D01777c8s20y2004.pdf 24.02.

2010 16:59:37 Page 93 (1, 2)

EKEV AKADEM DERGS Yl: 8 Say: 20 (Yaz 2004)_..;...._ _ _ _ __

177

"HADSLERN TARHE ARZI"NIN UYGULAMADAKi

BAZI PROBLEMLER
(Hz. Aie'nin Evlilik Ya rneklennde Bir nceleme)
Seluk COKUN(*)

zet
Bu makalede, s lhat tesbiti amacyla uygulanan metin tenkidi kriterlerinden biri olan
"Hadislerin tarihe arz" prensibi ve onun uygulamadaki baz problemlerine deinilmi
tir. Bu balamda, "tarihe arz"zn ne anlama geldii, tarihe arzda hangi kaynaklarn esas
alnaca ve bu .kaynaklarn gvenilirlikleri, sz konusu kaynaklarda para halde rivayet edilen hadis metninin btnletirilmesi, bu btnln birbirinden farkl dier tarihi riviiyetlere arz, bu esnada karlalan baz problemler ve nihayet tarihi rivayetlerin
okunmas ve tarihlendirme tercilleri ile ilgili farkl yaklamlar, rnek bir hadis zerinde uygulamal alarak gsterilmektedir.
Anahtar Kelimeler: Arz, Hadis, Tarih, Hz.

Aie,

Evlilik ya.

S ome Practical Problems conceming the Historic{ll Referencing of the Hadith

(A Study in the Case of Marriage Age of Hz. Aie)
Abstract
This study examined the prinoiple of histarical referencing of the hadith, one of textual criticism criteria used to employ to determine authenticity, and some practical problems relating to this principle. In this context, what historical referencing means, which
resources will be taken as basis in histarical referencing, the reliability of such resources, the unification of the fragmented hadith texts related in these resources, the comparison of such unified texts with other different histarical texts, some problems encountered in these comparisons, and the different approaches to the reading and dating of his~
tarical hadiths are shown practically on a sample hadith.
Key Words: Referencing, hadith, history, Hz.

Aie,

marriage age.

*) Yrd. I?o. Dr., Atatrk niversitesi ilahiyat Fakltesi, Hadis Anabilim Dal.
(e-postj: scoskun@ atauni.edu. tr)
/.

D01777c8s20y2004.pdf 24.02.2010 16:59:37 Page 94 (1, 1)

178 / Yrd. Do. Dr. Seluk COKUN----EKEVAKADEM DERCS

Giri

Bir adan tarihin konusu, dier adan kaynai dururnundaki hadislerin tarihle ili
kisi, son derece girift bir durum arz etmektedir. Bu iliki, klasik hadis almalarnda, daha ok sbfit ve delalet/anlama aamasnda gndeme gelmitir.
Sbfit aamasnda tarihten, sened ve metin tenkirlinde istifade edilmitir. Sened tenkidinde; ravilerin adlHet ve zabt sahibi olup olmadklan I, birbirleriyle rnlakl2 veya rnuasr3 olup olmadklan (ittisal) aratnlrken byk oranda tarihten yararlanlrntr4. Bu
duruma, bazen "bir hadis eseri ierisinde yer alan "rna'rifet tevfuihi'r-ruvat"5 gibi konu
balklaryla, bazen de "tarih" adyla balayan; "Tarfhu'r-Ruvat", "et-Tarihu 'l-Kebfr",
"et-Tarihu's-Safr", "Tarihu Badtid", "Tarihu Dmek", "Tarihu Crcan" gibi eserlerle vurgu yaplmtr. Bu eserlerde sz konusu yerlerin tarihlerinden ok, genellikle ravllerin doum lm tarihleri, geni kimlik bilgileriyle, cerh ve ta'dll bilgileri sunulmu
tur>.
Sbfit aamasnn ikinci aya olan metin tenkirlinde ise, sened asndan sahih olduu belirtilen hadis metni, ten7 on yediye8 kadar karlabilen metin tenkirli kriterleri-

ne arz edilerek, shhati konusunda daha gvenilir bir kanaate

ki "tarihe arz" bu kriterlerden sadece bir tanesidir.

ulalrnaya allmaktadr

Metin tenkirli aamas "anlarna"dan hali olmarnakla beraber, "anlam'' youn olarak
delalet aamasnda aratnlr. Burada, sahih kabul edilen bir hadisin, tarihi bilgiler de
kullanlmak sureliyle na:.l anlalaca zerinde durulur. Bu aamann unsurlanndan birisini, sz konusu hadisin rnensfih olup olmadn tespit etmek oluturmaktadr ki, burada tarihin kronoloji/takvirn tarafndan istifade edilir9. Bu aamadan sonra ise, tarihin
geni anlam esas alnr ve her trl tarihi bilgi "anlam" anlamak iin kullanlabilir.
Bu makalede, sadece tespit aamasnn bir kolu olan "metin tenkidi" ksmnda kullave "hadislerin tarihe arz" diye ifade edilen kriterin, uygulamadaki problemlerin-

nlan

I) Bkz. Hatib ei-Badiidi, el-Kifayefi limi'r-Riviiye, Thk. Ebil Abdillah-brahim Hamdl, ei-Mektebet'l-lmiyye, Medlne, Tsz. s. 53, 78-92, 152,158, 242.

2) Geni bilgi iin bkz. es-Suyilti, Celatuddin, Tedrlbu't-R.vi, Thk. Ahmed mer Ha;im, Daru'l-Kitabi'l.-Arabi, Beyrut 1989, s. 177 vd.; bn Hacer ei-Askalaru, Nuhbet'/-Fiker, Daru hyru't-Turasi'I
Arabi, Beyrut Tsz., s. 229.
3) Bkz. Hatib el-Badadi, a.g.e., s. 421; bn Hacer, Nuhhet'l-Fiker, s. 229.
4) Uygulamadaki bu gereklik, bazen ifade de edilmitir. rnein Tirmizi, /tel' inde; le!, Ri cal ve Tarihle jlgili bilgileri, tarih kitaplanndan aldn ifade etmektedir. (Tirmizi, Muhammed b. sa, Kit.bu'l-1/el, Thk. Kemal Yusuf el-Hilt, Daru'l-Fikr, Tsz. s. 693 (Siinenu't-Trmizi'nin sonunda, V, 692715).
5) bn Saliih, Mukaddimetii lbni Sa/ah fi Ulumi'l-Hadls, Daru'l-Ktbi'l-lmiyye, Beyrut 1978, ss.
189-193.
6) Bu tr eserler iin bkz. Uur, Mcteba, Hadis ilimleri Edebiyat, TDV Yay., Ankara 1996, ss. 222-229.
7) Bkz. ed-Dmeyni, Msfr b. urmullah, Hadlste Metin Tenkidi Metodlar, ev. lyas elebi-Adil
Bebek Ahmet Ycel, Kitabevi, st 1997, s. 54-95.
8) Bkz. Krbaolu, M. Hayri, Alternatif Hadis Metodolojisi, Kitabiyat, Ankara 2002, s. 185-334.
9) Geni bilgi iin bkz. Kokuzu, Ali Osman, Hadiste Nasih-Mensuh Meselesi, MF Vakf Yay., st.
1985.
.

D01777c8s20y2004.pdf 24.02.2010 16:59:37 Page 94 (1, 2)

"HADSLERN_TARHJI ARZI'NIN UYGUf.:.AMADAK BAZI.

PROBLEMLERI (Hz.
den

Aie'nin

Evlilik

Ya

Omekleminde Bir Inceleme)

179

bazlanna deinilecektir.

yanda

da

evlendiini

Uygulama, Hz. Aie'nin 6~7 yanda nikahlandn, 9~10

ifade eden bir hadis mekleminde sunulmaya allacaktr.

1. Hadislerin Tarihe Arznn Anlam

Lgatte; bir eyin haline bakmak, bir byk zata takdim etmek, sunmak, ref' etmek,
. gstermek, bildirmek, izhar etmek anlamianna gelen "arz" lO, hadis ilminde; bazen, ravinin hocasna, onun hadislerini okuyup sunmas (arzu'l-kr'aat)ll, bazen talebenin kitabn hocasna sunmas (arzu'l-mnavele)l2, bazen istinsah edilen birnshann asi nshaya sunulmas (mu'araza)l3 ve bazen de hadislerin Kur'an'a sunulmas (arzu'l-hadis
ale'l-Kur'an)l4 manalannda kullanla gelmitir.
"Arz"n kullanld

bu terkipiere dikkatlice bakldnda; llemen hepsinde haditest etmek amacyla otoriteye sunulmas ve otoritenin onaynn alnmas arzulanmaktadr. Buna gre arz ileminin unsurlanndan biri, gvenilirlii onayiatlmak istenen hadis/hadisler; bir dieri de, bunu onayiayacak olan otoritedir.
Bu durumda, arz edilecek haber/haberler, gvenilirlik vizesi alabilmek iin otoriteye
muhta ve otoritenin dfinunda.grlmektedirler. Bununla beraber, otorite olarak grlen
merciin gvenilirlii konusunda emin olunmaldr. Bu anlaya gre, "Hadislerin tarihe
arz" ifadesinin arka plannda, tarihin hadislerden daha gvenilir olduu, bunun iin sl
bati konusunda emin olunmak istenen hadislerin, bu otoritenin onayna sunulmas fikri

. sin/hadislerin

gvenilirliini

yatmaktadr.

Tarih; geni anlamda; gemite meydana gelen olayiann ve yapla ilerin tml5 bu
ynyle de, insanln hal tercmesi, dnce ve uygarln genel panoramasl6, dar anlamda ise; daha ok "takvirnlkronoloji"l7 manasma gelmektediri S. Bu anlaya gre Hz.
Peygamber, belirli bir mekanda ve zamanda yaam taribi bir ahsiyet olmakta, bunun
lO) Ahmed b. Ffuis, Ebu'I-Huseyn, Mcmel'l-Lua, Thk. Zheyr Aldulmuhsin Sultan, Messeset'rRisale, Beyrut 1986, 2.b., III, 659; bn Manzur, Lisiinu'l-Arab, Dfuu Sadr, Beyrut 1990, VII, 166167; Asm Efendi, Kiimus Tercemesi, Bahriye Matbaas, 1305, 11,1266; emseddin Sfuni, Kiimus-i
Trki, Ikdam Matbaas, Dersaadet 1317, s. 932; Develliolu, Ferit, Osrnanlca TrkeAnsiklopedik
Lgat, Aydn Kitabevi, Ankara 1984, s.50.
ll) Bkz. er-Ramehurmuzi, Hasan b. Abdirrahman, el-Muhaddisu'l-Fiisl Beyne'r-Riivt ve'l-Vii'i, Thk.
Muhammed Accac el-Hatib, Daru'I-Fikr 1984, 3.b., s. 423,424; es-Suyuti, Celiiluddin, Tedrtbu'rRiiv!fi erizi Takr!bi'n-Nevevl, Thk. Ahmed, mer Hfiim, Daru'I-Ktbi'1-Arabi, Beyrut 1989, Il,
12; Koyiit, Talat, Hadis Terimleri Szl, Rehber Yaynclk, Ankara 1992, s. 41-42;Aydnl,
Abdullah, Hadis /stlalzlar Szl, Tima, st. 1987, s. 36.
12) er-Ramehurmuzi, a.g.e., s. 436; es-Suyuti, a.g.e., Il, 44; Koyiit, a.g.e., s. 46; Aydnl, a.g.e., s. 36.
13) Bkz. Hatib el-Badadi, a.g.e., ss. 237-241; el-A'zami, Muhammed Mustafa, Driisiitfi'l-Hadtsi'n
Nebev!, ei-Mekteb'I-sliimi, Beyrut 1992, II, 364 vd.
14) es-Suyuti, Miftiilzu'l-Cenne, ei-Cfuni'atu'I-slfuniyye, Medine 1399, 3.b., s. lO; ei-Beyhaki, Ahmed
b. Huseyn, el-Kriiatu Halfe'l-lmiim, Daru'I-Ktbi'I-lmiyye, Thk. Muhammed es-Sa'id b. Besyi1i Zali11, Beyrut 1405, s. 203.
15) Uar, alin, Insann Yeryz Maceras, Gelenek Yay., st. 2002, s. 39,74-75.
16) Hizmetli, Sabri, slam Tarilzilii zerine, DB Yay.,Ankara 1991, s. 8.
17) een, Ramazan, Mslmanlarda Taril-Corafya Yazcl, SAR Vakf Yay., st. 1998, s. 10.
18) Tarih tanmlamalaryla ilgili olarak bkz. bn Manzi1r, a.g.e., III, 4; er-Razi, Muhammed b. Ebi Bekr,
Mulztiirt's-Slziilz, Mektebet Lbnan, Lbnan 1992, s. 5; el-Ayni, Bedruddin, 'Umdet'l-Kiirt er
Ju Salz'il;i'l-Buliir!, Daru'I-FikrTsz., XVII, 66; Hizmetli, a.g.e., s. 2-7

D01777c8s20y2004.pdf 24.02.2010 16:59:37 Page 95 (1, 1)

180 1 Yrd. Do. Dr~ Seluk COKUN-----EKEV AKADEM DERCS

uzants olarak onun hayatndaki her ey (sz, fil, takrir) baka bir ifadeyle "hadis" di-
ye adlandnlan haberler, bir ynyle tarihi olmakta ve tarihin konusu ierisinde yer almaktadr.

Klasik kaynaklarda, daha ok mevzfi'at kitaplarnda, bir haberin Hz. Peygamber'e ait
anlama kriterleri arasnda saylan, hadisin uydurma olduunu gsteren "karineler"l9 veya "sahih ahidler"den20 biri olarak kabul edildii anlalan "tarihe arz" uygulamas, son zamanlarda bu isimle adiandnimaya balanrntr21. Btn bu kullanm
larn temelinde..hadisin sahih veya uydurma oiup olmadn tespit etmek arzusu yatmaktadr. Dolaysyla bir metin tenkidi kriteri oian tarihe arz, anlamadan uzak olmamakla beraber, ncelikle hadisin shhatini ilgilendiren bir metot olarak alglanm grnmektedir.

olmadn

Tarihe arz uygulamasnda; sz konusu metnin "tarihi bilgiler"e veya "tarihi gerekler"e "uygun" veya "aykr" olup olmad aratnlarale tespit edilmeye allr. Buna
gre, bir hadisin "tarihe arz" ile u drt uygulamadan biri veya birka anlalmaktadr:
Aratnlan hadisin "Tarihi gerekiere uygunluu"22, "Tarihi gerekiere ayknl"23,
"Tarihi bilgilere uygunluu" ve "Tarihi bilgilere aykrl"24. Bu bak alanndan herhangi biriyle yaplan arz uygulamasyla varlacak shhat deerlendirmesinin; dierlerin
den farkl olaca kuvvetle muhtemeldir. rnein, Hz. Aie'nin evlilik yandan bahseden ri vayetin shhati aratnlrken, onun arz edildii eyin "tarihi gerek" mi, "tarihi bilgi" mi olduuna karar verilmelidir. Zira her "tarihi bilgi"nin, "tarihi gerek" olduu sylenemez. Ayn ekilde, aranan eyin "uygunluk" mu, "ayknlk" m olduu, tarihe arzda
heli~denmesi gereken dier bir konudur. Tarihi bilgilere veya gerekiere uygun olan baz rivayetler sahih hadis olabildii gibi, bazlar uydurma olabilir. Ancak tarihi gereklere aylan hibir haber sahih olamaz. Bu durumda, hadisin Hz. Peygamber'e aidiyetini
tespit iin metin tenkidi aamasnda kullanlan "tarihe arz" uygulamasnda, onun "tarihi
gerekiere aykr olup olmad" aratnimaldr ki, klasik kaynaklar genelde ayknl
aramlar ve onun iin sz konusu uygulamaya daha ok mevzfi haberleri tespit eden
eserlerde yer vermilerdir25. Buna ilaveten metin tenkidi aamasndaki "tarih", sadece
kronoloji!takvim bilgileri anlamnda grlnemeli, kapsamna zaman ve mekan bala
rnndaki ilgili btn tarihi olaylar dahil edilip deerlendirilmelidir26.
19) Bkz.
Kayym el-Cevziyye, el-Mentru'l-Munif fi's-Sahlhi ve'd-Da'if, Thk. Abdulfettah Ebu
Gudde, Mektebet 'I-Matbu' ati 'l~slfuniyye, 1970, s.1 02-103; Aliyyu '1-Kli.ri, el-Esrfiru '1-Merjfl 'a
fi'l-Ahhfiri'l-Mevzfl'a, Thk. Muhammed Ltfi es-Sabba, el-Mektebet'I-isliimi, Beyrut 1971, 3.b.,
s. 418,450.
20) Aliyyu'l-Kliri, a.g.e., s. 425-426.
21) Bkz. ed-Dmeyi, a.g.e., s. 158; Yldnm, Enbiya, Hadis Problemleri, Rabet Yay., st. 2001, 2.b.,
s. 189.
22) Bkz. Krbaolu, a.g.e., s. 229.
23) Bkz. Polat, Selahattin, "Hadiste Metin Teniddi III", EIF Dergisi, Say: 8, Kayseri 1992; Yldnm,
a.g.e., s. 189.
24) ed-Dmeyi, a.g.e., s. 158.
25) Mesela-bkz. bn Kayym el-Cevziyye, a.g.e., s.102-03; Aliyyu'l-Kliri, a.g.e., s. 425-426.
26) Bu konuda Abdulazim ed-Deyb gzel bir rnek sunmutur (Bkz. Abdulazim ed-Deyb, "Zbeyr b.
Avarn es-Servet ve's-Sevre", Havliyyet Klliyyeti'-eri'a ve'd-Dirfis.ti'l-lslfimiyye, Say:3, Katar 1984).

1_

D01777c8s20y2004.pdf 24.02.2010 16:59:37 Page 95 (1, 2)

"HADSLERN_TARHfi ARZI'NIN UYGUf.:.AMADAK BAZI_

_
PROBLEMLERI (Hz. Aie'nin Evlilik Ya Ornekleminde Bir Inceleme)

Bl

Bu genel ereveye gre tarihe arz; sened asndan sahih olduuna karar verilen bir
hadisin, metin asndan tarihi gerekiere aykn olup olmadn aratrmak, ayknlk
tesbit edildiinde de uydurma olduuna hkmetmek amacyla uygulanan bir metin tenkidi kriteri olmaktadr. Ancak bu kriterin, anlamadan bamsz bir tarzda uygulanmas da
mmkn grnmemektedir.

2. Tarihe Arzda Kaynak Problemi

Arz uygulamasida esas alnacak tarihi gerekler, ancak sz konusu gereklikten
bahseden kaynaklar vastasyla tesbit edilebilir. Bunlar, ilk dnemlerde hadisi rivayet
eden raviler; baka bir ifadeyle szl kaynaklar iken, bu ahsiann verdii bilgilerin yazya geirilmesiyle yazl kaynaklar haline dnmtr. Bugnk aratrmacilann tarihi gerekleri tesbit iin bavuraca kaynaklar, ancak bu yazl kaynaklar olacaktr. Bu
manada, slam tarihiyle ilgili yazl kaynaklann banda, hadis eserleri ve tarih kitaplannn geldii realitesi hatrlandnda, tarihi gerei tesbit etmek iin, ncelikli olarak bu
kaynaklardan hangisinin esas alnaca problemi ortaya kmaktadr. Bu konuyla ilgili
olan dier bir problem ise; bu kaynaklann sunduu, ayn konuyla ilgili ama birbirinden
ok farkl rivayetlerden hangilerinin daha gvenilir olduunu tesbit etmektir.
Rivayeti kimlii asndan Tarih27 ile Hadis28 ortak grnm arzetmekte, bundan
dolay bu ikisinin sunduu bilgi eidini birbirinden ayrabilmek olduka g grnmektedir. Bununla beraber, bir aynm yapmak isteyenler; "Muhaddisler, fkhi ve ahlaki prensipleri ihtiva eden rivayetlerle, tarihiler ise, hadisleri detayl ve dzenli biimde anlatan
rivfiyet!erle ilgileniyorlard" 29 eklinde bir genelierne yapabilmilerdir. Aslnda, Hz.
Peygamber'in sz fiil ve takrirlerine amil olan Hadis ile, nceleri Siyer ve Meiizi diye ifade edilen, Hz. Peygamber'in hayat ve buna bal olarak savalan eklinde anla
lan slam tarihinin30 alma alanlan ayndr. Bu adan, slam tarihinin en bataki kaynaklan arasnda Kur'an ve Hadis zikredilmi31, hatta baz tariliilere gre "Tarih, hadis
ilimlerinden bir ilim" olarak nitelendirilmitir32. Bu noktadan bakldnda, hadislerin
bir ynleriyle tamamen tarihi bilgiler olduu o;taya kmaktadr. Buna ilaveten, hadis
eserlerinde dorudan doruya tarihi bilgiler sunan Enbiya33, Siyer34, Meniikb35, Mea
zi36 gibi blmler bulunmaktadr ki, tarih kitaplan da sk sk onlardan bilgiler iktihas et27) een, a.g.e., s. ll.
28) 'farih ve Hadis Metodunun mukayeses iin bkz. Polat, Selahattin, "Hadiste Metin Teniddi 1", EIF Dergisi, Kayseri 1989, ss.ll3-130.
29) Seyyide smail K.if, Islam Tarihinin Kaynaklar ve Aratrma Metot/an, ev. Mehmet eker-R
za Sava-Ramazan imek, l-Vak. Ltd. ti. Yayn, zmir 1997, s. 35.
30) Ahmed Emin, Duha'l-lsliim, Mektebet'n-Nahdati'l-Msriyye, Kahire Tsz., II, 319.
31) Bkz. Sezgin, Fuad, "slam Tarihinin Kayna Olmak Bakrnndan Hadisin Ehemmiyeti", Islam Terkikieri Enstits Dergisi, st. 1957, Cild: II, Say: 1, ss. 19-36; Seyyide smail K.if, a.g.e., s. ?8;
Umeruddin, Tufeyl, "Siyer-i Nebi'ye Yeni Bir Bak", Snnetin Dindeki Yeri, Ensar Neriyat, lst.
1997, s. 506; Hizmetli, a.g.e., s. 45.
32) Sezgin, a.g.m. s. 19 (es-Sehavi, el-'lan bi't-Tevbih, s. 44'ten naklen)
33) Bkz. Buhan, Enbiya (IV, 104).
34) Danmi,Siyer, (II, 214); Tirmizi, Siyer (IV, 119).
35) Buhan, Menakb, (IV, 153, 221); Tirmizi, Menakb (V, 583).
36) Buhan;;Meazi (V, 2).
j

D01777c8s20y2004.pdf 24.02.2010 16:59:37 Page 96 (1, 1)

182 1 Yrd. Do. Dr. Seluk COKUN----EKEV AKADEM DERCS

mi,

hatta, zaman zaman rivayeti hangi hadis eserinden

aldkJanna

da

iaret etmiler-

dif37.

Bu durumdan hareketle, hadislerin "tarihi gerekiere arz" esnasnda, Kur'an'n suntarihi bilgilerin mi, hadislerin sunduu tarihi bilgilerin mi, tarih kitaplannn sunduu tarihi bilgilerin mi, yoksa her nn sunduu tarihi bilgilerin mi esas alnaca, "tarihe arz" metodunun nemli problemlerinden birini oluturmaktadr. Eer bu uygulamada, Kur'an ve hadis kitaplannn sunduu tarihi bilgiler de kullanlacaksa, bu takdirde tarihe arz; "Kur'an'a arz" ve dier "hadislere arz" ilemini de kapsayacak ekilde kullanlm olacakti. ayet, sadece tarih kitaplannn sunduu bilgilerle yetinilecekse, sz konusu metodun ad, hadislerin "tarihe arz" deil, "tarih kitaplannn sunduu bilgilere
duu

arz" olacaktr.

Yukanda deinild gibi, "Tarihe arz"n kabul edilip uygulanmas, hadislerin kabul
veya reddi konusunda tarihin bir otorite olarak grld anlarnma gelmektedir. phe
siz tarih, insan doruya gtren bir ldr. Ancak hadisiere muhalif olan tarihi malumatn kesin doru olmas gerekir38. Hadislerin arz edilecei tarihi malumatn bizzat kendisinin gvenilirlii, elde edilecei kaynaklar ve bunlarn gvenilirlikleri bu konuyu
oluturmaktadr. Bu adan dikkat edilmesi gereken noktalardan biri; "tarihi bilgi"nin,
"tarihi gerek" olup olmadn tespit etmek olmaldr. Tarihi sre ierisinde, hadis kitaplarnn sunduu tarihi bilgilerin mi, tarih kitaplannn sunduu tarihi bilgilerin mi daha gvenilir olduu tartlagelmitir. Bazen, hadis kitaplan tarihi bilgilere aykn rivayetler ierdii gerekesiyle eletirilmi39, b:w:r de hadis kitaplarnn sunduu tarihi bilgilerin tarih kitaplanndan daha gvenilir olduu iddia edilmi40, bu yzden de tarih kitaplar eletirilmitif41. Aynca, ayn tarihi olayn farld blrrilerinin gerek hadis, gerekse tarih eserlerinde zaman zaman para rivayetler halinde yer ald gerei hatrland
nda, bunlarn yeniden btnletirilmesi problemi ortaya kmaktadr.
rnein sadece bir rivayetten hareketleAhmed Emin, Buhfui'nin Sahfh'indeki, "Yz
yl sonra yer yznde nefes alan hibir canl kalmaz"42 had1sini tarihi gereldere uymad iin tenkit etmitif43. Halbuki Sallh'in baka bir yerinde baka bir varyanda ve bu
hadisi erh eden bir rivayet44, sz konusu mkili zmektedir. Hadis yledir: "Yz yl

sonra bugn nefes alanlardan (hayatta olanlardan) hi kimse kalmaz"45. Bu durumda ha37) Mesela Bkz. bn Keslr, Ebu'I-Fida smail, es-Siret'n-Nebeviyye, Thk. Mustafa Abdulviihid, Daru'l-Ma'rife, Beyrut 1976, Il, 139, 140, 246.
38) ed-Dmeyni, a.g.e., s. 159.
39) Ahmed Emin, Fecr'l-islam, Diiru'I-Kitiibi'I-Arabi, Beyrut 1969, IO.b., s.l03-104; Krbaolu,
a.g.e., s. 279 vd.
40) Bkz. Umeruddin, ag.m., s. 508-510
41) Muhammed b. Ebi Bekr, Haiyet bni'l-Kayym, Diiru'l-Ktbi'l-lmiyye, Beyrut 1995, 2.b., Il,
300; een, a.g.e., s. 12; Hizmetli, a.g.e., s. 53.
42) Buhan, lim, 41 (1, 37), Meviikt, 20 (1, 141).
43) Ahmed Emin, Fecr'l-islfim, s.l03-104.
44) Hekim, Muhammed Tahir, Snnetin Etrafndaki phe/er, ev. Hseyin Aslan, Pnar Yay.; st
1985, s. 162.
45) Buhiirl, Meviikt, 40 (1, 139).

D01777c8s20y2004.pdf 24.02.2010 16:59:37 Page 96 (1, 2)

"HADSLERN TARHE ARZI'NIN UYGULAMADAKi BAZI

PROBLEMLER (Hz. Aie'nin Evlilik Ya mekleminde Bir nceleme)- 183

dis, tarihi gerekiere ay kn olmamaktadr. l)olaysyla bu aamada yaplmas gereken en
uygun uygulama, nce tarihe arz edilecek olan metnin farkl paralannn btnletiril
mesi, daha sonra da bu btnn dier tarihi gerekiere arzedilmesi olacaktr.
Burada; son dnemlerde ifade edilen "btncl tarih (historia total)"46 anlaynn da
destekledii gibi, her iki kaynan sunduu bilgilerin, nce kendi ilerinde btnletiril
mesi, daha sonm her iki kaynan sunduu btnlkler mukayese edilerek, arzedilecek
metnin ortaya konulmas gerekmektedir.

Temel Hadis Kaynaklarmda Hz. Aienin Evlilik Yandan Bahseden Rivayet

lk defa er-Rehl b. Habib'in (.l75-1801791-796) Msned'inde41, daha sonra, msned48, musannef49, cami' ve snen50 tarz bir ok eserde yer alan bu hadis, bizzat Hz.
Aie'den rivayet olunrnutr. Ondan; Urve, Esved, Abdullah, Ebii. Ubeyde ve Cabir b.
Zeyd rivayet etmilerdir. Hadis daha ok, Hz. Aie'nin yeeni Urve kanalyla intiar etmitir. Urve'den, ez-Zhri ve olu Hifun, Hifun'dan da; Ebii. shak, Ali, Ca'fer, el-Humeydi, Sfyan, Vheyb, Abdurrahman, Ebu sfune, Ebii Mu'aviye ve bakalan rivayet
etmilerdir. Hz. Aie' den rivayette bulunan Abdullah, E bil Ubeyde ve Cabir' den, Ebu s
hak ve er-Rebi' kanalyla; el-Esved'den de, brahim kanalyla, rivayet edilmitir. Dolaysyla hadis eserlerinin rnek rivayeti dayandrd szl kaynaklar bu kiiler olmaktadr.

Hz. Peygamber'in Hz.

Aie

ile

szlennesi olaynn

arka plan, Ahmed b. Hanbel ta-

rafndan uzunca bir riviiyette anlatlmtr51. Burada sadece, Hz. Aie 'nin, nikfihh~nd

ve evlendii andaki yandan bahseden rivayetler, temel hadis kaynaklanndan hareketle

btnletirilrni bir ekilde sunulacaktr.
Aie yle demitir:
Ras1lullah beni alt veya yedi yamda iken Mekke'de nikah etti; dokuz yamda
iken de Medine'ye geldik ve benimle Medine'de zifafa girdi/evlendi. (Medine'de) Ben1'I-Hans b. el-Hazrec'in evine konuk olniutk. Ben bir ay stnaya ttldum. (Bu sebeple) saiann dkfd, nihayet saiarm (tekrar byyerek) omuzlarma indi. Derken
bana mm Ruman geldi. Ben kz arkadalarmla birlikte tahtaravalli oynuyordum. Ba-

46) Bkz. Carr, E.H.-Fontana, J, Tarih Yazmnda Nesnellik ve Yanllk, ev. zer Ozankaya, imge Kitabevi Yay., Ankara 1992, s.46.
j
47) er-Rebi' b. Habib, Msned, Thk. Muhammed dris-Aur b. Yusuf, Dfu'I-Hikme, Beyrut 1415 h., s.
210,285.
48) et-Tay1ilisi, Ebfi Dil.vud, Msned, Dfu'I-Ma'rife, Beyrut Tsz., s. 205; Ahmed b. Hanbel, Msned,
VI, 210-211; el-Humeydi, Ebfi Bekr Abdullah b. ez-Zbeyr, Msned, Thk. Habiburrahman el-A'zami, Dfu'l-Ktbi'l-iniyye, Beyrut Tsz. I, ll3.
49) Abdurrezzak, Ebfi Bekr bn Hernnarn es-San'iini, el-Musannef, Thk. Habiburrahman el-A'zfuni, elMekteb'l-slfuni, Beyrut 1972, VI, 162; bn Ebi eybe, el-Musanneffi'l-Hadls ve'l-Asiir, Dfu'I
Fikr, Beyrut 1994, VIII, 41.
50) Buhfui, Nik1il, 38,39 (VI, 134), Meniikbu'I-Ensar, 44 (IV, 251); Mslim, Nik1il, 69 (Il, 1038), 70,
72 (ll, 1039); Ebfi Dil.vud, Nik1il, 32 (1, 646); Nesl, Nik1il, 29 (VI, 82); bn Mace, Nik1il, 13 (1, 603).
51) Bkz. Ahi;ed b. Hanbel, Msned, VI, 210-211.

/.

D01777c8s20y2004.pdf 24.02.2010 16:59:37 Page 97 (1, 1)

184 / Yrd. Do. Dr. Seluk COKUN~.----EKEV AKADEM DERCS

na seslendi. Hemen yanna vardm. Beni ne yapacan bilmiyordum. Elimden tutarak,
beni evin kapsnda durdurdu. Nefesim kesilmi, heh heh diye soluyordum. Nihayet hz
l solumam zail oldu. Sonra biraz su ald, yzm ve bam sildi. mm Rumfu beni
bir odaya ald. Bir de ne greyin Ensar'dan bir takm kadnlarn huzurundaym. Kadn
lar: "Hayrl, uurlu ve mbarek olsun" dediler, beni selamladlar. mm Ruman da beni onlara teslim etti. Kadnlar bam ykadlar. Beni ekip evirdiler. Bir de Rasfilullah
kuluk zaman anszn kageldi. Kadnlar beni ona teslim ettiler52.

Temel slam Tarihi Kaynaklarnda Hz. Aienin Evlilik Yandan Bahseden

Rivayet
Temel slam Tarihi eserleri bu olay, bazen senedli rivayetlerle, bazen de senedsiz bir
nakletmektedirler. Senedli rivayetler incelendiinde, zellikle ilk ravilerin hem
hadis, hem de tarih eserlerinde byk oranda ortak olduu grlmektedir. Hemen hepsinde, rivayet dorudan veya dalayl olarak Hz. Aie'ye dayandnlmaktadr. Hz. Aie'den rivayet edenler arasnda; Ebu Ubeyde, el-Esved, ez-Zhri, Urve, Abdullah b. Urve bulunmaktadr ki bunlar, hadis kaynaklarnn rnek hadisi rivayet ettii ravilerdir. Bu
rivayetlerin byk ounluu ise Urve'ye dayanmaktadr. Urve'ye dayanan rivayetlerin
tamarn da Hiam b. Urve, Abdullah b. Urve ve ez-Zhri kanalyla yaylmtr53 ki, hadis kaynaklarndaki senedierin ou da bu yolla yaylmlardr. Urve dndan gelen rivayetlerin bir ksm; Hz. Aie_Ebfi Ubeyde_Ebfi sbftk54 senediyle, bir ksm da; Hz. Aie_el-Esved_brahim55 senediyle intiar etmitir ki bu senedler hadis kaynaklarnda da
kullamlnu~tr. Bu mukayeseden de anlald gibi, rivayeti!nakilci zellik tayan hadis ve tarih kitaplar, byk oranda ayn kaynak ahslardan beslenmilerdir.
ekilde

Tarih kaynaklarnda Hz. Aie'nin evlilik yandan bahseden rivayetlerin btnleti

ise yledir:

rilni ekli

Rasfilullah Aie'yi Mekke'de, evval veya zilka'de aynda nikahlad. O srada o; albir ocukt. Onunla evval aynda dokuz veya on yandayken Medine'de evlendi. Salar bym, tahtaravallide ocuklarla veya arkadalaryla oynuyorken dads veya bakalar ona gelip gtrmler, san ban dzeltmiler, ona rt vermiler, iyi dileklerde bulunarak Rasfilullah'n yanna vermilerdi. Aie Rasfilullah'n yannda dokuz yl kalm, Rasfilullah vefat ettiinde ise on sekiz yandayd56.
t/yedi yanda

-<-

52) Bkz. er-Rebi' b. Hablb, a.g.e., 210, 285; et-Tay1ilisl, a.g.e., s. 205;Abdurrezz1il<, a.g.e., VI, 162; elHurneydl, a.g.e., I, 113; bn Ebi eybe, a.g.e~., Il, 41; Ahmed b. Hanbel, a:g.e.,Vl, 118, 21 I; Bubari, Nik1il, 38,39 (VI, 134), Men1llabu'l-Ensar, 44 (IV, 251); Mslim, Nik1il, 69 (Il, 1038), 70,72
(ll, 1039); EbU Davud, Nik1il, 32 (1, 646); Nes, Nik1il, 29 (VI, 82); bn Mace, Nikah, 13 (1, 603).
53) bn Sa'd, et-Tabakatu'l-Kbra, DaruSadr-Dam Beyrut, Beyrut 1958, VIII, 58, 59, 60, 61, 62.
54) bn Sa' d, a.g.e., VIII, 60.
55) bn Sa'd, a.g.e., VIII, 60, 62.
56) bn shak, Muhanmed, Siret, Thk. Muhammed Hamidullah, Hiba Yaynevi, Konya 1981, s. 239;
bn Sa'd, a.g.e., VIII, 58, 59, 60, 61, 62; bn Hiam, es-Siretu'n-Nebeviyye, Thk. Mustafa Saka ve
dierleri, Daru hyai't-Turasi'l-Arabi, Beyrut 1971, IV, 293; et-Taberi, Ebfl Ca'fer Muhanmed b.
Cerir, Tiirihu't-Taberi, Thk. Muhanmed Ebu'l-Fadl brahim, Revai'u't-Turasi'l-Arabi, BeyrutTsz.,
Il, 398; bn Hibban, Ebfl Hatim Muhammed, es-Siret'n-Nebeviyye ve Ahbfiru'l-Hulefii, Tik. esSeyyid Aziz Bey, Messeset'l-Ktbi's-Selliyye, Beyrut 1987, s. 151.

D01777c8s20y2004.pdf 24.02.2010 16:59:37 Page 97 (1, 2)

"HADSLERN_TARH}J ARZI'NIN VYGUT:.AMADAK BAZI_

PROBLEMLERI (Hz.

Aie'nin

Evlilik

Ya Omekleninde

Bir Inceleme)

185

Bu rivayetlere bakldnda, verilen bilgilerin ana temasnn, hadis kaynaklarnn verbilgilerle ayn olduu grlmektedir. Esasen, ortak ravilerden (szl kaynaklardan)
elde edilen bilgilerin, yazl kaynaklarda da ayn muhtevay sunmas, tarih ve hadis eserlerinin, bir anlamda birbirlerini tamanladklinn gstermektedir. slam tarihiliinin,
"Siyer" ve "Meiizi" yazcl ile balad, Siyer ve Meiizl'nin kulland kaynaklar
nn da daha nce tedvin edilen hadisler olduu57, bu manada Siyer ve Meazinin hadisilikle i ie gelitii, bunlarn ilk yazarlarnn da hadisiler olduu, bu aamadan sonra
Tabakat ve Teracim kitaplarnn yazld58 hatrlanrsa, kaynak konusundaki bu durum,
daha iyi anlalacaktr.
dii

Binaenaleyh, tarihi gereklerin tesbit edilebilecei sz konusu iki kaynak (hadis-tagrnte farkl olsa da, ilk dnemlerdeki geliimi ve oluumu girift bir durum arz
etmi, daha sonra ayn disiplinler olarak kabul edilen bu sahalarn zellikle Hz. Peygamber hakknda sunduu bilgiler, ounlukla ayn szl kaynaklardan beslenmi, buna paralel olarak herhangi bir konuda genellikle benzer ierikte rivayetleri nakletmilerdir.
Buna gre, tarihe arz edilecek metin, her iki kaynan sunduu gvenilir rivayetler btnletirilmek suretiyle tespit edilmeli, daha sonra sz konusu btnlk, tarihi gereklere arz edilmelidir.
rih)

3. Tarihi Rivayetlerin Yapsndan Kaynaklanan Problemler

Arz edilecek metnin btncl bir tarzda ortaya konulmasndan sonra, sz konusu
metnin dier tarihi gerekiere aylur olup olmad aratnimak suretiyle shhati tespit
edilmeye allr. Ancak burada zellikle vurgu yaplan "tarihi gerek"in ortaya konulmasnda, tarihi rivayetlerin yaplarndan kaynaklanan baz problemler buhinmaktadr ki,
bunlann zmlenmesinde "anlama" da gerekli olmaktadr.
Genelde hadis eserleriyle ortak muhtevaya sahip olmalarna ramen, tarih kitaplannn olayn arka pliinn ve geliimini teferruatyla anlattklar, hatta, temel hadis eserlerinde nadiren yer verilen baz hususlara dair onlarn teferruatl ve birbirlerinden farkl bir
takm rivayetleri btncl bir tarzda muhtevi olduklar grlmektedir. Bu durumu, erh
eserlerinde de grmek mmkndr. ster tarih, isterse hadis erhi olsun, ayn eserde, bir
olayla ilgili olarak sunulan birbirinden farkl rivayetler ve tarihlendirmeler, tarim bilgilerin, bir elemeden geirilnesi zamretini dourmaktadr. Bu yapdaki rivayetleri eleme,
ya da tarihi gerei ina srecinde, hangi metot uygulanrsa uygulansn, sonuca, elemeyi yapann kendisini bir ekilde katt da muhakkaktr.
Yukarda hem tarih, hem de hadis kaynaklarnn verdii bilgilere gre, Hz. Aie, fiz.
Peygamberle nikahlandnda alt veya yedi yanda, evlendiinde ise dokuz veya on yandayd. Aada gerek tarih, gerekse hadis eserlerinde zikredilen Hz. Hatice, Hz. Aie,
Hz. Fatma ve Hz. Esrnil ile ilgili birbirinden farkl tarihi rivayetler zikredilip, daha sonra bunlar mukayese edilerek, yukardaki evlilik ya rakamlannn gerei yanstp yanstmad ortaya konulamaya allacaktr.
57) Bkz. Uur, Mcteba, Hadis Ilimleri Edebiyat, TDV Yay., Ankara 1996, s. 171-172.
58) Bkz. Hi':imetli, a.g.e., s. 49-50..
/.

D01777c8s20y2004.pdf 24.02.2010 16:59:37 Page 98 (1, 1)

1861 Yrd. Do. Dr. Seluk COJ<UN----,---EKEV AKADEM DERCS

Hz. Hatice ile ilgili tarihlendirmeler:
Hz. Peygamber Mekke'de; on59, on 60, on be yl kalm61 bundan sonra hicret etHz. Hatice, "Hicretten yl nce"62, "Hicretten drt yl nce"63, "Hicretten be
yl nce"64, "Bi'setin 10. ylnda"65 vefat etmitir.

mitir.

Hz. Aie e ilgili tarihlendirmeler:

Hz. Aie'nin doum tarihiyle ilgili olarak, "Mekke'de hicretten yaklak sekiz yl nce"66, "bi'setten drt veya be yl sonra"67, "bi'setin drdnc ylnda"68, "bi'setten drt
buuk yl sonra"69, gibi ifadeler kullanlnaktadr. Mslman oluuyla ilgili ise, "ilk
mslmanlardan" olduu, fakat bu esnada yann "kk" olduu belirtilmektedir70.
Hz. Aie'nin Rasfilullah'la nikil.hlanma!szlenme tarihi ile ilgili olarak; "Hatice'nin
vefatndan yl sonra"71, "ki yl sonra"72, "ki yl veya buna yakn bir mddet son-

ra"73, "Drt yl sonra"74, "hicretten yl nce75 evval aynda"76, "nbvvetin onuncu

59) et-Taberfui, Sleyman b. Al)med, el-Mu'cemu'l-Keblr, Thk. Harndi b. Abdi'I-Mecid es-Selefi, elMektebet'I-Uiilm ve'I-Hikem, Mevsi! 1983, 2.b., XII, 109; ei-Mbarekfilri, Ebu'I-Ula Muhammed Abdurrahman, Tuhfet'l-Ahvezl bi-erhi Ciimi'i't-Trmizl, Daru'l-Ktbi'I-imiyye, Beyrut
1990, X, 94.
60) bn Hiam, a.g.e., II, 240; el-Mbarekfilri, a.g.e., X, 94.
61) ei-Mbarekfilr1, a.g.e., X, 94.
62) bn Sa'd, a.g.e., VIII, 18; Buhar!, Menakbu'I-Ensar, 44 {IV, 252); bn Hiarn, a.g.e., II, 57; bn Asakir, Muhammed b.f\1kerrem, Muhtasar! Tiirihi Dm;:k, Thk. Ruhiye en-Nahhas, Daru'l-Fikr, D
mck 1984. !I. 265: lbn .'\bdilberr, EbG Oncr, -t./_~!i"tib fi Mo'rije~i"l-Ashb, Naldatu Msr, Kahire Tsz., IV, 1~81; bnu'I-Esir, sd'l-Giibe fi Ma'rifeti's-Sahiibe, ntiaratu smailiyyfu, Tahran
Tsz., V, 501; Ibn Kesir, a.g.e., II, 140; el-'Ayni,'Umdet'l-Kiirl, XVIi-, 35; el-Mbarekfilri, a.g.e.,
X,263.
63) bn Abdilberr, a.g.e., IV, 1881; bnu'I-Esir, sdii'l-Giibe, V, 501; el-Mbarekfilri, a.g.e., X, 263.
64) bn Abdilberr, a.g.e., IV, 1881, 1882; bnu'l-Esir, sd'l-G/ibe, V, 501; el-'Ayni, 'Umdet'l-K/irl,
XVII, 35; el-Mbarekfilri, a.g.e., X, 263.
65) bn Sa' d, a.g.e., VIII, 18; el-Mbarekf1ri, a.g.e., X, 263; Kerker, smeduddin, el-Mer'efi'l-Ahdi'nNebevl, Diiru'l-Garbi'l-lsliimi, Beyrut 1993, s. 41.
66) ei-Mbarekf1ri, a.g.e., X, 255; Kehha.Ie, mer Rza,A'Iamu'n-Nisafi Alemeyi'l-Arab ve'l-lslam,
Messeset'r-Risa.Ie, Beyrut 1977, III, 9.
67) ed-Dmeki, Muhammed b. Yusuf es-Sa.Iihi, Kitabu Ezvfci'n-Nebiyy, Thk. Muhammed Nizamuddin el-Fetih, Daru bn Kesir, Beyrut 1992, s. 78.
68) el-Mbarekfilri, a.g.e., X, 263.
69) bn Hacer, Ebu '1-Fadl Ahmed b. Ali, el-s/ibe fi Temylzi's-Sahfbe, Daru Sadr, Beyrut Tsz., IV, 259.
70) bn Hiam, a.g.e., I, 271.
71) bn shak, a.g.e., s. 239; el-Buhar!, Muhammed b. smail, et-Tfrlhu's-Sair, Thk. Muhammed b
rahim Zayed, Daru'l-Ma'rife, Beyrut 1986, I, 42,43; Buhar!, Menakbu'l-Ensar, 20 (IV, 231); bn
Hacer, el-sfbe, IV, 259.; bn Abdilberr, a.g.e., IV, 1881; bn Kesir, a.g.e., II, 140.
72) el-Ayni, 'Umdet'l-Kfri, XVII, 35; bn Keslr, a.g.e., II, 140.
73) Buhari, Menakbu'l-Ensar, 44 (IV, 252).
74) bn Abdilberr, a.g.e., IV, 1882.
75) bn Sa'd, a.g.e., VIII, 58; et-Taberi, a.g.e., II, 398; bn Abdilberr, a.g.e., IV, 1881, 1882; pn Hibbfu, a.g.e., s. 90, 151; bnu'l-Esir, sd'l-Gfbe, V, 501.
76) bn Sa' d, a.g.e., VIII, 58, 60-61; bn Abdilberr, a.g.e., IV, 1881; bn Hibbfu, a.g.e., s. 90.

"'

D01777c8s20y2004.pdf 24.02.2010 16:59:37 Page 98 (1, 2)

"HADSLERN_TA.R.Flf ARZI'NIN UYGUf:AMADAK BAZI_

_
PROBLEMLERI (Hz. Aie'nin Evlilik Ya rnekleminde Bir Inceleme)

187

yl"77, "hicretten iki yl nce"78 gibi ifadeler kullanlmaktadr. Ayn_ca, bu nikahtan nce onun, Mut'im b. Adiyy'in olu Cbeyr ile szl olduu da belirtilmektedir79.

Hz. Aie'nin fiili evlilii konusunda ise; "hicretten sekiz ay sonra zilka'de aynda,
hicretten yedi ay sonra evval aynda"80, "hicretten sekiz ay sonra evval aynn ban
da"8l, "hicretin birinci ylnda"82, "hicretin ikinci ylnda"83, "Bedir'den sonra, hicri
ikinci ylda"84, "hicretten on sekiz ay sonra"85 eklinde ifadeler kullanlmaktadr.

Hz.

Fatma

ile ilgili tarihlendirmeler:

Hz. Fatma'nn doum tarihi konusunda; "Kurey'in Kabe'yi ina ettii zaman"8 6 ki
bu "Nbvvetten be yl nce"87 veya "yedi buuk yl nce idi"88, "Rasiilullah otuz be
yandayken"89, "krk bir yandayken"90, "sliiml dnemde"91 gibi farkl tarihler zikredilmektedir. Hz. Ali'yle nianlanmalan ile ilgili olarak; "Hicretten be ay sonra"92 veya
"Rasfilullah'n Aie'yle evlenmesinden drt93 buuk ay sonra"94 gibi ifadeler kullanl
maktadr. "Bedir Savandan dndkten sonra"95, "Uhud'dan dndkten sonra"96, "Hicri ikinci ylda"97 "Rasfilullah'n Aie'yle evlenmesinden yedi ay"98 veya "dokuz buuk
ay sonra"99 da evlendikleri belirtilmektedir. Evlendiinde; "On sekiz"lOO, "On be buuk"l0l yanda olduu, Rasfilullah'n vefatndan "iki ay"l02, "yetmi gn"l03, "alt
77)
'78)
79)
80)
81)

bn Sa'd,

a.g.e., VIII, 58; bn Abdilberr, a.g.e., IV, 1881; Ayni', 'Umdet'l-Kiirf, XVII, 35.
bn Abdilberr, a.g.~ . IV, 1881. 1882; bnu'l-Esir, sd'l-Gabe, V, 501.
bn Sa'd, a.g.e., VIII, 58: bn Abdilberr, a.g.e., IV, 1881; bn Hacer, el-sabe, IV, 259.
et-Taberl, a.g.e., ll, 398.
bn Sa'd, a.g.e., VIII, 58; bn Hibbfu, a.g.e., s. 151; bn Hacer, el-ls/ibe, IV, 259.; bn Kesir, a.g.e.,

Il, 332.
82) bn Hacer, el-ls/ibe, IV, 259.
83) bn Hacer, el-ls/ibe, IV, 259; bn Kesir, a.g.e., Il, 141; es-Saati', AhmedAbdurrahman eJ-aennii, Buluu'l-Emiinl (el-Fethu'r-Rabbfui ile birlikte), Daru hyai't-Turasi'l-Arabi, Beyrut Tsz., XX, 239.
84) Ayni', 'Umdet'l-Karl, XVII, 35.
85) bn Abdilberr, a.g.e., IV, 1881.
86) bn Sa'd, a.g.e., VIII, 22; bn Asadr, a.g.e., Il, 269; bn Hacer, el-s/ibe, IV, 377.
87) bn Sa'd, a.g.e., VIII, 22; bn Asadr, a.g.e., Il, 270.
88) Ayni, 'Umdet'l-Kiirl, XVI, 249.
89) bn Sa'd, a.g.e., VIII, 26; bn Asadr, a.g.e., Il, 269; bn Hacer, el-ls/ibe, IV, 377.
90) bn Hacer, el-lsabe, IV, 377.
91) Ayni, 'Umdet'l-Kiirl, XVI, 249; el-Mbarekfiiri, a.g.e., X, 250.
92) bn Sa'd, a.g.e., VIII, 22; bn Asadr, a.g.e., Il, 269.
93) bn Hacer, el-s/ibe, IV, 377.
94) bnu'l-Esi'r, sd'l-Gabe, V, 520; Ayni, 'Umdet'l-Kiirl, XVI, 249.
95) bn Sa'd, a.g.e., VIII, 22; bn Asadr, a.g.e., Il, 269; bn Hacer, el-ls/ibe, IV, 377.
96) bnu'l-Esi'r, sd'l-Giibe, V, 520; Ayni', 'Umdet'l-Kiirl, XVI, 249.
97) bn Asadr, a.g.e., Il, 263.
98) bnu'l-Esir, sd'l-Gabe, V, 520.
99) Ayni, 'Umdet'l-Kiirl, XVI, 249.
100) bn Asadr, a.g.e., II, 269; bn Hacer, el-ls/ibe, IV, 377.
101) bnu'l-Esir, sd'l-Gabe, V, 520; Ayni, 'Umdet'l-Karl, XVI, 249.
102) bn Afadr, a.g.e., II, 270.

D01777c8s20y2004.pdf 24.02.2010 16:59:37 Page 99 (1, 1)

188 / Yrd. Do. Dr. Seluk COKUN----EKEV AKADEM DERCS

ay"l04 veya "sekiz ay"l05 sonra da vefat ettii rivayet edilmektedir. Aynca onun Hz. Ai-.
e'den be ya bykl06 olduu, evlilik esnasnda Hz. Ali'nin de, yirmi bir yaiann olduu zikredilmektedirl07.

Hz. Esma ile ilgili. tarihlendirmeler:

"Hicretten 27 sene nce"l08 domu olan Hz. Esma'nn, Hz. Aie'den on ya bykl09 olduu, ilk Mslman olan on yedi kiiden sonra ll O mslman olduu, olu Abdullah b. Zbeyr'in ldrlmesinden sonra hicri 73 ylndal ll, yz yandayken de vefat
ettii 2 ifade $!dilrnektedir.
Bu bilgilerden hareketle, Hz. Aie'nin evlilik yayla ilgili birbirinden farkl i tarihlendirmeler ina edilebilir:

I. Hz. Aie, hicretten sekiz yl nce, bi'setten be yl sonra domutur. Alt yanda
nikahlanmtr. Bu tai:ih (5+6 = ll) bi'setten ll yl sonra, hicretten de iki yl ncesine
denk gelir. Hicretten iki yl nce alt yanda olan birisi, hicretten sekiz veya yedi ay sonra evlenirse dokuz-on yanda olur. Hicretten on sekiz ay veya iki yl sonra evlenirse onon bir yanda olur.
2. Hz. Aie bi'setin drdnc ylnda domutur. Alt yanda nikahlanmtr (4+6 =
10). Buna gre, bi'setin onuncu ylnda hicretten yl nce nikahlanm olur. Buna gre hicret esnasnda dokuz yanda olur. Hicretten yedi-sekiz ay sonra evlendii kabul edilirse, dokuz buuk-on yanda olur. Hicretin ikinci yl veya on sekiz ay sonra evlendii
dnlrse on bir yanda olur.
3. Hz. Hat'i'ce, bi'setin on uncu) lwda, hicreue yl nce vefat etmitir. Bundan
yl sonra yani bi'setin on nc ylnda Hz. Aie alt yandayken RasUlullah'la nikahlanmtr. Hemen hicret olmutur. Sekiz ay sonra evlendikleri kabul edilirse, Aie "yedi"
yanda; evlenme tarihi olarak hicretten on sekiz ay sonra veya hicretin ikinci yl kabul
edilirse "sekiz" yanda olur. Hatice'nin "hicretten yl" nce vefat ettiini bildiren rivayetlere dayanlarak ortaya kan bu "yedi" ve "sekiz" rakamlan, onun vefat tarihinin
hicretten "drt yl nce" olduunu belirten rivayetler esas alndnda "sekiz" ve "dokuz", hicretten "be yl nce" vefat ettiini ifade eden rivayetler esas alndnda ise,
"dokuz" ve "on" olacaktr.
4. Hatice bi'setin onuncu ylnda hicretten yl nce ldyse, Hz. Peygamber iki yl
bekledikten sonra Aie'yle n~ahlandysa (10+2=bi'setin 12. yl), bu srada Aie alt ya103)
104)
105)
106)
107)
108)
109)

Ayni, 'Umdet'I-KIM, XVI, 249.

el-Buhan, et-Tiirfhu 's-Sair, I, 61; bn Asakir, a.g.e., II, 270.
bn Asakir, a.g.e., U, 270.

bn Hacer, e/-lsiibe, IV, 377.

Ayni, 'Umdet'I-Kiiri, XVI, 249.
bn Hacer, e/-lsiibe, IV, 230; Kerker, a.g.e., s. 49.
Sava, Rza, "H:. Aie'nin Evlenme ya le lgili Farkl Bir Yaklam", DE Ilahiyat Fakltesi
Dergisi, Say:9, Izmir 1995, s. 140 (Ibn Mende, Ma'rifet's-Sahabe, Kprl Ktphanesi, Nu:
242, varak: 195 b.' den naklen).
ll O) bn Hacer, e/-lsiibe, IV, 229.
I ll) bn Sa'd, a.g.e., VIII, 255.
112) bn Hacer, el-lsiibe, IV, 230:

D01777c8s20y2004.pdf 24.02.2010 16:59:37 Page 99 (1, 2)

"HADSLERN_TARHp ARZI'NIN UYG~AMADAK BAZI_

PROBLEMLERI (Hz.

Aie'nin

Evlilik

Ya

mekleminde Bir Inceleme)

189

ndaysa,

hicri birinci ylda evlendii kabul edilirse, evlilik ya "sekiz", ikinci ylda evkabul edilirse "dokuz" olur.
5. Hatice bi'setin onuncu ylnda hicretten yl nce ldyse, Hz. Aie'nin szlennesi bundan yl sonra olduysa, yl sonra da hicret olduysa, Mekke dnemi on be
yl olur. Buna gre, bi'setin drdnc ylnda doan Hz. Aie'nin ya Hz. Hatice'nin vefat esnasnda alt, nikahlanma esnasnda dokuz, evlenme zaman hicri birinci yl kabul
edilirse on (9+3= 12, 12+1= 13), ikinci yl kabul edilirse (12+2= 14) on drt olur.
6. Hz. Aie Hz. Fatma'dan be ya kktr. Hz. Fatma bi'setten be yl nce do
duuna gre Hz. Aie'nin bi'set esnasnda domas gerekir. Mekke dnemi on yl kabul edildiinde hicret esnasnda on yanda olur. Hicri birinci ylda evlendiyse on
drt, ikinci ylda evlendiyse on be yanda olur. Mekke dnemini on be yl kabul eden
rivayetlere gre ise, evlilik ya on alt veya on yedi olur.
7. Hz. Fatma Hz. Ali ile evlendiinde on sekiz yandayd. Bu evlilik, Hz. Aie'nin
evliliinden yaklak bir yl sonrayd. Aie ondan be ya kk olduuna gre o srada
on yandayd. Aie ondan bir yl nce evlendiine gre on iki yanda evlenmi olur.
8 Hz. Aie'nin abias Esma, ondan on ya bykt. Esma hicretten yirmi yedi yl nce domutu. Buna gre bi'set esnasnda on drt (27-13= 14) yandayd. Bu takdirde
Hz. Aie de bi'setten drt yl nce (14-10= 4)domu olur. Mekke dnemi on yl kabul edilirse, hicret esnasnda on yedi yanda (4+ 13= 17) olur. Evlendiinde ise 18 (hicri birinci yl) veya 19 (hicri ikinci yl) yanda olur. Mekke dnemi on be yl kabul edilirse, hicret esnasnda on dokuz (4+ 15= 19), ev1endiinde ise 20 (hicri birinci yl) veya
21 (hicri ikinci yl) yanda olur.
Bu tarihlendirmeler, Hz. Aie'nin evlendii anda; 8-21 arasndaki herhangi bir yata
olabileceini gstermektedir. Olaylarn insanlar tarafndan farkl ekillerde alglanp rivayet edilmesi sonucu ortaya kan tarihi bilgilerin bu deiken yaps, tarihe arzn bir
dier problemini olutrmaktadr.
Cahiliye Araplan ve ilk Mslmanlardaki tarihlendirmeler, bu gnk gibi bir takvim
esas alnarak yaplmyordu. Herhangi bir eyin tarihi, daha ok nemli olaylarla iliki.:.
lendirilerek, sz konusu nemli olaydan ka yl nce, ka yl sonra olduunu aratrmak
suretiyle tesbit ediliyordull3. Hz. Peygamber'in bi'seti ve hicreti ile birlikte ayn coraf
yada yaayan ve ayn kltre sahip olan ilk Mslmanlar, tarihlendirme mantnda da
ayn yolu izlemi, bi 'set ve hicreti doal seyri ierisinde tarih balangc olarak kullanmaya balamlard. Daha sonralar, genel kabule gre, Hz. mer dneminde "hicret"

resmi takvim balangc olarak ilan edilmitir114.

\endii

Bu genel tablo esas alnarak bakldnda, Hz. Peygamber'in doumundan, Hz.

mer zamannda hicretin takvim balangc olarak kabul ediliine kadarki olaylarn olu
tarihinden bahseden rivayetlerde kullanlan rakamlarn, genellikle yaklak rakamlar olduu, bir takvim esas alnarak uygulanan gn gnne tespitler olmad anlalmaktadr.
113) Bkz. u1ul, Kasm,
Kaynaklara Gre Hz. Peygamber Devri Kronolojisi, nsan Yay., st. 2003,
s. 58.
114) Bkz. et-Taberi, a.g.e., Il, 388; el-Ayni, 'Umdet'l-Kiiri, XVII, 66; bn Kesir, a.g.e., Il, 287; bn Hiam, e,s-Sire, Il, 240; Umeruddin, a.g.m., s. 514; ulul, a.g.e., 69.

....

'

D01777c8s20y2004.pdf 24.02.2010 16:59:37 Page 100 (1, 1)

190 1 Yrd. Do. Dr. Seluk COKUN----EKEV AKADEM DERCS

Bu durum, zellikle "ya" tesbiti ile ilgili tarih inasn daha da greceli klmaktadr,
Zira ne Hz; Peygamber dnemine yakn zamanda yaayan Araplarda, ne de ilk Mslmanlarda, btn doan ocuklann doum tarihini tespit konusunda zel bir abaya rastlanmaktadr. rnein Hz. Peygamber'in vefat ettiinde ka yanda olduu konusunda
58, 60, 63 gibi farkl rakamlar zikredilmitir115. Bunlardan 63 ya genel kabul grse
dell6, dier rakamlann telaffuzu bile, bu konuda herkesin zerinde ittifak ettii kesin bir
bilginin olmad anlarnma gelmektedir.
Ya tesbitLkonusundaki farkllklardan biri de Abdullah b. Zbeyr'in doumuyla ilgilidir. Taberi, onun doumunu birinci yl olaylan arasnda zikreder. Ancak Vakidl, hicretin ikinci yl 20. ayda doduunu sylerll7. Hz. Ali'nin Mslman olma ya da bu
cmledendir. Onun sekiz yanda Mslman olduunu syleyenierin yannda, on yan
da olduunu syleyenler de vardr118. Hz. Hatice Rasfilullah'la evlendiinde genel kabule gre 40 yanda idi. Ancak onun 28 yanda olduu ynnde rivayetlerin119 bulunmasn ve aynca alt ocuk annesi olmasn da gz nne alanlar, makul olann 28 ya
olduunu belirtmektedirlerl20. Sadece doum tarihi ve ya tespitinde deil, lm tarihi
tesbitinde de ihtilafl rivayetlere rastlamaktayz. Hz. Hatice'nin EbU Talib'den hem
gn sonra ld, hem de 35 gn nce ldl2I rivayet edilir. Hz. Peygamber'in kz
Hz. Rukiyye'nin Hz. Osman'dan Abdullah adl bir olu varm. Horozun saldnsna u
ram, yz paralanm ve vefat etmi. Bu esnada, bir rivayete gre iki yandaydl22,
baka bir rivayete gre alt yandaydl23. Hz. Ebu Bekr'in ei, Hz. Aie'nin Annesi mm Rumiin n vefal tarilu konusunda da ihtilafl ri vayetler nakledilmektedir. Onun Rasfilullah zamannda vefat ettiini belirten rivayetler yannda, bu gr pheli grp
onun Raslllullah'n vefatndan sonra ldn ifade edenler de olmuturl24.
Ayn durum, Kur'an ayetlerinin nzul tarihini tespitte de sz konusudur. Buhan'de
yer alan bir hadlste, Hz. Aie; "Ben Mekke'de henz oynayan bir ocuk idim. "Bilakis
kyamet onlara vaat edilen asl saattir ve o saat daha belal ve daha acdr"l25 ayeti inmiti" demektedirl26. Yaklak nbvvetin drdnc ylnda nazil olduu belirtilen Kamer Suresinde yer alan bu ayetten hareketle, Hz. Aie'nin, ayetin nazil olduu dnem 15)
116)
ll7)
118)
119)
120)

121)
122)
123)
124)
125)
126)

Mesela bkz. Buhan, Menakb, 19 (IV, 163); Tirmizi, Menakb, 4 (V, 552)
el-Mbarekftlri, a.g.e., X, 93.
et-Taberi, a.g.e., II, 401.
Bkz. bn Hibban, a.g.e., s. 67; el-Mbarekftlri, a.g.e., X, 144.
Bkz. bn Sa'd, a.g.e., VIII, 17; bn Asil.kir, a.g.e., II, 275.
Watt, W. Montgomery, Hz. Muhammed Mekke'de, ev. RamiAyas-Azmi Yksel,AFYay.,Ankara 1986, s. 45.
Bkz. bn Kesir, a.g.e., II, 132.
bn Sa' d, a.g.e., VIII, 36.
bn Asil.kir, a.g.e., Il, 264.
Bkz. ei-Buhan, et-Tiirlhu's-Sair, l, 63; es-Sa'ati, Bu/uu'I-Em!mi (ei-Fethu'r-Rabbaru ierisinde), XX, 237-238; el-Ayni, 'Umdet'I-K/iri, IX, 34; ed-Dmeki, a.g.e., s. 77.
54. Kamer, 46.
Buhan, Tefsiru Sure 54,7 (VI, 54).

D01777c8s20y2004.pdf 24.02.2010 16:59:37 Page 100 (1, 2)

"HADSLERN_TA.RJ:If ARZI'NIN UYGUifWADAK BAZI_

_
PROBLEMLERI (Hz. Aie'nin Evlilik Ya Omekleminde Bir Inceleme)

191

lerde yaklak sekiz yalannda olmas gerektii ifade edilmektedirl27. Ancak baz mfessirler, her ne kadar Kamer Suresi'nin Mekki olduunu kabul etseler de, bu sure ierisindeki sz konusu ayetin, Medeni olduunu ifade etmilerdirl28.
phesiz Hz. Aie'nin doumundan ve yandan bahseden rivayetlerde de ayn durum grlmektedir. Bu rivayetlerin hepsinin kayna Hz. Aie'dir. Hibir insann kendi
doumu konusundaki ahadeti kabul edilemedii gibi, Hz. Aie'nin bu konudaki aha
detini kabul hususunda da ihtiyatl davranlmaldr. Zira insanlar doumlarnn ahitleri
olamad gibi, doum tarihlerinin ahitleri de olamazlar. imdiki gibi, bir insann do
duu gn belgeleyen resmi vesikalann olmad o dnemde, ebeveyn veya akrabalarn
verdii bilgilere itibar edilmek durumunda kalnmaktadr.
Ya tespiti meselesi, ailenin konuya verdii nemle dorudan balantldr. Cahiliye
dnemindeki insanlarn, doan bir "kz" ocuunun doduu tarihi tespit etme konusunda ne derece istekli ve bilinli olmu olduklan nemli bir sorundur. Bu konuda mesela
Hz. EbU Bekr'in veya ei mm Ruman'n, kzlan Aie'nin doum tarihini tespit konusunda zel bir aba gsterdiklerinden haberdar deiliz. Buna ilaveten, yaklak da olsa,
onlardan veya yaknlanndan bize nakledilen ve Hz. Aie'nin yandan bahseden bir rivayete de rastlanmamaktadr.
Buna gre, Hz. Aie'nin kendi ya konusunda verdii bilgi, ya anne-babasnn bir
vesileyle tahmini olarak verdii bilgiye dayanmaktadr ki, bu takdirde rivayetin senedinde "inkta" sz konusudur; ya da bu ya, Aie'nin bir ekilde kendi akranlanyla olan ya
farkn hesaplayarak kard bir sonutur ki, bu da tahmini bir rakam olacaktr. Zira,
Hz. Aie'nin verdii rakam ile, dier tarihi bilgilerin verdii rakamlarn mukayeses sonucu ok farkl tarihlendirmelerin ortaya knas bunu gstermektedir.
Burada shhatle ilgili iki ihtimalden bahsedilebilir:
1. Sz konusu ifade Hz. Aie'ye ait deildir. Hadisi Hz. Aie'den rivayet eden kii
lerin says, onlarn Hz. Aie'yle olan yaknlklan, hem sahih hadis kaynaklar, hem de
tarih kitaplannn sz konusu rivayette birbirlerini desteklemeleri gz nne alnrsa, bu
ihtirnalin zayf olduu anlalmaktadr. Dolaysyla hadis, sened asndan sahih kabul
edilmelidir.
2. Ancak sened asndan sahih olan her haber, tarihi gereklii ifade etmeyebilir. Hz.
Aie, ailesinin veya yaknlannn ifadelerine dayanarak bu yalarda olduunu ifade etmi
olabilir. Bununla beraber, sz konusu kiilerin bu konuda ne kadar titiz olduklan phe
lidir. Dolaysyla Hz. Aie'nin bakalanna dayanarak verdii bilgi taribi gerekiere aykn olabilir.
Hz. Aie'nin Hz. Peygamber'le evlilii "tarim bir gerek"tir. Bu evlilik esnasnda
Hz. Peygamber'in ve Hz. Aie'nin belirli bir yata olduklan da "tarihi bir gerek"tir. Ancak ya konusundaki rivayetler, tarihi gerein ifadesi durumundaki "tek bir rakam"
desteklemeyerek, verdikleri bilgileri "gerek" statsnden, gereklii konusunda emin
olunamayan "rivayet" konumuna indirgemektedir. Bu noktada, hadiselerin vuku bulup
127) Mesela bkz. Sava, ag.m., s. 141-142.
128) Bkz. ~1-Merni, Ahmed Mustafa, Teftiru'l-Merai, Dam hyai't-Turiisi'l-A.rabi, Beyrut Tsz.
:xxv;, 74; Cerraholu, smail, Teftir Usul, TDV Yay., Ankara 1983, 4.b., s. 8 .

'
!

D01777c8s20y2004.pdf 24.02.2010 16:59:37 Page 101 (1, 1)

192 1 Yrd. Do. Dr. Seluk COKUN---.,...-EKEV AKADEM DERCS

bulmadklan

ile, tarihlerinin doru tespit edilip edilmedii hususunun her zaman ayn
gzden kanlmamal dr. Bir takvim uygulanm olsa bile, doum,
lm, evlenme gibi olayiann bu takvimde nereye denk geldiini tespit etme, bunun iin
dikkat sarf etme, bu bilinte olma ayn eylerdirl30. Dolaysyla, "tarihe arz" uygulamasnda, Hz. Peygamber dnemi iin, bu tr tahmini ya hesaplamalannn doal olduu,
Hz. Aie'nin evlilik yandan bahseden rivayet de dahil olmak zere, sz konusu dier
rivayetlerin de bu yapda olmu olabilecei gz nnde bulundurulmaldr.
ey olmad 129

4. Tarihi Bilgi Sunan Rivayetleri Okumayla lgili problemler

insaniann yalan konusundaki tahmini rakamlann bu zellikleri gzden kanldn
da, genelde rivayetler "literal" veya "yanl" bak alanyla okunabilmekte ve arz ile
minde de bu okumalar kullanlabilmektedir. Tarihi bilgilerin farkl tarihlendirmelere ak
bir yapda olmalan bazen grmezlikten gelinerek onlar literal okunmu, bazen de birden
ok anlarnalara msait olan rivayetler, eitli nedenlerle tek anlama biimine dntr
lebilmitir.

a. Literal okumalar
Hemen hemen btn temel hadis kaynaklan ve bunlann erhleri, Hz. Aie rivayetindeki "alt/yedi" ve "dokuz" rakamlann literal/lafzl bir tarih olarak kabul etmi grnmektedirler.
Buhfui bu hadisi; "Allah Teata'nn, "Kadnlarznz iinden adetten kesilmi olanlarla, adet grmeyenler hususunda tereddt ederseniz, onlarn bekleme sresi ii aydr" 131
ayctinJcn dolay, insann kendi kk ocuunu nikiili etmesi"l32 ve "Babann kendi k
zn en byk imamla evlendirmesi"l33 bablannda zikretmi, mezkfir ayete dayanarak
"buludan nceki iddet mddetinin de ay olduunu"l34 ifade etmitir. Aslnda BuMn, sz konusu hadisi bu ayetle ilikilendirerek, bn brme'nin grn reddetmek istemitirl35. bn Hacer de Buhfui' ile ayn gr paylam ve Hz. Ebfi Bekr'in, kz Aie'yi buludan nce Resfilullah'la nikiladn ifade ederek grn teyit etmek istemitirl36. Bu rivayetteki "dokuz" rakam, kk kzn zifaf zaman konusundaki tart
malarda literal anlamda delil olarak kullanlmtrl37.
129) Gze, Ergn, Mukayeseli slam Tarihi Kronolojisi, Keba Yaynlan, 1971, s. 282.
130) Rumi ve miladi takvim kullanlyor olmalarna rdmen, 20. yylda yaayan yallanmzn bir blmnn, doum tarihlerini bilmiyor olmalan, hatta bazlannn da, islamn ilk dnernlerinde olduu gibi nemli olaylan takvim balangc olarak zikrediyor olmalan, bunun bariz bir rneini sunmaktadr. Bu manada mesela onlardan bazlannn; "seferberlikten nce", "seferberlikten sonra"
gibi tarihlendirmeleri kullandkianna rastlanmaktadr.
131) 65.Taliik, 4.
132) Buhan, Nikiil, 38 (VI, 134).
133) Buhan, Taliik, 39 (VI, 134).
134) Buhan, Taliik, 38 (VI, 134).
135) Zira o, babalann kkleri evlendirmesinin caiz olmadn, kklerin bulu ana girdiklerinde bu konuda muhayyer olacaklann ifade etmitir. Ancakiirihel-Ayni bu grn az olduunu
ifade etmektedir (el-' Ayni, 'Umdei'l-Kflrl, XX, 126).

136) en-Nevevi, Salilu Mslim bi-erli'n-Nevevi, Daru'I-Ktbi'I-irniyye, Beyrut Tsz., IX, 206.
137) Buna gre, mstakbel koca ve kzn velisi, bu durumun kk kza zarar vermeyeceinde mttefik iseler, zifaf olur. htilaf etmeleri durumunda, alimierin grleri deimektedir. Ahmed ve Ebu

D01777c8s20y2004.pdf 24.02.2010 16:59:37 Page 101 (1, 2)

"HADSLERN_TARHp ARZI'NIN UYG~AMADAK BAZI_

_
PROBLEMLERI (Hz. Aie'nin Evlilik Ya Omekleminde Bir Inceleme)

193

MUslim'in Sahih'inde; "Babann kk bakire kz evlendirmesi bab"nda tahric edilen hadisi138, N esai; "Kiinin kk kzn nikablandrmas bab"nda139,ibn Mace; "Babalarn evlendird kkterin nikah bab"nda140 zikretmitir.
Bu bab balklanndan hareketle, Buhan, Nesai ve bn Mace'nin, sz konusu yataki
birisinin "kk" olduunu ifade ettiklerini grmekteyiz. Bu ifadeler, onlarn yaad
nc asrda, "alt/yedi" yata nikahlanan ve "dokuz" yanda evlendirilen kzlarn "kk" kabul .edildiini gstermesi asndan nemlidir.
Tirmizi, sz konusu hadisi, "yetimeyi evlenneye zorlama hakknda gelenler bab"nda, kendi grn desteklemek amacyla senedsiz (muallak) bir ekilde zikretmi
tir141. Tirmizi anhi el-Mbarekf1ri ise, hadisin literal anlamnn, kyas yoluyla baka
olaylara da temil edildiinin rneini sunmaktadr. O, yetim kz ocuunun (yetime)
evlendirilmesinden bahsederken, Ahmed ve shak'n; "Yetime dokuz yana geldiinde
evlendirilir, nikab caizdir, muhayyerlii de yoktur" eklindeki grlerini nakleder. Onlar bu grlerine, Resfilullah'n, Hz. Aie ile dokuz yandayken zifafa girdiini delil
gsterirler 142.
"Kkler"in evlendirip evlendirilemeyecei konusu, slam Hukukunun aratrma
alanna girmekte ve konuyu temellendirmek iin, farkl deliller zikredilmektedir143 . Konunun bizi ilgilendiren taraf, sz konusu meselede Hz. Aie'nin evlilik yandan bahsed~n hadisin de literal anlamda delil olarak kullanlmasdr. Ancak yukandaki deerlen
dirmelerden sonra, sz konusu hadisin bu balamda ve zellikle literal anlamda delil olarak kullanlmasnn doru olmayaca anlalmaktadr.

b. Nesnel Olmayan Tarih Okumalar

rnek hadisle ilgili farkl tarihlendirmelerde de grld gibi, kaynakann tarihle
ilgili olarak sunduklan rivayetler, ok farkl anlarnalara neden olabilecek biimde eit
lilik arz etmektedir. Bu durumda Tarihi, olgular iinden belli bir dorultda seim yaparak bir yorum yapabilir. Bilerek yan ttmayp elinden geldiince nesnel davranmak istediinde bile, gemiin olgularn aniayp aklama yetenei, iinde yaad topluma
ilikin anlayndan, siyasal ve ideolojik ttmlanndan etkilenebifu144. Tarihsel yorumlarn apak greliliinin gzel bir kant, ayn olgu zerinde grlerin ok deiik oluudurl45. Bununla beraber, tarih yazcs, kendi tarihselliine ramen gemiin ahidi

138)
139)
140)
141)
142)
143)
144)

145)

Ubeyde, kk kzn dokuz yana geldiinde bu ie mecbur edilebileceini, Matik, afi'i ve Ebu
Hanife ise, zifafn gereklemesinin srunrun; "Kzn bedenen cinsel ilikiye gc yetecek durumda olmas" olduunu ifade ederler (Bkz. el-'Ayni, 'Umdet'l-Kiirl, XX, 126-127; en-Nevev1,
a.g.e., IX, 206).
Mslim, Nikiih, 69 (Il, 1038-1039).
Nesai, Nikiih, 29 (VI, 82-83).
bn Mace, Nikiih, 13 (I, 603-604).
Tirmizi, Nikiih, 18 (III, 418).
el-MbiirekfOri, a.g.e., IV, 208.
Mesela bkz. Acar, H. brahim, "slam Hukukunda Evlenme Ehliyeti Bakrnndan Kklerin Evlendirilmesi Problemi", Dini Aratrmalar, Mays-Austos 2003, cilt: 6, sy:16, ss. 125-140.
Bkz.-Carr, a.g.e., s. 63-64.
Carr-Fqntana, a.g.e., s. 64.

D01777c8s20y2004.pdf 24.02.2010 16:59:37 Page 102 (1, 1)

194 1 Yrd. Do. Dr. Seluk COKUN'-----EKEV AKADEM DERCS

olan delilden hareketle dn anlamaya alyorsa, bu anlama abas onun tarafszln
ifade eder. Yoksa tarafszlk, tarihinin kendi tarihselliinden synlarak, veriden nesnel
bilgiyi karsayabilirlii anlamna gelmemektedir. nk sadece tarihsel veri deil, hibir veri asla nesnel bilgi sunmaz. Dolaysyla ayn veriyi tarihselliine tutuklu birka tarihi ok farkl ekilde kullanp birbirinden olduka deiik inalar gerekletirmelerine
ramen pekala tarafsz olabilirler146.
lkeniizde Hz. Aie'nin evlilik yandan bahseden rivayetlerin yorumlanmas konusunda, 7- 8 gibi rakamlann ileri srlmesinde, bilin altnda yatan bu tarihsel artlarn
motivasyonu etkili olmu olabilir. 1926 tarihinde yrrle giren medeni kanun, kadn
Iann evlenme yann on be olduunu ifade etnektedir147. Sz konusu kanunun geerli olduu dnemlerde, muameleler buna gre yaplm, insanlar arasndaki uygulama arttka, kadnlar iin on be ya normal kabul edilmek suretiyle bir gelenek olumu ve artk bu yan altndakiler "kk" kabul edilmeye balanmtr. Daha sonra ilgili maddede deiiklik yaplm ve; "Erkek ve kadn 7 yan doldurmadka evlenemez" hkm
getirilmitir148. Bu durumda, uygulama buna gre yaplm, yaygnlam ve artk rflemitir. Aada DE rakarnlanna dayanarak sunulan tablodan149, toplumun bir dnemler normal kabul ettii evlenme yalann, daha sonra nasl deitirdiini ve bu yeii
anlay nasl normalletirdiini gzlemlemek mmkndr.
Yllar

Evlenenlerin Ev. Ya Ev. Ya Ev. Ya Ev. Ya Ev. Ya Ev. ya Ev. Ya Ev.Ya

says

15-19

19-24

25-29

1'740

34.179

11.931

10.559

5.050

1945

42.939

12.648

19.296

3.508

---

---

35-39

40-44

45-49

50-54

2.661

1.629

1.059

589

251

2.909

1.612

1.208

716

367

30-34
----

1985

209.399

66.620

92.697

30.657

7.762

2.986

1.535

1.020

906

1991

459.624

158.266 189.648

73062

20021

7.581

3.405

1.948

1.378

2000

461.417

122.116

91.997

25.011

10859

4853

2708

1591

199.168

Bu tabloya gre u husus dikkati ekmektedir: 1940'l yllarda, 15-19 y~ aras evlenenlerin says, dier ya aralklanndan fazladr ki, zaten o dnemdeki medeni kanun da
buna izin vermektedir. Bu rakamlar, o dnemde kadniann 5-9 ya aralnda evlenmelerinin normal kabul edildiini gstermektedir. Halbuki 940'tan sonra evlenme yanda deiiklik olmu ve evlenneler youn olarak 9-24 ya arasnda yaplmaya ba
lanmtr. 991 ve 2000 yllanndaki istatistikler ise evlenme yann 25-29'a doru k
tn gstermektedir. rnein, 2000 ylndaki evlenenlerin says, 1940'a gre yaklak
13,5 kat artmtr. 15-19 ya aras evlenenlerin says ise bu rakama paralel artnam an146) Aycan, rfan-Sylemez, M. Mahfuz, deolojik Tarih Okuma/an, Ankara Okulu Yay., Ankara 202,

s. 9.
147) Bkz. Trk Medeni Kanunu ve Borlar Kanunu, Madde 88, nklap ve Aka Yay., st. 1974, s. 29.
148) TMK Trk Medeni Kanunu, Madde 124, Haz. Bilge ztan, Turhan Kiabevi Yay., Ankara 2002, s.
131.
149) Bu Iablada yer alan bilgiler iin bkz. Evlenme Istatistikleri 2000, TC. Babakanlk Devlet isatis,
tik Enstits, s. 10; Evlenme Istatistikleri 1985, DE, Yayn No:1205, s. 5; Evlenme Istatistikleri
. 1940-45-50-1963, DiE, Yayn No: 457, s. 5.

D01777c8s20y2004.pdf 24.02.2010 16:59:37 Page 102 (1, 2)

"HADSLERN TARHE ARZI'NIN UYGULAMADAKi BAZI

PROBLEMLER (Hz. Aie'nin Evlilik Ya rnekleminde Bir nceleme)- 195

cak on kat artmtr. Buna mukabil, 19-24 ya aras evlenenlerin says 19 kat artm ki,
bu art, insanlarn 19-24 ya byk oranda nonnal evlenme ya olarak kabul ettiklerinin gstergelerindendir. 25-29 ya aras evlenenlerin says 1940'ta 5050 iken, 2000'de
91.997 saysna ulaarak yaklak yinni kat artntr ki, en fazla art bu ya aralnda
gzlenmektedir. Buna gre, ksa bir gelecekte nonnal evlenme yann 25-29 ya aral
olaca tahmin edilebilir. Dolaysyla, kadnlarn nonnal evlenme yann 25-29 olduu
nun kabul edildii bir toplumda, artk 19-24 ya aralnda ve bundan daha evvel evlenenler kk kabul edilebilecekleri mmkn grnmektedir.
Toplumun eitli nedenlerle deitirdii deer yarglarnn ortaya koyduu "nonnal"
evlenme ya ve topluma uyma zelliinin uzants olarak uuraltnda sz konusu rakam kabullenmi bir aratrmacnn, Hz. Aie'nin evlenme yayla ilgili gelecekteki yorumunun nasl olaca merak konusudur. Ama son yz yln tarihisinin, sz konusu etkilenmeyle olsa gerek Hz. Aie'nin evlenme yann 17,18, olduunu gsteren rivayetleri
tercih ettii sylenebilir.
1
Bilebildiimiz kadaryla, Hz. Aie'nin evlilik yandan bahseden rivayetleri, yirminci yzyla kad~ 17- I 8 ya olarak yorumlayan olmamtr. Yirminci yzylla birlikte,
zellikle Trkiye'de Hz. Aie'nin "617 yanda nikahland, dokuz-on yanda evlendii" ynndeki hadis eletirilrni, onun 17-18 yanda evlendii eklinde yorumlanabilecek tarihi bilgilerin daha doru olduu ifade edilmitir. Bu konuyu ilk defa, mer Rza
Dorul gndeme getirmitir. O, farkl tarihi olaylardan hareketle Aie'nin bi'setin drdnc ylnda doduu ynndeki tarihi bilgilerin deil, bi'seten drt yl nce dodu
unu destekleyen rivayetlerin daha gereki olduunu kabul etmektedir. Buna gre Hz.
Aie evlendii zaman en az 18 yanda olmas gerekir150. Daha sonralar, Berki ve Keskiolu Hz. Aie'nin evlenme yann 17 olmas gerektiini ifade etrnilerdir151. Son dnemlerde de, sz konusu evlenme yann yaklak on sekiz olmas gerektii ifade edilmektedir152.

Btn bunlar, tarih okumalarnda, insann iinde yetitii kltrden, kuatld evreden bamsz olamayacan, gayr-i iradi de olsa meseleleri o gzle grmesinin mmkn olabileceini gstermektedir. lgili tarihi rivayetler meseleyi ok farkl kombinasyonlarla sunduuna gre, mutlak anlamda nesnel olmas beklenmeyen tarih okuyucusunun da bu kombinasyonlardan birini tercih etmesi doaldr. nemli olan, bu tercihin,
mutlak tarihi gerek olarak alglanmamas ve bir "tercih" olduunun bilincinde olunna
sdr. te, hadislerin tarihi bilgilerin hakemliine sunulmasnda gz ard edilmemesi gerek hususlardan biri de bu durumdur.
Tarihi rivayetlerin verdii bilgiler aratrlp, altndan tarihi gerekler karlmaya allarak153, Hz. Aie'nin evlilik ya konusunda bir kanaat sahibi olunabilir. Ancak elde

,.

150) Bkz. Doru!, mer Rza, Asr- Saadet, Eser Neriyat, st. 1981, Il, 147-151, III, 258-268.
151) Bkz. Berki, Ali Himmet- Keskiolu, Osman, Hatemu '!-Enbiya Hz. Muhammed, DB Yay., Ankara
Tsz. 10.b., s. 212-213.
152) Sava, a.g.m., ss. 139-144.
153) Bkz. tjar, a.g.e., s. 44.
j

D01777c8s20y2004.pdf 24.02.2010 16:59:37 Page 103 (1, 1)

196 / Yrd. Do. Dr. Seluk COKUN----EKEV AKADEM DERCS

edilen sonucun, neticede, farkl tarim bilgilerin yorumlanmasyla ortaya ktn, gere-;
in byle olmama ihtimalinin olduunu, ulalan sonucun "tarihi bilgilerin yorumu"ndan
ibaret olduunu ve bunun mutlak "tarim gerek" olmadn, bir hadisin shhati deer
lendirilirken uygulanan "tarihe arz" uygulamasnda da bu durumlarn gz nnde bulundurulmas gerektii anlalmaktadr.

Sonu
Tarihe arz'n uygulamadaki problemlerini gndeme getirmek iin seilen Hz. Aie'nin evlenme yandan bahseden rnek rivayeti, u ekilde deerlendirmek uygun g-

rnmektedir: Hz. Aie evlendiinde, rivayette ifade edildii gibi 9-10 yalarnda deil,
o gnk toplumun evlilik iin kabul ettii, yadrgamad bir yatayd, kk deildi.
Onun daha nce Mut'im b. Cbeyr'le szl olmas, aynca, Hz. Peygamber' i eletirrnek
iin frsat kollayan mnafklar, Yahudiler ve mriklerden hi kimsenin bu evlilii ve ya
konusunu istismar etme giriiminde bulunmamalar, bu evlilik yann o gnk toplumun rfne gre nonnal kabul edildiini gstennektedir. O gnk toplumun nonnal kabul ettii bu evlilik yann ka olduunu, herkesin ittifak edebilecei bir ekilde kesin
olarilc tesbit etmek, kaynaklarn birbirinden ok farkl rivayetleri sunmalar nedeniyle
olduka g grnmektedir. Bununla beraber, bir tarihlendinne yaplabilir, ancak bu tarihlendirmenin bir tercih olduu da unutulmamaldr.
rnek hadis zelinde yaplan bu incelemeden hareketle, tarihe arzla ilgili u genellemeler yaplabilir:Hz. Peygamber'le ilgili trih1 gerekler, ancak Kur'fu, hadisler ve tarih kitaplarn sunduu bilgilerle tesbit edilebilir. Dolaysyla "tarihe arz"; Kur'il.n'a ve
hadisiere arz da iine alacak ekilde kullanlmaldr. Klasik tarih ve hadis kitaplarnn
sunduu tarihi bilgileri, zellikle takvim tesbiti konusunda farkl rivayetlere sahip olmalar, kronolojiye bal tarihe arz uygulamasnda yanltc rol oynayabilir. Dolaysyla,
ncelikle, bu tr rivayetler, btnletirilerek tarihi gerek ortaya konuimal ve shhat tesbiti yaplmak istenen hadisler, bu gereklie arz edilmelidir. Bu aamada, rivayetlerin
sunduu takvim bilgilerinin nemli bir ksmnn tahmini deerler olduu, aynca, "tarihi
gerei" ina eden aratrmacnn literal veya nesnel olmayan bak alar tarafndan
ynlendirilebilecei de gzden uzak tutulmamaldr. Bu ve benzeri problemler, "tarihe
arz"n nesnel ve sorunsuz bir metin tenkidi kriteri olmadn, dier shhat tesbiti aama
larnda olduu gibi, bu uygulama sonucunda verilen shhat hkmlerinin de byk lde itihada dayanacan gstennektedir.