmir (Tedmr): 38-41, 43-51,
61, 139.
Palmir kanunu: 39.
Palmirli 39.
Palmirliler: 37.
Partlar: 49.
Patris (Patrice): 46.
Pers Krfezi: 49.
Petra (Sela'): 10, 28, 34-36, 49,
50, 53.
Philby, H. : 71.
Pierre de La Vallee: 38.
Piyeri Selkiya (Pierie Seleucia):
48.
Pilinius: 8, 23, 27.
Plotin: 44.
Pompe: 39.
Prokop: 65.
Ptoleme: 35.
Ptoleme Filomater: 36.
Puzur i tar (bir tedmurlu): 38.
R
Ra (eski Msrn tanrs ) : 133.
Rakka ( ehir): 62.
Ra'le binti Amr (Hz. smailin kars ): 74.
Ramses III (Msr firavunu): 28.
Ratic (yer): 85,
Rebia (Amr o. Harise'nin o lu):
74, 75.
Rebia kabilesi: 97.
Resliler: 138.
Reydan ( ehir): 12, 13.
Rey de (saray): 29.
Reyhane: (Ebu Mrre Zu Yezen'-
in kars ) : 19.
Riam (tap nak) 96.
Ribal II (Nabat k ral ): 36.
Ridafe (makam): 58.
Rifade (dev): 78, 80, 81, 90, 105,
107.
Riyad ( ehir): 140.
Rizah b. Rebia: 77.
Rodos: 48.
Roma: 8, 24, 29, 34, 38-44, 46-49,
51, 53, 56, 62.
Romah: 45.
Romallar: 36, 39, 41, 83.
171
S
Sa'd (kabile): 81, 103.
Sa'd (put): 98.
Sadug-il (Hadramavt beyleri:nde:I) : 22.
Safiyye (Hadrami k z Haniflerden Zeydin kars ,): 148.
Safvan (Haris o lu) : 103 .
Safvan b. tImeyye b. Halef: 90,
111, 143.
Safvan o ullar : 78.
Sahba binti Harb b. V neyye: 128.
Sahr ( air Hansa'n n karde i) :
136.
Sibe: 126.
Said b. Zeyd: 146.
Sa,kifliler: 19, 116, 142.
Sa'lebet l-Anka, U. Amr b. A.mir:
52.
Salmanasar I (Asur k ral ): 5.
Samaritenler: 54.
Sam (Nuh peygamberin olu) : 2,
10
Sameriye (Samarie): 5, 6.
Samiler: 47.
Samuel (Yahudi air) : 68.
San'a 8, 18, 23, 27, 29, 50, 96, 139.
Sara. (Hz. brahimin kar s ) : 73.
Sarazenler: 22.
Sard ( ehir) : 50.
Sargon ( arrukin, Akad imp.) :
3, 4.
Sargon II (Asur kral ): 5, 6, 11.
Sarvah (Sebal larn ba ehri) :
12.
Ssaa: 123 .
Sasaniler: 19, 20, 41. 49, 54, 55.
56, 59, 62, 64, 67, 68.
Satih (Kahin): 132.
Sayda ( ehir): 6, 25.
Saydahlar: 26.
Seba' (Abd ems, Ye cub'un olu): 10.
172
140.
Sleyman kanuni: 84, 85, 114.
Smer (Smerler): 1, 3, 4, 7, 8,
22, 33, 62, 72, 129.
Smeyye Hatun: 120.
Sryani: 7, 128.
T
Ta-ad-me-er ki (Tedmur): 38.
Talib (kabile): 67, 68, 97.
Taut (tap naklar): 95.
Taif ehri: 19, 50, 70, 87, 89, 97,
100, 116, 134, 137-144, 154.
Taiz (yemende bir ehir): 138.
Ta'leb (tanr ): 31.
Tareh (bak. Azer): 71.
Tarsus: 41.
Tartessos (ispanyada bir ehir):
26.
Tenuh (kabile): 51 .
Teodos II: 45.
Teofanes (tarihi) : 17.
Terah' (Hz. brahim'in babas .
bak. Tareh): 4.
Tevrat: 1-4, 71 .
Teym (kabile): 75, 109, 113, 123,
143.
Teyma (vaha): 49, 68.
Teym oullar : 80.
Teymullah: 122.
Teym r-Rebab (kabile): 134.
Tiber (imparator): 36.
Tifha sava : 58, 59.
V
Vadii Musa: 36.
Vadi l-Kura: 36, 83.
Vadiylkebir (ispanyada) : 26.
Vahriz (Iranl kumandan): 20.
Vil oullar : 97.
Vak'ai Smeyr: 85.
Vakdi: 142.
174
Iv
Wincler: 9.
Waddington: 39.
Y
Zenire: 120.
Zenobi (Zeyneb): 46.
Zerdt: 67.
Zevs: 47.
Zeyd (Iranl vali): 58.
Zeyd b. Amr: 146, 148, 150.
Zeyd b. Har!se: 143.
Zeyd olu Amr: 148.
Zeyd olu Adiyy: 57.
175
176
DZELTMELER
Satr
Doru
Yanl
1
16 kalk ki
4 A. 1 Mehrin Htem
6
6 Araplar ve Hititler
7 A. 9 Muhammed, Mebruk
7 A.15 Muhre dilleri
3 siyaysi
9
10
2 dvamn da
10
4 yeen
12 A. 7 Bu sed
kald ki
Mehrin; Htem
Araplar ve Hititleri
Muhammed Mebruk
Mehre dilleri
siyasi
devamn da
geen
Bu seddin
19
19
53
55
65
A. 2
A.18
2
10
3
Sefyan
Hebelilerin
sanucu
yklmas
Mezdek
Seyfan
Habelilerin
sonucu
ykmas
Mazdek (baka yerlerde geenler de bu ekilde dzeltilmeli).
87
91
92
95
100
101
103
118
20
20
20
9
A. 5
11:
A.10
12
grdmz
heykelin
akrtrmakla
Mekkeden ba ka
Aarplar
Macenne
Sfeliler!
idtikb
g3rcn mz
heykeli
kartrmakla
Kbeden baka
Araplar
Mecenne
Sfeliler!
irtikb
121
125
125
125
A.12
8
19
21
yerle tik
Aarap
l gmme
yerleik
Arap
l gmme
127
129
129
130
12
9
10
5
zgiler
hareketsiz
hareketlenmesi
ncun'un
izgiler
harekesiz
harekelenxnesi
ncum'un
130
130
130
134
11
17
18
21
28 yldz nsebep
ese nyele
"cenup" yeli"
Aaraplarn
28 yldzn sebep
esen yele
"cenup yeli"
Araplarn
ff
P,
ANADOLU
e.
AfePn
h'aCep
ske n6jer o
Ani-akT
Btzyrul54.4
flakka
HAR TASI
,5,'neJr /s,
o
Padre,1 (,7
s
Numan
0.141ins s
;v6,
ARAB STA N
kt>.
srat
o
Harran
Sahra 861yes
us u l
a Rey
Desmsover
c>ledrow
4>gial6ek
Akki
Sorra
tisc.Wer.
Kum
h'emed:4
(P :/"7"-)
r3
/41:;Fy.P. s, f /2,5"o o, oo e
NehaVena'
Ce/u/aBaolae/
ediym
y5a n
Sur
dias an
24,sh e n
Ye`
Yale
Gazze
o
rel<
Ari
W-1 apur
Sele (Pek.
EhvJz
Ela n
liwneyn tc)
ra.
e*4
Pe sepchs
41a86
Du.'"eL"I Cen41
Nefud /
Tebtik ,
Medya
o>
ara
esciinj S.i/ 4
(Er Ii:er)
O>
vicl i; I- kur
K6,
G.4 1
P?,
ay6er
o
a F
Kohl
elycla
.0uha
,a
Yenbu
f'
fr
07 eyna
\.
,3
u,s4
yag
P.
Medifie'
4ney
e<<
Su4r
&dr
Bar .7,
hicceleybi
Z
C olole
e.gs
"f'AA3
B F q 3
\
ekke
;
- kab'O'es+
c rar
..r
R ub
12'
Art
flucley.e
C/61/- //c7c/
/7; <4
Nk e'\''' Zer6?,
5ana
,5 i hr
ABE STAI
r<Ne'
Aden
Hazrlayan :Dr. Ne e t