e-renme

ortamlar

yimler sunan
Yepyeni dene teryalleri
rkl eitim ma
birbirinden fa

etkileimli e-kitap deneme snavlar

Video ve seslerle desteklenmi bir renme ortam sunan nite sonu alma sorular ve Ara snav/Dnem sonu
etkileimli e-kitap ile renmek artk daha kolay! Masast ve deneme snavlar ile kendinizi test edebilirsiniz. Sorular
dizst bilgisayarlarnzda grntleyebileceiniz etkileimli bilgisayar ve mobil cihazlardan grntlyebilir, isterseniz
e-kitaplara mobil ortamlardan da eriebilirsiniz. yazdrabilirsiniz.

nite alma notlar e-seminer

niteyi okuyarak rendiklerinizi pekitirmek ve bilgilerinizi Ezamanl e-seminer dersleri ile hepimiz sanal snflarda
kalc hale getirmek iin, alma notlarndan yararlanarak buluabiliyoruz. Canl derslerde sorularnz sorabilirsiniz.
tekrar yapabilirsiniz. Ayrca alma notlarnn dkmn Derse katlamadnzda tm e-seminerlerin video kaytlarna
alarak istediiniz zaman alabilirsiniz. istediiniz zaman eriebilirsiniz.

km snav sorular ders anlatm videolar

Derslerinize ait gemi yllarda yaplan snavlarda km Derslerinize ait konu anlatm videolarna bilgisayarnzdan veya
sorulara eriebilirsiniz. mobil cihaznzdan istediiniz zaman istediiniz yerden
ulaabilir, videolar dilediiniz kadar izleyebilirsiniz.

/anadoluuniversitesi /Anadolu_Univ instagram.com/anadoluuniv

 anadolu
mobil

AF snavlar ders kitab

snav giri belgesi sesli kitap
snav sonular deneme snavlar
itunes u konu anlatm videolar
duyurular TRT okul videolar
sor/izle/ren e-seminer dersleri
takvim

/anadoluuniversitesi /Anadolu_Univ instagram.com/anadoluuniv

T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2077
AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1111

Anadolu niversitesi
lhiyat nlisans Program

HADS TARH
VE
USUL

Editr
Prof.Dr. Salahattin POLAT

Yazarlar
Prof.Dr. Abdullah AYDINLI (nite 2, 9)
Prof.Dr. Ahmet YCEL (nite 4, 8)
Prof.Dr. Emin AfiIKKUTLU (nite 6, 7)
Prof.Dr. Salahattin POLAT (nite 1, 3)
Do.Dr. Erdin AHATLI (nite 5, 10)

ANADOLU NVERSTES
 Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.
Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.

Copyright 2010 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.

Genel Akademik Koordinatrler

Prof.Dr. brahim Hatibolu (anakkale Onsekiz Mart niversitesi)
Prof.Dr. Ali Erbafl (Sakarya niversitesi)

Program Koordinatr
Prof.Dr. Cemil Ulukan

Uzaktan retim Tasarm Birimi

Genel Koordinatr
Prof.Dr. Levend Kl

Genel Koordinatr Yardmcs

retim Tasarmcs
Prof.Dr. Mjgan Bozkaya

retim Tasarmcs Yardmclar

Yrd.Do.Dr. Mehmet Frat
Arfl.Gr. Nur zer Canarslan

Grafik Tasarm Ynetmenleri

Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz

lme Deerlendirme Sorumlusu

r.Gr. Nejdet Karada

Kitap Koordinasyon Birimi

Do.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin zgr

Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar

Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi

Hadis Tarihi ve Usul

ISBN
978-975-06-0760-8

6. Bask

Bu kitap ANADOLU NVERSTES adna SARAY MATBAACILIK Tesislerinde 110.000 adet baslmfltr.
ANKARA, Aralk 2015
 NDEKLER

nite 1: Hadis lmi: Temel Kavramlar ve Alt Dallar 2

nite 2: Hadislerin Korunmas ve Kayt Altna Alnmas 36

nite 3: Hadislerin Tasnifi ve Temel Hadis Kitaplar .. 60

nite 4: Temel Hadis Kaynaklar zerine Yaplan almalar 92

nite 5: Yakn Dnem Hadis almalar 116

nite 6: Tarihsel Srete Hadis Eitim-retimi ve db 144

nite 7: Rv ....168

nite 8: Hadis renim ve retim Yntemleri 196

nite 9: Hadislerin Deiik Alardan Taksimi.222

nite 10: Mtevtir, hd, Zayf ve Mevz Hadisler 256

iii


iv

 NSZ

slm limler birbirinden bamsz deil, birbirleriyle ok sk bir ekilde

ilikili ilim dallardr. Bunun nedeni hepsinin kaynann Kurn oluudur.
Hz. Peygamberin (s.a.v.) snneti yani onun szleri ve davranlar;
Kurnn hayata aktarl, Hz. Peygamberin ahsnda ve onun dnemindeki
slm toplumunda eylem ve davranlar olarak hayat bulmasdr. Baka bir
ifade ile Snnet, Kurnn uygulamal bir tefsiridir ve Kurnla dorudan ve
ayrlmaz bir iliki iindedir.
Yine Hz. Peygamberin Snnetinin slm Dinindeki yerini ve nemini
vurgulamak amacyla Peygamberin Snneti Kurndan sonra ikinci
kaynaktr eklinde ok tekrarlanan bir sz vardr. lk bakta sorunsuz
grnen bu ifadeler, slm dini hakknda derinlemesine bilgi sahibi olmayan
kiilerin zihninde Hz. Peygamberin Snetinin, Kurn dnda, ondan
bamsz, ayr bir kaynak olduu eklinde yanl bir anlaya yol aabilmek-
tedir. Bu yanl anlayn sonucu olarak Kurn bize yeter, Kurn varken
baka eylere ne ihtiya var, gibi sorular gndeme gelmektedir.
te yandan btn slm limler Hz. Peygamberin Snnetini konu edinen
Hadis lminden domu, daha sonra bamszlk kazanmlardr. Hadis lmi
tarihsel olarak ilk ortaya kan slm ilimdir. Hz. Peygamberin Snnetinin
szl ifadesi olan hadisleri derleyip kaybolmaktan koruma ve her bir hadisin
gerekten Hz. Peygambere ait olup olmadn belirleme amacyla olutu-
rulan Hadis lmi, erken dnemlerde gnmzdeki btn slm ilimleri
kapsyordu. Hadis kitaplar, gnmzde Siyer, Tefsir, Fkh, Kelm,
Tasavvuf ismiyle andmz btn ilimlerin kaynayd. Bu ilimler daha
sonraki yllarda Hadis lminden ayrlp mstakil ve ayr bilim dallar haline
gelmilerdir.
Hadis ilminin konusu daha sonraki yllarda, hadislerin gerekte Hz.
Peygambere (s.a.v.) ait olup olmadklarn aratrma ve belirleme eklinde
snrland. Fakat bu snrlama hadis ilminin boyutlarnn geniliini kavra-
mada bizi yanltmamaldr. Bir hadisin onlarca hatta bazen yzlerce farkl
kanaldan nakledildii dnldnde, on binlerce hadisin, yz binlerce
hadis rivayet eden kiinin durumlarnn incelenmesinin ne denli usuz bucak-
sz bir aratrma ve alma alan olduu anlalr. slm tarihinde bu ok zor
iin stesinden gelebilmek amacyla yzlerce hadis limi, hadis ilmi ile ilgili
binlerce ciltle ifade edilebilecek olaanst sayda kitap yazmlardr. Bu
nedenle hadis ilmi, slm ilimler ierisinde en geni/zengin kitap mirasna
sahip ve ok yorucu aratrmalar gerektiren bir ilim daldr.
Ayrca hadis ilmi, slm ilimlerin tamamna kaynaklk eden hadislerin
gerek olup olmadn belirleyerek btn slm ilimlere de hizmet sunmak-

 tadr. Hibir lim dal ondan mstan kalamaz. Dier slm limlerle ura-
an herkes o ilim dallarnda dayanak olarak kullandklar hadislerin gerekte
hadis olup olmadn bilebilme asndan ya hadis ilminde derinleme, ya da
hadis limlerinin deerlendirmelerinden yararlanmak zorundadrlar. Bu
bakmdan Hadis lminin btn slm limlerin temeli olduu sylenebilir.
Hadis Tarihi ve Usl baln tayan bu kitap nemini ve boyutlarn
yukarda ksaca ifade etmeye altmz hadis ilmine bir giri niteliindedir.
Takdir edersiniz ki bu kitap, bu usuz bucaksz okyanusu ok snrl olarak ve
ana hatlaryla tantabilecektir.
Elinizdeki kitap, balndan da anlalaca zere iki ana konuyu ele
almaktadr: Hadis Tarihi ve Hadis Usl. Birinci nite hadis ilmini ve alt
dallarn tantan bir giri nitesi niteliindedir. 26. nitelerde hadis tarihinin,
710. nitelerde ise hadis uslnn en temel ve ana konular ok ksa ve
anlalr bir ekilde zetlenmektedir. nitelerin her birisi o konunun uzman
olan bilim adamlarnca yazlmtr.
Hadis tarihi ile ilgili nitelerde, hadislerin klsik hadis kitaplarnda yazl
hale gelmesine kadarki serveni ile balangtan gnmze kadar hadis
ilminde yaplan bilimsel almalar ve eitim-retim faaliyetleri ele
alnmtr. Hadis tarihi, arlkl olarak hadis ilmine katk yapan hadis
limleri ve onlarn kitaplar etrafnda dndnden olaanst sayda kitap
ve yazar ismi ierir. Gemite yazlm Hadisle ilgili kitaplarn sadece yazar
ve isim listesi byk bir cilt tutacak hacimdedir. Son dnemlerde dnya
apnda deiik niversitelerde yaplan akademik almalarn listesi da bir o
kadar yer tutar.
Hadis Tarihi nitelerinde, hadis ilminin ke talar ve olmazsa olmaz
olan isimler ve kitaplar verilmekle yetinilmitir. lk bakta bu yazar ve kitap
isimlerini ezberlemek zor grnse de, iyi bir slm ilahiyats olmay gze
alanlar eitim srelerinde zamanla bu isimleri ve nemli kitaplarn kolayca
ezberlediklerini fark edeceklerdir. nk bu isimlerin ou dier slm ilim
dallarnda da nemli kiilikler olduklarndan, o ilim dalarnda da isimleri sk
sk geecek ve tekrar edilecektir.
Hadis usl ile ilgili nitelere gelince, onlarda da ok sayda terim ve
kavramn getii grlecektir. Hadis usl, Hadislerin sahih ve makbul
olanlarn byle olmayanlardan ayrmann yntemlerini ele aldndan,
zorunlu olarak hadis ilmindeki btn temel kavramlarn ve hadisle ilgili
terimlerin tanmlar verilir. Bu tanmlar bilmeyen bir kii, bata hadis ilmi ile
ilgili kitaplar olmak zere slm ilimler ile ilgili kitaplar anlayamaz. nk
bu terimler sadece hadis ilmi ile ilgili kitaplarda deil btn slm ilimlerle
ilgili kitaplarda ok sk olarak geerler. Hadis uslnde kavram ve terimler o
kadar yaygn ve nemlidir ki bu ilim, Arapa Hadis Terimleri lmi
anlamna gelen Mustalahul-Hads adyla da anlr.
nitelerin okunmas esnasnda, kitabnzdaki nerileri, okuma
tavsiyelerini, dikkat balkl uyarlar, sra sizde ve kendimizi snayalm gibi
eitim srecinizin ok nemli aamalarn oluturan ksmlarda sizden
istenenleri yapma konusuna gereken zeni gstermeniz, derslerinizdeki
baarnz ve iyi bir slm ilahiyats olmanz asndan son derece nemlidir.

Baar ve mutluluk dileklerimle.

Prof. Dr. Salahattin POLAT (Editr)

vi

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Snnet, hadis, haber, eser terimlerini tanmlayabilecek,
Hz. Peygamberin zelliklerini, grevlerini ve Hz. Peygamberle ilgili
ilimleri sralayabilecek,
Hadsin iki temel esi olan isnd ve metni ayrt edebilecek,
Hadis ilminin slm ilimler iindeki yerini, konusunu, amacn
belirleyebilecek,
Hadis ilminin alt dallarn sayp ana hatlaryla zetleyebilecek,
Hadis tenkidinin temel ilkelerini saptayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Hadis-Snnet-Haber-Eser
Tebli-Beyn-Tezkiye, smet
Mez-Siyer-emil-Delil
snad/Sened-Metin
Hadis limleri

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce;
Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisinin Hadis maddesini
okuyunuz.
Bu kitaptaki btn nitelerde geen, anlamn ve tanmn bilmediiniz
hadis terimleri iin Talat Koyiitin Hadis Istlahlar, Mcteb Uurun
Ansiklopedik Hadis Terimleri Szl, Abdullah Aydnlnn Hadis
Istlahlar Szl isimli kitaplarndan birine bakabilirsiniz. Abdullah
Aydnlnn ad geen szlne u internet adresinden ulaabilirsiniz:
http://www.sonpeygamber.info/sozluk.asp?sozlukkelime=sozluk

 Hadis lmi: Temel
Kavramlar ve Alt
Dallar

GR
Herhangi bir bilim dalnn eitimini alan bir kiinin her eyden nce o bilim
dalnn dier bilim dallar iindeki yerini, konusunu, amacn, yntemlerini,
alt dallarn, temel kavramlarn renmesi gerekir.

Hadis lmi, gemite er limler veya Nakl limler diye isimlendirilen,

gnmzde ise slam limler denilen ilim grubunun bir alt daldr. slm
Dinini konu edinen Nakl/er limler, Tefsir, Hadis, Fkh, Kelam,
Tasavvuftur. Bu ilimler slam Dininin temel iki kayna olan Kuran ve
Hz. Peygamberin snnetine yani uygulamalarna dayanrlar. Dolaysyla bu
ilimler, slam Dininin ilkeleri dorultusunda olumu, Mslmanlar
tarafndan gelitirilmi, slam Dinine ieriden bakan ilimlerdir. slam
limler, slam Dinini dardan ve tarafsz olarak incelemezler.
Mslmanlarn dn adan sorumluluklarn ortaya koyan, kural koyucu
(normatif) ve balayc nitelikte ilim dallardr. slm limler, slm Dinini
sadece bir bilgi nesnesi olarak ele almakla yetinmezler. Bundan da te
Mslmanlarn anlam dnyalarn, deer yarglarn, hayat anlaylarn
biimlendirirler. Bu ilimler olgular alanyla deil deerler alanyla, yani ne
olduuyla deil, ne olmas gerektiiyle ilgilenirler. Bu ilimler ele aldklar
olgular sadece olgu olmalar asndan deil, slm deerlerle ilikileri
asndan incelerler.

Doa Bilimleri ve nsan Bilimlerinin uzmanlar ise konularna ve

nesnelerine aklama ve tanmlama amacyla, dardan ve mmkn
olduunca nesnel bir ekilde yaklamaya alrlar. Bu bilimler deerler
alanyla deil olgular alanyla ilgilidirler. Yani ne olmas gerektiiyle deil
ne olduuyla ilgilenirler.

Burada Trkedeki ilim ve bilim kavramlar arasndaki anlam farkna

deinmekte yarar vardr. Btn bilimsel faaliyetleri bilim kavram ile ifade
ettiimizde yukarda sz konusu ettiimiz kural koyucu ve aklayc bilimler
arasndaki ayrm ortadan kalkmaktadr. Bu nedenle slam limler iin bilim
kavram yerine, slam geleneinde kullanlan ilim kavramn kullanmak daha
uygundur. Bilim kavram Trke kkenli, ilim kavram ise Arapa kkenli
dolaysyla ikisi de e anlamldr gibi bir dnce anlam kargaasna yol
amaktadr. Bilgi nesnesine ieriden ve dardan bak arasndaki fark
vurgulayabilmek asndan ayr kavramlar kullanmak daha yararldr.

 slam Tarihi, slam Mezhepleri Tarihi ve slam limler Tarihi ise

slam Dinini konu edinmeleri bakmndan ilk bakta slam limler iinde yer
alyor gibi grnseler de aslnda Tarih Biliminin alt daldrlar. Tarihiler
slama dardan, mmkn olduunca nesnel olarak, slam Tarihinde ne oldu
sorusuna cevap aramak amacyla bakarlar. Bu yzden bu disiplini slm
ilimlerin deil tarih biliminin iine yerletirmek daha uygundur.

Bu nitede slam limlerin en nemlilerinden birisi olan Hadis lmini,

genel olarak, ana hatlaryla ve temel kavramlaryla bir btn olarak tanmaya
ve anlamaya alacaz.

SNNET KAVRAMI
Hadis lminin tanmndan nce, bu isim tamlamasndaki Hadis teriminin ve
yakn anlaml terimlerin anlamlarnn incelenmesi gereklidir. Hadis terimini
daha iyi kavrayabilmek iin nce snnet teriminden balamak daha uygun
olacaktr.

Snnet ( )kelimesi Arapa s-n-n kknden gelir. Szlkte, zerinde

devaml olarak yrnen yol, hayat tarz, gelenek, det, r, hal, tavr,
karakter, uygulama, kanun, kural gibi anlamlara gelir. Snnet kelimesi ara
sra ve geliigzel yaplan eyleri deil, det niteliinde, devaml ve
srekli, ayn zamanda bilinli davranlar ifade eder. Dolaysyla arasra
yaplan ve bilinsiz davranlar snnet anlamnn dnda kalr.

Snnetin, Hadis lmindeki anlam ise, Hz. Peygamberin (Allahn selm

zerine olsun) szleri, davranlar ve onaylardr. Yani onun yolu ve hayat
tarz, srekli ve devaml davranlardr. Bu anlamyla snnet terimi, Allah
Elisinin Snneti anlamna gelen ( ) ifadesinin ksaltlm eklidir.
Snnet, Hz. Peygamberden gelmesi bakmndan e ayrlr:

1- Kavl Snnet ( ) : Hz. Peygamberin szleridir.

2- Fiil Snnet () : Hz. Peygamberin filleri ve davranlardr.

3- Takrr Snnet () : Hz. Peygamberin huzurunda veya bilgisi

dhilinde olmak artyla, sahbe tarafndan sylenen szleri ve yaplan
davranlar onaylamas veya kar kmamasdr. Bu nc kkn
snnet olmasnn gerekesi, Hz. Peygamberin Allah tarafndan
kendisine verilen ileriki satrlarda ele alacamz grevleri gerei, dn
adan uygun olmayan ya da Allahn yasaklad sz ve eylemleri
onaylamayaca veya byle durumlar karsnda sessiz kalmayaca-
dr.

Snnet kavram Kuran ile sk skya balantl bir kavramdr. nk Hz.

Peygamber kendi hayatnda Kurann btn emirlerini ve hkmlerini yerine
getirmekle ve uygulamakla ykmldr. Hayat da Kuran hkmlerini
birebir uyguladnn tandr. Peygamberimizin ei Hz. ieye, Hz.
Peygamberin ahlk nasld? diye sorduklarnda, onu en yakndan tanyan
kii olarak Onun ahlk Kurand diye cevap vermitir. Peygamberimiz
iin yaplan Yaayan Kuran ve Yryen Kuran gibi nitelemeler bu
anlama gelmektedir.

 Snnet kavramnn, Hz. Peygambere Allah tarafndan verilen grevler

dorultusunda deerlendirilmesi gerekir. Kurann bildirdiine gre Hz.
Peygamberin temel grevleri unlardr:

1- Tebli: Allahtan alm olduklar vahyi eksiksiz olarak insanlara

bildirmek anlamna gelir. Bir yette Yce Allah yle buyurur: Ey
Peygamber! Rabbinden sana indirileni insanlara bildir (tebli et). Eer
bunu yapmazsan elilii yerine getirmemi olursun. Allah seni
insanlardan koruyacaktr. (Mide, 5/67. Ayrca bkz: Mide, 5/92, 99; l-
i mrn, 3/20.)

2- Beyn/Tebyn: Peygamberin kendisine indirilen kitab, mmetine

aklamas, onlar ihtilaf ettikleri konularda aydnlatmasdr. Bir yet-i
kermede Allah, Peygamberine yle demektedir: Sana zikri (Kuran)
insanlara, kendilerine indirileni aklaman iin indirdik. (Nahl, 16/44.
Ayrca bkz. Nahl, 64.) Bu yetlerde geen aklama grevi sadece szl
aklamalar deil; yaayarak, rnek olarak, Kuran hkmlerinin
toplumda yaanmasn salayarak aa kmasn salamay da kapsar.
nk b-y-n kknn Arapadaki temel anlam aa kmak veya
karmaktr.

3. Tezkiye (): nsanlarn kt huylardan, gnahlardan, ktlklerden

temizlenmesi, arndrlmas demektir. Hz. Peygamberin bu grevi u
yette dile getirilmektedir: mmlere (Araplara) ilerinden, kendilerine
Allahn yetlerini okuyan, onlar manev ynden arndran, kitap ve
hikmeti reten bir peygamber gnderen odur. (Cuma, 62/2.)

Bu grev birbirinin devam ve tamamlaycs niteliindedir. nn de

en son amac insanlarn arndrlmasdr. Bu da Peygamberin snnetinin
amacnn, manevi ynden arnm bireyler ve onlardan meydana gelen bir
toplum oluturmak olduu anlamna gelir.

Allahn bu grevleri ykledii Hz. Peygamber, bizim gibi insan olmakla

birlikte bizden farkl olarak Allahtan vahiy yoluyla buyruklar almaktadr.
Dolaysyla onun btn sz ve davranlar vahiy yoluyla, Allahn kontrol
ve denetimi altndadr. Ayrca Peygamberler masmdur (). Yani
grevleri ile ilgili hata yapmaktan, Allah tarafndan korunmulardr.
Peygamberlerin bu zelliine smet ( )denir. smet, btn Pey-
gamberlerde bulunmas gereken be temel zellikten (sfat) biridir. Bu
zellikleri gerei hata yaptklarnda Allah tarafndan uyarlm ve
hatalarndan en ksa zamanda dnmeleri ve tvbe etmeleri salanmtr.
Dolaysyla onlarn hibir hatas devam etmemi, hatalaryla mmetlerine
rnek olmamlardr. Kuranda Peygamberlerin erdemli ve seilmi insanlar
olduunu belirten ok sayda yet mevcuttur. Bu nedenlerle peygamberlere
uyanlar Allahn honut olduu bir yola girmi olurlar. Zaten Allahn
insanlar doru yola ulatrmak iin setii peygamberlerin hatalaryla
insanlar yanla drmesi dnlemez. Bu peygamber gndermenin
amacna aykrdr.

Peygamberlerde bulunmas gereken zellikleri (peygamberlerde bulunmas

gereken sfatlar) aratrnz.

Allah, Peygamberimizi normal insanlardan farkl imkn ve yeteneklerle

donatp bir takm grevler yklemekle kalmam; manev ynden arnmalar
5

 iin Mslmanlar da, Hz. Peygambere kar rnek almak, ona itaat etmek,
onun kararlarna kalplerinde en ufak bir tereddt duymadan teslim olmakla
sorumlu tutmutur. Bu konularda seim serbestlikleri olmadn belirtmitir.
Mslmanlarn Hz. Peygambere kar sorumluluklarn ifade eden baz
yetler unlardr:

Kim Peygambere itaat ederse Allaha itaat etmi olur (Nis, 4/80.
Ayrca bkz: l-i Imrn, 3/31, Nis, 4/13, 69, Nur, 24/52, 63, Ahzab, 33/71.)

Allah ve Peygamberi bir karar verdii zaman iman etmi erkek ve

kadnn aykr hareket etme seenei yoktur. (Ahzb,33/36.)

Rabbinin hakk iin, onlar aralarnda ekitikleri eylerde seni hakem

yapp sonra da verdiin karara ilerinde hi bir darlk duymadan tam bir
teslimiyetle boyun emedike iman etmi olmazlar. (Nis,4/65. Ayrca bkz:
Nisa,4/59.)

Allaha ve Ahiret gnne kavumay uman ve Allah ok zikredenler iin

Allah elisinde gzel rnek vardr. (Ahzab,33/21.)

Hz. Peygamberin btn eylemlerinin snnet olup olmad, her eylemine

uymamz gerekip gerekmedii ok nemli bir konudur. Baz limler, Hz.
Peygamberin sadece dn konulardaki sz ve davranlarn snnet sayp, din
d konulardakileri snnet saymama eilimindedirler. Bu gr deiik
alardan sorunludur.

Her eyden nce, hayat din ii ve din d diye kesin snrlarla net olarak
ayrmak mmkn deildir. Dinin buyruklar te dnyaya deil bu dnyaya
yneliktir. Din, dnya hakknda da dzenlemeler getirir. rnein slam Dini;
yemek, imek, uyumak, giyinmek, barnmak gibi insanlarn en doal
eylemleri ile ilgili olarak ok sayda dzenleme koymutur. nsann gndelik
hayatndaki her alan dinle de ilikilidir. Bundan da te din insanlarn anlam
dnyalarn, kafa yaplarn, hayata ve olaylara bak alarn deitirir ve
ekillendirir. Bu yzden din, hayatn her alanndaki davranlarn iine szar
ve siner. Din, dindar bir kiinin btn davranlarnn arkasndaki en temel
etkenlerdendir. Davranlarmzdaki niyetlerimiz ve amalarmz bile dinin
dzenledii alana girer. Mslman her davrann Allahn honutluunu
kazanma amacyla yapmaldr. Din en temelde, dnya hayatnn din
ekseninde yaanmas iin vardr.

Din dnya ayrmnda snrlarn nereden izilecei meselesi de prob-

lemlidir. Dinin snrlarn daraltmak dinin dnyevlemesine, hayatn
merkezinden kenara itilmesine, hayat dzenleme zelliini yitirmesine,
bireysel bir tatmin arac haline dnmesine yol aabilir. Dinin alannn ok
geniletilmesi ise hayat dine indirgemek gibi bir sonu dourabilir. Oysa din
baz alanlarda dzenleme getirmemi, o alanlardaki dzenlemeyi insanlara
brakmtr. Bu alan fkhta mbah kavramyla ifade edilir. Mbah alan dine
ters dmeme artyla insan akl, bilgisi ve uzlasyla dzenlenir. Bu alan
da, din alan iine sokmaya almak din koyucunun amacna terstir.

u halde hayat, dn olan-dn olmayan eklinde ayrmak problemli

olduu gibi, din alannn snrlarn izmede de arlklara dme tehlikesi
vardr. Ayrca din alanna girsin girmesin Hz. Peygamberin btn
davranlar, vahiy sayesinde Allah tarafndan eitilmi mkemmel bir
insann, en yce deerler dorultusunda pratie aktarlm rnek
davranlardr. Bu davranlarn arkasndaki anlam dnyas, hayat anlay,
6

 kulluk bilinci, herkesi kuatan evrensel deerler ve yce niyetleri anlayp fark
edebilirsek, Hz. Peygamberin btn eylem ve davranlarnn insanlk iin
en gzel rnekler olduunu grrz. Dolaysyla Hz. Peygamberin snnetini
hayatn btn alanlarnda mmkn olduunca rehber edinmeye almak her
eyden nce Mslmanlarn kendi yararnadr.

Bununla birlikte Hz. Peygamberin snnetlerinin yaptrm gc ve ba-

laycl kiilere ve ortama gre deiebilir. rnein Peygamberimizin
devlet bakan olarak yaptklar herkesi deil sadece idarecileri balar. Sava
halinde, bar durumunun snnetleri uygulanmaz. Snnetlerin balaycl
konusunu belirlemek fkh ilminin alanna girer.

Snnet terimi, Hz. Peygamberin snneti anlam yannda, lk Mslman

nesillerin limlerinin szleri, davranlar ve hayat tarzlar anlamnda da
kullanlmtr. Mslman limlerin ounluu, slam geleneinin kurucular
ve gelitiricileri olan ilk neslin, sonrakilere rnek tekil ettii
grndedirler. nk Hz. Peygamber mmetimin en hayrls benim
dnemimde (yaayanlardr.) Sonra srasyla bunlar takip edenler, daha
sonra da onlar takip edenler gelir buyurmulardr (Buhr, Fedilu
ashbin-nebiyy, 1). Bu anlamyla snnet, slam toplumunun hayat tarz ve
gelenei mnsna gelir. nk Hz. Peygamber, Kurann buyruklarn
sadece kendisi yaamakla grevli deil, evrensel davetinin kendinden sonra
devam ettirilebilmesi iin Kuran hkmleri dorultusunda yaayan,
hakkaniyeti ayakta tutacak, iyiliklere destek olup ktlklerle mcadele
edecek bir toplum oluturmakla da bizzat Allah tarafndan grevlendirilmiti.
(rnein bkz: li Imran, 3/110.) O nedenle snnetin, yani Hz. Peygamberin
ina ettii hayat tarznn, kendisinin br leme g etmesinden sonra da
bireysel ve toplumsal alanda varln srdrmesi gerekiyordu. Bu yzden
hadis limleri Hz Peygamberin snnetini kayda geirirken, mevkuf hadis
denilen sahbenin sz ve uygulamalar ile makt hadis denilen tbin
limlerinin sz ve uygulamalarn da hadis kitaplarna almlardr. Dokuzuncu
nitede deiik alardan hadis taksimleri ve tanmlar yaplrken Mevkuf ve
Makt hadisler ele alnacaktr.

Sahbe ve Tbinun btn sz ve grleri snnet veya hadis saylmaz.

Ancak dn konulardaki ve kendi akl yrtmeleriyle bulamayacaklar
konulardaki sz ve grleri hadis saylr. Bunun gerekesi, bu artlar tayan
sahbe sz ve grlerinin kaynann Hz. Peygamber, Tbin sz ve
grlerinin kaynann da sahbe olduudur. Hz. Peygamberden sonraki
limlerin ve toplum nderlerinin gr ve uygulamalarnn snnetin devam
saylabilmesi iin Kurann ve Hz. Peygamberin snnetinin ilkelerine, ruhuna,
zne, mantna ters dmemesi arttr. Bunlara ters den uygulamalara
bidat ismi verilerek iddetle kar klm, Hz. Peygamberin oluturduu
gelenein bozulmas nlenmeye allmtr. Bidat, snnetin zdddr,
kartdr.

Mslmanlarn Kurana uymalar yeterli deil midir? Ayrca Peygamberimizin

snnetine uymak zorunda myz? Aratrnz.

HADS, HABER, ESER TERMLER

Hadis ( )kelimesi, Arapa tahds ( )mastarnn ismi olup szlk
anlam; haber verme, anlatlan, haber verilen husus, haber ve sz
demektir. oulu ehds ( )eklindedir. Hadis ilminde, Hz.
Peygamberden gelen haber/haberler anlamna gelir. Baka bir ifade ile

 sylenirse Hz. Peygamberin snnetini haber veren, snnetin sz ile ifade

edilmi haline hadis denir. Dolaysyla Peygamber yle syledi, yle yapt
veya falanca kiinin falan davrann onaylad gibi szl ifadeler ve
haberlere, bunlarn yazya dklm haline hadis denir. Snnet kavram, Hz.
Peygamberin davranlarn; hadis ise, onun davranlarnn, szlerinin ve
onaylarnn, tanklar tarafndan haber verilmesini ifade eder. u halde hadis,
Hz. Peygamberi gren sahbenin onun hakkndaki ifadeleri ve anlatmlardr
veya bunlarn yazya geirilmi halidir.

Baz hadis limleri, snneti Peygamberin fiilleri, hadisi de szleri

anlamnda kullanmlardr. Hadisi snnetle e anlaml olarak kullananlar da
vardr ve bu yaygn bir kullanmdr.

Haber (): Arapa kkenli olmakla birlikte Trkede de Arapadaki

ayn anlamyla kullanlr. oulu Ahbr ()dr. Szlk anlam, bir olay
veya nesneyi gren, tank olan birinin; grmeyenlere, tank olmayanlara
sylemesi, iletmesi, duyurmas, bildirmesiyle elde edilen dolayl bilgidir.
Haber, dorulama ve yanllamaya konu olan bir bilgi trdr. Akl yrtme
ile elde edilen bilgiler haber grubunun dnda kalrlar. Hadis ilminde haber,
baz limlerce hadis terimiyle e anlaml olarak kullanlmtr. nk
hadisler, Peygamber hakknda haberlerdir. Baz limler ise hadisi
Peygamberden nakledilenler, haberi ise Peygamber dndaki sahbe ve
tbindan nakledilenler anlamna kullanmlardr. Haberi, hadisi de iine
alacak ekilde Hz. Peygamber, sahbe ve tbindan nakledilenler anlamna
kullananlar da vardr. Bu son anlamyla haber, hadisten daha geni
anlamldr. Her hadis ayn zamanda haberdir ama her haber hadis deildir.

Eser (): Arapadr. Szlkte iz, kalnt anlamna gelir. oulu sr

()dr. Baz limler tarafndan Hz. Peygamberden nakledilenler anlamnda
hadis terimiyle e anlaml olarak, bazlarnca da haber kavramyla e anlaml
olarak Peygamber, sahbe ve tbindan nakledilenler anlamnda
kullanmlardr. Peygamberden gelenlere haber, sahbeden gelenlere eser
diyenler de olmutur.

Bunlar yaygn kullanmlardr. Bu sylediklerimiz dnda zel kullanmlar

da vardr. rnein Horasan blgesi limleri ve baz fi limler eser terimini
sahbeye ait rivayetler iin kullanmlardr.

Grld gibi bu nemli ve temel terimin kullanmnda tarihte belli

bir uzla yoktur. Bu nedenle bu terimlerin getii metinlerde anlam szn
geliinden ve metindeki karinelerden karmak gerekmektedir. Gnmzde
ise Hz. Peygamberin davranlar iin snnet, Peygamberden nakledilenler
iin hadis teriminin kullanm nemli lde yaygnlk kazanm
grnmektedir.

Snnet teriminin Fkh lmindeki kullanm ok farkldr. Fkhta snnet terimi,

mstehab ve mendub anlamna yani yapmakta zorunlu olmadmz ama
tevik edilen, gzel grlen, yaptmzda sevap kazanacamz, gnll
gzel davranlar anlamnda kullanlr. Gnlk dilde de Fkhtaki bu anlam
namazn snnetleri, abdestin snnetleri, haccn snnetleri gibi ifadeler
eklinde yaygn olarak kullanlr. Bu kullanm kavram kargaasna yol aabilir.
Peygamberimizin snnetlerini uygulamamzn hkmnn snnet yani
mstehab olduu, onlara uymamzn zorunlu olmad gibi bir anlay doru
deildir. Peygamberimizin snnetlerinde zorunlu olarak uymamz gerekenler

 yani farz olanlar olduu gibi, zorunlu olmayp gnll olarak uyduumuzda
sevap kazanacaklarmz da vardr. Hatta snrl da olsa sadece ona mahsus
(hasis) olan baz uygulamalar vardr ki o konularda ona uymamz gerekmez
veya bazlarnda uymamamz gerekir. rnein Peygamberimizin sadaka
almas haramd. Fakat sadaka almaya dinen hak sahibi olan bir Mslman
iin byle bir yasak sz konusu deildir.

HADSN K TEMEL GES: SND VE

METN
Herhangi bir hadis, isnad ve metin denilen iki ksmdan meydana gelir:

1-snd ( )veya sened: snd kelimesi Arapa (s-n-d) kknden

tremi mastardr. Bir eyi bir yere dayamak demektir. Bu dayama, bir
kiinin srtn bir yere dayamas gibi fiziksel ve somut nesneler arasnda
olabilecei gibi; birine bir su ykleme veya birinin bir sz sylediini iddia
etme gibi manev ve soyut da olabilir. Arapadan Trkeye bu ikinci
anlamyla geen isnd kelimesi, birine bir sz isnat etme veya su isnat etme
eklinde kullanlmaktadr.

Hadis ilminde isnad dendiinde, hadislerin bandaki rv silsilesini

gsteren isimlerden oluan rvler zinciri anlalr. Buna sened de denir.
Arapada sened, dan etei, dayanak, delil, belge anlamlarna gelir. Senet
eklinde Trkede yazl belge anlamnda kullanlr. Tapu senedi, bor
senedi gibi.

Herhangi bir hadisin ilk kaynandan hadis kitab yazarna gelinceye

kadar kimler tarafndan nakledildiini gsteren bu zincirler, hadisin
dayanaklar, doruluunun belgeleri niteliindedir. Yani hadis havada ve
bolukta deil, bu zincirle ilk kaynana, Hz. Peygambere balanmakta ve
dayandrlmaktadr. Hadis ilminde, banda senedi yani isnad zinciri
zikredilmeyen hadislere Muallk Hadis denir. Muallk kelimesinin anlam,
yere veya salam bir zemine dayanmayan, bolukta, havada asl duran
demektir. Bu zincirler hadisin salam bir zemine dayandnn gstergesidir.
Biz bu zincirleri inceleyerek rvilerin gvenilir olup olmadn, aralarnda
hoca renci ilikisi bulunup bulunmadn, aradan rv ismi dp
dmediini, dolaysyla senette kopukluk olup olmadn tespit
edebiliyoruz. Oysa senedi olmayan bir hadisin, szn sahibine ait olup
olmadn, yani uydurma olup olmadn bilme imknmz olmaz.

Hadislerin bandaki senedler bu ilevleri yannda ayn zamanda hadisin

geirdii tarihsel sreci de yanstrlar. Hadislerin bana rv zincirlerinin
eklenmesi hadis limlerinin titizlikleri ve gayretleri sonucu gereklemitir.
Bu Mslmanlara zg bir uygulamadr. nk byle bir uygulamaya dnya
tarihinde baka bir uygarlk ve toplumda rastlanmaz. Hadisiler bunun
farkndadrlar. Hadis kaynaklar snad bu mmete zgdr ifadesini ska
tekrar ederler. sndn baka toplumlarda da kullanld eklindeki iddialar
dayanaktan yoksundur ve rnek olarak gsterilen uygulamalar yaygn ve
sistematik deil, mnferid ve istisn kabilindendir. snd sistemi, hadis
nakleden, reten, hadis kitab yazan kiilerin, bu hadisi kimden aldn
belirtmesi zorunluluu zerine kurulmutur. Hadislerin ilk rvleri olan
sahablerden itibaren herkes hadisi bir sonrakine aktarrken kendinden nceki
rvileri sralar. Hadisin aktarm srecinde her kademedeki kii aktarm
zincirine yeni bir halka olarak eklenir. Bylece isnad zinciri kendiliinden ve
9

 doal olarak teekkl eder. Hadisi bakalarna aktaranlar sadece kendinin

hadisi ald bir stndeki kiiyi deil, kendisi ile Hz. Peygamber arasndaki
btn kiileri srasna uygun olarak bilmek, gerekirse ezberlemek veya
yazmak ve bir sonraki kiiye bu listeyi bildirmek zorundayd.

Hz. Peygamberi Mslman olarak grp o imanla lenlere sahb denir.

Arapada Sahb ( )tekildir. oulu sahbe ( )veya ashb
( )eklindedir. ou kii Trkede bu kelimeleri yanl kullanmaktadr.
Zaten oul olan sahbe veya ashb kelimelerinin sahbeler veya ashblar
diye Trke oul ekiyle tekrar oul yaplarak sylenip yazlmas yanltr.
Dorusu, tekil kullanmda sahab, oul kullanmda ise sahbe veya sahbler
eklinde olmaldr.

Hz. Peygamber ve onun vefatndan sonraki sahbe dneminde hadis

nakleden sahblere bunu kimden duydun sorusu sorulmaya gerek yoktu.
Hatta byle bir soru abes karlanmaktayd. nk sahabler her hadisi bizzat
Hz. Peygamberden dorudan duymam olsalar bile baka bir sahbden
reniyorlard. Ayrca sahbe arasnda gven esast. Sahbeden sonrakiler de
sahbeye gveniyordu. Hayatlarn slma ve Hz. Peygambere vakfeden
sahbenin hadis uydurmas dnlemezdi. Sahbenin insn hatalar ise ayn
hadisi nakleden baka sahablerin rivayetleriyle karlatrlarak kontrol
ediliyordu. Sahbeden sonraki nesilde de nceleri hadis nakledenlere kimden
ald sorulmad, buna ihtiya duyulmad. Fakat Hz. Osmann ehit edilmesi,
Hz. Ali ile Muviye arasndaki mcadelelerle balayp, yabanc kltrlerle
etkileim sonucu gittike artan siys, fikr, ilm gr ayrlklar ve
gruplamalar hadis uydurma gibi bir olgunun ortaya kmasna sebep oldu.
te bundan sonra, herkese naklettii hadisi kimden ald sorulmaya ve ehil
olmayanlardan hadis alnmamaya baland. bn Srnin u sz bu gerei
ifade etmektedir: nceleri isnad sorulmazd. Fitneden sonra (Hz. Osmann
ldrlmesi sonucu ortaya kan ihtilaflar) hadisleri aldnz adamlarn
ismini syleyin demeye baladlar (Rmhrmz, el-Muhaddisl-Fsl,
208-9). Hz. Peygamberle birlikte yaayp snnete tank olan sahbe saysnn
vefatlar sonucu gittike azalmas da gerektiinde onlara bavurma ansn
ortadan kaldryordu. te o zaman hadis limleri her hadis nakledene, Bunu
kimden duydun, o kimden duymu eklinde sorular sorarak, hadisi nakleden
kiilerin gvenilir ve hadis rivayetine ehil olup olmadklarn aratrmaya
baladlar. Halk da senedsiz hadis nakletmekten sakndrdlar. limler
hadisin kaynan sorma ileminin yaygnlap bir gelenek haline dnmesi
iin yllar sren bir gayretin iine girdiler. Bunun sonucunda belli bir sre
iinde isnad sistemi yerleti. Naklettii hadisi rvlerinin isimlerini vermek
suretiyle Hz. Peygambere dayandramayanlarn rivayetleri kabul edilmez
oldu. Hadis kitaplar yazanlar da hadisleri bu rv zincirleri ile kaydettiler ve
kitaplarna geirdiler. Hadis tarihinde Mtekaddimn Dnemi denilen Hicr
ilk drt asrdaki kitaplarda hadisler hep rv zincirleriyle birlikte verilmiir.

snad sisteminin douu ve gelimesi ve isnadla ilgili deiik tartmalar

hakknda daha geni bilgi iin Salahattin Polatn, Hadis Aratrmalar, (ikinci
Bask, stanbul, 2003) isimli kitabnn 13-47 sayfalar arasn okuyunuz.

2-Metin (): Hadiste nakledilen ierik anlamna gelir. snad zincirinin

peinden gelen Hz. Peygamberin szleri ve davranlarn ifade eden ksma
metin denir. oulu (: mtn) eklindedir.
10

 Senet ve metni, Arapa bir hadis zerinde grerek daha iyi kavrayabilmek
iin, Buhrnin el-Cmius-sahih isimli eserinin Kitbl-man balkl ikinci
ana blmnn yedinci bbndaki yani alt balndaki u hadisi inceleyelim:

.




Hadisin Trkeye evirisi yledir: Buhar diyor ki: Bize Msedded
syledi. Msedded de bize Yahy syledi dedi. Yahy ubeden, ube
Katdeden, Katde Enesten (Allah ondan raz olsun) naklettiler. Enes, Hz.
Peygamberin (Allahn salt ve selam zerine olsun) yle buyurduunu
nakletti: Sizden birisi kendisi iin sevdii eyi kardei iin de sevmedike
iman etmi olmaz.

Bu hadisin Arapa ve Trkesindeki alt izili ksmlara hadisin senedi

veya isnd denir. talik yaz ile yazlan ksmlar ise hadisin metnidir.

Bu hadisin Arapasndaki sndn sralan u ekildedir: Buhr

Msedded Yahy ube Katde Enes
Hz.Peygamber. Arapa isnadlarda, hadis kitab sahibi (burada Buhr) bata,
Hz. Peygamber sondadr. Hadis kitaplarnda isndlar bu sralamaya gre
yazlr. Yani hadis kitab yazarnn hadisi ald rv senedin en banda, Hz.
Peygamber senedin en sonundadr.

Seneddeki kiiler zaman srasna gre sralanrsa sened u ekilde olur:

Hz. Peygamber Enes Katde ube Yahy
Msedded Buhr. Hz. Peygamber, szn sahibi, ilk kaynak ve zaman
bakmndan en nce olandr. Buhr ise hadisi alan ve kitabna yazan olarak
isnad zincirinin zaman bakmndan son kiisidir. Her iki sralamada rv
isimleri arasndaki oklarn istikameti hadisin hangi istikamete doru
aktarldn gstermektedir.

Buhr ayn yerde bu hadisin ikinci bir isndn daha vermektedir. O da u

ekildedir:

Hz. Peygamber Enes Katde Hseyin el-Muallim

Yahya Msedded Buhr.

Her iki isnadn metni ayndr. Bu hadisin bu ikisi dnda daha pek ok
isnad vardr. Bu hadisle ilgili alma yapacak kiinin, hadis kitaplarndaki
btn farkl senedlerini toplayp bir aile soyaac gibi hepsinin birlikte isnad
zincirleri emasn karmas gerekir. Bu husus, bizim konumuzun dndadr.
nk biz bu hadisle sadece sened ve metni daha iyi anlamamz salayacak
bir rnek olmas asndan ilgileniyoruz.

Hadis lminde bir hadisin farkl isnad zincirleriyle gelen her bir kanalna
tark ( )veya vech ( )de denir. Tark Arapada yol demektir. oulu
turukdur. Vech ise, yz, yn, taraf gibi anlamlara gelir ve oulu
vchtur. Son zamanlarda tark anlamna, bat dillerinden Trkeye geen
varyant (ng. variant) da kullanlmaktadr. Yukardaki rneimizde hadisin
iki farkl tarkini vermi olduk.

Hadis lminde metinleri ayn olsa bile, bir hadisin her bir isnad ayr birer hadis
saylr. rnein yukardaki hadisin iki isnadndan sonra gelen metin ayndr.
Fakat hadisilere gre burada tek hadis deil iki ayr hadis sz konusudur.

11

 nk onlara gre her bir isnad bal bana hadisin serveninin bir belgesi,
hadisin geirdii tarihsel srecin gstergesidir. Hadis kaynaklarnda byk
muhaddislerin yz binlerce hadis yazdna, ezberlediine dair bilgiler yer alr.
Bu bilgiler iin i yzn bilmeyenler tarafndan ounlukla yanl
anlalmaktadr. u tr sorularla sklkla karlalr: Hz. Peygamberden bu
kadar ok hadis nakledildi mi? Hadisiler bu kadar ok hadisi nasl yazp
ezberleyebildiler? Kaynaklarda elimizdeki mehur hadis kitaplarnn yz
binlerce hadisten seilip yazldna dair bilgiler aktarlmaktadr. Bu
kitaplardaki hadislerin says ise buna gre ok azdr. u halde Hz.
Peygamberden gelen hadislerin ou elendi ve kayp m oldu? Bu ve benzeri
btn sorularn salkl cevab hadisiler tarafndan bir hadisin ayr ayr btn
rivayet kanallarnn mstakil birer hadis sayld gerei bilindiinde verilebilir.
Hadisiler, hadisler hakknda daha salkl deerlendirmeler yapabilmek,
hadisleri tekit etmek yani hadislerin farkl kanallarnn birbirlerini desteklemesi
suretiyle gvenilirlik derecesini artrmak gibi amalarla bir hadisin btn
isnadlarn toplamaya gayret etmilerdir. Bir hadisin deiik kanallardan gelen
onlarca, yzlerce isnad olabilmektedir. Sonra hadisiler kitap yazarken bu
kanallardan ve isnad zincirlerinden en salam ve gvenilir bulduklarndan bir
kan kitaplarna alp, dierlerini kendi zel arivlerinde korumulardr.
Dolaysyla sz edilen yz binlerce hadis, her biri ayr metinlere ve ieriklere
sahip olan hadisler deil, bir hadisin btn ayr kanallarn ve isnad zincirlerini
ieren bir hadis arivi ve veritabann ifade eder.

Hadislerin ba tarafndaki, hadisi nakledenleri gsteren isnad zincirleri

ilevleri nelerdir, hadisle ilgi ne tr ip ular tarlar?

HADS LM: TANIMI, KONUSU, AMACI

Tanm
Hadis lmi, klasik kaynaklarda lml-hads, Ulmul-hads, lmr-rivye,
Uslr-rivye, lmul-eser gibi genellikle Arapa ( )kelimesinin tekil ve
ouluyla yaplm isim tamlamalaryla ifade edilir. Bu ifadelerin kitap
balklarnda da kullanld, ileride hadis ilminin alt dallarna dair yazlan
kitap isimleri incelendiinde grlecektir.

bn Cema, hadis ilmini Hadislerin senet ve metinlerinin halleri ile ilgili

kurallar ilmidir diye tanmlar. Byk hadis limi bn Hacerin tanm ise
Rv (rivayet eden) ve mervnin (rivayet edilen metinlerin) hallerini
bildiren kaideler bilgisidir eklindedir.

Konusu ve Amac
Bu tanmlardan anlaldna gre, hadis ilminin konusu hadisleri nakleden
rvler ve bu rvler tarafndan nakledilen Peygamberimize dair rivayetlerdir.
Hadis ilmi bu rvlerle, onlarn gvenilir olup olmadklar, rivayetlerle de
makbul olup olmadklar asndan ilgilenir. u halde hadis ilminin amac
hadislerin makbul olanlarn makbul olmayanlardan ayrmaktr.

Herhangi bir ilim daln tanmlayabilmek iin, ilimler tasnifindeki yerini,

yakn ilimlerle ilikilerini ve farkllklarn, konusunu, amacn belirlemek
gerekir. Hadis lmi slam limlerinin yapt ilimler tasnifinde, er ilimler
dedikleri ilim grubuna girmektedir. Bu gn bu kavram lkemizde slm
ilimler eklinde ifade edilmektedir.

12

 lk dnemlerde lim denince Hadis (lmi) anlalrd. nk Tefsir, Fkh,

Tasavvuf gibi er/slm limler ayr ve mstakil bilim dallar haline
gelmeden nce hadis iindeydi. Btn bu ilimlerin kayna Kurn ve onun
uygulamas olan snnettir. Kuran tefsiri ve snneti renme, retme,
koruma, yazma, nakil yntemlerini belirleme, yorumlama ileri hadisiler
tarafndan yrtlyordu. Dolaysyla slm Tarihinin ilk dnemlerinde
hadise ilim denmesinin sebebi budur. slm limlerin mstakillemesi ve
Hadis lminden ayrlmas, rivayet yannda akln da devreye girmesi sonucu
olmutur.

Hadis lminin konusu, adndan da anlalaca zere, Hz. Peygamberin

snnetini bize aktaran hadislerdir. Dier slam limler de hadisleri konu
edinmektedirler. Fakat onlar hadislerle kendi konular asndan ilgi-
lenirlerken, hadis ilmi, hadislerle hadis olup olmadklar asndan ilgi-
lenmektedir. Hadis, hadis ilminin asl konusu iken dier slam limlerin
ikincil konusudur. Baka bir ifade ile hadis ilmi hadisleri bizzat hadis olular
ynnden ve btn ynleriyle ve boyutlaryla ele alr. Hadis lmi, hadisin
tarihiyle, rvileriyle, anlalmasyla, tenkidiyle, szn ksas btn ynleriyle
ve btn problemleriyle ilgilenirken, rnein Fkh lmi sadece hadisten
kacak hkmler asndan, Tefsir lmi Kuran- Kerimin tefsiri asndan,
tasavvuf ilmi tasavvufa dayanak tekil etmeleri asndan hadislerle
ilgilenirler.

Hadis lmi ve hadisle ilgili faaliyetler rivyet ve diryet olmak zere

ikiye ayrlr. Rivayet daha ok hadis renme, nakletme, derleme, hadisleri
ieren kitaplar telif etme gibi faaliyetlerini kapsar. Diryet ise, hadislerin
senet ve metinleri ile ilgili her trl birikimi, yetenei ve faaliyeti kapsar.
Yani hem hadis ilminin ve tenkidinin btn konular, hem de hadislerin
anlam ve yorumu ile ilgili her trl birikime ve derin anlaya sahip olmak
anlamna gelir. Hdis limleri hadis renen, rivayet eden ve retenlerin
sadece rivayetle yetinmeyip, Hadis lminin incelikleri, ilgilendikleri
hadislerin anlam ve yorumlar konusunda derin bilgi sahibi olmalarn
nemsemilerdir. Bu balamda, rivayetle yetinmeyi ho grmeyip diryeti
tevik etmilerdir. Bize ulaan en eski Hadis Usl kaynann yazar olan
Rmhrmz, el-Muhaddisl-fsl isimli eserinde rivyet ve diryet
terimlerini bu anlamlarda iki balkta kullanr. (1984, s. 238, 312)

Hadis ilminin tanmn daha net olarak anlayabilmek iin Pey-

gamberimizi konu edinen dier slam limlerle de Hadis lminin ilikisini
incelememiz yararl olacaktr.

Hadis lmi le lgilenenlere Verilen simler ve Unvanlar

Hadis ilmi ile ilgilenenler tarihte deiik unvanlarla anlmlardr. Hadis
renen rencilere, hadis ilminde yolun banda olanlara Tlib denir. Talep
eden isteyen anlamndadr. Hadis limleri iin genel olarak ounlukla
Muhaddis veya Hfz tabiri kullanlr. Hadis ilminde daha ileri dzeyleri
ifade etmek iin mm, Huccetl-slm, eyhul-slm, Emrl-
mminn fil-hads gibi unvanlar da kullanlmtr.

13

 PEYGAMBERMZ KONU EDNEN DER

LMLER
Mez ( ): Bu isim Arapa sava anlamna gelen (-z-v) kknden
tremi bir kelimedir. slam tarihinin erken dnemlerinde olumu bir ilim
daldr. Peygamberimizin savalarn konu edinir. Hadis kitaplarnda
Peygamberimizin savalarna dair rivayetler olmakla birlikte hadis ilmi
sadece peygamberimizin savalarna odaklanmaz, Peygamberimizden
nakledilen btn rivayetlerle ilgilenir. Fakat hadis ilmi Peygamberimizin
savalarna dair rivayetlerle onlarn rvlerinin gvenilirlii, rivayetlerin
sahih olup olmad, bu rivayetlerin hadis trlerinden hangi kategoriye girdii
gibi hadis ilminin problemleri asndan ilgilenir.

Siyer ( ): Meaz ilmi daha sonra gelierek kapsam genilemi ve

Siyer adn almtr. Siyer Peygamberimizin sadece savalaryla deil,
hayatnn btn ynleriyle ilgilenir. Yani bugnk biyografi bilim dalna
tekabl eder. Tarih biliminin alt daldr. Hadisleri kaynak olarak kullanmakla
birlikte bir tarihinin yararlanabilecei btn verileri eletirir, kullanr ve bir
hikye oluturur. Hadis ilminin amac Peygamberimizin hayat hikyesini
oluturmak deildir. Gnmze kadar Peygamberimiz hakknda ne
nakledilmise o malzemenin tamam ile hadis ilminin problemleri asndan
ilgilenir.

emil (): Peygamberimizin fiziksel zellikleriyle yani d

grnyle ve ahlk vasflaryla ilgilenir, o konudaki verileri, bilgileri
toplar ve deerlendirir.

Delil (): Peygamberimizin mucizelerini konu edinir.

Bu drt konunun mstakil bir ilim dal saylmas tartmaldr. Bu

konularda, bata slam tarihinin erken dnemleri olmak zere gemite ok
sayda mstakil kitap yazlmasndan yola klarak mstakil ilim dal sayanlar
olmutur. Ama gnmzde artk mez ve siyer slam tarihinin, emil ve
delil ise hadis ilminin iinde bir alma alan ve konusu olarak
deerlendirilmektedir.

Yukarda saylan kavramlarn geni aklamalar ve Hz. Peygamberin

mucizeleri hakknda Erdin Ahatlnn Peygamberlik ve Hz. Muhammedin
Peygamberlii isimli kitab okunabilir.

HADS LMNN NEML ALT DALLARI

Hadis ilminin mstakil bir ilim dal olarak ortaya kt slam tarihinin erken
dnemlerinden itibaren yazlan kitaplarda bu ilme iaret edilirken tekil olarak
hadis ilmi ( ) eklinde isimlendirildii gibi, oul olarak hadis
ilimleri ( ) eklinde isimlendirildii de olmutur. Tekil
isimlendirmede hadis ilmi btn alt konularn iine alan emsiye bir kavram
olarak kullanlrken, oul isimlendirme durumundaysa nemli alt konular
bir ilim dal gibi sunulmaktadr. Hkim en-Nsbrnin (. 405/1014),
baln Hadis limleri Bilgisi eklinde Trkeye evirebileceimiz
Marifet ulmil-hads isimli kitabnda hadis ilimlerinin says elli ikidir.

14

 bns-Salh (. 643/1245) ise Mukaddime ismiyle mehur olan hadis

ilimleri kitabnn banda Allah bana hadis ilminin ksmlarna dair bir kitap
yazmay nasip etti diyerek altm be konuyu sralayarak balamaktadr.
Daha sonraki melliflerden Syt (. 911/1505) Tedrbr-rv isimli
eserinde bu sayy doksan e karmaktadr. Bu konular incelendiinde her
birinin mstakil bir alt bilim dal olmayp ounun hadis ilminin nemli konu
balklar olduu grlr. Fakat bu konu balklarndan bir ksm hadis
limlerince daha nemli grlm, bu konularda ok sayda mstakil kitaplar
yazlm, baz limler bu konularda daha derinlemesine uzmanlamlardr.
ada akademik almalarda da baz konular hadisin alt dal niteliinde
deerlendirilmektedir. Hadis lminin alt dallarn belirlerken bu ltler esas
alnmtr. Deiik kitaplarda, elli ile yz arasnda deien saylarla ifade
edilen hadis ilimleri arasndan alt bilim dal olarak niteleyebileceklerimiz
unlardr:

Hadis Tarihi
Hadis Tarihi, hadisin Peygamberimiz dneminden gnmze kadar geirdii
serveni, hadisle ilgili yaplan her trl almay zaman ve mekn
dzleminde, sebep sonu ilikileri iinde, yani Tarih Biliminin ltleri
dorultusunda ele alr. Bir bilim dalnn tarihinin, tarih biliminin mi yoksa o
bilim dalnn m alt konusu olduu tartlabilir. Hatta bir bilim dalnn tarihi
hem o bilim dalnn uzmanlarnca hem de tarihiler tarafndan allabilir.
Bu konularn disiplinler aras veya ok disiplinli alma alanlar olarak, yani
birden ok bilim daln ilgilendiren alma alanlar olarak deerlendirilmesi
de mmkndr. Fakat gnmz akademik geleneinde Hadis Tarihi arlkl
olarak hadis uzmanlarnca allmaktadr. Bu yzden hadis ilminin alt dal
olarak deerlendirilmesi yanl olmaz.

Hadis tarihi son dnemlerde ortaya km ada bir bilim daldr. Klasik
hadis kitaplarnda hadis tarihine dair bilgiler bulunmakla birlikte son yzyla
kadar Hadis Tarihine dair mstakil eser yazlmamtr. Trke yazlan ilk
Hadis Tarihi kitab, stanbulda 1924 de yaynlanmtr. Hadis Tarihi isimli
bu ilk kitap, o gnlerde ad Drlfnun olan stanbul niversitesinin lahiyat
ubesi hocalarndan, zmirli smail Hakk tarafndan ders kitab olarak
okutmak zere yazlm ve Talebe Cemiyeti tarafndan yaynlanmtr. Fakat
bu kitabn ierii ismine tam olarak uymaz. Hadis tarihi dnda hadisle ilgili
pek ok konuya da yer verir. Hadis tarihine de yer veren bir hadis dersi kitab
niteliindedir. Kitabn bu zellii Drlfnun mfredatnda hadis dersi yerine
Hadis Tarihi dersi konmu olmasndandr. zmirli bu balk altnda ana
hatlaryla hadis ilmini okutmak amacyla byle bir eser yazmtr.

Tamamen hadis tarihine zg olarak yazlm ilk mstakil Trke eser

Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi retim yesi Prof. Dr. Talat
Koyiitin yazm olduu ve ilk basks 1977 de, ad geen Fakltenin
yaynlar arasnda neredilen Hadis Tarihi isimli kitaptr. Bu kitapta Hz.
Peygamber dneminden klasik hadis kitaplarnn yazld hicr nc
yzyln sonuna kadar hadis tarihi incelenir.

Daha sonraki yllarda Hadis Tarihi ve Hadis limlerini ayn eserde

toplayan birka kitap ile bir mstakil kitap daha yazlmtr. Dier slam
lkelerinde de hadis tarihine dair kitaplar bin dokuz yzlerin sonlarnda

15

 yazlmaya balanmtr. slam tarihinde hadis tarihine dair mstakil kitaplar

yazlmazken son dnemlerde bir yandan akademik aratrmalarn artmas,
dier yandan da makaleler ve mstakil kitaplar yazlmaya balanmasnda
deiik etkenler etkili olmutur. Arapada msterik, bat dillerinde
oryantalist denilen ve Trkeye doubilimci olarak evirebileceimiz batl
slam aratrmaclarnn Hadis Tarihine dair eletirilerinin nemli lde
etkisi olmutur. Mslman aratrclar bu iddialara cevap verebilmek iin
hadis tarihine dair aratrmalar yapmak durumunda kalmlardr. Ayrca
Mslmanlar belli bir dnem yaadklar smrgeletirilme tecrbesi ve bat
kltr tarafndan algladklar tehditler karsnda tarihlerindeki parlak
dnemlerle avunma ihtiyacyla da tarihe ilgi duymulardr. Bu tepkisel tavrn
sonrasnda kimliklerini ve benliklerini yeniden kefetme diyebileceimiz bir
srece geerek slam Tarihine ynelik daha salkl bir ilgi art
yaamlardr. slam lkelerinde son dnemlerde, medreselerin yerini yava
yava niversitelerin almas ve akademik almalarn artmasyla gelien
tarih yazclnn da tarihsel konulara ilginin artmasnda nemli rol
olmutur.

Hadis tarihi konusundaki almalarn dnya apnda artmasna ramen,

bu bilim dal henz emekleme ve gelime dnemindedir. Hadis tarihi
konusunda bize ulaan dorudan verilerin yetersizlii bu konuda dolayl
adan salam bilgilere ulamamz salayacak farkl zmleyici ve
karmsal yntemler gelitirilmesini gerekli klmaktadr.

Hadis Usl

Tanm
Usl kelimesi Arapa el-Asl ( )kelimesinin ouludur. Temel, esas, soy,
kk, ana gvde, dayanak, kaide, kural gibi anlamlar vardr. Bu kelime ayn
anlamlar koruyarak Trkeye de gemitir. Hadis Usl diye Trkeye
evrilmi olan Arapa ( ) tamlamas, hadisin asllar, dayanaklar,
kkleri, kaynaklar, kurallar anlamna gelir.

Hadis Uslnn bir bilim dal olarak tanmna gemeden nce bunun son
dnemlerde ortaya km bir isimlendirme olduunu belirtmeliyiz. Hadis
ilminin teekkl ettii ve gelitii, klasik kitaplarnn yazld dnemlerde
byle bir hadis ilim dalndan bahsedilmez. Gnmzde Hadis Usl kitaplar
diye isimlendirdiimiz klasik kitaplarn ne isimlerinde ne ieriklerinde
Usll-hads eklinde bir ifadeye rastlanmaz. Bu kitaplar iinde balnda
Usl kelimesi yer alan ilk kitap 544/1149 ylnda vefat Eden Kad yadn el-
lm il marifeti uslir-rivye ve takydis-sem isimli eseridir. Burada da
grld gibi ifade Usll-hads deil Uslr-rivye eklindedir. Bu gn
Hadis Usl dediimiz bilim dalna gemite, yukarda hadis ilmi karl
kullanldn belirttiimiz Ulml-hads, lmur-rivye gibi tabirler
kullanlyordu.

Bal Hadis Usl eklinde olan sonraki dnemlere ait kitaplarda bu

ilim dalnn deiik tanmlar yaplmtr. Bunlarda ifade farkllklar olmakla
birlikte tanmlar znde ayndr. Bu tanmlar genelde yukarda verdiimiz
bn Hacerin Kabul ve ret asndan rv ve mervnin durumlarndan

16

 bahseden ilimdir eklinde Trkeletirilen ve kolay ezberlenebilen

tanmnn deiik ifadelerle tekrar niteliindedir. Bu tarifi daha aarsak
Hadis Usl; hadisleri nakledenlerin gvenilir, naklettikleri hadislerin de
sahih olup olmadklarn tespit etme amacyla gelitirilmi kurallardan
bahseden ilimdir.

Tanm bu ekilde yaplnca, Hadis lmi ile Hadis Usl zde ve ayn
mdr yoksa aralarnda fark var mdr sorusu gndeme gelmektedir. Hadis
lmi, Hadis Uslnden ok daha geni bir bilimsel faaliyet alandr. Hadis
lmi ve Hadis Uslnn konularnn ve amalarnn ayn olmas bu iki ilmin
zde ve ayn olmasn gerektirmez. Hadis lmi hadisle ilgili btn
problemleri ele alrken, Hadis Usl sadece hadis tenkidinin temel kurallarn
zetler ve temel kavramlarn tanmlar. Hadis Usl kitaplar, hadis
ilimlerinin tantm ve zeti niteliindedirler. Hadis lmini btn boyutlaryla
kapsayacak nitelikte deildir. Hadis tarihinde, Hadis lminin btn
konularna ve problemlerine dair yazlan binlerce kitabn iinde bu gn Hadis
Usl diye nitelediklerimizin says ve hacimleri son derece snrldr. Bir kii
sadece Hadis Usl kitaplarn okuyarak hadis uzman olamaz. Klasik ismi
Ulml-hads olan ve bu gn Hadis Usl dediimiz ilim dalnn
kitaplarnn hadis tarihindeki ilevleri, yazl amalar gz nne
alndnda; Hadis lminin ana konularnn ve alt dallarnn neler olduunu
ksaca zetleyen, kavramlarn tanmlayan, Hadis lmine Giri niteliinde ve
arlkl olarak da temel bir hadis altyaps vermeyi amalayan ders kitaplar
olduklar grlmektedir. Bu nedenle Hadis Usl, Hadis lmini ksaca
tantmay, zetlemeyi, kavramlarn tanmlamay amalayan Hadis limlerine
giri niteliinde bir bilim daldr.

Hadis Uslne, Hadis Terimleri lmi anlamna gelen (lmu)

Mustalahul-hads ( ) de denir. Bu son isimlendirmenin sebebi
Hadis Uslnde hadislerle, rvlerle ve hadis ilminin dier temel konularyla
ilgili ok sayda terimin (stlahn) tanmnn yaplyor oluudur. Hadis
Usulnn iyi kavranabilmesi, bu terimlerin ve kavramlarn tanmlarnn
zmsenmesine baldr.

Ulmul-Hads/Hadis Usl Kitaplar

Klasik tabiriyle Ulml-hads, gnmzdeki tabiriyle Hadis Usl
alannda gnmze ulam olan en eski eser mam afinin (.204/819) er-
Risle isimli eseridir. Bu eser ayn zamanda ilk Fkh Usul kitaplar arasnda
zikredilir.

Hadis limleri tarafndan yazlan ilk mstakil Hadis Usl kitaplar hicr
nc asra aittir. Bunlardan Ali b. el-Mednnin (.234/848) Ulml-
hadsi ve Muhammed b. Abdullah b. Abdlhakemin (.268/882) Marifet
ulmil-hads ve kemmiyyeti ecnsih isimli eserleri gnmze ulamamtr.
Bu eserlerin varlndan, baka kaynaklar vastasyla haberdar olmaktayz.
Gnmze ulaan ilk Hadis Usl kitab, Rmhrmznin (.360-971) el-
Muhaddisl-fsldr.

Hadis usl kitaplar Mtekaddimn ve Mteahhirn dnemleri

denilen iki dnemde ele alnrlar. Mtekaddimn kelimesi, ncekiler, ncler

17

 gibi anlamlara gelir. Hadis tarihinde klasik kitaplarn yazld Mte-

kaddimn dnemi, hicr drdnc asrn bana, hatta bazlarna gre sonlarna
kadar devam eder. Bundan sonrasna Mteahhirn dnemi denir. Bunun
anlam da sonrakiler demektir.

Hadis Usl sz konusu olunca Mtekaddimn dnemi biraz daha ge,

yani hicr beinci asrn ortalarna kadar devam eder. Mtekaddimn dnemi
eserlerinde verilen her bir bilgi o bilgiyi ilk kaynandan mellife ulatran
rvlerin isimlerini kapsayan isnd zincirleriyle verilir. Mteahhirn dnemi
eserlerinde ise rv zincirleri kaldrlmtr. Bu ikinci eserlerde baz kiilerden
nakillerde bulunulmusa aradaki senet zincirleri verilmeksizin sadece szn
ve grn sahibinin ismi verilmekle yetinilmitir.

Mtekaddimn Dnemi Hadis Usl Kitaplar:

1-er-Rmhrmz diye tannan Eb Muhammed el-Hasen b.

Abdurrahmnnin (.360/971) el-Muhaddisl-fsl beyner-rv vel-v
isimli eseri gnmze ulaan hadis limlerince yazlm ilk mstakil hadis
usl kitab kabul edilir.

2- Hkim diye tannan Eb Abdullah Muhammed b. Abdullah el-Hkim

en-Nsbrnin (.405/1014) Marifet ulmil-hads isimli eseri. Bu eserin
balndaki ulm:ilimler kelimesi hadis konular anlamnadr. Hkim bu
konular elli iki nev (( )tr, eit) altnda iler. Bu eseri hadis ehline
ynelik eletirileri cevaplamak, insanlarn snnet hakkndaki bilgisizlikleri
sebebiyle bidatlere dmesini nlemek amacyla yazdn belirtmektedir.

3- Hatb el-Badd diye tannan byk hadis limi Eb Bekir Ahmed b.

Ali el-Hatb el-Baddnin (.463/1071) el-Kifye f ilmir-rivye isimli
eseri. sminden anlalaca zere mellif bu kitab rivayet ilimlerinde yeterli
bir kitap ortaya koyma amacyla yazmtr.

Mteahhirn Dnemi Hadis Usl Kitaplar:

Bu dnemde yazlan kitaplarda verilen bilgilerin, isnadlaryla verilmesi gele-

nei terkedilmi, yaplan alntlar sadece yazar veya kitap isimlerine yaplan
gndermelerle verilmeye balanmtr.

1- Kad yd diye tannan Endlsl Ebul-Fadl yd b. Msa el-

Yahsbnin (.544/1149) el-lm il marifeti uslir-rivye ve takydis-
sem isimli eseri. Yazar yukarda verdiimiz Hadis Usl eserinden
yararlanmtr. Bu kitap Marib denilen Endlste yazlm ilk hadis
kitabdr.

2- Meync diye tannan Ebul-Hafs mer b. Abdlmecd el-Kura el-

Meyncnin (.580/1184) M l yeseul-muhaddise cehlh isimli kitab on
sayfalk kk bir risaledir ve hadis usulnn temel konularnn zeti
niteliindedir.

3- bns-Salh diye tannan Eb Amr Takiyyddn Osmn b.

Abdrrahmn e-ehrizrnin (.643/1245) Ulml-hadsi. Kitap
Mukaddimet bnis-Salh ismiyle mehur olmutur. bns-Salh amdaki
Erefiyye Drul-Hadsi denilen hadis medresesinde hocalk yapmtr. Bu
18

 kitap, derslerinde rencilerine yazdrd notlardan meydana gelmitir.

Hadis ilimlerini nev dedii altm be balk altnda ele alr. Daha nceki
usulclerin ele aldklar konular daha zl ve anlalr hale getirmi, daha
nce ele alnmayan konularda, ilk defa olmak zere, nemli bilgiler
vermitir. Eser, ders kitab olarak hazrlandndan o dnemlerde det olduu
zere kolay ezberlenebilmesi iin olduka ksa tutulmutur. Konularn
sonunda ben derim ki anlamna gelen ifadesiyle balayan ksmlarda o
konu hakkndaki kendi grlerini belirtir. Konular Allah Alem yani Allah
en iyi bilendir szyle noktalar. Yazld andan itibaren tarihteki en mehur
ve yaygn olarak okunan ve kullanlan Hadis Usl kitab olmu, zerinde
erh, zetleme ve nazma evirme yani iir haline getirme eklinde ok sayda
alma yaplmtr. Ona dayanarak yazlan kitaplar da yine slm Tarihinde
en ok okunan kitaplar arasna girmitir. Dolaysyla bns-Salhn kitab
ve trevleri, Hadis Uslnin en temel belirleyici metni ve klasii olmutur.

bns-Salhn Ulml-hadsine Dayanarak Yazlan Kitaplar:

a) Nevev (.676/1277), Ulml-hadsi nce el-rd adyla ihtisr etmi

yani ksaltm, sonra bunu da tekrar ikinci defa ksaltarak et-Takrb vet-
teysr li-ehdsil-ber ven-nezr ismini vermitir. Bu ikinci eser Takrb
eklindeki ksaltlm adyla tannr. Bu ksaltma son derece baarl
olduundan yaygn ekilde okunmu ve kullanlmtr.

b) bn Kesr diye tannan Ebul-Fid Imdddn sml b. Kesr

(.774/1372) bns-Salhn Mukaddimesini htisru Ulmil-hads
adyla zetlemi, noksan grd baz konularda ilaveler yapmtr.
Buna, son dnem Msrl limlerinden Ahmed Muhammed kir (. M.
1958) el-Bisl-hass isminde bir erh yazmtr.

c) Byk hadis limi bn Hacer el-Askaln (.852/1448), bns-Salhn

kitabn Nuhbetl-fiker f mustalah ehlil-eser adyla ksaltmtr. Kitap
Nuhbetl-fiker diye tannr. Fakat bn Hacer bu kitapta bns-Salhn
konu tertibine uymam konular kendine gre yeniden farkl bir tertip
iinde sunmutur. Ayrca sadece aklama ve ek bilgiler vermekle
kalmam, bns-Salha eletiriler yneltmi, katlmad yerlerde
kendi fikirlerini savunmutur. Daha sonra bn Hacer bu kitabn
Nzhetn-nazar f tavdhi Nuhbetil-fiker adyla erh etmitir. Bu erh
de Nzhetn-nazar ismiyle mehurdur ve Talt Koyiit tarafndan
Trkeye evrilmitir. bn Hacerin her iki kitab ok okunmu ve
onlara dayanarak ok sayda kitap yazlmtr.

d) Zeynddn el-Irk (.806-1403) bns-Salhn Ulml-hadsini

kolay ezberlenebilmesi iin Elfiyye tarznda bin iki beyitte iir halinde
zetlemitir. slam Eitim Tarihinde deiik ilim dalarna ait temel
metinleri ezberlemek ok yaygn bir uygulamayd. Bu yzden derslerde
ezberlemek zere ya nemli metinler ihtisr edilir yani zetlenir, ya da
manzum hale yani iir haline getirilirdi. iirin ezberlenmesi nesre yani
dz yazya gre daha kolaydr. iirletirilen metinler genellikle bin beyit
olarak yaplrd. Bu yzden bu metinlere binli veya binlik anlamna gelen
Elfiyye ismi verilirdi. Elfiyye, Arapa bin rakamn ifade eden elf
kelimesine nisbet taks eklemekle oluturulmu bir kelimedir.
Elfiyyelerde her zaman tam tamna bin beyit bulunmaz, bazen bir
miktar az veya ok olabilir. Buradaki bin rakam bir lde yuvarlak bir

19

 rakamdr. Fkh, Fkh Usul, Feriz, Hadis Usl, Tasavvuf, Siyer,

Nahiv, Belat, Krat, Mantk, Tp gibi bilim dallarnda elfiyyeler
yazlmtr. Irknin yukardaki Elfiyyesi slm dnyasnda ok mehur
olmu ve deiik erhleri yaplmtr. Bu erhler iinde en mkemmeli ve
tannm olan Sehvnin Fethul-mus isimli nce , sonra drt cilt
halinde baslm olan elfiyye erhidir.

e) Celalddn es-Suyt (.911/1505-6) de bns-Salhn Ulml-

hadsini Elfiyye adyla nazma, yani bin beyitlik bir iire evirmitir. Bu
Elfiyyenin de deiik erhleri yaplmtr.

f) Yine Suyt, Nevevnin et-Takrbini, Tedrbr-rv f erhi Takrbin-

Nevev adyla erh etmitir. Suyt bu erhinde sadece Takrbi
aklamakla kalmaz, ok nemli bilgiler verdii bir mukaddime, yani
giri ksmndan sonra konularla ilgili her kitapta bulunmayacak ok
nemli derli toplu bilgiler verir. Ayrca Takrbde altm be olan hadis
ilminin nevlerini yani ana konularn doksan e karr. Bu erh anlan
nemli zellikleri nedeniyle Hadis Uslnn nemli kaynaklarndan
birisi olmutur.

4- Cemalddn Muhammed el-Ksmnin (.1332/1913-4) Kavidt-

tahdsi. Ksm amda domu, bir sre Msrda yaam ve amda vefat
etmitir. Eser eski Hadis Usl kitaplarndan semeler yaplarak
hazrlanmtr. Kitap bir mukaddime (giri), on bb, bir htime (sonu) ve bir
tetimme (ek) eklinde tertip edilmitir. Fkhul-hads konusunu eserin te
birine denk gelecek ekilde ok geni ilemi olmas ve usul konularn kolay
anlalr ve sitematik hal getirmesi asndan nemli bir kitaptr.

5-Thir b. Slih el-Cezirnin (.1268/1851-2) Tevchn-nazar il

uslil-eseri. Cezir de amda domu ve orada vefat etmi ok ynl bir
limdir. Bu kitapta Hakimin Marifet ulmil-hadsini zetlemi ayrca
baka kaynaklardan yararlanarak nemli bir Hadis Usl meydana
getirmitir. Msterik Goldziher (.1921) bu kitab Almancaya evirmitir.

Gnmzde slam Dnyasnda ve Trkiyede ok sayda Hadis Usl

kitab yazlm ve yazlmaya devam etmektedir.

Ricl lmi
Ricl, Arapada adam, kii anlamna gelen racl ( )kelimesinin
ouludur. Bu ilme ricl ilmi denmesinin sebebi hadisi nakleden kiileri, yani
rvleri kendisine konu edinmesi sebebiyledir. Ricl ilmi, hadis rvleri
hakknda, hadis rivayetine ehil olup olmadklarn belirlemeye ynelik ge-
rekli her trl bilgiyi derlemek, korumak ve deerlendirmek amacyla ortaya
kmtr.

Ricl lminin bir dier ad da Cerh ve Tadl lmidir. Cerh (),

yaralama, sulama, tadl ( )ise dzgn ve kusursuz kabul etme
anlamna gelir. Hadis ilminde cerh, rvler hakknda olumsuz kanaat
belirtme, tadl ise rvler hakknda olumlu kanaat belirtme anlamnda
kullanlr. Rviler, gvenilmez ve kusurlu eklinde nitelendirilip hadisi kabul
edilmez diye damgalannca, manev ynden yaralanm olmaktadrlar. Bu
nedenle benzetme yoluyla fiziksel olarak yaralama anlamna gelen cerh
kelimesi kullanlmaktadr. Cerh edene crih, cerh edilmi yani kusurlu
20

 bulunmu rvye mecrh ( )denir. Cerh yerine, mzrakla yaralama

anlamna gelen tan ( )kavram da kullanlr. Tadl edene muaddil veya
mzekk; tadl ve tezkiye edilene dil, adl veya sika; cerh-tadl faaliyetine
nakd veya tenkd, bu faaliyeti yapana da mnekkid (oulu nukkd) denir.

Ricl ilmi, hadis limlerinin, insn hatalara ve hadis uydurmaclna

kar bir tedbir olarak gelitirdikleri ve baka medeniyetlerde grlmeyen
snd Sisteminin uzantsdr. Hadisin sened ve metin eklindeki iki temel
gesinden senedle ilgilidir. Hadislerin gerekten Hz Peygambere ait olup
olmadklarn belirlemek iin gelitirilmi olan hadis tenkitiliinin en nemli
dallarndandr. Ali b. el-Medn (.234/848), Hadislerin manalarnn
anlalmas ilmin yarsdr. Dier yars da ricl bilgisidir demitir.
(Rmhrmz, el-Muhaddisl-fsl, s. 320) Ricl ilmi, hadisleri nakleden
rvler hakknda u bilgileri aratrr, kayt ve muhafaza altna alr:

Rvnin ad, baba ad, knyesi, nisbesi, lkab, doum, lm tarihleri ve

yerleri, nere(ler)de yaadklar, eitim servenleri, seyahatleri, hocalar,
rencileri ve bunlarla ilikilerinin nitelii, kimlerle nerede grtkleri,
aldklar grevler, birikimleri, yetenekleri, yallk veya hastalk gibi deiik
sebeplerle sonradan hadis rivayet ehliyetini kaybedip kaybetmedikleri, hadis
limlerinin onlar hakkndaki gr ve deerlendirmeleri hakknda bilgi ve-
rilir. Ksaca bu ilmin amac, rvlerin kimliklerinin belirlenmesi, hocalarndan
hadis alma ve rencilerine hadis aktarma yntemlerinin salkl ve geerli
olup olmad, hadis rivayetine ehil olup olmadklar ve gvenilirliklerinin
tespit edilmesidir.

Hadisler isnadlaryla renilir, ezberlenir ve yazlrd. Fakat zamanla

isnad zincirlerine yeni kiiler eklenerek isnadlardaki isim says artt. Bu
isimler nceleri hadisle uraanlarn ounluu tarafndan tannrken,
bunlarn lmlerinden sonra yeni nesiller tarafndan tannmalar sorun haline
geldi. te bu ihtiya zerine, rv tenkitisi denilen hadis uzmanlar rvler
hakknda bilgi toplamaya ve bunlar yazya geirip kitap haline getirmeye
baladlar. te ricl ilmi bu ekilde domu oldu. nceleri rvler hakknda
hocalara sorarak szl (ifh) olarak aktarlan bilgiler hicr ikinci asrn
ortalarndan itibaren kitap haline getirildi. lk kitaplar Tarih ve Tabakt
ismiyle kaleme alnd. bn Nedm el-Fihrist isimli eserinde (1996, s.339,378)
Leys b. Sad (.175/791) ve Abdullah b. el-Mbrekin (.181/797-8) et-
Trh isimli kitaplarndan bahseder. Velid b. Mslim (.195/810), Yahy b.
Sad el-Kattn (.198/813) da ilk ricl kitab yazarlarndandr. Vkd
(.207/822) ve Heysem b. Ad ise sahbe biyografisine dair Tabakt kitab
yazmlardr. Fakat bu kitaplar gnmze ulamamtr.

nc yzylda ricl ilmi zirveye ulat. Gnmze ulaan en eski ricl

kitaplar bu yzyla aittir. Bunlar bn Sad (.230/844) ve Halfe b. Hayytn
(.240/854) Tabakt isimli kitaplar ile Yahy b. Manin (.233-848)
Trihidir. Daha sonra Ali b. el-Medn, Ahmed b. Hanbel, Buhri, bn Eb
Hatim bu ii zirveye tadlar.

Bundan sonra Ricl, Tabakt, Esmr-ricl, Nakdr-ricl, el-Cerh

vet-tadl, Tezkira, Tercim gibi deiik adlarla pek ok ricl kitab
yazld. Ricl kitaplarnn ierikleri ve yazl yntemleri de ok farkldr.
Rvleri alfabetik olarak sralayan genel ricl kitaplar yannda, rvileri belli
zelliklerine gre ele alan ok sayda mstakil kitap yazlmtr: Belli bir
hadis kitabnn rvleri, belli bir blgenin rvleri, zayf veya gvenilir rviler,
rvlerin nesepleri, knyeleri, lkaplar hakknda yazlm kitaplar bunun en
21

 yaygn rnekleridir. Hatta isimlerinin yazllar ve okunularnn

benzerliinden dolay birbirine kartrlan rvileri birbirinden ayrt etmeye
ynelik kitaplar gibi ok ilgin ricl kitaplar yazlmtr. Ricl kitab trleri
ve rnekleri ileride Rv balkl yedinci nitede daha geni olarak ele
alnacaktr.

Klasik hadis kitaplarnn yazld ilk dnemlerde cerh ve tadl bal

tayan kitaplar ricl kitab niteliindedir. rnein bn Eb Hatimin
(.327/938) Kitbl-cerh vet-tadl, rvilerin durumlar hakknda bilgi
veren bir ricl kitabdr. Yine rv tenkidinin otorite isimleri olan byk
muhaddislerin rvler hakkndaki cerh ve tadl ifadeleri ricl kitaplarnda yer
alr. Cerh ve tadlin kurallar ise nceleri Ulml-hads sonralar ise
Usll-hads ismiyle anlan kitaplarda ele alnmtr.

Cerh ve tadlin kurallarn ilk defa derli toplu yazl hale getiren hicr
sekizinci yzylda yaayan Tacddn es-Sbkdir (.771-1398). Tabakt-
fiyyetil-kbr isimli kitabnda Cerh Tadl Kaideleri bal altnda
konuyu ele alr. Bu konuda nemli mstakil kitaplardan birisi Hindistanl
Muhammed Abdulhayy el-Leknevnin (.1304/1886) er-Refu vet-tekml
fil-cerhi vet-tadl isimli kitabdr.

Kitaplarnda hadis ilimleri konusuna yer veren baz yazarlar, Cerh ve

Tadl ilmini ayr ve mstakil bir hadis ilim dal olarak gstermektedirler.
Bu doru deildir. Cerh ve tadl ilmi ile, rv tenkidinin kurallar kastedilirse
bu ilim Hadis Uslnn alanna girer. Cerh ve tadl ile rvler hakknda
hadis tenkitilerinin verdii olumlu veya olumsuz hkmler kastedilirse o
zaman da ricl ilminin alanna girer. Baka bir ifadeyle, rv tenkidinin
kurallar Hadis Uslnde, rviler hakknda yaplan cerh ve tadller ise ricl
kitaplarnda ele alnr.

Ricl kitaplar hakknda daha geni bilgi iin S. Polat, H. Nazlgl, S. Doanay
tarafndan mtereken yazlan Hadis Aratrma ve Tenkit Klavuzu (stanbul-
2008) isimli kitabn 157-196 sayfalar arasn okuyunuz.

lell-Hads lmi
lel (), Arapa sebep, hastalk ve kusur anlamlarna gelen illet ()
kelimesinin ouludur. Hadis ilminde illet, ilk bakta sahih grnen ha-
dislerde ancak derin bilgi ve tecrbe sahibi hadis uzmanlarnn grebilecei
gizli kusur anlamna gelir. Bu tr gizli kusur tayan hadislere Muallel veya
Mall Hadis denir. lell-Hads lmi hadislerdeki bu tr gizli ve fark
edilmesi zor kusurlarla ilgilenen bunlar bulmay ve dzeltmeyi amalayan
bir ilim daldr.

llet, arlkl olarak hadisin senedinde olmakla birlikte metninde de

bulunabilir. Metinlerdeki fark edilmesi g kusurlar metindeki illet ksmna
girer. Seneddeki illetler aslnda ricl ilminin sahas iine girer. Fakat illetli
hadisler konusu muhaddisler tarafndan ok nemli grldnden bu
konuda mstakil kitaplar yazma gerei duymulardr. Bu yzden illet konusu
hadis ilminin ayr ve mstakil bir alt dal olarak kabul edilmitir.

llet ilmi, ricl ilminin douu ve geliimi ile e zamanl olarak domu
ve gelimitir. Ricl konusunda ilk kitap yazanlar, ayn zamanda illet
konusunda ilk kitaplar yazan ve hadis tenkitiliinin kurucusu saylan

22

 kiilerdir. Gnmze ulaan lel Kitaplar en eskisinden itibaren srasyla

unlardr:

Al b. El-Mednnin (.234/848) lell-hadsi.

Yahy b. Maninin (.233/847) et-Trh vel leli. Bu kitap Yahyya

illetler hakknda sorulan sorulara verdii cevaplarn, talebesi Abbs ed-Dr
tarafndan bir kitapta derlenmesiyle ortaya kmtr.

Ahmed b. Hanbelin (241/855) el-lel ve marifetr-ricli. Olu

Abdullahn sorularna cevap niteliindedir.

Muhammed b. s et-Tirmiznin (.279/892) asl kaybolup, Eb Tlib el-

Kd tarafndan fkh konularna gre yeniden tertip edilmi ekli gnmze
ulaan el-lell-kebri ve Cminin elli birinci kitab (blm) olan el-
lels-sari. bn Receb el-Hanbel bu son esere ok gzel bir erh
yazmtr.

bn Eb Htim er-Rznin (.327/938) lell-Hadsi.

Ali b. mer ed-Drakutnnin (.385/995) el-lell-vride fil-

ehdsin-nebeviyyesi.

Ebul-Ferec bnl-Cevznin (.597/1200-2) el-lell-mtenhiye fil-

ehdsil-vhiyesi.

Ali el- Medn, Ahmed b. Hanbel, Yahy b. Man gibi byk muhaddisler
hadislerdeki illetlerin, hadisin btn tariklerinin yani farkl rivayet
kanallarnn bir araya toplanp karlatrlmasyla tespit edilebileceini
belirtmilerdir.

arbl-Hads lmi
arb kelimesi Arapada, tek, yalnz, kendi tr iinde benzeri olmayan,
gurbette olan gibi anlamlara gelir. Bu kelime Trkede de garip eklinde
benzer anlama kullanlmaktadr. Hadis lminde arbl-Hads dendiinde,
az kullanld, yaygn olmad ya da mans kapal olduu iin anlalmas
zor olan kelimeler ve bunlar konu edinen ilim dal anlalr. arbl-Hads
baln tayan eserlerde, hadislerde bulunan yaygn kullanlmayan
kelimelerin ncelikle szlk anlamlar verilmekte, bunun yannda kelimelerle
ilgili Arapa dilbilimcilerinin ifadelerinden, eski Arap airlerinin iirlerinden,
Arap ataszlerinden rnekler verilerek sz edilen kelimenin hadislerdeki
anlam ve edeb incelikleri ortaya konulmaktadr.

Bir kelimenin arb olup olmamas grecelidir. Bir kiinin anlamn bile-
medii bir kelimeyi bakas bilebilir. Bu nedenle bu ilim dalnn konu e-
dindii kelime, cmle ve kullanmlar, gnlk dilde yaygn olarak kul-
lanlmayan, iin uzman olmayanlarn anlayamayaca trden ifadelerdir.

Hadislerde baz kelimelerin zor anlalmasnn Hz. Peygamberden ve d

etkenlerden kaynaklanan sebepleri vardr. Hz. Peygamber genellikle ksa,
zl ve edeb konutuundan, zaman zaman deiik kabilelerden kiilere
hitap ettiinde Arapann farkl lehelerini kullandndan, baz kelime-
lerinin sahbe tarafndan da anlalmad, bu kelimelerin anlamlar hakknda

23

 sorulara muhatap olduu bilinmektedir. Fakat bu o zaman ok yaygn bir

problem deildi.

Hadisler her zaman aynen Hz. Peygamberin azndan kt gibi

nakledilmemitir. ok zaman rvler hadisi, metnine sdk kalmakszn kendi
ifadeleriyle nakletmilerdir. Buna hadis ilminde man ile rivyet ()
denir. Bunun sonucu olarak ayn hadisin farkl kanallardan gelen metinleri
arasnda, ayn anlamn farkl kelime ve cmlelerle ifade edilmesinden
kaynaklanan lafz farkllklarna ska rastlanr. Mn ile rivayet olgusu da
hadislere ok yaygn olmayan mahall kelime ve kullanmlarn girmesine yol
amtr.

Ayrca slam corafyas genileyip ana dili Arapa olmayanlar Mslman

olduka halkn konutuu Arap Dili yozlam, eskiden Araplarn bildii
kelimeler sonraki nesillerde bilinmemeye balamtr. te bu nedenlerle,
hadislerdeki yaygn olmayan ve manas genel halk kitlesi tarafndan
bilinmeyen kelimeleri aklama ihtiyac domutur. Ayrca baz arb
kelimeler yznden hadislere ve hadisilere, ehl-i bidat denilen muhalif
gruplar tarafndan eletiriler getirilmesinin de bu bilim dalnn gelimesinde
ve bu konuda kitaplar yazlmasnda etkisi olmutur. bn Kuteybe arbl-
hads isimli aada tantlacak olan kitabnda bunu aka ifade eder (1977,
I, 148-150). Bu konuda kitap yazma iini genelde hadisiler deil
dilbilimciler stlenmitir. Hadis limleri genellikle bu konuda kendilerine
sorulan sorular Arap Dili bilginlerine havale etmilerdir.

Hicr ikinci asrda hem Kurandaki hem hadislerdeki arib kelimeler

konusunda kitaplar yazlmaya balandna dair bilgiler vardr. Bunlarn
hadise dair olanlar ne yazk ki gnmze ulamamtr. Bunlar hakknda
verilen bilgilerden, daha ok kk kitapklar olduu tahmin edilmektedir.

Hadisteki arb kelimelere dair yazlm olup gnmze ulaan ilk kitap
Eb Ubeyd Ksm b. Sellmn (.224/838) arbl-hads isimli krk senede
hazrlad, mkemmel kitabdr. Bu kitapta kelimeler alfabetik deildir.
Hadis rvlerine gre sraladna dair bilgiler varsa da elimizdeki nshalarda
tam olarak hadis rvlerine gre sralama da yoktur. Kitapta hadisler
senetleriyle birlikte verilmektedir. Kitap zerinde deiik limler farkl
almalar yapmlardr.

bn Kuteybe, Eb Ubeydenin yukardaki kitabna almad arib

kelimeleri, konularna gre arbl-hads isimli bir kitapta toplamtr. Bu
kitap da gnmze ulamtr.

brhm b. shak el-Harb (. 285/898) de, yirmi bir Msnedi tarayarak

yazd arbl-hadis isimli eserinde kelimeleri sahbe ismine gre dzen-
ledii hadisler balamnda aklamtr. Hadisler senetleriyle verilmitir.

Bu konuda hicr drdnc asrda yazlp gnmze ulaan en mhim eser

Hattbnin arbl-hadsidir. O, Ebu Ubeyd ve bn Kuteybenin yukarda
ad geen eserlerinde yer almayan kelimeleri bu kitapta toplam ve yer yer
kelimelerin anlamlar konusunda onlara katlmad noktalarda eletiriler
getirmitir.

Ebu Ubeyd, bn Kuteybe ve Hattbnin kitaplar bu konuda daha sonra

yazlan kitaplara kaynaklk etmitir.

24

 Bu konuda yazlan nemli eserlerden biri de Zemahernin el-Fik f

arbil-hadsidir. Kelimeler ilk iki harfine gre alfabetik olmakla birlikte
bir hadis zikredilince hadisteki btn arb kelimeler bir arada ak-
lanmaktadr.

arbl-Hadis konusunda yazlan en mkemmel kitap Mecdddn

bnl-Esrin (.606/1209-10) en-Nihye f arbil-hadsidir. Kendinden
nceki btn kitaplardan yararland iin btn yazlanlarn hlasas
niteliindedir. ok zl yazlm bir kitaptr. Kelimeler alfabetiktir.
Hadislerin senetleri verilmediinden dolay okunmas kolaydr.

htilfl-Hads lmi
htilf ( )Arapada iki veya daha fazla eyin birbiriyle uyumamas,
ters dmesi, farkl olmas, insanlarn gr ayrlna dmesi gibi anlamlara
gelir. htilfl-hads, salam bir hadisin yine salam bir hadise zt dmesi
veya yle grnmesi ya da alglanmasdr. htilfl-Hads lmi bu tr zt
grnen hadisleri konu edinip bunlar deerlendiren ve ztl zmeye
alan ilim daldr. Bu ilme lm harfinin fetha veya kesre okunmasyla
Muhtelefl-hads veya Muhtelifl-Hads, Mkill-hads de denir. Baz
limler htilfl-hadsi hadisler arasndaki ihtilf, Mkill-hadsi de
hadislerin dier delillerle ihtilf eklinde anlayarak anlamlarnn farkl
olduunu savunmaktadrlar. bns-Salh bu iki ilim daln birbirinden
ayrmaz.

Fkh Uslnde konu teruz bal altnda ele alnr ve hem hadislerin
kendi aralarnda hem de dier delillerle elimesi incelenir. Bu nedenle hadis
ilminin sadece hadisler arasndaki eliki ile ilgilendii sylenebilir.

ki hadis arasnda ihtilaftan bahsedebilmek iin birbirine zt den her iki

hadisin de salamlk asndan eit olmalar gerekir. Hadislerden birisi zayf
dieri sahih ise arada ihtilaftan bahsedilemez. Yani bu durumda sahih hadis
alnr, zayf hadis terk edilir. Birbirine zt den hadislerin saysnn ok olmas
durumunda da ayn ey geerlidir.

limler, sahih yani salam hadisler arasnda gerekte ztlk olup ol-
mayaca konusunda gruba ayrlmlardr.

1- elikiyi kabul etmeyenler: Ztlk gerekte deil grntdedir. Hz.

Peygamber hem hatalardan korunmu hem de vahyin kontrol altnda
olduundan byle elikili eyler sylemesi mmkn deildir.

2- elikiyi kabul edenler: Hadislerin farkl ortamlarda ve farkl amalarla

sylenmi olmas, hadislerden birinin genel brnn zel hkm ifade
etmesi gibi sebeplerle eliki mmkndr.

3- elikiyi ksmen kabul edenler: Bunlar iki gruptur: Bir grup ayn konudaki
hadisler elimez ama farkl konulardakiler eliebilir der. Dier grup ise ke-
sin deliller birbiriyle elimez, kesin olmayan deliller eliebilir
grndedir.

Hadisler arasndaki ihtilaf ok farkl sebeplerden kaynaklanabilir.

1-Hz. Peygamberden kaynaklanan sebepler: Hz. Peygamber bazen genel

bir hkm verir, sonra zel durumlar iin o hkme snr getirebilirdi. rnein
25

 bir hadisinde yeryznn tamam bize mescit klnd derken baka bir
hadisinde kabirlerde namaz klnmasn yasaklamtr. artlar deitiinde
nceki hkmn kaldrabilir. Buna, nce kabir ziyaretini yasaklamken
sonradan buna izin vermesini rnek verebiliriz. Yine farkl kiilere farkl
dnemlerde ayn konuda farkl tavsiyelerde bulunmu olabilir. rnein dinde
en stn amel hangisidir sorusuna hacc, cihad, ana babaya iyilik gibi farkl
cevaplar vermitir. Baka bir rnek Mslman olan herkese Medineye hicret
etmesini art koarken Mekke fethinden sonra bu ykmll kaldrmasdr.
Bu rneklerde olduu gibi ok deiik makul gerekelerle Hz. Peygamberin,
ilk bakta eliik grnen ama i yz bilindiinde, gerekte eliik
olmad anlalan ok sayda hadisi vardr. te htilfl-Hadis lminin
konusu tam da bu hadislerdir.

2- Hadisler arasndaki elikilerin bazlar rvlerden kaynaklanmaktadr.

Bata sahbe olmak zere baz rviler hadisleri yanl duymu, yanl
anlam, tamamn duymam, hadisin sylendii artlar ve ortam
bilmediinden yanl yorumlam, farkl ortamlarda sylenmi szlerden
sadece birini duymu, baz eyleri unutmu, ksaltma amacyla hadisin bir
ksmn sylememi, hadisi mn ile rivayet denilen ekilde lafzna sadk
kalmadan kendi ifadeleriyle aktarm, hadise baz aklama ve yorumlar
katm, hadisi okurken veya yazarken hatalar yapm olabilirler. Bu tr
rvlerin hadisleri, ayn hadisin baka kanallardan gelen rivayetleriyle
eliebilir. rnein Ebu Hreyre Hz. Peygamberden ev, kadn ve atta
uursuzluk olduuna dair bir hadis nakletmi, bunu duyan Hz. ie, Eb
Hreyrenin hadisi yanl duyduunu, Peygamberin Yahudiler, ev, kadn ve
atta uursuzluk olduuna inanrlar dediini aktarmtr. Hz. Peygamberin
haccettiinde kran, temett ve ifrad denilen hac trlerinden hangisini
yapt konusunda rivayetler elimektedir. Bu tr rivayetlerdeki eliki
rvlerin rivayetlerindeki farkllama sebeplerinin tespit edilmesi, varsa
hatalarnn belirlenip dzeltilmesiyle giderilir.

Hadisler arasndaki ihtilfn giderilmesinde drt temel yntem vardr:

1-Cem ve telf: Cem ( )Arapada dank olan eyleri bir araya

getirme, telif ( )ise uzlatrma anlamna gelir. Bu yntemin esas
elien hadislerin her ikisini, birden ok ise hepsini badatrarak, herhangi
birini terk etmeden birlikte geerli saymaktr. Buna tevch, haml, tevl gibi
isimler de verilir. rnein ki kulle (bir kulle yaklak yz litredir) miktarna
ulanca su pislik tutmaz denilmektedir (Ebu Dvud, Tahret, 33, Tirmiz,
Tahret, 49). Baka bir hadiste ise Rengi ve tad deimedike su pislik
tutmaz buyrulmaktadr (bn Mce, Tahret, 76). Bu hadisler ilk bakta
elimektedir. Nedeni suyun pis olup olmamas iin iki farkl lt verilmi
olmasdr. Birisi miktar, dieri renk ve tadnn deimesi. Hangi lt esas
alnacaktr. Bu hadisi, mam fi yle cem ve telf eder: ki kulleden fazla
su, rengi ve tad deimedike pislenmez. ki kulleden az su, rengi ve tad
deisin deimesin iine pislik dnce pis olur. (afi (1973) , el-mm,
VIII, 499.)

2-Nesh: Nesh ( )Arapada yok etmek, ortadan kaldrmak, nakletmek

anlamlarna gelir. slm ilimlerde neshin tanm: er bir hkmn daha
sonra gelen er bir delille kaldrlmas eklindedir. Yrrlkten kaldrlan
nceki hkme mensh, ncekini yrrlkten kaldran sonraki hkme nsih
denir.

26

 rnein eddd b. Evs, Mekke fethi esnasnda orulu olan birinin

hacamat yaptrdn yani kan aldrdn grnce Hacamat yapann da
yaptrann da orucu bozulur buyurmutur. (Buhr, Savm, 32) bn Abbas
ise Peygamberin orulu iken kan aldrdn grdn sylemitir. (Buhr,
Savm, 22, Tbb,12-14,15.) Burada bn Abbasn rivayet ettii olay veda
hacc esnasnda, yani dierinden iki sene sonra meydana geldiinden
ncekini nesh etmitir. Dolaysyla orulu iken kan aldrmak orucu bozmaz.

Nesh konusu deiik problemleri olan geni bir konudur. Detaylarnda

limler arasnda tartmalar vardr. Sadece hadis ilmini deil, tefsir ve fkh
ilmini de ilgilendirir.

Hadiste nesh konusu muhaddisler tarafndan mstakil kitaplarn yazld

ok nemli bir konudur. Bu nedenle hadis ilminin alt dal saylabilir. Fakat
htilfl-hads ilmi iinde deerlendirilmesi daha dorudur.

Hadis ilminde nesh konusu iin Ali Osman Kokuzunun, Hadiste Nsih ve
Mensuh, (1982, stanbul) kitabn okuyunuz.

3-Tercih: Birtakm ltlere dayanarak elien hadislerden birini tercih

edip brn terk etmektir. Tercih, hadislerin rvilerinin ve metinlerinin
birtakm zelliklerine dayanarak yaplabildii gibi hadis dndaki baz
ltlerle de yaplabilir. rnein, elien hadislerden rvsi hafza ve ilm
ynden stn olan byle olmayana, baka delillerle desteklenen hadisler
destei olmayanlara tercih edilir. Yine iki hadisten ihtiyata daha uygun olan
tercih edilir. Tercih sebepleri ok fazladr ve ilgili kitaplarda ok sayda
tercih sebebi saylr. Tercih sebepleri ksaca drt balk altna toplanabilir:

Senedle lgili Sebepler: Rvlerin says, ilim ve sikalk ynnden

stnlkleri, hadisi renme ekilleri ve olayla ilgileri gibi hususlar tercih
sebebidir.

Metinle lgili Sebepler: Lafzna sadk kalnarak rivayet edilen hadisin

man olarak rivayet edilene, sarahaten merf olann hkmen merf olana,
vrd yeri ve zaman belirtilen hadisin byle olmayana tercihi gibi.

Hkmle lgili sebepler: htiyata elverili olann veya haramlk ifade

edenin tercihi gibi.

Haric Sebepler: Kuran- Kermin zahirine, snnete, dinin genel

kurallarna (kyasa) uygun olann tercihi gibi.

4-Tevakkuf: Tevakkuf Arapada durmak, duraksamak, beklemek

anlamlarna gelir. htilaf giderme yntemi olarak tevakkuf, elien hadisler
konusunda karar vermemek, askya almak, karar vermeyi salayacak delil ve
karneler buluncaya kadar beklemek anlamna gelir. Tevakkuf aslnda ihtilf
giderme yntemi deil askya alma ilemidir. nk bu yntemle zm
retilememekte, zm ertelenmektedir. Tevakkuf zm iin yeterli bilgi
veya delil olmayndan kaynaklanabilecei gibi, zm arayndaki kiinin
ihtiyatndan yani bu konuda risk almak istemeyiinden de kaynaklanabilir.

Hadisler arasndaki elikiyi giderme yntemlerine hangi sralamaya gre

bavurulaca limler arasnda nemli bir tartma konusudur.

Hadisiler: Cem, nesh, tercih, tevakkuf,

slm limlerinin ounluu: Cem, tercih, nesh, tevakkuf,

27

 Hanefler: Nesh, tercih, cem, terk eklinde bir sralama dhilinde

elikinin giderilmesi gerektiini savunurlar.

Bu ncelik sralamas ok nemlidir. nk sralama, sonular belirgin

ekilde etkiler. rnein neshi ne alanla cemi ne alan ayn hadisi
deerlendirirken farkl sonulara ulaacaklardr.

htilfl-hads konusunda yazlan ve gnmze ulaan nemli kitaplar

tarih srasna gre unlardr:

fi (.204/819), htilfl-hads,

bn Kuteybe (.276/889), Tevl muhtelifil-hads. Bu kitap Hayri

Krbaolu tarafndan Hadis Mdafaas balyla Trkeye evrilmi ve
yaynlanmtr. (1989, Ankara),

Eb Cafer et-Tahv (.321-933) Mkill-sr.

htilafl-Hads konusunda, smail Ltfi akann, Hadisler Arasnda Grlen

ihtilaflar ve zm Yollar (1982,stanbul) kitabn okuyunuz.

Sizce hadisler arasndaki ihtilafn giderilmesi, bu ile uraan ilim adamlarnn

birikim ve yeteneklerine gre deien znel ve greceli bir ilem midir, yoksa
kurallar olan nesnel bir ilem midir?

Esbab Vrdil-Hads lmi

Esbbl-Vrd geli, ortaya k sebepleri anlamna gelir. Tekili
Sebebl-Vrddur. Bu ilim dal hadislerin syleni sebepleri, hangi
ortamlarda, ne amala sylendiklerini aratrr. Bu ilim, hadislerin daha iyi
anlalmas, hadislerle ilgili baz problemlerin zm asndan ok
nemlidir. Hadislerin hangi arka planda ortaya kt bazen hadisin kendi
iindeki ifade, karne ve delillerden anlalr. Bazen de baka hadisler veya
Hz. Peygamber dnemine dair deiik kaynaklardan elde edilen bilgilerle
ortaya konabilir. Btn hadislerin tek tek vrd sebebini bilmek mmkn
deildir.

Bu ilim dal ok nemli olmakla birlikte yeterince gelimemi ve fazla

kitap yazlmamtr. Bu konuda ilk mstakil kitab mer b. brhm el-
Ukbernin (.387/997) yazd kaynaklarda belirtilmekteyse de gnmze
ulaamamtr. Bu konuda yazlp gnmze ulaan iki nemli eser vardr:

1-Sytnin, el-Lma f esbbi vrdil-hadisi. Doksan sekiz hadisin

fkh konularna gre tertip edilmi ekilde vrud sebeplerini iermektedir.

2- bn Hamza el-Hseynnin (.1120/1708) el-Beyn vet-tarf f esbbi

vrdil-hads isimli eseridir. 1154 hadisin vrd sebebi gemi
kaynaklardan derlenmitir. Hadisler alfabetik olarak sralanmaktadr. Sadk
Cihan bu kitaptan semeler yapmak suretiyle 285 hadisten meydana gelen
Hadisler Ve Ortaya k Sebepleri (2009, Ankara) isimli Trke bir kitap
meydana getirmitir.

28

 Bu nitedeki konularla ilgili daha geni bilgi iin Trkiye Diyanet Vakf slam
Ansiklopedisinin Hadis, Esbbu Vrdil-Hads, Garbl-Hads, lell-
Hads, Muhtelifl-Hads, Ricll-Hads ve Snnet maddelerini
okuyunuz.

HADS TENKDNN TEMEL LKELER

Hadislerin gerekten Hz. Peygambere ait olup olmadn aratran hadis
tenkitilii, insanolunun haberlerin doruluunu belirlemek iin imdiye
kadar bulabildii ve kulland evrensel yntemi kullanr:

1-Haberi verenin, haber verdii olaya tank olup olmadnn, doru

alglama konusunda bir engel bulunup bulunmadnn, haberi doru olarak
aktarmasn engelleyecek herhangi bir neden, engel veya kusur bulunup
bulunmadnn aratrlmas. Ksaca u sorularn cevab aratrlr: Haber
veren, haberi doru ald m, doru aktard m? Haber verenin iki temel
zellii, haberin doruluunu dorudan etkilemektedir. Bunlar drstlk ve
insan kusurlardr. Daha ak sylersek biz haberlere kar sadece haber
verenin drst bir kii olup olmadndan dolay deil, onun hata yapa-
bileceinden dolay da phe ile yaklarz. Fakat haber verenin drst olup
olmad ve hata yapp yapmadn aratrmak iin yapacamz her trl
aratrma ve incelemenin doru sonu verecei garantisi yoktur. nk bu
aratrma ve incelemeler de hataya aktr. Yani aratrma yapan da hata
yapabilir. te bu nedenle ikinci bir test ve kontrol yntemine bavurulur:

2- Haberin baka kaynaklardan tekdi, yani ayn haberi veren baka

kaynaklar olup olmadnn aratrlmas, varsa ikisinin karlatrlmas. Bize
bir haber ulatnda, onu bakalar da haber veriyor mu diye merak ederiz.
Haberi baka kaynaklardan da aldmzda habere gven duygumuz daha da
artar. Bu gven art bizde haber verenin drstl ve hata yapmadna
ynelik bir kanaat oluturur. Yani bir haberi baka kaynaklardan aratrrken,
bir yandan haberin gerek mi uydurma m olduunu, dier yandan haberin
ieriinin, gerei olduu gibi aktarp aktarmadn kantlama peindeyizdir.
Bir haberin doruluu konusunda asl gven veren bu tekd ilemidir.

Tarih ilminde, yargda, gazete ve televizyon haberciliinde, istihbarat

faaliyetlerinde, insanlarn gnlk hayatnda tank olmadmz olaylar hak-
knda aldmz bilgilerin doruluunu kontrol ve test etmede bu iki yntem
dnda bavurulabilecek baka yol yoktur. Bu konuda ii salama almak,
belgelemek iin gelitirilen yntemler dhil her trl yntem bu iki temel
esasn detay niteliindedir.

Hadisler de Hz. Peygamberden aktarlan haberlerdir. Onlar sonrakilere

aktaranlar sahablerdir. Onlarla hadis kitaplarnn yazarlar arasnda hadisleri
aktaran rvler silsilesi vardr. Hadisiler de bir yandan bu rvlerin
drstln ve hatalarn incelerken dier yandan bununla yetinmeyip
hadislerin farkl kanallardan, hadis ilmindeki syleniiyle farkl tariklerden
gelip gelmediini aratrmlardr. Hadis ilminde rvleri ne kadar drst ve
salam olursa olsun tek kanaldan gelen hibir hadise gvenilmez. Bu tr
hadisler ferd ve arb ismiyle anlr. Bunlarn baka kanallar aratrlr. Bu
aratrma ilemine de itibr ( )denir. Yine hadis ilminde kendisinden
sadece bir kiinin rivayette bulunduu, bir kii dnda rvsi olmayan hadis
rvlerine gvenilmez. Bu tr rvler mechll-ayn terimiyle nitelendirilir

29

 ve kendilerinden rivayette bulunan ikinci bir rv tespit edilinceye kadar

hadis alnmaz.

Hadis tenkitiliinin en temel yntemi hadislerin btn farkl rivayet

kanallarnn ve zincirlerinin aratrlmas, bir araya toplanmas, kar-
latrlmas ve bir btn olarak deerlendirilmesi esasna dayanr. Bu
ilemler hadis ilminde, hadisin farkl kanallarnn toplanmas anlamna gelen
cemut-turuk ve bu farkl kanallarn karlatrlp deerlendirilmesi
anlamna gelen muraza ( )kavramyla ifade edilir. Bu sayede
hadislerdeki rv kusurlar, ktip hatalar, yanl okumalar gibi beer
zayflklardan kaynaklanan hatalar ortaya kar. Buna ilave olarak, zayf
ipliklerin ve liflerin bir araya getirilip bklnce kuvvetlenmesi gibi farkl
kanallardan gelen hadisler birbirini desteklemek suretiyle kuvvet kazanrlar.
Bu yntem matematikteki, ilemlerin salamasnn yaplmas niteliinde ve
insanolunun tarihten gnmze bulabildii ve kulland evrensel bir
yntemdir.

Hadis tenkitilii bazlarnn iddia ettii gibi sadece rvlerin drstl,

hatalara kar dikkati ve titizlii gibi znel ltlere dayanmaz. Hadislerin
farkl kanallarnn aratrlmas, hadis tenkitiliinde sadece kiilerin iyi
niyetine, drstlne, ehliyetine, kabiliyetine, titizliine gvenilmediinin,
hadislerin deiik kanallarla tekit ve kontrol edilmesi eklinde nesnel
ltlere dayandnn gstergesidir.

Hadis tarihinde hadis renme, okuma ve toplama amacyla yaygn olarak

yaplan ve 6. nitede daha geni olarak zerinde durulacak olan rhle ()
denilen yolculuklarn en temel amalarndan birisi hadislerin farkl rivayet
kanallarna ulamaktr.

3-Bize ulaan bir haber deiik kaynaklardan gelmi olsa da haberin

doruluu iin haberin ieriine de dikkat ederiz. rnein akla, duyu
verilerine, kesin bilimsel verilere aykr, elikili bir ierii olan bir haber ne
kadar ok kii tarafndan nakledilirse edilsin gvenmeyiz. Mesela bir kartaln
yetikin bir fili kapp uarak uzaklat, denizlere ok uzak yksek rakml
karasal bir ehrin tsunami yani dev deniz dalgalar felaketine maruz kald,
kutup blgelerinde hava scaklnn 40 santigrad dereceye kt gibi bir
haberi duyduumuzda ayn haberi bakalar da haber veriyor mu diye
aratrma gerei duymadan reddederiz. Yine diyelim zgr basn ve
yayncln olduu demokratik bir lkede falan gn falan saatte ok iddetli
ve nemli hasara yol aan bir deprem olduu, veya iki lke arasnda sava
balad haberini aldk. Televizyon kanallar ve radyo istasyonlarn uzun
sre dolatk, aradan bir gn geti ne yazl ne grsel basnda byle bir haber
kmad. Bu durumda haberin doru olmadna kanaat getiririz.

te hem hadisiler hem de bata fkhlar olmak zere slm limleri,

hadislerin sadece rvlerinin gvenilir ve birden ok kanalla gelmi olmas ile
yetinmemiler, ieriklerini de belli ltlerle eletiriye tbi tutarak
deerlendirmilerdir. Her hangi bir hadis, akla, Kurana, slm Dininin
genel ilkelerine, slm limlerinin icmsna, Hz. Peygamberin yaygn ve
mehur bir snnetine, kesin bilimsel verilere, kesin tarihsel gereklere aykr
ise, ok sayda kiiyi ilgilendiren bir konuda sadece bir kii rivayette
bulunuyorsa kabul edilmemitir. Bu nc tr tenkit yntemi, slm
Tarihinin ok erken dnemlerinden beri uygulanmtr. Hadisiler ve slm
limlerinin ounluu bunu ayr bir tenkit tr olarak grmeyip, genel hadis
30

 tenkidinin iinde deerlendirdiklerinden dolay ayr bir isim vermemilerdir.

Sadece Hanef Fkhlar buna i kopukluk anlamna gelen el-nktul-btn
ismini vermilerdir. Bu isimlendirmede hadisin isnadndaki rv dmesinden
meydana gelen kopukluu ak, madd ve d kopukluk; hadisin sz edilen
tlere aykrln ise gizli, mnev ve i kopukluk eklinde nitelendirilmi
olmaktadrlar. Hadisin metninin ieriinin yukarda sz edilen Kurana
aykrlk gibi ltlere aykr olmas sebebiyle eletirisine son dnemlerde
Metin Tenkidi denilmektedir. Metin Tenkidi kavram (ngilizcesi Textual
Criticism) gnmz bilim dnyasnda, yazl metinlerdeki hatalarn eletirisi
ve dzeltilmesi anlamnda kullanlmaktadr. Anlam karklna yol
amamas iin hadislerin sz edilen ltlere aykrl asndan tenkidine
erik Tenkidi veya erik Eletirisi demek daha uygundur.

Hadislerin metin ve ierik tenkidi hakknda daha geni bilgi edinmek iin u
kitaplar okuyabilirsiniz: Salahattin Polat, Metin Tenkidi, stanbul, 2010;
Salahattin Polat, Hadis Aratrmalar, stanbul, 2003, s. 171-256; Enbiya
Yldrm, Hadiste Metin Tenkidi, stanbul, 2009;

Hadis limleri niin bir hadisin btn kanallarn renmek ve toplamak gerei
duymulardr?

Bu nitede ve gelecek nitelerdeki konularla ilgili daha geni bilgi almak

isterseniz http://ktp.isam.org.tr/makaleilh/index.php adresinde yer alan bilimsel
makaleleri cretsiz olarak okuyabilirsiniz. Burada 2010 yl itibariyle lahiyat
alannda yazlm on drt bin makale mevcuttur. Hadis alanndaki makaleleri
grmek iin nce hadis alann setikten sonra Makale Ad ksmna o
konularla ilgili kavram, terim ve anahtar kelimeleri girerek makale taramas
yapabilir ve ilginizi eken makalelerden banda pdf iareti olanlar
bilgisayarnza indirip okuyabilirsiniz.

zet
Snnet, hadis, haber, eser terimlerini tanmlayabilmek.

Snnet Hz. Peygamberin sz, fiil ve onaylardr. Hadis, snnetin sz veya

yazl metin eklinde dile getirilmi, ifade edilmi halidir.

Hz. Peygamberin zelliklerini, grevlerini ve Peygamberle ilgili ilimleri

sralayabilmek.

Hz. Peygamber btn dier peygamberler gibi ismet zelliine sahiptir.

smet, peygamberlerin, dn konularda ve peygamberlik grevleri ile ilgili
olarak hata yapmaktan, gnah ilemekten Allah tarafndan korunduklar
anlamna gelir. Ayrca Allah onlar srekli kontrol altnda tutar ve gnderdii
vahiylerle yanllarn dzeltir, onlara yol gsterir.

Peygamberimizin temel grevi vardr:

Tebli: Allahtan vahiy yoluyla bildirip insanlara iletmesini emrettii

buyruklarn eksiksiz olarak insanlara iletmek, duyurmak.

Beyn: Allahn buyruklarn ieren Kuran aklamak ve hayata

geirmek.

Tezkiye: nsanlar ktlklerden, gnahlardan arndrmak.

31

 Hz. Peygamberi konu edinen ilimler: Mez, Siyer, emil ve

Delildir.
Hadsin iki temel gesi olan isnd ve metni ayrt edebilmek.
snad/Sened: Hadisin ba tarafndaki, Hz. Peygamberle hadis kitab yazar
arasndaki hadisi nakleden rvler silsilesinin yani zincirinin addr.
Metin: snddan sonra gelen ve hadsin Hz. Peygamberin sz, davran
ve onaylarn dile getiren ksmdr.
Hadis ilminin slm ilimler iindeki yerini, konusunu, amacn belir-
leyebilmek,
Hadis ilmi er ilimler denen slm ilimlerin bir koludur. Hz. Peygamberin
Snneti btn slm ilimlerin temel konular arasndadr. Hadis lmi de Hz.
Peygamberin Snnetini konu edinir. Dier slm ilimler Snneti kendi
alarndan ele alrlarken, Hadis lmi, Snnetin szl ve yazl ifadeleri olan
hadislerin sahih olup olmadklarn, baka bir ifade ile gerekten Pey-
gambere ait olup olmadklarn belirlemeyi amalar.
Hadis ilminin alt dallarn sayp ana hatlaryla zetleyebilmek,
Hadis lminin nemli alt dallar: HadisTarihi, Hadis Usl, Ricl,
arbl-Hads, lell-Hads, htilfl-Hads, Esbb Vrdil-Hadstir.
Hadis tenkidinin temel ilkelerini saptayabilmek.
Hadis ilminin temel grevi olan hadis tenkidi iki temel ilkeye dayanr:
1-Hadisin tek tek btn rvlerinin yani hadisi bize aktaran kiilerin
gvenilir olmalar, hadsi salam ve geerli yntemlerle alm ve nakletmi
olmalar.
2-Rvleri ne kadar gvenilir olursa olsun, hadsin tek bir rivayet kanalna
gvenilmeyip, farkl rivayet zincirleriyle gelen baka kanallarla
desteklenmesinin art koulmas.

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisinin anlam Snnet kavramnn kapsam
dndadr?
a. Toplumsallk
b. Sreklilik
c. Bilinlilik
d. Yaygnlk
e. Bireysellik

2. Aadakilerden hangisi Peygamberimizi konu edinen ilim dallarndan biri

deildir?

a. Siyer

b. Ricl lmi.
32

 c. emil

d. Mez

e. Delil

3. Bir hadisin deiik isnadlarla gelen farkl kanallarna ne ad verilir?

a. Metin

b. snd

c. Tark

d. Muraza

e. Rhle

4. Aadakilerden hangisi hadisler arasndaki ihtilaf giderme yollarndan

biri deildir?

a. Tevakkuf

b. Telf

c. Tevl

d. Tevch

e. Cerh

5. Aadakilerden hangisi Hadis Usul kitabdr?

a. Tahv, Mkill-sr

b. Tirmiz, el-lel

c. Suyt, Tedrbr-rv

d. Buhr, el-Cmius-sahh

e. bn Sad, Tabakt

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e Yantnz doru deilse Snnet Kavram konusunu yeniden
okuyunuz.

2. b Yantnz doru deilse Hz. Peygamberi Konu Edinen ilimler

konusunu yeniden okuyunuz.

3. c Yantnz doru deilse Hadisin ki Temel gesi: snd ve Metin

konusunu yeniden okuyunuz.

33

 4. e Yantnz doru deilse htilfl-Hadis lmi konusunu yeniden

okuyunuz.
5. c Yantnz doru deilse Hadis Usl konusunu yeniden
okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1

Peygamberlerde bulunmas zorunlu olan be zellik unlardr: 1- Sdk:

Doruluk 2- Emnet: Gvenilirlik 3- Tebl: Allahn insanlara ulatrmasn
emrettii eyleri eksiksiz olarak ulatrmak. 4- Fetnet: Zek ve ferset. 5-
smet: Gnah ve hatalardan korunmuluk.

Sra Sizde 2

Her Mslman Peygamberimizin snnetine uymak zorundadr. nk onun

Snneti Kuran- Kermin hayata aktarlmas, yaay olarak aklanmasdr.
Snnet, Peygamberimizin, Allah tarafndan kendisine verilen, Kuran
aklama, hayata geirme, insanlar gnahlardan ve ktlklerden arndrma
grevleri gerei syledii ve yapt eylerdir. Dolaysyla Snnetin kayna
Allahn buyruklardr. Ayrca Yce Allah Kuranda, Peygamberimize itaat
etmeyi, verdii kararlar gnlden kabul etmeyi ve onu rnek almay
emretmitir.

Sra Sizde 3

Hadislerin balangcnda verilen hadisi aktaran rvler zincirinin ok nemli

ilevleri vardr: ncelikle o hadisin Hz. Peygamberle hadis kitab yazar
arasndaki servenini ortaya koyarlar. kinci olarak hadsin gvenilir olup
olmadnn belgesi niteliindedirler. snadlar, gemite hadis hakknda
yaplan aratrmalarda en nemli belgeler ve bilgi kaynaklar olduklar gibi
gelecekte yaplacak aratrmalarda da ayn ilevlerini srdrmektedir.
snadlarn baka bir ilevi de hadis tarihine k tutmalardr. Hadis tarihileri
isnadlar zerinde yaplacaklar derinlemesine ve ok boyutlu analizlerle,
karmlarla hadis tarihi hakknda ok nemli sonulara ulaabileceklerdir.

Sra Sizde 4

Hadislerin arasndaki ihtilaf gidermek belli kurallar olmas asndan nesnel,

ama bu ili uraan kiilerin birikim ve yetenekleri asndan zneldir.

Sra Sizde 5

Hadislerin farkl kanallarnn aratrlmasnda iki temel ama gdlmtr: 1-

Hadisin gvenilirliini artrmak, glendirmek. 2- Hadislerin farkl ka-
nallarnn birbirleriyle karlatrlmasyla hadislerdeki hatalar, deiiklikleri
belirlemek ve dzeltmek.

34

 Yararlanlan Kaynaklar
akan, . L. (1985), Hadis Edebiyat, stanbul.

akan, . L. (1982), Hadislerde Grlen htilaflar ve zm Yollar,

stanbul.

Kokuzu, A.O. (1985), Hadiste Nsih Mensh, stanbul.

Polat, S. (2003), Hadis Aratrmalar, stanbul.

Polat, S. (2010), Metin Tenkidi, stanbul.

Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, Hadis (XV, 27-64),

Esbb Vrdil-Hads (XI, 362-3), Garbl-Hads (XIII, 376-9),
lell-Hads (XXII,846), Muhtelifl-Hads (XXXI, 74-7),
Ricll-Hadis (XXXV, 83-6) maddeleri.

35

 Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;

Hadislerin nasl ortaya ktklarn ve toplum iinde nasl yayldklarn

aklayabilecek,

Hadislerin yaylmalar iin kimlerin ne gibi etkinlikler yaptklarn tanm-

layabilecek,

Hadislerin gvenilirliklerinin nasl salanmaya alldn deerlendire-

bilecek,

Hadislerin nasl koruma altna alndklarn aklayabilecek,

Hadislerin kitaplarda toplanmaya nasl balandn kavrayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Hadis Tarihi

Hadislerin tesbiti

Mtekaddimn/mteahhirn

Kitbet

Tedvn

Sened, Metin

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okuma esnasnda;

Metin ierisinde geen kavramlarn karlklarn Abdullah Aydnlnn

Hadis Istlahlar Szlnden aratrnz. Bu eserin ieriine
http://www.sonpeygamber.info/sozluk.asp?sozlukkelime=sozluk
adresinden ulaabilirsiniz.

36

 Hadislerin Korunmas
ve Kayt Altna
Alnmas

GR
Hz. Peygamberin -sallellahu aleyhi ve sellem- sz ve ilerini bildiren
hadisler gnmze kadar ok deiik aamalardan gemilerdir. Hadis tarihi
onlarn bu aamalardan geerek gnmze nasl ulatklarn ele alan bir bilgi
koludur.

Hadisler tarihi sra itibariyle nce yazl ve szl olarak koruma ve kayt
altna alnmaya allm, sonra bunlar belli kitaplar iinde bir araya
toplanm, ardndan da bu kitaplardaki hadislerin snflandrlmas yoluna
gidilmitir. Bu aamalar, zamanlarnda yaplan hadis almalarnn ayrc
temel zelliklerinden hareketle; Tesbt Dnemi, Tedvn Dnemi ve Tasnf
Dnemi eklinde isimlendirilirler. Hadis tarihinde bu faaliyetlerin
srdrld dneme mtekaddimn dnemi denmektedir.

TESBT DNEM
Tesbt, sabitleme, kaydetme, balama, salama alma anlamlarna gelir. Bu
dnemde hadislerin szl ve yazl olarak retilmesi, renilmesi, halk
arasnda yaylmas, bylece hafzalarda ve deiik yaz malzemeleri zerine
kaydedilip koruma altna alnmas sz konusudur. Bu dnem aa yukar
hicri 1. yzyln sonlarna kadar devam etmitir. Yani ilk Mslmanlar olan
sahbe nesli ile onlardan sonra gelen ve tbin denen neslin byklerinin
yaad dnemdir. Dnemin belli bal hadis faaliyetleri u ekilde
zetlenebilir:

Hadis renimi ve retimi

Bu dnemde hadis retim ve renimi iin Hz. Peygamberin, sahablerin
ve tbin neslinin byklerinin youn faaliyetleri olmutur.

Hz. Peygamber hadislerin kaynadr. Onlarn retilmesi ve halk

arasnda yaylmasnda en byk gayret de Hz. Peygambere aittir. Hz.
Peygamber bu uurda zamann btn iletiim imknlarn kullanmt. O
gnk artlarda fertlerle tek tek irtibata gemeye almann yannda,
kalabalklarn bir araya geldii panayr, bayram, hac ve sava gibi toplumsal
olaylar da iletiim iin gzel frsatlar salyordu. Hz. Peygamber bunlar en
gzel ekilde deerlendirmiti.
37

 Hz. Peygamber, kendisine tebl grevi veriliinden itibaren Allahn

emirlerini en yaknlarndan balayarak, nce tek tek olmak zere,
evresindekilere iletmeye almt. Bu arada onlar kendi szleriyle
aklam, ahsnda uygulayp rneklik yapm, sorulan sorulara cevaplar ver-
mi, ortaya kan meselelere zmler getirmiti. Bylece szleri ve fiilleri
evresindekiler tarafndan grlm, iitilmi, yaylm oluyordu. Kala-
balklarn bir araya geldii yerlerde sylenen szler, yaplan iler daha geni
bir evreye, hac, panayr ve sava gibi durumlarda ehirleraras bir muhite
yaylma imkn buluyorlard.

Hz. Muhammedin, peygamber olarak grevlendiriliinin ilk yllarnda

hac mevsimlerinde Mekkeye dardan gelenleri dolaarak onlara Ms-
lmanl anlatt bilinmektedir. Mehur Akabe Batlar da bu mevsimlerde
gerekletirilmiti.

Mekke yllarnda yaplan bu faaliyetler, hicretten sonra Mednede de

srdrlmt.

Savalarn tarih boyunca milletlerin birbirlerinden bilgi ve tecrbe

alveriinde oynadklar rol ok iyi bilinmektedir. te Hz. Peygamber de
baz mhim hkmleri sava sralarnda aklamt. Mesel Hayber
Savanda muta nikh ile baz hayvan etlerinin haraml, Mekkenin
fethinde cahiliye imtiyazlarnn geersizlii ve Mekkenin harem oluu gibi
hkmler halka duyurulmutu.

Muta nikh, erkekle kadnn zaman belirlenen bir sreye kadar, yani geici
olarak aralarnda kylan nikha denir. slmn ilk yllarnda Hz. Peygamber
buna izin vermi, ancak Hayberin fethinden sonra kesin olarak yasaklamtr.

Mslmanln birok mhim konudaki grn Ved Hacc esnasnda

okuduu mehur Ved Hutbesi ile dile getirmesinde de bu iletiim imknn
deerlendirme sz konusudur.

Hz. Peygamber daha nce aklam olduu baz hkmleri bylesi

kalabalklarn bir araya geldii zamanlarda tekrar duyururdu. Buna yukarda
geen muta nikh ile faiz rnek verilebilir. Hz. Peygamber Mekkenin
fethi esnasnda ksa bir mddet msaade ettikten sonra ikinci defa ve
ebediyen yasaklam olduu muta nikhnn haraml ile daha nce
yasaklam olduu faizin haramln, on binlerce insann bir araya geldii
Ved Haccnda tekrar duyurmutu. Bunun sebebi, dinin hkmlerinin daha
geni bir sahaya yaylmasn, duymam olanlarn duymasn salamak
olmaldr.

Hz. Peygamber dorudan ulama imkn bulamad insanlara araclarla

ulamaya almt. Bu gayeyle civar blge sakinlerine/yetkililerine eli ve
memurlar gndermiti. Bunlar gittikleri yerlerde Kurn- Kermin yannda
Hz. Peygamberin snnetini de anlatyor, Mslmanlk ve Hz. Peygamber
hakknda sorulan sorulara cevaplar veriyorlard. Hz. Peygamber, elilerinden
bazlaryla slma davet mektuplar da gndermiti. Bir ksm gnmze
kadar gelmi olan bu mektuplar, ilk yazl hadis belgeleri arasnda saylrlar.

Hz. Peygamberin zgn ekilleriyle gnmze ulaan mektuplar hakknda,

Muhammed Hamdullahn, Hz. Peygamberin Alt Orijinal Diplomatik Mektubu
(ev. Mehmed Yazgan) adl kitabn okuyunuz.

Hz. Peygamberin, snnetin renilmesi ve yaylmas iin bu fiil abalar

yannda szl tevikleri de olmutur. Genel olarak ilim renme ve
38

 retmenin nemine dikkat ekmi ve bunlara tevikte bulunmutur. Hz.

Peygamberin bu konudaki hadislerinden reniyoruz ki, ilim renmek her
Mslmana farzdr. Kii stnln ilmiyle srdrebilir. Geriye braklan
faydal ilim, lmnden sonra insann amel defterinin ak kalmasna sebep
olan eyden biridir. nsan ilim renme yolunda olduu srece Allah
yolunda demektir. Dolaysyla her Mslman ilimden nasibini almaya
almaldr. Bilgi edinmek yeterli deildir. renilen bir bilginin gereini
yapmak ve onu bakalarna retmek de gerekir. Kii, kendisinden ilim
almak isteyenlerden bunu esirgememelidir. Zira kendisine bir bilgi sorulup da
bunu saklayan kimsenin azna, kyamet gn ateten bir gem vurulacaktr.

Hz. Peygamber zellikle kendi hadislerinin renilip retilmesini de

emir ve tavsiye etmitir. u sz mehurdur: Allah, benden bir sz iitip de
onu bakasna ulatrncaya kadar muhafaza eden kimsenin yzn aartsn!
Zira (szmn) ulatrld birok kimse belki onu iitenden daha iyi
koruyup yararlanabilir (Tirmiz, lim, 7). Hz. Peygamberin ilgili dier
birka sz de yledir: Benden duyduunuz eyleri rivayet ediniz
(Heysem, Mecmeuz-zevid, I, 148 ). Burada bulunan bulunmayana
ulatrsn (bn Eb Htim, el-Cerh vet-tadl, I, 8). Benden anlatn, (ama)
bana yalan sz isnad etmeyin (Hatb el-Badd, erefu ashbil-hads, s.
12).

Hz. Peygamberin snnetinin dindeki yeri ile onun renilip retilmesi

hususunda Hz. Peygamberin gsterdii gayretler, yapt tevik ve
tavsiyelerden hadis renim ve retiminin dn bir grev olduu an-
lalmaktadr. lk Mslmanlar her eyden nce bunun iin gayret
gstereceklerdir. Nitekim, Allah raz olsun, Eb Hreyre, ok hadis rivayet
etmesi zerine kendisine itiraz eden kimselere verdii u cevabnda bu
hususa iaret etmitir: Vallahi, Allahn Kitbndaki bir yet olmasayd size
asl bir ey rivayet etmezdim!. Eb Hreyre sonra; phe yok ki,
indirdiimiz o ak delilleri ve hidayeti, biz kitapta insanlara aka
bildirdikten sonra gizleyenlere, ite onlara hem Allah lnet eder, hem lnet
ediciler lnet eder! (Bakara, 2/159) melindeki yeti okurdu.

Dier taraftan Kurn- Kermin ilme verdii nem ile ilk Mslmanlarn
Hz. Peygambere olan sevgi ve ballklar da bu hususta etkili olmu
olmaldr.

te zikrettiimiz bu ve benzeri sebeplerden dolay sahbler Hz.

Peygamberi byk bir arzu ile takip etmi, szlerini duyup bellemi, fiil ve
davranlarn gzlemlemilerdi. Bu maksatla uzakta olanlar yer ve yurtlarn
brakp Hz. Peygamberin yanna gelmi, Kurn ve snnet renip geri
dnmlerdi. Hz. Peygamberin Medne dndan gelen heyetleri camide
misafir edip arlamas onlarn, slm hkmlerin uygulanmasn gr-
melerini ve bylece onlar fiili olarak renmelerini kolaylatryordu. g
sahibi kimseler arasnda, yeni gelimeleri gn gnne takip edip renmek
iin Hz. Peygamberin yanna nbetlee gelip gidenler bile vard. Mesel
Medne dndaki bir mahallede oturmakta olan Hz. mer komusu ile byle
yapyor, Hz. Peygamberin yanna bir gn kendisi, bir gn komusu giderek,
grdklerini, duyduklarn birbirlerine aktaryorlard.

Sahbler Hz. Peygamberden dorudan duyamadklar, gremedikleri

eyleri ise, duyan, gren arkadalarndan sorup reniyorlard. Onlar,
bilhassa Hz. Peygamber hakknda yalan sylemezlerdi. Bununla beraber
tedbiri elden brakmaz, ikinci ahslardan hadis alrken ihtiyatl davranrlard.

39

 Sahbler bu ekilde renmi olduklar hadisleri bazen aralarnda

mzakere eder ve yine ayn titizlik iinde bakalarna nakleder, retirlerdi.
Bu faaliyetlere katlan ve isimleri gnmze ulaan binden fazla sahb
vardr.

lgili eserlerde on bin civarnda sahbnin ismi getii halde rivayetleri

gnmze ulaan sahblerin says niin bu kadar azdr?

Hadislerin renim ve retiminde hanm sahblerin de pay byktr.

Onlar da cemaatle klnan namazlara, Hz. Peygamberin hutbe ve vaazlarna
itirak ederler, meselelerini, Allah Reslnden sorup renirlerdi. Hanm
sahbler Hz. Peygamberden kendileri iin bir gn tahsis etmesini de
istemiler, Hz. Peygamber de onlara zel bir gn ayrmt. Bu gnde Resl-i
Ekrem zel olarak onlara konuma yapard.

Hanm sahbler iinde ise, konumuzla ilgili olarak Ensr denilen

Medinenin yerlisi Mslman hanmlar ile Hz. Peygamberin hanmlarnn
zel bir yeri vardr.

Hz. ie; Ensr hanmlar ne iyi hanmlardr! Utangalk onlarn, dini

iyice renmelerine engel olmamtr! (Buhr, lim, 50) diyerek onlarn
renme gayretlerini vmtr.

Hz. Peygamberin hanmlarnn ise, slm renme ve retme

gayretlerinin yannda dier hanm sahblerin Hz. Peygamberden sormaya
utandklar meseleleri kendilerine sordurmalar eklinde de hizmetleri
olmutur. Hz. Peygamberin hanmlar iinde ise, zeks ve aratrmac
kiiliiyle Hz. ie ilk srada yer alr. Bir tespite gre en ok hadis rivayet
eden sahbler arasnda, Eb Hreyre, Abdullah b. mer ve Enes b.
Mlikden sonra, 2210 hadis rivayetiyle 4. sray alm olan Hz. ie, Hz.
Peygamberden duyduu eyleri tam anlayncaya kadar aratrmaktan geri
durmazd. Neticede o, en mehur 7 sahb fakihten biri de olmutu. Hz.
ieyi, Mminlerin Annesi mm Seleme takip eder. Onun da yzlerce
hadis rivayeti bulunmaktadr.

Mevcut hadis kitaplarnda yzden fazla hanm sahbnin naklettii

hadislere rastlanmaktadr. Bunlarn arasnda fazla hadis rivayetleriyle mm
Habbe, Hafsa bt. mer, Esma bt. meys, Esma bt. Eb Bekir, mm Hni
ve mm Atyye ne kmaktadrlar.

Sahbler Hz. Peygamberin vefatndan sonra her yerde ve her frsatta

doal olarak ondan bahsetmi, onun sz ve ilerini nakletmeye almlard.
Onlarn iinde, Abdullah b. Abbas ve Eb Hreyre gibi, kendisini sadece bu
ie verenler vard. Dier taraftan Hz. Peygamberi grememi olan Ms-
lmanlar da onun hakknda bilgi almak iin byk bir arzu iinde idiler. Bu
durum hadislerin renilip retilmesi ve yaylmas ynnde olaanst bir
hareketlilie yol amt. kinci nesil Mslmanlar Hz. Peygamberi grm
olan ilk Mslmanlardan bilgi almak iin onlarn bulunduu yerlere gitmi ve
grdklerini, duyduklarn yazl ve szl olarak tespit etmeye gayret
etmilerdi. Bu nesil iinde bu yndeki almalaryla tarihe geen yzlerce
hadisi arasndan rnek olarak u isimler zikredilebilir: Alkame b. Kays,
Abde es-Selmn, akk b. Seleme, Muze el-Adeviyye, mmd-Derd
ed-Dmekyye, Urve b. Zbeyr, Sad b. el-Mseyyeb, brhim en-Neha,
Amra bt. Abdurrahman, Tvs b. Keysn, Hind bt. el-Hris, Mchid b.
Cebr, ab, krime, Eb Klbe el-Basr, Muhammed b. Srn, Hasan el-
Basr, Nf.
40

 Hadis reniminin Gvenilirlii

lk Mslmanlar Kurnn ve bizzat Hz. Peygamberin aklamalar do-
rultusunda hadislerin din iin arz ettii nemi fark etmilerdi. Bunun
ardndan ise onlarn kar karya olduu tehlikeler dikkatlerini ekmi
olmaldr. Zira Kurnda birok ayette, nceki kutsal kitaplarn ve pey-
gamber retilerinin iyi korunamadndan bahsedilmektedir. Bu ayetlere
gre nceki ilahi vahiyler tahriflere ve deitirmeler uram, insanlar
elleriyle yazdklarn Allaha dayandrm, baz peygamberlere syleme-
dikleri eyler nispet edilmiti. u halde yeni din ve onun Peygamberi de
benzeri tehlikelere maruz kalabilirdi. Dolaysyla bunun iin nlemlerin
alnmas beklenen bir durumdur.

Gerekte Mslmanlkta her konuda dorulua, drstle verilen nem,

bilinen bir husustur. Pek ok yet ve hadiste, dorudan veya dolayl olarak
bunlara tevikler yaplm, yalan-dolan ise iddetle yasaklanmtr. Basit
dnyevi ilerde bile durum byle olunca dinin iki temel kaynandan biri
olan hadislerin naklinde daha titiz davranlmasnn gerekli grlecei aktr.
Hz. Peygamber bu sebeple, bir rivayete gre, yle buyurmutur: Benim
hakkmda yalan sylemek, herhangi bir kimse hakknda yalan sylemek gibi
deildir! (Mslim, Mukaddime 3). lk Mslmanlar, zellikle sahbler de
meselenin uurunda olarak hadis rivayetinde gereken titizlii gstermeye
gayret etmilerdi. Bunun iin balca u arelere bavurduklar grlmtr:

1. Hadis Rivayetini Azaltma: Baz sahbler, Hz. Peygamberin

buyurduu gibi rivayet edememe, baka bir ifadeyle rivayette hata yapma
endiesiyle hadis rivayetinden kanmlar, mmkn olduu kadar az hadis
rivayet etmeye almlard. yle ki, mesel, ilk Mslmanlardan ve aere-i
mbeereden olan Sad b. Zeydin neredeyse hi hadis rivayet etmedii
nakledilmektedir. Enes b. Mlik de yle demitir: Hata yapmaktan endie
etmeseydim, size Reslullahdan -sallellahu aleyhi ve sellem- duymu
olduum baz eyleri rivayet ederdim! (Drim, Mukaddime, 25). Enes bir
hadisi rivayet edip bitirdiinde ise asl gibi rivayet edememi olma
endiesiyle; . . . veya (hadis Hz. Peygamberin) buyurduu gibidir! demeyi
det edinmiti (Drim, Mukaddime, 28). Abdullah b. Mesd ve Ebud-
Derd gibi dier baz sahbler de Enes gibi hareket ediyordu. Ayn tavr,
aere-i mubeereden olan ez-Zbeyr b el-Avvmda da grrz. Bir gn
olu Abdullah ona; Dorusu ben seni, Reslullahdan -sallellahu aleyhi ve
sellem-, falanla falann hadis rivayet ettii gibi, hadis rivayet ederken
iitmiyorum, neden? demiti de o yle cevap vermiti: unu iyi bil ki,
gerekten ben (Mslman olduumdan beri) ondan ayrlmadm. Ama ben
onu yle buyururken iittim: Kim bana yalan isnadda bulunursa
cehennemdeki yerine hazrlansn! (Buhr, lim, 38). Hz. mer de hata
yaplr endiesiyle hadis rivayetini azaltmay emrederdi.

Hz. Ali, sahbenin bu titizliinin bir sebebine yle tercman olur: Ben
size Reslullahdan -sallellahu aleyhi ve sellem- hadis rivayet ettiimde,
bana, gkten aa dmem ona yalan isnadda bulunmamdan daha sevimli
gelir! (Buhr, stitbe, 6).

Hadis reniminin gvenilirlii konusunda daha detayl bilgi elde etmek iin
Yavuz naln Hadisin Dou ve Geliim Tarihine yeniden Bak adl eserinin
drdnc blm olan hadis tespit ve tenkit sisteminin douu ksmn
okuyunuz.

41

 2. Hadis Rivyet Edenden hid steme: Baz sahbler hadis rivayet

eden kimseden, o hadisi Hz. Peygamberden iitmi olan baka birini ahid
getirmelerini isterlerdi. Buna u iki hdiseyi rnek verebiliriz:

Hz. Eb Bekire bir nine gelerek torununun mirasndan kendisine pay

verilmesini istemiti. Hz. Eb Bekir nce; Ben senin iin Allahn
Kitabnda hibir ey bulamyorum. Reslullahn da -sallellahu aleyhi ve
sellem- senin iin bir ey sylediini bilmiyorum demi, sonra halka sormu,
el-Mure de kalkp yle demiti: Ben Reslullah -sallellahu aleyhi ve
sellem- ona altda bir pay verirken grmtm. O zaman Hz. Eb Bekir ona;
Seninle beraber (buna ahitlik edecek) biri var m? diye sormutu.
Muhammed b. Mesleme ayn eye ahitlik etmi, Hz. Eb Bekir de nineye bu
hkm uygulamt (Zeheb, Tezkiratl-huffz, I, 2).

Hz. mer de ayn ekilde hareket etmiti. Bir gn Eb Msa el-Ear

onun kapsna gelmi ve ieri giri izni iin defa selm vermi, ieriden
selm alnmaynca da geri dnmt. Sonra Hz. mer ardndan haber salp
onu artm ve geri dn sebebini sormutu. O da yle demiti: defa
izin istedim, bana izin verilmedi. Ben de geri dndm. nk Reslullah -
sallellahu aleyhi ve sellem- yle buyurmutu: Biriniz defa izin ister de
izin verilmezse geri dnsn!. O zaman Hz. mer; Vallahi buna mutlaka bir
delil getireceksin! deyince Eb Msa korku iinde sahblerin bulunduu bir
yere gitmi ve durumu onlara anlatmt. Hepsi sz konusu hadisi
duymulard. Eb Msa ilerinden Eb Sadi yanna alp Hz. mere
gtrm, kendisine ahidlik ettirmiti (Buhr, stizn, 13). Eb Sad
ahidlik edince Hz. mer Eb Msaya dnp yle demiti: unu iyi bil ki,
ben seni (yalanclkla) itham etmedim. Fakat halkn Reslullah -sallellahu
aleyhi ve sellem- hakknda yalan sylemesinden endie ettim! (Mlik, el-
Muvatta, stizn, 3). Ayn olayla ilgili baka bir habere gre Hz. mer
olayn sonunda yle demiti: Ben bir ey iittim ve ihtiyatl davranmak
istedim! (Mslim, db, 37).

Hz. merin bu sz, hadis rivayet edenden ahid istemenin sebebini

aka ortaya koymaktadr. Onlar bylece hadis rivayetinde ihtiyatl, dikkatli
ve titiz davranlmas anlayn vurguluyorlard. Mehur sahblerden bile
ahid istemekle de bu ie el atabilecek art niyetlilere, Kzm sana
sylyorum, gelinim sen anla! kabilinden uyarda bulunmu oluyorlard.

Hadis rivayet edenden ahid istemenin sebebi bu husus, yani hadis

rivayetinde dikkatli olmay salamak olduu iindir ki, ayn sahbler bazen
ahid istememilerdi. Bunun birok rneinden biri yledir:

Hz. mer ma giderken Ser denilen yere geldiinde Eb Ubeyde b. el-

Cerrh ve arkadalar gelip mda veba salgn ktn haber vermiler. O
da ashab toplayp istiare etmi, ama ortaya farkl grler km. Derken,
istiare esnasnda orada bulunmayan Abdurrahman b. Avf gelmi ve konu
kendisine iletilince yle demi: Bu konuda bende bir bilgi var. Ben
Reslullah -sallellahu aleyhi ve sellem- yle buyururken iitmitim: Onun
(yani vebann) bir yerde ktn iittiinizde oraya gitmeyin. Bir yerde, siz
oradayken ktnda ise ondan kaarak oradan kmayn!. Bunun zerine
Hz. mer halkla birlikte geri dnm (Mslim, Selm, 98).

Bu ve benzeri haberler gsterir ki, sahbler, bir kiinin rivayet ettii bir
hadisin kabul edilebilmesi iin mutlaka bir ahit getirmesi gerektii, aksi
halde onun kabul edilemeyecein gibi bir kanaate sahip deillerdi.

42

 3. Hadis Rivayet Edene Yemin Ettirme: Hz. Alinin, kendisine hadis ri-
vayet eden kimseye, doru sylediine dair yemin ettirdii nakledilmektedir
(Zeheb, Tezkiratl-huffz, I, 10).

Hz. Alinin hadisi rivayet eden kimseye yemin ettirmesinin haberin sahihliine
ne kadar etki edebilecei ve bunun bir fayda salayp salamayaca
hakknda dnnz?

4. Hadisi Kurn ve nceden Bildikleri Hadislerle Karlatrma:

Birok sahbnin, baka birinden duyduklar hadisler karsnda byle hareket
ettii grlmektedir. Mesel Hz. ie; lye, yaknlarnn kendisine
alamalar sebebiyle azab edilir! eklindeki bir hadisi; Hibir gnhkr
bakasnn gnhn yklenmez! (sr, 17/15) mealindeki yeti delil
gstererek kabul etmemi, Hz. Peygamberin yle buyurmadn bildirmiti
(Buhr, Ceniz, 33). Abdullah b. Abbs ise; Zina ocuu n (yani
anne, baba ve ocuun) en erlisidir! haberini, o konuda sabit olan snnetle
karlatrm ve ayet o n en erlisi olsayd, annesinin recmedilmesi onu
dourmasna kadar geciktirilmezdi! diyerek kabul etmemiti (Zerke, el-
cbe, s. 120).

5. Hadisi lk Duyan Kimseden Almaya alma: Hadisleri Hz.

Peygamberden dorudan duyup alamam olan sahbler onlar dier
sahblerden renirlerdi. Bu durumda ise mmkn olduu kadar onu ilk
duyan sahbden almaya alrlard. Bu sebeble uzun, meakkatli yolculuklar
da yaplmt. Sahabi Cbir b. Abdullah, Abdullah b. neysin Hz.
Peygamberden duymu olduu bir hadisi ondan almak iin (muhtemelen
Medne-i Mnevvereden) ma gitmiti (bn Hanbel, el-Msned, III, 494).
Cbirin ayn gayeyle, Msrda bulunan Mesleme b. Mahledin yanna gittii
de nakledilmektedir.

Sahbe iinde, Hz. Peygamberden bizzat iitmi olduu bir hadisin

aklnda doru kalp kalmadn tahkik iin bile uzun yolculuklar yapanlar
vard. Eb Eyyb el-Ensr byle yapmt. O, vaktiyle Hz. Peygamberden
Ukbe b. mirle birlikte duymu olduu bir hadisin aklnda doru kalp
kalmadn aratrmak iin kalkp Msra gitmi ve hadisi Ukbeye sorup
tahkik ettikten sonra hemen bineine binip geri dnmt ((bn Hanbel, el-
Msned, IV, 153).

Sahbe dneminin sonlarna doru ortaya kan hadis uydurma fitnesi,

araya ikinci, nc rvler de girdii iin daha temkinli olmay gerektirdi ve
bunun neticesi olarak hadis rivayetinde, hadisi ilk duyan kimseden almaya
alma gayretleri geniledi. Bu sebeple hadislerin, mevcut en eski rvlerinin
bulunduklar yerlere, onlarn memleketlerine gidildi. Sad b. el-Mseyyeb
(. 94/712), Ben tek bir hadisin peinde gnlerce yrrdm! demektedir.

er-Rhle f talebil-hads (Hadis renimi iin yaplan yolculuk) denilen

bu faaliyetlerde hadisi mevcut en eski rvsinden renmek, bylece hata
ihtimallerini azaltmak gayesi vard.

6. Hadisin Rvlerini nceleme: lk Mslmanlar arsnda kan siyasi ve

fikri karklklar hadisler iin bir tehlikeyi beraberinde getirmiti. Bu, her
kesimin kendisini desteklemek, muhalifini ktlemek iin baz szler
uydurup bunlar Hz. Peygambere nispet etme teebbsyd. Bu durumun ne
zaman ortaya kt tartma konusu olsa da sahbe neslinin sonlarna doru
yaygnlk kazand anlalmaktadr. te bu gelime zerine hadis alma ve
nakletmede daha bir titizlik gsterilmeye baland sylenebilir. Bu
43

 hareketin ortaya kmasndan sonra hadisi rivayet eden kimseye hadisi

kimden ald sorulmaya ve sylenen hoca gvenilir biri ise hadis alnmaya
baland. Tbin nesli limlerinden birok kimse, nceleri, u hadisler
dindir. Binaenaleyh onlar kimden aldnza iyi bakn! denirdi (bn Eb
Htim, el-Cerh vet-tadl, I, 15) diyerek bu durumu anlatmlardr. Ayn
gereklii bn Abbs (. 68/687) da yle ifade etmitir: Bizler bir zamanlar
bir adamn, Reslullah -sallellahu aleyhi ve sellem- yle buyurdu...
dediini iittiimizde gzlerimizi ona evirir, kulaklarmz ona verirdik.
Sonra halk hrn ve uysal develere binince (yani olur-olmaz eyler
anlatmaya balaynca) halktan sadece bildiimiz eyleri aldk! (Mslim,
Mukaddime, 7). Hadis rvlerinin bu ekilde incelenmeye balamasna,
ayn hadisi farkl yerlerde, farkl hocalardan biraz deiik ekilde alm olan
kimselerin bu durumu; Falan rv yle dedi, filan rv yle dedi... diyerek
anlatmas eklenince hadis rivayetinde sened kullanm ortaya kt.

Sened, hadisin, onu rivayet eden kimselerin isimlerinin srayla

zikredildii ksmdr. Kullanlan ekliyle, yani her bir rvnin bir nceki
rvnin (hocasnn) ismini vererek ilk kaynaa varan (muttasl) ekliyle
Mslmanlara has olan sened kullanm, hadisin gvenilirliini salamak iin
ortaya karlmt. Binaenaleyh ayn gayeyle ahid isteme gibi usuller Hz.
Ebu Bekir zamanndan beri var olduuna gre sened anlay fikir olarak
batan beri vard denebilir. Ancak bu usul, mehur olan ekliyle hicri 1. asrn
ortalarndan sonra ortaya km olmaldr. Bu da hadis uydurma hareketi ve
hadis renmek iin yaplan yolculuklarn sonucu olmutu. Nitekim brhm
en-Neha (. 96/714) de isnad sorma iinin kezzb Muhtr es-Sakaf (.
67/686) zamannda baladn bildirmektedir.

Bu konuyu daha iyi kavrayabilmek iin 10. nitenin Mevz Hadis blmn
okuyunuz

Bu konuda Muhammed b. Srnin (h. 33-110) de yle bir aklamas

vardr: (nceleri) isnd sormazlard. Sonra fitne ortaya knca (hadis
rivayet edenlere); Bize rvlerinizin ismini syleyin! dediler ve snnet
ehline baklp hadisleri alnmaya, bidatlara baklp hadisleri alnmamaya
baland (Mslim, Mukaddime, 7). Bu aklamada sz geen fitneden
maksadn hangi fitne olduu hususunda farkl tahminler yaplmtr. Ancak
en-Nehanin mezkr haberini ve yukardaki sz sebebiyle bn Abbsn
lm tarihini gz nne alarak onunla, peygamberlik iddia ederek
bakaldran Muhtr es-Sakafnin yol at fitnenin kastedilmi olduu,
dolaysyla sened sorma iinin altml yllarda balad sylenebilir.

Hadis renim Uslleri

Hadisler bu dnemde daha ziyade sem (yani hocadan iitme) yoluyla
alnyorlard. Bununla beraber, ilerde mehur olacak olan dier usller de
zaman zaman kullanlmtr. Zaten sonraki dnemlerde hadis limleri de,
muteber hadis renme usllerini tartrlarken esas olarak onlarn bu
dnemde, zellikle asr- sadette uygulamasnn olup olmadna bakaca-
klardr. Hadis tarihinde kullanlm olan hadis renme ve retme
yntemleri ileride sekizinci nitede geni bir ekilde ele alnacaktr.

Hadislerin Rivyet ekli

Hadislerin Hz. Peygamberden duyulduklar gibi aynen alnp nakledilmeleri
en gzel ekildir ve mmkn olduu srece byle yaplmaldr. Nitekim Hz.
44

 Peygamber de, szn duyduu gibi belleyip rivayet eden kimseye hayr
duada bulunmutur (Tirmiz, lim, 7). Abdullah b. mer gibi baz sahbler
bu hususa zel itina gstermi ve hadislerde, mn bozulmasa da, bir
kelimenin bile benzeriyle deitirilmesine veya yerinin ne-arkaya aln-
masna raz olmamlard. Tbin nesli limlerinden el-Ame bir ksm sah-
benin bu tutumlarn yle ifade etmitir: Bu ilim yle bir topluluun elinde
idi ki onlardan biri, bu ilme (hadislere) bir vv veya bir elif yahut bir dal ilve
etmektense gkten yere dmeyi tercih ederlerdi! (Hatb, el-Kifye, s. 274).

Dier taraftan aynen rivayet etme imkn olmadnda hadislerin, mn

bozulmamak artyla, Hz. Peygamberin kulland lafzlarn yerine
benzerleri kullanlarak rivayet edildiklerini gsteren haberler vardr. Mesel
Muhammed b. Srn yle demitir: Ben hadisi on kiiden iitirdim, mnlar
bir, lafzlar farkl olurdu (Hatb, el-Kifye, s. 308). Bu bir zaruretten
kaynaklanyordu. Hz. Peygamber -sallellahu aleyhi ve sellem- bir sz
sylyor, orada bulunanlar da onu dinliyor ve akllarnda tutmaya
alyorlard. Geri yazl kltr olmayan toplumlarda hafza gcnn
gelitii bir gerektir. Bu, duyu organlarndan biri bulunmayan kimsenin
dier duyu organlarnn, benzeri kimselerinkinden daha kuvvetli olmasna
benzer bir durumdur. Bunun mahhas delili olarak o gnk toplum iinde
onlarca beyiti bir dinleyite ezberleyen insanlar vard. Ayrca sahbe-i
kirmn Hz. Peygambere kar olan sevgi ve ballklarnn, onu prdikkat
dinlemelerinin hadisleri ezberlemede etkisini de gz ard etmemek gerekir.
Bu yzden bir defa duyulmu olsa da, baz hadislerin aynen korunup
nakledilmi olaca yadrganamaz.

Bununla beraber, bilhassa uzun hadislerde metni aynen aklda tutma her
zaman mmkn olmam olabilir. Ama bu hadislerin de nakledilmeleri
gerekmektedir. Bu sebeple ortada bir zaruret bulunduu iin, aynen nakletme
imkn olmadnda hadislerin mnlaryla rivayet edilmeleri ciz
grlmtr. Kurn-Kerm ile snnette bunun caizliini gsteren deliller
vardr. Hadislerin mn ile rivayetlerinin caiz olduu grnde olan kiiler
arasnda Hz. ie, Abdullah b. Mesd ve Enes b. Mlik gibi sahbleri,
sonraki nesillerden ise mir e-ab, brahim en-Neha, Sfyan b. Uyeyne
ve Yahya b. Sad el-Kattn gibi limleri sayabiliriz.

u halde denebilir ki, bu dnemde hadisler mmkn olduu kadar asl

ekilleriyle rivayet edilmeye allm, ancak bu imkn bulunmadnda
mnlaryla rivayet etme yoluna gidilmitir.

Baz kelime veya cmleleri farkl olan hadislerin bu farkllklarnn mutlaka

mn ile rivayetten meydana geldiini sylemek doru olmaz. Hz. Peygamber
ayn gerei yirmi yllk peygamberlii esnasnda deiik yer ve
zamanlarda farkl kelime veya cmlelerle ifade etmi olabilir. Bu gibi
durumlarda sz konusu hadisleri rivayet etmi olan sahbler farkl kimseler
ise bu ihtimal daha ar basar.

Hadislerin Yazlmas
Hadislerin yazlmasnn caiz olup olmad ilk yllarn tartlan konu-
larndand. Bu konuda farkl haberler bulunmaktadr. Bunlarn bir ksmnda
hadislerin yazlmas yasaklanmakta veya ho karlanmamakta, bir ksmnda
ise hadis yazmna izin verildii grlmektedir.

45

 Hadislerin Yazmn Yasaklayan Haberler

Hadis yazmn yasaklayan haberlerin nemlileri yle sralanabilir:

Eb Sad el-Hudrnin nakline gre Hz. Peygamber yle buyurmutur:

Benden Kurn dnda hibir ey yazmaynz. Kim benden bir ey yazmsa
onu imha etsin. Benden hadis rivayet edin, (bunda) hibir saknca yoktur. . .
(Mslim, Zhd, 72).

Yine Eb Sad el-Hudr yle demitir: Ben hadisleri yazmam iin Hz.
Peygamberden izin istedim de o bana izin vermeyi kabul etmedi.

Eb Sad el-Hudr baka bir rivayete gre ise yle demitir: Biz
(hadisleri) yazma hususunda Hz. Peygamberden izin istedik de o bize izin
vermeyi kabul etmedi.

Zeyd b. Sbit yle demitir: Gerekten Reslullah -sallellahu aleyhi ve

sellem- bize hadislerinden hibir ey yazmamamz emretti.

Eb Sad el-Hudrye, Bize (hadis) yazdr! denmiti de o yle cevap

vermiti: Onu, okuyacanz mushaflar haline mi getireceksiniz? Pey-
gamberiniz -sallellahu aleyhi ve sellem- bize anlatyor, biz de ondan ez-
berliyorduk. yleyse siz de bizden, bizim, Peygamberinizden ezberlediimiz
gibi ezberleyin!.

Eb Brde demi ki, Ben babamdan (yani Eb Msa el-Earden)

birok kitab yazmtm da o, onlar imha edip yle demiti: Bizden, bizim
(Hz. Peygamberden) aldmz gibi aln!.

Hadis Yazmna zin Verildiine Dair haberler

Yukardaki haberlere kar hadislerin yazlabileceini gsteren haberler de
vardr. Onlarn bir ksm ise yledir:

Bir sahb Hz. Peygambere gelerek hafzasnn zayflndan ikyet

etmiti de Hz. Peygamber ona u tavsiyeyi yapmt: Hafzana sa elinden
yardm iste (yani yaz!).

Rfi b. Hadc yle demitir: Biz ey Allahn Resl, dorusu biz senden
baz eyler iitiyoruz. Onlar yazabilir miyiz? demitik de o; Yazn, bir
saknca yok! buyurmutu

Abdullah b. Amr da yle demitir: Ben Reslullaha -sallellahu aleyhi ve

sellem-; Senden iittiklerimi yazabilir miyim? demitim. Evet buyur-
mutu. Kzgnlk halinde ve honutluk halinde de mi? dediimde; Evet.
Bana her durumda sadece gerei sylemem yakr! buyurmutu.

Abdullah b. Amrn bu haberini Eb Hreyrenin u sz dorular

mahiyettedir: Hz. Peygamberin -sallellahu aleyhi ve sellem- sahbleri
arasnda benden daha ok hadis bilen hi kimse yoktu, Abdullah b. Amr
hari. nk o yazd, ben yazmadm.

Hz. Peygamber -sallellahu aleyhi ve sellem-, hicri sekizinci ylda

Mekkeyi fethedince orada bir hutbe okumutu. Yemenli bir sahb olan Eb

46

 h Hz. Peygamberden bu hutbenin yazlp kendisine verilmesini istemi,

Hz. Peygamber de, (Hutbeyi) Eb h iin yazn! buyurmutu.

Hz. mer, Hz. Ali ve bn Abbs da; lmi yazya geirin! demilerdir.

Eb Sad el-Hudr ise yle demitir: Biz sadece Kurn ve teehhd

(yani namazlarda kadelerde otururken okunan et-tehyyt duasn) yazardk.
Bu haber onlarn, Kurn dnda da bir eyler yazdklarn gstermektedir.

Ayrca birok sahbnin hadisleri bizzat yazdklar, yazdrdklar veya

yazl hadis mecmualarna sahip olduklar da nakledilmektedir.

Hz. Peygamberin, yukarda zet olarak verilen, kendi hadislerinin yazlmasn

yasaklayan ve izin veren rivayetleri toplu olarak grmek iin Hatb el-
Baddnin Takydl-ilm adl eserine baknz.

Grld gibi hadislerin yazlp yazlamayaca konusunda birbirleriyle

elien haberler bulunmaktadr. Hadis uslnde bu duruma htilfl-hads,
ilgili hadislere de Muhtelifl-hads (veya Muhtelefl-hads) denir. Bu
konu birinci nitede ele alnmt. Gerekte hadisler arasnda eliki yoktur,
bu eliki grntedir. Hz. Peygamberin bu konudaki aklamalarnn farkl
zamanlarda yapld ve hadislerinin yazlmasn nce yasaklad, sonra bu
yasa kaldrd anlalmaktadr. nk, sz konusu haberler arasnda
sadece Eb hla ilgili hadisin syleni zaman bilinmektedir ki o da
hicretin sekizinci yldr. Bu da iznin yasaktan sonra verildiini gsterir.
Ayrca, birok sahbnin hadis yazm olmalar veya hadis sahfelerine sahip
bulunmalar yannda, hadislerin yazlmasna taraftar olmayan sahblerden,
Zeyd b. Sbit hari, hibirinin bu konudaki kanaatine delil olarak Hz.
Peygamberin yasaklamasndan bahsetmemi olmalar, hadislerin yazlmas
yasann belli bir dnemden sonra kaldrlm yani neshedilmi olduunu
gsterir.

Dier taraftan zamanla hadislerin yazlmasnn caiz olduu konusunda

gr birliinin gereklemesi de yazma yasann kaldrldna bir iaret
saylabilir. Buna gre baz sebeplerden dolay hadislerin yazlmas nceleri
yasaklanm, daha sonra bu sebeplerin ortadan kalkmasyla sz konusu yasak
kaldrlmt. Bu sebepler arasnda yaznn gelimemilii, ashabn yazy az
bildii, hadislerin Kurn- Kermle karma endiesi gibi hususlar
zikredilmektedir. Bunlar arasnda en mhim ve geree en yakn olan sebep,
Kurnla karma endiesi olmaldr. Zira balangta yaz bilenler azd ve
onlarn ou -belki hepsi- de vahiy ktiplii yapmaktayd. Bu sebeple ha-
disleri yazmalar halinde Kurn- Kermle karma riski vard. Zamanla yaz
bilenler oalnca bu endie yok olmu ve hadislerin yazlmasna msaade
edilmi olmaldr. Bununla beraber srekli vahiy ktiplii yapanlar iin
yasan devam ettii tahmin edilebilir. Zeyd b. Sbit gibi baz vahiy ktipleri
yasan, vahyin kesilmesinden yani Hz. Peygamberin vefatndan sonra da
devam ettii neticesini karm ve mrlerinin sonuna kadar bu kanaati
tamlard.

Ancak baka bir tarihi gerek daha vardr ki bunun da izah

gerekmektedir. Bu da Hz. Peygamberden sonra uzun yllar hadislerin yaz-
lamayaca kanaatinin devam etmi olmasdr. lgili haberler incelendiinde
grnen o ki, bu kanaat Hz. Peygamberin yasana dayanmamaktayd.
nk, grebildiimiz kadaryla, bu kanaatte olanlardan hibiri grn Hz.
Peygamberin yasana dayandrmam bilakis baka sebeplerden bahset-
mitir. Sadece Zeyd b. Sbit bu konudaki kanaatini izhar ederken Hz.
47

 Peygamberin yasan zikretmitir ki, onun sebebi de biraz nce tahmin

ettiimiz husus olmaldr. Sz konusu kanaatin asl sebepleri, tespitlerimize
gre, u hususlardr:

1. Baz vahiy ktiplerinin kendilerine ktiplik yaptklar srece konmu

olan hadis yazma yasan mr boyu srecek bir yasak olarak
deerlendirmeleri ve bu dorultuda kanaat belirtmeleri.

2. Kurn- Kerm dndaki eylerle megul olunup Kurn- Kermin

ihmal edilecei endiesi. lgili haberlerde birok sahbnin bu endieyi
tad grlmektedir. Hz. mer sneni yazmak iin sahbenin onayn
aldktan sonra bir ay sreyle istiharede bulunmu, ancak sz konusu
endieyle bu teebbsnden vazgemiti. Abdullah b. merin de ayn
endieyle baz yazl evrak imha ettii nakledilmektedir. Bu hususta Eb
Msa el-Ear de yle diyordu: Dorusu srl oullar baz kitaplar yazp
onlara uymu ve Tevrt terk etmilerdi!. Meselenin bu ynn
deerlendirirken o gnk toplumun Kurn bilgisini ve Kurn nshalarnn
saysn gz nnde bulundurmak gerekir.

3. O gnk toplumun sahip olduu ilim zihniyeti. O gnk toplumun

yazl bir kltr yoktu. Her ey insan belleinde muhafaza edilmekte,
satrlarda deil sadrlarda (yani gslerde, hafzalarda) bulunan ilme nem
verilmekteydi. Bu anlaya, yazl kltre sahip olmayan toplumlarda grlen
ezberleme gc yardmc olmaktayd. Geri Mslmanlk bu zihniyeti
deitirecektir. Ancak zihniyetlerin deimesi zamanla olmaktadr. Bu
adan, hadis yazm olan veya hadis sahfesi bulunan sahblerin, Abdullah
b. Amr ve Yemenli Eb h ile yine Yemenli Eb Hreyre gibi, yazl
kltrden gelen kimseler olmalar veya Hz. Ali, Enes b. Mlik, Abdullah b.
Abbs gibi gen sahblerden olmalar dikkat ekicidir.

4. Yazlanlara gvenilip ezberlemenin terk edilecei endiesi. Kurn-

Kermin lafznn zellikleri, ibadetlerde okunmas, dier zamanlarda
okunmasna da sevaplar verilmesi onun yazlmasnn yannda ezberlenmesini
de zorunlu klyordu. Oysa hadisler byle deildi. Bunun iin baz kim-
selerin, hadisler yazlrsa ezberlenmeleri terk edilir endiesi tadklar
grlmtr. Bundan dolay, mesel, Mesrk, Hlid el-Hazz ve sm b.
Damra gibi zatlar, hadisleri ezberlemek iin yazyor, ezberledikten sonra
yazdklarn imha ediyorlard. Ancak bu iten sonralar pimanlk duyanlar da
oluyordu. Urve b. Zbeyr yle demitir: Baz hadisleri yazdm, sonra imha
ettim. Onlarn yerine mallarm ile ocuklarm vermi ve onlar imha etmemi
olmay arzu ederdim!.

5. Yazlan hadislerin, ehli olmayan kimselerin eline ulap onlarda

yanllklar, tahrifler, ekleme ve karmalar yaplaca endiesi. Bylesi en-
dielerle mrlerinin son demlerinde kitaplarn imha edenler/ettirenler
grlmtr.

u halde hadis yazm yasann devam ettii eklindeki kanaate,

Reslullahn -sallellahu aleyhi ve sellem- ak bir emrinden ziyade baz
bireysel endieler, sosyal ve kltrel artlar etkili olmutu. Muhtemelen bu
gr ve endielerden biri veya birka sebebiyle baz sahb ve tabiler
gittikleri yerlerde grlerini yayarak bir kamuoyu oluturmulard. Herhalde
byle bir faaliyetin neticesinde Basrallar nceleri hadislerin yazlmasn ho
karlamyorlard.

48

 Fiil durum da bu kanaatimizi desteklemektedir. Hadislerin Hz.

Peygamberin salndan itibaren yazlmaya balandn bildiren birok
haber vardr. Bunlar hadislerin yazlmasna sonradan izin verildiini gsterir.
Bu konudaki haberleri u ekilde snflandrmak mmkndr:

Hz. Peygamber Hayattayken Yazlanlar:

1. Medine Szlemesi: Medinede Mslmanlarla gayr-i mslimler
arasndaki karlkl haklar tespit eden anayasa mahiyetindeki yazl vesika
u cmleyle balar: Bu, Kureyli ve Yesribli (Mednenin nceki ismi)
mmin ve Mslmanlarla onlara tabi olan, onlara katlan ve onlarla birlikte
cihad eden kimseler arasnda Peygamber Muhammed tarafndan yazdrlan
(belgedir). Bu yazl (belge) kayd bu vesikann yazl olduuna iaret
eder. Ayrca bu belgenin metninde Bu sahifenin taraflar ifadesi be defa
gemekte, son maddede de; Bu yazl (belge) zlim ile gnhkra koruyucu
perde olmaz! denmektedir ki bunlar da anlan vesikann yazlm olduunu
gsterir.

2. Nfus Saym Tutana: Hz. Peygamber -sallellahu aleyhi ve sellem-

Medne-i Mnevvereye hicret ettikten sonra bir nfus saym yaptrmt.
Buhrnin bu konudaki haberi yledir: Huzeyfenin -Allah ondan raz
olsun!- rivayetine gre Hz. Peygamber -sallellahu aleyhi ve sellem-; Bana
Mslman olan insanlar yazverin buyurmu, sahbe de ona bin beyz
kiinin ismini yazmt (Buhr, Cihd, 181). Bu sayya kadn, erkek, gen,
ihtiyar herkes dhil olmaldr.

3. mtiyz Belgeleri: Hz. Peygamberin -sallellahu aleyhi ve sellem-,

hicretten nceden balayarak baz ahslara imtiyznmeler verdiini
gsteren haberler vardr. Bu cmleden olarak Temm ed-Drye, Surka b.
Mlike ve Dmetul-Cendel reisi olan Ukeydire imtiyz belgelerinin
verildii nakledilir.

4. Yahdlerle Yaplan Yazmalar: Hz. Peygamber bu i iin Zeyd b.

Sbite brn yaz ve dilini renmesini emretmi, o da bu emri ksa
zamanda yerine getirerek yazmalar salamt.

5. Dne ar Mektuplar: Hz. Peygamber -sallellahu aleyhi ve sellem-

muhtelif devlet bakan ve yneticilerine mektuplar gndererek onlar
Mslman olmaya davet etmiti. Bu mektuplardan Msr hkmdar el-
Mukavksa, Bahreyn emri el-Munzir b. Svaya, Habeistan hkmdar en-
Necye, Bizans imparatoru Hirekle (Herakliyus), ran hkmdar Kisra
Pervze ve Umn emirleri Ceyfer ve Abda gnderilenler asl ekilleriyle
gnmze kadar gelmilerdir.

6. Grevlilere Verilen/Gnderilen Tlimatnmeler: Hz. Peygamber,

deiik yerlere gnderdii memurlarna veya oralara tayin ettii yneticilere
de, muhtelif konulardaki emirlerini ihtiva eden yazl tlimatnmeler vermi
veya gndermitir. Bunlar arasnda vergi tarife ve hkmlerini ihtiva edenler,
sadakt hadsleri diye mehurdurlar. mer b. Abdlazz Medne valisine
gnderdii mehur mektubunda, Amr b. Hazmdan rivayet edilen sadakt
hadslerini zellikle zikretmi ve onlarn istinsah edilmesini istemiti.

7. Hz. Peygamberin Mekkenin fethinde okuyup da Yemenli Eb

hn istei zerine yazlp bu sahbye verilen hutbe.

49

 8. Abdullah b. Amr b. el-sn yazdklar: Bu sahbnin Hz. Pey-

gamberden ahsen izin alarak hadis yazd mehurdur. O bunun zerine,
Hz. Peygamberden bizzat duymu olduu hadislerden bir sahfe meydana
getirmi ve ona es-Sahfetus-sdka ismini vermiti. Sahfe kelimesi
Trkedeki sayfa ile kartrlmamaldr. Sahfe ( )kelimesinin Arap-
adaki anlam daha genitir ve hem sayfa anlamna hem de yazlm ey,
yazl notlar, defter, kk kitap gibi anlamlara gelir. Burada sz konusu
edilen sahfe, yazlm ey anlamnadr.

9. Enes b. Mlikin yazdklar: On yl Hz. Peygamberin hizmetinde

bulunmu olan bu sahb, ondan duyup yazd, sonra da huzurunda okuduu
baz kitaplara yani yazl evraka sahipti.

10. Hafzasnn zayflndan ikyet eden bir sahbnin yazdklar: Bir

sahbnin Hz. Peygambere hafzasnn zayflndan dert yand, Hz.
Peygamberin de ona, Hafzana sa elinle yardm iste (yani yaz!)
tavsiyesinde bulunduu nakledilir. Yaz yazmay bildii anlalan bu sahb
de hadis yazm olmaldr.

11. Eb Rfiin yazdklar: Msr kkenli bir sahb ve Hz. Peygamberin

zdls olan Eb Rfi de Hz. Peygamberden hadis yazm iin izin istemi
ve kendisine izin verilmiti.

Hz. Peygamber ve drt halife dneminde yazlan belgeler hakknda

Muhammed Hamdullahn, Mecmatul-vesikis-siysiyye lil-ahdin-
nebeviyyi vel-hilfetir-ride isimli eserine baknz.

Hz. Peygamberin Vefatndan Sora Sahbe Dneminde

Yazlan Hadisler
Bu dnemde yazlanlarn mehurlar da ylece sralanabilir:

1. Hz. Eb Bekirin beyz kadar hadisi yazd fakat sonra bunlar imha
ettii nakledilmektedir. Hz. ienin konuyla ilgili haberi yledir: Babam,
Reslullahdan -sallellahu aleyhi ve sellem- gelen hadisleri bir araya
toplamt. Bunlar be yz hadis idi. Sonra geceyi (yatanda) saa-sola
oka dnerek geirmi, sabah olunca da; Kzm, yanndaki hadisleri getir!
demiti. Bunun zerine ben onlar getirmitim de o, ate isteyip onlar
yakmt (Zeheb, Tezkiratl-huffz, I, 5).

2. Hz. merin de hadisleri yazma teebbs olmutu. Ancak o, bir ay

sreyle yapt istiare ve istiharelerden sonra, nceki mmetlerin, Allahn
Kitab yannda baka kitaplar edinerek saptklarn syleyerek sneni
yazmaktan vazgemiti. Bununla beraber baz memur ve akrabalarna
gnderdii mektuplarnda bir ksm hadisleri yazd da vakidir. Mesel Utbe
b. Ferkada baz hadisleri yazp gnderdii nakledilmektedir (bn Hanbel, el-
Msned, I, 261).

3. Hz. Alinin, iinde baz hadislerin yazl olduu bir sahfesi vard ve
bunu, klcna takl olarak yannda tard. Bu sahfede bulunan hadisler
hakknda birok haber vardr. Bunlardan birine gre onda; diyet, esirlerin
braklmas ve herhangi bir gayr- mslimin yerine bir Mslmann ld-
rlemeyecei konularnda bilgiler varm.

50

 4. Eb Hreyrenin de hadis sahfeleri vard. En ok hadis rivayet etmi

sahb olan Eb Hreyrenin pek ok yazl hadis malzemesine sahip olduu
nakledilmektedir. Ancak bunlar bizzat kendisinin mi yazd yoksa baz
ktiplere veya rencilerine mi yazdrd kesin olarak tespit edilememitir.
Onun talebelerine hadis yazdrd bilinmektedir. Mesel talebelerinden Ber
b. Nehk ondan hadis yazm, sonra da yazdklarn ona okuyarak rivayet
hakk almt. Hemehrisi Hemmm b. Mnebbih de Eb Hreyrenin
talebesi idi. Bu zatn ondan yazp rivayet ettii ve iinde yz otuz sekiz hadis
bulunan sahfe gnmze kadar ulam ve baslmtr. Bu sahfe, yazanna
nisbetle Hemmm b. Mnebbihin Sahfesi ismiyle bilinmektedir.
Muhammed Hamdullahn, hadis tarihiyle alkal mhim bir girile
nerettii bu kitapn Trkeye ayr tercmesi yaplmtr. Eb
Hreyreye nisbet edilen es-Sahfetus-sahha isimli hadis kitap da, bu
sahfe olmaldr.
5. Abdullah b. Abbs eline yaz malzemeleri alarak sahbleri kap kap
dolam ve onlardan duyduu hadisleri yazmt. O bylece dier
sahblerden duyup yazd hadislerle birok hadis sahfesi meydana
getirmiti. Kendisi bizzat yazd gibi, Sad b. Cbeyr, Mchid ve krime
gibi talebelerine de hadis yazdrmt. bn Abbsn, bir deve yk kadar
olduu nakledilen kitaplar olu Aliye, ondan da hadisilere intikal etmiti.
6. Semre b. Cndebin de, iinde pek ok ilim bulunan bir sahfesi
vard. O bu kitapn, Reslullahdan -sallellahu aleyhi ve sellem- bizzat
duymu olduu hadisler ile sahblerden renmi olduu hadislerden
meydana getirmiti. Bu sahfe Semrenin ocuklar tarafndan rivayet
edilmitir. Bu cmleden olarak Sleyman b. Semrenin, babasndan byk
bir nsha rivayet etmi olduuna dair haberler vardr. Semrenin bu
sahfesini Hasan- Basr de rivayet etmitir.
7. Cbir b. Abdullah, Mescid-i Nebde ders halkas olan ve hadiste
yetkili bir lim saylan bir sahb idi. Onun da hacla ilgili bir kitabnn olduu
nakledilmektedir. Bu kitabn da ktibi kesin olarak belli deildir.
7. Abdullah b. merin de hadis sahfelerinin olduu ve evinden dar
kmadan nce onlara gz att nakledilmektedir. Ancak bunlar bizzat
kendisinin mi yazd yoksa bakasna m yazdrd kesin olarak
bilinmemektedir. bn merin eserlerini talebesi ve zdls Nfi rivayet
etmiti.
8. Cahiliye dneminde yaz bilenlerden olan Sad b. Ubdenin bizzat
hadis yazp yazmad bilinmemektedir. Ancak baz haberler onun da yazl
hadislere sahip olduunu gstermektedir.
Sahbe ve sonraki nesillerden hadis yazan dier kiiler iin Muhammed
Mustafa el-Azamnin lk Devir Hadis Edebiyat isimli kitabnn nc
blmndeki Sahbe-i Kirmn Yazdklar ve Onlardan Yazlanlar ksmn
okuyunuz.

Hadislerin yazlmas sorununun uzun sre devam etmesinin asl nedeni ne

olabilir?

Hadisin Deeri Hakknda Tartmalar

Sahblerin iinde hadisin dindeki yerini ve deerini tartan, onu kabul
etmeme eiliminde olan hi kimse grlmemitir. Bilakis onlarda grlen
ey, en basitinden en mhimine kadar btn konularda Hz. Peygamberin

51

 snnetini aratrmak, onu renip ona gre hareket etmekti. Ancak sahbeden
sonra gelen Mslmanlarn arasnda, nadiren de olsa, hadisin nemini
kavrayamayanlar grlmeye balad. Bunlardan olan Hricler, Kurnda
hkm koyma yetkisinin sadece Allaha ait olduunu belirten baz yetlere
bakarak Kurnda yer almayan hkmler tayan hadisleri kabul etmemeye
kalkmlard. Oysa Kurn- Kermi getiren de Hz. Peygamberdi ve onu
herkesten daha iyi anlayabilecek olan da ancak o olabilirdi. Bu durumda Hz.
Peygamberden gelen bir hadisin ona ait olduu kabul edildikten sonra
sylenecek hibir ey olamaz. Binaenaleyh sz konusu grte olan Hricler,
herhalde, bu muhtevada olan hadislerin Hz. Peygambere ait olamayacaklar
kanaatiyle, yle dnmekteydiler. Byle de olsa bu, Kurn bir btn
olarak ele almamaktan kaynaklanan yanl bir dncedir. nk bizzat
Kurn- Kerm Hz. Peygambere hkm koyma yetkisi vermitir.
Dolaysyla Hz. Peygamberin hkm koyma ii de Kurn- Kermin bir
hkmdr.

Bu dnemde, hangi zmreye mensup olduklar belirtilmeyen baz kiiler

de, Hriclerinkine benzer grlere sahip olmulard. Belki onlar da Hric
idiler. Anlaldna gre onlarn bu grleri cahillikten kaynaklanmt. Bu
sebeple mesele kendilerine anlatlnca ondan vazgeiyorlard. Hasan el-
Basrnin anlatt u olay buna rnek olarak zikredilebilir: Bir ara sahb
mrn b. Husayn (. 52/672), Peygamberimizin snnetinden bahsediyordu.
Adamn biri ona knyesiyle hitap ederek yle dedi: Eb Nuceyd! Bize
Kurndan bahset!. mrn yle cevap verdi: Sen ve arkadalarn Kurn
okuyorsunuz. Bana namazdan, iindekilerden, snrlarndan bahsedebilir
misin? Bana altnn, devenin, srn ve muhtelif mallarn zektndan
bahsedebilir misin? Fakat sen yok iken ben (bunlarn aklamalarna) ahid
olmutum!. mrn sonra szne yle devam etti: Reslullah -sallellahu
aleyhi ve sellem- bize zekt hususunda yle yle farz kld. O zaman
adam, Beni ihya ettin, Allah da seni ihya etsin! dedi. Bu olay nakleden
Hasan el-Basr demi ki, Bu adam, sonunda Mslmanlarn fakhlerinden
oldu! (Hkim, el-Mstedrek, I, 109-110).

Hriclerin hadis ve snnete kar kmak iin delil olarak ileri srdkleri,
hkm koyma yetkisinin ancak Allaha ait olduunu belirten yet vardr.
Bunlar Enm, 6/57 ve Ysuf, 12/40, 67 yetleridir. Anlan yetleri inceleyerek
bunlarn Hriclerin iddialarna mesnet tekil edip etmeyeceini
deerlendiriniz?

TEDVN DNEM
Bu dnem, daha nce deiik yaz malzemelerine kaydedilerek veya ez-
berlenerek koruma altna alnm olan hadislerin kitaplar (dvnlar) iinde
topland dnemdir ve hicr 1. asrn sonlarndan 2. asrn 1. veya 2. eyreine
kadar sren bir zaman dilimini iine alr.

Aslnda deiik sahblerin bildikleri hadisleri onlardan toplayp yazma

faaliyeti daha eskilere dayanr. Abdullah b. Abbsn, sahbleri tek tek
dolaarak onlardan sorup rendii hadisleri, yannda tad yaz mal-
zemelerine yazd nakledilir. Bu da bir nevi tedvn yani toplamadr. Ancak
burada tedvnle daha deiik bir durum kastedilmektedir ki bu, hadislerin
daha geni kapsaml ve bir kitap/dvn iinde toplanmalardr. Byle bir
faaliyeti devlet eliyle ilk olarak balatan kimse, Halfe mer b. Abdlazz
(halifelii h. 99-101) olmutu. Bu dil ve lim halife, idaresi altndaki
muhtelif blgelerin yneticilerine mektuplar gndererek blgelerinde bilinen
52

 hadislerin yazlp gnderilmesini emretmi, bunun zerine de hadisler defter

defter yazlp halifelik merkezine gnderilmiti. Bu mhim ilmi faaliyete
dnemin birok limi katlmt. Ancak onlarn iinde en byk gayreti bn
ihb ez-Zhr gstermiti. yle ki, lmi (yani hadisi) ilk tedvn eden kimse
bn ihbdr! (Eb Nuaym, Hilyetl-evliy, III, 363) denmitir.

inde baz Hadis Tarihi kitaplarnn da bulunduu ve bilgisayara indirilmeye

izin veren Trke bir site iin http://www.darulkitap.com adresine baklabilir.

mer b. Abdlazzden nce babas, Msr valisi Abdlazz b. Mervnn

da (. 85/704), valilii esnasnda (h. 65-85) hadisleri toplama faaliyetine
giritiini gsteren bir haber vardr. Buna gre Abdlazz, Kesr b. Mrreye
bir mektup gndermi ve ondan, Eb Hreyre dndaki sahblerden
duyduu hadisleri yazp kendisine gndermesini istemiti. Eb Hreyrenin
rivayet ettii hadisleri istememesinin sebebi onlarn kendisinde bulun-
masyd. Neticesi bilinmeyen bu teebbs tedvn olarak deerlendirilirse,
tedvnin balama tarihi h. 65-85 yllarna kadar iner.

Bu dnemde yazlan eserlerden hibiri gnmze ulamamtr.

Muhammed Hamdullah, ilk dnemlerin yazma eserlerinin hemen hemen
hepsinin Badadn Moollar tarafndan istilas esnasnda tahrip edildiini
kaydeder. Geri mam Zeyd b. Alinin (. 122) Msnedi gnmze ulam
ve baslmtr. Ancak bu eserin mevcut eklinin mam Zeyde mi, yoksa
eserin rvsi Eb Hlide mi ait olduu tartmaldr. Bunun iin bu dnemde
yazlm olan eserlerin i dzenleri hakknda bir bilgiye sahip deiliz.
Bununla beraber, gerek ilk almalar olmalar, gerekse mteakip dnemin
tasnf dnemi olmas gz nne alndnda bu dnemde hadislerin
kitaplarda, konu, rv ve shhat bakmlarndan kark olarak toplandklar
sylenebilir. Belki belli bir zamandan sonra, namaz, oru, hac gibi ana
konulardaki hadisler mstakil kitaplarda ama yine de kendi ilerinde bir
sraya konulmadan toplanlm olabilirler. bn Hacerin; (Tbinun son
dnemi limleri) her konuyu ayr olarak tasnif ediyorlard sz bunu
dndrmektedir.

Bu dnemde hadislerin rivayetinde sened kullanm tamamen yerlemi

ve sened hadisin ayrlmaz bir paras olmutu. Artk senedsiz hadis rivayeti,
binaya merdiven kullanmadan kma olarak deerlendirilecek, sened,
hadisinin sahtekrlara kar silh kabul edilecektir.

Hadislerde sened kullanmnn tarihsel serveni iin Salahattin Polatn Hadis

Aratrmalar isimli kitabnn snadn Menei ve Hadiste Kullanmnn Tarih
Seyri konusunu okuyunuz.

zet
Hadislerin nasl ortaya ktklarn ve toplum iinde nasl yayldklarn
aklayabilmek.

Hadisler nce yazl ve szl olarak koruma ve kayt altna alnmaya

allm (tesbt), sonra bunlar belli kitaplar iinde bir ayaya toplanm
(tedvn), ardndan da bu kitaplardaki hadislerin snflandrlmas (tasnf)
yoluna gidilmitir. Tesbt Dneminde hadislerin szl ve yazl olarak
retilmesi, renilmesi, halk arasnda yaylmas, bylece hafzalarda ve
deiik yaz malzemeleri zerinde tespit edilip koruma altna alnmas sz

53

 konusudur. Bu dnem aa yukar hicri 1. yzyln sonlarna kadar devam

eder. Yani sahbe ile byk tbinun yaad dnemdir.
Hadislerin yaylmalar iin kimlerin ne gibi etkinlikler yaptklarn
tanmlayabilmek.
Tesbt Dneminde hadis retim ve renimi iin bata Hz. Peygamber
olmak zere ilk Mslmanlarn youn faaliyetleri vardr. Bunun iin zamann
tm iletiim imknlar kullanlmtr denebilir.
Hadislerin gvenilirliklerinin nasl salanmaya alldn deerlendire-
bilmek.
Bata sahbler olmak zere ilk Mslmanlar, hadislerin aslna uygun bir
ekilde renim ve retimi iin gereken titizlii gstermi ve bunun iin
balca u arelere bavurmulardr: 1. Hadis rivayetini azaltma; 2. Hadis
rivayet edenden ahit isteme; 3. Hadis rivayet edene yemin ettirme; 4.Hadisi
Kurn- Kermle ve nceden bildikleri hadislerle karlatrma; 5. Hadisi ilk
duyan kimseden almaya alma; 6. Hadisin rvilerini inceleme.
Hadislerin nasl koruma altna alndklarn aklayabilmek.
Hadisler bu dnemde daha ziyade sem (yani hocadan iitme) yoluyla
alnmlardr. Bununla beraber, ilerde mehur olacak olan dier usller de
zaman zaman kullanlmtr. Zaten sonraki asrlarda hadis limleri de,
muteber hadis renme usllerini tartrlarken esas olarak onlarn bu d-
nemde, zellikle de Hz. Peygamber dneminde uygulamasnn olup
olmadna bakacaklardr.
Bu dnemde hadisleri, mmkn olduu srece Hz. Peygamberden -
sallellahu aleyhi ve sellem- duyulduklar gibi aynen alp nakletme zerinde
zenle durulmu, ancak aynen rivayet etme imkn olmadnda, mn
bozulmamak artyla, Hz. Peygamberin kulland lafzlarn yerine
benzerlerini kullanarak rivayet etme yoluna da gidilmitir.
lgili haberlerin incelenmesinden anlalyor ki, baz sebeplerden dolay
hadislerin yazlmas nceleri yasaklanm, daha sonra bu sebeplerin ortadan
kalkmasyla sz konusu yasak kaldrlmt. Bu sebepler arasnda yaznn
gelimemilii, az sahbnin yaz bilmesi, hadislerin Kurn- Kermle
karma endiesi gibi hususlar zikredilmektedir. Bunlar arasnda en mhim ve
geree en yakn olan sebep, son husus olmaldr. Bununla beraber Hz.
Peygamberden sonra uzun yllar hadislerin yazlamayaca kanaati devam
etmitir. Bu konudaki haberler incelendiinde bu kanaatin baz kltrel ve
zihinsel sebeplerden kaynakland anlalmaktadr. Nitekim hadislerin Hz.
Peygamberin salndan itibaren yazlmaya balandn gsteren birok
haberler de bunu desteklemektedir.
Tarihi veriler ve belgeler bizzat Hz. Peygamberin emriyle yazlan baz
hadis belgelerinin yannda ilk Mslmanlardan birok kimsenin baz
hadisleri kayda geirdiklerini gstermektedir. Bunlardan bir ksm asl
ekilleriyle sonraki hadis kitaplarna alnm bulunmaktadr.
Hadislerin kitaplarda toplanmaya nasl balandn kavrayabilmek.
Tedvn Dnemi, daha nce deiik yaz malzemelerine kaydedilerek veya
ezberlenerek koruma altna alnm olan hadislerin kitaplar (dvnlar) iinde
topland dnemdir ve hicr 1. asrn sonlarndan 2. asrn 1. veya 2. eyreine
kadar sren bir zaman dilimini iine alr.

54

 Bu dnemde yazlan eserlerden hibiri gnmze ulamamtr.

Muhammed Hamdullah, ilk dnemlerin yazma eserlerinin hemen hemen
hepsinin Badadn Moollar tarafndan istilas esnasnda tahrip edildiini
kaydeder. Bunun iin bu dnemde yazlm olan eserlerin i dzenleri
hakknda bir bilgiye sahip deiliz. Bununla beraber, gerek ilk almalar
olmalar, gerekse mteakip dnemin tasnf dnemi olmas gznne
alndnda bu dnemde hadislerin kitaplarda, konu, rv ve shhat
bakmlarndan kark olarak toplandklar sylenebilir. Belki belli bir
zamandan sonra, namaz, oru, hac gibi ana konulardaki hadisler ayr ayr
mstakil kitaplarda ama yine de kendi ilerinde bir sraya konulmadan
toplanlm olabilirler.

Bu dnemde hadislerin rivayetinde sened kullanm tamamen yerlemi

ve sened hadisin ayrlmaz bir paras olmutu.

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Hz. Peygamberin hadislerin yaylmas yapt
ilerden biri deildir?

a. Baz nemli aklamalarn sava zamanlarnda yapmak

b. lim renme ve retmeye tevik etmek

c. zel bir katip tutarak btn szlerini yazdrp datmak

d. Kalabalk mekanlara giderek konumalar yapmak

e. Baz kimselere mektuplar gndermek

2. Hadislerin renilmesinde hangi hanm sahbilerin byk gayretleri ol-

mutur?

a. Suffede kalan hanmlar

b. Evli olmayan hanmlar

c. Bedir gazisi olan hanmlar

d. Medineli Mslman hanmlar

e. Yaz bilen hanmlar

3. Hadislerde sened sorma iinin balamasna sebep olanlar arasnda

gsterilen Muhtr es-Sakfnin en ok tepki eken yn nedir?

a. Ynetime isyan etmesi

b. Peygamberlik iddiasnda bulunmas

c. Hadislerin yazmna kar kmas

d. Baz konularda sahbeyle ters dmesi

e. Sahbeye kar saygsz ve kfrbaz davranmas
55

 4. Hadislerin yazlmasna hangi dnemde balanmtr?

a. Tebvb Dnemi
b. Tasnf Dnemi
c. Tevdn Dnemi
d. Tehzb Dnemi
e. Tesbt Dnemi

5. Hadislerin kitaplarda ilk nce nasl bir dzen iinde toplandklar tahmin
edilmektedir?
a. Herkesin rivayet ettii hadisleri ayr bir blmde toplanmas
b. Ayn konudaki hadislerin uygulama srasna gre kaydedilmesi
c. nce ksa hadisler, sonra uzun hadislerin yazlmas
d. Konu ve rvlerin rast gele yazlmas
e. Rvlerin fazilet srasna konmas

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c. Yantnz doru deilse, Hadis renimi ve retimi konusunu
yeniden okuyunuz.
2. d. Yantnz doru deilse, Hadis renimi ve retimi konusunu
yeniden okuyunuz.
3. b. Yantnz doru deilse, Hadis renimini Gvenilirlii konusunu
yeniden okuyunuz.
4. e. Yantnz doru deilse, Hadislerin Yazlmas konusunu yeniden
okuyunuz.
5. d. Yantnz doru deilse, Tedvin Dnemi konusunu yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1
Bu durum onlarn hadis rivayetinde titiz davrandklarnn, dolaysyla
herkesin geliigzel rivayete kalkmadnn bir iareti olabilir. Ayrca btn
sahablerin rivayetleri bize ulamam olabilir.

Sra Sizde 2

Hz. Aliden nceki Hz. Eb Bekir ve Hz. mer dneminde ashbn

ounluu hayattayd. Hz. Osman dneminin sonlarna doru balayan i
kargaalklar ve devam eden fetihlerle ashbn Medineden uzak blgelere
yerlemesi ve nihayet peyderpey vefat etmeleri, olay bizzat gren ahitlerin
bulunmasn zorlatrmt. Bu artlar altnda Hz. Ali, kesin bir delil nitelii
tamasa da, samimi bir Mslmann Hz. Peygamber adna bilerek yalan
yemin yapamayacan dnm olmaldr. Kiiyi yemin ettirmek suretiyle
56

 Rabbiyle ba baa brakarak szn doruluuna bir gven salamaya

almtr. Burada Hz. Ali dneminin hicr krkl yllara tekabl ettii
hatrlanmaldr.

Sra Sizde 3

Hadislerin yazlmas sorununun uzun sre devam etmesinin nedeni din

olmaktan ziyade sosyal ve kltrel artlard. Bunun iin baz insanlar uzun
sre hadislerin yazlmasna kar kmlard. Bunda en nemli faktr belki
de Arap yazsnn o dnemde yeteri derecede gelimemi olmas ve insanlarn
yazya gvenerek ezberi terk edecei endiesiydi. Zira dnemin Arap kltr
yazdan ok ifh (sze dayal) idi.

Sra Sizde 4

Enm suresinin 57. yetinde, mriklerin mucize eklinde gkten ta

yadrma gibi azap istemeleri sz konusudur. yette buna ancak Allahn
karar verecei (hkm) bildirilmitir. Ysuf suresinin 40. yetinde, Allaha
ortak komann reddi ve ibadet edilmeye sadece Allahn layk olduu
belirtilmitir. Ayn surenin 67. yetinde ise, kaderin sadece Allahn elinde
olduu aklanmtr. Dolaysyla yetin balamna bakldnda
Hriclerin iddialarnn yersizlii anlalmaktadr.

Yararlanlan Kaynaklar
Aydnl, A. (2009), Hadis Tarihi Ders Notlar, Sakarya

Azam, M. Mustafa (1978) Studies In Early Hadith Literature, Indiana;

Arapa evirisi: Dirst fil-hadsin-nebev ve trhi tedvnih, (1980),
Beyrt; Trke evirisi: Hulusi Yavuz, lk Devir Hadis Edebiyat,
(1993) stanbul.

Azam, M. Mustafa (1981), Kttbn-Neb -sallellahu aleyhi ve sellem-,

Riyd.

Canan, . (1984), Peygamberimizin Okuma Yazma Seferberlii ve

retim Siyaseti, stanbul.

Hamdullah, Muhammed (1967), Hemmm bn Mnebbihin Sahfesi, ev.

Talat Koyiit, Ankara.

Hamdullah, Muhammed (1990), Hz. Peygamberin Alt Orjinal

Diplomatik Mektubu, eviren: Mehmed Yazgan, stanbul.

Hamdullah, Muhammed (1969), Mecmatl-vesikis-siysiyye lil-

ahdin-nebeviyyi vel-hilfetir-ride, Beyrt.

Hatb el-Badd (1974, Takydl-ilm, thk. Ysuf el-A, Beyrut.

Hatb el-Badd (1983), el-Cmi li-ahlkir-rv, Riyad.

Hatb el-Badd (1972), el-Kifye f ilmir-rivye, Kahire.

57

 Hatb, M. Accc (1963), es-Snne kablet-tedvn, Kahire.

bn Abdil-Berr (1975), Cmiu beynil-ilm ve fadlih, thk. Abdurrahman

Hasan Mahmud, Kahire.

Koyiit, T. (1977), Hadis Tarihi, Ankara.

58

 59

 Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Tedvin ile tasnif arasndaki fark ayrt edebilecek,
Tasnfin amalarn sralayabilecek,
Deiik tasnif yntemlerine gre yazlm hadis kitaplar trlerini
sayabilecek ve tanmlayabilecek, bu trlere gre yazlan kitaplara
rnekler verebilecek,
Tasnif dneminin nemli ve tannm kitaplarnn temel zelliklerini
zetleyebilecek,
Tasnif dnemi kitaplarnn hadis ilmindeki yerlerini, nemlerini
katklarn aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Tasnif
Aler-ricl: Mucem, Msned, Etrf
Alel-Ebvb: Mez, Siyer, Snen, Cmi, Musannef, Muvatta,
Mstahrec
Sahhn, el-Usll-Hamse, el-Ktbs-Sitte.

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce;
nceki niteden rendiklerinizi hatrlaynz.
Hadislerin korunmas iin yaplanlar maddeler halinde zetlemeye
alnz.
Muhammed Mustaf el-Azamnin lk Dnem Hadis Edebiyat isimli
eserini okuyunuz.
Metin ierisinde geen anlamn ve tanmn bilmediiniz terimler iin
Abdullah Aydnlnn Hadis Istlahlar Szlne bavurabilirsiniz.

60

 Hadislerin Tasnifi ve
Temel Hadis Kitaplar
GR
Bundan nceki nitede hadislerin korunmas amacyla derlenip yazya
geirilmesine ynelik almalar incelendi. Klasik terminolojide buna tedvn
deniliyordu. Tedvn szlkte toplamak, bir araya getirmek anlamna gelir.
Tedvn ilemini ilk balatanlarn hadis yazan sahbler olduu sylenebilir.
Daha sonra baz tbiler, sahablerin Hz. Peygamberden naklettikleri bilgileri
yazdlar, ders notlar eklinde kaydettiler. Bu kk kitapklar o zaman
kitab, sahfe, cz gibi isimlerle anlrd. Bunlar genellikle falann cz,
falann sahfesi, falann kitab eklinde, bunlar yazan kiilerin ismiyle
anlyordu. Son dnem hadis aratrmaclarndan M. M. Azam lk Devir
Hadis Edebiyat ismiyle Trkeye evrilen eserinde sahablerden elli,
tbilerden de ok sayda kiinin hadis yazdn kaynaklaryla gs-
termektedir.

Hz. Peygamberin snnetinin tanklar olan sahablerin ounun hayatta

olduu yllarda tedvn faaliyeti genelde merakl kiilerin sahablerden
duyduklar hadisleri veya onlarn ders halkalarnda dinledikleri hadisleri
yazmalar eklinde oluyordu. Sistemli bir hadis derleme faaliyetine ihtiya
duyulmuyordu. slam corafyasnn fetihler sonucu genilemesi, sahablerin
bu geni corafyaya dalmalar, vefatlar sonucu saylarnn gittike
azalmas, yabanc kltrlerin slam geleneinin safln bozma riski,
Mslmanlar arasnda meydana gelen gruplamalar sonucu ortaya kan
mezhep mcadelelerinde, taraflarn grlerine uygun hadis uydurmaya
balamas ileri grl kiileri hadisleri koruma ve kayt altna almaya
yneltti. Hicr birinci asrn sonlarnda daha sistemli hadis derleme faaliyetleri
balad ve tedvin denen bu faaliyet aa yukar yarm asr srd.

Tedvn faaliyetiyle bir araya toplanan hadisler belli bir sistematie gre
gruplandrlmadndan bunlardan yararlanmak zordu. Bunlarn daha
kullanl hale getirilmesi iin rvlerine ve konularna gre gruplandrlmas
gerei hissedildi. Bu faaliyet hadis tarihinde Tasnf ( )diye isim-
lendirilir. Arapa kkenli bu kelime snflandrma, gruplandrma anlamna
gelir. Bu ihtiya gerei, geliigzel bir araya getirilen hadisler grup-
landrlmaya baland. Tedvn faaliyeti srerken tasnif faaliyetleri de
balamtr. Tasnif faaliyetleri, tedvnin peinden gelse de arada uzun bir
zaman sreci yoktur. Bu iki faaliyet i ie yrmtr de denilebilir. Hatta
ayn dnemde yaayan baz limler hadisleri geliigzel yazarken bazlar
tasnif ederek, gruplandrarak yazmtr.
61

 Tedvn ile tasnfin birbirine kartrlmas hadis tarihi konusunda yanl

kanaatlerin olumasna yol amtr. Arapada msterik, bat dillerinde
orientalist isimiyle anlan batl doubilimciler tasnif srecinin olgunluk
dnemi eserlerini, hadislerin ilk defa derlendii tedvin eserleri gibi
alglayarak veya kastl olarak yle gstererek, hadislerin ok ge yazya
geirildiini savunmulardr. Tedvin ve tasnif i ie sreler olsa da bir
nceki nitede grdmz gibi tedvnin balangc kesinlikle tasniften
ncedir. Mslman hadis aratrmaclar tarafndan teden beri eletirilen bu
gr son dnemlerde batda yetimi baz hadis aratrmaclar tarafndan da
eletirilmeye balanmtr. Batl doubilimcilerin Hadis Tarihi hakkndaki
grleri 5. nitede geni bir ekilde ele alnacaktr.

Tasnif faaliyeti, tek bir konudaki hadisleri toplayan mstakil kitaplar

yazlmas eklinde balad. Bu tek konulu kitaplarn bir yandan tedvn
faaliyeti iinde, dier yandan da tasnif faaliyeti iinde deerlendirilmesi de
mmkndr. Hatta bu tek konulu kitaplarn tedvinden tasnife gei aamasn
temsil ettikleri sylenebilir.

Tedvin ve tasnif faaliyetleri iin kesin balang ve biti tarihleri vermek

mmkn deildir. Bu tr toplumsal olaylarn kesin bir balang ve biti
tarihi olmaz. nk herkes emir komuta ile i yapar gibi ayn anda bir ie
balayp ayn anda bitirmezler. Bu tr olaylarda belli kiiler nclk yapar,
yava yava bakalar da onlar takip eder. Bunun sonucu olarak o faaliyet
yaygnlar ve gelenekselleir. Bir sre sonra o faaliyet amacna ular ve
insanlar yine birdenbire deil yava yava o faaliyeti terk ederler. Bazen
ilevi biten faaliyetler, geleneklerin ve alkanlklarn kolayca terk
edilmeyecei veya o faaliyetlerin asl amalar dndaki dolayl ve ikincil
ilevlerinin devam etmesi sebebiyle birdenbire deil belli bir sre iinde terk
edilir. te bu yzden tedvin ve tasnif gibi toplumsal faaliyetlerin kesin
balang ve biti tarihlerinden bahsedilmez. Belki bu tr ileri ilk defa
kimlerin balattndan bahsedilebilir. Hadis tarihi hakknda bilgi veren
kaynaklar ilk tedvincilerin ve ilk tasnifilerin kimler olduu hakknda bilgi
vermilerdir.

Tirmiz (.279/892), Rmhrmz (.360/971) gibi hadis limleri ve

bnn-Nedm (.385/998) gibi biyografi uzmanlar, hadisleri ilk tasnif
edenlerin listelerini vermektedir. lk hadis tasnifilerinden hicr ikinci asrda
yaayanlarn nde gelenleri, karlarnda belirtilen lm tarihlerine gre
kronolojik olarak u hadis limlerdir:

Zekeriya b. Zide (.147/764), Him b. Hassn (.147/764), bn Creyc

(.150/767), bn shak (.151/768), Mamer b. Rid (.152/763), Sad b.
Eb Arbe (156/773), Abdurahman b. el-Mure (159/776), Rab b. Subayh
(.160/777), Sfyn es-Sevr (.161/778), Hammd b. Seleme (.167/783),
Mlik b. Enes (.179/795), Abdullah b. el-Mbrek (.181/797), Vek b. el-
Cerrah (.196/812), Abdurrahmn b. Mehd (.198/814), Sfyn b. Uyeyne
(.198/814). Bu limlerden bir ksmnn eserleri gnmze kadar ulamken
bir ksm, ne yazk ki, kaybolmutur. Bize ulaan eserlerin isimleri ileride
ilgili ksmlarda verilecektir.

Bu listedeki isimlerin anlan ilk tasnifilerin yaadklar tarihler dikkate

alndnda tasnifin hicri ikinci asrn ilk yarsnda balad sylenebilir.
nk bu ahslar isimlerinin karsnda belirtilen lm tarihlerinin
ncesinde faaliyetlerini yrtmlerdir. Her birinin ka yanda bu ie
balad u an tam bilinmiyorsa da lmlerinden nce olduu kesindir. Bu

62

 durumda bu ilk tasnifilerin faaliyetlerine lmlerinden kabaca on veya yirmi

yl nce baladn varsayarsak Tasnif faaliyetinin hicretin ikinci yzylnn
ortalarna gelmeden baladn tartma gtrmez bir ekilde grrz. Tasnif
ilemleri nc asrn ortalarnda olgunluk dnemine ulam, sonlarna
kadar devam etmitir. Drdnc asrda ise, az da olsa orijinal tasnif eserleri
yazlmaya devam etmitir. kinci yzyln ilk yarsndan nc yzyl
sonlarna kadarki bir buuk asrdan biraz fazla srede klasik hadis
kitaplarnn byk ounluu yazlmtr. Hadis tarihinde hicr ilk drt asr
ncekiler, ncler dnemi anlamna gelen Mtekaddimn Dnemi olarak
da isimlendirilir.

Bu dnemde yazlan kitaplarn en nemli zellii hadislerin rvilerinin

senet zincirleriyle birlikte kaydedilmi olmasdr. Tasnif devri eserlerinden
yararlanarak yazlan tasnif sonras dnemi kitaplarnda arlkl olarak
hadislerin isnad zincirleri kaldrlp sadece metinleri ve alndklar kitaplarn
ismi verilmekle yetinilmitir.

Tasnif dneminde yani hicr II-IV. asrlarda slam corafyas Abbas

Devleti (H.132-655/M.750-1258) hkmranl altndadr. Abbaslerin ilk
yz elli senelik ykseli ve g dnemi, hicretin ikinci ve nc yzyllarn
kapsar. Bu da tasnif dneminin balama ve olgunlama dnemine tekabl
eder. Hicr ikinci ve nc asrlarda medeniyetinin zirvesinde olan slam
Dnyas, Endls de dhil olmak zere siyaset, kltr, ilim, sanat alanlarnda
nemli gelimelere imza att. Bu dnemde dier slam ilimlerde olduu gibi
hadis ilminde de klasik kitaplar yazld.

Abbasler dneminin hadis tarihi ile ilgili en nemli olaylarndan birisi

slam Tarihinde mihne ( )diye bilinen, Memn dneminde 218/833
tarihinde balayp 234/849de Mtevekkil dneminde sona eren uygulamadr.
Mihne Arapada snama, imtihan etme, sorgulama, eziyet etme anlamlarna
gelir. Dnemin Abbas halifeleri, bata hadisiler olmak zere limleri,
Mutezile Mezhebi tarafndan savunulan Kurnn yaratlm olduu
grn benimsemeye zorlamlar, kabul etmeyenlere, hapsetme dhil ok
deiik ikenceler yapmlardr. Bu uygulama ilk bakta Mutezile
Mezhebinin halifeler zerindeki etkisiyle bir grn empoze edilmesi gibi
grnse de arkasnda siyas gerekeler vardr. Baz tarihiler mihnenin,
Snn-ia atmasnn i harbe gitme tehlikesine kar halifelerin Mutezileyi
bir denge unsuru olarak kullanmalar stratejisinin sonucu olduu
grndedirler. Baz tarihiler ise, hadisilerin ve fakihlerin halk zerinde
ok nemli bir etki gc kazanmasndan rahatsz olan halifelerin kendi
otoritesine kar tehdit oluturan bu gcn dengelenmesini amalad
grndedirler. Mihne olaylarnda en ok direnen, muhalefetin liderliini
temsil eden, dolaysyla da en ok ikence gren byk hadisi ve Hanbel
Mezhebinin kurucusu Ahmed b. Hanbel olmutur. Bu olaylar halkn
tepkisine yol am, amalanann tersi sonular vermi, byle bir banazla
n ayak olan Mutezile mezhebi gleneceine km, hadis ilmi, hadisiler
ve Snn ekol g kazanmtr. Mihne, tam da tasnif dneminin en
mkemmel eserlerinin verildii srece ve sonrasna denk gelir.

Mihne olay hakknda geni bilgi iin u ansiklopedi maddesini okuyabilirsiniz:

Ycesoy, H., Mihne, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, XXX, 26-9.

Hadis tarihisi Talt Koyiit hicr nc yzyl tasnifin altn a

olarak nitelendirmektedir. Bu yzylda hadis tarihinin en kapsaml ve
63

 mkemmel kitaplar yazlmtr. nc yzylda yazlan, el-Ktbs-sitte

yani alt kitap ve dier klasik kitaplar, daha nce hicr ikinci asrda yazlm
ilk tasnifilerin eserlerine dayanarak hazrlanmlardr. Fuad Sezgin Buh-
rnin Kaynaklar (1956-stanbul) isimli kitabnda bunu Buhar zelinde
ispatlamaktadr.

TASNFN AMALARI
Hadislerin tasnifinde pek ok ama gdlm olmakla birlikte bunlardan
tanesi nemlidir:

Birinci ama: Unutulmamas gereken en nemli eylerden birisi, ha-

dislerin tasnifinden nceki tedvin srecinde asl amacn ncelikli olarak,
hadislerin yok olmaktan ve kaybolmaktan korunmas olduudur. Muhaddisler
ncelikle btn hadisleri yazyla kayt altna alarak korumay n planda
tutmular, bu malzemenin deiik ekillerde dzene sokulmas daha sonra
olmutur.

Sra hadis malzemesinin tasnifine yani dzenlenmesine gelince, tedvn

almalarnda olduu gibi hadislerin korunmas en temel ama olmaya
devam etmitir. Bu nedenle, hadisleri tasnif edenlerin ounluu, salam
rk demeden btn hadisleri kitaplarna almlardr. Muhaddisler ncelikle
btn hadisleri yazyla kayt altna alarak bir snnet arivi oluturmay, hadis
tenkidine ynelik her trl veriyi ve bilgiyi gelecek nesillere aktarmay, ileri-
de hadislerin salam olanlarnn olmayanlardan ayrlmas iin yaplabilecek
her trl almann bu veri tabanna dayanmasn amalamlardr. Bu
nedenle bu veritabannda sadece salam hadisleri deil, zayf hadisleri de bir
arada kitaplarda toplamlardr. Hadislerle ilgili yaplabilecek her trl
almada salam olmayan hadislerin de ok nemli ipular tadn,
dorudan ve dolayl bilgiler ierdiklerini fark etmiler ve her trl veriyi
tasnifli kitaplarda da koruyarak gelecek nesillere aktarmay amalamlardr.

Bunlardan ok az hadisler hakknda kendi kanaatlerini belirtirken

ounluu bu yola gitmemitir. Bu kitaplarn hedef kitlesi hadis uzmanlar ve
hadisleri tenkit edebilecek limlerdir. Ayrca hadis tenkidi bir takm nesnel
ltlere dayanyor olsa da sonuta ictihad niteliinde bir ilemdir. Bir limin
salam sayd bir hadisi bakas zayf sayabilir. Zayf diye kitaplara
alnmayacak hadislerin her zaman baka limlerce salam saylma ihtimali
mevcuttur. Ayrca hadisler hayata aktarlrken, burada detaylarna
giremeyeceimiz baz durumlarda zayf hadisler kullanlabilir.

Zayf hadislerle amel yani dn uygulamalarda delil olarak kullanlp

kullanlamayaca konusundaki tartmalar iin aadaki kitabn belirtilen
sayfalar arasn okuyunuz: Salahattin Polat, Hadis Aratrmalar, (2003)
stanbul, s.119-146.

ayet hadis kitab yazanlar kitaplarna aldklar hadisleri kendi grlerine

gre eleyip sadece salam grdklerini alsalard baka limlerce salam
saylabilecek hadisler kaybolmu olacakt. Dahas ileride slm limler
tarafndan ok deiik ve bu gn dahi aklmza gelmeyen amalarla
kullanlabilecek ok zengin bir veri tabanndan mahrum kalacaktk. G-
nmzde bile hadis malzemesinin tad potansiyel aratrma imknlar
yeterince kullanlmamaktadr. Ama bu ileride de kullanlmayaca anlamna
gelmez.

64

 Muhaddisler her trl hadisi kitaplarna alarak, gelecek nesillere hadisleri

yeniden tenkit edebilme, tenkit ve yorumda yeni yntemler gelitirebilme,
bundan da te hadisler zerinden ok deiik aratrmalar yaplabilme imkn
sunan bir bilgi hazinesi devrederek bu konudaki dikkat, titizlik ve ileri
grllklerini ortaya koymulardr.

Bu gerei gremeyenler muhaddislerin hadis tenkidinde gevek

davrand, her trl hadisi kitaplarna aldklar, gelitirdikleri tenkit
yntemlerinin yetersiz olduu, hadis kitaplarna gvenilemeyecei gibi hatal
sonulara varmaktadrlar. Hadis kitaplar bir veritaban olarak grlp, hadis
tenkidi ve yorumunun limlerin gr ve yntemlerine gre bu veritaban
zerinden yaplaca, dinamik ve canl, gelimeye ak, dnya durduka her
neslin katklarda bulunabilecei bir faaliyet olarak grlmesi gerekmektedir.

Tasnif almalarnn en nemli amacnn hadislerin korunmas olduu

tarihsel olarak da ispatlanm bir olgudur. Hadislerin herhangi bir snf-
landrma ve gruplandrmaya tabi tutulmad Tedvn dneminde ve Tasnif
dneminin balarnda yazlm ilk eserlerin ou gnmze kadar ula-
mamtr. Fakat bu eserlerle birlikte ilerindeki hadislerin kaybolduu
dnlmemelidir. Bu eserlerin iindeki hadisler Tasnif dneminin olgunluk
yllarnda yazlan klasik hadis kitaplarna alnmtr. ayet bu klasik eserler
yazlmam olsayd, erken dnem eserlerin kaybolmas nedeniyle hadislerin
ounu kaybetmi olacaktk. Geri bu erken nem eserlerinin gnmze
kadar ulamaynn nemli sebeplerinden birisi, bunlardaki hadislerin daha
sonraki dnemlerin daha geni hacimli hadis kitaplarna alnm olmas
sebebiyle bunlara ihtiya duyulmam olmasdr. Fakat yine de ok sayda
kk hacimli kitabn dolamlar srecinde korunmalar; sistematik yazlm,
kullanm kolayl olan geni hacimli az sayda kitabn korunmasna gre
daha zordur.

kinci ama: Derlenen hadislerin dzenli, sistemli, kolay kullanlr hale

getirilmesi. Hadisle uraanlar en ok uratran ey ok sayda hadis
iinden hadis aramaktr. Bir mr kitaplarda hadis arama ve bulmakla
uraan hadisiler herkesten nce bu zorlua zm getirmek gerektiinin
farkndaydlar. Hadis kitaplarnda hadisleri deiik kullanm amalarna gre
farkl ekilde dzenlenmeleri neredeyse bir zorunluluktu. zellikle eskiden
kitaplarn elle yazlarak oaltld, kitap ve ktphane sahibi olmann
formaliteli, klfetli, pahal bir i olduu gz nnde bulundurulursa, hadis
kitaplarnn kolay kullanlr olmasnn nemi daha da iyi anlalr. Bu nitede
inceleyeceimiz kitap trlerinin ounun yazmnda bu ama gdlmtr.

nc ama: Tasnifi balatan ve hzlandran en nemli etken, Hz.

Peygamberin snnetinin Mslman toplumunda yaayan bir gelenek olarak
devamnn salanmasdr. Bunun iin hadis malzemesinin, her alanda ve
farkl amalarla kullanlabilecek ekilde tasnif edilerek btn gncel
problemlerin zmnde bavuru kayna haline getirilmesi gerekiyordu.
Hadisiler, Mslmanlar yabanc kltrlerin etkisinden koruma, snnetten
sapmalar nleme, dier dn gruplara kar kendi grlerini savunma gibi
amalarla hadisleri snflandrdlar.

Ehls-Snne, Ehll-Hads diye isimlendiren hadisiler kendilerini

slam toplumunun snnet izgisinde devamndan sorumlu bir grup olarak
gryorlard. Gerek yazdklar mstakil konulu reddiyelerde ve tartma
kitaplarnda gerekse ok konulu byk kitaplarn ilgili blmlerinde, iman
amel ilikisi, Allahn sfatlar, kader gibi ilm ve fikr tartma konularnda
Ehll-Bida dedikleri snnet kartlarna ve snnetten sapanlara kar,
65

 derledikleri ve tasnif ettikleri hadislerle cevaplar vermeyi dahas onlarn

etkinliklerini zayflatarak Snnetin etkinliini artrmay amalamlardr.

Hadisilerin kitaplar altmz mantksal ve sistematik kitaplar eklinde

deil, bir konuda grlerini destekleyen hadisleri senet zincirleriyle birlikte
sunmak eklindedir. Bu kitaplarn slbuna alk olmayanlar ve o dnem-
lerdeki tartma konular ve taraflar hakknda yeterli bilgisi olmayanlar bun-
lardaki tartma slbunu fark edemez.

Bu nitede ileride tantlacak hadis kitaplar, ierdikleri hadislerin salam

veya zayf olduklarna gre deil, yazl ve dzenleni yntemlerine gre
gruplandrlmlardr. Bunlar iinde hadislerinin gvenilirlii asndan tr
kitap vardr:

1- Hadisleri yok olmaktan kurtarmak iin salam ve zayf her trl hadisi
shhat durumlar hakknda hibir bilgi vermeden bir araya getirenler. Hadis
kitaplarnn ounluu bu gruba girer.

2-Salam ve salam olmayan hadisleri bir araya getirmekle birlikte,

hadislerin shhat durumu hakknda bilgi verenler ve kendi kanaatlerini
belirtenler. Tirmiznin el-Cmius-sahh isimli eseri buna rnektir.

3-Kendi kanaatlerine gre sadece salam grdkleri hadisleri bir araya

getirenler. mam Mlikin Muvatta ile Buhr, Mslim, bn Huzeyme ve bn
Hbbnn Sahhleri bu grup kitaplara rnektir. Bu kitaplarn hedef kitlesi
Mslmanlarn geneli ile hadis tenkidinde uzman olmayan hadis d
branlarn limleridir.

Kitaplarn bu gruptan hangisine girdii uzmanlk gerektirir ve bu

kitaplarn bizzat incelenmesiyle anlalabilir ve renilebilir.

Tasnif dneminde hadis kitaplarnn ortaya kt tarihsel arka plan ve

tasnifte gdlen amalar daha detayl grebilmek iin u kitab okuyunuz:
zpnar, mer, Hadis Edebiyatnn Oluumu, (2005) Ankara.

Hadisleri deiik ekillerde snflandran ve gruplandran kitaplar hangi

ihtiyalardan domutur.

YAZILI YNTEMLERNE GRE HADS

KTABI TRLER
Hadisleri bir araya getiren hadis kitaplar yazl yntemlerine gre iki ana
gruba ayrlr:

1- Konularna gre dzenlenmi olanlar. Bunlara Arapada Alel-

ebvb kitaplar denir. Ebvb Arapada kap veya konu bal
anlamna gelen bb kelimesinin ouludur. Alel-ebvb ifadesi
konulara gre demektir.

2- Rvlerine gre dzenlenmi olanlar. Bunlara Arapada Aler-

ricl kitaplar denir. Ricl, Arapada adam, kii anlamlarna gelen
racl kelimesinin ouludur. Burada adamdan maksat hadis
rvleridir. Aler-ricl ifadesi rvlere gre demektir.

66

 KONULARINA GRE DZENLENM HADS

KTABI TRLER
Tasnif dnemi kitaplarnn, hadisleri konularna gre gruplandran trleri
unlardr:

1- Tek bir konudaki hadisleri toplayan kitaplar,

2-Birden ok alt konu barndran tekbir ana konuda yazlm kitaplar,
3-Tartma ve reddiye kitaplar,
4- Muvattalar,
5- Snenler,
6- Cmler,
7- Musannefler.

Tek Bir Konuda Yazlan Kitaplar

Tasnifin erken dnemlerinde daha ok tek konulu eserler yazlmtr. Daha
sonralar bu konular birletirilerek ileride greceimiz birden ok konulu
daha hacimli eserler ortaya kmtr. Tek konudaki hadisleri toplama ii daha
sonraki yllarda hatta gnmze kadar devam etmi olsa da tasnifin ilk
ylarnn karakteristik zellii bu tr kitaplardr. Bu eserlerin erken dnemde
yani hicr ikinci yzylda yazlanlarndan bazlarn rnek verebiliriz:

Sfyn es-Sevr (.161/777) Kitbl-feriz,

Zide b. Kudme (161/777) Kitbl-menkb,

brahim b. Tahmn (.163/779) Kitabl-menkb, Kitbl-ydeyn,

Abdullah b. el-Mbrek (.181/797) Kitabl-cihd, Kitabl-birr ves-

sla,

smail b. Uleyye (.193/808) Kitabt-tahre, Kitabs-salt, Kitabl-

mensik.

Hicr ikinci yzylda yazlan bu ilk mstakil konulu eserler bunlardan

ibaret deildir. Daha bakalar da vardr.

Ayrca nc yzylda da mstakil konulu eserler tasnif edilmeye devam

edilmitir. Bu tre ait kitaplardan bir ksm gnmze ulam, bir ksm
kaybolmutur. Hicr nc yzylda yazlp gnmze ulaan tek konulu
kitaplara u rnekler verilebilir:

Nuaym b. Hammd el-Mervez (.228/842), Kitbl-Fiten,

Ahmed b. Hanbel (.241/855), Kitabs-salt, Kitabl-eribe,

Ahkmn- nis,

Muhammed b. s et-Tirmiz (.279/892), Kitab-emil,

Eb Dvud es-Sicistn (.275/888) Kitbl-kader, Kitb almin-

nbvve.

67

 Birden ok Alt Konu Barndran Tek Bir Ana Konuda

Yazlm Kitaplar
Yukarda tek bir konuda yazlan kitaplara rnekler vermitik. Burada ise
Dinin man ve ahlak gibi ana konularnda yazlan ve iinde ok sayda alt
konu ieren kitaplar ele alnacaktr. Bu gruptaki kitaplarn yukardakilerden
fark; yukardakiler tek bir konuda iken bu gruptakiler altnda birden ok
konu bulunan st konulara dairdir. rnein yukardaki Eb Dvudun
Kitbul-kader imann bir alt konusudur. Aadaki Kitbl-manlar ise,
kader yannda imann Allaha, peygamberlere, kitaplara, meleklere, hiret
gnne iman gibi imann dier esaslar ile ilgili alt konular da iine alrlar.

Ayrca bir ilim dal hakkndaki hadisleri mstakil olarak toplayan

Kitbt-tefsrler ve Kitbz-zhdler, Mez ve Siyer Kitaplar gibi
kitaplarn da bu gruba dhil edilmesi daha uygundur. Bunlardan zellikle
basl olanlarn nemli rneklerini u ana balklar altndaki verebiliriz:

manla lgili Kitaplar

Ebu Bekr b. Eb eybe (.235/849), Ahmed b. Hanbel (.241/855) ed-
Derverd (.243/857) ve daha bakalar Kitbl-mn balkl kitaplar
yazmlardr.

Ahlak ve db Kitaplar
Buhrnin el-Edebl-mfred isimli ahlk hadislerini toplad kitab bu
trn en gzel rneidir.

bn Ebd-Dny (.282/894), Harit (.327/938) ve Sleyman b.

Ahmed et-Tabern (.360/971) Mekriml-ahlk isimli kitaplar yaz-
mlardr. bn Eb eybenin de Kitabl-edeb isimli bir kitab vardr.

Tefsirle lgili Rivayetleri Bir Araya Getiren Kitaplar

Tefsir ilmi henz mstakil bir bilim dal haline gelmeden nce bu ilmi,
hadisilerin Hz. Peygamber ve sahbeden gelen Kuran tefsiri ile ilgili riva-
yetleri derledikleri Kitbt-tefsrler temsil ediyordu. Bunlar, gnmzde
Rivyet Tefsiri denilen tefsir trnn temel kaynaklarn olutururlar.
Bunlarn ikinci yzylda yazlanlarn nde gelenleri unlardr:

Sfyn es-Sevr (.161/777), Zide b. Kudme (.161/777), brahim b.

Tahmn (.163/779), Abdullah b. el-Mbrek (.181/797), smail b. Uleyye
(.193/808), Muhammed b. Fudayl (.195/810), (Vek b. el-Cerrh
(.197/812) Kitbt-tefsr ismini tayan kitaplar yazmlardr.

Zhd Kitaplar
Zhd kitaplarnda dnyann geiciliini vurgulayan, dnya hrsnn
zararlarn anlatan, ibadet, gzel ahlk ve nefis terbiyesini tevik eden hadis-
leri ve seleften gelen rivayetleri bir araya getirmek amalanmtr. Daha
sonralar tasavvuf adn alan dn hareketin dayanaklar olan hadisler ve
rivayetler ilk defa bu kitaplarda derlenmilerdir.

68

 Eb Musa b. brahm (.121/738), Zide b. Kudme (.161/777) Abdullah b.

el-Mbrek (.181/797), Vek b. el-Cerrh (.197/812), Ahmed b. Hanbel
(.241/855), Hennd b. Ser et-Temm (.243/857), Eb Zra er-Rz
(.264/877), Eb Htim er-Rz (.277/890) Kitabz-zhd balkl eser
yazan tannm limlerdendir.

Fedil Kitaplar
Fedil (fezil) kitaplarnda belli davranlarn, ahslarn, meknlarn,
zamanlarn faziletleri yani deerli olular ve stnlkleri ile ilgili hadisler bir
araya getirilir.
Belirli zamanlarn faziletine dair Nesanin (.303/915) Kitbl-cumas,
amellerin faziletlerine dair yine Nesanin Amell-yevm vel-leylesi, Kuran
ve surelerin faziletlerine dair Muhammed b. Eyyb el-Becelnin (.294/906)
Fedill-Kurn, Sahbenin faziletlerine dair Ahmed b. Hanbelin
(.241/855) ve Nesanin Fedils-sahbeleri tasnif dnemi Fedil
Kitaplarnn farkl trlerine rnek olarak verilebilir.

Mez ve Siyer Kitaplar

Mez ( )Hz. Peygamberin savalar, Sret/Siyer ( )ise, hayat
anlamna gelir. Bu konulardaki hadisleri toplayan kitaplar da ayn isimle
anlr. Mez kitaplarnda Hz. Peygamberin savalar ile ilgili rivayetler,
Siyer kitaplarnda ise hayat ile ilgili rivayetler bir araya getirilmitir. Bunlar
da belli bir konudaki hadisleri toplayan kitaplardan saylabilir. Fakat yaygn
olarak yazlm olmalar ve nemlerine binaen ayr bir tr saylabilirler. Bu
iki kitap trnden mezler daha nce, siyerler ise daha sonra yazlmlardr.
Mez ve Siyer kitaplar hicr birinci asrn sonlarna doru yazlmaya
balanmtr. Mez konusunda kitap derleyen limler lm tarihlerine gre
kronolojik olarak unlardr:
Urve b. Zbeyr b. el-Avvm (.94/712), mir b. urahbl e-ab
(.103/721), bn ihb ez-Zhr (.124/741), Musa b. Ukbe (.141/758), bn
shk (.150/767), Mamer b. Rid (.153/770), Mutemir b. Sleyman
(.187/802) , Muhammed b. mer el-Vkd (.207/822),
Bunlardan bn ihb ez-Zhr, bn shk ve Vkd ayrca Siyer isimli
kitaplar da yazmlardr.
slam tarihinde yazlan siyer kitaplarndan en mehuru ve klasik olan bn
Hiamn (.218/833) Sret bn Him ismiyle mehur olan eseridir.
Grld gibi bu yazarlarn lm tarihleri hicr 94-218 yllar arasdr.
Bu ahslarn eserlerini tam lm arifesinde deil lmeden nceki yllarda
yazdklar dnlrse bu kitap trnn hicr birinci yzyl sonlarna doru
yazlmaya balanp ikinci yzylda klasiklerinin yazmnn tamamland
grlr.

Tartma ve Reddiye Kitaplar

Hadisiler belli konularda kendilerinden farkl grte olan Mslman veya
Gayr-i Mslim mezhep ve gruplara kar reddiye ve tartma kitaplar da
yazmlardr. Bunlara u rnekler verilebilir:

69

 Buhr (.256/869) Halku eflil-bd, Kitabl-krat halfel-imm,

Reful-yedeyn fis-salt,

Ebu Bekr Ahmed b. Amr e-eybn (.287/900) Kitbs-snne f

ehdsis-sft,

Ahmed b. Hanbelin (.241/855) Kitbr-redd alel-Cehmiyye.

Eb Sad Osman b. Sad ed-Drimnin (.280/894) er-Redd alel-

Cehmiyye, en-nakz alel-Mers.

Muvattalar
Muvatta (
) kelimesinin Arapadaki szlk anlam, zerinde ok
yrnm yol demektir. Muvatta tr eserler yaygn olarak uygulana gelen
belli blgenin hadislerini toplamay amalarlar. Hz. Peygamberin, ashabn ve
takipilerinin uygulamalar zerinde ok yrnen yola benzetildiinden bu
kitaplara bu isim verilmitir. Muvattalarda Hz. Peygamberden gelen
hadisler yannda, mevkuf hadis denen sahbe szleri ve uygulamalar ile,
makt hadis denen tbin szleri ve uygulamalarna da yer verilir.
Muvatta ismiyle deiik kitaplar yazlm olmakla birlikte bunlardan
sadece Malik mezhebinin imam olan Mlik b. Enesin (.179/795)
Muvatta gnmze ulam ve mehur olmutur. mam Mlikin Muvatta
hakknda aada Tasnif Dneminin nde Gelen Kitaplar bal altnda
daha geni bilgi verilecektir.

Snenler
Snen ( )Arapa snnet kelimesinin ouludur ve snnetler anlamna
gelir. Snen kitaplarnda Ahkm hadisleri denilen, fkh ierikli hadisler yer
alr.

slm Dini ile ilgili konular deiik taksimlere tabi tutulmulardr. En

geni taksime gre be ana balk halinde zetlenir: man, ibadetler,
mumelt (bireysel ve toplumsal ilikiler), ukbt (cezalar) ve edeb (ahlk).
Ahkm hadisleri dendiinde ibadetler, mumelt ve ukbt konularndaki
hadisler kastedilir. man da ahkm konularna sokanlar olmutur. Ahlk
konular ise daha ok fedil ( )ve edeb gibi balklar altnda ele alnr.
Bu durumda iman ahkmdan ayranlara gre dn konular: iman, ahkm ve
ahlk eklinde l bir taksime tabi tutulur. man da ahkm konularna
sokanlara gre ise din ahkm ve ahlk/fedil olmak zere iki ana ksma
ayrlr. Snenlerdeki hadisler melliflerinin ahkm konusuna neleri dhil
ettiklerine gre deiir.

Hadisiler, Ehlur-rey denilen fkh akmna kar snneti ne karmak

amacyla snenleri yazdklar iin, snenlerin konular ile fkh kitaplarnn
konular aynndr. Aradaki fark snenlerde her konu bal altnda hadisler
yer alrken, fkh kitaplarnda esas olarak fkh limlerinin grlerinin yer
almasdr. Snenler, hadislerle yazlm fkh kitaplar niteliindedir.

70

 Snenlerde sadece Hz. Peygambere ait sz, fiil ve takrrlere dair hadisler
bulunur. Dier baz hadis kitab trlerinde bulunan Sahabe ve Tbinun sz,
gr ve uygulamalarna istisnalar dnda- yer verilmez.

Snenlerde Arapa orijinal isimleriyle arlkl olarak u konular bulunur:

Tahret (temizlik), Salt (namaz), zekt, hacc, savm/sym (oru), nikh,
talk (boanma), cihd, vasiyet, feriz (miras), harc (vergi), cenaze, yemn,
nezir, by (alveri), akdye (mahkeme), eribe (iecekler), etme
(yiyecekler), edh/udhye (kurban), tbb (hastalklar ve tedavileri), libs
(giyecekler), fiten (fitneler), melhim (savalar, kargaalklar), hudd (had
cezlar), diyt (diyet cezalar), snnet, edeb. Baz snenlerde bunlara ilave
konular da bulunabilir. Bu konular Kitb ad verilen ana balklar tekil
ederler. Bunlarn altnda konuya gre deiik sayda Bb denen alt balklar
bulunur.

Tasnif dneminin birinci asr olan hicr ikinci yzylda ok sayda Snen
isimli kitap yazlmtr. Bu ilk dnem Snen melliflerinden mehur olanlar
unlardr:

Mekhl e-m (.112/730), bn Creyc (.150/767), Sad b. Eb Arbe

(.156/772), bn Eb Zib (.159/775), brahim b. Tahmn (.163/779),
Hammd b. Seleme (.167/783), Abdullah b. el-Mubrek (.181/797), bn
Eb Zide (.183/799), Hueym b. Ber (.183/799), Muhammed b. Fudayl
(.195/810).

Hicr nc asrda ve sonrasnda da ok sayda snen yazlmtr.

Bunlardan el-Ktbs-Sitte denilen alt kitabn , hicr nc yzylda
yazlm snenlerdir. Bunlarn mellifleri, Nesa diye mehur olan Eb
Abdrrahmn Ahmed b. uayb (.303/915), Eb Dvd diye mehur olan
Sleymn b. el-Eas es-Sicistn (.275/888), bn Mce diye mehur olan
Ebu Abdullah Muhammed b. Yezd (.273/886) dir. Bunlara Tirmiz diye
mehur olan Eb s Muhammed b. snn (.279/892) el-Cmius-sahh
isimli eseri eklenerek drt snen anlamna gelen es-Snenl-Erbea ismi
verilmitir. Baz limler drt snen iine bn Mcenin Sneni yerine
Drim diye mehur olan Ebu Muhammed Abdullah b. Abdurrahmnn
(.255/868) Snenini koyarlar. Drt Snen hakknda aada Ktb-i sitte
bal altnda daha geni bilgi verilecektir.

nc asrda yazlan dier tannm bir snen, Sad b. Mansrun.

(.227/841) Snenidir.

Drdnc asrda yazlan iki mehur snen, Drekutn diye tannan Ali b.
merin (.385/995) Sneni ile Beyhak diye mehur olan Eb Bekir
Ahmed b. Huseynin (.458/1065) byk snen anlamna gelen es-Snenl-
kbr isimli kitabdr.

Musannefler
( )kelimesi Arapa S-N-F kkndendir ve tasnif edilmi,
snflandrlm, gruplandrlm, anlamlarna gelir. Musannefler de snen-
lerle aa yukar ayn konular kapsarlar. Fakat Snenlerle aralarndaki en
nemli fark, Snenlerin arlkl olarak Hz. Peygambere ait sz fiil ve
takrirleri ierirken, Musanneflerin bunlara ilave olarak mevkuf hadis denen

71

 sahbe szleri ve uygulamalar ile, makt hadis denen tbin szleri ve

uygulamalarn da iermeleridir.
Hicr ikinci asrda Hammd b. Seleme b. Dinr (.167/783) ve Vekb. el-
Cerrhn (.197/812) Musannef ismiyle eser yazdklar bilinmektedir.
bnn-Nedm, el-Fihrist isimli eserinde Bu iki eserin ismini Snen olarak
verir (bnn-Nedm, Fihrist, Kahire, s. 331).
Musanneflerden ikisi gnmze ulam ve mehur olmulardr: Bunlar
Abdurrezzk ismiyle mehur olan Eb Bekir Abdurrezzk b. Hemmm b.
Nfi el-Hmyer (.211/826) ile bn Eb eybe diye mehur olan Eb Bekir
Abdullah b. Muhammed b. brahim b. Osman el-Abs el-Kfnin
(.295/907) Musannefleridir. Bu iki Musannef hakknda aada Tasnif
Dneminin nde Gelen Kitaplar bal altnda daha geni bilgi
verilecektir.

Cmiler
Cmi( )kelimesi Arapada bir araya toplayan anlamna gelir. Bu
kitaplarda btn konulardaki hadisler bir araya getirildiinden bu isim
verilmitir. Snenlerdeki konular aynen Cmilerde de yer almakla birlikte,
snenlerde olmayan man, yaratl, Kuran tefsiri, Kurann faziletleri,
Gemi Peygamberler, Sahabenin fazilet ve menkbeleri, Hz. Peygamberin
hayat, emili (fiziksel grnm) gibi ilave konular yer alr. Ksacas
hakknda hadis olan her konu bu kitaplarda, Kitb ad verilen ana balklar
ve bb ad verilen alt balklar halinde yer alr.
Hicr ikinci yzylda Cmi tr hadis kitab derleyen mehur hadis
limleri Mamer b. Rid el-Ezd (.153/770), Sfyn es-Sevr (.161/777),
Reb b. Habb el-Basr (.170/786)), Abdullah b. Vehb (.197/812), Sfyn
b. Uyeyne (.198/813)dir.

nc asr ve sonrasnda yazlan en mehur Cmi, hadis tarihinde

sahih hadisleri toplayan iki kitap anlamna gelen Sahhn ( )diye
mehur olan, Buhr ve Mslimin Cmileri ile Eb s Muhammed b. s
et-Tirmiznin (.279/892) Cmiidir. Tirmiznin eserinin orijinal ismi el-
Cmi olmakla birlikte Snenler grubunda da zikredilir. Bu Cmi
hakknda aada Ktb-i sitte bal altnda daha geni bilgi verilecektir.

RAVLERNE GRE DZENLENM HADS

KTABI TRLER
Yukarda iindeki hadislerin konulara gre gruplandrld alel-ebvb hadis
kitab trlerini inceledik. Bundan sonraki ksmda ise ilerindeki hadislerin
rvilerine gre gruplandrld aler-ricl hadis kitab trlerini greceiz.
Hadisleri, rvlerine gre gruplandran hadis kitaplar u trdr:
Mucemler, Msnedler ve Etrf kitaplar.

Mucemler
Mucem ( )kelimesi Arapada alfabetik olarak sralanm anlamna
gelir. Mucem terimiyle hadis kitab trlerinden birisi kastedildiinde iki
72

 anlama geldiine tank oluruz. Baz limler hadisleri ilk rvleri olan
sahablere gre ve sahableri de kendi aralarnda alfabetik olarak sralamak
suretiyle gruplandrmlardr. Bu anlamyla mucem ile msned e anlamldr.
Baz limler ise mucem ismini verdikleri eserlerinde hadisleri hocalarnn
ismine gre gruplandrrlar. Bu ikinci tr mucemler, hocalar mucemi
anlamna gelen mucem-yh diye isimlendirilirler. ok sayda hadis
limi kendi hocalarna gre gruplandrlm mucem tr kitap yazmlardr.
Hoca mucemlerinin amac bir yandan rvler arasndaki ilikileri bel-
gelemek, br yandan rencilerin hocalarna bir vef borcu olarak onlarn
isimlerini ve rivayetlerini kayt altna alarak, hatralarnn ve rivayetlerinin
nesilden nesile aktarlarak unutulmamasn salamaktr.
Mucem tr hadis kitaplar arasnda en mehur olanlar Tabern diye
mehur olan Ebul-Ksm Sleyman b. Ahmed et-Tabernnin (.360/970)
byk, orta ve kk mucem olmak zere hazrlad mucemidir. Bu
mucemin ierikleri ksaca u ekildedir:

1-el-Muceml-kebr (Byk Mucem): Bu Mucemde hadisler isimleri

alfabetik olarak sralanan sahblere gre gruplandrlmtr. Yani her
sahbenin ismi bir balktr ve bu balk altnda o sahbenin Hz.
Peygamberden naklettii hadisler yer alr. Bu eserin ismi Mucem ise de
yazl ynteminin ileride ele alacamz msned diye isimlendirilen trle
ayn olduu grlr. Bu eserdeki hadis says hakknda kaynaklarda yirmi be
bin ile altm bin arasnda farkl rakamlar verilmektedir. Bu say tekrarlar da
ierir. nk ayn hadis birden ok sahab tarafndan nakledilmektedir. Bu
yzden bu tr rvlere gre yazlan eserler daima mkerrer hadisler yani
tekrarlar ierirler. Eb Hreyrenin rivayet ettii hadislerin says ok fazla
olduundan Tabern onun hadislerini bu mucemine almam, onun
hadislerini ayr bir eserde mstakil olarak toplamtr. el-Muceml-kebr
yirmi be cilt halinde Beyrutta baslmtr. Eserin yazmasnda baz ciltler
noksan olduundan bu bask noksandr.

2- el-Muceml-evst (Orta Mucem): Tabern bu eserinde iki bin kadar

hocasndan alm olduu 30 bin civarnda hadisi hocalarnn isimlerine gre
sralar. 1985 de Riyadda 11 cilt olarak baslmtr.

3- el-Mucems-sar (Kk Mucem): Bin civarndaki hocasndan birer

hadis naklederek hazrlad bu eserde 1198 hadis yer alr. Deiik basklar
yaplmtr.

Mucem terimi baz biyografi kitaplarnn balnda da kullanlmtr. Bu

eserler hadis kitab deil, rvlerin hayatna dair olduklarndan konumuzla
ilgileri yoktur. Bunlara ricl mucemleri denir ve ricl kitaplar denilen
biyografi kitaplar grubuna girerler.

Msnedler
Msned ( )kelimesi Arapada, bir yere veya birine dayandrlan ey
anlamna gelir. Msned tr eserlerde hadisler, hadisin ilk rvsi olan
sahblere gre sralanmaktadrlar. Yani her bir sahbnin hadisi bir arada
bulunur. Bu eserlerde hadisler ilk rvilerine gre gruplandrlarak, onlara
dayandrlarak dzenlendiklerinden bu isim verilmitir. Msnedlerde sahbe
ve tbin szleri yer almaz. Sadece Peygamberimize ait hadisler bulunur.

73

 Msned terimi hadis ilminde, isnad zikredilerek kesintisiz olarak Hz.

Peygambere ulaan hadis veya sahih hadis anlamlarnda da kullanlmtr.
Bir hadis kitab tr olarak msnedin bu tanmlarla ilgisi yoktur.

Tek bir sahabnin rivayetlerin toplayan msnedler olduu gibi, bir sahbe
grubunun veya btn sahablerin hadislerini toplayan msnedler de
yazlmtr. Msnedlerde sahablerin kendi aralarnda sralamas farkl
ekillerde olabilir. Kimi msnedlerde sahabler isimlerine gre alfabetik ola-
rak sralanrken, kiminde sahabler Mslman olutaki kdemlerine ve slm
tarihindeki nemlerine gre, kimilerinde ise kabilelerine gre sralanmtr.

Sahbe dndaki bir limin veya rvnin rivayetlerini toplayan eserlere de

msned denmitir. rnein mezhep imamlar Ebu Hanfe ve finin rivayet
ettikleri hadisler kendilerinden sonra Msnedu Eb Hanife ve Msned-
fi adndaki kitaplarda bir araya getirilmitir.

Msnedler, bir sahbnin, bir limin veya bir rvnin hadislerini bir arada
inceleme ve deerlendirme imkn sunmalar asndan nemlidirler ve bu
amala yazlmlardr. Bu zelliklerinden dolay msnedler hadis ilminde
derinlemesine aratrma yapacaklar iin ok nemli bavuru kaynaklardr.

Msnedler genellikle hicr nc asr balarndan itibaren yazlmaya

balanmlardr ve melliflerinin ismiyle anlrlar.

Hadis tarihinde yz elli civarnda msned tr hadis kitab yazlmtr.

Bunlardan gnmze ulap baslm olanlar u melliflere aittir:

Abdullah b. el-Mbrek (.181/797)

Ebu Bekr Abdullah b. Zbeyr b. s el-Humeyd (.219/834)

Ebul-Hasen Ali b. Cad el-Cevher (.230/844)

Ebu Bekr Abdullah b. Muhammed b. Eb eybe (.235/867)

shak b. Rhye (.238/852)

Halfe b. Hayyt (.240/854)

Ahmed b. Hanbel (.241/855)

Abd b. Humeyd (.249/863)

Ahmed b. Amr el-Bezzr (.292/904)

Eb Yal Ahmed b. Ali el-Mevsl (.307/919)

Muhammed b. Hrn er-Ryn (.307/919)

Eb Avne Yakub b. shak el-sferyn (.316/928)

Ad geen melliflerin hepsinin de eserlerinin ismi msned eklindedir

veya bu kelime ile balamaktadr. Bunlar dnda henz baslmam
msnedler bulunmaktadr.

74

 Belli bir blgeye mensup kiilerin msnedlerine rnek olarak Sleyman

b. Ahmed et-Tabernnin (.360/970-1) Msned-miyyn isimli aml
rvlerin rivayetlerini toplad eseri nemlidir.

Msnedler iinde en mehuru ve klasiklemi olan Ahmed b. Hanbelin

Msnedidir. Bu eser hakknda aada Tasnif Dneminin nde Gelen
Kitaplar bal altnda daha geni bilgi verilecektir.

Etrf Kitaplar
Etrf, Arapa taraf ( )kelimesinin ouludur. Taraf bir eyin ucu, kenar
anlamna gelir. Bu kitaplara bu ismin verilmesinin szlk anlamyla
dorudan ilikisi vardr. Etraf kitaplarnda hadislerin tamam deil bandan
bir ksm yani ucu verilip hadisin farkl isnadlar yani deiik rivayet
kanallar verilir. Bu kitaplar genellikle sahbe ismine gre tertip edil-
milerdir. Hadis metinlerinin ilk harflerine gre alfabetik olarak yazlm
olanlar da vardr.
Bu kitaplarn yazl amac hadislerin farkl kanallarn bir arada
verilmesidir. Bu kanallarn karlatrlmas hadislerdeki hatalarn ortaya
karlmasna yardmc olduu gibi, bir hadisin birden ok kanaldan gelmi
olmas hadisin gvenilirliini de artrmaktadr. Bu yzden etraf kitaplar bir
hadisin farkl kanallarn bulma, karlatrma ve eletirme gibi uzmanlk
gerektiren konularda hadis uzmanlar iin son derece yararl almalardr.

Tasnif dneminde yazlmaya balanan ve sonraki dnemlerde de

yazlmasna devam edilen Etrf kitaplar da bir sonraki nitede daha geni
olarak ele alnacaktr.

Muvatta, Musannef ve Snenlerin aralarndaki benzerlikleri ve farklar

belirtiniz.

RV BYOGRAFLER
Hadis rvlerinin hayat hikyeleri, gvenilir olup olmadklarna dair yazlan
kitaplara ricl kitaplar denir. Bu konudaki kaynak ve temel kitaplar da
Tasnif dneminde yazlmtr. Fakat ricl kitaplarnn yazm ileriki asrlarda
da devam etmitir. Ricl kitaplarn dnem dnem ele almak btncl baka
engel olacandan toplu olarak incelenmesi daha yararldr. Bu nitede
sadece hadisleri derleyen kitaplar incelediimizden, ricl kitaplar ileride
Rv balkl nitede ele alnacaktr.

TASNF DNEMNN NDE GELEN HADS

KTAPLARI
Yukarda sadece yazar ve isimlerini verdiimiz baz kitaplar vardr ki bunlar
tarih boyunca ve gnmzde hadis ilmine, Mslmanlara ve nsanla
saladklar katklar nedeniyle hadis klasikleri diyebileceimiz bir konum
kazanmlardr.

75

 Bu kitaplar yazarlarnn lm tarihlerine gre kronolojik srayla daha

yakndan tanmak hadis kltr ve birikimimiz asndan son derece
nemlidir.

Mamer b. Rid ve Cmii

Mamer 95 veya 96 (715) ylnda Basrada domutur. Tbindandr. Azatl

bir kleydi. Basrada on drt yanda Hasan Basrnin byk rencisi
tbindan Katde b. Dimenin (.117/738) yannda ilim tahsiline balad.
Efendisi adna yapt ticr seyahatlerde gittii pek ok ehirde ok sayda
limden yararland. Medinede hadislerin tedvini konusunda nemli bir isim
olan byk muhaddis bn ihb ez-Zhr ve Amr b. Dnrdan icazet ald,
Yemende Eb Hreyrenin rencisi olan Hemmm b. Mnebbihin
sahfesini rivayet ederek gnmze ulamasn salad. Dneminin en nde
gelen byk muhaddislerinden hadis okuyup icazet ald. Yemenin Sana
ehrine yerleti. rencileri arasnda Sfyn es-Sevr, Sfyan b. Uyeyne,
Sad b. Eb Arbe gibi yukarda ilk hadis tedvincileri olarak isimleri verilen
byk limler ve ileride tantacamz Musannef mellifi Abdurrezzak b.
Hemmm vardr. Mmer, hadis tarihindeki ok nemli kiiler arasnda
hadislerin intikalinde nemli rol oynam kilit bir ahsiyettir. Yemende
152/770 de vefat etmitir.
Onun el-Cmi isimli eseri, gnmze ulaan en eski hadis kitaplarndan
olmas sebebiyle hadislerin ok erken dnemlerden itibaren yazl olarak ve
salam bir ekilde intikal ettiini ispatlayan nemli belgelerden biridir.
nceleri kayp zannedilen bu kitabn iki nshas Trkiyede bulunmutur.
Bunlardan birisi Trkiyenin byk kitap koleksiyoncularndan smail Sib
Sencerin Ankara Dil Tarih Corafya Fakltesine balad kitaplar
arasndadr. kinci nsha amzn yaayan en byk Mslman biyografi
limi Fuad Sezgin tarafndan kefedilip 1955 ylnda ilim lemine
tantlmtr. stanbul Feyzullah Efendi Ktphanesi 541 numarada kaytl
olan Abdrrezzkn Musannefinin sonundadr.

el-Cmi, Abdrrezzkn Musannefinin sonunda 1972 de Beyrutta

baslmtr. inde 1614 hadis vardr. Hadisler bb isimli konu balklar
altnda tasnif edilmitir. Tedvin dneminden Tasnif dnemine geiin nc
kitaplarndandr. Kendinden sonraki eserleri hem ierik hem tasnif yntemi
asndan etkilemitir.

mam Mlik ve Muvatta

Mlik Mezhebinin kurucusu olan Mlik b. Enes 93/712de Snnet Yurdu

denilen Medinede dodu, orada yaayp oradaki hocalardan ilim tahsil etti
ve orada 179/795 ylnda vefat etti. Hac ve umre dnda Medineden
ayrlmad. Fakat Medine hem snnetin beii, hem de hacca gelen limlerin
urak yeri olmas sebebiyle ilim merkezlerinin banda geliyordu. Bu avantaj
kendisini ok iyi yetitirme frsat verdi. O kadar ok kiiden ilim ald ki,
hocalar hakknda baz limlerin yazd mstakil kitaplardan yz
tbindan, alt yz etbut-tbinden olmak zere toplam dokuz yz hocadan
hadis ve ilim aldn reniyoruz. Bu kadar ok hocas olmasna ramen
hocalarn ok titiz bir ekilde setii, herkesten hadis ve ilim almadn
kendi ifadelerinden reniyoruz: Peygamber mescidinde hadis nakleden
76

 kendilerine devlet hazinesi emanet edilse ihanet etmeyecek 70 kiiye yetitim

fakat hadis almadm. nk bu iin ehli deillerdi. Zhr, Medneye gelince
bana tk demitir.
Yirmi yanda fetv ve ders vermeye balam, Medinedeki ders
halkasna ok sayda nlnn katlmas sonucu hreti ksa srede her yere
yaylmtr. rencilerinin says binlerle ifade edilir. Kad yaz yazd bir
kitapta bunlardan bin yz kiinin ismini verir. Medineye gelen ok sayda
ilim adamyla karlkl gr alveriinde bulundu. Leys b. Sad gibi
fakihlerle karlkl tartma mektuplar yazdlar. Ebu Hanifenin rencisi ve
Hanef Mezhebinin ilk imamlarndan olan mam Muhammed b. Hasan e-
eybn, mm Mlikin meclisine yl devam etmi ve Malikin Muvatta
isimli eserinin nemli rvlerinden birisi olmutur. O dnemin ilim meclisleri,
ou zaman ilm seviyeleri birbirine yakn ok sayda limin karlkl
mzkere ve tartmalar yrtt st dzey tartma topluluklar
niteliindeydi. Yani ilim meclisinden yararlanma tek tarafl deil karlkl
idi. Bu sayede mam Mlik de mm Muhammedden, ilk elden Irak fkhn
renme frsat bulmutur.

Hayatnn ilk yllar Emev, sonraki yllar Abbs iktidar altnda

gemitir. ok youn iktidar mcadelelerine sahne olan byle bir dnemde
ve byle bir ehirde btn gruplara eit mesafede durup tarafszln
korumu, fakat hakk tavsiye etmekten geri durmamtr. Btn bu
hassasiyetine ramen hicr 147 yllar civarnda halife Mansurun emriyle
soruturma geirmi ve onun emriyle Medine valisi tarafndan krba
cezasna maruz kalmtr. Daha sonra halife gerei anlayp zr dilemi,
btn ehirlere uygulanmak zere gnderecei bir hadis kitab yazmasn rica
etmitir. mam Mlik, sahbenin slam dnyasna dalmas sonucu deiik
blge ve ehirlerde farkl geleneklerin olutuunu, halk bir uygulamaya
zorlamann doru olmadn belirterek; fikir, kanaat ve ilim zgrlnn
savunuculuunu yapmtr. Daha sonraki halifeler Mehd ve Harun Reidin
de benzer taleplerini kabul etmemitir. Bu istenen kitab Muvatta adyla
yazm fakat resm yaptrm altnda kullanlmasna rza gstermemitir.
Dzenli, titiz, kendisine, yiyeceine, eyasna, etrafna zen gsteren, vakarl,
sakin, gler yzl bir kiilii olduu, Hz. Peygambere sayg ve akndan
adn anarken yznn sarard, yine Peygamberin kabrinin olduu yerde
hayvana binemem diyerek yrmeyi tercih ettii nakledilir.

Hadis rivayetinde ok titizdi. Muvatta yz bin hadisten seerek nce

byk bir kitap olarak yazm, sonra kitaptaki hadisleri tekrar tekrar
defalarca, ince eleyip sk dokuyarak hadis saysn drmtr. Bu nedenle
kitabn deiik zamanlarda okuyanlarn rivayetlerinde hadis says farkl
olmutur. Ebhur denilen limden nakledildiine gre, 613 mevkuf yani
sahbe sz, 285i maktu yani tbin sz olmak zere toplam 1720 hadis
vardr.

Muvattada senedi verilmeyen hadisler de vardr. Bunlara dorudan Hz.

Peygambere atfen ( )ifadesiyle baladndan bel tarkli hadisler denir.
Daha sonraki limler aratrmalarnda btn hadislerin senetlerini ve sahih
olduklarn tespit etmilerdir. Kurndan sonra en sahih kitap saylmtr.
Daha sonraki yllarda Sahhn denilen Buhar ve Mslimin Sahihleri telif
edildikten sonra da Muvatta bu nvann korumutur. Baz limler Muvatta
Sahhndan stn saymaya devam etmiler, bazlar da Sahhn stn
saymlardr.

77

 Muvatta tasnif dneminin gnmze ulaan ilk belge rneklerinden olmas

sebebiyle konumuz asndan ok nemlidir. bn Hacer, Muvattadan nceki
muhaddislerin her konuda ayr kitaplar yazdklarn, Muvattan konulara gre
tasnif edilmi hadisleri, sahbe ve tbin grlerini bir araya getiren ilk
kitaplardan olduunu belirtir. Bu ieriinden dolay hem hadis, hem de fkh
kitab niteliindedir. Hadis ve fkh ilmindeki etkisi ve nemi son derece geni
ve derindir. Sonraki kitaplar ondan byk lde yararlanarak yazlmlardr.
rnein Buhar, Muvattada yer alan 300 hadisi Sahihine almtr. slam
tarihinde zerinde ok sayda alma yaplm olup gnmzde de nemli bir
ilgi oda olan ndir kitaplardandr.

Abdrrezzk b. Hemmm ve Musannefi

Hadisiler arasnda, byk hadis hfz, eyhul-slm gibi nvanlarla

anlan Abdrrezzk 126 (743) tarihinde Sanada dodu. lk tahsilini
lkesinde yapt. Yirmi yanda ilim yolculuuna kt. Mamer b. Rid,
Sfyn es-Sevr, Sfyn b. Uyeyne, Mlik b. Enes gibi ilk hadis
tasnifilerinden ve Evz, Eb Hanfe gibi byk fakihlerden ders ald.
rencileri arasnda Ahmed b. Hanbel ve birok nemli muhaddis rivayette
bulunmutur. Buhar Sahih isimli kitabna Abdurrezzaktan 110, Mslim ise
409 hadis almlardr.
On yedi bin hadisi ezbere bildii, buna ramen hadisleri yazl
kaynaklardan rivayet etmeye ok nem verdii bilinmektedir. mrnn
sonlarna doru gzlerini kaybetmitir. Bu olay istismar edenlerce
kendisinden kitabnda bulunmayan hadisler nakledildiini tespit eden
muhaddisler, bu tarihten sonra ondan rivayet edilen hadisleri makbul
saymamlardr.

Gzlerini kaybetmeden nce yazd Musannef isimli eserinin sonuna

yukarda ismi geen hocas Mamerin Cmiini de eklemitir. kisi
stanbulda olan dnyada bilinen drt yazma nshas karlatrlarak 1972de
Beyrutta on bir cilt halinde baslmtr. Kitapta Mamerin Cmii ile birlikte
toplam 21.033 hadis bulunur. Bu hadislerden byk ounluu, yaklak on
alt bini, Mamer, bn Creyc ve ki Sfyn (Uyeyne ve Sevr) olmak zere
hadis ve fkh tarihinin ke ta olan drt hocasndan ald rivayetlerdir.
Bunlardan drt bin kadar merfdur. Fkh konularna gre hadislerin
snflandrld bu eserde, bu trn zellii gerei Peygamberimize kadar
kan merfu hadisler yannda ok sayda mevkf ve makt tabir edilen
sahbe ve tbin szleri de bulunur. Eserin bu son zellii olumsuz deil ok
olumlu bir stnlktr. Bu sayede fkhla ilgili konularda sahbe ve Tbin
grlerini de renme imkn bulmaktayz. Bunlar slm ilimler asndan
ok nemli belgelerdir.

cazet hakkn ald ve kitabn yazarken yararland gnmze ulaan

kaynaklardan Musannefe alnan hadisler incelendiinde kitabn yazarken
ok titiz bir eleme yapt anlalmaktadr.

bnu Eb eybe ve Musannefi

Eb Bekr Abdullah b. Muhammed b. Eb eybe el-Abs el-Kf 159/776da

Kfede dodu. Aslen Belhlidir. ok sayda muhaddis karan bir ileye
mensuptur. Dedesi, babas, iki kardei Osman ve Hasan, yeeni Muhammed
b. Osman ve olu brahim tannm muhaddislerdir. Erken yalarda ilim

78

 tahsiline balad slam dnyasnn nemli merkezlerine ilim yolculuklar

yapt. Abdullah b. Mbarek, Sfyan b. Uyeyne, Vek b. el-Cerrah gibi
yukarda ismi ilk hadis tasnifileri arasnda geen hocalardan hadis okudu.
rencileri arasnda Buhar, Mslim, Eb Dvud, bn Mce, bn Sad, Bak
b. Mahled, Eb Zra er-Rz gibi ok mehur muhaddisler vardr.
Abbasi halifesi Mtevekkil, kendinden nceki halifelerin balatt mihne
denilen, halka Mutezile mezhebinin grlerini devlet eliyle zorla kabul
ettirme uygulamasn kaldrnca, bn Eb eybe ve aabeyi Osmandan,
Mutezile ve Cehmiyenin grlerini rten hadisleri halka anlatmalarn
istedi ve bu i iin onlara maa balad. bn Eb eybe bu amala Badatta
ok byk kalabalklara uzun sre ders vermitir. 235/849da vefat etti.

Tam ismi el-Musannef fil-hads vel-sr olan eseri, hadisler yannda

sahbe ve tbin szlerini de bir araya getiren ok hacimli bir hadis
mecmuasdr. Ktip elebi baz kaynaklarda msned ismiyle ona isnat edilen
eserin bu Musannef olabileceini dnmektedir. bn Kesir Musannef iin
Kimsenin benzerini yazamayaca bir eser demektedir. Mellife nisbet
edilen baz mstakil konulu kitaplarn Musannefin blmleri olduu tespit
edilmitir. Kitapta otuz sekiz bin rivayet mevcuttur. Bunlar arasnda tekrar
olanlar vardr. Kitaplarnda Buhar, bnu Eb eybeden otuz, Mslim ise
1540 hadis nakletmitir. Deiik basklar yaplmtr.

Bu Musannefin en ilgin zelliklerinden birisi Hanef Mezhebi imam

Ebu Hanifeye ynelik bir konu bal am olmasdr. Kitbr-redd al
Eb Hanfe bal altnda Eb Hanifenin yz yirmi drt meselede Hz.
Peygamberden gelen hadislere muhalefet ettiini savunmakta ve muhalefet
ettiini syledii drt yz seksen be rivayeti sralamaktadr. Buna Hanef
lim tarafndan cevap niteliinde kitaplar yazlmtr.

Ahmed b. Hanbel ve Msnedi

Hanbel Mezhebinin kurucu imam olan Ahmed b. Hanbel 164/780 ylnda

Badatta dodu. Ailesi Mervden g etmiti. Dedesi Hanbel b. Hill Emev
dneminde Serahs valilii yapm, Abbasilerin idareyi ele geirmesinde
nemli grevler stlenmi, babas da Abbas ordusunda grev yapmtr.
Kk yata babasn kaybetti. Annesinin himayesinde byd. On be
yalarnda hadis renmeye balad. Birok ilim merkezi ehre ilim
yolculuklar yapt.
Hocalar arasnda Sfyn b. Uyeyne, Abdrrezzak, Vek b. Cerrah ve
mam afi gibi ok sayda mehur lim vardr. Msnedinin incelenmesi
sonucunda iki yz seksen hocadan hadis ald belirlenmitir. rencileri
arasnda Mslim, Eb Dvd, Tirmiz, Nesa, gibi Ktb-i sitte mellifleri
Al el-Medn, Eb Zra gibi mehur hadisiler ve iki olu Salih ve
Abdullah vardr. Krk yandan sonra hadis okutmaya balamtr. Yazd
btn hadisleri ezberlemeye alrd.

Babasndan kalan dokuma tezghn kiraya vererek geinir, parasz

kalnca cretle kitap yazar veya kemer rer, karsnn dokuduu kumalar
satard. ok tok gnll ve kanaatkrd. Hi kimseden hediye almazd.
Devletten ailesine maa balannca bunu kabul eden oullarna gcenmitir.
Olu Salihin kadlk grevi almasndan sonra onun yemeini yemedii
nakledilir. Bu kanaatkrl sebebiyle ilim yolculuklar da ok meakkatli

79

 gemitir. Abdurrezzaktan hadis okumak iin hicr 198 ylnda yapt uzun
kervan yolculuuna deve bakcl yaparak katlm, Abdurrezzakn yardm
teklifini de reddetmiti. Arkadalar Reye hadis okumaya giderken elli
dirhemi olmadndan ok istedii bu yolculua katlamamtr. Buna ramen
evine gelenlere kuru ekmek ikram eder ve zr dilerdi. Evinde eski bir hasr
ve birka anak mlekten baka eyas yoktu. Byle bir hayat tercih etmesi
Peygamberimizin snnetine uymak iindi. Hayatn tamamen hadislere uygun
olarak geirmeye alrd.

Memnun halifeliinin son ylnda balatt ve sonraki halifelerin

devam ettirdii mihne denilen Kurnn yaratlm olduu grn zorla
benimsetme uygulamasna direnenlerin banda Ahmed b. Hanbel gelir. Pek
ok lim istemeyerek de olsa bu gr kabul etiini sylerken Ahmed b.
Hanbel kabul etmemitir. Bunun zerine iki yl drt ay sren, hapis, ikence,
gne altnda krbalanma gibi cezalara arptrld. Sonraki halife Vsk
dneminde be yl evinde gz hapsinde tutuldu, dar kamad. 241/855de
Badatta vefat etti.

Msned isimli eseri bu trn en geni kitabdr. inde 904 sahbnin

yirmisekiz bin civarnda hadisi vardr. Bu hadisler sahbelere gre
dzenlenmitir. Sahbe slama giri srasna ve fazilet derecelerine gre,
sonra memleketlerine gre sralanm ve her birinden rivayet edilen hadisler
nakledilmitir. Sonda da kadn sahbler yer alr. mam Ahmedin son
dnemleri genelde hapis ve ev hapsinde getiinden yaknlar dnda
kimseye hadis okutamamtr. Bu nedenle elimizdeki Msned bize Olu
Abdullah ve talebesi Katnin dzenlemesiyle ulamtr. Bunlar man
Ahmedin Msnedine on bin kadar hadis ilave etmilerdir. Bunlar ilave
ederken hadis seiminde Ahmed b. Hanbel kadar titiz davranmadklar, bu
yzden Msneddeki tenkide urayan hadislerin genellikle bu ilaveler olduu
tahmin edilmektedir. Msnedde uydurma hadis bulunup bulunmad ise
tartmaldr. bn Cevznin otuz sekiz uydurma hadis olduu eklindeki
iddias, bn Hacer tarafndan, el-Kavll-msedded isimli eserinde bu hadisler
tek tek incelenerek reddedilmitir.

Msnedde Haddesen Abdullah haddesen eb eklinde balayanlar

Ahmed b. Hanbelin kaydettii hadisleri; haddesen Abdullah haddesen
fln eklinde balayanlar olu Abdullahn ilavelerini; haddesen Eb Bekir
el-Kat diye balayanlar Katnin ilave ettii hadisleri gsterir.

Ayrca yirmiden fazla mstakil konulu hadis eseri yazm ve bunlarn

ou yaynlanmtr. Kendisine sorulan fkhla ilgili sorulara verdii cevaplar,
deiik limler tarafndan mesil yani sorular anlamna gelen kitaplarda
toplanm ve bunlar Hanbel mezhebinin kaynan oluturmutur.

Drim ve Sneni

Tam ad Eb Muhammed Abdullah b. Abdurrahmn ed-Drimdir.

181/798de Semerkantta dodu. Drm denmesi Temim kabilesinin Drim
koluna mensup oluundandr. Hadis renimi iin Hicaz, Irak, Kfe, am,
Horasan, Msrda kald ve oralardaki hadisilerden hadis okudu. rencileri
arasnda Buhar, Mslim, Ebu Dvud, Tirmiz, Nesa, Eb Zra, Ebu Htim,
Bak b. Mahled gibi mehur muhaddisler vardr ve eserlerinde ondan ok
sayda hadis nakletmilerdir. Buhr henz tannmadan onun n yaygnd.
ok zek idi. Onun geni bilgisi ve titizliinden dolay rv ve hadis

80

 tenkitiliine herkes sayg duyard. Tirmiz, Sneninde cerh ve tadil

konusunda ondan yararlanmtr. Hadis ilminin Semerkantta yaylmasnda
ve gelimesinde nemli rol oynamtr. Tefsir ve Fkh alannda da otorite idi.
Yumuak huylu ve kanaatkrd. Ahmed b. Hanbel: Ona servetler sunuldu
fakat itibar etmedi demitir. 255/869da Mervde vefat etti.
Snen ismiyle tannan eserinin el-Msned ve el-Cmius-sahh diye
anld da sylenir. bin be yz kadar hadis vardr. Hadisler hakknda yer
yer deerlendirmeler yapar, bilgiler verir. Hadisilerce gvenilir bir hadis
kitabdr. Baz limler onu bn Mcenin Sneni yerine Ktb-i Sittenin
altnc kitab kabul ederler. Snen tam metin ve aklamalarla Abdullah
Aydnl tarafndan Trkeye evrilmi ve alt cilt olarak baslmtr.

Ktb-i Sitte
el-Ktbs-Sitte Teriminin Oluum Sreci

Tarihsel srete baz hadis kitaplar ne km, limler arasnda ok fazla

itibar ve rabet grm, yaygn ekilde kullanlp mehur olmular ve klasik
hadis kitaplar diyebileceimiz bir nitelemeye layk olmulardr. Onlarn
kazand bu deer dier kitaplara gre sahip olduklar birtakm stnlkler-
den kaynaklanmaktadr. Bu stnlkleri genel olarak ve toptan belirlemek
yerine her bir kitab ve mellifini ayr ayr incelemek gerekir.
Bu kitaplarn ne kmas tamamen kusursuz olduklar, ilerindeki
hadislerin istisnasz tamamnn salam olduu anlamna gelmez. Bunlar,
melliflerinin hadis ilmindeki stn seviyesi, ierdikleri hadislerin g-
venilirlii, yazl yntemleri asndan daha kullanl olular gibi deiik
nedenlerle ne kmlardr. Yoksa hibir insan eseri kusursuz olamaz. Bu
kitaplarn mellifleri yaadklar dnemin artlar iinde yaplabileceklerin
mmkn olduunca en mkemmelini ortaya koymaya almlardr. Baz
hadis kitaplarnn mehur olma sreci birden bire olmayp uzun bir tarihsel
sre iinde gereklemitir.

Tasnif almalarnn erken dnemlerinde yazlan nemli eserlerinden biri

Ebu Muhammed Abdullah b. Vehbin (.197/813) Cmiidir. Tamam
elimize ulamam olan sadece baz blmleri iki ayr ktphanede yazma
olarak gnmze gelebilmi ve noksan olarak baslmtr. Bu eser hadis tarihi
asndan ok nemli bir belge olmakla birlikte tamam elimizde olmadn-
dan zerinde fazla durulmayacaktr.

Bu erken dnem eserlerinden gnmze kadar ulaan iki tanesi, ou

gnmze ulamayan erken dnem eserleri hakknda bilgi sahibi olmamz
salamalar asndan hadis tarihi ile ilgili ok nemli belgeler niteliindedir.
Bu iki kitap, yukarda Cmiler blmnde ad geen Mamer b. Ridin
Cmii ve yine Muvattalar bal altnda adndan bahsettiimiz Malik
Mezhebi mam Mlik b. Enesin Muvattadr. Abbas Halfesi Mansurun
teklifiyle yazlp 156/776 ylnda tamamlanan Muvatta yazld dnemde
ok nemli bir hret kazanmtr. fi Mezhebi mam, mam finin
yeryznde Allahn Kitab Kurandan sonra en sahih ve gvenilir kitabn
Muvatta olduunu sylemi olmas bunun en nemli delillerindendir.

Tasnif dnemi kitaplarndan bazlarnn mehur olma sreciyle ilgili

ipular tayan bir takm bilgilere sahibiz:

81

 Hicr drdnc asrn balarnda yaam olan bns-Sekenden

(.353/964) hadis kitaplar tavsiye etmesi istenilince Buhr ve Mslimin
Cmileri ile Eb Dvd ve Nesanin Snenlerini gvenilir bulduunu
belirtmitir. Daha sonra bunlara Tirmiznin Cmii de eklenerek el-Usll-
Hamse: Be Ana Kaynak ismi verilmitir. zellikle Mlik Mezhebini
benimseyen Endlsl ve Kuzey Afrikal limler bata olmak zere baz
limler bu be esere altnc eser olarak, Mlik Mezhebinin imam mam
Mlikin Muvattan ekleyerek bunlara el-Ktbs-Sitte ismi vermilerdir.
Mecdddin bnul-Esr (.606/1209-10) Cmiul-usl li-ehdsir-Resl
isimli eserinde Malikin Muvattann dhil olduu alt kitab bir araya
getirmitir.

Bu be esere altnc olarak bn Mcenin Snenini ekleyerek bunlara el-

Ktbs-Sitte ismi veren bnul-Kayserndir (.507/1113). urtul-
eimmetis-sitte ve Etrfl-ktbis-sitte isimli eserlerindeki alt imamdan ve
alt eserden maksad budur. Cemmil diye tannan Eb Muhammed
Abdulan b. Abdulhamd (.600/1203) el-Keml f esmir-ricl isimli
eserinde altnc kitap olarak bn Mcenin Snenini dhil ettii alt kitabn
rvilerinin hal tercmelerini bir araya getirmitir.

bns-Salh (.643/1245), Al (.761/1359) ve bn Hacer el-Askaln

(.852/1448) ise bn Mcenin Sneninde ok sayda zayf hadis olmasndan
hareketle ona gre hadisleri daha salam olan Drimnin Snenini el-
Ktbs-Sittenin altnc kitab olarak kabul etmektedirler.

Alt kitaba Mlikin Muvattan dhil etmeyenler onu gvenilir

bulmadklarndan deil, iindeki hadislerin alt kitabn dier kitaplar iinde
yer alm olmasndandr.

Grld gibi bu gn alt kitap diye mehur olan kitaplarn altncsnda

tartma vardr. Yukarda isimlerini verdiimiz el-Usll-Hamse denilen ve
ilk bei arlkl olarak sonraki limlerin neredeyse tamamna yakn tara-
fndan nde gelen kitaplardan saylmaktadr. Bu kitaplar hemen yazldklar
asrda deil hicr drdnc ve beinci asrlarda hret kazanmaya balamlar
ve ileriki asrlarda hretleri gittike artmtr.

Alt kitabn hret kazanma sreci ile ilgili olarak Musa Bacnn el-Ktbs-
Sitte Kavramnn Tarihsel Geliimi ve Otoritesini Oluturan Faktrler, slm
ilimler Dergisi, 2007, Cilt: II, Say:2, s.123-160 isimli makalesini okuyabilirsiniz.
Bu makalenin elektronik metni aadaki linkte bulunmaktadr:
http://ktp.isam.org.tr/makaleilh/index.php

Buhr ve el-Cmius-Sahhi

Tam ismi Eb Abdullah Muhammed b. sml b. brhm el-Buhrdir.

194/810da Buhrada dodu. Babas smail Abdullah b. el-Mbrek ve
mam Mlik gibi muhaddislerden hadis okumutu. Babas, Buhr ocukken
vefat etti. Oluna baz hadis kitaplar miras kald bilinmektedir. Buhrnin
hadisi olmasnda babasnn etkisi olmu olmaldr. On yanda Buhral
muhaddislerden hadis okumaya balad. On bir yandayken hocas
Dahlnin baz hatalarn bulmasyla hocalarnn ve evrenin dikkatlerini
ekmeye balad. On alt yanda bnl-Mbrek ve Vek b. el-Cerrhn
kitaplarn ezberledi. Mekke, Medine, Badat, Basra, Kfe, Msr gibi ilim
merkezlerinde uzun sreler kald ve oralarn en nde gelen muhaddislerinden

82

 hadis ald. Bin seksen hocadan hadis okuduunu bizzat kendisi belirtmitir.
bn Mende bunlardan yz dokuzunun biyografisini bir kitapta toplamtr.
Buhrnin Sahhini kendisinden doksan bin kiinin okuduunu, rencisi
Firebrden reniyoruz. Seyahatlerinde hem hadis alm hem de okutmutur.
Gittii yerlerde onun hadisteki derin bilgisini ve ok gl hafzasnn nn
duyan muhaddisler tarafndan deiik snavlara tabi tutulmu, hepsinde de
hayranlk uyandracak ekilde bu ilimdeki otoritesini ispatlamtr.
Kaynaklarda bu trden ok sayda ilgin rnekler nakledilmektedir.
Yukarda birka kere deindiimiz mihne olayndan Buhr de
etkilenmitir. Buhr, dneminin en byk hadis limi olarak memleketi
Buhrya dnnce, zellikle onun kazand itibar ekemeyen meslektalar
ve idareciler, bu konuda tartmaya girmekten kanmasna ramen sy-
lemedii eyleri sylemi gibi yayarak onu bu konuda hadisilerin geleneksel
grne aykr grleri savunduu gerekesiyle itibardan drmeye
almlardr. Bunlarn banda Buharnin hocas Muhammed b. Yahy ez-
Zhl gelmektedir. nk Buhr memleketine dnnce oradaki mu-
haddislerin ders meclisleri boalm, herkes Buhrnin meclisine katlmaya
balamtr. Hatta Mslim, Zhlden yazd hadisleri geri gndermitir.
Zhl bunun zerine Buhrye kar halk kkrtp Buhradan ayrlmaya
zorlamtr. Buhar komu ehirlere gitmek zere yola ktn haber alan
Zhl, o blgenin yani Horasann genel valisi olan kendi kabilesinden Hlid
b. Ahmed ez-Zhlye mektup yazarak Buharyi karalamtr.

Tarihte idareciler kendi glerine alternatif oluturan ve halk zerinde

nfuz sahibi olan kiilerden her zaman rahatsz olmulardr. nk siyaset
iktidar paylamaktan holanmaz. dareciler halk zerinde etkisi gl olan
ilim adamlarnn bu gcnden rahatsz olduklarnda genellikle bunlara
dorudan cephe almak yerine dolayl yntemlerle etkisiz hale getirmeye
alrlar. te mihne olaynda da bu faktrn nemli etkisi olmutur. Horasan
Valisi Zhl de Buhrnin devlet adamlarna mesafeli durduunu, onlarn
ayaklarna gitmeyi ilmin onuruna ve vakarna aykr grdn bildiinden
onu bu duyarl noktasndan vurmak istemi ve sarayna gelerek kendisine
hadis okutmasn istemitir. Buhrnin bu istei reddetmesi zerine onun ehl-
i snnete aykr grler savunduu gerekesiyle lkesini terk etmesini
istemitir. Buhar Semerkanta gitmek zere yola km, Hartenk denilen
kasabada akrabalarn ziyaret ederken bu olaylarn zntsnn etkisiyle
hastalanm ve 256/870de vefat etmitir. Kabri Semerkanta mil
uzaklktaki Hartenktedir.

Emirul-mminn fil-hads, yani hadiste btn Mslmanlarn bakan

nvanyla anlan Buhr olaanst bir hfzaya sahipti. Kk yalardan
itibaren hadis ezberlemedeki kabiliyeti, ezberindeki hadis says, hadislerin
incelikleri, gizli kusurlar hakkndaki derin bilgisi evresindeki herkesi
hayrete drrd. Fkh ilminde de ok derin ve geni bir bilgiye sahipti.
Dneminin limleri onu, bir benzerini grmedikleri eklinde vg
ifadeleriyle yd etmilerdir. el-Fells: Onun bilmedii hadis, hadis deildir.
demitir. bn Huzeyme: Gk kubbe altnda ondan daha iyi hadis bilen
yoktur demitir.

Dnya malna, yiyip imeye deer vermeyen, sade yaayan, mtevaz,

cmert, az konuan, ince ruhlu, nzik ve kibar bir ahsiyeti vard. Rv
tenkidinde bile ok yumuak ve nezih ifadeler kullanrd. Hadis limleri onun
yumuak ifadelerinin ileri dzeyde tenkit anlamna geldii konusunda
uyarlarda bulunmaktadrlar.
83

 Buhr, sahih hadisleri konularna gre bir araya getiren ilk muhaddistir.
Buharden nce yazlan hadis kitaplar sahih ve sahih olmayan hadisleri bir
arada ierirdi. Buharnin hocas shak b. Rhye sadece sahih hadisleri alan
bir hadis kitabna ihtiya olduunu syledi. Buhar o sralarda grd bir
rya zerine bu ie koyuldu. bnl-Kaysernnin dediine gre Buhr
elindeki btn hadisleri Mebst adn verdii byk bir hadis kitabnda
konularna gre tasnif ederek toplamt. Bunun en salam rivayetlerini
seerek Sahhini meydana getirdi ve dneminin Ahmed b. Hanbel, Yahy b.
Man ve Ali el-Medn gibi byk hadisilerine kontrol ettirdi ve onaylarn
ald. Sonraki yllarda baz limler Sahhin baz hadislerini tenkit etti. bn
Hacer Hedys-sr isimli eserinde btn bu tenkitleri tek tek ele alarak
haksz olduklarn savunur. Buhrnin, kitabna alaca her bir hadisi
yazmadan nce iki rekt nafile namaz kld nakledilir. Kitab vefatndan
yirmi ksr yl nce bitirdi. Bu kitaba iki yz seksen dokuz hocadan 7275
hadis almtr. Bu sayya senetsiz zikrettii muallk hadisler dhil deildir.
Bunlarn iinde tekrarlar vardr. Tekrarlar karlnca drt bin hadis
kalmaktadr. Buhr birden ok konuyu ilgilendiren hadisleri her konuda
tekrarlar. Fakat bu tekrarlar birbirinin tamamen ayn deildir. Genelde
hadisin farkl kanallardan gelen senetleriyle verir. Birok rvsi olmakla
birlikte bize Firebr rivayetiyle ulamtr.

Buhrnin Sahhinin en nemli zellii uzun bb, yani konu balklar atp
buralarda hadislerin deerlendirmesini ve yorumunu yapmas ve kendi
grlerini belirtmesidir. Bu yzden Buhrnin fkh bab balklarndadr sz
mehur olmutur. Bu bab balklarnda konuyu tartrken gnderme yapt
baz hadisleri eserini uzatmamak iin isnadsz olarak verir. nk asl
hadisleri babn iinde vermektedir. te muallk denilen bu isnadsz hadislerin
says 1341 dir. bn Hacer Talikut-Talk isimli kitabnda btn bu muallk
hadislerin senedini bulmu ve gstermitir.

Buhrnin Sahhi slam tarihini birok adan etkilemitir. Bu kitab

salnda bizzat Buhrden doksan bin kiinin okuduu nakledilir. zerine
en ok erh yazlm ve zerinde en ok alma yaplm kitaptr.

Sahhin en ilgin zellii, sevap kazanmak, skntlardan kurtulmak ve

isteklere kavumak amacyla okunmas ve hatmedilmesi eklinde bir
gelenein olumu olmasdr. Bu nedenle Buhrhn denilen ve Buhr
okuyan anlamna gelen bir meslek olumutur. Mustafa Kemalin emriyle ilk
meclisin al vesilesiyle Buhr hatmi yaplmtr.

Buhr, Sahhi dnda yirmi be civarnda kitap yazmtr.

Buharnin Sahhi zerine yaplan almalar iin baknz: Sandk, Kemal,

Sahh-i Buhr zerine Yaplan almalar (1991) Ankara.

Mslim ve el-Cmius-Sahhi

Tam ad Ebul-Hseyn Mslim b. Haccc el-Kueyrdir. 206/821de

Niaburda dodu. On iki yanda Niaburda Muvatta okuyarak hadis
renmeye balad. Daha sonra Mekke, Medine, Badat, Basra, Kfe, Rey ve
Msrda dneminin byk muhaddislerinden hadis okudu. Hocalar arasnda
shak b. Rhuye, Kaneb, Ahmed b. Hanbel, Eb Zra er-Rz vardr. ok
sayda mehur hadisi ondan hadis okudu. Tirmiz, bn Huzeyme, Eb Htim
er-Rz bunlardandr. Kuma ticaretiyle uratnda Bezzz lakabyla anlrd
ve zengindi. Son derece cmert olduundan Niaburun cmerdi diye
anlrd. Hocas Bndr Bu devirde en byk hadis hafzlar drt kiidir:
84

 Bunlar Eb Zra er-Rz, Mslim, Buhr ve Drimdir demitir.

261/875de Niaburda vefat etti.
Mslim, Sahhinin yazmna otuz yalarnda balam, on be senede
tamamlamtr. Tekrarlaryla on iki bin tekrarsz drt bin civarnda hadis
bulunmaktadr. Mslimin Sahhinin en nemli zellii bir hadisin btn
farkl kanallarn bir arada vermesidir. nce en makbul ve salam isnadlar
verir, sonra daha aa derecede olanlar sralar ve deerlendirir. Metinler
ayn ise bunlar tekrar etmez. Bundan amac hem hadislerin birbirini
destekleyerek kuvvet kazandklarn gstermek, hem de uzmanlarn farkl
kanallar bir arada grerek deerlendirme yapmalarna imkn salamaktr.
Baz limler Mslimin Sahhinin Buhrninkinden stn olduu
grndedirler. Bunun gerekesi, Mslimin her halkada en az iki kiinin
naklettii hadisleri alm olmasdr. Dier gerekeleri ise, hocalar hayatta
iken yazm olmas, muallk denen senetsiz hadis saysnn on yedi tane
olmas, sahbe ve tabin szleri iermeyip sadece Hz. Peygamberin
hadislerine yer vermesidir.
Mslimin Sahhi zerinde de bata erhler olmak zere ok sayda
alma yaplmtr.

Tirmiz ve Sneni
Tam ad Eb s Muhammed b. s b. Sevre et-Tirmizdir. 209/824de
Tirmizde dodu. Dneminin nemli hadis merkezlerindeki tannm
hocalardan hadis okudu, nde gelen muhaddislere hocalk yapt. mrnn
sonlarna doru gzlerin kaybetti. 279/892de Tirmizde vefat etti.
Tirmiznin kitab aslnda Cmi tr bir kitaptr. Yni dinin btn
konularna dair hadisleri ierir. Fakat Snen diye de tannmaktadr. Tirmiz,
Cmiini/Snenini yazdktan sonra Hicaz, Irak ve Horasandaki nde gelen
limlere sundu ve beenilerini ald. Kitabn ilim dnyasna Kimin evinde
bu kitap bulunursa orada konuan bir peygamber vardr diyerek sunmutur.
Bundan maksad vnmek deil kitabndaki hadislerin salamln
belirtmektir. Kitabna ald hadislerden ikisi hari tamamnn mamln bih
yani uygulamada delil olmaya uygun olduunu belirtmitir. Cmi drt bin
civarnda hadis ihtiva eder. En nemli zellii her hadisin sonunda hadisin
shhat durumunu, dier kanallarn, o konudaki fakhlerin ve limlerin
grlerini vermesidir. Kitapta tekrarlar yoktur. Kitap bize alt ayr rv
kanalyla ulamtr. Baz tartmalarla birlikte Cmi stnlk sralamasnda
Ktbi- Sittenin nc kitab kabul edilir. Onun her hadisin durumunu
aklamas, bu yeri hak etmesine sebep olmaktadr. Kitabn alt erhi
yaplmtr. bnl-Cevz eserde yirmi uydurma hadis olduunu iddia
etmi, Suyt el-Kavll-hasen isimli eserinde bu iddiay rtmtr.
Tirmiznin eserinde gndermede bulunduu baz hadislerin kaynaklarda
bulunamad grlmtr. Bu durum onun bize kadar ulaamayan
kaynaklardan hadis aktardn gstermektedir. Bu da kitabn nemli bir
ayrcaldr.

Eb Dvud ve Sneni
Tam ad Eb Dvud Sleyman b. Eas b. shak es-Sicistndir. 202/817de
ran Afganistan snr blgesinde dodu. Byk dedesi mrn, Sffn
harbinde Hz. Ali tarafnda savarken vefat etmitir. Zengin bir ileden gelir.
On sekiz yanda kt ve ok uzun yllar sren ilim yolculuunda dnemin
nemli ilim merkezlerinde uzun sreler kald, ou Buhr ve Mslimin de
85

 hocalar olan nde gelen muhaddislerinden hadis okudu. Hocalarnn says

yz civarndadr. Bu seyahatlerinde ileride bn Eb Dvud adyla tannan
byk bir muhaddis olacak olu Abdullah da yanna alarak onun da
yetimesini salad. ok titiz ve kat bir hadis tenkitisiydi. evresindekiler
onun hadis iin yaratldn sylerlerdi. Fkh bilgisinde de otorite idi. Dnya
malna deer vermez, snnete titizlikle uymaya alr, son derece zahidne
yaard. Devlet idarecilerine kar ilmin izzetini korumaya ok dikkat ederdi.
Emr el-Muvaffakn ocuklarna Sneni zel olarak okutmas teklifini
reddetmi, ders halkasnda ders okutmutur. 275/889da Basrada vefat etti.
Sfyn es-Sevrnin kabrinin yanna defnedildi.
yi bir Mslman olmak isteyen kiiye u drt hadis yeter demitir:1-
Ameller niyetlere gredir. 2-Kiinin kendini ilgilendirmeyen yararsz
eylerden uzak durmas iyi Mslman olduunu gsterir. 3-Kii kendi iin
sevdiini kardei iin de sevmedike iyi Mslman olamaz. 4-Hell, haram
bellidir. Bunlarn arasnda iki taraftan hangisine girdii pheli olan eyler
vardr. Bunlardan uzak durun.
Snenini ok sayda hadis arasndan setii drt bin sekiz yz hadisle
oluturmutur. Sneni yazdktan sonra Ahmed b. Hanbele sunduu ve onun
takdirlerini kazand nakledilmektedir. Kitabn tantmak iin Mekkeli
limlere yazd mektubundaki (Risle il ehl-i Mekke) ifadelerine gre,
kitabnda fakihlerin delil olarak kullandklar ahkm hadislerini toplamay
amalamtr. Ksa tutmak iin her konu balnda mmkn olduunca az
hadis verir ve en temel hadislerden bahseder. Kitabna zayf hadisleri de
aldn kendisi syler. Fakat ittifakla terkedilmi hibir hadisi almamtr.
Bunun iki sebebi vardr: 1-Fakihler o hadisi kullandklar iin kitabna
almtr. 2- Ona gre zayf hadis, akl ve kyasla hkm vermekten nce gelir.
Bir konuda zayf hadisten baka delil yoksa zayf hadisle amel edilmelidir.
Yer yer hadislerin shhat durumu, farkl kanallar ve yorumu ile ilgili bilgiler
verir. Fakihler tarafndan ok okunup kullanlan bir kitaptr. Yedi rv
vastasyla bize ulamtr. eitli erhleri yaplmtr.

Nesa ve Sneni
Tam ad Eb Abdurrahmn Ahmed b. uayb b. Ali en-Nesdir. 215/830da
Horasan blgesindeki Nesda dodu. On be yandan itibaren hadis
renmeye balad. Horasan, Irak, Suriyedeki ilim merkezlerinde Ahmed b.
Hanbel, bn Eb eybe, Ebu Htim, Bndr, Fells, Devrak, Eb Yal,
Bezzr gibi drt yz elli hocadan hadis ve ilim ald. Sonra Msra yerleti.
rencileri arasnda olu Abdulkerim, Ebu Avne el-sferyn, Tahav, bn
Hbbn, Tabern, bn Ad, Ukayl gibi ou tannm hadis kitaplarnn
mellifleri bulunur. Msr ve Humusta kadlk yapt. 302de Msrdan ayrld.
Baz kaynaklara gre, 303/915de Filistindeki Remlede vefat etti ve
Kudste defnedildi. Baka bir kaynaa gre ise Mekkede vefat edip oraya
defnedilmitir. badete dkn, gzel giyinen ve devlet adamlarna mesafeli
bir kiilii vard.
Nesnin Ktb-i sitte iinde yer alan Sneni, kendisinin daha nce
yazd 11.770 hadis ieren es-Snenl-kbr isimli eserinden setii 5758
sahih hadisten olumaktadr. Bu kk Snene seilmi, derlenmi anlamna
gelen el-Mcten ismini verdi. Bu daha sonra el-Mcteb diye mehur oldu.
Byk ve Kk Snenlerin her ikisi de baslmtr.

86

 Nesanin bunlar dnda yirmi civarnda daha eseri vardr. Bunlar

genellikle byk Snenin baz blmlerinin mstakil kitap haline
getirilmesinden ibarettir.
Kk Snen hadis kitaplar iinde en az zayf rv ve tenkide urayan
hadis bulunduran kitaplardandr. Drekutn, Nesanin, yaad ada btn
muhaddislerden stn olduunu syler. Zencn, Zeheb ve Takyyddn es-
Sbk onun rvler hakknda arad artlarn Buhr ve Msliminkinden ar
olduu grndedirler. Bu yzden baz limler onu Sahhn denen Buhr
ve Mslimin Sahhlerinden sonra nc sraya koyarlar.
Nesa kitabnda bir hadisin rivayetindeki farklar detaylaryla verir.
Hadislerin sonunda ayr ayr deerlendirme yapmaz. nk o kendi
deerlendirmelerine gre salam hadisleri kitabna almtr. Snen bize
bns-Snn rivayetiyle ulamtr. Telifinden alt asr sonra ilk ve tek erhi
Suyt tarafndan Zehrur-rub adyla yaplmtr.

bnu Mce ve Sneni

Tam ad Eb Abdullah Muhammed b. Yezd el-Kazvndir. 209/824de
Kazvinde dodu. 15-20 yalar arasnda Kazvinli hadisilerden eitim ald.
Daha sonra Kfe, Basra, Vst, Suriye, Badat, Mekke, Medine, Horasan ve
Msrda dnemin nde gelen hadisilerinden hadis okudu. Hocalar arasnda
Osman b. Eb eybe, Bndr, Zheyr b. Harb gibi muhaddisler vardr.
273/877de vefat etmitir.
Sneni 4341 hadis ihtiva eder. Bunlardan bin kadar zayftr.
Ktbi sittenin Trkeye tercmeleri yaplmtr.
Son dnemlerde, Ktbi Sitteye, Muvatta, Drimnin Sneni ve
Ahmed b. Hanbelin Msnedi eklenmek suretiyle meydana gelen dokuz
kitaba Ktb-i tisa denilmektedir. Bu dokuz kitap Wensinckin Con-
cordance denilen hadis indeksinde yer almalar sebebiyle bu ismi almlardr.
Ktb-i Sitteyi saynz, bunlardan hangilerinin sadece sahih hadisleri bir
araya getirme amacyla yazldn belirtiniz.

Tasnif dnemi hadis kitaplar ve yazarlar hakknda daha geni bilgi almak
iin Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisinin u maddelerini
okuyabilirsiniz: Abbsler, Ahmed b. Hanbel, Buhar Muhammed b. smail,
Cmi, Eb Dvd es-Sicistn, Etrf, bn Eb eybe, bn Hiam, bn shak,
bn Mce, bn Vehb, Ktb-i Sitte, Mlik b. Enes, Mamer b. Rid, Mihne,
Mucem, Musannef, Muvatta, Msned, Mstahrec, Mstedrek, Mslim b.
Haccc, Nesa, Mizz Yusuf b. Abdurrahman, Sad b. Mansr, Siyer ve
Mez, Snen.

zet
Tedvin ile tasnif arasndaki fark ayrt edebilmek.
Tedvn hadislerin herhangi bir gruplandrma, snflandrma olmakszn bir
araya getirilip yazya geirilmesi anlamna gelir. Tasnf ise hadislerin rv-
lerine veya konularna gre deiik ekillerde gruplandrlarak kitaplar
meydana getirilmesi anlamna gelir.

87

 Tasnfin amalarn sralayabilmek.

Tasnifin ok sayda amac iinde ne kanlar tanedir: 1-Hadislerin

korunmas. 2- Kulanm kolayl. 3- Snnetin toplumda yaayan bir gelenek
olarak devamnn salanmas.
Deiik tasnif yntemlerine gre yazlm hadis kitaplar trlerini
tanmlayabilmek, bu trlere gre yazlan nemli kitaplar sayabilmek.

Tasnif dneminde yazlan hadis kitaplar hadisleri en temelde iki ana

ynteme gre gruplandrmlardr: Konularna gre, rvlerine gre. Bu iki
tr de kendi iinde tekrar ksmlara ayrlr.
Hadisleri konularna gre gruplandran kitap trleri: 1- Tek bir konudaki
hadisleri toplayan kitaplar 2-Dinin ana konularndan birinde yazlm kitaplar
3-Tartma ve reddiye kitaplar 4- Muvattalar 5- Snenler 6- Cmler 7-
Musanneflerdir.

Hadisleri rvlerine gre gruplandran kitap trleri ise: 1-Msnedler 2-

Mucemler 3- Etrf Kitaplardr.

Tasnif dneminin nemli ve tannm kitaplarnn zelliklerini zetleyebilmek.

Tasnif dneminde yazlp gnmze kadar ulaan nemli hadis kitaplar ve

zellikleri unlardr:
Mamer b. Ridin Cmii ve mam Mlikin Muvatta tasnif srecinin
balarnda ok erken dnemde yazlm olmalar bakmndan nemlidirler.
Ayrca Muvatta slam Tarihi boyunca kalc izler brakm bir kitaptr.

Abdrrezzk ve bn Eb eybenin Musannefleri Hz. Peygamberin

hadisleri yannda ilk neslin limlerinin din konulardaki grlerini
iermeleri bakmndan nemlidirler ve trlerinin en mkemmel rmeklerini
tekil ederler.

Ahmed b. Hanbelin Msnedi, Msnedler iinde gnmze ulam en

geni kitap olmas bakmndan nemlidir.

Ktb-i Sittenin ilk iki kitab olan Buhr ve Mslimin Cmileri kendi
itihatlarna gre dinin btn konular ile ilgili en sahih ve salam hadisleri
toplam olmalar bakmndan nemlidirler. Dier drt kitap ise fkhla ilgili
ahkm hadislerini bir araya getirip bunlar zerinde gemi limlerin
deerlendirmelerini ve kendi grlerini belirtmi olmalar sebebiyle
nemlidirler.

Ad geen kitaplar nemli klan bu temel nemleri ve stnlkleri

yannda daha baka zellikleri de vardr.

Tasnif dnemi kitaplarnn hadis ilmindeki yerlerini, nemlerini katklarn

aklayabilmek.

Tasnif dneminde yazlan kitaplar kendilerinden nce yazlan ve ou

gnmze ulamayan kitaplardan yararlandklar iin onlarn ieriklerini bize
aktarm olmaktadrlar. Bu dnemden sonra gnmze kadar bata hadis
olmak zere ok deiik ilim dallarnda yazlan kitaplara kaynaklk etmiler
ve etmeye devam etmektedirler. Ayrca hadisleri isnd zincirleriyle birlikte
verdikleri ve ayn hadisin birden ok isnadn ierdikleri iin bata Hadis lmi

88

 olmak zere btn ilm aratrmalarda ok nemli veriler iermektedirler.

Sonraki dnemlerin kitaplar bunlara dayanarak hazrlandklarndan onlar
baz katklar salam olsalar da ikinci el kaynaklardr.

Kendimizi Snayalm
1. Musannef trnde yazlm hadis kitaplar ile ilgili aadaki ifadelerden
hangisi dorudur?

a. Sahabe szlerine yer verirler.

b. Hadisleri rvlerine gre sralarlar.

c. Hadisleri kitap yazarnn hocalarna gre sralarlar.

d. Dinin btn konularna yer veriler.

e. Tefsir rivayetlerine yer verirler.

2. Aadakilerden hangisi alel-ebvb hadis kitaplarndan biri deildir?

a. Ricl kitaplar

b. Snenler

c. Belli bir konuda yazlm kitaplar.

d. Siyer kitaplar

e. Mucemler

3. el-Mcteb ismiyle tannan hadis kitab kime aittir?

a. bn Mce

b. Eb Dvud

c. Nesa

d. Drim

e. bn Eb eybe

4. Mez kitaplar hangi konudaki rivayetleri ierir?

a. Ahkm hadisleri

b. Ahlak hadisleri

c. Hz. Peygamberin savalar

d. Hz. Peygamberin mucizeleri

e.Hz. Peygamberin d grnm ve fiziksel zellikleri

89

 5. Aadakilerden hangisi Tasnif dnemi kitaplarnn mterek zel-

liklerinden biri deildir?

a. Daha nceki dnem kitaplarndan yararlanlarak yazlm olmalar

b. Hadisleri isnadlaryla birlikte vermeleri

c. Gnmze ulamam kitaplardan yaptklar alntlarla o kitaplarn
ieriinden en azndan bir ksmnn gnmze tanmasn salam
olmalar
d. Sadece sahih yani salam olan hadisleri bir araya getirmeyi
amalamalar
e. Genel olarak hadislerin farkl senedlerine yer vermeleri veya iaret
etmeleri

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a Yantnz doru deilse Musannefler konusunu yeniden
okuyunuz.
2. e Yantnz doru deilse Rvlerine Gre Tasnif Edilmi Hadis
Kitaplar konusunu yeniden okuyunuz.
3. c Yantnz doru deilse Nes ve Sneni konusunu yeniden
okuyunuz.
4. c Yantnz doru deilse Mez ve Siyer Kitaplar konusunu
yeniden okuyunuz.
5. d Yantnz doru deilse Giri ve Tasnfin Amalar konularn
yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1

Hadisleri deiik ekillerde snflandran kitaplarn yazlmasna temel

ihtiyatan yol amtr: 1-Hadislerin korunmas. 2- Kulanm kolayl. 3-Hz.
Peygamberin snnetinin devamllnn salanmas.

Sra Sizde 2

Her de ahkmla yani fkh konularyla ilgili hadisleri bir araya getirme
amacyla yazlmlardr. Baz istisnalar olsa da arlkl olarak Snenlerde
sadece Hz. Peygamberden gelen hadislere yer verilirken, Muvatta ve
Musanneflerde Hz. Peygamberden gelen hadisler yannda Sahabe ve Tbin
szlerine, grlerine ve uygulamalarna da yer verilir.

Sra Sizde 3
Buhr ve Mslimin el-Cmius-Sahhleri, Tirmiz, Nes, Eb Dvud ve
bn Mcenin Snenleridir. Bunlardan sadece Buhr ve Mslimin
Cmileri sahih hadisleri bir araya getirme amacyla yazlmlardr.

90

 Yararlanlan Kaynaklar
Azam, M. M.(1992) Buhr Muhammed b. sml, DA (Trkiye
Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi) , stanbul, VI, 368-372.
akan, . L. (1993) el-Cmius-Sahh: Tirmiz, DA, stanbul, VII,129-132.
akan, . L. (1985) Hadis Edebiyat, stanbul.
Efendiolu, M. (2006) Musannef: bn Eb eybe , DA, stanbul, XXXI,
237-8.
Hatibolu, . (2003) Mamer b. Rid, DA, stanbul, XXVII, 552-3.
Hatibolu, . (2005) Mucem DA, stanbul, XXX, 345-6.
Hatibolu, . (2006) Msned DA, stanbul, XXXII, 99-101.
Kandemir, Y. (1989) Ahmed b. Hanbel, DA, stanbul, II, 75-80.
Kandemir, Y. (1993) el-Cmius-Sahh: Buhar, el-Cmius-Sahh:
Mslim, DA, stanbul, VII, 114-129.
Kandemir, Y. (1994) Eb Dvd es-Sicistn, DA, stanbul, X, 119-121.
Kandemir, Y. (1995) Etrf, DA, stanbul, XI, 498-9.
Kandemir, Y. (1999) bn Mce DA, stanbul, XX, 161-2.
Kandemir, Y. (2003) Ktb-i Sitte DA, stanbul, XXVII, 6-8.
Kandemir, Y. (2006) Muvatta DA, stanbul, XXXI, 416-8.
Kandemir, Y. (2006) Mslim b. Haccc, DA, stanbul, XXXII, 93-4.
Kandemir, Y. (2006) Msned:Ahmed b. Hanbel, DA, stanbul, XXXII,
104-5.
Kandemir, Y. (2006) Nes, DA, stanbul, XXXII, 563-5.
Koyiit, T. (1977) Hadis Tarihi, Ankara.
zel, A. (2003) Mlik b. Enes, DA, stanbul, XXVII, 506-513.
zpnar, . (2005) Hadis Edebiyatnn Oluumu, Ankara.
Polat, S.- Nazlgl, H.- Doanay, S. (2008). Hadis Aratrma ve Tenkit
Klavuzu, stanbul.
Tokpnar, M. (2006) Musannef: Abdurrezzk DA, stanbul, XXXI,236-7.
Yardm, A. (1999) bn Eb eybe Eb Bekr, DA, stanbul, XIX, 442-3.
Yardm, A. (1984). Hadis I-II, zmir.

91

 Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Temel hadis kaynaklar ile bunlar zerine yaplan almalar arasndaki
fark ayrt edebilecek,
Temel hadis kaynaklar zerine yaplan farkl almalar deerlendire-
bilecek,
Temel hadis kaynaklar zerine yaplan farkl almalarn hadis ilmine
katklarn aklayabilecek,
lk dnemlerden gnmze gelmeyen baz kitaplarda bulunan hadislere
temel hadis kaynaklar zerine yaplan almalarla ulaabilecek,
Hadislerle uydurma haberler ve halk arasnda hadis diye mehur olmu
szlerin arasndaki fark ayrt edebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Sahhayn
Ktb-i sitte
Mstedrek
Mstahrec
Cem, cmi
Zevid

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce;
Metin ierisinde tanm verilmeyen terimler iin birinci nitede nerilen
Hadis Istlahlar Szlklerinden birine bavurunuz.
M. Yaar Kandemirin Ktb-i sitte, (DA, XXVII, 6-7) maddesi ile
smail Ltfi akann Hadis Edebiyat adl kitabndaki tasnif devri sonras
hadis edebiyat blmn inceleyiniz.

92

 Temel Hadis Kaynaklar

zerine Yaplan
almalar
GR
nceki nitede hicr ikinci ve nc asrlarda yazlan temel hadis
kaynaklarn grmtk. Temel hadis kaynaklarnn nemli lde telif
edilmesi, hadis rivyetinin de sona ermesi sonucunu dourmutu. Bu
dnemden sonra hadis ilmiyle ilgili yazlan kitaplarn byk ounluu temel
hadis kaynaklarn esas alan almalar olmutur. Dolaysyla bundan sonra
telif edilen eserlerin en belirgin zellii temel hadis kaynaklarn esas
almalar, onlara dayanarak yaplm olmalardr.

Sadece sahih hadisleri bir eserde toplama faaliyeti ilk defa nc asrda
Buhr ve Mslim tarafndan balatlmt. Buhr eserinin ismindeki el-
muhtasar ifadesiyle sahih hadislerin tamamn bir araya getirmediini
belirtmekteydi. Mslim de bu hususu eserinde aka ifade etmekteydi.
Dolaysyla Buhr ve Mslimin el-Cmius-sahhleri sahih hadislerin
tamamn ihtiva etmemekteydi. Bu durum onlarn eserlerinde bulunmad
halde sahih olan hadisleri bir araya getirme ihtiyacn dourmaktayd. Sz
konusu eserleri esas alan mstedrek tr eserler bu ihtiyac karlamak
amacyla telif edildi.

En az rvi zinciriyle (l isnad) hadis elde etme anlay temel hadis

kaynaklarnn telifinden sonra da devam etmekteydi. Ayrca ilk dnemde telif
edilen eserlerde bulunan hadisleri farkl isnadlarla glendirmek de nemli
bir hizmet olarak grlmekteydi. Mstahrec tr eserler temel hadis
kaynaklarndaki hadisleri l isnadla elde etmek ve onlar daha gl klmak
amacnn gerekletirmek iin hazrlandlar.

Tm hadisleri birlikte grmek ve deerlendirmek bylece onlardan daha

ok istifade etmek arzusu temel hadis kaynaklarn bir araya getiren
eserlerin yazlmasna yol at.

Aada ifade edildii zere yaklak beinci yzyldan itibaren Ktb-i

sitte denilen alt kitap, hadis almalarnn merkezini oluturmaya balad.
Ktbi sitte dndaki eserlerden daha kolaylkla istifade etme ve bu eserlerde
olup, ktb-i sittede olmayan hadislerin bir araya toplanmas ihtiyac Zevid
tr almalarn ortaya kmasna yol at. Zevidin tanm ileride
yaplacaktr.

Temel hadis kaynaklar sadece hadisleri toplayan eserler deildi. Bu

kitaplarn mellifleri eserlerini yazarken dnemlerinin temel meselelerine
93

 are aramaya da almaktayd. Onlar eserlerine koyduklar blm ve bab

(alt) balklarnda ayn zamanda zm nerilerini sunmaktayd. Zamanla bir
taraftan Hz. Peygamber, dier taraftan onun hadislerini kitaplarda toplayan
melliflerin ortamndan uzaklalmas sonucu, hadislerin ve hadis kitab
yazarlarnn aklamalarn anlama gl artmaktayd. Temel hadis
kaynaklar zerine yaplan erh almalar bu gl ortadan kaldrmay
amalamaktayd. Aada sz konusu edilecek erh tr eserler temel hadis
kaynaklarnn daha iyi anlalmasn, onlardan istifade etmeyi kolaylatran
almalardr.
lk dnemlerde bata hadis kitaplar olmak zere dini metinleri
ezberlemek ilm bir gelenekti. Dolaysyla slm limleri istedikleri bilgiye
ksa zamanda ulaabiliyorlard. Bu gelenein zayflamas ve hadislerin
kitaplardan aranmas uygulamasnn yaygnlamas zerine kaynaklardaki
hadislere ulamak zorlamt. Etraf tr eserler bu gl ortadan
kaldrmak hadislere daha kolay ulamak amacyla telif edilmilerdi.
Hadisin dindeki konum ve nemi bata akaid ve fkh olmak zere birok
ilim tarafndan delil olarak kullanlmasn gerekli klmt. Ancak rivyet
dneminden uzaklatka sz konusu ilimlerde isnad kullanm azalm
hadislerin kaynaklarna iaret etme gelenei terk edilmiti. Bu durum farkl
konularda yazlan eserlerde bulunan hadislerin kaynan gsterme ihtiyacn
ortaya kard. Aada zikredilecek tahric tr eserler bu amala telif edildi.
Yukarda iaret edildii zere sahih hadislerin tamamn bir araya getiren
kitap telif edilmemiti. stelik Buhr ve Mslimin el-Cmius-
sahhlerinden ancak uzmanlar istifade edebilmekteydi. Dolaysyla
Mslmanlarn hadis bilgisi sadece sahih hadislere dayanmamaktayd. Onlar
sahih, zayf hatta uydurma haberleri birbirinden ayramamaktayd. Bu durum
Mslmanlarn genelini dikkate alan ve sahih hadisleri ihtiva eden
kitaplara olan ihtiyac artrmaktayd. Aada sz konusu edilecek olan
Riyzs-salihn ve benzeri eserler bu amala kaleme alnd. Ayrca halk
arasnda hadis diye yaylm szlerin sahih olup olmadklarn ortaya koyan
eserler de ayn amac tamaktayd.
Sz edilen temel hadis kaynaklarndan Buhr ve Mslimin el-Cmius-
sahhleri Sahhayn ismiyle anlmaktayd. Sz konusu eserlerden bir ksm ise
zamanla ktb-i erbaa, ktb-i hamse ve ktb-i sitte gibi kavramlarla
anlmaya balamt. Nitekim Eb Dvd, Tirmiz, bn Mce ve Nesnin
Snenleri Ktb-i erbaa (drt temel kaynak); Buhr ve Mslimin el-
Cmius-sahhleri ile, Eb Dvd, Tirmiz, ve Nesnin Snenleri Ktb-i
hamse veya Usl-i hamse (be temel kaynak); Bu be esere bn Mcenin
Sneninin eklenmesiyle meydana gelen alt kitap ise Ktb-i sitte
kavramlaryla anlmaktayd.
Sz konusu eserler zamanla ilim dnyasnda daha ok n plana km ve
otorite kazanmlard. Nitekim bn Mende (. 395/1004) rivyet ettii baz
hadislerin ardndan bunlarn Buhr ve Mslimin eserlerinde de bulunduu
aklamasn yapmaktayd. Bylece onlarn hadis konusunda otorite
olduklarna ilk iaret eden lim olmutu. Buhr, hicr drdnc asrn ikinci
yarsndan itibaren daha ok dikkatleri ekmeye balam ve nemli oranda
olumlu yaklamlara ksmen olumsuz tenkitlere de maruz kalmtr. Tespit
edilebildii kadaryla Buhr ve Mslimin Sahihlerinin slm dnyasnda
hretinden ilk defa bahseden ise Hkim en-Nsbr (. 405/1014) olmutur.
bnl-Kaysernnin (. 507/1113) urtl-eimmetis-sitte, Hzimnin
(. 584/1188) ise urtl-eimmetil-hamse adl rislelerini telif etmeleri
94

 Ktb-i sittenin altnc asrda kazand gveni gstermekteydi. Nitekim

bnl-Kaysern sz konusu risleyi, baz kimselerin Ktb-i sitte
melliflerinin hadisleri eserlerine almak iin esas aldklar artlar sormalar
zerine yazdn sylemektedir. Bu durum alt temel hadis kaynann belirli
bir yaygnlk ve hret kazanma srecinde olduuna iaret etmekteydi. Onun
sz konusu rislesini yazmasyla birlikte temel hadis kaynaklar arasnda
Buhr ve Mslimin Sahihleri ilk iki sradaki yerlerini pekitirmi, onlarla
birlikte zikredilen drt Snenin otorite kazanma srecini de hzlandrmt.
Hicr yedinci asrda bns-Salahtan (. 643/1245) sonra altnc kitap olarak
bn Mce veya Drimnin Snenini tercihte ihtilaf bulunmaktayd. Ancak
alt temel hadis kitabnn (el-Ktbs-sitte) dierlerinden daha stn kabul
edilmesi anlay yerlemiti. Nitekim bir asr sonra Mizz (. 741/1341)
Ktb-i sittenin her biri iin ehline malum olan bir stnl vardr. Bu
kitaplar insanlar arasnda mehur olmu ve slm beldelerinde yaylmtr
demekteydi. Meslekten olmayan bn Haldun (. 808/1405) El-
mmehtul-hamse tabiriyle be temel hadis kitabnn stnlne iaret
etmekteydi. Bu aklama da sz konusu kitaplarn otoritelerinin hicr
sekizinci asrdan itibaren slm dnyasnda yaygn olarak kabul edildiini
gstermektedir. ah Veliyyullah ed-Dihlev (. 1176/1762) temel hadis
kaynaklarnn otorite kazanmalarnda shhat ve hretin belirleyici olduuna
dikkat ekmektedir. O, yukarda bahsedilen iki zellik asndan birinci
sraya el-Muvatta ile Sahhayn yerletirmitir. Dier hadis kaynaklarndan
daha stn kabul edilen Ktb-i sitteyi zamanla es-Shhus-sitte: alt
sahih kitap eklinde sahih hadis kaynaklar olarak isimlendirenler de
olmutur. Nitekim Sddk Hasan Han (. 1307/1980) Ktb-i sitte hakknda
yazd eserine el-Htta f zikris- Shhis-sitte ismini vermitir.
Hicr drdnc ve beinci asrlarda baz limler Buhr ve Mslimin
rvileri hakknda mstakil eserler yazmlard. Bir ksm lim Buhr ve
Mslimin Sahihleri zerine mstedrek ve mstahrec telif etmilerdi.
Sahhayndaki hadisleri bir araya toplayan almalar ayrca Buhr ve
Mslimin el-Cmius-sahhlerindeki hadislerin fihristi mahiyetindeki etrf
tr eserler kaleme alnmt. Buhr ve Mslimin Sahihleri Drekutn, bn
Hazm (. 456/1063) gibi limler tarafndan ise eletirilmiti. Bu bilgiler
Buhr ve Mslimin Sahihlerinin slm dnyasnda drt ve beinci asrlarda
dier hadis kitaplarndan daha ok deer kazanp n plana ktklarn
gstermekteydi.
Yazlmalarnn zerinden yaklak bir asr gemeden temel hadis
kitaplarn esas alan farkl almalar balamt. Aada grlecei zere
genellikle bu almalar bata Sahhayn olmak zere ktb-i sitte zerine
yaplmtr. Bu sebeple bu devre Ktb-i sitte zerine Yaplan almalar
Dnemi olarak da isimlendirilebilir.
Temel hadis kaynaklarndan Buhr ve Mslimin el-Cmius-sahhlerinin
otorite kazanmalarnn sebeplerini gzden geirin ve dier kitaplarla farklarn
aratrnz.

Bu dnemde temel hadis kaynaklarn tamamlayan, bir araya getiren

(cem), birbiriyle mukayese eden (zavid), onlar aklayan (erh) ve hadisin
kaynan gsteren (tahrc) eserler yazlmtr. Ayrca zellikle Ktb-i sitte
rvilerini inceleyen kitaplar kaleme alnmtr. Bunlarn dnda zhd ve
ahlk, fedil, terib ve terhb ile mevz hadislerle ilgili mstakil eserler de
telif edilmitir.

95

 TAMAMLAYICI ESERLER
Bu tr eserler temel hadis kaynaklarn esas alarak onlarda bulunmayan
hadisleri toplamaktadr. Bunlar mstedrek ve mstahrec olarak isimlen-
dirilmektedir. Bunlar temel hadis kaynaklarn tamamlayc mahiyette yazlan
eserlerdir.

Mstedrek Tr Eserler
Mstedrek ( )Arapada ek, ilave, tamamlama, dzeltme gibi
anlamlara gelir. Mstedrek tr eserler, nceki dnemdeki bir mellifin
artlarna uyduu halde kitabna almad hadisleri toplamak suretiyle onun
eksikliklerini tamamlayan kitaplardr. Mstedrekler esas aldklar eserin
sistemine gre telif edilirler. Dolaysyla mstedrekler konu esasl kitaplardr.
Ancak eserleri esas alnan ilk dnem limleri genellikle hadisleri hangi
artlara gre topladklarn ifade etmemilerdir. Esas alnan eserin artlarn
tespit, mstedrek mellifi tarafndan yaplmaktadr. Bu hususta mstedrek
mellifinin isabet etme ve yanlma ihtimali her zaman mevcuttur. Dolaysyla
mstedreklerin esas alnan eseri btnyle tamamlad dnlmemelidir.

Mstedrek ales-Sahhayn
Bu trn en tannm almas Hkim en-Nsbrnin (. 405/1014) el-
Mstedrek ales-Sahhayn isimli eseridir. Hkim en-Nsbr bu eserinde
Sahhaynda yer almamakla birlikte ikisinin ya da ikisinden birinin artlarna
uyan hadisleri toplamaya almtr. Eser Sahhaynin mterek planna gre
tertip edilmi, Kitbl-mn ile balayp Kitbl-ehvl ile sona eren elli
iki kitaptan olumutur. Eserde sahbe ve tbin grleriyle birlikte 8803
rivyet mevcuttur. Hkim en-Nsbr el-Mstedrekte hadisleri grup
halinde zikreder:

1. Buhr ve Mslimin ikisinin birlikte artlarna uygun olan veya

onlardan sadece birinin artna uygun olup da kitaplarnda
zikretmedikleri hadisler.

2. Buhr ve Mslimin ikisinin veya yalnzca birinin artna uygun

olmasa da Hkim en-Nsbrye gre sahih olan hadisler. O bu
hadisleri isnad salam ( ) diye ifade eder.

3. Hkim en-Nsbrye gre sahih olmayp bu duruma iaret etmek

amacyla zikrettii hadisler.

Hkim en-Nsbr hadislerin shhatn tespitte titiz davranmayan bir lim

olarak kabul edilir. Dolaysyla el-Mstedrekte bulunan hadislerin tamam
sahih deildir. Zeheb (. 748/1347) Telhsl-Mstedrek adn verdii
eserinde el-Mstedrekteki hadislerin salamlk derecesini gzden germitir.
Onun tespitine gre eserde bulunan hadislerin yars sahih, geri kalan ise
zayf, mnker ve mevz rivyetlerdir. Dolaysyla Zehebnin bu almas
dikkate alnmadan el-Mstedrekin tek bana kullanlmasnn isabetli
olmayaca genel kabul grmtr.

96

 Drekutnnin (. 385/995) el-lzmt ales-Sahhayn isimli eseri de

Sahhaynda yer almayan yetmi hadisi bir araya getiren mstedrek tr bir
almadr.

Mstahrec Tr Eserler
Mstahrec (), daha nce telif edilen herhangi bir hadis kitabnda
bulunan hadisleri, teker teker ele alarak kitap sahibinin senedinden baka bir
senedle rivyet etmek suretiyle meydana getirilen hadis kitabdr.
Mstahrecler, esas aldklar eserdeki rivyetleri, baka isnadlarn tespit
etmek suretiyle kuvvetlendiren almalardr. Esas alnan mellifin rivyet
ettii hadislerin lafzlaryla mstahrec yazarnn rivyet ettii hadislerin
lafzlarnda ve mnasnda mutlak uygunluk art deildir. Genellikle sz
konusu iki eserdeki hadisler arasnda lafz farkllklarnn olduu grlr. Bu
tr almalarn IV ve V. (X-XI.) yzyllarda yapld grlmektedir. Eb
Avne el-sferynnin (. 316/929) el-Msnedl-muhrec al kitbi Mslim
b. Haccc ile Eb Nuaym el-sfahnnin (. 430/1039) el-Msnedl-
mstahrec al Sahhil-mm Mslimi en tannm mstahreclerdir.
Mstahrec tr eserlerin hadisler asndan salad nemli faydalar
bulunmaktadr. Bunlar aadaki ekilde zetlenebilir:
1. Her hangi bir hadis kitabndaki hadislerin Mstahrec mellifi
tarafndan farkl isnadlar tespit edildiinden dolay asl kitap ve
iindeki hadisler kuvvet kazanr ve rivyete olan gven artar.
2. Mstahrec mellifi tarafndan hadisler farkl lafzlarla da rivyet
edilecei iin asl mellifin rivyetindeki eksiklikler ve hatalar
ortaya kar.
3. Mstahrec mellifinin farkl rivyetiyle esas alnan eserdeki hadisin
metin veya senedine yaplan ilaveler (mdrec veya gvenilir rvinin
ilave ettii ksmlar) tespit edilir.
4. Esas alnan eserde kusurlu (illetli) rivyet edilen herhangi bir hadis,
mstahrec mellifinin farkl rivyetiyle bu illetten kurtarlm olur.
Mstedrek ve mstahrec tr eserler arasndaki farklar aratrnz.

DERLEME NTELNDEK ALIMALAR

Bu dnemde temel hadis kaynaklar zerine yaplan almalardan bir bakas
temel hadis kaynaklarn bir araya getiren eserlerdir. Bu alma tr, Buhr
ve Mslimin Sahhlerini bir araya getirmekle balamtr. Daha sonra
Ktb-i sitte ve hatta btn hadis kaynaklarndaki hadisleri bir araya
getirmeye kadar uzanmtr. Bu tr eserler genellikle bir araya getirme
anlamna gelen cem veya cmi baln tamaktadr.

Sahhayn Bir Araya Getiren almalar

Bu tr eserlerde Sahhayn denilen Buhr ve Mslimin Cmilerindeki
hadisler ya senedleri olmakszn alfabetik ekilde veya sahb rvilerine gre
msned tertibinde bir araya getirilmitir.

97

 Sahhayn bir araya getiren 10 kadar eser bulunmaktadr. Bunlar arasnda

sadece Humeydnin el-Cem beynes-Sahhayn rvilere gre tertip
edilmitir. Humeyd eserin tertibinde sahbleri fazilet derecelerine gre
sralam ve rivyet ettikleri hadisleri zikretmitir. Dier eserler ise konu
esasl telif edilmitir.
Buhr ve Mslimin el-Cmius-sahhlerindeki hadisleri bir araya
toplayan eserlerin ilk rnei Cevzakye (. 388/998) aittir. Onun eseri el-
Cem beynes-Sahhayn baln tamaktadr. Bu dnemde tertip edilen
dier iki cem eseri, Berknnin (. 425/1034) el-Msnedi ile Humeydnin
(. 488/1095) el-Cem beynes-Sahhayndr.

Ktb-i Sitteyi ve Dier Baz Kaynaklar Bir Araya Getiren

almalar

el-Cem beynel-uslis-sitte
bn Mcenin Sneni yerine mam Mlikin el-Muvattan koyarak Ktb-i
sittenin hadislerini ilk defa bir araya toplayan lim Rezn b. Muaviye (.
535/1140) olmutur. O el-Cem beynel-uslis-sitte adl almasnda sz
konusu alt kitaptaki hadisleri bir araya getirmitir.

Cmiul-usl li ehdsir-Resl
Reznin hadisleri yerli yerine koymadn dnen Mecdddin bnl-Esr
(. 606/1209) onu Cmiul-usl li ehdsir-Resl adyla yeniden d-
zenlemitir. Mellif, sahb rvi dnda senedleri tmyle kaldrmtr. Hadis
metinlerinin bana Sahhayn, Muvatta, Tirmiz, Eb Dvd ve Nes
srasyla melliflerin isim ve eserlerine en ok dellet edecek harflerden
setii ksaltmalar konulmutur. Mellif, hadislerin metinlerini daha ok
Buhr ve Mslimden vermitir. Ancak teki kaynaklarda nemli farkllklar
varsa onu da ayrca kaydetmitir. Eserde ounlukla merfu ve mevkf
hadisler bulunmaktadr. Tbin ve daha sonraki limlerin grleri ise ndir
olarak zikredilir. Genellikle hadisler ilgili olduklar konularda zikredilmi ve
tekrardan kanlmtr. Cmiul-usl li ehdsir-Reslde blm (kitab)
isimleri alfabetik olarak sralanmtr. Mellif hadis metinlerinde geen garb
kelimeleri aklamtr. Abdulkdir el-Arnat nerine gre Cmiul-uslde
9523 hadis bulunmaktadr. Eser bnd-Deyba (. 944/1537) tarafndan
Teysrul-vusl il Cmiul-usl adyla ihtisar edilmitir.
Cmiul-usl Kemal Sandk, Teysrul-vusl ise Hadis Ansiklopedisi:
Ktb-i sitte adyla brahim Canan tarafndan Trkeye evirilmi ve erh
edilmitir.

Mesbhus-snne
Tespit edilebildii kadaryla Ktb-i sitte ve dier temel hadis kaynaklarn
esas alarak hadis kitab derleyen ilk lim Beav nisbesiyle tannan Hseyin
b. Mesd (. 516/1122) olmutur. O, Mesbhus-snne isimli eserini bata
Ktb-i sitte olmak zere Drimnin es-Snen, Mlikin el-Muvatta,
finin el-Msned, Drekutnnin es-Snen, ve Beyhaknin uabl-mn
adl eserlerinden derleyerek meydana getirmitir. Eserde sadece sahb rvi
veya ndiren tbi zikredilmi bylece hadis ilminde ilk defa hadislerin
isnadlar terkedilmitir.
98

 Mesbhus-snne hadislerin isnadnda sadece sahbyi zikredip dier

ravlerin terk edildii ilk eserdir. Daha sonra telif edilen derleme hadis
kitaplarnda da bu yntemi uygulanmtr.

Begav, Buhr ve Mslimin el-Cmius-sahhlerinden birinde veya her

ikisinde bulunan hadisleri sahih, Eb Dvd, Tirmiz ve dier hadis
kitaplarndan ald hadisleri ise hasen olarak nitelemitir. Az saydaki zayf
hadislerin durumuna da iaret edilmitir. Ancak Begavnin bu ayrm kabul
grmemitir. Snen melliflerinin eserlerinde hasen hadis dnda sahih ve
zayf hadislerin de bulunduu gerekesiyle tenkit edilmitir. Eserde
Sahhayndan 2434, dier hadis kitaplarndan ise 2050 hadis bulunmaktadr.
Mesbhus-snne slm dnyasnda byk hret kazanm ve zerine
krktan fazla erh yazlmtr. Bunlar arasnda en tannm Hatb et-Tebriz
diye tannan Muhammed b. Abdillahn (. 737/1336) Miktl-
Mesbhidir. Hatb et-Tebriz bu eserinde Begavnin sahih ve hasen diye
ikiye ayrd hadisleri yeniden dzenlemitir. Onun hadisleri seme artlarn
dikkate alarak esere nc bir blm daha eklemitir. Birinci blm
Begavnin shah dedii hadisleri ihtiva etmektedir. Bunlar, Buhr ve
Mslimin birlikte veya ayr ayr kitaplarnda ald hadislerdir. kinci blm
Begavnin hsan dedii hasen hadislerden meydana gelmektedir. nc
blm ise, konuyla ilgili olduu halde Begav tarafndan Mesbhe
alnmayan Hatb et-Tebriznin yapt ilvelerden meydana gelmektedir.
Mellif Begavnin kapal brakt yerleri aklam ve hadislerin rvilerini
zikretmitir. Hatb et-Tebriznin eserin her blmne ilave ettii
hadislerin says 1511dir. Hatb et-Tebriznin eseri zerinde de birok
alma yaplmtr. Miktl-Mesbh hakkndaki en nemli alma ise Ali
el-Krnin Mirktl-mefth adl eseridir. Ali el-Kr mkerrer rivyetleri
karm, hadisleri senedleriyle birlikte kaydetmitir. O, hadislerin merf
veya mevkf olduklarn belirtmi, muhtasar rivyetlerin tamamn
zikretmitir. Hatb et-Tebriznin garb yahut zayf olarak niteledii
rivyetleri yeniden deerlendirmitir. Begavnin Mesbhus-snnesi ve
onun erhleri olan Miktl-Mesbh ve Mirktl-mefthin farkl basklar
bulunmaktadr.

Cemul-cevmi ve el-Cmius-sar
Syt (. 911/1505) nce bata Ktb-i sitte olmak zere yetmi bir hadis
kitabndaki btn hadisleri bir araya getirmek zere Cemul-cevmini daha
sonra da el-Cmius-sar isimli eserini telif etmitir.
Cemul-cevmi Sytnin btn hadisleri toplamak zere kaleme ald
eserdir. Fakat bu eseri tamamlayamadan vefat etmitir. Cmiul-Kebr diye
de anlr. ki blm halinde tertip edilen eserin birinci blmnde kavl
hadisler alfabetik olarak sralanmaktadr. kinci blmde ise fil veya kavl-
fiil hadisler bulunmaktadr. Bu ksm aere-i mbeereden balamak zere
dier sahblerin adna gre alfabetiktir. Her hadisten sonra onu rivyet eden
sahblerin adlar verilmektedir. Eserin kaynaklarnn bir ksm gnmze
ulamamtr. Bu sebeple Cemul-cevmi ayn zamanda byk bir kltr
mirasn btnyle kaybolmaktan kurtarmtr. Sytnin amac ulaabildii
btn hadisleri toplamak olduu iin eserde birok zayf, hatta mevz
rivyetler de bulunmaktadr. Mecmaul-buhsil-slmiyye (Ezher) tarafndan
kurulan kiilik bir komisyon tarafndan nerine balanm IV. Cildi
1992de yaymlanmtr.

99

 el-Cmius-sar min hadsil-berin-nezr Sytnin tamamlayamad

Cemul-cevmi adl kitabndan ksa hadisleri semek suretiyle meydana
getirdii bir eit muhtasardr. Cmius-sar alfabetik olup hadisler
genellikle kelimenin ilk harfine gre sralanmtr. Hadislerin isnad
zikredilmemitir. Eser genellikle bir veya birka cmlelik ksa hadislerden
meydana gelmektedir. Eserde ahkm hadisleri yok denecek kadar azdr.
Hadislerin kimler tarafndan rivyet edildii ve hangi kaynaklarda yer ald,
hadislerin sonuna konan rumuzlarla belirtilmitir. Hadislerin sahih, hasen ve
zayf olduuna da rumuzlarla iaret edilmitir. el-Cmius-sarin ihtiva
ettii hadisler Sytye gre genelde sahh ve hasen olmakla birlikte
zayflar da vardr. Baz limlere gre ise eserde mevz rivyetler de
bulunmaktadr. Son yaplan aratrmalarda 6469 hadisin ok zayf ve mevz
olduu tespit edilmitir. Eserdeki hadis says hakknda farkl rakamlar
verilmekle birlikte son yaplan aratrmalarda 10.010 hadis bulunduu ortaya
konulmutur. Syt daha sonra 4440 hadis ilve ederek eserine Ziydetl-
Cmi adyla bir zeyl yani ek yazmtr.

Kenzl-umml
Kenzl-umml Ali el-Mttak el-Hindnin (. 975/1567) Sytye ait sz
konusu iki eseri ile Ziydetl-Cmi adl zeylindeki rivyetleri fkh
konularna gre alfabetik olarak dzenledii hadis kitabdr. Eserin tam ad
Kenzl-umml f snenil-akvl vel-efldir. Herhangi bir konudaki
hadislere topluca ulamak isteyenler iin kolaylk salayan kitapta rumuzlarla
hadislerin kayna belirtilmitir. Eserde sened zikredilmemi sadece sahb
rvisine yer verilmitir. Sytnin deerlendirmeleri ve shhat durumuyla
ilgili bilgileri kaydedilmitir. Eserde 46.624 hadis bulunmaktadr. Ali
Muttak el-Hind daha sonra eserin kullanmnda ortaya kan baz glkleri
gidermek, eseri tekrarlardan kurtarmak amacyla Mntehab Kenzil-umml
f snenil-akvl vel-eflini kaleme almtr. Kenzl-umml ve Mntehab
Kenzil-ummlin farkl basklar bulunmaktadr.

Cemul-fevid
Cemul-fevid Rdn diye tannan Muhammed b. Muhammed el-
Maribnin (. 1094/1683) bnl-Esrin Cmiul-usl ile Heysemnin
Mecmauz-zevidine bn Mce ve Drimnin es-Snenlerini ilve etmek
suretiyle on drt temel hadis kitabndaki hadisleri bir araya getirdii eserdir.
Eserde hadislerin isnadlar kaldrlm, tekrarlar nemli lde ayklanmtr.
Eserin tam ad Cemul-fevid min Cmiil-usl ve Mecmaiz-zeviddir.
Eserde 10.131 rivyet bulunmaktadr. Mecmaiz-zeviddeki zayf ve
uydurma rivyetler bu kitapta yer almamtr. Eser Naim Erdoan tarafndan
Byk Hadis Klliyt adyla Trkeye tercme edilmitir.
Buhr ve Mslimin el-Cmius-sahhlerindeki cmi kelimesi ile temel hadis
kaynaklarn bir araya getiren eserlerin isimlerinde yer alan cmi
kelimelerinin anlam farkllklarn belirtiniz.

MUKAYESEL ALIMALAR
Zevid Kitaplar
Herhangi bir hadis kitabnn bir baka hadis eseri veya eserleriyle
karlatrlp birincisinin ikincisinden fazla olarak ihtiva ettii hadisleri bir
100

 araya getiren eserlere zevid kitaplar denilmektedir. Zevid tr eserlerde

genellikle msned ve mucemler gibi hadis aramann zor olduu kitaplarn
zevidleri tespit edilmektedir. Ancak baz zevid mellifleri bunlarn
dndaki eserlerin zevidlerini de tespit etmilerdir.
Zevidler konularna gre tasnif edilmi eserlerdir. Zevid mellifleri
almalarna esas aldklar eserlerdeki rivyetleri hibir ayrma tbi
tutmazlar. Dolaysyla bu eserlerde merf, mevkuf ve makt hadisler
bulunduu gibi sahih, hasen, zayf ve mevz rivyetler de yer almaktadr.
Zevid kitaplarnn esas aldklar eserlerde, muteber hadis kaynaklarnda pek
rastlanmayan birok garip ve ilgi ekici bilgiler mevcuttur. Ancak zevid
mellifleri genellikle eserlerinde zikrettikleri hadislerin shhat durumlar ve
rvileri hakknda bilgi verdikleri iin, zayf ve mevz rivyetler hakknda da
bilgi vermektedirler. Zevide esas olan eserlerin tamam senedli hadisler
ihtiva etmektedir. Zevid mellifleri senedsiz eserlere rabet etmemilerdir.
Zevdin tespitinde genellikle Ktb-i sitte esas alnmtr. Yani zevidini
yaptklar kitaplarn Ktbi sittede olmayan hadislerini bir araya getirerek
bir nevi Ktb-i siteye ek ve onlar tamamlayc nitelikte eserler meydana
getirmeyi amalamlardr. Bu tr alma VIII. (XIV.) asrn ortalarndan
balayarak IX. (XV.) yzyln sonuna kadar srmtr. Tespit edilebildii
kadaryla ilk zevid kitaplar Mooltay b. Kl (. 762/1361) ve bnl-
Mlakkn (. 804/1401) tarafndan hicr sekizinci asrda telif edilmitir.
Zevid tr eserlerin en tannmlar Heysem, Bsr ve bn Hacerin
eserleridir.

Mecmauz- zevid
Bu trn en tannm eseri Heysem nisbesiyle tannan Ali b. Eb Bekrin (.
807/1404) Mecmauz- zevid ve menbaul-fevid adl kitabdr. Heysem bu
eserinde Ahmed b. Hanbel, Eb Yal el-Mevsl ve Bezzrn Msnedleri
ile Tabernnin Muceminin Ktb-i sittede bulunmayan hadislerini bir
araya getirmitir. Senedlerde sahbler dndaki rviler zikredilmemitir.
Eser krk drt kitab, 3642 bab ve 18.776 hadis ihtiva etmektedir. Eserde
merf, mevkuf ve makt rivyetler yer almaktadr. Heysem, rivyetleri
sahih-zayf ayrm yapmadan kaynaklardan olduu gibi almtr. Dolaysyla
eserde sahih, hasen, zayf hatta mevz hadisler bulunmaktadr. Ancak
Heysem sahb dndaki rviler hakknda cerh ve tadil asndan ayrntl
bilgi vererek rivyetlerin salamlk derecesini ortaya koymaya almtr.
Rivyetlerin hangi kaynaktan alndna da iaret edilmitir. Heysem, bazen
hadisin tamamn deil bir ksmn vermekte, bazen bir hadisi kitabn birka
yerinde zikretmektedir. Mecmauz- zevid be kitabn Ktb-i sittede yer
almayan hadisleri bir arada grme kolayl salamaktadr.
Heysemnin bunun dnda, bn Mcenin es-Sneni, Hris b. Eb
smenin (. 282/896) Msnedi, Tabernnin iki Muceminde bulunup
Ktb-i sittede yer almayan hadisleri bir araya getirdii zevidi ile bn
Hibbnn Sahihinde bulunup Sahhaynda yer almayan 2647 hadisi ihtiva
eden Mevridz-zamn il zevidi bn Hibbn isimli eseri de
bulunmaktadr.

thfl-hyere
Bsr nisbesiyle tannan Msrl muhaddis Ahmed b. Eb Bekirin (.
840/1436) thfs-sdetil-mehere adyla da tannan thfl-hyere bi
101

 zevidil-mesndil-aere isimli kitabnda on msnedin zevidini yapmtr.

Bunlar, Eb Dvd et-Taylis, Msedded, Humeyd, bn Eb mer, shak b.
Rhye, Ahmed b. Meni, bn Eb eybe, Abd b. Humeyd, Hris b. Eb
sme ve Eb Yal el-Mevslnin Msnedlerinde olup Ktb-i sittede
bulunmayan hadisleri bir araya getiren bir eserdir.
Bsr bundan baka, bn Mcenin es-Sneninde bulunduu halde
Ktb-i hamsede yer almayan hadisleri Misbhuz-zcce f zevidi bn
Mce isimli eserinde bir araya getirmitir. Fevidl-mntek li-zevidil-
Beyhak isimli eserinde ise Beyhaknin es-Snenl-kbrsnda olup Ktb-
i sittede bulunmayan hadisleri bir araya getirmitir.

el-Metlibl-liye
bn Hacer el-Askalnnin (. 852/1449) el-Metlibl-liye bi- zevidil-
mesndis-semniye isimli eseri de gnmze ulaan nemli ze-
vidlerdendir. bn Hacer bu eserinde Eb Dvd et-Taylis, Msedded,
Humeyd, bn Eb mer, shak b. Rhye, Ahmed b. Meni, bn Eb eybe,
Abd b. Humeyd, Hris b. Eb sme ve Eb Yal el-Mevslnin
Msnedlerinde bulunduu halde Ktb-i sitte ile Ahmed b. Hanbelin
Msnedinde yer almayan 4702 hadisi bir araya getirmitir. Eser konulara
gre tertip edilmitir. bn Hacer, hadislerin shhat durumu ve senedleri
hakknda da bilgiler vermektedir. el-Metlibl-liyenin esas ald
eserlerin bir ksm gnmze gelmemitir. Bu durum eserin deerini
artrmaktadr.
Zevid tr eserlerin hadisler asndan salad nemli faydalar
bulunmaktadr. Bunlar aadaki ekilde zetlenebilir:
1. Ktb-i sitte ve dier muteber hadis kitaplarnda bulunmayan ve
gnmze ulamayan birok hadisi ihtiva etmek.
2. Farkl kaynaklardaki hadisleri bir araya toplayarak tekrarlarn
nlemek.
3. Msned ve mucem tr eserlerdeki hadislerin konularna gre
tasnifini yapmak suretiyle istifadelerini artrmak.
4. Msned ve mucem tr eserlerdeki hadislerin shhat durumlar
hakknda bilgi vermek.
5. Ferd, arb ve zayf olarak bilinen birok hadislerin kuvvet
kazanmasn salamak.
6. Zevidlerde birbirini aklayc ve tamamlayc ayrntlar
muhafaza edilerek baz hadislerdeki kapalln giderilmesini
salamak.
Zevid tr eserler hakknda ayrntl bilgi iin Abdullah Karahann Hadis
Edebiyatnda Zevid Kitaplar adl kitabn okuyunuz.

ETRF ALIMALARI
Hadislerin ba tarafndan bir ksm zikredilmek suretiyle sahbe adna veya
hadis metinlerine gre alfabetik olarak dzenlenen eserler etrf ( )diye
isimlendirilmektedir. Etrf tr eserler, hadisin ba tarafndan tamamn
hatrlatan bir ksmn verip, ardndan hadisin btn senedlerini veya belirli
102

 baz kitaplara bal kalarak onlarda getii yerlerini bildiren kitaplardr. Bu

eserler genellikle bir eit msned zellii arzeder. Ancak msned tr
eserlerde bir hadisin tamam verildii halde etrf kitaplarnda hadisin sadece
ba taraf zikredilir. Etrf kitaplarnda bir sahbnin esas alnan kitaplardaki
btn rivyetleri ve bu rivyetlerin btn senedleri bir araya toplanarak
eserlerin hangi blmlerinde getii belirtilir. Bu tr almalarn da
Sahhayn ve Ktb-i sitte merkezli olduu grlmektedir.

Bu trn ilk rnekleri olan Halef el-Vst (. 401/1010) ve Eb Mesd

ed-Dmaknin (. 401/1010) Etrfs-Sahhayn isimli eserleri Buhr ve
Mslimin Sahihleriyle ilgilidir. bnl-Kaysernnin (. 507/1113)
Etrfl-Ktbis-sitte isimli eseri ise isminden de anlald gibi Ktb-i
sitte deki hadislerin farkl isnadlarn bir araya getirir.

Bu tr almalarn en tannmlar ise Mizz nisbesiyle tannan Yusuf b.

Abdurrahman (. 742/1341), Abdlgan en-Nablus (. 1143/1730) ve
Muhammed erif Tokadnin (. 1312/1897) eserleridir.

Mizznin Tuhfetl-erf bi marifetil-etrf isimli eseri Ktb-i sitte ile

Eb Dvdun el-Merslini, Tirmiznin emiln-neb adl eserini,
Nesnin Amell-yevm vel-leylesini ihtiva etmektedir. Sahbe, tbin ve
tebet-tbine ait 1391 msnedde mevcut 19.626 hadis bulunmaktadr.

Abdlan en-Nablusnin Zehirl-mevrs fid-delleti al mevzil-

hads isimli eseri ise Ktb-i sitte ile el-Muvatta ihtiva etmektedir. Sahb
adna gre yedi blm halinde dzenlenen eserde 12.302 hadis
bulunmaktadr.

Buhr ve Mslimin eserlerindeki hadisleri kolayca bulabilmek amacyla

telif edilen Muhammed erif Tokadnin Mifthus-Sahhayn da tannm
etraf tr eserlerdendir. Eserde nce Buhrnin, sonra da Mslimin el-
Cmius-sahhlerindeki kavl hadisler alfabetik olarak dizilmitir.
Buhrdeki hadisler iin bn Hacer, Ayn ve Kastalln erhlerinin cild ve
sayfa numaralar; Mslim hadisleri iin de Nevev erhinin cild ve sayfa
numaralar verilmitir. Mizz, Abdlgan en-Nablus ve Tokadnin sz
konusu eserleri yaymlanmtr.

Sz edilen etrf kitaplar genellikle ilk rvisi olan sahbe adna gre
alfabetik olarak dzenlenen eserlerdir. Senedleri alnmakszn hadislerin ba
tarafndan birka kelimeyi almak, sonra da bu metinleri alfabetik sraya
koymak suretiyle yaplan almalar da etrf olarak kabul edilmektedir.
Yukarda zikredilen Sytnin Cemul-cevmi ve el-Cmius-sagr adl
eserleri, Kudnin (. 454/1062) Msned-ihb ile halk dilinde yaygn
olan hadislerin topland Sehvnin (. 902/1497) el-Maksdl-hasenesi
hadislerin ba ksmn deil tamamn vermi olmalarna ramen hadis arama
ve kaynan tespit etmede kolaylk saladklarndan bu trn rnekleri
olarak kabul edilebilirler.

Bugn hadislerin kaynaklarn bulmay kolaylatran mucem

(concordance) ve hadis CDlerinin henz ortaya kmad dnemlerde bu
hizmeti etrf kitaplar karlamaktayd. Etrf kitaplarnn hadisler asndan
salad faydalar sadece bundan ibaret deildir. Etrf kitaplarnn salad
faydalar aadaki ekilde zetlenebilir:

103

 1. Etrf kitaplarnda bir hadisin birok eserdeki senedlerinin bir araya

getirilmesi, hadisin salamlk derecesinin artrarak kuvvet ka-
zanmasn salar.

2. Baz senedlerde Sfyn gibi ayrc bir vasf kullanlmadan yer

alan rvilerin zikredilen dier senedler sayesinde kim olduu tespit
edilir.

3. Etrf kitaplar hadislerin, hangi hadis kitaplarnn neresinde

olduunun kolaylkla tespit edilmesini salar.

TAHRC ALIMALARI
Tahric ( )hadis ilminde iki farkl anlamda kullanlmtr. Birincisi
rivyet dnemi olarak kabul edilen ilk drt asrda, bir kimsenin bir hadisi,
szl veya yazl olarak ilk kaynaklarndan alp senediyle birlikte eserine
almas anlamna gelir. kincisi ise sonraki dnemlerde, bir hadisin veya bir
kitaptaki hadislerin temel hadis kaynaklarndaki yerlerini tespit ederek de-
iik alardan tenkidini ve deerlendirmesini yapmak mnsnda kulla-
nmdr.

Tahric almalar ile de genellikle hadis ilminin dndaki dier ilim

dallarna ait kitaplarda mevcut hadislerin temel hadis kaynaklarndaki
yerlerine iaret eden kitaplar kastedilmektedir. Bu tr almalar ounlukla
IX. (XV.) asrdan sonra yaplmtr. Tahric almalaryla fkh, akaid,
tasavvuf gibi slm ilimleriyle ilgili yazlan eserlerdeki hadislerin temel hadis
kaynaklarndaki yerleri tespit edilmi ve zellikle shhatleri asndan
deerlendirmeleri yaplmtr.

Cemleddin ez-Zeyla (. 762/1360), Zeynddin el-Irk (. 806/1404) ve

bn Hacer el-Askalnnin (. 852/1449) tahric almalar en tannm
olanlardr:

Zeylanin Nasbur-rye f ehdsil-Hidye adl eseri, Hanef mezhebinin

en tannm metinlerinden biri olan Burhneddin el-Merginnnin (.
593/1197) el-Hidyesi zerine yaplan bir tahric almasdr. Baz limlerin
el-Hidyede zayf hadislerin delil olarak kullanldn iddia etmeleri zerine
eserdeki hadislerin tahrici iin eitli almalar yaplmtr. Zeylanin sz
konusu eseri bunlarn en nemlisidir. Eserde, el-Hidyenin tertibi esas
alnarak her konuyla ilgili hadislerin kaynaklar zikredilmi ve shhat
durumlar hakknda bilgiler verilmitir. Kayna bulunamayan hadisler de
ayrca zikredilmitir.

Bir dier tannm tahric eseri mam Gazzlnin hy ulmid-dn adl

eseri zerine Zeynddin el-Irknin almasdr. Irk bu almasnda
Gazzlnin sz konusu eserinde ok sayda zayf ve uydurma hadis
bulunduunu ileri srmtr. Bunun zerine Zeynddin el-Irk ilk defa
hy ulmid-dnde bulunan hadislerin tahricini yapmaya balamtr. Irk
hydaki hadislerin tahrici iin byk, orta ve kk hacimde olmak zere
eser kaleme almtr. Bunlardan en k el-Mun diye tannmaktadr.
Tam ad el-Mun an hamlil-esfr fil-esfr f tahrci m fil-ihyi minel-
ahbr olan bu eser gnmze ulamtr. Irk, tahricini yapt hadisin ba
tarafndan bir blm onu rivyet eden sahb rvisiyle zikretmekte, yer
ald temel hadis kaynaklarn vermekte ve hadisin shhat durumunu ifade
104

 etmektedir. Irk hy hadislerinden 271 rivyetin isnadn bulamadn

dolaysyla bunlarn mevz olduunu belirtmitir.

bn Hacer el-Askaln de ok sayda klasik eser zerinde tahric almas

yapmtr. Nevevnin el-Ezkr ve Zemahernin el-Kef gibi
alanlaryla ilgili temel kitaplarn hadislerinin tahriciyle de tannmaktadr.
Onun en ok bilinen tahric almas ise Telhsul-habr f tahrci ehdsir-
Rfiiyyil-kebr adl eseridir. Bu almada, mm Gazzlnin el-Vecz adl
fkh kitabna Abdlkerim b. Muhammed er-Rfi tarafndan yazlan e-
erhul-kebr isimli erhindeki hadislerin tahrici yaplmaktadr.

Ahmet Yldrmn Tasavvufun Temel retilerinin Hadislerdeki Da-

yanaklar (2000 Ankara) ile Muhittin Uysaln Tasavvuf Kltrnde Hadis
(2001 Konya) adl almalar da tasavvuf eserlerindeki hadislerin tahricini
yapan Trke eserlerdir.

Son dnemde tahric yntemlerini konu edinen mstakil almalar da

yaplmtr. Arapa olarak, Mahmd et-Tahhnn Uslt-tahrc ve
dirsetil-esndi (1403/1983 Riyad), Muhammed Mahmud Bekkrn lmu
tahrcil-hadsi (1417/1996 Riyad) ve Abdulmevcd Muhammed
Abdullatifin Keful-lism an esrri tahrci hadsi seyyidil-enm (1984
Kahire) bunlardan bir ksmdr.

Tahric yntemi konusunda Trke bir alma, Salahattin Polat, Habil

Nazlgl ve Sleyman Doanay tarafndan mtereken hazrlanm olan
Hadis Aratrma ve Tenkit Klavuzu (stanbul-2008) isimli kitaptr.

BELRL KONULARLA LGL ALIMALAR

lk dnemlerde kitbl-mn, kitbl-ilm, kitbz-zhd ver-rekik
gibi belirli konularla ilgili mstakil hadis kitaplar telif edildiini nceki
nitelerde grmtk. Bu ilm gelenek slm tarihi boyunca devam etmitir.
V. ve VI. asrlardan sonra da zellikle ahlk, fedil, terb ve terhb konular,
halk dilinde hadis diye dolaan szler ve uydurma hadislerle ilgili hacimli
mstakil eserler telif edilmitir. Bu eserler temel hadis kaynaklarn esas alan
ve kendi dnemlerinin ihtiyalarn dikkate alarak yazlan kitaplardr. Bunlar
arasnda Mnzirnin (. 656/1258) et-Terb vet-terhbi ile Nevevnin
Riyzs-slihni zellikle ahlk eitim amacyla vaazlarda en ok istifade
edilen eserlerdir:

et-Terb vet-terhb
Terb ( )iyilie tevik, terhb ( )ise ktlkten sakndrmak
demektir. Mnzir et-Terb vet-terhb isimli eserinde iyilie tevik eden
ktlklerden sakndran hadisleri bir araya getirmitir. Mellif her konunun,
terb ve terhb (tevik ve uyar) ynlerini dile getiren hadisleri iki grupta
toplamak suretiyle nce terb sonra terhbi ilgilendiren hadisleri vermitir.
Eserde bulunan hadisler Muvatta, Ahmed b. Hanbelin Msnedi, Ktb-i
sitte, Tabernnin Mucemi, Eb Yalnn Msnedi, Bezzrn
Msnedi, bn Huzeymenin Sahhi, bn Ebid-Dnyann kitaplar, bn
Hibbnn Sahhi, Hkim en-Nsbrnin el-Mstedreki, Beyhaknin
uabul-imn ve Kitbz-zhd ve Ebul-Ksm el-Isbahnnin et-Terb
vet-terhbinden derlenmitir.
105

 Eserde sahb rvisi verilen hadislerden sonra, onlarn temel hadis

kaynaklarnda bulunduu yerler mellif ismi verilerek belirtilir. Mellif
sahih, hasen ve gvenilebilecek zayflktaki rivyetleri an harfiyle
gstermekle yetinmi, ayrca hadisin salamlk derecesini belirtmemitir.
Sadece sahih hadisleri toplayan kaynaklardan alnan hadislerin de shhatyla
ilgili herhangi bir aklama yaplmamtr. Bunlarn dndaki kaynaklardan
alnan hadislerin shhat durumlarna iaret edilmitir. Hadisin ruviye
lafzyla rivyet edilmesi ve sonunda herhangi bir aklamann yaplmam
olmas hadisin mevz, ok zayf veya zayf olduuna iaret eder. Eser
mkerrerleriyle birlikte 5472 hadis ihtiva etmektedir. Eser Ahmet Muhtar
Byknar, Ahmet Arpa, Durak Pusmaz ve Abdullah Ycelden oluan bir
heyet tarafndan Trkeye tercme edilmitir.

Riyzs-slihn
Tam ad Riyzs-slihn min hadsi seyyidil-mrseln olan eserde 1900
civarnda hadis bulunmaktadr. Nevev, bu kitabyla yet ve hadisleri esas
alarak fert, aile ve toplum plannda uyulmas gereken prensipleri ortya
koymay amalamtr. Riyzs-slihndeki hadislerin byk ounluu
Ktb-i sitteden alnmtr. Bunlarn dndaki hadisler Mlikin Muvatta,
Humeydnin el-Cem beynes-Sahhayn, Ahmed b. Hanbelin Msnedi,
Hkim en-Nsbrnin el-Mstedreki, Drim ile Drekutnnin
Snenlerinden alnmtr. Kitapta hadis metinleri kaynaklarda getii gibi
nakledilmitir. Her hadisin sonunda kayna verilmitir. Eser yazld
gnden itibaren slm dnyasnda genel kabul grm, zellikle ilim
adamlarnn, talebelerin, vaiz ve hatiplerin el kitab olmutur. Eserin
Trkede fakl tercmeleri bulunmaktadr. Mehmet Yaar Kandemir, smail
Ltfi akan ve Rait Kk tarafndan en son yaplan tercme ayn zamanda
erhini de ihtiva etmektedir.

HALK ARASINDA YAYGIN OLAN HADSLER

TOPLAYAN ALIMALAR
sm tarihi boyunca halk arasnda hadis olarak dolaan birok sz
bulunmaktadr. Bunlar arasnda hadis olanlar bulunduu gibi hadis ol-
mayanlar da vardr. Ayrca hadis olanlarn shhat durumlar da ayn derecede
deildir. Nereden alnd bilinmeyen, yalan ve iftira olma ihtimali bulunan
bu szlerin gerek durumunun aa karlmas ihtiyac ortaya kmt.
Bunun zerine halk arasnda hadis olarak bilinen bu szlerin gerek
durumlarn tespit etmek amacyla birok mstakil alma yaplmtr. Bu
kitaplarda Arap dilindeki yaygn szler ele alnr. Bu Arapa szlerin bir
ksm tercme edilerek Trkeye de gemitir. Bu nedenle Trkedeki
hadis diye mehur olan szleri bu kitaplardan arayabilmek iin bunlarn
Arapalarnn bilinmesi zorunluluu vardr. Bunlar arasnda Sehvnin (.
902/1496) el-Meksdl-hasene ve Aclnnin (. 1162/1749) Keful-
hafs en tannm olanlardr.

el-Maksdl-hasene
Tam ad el-Maksdl-hasene f beyni kesrin minel-ehdsil-mtehire
alel-elsinedir. Sahih, zayf, hatta mevz olmakla beraber halk arasnda
mehur olan haberlerin bir araya getirilerek derlendii en nemli kay-
106

 naklardan biridir. Eserde halk arasnda hadis diye mehur olan 1356 sz
alfabetik olarak incelenmektedir. Eserde her rivyet, ba taraftaki sra
rakamn takip eden hadis kelimesiyle balamaktadr. Rivyetin ba tara-
fndan ksa bir blm alnmakta, metnin peinden kaynaklar zikredilmekte
ve haberin durumu ile ilgili aklamalar yaplmaktadr. Zikredilen szlerin
senedine veya aslna ulalmsa getii kaynaklara iaret edilmektedir.
Shhat derecesi aklanmakta, limlerin bu sz hakkndaki syledikleri
zikredilmektedir. Zikredilen szn senedi hibir hadis kitabnda da
bulunmamsa, bu duruma iaret etmek zere l asle leh ( ) : asl
yoktur ifadesiyle iaret edilmektedir. Alfabetik olarak sralanan yaygn
rivayetler, herhangi bir aklama yaplmadan eserin sonunda ayrca
konularna gre de snflandrlmtr. el-Meksd, Sehvnin talebesi bnd-
Deyba (. 944/1537) tarafndan Temyzt-tayyib minel-habs fim yedru
al elsinetin-ns minel-hads adl kitabnda ihtisar edilmitir.

Keful-haf
Aclnnin tam ad Keful-haf ve muzlul-ilbs amme-tehere minel-
ehds al elsinetin-ns olan kitab, halk arasnda hadis diye dolaan
szlerin hadis olup olmadn ortaya koymak amacyla yazlm en hacimli
eserdir. Sra saysn ifade eden rakamlardan sonra yaygn szler, parantez
iinde, alfabetik olarak, senedsiz bir ekilde, sadece sahb ve hadisi yer
ald kitabn mellif isim zikredilerek sralanmaktadr. Eserin son ksmnda
el-Meksdda olduu gibi incelenen szlerin konularna gre bir fihristi
bulunmaktadr. Eser temelde el-Meksdl-haseneye dayanmaktadr. Ancak
ondaki uzun sened nakillerini ksaltlm, hadisi kitabna alan mellif ve
sahb rvisine iaret etmekle yetinmitir. Ayrca konuyla ilgili kendisinden
nceki kaynaklardan da ilveler de bulunmu ve hangi eserlerden alndn
ifade etmitir. Genel olarak zikredilen szlerin shhatiyle ilgili limlerin
grleri kaydedilmi ve deerlendirmeler yaplmtr. Eserde 3281 mehur
sz incelenmektedir. Mellif, szn hadis olmadn leyse bi hads (
): Bu hadis deildir ifadesiyle belirtir. Sahb szdr, limlerden
birinin szdr veya hikmetli szdr gibi ifadelerle szn kaynan
tesbite alr. Acln eserinde baz limlerin mevz kabul ettii rivyetleri
savunduu gerekesiyle eletirilmitir.

lk dnem hadis kaynaklarnda yer alan mevz hadisleri mstakil

eserlerde bir araya getiren almalar da yaplmtr. Bu almalar mevz
yani uydurma hadisleri konu edinen onuncu nitede incelenecektir.

ERH ALIMALARI
Hadislerin balangta genelde ifah nakledilirken ikinci asrn balarndan
itibaren yazl dneme geildii bilinmektedir. Szl gelenee sahip bir
ortamda sylenen szlerin balamndan uzaklatka anlalmasnn zor-
lamas da tabii bir durumdu. Ancak zaman ilerledike rivyetlerle mu-
hataplar arasna tarihsel ve kltrel mesafe artmaktayd. lk asrda ha-
dislerle karr endiesiyle isnadlarn dnda hadisle birlikte baka bir eyin
yazlmamas gelenei hkimdi. Bu dnemde hadislerin renilip nakledildii
sem ve kraat meclislerinde isnad ve metinler hakknda aklamalar
107

 yaplmaktayd. Ayrca mzakere meclislerinde de benzeri aklamalar

olmaktayd. Ancak bunlar hadisle karr endiesiyle kayda geiril-
memekteydi. nc asr limlerinin bab balklarnda yaptklar aklamalar
ile ihtilfl-hadis ve garbl-hadis konularnda yazlan eserler de
hadislerin anlalmasna ynelikti. Hemen hemen hadislerin tamamnn
rvilerine veya konularna gre kitaplara getii nc asrdan sonra ise
hadislerin anlalmasna ynelik erh almalar genellikle kitaplar esas
alnarak yaplmaya baland. Bylece temel hadis kaynaklarna dayal birok
erh yazld.

Hadis erhlerinde ncelikle erh ettikleri eser ve mellifi hakknda giri

niteliinde temel bilgiler verilir. Hadisler erh edilirken sened ve metin tahlili
yaplr, rviler tantlr ve gvenilirlik durumlar hakknda cerh ve tadil
limlerinin grleri aktarlr. Hadisin senedinde kopukluk olup olmad,
belirtilir. Genellikle hadislerin farkl isnadlar zikredilir, hadislerde rviler
tarafndan yaplan deiikliklere, hatalara dikkat ekilir. Bylece hadisin
shhatyla ilgili bir sonuca ulalr Hadisin kaynaklardaki durumu incelenir,
farkl lafzlarla rivyetleri bir araya getirilir. Metindeki herkes tarafndan
bilinmesi zor (garb) kelimeler aklanr. Hadis edeb ve bilimsel ynden
incelenir. Birbirine zt gibi grnen hadisler hakknda aklayc bilgiler
verilir, uzlatrma veya tercihler yaplr. Hadisin sylendii balam (sebeb-i
vurd) tesbite allr. Tad fkh hkmler tesbit edilir. Ksaca sylemek
gerekirse hadis metinleri garbl-hads, ihtilfl-hads, mkill-hads,
fkhul-hads alarndan incelenir. Ayrca erhlerde, erh edilen temel
kaynaklardaki hadislere ilve olarak hadisin erhi ile ilgili konularda birok
hadis zikredilmektedir.

Belli bir kitab esas alan ilk erh almas hicr drdnc asrda Hattb
(. 388/998) tarafndan Buhrnin Sahihi zerine yaplmtr. Ktb-i
sittenin otoritesinin pekitii hicr altnc asrdan itibaren yaplan erhler
nemli lde bu eserler erevesinde olmutur. Hatta sz konusu erhlerin
nemli bir ksmnn bu dnemde yapld grlmektedir. Nitekim bir
aratrmada Buhrnin el-Cmius-sahhiyle ilgili 197 erh almas
yapld tespit edilmitir. Aada temel hadis kaynaklarnn erhleri eser
esasl olarak baz zelliklerine de iaret edilerek zikredilecektir:

Muvatta erhleri
zgn ekliyle gnmze ulaan ilk hadis kitaplarndan olan Muvatta
zerine nc asrdan itibaren erh yaplmaya balanmtr. Bunlar arasnda
hicr beinci asrda bn Abdilberrin (. 463/1071) et-Temhd lim fil-
Muvatta minel-men vel-esnd, et-Takass li-hadsil-Muvatta ve uyhil-
mm Mlik ve el-stizkr isimli eseri el-Muvatta hakknda gnmze
ulaan nemli erhlerdendir. Ebul-Veld el-Bcnin el-Mnteks,
Sytnin (. 911/1505) Tenvrl-hevliki ve Zrknnin (. 1222/1710)
erhul-Muvatta ise Muvatta erhleri arasnda yaygn olarak
kullanlanlardr.

Ebul-Veld el-Bc nce kaleme ald el-stif adndaki eserini ihtisar

etmi, fkh meselelerin Muvattadaki delillerine iaret edecek ekle
getirmitir. Byle bir seim yapld iin de esere el-Mntek adn
vermitir. Eser Malik mezhebine gre yazlm, ahkm yn arlkl bir
erhtir.
108

 Sytnin Tenvrl-hevliki nceki Mlik limlerin grlerini

zikretmek suretiyle hadisleri aklayan bir erhtir. Eserin sonunda Muvatta
rvileri ile ilgili Sytnin kaleme ald saful-mubatta bi riclil-
Muvatta adl eseri bulunmaktadr.

Zrkn erhul-Muvattada hadislerin rivyet faklarn gstermekte,

mezheplerin hadisle ilgili grlerine iaret etmekte ve Mlik anlaya gre
tercihlerde bulunmaktadr.

Buhr erhleri
Yukarda iaret edildii gibi Buhrnin el-Cmius-sahhi zerine hadis
kitaplar arasnda en ok erh yazlan eserdir. Hattbnin Alml-hads f
erhi Sahhil-Buhr isimli kitab Buhrnin el-Cmius-sahhinin ilk
erhidir.

Buhr erhleri arasnda bn Hacer el-Askalnnin (. 852/1449) Fethul-

Br bi erhi Sahhil-Buhrsi, Bedrddin Aynnin (. 855/1451)
Umdetl-kr f erhi Sahhil-Buhrsi ve Kastallnnin (. 923/1517)
rds-sr li-erhi Sahhil-Buhrsi en tannm olanlardr.

bn Hacer Sahhin erhine balamadan nce Hedys-sr mukaddimet

Fethil-Br ismiyle mstakil olarak byk bir cilt hacminde mukaddime
yazmtr. bn Hacer sz konusu mukaddimede Buhrnin eserini yazma
sebebi, hadisleri takti ve ihtisar etmesi, muallak hadis ve nakli, mhmel
isimlerin ortaya karlmas, eletirilen rvilerin incelenmesi, Buhrye
yneltilen eletirilere verilen cevaplar, hadislerin says gibi el-Cmius-
sahhle ilgili hemen hemen btn tartlan konular ele almaktadr. Fethul-
br isimli erhinde de, bb bal ile hadis arasndaki mnsebeti, sened ve
metinle ilgili hususlar, mkil lafzlar, hadisten karlacak fkh hkmleri,
ahlak tleri aklamaktadr. Ayrca hadis usl ile ilgili kaidelere iaret
etmektedir. bn Hacer, kendinden nceki kitaplardan yararlanm, Buhrnin
kaynaklar hakknda nemli bilgiler vermitir.

Umdetl-kr isimli Buhr erhinin mellifi Ayn, eserini yazarken bn

Hacerin talebesi Burhan b. Hdr vastasyla Fethul-brden yararlanmtr.
Ondan nakillerde bulunmu, yer yer de bn Haceri eletirmitir. Eser, Hanef
mezhebi grlerine gre yazlm bir erhtir. Umdetl-krde hadisler
hemen btn ynleriyle aklanmaya allm, yararlanmay kolaylatrmak
amacyla ayr alt balklar konulmutur. erhte hadisle ilgili genellikle atlan
alt balklar unlardr: Hadisin bb balyla ilgisi, yer ald dier
kaynaklar, farkl rivyetleri, rviler hakknda bilgi, senedle ilgili hususlar,
sebeb-i vurd hakknda bilgi, hadislerdeki gramer ve belatla ilgili
aklamalar, hadisle ilgili muhtemel sorular ve cevaplar, hadisten karlan
hkmler. Bu zellikleriyle Umdetl-kr erhler arasnda yorum
bakmndan en genii, limlerin grlerine en ok yer vereni olarak kabul
edilmektedir.

Kastallnnin rds-sr isimli erhinde balangta bn Hacerin

Hedys-sr isimli mukaddimesi zetlenmektedir. Daha sonra ehl-i hadisin
fazileti, hadis tarihi, hadis usl ile ilgili giri niteliinde bilgiler
verilmektedir. erhte nceki kaynaklardan istifade edilmi, hadislerin rivyet
farkllklar verilmi, hadislerde geen kelimelerin okunular tespit edilmi,
gerektiinde aklamalar farkl yerlerde tekrar edilmitir. Kastallnnin
rds-srsi Sahhin nsha ve rivayet farkllklarna ait bilgiler ihtiva
109

 etmesi asndan dier erhlerden stndr. nk Buhrnin Sahihinin

rivayet farklarn gsteren Ynn (. 701/1302) nshasn esas almtr.

Mslim erhleri
Bilindii kadaryla Mslimin el-Cmius-sahhiyle ilgili ilk erh Mzernin
(. 536/1141) el-Mulim bi fevidi Mslim isimli eseridir. Kd yzn (.
544/1149) kmll-Mulim bi fevidi Mslimi, Nevevnin el-Minhc f
erhi Sahhi Mslim b. Haccc, Muhammed b. Hilfe b. mer el-bbnin
(. 827/1424) kml kmlil-Mulimi en tannm erhlerdir.

Bunlar arasnda Nevevnin el-Minhc en muteber kabul edilenidir.

Kendisi afi mezhebine mensup olan Nevev erhinde Mlik mezhebine
mensup Kd yzn kmll-Muliminden istifade etmitir. Ancak mezhep
grlerinin ayrld konularda kendi mezhep grn vermeyi ihmal
etmemitir. erhte rviler hakknda bilgi verilmi, metinlerde bulunan garb
kelimeler aklanm, birbirine zt gibi grnen hadisler hakknda gerekli
aklamalar yaplmtr. Nevevnin erhinin temel zelliklerinden biri de
Mslimin el-Cmius-sahhine bab balklar koymu olmasdr.

Eb Dvd erhleri
Hattbnin Eb Dvdun es-Sneni zerine yapt Melims-Snen
isimli kitab ilk hadis erhi olarak kabul edilir. ok ksa bir erhtir. erhte her
hadis geni bir ekilde ele alnmaz. Her alt balkta (bb) ihtiya duyulan
kelime veya ifadeler ksa ksa aklanr. Yapt aklamalarda belirli bir
mezhebin grnn takip edilmemesi eserin temel zelliklerindendir.
Kendisinden sonra yazlan erhlerin en nemli kaynaklarndan biridir.

Eb Dvdun es-Sneni hakkndaki en nemli erhler son dnemde

Hindistanl iki lim tarafndan yaplmtr. Bunlardan biri Azimbdnin (.
1857/1911) Avnl-mabdu dieri ise Sehrenfrnin (. 1346/1927)
Bezll-mechd f halli Eb Dvd adl eseridir. Her iki erhde es-Snende
yer alan hadisler isnad ve metin asndan ele alnm, hadislerden
kabilecek hkmler sralanmtr.

Tirmiz erhleri
Tirmiznin el-Cmius-sahihi hakknda yaplan erhler arasnda Eb Bekir
bnl-Arabnin (. 543/1148) rizatl-ahvezsi ve Mbrekfrnin
(.1934) Tuhfetl-ahvez bi-erhi Cmiit-Tirmizsi en tannm olanlardr.
Her iki erhde de Tirmiznin el-Cmius-sahihindeki hadislerin rvileri
hakknda bilgi verilmi, sened ve metinle ilgili gerekli aklamalar
yaplmtr.

Nes ve bn Mce erhleri

Nesnin tespit edilen ilk erhi Ali b. Abdillah b. Halef el-Ensrye (.
567/1171) aittir. Nesnin en tannm erhi ise Sytnin Zehrur-rub
alel-Mcteb isimli eseridir.

110

 bn Mcenin tespit edilen ilk erhi hicr sekizinci asr limlerinden

Mooltay b. Kla (. 762/1361) aittir. bn Mcenin en tannm erhi ise
Sytnin Misbhuz-zcce al Sneni bn Mce isimli eseridir.

Ktb-i sitte zerine yaplan sz konusu erhlerin nemli bir ksm hicr
altnc asr ve sonrasnda telif edilmitir.

erh literatr hadislerin anlalmasna nemli katklar salamtr. Ancak

bazen erhlerde mellifin mezheb anlay n plana kmtr. Hatta temel
hadis kaynaklarnn erhinde mezhepler aras bir yartan bile sz edilebilir.
Ayrca her erh belli bir devrin ilm bulgu ve birikimine gre yaplmtr. Bu
bulgu ve ilm birikim bir sre sonra deiebilmektedir. Dolaysyla her d-
nemin kendi artlar ve imknlarna gre erh yazma ihtiyac bulunmaktadr.

Bunlarn dnda hadis metinlerinde yer alan ve az kullanlmas

dolaysyle anlalmas g olan kelimeler ve bunlar konu edinen garbl-
hadis tr kitaplar da hadislerin anlalmasna ynelik olmalar sebebiyle
erh tr eserler arasnda saylabilir. arbl-Hads konusu ve bu konuda
yazlan kitapar birinci nitede Hadis lminin Alt Dallar bal altnda ele
alnmt.

RV ALIMALARI
Ktb-i sittenin yaklak hicr beinci asrn sonlarndan itibaren
otoritelerinin pekimesinin bir dier sonucu ise bu dnemden itibaren yazlan
rvilerle ilgili kitaplarn nemli lde Ktb-i sitte merkezli olmasdr.
Ktb-i sittede ad geen rvilerin hemen hepsini ihtiva eden ilk alma
Cemmil nisbesiyle tannan Abdlgan b. Abdilvhid el-Makdis (.
600/1203) tarafndan telif edilmitir. O, el-Keml f esmir-ricl isimli
eserini bu amala telif etmitir. el-Keml kendisinden sonraki Ktb-i sitte
rvileriyle ilgili eserlerin temeli olmu, onu esas alan birok alma
yaplmtr. Bunlarn en nemlilerinden biri Mizznin (. 742/1341)
Tehzbl-Keml f esmir-ricl isimli eseridir. Tehzbl-Keml zerine
yaplan en geni ve nemli alma ise bn Hacer el-Askalnnin (.
852/1448) Tehzbt-Tehzbi olarak kabul edilir. Bu dnemde zayf rviler
hakknda da eserler kaleme alnmtr. Bunlar arasnda Zehebnin Mznl-
itidl ve onun hem muhtasar hem de tamamlaycs mahiyetindeki bn
Hacerin Lisnl-Mzn en nemlileridir.

Ktb-i sitte rvileri hakknda bunlarn dnda baka almalar da

yaplmtr. Ktb-i sitte rvileri hakknda yaplan sz konusu almalar rvi
ile ilgili nitede detaylaryla ele alnmaktadr.

zet
Temel hadis kaynaklar ile bunlar zerine yaplan almalar arasndaki
fark ayrt edebilmek
Hicr ilk asrda telif edilen hadis kitaplar temel hadis kaynaklar olarak
kabul edilmektedir. Hicr drdnc asrdan itibaren sz konusu eserlerden
Ktb-i sitte diye isimlendirilenler n plana kmaya balamtr. Bu
dnemden itibaren hadis ilmiyle ilgili almalar nemli lde sz edilen
kitaplar esas alnarak yaplmtr. Mstedrek ve mstahrec tr eserler esas

111

 aldklar eserleri tamamlayc mahiyetteki kitaplardr. Cem ve Cmi

baln tayan eserler temel hadis kaynaklarn bir araya getiren kitaplardr.
Zevid tr eserler genellikle Ktb-i sitte ile msned ve mucemleri
karlatrp ikincilerde fazla olan rivyetleri bir araya getiren kitaplardr.
Etrf tr eserler hadislerin kaynana ulamay kolaylatran kitaplardr.
Rvilerle ve zayf rvilerle ilgili telif edilen eserler de temel hadis kaynaklar
zerine yaplan nemli almalardandr. Bu tr eserler de genellikle Ktb-i
sitte merkezli yaplmtr.

Temel hadis kaynaklar zerine yaplan farkl almalar deerlendirebilmek

Kelm, fkh, tasavvuf gibi temel slm bilimlerinde yazlan kitaplarda her
zaman hadislerin btn zikredilmemi ve kaynaklar gsterilmemitir. Bu
durum sz konusu kitaplardaki hadislerin kaynaklarn ve shhat derecelerini
tespit etmeyi gerektirmitir. Bylece tahric almalaryla fkh, akaid,
tasavvuf gibi slm ilimleriyle ilgili yazlan eserlerdeki hadislerin temel hadis
kaynaklarndaki yerleri tespit edilmi ve zellikle shhatleri asndan
deerlendirmeleri yaplmtr.

Temel hadis kaynaklar zerine yaplan farkl almalarn hadis ilmine

katklarn aklayabilmek

Tarihi srete fert ve toplumun ihtiyalarna slmn iki ana kayna nda
zm retme, limler, halk ve yneticilere rehberlik etme amacyla belli
konularda temel hadis kaynaklarndan derlenen eserler de telif edilmitir. et-
Terb vet-terhb ve Riyzs-slihn gibi eserler bu amala kaleme
alnmlardr.

Hadislerle uydurma haberler ve halk arasnda hadis diye mehur olmu

szlerin arasndaki fark ayrt edebilmek.
Halk arasnda hadis diye mehur olmu haberleri toplayan kitaplar sz
konusu rivyetlerin gvenilirliini tespit etmeyi amalamaktadr. Hadis diye
uydurulan szleri toplayan eserler ise Mslmanlar Hz. Peygamber adna
uydurulan rivyetlerden sakndrmay amalamaktadr.

Kendimizi Snayalm
1. Temel hadis kaynaklar zerine yaplan almalarn mterek zellikleri
aadakilerin hangisinde birlikte doru olarak verilmitir?
a. Temel hadis kaynaklarn erh etmesi-temel hadis kaynaklarn tamam-
lamas
b. Temel hadis kaynaklarn bir araya getirmesi-temel hadis kaynaklarnn
fihristini yapmas
c. nc asr sonrasnda yazlmas-temel hadis kaynaklarn esas almas
d. slm ilimleri hakknda yazlan eserlerin temel hadis kaynaklarndan
yerlerinin tespiti-temel hadis kaynaklarndaki hadislerin shhatlerinin
tespiti
e. Temel hadis kaynaklarn halkn anlayaca hale getirmesi-temel hadis
kaynaklarndaki hadislerin sahih ve zayflarn ayrt etmesi

112

 2. Aadaki eserlerden hangisi temel hadis kaynaklarn tamamlamak ama-

cyla yazlmtr?
a. el-Keml
b. el-Mevzt
c. el-Maksdul-hasene
d. el-Msnedl-mstahrec al Sahhil-mm Mslim
e. Tehzbt-Tehzb

3. Aadakilerden hangisi halk arasnda hadis diye mehur olmu szlerle

ilgilidir?
a. el-lzmt ales-Sahhayn-Telhsl-Mstedrek
b. el-Maksdl-hasene-Kefl-haf
c. el-Cmius-sahh-rds-sr
d. Teysrul-vusl il Cmiul-usl-el-Msnedl-mstahrec
e. el-Msned-et-Terb vet-terhb

4. Aadaki eserlerden hangisi Muvatta erhidir?

a. Alml-hads
b. kmll-Mulim
c. el-Minhc
d. rds-sr
e. Tenvrl-havlik

5. Rivyet dneminden gnmze gelmeyen baz kitaplarda bulunan

hadislere hangi tr eserle ulalabilir?
a. erh
b. Mstedrek
c. Mstahrec
d. Zevid
e. Mevzt

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c Yantnz doru deilse, nitenin giri ksmn yeniden okuyunuz.
2. d Yantnz doru deilse, Tamamlayc Eserler konusunu yeniden
okuyunuz.

3. b Yantnz doru deilse, Halk Arasnda Yaygn Olan Hadisleri

Toplayan almalar konusunu yeniden okuyunuz.
113

 4. e Yantnz farklysa erh almalar konusunu yeniden

okuyunuz.

5. d Yantnz doru deilse, Zevid Kitaplar baln yeniden

okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1

Buhr ve Mslimin el-Cmius-sahhlerinin otorite kazanmalarnn en

nemli sebebi sadece sahh hadisleri toplama gayretleri ve bu husustaki ilm
titizlikleridir. Sonraki dnemlerde bu husustaki hretleri ile hemen her
konuyla ilgili hadisleri toplamalar baka bir ifadeyle el-Cmi olma
zellikleri dier kitaplardan en temel farkllklardr.

Sra Sizde 2

Mstedrek tr kitaplarda ama esas alnan eserde yer almayan ancak

bulunmas gereken hadisleri bir araya getirmektir. Mstahreclerde ise esas
alnan eserde yer alan hadislerin farkl rivyetlerini bir araya getirme
amalanmaktadr.

Sra Sizde 3

Temel hadis kaynaklarnda kullanlan cmi kelimesi kitabn konusuyla

ilgilidir. Dolaysyla bu ismi tayan kitapta hemen her konuyla ilgili hadis
bulunduunu ifade etmektedir. Temel hadis kaynaklarn bir araya getiren
eserlerin isimlerinde yer alan cmi kelimesi ise hadislerle ilgilidir.
Dolaysyla eserde esas alnan hadis kitaplarndaki tm hadislerin bir araya
getirildiini ifade etmektedir.

Yararlanlan Kaynaklar
Aydnl, A. (2009). Hadis Istlahlar Szl, stanbul.

Canan, . (2002). Kenzl-umml, DA, XXV, 262-263, stanbul.

akan, . L. (2003). Hadis Edebiyat, stanbul.

akan, .L. (1993). Cemul-cevmi, DA, VII, 344-345, stanbul.

Hatibolu, . (2006). el-Mstedrek, DA, XXXII, 134-135, stanbul.

Hatibolu . (2004). Mesbhus-snne, DA, XXIX, 258-260, stanbul.

Kandemir, M. Y. (1995). Etrf, DA, XI, 498-499, stanbul.

Kandemir, M. Y. (2002). el-Keml, DA, XXV, 223-224, stanbul.

Kandemir, M. Y. (2003). Ktb-i sitte, DA, XXVII, 6-8, stanbul.

Kandemir, M. Y. (1997), Mevz Hadisler, stanbul.

114

 Karahan, A. (2005). Hadis Edebiyatnda Zevid Kitaplar, stanbul.

Karahan, A. (2003). Mecmauz-zevid, DA, XXVIII, 263-264, stanbul.

zenel, M. Bir Kemlin Hikyesi: el-Makdisnin el-Keml f esmir-

riclinin Drt Asrlk Serveni, Dvn Dergisi, say: 11, 2001/2, s. 156-
161.

Polat, S.Nazlgl, H. Doanay, S. (2008). Hadis Aratrma ve Tenkit

Klavuzu, stanbul.

Sandk, K. (2006). Mstahrec, DA, XXXII, 111-112.

Uur, M. (1993). el-Cmius-sagr, DA, VII, 113-114.

Ycel, A. (2008). Rdn, DA, XXXV, 185.

115

 Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Yakn dnemde hadis alannda yapt almalarla n plana km
blgeleri ve limleri ayrt edebilecek,

Hadis almalarnn, hem ayn blgenin kendi iinde hem de blgeler

aras farkllklarn karlatrabilecek,

Osmanl devletinde drulhadslerin hadis eitimi konusundaki etkisini

aklayabilecek,

Oryantalistlerin almalarn ve slm dnyasna etkilerini deerlen-

direbileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Drulhads

Tahkk

Talk

Ehl-i hadis

Oryantalizm

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce;
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi (DA) Hadis maddesinin
arkiyatlar ve Hadis ile slm Dnyasnda Hadis Muhalifleri
blmlerini okuyunuz.
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi (DA) Drlhads mad-
desini okuyunuz.
Metin ierisinde tanm verilmeyen terimler iin Abdullah Aydnlnn
Hadis Istlahlar Szlne bavurunuz.

116

 Yakn Dnem
Hadis almalar
GR
Tarih boyunca hadis ve snneti koruma, anlama ve sonraki nesillere aktarma
konusunda yaplan almalar hep devam etmitir. Yakn dnem olarak
isimlendirilen yaklak son iki asrda da sz konusu almalar srmtr.
Genellikle hadis alanndaki bu hizmette her dnemde belli merkezler ne
kmtr. Faal olan bir blgede duraklayan almalar, baka bir blgede
yeniden hzlanm ve deyim yerindeyse hadis ve snnete hizmet grevi
aksamadan nbetlee devam etmitir.

slm dnyasnda 18. yzyln bir ksm ile 19. yzylda hadis alanndaki
almalaryla ne kan blge, Hint Alt Ktas diye isimlendirilen blgedir.
Yani gnmzde Mslmanlarn yaad Hindistann baz blgeleri ile
Pakistann oluturduu corafyadr.

Ayn zamanda bu dnem oryantalist denilen Batl slm aratr-

maclarnn slm dini zerine youn almalar yaptklar ve pek ok eser
yazdklar dnemdir. Byk oranda sz konusu almalarn etkisiyle slm
dnyasnda hadis ve snnet kart grler tarihte ikinci defa dillendirilmeye
balamtr. Hadis ve snneti kabul etmek istemeyen dnce ve ahslara ilk
defa hicr ilk iki asrda rastlanmt. On dokuzuncu yzyln balarna kadar
slm dnyasnda hadis muhalifi grlere pek fazla rastlanmaz. Bu dnemde
yeniden ortaya kan snnete muhalefet ve kar k, hadisle ilgilenen
Mslmanlarda ve zellikle limlerde belli bir hareketliliin meydana
gelmesine yol amtr. Yneltilen eletiriler asndan hadis ilmi yeniden ele
alnm, modern sosyal bilimlerin verilerinden ve yntemlerinden istifade
edilerek yeni ve farkl almalar ortaya kmtr. Bilhassa yazma eserlerin
tenkitli neirleri yaplm, bylece dne dayal kltr mirasmz an
insannn dikkatine yeni bir ehre ile tekrar sunulmutur.

2, 3 ve 4. nitelerde son dneme kadar hadis tarihi ele alnmt. Bu

nitede yakn dnem hadis almalar be ana balk altnda ele alnacaktr.
Buna gre Osmanl, Trkiye, Hind Alt Ktas ve Arap dnyas kayda deer
limleri ve ne kan almalar erevesinde tantlacak, bunlara ek olarak
ise, Batda slm dini konusunda aratrma yapan msteriklerin hadisle
ilgilenenlerine temel grleri bakmndan temas edilecektir. Dier nitelerde
Osmanl hadisilii ile Hint Alt Ktas hakknda bilgi verilmedii iin,
burada, zikredilen iki blgenin sadece yakn dnemi deil, ncesi de ksaca
zetlenecektir.

117

 OSMANLI DNEMNDE HADS LM

Osmanl Devletinin siyas varln kazanmaya alt sralarda Msr ve
Suriyede hadis biliminin byk simalar eserlerini veriyorlard. Hicr
sekizinci, milad on drdnc asrn byk limleri Birzl (. 739/1338),
Mizz (. 742/1341) ve rencisi Zeheb (. 748/1347) vefat ettiinde,
Osmanlnn kuruluundan yaklak yarm yzyl gemiti. Zehebden bir
asr kadar sonra byk hadisi bn Hacer el-Askaln (. 852/1448)
dneminde, Osmanl eitim sisteminde de drulhads denilen hadis
medresesi kurulmu bulunuyordu. Bundan sonraki dnemlerde de hadis
eitim kurumlar bakmndan slm tarihinin en sistemli ve en fazla hadis
okulu almtr. Saylar yzlerle ifade edilen bu kurumlar Osmanl
corafyasnn her yerine; Arap Yarmadas, Irak, Suriye, Msr ve Anadolu
dnda Yunanistan ve Bosna-Hersek gibi Balkan topraklarna kadar
yaylmt. Ksaca Osmanl egemen olduu hemen her yere bir hadis okulu
(drulhads) amtr. Hadisin kurumsal ykselii hi phesiz Osmanllarn
elinde ok nemli bir ivme kazanmtr.

lk Osmanl drulhadsinin I. Murad devrinde znikte andarl

Hayreddin Paa (. 789/1387) tarafndan yaptrld kabul edilir. Bu asrn en
nde gelen ismi bn Melek diye tannan zzeddin Abdllatiftir (.
797/1394). Tirede mderrislik yapan bn Melek Osmanl medreselerinde en
ok okunan hadis kitaplarndan olan Sgnnin Merikul-envr zerine
Mebrikul-ezhr isimli erhini yazmtr.

Osmanl drulhadslerinin en nemlilerinden birisi, II. Muradn 1435de

yaptrd Edirne Drulhadsidir. Onun dneminde slm dnyasnn pek
ok yerinden deerli limler getirilmitir. Fatih Sultan Mehmedin hem
hocas hem de eyhlislm olan Molla Grnnin (. 893/1487) el-
Kevserul-cr il riyzil-Buhr adl Buhr erhi bu dnemin
eserlerindendir. Molla Grn Kahirede bulunduu yllarda bn Hacerin,
Zerkenin ve mehur baz hadisilerin rencisi olmu, onlardan birok
kitap okumutur. Molla Grn, stanbulda kendi adna bir drulhads
yaptrmtr.

II. Bayezid dneminde 1485 ylnda Amasyada yaptrlan Abdullah

Paa Drulhadsi ile Knn devrinde 1557de yaplan Sleymaniye
Drulhadsi nemli kurumlardr. zellikle Edirne ve Sleymaniye
Drulhadsleri Osmanl st dzey yneticilerinin hem yetitirildii hem de
ynetim hiyerarisinde grev stlendikleri yerlerdir. Bu asrda Seyd
elebinin ( . 932/1525) kaleme ald Mustahrec minel-Buhr adl hadis
kitab siyaset konuludur. Molla Ltfi de (. 901/1495) Talka alel-Cmis-
sahh adl bir hadis kitab telif etmitir.

Yavuz Sultan Selim dneminde Msrn Osmanl ynetimine katlmas

sadece siyas bir alm deil, ayn zamanda bilimsel ve kltrel bir kazanm
da olmutur. Sultan Selim stanbula dndnde beraberinde pek ok lim
ve sanatkr da getirmiti. Msrn Osmanl ynetimine katlmas, Anadolu
hadisiliinin gelimesinde dnm noktas olmutur. Osmanl dnemi
Msrn hadisileri arasnda ilk akla gelen Mnavdir (. 1031/1621). Hadis
sahasnda nemli bir derleme olan Cemul-fevid adl eserin sahibi Rudn
(. 1094/1682) ise Kuzey Afrikann Ss kenti yaknlarndaki bir kasabada
domu, 1669 ylnda stanbula gelerek Kprl Ahmed Paann
himayesinde bir yl kadar kalmtr. Sultan III. Ahmed zamannda 1707

118

 ylnda stanbula gelerek bir yl kalan Kefl-haf mellifi Aclnyi (.

1161/1748) de kaydetmek gerekmektedir.

Osmanl Msrnn en nemli simalarndan biri de Murtez ez-

Zebddir (. 1206/1791). Gen yata Kahireye gelip yerleen bu Hindistan
doumlu bilim adamna 1777 ylndan itibaren maa balanmtr. Tcul-
ars isimli eserini tamamladnda Osmanl Sultan da bir nsha sipari
etmitir. Zebdden hadis kitaplar iin icazet isteyenler arasnda Sultan I.
Abdlhamid de vardr.

Kann dneminin sekin limi bn Kemlin hadis alannda birok

eseri bulunmaktadr. II. Selim devrinde padiahn hocas Atullah Efendi
tarafndan Birgiv Mehmed Efendi (. 981/1573) adna Birgide yaptrlan
Atullah Efendi Drulhadsi Osmanl medrese sisteminde nemli bir
statye sahipti. Birgiv deerli bir ilim adam olarak yazd eserleriyle derin
tesirler brakmtr.

XVIII. asrda Osmanl Anadolusunun en nde gelen hadisisi,

Amasyada doan Yusuf Efendizdedir (. 1167/1754). Elliden fazla esere
imza atan Yusuf Efendi byk bir Buhri erhi ile yarm kalm bir Mslim
erhinin de sahibidir. Daha sonraki limler arasnda Trablusam mftl de
yapm olan ve stanbula gelerek iki yl kadar Ayasofyada hadis okutan
Seyyid Ervd (. 1275/1858) ile onun rencisi ve mridi olan G-
mhaneli Ahmed Ziyeddin (. 1311/1893) saylmaldr. Osmanlnn son
dneminde yetiip yazd Arapa eserlerle n btn slm dnyasna
yaylm en nemli limlerden birisi ise hi kukusuz Muhammed Zhid el-
Kevserdir (. 1952).

Osmanl eitim sisteminde ayrcalkl bir yeri olan drulhadslerde ders

metni olarak Sahhul-Buhr, Sahhu Mslim, Begavnin Mesbhus-snne,
Sgnnin Merikul-envr gibi eserleri okutulmutur.

Osmanlda hadis ilminin geliimi hakknda Mehmet Emin zafarn Hadis ve

Kltr Yazlar adl kitabnn Osmanl Eitim, Kltr ve Sanatnda Hadis
blmn okuyunuz.

Osmanl hadis mderrisleri incelendii zaman, hadis sahasnda ok

miktarda ve ok eitli eserler vermedikleri grlr. Bu durumun Osmanl
eitim sistemindeki fkh-kelm merkezlilikten ve medrese mezunlarnn
arlkl olarak idarecilie hazrlanmasndan kaynakland sylenebilir.
Bunun dier sebepleri de yle sralanabilir:

1. Hadis gelenei dier blgelere oranla Anadoluya daha ge

gelmitir. Nitekim ilk drulhadslerde hocalk yapanlar rivayet ilimlerinde
uzmanlam kiiler olmaktan ziyade akl ilimlerde yetimi ama bu arada
Buhr ve benzeri eserleri de okumu kimselerdi.
2. Osmanlda limler zerindeki idr motivasyon, dier blgelerden
ok daha gldr. Dolaysyla hadisle megul olanlar bu alanda
yeterliliklerini ispatlamaya yetecek tarzda almalarla yetinmilerdir.
Genellikle sz konusu almalar ders olarak okuttuklar kitaba dtkleri
erh, hiye ve talk tr eserler olmutur. Hind, Yemen, Msr gibi
blgelerdeki limler ise eserlerini yazarken idr motivasyonun yerine sosyal
motivasyonla hareket etmilerdir.
3. Tek bana bir sebep olmasa da Osmanlda egemen mezhep olarak
Hanefliin kabul edilmesi ekoller arasndaki rekabetin olumasn ve
tabiatyla farkl eserlerin yazmn azaltmtr.
119

 4. slm kltr tarihinde Osmanl dnemi bir olgunluk ve zmseme

dnemi olarak kabul edilebilir. Her alanda olduu gibi hadis sahasnda da bu
dnem bir retim/eser verme deil, hazm ve zmseme dnemidir. Yaklak
sekiz asrlk birikim Osmanlnn elinde siyaset, eitim, sanat-edebiyat,
toplumsal tekilatlanma ve nitelikli insan yetitirme iin derinlemesine
zmsenmeye allmtr.

Yukarda verilen bilgilere ek olarak dnrsek, gnmz Arap dnyasnda

Osmanl limlerinin az tannmasnn nemli sebeplerinden birisi arasnda ne
gsterilebilir?

Yukarda ksaca isimleri ve belli bal eserleri erevesinde tantlan

limlere ek olarak Gmhnev ve Kevsernin hayatlarndan zet kesitler
verilerek biraz daha detayl tantlmas uygun grlmtr. Zira
Gmhnev, tekke kltrne hadis ve snnet arlkl rengi veren,
mritlerini bu esaslar erevesinde yetitirmeyi hedefleyen ve sz gelimi
Msr gibi bir mddet kald yerlerde hadis okutan bir Osmanl limidir.
Kevser ise hadis alannda yazd eserlerle, titiz bir muhakkik nitelemesini
hakkyla kazanm, slm dnyasnn her tarafnda tannan ok nemli son
dnem Osmanl limidir.

Ahmed Ziyeddn Gmhnev

1228/1813de Gmhanede dodu. On yana kadar burada kaldktan sonra
ailesiyle birlikte Trabzona g etti. lk tahsilini burada yapt. 1831de
amcasyla beraber ticaret amacyla gittii stanbuldan dnmeyip orada kald.
Dn ilimler renmek iin Beyazt Medresesine girdi. Beyazt Medre-
sesinde tahsilini tamamladktan sonra ayn yerde hoca oldu. Dn tahsilinden
sonra tasavvufa yneldi ve Hlid eyhi Ahmed el-Ervdye intisap etti.
Mnev tekmln tamamlaynca eyh olup tarikatnn nerine balad.
slm dnyasnn pek ok yerinde mntesipleri ve kendine bal derghlar
oldu. Dergh mensuplar arasnda bir yardmlama ve bor sand oluturdu.
tl duran servetleri bu sandkta toplad. Bu fonla muhtalara yardmn yan
sra bir matbaa kurarak baslan eserlerin cretsiz datmn salad. Ayrca
stanbul, Bayburt, Rize ve Ofta birer ktphane kurdu.

Kiiliinden ve faaliyetlerinden etkilenen zamann padiahlar da

derslerine katld. Doksan harbine mritleriyle birlikte fiilen itirak etti.
Dopdolu ve bereketli bir mrn sonunda 1311/1893de vefat etti.

Gmhnevnin baka pek ok eyhten ayrlan en nemli vasf,

mritlerinin tasavvuf eitimiyle birlikte onlarn dn ilimleri renme ve
snnete uymalar konusunda olduka titiz davranmasdr. O, tekkesinde hadis
okutmaya arlk vermi, bylece Gmhneli Dergh bir drulhads
hviyeti kazanmtr.

Gmhnevnin hadis alannda yazd nemli eseri Rmzl-ehds

son dnemin en ok okunan hadis kitaplarndan birisi olmutur. Eserin
ierdii 7103 hadisin 6402si kavl ve fiil merf rivayetlere, 701i
Reslullahn hilye ve emiline dairdir. Hadisle ilgili bu eseriyle
Gmhnev; zamann ihtiyalarna gre yeni hadis kitaplar tasnif etmek
ve hadislerin shhat ve mn bakmlarndan yeniden deerlendirmesini
yapmak gibi iki nemli tavr sergilemitir. Genellikle kitaba, ksa ve zl
ifadeli (muhtasar, vecz) hadisler alnmtr. Kitabn ba tarafnda hadis tarihi
ve usul konularndan bazlar hakknda zet bilgiler verilmitir. ki
120

 blmden meydana gelen eserin birinci blm alfabetiktir. Harf-i tarif ile
balayan hadisler elif harfiyle balayan hadislerin verildii blmn
sonuna konulmutur. Hz. Peygamberin emilini konu alan ikinci blmdeki
hadisler ise kne lafzyla balamaktadr.

Yaklak 125 kaynaktan derlenen hadislerin en ok kullanlanlarna

remizlerle iaret edilmi ve bu ksaltmalar eserin giriinde (mukaddime)
belirtilmitir. Ayrca her hadisin sonunda sahb rvsinin ismi verilmitir.
Hadislerin seiminde en fazla Suytnin el-Cmiul-kebr ve el-Cmius-
sarinden yararlanlmtr. Rmzl-ehdsin bir btn olarak muteber
kaynaklardan derlendii ve ihtiva ettii tm hadislerin sahih olduu
sylenemez. Eserde sahih rivayetlere yer veren kitaplardan faydalanld gibi
zayf hadisleri ieren kitaplardan da hadis alnmtr. Eser toplumu hadisle
eiten, zhd eitiminde hadisi esas almak suretiyle tasavvuf dnceyi
Kurn ve Snnete uygun izgiye ekmeye alan, rivayetleri deerlendirme
yntemleri birbirinden farkl olan tasavvuf ehliyle hadis ehli arasndaki
mesafeyi kapatma yolunda atlan bir adm olarak deerlendirilebilir.

Gmhnev, Rmzl-ehdsi daha sonra Levmiul-ukl ismiyle

ksa olarak erh etmi ve bu eser be cilt halinde baslmtr. Bunlarn yan
sra onun Garibl-ehds adyla 800 kadar hadisi ieren baka bir eseri
daha vardr. Bunu da yine kendisi Letifl-hikem ismiyle erhetmitir. Onun
hadise dair bahsedilmesi gereken son eseri, pek ok hadis liminin yapt
gibi krk hadis derlemesi olan Hads-i Erbandir.

Muhammed Zhid el-Kevser

Muhammed Zhid el-Kevser, 1296/1878de Dzcenin Hac Hasan Efendi
kynde dodu. lk tahsilini Dzce hocalarndan yapt. lk eitimini
tamamladktan sonra stanbula gitti Kadasker Hasan Efendi D-
rulhadsinde ders almaya balad. Daha sonra Fatih Camiinde Einli
brahim Hakk, Alasonyal Ali Zeynelbidin gibi hocalardan ders ald.
1325/1907de icazetini aldktan sonra ayn yerde retimle megul oldu. Bu
arada dinde reform iddiasnda bulunan ittihatlarla mcadele etti. Bir okul
amas iin tayin edildii Kastamonuda yl kald. stanbula dnnde
Drafakaya tayini yapld. 1341/1922de Msra gitti ve orada
1371/1952de vefat etti.
Kevsernin pekok ilm makalesi ve telif kitab vardr. Kitaplarndan
ikisi hl eitli alardan ilim leminde gndeme gelmektedir. Bunlarda ilki
Hatb el-Baddnin Trhu Badt isimli hacimli eserinde Eb Hanfenin
biyografisine dair blmde yazd olumsuz dnce ve nakilleri eletirmek
maksadyla kaleme ald Tenbl-Hatbtir. kincisi ise tasnif dnemi
muhaddislerinden bn Eb eybenin el-Musannefinde yer alan yine Eb
Hanfenin grlerini eletiren blme cevap olarak yazd en-Nkett-
tarfe adl eseridir. Ayrca birok kitabn ilmi neirlerini de yapmtr.
Makaleleri Makltul-Kevser ismiyle bir kitapta topland. Bunlar arasnda
hadisle alkal pek ok makale vardr. O, Hanefi mezhebinin gl bir
savunucusu, byk bir hadisi idi. Mezhebsizlik cereyanlarna, Ehl-i snnet
d hareketlere, ilimsiz, dayanaksz ve bat taklidi grlere kar da
mcadele verdi.
Osmanl limleri arasnda slm dnyasnda en ok tannan Zhid el-
Kevserdir. Bunda mrnn nemli bir blmn Msrda geirmesinin yan
sra oradaki eserlerini Arapa yazmasnn etkisi byktr.

121

 Kevser, mam finin en zor olarak nitelendirdii fakih-muhaddis

sfatn kendisinde birletirmi bir limdi. O, srf nakilcilikle yetinmemi,
hadisin fkhna ve ruhuna nfuz etmesini de baarmtr. Rivayetleri ince-
lerken, seneddeki rvlerden tutun da, dnemin sosyal, siyasi hadiseleri,
rvlerin kiisel ve mezheb konumlar ve hatta psikolojik ynlerine kadar
dikkat etmitir. En girift kelm meselelerden bahsederken, hadis ilminin en
can alc konularna deinmi, rvlerin cerh ve tadl bakmndan durum-
larna iaret etmeyi ihmal etmemitir. Herhangi bir hadisin deerlendirmesini
yaparken, onu, sadece hadis teknii bakmndan deil, kapsamna giren
itikad ve fkh konular ynnden de incelemitir.

TRKYE CUMHURYET DNEMNDE

HADS LM
slm ilimlerle ilgili almalarda Cumhuriyetten sonra bir mddet hem
nitelik hem nicelik bakmndan bir duraklama ve gerileme oldu. Din eitim
asndan fetret devri olarak isimlendirilebilecek olan 1920-1950li yllarn
hadis almalar asndan da ok farkl olmad grlmektedir. Bu
dnemde Diyanet leri Bakanl, Trk milletinin dinini renebilecei
Murtez ez-Zebd tarafndan yaplan Sahh-i Buhr Muhasarn tercme ve
erh ettirerek yeni alfabe ile Trkeye kazandrma amacyla Babanzde
Ahmed Naimi grevlendirmitir. Ahmed Naimin balayp ancak cildini
tamamlayabildii eser Kmil Miras tarafndan tamamlanm ve Diyanet leri
Bakanl tarafndan 19281949 yllar arasnda 12 cilt olarak baslmtr.
Melliflerin bu almadaki baarlar ve Ahmed Naimin yazm olduu
hadis usl ile ilgili mukaddimenin orijinallii, eseri Cumhuriyet tarihindeki
klasiklerin arasna tamtr. Diyanet leri Bakanlnn klasik eserleri
tercme faaliyeti yava da olsa Riyz's-slihn (19491965) ile devam
etmitir.

1950li yllara kadar Diyanet leri Bakanlnn nclk ettii bu

faaliyetin yannda krk hadis geleneinin ya da hadis says biraz artrlarak
101 veya 1001 hadis tercme ve erhinin yapld grlmektedir. Ahmed
Naimin Krk Hadisini (1925) veya Mnir Selmi Yurdatapn Binbir Hadis
Tercmesi ve Tefsirini (1941) buna rnek olarak zikredebiliriz. Tercme
faaliyeti olarak nitelenebilecek bu tarz almalarn yannda Ahmet Hamdi
Aksekinin nsznde hadisi reddedenlere kar uzun uzun mdafaalarda
bulunduu Peygamberimizin Vecizeleri (1945), Zkir Kadiri Ugann Din
ve Gayr Din Rivayetler (1926) adl makalesini hadisle alakal problemlerin
ele alnd zgn almalar olarak zikretmek yerinde olacaktr.

1950den sonraki yllarda ise hadis almalar toparlanma srecine

girmi, daha sonra ise olgunlamaya balamtr. Zira Arapa ve Osmanlca
yazlan eserlere ulaamayan ya da onlar okuyup anlayamayan halkn
ihtiyacn gidermek, sorumluluk tayan limler tarafndan bir zorunluluk
olarak grlmtr. te yandan din eitim veren kurumlarn almas ve
lke sathna yaylmas da bu gelimeye ivme kazandrmtr.

1960l yllara kadar tpk daha nceki yllarda olduu gibi belli
rakamlarda hadislerin tercme ve erh edilmesi en fazla bavurulan alma
tr olarak grlmektedir. Aslnda bu tarz almalar slm tarihinin hibir
dneminde kesilmemitir. Ancak kltrel altyapnn eksik veya yitirilmi
olduu zeminlerde daha fazla bavurulmutur. Nitekim altyap eksikliinin
tamamland ileriki yllarda temel klasiklere doru bir kay dikkat
122

 ekmektedir. Mesela Ahmed Davudolunun tercme ve erh ettii Blu'l-

Merm Terceme ve erhi (19661967) ve Mehmet Sofuolunun yapt
Sahh-i Mslim ve Tercmesi (19671970) buna gzel bir rnektir. Daha
sonra Ahmed Davudolu da Mslimin Sahhini geni bir ekilde erhederek
tercme etmi ve bu eser on cilt halinde baslmtr (1977-1983). Hadis
tercmesine ynelik bu faaliyet mam Malikin Muvattann, Darimnin
Sneninin Trkeye kazandrlmasyla devam etti. Grld zere 1967
sonras seme eserlerin deil de temel kaynaklarn tercmesine ynelinmi,
1980 sonras ise bu alanda altn a yaanm, hemen hemen btn klasikler
Trkeye kazandrlmtr. Daha sonra tercme faaliyeti alan itibariyle de
genilemi ve tarih, usl vb. konularda birok nemli alma Trkeye
evrilmitir.

Hadis ilminin farkl dallarndaki tercmeler Trkiyede hadis ilminin alt

yapsnn olumasna yardmc olmu, daha sonra tr itibariyle ayn olmakla
beraber alanla ilgili son derece deerli almalar yaplmtr. rnek olarak
hadis stlahlar konusunu ele alabiliriz. Bu konuda yaplan tercmeler (Talat
Koyiitin tercme ettii Hadis Istlahlar Hakknda Nuhbetl-Fiker erhi,
Ankara 1971; M. Yaar Kandemirin tercme ettii Hadis limleri ve Hadis
Istlahlar, Ankara 1971) dnda, telif olarak Talat Koyiitin Hadis
Istlahlar (Ankara 1985), Abdullah Aydnlnn Hadis Istlahlar Szl
(stanbul 1987, 2006, 2009) ve Mcteba Uurun Hadis Terimleri Szl
adl eserleri saylabilir.

Hadisle ilgili Trke eserlerin bazlarn ve tercme hadis kitaplarnn hatr

saylr bir ksmn okumak ve bilgisayarnza indirmek iin
http://www.darulkitap.com adresine bavurabilirsiniz.

mam Hatip Okullar, Yksek slm Enstitleri ve lhiyat Fakltelerinin

almasndan nceki dnemde limler tarafndan tespit edilen ihtiyalar ya da
ortaya kan problemler kitap, risale veya makale baznda ele alnarak
halledilmeye allmtr. Bunlardan kitap ve risaleler ya Diyanet leri
Bakanl tarafndan resm ya da zel kurulular tarafndan bastrlmtr.

Sz konusu okullarn almasyla birlikte buralarda okutulabilecek ders

kitaplarna olan ihtiya, eli kalem tutan insanlar motive eden gl bir etken
olarak ortaya kmtr. Tayyib Okiin Baz Hadis Meseleleri zerinde
Tetkikler (1959), Hadis Ders Notlar (1965), Hayrettin Karamann Hadis
Usl (1965), Ali zekin Hadis Ricali (1967) adl almalar rnek olarak
zikredilebilir. Bunlar da her branla alakal mstakil almalar takip
etmitir. Mesela Talat Koyiitin Hadis Tarihi (1981), . Ltfi akann
Hadis Edebiyat (1985, 2008) adl eserlerini zikredebiliriz.

1876dan 2000li yllara kadar Trkiyede hadis sahasnda yaplm belli bal
almalarn dkmn grmek iin smail Ltfi akann Hadis Edebiyat
isimli eserine baknz. 2000 ylndan gnmze kadar yaplan almalar iin
ise Hadis Tetkikleri Dergisine (HTD) mracaat edilmelidir. Dergi her saysnda
geen alt aylk sredeki almalar listelemektedir.

Sz konusu yksek retim kurumlarnn almasyla birlikte, eitim

sisteminin bir gerei olarak buralarda grev yapacak kiilerin, resmi unvan
iin retim Grevlilii, Doktora, Doentlik ve Profesrlk Takdim Tezleri
gibi almalar yapmalar ve akademik aratrmaya dayanan makaleler
yazmalar zorunlu hale getirilmitir. Hadis ilimlerindeki tezler, Trkiye
Cumhuriyetindeki hadis almalarna belli bir ivme ve kalite kazandrmtr.

123

 Bu gn itibariyle Trkiyede yaplan tezler ve yaynlanan makaleler byk bir

yekn oluturmaktadr. Yksekretim Kurulunun internet sitesindeki
(www.yok.gov.tr) Ulusal Tez Merkezinde hadis yazlarak yaplan bir
taramada byk ounluunu Yksek Lisans, geri kalan da doktora tezlerinin
oluturduu 500 akn bir rakam grlmektedir. Yine slm Aratrmalar
Merkezinin internet sitesindeki (www.isam.org.tr) lhiyat Makaleler Veri
Tabannda 750 civarnda hadisle ilgili makalelerin dkm verilmitir. Sitede,
bu makalelerden izin alnabilenlerin PDF dosyalar da bulunmaktadr. Kabaca,
sadece bu rakamlar bile Trkiyede hadis almalarnn ulat boyutlar
hakknda bir fikir verebilir.

Trkiyede akademik hadisiliin balatcs, aslen Bosnal olup uzun

yllar bata Ankara lhiyat Fakltesi ve Erzurum slm limler
Fakltesinde dersler veren M. Tayyip Okitir. Mehmed Said Hatibolu ve
Talat Koyiit Ankara lhiyat Fakltesinde onun yetitirdii iki hadis
profesrdr. Hadis alannda yurt dnda, zellikle Fransada, doktora
almas yapan ve Trkiyeye dndkten sonra lhiyat Fakltelerinde hoca
olan akademisyenler de vardr. Merhum brahim Canan ve Ahmet Demirci ile
Mehmet Ali Snmez Fransada doktora yapm hadis hocalardr. Merhum
Ali Yardm zmir lhiyatta, merhum Selman Baaran Bursa lhiyatta ve
yine merhum Mcteba Uur Ankara lhiyatta grev yapm hadis
hocalaryd. Hepsi imdi emekli olan M. Yaar Kandemir Marmara lhiyat,
Ali Osman Kokuzu Konya lhiyat, Cemal Sofuolu zmir lhiyat ve Sadk
Cihan Samsun lhiyatta retim yesi olarak almlard.

Yazdklar eserlerle ve verdikleri derslerle lhiyat Fakltelerinde hlen

grev yapan hadis sahasnda akademik kariyere sahip pek ok retim yesi
bulunmaktadr. Grev sresinde ortalama yirmi-yirmibe yl doldurmu
hocalar arasnda Rait Kk, smail Ltfi akan, Nebi Bozkurt ( de
Marmara lhiyat), Kemal Sandk (Rize), Salahattin Polat ve Ali Toksar
(Kayseri), Abdullah Aydnl (Sakarya), Talat Sakall (Isparta), M. Hayri
Krbaolu ve smail Hakk nal (Ankara), Bilal Saklan ve Zekeriya Gler
(Konya) ile Ali Osman Ate (Adana) saylabilir. Hlen grev yapan dier
hadis hocalar hakknda lhiyat Fakltelerinin internet sitelerine baklabilir.

Bu saylan isimlere Fuat Sezgini de eklemek yerinde olacaktr. Onun

stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi arkiyat Aratrmalar Enstitsne
bal olarak yapt Buhrnin Kaynaklar Hakknda Aratrmalar (stanbul
1956) isimli doktora tezi, Trkiyede hadis alanndaki ilk akademik
almadr. Bu alma Batda da oryantalistler tarafndan dikkate alnm ve
defalarca referans olarak kullanlmtr.

zetlediimizde Trkiye Cumhuriyetindeki hadis almalar kitap,

makale ve tez almalar olarak farkl trde ortaya kmtr. Bunlardan
kitap ve makale almalar, telif, tahkikli neir (edisyon kritik) ya da tercme
olarak yaplm ve bunlar youn olarak stanbul ve Ankara gibi merkezlerde
baslmtr. Tez almalar ise 1982 ylna kadar Ankara, stanbul ve
Erzurum bata olmak zere merkezde yaplm; 1982 sonrasnda ise bun-
larn arasna lhiyat Fakltelerinin bulunduu dier illerin de katlmasyla,
akademik almalarn yapld merkezlerin saysnda nemli bir art olmu;
doal olarak bu, yaplan alma saysna da yansmtr.

Genel olarak deerlendirildiinde Trkiye Cumhuriyetinin kurulu-

undan 1950li yllara kadar hadis almalar asndan ciddi bir durgunluk
yaanm, bu tarihten sonra ise yeni bir dneme girilmitir. 1960-70li yllar
telif ve tercme asndan alm yllar olarak grlebilir. 1980lere
gelindiinde ise klasik hadis kitaplarnn tercme edilmesinin yannda,
124

 bunlarn Arapa basklar da gerekletirilmitir. Bugn artk, yukarda temas

edildii gibi, ulusal ve uluslararas dzeyde de ciddi almalar ve yaynlar
yaplmaktadr.

HND ALT KITASINDA HADS LM

Tarih boyunca slm corafyasnn muhtelif blgeleri slm ilimleri, bu
arada hadis ilmini nbetlee omuzlaya gelmilerdir. Bu grevi hicri onuncu
asrdan itibaren byk lde Hindistan blgesindeki Mslmanlarn
stlendii grlmektedir. Burada resmin btnn grmek iin Hint bl-
gesinde hadis konusu, balangtan itibaren ksa bir zet verilerek i-
lenecektir.

Sahabe-i kirmn Hz. Peygamber hayattayken Hind blgesine gidip

gitmediklerine dair bir bilgimiz yoktur. Nakledildiine gre Hind sahillerine
hicri 15. ylda Hz. merin halifelii zamannda koldan aknlar yaplmt.
Bunlar Hz. merin Bahreyn ve Uman valisi Osman b. Ebil-s es-Sekaf
balatmt. Bu zat, kardeleri el-Hakem ve el-Mureyi, gnll
mcahidlerle Hind sahillerine gndermi, onlar da gidip baaryla geri
dnmlerdi. Bu aknlara katlanlar arasnda sahbler de bulunmu olmaldr.
Hind sahili olan Sind blgesinin fethi ancak hicri 93de gereklemiti.
Muhammed b. el-Kasm es-Sekaf, Emev Halifesi Velid b. Abdilmelik
zamannda Sindi fethetmiti. Grlyor ki, Tifli Sakfe kabilesi
mensuplarnn (Sakaflerin), slmn Hind diyarna girmesinde byk
emekleri gemiti. Fetihden sonra Sinde, etbuttbinden ve Emev-Abbs
zulmnden kaan Ehl-i Beytden birok kimse gidip yerlemiti. Hasan el-
Basrnin (. 110/728) talebesi smail b. Msa, Hinde ok gidip geldii iin
Nezlu Hind lkabya anlmt. Halife Mehdnin h. 159da gnderdii
ordunun iinde mehur hadisi Reb b. Sabh (. 160/776) de vard.

kinci asr hadisilerinden biri de Sinde nisbetle bilinen Eb Musa

Nech es-Sinddir. Bu zat mez ve siyerle ilk uraanlardandr. Bir dier
hadisi, Rec es-Sind de byk bir hadisi idi.

Hindle bylece balayan mnasebetler meyannda drt asr boyunca

oralara da rihleler yaplm, oralarda da hadis renilip retilmiti. Bu
dnemde Hind blgesinde yetien muhaddislerden biri de Ebu Cafer ed-
Deybldir. Deybl bugn Pakistan snrlarnda bulunan Karai yaknlarnda
bir yerleim merkezidir. Hicri 322de Mekkede vefat eden Deybl, Hz.
Peygamberin mektuplarn ilk toplayan kii olarak bilinmektedir.

Hint Alt Ktasnda hadis almalarn incelerken 1947ye kadar Pakistan diye
bir devletin olmadn aklmzdan karmamalyz. Bu gn Pakistan
topraklarnda kalan ve pek ok mehur limin yetitii blgeler, Pakistann
Hindistandan ayrld tarihten nce Hindistan olarak bilinmekteydi.

Hinde hicr 5. asr balarnda karayoluyla kuzeyden, Hayber Geitinden

girenler orada fkh, kelm, felsefe ve iirin arlk kazanmasna sebep
olmulard. Yine de eyh smail (. 448/1056) ve Merk isimli mehur
kitabn mellifi Radyyuddn Hasan b. Muhammed es-San (. 650/1252)
gibi limler hadis ilmini orada nere almlard.

Dekkende devlet kuran Behmenler zamannda hadise ilgi gs-

terilmiti. zellikle Sultan Muhammed el-Behmen (saltanat: 780-799) Hind
sultanlarnn hadise ilk ilgi gsterenlerindendi. O, byk ehirlerde hadisle
125

 uraanlara aylk balatmt. Gucerat sultanlarnn deniz ulam imknlarn

kolaylatrmalar da, rencilerin Hicza gidip orada hadis ve dier islm
ilimleri renme imknlarn arttrmt. Bu arada Safevlerin randaki i
basks, oradaki Snn limlerin de Hinde gmelerine ve dier slm
ilimler arasnda hadis ilmini oraya gtrmelerine yol amt. Bu limlerden
birisi Seyyid erf Crcnnin talebesi ve Sahh-i Buhrnin li senedine
sahip olan eyh Nureddin Ahmed e-rz idi.

Hadis ilmi Hind diyarnda hicr 9. asr sonu, 10. asr balarnda geni
yaylma imkn bulmutu. Gucerat ise bu hususta nclk etmiti. Hadis
ilmi sonra da Agrada yaylmt. Hicaza gidip ilim tahsil eden birok kimse
dnp buralara yerlemi ve uzun sre hadis tedris etmilerdi. Bunlar
arasnda Vechuddin el-Mlik (. 929/1522) ile Hiczda ilim tahsilinden
sonra nce Gucerta, sonra Delhiye ve nihayet Agraya geip orada geni
apl bir hadis retimi gerekletiren Seyyid Refuddin es-Safev e-rz
(. 954/1547) zikredilebilir.

Hind, 10. asr ortalarnda byk bir hadisi grr: eyh Ali el-Muttak.
Bu zat, Dekkendeki Burhanprda 885/1480de domutu. Gen yanda
Multna gitmi, orada eyh Husmuddin el-Muttakden ilmen ve ruhen
beslenmiti. Nisbesi de muhtemelen bu hocasndan geliyordu. Ali el-Muttak,
953/1546de 67 yandayken Gucerat zerinden Hicaza gitmi ve orada
yllarca ilim tahsil etmiti. En mhim eseri 957-971 yllar arasnda yazd
Kenzl-ummldr. 975/1567de vefat eden bu byk lim birok talebe
yetitirmiti. Bunlar arasnda eyh Muhammed Tahir el-Fetten (. 986/1578)
zikre deerdir. Bu zat, Ahmediyye (Mehdilik) frkasna mensup biri iken
Mekkeye gidip Ali el-Muttakden ilim ve feyiz alm, dnte nceki
frkasnn akaidini slaha alm, bu uurda cihad etmi ve sonunda ehid
edilmiti. Fetten de birok talebe yetitirmi, birok eser yazmt. Bunlar
arasnda Tezkiretl-mevzut adl mevz hadis kitab ile Mecmeu bihril-
envr isimli hadis lgati nemlidir.

Hindde hadisin yaylmasnda en ok eyh Abdlhak b. Seyfuddin el-

Buhr ed-Dehlevnin (. 1052/1642) emeinin getii anlalmaktadr.
Onun bu husuta O, hadis ilmini Hindde ilk yayan kimsedir! denilecek
kadar byk hizmeti olmutu. eyh Abdlhak 958/1551de Delhide
domutu. Babasndan ilim tahsil ettikten sonra Mekkeye gidip Ali el-Mut-
taknin rencisi eyh Abdlvehhb el-Muttaknin ilim halkasna katlm
ve ondan Ktb-i sitteyi okumutu. Hicaz dn Delhiye yerlemi, zgn,
aratrma rn eserler yazm ve pek ok talebe yetitirmiti. Onun 100den
fazla eser yazd nakledilmektedir. Bunlardan biri el-Lemet erhul-
Miktdr. Mikt zerine yazd dier erh Farsa olup Euatl-lemet
adn tar. Yetitirdii talebeleri arasnda olu Nrulhak (. 1073/1662) da
vardr. Bu olunun Sahh-i Buhr zerine Teysrul-Buhr isimli bir erhi
vardr.

Nrulhakn olu Hafz Fahreddin, babasnn eksik Sahh-i Mslim

erhini tamamlamt. Hafz Fahreddinin olu eyhul-slm ise Sahh-i
Buhrye Farsa bir erh yazmt. eyhul-slmn olu Delhiden
Rmpra gemi ve el-Muhaddisur-Rmpr diye mehur olmutu. Onun
da birok eseri vardr.

eyh Abdlhakn, olundan baka mehur talebeleri de vardr. Onlardan

biri Molla Haydar el-Kemrdir. Bu zatn da Baba Dvd el-Mikt isimli

126

 bir talebesi vard. Baba Dvd, Mikt ezberlemiti. Zikri geen nisbesi
bundandr.

Bu dnemde Nakibendiyye-Mceddidiyye tarikatnn nderi mam

Rabban diye tannan Ahmed b. Abdlahad es-Serhend (. 1034/1624) ile
olu, Mikt rihi Muhammed Sadin de bu sahada hizmetleri gemiti.

Hicri 12., miladi 18. asra gelindiinde Hind Alt Ktasnda hadis ilmi
konusundaki faaliyetlerin daha da younluk kazand, Hicaza ilim tahsiline
giden Hindistanl alimlerin bazlarnn orada yerleerek, bazlarnn lkelerine
dnerek hadis ilmini nerettikleri grlmektedir. Ktb-i sitte zerine yazd
hiyeleriyle tannan Ebul-Hasen es-Sindi (. 1138/1725) ve Muhammed
Hayt es-Sindi (. 1163/1749) Hicaza yerleen Hindistanl limlerdendir.
Yine bata hadis ilimleri olmak zere btn slm ilimlerde nemli eserler
veren Hind asll Muhammed Murtaza ez-Zebidi nce Yemenin Zebid
ehrinde ikamet etmi, daha sonra Kahireye yerlemi ve orada vefat etmitir
(1205/1790).

Bu blgede hadis ilminde en kkl etkiyi yapm olan, hi phesiz, ah

Veliyyullah b. Abdirrahm ed-Dehlev (. 1176/1762) olmutu. Bu byk
lim, Hicza gidip ilim tahsil ettikten sonra geri dnm ve kendisini ilim
nerine vermiti. O, bidatlere kar byk bir mcadele vermenin yannda
nasslara da yeni bir bak as getirmeye almt. Vefat ettiinde geriye
birok eser ve kymetli talebeler brakmt. Eserleri arasnda Hccetullahil-
blia, zletl-haf, Muvatta erhleri el-Msevv (Arapa) ve el-Musaff
(Farsa) nemlidir.

Dehlevnin oullar Abdlazz, Abdlkadir, Refuddin ile talebeleri ve

oullarndan sonra da torunlar kendisinin yolundan gitmi ve bu ilme byk
hizmetler vermilerdi.

Dehlev, eserleriyle, eitim-retim faaliyetleriyle bir mektep olutur-

mutu. Bu mektep, sonraki asrlarda byk limler yetitirmi ve tesirleri
slm dnyasnn her tarafna yaylmtr.

ah Veliyyullah ed-Dehlevden sonra onun gr ve dnceleri

oullar vastasyla 19. asrda nemli etkiler brakm, etkileri gnmze
kadar devam eden ekollerin olumasna vesile olmutur. 19. asra gelindiinde
Hind Alt Ktasndaki slm idarenin zayflamas ve ngiliz hkimiyetinin
yerlemesinin de tesiriyle blgede dini eitim veren medreseler almaya
balam ve buralarda hadis ilminin temel kaynaklar da belli bir program
erevesinde okutulmutur. Bu dnemde ah Veliyyullah ed-Dehlevnin
oul ve torunlarndan hadis okuyup ilim tahsil eden nemli ahsiyetlerden
Nezr Hseyin ed-Dehlev Delhide Ehl-i Hadis Medresesini kurmutur.
Bata Muhammed Kasm Nanotev ve Reid Ahmed Gangoh olmak zere
dier bir grup ise, Kuzey Hindistanda bulunan Seharenpur yaknlarndaki
Diyobend kasabasnda Ezherul-Hind olarak hret bulan Darul-Ulm
Diyobend Medresesini amlardr.

Ehl-i Hadis medresesi mezhep taklidini reddedip, dorudan hadislerle

amel etmeyi ve itihad yapmay savunmu ve bu erevede eitimlerini
srdrm; Diyobend medresesi mensuplar da Hanefi mezhebine bal
olarak hadis eitimine arlk vermitir. Yzyln sonuna doru lkenin her
tarafna yaylan bu medreseler vastasyla hadis eitim ve retimi alt ktada
byk bir yaygnlk kazanmtr. Bu erevede bu medreselerde ders veren
hocalar hadis ilimlerinin muhtelif dallarna ait ve zellikle hadis erhilii
127

 konusunda nemli eserler vermilerdir. Bugn bu alanda istifade ettiimiz

Azimbdnin Avnul-mabd erhu Sneni Eb Davud (Ehl-i Hadis),
Mbarekprnin Tuhfetl-ahvez erhu Camiit-Tirmiz (Ehl-i Hadis), Halil
Ahmed Sehrenprnin Bezll-mechd fi halli Eb Davud (Diyobend),
Kemrnin Feyzul-br (Diyobend), Bennrnin Merifus-Snen
(Diyobend) adl Snen-i Tirmizi erhi, Muhammed Zekeriya el-Kandeh-
levinin Evcezl-meslik (Diyobend) adl Muvatta erhi gibi nemli eserler
bu dnemin rnlerindendir.

Ehl-i Hadis medresesinin grleri ile Osmanl limlerinin grleri arasnda

bir irtibat kurulabilir mi?

Bu dnemde ah Veliyyullahn takipisi olduklarn savunan Ehl-i

Hadis ve Diyobend ekolleri yannda Ahmed Rza Hann kurduu Birelviyye
ekol ile bir grup limin Leknevde atklar Nedvetl-ulem Medresesinde
de dier dini ilimler arasnda hadis eitim ve retimi de verilmitir.
Bunlardan birincisinde de Hanefi mezhebi esas olmakla birlikte eitimde
tasavvuf renk ar basmaktadr. Nedve ise temelde bat tarz eitim veren ve
Hindistanda modernizmin babas olarak grlen Sir Seyyid Ahmed Hann
Aligarh Koleji ile geleneksel eitim veren Diyobend Medresesinin bir
sentezi grnmndedir. Bu okuldan yetien ve hadis ilmi almalarna
katkda bulunan nemli ahsiyetler arasnda, okulun kurucularndan ibl
Numn, Seyyid Sleyman Nedv ve Ebul-Hasen Nedv gibi isimler
bulunmaktadr. imdi Hind Alt Ktasnda biraz daha detayl tantlmas
gereken limlerden bahsetmeye balayabiliriz.

Muhammed Enver h Kemr

Muhammed Enver h Hseyn Kemr, muhaddis, mfessir, fakh, uslc,
mtekellim, sf, edib ve muhakkik vasflarna hakkyla sahip olan bir
limdir. 1292/1875de Kemre bal Vodvn kasabasnda dodu. Be
yana geldiinde Kurn- Kerm okumaya balad. Daha sonra babasndan
Farsa edebi eserler okudu. On yan doldurmamken Farsa nazm ve nesir
yazma seviyesine geldi. Kemr, Kemr ve civarndaki limlerden ilim
tahsilini bitirdikten sonra komu Hezre blgesine gitti ve orada, yl
boyunca mantk, felsefe, kozmografya vb. ilimleri tahsil etti. Daha sonra
Diyobenddeki Drul-Ulm Medresesine gitti. Buras Hindistann Ezheri
gibi idi. Orann Rabbn limlerinden, ncekilere ilveten, sahih ilim, isabetli
gr, snnete ittiba ak, ahlk ve edeb gzellii kazand. Bu medresede
birok hadis ve fkh kitab okudu ve 1313/1896da buradan mezun oldu.
Mezuniyetinden sonra bir mddet Delhide hocalk yapt. Orada el-
Medresetul-Emniyye ismiyle, ksa zamanda mehur olan bir okul da at.
Daha sonra Kemre dnd. Orada da bir okul at ve halk irada,
yaygnlaan bidatlerle de mcadeleye balad. 1323/1905de hacca gitti.
Karlat limlerden ve Medinedeki zengin ktphanelerden istifade etti.
Geri dndnde bir mddet Diyobendde kalp hocalk yapt. Yllarca
Ktb-i sitte ve benzeri eserler okuttu.

Kemr mrnn te birini Diyobendde geirdi. Pek ok talebe

yetitirdi. Bu arada Kadiynlik fitnesine kar byk mcadele verdi.
Diyobenddeki grevinden ayrlnca Dbile gitti, orada 5 yl kalp ders, kitap
yazma, vaaz ve iradla megul oldu. Burann havas iyi gelmedii iin
hastalannca Diyobende dnd ve orada 1352/1933de vefat etti.

128

 Hakmul-mme Eref et-Tehnev onun hakknda yle der: slm

mmeti iinde onun gibi birinin bulunmas, slm dininin hak ve doru
olduunun bir delilidir. Kevsernin gr ise yledir: Hadislerden nadir
mnlar karma hususunda bnl-Hmmdan sonra onun benzeri gel-
memitir. Pakistann mill lideri Muhammed kbal de onun felsefi
konulardaki ehliyetini takdir etmi ve ondan istifade etmiti.

Kemrnin eserlerinin ou talebelerinin tuttuu notlardan meydana

gelmitir. Matbu eserleri arasnda Sahh-i Buhr erhi Feyzul-br
mhimdir. Bu kitapta dier Buhr erhlerinde rastlanamayacak olan ilgi
ekici izahlar, bilgiler vardr. Mellif Sahh-i Buhryi 30 kadar erhinden
istifade ederek 13 defa dikkatle okumu, sonra onu 20 yldan fazla bir sre
talebelerine okutmutur. Eser, Kemrnin ders takrirlerinin rencilerinden
Bedr-i lem Mirt ve Muhammed Yusuf Bennr tarafndan kaleme
alnmasndan oluturulmutur. Bundan baka onun muhtelif slm ilimlerde
yazd yirmi civarnda kitab bulunmaktadr.

Kemrnin hadis okuturken takip ettii genel usul yleydi:

1. Gerekli grd yerlerde rvler hakknda ksa aklamalarda
bulunurdu.
2. mmet arasndaki ihtilafl konulara itina gsterir, onlara tatmin
edici izahlar getirirdi.
3. nceki limlerin zgn ve her yerde bulunamayan grlerini
naklederdi.
4. Ders esnasnda bahsi geen bir kitabn ilm tenkidini yapard.
5. Daha ok mkil yerleri halletmeye alrd.
6. Bir konuda geni aklamalara girimekten ziyade fazla konuya
temas etmeye nem verirdi.
7. Ders esnasnda konuyla dolayl olarak ilgili olan eylere de, talebeye
faydal olacan dndnde, temas ederdi.
8. ou kere bir ey nakleder, sonra bunun ilm bir tenkidini yapard.
Bylece talebeye ilm tenkid usuln gstermeye alrd. Bununla beraber
limler hakknda edebli olunmasn, arla kanlmamasn ve onlarn
takdir edilmesini tavsiye ederdi.

Muhammed Abdlhayy Leknev

Ebl-Hasent Muhammed Abdlhayy el-Leknev 1848de Bandada
(Hindistan) dodu. Babas otuzdan fazla eseri olan nemli bir limdir. Kk
yata balad eitimini on yedi yanda tamamladktan sonra babasyla
gittii Haydarbdda Medresetn-Nizmiyyede iki yl eitim retim
faaliyetinde bulundu. 1304/1886da vefat etti.

Usul ve fr ilimlerinde sz sahibi olan Leknev delillerden hkm

karmada olduka mahirdi. Hanef olmasna ramen mezhebin grne
aykr ak bir delil bulunduunda mezhebinin grn kabul etmezdi.
Hadis ilimleri ve fkh yannda tefsir, tarih, ensb (soy bilgisi), edebiyat,
felsefe ve mantkla da megul olmutur. ngiliz idaresinin Hint Alt Ktasn
igalinin en youn yaand dnemde dinin temel kaynaklarna dn
hareketine nem vermitir. Bu durum halkn kendisine olan gvenini art-
trm, Seyyid Ahmed Han nclnde devam eden ngiliz yanls abalarn
halk nazarndaki etkisinin azalmasnda nemli rol oynamtr.

120ye yakn almas bulunan Leknevnin tahkik ederek nerettii

kitaplara mukaddimeler yazmak, eserin mellifi, rihleri, o sahada yazlan
129

 dier eserler hakknda bilgi vermek, eserin muhtelif nshalarna bavurarak

gvenilir bir nsha ortaya koymak ve gerekli yerlere notlar dmek suretiyle
o zamana gre yeni bir tenkitli kitap neri gelitirdii kabul edilmitir.

Hadisle ilgili baz eserleri unlardr: 1. et-Talkul-mmecced al

Muvattail-mm Muhammed. mam Mlikin Muvattann Muhammed b.
Hasan e-eybn nshasnn erhidir. 2. er-Rafu vet-tekml fil-cerh vet-
tadl. Cerh ve tadl konusunda nemli hususlara ve belli bal yanlglara
iaret eden kymetli bir eserdir. 3. el-srul-merfa fil-ahbril-mevza.
Belirli gn ve gecelerde klnmas tavsiye edilen namazlara dair mevz
olduunda ittifak veya ihtilaf edilen rivayetleri incelemektedir. 4. el-
Ecvibetl-fzla. Hadis meselelerine dair kendisine sorulan on sorunun geni
cevaplarn iermektedir.

Zafer Ahmed Tehnev

1310/1892de Diyobendde dnyaya gelen Tehnev, ilk tahsilini Drul-
Ulm Diyobendde tamamlam daha sonra Kanpurdaki Cmiul-Ulmu
bitirmitir. Son olarak Mezhirul-Ulma gelen Halil Ahmed Seh-
renprden devre-i hadis okuyarak on sekiz yanda mezun olmutur.
1974deki vefatna kadar hadis dersleri vermeye devam etmitir.

Muhtelif sahalarda birok eseri bulunan Tehnevnin en mehur eseri

phesiz ls-snendir. Mellif yirmi yllk almasnn rn olan
eserde Hanef mezhebinin grlerini destekleyen genellikle ahkm
hadislerini derleyip erh etmitir. Esas itibariyle Ehl-i Hadis ekolne mensup
baz kiilerin Hanef mezhebinin hadislere dayanmad ve kyas hadise
tercih ettikleri yolundaki iddialarna cevap olarak telifine balanan eser,
neticede kapsaml bir hadis mecmuasna dnmtr. Fkh bablarna gre
dzenlenen eser Kitbt-tahre ile balayp Kitbl-edeb vet-tasav-
vufla sona ermektedir. Mellif zaman zaman ada problemleri de ele
alm bu arada, Kdiynlik hareketine, faizi helal klma gayretlerine kar
kmtr.

Tehnev, eserinin ba tarafna Haneflerin hadis usul prensiplerini

aklad bir mukaddime koymutur. Bu mukaddimeyi Abdlfettah Eb
Gudde izahlar ekleyerek Kavid f ulmil-hads ismiyle mstakil olarak
yaynlamtr. Bu kitap brahim Canan tarafndan Yeni Usl-i Hadis adyla
Trkeye evrilmitir.

Fazlurrahman
Bugnk Pakistann kuzeybatsnda yer alan Hezrede 1919 dodu.
lkrenimini medrese eitimi tarznda aldktan sonra Lahorda yksek
renimine balad. 1940da Pencap niversitesi Arapa blmnden mezun
oldu, akabinde burada yksek lisans yapt. Burada balad doktora
almasn 1946da gittii ngilterede srdrd ve Oxford niversitesinde
tamamlad. Kanadada ve Amerikada retim yelii yapt. 1988de vefat
ettiinde Amerikadaki Chicago niversitesinde slm dncesi profesr
olarak grev yapyordu.

Fazlurrahman, Amerikaya yerlemeden nce Pakistanda 1962de

slm Aratrmalar Enstits genel mdrl grevini stlenmi ve bu g-

130

 revi 1968e kadar srdrmtr. Bu dnemde yirmiden fazla makale ve iki

kitap yaynlamtr. Trkeye Tarih Boyunca slm Metodoloji Sorunu
(Islamic Methodology in History) ismiyle tercme edilen eserinde hadis,
snnet ve fkh alannda geleneksel dnceye aykr grleriyle byk tepki
toplad. Yine Trkeye evrilen bir dier eseri slmda da benzer grlerini
dillendirmeye devam etti. Bu grleri sebebiyle Pakistanda karlat
tepkiler sonucu lkesini terk edip Amerikaya yerlemek zorunda kald.

Fazlurrahman muhteva asndan hadisleri farkl gruba ayrmtr.

Klasik hadis kaynaklarnda rastlanmayan bu taksime gre hadisler, teknik
hadis, tarihi/biyografik hadis ve dn hadis diye snflandrlr. Teknik
hadisler genellikle, fkh, sosyal, ekonomik, siyasi vb. konular ierir.
Tarihi/biyografik hadisler, Hz. Peygamberin hayatyla ilgili siyer
kitaplarndaki rivayetleri kapsar. Dn hadis ise, namaz, oru, hac, zekt gibi
ibadetlerle ilgili hadisleri ihtiva eder.

Ona gre snnet, rnek davran demektir. Snnetin asl anlamnda dier
insanlar tarafndan fiilen uyulma deil, ahlk bakmdan balayclk zellii
mevcuttur. Snnet ierii asndan mutlak(ideal) snnet ve yaayan
snnet eklinde ikiye ayrlr. Mutlak snnet bizzat Hz. Peygamberin sz ve
davranlar, yaayan snnet ise slm toplumunun mutlak snnet er-
evesinde uygulama alanna kardklardr. Fazlurrahmana gre, klasik
limlerin kastettii manas ile snnetin muhtevasnn, her zaman ve her yerde
geerli olma vasf yoktur. Ayn ey bir anlamda Kurn iin de geerlidir.
Mutlaklk Kurnn zel durumlarna deil, sadece genel ilkelerine aittir.
zetle snnet, farkl blgelere gre deiiklik arzetmi olsa da, ilk dnem
Mslman nesillerin, Allah Reslnn gstermi olduu rnei, ellerindeki
yeni malzemeler ve yeni ihtiyalar dorultusunda yorumlamak suretiyle
yaklamaya altklar bir ideal, tedrc ve srekli devam eden bir yorumdur.

Fazlurrahman pek ok grleri bakmndan ciddi eletirilere maruz

kalmtr. Mesela ona gre, hadis mecmualarna girmi olan zellikle hukuk,
ahlk, siyaset iktisat gibi meselelere dair birok hadis lafz olarak Hz.
Peygambere ait olmayp gerekte devrin sorunlarna zmler getirmek
zere retilmi veya formle edilmitir. Onun vahiy ve peygamberin vahiy
al konusundaki aklamalar da temel anlaytan olduka farkl bir
yaklam ortaya koymaktadr.

Son olarak Pakistan meneli hadis limleri iinde Muhammed Mustafa

el-Azam de nemli bir yere sahiptir. zellikle hicri ilk asrlar zerine
yapt almalarla, oryantalistlerin yazdklar eserlere cevap mahiyetindeki
eserleriyle ve hadislerden daha kolay istifade edebilmek iin bilgisayar tek-
nolojisinden yararlanmaya ynelik projeleriyle tannm bir limdir.

ARAP DNYASINDA HADS LM

Son asrda slm dnyasnda hadis ilmiyle ilgili alma ve tartmalarn
nemli merkezlerinden birisi de Msrdr. Burada Msrdaki hadis
tartmalar hakknda ksaca bilgi verilecek, daha sonra nemli ahsiyetler
zerinden genel bir tantm yaplacaktr. slm dnyasnda 19. asrda
younluk kazanmaya balayan modernleme dncesiyle birlikte dinin
temel kaynaklarndan birini tekil eden hadis ve hadisin dindeki yeri ve delil
olma bakmndan deeri (hucciyyeti) ile ilgili tartmalar nce Hindistanda

131

 Sir Seyyid Ahmed Hanla gndeme gelmi, ardndan Ehl-i Kurn grubunun
hadis kartl ile u noktasna varmtr. Ayn dnemde 19. asrn sonlar ile
20. asrn balarndan itibaren Msrda da hadisin dindeki yeri ve bize geli
yolunun shhati konusunda pheler ortaya atan Muhammed Abduh, Tevfik
Sdk, Reid Rza gibi yazarlar konuyla ilgili makale ve kitaplarnda bu
konudaki grlerini ilemilerdir. Belli lde msteriklerin gr ve
dncelerinden izler de tayan bu tartmalar, Mahmud Eb Reyyenin
Adv ales-Snnetil-Muhammediyye adl kitabyla zirvesine kmtr.
Snnetin gvenilmez olduu, bize sahih yollarla gelmedii gibi hadis tarih ve
usulne dair bir dizi iddiay ihtiva eden ve Trkeye Muhammed Snnetin
Aydnlatlmas adyla evrilen bu eser yaymland tarihte (1957) Msrda
byk grlt koparm ve birok reddiye yazlmasna sebep olmutur.
Bunlar arasnda Prof. Dr. Mustafa Sibnin (. 1964) es-Snne ve
meknetuh fit-teril-slm (1960) adl kitab nemli olup Trkeye de
tercme edilmitir.

Hadis kart hareketlerin veya hadise olumsuz bakn Msrda

yaygnlamasnn sebepleri zerinde bu nitenin tamamn okuduktan sonra
dnnz.

Dier taraftan son dnemde slm dnyasnda Msr merkezli olmak

zere hadis ilmine nemli katklar salayan almalar da yaplmtr. Bunlar
arasnda Muhammed Habibullah e-inktnin Buhr ve Mslimin
Sahihleri zerine yapt dzenleme ve erh almalar ile Mahmud
Muhammed Hattb es-Sbknin el-Menhell-azbl-mevrd adl Snen-i
Ebu Davud erhi zikredilebilir. Yine Muhammed Fud Abdlbki ile Ahmed
Muhammed kirin hadis kitaplarnn ilmi neri konusunda gsterdikleri
gayretler de zikre deerdir.

Muhammed Fud Abdlbki, Buhr ve Mslimin el-Cmius-

sahhlerinin nerine katkda bulunmu ve anlan iki eserin sonuna hadislerin
etrf tarznda fihristini ieren indeksler eklemitir. Yine mm Mlikin el-
Muvatta ile bn Mcenin Snenini hadislerin tahrcleriyle birlikte gzel bir
ekilde neretmitir. Daha sonra bu iki eser iin mstakil fihristler de
hazrlamtr. Ayrca yukarda sz edilen inktnin eserindeki eksikleri
tamamlayan ve Buhr ve Mslimin Sahhlerindeki ortak rivayetlerden
oluan el-Ll vel-mercn fmettefaka aleyhi-eyhn adl Trkeye de
evrilen bir eseri vardr.

1892de Kahirede doup Ezher niversitesini bitirdikten sonra uzun

sre kadlk grevi yapan A. M. kir ise, hadis, fkh, tefsir ve edebiyat
dallarnda eserler vermi nemli bir limdir. zellikle temel kaynaklarn ilm
neirlerini (edisyon kritik) yapmasyla tannmtr. Ahmed b. Hanbelin
Msnedinin tahkikine balam ancak kitabn aslnn bete ikisine tekabl
eden 15 cilt neredebilmitir. Yine Tirmiznin Sneninin ilk iki cildini
doksan sayfalk mukaddime ve geni dipnotlarla neretmitir. mr vefa
etmedii iin yarm kalan bu iki alma daha sonra bakalar tarafndan
tamamlanmtr. Keza Hattbnin Eb Dvud erhi olan Melims-sneni
neretmi ve bn Kesrin hadis uslne dair htisru ulmil-hadsini
erhederek el-Bisl-hass adyla yaynlamtr. Bunlarn yannda mam
finin hadis usulnn baz konularn da ieren kymetli eseri er-Risleyi
ok dakk bir ekilde tahkik ve erh ederek yaynlamtr.

132

 20. asr sadece Msrda deil bata Beyrut olmak zere Fastan
Endonezyaya kadar btn slm dnyasnda birok hadis ve ricl kitabnn
tahkik edilerek baslmasna sahne olmutur. Bu konuda Muhammed
Nsruddin el-Elbn, uayb el-Arnat ve Abdlkdir el-Arnat gibi
muhakkiklerin byk gayretleri bulunmaktadr.

1914 ylnda Arnavutlukun kodra ehrinde doduu iin Elbn

nisbesiyle anlan Muhammed Nsrddn hadis alannda pek ok eseri
bulunan son dnem limlerindendir. Elbn, zellikle bn Teymiyye ve bn
Kayyim el-Cevziyye ekoln benimseyip ilm almalarn Selef bir izgide
srdrmtr. Ortaya koyduu almalar ile Arap dnyasnda hkim olan
Selef anlayn tevhid-akid esasl vurgusuna hadisin de gl bir ekilde
dhil edilmesini salamtr. hd hadislerin akidde delil olmadn kabul
eden yaygn grn aksini savundu ve konuya dair el-Hads huccetn bi-
nefsih fil-akid vel-ahkm ve Vcbl-ahz bi-hadsil-hd fil-akid adl
iki eser yazd. Ayrca pek ok eser zerinde tahkk ve ihtisr almalar
yapmtr. Elbnnin hadis konusunda dikkat eken ynlerinden birisi,
gvenilirlik asndan hadisleri yeniden deerlendirmeye tabi tutarak
mstakil eserler yazmasdr. Kendi sahihlik ltlerini esas alarak gvenilir
bulduu hadisleri yedi cilt halinde Silsiletl-ehdsis-sahha; zayf ve
uydurma kabul ettii hadisleri de dokuz cilt olarak Silsiletl-ehdsiz-zafe
vel-mevza ismiyle yaynlamtr. Bunlarn yan sra Snen-i erbaa olarak
bilinen Tirmiz, Nesi, Eb Dvud ve bn Mcenin Snenlerindeki hadisleri
de sahih ve zayf olarak tasnif edip her biri iin mstakil kitaplar yazmtr.

Muhammed Nsruddn el-Elbnnin eserlerine ve aranlan hadisin shhat

durumuyla ilgili aklamalarna http://www.dorar.net adresinden ulaabilirsiniz.
Ayrca bu sitede herhangi bir hadis aramas da yapabilirsiniz.

Yirminci asrn en nemli bir dier hadis limi 1917de Halepte doan
Abdlfettah Eb Guddedir. O, hadis almak iin seyahatler yapan (er-Rihle f
talebil-hads) nceki muhaddislerin modern ada yaayan bir temsilcisi
gibidir. mknlarnn ktl ve artlarnn zorluuna ramen eitli Arap
lkelerinden, Afrikaya, Hint Alt Ktasndan zbekistana, Trkiyeden
Avrupa ve Amerikaya kadar pek ok lkeye ilm seyahatler yapm,
ktphanelerde bulunan yazma eserleri incelemitir. Telif eser yazmak yerine
nceden yazlm kymetli eserleri tahkik etmek veya onlar zerine talk
yazma usuln tercih eden Eb Guddenin baz tahkikleri, kitabn aslndan
birka kat daha fazla hacme ulamtr. Kimini yirmi yllk hazrln
ardndan kaleme alan Eb Gudde, nerettii eserlerin her yeni basksn
tashih edip ilavelerde bulunmak suretiyle almasn gelitirmeye devam
etmitir. Kelime, stlah veya cmlelere getirdii doyurucu aklamalar, ele
ald konular sonuca balama noktasndaki mahareti ve kitaplarna yapt
fihristlerin neredeyse eserin te birine varacak boyutta olmas nerettii
eserlerin ayrt edici zelliklerindendir. Kitaplarnn hatasz baslmas
konusunda o kadar hassast ki, basknn ilk halini matbaann banda kontrol
ederdi. Tehnevnin Kavid f ulmil-hadsi, Crcnnin Zaferul-
emnsi, bn Kayyim el-Cevziyyenin el-Menrul-mnfi, Hris el-
Muhsibnin Risletl-msteridni her biri birer telif kadar deerli, tahkik
ve talk yaparak nerettii eserlerden bazlardr. Ayrca ok kymetli ek
bilgilerle Ali el-Krnin el-Masn f marifetil-hadsil-mevz, Kemrnin
et-Tasrh bim tevtera f nzlil-mesh ve Leknevnin er-Rafu vet-tekml
ile el-Ecvibetl-fzla adl eserlerini neretmitir.

133

 Fasl olan Muhammed b. Cafer el-Kettn (1857-1927) de hadis

alanndaki almalar dolaysyla bahsedilmesi gereken bir limdir. Onun er-
Risletl-mstetrafe adl eseri, klasik hadis kitaplarn tantan en geni
alma olup II-XIV. (VIII-XX.) yzyllar arasnda yaayan 600 kadar
mellif ve bunlara ait 1400 civarnda eser hakknda bilgi vermektedir.
Mellifin torunu Muhammed Muntasr el-Kettnnin hazrlad on eit
fihristle daha da zenginleen ve kullanm kolaylaan eser, Trkeye de
tercme edilmitir. Hadis Literatr adyla yaynlanan tercmede; varsa
kitaplarn basklar, ktphane numaralar, anldklar kaynaklar dipnotlarda
belirtilmi, baz bilgiler tashih edilmi ve mellifin sz etmedii birok
yazma ve basma eser hakknda bilgi verilmitir. Dolaysyla kitabn tercme
edilmi hali orijinalinden hayli hacimlidir. Kettnnin bir dier eseri en-
Nazml-mtensir ise mtevtir hadislerle ilgilidir.

amda doan Cemleddn Ksmnin (1866-1914) hadis usulne dair

mhim eseri Kavidt-tahdsi de burada zikretmek gerekir. Klasik
eserlerden derleme bir kitap olmakla birlikte sistematii ve zellikle fkhul-
hads konusuna ayrd blmle dier hadis usul kitaplar arasnda farkl bir
yere sahiptir.

Yine amda doan fakat aslen Cezayirli bir aileye mensup olduu iin
Cezir nisbesiyle tannan Thir b. Slih el-Cezir de (1851-1920) hadis
ilminde hatr saylr bir yere sahiptir. Cezir, baz arkadalarnn yardmyla
hlen hadis eserleri bakmndan dnyann en zengin ktphanelerinden birisi
olan Zhiriyye Ktphanesini kurmutur. Onun hadis usulne dair yazd
Tevchn-nazar il uslil-eser isimli eseri mhimdir. Ayrca hadis alannda
l isnadlar konu alan el-Ukdul-l fil-esndil-avl isimli bir eseri de
vardr.

ORYANTALSTLER VE HADS
Oryantalizm veya dier bir isimlendirmeyle arkiyatlk genelde
Batllarn, Dou halklarn zelde ise slm dnyasn eitli alardan ve
bilhassa dini kaynaklarn inceledikleri alann ismidir. Bu almalar
yapanlara oryantalist veya msterik denir. Batda oryantalizme temel tekil
eden slm aratrmalarnn balangc, mld XII. ve XIII. asrlara kadar
gtrlmektedir. Yaklak sekiz yzyl devam eden bu faaliyetlerin
gerekletirilmesinde phesiz ok eitli sebepler etkili olmutur.
Oryantalist aratrmalar salt akademik kayglardan te, zellikle smrge
dneminde, slm dnyasn daha yakndan tanyarak bu blgelerde
yrtlecek faaliyetlere malzeme salama amacna da matuftu.

Balangta kilise ve krallar tarafndan Hristiyanl yaymak iin vasta

olarak kullanlmak istenen oryantalizm, zamanla Avrupa lkelerinin siyasi,
ticar yaylmaclk ve smrgecilik politikalarna alet edilmeye balad.
Mesela arkiyat renimi Fransada, Osmanl Devleti iindeki Hristiyanlar
zerinde himaye kurma arzusu hususunda Avusturya ile rekabete kalkmas
yznden nem kazanmt. Hollanda ise, smrgelerindeki Mslmanlarn
durumlarn ve Mslmanl incelemek iin oryantalizm ile ilgilenmeye
balamt.

Modern oryantalizmin balangc Fransz nklabndan (1789) sonra

olmutur. 1795de Pariste Sylvestre de Sacy tarafndan Yaayan Dou
Dilleri Yksek Okulu kuruldu. Bu okul btn Avrupaya arkiyat hocalar
134

 yetitirdi. Paristeki okulun kuruluundan hemen bir asr sonra, Almanyada

birok niversitede okutulan ark dillerinden baka Berlinde Saminar fr
Orientalische Sprachen (arkiyat Dilleri Okulu) ismi ile bir okul kuruldu
(1887). ngilterede Cambridgede okutulan dou dillerine ek olarak
Londrada School of Oriental Studies (arkiyat Aratrmalar Okulu) adyla
bir okul (1906), Rusyada ise Kazan niversitesinde 1804de, Petersburg
niversitesinde 1854de olmak zere birer ark Fakltesi almt.

XVIII. asrn sonlarna kadar misyonerlik, diplomasi ve ticaret iin

yetitirilen msterikler, daha sonra yava yava dou dillerinden baka,
doulu milletlerin tarihleri, sosyal yaplar ve sanatlaryla da ilgilenmeye
balamlard.

Farkl grleri benimseyenler olmakla birlikte oryantalistlerin nemli

bir ksm, Hz. Peygamberin hadisleri yazmay yasaklamas sebebiyle
sahbler tarafndan pek az hadisin rivayet edildiini ve hadis klliyatn
dolduran rivayetlerin ounun Hz. Muhammedle ilgisinin bulunmadn
ileri srerler. Onlara gre hadisler, ortaya kan yeni meselelere zm
getirmek iin II (VII) ve III. (IX). yzyllarda slm hukukular tarafndan
uydurulmutur. Ayrca hadislerin farkl grlere mensup kimseler tarafndan
ortaya atlmas yznden birbiriyle elitiini, esasen bir ksmnn Tevrattan,
ncilden ve eski hurafelerden derlendiini iddia ederler. zetle Ms-
lmanlarn hadis kaynaklarna yaklamn n yargl bulmak ve onlarn oto-
rite kabul ettikleri kaynaklara eletirel yaklamak, cerh ve tadl kriterlerini
yeterli grmemek, hadisleri deerlendirmede hadis d kaynaklar kullanmak
gibi hususlar oryantalist bak asnn temel zelliklerindendir.

Kendisi de bir oryantalist olan Herbert Berg, The Development of

Exegesis in Early Islam (lk Dnem slm Yorumlarn Geliimi) adl eserinde
msterikleri hadis rivayetlerine ve isnada baklar asndan gruba ayrr:
1. pheciler 2. snad sistemini gvenilir bulanlar 3. Orta yolu
benimseyenler.

Birinci gruptakiler, isnad sisteminin temelde kurguya dayal olarak

ortaya ktn kabul etikleri iin tarihi olgular doru bir biimde
yanstmayaca grndedirler. kinci gruptakiler, isnad sistemini yazl ilm
gelenein ahidi olarak grdkleri iin bu sistemin doru bilgiler sunacan
kabul ederler. nc gruptakiler ise, ilk iki grn baz unsurlarn alarak
orta yolu benimsemilerdir. Yani, isnad ne tamamen gvenilir ne de tmyle
uydurmadr. snad, oryantalistler iin tarihte gerekleen olaylarn tespitinde
kullanlabilecek bir yntemdir.

G. H. A. Juynbolln belirttiine gre, hadislerin byk bir ksmnn

uydurma olduunu ilk defa Avusturyal oryantalist Aloys Sprenger iddia
etmitir. Juynboll, Sprengerin Sahh-i Buhrdeki hadislerin en az yarsnn
sahihliini kabul eden Reinhart Dozy, Weil ve William Muirden daha
pheci olduunu ifade etmitir. Sprengerden etkilenen Goldziherin hadis-
lerin kayna ile ilgili almalar oryantalistler tarafndan ok nemsenmi
ve bu almalar farkl ekollerin domasna zemin hazrlamtr. Goldziherin
phecilii, onun slmn ilk iki yzylndaki dn ve siys ayrmalarla
hadis arasnda kurduu sk ilikide kendisini gsterir. Buna gre ilk
dnemde ortaya kan gruplar, kendi grlerini glendirmek ve kart
grlerle mcadele edebilmek iin hadis uydurma yoluna gitmilerdir.
Uydurulan bu rivayetlerin itibar grebilmeleri iin de bunlara isnadlar
eklenmitir.

135

 Goldziherin teorilerini ahkm hadislerine dair yapt almalara

gelitirerek tayan Joseph Schacht olmutur. Ona gre en kusursuz isnad, en
fazla phelenmeyi gerektiren isnaddr. nk bu gnden bakldnda en
muttasl isnad, en zenle kurgulanan isnad anlamna gelmektedir. Son
dnemde Schachtn takipisi ise G. H. A Juynbolldr. O da isnad merkezli
pek ok almalar yapmtr. Juynboll iin isnad, hadisin gvenilirliini
tespitte bir kriter olarak deil, zaten uydurma kabul ettii metnin nerede, ne
zaman ve kim tarafndan uydurulduunu tespit asndan nemlidir. O isnad
sisteminde Schachtn ortaya att mterek rv (common link) teorisi
zerinde de almalar yapmtr. Buna gre belirli bir isnad kmesinin
merkezinde kendisiyle birlikte tarklere ayrlmann ilk balad yerde
bulunan kii, mterek rvdir. Mterek rv, kendisinden itibaren
Peygambere doru uzanan tek halkal isnad zincirinde dier rvlerin yer
almasndan sorumlu olduu kadar, hadis metninin ilk syleniinden de
sorumlu olan kiidir. Bu aklamaya gre mterek rv hem hadisi hem de
Hz. Peygambere varan seneddeki isimleri kendisi uydurmu olmaktadr.

Juynbollun mterek rv teorisinde suu, hep tbinden olan ve tabakt

eserlerinde hadis alannda yaptklar almalarla tannan ahslara yklemesi,
slubu hakknda kendi stratejisi iin ortaya koyduu nemli bir hareket
noktasdr. Zira Juynbollun, sluplarn tasvip etmediini syledii baz
msterikler, hem kullandklar slup hem de Kurn ve snnet konusunda
ele aldklar konular ileyi tarzlaryla, Mslmanlar tarafndan byk bir
tepkiyle karlanmlard. Bu anlamda Juynboll, Kurn ve sahbeye ynelik
eletirilerin Mslmanlar nazarndaki hassasiyetini dikkate alarak, konuyu
veya yapmak istediklerini tbin zerinden gerekletirmeye almaktadr.

Goldziherin yukarda temas edilen grleri byk yank uyandrmtr.

Bu pheci yaklama kar duran Josef Horovitz ile de isnad sisteminin
gvenilirliini savunan bir akm balamtr. Daha sonra Fck, Horovitzin
grlerini gelitirerek, hemen hemen Goldziherin yaklamlarnn tam tersi
kanaatler ifade etmitir. Fckn Goldzihere ynelttii eletirilerden birisi
kaynaklar tek ynl ve yanl kullanmasdr. Fcke gre slm tenkit
sistemi, hadise ilave edilmek istenen sahte unsurlar ayklamakta baarl
olmutur. Bu sebeple snnetin dayand malzeme sahihtir. Snnetin ilk iki
yzyln bir icad olduunu ve onun sadece daha sonraki nesillerin
Peygamber ve ashb hakkndaki dncelerini yansttn ileri sren baz
arkiyatlar, Muhammedin ahsiyetinin ashab zerindeki byk etkisini
ciddi bir ekilde kmsemektedirler diyen Fcke gre, msteriklerin her
hukuk snneti ispatlanncaya kadar uydurma kabul etmeleri, hibir snr
tanmayan ve tamamen ahsi arzuya dayanan bir phecilii beslemektedir.

Sarslmaz olarak kabul edilen Goldziher-Schacht-Juynboll lsnn

temsil ettii ekole kar son dnmede Batda yeni bir anlay yaygnlamaya
balamtr. Yazd kitap ve makalelerde bu lnn iddialarn sorgulayan,
eksik ve hatalarn ortaya koyan oryantalistlerden birisi Herald Motzkidir.
O, slm hukuku ile hadisin, Goldziher ve Schachtn iddialarnn aksine Hz.
Peygamber dneminden itibaren veya onun vefatndan sonra aralksz
yazlmaya baland ve daha sonralar bu iin giderek sistemletii
kanaatindedir. Ayrca Abdrrezzkn Musannefi gibi Ktb-i sitte dnemi
ncesi eserlerden hareketle ilk dnem fakihlerin eitim-retim metotlar ve
rivayet kullanmlarnn tespit edilebilecei kansndadr.

snadlarn hicr II. asrn sonlarndan itibaren ve III. asrda uydurulduunu

iddia edenlerden birisi de talyan oryantalist Leone Caetanidir. Bu grn

136

 yazd Annali dellIslam (slm Tarihi) adl eserinde sk sk dillendirmi,

ancak somut deliller ortaya koyamamtr. Onun bu ispatsz iddiasn rten
en nemli delillerden birisi, anlan eserini yazarken kaynak olarak istifade
ettii bn shkn Hz. Peygamberin hayatn anlatt kk hacimli es-Sre
adl eserinde 200e yakn isnad kullanm olmasdr. Bu eser hicr birinci
asrn ilk yarsnda yazlmtr. Oysa Caetani isnadn II. asrn sonlarndan
itibaren uydurulduunu iddia etmektedir.

Bir dier msterik Henri Lammens, Hz. Muhammedin erken vefat

etmesinin Kurn yeniden ele alp ondaki baz boluklar doldurmasna
frsat vermediini iddia eder. Ona gre, var olmayan snneti ortaya karmak
veya mevcut fikirleri yerletirmek iin hadisin bavuru kayna olmas
gerekmekteydi. Bu sebeple de hadis metinleri, ok dikkatli ve titiz bir ekilde
yeniden retilmitir. Dikkat edilirse Lammensin bu iddialarnda hadis ve
snnetin batan sona uydurulduunun sylenmesinin yan sra Kurnn da
Allah tarafndan bir vahiy olduu kabul edilmeyip Hz. Peygamber tarafndan
yazld ileri srlmektedir. Hatta bu gr daha da ileriye gtren J.
Wansbrough gibi oryantalistlere gre, elimizdeki Kurnn son eklini ald
tarih en erken hicr II. asrn sonudur.

Temel slm Bilimlerinin eitli alanlarnda ve hadis sahasnda belli bal

oryantalistleri ve fikirlerini tanmak iin Oryantalizmi Yeniden Okumak: Batda
slm almalar Sempozyumu kitabn okuyunuz.

David Samuel Margoliouth, Hz. Muhammedin kendisinden sonra bir

hkm ve din bir karar brakmadn, ilk slm toplumunun uygulad
snnetin eski Araplarn rf olduunu ileri srmektedir. Renold Alleyne
Nicholson da muhaddislerin birbirine zt birok hadisi Hz. Peygambere
isnad ettiklerini ve bunlar uzlatrma imkn bulamadklarn iddia etmek-
tedir. Esasen birbirine zt gibi grnen hadisler bulunmakla birlikte bunlar
dier hadislere oranla olduka azdr. slm limleri birbirine zt gibi grnen
hadisleri (murz) zme kavuturmak iin konuya dair pek ok eser yaz-
mlar ve z, mnker, muztarib, mensuh gibi hadis ilim dallar
gelitirmilerdir.

Alfred Guillaume hadislerin tedvininde en kayda deer almalar

yapan bn ihb ez-Zhryi bu ie yneticilerin zorladn, dolaysyla
Zhrnin onlarn basksyla hadis uydurduunu iddia eder. Macdonald da
konuyu bir baka adan ele alarak, hafzalarna gvenen ve hadislerin
yazlmasna kar kan baz muhaddislerin tedvin hareketinin II. (VIII.)
yzyln ortalarna kadar gecikmesine sebep olduklarn, bunun da hadislerin
kaybolmasna yol atn ileri srer.

Hollanadal oryantalist A. J. Wensinckin iki eseri hadis almalar

bakmndan nemlidir. A Handbook of Early Muhammedan Tradition adl
eseri, Ktb-i sittenin de dhil olduu 14 hadis ve tarih kitabnn alfabetik
konu fihristidir. Muhammed Fud Abdlbki bu eseri Mifthu knzis-snne
ismiyle Arapaya tercme etmitir. Wensinckin ikinci eseri bakanln
yapt bir heyetin hazrlad ve 9 hadis kitabndaki hadislerin alfabetik
kelime, zel isim, corafi isim, sre ve ayet fihristlerini ieren Concordance
(el-Muceml-mfehres li-elfzil-hadsin-nebev) adl 8 ciltlik almasdr.

Oryantalistlerin hadislerin yazlmas ve tedvini ile ilgili grlerinin I. ve II.

nitelerde anlatlan konuyla ilgili bilgilerle ne derece uyuup uyumadn
deerlendiriniz?

137

 Oryantalistlerin yaptklar almalarda ulatklar sonularn genellikle

menfi olmasnn nedenlerinden birisi Arapa metinleri anlamakta dtkleri
hatalardr. Dier taraftan kullandklar yntem de ciddi problemler meydana
getirmitir. Zira msteriklerin hemen tamam, oryantalist olmayan Batl
sosyal bilimcilerin kullandklar yntemleri aynen alarak slm kaynaklara
uygulamlardr. Ayn ekilde kendi din kaynaklarn incelemek iin ge-
litirdikleri Kitb- Mukaddes tetkik yntemi (Biblical criticism) ile tarih
tenkidi metodunu da (historical criticism) slm kaynaklar incelerken
kullanmalar baka bir problemdir. Burada Kurn ve vahyin kontrolnden
gemi hadis ve snneti sradan beerin yazd bir metin gibi deerlen-
dirmiler, din metinlerin metafizik boyutunu gz ard etmilerdir.

Oryantalistlerin ounluu Yahudi veya Hristiyan din adamlardr.

lerinde Gustave Le Bon gibi dinsiz, birok eseri Trkeye evrilmi
Maxime Rodinson gibi Marksist olanlar da vardr. Bunlar dierlerine oranla
daha tarafsz grnrler. Msterikler daha ok, mesela Hollanda gibi,
smrge sahibi lkelerden kmlardr. skandinav lkeleri gibi smrgesi
olmayan lkelere mensup oryantalist azdr. Birok msterik bal olduklar
lkenin hariciyesiyle irtibatl olmutur.

Msteriklerin din, siys, iktisad ve ilm gayelerinin bulunduu, ancak

bunlardan din ve siyas olanlarn daha yaygn ve fazla olduu grlmektedir.
Baz oryantalistler eserlerinde Kurn- Kermi ve Hz. Peygamberi ver gibi
grnseler de, eserlerinin ana fikrini ifade eden bir veya birka cmle
ierisinde, slmn temelini sarsmaya ve inan dzenini ykmaya ynelik
fikirlerle karlamamak mmkn deildir. Onlarn fikirlerinde iki ana mesele
daima kendini gsterir: 1. Hz. Peygamberin peygamberlii hakknda
pheler. 2. Kurn- Kermin menei ve vahiy kaynakl olup olmad.

zet
Yakn dnemde hadis alannda yapt almalarla n plana km limleri
ayrt edebilmek
Yaklak son iki yzyl esas alndnda bazlar bir nceki asrda- slm
dnyasnda hadis sahasnda almalar yapp eserler yazan nemli limler
kmtr. Osmanl devletinin son dneminde yetien Ahmed Ziyeddn
Gmhnev ile Zhid el-Kevser slm dnyasnn her tarafnda tannan
ahsiyetlerdir. Hind Alt Ktas ise bu dnemlerde hadis almalarnn deta
lokomotifi olmutur. Dier blgelerde nispeten durgunluk devresine giren
hadis faaliyetleri anlan blgede en verimli rnlerini vermitir. Leknev, h
Veliyyullah ed-Dehlev, Sind, Kemr ve Zafer Ahmed Tehnev gibi
limler hadis konusunda her zaman temel mracaat kayna zelliini ko-
ruyan eserler yazmlardr. Arap dnyas deerlendirildiinde, Kettn,
Cemleddn Ksm, Ahmed Muhammed kir, Muhammed Fud Abdlbk,
uayb el-Arnat, Nsruddn el-Elbn ve Abdlfetth Eb Gudde ilk planda
unutulmamas gereken ok nemli limlerdir.
Hadis almalarnn, hem ayn blgenin kendi iinde hem de blgeler aras
farkllklarn karlatrabilmek
Trkiyede hadis almalar balangta daha ok klasik eserlerin tercme-
sine dayanmaktayd. zellikle lhiyat Fakltelerinin yaygnlamasndan
sonra buralarda kurulan hadis krslerinde telif eserler de yazlmaya balad.

138

 Yaplan yksek lisans ve doktora tezlerinde hadis ilminin pek ok konusu

akademik olarak incelendi ve bu tezlerin bir ksm basld.
Hint Alt Ktasnda hadis kart grlere cevap vermek amacyla eserler
kaleme alnd. Bu blgede mezheplerden bamsz olarak hadisle ameli ve
itihad savunan medreselerle, mezhebe bal kalarak hadisi anlamaya gayret
eden ekoller ciddi fikr tartmalara girdiler. zellikle Hanef mezhebinin
hadisleri deerlendirme ltleri konusunda almalar yapld. Haneflerin
reye oranla hadisi az kulland eletirilerine kar hacimli kitaplar yazld.
Diyobend medresesi mensuplar, Hanef mezhebinin iddia edildii gibi reyi
hadisin nne geirmediini savunan eserler yazd.
Arap dnyasnda hadisin her konusunu kapsayan eserler yazld. Bunlar
arasnda kaliteli ve youn emek rn almalarn yan sra, esas konudan
uzaklaarak bilinen hususlar tekrarlayan almalar da az deildir. Esasen bu
blgedeki almalarn hadis ilmine en byk katksn yazma eserlerin neri
konusunda grmek gerekir. Bu neirler iinde de zerinde ciddi allmayan
sradan kitaplar bulunmakla birlikte, gerekten tenkitli nerin (edisyon kritik)
her ynden hakkn vererek hazrlanan rnler de vardr. Hatta baz eserlerin
farkl muhakkikler tarafndan birden fazla neirleri gerekletirilmitir. Bu
sayede nceleri ktphanelerde bulunan yazma eserlerden istifadeyle
hazrlanan konu merkezli akademik almalar yerini neredeyse tamamen
matbu eserlere mracaatla yaplan almalara brakmtr.
Osmanl devletinde drulhadslerin hadis eitimi konusundaki etkisini
aklayabilmek
Osmanl devleti, kuruluunu takip eden ilk asr iinde, eitli alanlardaki
kurumlamasn tamamlar tamamlamaz eitim sistemine drulhadsleri dhil
etmitir. Tespit edilebilen ilk drulhadsin, balarda Osmanl devletinin en
nemli merkezi olan znikte kurulmu olmas da bunu gstermektedir.
lerleyen dnemlerde lkenin geniledii btn topraklarda drulhadsler ku-
rulmutur. Osmanlnn drulhads ama gayreti hadis ve snnete verdii ne-
min somut gstergesidir. Bununla toplumun snnete uygun bir hayat tarz
yaamas; dnce, duyu ve alglayta birliktelik salanmas hedeflenmitir.
Oryantalistlerin almalarn ve slm dnyasna etkilerini deerlendire-
bilmek
Oryantalistler hadis ve dier slm ilimler sahasnda byk almalar
yapmlardr. Bu almalarda onlarn zaman zaman n yargl, duygusal ve
yanl davrandklar grlmtr. Onlar sz konusu almalarla zellikle
yeterli din renim grmemi olan baz Mslmanlar da etkilemilerdir.
Bunlarn yannda onlarn, ortaya attklar grler ve yaynladklar eserlerle
fikr ve ilm hareketlilie, Mslmanlarn kendi kaynaklarna daha bir
ciddiyetle eilmelerine ve vaktiyle slm limlerinin gemite kullandklar
ama zamanla unutulan veya gelitirilmeyen aratrma ve tenkit yntemlerinin
baz yeni dzenlemelerle kullanmlarnn yaygnlamasna sebep olduklar
inkr olunamayacak bir gerektir.

Kendimizi Snayalm
1. Molla Grn hakknda aadaki ifadelerden hangisi yanltr?
a. Fatih Sultan Mehmedin hocasdr.
b. stanbulda kendi adna bir drulhads yaptrmtr.
139

 c. Umdetl-kr ismiyle Buhr erhi yazmtr.

d. Kahirede bulunmutur.
e. Mehur hadis limi bn Hacerden ders almtr.

2. Hem Mehmed Sofuolu hem de Ahmed Davudolu tarafndan Trkeye

tercme edilen hadis kitab aadakilerden hangisidir?

a. Sahh-i Buhr

b. Sahh-i Mslim

c. Snen-i Eb Dvud

d. Snen-i Darim

e.Snen-i bn Mce

3. Diyobend Medresesi hakknda aadaki ifadelerden hangisi dorudur?

a. Mezhep taklidini kabul etmez.

b. Dorudan hadisle amel etmeyi savunur.

c. tihad yapmay savunur.

d. Hanef mezhebine baldr.

e. Farkl mezheplerin grlerinin birletirilebileceini kabul eder.

4. Muhammed Nsruddin el-Elbnnin bn Teymiyye ekoln benim-

semesi nasl adlandrlabilir?

a. Ehl-i hadis

b. Ehl-i rey

c. Muhammed

d. Takld

e. Selef

5. Oryantalizmin ilk ortaya kndaki en nemli etken nedir?

a. Hristiyanl yayma (misyonerlik) istei

b. Smrgecilik faaliyetlerine alt yap hazrlama

c. slm dininin kaynaklarn yakndan tanma

d. Kltrel ibirliinin gelitirilmesine katk salama

e. Dinler aras diyalog almalarna hazrlk yapma

140

 Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c Molla Grnnin bir Buhr erhi vardr, ancak ismi el-Kevserul-
cr il riyzil-Buhrdir. Cevabnz yanlsa Osmanlda Hadis
lmi blmn yeniden okuyunuz.

2. b Cevabnz yanlsa Trkiyede Hadis lmi blmn yeniden

okuyunuz.

3. d Cevabnz yanlsa Hint Alt Ktasnda Hadis lmi blmn

yeniden okuyunuz.

4. e Cevabnz yanlsa Arap Dnyasnda Hadis lmi blmn

yeniden okuyunuz.

5. a Cevabnz yanlsa Oryantalistler ve Hadis blmn yeniden

okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1

Osmanl limlerinin nemli bir ksm eserlerini Osmanl Trkesiyle kaleme

alm bazlar ise hem Osmanl Trkesi hem de Arapa eser yazmlardr.
Dil farkll sebebiyle Arap dnyasnda Osmanl Trkesiyle yazlan eserler
pek tannmamtr.

Sra Sizde 2

Ehl-i Hadis medresesi mensuplarnn, Osmanl limlerinin ald eitim tarz

ve dnce yaplaryla taban tabana zt olduu sylenebilir. Zira Osmanl
limleri Hanef mezhebine baldr ve mezhebin metodolojisinden bamsz
olarak itihad yapma ve hadisle amel etme fikrini kabul etmezler.

Sra Sizde 3

18. yzyldan sonra Osmanl Devletinin gerilemeye ve toprak kaybetmeye

balamas Orta Douda Batl Devletlerin gdmnde smrge devletler
ortaya kard. Buralarda bir taraftan smrgeci devletin dili hzl bir ekilde
yayld, dier taraftan da oryantalistlerin hadis ve snnet konusunda yaz-
dklar eserler okunmaya baland. Bu eserlerden etkilenen belli bir evre ha-
dise kar olumsuz bak dillendirmiler ve bunu yazlarna yanstmlardr.

Sra Sizde 4

Hadislerin yazlmas belli bir sre yasaklanmakla beraber, baz sahbler zel
izin alarak yazmay srdrmlerdir. Ayrca bu yasan sahbleri ve tbileri,
hadisleri titizlikle ezberlemeye ynelttii bilinmekte, tedvn hareketinin de
sanld gibi ge bir tarihe kalmad grlmektedir.

141

 Yararlanlan Kaynaklar
Akgen, A. (1995), Fazlurrahman, DA, XXII, 280-286, stanbul
Aydnl, A. (1992), Bir Hadisi Olarak Ahmed Ziyuddn Gmhanev,
Ahmed Ziyddn Gmhanev: Sempozyum Bildirileri (haz. Necdet
Ylmaz), stanbul, s. 61-72
Aydnl, A. (2009), Hadis Tarihi Ders Notlar, Sakarya
Birk, A.- Daudi, H. Z. (2002), Kemr, DA, XXV, 327-329, stanbul
akan, . L. (2008), Hadis Edebiyat, stanbul
Daudi, H.Z. (1995), Hindistan ve Pakistanda Hadis almalar, stanbul
Gndz, . (1996), Gmhnev, Ahmed Ziyeddn, DA, XIV, 276-
277, stanbul
Hatibolu, . (2003), Leknev, DA, XXVII, 133-136, stanbul
Hatibolu, . (2010) adalama ve Hadis Tartmalar, stanbul
Hatibolu, . (2007), Rmzl-ehds, DA, XXXIV, 454-455, stanbul
Kandemir, M. Y. (1997), Hadis, DA, XV, 27-64, stanbul
Ko, M. A. (2003), Oryantalistlerin Rivyetlerin Gvenilirlii Konusundaki
Farkl Yaklamlar Oryantalizmi Yeniden Okumak, Batda slm
almalar Sempozyumu, Ankara, s. 329-337
zafar, M. E. (1996), Muhammed Zhid el-Kevser, Hadis Yn,
Muhammed Zhid el-Kevser, Hayat-Eserleri-Tesirleri Sempozyum
Bildirileri (9-10 Aralk 1995), stanbul, s. 83-107
zafar, M. E. (1996), Muhammed Zhid el-Kevser, Hayat, Muhammed
Zhid el-Kevser, Hayat-Eserleri-Tesirleri Sempozyum Bildirileri (9-
10 Aralk 1995), stanbul, s. 29-55
zafar, M. E. (2002), Osmanl Eitim, Kltr ve Sanat Hayatnda Hadis,
Trkler, XI, 356-369.
zenel, M. (1992), Pakistanda Hadis almalar, MSBE, Baslmam
yksek lisans tezi, stanbul.
nal, Y. (1997), Cumhuriyet Trkiyesi Hadis almalar zerine slm
Aratrmalar Hadis Snnet zel Says-, Cilt 10, sy. 3, Ankara, s. 174-
177.
nal, Y. (1997), Cumhuriyet Trkiyesi Hadis almalar (1920-1997),
Samsun
nal, Y. (2007), Cumhuriyet Dnemindeki Hadis almalarnn
Serencam slm limler Dergisi, Yl: 2, Sy: 2, s. 229-248
Yldrm, S. (1994), Osmanl Dnemi Anadolu Muhaddisleri, Marmara
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits (MSBE) Baslmam doktora
tezi, stanbul.

142

 143

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Hz. Peygamber ve sahbe dneminde hadis renim ve retimi hakknda
tartabilecek,
Tbin ve etbut-tbin dneminde hadis renme ve retimini
zetleyebilecek,
lk dnem slm corafyasnda sahbe dneminde oluan ilim mer-
kezlerini ve daha sonraki devirlerde kurulan eitim-retim kurumlarn
tanyacak,
Hadis renim ve retiminde renci ve hocann uymas gereken ahlk
kurallar sralayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Hadisin/snnetin renim ve retim tarihi
Hadisin/snnetin renim ve retim yntemleri
Hadisin/snnetin coraf merkezleri
Rihle, drulhads, medrese
Hadisin/snnetin renim ve retim db

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce;
Ali Yardmn Hadis I-II kitabndan Hadis I ksmnn III. blmn
okuyunuz.
smail Ltfi akann Anahatlaryla Hadis adl kitabnn kinci Blmn
(s. 93-179) okuyunuz.
smail Ltfi akann Hatb Baddye Gre Hadis renimi adl eserini
okuyunuz.
Diynet slm Ansiklopedisinden Suffe (XXXVII, 469-470), Rihle
(XXXV, 106-107), Drul-hads (VIII, 527-533) ve Medrese (XXVIII,
323-340) maddelerini okuyunuz.

144

 Tarihsel Srete Hadis

Eitimi retimi ve
db
GR
Bilindii gibi slmn iki temel kayna olan Kuran ve snnet, ayn
zamanda slm eitim-retim geleneinde daima ilk srada yer alan temel
eitim-retim alanlardr. Bu gelenein en nemli zellii, Hz.
Peygambere peygamberlik grevi verilmesiyle (rislet) birlikte olumaya
balayan snnetin, dinin ana kayna olan Kurann alm ve nebev tefsiri
olarak genel bir bilgi hazinesi konumunda daima n planda tutulmasdr.
yle ki, slmn ilk asrlarnda ilim kavram hadis ile ayn anlamda kullanlr
hale gelmitir. Nitekim talebl-ilm, kitbetl-ilm, takydl-ilm, ta-
hammll-ilm, beynlilm vb. terkiplerin hadis edebiyatnda hadis anlamn-
da ska kullanlmas bunun en gzel kantdr.

Risletle birlikte Hz. Peygambere Kurandaki baz yetlerle tebl,

beyn ve tezkiye grevleri verildiini birinci nitede Snnet Kavram
bal altnda ele almtk. O, Allahdan ald vahyi insanlara tebli etmekle
kalmam, tebli ettii vahyi, sz ve davranlaryla, ksaca rnek yaam
biimiyle (sve-i hasene) somutlatrmtr. Dolaysyla, snnet bilgisi olan
hadislerin renim ve retimi peygamberlik ile birlikte balayan bir sretir.

Dier taraftan Hz. Peygamber, tebli grevinin sadece kendisiyle snrl

olmadn, sahbenin ahsnda btn mslmanlarn tebli sorumluluu
bulunduuna iaret etmi ve bu sorumluluun dayanan, niteliini ve
snrlarn aklamtr. Mesel, Bir yet de olsa benden (naklen) tebli
edin buyruu, hadis renim ve retiminin gerekliliini ifade eder. Allah,
benim szm iitip kavrayan, sonra da iittii gibi bakalarna aktaran
kimsenin yzn ak etsin. Kendisine szlerim ulatrlan niceleri vardr ki,
szlerimi dinleyenlerden daha kavrayldrlar. Yine niceleri vardr ki, derin
bilgili ve anlay sahibi olmadklar halde kendilerinden daha derin anlayl
olanlara bilgi tarlar hadisi de, snnet bilgisinin bakalarna retilmesinin
gereklilii yannda, bu bilgiyi iyi renip rendii gibi bakalarna
retmede uyulmas gereken temel ilm ve ahlk kurallar da iermektedir.
Kastl olarak bana yalan isnad eden cehennemdeki yerine hazrlansn
(Buhr, lim, 38) hadisi ise hadis diye renilip ve retilecek malzemenin
meruiyet erevesini izmektedir.

Hz. Peygamberin vefatnn ardndan limler peygamberlerin

vrisleridir (Buhr, lim, 10) hadisi uyarnca kendilerini Hz. Peygamberin
ilim vrisleri olarak kabul eden sahbe ve onlardan sonra gelenler, bulun-
duklar yerlerde snnet bilgisini bakalarna retme konusunda byk bir
145

 sorumluluk bilinci iinde olmulardr. Bu sayede hadis renim ve retimi

nesiller boyu devam edegelmitir. Bylece, Hz. Peygamberin risletiyle
birlikte Onun rehberliinde rgn ve yaygn ekliyle balayan hadis/snnet
renim ve retimi, zaman iinde meydana gelen gelime ve deimeler
erevesinde kurulan zel veya genel eitim-retim messeselerinde
sistemleip kurumsallamtr. te bu nitede Hz. Peygamber dneminden
balayarak tarihsel srete hadis renimi ve retiminin, nerelerde, kimler
tarafndan, nasl ve hangi esaslar erevesinde yapld incelenecektir.

Daha kolay anlalmas iin konunun Hz. Peygamber, sahbe, tbin ve

sonraki dnem alt balklar altnda ele alnmas uygun grlmtr.

www.dinbilimleri.com,

LK DNEMDE HADS RENM VE

RETM

Hz. Peygamber ve Sah be Dnemi

Hz. Peygamber ve Hadis retimi

Yce Allah, Hz. Peygambere ykledii tebli ve beyan grevini hakkyla
yerine getirebilmesi iin onu nbvvet eitiminden geirmitir. Onun rabbi
tarafndan eitilmesi, sadece renmeye deil ayn zamanda retmeye
ynelik bir eitimdir. nk retme yetenei bulunmayan bir kimsenin
bildiklerini bakasna retmede baarl olmas beklenemez. O halde
Reslllahn bir zellii de muallimlik, yani reticiliktir. Nitekim Allah,
onu Kitab ve hikmeti reten bir resl(2Bakara, 151; 62Cuma, 2) diye
takdim etmi; o da Ben ancak bir muallim olarak gnderildim (bn Mce,
Mukaddime, 17) buyurarak kendisini retici olarak nitelendirmitir. te bu
zellii sayesinde Hz. Peygamber, ashabna eitim-retim konusunda da
rehber olmu, Mekke ve Medne dneminde ortaya koyduu eitim-retim
faaliyetleriyle bunu gstermitir. Bu nedenle Hz. Peygamber, slmda ilk
muallim, ashab da ilk talebeler olarak kabul edilir.

Allah Tel Allaha kar ancak lim kullar gerek anlamda sayg
duyar (35Ftr, 28) ve De ki: Hi bilenlerle bilmeyenler bir olur mu?
(39Zmer, 9) melindeki yetlerden anlalaca zere ilmin nemini vur-
gulam; Hz. Peygamber de, ashabn ilim renmeye ve retmeye tevik et-
mitir. Bu konudaki u hadislere gz atalm:

Allah, kim in hayr dilerse, onu dinde fakh (ince anlay sahibi) yapar
(Buhr, lim, 14)

Her kim ilim renmek zere yola koyulursa, Allah ona cennete giden
yolu kolaylatrr (Buhr, lim, 10)

u zmre kyamet gnnde efaat eder: Peygamberler, limler ve

ehitler (bn Mce, Zhd, 38)

u iki kimseden bakasna gpta edilmez: Allahn mal verip hak yolda
harcamay nasip ettii kimse ve hikmet verip onunla hkmetmeye ve onu
retmeye muvaffak kld kimse (Buhr, lim, 15)

146

 Hadis kaynaklarnda ilmin ve limin deeri ile ilgili hadisleri bulmak isterseniz
ncelikle hangi blmlerine bakarsnz?

Hz. Peygamber Dneminde Hadis retim Yerleri

slmda eitim-retim faaliyetlerinin Hz. Peygamberin tebli ve beyan
grevi erevesinde nbvvetle birlikte balad yukarda ifade edilmiti.
Mekkede gzden uzak bir yerde bulunan Drul-erkam (Erkamn evi),
slmn ilk zamanlarnda belli bir gizlilik ierisinde yrtlen Mslmanlar
eitme faaliyetinde nemli bir buluma noktas idi. Hz. Peygamber,
mslman olmu az saydaki sahbleriyle burada buluur, inen yetleri on-
lara tebli edip gerekli bilgileri verir, onlar da bu bilgileri aralarnda mza-
kere ederlerdi. lerleyen yllarda Hz. Peygamberin evi, slm eitim-
retiminin merkezi haline gelmiti.

slmn Mekke dnemi, az saydaki mslman asndan bir varolu

mcadelesinin yaand zorlu bir dnemdir. Mslmanlarn henz siyasi ve
idari kurumlarn kuramadklar bu dnemde kurumsal anlamda dzenli bir
eitim-retim faaliyetinden bahsetmek mmkn deildir. Bununla birlikte,
kiisel abalarla srdrlen eitim-retim etkinlikleri, gnmz tabiriyle
ancak bir yaygn eitim-retim faaliyeti olarak nitelendirilebilir.

Hz. Peygamber, Medneye hicret ettikten sonra yapt ilk i, bir mescid
ina etmek olmutur. Mescid-i Nebev olarak bilinen bu mescid, sadece bir
ibadet yeri deil, bata eitim-retimolmak zere, idar, hukuk ve asker
iler olmak zere slm ve mslmanlarla ilgili her trl konunun konuulup
tartld ve karar baland ok amal bir merkez olarak kullanlyordu.
Bu yapsyla Mescid-i Nebev, slmn ilk kurumsal binas olmak yannda ilk
rgn eitim kurumu nitelii tar. Hz. Peygamber, ashb ile birlikte burada
sk sk ilim ve sohbet meclisleri oluturur; gerekli grdnde onlar toplar
ve eitli konularda bilgilendirirdi. zellikle sabah namazndan sonra
halkalar halinde mescidde oturur, Kuran okur, dinin farzlarn ve snnetlerini
renmeye alrlard.

Hz. Peygamberin dini retme faaliyetleri belli meknlar ve zamanlarla

snrl deildi. Evde, arda, pazarda, mescidde, savata, barta, gece-
gndz, ksaca her zaman ve her yerde gerekli grdnde ashbn eitip
retmekten geri durmazd. Youn eitim-retim temposunun sahblerde
meydana getirebilecei bkknl hesaba katan Hz. Peygamber, ilim
meclislerini haftann eitli gnlerine yayard. Btn bunlar, onun
gnmzde eitimde sreklilik veya srekli eitim diye ifade edilen bir
yaygn eitim politikas izlediini gsterir.

Hz. Peygamberin Hadis retim Metodu

Hz. Peygamberin retiminde dikkat ekici bir nokta da muhataplarnn bilgi
ve anlay seviyelerini dikkate almasdr. nk renci konumundaki
muhatabn bilgi birikiminin veya zihn geliiminin yeterli olmamas, renme
ve alglamada glk ekecei szleri yanl anlamasna hatta kmaza
girmesine sebep olabilir. Karsnn dourduu siyah ocuun nesebinden
phelenen bir bedevyi, farkl renklerdeki develerini rnek gstererek bunun
irs bir durum olduuna ikna etmesi veya cenzeye katlann alaca sevabn
bykln Uhud dana benzetmesi soyut eyleri somutlatrp muhataba
alg ve renme kolayl salamasna rnektir. Konuurken dinleyenlerin

147

 rahata anlayp gerekirse yazabilecekleri ekilde ak, net, tane tane ve yava
konumas, gerektiinde szn tekrar etmesi, anlatt konuyu soru sormaya
pek gerek brakmadan ayrntsyla izah etmesi, muhataplarna sordu
sorularla reneni aktif hale getiren bir eitim izlemesi onun retim
metodunun dikkate deer zelliklerindendir.
Yukardan beri zetle anlatlmaya allan Hz. Peygamberin retimi,
aslnda bir hadis retme faaliyetidir. Zira onun dine ve hayata dair syledii
ve yapt her ey, hadis kapsamnda deerlendirilir.
Bir retim faaliyetinde reten varsa bir de renen olmaldr. Hz.
Peygamberin retiminde renenler sahblerdir. imdi onlarn hadis
renme faaliyetlerine deinelim.

Sahbenin Hadis renme Arzusu ve Duyarll

slmn yerleip kklemesinde Hz. Peygambere canlar ve mallar pahasna
kaytsz artsz esiz bir ballk gsteren Sahbe, ilim renme ve retme
konusunda da byk bir duyarllk sergilemitir. Bu amala Hz.
Peygamberin yaknnda bulunup srekli onun sz ve davranlarn takip
etme imkn aramlardr. Ne var ki, baz sahbler, Medneye veya Mescid-i
Nebevye uzak mesafede ikamet etmeleri veya geinme tela iinde ar-
pazar ve ba-bahe ileriyle uramak zorunda olmalar sebebiyle, her zaman
onunla beraber olma frsat bulamyorlard. Ber b. zib bu durumu yle
ifade eder: Biz, btn hadisleri bizzat Hz. Peygamberden iitmi deildik.
Onlarn birounu bize arkadalarmz haber verirdi. Biz deve gderdik.
Ashb, bizzat Reslllahtan dinleme frsatn kardklar eyleri ar-
kadalarndan ve hafzas kendilerinden daha kuvvetli olanlardan din-
lerlerdi. Ayn sahbden nakledilen benzer bir rivyetteki u ifade, sa-
hbenin hadis rivyetindeki drstln gstermesi bakmndan kayda
deerdir: Fakat o devirde insanlar yalan konumazd; huzurda buluna-
nlar, bulunmayanlara iletirdi.
Enes b. Mlik de naklettii hadisi bizzat Reslllahdan iitip iitmedii
sorusuna kzar ve Vallahi biz, yalan konumaz, yalann ne olduunu dahi
bilmezdik. derdi.

Sahbenin Hadis renme Metodu

Sahbler, eitli sebeplerle bizzat Reslllahtan dinleme frsatn
kardklar hadisleri gelitirdikleri bir takm telf yntemleriyle renmeye
alrlard. Hz. Peygamberin ilim ve sohbet meclislerini ensarl bir komusu
ile nbetlee takip eden Hz. mer, bu konudaki yntemini yle anlatr:
Reslllahn meclislerini komumla nbetlee takip ederdik. Bir gn o
giderdi, bir gn de ben. Ben gittiim zaman o gnn vahiy ve dier konularla
ilgili haberlerini ona getirirdim; o da gittiinde bana getirirdi. (Buhr,
lim, 27)
Uzaktan gelen baz sahbler ise, Hz. Peygamberin yannda gnlerce
kalp gerekli din bilgileri alr, ibadet ekillerini grp renirlerdi.
Sahbeden Mlik b. Huveyris bu konuda yle bir hatra anlatr:
Biz, samimi bir grup gen idik. Reslllaha geldik ve geceli gndzl
yirmi gn yannda kaldk. Bir mddet sonra bizim oluk ocuumuzu
zlediimizi hissetti ve yerimize kimi braktmz sordu, biz de syledik.

148

 Bunun zerine Artk ailelerinize dnn ve yanlarnda kaln. Burada

rendiklerinizi onlara da retin... buyurdu (Buhr, I, 155)
Sahbenin hadis renme metodlarndan biri de rendiklerini kendi
aralarnda mzakere yani tekrar etmek, iyice anlayp hafzalarna
yerletirmekti. Nitekim Enes b. Mlik, Hz. Peygamberin huzurunda
rendikleri hadisleri onun yanndan ayrldktan sonra kendi aralarnda iyice
belleyinceye kadar mzakere ettiklerini syler.
Yukardaki rnekler, sahbenin daha ok rgn eitim kapsamnda
deerlendirilebilecek hadis renme yntemleridir. Sahbe bunlar dnda
farkl zaman ve meknlarda deiik vesilelerle Hz. Peygamberin szlerine
ve olaylar karsndaki tutumlarna ahit olmular, grp rendiklerini
bakalarna aktarmlardr. Fiil snnetlerle ilgili rivyetler, hep mahadeye
dayal olarak elde edilmi hadislerdir.

Sahbenin Hadis Bilgisindeki Farkllklar

Her beer toplumunda olduu gibi sahbe toplumu da deiik sosyal
kesimlerden olumakta; i ve ilgi alanlar ile bu alanlardaki istek, gayret ve
yetenekleri farkl seviyelerde bulunmaktayd. mknlar lsnde herkes
kendi konumuna, yapsna, istek ve kabiliyetine gre ilerle uramaktayd.
limle uramak ise, zel ilgi, sabr ve kabiliyet gerektiren zor bir itir.
Herkesin lim olma imkn bulunmad gibi herkesin hadis rivyetine ilgi
duymas da beklenemez. lgi duysa da grp rendiini kavrayp olduu
gibi bakasna aktarama yetenekleri farkldr. Bununla birlikte Peygamberin
ilim ve irfan meclislerinde bulunan her sahb imkn, ilgi ve kabiliyeti
lsnde ondan istifade etmitir. Eb Hureyre gibi be binden fazla hadis
rivyet ettii bilinen sahbler yannda hadis rivyet ettii bilinmeyen veya
tek tk rivyeti bulunan nice sahbler vardr. yle ki, hadis rvsi olan
sahblerin says, olmayanlara gre ok azdr. Rv sahblerin hadis saylar
da birbirinden ok farkldr.
Btn bunlara ramen hadis/snnet mirasn asrlar tesinden gnmze
tayan asl sr, sahblerin Hz. Peygamberin huzurundayken ve onu
dinlerken bir sahabnin ifadesiyle balarna ku konmuasna sessiz,
skin, dikkat ve ciddiyet iinde olmalardr.
Hz. Peygamber, hayatta olduu srece kiisel veya toplumsal dzeyde
ortaya kan her trl sorunun zmnde bizzat bavurulan yegne otorite
konumundayd. O, inen yetleri sz ve uygulamalaryla aklyor, karlat
soru ve sorunlar mevcut yetler veya yeni gelecek vahiy erevesinde
zme kavuturuyor, toplumu vahiy dorultusunda ynetip ynlendiriyordu.
Vefatyla birlikte vahiy kesilince Kuran ve onun alm olan snnetle ba
baa kalan sahbler, Kuran ve snnetin arsna kulak verdiler. Salnda
Hz. Peygambere itaati Allaha itaat bildikleri gibi, vefatndan sonra
snnetine uymay Kurana uymak olarak kabul edip drt elle snnete
sarldlar. Hayat tarzlarn Hz. Peygamberden grp rendikleri gibi
dzenlemeye byk zen gsterdiler.

Sahbenin Hz. Peygambere ve Snnete Ballklar

Hz. Peygambere uymada snr tanmayan sahbler, bir hatra niteliinde bile
olsa daima onu rnek alma duyarll iinde oldular. Bu konudaki birok
rnek arasndan ilk drt halifeye ait u rneklerle konuyu aklayalm:

149

 Hz. Eb Bekir, halife seildiinde ilk i olarak Hz. Peygamberin ama

gndermek zere hazrlad sme komutasndaki orduyu, Peygamberin
balad bir sanca zmek bana yakmaz diyerek ama gndermekte
tereddt etmemitir.

Hz. mer, bir defasnda Kbeyi tavaf ederken Hacerul-esvedin

karsna geti ve yle dedi: yi biliyorum ki, sen bir tasn; senden ne
zarar gelir, ne de fayda. ayet Reslllahn seni pp selmladn grm
olmasaydm, seni ne per ne de selmlardm.

Hz. Osman, bir gn Mescid-i Nebevde otururken getirilen yemei yeyip

namaz kldktan sonra yle dedi: Aynen Reslllahn oturduu yerde
oturdum, yedii yemei yedim ve kld namaz kldm.

Hz. Ali de, ayakta su imesine pek anlam veremeyenlere yle demiti.
Ayakta su imisem, Reslllahn da ayakta su itiini grdm iindir.
Oturarak su imisem yine Reslllahn otururken su itiini grdm
iindir.

Sahbenin Hz. Peygambere ball kuru bir taklit ve duygusal zlem

olarak aklanamaz. Bu ballk, aslnda snnetin renilmesi ve sonraki
nesillere salam bir ekilde retilmesini amalamaktayd. imdi bu konuya
temas edelim.

Sahbede Hadis renim ve retimi

lk drt halife bata olmak zere sahbe, Hz. Peygamberin ahsna kar
duyduklar esiz sevgi, sayg ve balln bir yansmas olarak, vefatndan
sonra da snnetine kar byk bir ilgi, ciddiyet ve hassasiyet iinde
olmulardr. Her biri bir snnet demek olan hadisleri, dikkat ve temkini elden
brakmadan din bir grev bilinci iinde renip retmeye almlardr.
Hz. Peygamberin Kastl olarak bana yalan isnad eden cehennemdeki
yerine hazrlansn. buyurmu olmas, onlar daha titiz davranmaya, hatta
nde gelen baz sahbleri hadis rivyetine kar ekingenlie, duyduklar
rivyetleri kabulde ise sk kontrol mekanizmalar kullanmaya sevketmitir.
rnein, ilk Mslman erkek olmasna ramen az sayda rivyeti bulunan
Hz. Eb Bekir, ninenin torunundan alaca miras miktar konusundaki
hadisinden dolay, rvsi Mure b. ubeden; rivyet konusundaki
hassasiyeti sertlik derecesine varan Hz. mer de bir evin kapsnn defa
alnp (istizn) cevap verilmediinde gre dnlmesi gerektii eklindeki
rivyetinden dolay EbuMsa el-Earden ahit istemilerdir. Bir defasnda
Hz. Osman abdest aldktan sonra yanndakilere Hz. Peygamber de byle
abdest alrd arkadalar, deil mi? diye sorarak snnete uygun abdest
konusunda onlarn onayna bavurmutu. Hz. Ali ise, Reslllahtan bizzat
duymad hadisleri kendisine nakleden rvye yemin ettirdii olurdu. Bu
rnekler, sahbenin hadis rivyeti konusundaki titizliini gzler nne
sermektedir. Ancak burada unu zellikle belirtmek gerekir ki, sahbenin
hadis rivyetinde bu derece titiz davranmas, her zaman hadisin rvisinden
ahit veya yemin istedikleri anlamna gelmez. nk sahbler birbirlerinin
drstlnden ve ciddiyetinden phelenmiyordu. Dolaysyla rivyette
ahit veya yemin art genel deil, eitim ve rnek olma amal zel bir
uygulamadr. Rivyet iini batan sk tutup kurallara dayal salam ve kkl
bir rivyet gelenei oluturma hedefi gdlmtr.

150

 Sahbenin Hadisleri Rivyet Edi Tarz

Bu balkla kasdedilen ey, hadislerin rijinal lfzlaryla m, yoksa
mnlaryla m rivyet edildii meselesidir. Birinci nitede grdmz gibi
genel ifadesiyle hadisler, Hz. Peygamberin szleri, filleri veya takrirleridir.
Takrirler de fiil snnet saylabilir. Fiil snnetlerin anlatld hadislerdeki
ifadeler Hz. Peygambere deil sahbeye aittir. nk bu tr snnetler,
mahadeye dayand iin olay grenler onu kendi ifadelerine gre
anlatrlar. Hz. Peygamberin bir davranna ahit olan farkl sahblerin
grdklerini anlatrken deiik ifadeler kullanmalar sonderece doal ve
olaan bir davrantr. Bu sebeple rivyette meydana gelen lfz deiikliini,
olay olduundan farkl gstermeye ynelik bir arptma deil, doal bir
slup ve ifade farkll olarak deerlendirmek gerekir. Bununla birlikte
sahbler, hadisleri Hz. Peygamberden iittikleri lfzlarla nakletmeye byk
zen gstermilerdir. Ne var ki, bu her zaman mmkn olmamtr. Nitekim
baz sahbler Reslllaha gelerek iittikleri hadisleri hfzalarnda
tutamamaktan ikyet etmiler, o da Mnda isabet ettiiniz, haram hell,
helli haram klmadnz srece mn ile rivyet etmenizde bir saknca
yoktur. buyurmutur. Bu hadise dayanarak Abdullah b. Mesd, Enes b.
Mlik, Ebud-Derd, Hz. ie gibi baz sahbler, zaruret halinde hadisi
manasyla rivyet etmeye ruhsat vermilerdir. bn Mesd gibi bazlar,
muhtemel anlam kaymalarna kar hadisin sonuna, ev kem kle:veya
dedii gibi, ev nahve hz:veya bunun gibi veya ev karben min
hz:veya buna yakn gibi temkin ifadeleri ekleyerek yanl, eksik veya
fazla rivyet etmi olma vebalini hafifletmek istemilerdir.

Hadislerin lfzan veya manen rivyeti sorunu ve tartmas, ilk nesiller

iin sz konusudur. Tbindan sonra mana ile rivyet olgusu teorik olarak
tartlsa da pratikte nemini yitirmitir. nk Tbin dneminin sonlar
olan hicr ikinci asrn ikinci yarsndan itibaren daha nce tedvin edilmi
hadisler tasnif edilerek kitaplatrlmaya balamtr. Artk bundan sonra
kitaplarda zabturabt altna alnan hadislerin lfzlar zerinde herhangi bir
tasarruf yapma durumu sz konusu olmamtr.

Sahbler, zaman zaman rivyet konusunda birbirlerine tenkitler

yneltmilerdir. Ancak bu tenkitler, unutma, yanlma, iyi veya tam
ezberleyememe gibi zabt kusurlarndan kaynaklanmaktayd.

Baz sahblerin hadis rivayeti konusunda birbirlerini tekzip etmelerini nasl

yorumlarsnz?

Sahbe dneminde hadis renim ve retiminin karakteristik bir zellii

de ifh usulle yaplmasdr. Yaz geleneinin pek bulunmad bu dnemde
hadisler ezberlenmekte, ezberlenen hadisler mzkere yoluyla korunup
hfzada kalc hale getirilmekteydi. Bununla birlikte Abdullah b. Amr gibi
baz sahbler, Reslllahn izniyle hadis yazmlarsa da, yazlanlarn yine
ezberlemeyi kolaylatrmaya ynelik olduu grlmektedir.

Tbin ve Etbut-tbin Dnemi

Bu dnem, Hz. Peygamberin vefatyla balayp hicr 220 yl civarna kadar
devam eden olduka uzun bir sreyi kapsar. Sahbe ile tbinda olduu gibi
tbin da etbut-tbin ile i ie yaayan iki farkl kuaktr.

151

 Tbin hadis renimi bakmndan sahbenin rencileri, hadis retimi

bakmndan etbut-tbinun hocalar konumundadr. Byle olunca hadisin
nemi, balaycl, aslna uygun olarak korunup nakledilmesi konusundaki
dikkat ve titizlik asndan sahbeyi rnek almlardr. Bu duyarlln bir
ifadesi olarak Sfyn es-Sevr, Hadis kadar sorumluluundan korkulacak
baka bir ey yoktur. Derken; akran ube b. Haccc, Hadis kadar
cehenneme girmeme sebep olmasndan korktuum baka bir ey yoktur.
szyle aslnda ayn noktadaki endielerini ifade etmektedirler. Bununla
birlikte sahbe dneminde byk lde ifh, ksmen de yazl olarak
korunan hadisler, bn ihb ez-Zhr gibi muhaddisler nclnde dank
vaziyetten kurtularak toplanp tedvin edilmitir.

Bu dnemin balarnda sahbeden devralnan hadis renme ve retme

anlay byk bir titizlikle korunup srdrlmeye allmsa da, yllar
getike slm toplumunda ortaya kan bir takm itikd, siyas, sosyal ve
kltrel deime ve gelimeler, hadis rivyeti iin yeni kurallar konulmasn
gerekli klmtr. Bu amala muhaddisler, rvlerin cerh-tadline arlk
vermi, rivyetlerin illetlerini tesbite ynelik almalar younlatrm, bu
illetlere gre hadisleri ksmlara ayrm ve her ksmn hkmn aklayan
kurallar ortaya koymulardr. Tedvn iinde olduu gibi bu kurallar koyup
uygulama ncl yine bn ihb ez-Zhrye nasip olmutur.

Hicr 150li yllardan itibaren daha nce tedvin edilen hadisler konularna
gre tasnf edilmeye balamtr. Mamer b. Ridin el-Cmi adl eseri
bunun ilk rnei saylr. Bylece ifh rivyet gelenei yava yava yazl
rivyet alkanlna dnm ve ezber ikinci plana dmtr. Dnemin
sonlarna doru konu ve rv esasna gre yazlm kapsaml hadis kitaplar
telif edilmitir. Dier taraftan genileyen slm corafyasnn bata Irak ve
Hicaz olmak zere farkl blgelerinde deiik fkh ekoller ortaya km ve
her ekol kendi fkh yaklam dorultusunda hadisleri yorumlad fkhul-
hads trnde eserler ortaya koymutur. mam Mlikin el-Muvatta, mam
Muhammedin el-sr ve mam finin el-mm bu trn ilk rnekleri
saylabilir.

HADSN CORAF MERKEZLER

Hz. Peygamberin vefatnn zerinden henz yarm asr gemeden Hicaz
merkezli slm corafyas fetihlerle drt yne alabildiince geniliyor,
Reslllaha renci olmu sahbler halfeler tarafndan, fethedilen lkelere
deiik grevlerle gnderiliyordu. Vahyin canl hitleri olan bu nesil
mensuplar, gittikleri yerlerde ilgi oda oluyor, ilim merakllar uzak, yakn
demeden buralara gelip onlardan nebev bilgi mirasn almaya alyorlard.
Ksa srede birer ilim merkezi haline dnen bu yerler, lim Merkezleri
veya Hadisin Coraf Merkezleri olarak adlandrlr. imdi bu coraf
merkezlerin belli ballarn ana hatlaryla ele alalm.

Medine
Eski ad Yesrib iken Hz. Peygamberin hicretiyle birlikte yeniden imar ve
ina edilerek bir medeniyet merkezi haline dnen ve Medne adn alan bu
ehir, genel anlamda slamn ilk merkezidir. Hicretten hemen sonra Hz.
Peygamberin burada ina ettii Mescid-i Nebev (Peygamber Mescidi), bir
ibadethane olmann tesinde slmda ilk eitim-retim messesesi olarak

152

 tarihe gemitir. nitenin banda Mescid-i Nebevnin hadis renim ve

retimindeki yerinden bahsedildii iin burada tekrar edilmeyecektir. Ancak
) denilen zel bir mekndan
bu mescidin bitiiinde bulunan ve Suffe (
sz etmeden gemeyiz.

Suffe, aslnda yoksul sahblerin barnmas iin mescidin inas esnasnda

Hz. Peygamber tarafndan yaptrlan bir barnaktr. Fakat orada kalanlar,
vakitlerini Reslllah dinleyip ondan slmn esaslarna ilikin bilgiler
renerek geirmeleri sebebiyle zamanla yatl bir eitim kurumu haline
dnmtr. Hz. Peygamberin srekli yaknnda bulunmalar sebebiyle,
Kurann inii dhil olmak zere onunla ilgili pek ok olaya ahit olan Suffe
mensuplar, deiik konularda Reslllaha sorduklar sorularla birok
konunun aydnlatlmasna vesile olmulardr. Eitim-retim ileriyle bizzat
ilgilenen Hz. Peygamber, ayrca onlara Suffede ders veriyordu. En fazla
hadis rivyet eden sahb olan Eb Hureyre, Suffe ehlinin mehurlarndandr.
O, dier sahblerin neden kendisi kadar hadis rivyet etmediklerini
soranlara, muhcirler arda pazarda, ensar da mallar ve mlkleriyle
megulken ehl-i Suffeden biri olarak Reslllahn yanndan ayrlmadn,
dier sahblerin bulunmad meclislere katlp onlarn Hz. Peygamberden
duymad hadisleri duyup ezberlediini syleyerek cevap vermitir. Ayrca
Suffeliler, dinledikleri hadisleri dier sahblere de naklederek hadislerin
yaylmasna nemli katkda bulunmulardr.

Dier taraftan Tbin neslinden olup Mednede yetien byk limler

vardr. slm ilim tarihinde Fukah-i seba diye adlandrlan Medneli yedi
fkh bunlarn banda gelir. Sad b. El-Mseyyeb, Ksm b. Muhammed,
Hrice b. Zeyd, Urve b. Ez-Zbeyr, Ubeydullah b. Abdullah b. Utbe, Eb
Bekir b. Abdurrahman ve Sleyman b. Yesrdan oluan bu yedi kiilik ilim
heyeti ile birlikte, hadislerin ilk mdevvini ve hadis usl ilminin kurucusu
saylan bn-ihb ez-Zhri, ayrca Etb tabakasndan mam Mlik gibi
pek ok nl lim, hep bu ilim merkezinin rencileridir.

Mustafa Battrn slamda lk Eitim Messesesi Ashab- Suffa (stanbul-

1990) isimli kitabn ve Diynet slm Ansiklopedisinin Suffe maddesini
(XXXVII, 469-470) okuyunuz.

Mekke
Fetihten sonra ilim ve kltr faaliyetlerini organize etmek zere vahyin beii
olan Mekkeye muallim olarak gnderilen Muaz b. Cebel, buradaki
mslmanlara gerekli dini bilgileri retti. Daha sonra bn Abbas, Hz.
Alinin ehit edilmesinin akabinde Mekkeye yerleti ve mrnn geri kalan
ksmn burada renci yetitirerek geirdi. Ayrca Abdullah b. Sib, Hlid b.
Esd, krime b. Eb Cehl, el-Hakem b. el-s, Osman b. Talha gibi
biroklar Mekkeli sahb rvler arasnda saylr. Mchid b. Cebr, At b.
Eb Rabh, Amr b. Dnr ve brahim b. Meysere gibi ahslar da sahblerin
yetitirdii nde gelen Mekkeli tbiler arasnda yer alr.

Mekke ve Medne, ayn zamanda hac ve ziyaret meknlar olduu iin

haccn farz klnndan beri mslmanlar iin bir cazibe merkezidir. Hac
maksadyla buralara gelen birok ilim merakls, grt sahb veya
tbilerden hadis renerek lkelerine dnmlerdir. Hatta bazlar buralara
asl geli sebeplerinin haccetmek deil, Hicaz yani Mekke-Medne ule-
msndan hadis dinlemek olduunu itiraf etmilerdir. bnl-Mednnin bir

153

 kere haccettim; ama asl maksadm hadis dinlemekti sz bu gerein

ifadesidir.

am
ama Dmak da denir. Hz. Peygamber zamannda fetih hazrlklar yaplan
am, Hz. Eb Bekir dneminde fethedildikten sonra, fetih ordusundaki
ashabn byk bir ksm buraya yerleti. Daha sonra Hz. mer, buradaki
mslmanlar din konusunda aydnlatmak zere Muz b. Cebel, Ubde b.
Smit, Ebud-Derd ve Abdurrahman b. anem gibi birok nl sahbyi
retmen veya baka bir grevli olarak ama gnderdi. slm tarihinde
nemli olaylara sahne olan m blgesi, Tbin dnemi ve sonrasnda da pek
ok muhaddis, fakh ve kurrnn yetitii bir ilim merkezi olarak kald.
Dmak kds Slim b. Abdullah el-Muhreb, Yezd b. Muviye ve olu
Yezd, Eb drs el-Havln, mer b. Abdlazz, , Umeyr b. Hn el-Ans bu
merkezde yetien nemli limlerdir. Ancak slm ilim tarihinde m
denilince akla hi phesiz mmu Ehl-i m (amllarn mam) nvan ve
el-Evz nisbesiyle mehur Abdurrahman b. Amr gelir. Mekhl ve Rec b.
Hayve de bu yreye mensup nde gelen limlerdendir.
Tarihteki m ile bugnk m arasnda fark var mdr?

Kfe
Hz. mer dneminde fethedilen Kfe, birok sahbnin yerleip vatan
edindii yer olmutur. Hz. Alinin hilfetinde Medne yerine hilfet merkezi
yaplnca ksa srede bir ilim ve kltr merkezi haline geldi. Kaynaklar, Hz.
Ali bata olmak zere aralarnda Sad b. El-Vakks, Abdullah b. Mesd,
Abdullah b. Eb Evf, Ammr b. Ysir, Selman el-Fris, Huzeyfe b. el-
Yemn, Eb Msa el-Ear, Ber b. zib, Semre b. Cndeb gibi mehur
simalarn bulunduu yzlerce sahb Kfeye yerlemitir. Bunlar ierisinde
Hz. Ali ve bn Mesd, Kfenin bir ilim merkezi olarak tannmasnda byk
paya sahiptir. Bu iki sahbnin ilmi, yal tbilerdan olan Alkame, brahim
en-Neha ve Hammd b. Eb Sleymana onlardan da gen tbilerden
saylan mam Azam Eb Hanfeye ulamtr. Dolaysyla bazlarnca
Trklerin mezhebi diye nitelendirilen Hanef mezhebinin ekillenmesinde
bu iki sahb kanalyla gelen rivayetler merkez bir yeri igal eder.

Basra
Hilfet merkezinin Kfeye nakledilmesiyle blgenin ikinci ana merkezi
haline gelen Basra, ayn zamanda nemli bir ilim ehri olarak n yapmtr.
Mksirn (binden fazla hadis rivyet etmi yedi sahb) arasnda nc
srada yer alan Enes b. Mlik buraya yerlemi ve yz yllk bereketli
mrnn byk bir ksmn burada geirip vefat etmitir. Bu durum, hadis
renimi ve retimi asndan Basraya bir ayrcalk kazandrr. Ayrca, Eb
Msa el-Ear ve bn Abbs grev icab Basrada bulunmu; Utbe b.
Gazvn, mrn b. Husayn, Makl b. Yesr, Eb Berze el-Eslem,
Abdurrahman b. Semre ve Eb Zeyd el-Ensr gibiler de Basraya gelmi
sahblerdendir. Dier taraftan Hasan el-Basr, Muhammed b. Srn ve
Katde gibi tbiler, Basra mektebinde yetien nl muhaddis limlerdendir.

154

 Badd
Badt, Abbs halifesi Mansur tarafndan kurulan bir ehirdir. Kuruluu
sahbe neslinin tamamen sona erdii bir dneme rastlad iin herhangi bir
sahbenin oraya gidip yerletii bilinmemektedir. Abbslerin hilfeti ele
geirmelerinden sonra kuruldu ve devletin idare merkezi buraya tand.
Mool istilasna kadar merkez zelliini ve ihtiamn srdren Badt,
tbin dneminden itibaren islm ilimlerin okutulduu nemli bir ilim
merkezi oldu. lerleyen asrlarda kurulan Nizmiye adl medreseler
kompleksinin ilki ve en gelimii burada ald.

Cezre
Gnmzde Anadolu topraklarnda kalp Cizre diye anlan bu yer, Hz. mer
zamannda fethedilmitir. Sahbeden Adiy b. Umeyrenin burada, Vbisa b.
Mabedin ise burann bir beldesi olan Rakkada vefat ettii rivyet edilir.
Hz. Osmann anabir kardei olan Velid b. Ukbe, Hz. Osmann ehid
edilmesinden sonra buraya yerlemi ve Rakkada vefat etmitir. Tbindan
Ad b. Ad ve Meymn b. Mihrn gibi pek ok lim yetitiren Cezre,
Cezreli anlamna gelen Cezer nisbesi tayan birok slm limine vatan
olmutur.

Yemen
Arap yarmadasnn gneyinde yer alan bu blge, Muz b. Cebel ve Eb
Msa el-Earnin Hz. Peygamber tarafndan vali olarak gnderildii yerdir.
Baka sahblerin de buraya gidip ilm faaliyetlerde bulunmu olmas
kuvvetle muhtemeldir. Tbin tabakas iinde Yemen asll birok muhaddis
vardr. Eb Hureyrenin nde gelen talebesi ve es-Sahfets-sahha adl
hadis sahfesinin sahibi Hemmam b. Mnebbih ile kardei Vehb b. Mnebbih
ile Tvs b. Keysn ve Abdullah b. Tvs, Yemen blgesinin mehur
muhaddisleri arasnda yer alr. lk hadis musannifi yani tasnifisi kabul edilen
Mamer b. Rid ve rencisi Musannef sahibi Abdrrezzk b. Hemmm da
Yemen corafyasnda yetimi nemli muhaddis ve musanniflerdir.

Msr
Msr, Hz. mer zamannda Amr b. el-s komutasnda fethedilmi bir
lkedir. Msr fetheden ordu iinde Zbeyr b. Avvm, Ubde b. es-Smit,
Mesleme b. Muhalled ve Mikdd b. Esved gibi sekin sahbler vard.
Msra gidip yerleen dier sahbler arasnda Ukbe b. mir, Muviye b.
Hudeyc, Hrice b. Huzfe, Abdullah b. Sad, Muz b. Enes ve Ziyd b. Hris
saylablir. Bizzat Hz. Peygamberden hadis yazan ilk sahblerden olan
Abdullah b. Amr da babas Amr ile birlikte Msra gelen fakat fetihten sonra
geri dnmeyenler arasndayd. Hadislerin Msrda yaylmasna nclk eden
bu sahb, tbin neslinden birok talebeye burada hadis okutmutur. Msr
mektebinin sembolik ahsiyeti haline gelen Abdullah b. Amr, ayn zamanda
finin hadis altyapsnn dayand kimsedir.

Marib ve Endls
Hz. mer zamannda, Amr b. el-s komutasnda Msrdan balayan Kuzey
Afrika fetihleri, Hz. Osmann hilfet dneminde Ukbe b. Nfi ile Marib-i
Aks denilen Atlas Okyanusu klarndaki en uc noktasna kadar ulamt.
155

 Bu fetih seferlerine katlan Abdullah b. Abbs, Abdullah b. Amr, Abdullah b.

Cafer, Abdullah b. Zbeyr, Hz. Hasan ve Hz. Ali, Ukbe b. Nfi, Muviye b.
Hadc gibi ensar ve muhcirndan pek ok sahb katlmt. Ayrca Mesd
b. Esved, Misver b. Mahrame, Bill b. Hris ve Seleme b. Ekva gibi
biroklar da bu blgeye gelmiti. Bunlarn bir ksm fetih ordularnn
mensubu olarak orada bulunurken byk bir blm ise slm retmek ve
bunun iin gerekli messeseleri kurmak zere grevlendirilmiti. Ardndan
Cebel-i Trk boazn aarak hicr I. asrn sonlarna doru bugnk spanya
ve Portekiz blgesi olan Endlse getiler. Bu corafyada Tunusta
Kayrevan, Endlste Kurtuba, biliye, Grnata, tbiye ve Belensiye gibi
ehirler slm dnyasnda birer ilim ve kltr merkezi olarak ilgi oda haline
geldi. Sad b. Muhammed el-Haddd, Sahnn b. Sad, Yahya b. Yahya, bn
Habb ve Bak b. Mahled ile sonrasnda bn Hazm, bn Abdilberr,
Muhyiddn bnl-Arab, bn Rd, Kd yd gibi pek ok lim bu geni
ilim corafyasnda yetimitir.

Horasan ve Mvernnehir
Dou slm corafyasnn bu blgesi, Trklerin slma girmesine vesile
olan fetihlerle birlikte ok hareketli ve bereketli bir dneme geirmitir.
Breyde el-Eslem, Eb Berze el-Eslem, Abdullah b. Hzim el-Eslem,
Hakem b. Amr el-ifr ve Kusem b. Abbs gibi sahbler buraya gelip slm
mesajn yaymlardr. zellikle tbin neslinden itibaren nl muhaddis
bilginlerin yetimesi asndan verimli topraklar haline dnen bu blgede
fetihle birlikte ok sayda ilim ve kltr merkezi kurulunca slm dnyasnn
dikkatini ekmitir. Buhr, Semerkand, Belh, Hert, sfahan, Merv, Nipr,
Rey, Serahs, Sicistan, Tirmiz gibi byk-kk pek ok ilim merkezinde
adlar slm ilim tarihine altn harflarla nakedilen birok muhaddis ve lim
yetimitir. Bunlarn banda Ktb-i sitte mellifleri gelir. Drim, bn
Huzeyme, bn Hibbn, Hkim ve daha niceleri, hep bu bereketli ilim
corafyasnn mahsuldr.

LM YOLCULUKLARI
Fetihlerle birlikte, Hicaz blgesinden, zellikle Drus-snne (Snnet yurdu)
denilen Medneden ayrlp; asker, idareci veya ilim adam olarak slm
corafyasnn drt bir tarafna dalan byk bir sahbe kitlesi, az veya ok,
Hz. Peygamberden iittikleri ve grdklerine dair bildiklerini de tabiatyla
yanlarnda gtrmlerdi. Fakat bu sahbler, gittikler yerlerde odak
ahsiyetler haline gelerek evrelerini ilim ve irfan klaryla aydnlattlar.
Onlarn yerletii yerler herkesi akn ettii czip ilim merkezleri haline geldi.
Mslmanlar uzak, yakn demeden, Hz. Peygamberin hadislerini birinci
azdan dinleyip renmek, ashbn ilim ve irfanndan kana kana imek
zere rihle (
) denen meakkatli ilim yolculuklarna katlanarak buralara
akn ettiller. Hadis tarihinin nemli bir olgusu olan ve ilk rnekleri Hz.
Peygamber zamannda grlen rihle, bizzat ashap tarafndan balatlm,
tbin dneminde younlam, hicr ikinci, nc ve drdnc asrlarda
ok yaygn bir hadis renim yntemi olarak en hareketli ve bereketli
dnemini yaamtr. Bu konuda er-Rihle f talebil-hads adyla mstakil bir
kitap yazan h. V. asrn nl ve retken tarihi muhaddisi Hatb el-Badd (.
463/1071), anlan eserinde birbirinden ilgin rihle hatralarna yer verir.
rnein Sahbeden Cerr b. Abdullah, amda oturan Abdullah b. neysin

156

 yanndaki zulm ile ilgili bir hadisi almak iin bir aylk yolculua katlanm,
ksas ile ilgili tek hadisi renmek iin de satn ald bir deveyle Msra
kadar gitmitir. Daha ilginci, Eyp Sultan Hazretleri diye bildiimiz sahb
Eb Eyyb el-Ensr, kendisinden ve Msrda oturan Ukbe b. mirden
baka bilen sahbnin kalmadn syledii, kim dnyada bir mminin
aybn rterse, kyamet gn Allah da onun aybn rter anlamndaki bir
cmlelik hadisi, srf kendisindekiyle mukayese etmek zere Msra gidip
dnmtr.

Tbin dneminde de hadis renme ve toplama maksatl ilim

yolculuklar artarak devam etmi, hatta muteber muhaddis olmann gerei
saylmtr. Hicr ikinci ve nc asrlarda hadislerin byk lde
kitaplamasyla birlikte kitaptaki hadisleri rivyet etme hakkn bizzat
mellifinden alma art aranmas, rihlelere yeni bir boyut kazandrarak ri-
vyet iczeti elde etme amal seyahatlarn ortaya kmasna vesile olmutur.

Hadis merkezlerinin byk lde belirginletii tbin dneminde hadis

uruna slm corafyasnn drt bir tarafn dolaanlar burada isimlerin
sayamayacamz kadar oktur. Bu nedenle, uzak mesafelere oka rihleler
yapm baz mehur tbilerin konuyla ilgili szlerini hatrlatmakla yetinelim.
Sad b. el-Mseyyeb, Gerektiinde tek bir hadis iin bile gnlerce yolculuk
yapardm. demitir. ab, bunca ilmi nereden ve nasl rendiini soranlara,
timad brakmak, diyar diyar dolamak, ta gibi sabretmek ve karga gibi
erken yol almak cevabn vermitir. Yine ab, hocas Mesrku, nsanlar
arasnda ilim uruna islm dnyasnn drt bir tarafn dolaan Mesrk
gibisini grmedim. diyerek vmtr.

Sahbe ile balayp tbin ile gelien rihleler, hadis yazmnn kurallara
balanmas, kitaptan rivyete iczet verilmesi ve kitaba gvenin artmas gibi
sebeplerle youn dnemini geride brakmtr. bn Mende (. 395/1005), bu
hareketli dnemin son temsilcisi kabul edilir. Bundan sonra rihle gelenei hz
kesmesine ramen daha sonraki asrlarda da devam etmitir. Fakat hicr
beinci asrn ortalarndan itibaren medreselerin, altnc asrn ortalarndan
sonra da drulhadslerin kurulmasyla birlikte, renci ilmin peine deil,
ilim rencinin ayana gider olmu; artk rihleler, belirli kitaplarn iczetini
alma amacndan teye gememitir.

Abdlfetth Eb Guddenin lim Uruna (ev. Faruk Beer, stanbul 1985) adl
kitabn okuyunuz.

MEDRESELER VE DRULHADSLER
Yukarda belirtildii zere sahbe ve tbin nesli, fetihler sonucunda
alabildiine genileyen slm corafyasnn muhtelif blge ve beldelerine
dalnca, onlarn hadis birikimlerinden yararlanmak isteyen ilim yolcularnn
youn ilgisiyle karlatlar. Bu dnemde hadis renim ve retimi, bu ie
ayrlm meknlarda deil, genellikle mescidlerde ve gerektiinde ak
alanlarda ders halkalar veya hadis meclisleri oluturularak yaplyordu.
lerleyen asrlarda, hadise yarar ekilde retimini sistemli hale getirmek
zere zel hadis retim merkezleri kurulmaya balamtr. Eb Bekir b.
Ahmed es-Sb (. 342/954) tarafndan Nburda kurulan Drussnne
(snnet evi) bu merkezlerin ilki saylr. Ancak bu konuda asl gelime,
Seluklu veziri Nizmlmlk (. 485/1092) zamannda yaanm; o, bata
Badat ve Nbur olmak zere birok merkezde, kendisine nisbetle
157

 Nizmiye Medreseleri olarak anlan ok amal medreseler zincirini ina

etmitir. Ancak bu gibi medreselerde nitelikli bilgin ve ynetici yetitirme
amacna uygun olarak, slm ilimler yannda dier ilimler de okutuluyordu.

Hicr VI. asrn ikinci yarsnda hadis retimi konusunda yeni bir gelime
meydana geldi ve sadece hadis retimine tahsis edilen hadis ihtisas okullar
kurulmaya baland. Drulhads (Hadis evi) denilen bu merkezlerin ilki,
Seluklu Atabeylerinden Nreddin Mahmud Zeng (. 569/1173) tarafndan
Dmakta (bugnk amda) kurulan Drul-hadsin-Nriyyedir. Kurucu-
sunun adn tayan bu kurum, ayn zamanda ilk idarecisi olan nl hadisi ve
tarihi bn Askir adna yaptrlmtr.

Daha sonra ikinci bir drulhads, Eyyb sultan el-Melikl-Kmil

Nsiruddn Muhammed tarafndan 621/1124 ylnda Kahirede kurulmu ve
kurucusuna nisbetle Drul-hadsil-Kmiliyye diye adlandrlm ve bana
da Ebul-Hattb b. Dihye getirilmitir.

Eyyb sultanlarndan el-Melikl-Eref Ms b. dil, Dmakta birka

drulhads yaptrmtr. Bunlarn en nls, Kahiredeki Kmiliyye
Drulhadsinden birka yl sonra, 626/1129 ylnda yapm tamamlanan
Erefiyye Drulhadsidir. Bu drulhadisin hocalar arasnda, ayn zamanda
eyhliini yapm mehur muhaddis bns-Salh ile bn Rezn, Nevev, bn
Hallikn, Eb me el-Makdis ve bn Hacer gibi dnemlerinin nl limleri
yer alr. Hatta bns-Salhn Ulmul-hads adl mehur eseri, bu
drulhadste okuttuu ders notlarndan olutuu sylenir.

Kaynaklar, Dmak ve Msrda veya dier yerlerde baka drul-

hadslerden de bahseder. Nitekim Osmanl topraklarnn byk bir ksmn
dolaan Evliy elebi, bu seyahatlar neticesinde yazd Seyahatnme adl
hacimli eserinde, abartl gzkse de sadece Kahirede 860 drulhadis
bulunduunu kaydeder. Ayrca, Mekkede krk, Suriye ve Filistinde yirmi
drt, Badatda ise yetmi kadar drulhadis bulunduunu syler.

Bazlar medrese veya mescid bnyesinde faaliyet gsteren druhla-

dislerde, ya bamsz veya Drul-Kuranla ortak program yrtlmekteydi.
Buralarda hangi hadis kitaplarnn okutulduu tam olarak bilinmemekle
birlikte, Mesel Dmak drulhadislerinde Buhr, Mslim, Eb Dvd,
Tirmiz ve Nesnin Snenleri ile Ahmed b. Hanbelin Msnedi oku-
tulduu; ayrca fkh, tefsir ve kraat (krat-i seba) dersleri verildii
kaydedilir. Osmanl drulhadislerinde ise Buhr ve Mslimin Sahhleri ile,
Mesbhus-snne ve Merikul-envr okutulduuna dair bilgilere rastlanr.

Seluklu ve Osmanl Dnemi Drulhadsleri

Seluklu Devletinin hkm srd yllar (H.431-707/M.1040-1308) klasik
yazlmasnn bitip, bu klasik kitaplara dayal almalarn balad dneme
rastlar. Bu dnemde yaplan hadis almalar 4. nitede ele alnmt.
Osmanl ve Cumhuriyet dnemindeki hadis almalar ise 5. nitede ele
alnd. Burada sadece rgn hadis eitimi kurumlar olan drulhadsler
zerinde durulacaktr.

Seluklu dnemi muhaddisleri ve almalar hakknda daha geni bilgi

edinmek isterseniz Nuri Topalolunun Seluklu Devri Muhaddisleri (Ankara-
1988) isimli kitabn okuyabilirsiniz.

158

 Seluklu Drulhadsleri
Seluklularn en dikkat ekici icraatlarndan biri, hkimiyetleri altndaki
topraklardaki imar faaliyetleri erevesinde medreseler ina etmeleridir.
Anadolunun tarih blgelerindeki medrese kalntlar bunun delilidir. Dier
taraftan slm corafyasnda drulhadslerin youn olarak kurulduu
VII/XIII. asr, Seluklu hkmdarlar I. Alddin Keykubad ile II. Gyseddn
Keyhsrev dnemine rastlar. Bu asrda Anadoluda kurulan ilk drulhads,
gnmzde Tamescid diye bilinen ankr Drulhadsidir. Bundan otuz yl
sonra Anadoluda ikinci drulhadis Sivasta ina edilmitir. Shibiye
(Gkmedrese) veya ifte Minareli Medrese Drulhadsi olarak tnnr.
Ardndan Seluklu veziri Shib Atnin Konyada yaptrd drulhads ise
nce Minre Drulhadsi olarak anlr. Bundan krk yl kadar sonra lhanllar
dneminde Erzurumda yaplan drulhads, Ahmediye Medresesi olarak
mehurdur ve 714/1314 tarihli kitabesi gnmze kadar gelmitir.
Seluklular zamannda daha birok drulhadsin ina edildii muhtemel
olmakla birlikte, haklarnda imdilik yeterli bilgi mevcut deildir.

Osmanl Drulhadisleri
Osmanl dneminde ilk drulhads, I. Murat devrinde (1360-1389) andarl
Hayrettin Paa tarafndan znikte yaplmtr. Fakat ilk devir Osmanl
drulhadislerinin en mehuru II. Muradn 828/1425te Edirnede yaptrlan
ve Osmanl medrese tekilat asndan bir dnm noktas saylan Drulhads
Medresesidir.

Fatih Sultan Mehmet dneminde kurulan Bursada Ltfullah elebi

Drulhadsi ile stanbul Vefada Molla Grn Drulhadsi Medresesi me-
hurdur. Ayrca Tokat Kad Hasan Drulhadsi ile Mevlnzde Drulhadsi
bu dnem eserleri iinde zikredilir.

Abdullah Paa Drulhadsi, II. Byezd devrinde Amasyada kurulmu-

tur.

Kann devrinde drulhadisler artmtr. Amasyada Osman elebi,

stanbul Eypte Defterdar Mehmed elebi, Beyaztta Papasolu, Vilyet
Kona civarnda Sofu Mehmed Paa, Demirkapda Mehmed Aa, Vefada
Hsrev Kethd drulhadisleri ile Sleymaniye Klliyesi bnyesinde
kurnulan Sleymaniye Drulhadsi bu devre aittir. Sleymaniye Drulhadsi,
Osmanl eitim-retim kurumlar arasnda en yksek statye sahipti.

II. Selim dneminde Birgide Atullah Efendi Drulhadsi, Kasmpaada

Piyale Mehmed Paa Drulhadsi, skdarda bugn ktphane olarak
kullanlan emsi Paa Drulhadsi, Edirnede Selimiye Drulhadsi hizmete
sokulmutur.

Drulhads kurma gelenei dier Osmanl sultanlar tarafndan da

srdrlm, III. Murad, olu III. Mehmed ve zellikle IV. Mehmed devri ile
III. Ahmed dneminde de drulhadisler ina edilmitir.

Balkanlara gelince; Evliya elebi, Yunanistanda 16; Bulgaristanda 2;

Arnavutlukta 3 ve eski adyla Yugoslavya topraklarnda 23 drulhadis
bulunduundan bahseder.

159

 Osmanlda medrese ve drulhadislerin en youn ald dnem hangisidir?

Trkiye Diynet Vakf slm Ansiklopedisinden Neb Bozkurtun Medrese

(XXVIII, 323-327) ile Neb Bozkurt ve Ali Yardmn Drulhads (527-532)
maddelerini okuyunuz.

Osmanlnn Son Dneminde Hadis retimi

Osmanl medreselerinde ykselme ve duraklamnn ardndan balayan
gerileme sreci, imparatorluun son dneminde iyice belirginleince, med-
reselerin slahna ynelik baz almalarn yaplmas gerei ortaya kmtr.
Bu amala ilk dzenleme, 1910 ylnda yrrle konan programla
gerekletirilmeye allmtr. Bu programla on iki yla karlan med-
reselerin VIII. Snfndan balamak zere son snfa kadar be yl boyunca
Hadis ve Hadis Usl dersleri okutulmaktayd. Bu dnemde medreselere
ynelik kkl slahat, eyhulislm Mustafa Hayri zamannda balam ve bu
yeniden yaplandrlan eitim kurumlarna Drul-Hilfetil-Aliyye Merde-
seleri denmiti. 1914 ylnda tedrisata balayan ve retim sresi kademeli
olarak on iki yl olan bu kurumlarda, yine ayn dzenleme erevesinde
alan Medresetl-mtehasssn adl ihtisas medreselerinde hadis retimine
yer verilmitir. Bunlar dnda, Endern Mektebi, Medrestl-vizn, Merde-
setl-ird gibi meslek eitim kurumlar ile Drul-hilfe merdesesinin
Anadoluda alan ubelerinde de hadis dersleri verilmekteydi.

Cumhuriyet Dneminde Hadis retimi

Cumhuriyet dnemine intikal eden Drul-Hilfe Medreseleri yannda, dier
medreselerin yeniden yaplandrlmasyla oluturulan ve Medris-i lmiyye
medreselerinde hadis okutulmaya devam edilmi; 1924 ylnda tamamen
kapatlan medreselerin yerine kurulan Drulfnn lhiyat Fakltesinin ders
programnda da hadis dersi yer almtr. Ancak 1933 ylnda bu fakltenin
kapatlmasyla birlikte, rgn eitimde hadis dersi okutma imkn
kalmamtr. 1949 Ankarada alan yeni bir ilhiyat fakltesi, 1951 ylnda
alan mam-Hatip okullar, ilki 1959 ylnda stanbulda eitim-retime
balayan Yksek slm Enstitleri, 1982 ylnda yaplan refomla Yksek
slm Enstitlerinin dntrld ilhiyat faklteleri, gnmzde deiik
dzeylerde hadis derslerinin verildii retim kurumlardr. Ayrca ilhiyat
Fakltelerinde hadisle ilgili tezler, makaleler ve akademik almalar
yaplmaktadr.

HADS RENM VE RETM DBI

Her ilimde olduu gibi hadis ilminde de uyulmas gereken bir takm kurallar
vardr. Bu kurallarn olmazsa olmazlarna rivyet teknikleri, olmazsa
onmazlarna rivyet db denir. Gzel ahlk, hay, nezket, zerfet, yol,
yordam gibi anlamlara gelen edep kelimesinin oulu olan db, hadis
renim ve retiminde ahlk ve terbiye kurallarna gre uyulmas gereken
yerleik esaslar, gnmz tabiriyle bilimsel etik kurallar demektir.

Aslnda her ilim adam iin geerli olabilecek bu esaslar, hadis ilminde
ayr bir nem tar. Bu nedenle hadis usl kitaplarnda dbl-muhaddis,
db tlibil-hads gibi ayr balklar altnda yer alm, hatta pek ok mellif
160

 tarafndan mstakil eserlere konu edilmitir. Bunlarn en mehurlarndan biri,

Hatb el-Baddnin el-Cmi li ahlkir-rv ve dbis-smi adl hacimli
eseridir.
Rivyetin dbndan bahseden mstakil bir eser var m?

smail Ltfi akann Hatb Baddye Gre Hadis renimi kitabn

okuyunuz.

Hadis renme ve retme db, renen (renci) ve reten (hoca)

asndan iki balkta ele alnabilir:

rencinin Uymas Gerekenler

1. hls ve yi Niyet

Hadis rencisinin ncelikle Allah rzasn kazanmaya ynelik samimi bir

niyetle ve karln yalnzca Allahtan bekleyerek ilim tahsiline ba-
lamas, bunun dnda para, makam ve hret gibi hibir dnyev menfaati
ama edinmemesi gerekir. Hz. Peygamber, Allah, szm iitip kavrayan
ve iittii gibi bakalarna tebli edenlerin yzn aartsn (Tirmiz,
lim, 7) buyurarak, samimiyetle hadis ilmine gnl verenlere dua etmi;
onu dnyev karlara alet edenlere de Her kim Allah rzas aranmas
gereken bir ilmi dnyev bir menfaat elde etmek maksadyla renirse,
kyamet gnnde cennetin kokusunu bile alamaz. diyerek uyarda
bulunmutur. Byk muhaddis Sfyn es-Sevr de Allah rzasn
kazanmak iin hadis renmekten daha stn hibir amel bilmiyorum
demitir.
2. rendiiyle Amel Etmek

Allah Kuran- Kermde, bildii ile amel etmeyenleri kitap tayan

merkeplere benzetmitir (62Cuma, 5). nl sahb bn Mesd, on yet
ezlerleyince onlarla amel ettiklerini ve manalarn renmedike baka
yetlere gemediklerini sylemitir. mam finin hocas Vek b. el-
Cerrah da Hadisi renmek istersen onunla amel et. demitir.
3. Hadisi Ehlinden Almaya almak

Hadis rencisi, bilgisi, ahlk ve dindarl ile tannm hocalar bulup

onlardan hadis renmeye almal; gerekirse gemite yapld gibi bu
uurda yorucu ilim yolculuklarn gze almaldr. Eskiler, Hadis tahsili
iin yolculuk yapmayandan olgunluk bekleme demilerdir.
4. Hocaya Sayg Gstermek

renci, huzurunda bulunsun veya bulunmasn hocasna saygda kusur

etmemeli, onu yceltmeli, yanlp tkezlemesini asla temenni
etmemelidir. Bu, ayn zamanda ilme ve hadise saygnn bir gereidir.
Utangalk veya kibir, renmesine veya gerektiinde soru sormasna
engel olmamaldr. Tbin limlerinden Mchid, utanga veya kibirli
olann ilim renemeyeceini; Vek b. el-Cerrah da, kiinin (ilim
bakmndan) kendisinden byk, kendisi gibi ve kendisinden kk
kimselerden hadis yazp renmedike sekin bir muhaddis
olamayacan sylemilerdir.
161

 5. Arkadalaryla Bilgi Paylamak

rencinin hadis renmekten elde ettii en nemli kazan, rendiini

arkadalaryla paylamak ve onlarla mzakeresini yapmaktr. Meslek
srr anlayyla bildiini arkadalarndan gizleyerek kendine saklayan
kimseden hayr gelmez. Bu nedenle mam Mlik, rencilerin
birbirlerinin birikiminden yararlanmalarn, hadisin bereketi olarak
nitelendirir.

6. lm ve Tedric Bir Metod Takip Etmek

renmede son derece nemli olan bu ilke ou zaman gz ard edildii

iin rencide yorgunlua, bkknla ve hatta hayl krklna yol
aabilmektedir. Bu nedenle renci, hadis okumalarn belli bir program
dhilinde bir sraya gre sabrla srdrmelidir. Onlarca ciltlik hadis kay-
naklarn ksa srede okumann doru ve de mmkn olmadn belli bir
sraya hazmederek okumaya almaldr.

7. Hadis Uslne nem Vermek

renci ne kadar ok hadis okursa okusun, hatta ezberlerse ezberlesin,

hadis usl bilgisinden mstani kalamaz. Bilinmelidir ki, ancak iyi ve
salam bir usl bilgisi sayesinde hadisler tam ve doru anlalabilir,
muhaddislerin kullandklar kavramlar ve bunlarn anlamlar kavranabilir.
Bu amala, renci nce kendi diliyle yazlm, kolayca okunup
anlalabilir bir-iki hadis usl kitab okumal, daha sonra temel usl
kayna niteliindeki Arapa klasik hadis usl eserlerini mtala
etmelidir. Ayrca ncelikle ilk dnem hadis tarihi olmak zere, rivyet,
rv ve eser boyutuyla hadisin tarih sreteki geliim seyrine ilikin
kaynaklar okunmaldr.

Hocann Uymas Gerekenler

1. hls ve yi Niyet

hls ve samimiyet, btn ilerin zdr. Allahn btn peygamberlere

emrettii, onlarn da mmetlerini ard stn bir deerdir. Bu konuda
duyarllk gsterip gsteri ve menfaatten en uzak durmas gereken kimse
ise hadis hocasdr. Kalbini makam ve hret gibi dnyev karlardan
arndrmal, niyeti Allahn honutluunu kazanmak olmaldr.

2. stn ahlka sahip olmak

slm ilimler, stn ahlk, karakter ve istikamet zere onurlu bir hayat
yaamay gerektiren yce ilimlerdir. Hadis ilmi bunlarn banda gelir.
Muhaddis de bu ynyle dierlerinden nde olmas yarar. Bir airin:
Hadisiler Hz. Peygamberin yaknlardr. Her ne kadar bizzat soh-
betinde bulunmamlarsa da, nefesleriyle sohbettedirler melindeki sz
de buna iaret eder.

3. Hocalk Ehliyetine Riyet

Hoca, ilim ve ya bakmndan rivyet ehliyetine sahip olmadka hadis

okutmaya kalkmamaldr. Hocalk yapmaya balama ya olarak ileri
srlen 33, 40 veya 50 rakamlarn tartmay bir tarafa brakarak bns-

162

 Salhn bu konuda ortaya koyduu prensibi hatrlatmakla yetinelim.

Hadis hocal yapacak kimsenin hadis birikimine ne zaman ihtiya
duyulursa, ya ne olursa olsun, hadis rivyetine balayp ilmi yaymas
uygun olur.

4. Bunama Halinde Hocal Brakmak

Bunama, nemli bir rivyet kusurudur. Bu nedenle, ya ka olursa olsun

bunama belirtileri gsterip rivyetleri kartrmaya (ihtlt) balayan bir
muhaddisin hadis rivyetinden el ekmesi veya ektirilmesi gerekli
grlmtr. Ancak bunama durumu gzkmese de uzun yaayan bir
hadisinin rivyeti brakma ya snr seksen olarak belirlenmitir. Bu
snr tesbit edilirken rivyette zorunlu emeklilik ya denilebilecek bu
yaa gelmi bir kimsenin genellikle beden ve zihn fonksuyonlarnn
zayflad, salk sorunlarnn artt, ksaca salk istikrarnn bozulduu
varsaymndan hareket edilmitir. Fakat bunun istisnlar olabilecei
unutulmamaldr.

5. Kendisinden stn Olanlara ncelik Vermek

slm kltrndeki ilim anlaynn en nemli zelliklerinden biri, yaa ve

liyakata saygdr. Bu nedenle, ya veya ilim ynnden kendinden stn
bir limin yannda hocalk yapmamak, gerekirse retim nceliini stn
olana vermek ilim dbndandr. Muhaddisler bunun gzel rneklerini
vermilerdir. rnein birer tbi olan brahim en-Neha (. 95/713) ile
ab (. 103/721) bir araya geldiklerinde, brahim (ilimle ilgili) hi
konumazd. Yine, baka bir limin daha iyi bildii bir konuda hocann
rencisini ona ynlendirmesi liyakat nceliinin gereidir.

6. Hadise Sayg ve Hadis Meclisine zen Gstermek

Hz. Peygamberin szleri ve fiileri demek olan hadise hrmet duygular

beslemek, Hz. Peygambere saygnn gereidir. Bu nedenle hadis
okutacak muhaddis, nce zihnen ve ruhen buna hazr olmaldr. Dersine
iyi hazrlanmal, hadis okutaca meclise temiz ve dzgn bir klk-
kyafetle gelmelidir. Bu edebin en gzel rnei, yolda, ayakst, alelacele
hadis rivyet etmekten holanmayan mam Mlikte grlr. O, hasta
haliyle ders verecei zaman bile nce abdest alr, sakaln tarar, sonra
vakar ve heybetle yatanda oturur ve ylece hadis rivyet ederdi.
Sebebini soranlara Reslllahn hadisine hrmet gstererek onu
yceltmekten holanyorum. Abdestsiz ve lubli bir vaziyette hadis
nakledemem. derdi. Ayrca muhaddis, ders verme slbuna ve metoduna
dikkat etmeli, eitim-retim kurallarna uymal, ders verirken vcudu
rencilere dnk olmal ve ciddiyetsizlik anlamna gelebilecek her trl
davrantan kanmaldr.

7. Eser Yazmak ve Bilimsel Faaliyette Bulunmak

limde belli bir seviyeye ulaan muhaddisten beklenen bir davran da

dneminin ve iinde yaad toplumun her trl ihtiya ve problemlerini
de dikkate alan bir anlayla ilm faaliyetlerde bulunmak ve bu erevede
eser yazmaktr. ncekiler her eyi yapm bitirmi, bize yapacak bir ey
kalmam ki bahanesine snmadan, ncekilerin yaptklarna konu,
slup, muhteva, fikir, yntem vb. bakmdan katkda bulunulabilecei
unutmamaldr. Ancak bunu yaparken de Allah rzasn kazanmay ve
topluma faydal olmay dnmeli, haddini bilmeli, uzman olmad bir
163

 alanda srf tannmak, eser saysn kabartmak veya basit piyasa hesaplar
yaparak kar salamak gibi bir dnceye kaplmamaldr.

zet
Hz. Peygamber ve sahbe dneminde hadis renim ve retimi hakknda
tartabilmek

Hadis renim ve retim tarihi Hz. Peygamberin peygamber oluuyla

balar. Bu tarihten itibaren onun hayat tarz bir btn olarak snnetini
oluturur. O, kendisine gelen vahiyleri tebli etme ve aklama balamnda
sahablerini srekli bilgilendirmi ve eitmitir. Sahabe de byk bir
ballkla onun szlerini, hal ve hareketlerini yakndan takip etmi ve
birbirlerine aktarmlardr. Bu amala Mekke dneminde Drul-Erkm
denilen evi, Medine dneminde ise bata Mescid-i Nebev olmak zere
Suffeyi bir eitim-retim merkezi olarak kullanmlardr. Hz. Peygamber
sahbeyi eitirken rnek bir retmen tablosu ortaya koymutur. Bu
dnemde fetihlerle slm corafyas genilemi, sahbler fethedilen yerlere
dalm, bulunduklar yerler zamanla birer ilim merkezi haline gelmeye-
balamtr. Bu durum, hadis renme amal yolculuklarn ortaya kmasna
sebep olmutur. Bu devirde hadis renim ve retimi byk lde ifh
yolla yaplmaktayd.

Tbin ve etbut-tbin dneminde hadis renme ve retimini

zetleyebilmek

zellikle tbin dnemi balarnda sahbe dneminin renme ve retme

metodu takip edilmitir. Ancak genileyen slm corafyasnda ortaya kan
eitli sorunlar ve bunlarla balantl baz itikd ve siys gruplar rivyet
gvenliini tehdit etmeye balamtr. Dier taraftan sahbe neslinin nemli
lde tkenmi olmas hadislerin yok olma tehlikesini ortaya karmtr. Bu
gelimeler karsnda hadisler toplanp tedvin edilmi, temel hadis renme
ve retme kurallar belirlenmi, rvler ve rivyetler yakndan incelemeye
alnmtr. Yazl rivyetin yaygnlat bu dnemde hfza zayflam ve
eski nemini kaybetmitir.

lk dnem slm corafyasnda sahbe nderliinde oluan ilim merkezlerini

ve daha sonraki dnemlerde kurulan eitim-retim kurumlarn
tanyabilmek

Sahbenin muhtelif blgelere ve ehirlere dalmasyla onlarn ilim ve

irfanndan yararlanmak isteyenlerin gelip gitmesiyle bulunduklar yerler birer
ilim merkezi haline geldi. Rihle denilen ilim amal yolculuklarn younlat.
Bu sayede hadislerin birinci elden sonraki nesillere intikali saland. Bu
merkezler, ayn zamanda daha sonra her biri bir ekol haline gelen fkh
yaklamlarn alt yapsn oluturdu. Medne, Mekke, am, Kfe, Msr,
Yemen, Kuzey Afrika, Endls ve Mvernnehir hicr ilk asrda oluan en
nemli hadis merkezleridir.

Hadis renim ve retiminde renci ve hocann uymas gereken ahlk

kurallarn sralayabilmek

Hadis rivyet geleneinde, slm eitim retim geleneinin bir paras

olarak renci ve hocann uymas gereken baz yerleik kurallar vardr. db

164

 denilen bu kurallarn bir ksm renciyle bir ksm da hocayla ilgilidir.

hlsl olmak, hadisi ehlinden almak, hocaya sayg gstermek, rendiiyle
amel etmek, bilgiyi arkadayla paylamak, metodlu, sabrl ve dzenli
almak, ayrca hadis uslne nem vermek renciyi; ihls, stn ahlk,
yeterlilik, haddini bilmek, bye ncelik vermek, hadise ve hadis meclisine
sayg, ayrca eser yazmak hocay ilgilendiren rivyet dbndandr.

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Hz. Peygamber dnemindeki ilk rgn eitim-
retim kurumu saylr?
a. Kbe
b. Mescid-i Nebev
c. Drul Erkm
d. Mescid-i Haram
e. Kuba Mescidi

2. Sahbe dnemi hadis renimi ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yan-
ltr?
a. Rihleler balamtr.
b. Sahbler dalmtr.
c. rgn retim yaygnlamtr.
d. lim merkezleri oluturulmutur.
e. ifh renim nemini kaybetmitir.

3. er-Rihle f talebil-ilm adl eserin yazar kimdir?

a. mam fi
b. Rmhrmz
c. bn Abdilberr
d. Hatb Badd
e. bns-Salh

4. Osmanlda en yksek statl drulhadis aadakilerden hangisidir?

a. Molla Grn
b. Selimiye
c. Sleymaniye
d. skdar emsi Paa
e. Bursa Ltfullah elebi

165

 5. Aadakilerden hangisi rencinin dbndn biri deildir?

a. hls
b. Tedrici renmek
c. rendiini uygulamak
d. Hadis uslne nem vermek
e. Eser yazmak

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. b Cevabnz yanlsa, Hz. Peygamber ve Sahbe Dnemi Hadis
renimi konsunu tekrar gzden geiriniz.
2. e Cevabnz yanlsa, Hz. Peygamber ve Sahbe Dnemi hadis
renimi konsunu tekrar okuyunuz.
3. d Cevabnz yanlsa, Hadis Merkezleri ve lim Yolculuklar
konusunu tekrarlaynz.
4. c Cevabnz yanlsa, Osmanl Drulhadislerini tekrar gzden
geiriniz
5. e Cevabnz yanlsa, Hadis renim ve retim db konusuna
tekrar alnz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1
Genellikle Kitbul-ilm bal tayan blmlere baklabilir.

Sra Sizde 2
ki ekilde aklanabilir. lk olarak Hicaz dil geleneinde kezebe fiil, hata
etemk, yanlmak anlamnda da kullanlr. kinci olarak, birka sahb arasnda
geen tekzip kullanmna konu olan rivyetler dikkatle incelendiinde, bugn
kullanlan anlamda bir yalancln sz konusu olmad anlalr.

Sra Sizde 3
Var. Eski kaynaklarda am denilince, bugnk Suriye, Filisten ve rdn
topraklarnn bir blmn de iine alan coraf blge kastedilir. Bugnk
am ise, Suriyenin bakenti olan ehirdir.

Sra Sizde 4
XVI. ve XVII. asrlardr.

Sra Sizde 5

Var. Semnnin Edebl-iml vel-istiml adl eseri bu konuyla ilgilidir.

166

 Yararlanlan Kaynaklar
Hamdullah, Muhammed, (1967), Muhtasar Hadis Tarihi, stanbul.

Yardm, Ali, (1997) Hadis I-II, stanbul.

akan, smail Ltfi, (1998) Hadis Usl, stanbul.

akan, smail Ltfi, (2005) Anahatlaryla Hadis, stanbul.

akan, smail Ltfi, (2009) Hatb Baddye Gre Hadis renimi,

stanbul.

Ycel, Ahmet, (20109, Hadis Tarihi ve Usl, stanbul

Itr, Nureddin, (1981), Menhecn-nakd indel-muhaddisn, Dmak.

167

 Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Rv kavramn tanmlayabilecek,
Belli bal rv tabakalarn sralayabilecek,
Rvde aranan zellikleri ve istenmeyen kusurlar sralayabilecek,
Cerh-tadl kavramn ve kurallarn zetleyebilecek,
Belli bal ricl kaynaklarn tanyp onlardan yararlanabilecek,
Rvlerin gvenilirlii hakknda genel bir deerlendirme yapabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Rv
Tabaka
Rivyet ehliyeti
Cerh-tadl
Cerh-tadl lfzlar
Ricl edebiyat

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce;
smail L. akann Hadis Usl kitabnn Rv blmn,
Selahattin Polat-Hbl Nazlgl-Sleyman Doanayn Hadis Aratrma
ve Tenkit Klavuzu adl kitabn Hadis Tenkidi ve snad Analizi blmn,
Emin Akkutlunun Hadiste Ricl Tenkidi kitabn,
Ahmet Ycelin Hadis Tarihi ve Usl kitabnn Rv (s. 151-182)
blmn okuyunuz.

168

 Rv

GR
snad sisteminin uygulanmaya balamasyla birlikte hadis, sened ve metin
denilen iki ksmda incelenir olmutur. Sened, hadisin kimler tarafndan,
nasl bir ortamda ve hangi metodla kimlerden renildiini (ahz/tahamml)
ve bakalarna retildiini (ed/nakl) gsterir. Senede isnad da denir. Bir
hadisin isnad edildii kaynaa ait olup olmadnn tesbitinde ncelikli bir
neme sahip olan sened, bu zelliiyle, asl ama olan salam metne ulama
arac, baka bir deyile metnin omurgasdr. Bu nedenle slm limleri, isnad
genel olarak din bilginin naklinde vazgeilmez bir ara olarak dinden
saymlar; islmiyetteki ekliyle eski din ve kltrlerde bulunmayan, Allah
tarafndan sadece mslmanlara bahedilen bir tesbit ve sorgulama sistemi
olarak grmlerdir. Buna bal olarak, ne kadar anlaml ve nemli olursa
olsun senedi bulunmayan bir sze veya metne kavramsal anlamda hadis
gzyle bakmamlardr. Ne var ki, bir metnin senedinin bulunmas tek
bana onun hadis olduunu gstermeye yetmez. Ayrca o metnin, din/ahlk
ve zihn/ilm ynden belli artlara sahip gvenilir rvler tarafndan kesintisiz
senedle rivyet edilmesi gerekir. Dolaysyla bir hadisin shhatinin tesbiti,
senedin en nemli unsuru olan rv odakl bir ilemdir. Bu nedenle hadis
bilginleri, balangtan itibaren hadis rivyetiyle uraan rvlerin ahs, din
ve ilm kimlik ve kiilikleri hakknda, hayret verici derecede ayrntl
biyografik bilgiler tesbit etmilerdir. Rivyetle e zamanl olarak topland
anlalan bu bilgiler, nceleri rivyetlerle birlikte nakledilir veya onlarla ayn
malzemeye kaydedilirken, zamanla rivyetlerden ayrtrlarak genellikle
trih, tabakt, ricl, ruvt, vefeyt vb. adlarla yazlan biyografik eserlerde bir
araya getirilmitir.
te bu nitede, bir szn hadis kimlii kazanmasnda temel art olan
senedin ana unsuru konumundaki rv kavram tanmlanacak, sonra ravlerin
isimleri, tabakalar, temel zellikleri, balca kusurlar ile gvenilirlik durum-
larn ifade eden tenkid lfzlar hakknda bilgi verilecek, son olarak rvler
hakknda bilgi veren belli bal biyografik kaynaklara deinilecektir.
www.dinbilimleri.com; www.sonpeygamber.info

RV ()
Arapada rev-yerv fiilinden ism-i fil olan rv kelimesi, szlkte
sulamak, tamak, nakletmek, iletmek gibi anlamlara gelir. Kavram olarak

169

 geni anlamyla rivyet eden demektir. Hadis ilminde, belli usullere gre
hadisi alp (tahamml), bu usullere uygun rivyet lfzlar kullanarak
bakalarna nakleden (eda) kimseye denir. oulu ruvttr. Nkil (o.
nekale) ve racl (o. ricl) kelimeleri de ayn anlamda kullanlr.
Erkek anlamna gelen racl kelimesinin rv kelimesi ile e anlaml olmas,
hadis rivyetinde kadnlarn yeri olmadn gsterir mi?

RVLERN TABAKALARI
Szlkte, bir eyi benzeriyle rtmek, kaplamak, konum, katman, ayn veya
benzer zelliklere sahip insan grubu gibi anlamlara gelen tabaka, hadiste ya
ve renim/isnad veya sadece renim bakmndan birbirine yakn rvler
grubu demektir. oulu tabakttr.
Rvler arasnda, zellikle ayn veya yakn dnemlerde yaayp akran;
veya akran deil de ayn hocann rencisi olmak bakmndan dnem
arkada olup isim, knye lkab ve nisbe gibi adlandrma unsurlarnn
yazllar veya hem yazllar hem okunular ayn ya da benzer olan birok
rv vardr. te, ou zaman farkl gvenilirlik veya zayflk derecelerinde
bulunan byle rvler birbirinden ayrt edilmek suretiyle sahih hadislerin
zayflardan ayklanmasnda tabaka bilgisinin rol byktr. Ayrca bu bilgi,
rvnin yaad dnem ile hoca ve talebelerini belirleme asndan da
nemlidir.
Tabaka kavram konusunda Emin kkutlunun Tabaka Kavram ve
Muhaddislerin Tabaka Anlay balkl makalesini okuyunuz. (Marmara
niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi, sy. 32, s. 5-18, 2007/1)

lk Rv Tabakalar
Rv tabakalar denildiinde daha ok rivyet asrlar olarak bilinen ilk
asrdaki rvler anlalr. Hadis tarihinde ilk dnem veya mtekaddimn
dnemi denilen bu asrlarda yaam be rv tabakas vardr. Her biri kendi
dnemi asndan hadis rivyetinde byk bir neme sahip olan bu tabakalar
arasnda ilk tabaka daha nemli, birinci tabaka ok daha nemlidir. imdi
zaman ve nem srasn gre bu tabakalar ksaca tanyalm.

Sahbe ()
Sahbe kelimesi, szlkte bir arada bulunmak, dost ve arkada olmak
anlamna gelen suhbet kknden tretilmi bir isim-i mensb olup sahb
kelimesinin ouludur. Kavram olarak, Hz. Peygamberi, ona iman etmi
olarak gren (ruyet) veya onunla karlaan (lika) ve mslman olarak len
kimse demektir. Ayn kkten gelen shib (oulu: ashb veya sahb) kelimesi
ile e anlamldr.
Zaten oul olan sahbe veya ashb kelimelerinin sahbeler veya ashblar
diye Trke oul ekiyle tekrar oul yaplarak sylenip yazlmas yanltr.
Dorusu, tekil kullanmda sahab, oul kullanmda sahbe veya sahbler
eklindedir.

Yukardaki sahb tanmna gre, Hz. Peygamberi ona iman etmeden gren
veya iman ettii halde lrken mslman olmayan kimse sahb saylmaz.
Sahb kelimesi bir cins isim olarak erkek-kadn, hr-kle, gz gren
grmeyen herkesi kapsar. Hz. Peygamberin, damana hurma gibi tatl bir
170

 ey srerek (tahnk) tebrik ve dua ettii bebekler veya ocuklar, bilinli

olarak Hz. Peygamberi grm saylmasalar bile, Hz. Peygamber tarafndan
grlm olma erefine ulamalar bakmndan sahbe, fakat rivyetleri
sahblere dayanmas ynnden byk tbin tabakasndan saylrlar. Hz.
Peygamberi vefat ettikten sonra defnedilmeden nce grenler, tercih edilen
gre gre sahb saylmazlar.

Sahblii Tesbit Yollar

Bir kimsenin sahb olup olmad u drt yoldan biriyle belirlenir:
1. Tevtr: Aralarnda ilk drt halfenin de (hulef-i ridn) bulunduu
dnyada cennetle mjdelenmi on sahb (aere-i mbeere) bata
olmak zere, nde gelen birok sahbnin sahblii tevtr ile sabittir.

2. hret: Dmm b. Salebe ve Ukke b. Mihsan gibilerin sahbilikleri,

tevtr derecesinde olmasa bile, sahb olduklarna dair yaygn/mehur
bilgiye dayanr.

3. hitlik: Mehr bir sahbnin baka birinin sahb olduuna dair

ahitlik etmesi demektir. Hamme ed-Devsnin sahblii Eb Msa el-
Earnin ahitlii ile sabittir.

4. krr: dil bir kimsenin, kendisinin sahb olduunu sylemesidir.

Ancak byle bir ikrarn dikkate alnabilmesi iin ikrarda bulunan kiinin
en ge hicr 110 tarihinde lm olmas gerekir.

Niin hicr 110 tarihi snrdr.

Sahbe tabakas, Hz. Peygambere ada olmak bakmndan btn

halinde tek tabakadr. Ancak, ya, slma giriteki ncelik veya Hz.
Peygambere yaknlk gibi kriterlere gre, ayrca kendi iinde birok alt
tabakaya ayrlr. Bunlar arasnda, hadis ilmini daha yakndan ilgilendirmesi
sebebiyle sahbenin; ya byk sahbler, orta yal sahbler ve ya
kk sahbler diye alt tabakaya ayrldn belirtmekle yetinelim.

Rv ve lim Sahbler
Kaynaklardaki farkl rakamlara ramen Hz. Peygamber vefat ettiinde slm
corafyasnda 100 bini akn mslmann bulunduu genel kabul grm bir
bilgidir. Ancak eitli nedenlerle bu kadar sahbe iinde hadis rivyeti ile
uraanlarn says olduka azdr. Msned mellifi Bak b. Mahled (.
276/889), Kitbl-add adl rislesinde toplam 1013 sahbnin adn
vermektedir. Baz kaynaklarda bu rakam 1300e kadar farkllk gsterse de,
konu asndan dikkat ekici nokta, bu sahblerin sadece 38inin 100n
zerinde rivyetinin bulunmas, bunlarn da yalnz 7sinin 1000den fazla
hadis rivyet etmi olmasdr.

Mksirn Sahbler ()

Bir eyi ok yapanlar anlamna gelen mksirn kelimesi (tekili: mksir),

binden fazla hadis rivyet etmi sahbler iin kullanlan bir terimdir.
Rivyeti 1000e ulamayan sahblere de muklln ( )denir. Sahbe

171

 iinde mksirn diye bilinen yedi sahb, rivyet saylarna gre yle
sralanr:
Eb Hureyre: 5374 hadis
Abdullah b. mer: 2630 hadis
Enes b. Mlik: 2286 hadis
Hz. ie: 2210 hadis
Abdullah b. Abbs: 1660 hadis
Cbir b. Abdullah: 1540 hadis
Eb Sad el-Hudr: 1170 hadis

Dier taraftan Hz. mer, Hz. Ali, bn Mesd, bn mer, bn Abbs,

Zeyd b. Sbit ve Hz. ie, rivyetleri yannda ilm ve fkh diryetleri ile ne
kan sahblerdir. Ayrca sahbe iinde Abdullah adl drt kii vardr ki, Hz.
Peygamberden sonra uzun sre yaayp mslmanlarn eitli problemlerinin
zm konusunda bilgi ve tecrbelerine bavurulan birer bilge konumuna
geldikleri iin Abdullahlar anlamna gelen Abdile ( )diye anlrlar.
Bunlar, Abdullah b. Abbs, Abdullah b. mer, Abdullah b. Zbeyr ve
Abdullah b. Amrdr.

lk Mslman Sahbler
slm bilginleri, bak alarna gre bu konuda farkl sralamalar yapmlarsa
da, en uygun ve kapsayc gzken sralama yledir: Hr erkeklerden Hz.
Eb Bekr, hr hanmlardan Hz. Hatice, ocuk ve genlerden Hz. Ali, zadl
klelerden Zeyd b. Hrise ve klelerden Bill-i Habe ilk mslman
sahblerdir.

En Son Vefat Eden Sahbler

Konuya genel ve zel diye iki adan bakmak mmkndr: Sahbe genelinde
en son vefat eden kii 110/728 ylnda Mekkede vefat eden Ebut-Tufeyl
mir b. Vsile el-Leysdir. ehir veya blgeler zelinde en son vefat eden
sahbler konusunda farkl grler bulunmakla birlikte, Cbir b. Abdullahn
(. 78/697) Mednede, Enes b. Mlikin (. 93/712) Basrada, Abdullah b.
Eb Evfnn (. 86/705) Kfede, Abdullah b. Bsrn (.88/707) amda,
Eb beyy Abdullah b. Harmn (. ?) Filistinde, rs b. Amrann (. ?)
Cezrede, Hirms b. Ziydn (.102/720) Yemmede ve Abdullah b. el-
Hris b. Cezin (. 86/705) Msrda en son vefat eden sahb olduklar kabul
edilir.

Sahbenin Adleti ve Fazleti

Ehl-i snnet bilginleri, baz yet ve hadislere dayanarak sahbenin bir btn
olarak dil olduu konusunda hemfikirdir. Bunu zarr bilginin gerei kabul
edip onlar adlet ynnden tenkid d tutarlar. Ancak bu durum, unutma,
yanlma ve hata gibi kusurlar ieren zabt asndan geerli deildir. Hz.
ienin baz sahblere ynelik tenkidleri bunun en gzel ispatdr.

172

 Bu konuda bk. Bedruddn ez-Zerke, Hz. ienin Sahbeye Ynelttii

Eletirileri (Yay. Haz. Bnyamin Erul), Ankara 2000

Sahbenin adletine delil getirilen yet ve hadislerden bazlar unlardr:

1. yetler
te bylece, insanlar zerinde hitler olmanz, Resl de sizin
zerinizde bir hit olmas iin sizi orta/dil bir mmet kldk. (2Bakara,
143)
Siz, insanlarn iyilii iin ortaya karlm en hayrl mmetsiniz; iyilii
emreder, ktlkten meneder, Allaha iman edersiniz. (3l-i mrn, 111)
slm ilk kabul eden muhcirler ve ensr ile onlara gzellikle tbi
olanlar var ya! te Allah onlardan rz olmutur, onlar da Allahtan raz
olmulardr. Allah, onlara iinde ebed kalacaklar, altndan rmaklar akan
cennetler hazrlamtr. te bu, byk kurtulutur. (9Tevbe, 100)
Sahbenin fazileti ve adleti ile ilgili u yetlerin meallerini de okuyunuz:
8Enfl, 64; 9Tevbe, 117; 48Fetih, 18; 49Hucurt, 29; 57Hadd, 10, 59Har, 8,
9, 10

2. Hadisler
Ashabma svp saymayn. Sizden biri, hayr yolunda Uhud da kadar
altn harcasa, onlardan birinin bir avu, hatta yarm avu altn infakna bile
yetiemez. (Buhr, Fadil ashbin-Neb, 6)
Nesillerin en hayrls, benim de iinde bulunduum nesildir. Sonra onlar
takip edenler, sonra onlarn ardndan gelenlerdir. (Buhr, Fadil ashbin-
Neb, 1)
Yldzlar, gkyz iin bir gvencedir. Onlar kayd zaman
semadakilerin bana kendilerine vadedilen gelir. Ben, ashabm iin bir g-
venceyim. Ben gnce onlarn bana kendilerine vadedilen gelir. Ashabm
da mmetim iin bir gvencedir. Onlar gidince mmetimin bana da
kendilerine vadedilen bana gelir. (Mslim, Fadils-sahbe, 207)
mann belirtisi ensar sevmek, nifakn belirtisi ona buzetmektir.
(Buhr, man, 10)
lerinde mnafklarn bulunduu, bazlarnn irtidat, iki, hrszlk, katl
gibi byk gnah iledikleri, bazen birbirlerini yalanclkla itham ettikleri
veya Hz. Peygambera sohbet ve ballkta ayn derecede olmadklar gibi
gerekelerle sahbenin adletine itiraz edilmise de btn bu iddialar delillere
dayal olarak cevaplandrlmtr. Ancak unutmamak gerekir ki, sahbenin
dil saylmas, onlarn gnahsz olduklar anlamnda deil, kastl olarak Hz.
Peygambere yalan isnad ettiklerinin bilinmemesi anlamndadr.
Sahbe konusunda ayrntl bilgi iin bk.Nevzat kn Sahbe ve Hadis
Rivyeti, zmir 1981

)
Tbin (
Szlkte, uymak, peinden gitmek, tbi olmak anlamna gelen teb ()
kknden ism-i fil olan tbi ( )kelimesinin ouludur. Hadis ilminde,
mmin olarak bir veya daha fazla sahbi ile karlaan ve mslman olarak
len kimseye tbi ( )denir. Hz. Peygamberin vefat ile birlikte
173

 balayan ve sahbeden sonra hadis rivyetinde en nemli tabaka olan tbin

neslinin deer ve faziletine iaret eden baz yet ve hadisler mevcuttur.
(slm dinine girme hususunda) ne geen ilk muhcirler ve ensr ile
onlara gzellikle tb olanlar... (9Tevbe, 100) yetindeki onlara gzellikle
tb olanlar ksmnn tbine ynelik bir vg olduu sylenir. Hz.
Peygamberin nesillerin en hayrls benim adalarm, sonra onlarn
ardndan gelenler, sonra da onlar takip edenlerdir (Mslim, Fadils-
sahbe, 211-214) ve Beni grp bana iman edene ve bana iman edeni
grene ne mutlu! (Ahmed b. Habel, III, 71, 155) vb. hadislerde tbinin
sahbeden sonra en hayrl nesil olduu belirtilir.
Sahbede olduu gibi tbin de kendi iinde byk tbiler, orta yal
tbiler, gen tbiler diye alt tabakaya ayrlr. Bu tabakada ilim ve
dindarlk ynyle ne km Medneli yedi kii, Fukah-i seba diye
mehurdur. Bunlar, Sad b. el-Mseyyeb, Ksm b. Muhammed, Urve b.
Zbeyr, Hrice b. Zeyd, Eb Seleme b. Abdurrahman, Ubeydullah b.
Abdullah b. Utbe ve Sleyman b. Yesrdr. Genelde Sad b. el-Mseyyeb,
tbin tabakasnn en faziletlisi kabul edilir.
Tbin dneminin sonu, hicr 150 civardr. Bu nesilden ilk vefat eden
Mamer b. Yezd (. 30/650), son vefat eden Halef b. Halfedir (. 180/796).

Muhadramn ()
Tbin tabakasndan saylan zel bir grup vardr ki, bunlara muhadramn
(tekili: muhadram) denir. Hadrame fiilinden tremi bir ism-i mefl olan
muhadram kelimesi Arapada, kulak ucu kesik deve, snnet olmam erkek,
babas beyaz kendisi siyah kimse, nesebi kark kii gibi anlamlara gelir.
Hadiste, Chiliyye ve slm devirlerine yetiip Hz. Peygamber zamannda
mslman olduu halde onu grememi kimselere denir. Bunlar, Hz. Pey-
gamber zamannda yaam olmalar bakmndan sahbeye, Onu deil de
sahbeyi grm olmalar bakmndan tbine benzerler. Saylar konusunda
yirmiden yzelli ksre kadar muhtelif rakamlar verilen muhadramlar
arasnda veys el-Karan, Eb Osman en-Nehd ve Alkame b. Kays
saylabilir.

)
Etbut-tbin (
Tbine tbi olanlar anlamndaki bu terkip, stlahta, mmin olarak tbinden
bir veya birka kiiyle karlaan ve mslman olarak len kimse demektir.
Hicr 110dan yani sahbe dneminden sonra balayan etb tabakas, Hz.
Peygamberin insanlarn en hayrl nesilleri sralamasnda geen nc
srada yer alr. Bu neslin muhaddisleri, snnetin korunmas, nakledilmesi ve
mslmanlarn aydnlatlmas yannda rivyet kurallarn gelitirip hadis
ilminin temellerini atmalar ve hadislerin tasnifini balatmalar sebebiyle
byk nem arz eder.

RVLERN CERH-TADL (

)
Szlkte, madd veya manev olarak yaralamak anlamna gelen cerh, gerekli
tenkid artlarn tayan gvenilir bir limin, bir rvyi kendisinde veya ri-
vyetinde tesbit ettii geerli bir kusurdan dolay tenkid etmesidir.
Dzeltmek, dorultmak, dengeye getirmek manasna gelen tadl, bir rvinin
174

 kendisine veya rivyetine bakarak gvenilir olduunu aklamaktr. Tezkiye

kavram ile e anlamldr. Cerh-tadl ilmi ise, rivyetlerinin kabul veya
reddi asndan rvleri inceleyip zel lafzlar kullanarak durumlarn
aklayan bir hadis ilmidir. Cerhedene crih, cerhedilene mecrh, tadl
edene muadil veya mzekk, tadl ve tezkiye edilene dil veya adl, cerh-
tadl faaliyetine tenkid, bu faaliyeti yapana da mnekkid (oulu: Nukkd)
denir.

Cerh-Tadl artlar
Hadis ve snneti sahh haliyle koruyup nakletme sorumluluunun gerei
olarak bilimsel amal bir tenkid yntemi olan cerh-tadl, hem Allah, hem
de kul hakkn ilgilendirmesi sebebiyle ok dikkat gerektiren zor bir itir. bn
Dakk el-din (. 702/1302), Mslmanlarn rzlar, cehennem ukur-
larndan bir ukurdur; kenarnda hadisilerle hkimler durur sz, bu
faaliyetin gybet ve dedikoduyla arasndaki ince snr ifade eder. Bu nedenle
muhaddisler, cerh-tadlin geerli olabilmesi iin baz artlar belirlemilerdir.
Buna gre, ncelikle mnekkidin kendisi cerhedilmi olmamal, doru szl,
ilim ve takva sahibi, iyi niyetli, tarafsz ve insafl olmal, cerh-tadl sebepleri
ile lfzlarnn anlamn iyi bilmelidir. Ayrca, cerh-tadil dbna uyarak
tenkidde lml olmal, rvnin kusurlar yannda iyiliklerinden de bahsetmeli,
gerektiinde ve gerei kadar cerhetmelidir.

Dier taraftan mnekkidler, tenkid ettikleri rv saysna ve tenkid tarzna

gre snflandrlmlardr. Mesel bn Man ve bn Eb Htim er-Rz
rvlerin genelini, ube ve mam Mlik rvlerin ounu; bn Uyeyne ve
fi de baz rvleri tenkid szgecinden geiren mnekkidlerdir.

Tenkiddeki tavrlar asndan mnekkidler gruba ayrlr: Yahya b.

Sad el-Kattn, bn Man ve Eb Htim er-Rz, tenkidlerinde kat/-
mteeddid; Tirmiz ve Hkim gevek/mteshil; Ahmed b. Hanbel, Buhr,
Eb Zra er-Rz ve bn Ad ise lml/mutedil davranan mnekkidlerdendir.

Rvlerin zellikleri
Bir hadisin kabul edilebilmesi iin rvsinde adlet ve zabt denilen iki temel
zelliinin bulunmas gerekir.

Adlet ()

Szlkte, doruluk ve drstlk anlamna gelen adlet kelimesi, hadis

ilminde genel anlamyla rvde bulunmas gereken rivyet ehliyetini ifade
eder. Bu ise, rvnin kiisel ve toplumsal hayatta din ve ahlk llere
uygun davranmas, ayrca saygnln korumas ile gerekleir. Byle bir
kimseye, rivyeti makbul ve geerli anlamnda adl veya dil (oulu:
udl) denir.

Adletin Unsurlar

Adletin be unsuru vardr:

1..slm ()
175

 slm bilginleri, fsn verdii haber konusunda dikkatli davranlmasn

(49Hucurt, 6) ve hitlerin dil ve saygn kiiler olmasn (2Bakara, 282; 65
Talk, 2) emreden yetlere dayanarak mslman olmayan kimsenin
rivyetinin kabul edilemeyecei konusunda ittifak etmilerdir. nk slma
inanmayan, dolaysyla ona kar dmanca bir tutum iinde bulunup
bulunmayaca kestirilemeyen gayr-i mslimin din demek olan hadislerin
rivyetinde drst davranp doru sylediinden emin olunamaz. Nitekim
Allah, byle kimseler hakknda Dirliinizi bozmada kusur etmezler (3l-i
mrn, 118) buyurmaktadr. Bu nedenle, rvnin mslman olmas adletin en
nemli artdr. Ancak rvde mslmanlk, hadisi renirken (tahamml)
deil, naklederken (eda) arttr. Cbeyr b. Mutim (. 59/679) gibi birok
sahb, mslman olmadan nce rendikleri hadisleri mslman olduktan
sonra nakletmilerdir.

2. Bl ()

Bla ulamam ocuklar dil saylmadklar iin rivyetleri kabul edilmez.

nk ocukta henz din ve gnah bilinci gelimedii iin doru syleyip
sylemedii phelidir. Ergenlik de hadisi renirken deil, retirken
arttr. Dolaysyla ocuun bludan nce rendii hadisi bludan sonra
nakletmesi caizdir. Hz. Hasan ve Hz. Hseyin bata olmak zere Numan b.
Ber, bn Abbas ve Abdullah b. Zbeyr gibi birok sahb, ocukken hazr
bulunduklar ilim meclislerinde rendikleri hadisleri ergenlik andan
sonra rivyet ettiklerinde, bu hadislerin makbul olduu konusunda kimse
itiraz etmemi, tereddd gstermemitir.

3. Akl ()

Din sorumluluun temelini tekil eden akl, hadisin hem renilmesi hem de
retilmesi aamasnda arttr. nk dnya ve hiret asndan byk bir
sorumluluk gerektiren hadis rivyetinin aklsz veya akl kt kiiler tarafndan
gerei gibi yerine getirilmesi dnlemez.

4. Fsktan Uzak Durmak/Takva (

)

Allahn emirlerini terk etmek ve yasaklarn inemek suretiyle hak yoldan

sapmak anlamna gelen fsk, stlahta, byk gnah ilemek veya kk gnah
ilemekte srar etmek demektir. Fsn haberinin doruluu aratrlmadan
kabul edilemeyecei, Ey iman edenler! Eer fsk size bir haber getirirse (o
haberin) doruluunu aratrn (49Hucurt, 6) yetiyle sabittir. Her biri
haber nitelii tayan hadisler, sahh olduklarna kanaat getirilirse delil olur.
Halbuki fsklk, byle bir kanaat edinmeye engel olmann tesinde haberin
yalan olma ihtimalini glendirir.

Genel olarak Allahn emirlerine uymamak ho olmamakla birlikte, Ona

kar ilenen gnahlarn bir ksm dierlerine gre daha byktr. Nitekim
gerek Kuran- Kermde gerekse hadislerde byk-kk gnah ayrm
yaplmaktadr.

Byk-kk gnah ayrmnn yapld yet ve hadisler var mdr?

Aratrnz.

Bu ayrmdan hareketle gnahlarn rvnin adlet sfatna etkisinin farkl

olduu, dolaysyla her gnahn adleti yok etmedii genellikle kabul edilen
bir husustur. nk rvnin dil olmas, gnahsz ve hatasz olduu anlamna
176

 gelmez. Peygamberler hari her insan gnah ilemi olabilir. Bu nedenle

davranlarnda iyilik ve dindarlk ar basan kimse, dier artlar da tarsa
dil kabul edilir.

5. Mrvvet ()

Szlkte mertlik, yiitlik, insanlk, olgunluk ve iffet gibi anlamlara gelir.

Istlahta, onurlu yaama, genel ahlk ve dba uyma ve dinin ho grd
geleneklere saygl gsterme olgunluudur.

Hadis rvlerine dair biyografi kaynaklarnda mrvveti ihll edici hal ve

hareketler arasnda cret karlnda hadis nakletmek, kibirlilik, falclk, ar
akaclk, aklabanlk, gevezelik, utanmazlk, bo ilerle uramak gibi islm
gelenekte ho karlanmayan davranlar ile ilmin itibarn sarsan klk-
kyafet ile dolamak en ok rastlanan tenkid sebepleridir.

Adleti Tesbit Yollar

Muhaddisler, bir rvnin adletini genel olarak iki yntemle belirlemeye

almlardr

)
1. hret (

Bir rvnin adletinin belirlenmesinde en muteber ve kestirme yol, yaad

toplumda dil bir kimse olarak n yapmasdr. Hadis ve fkh uslnde genel
kabul gren ve istifada ( )olarak da adlandrlan bu tesbit yntemi,
zde ve szde gvenilirlii herkese bilinen ve kabul edilen bir rvnin ayrca
tadle ihtiyac bulunmad dncesine dayanr.

Bata drt mezhep imam ve ktb-i sitte mellifleri olmak zere, teden
beri slm toplumunda gnllerde taht kurmu pek ok lim ve muhaddisin
adleti bu yolla bilinmektedir. Ancak bn Abdilberr, bu ilmi her nesilden
dil olanlar renir (Beyhak, Snen, X, 209) anlamndaki bir rivyetten
hareketle, ilimle urat bilinen herkesin, aksi sabit oluncaya kadar dil sa-
ylmas gerektii grndedir. Ne var ki, ihtiyattan uzak olarak
nitelendirilen bu gr, kabul grmemitir.

1. Tezkiye ()

Kendisi dil olan bir kimsenin, dil olup olmad bilinmeyen bir ahs
temize karmas anlamna gelen tezkiye, tadl kelimesi ile e anlamldr.
Tezkiyede bulunan kimseye mzekk denir.

Hadis ve fkh bilginleri, rivyet ve ehdet kavramlarna bak alarna

gre bir rvnin tadli iin ka kiinin gerekli olduu sorusuna farkl cevaplar
vermilerdir. ounluk, rivyeti ahitlikten ayrarak ahitliin aksine ri-
vyette bir muaddilin tezkiyesini yeterli grr. Rivyeti ahitlik gibi kabul
eden baz limler, ahitlikte olduu gibi rivyette de en az iki muaddildin
tadlini art koarken, tadlin haber nitelii tadn syleyen bazlar da,
bir muadildin tezkiyesini yeterli bulurlar.

Ayrca, bir rvnin rivyetinin Sahhaynda gemesi o rv iin bir tadl

gstergesi saylr. nk bu iki eser, cerhedilmi rvlerin hadislerine yer
vermeme prensibi zerine telif edilmitir.
177

 Zabt ()

Szlkte yakalamak, salam tutmak, iyice ezberlemek anlamna gelen zabt,

rvnin ezberden rivyet ediyorsa hadisi iyice ezberlemesi, kitaptan rivyet
ediyorsa kitabn her trl deiiklie kar korumas, hadisi mana olarak
rivyet ediyorsa kulland lfzlarn ne anlama geldiini bilmesi, ksaca
rivyet konusunda duyarl, dikkatli ve bilgili olmasdr. Byle bir rvye zabt
sahibi veya zbt denir.

Rvnin ncelikle dindar, ahlkl ve ahsiyetli olmas arttr, fakat yeterli

deildir. Ayn zamanda hafzas gl, bilgili ve dikkatli olmas gereklidir.
Bu nedenle, son derece dindar olduklar halde zbt olmayanlarn rivyet
ettikleri hadislere itibar edilmemitir. Ebuz-Zind (. 131/748), mam Mlik,
bnl-Mbrek, bn Mehd, Yahya b. Man ve Ahmed b. Hanbel gibi birok
muhaddis bu duruma dikkat ekmitir. Ahmed b Hanbel, hadis rivyetinin
zabt yetenei ve parlak zek gerektiren ok nemli bir i olduunu sylerken,
bn Mehd kiinin din konusunda bir yet veya bir isim gibi iyice
ezberlemedii bir hadisi rivyet etmeye kalkmasn haram saymtr. mam
Mlik de, faziletli, slih ve bid kimseler olmalarna ramen ne rivyet
ettiini bilmeyenlerden hadis alnamayacan belirtmi; mescid-i nebevyi
gsterip u direklerin dibinde,Reslllah yle buyurdu diyen yetmi
kiiye rastladm; hangisine hazineyi teslim etseniz gznz arkada kalmazd.
Ama bu iin ehli olmadklar iin hi birinden hadis almadm diyerek
rivyette dindarln gerekli fakat yeterli olmadna vurgu yapmtr.

Muhaddisler, zabt, hfz (ezberleme) zabt (zabtus-sadr) ve kitap zabt

(zabtul-kitb) diye iki ksmda ele almlardr. Bir rvnin dinledii bir
hadisi diledii anda hatrlayp ezberinden nakledecek ekilde salam
ezberlemesine hfz zabt, hadislerinin yazl bulunduu kitabn her trl
deitirme ve sokuturmalara kar korumasna da kitap zabt denir.

Bir rvnin rivyette az hata yapmas, genel olarak o rvnin zabt sahibi
olduunu gstermekle birlikte, hadis limleri zabtn belirleyici unsurlarn
drt madde altnda toplamlardr.

Zabtn Unsurlar

1. Teyakkuz ()

Dikkat ve uyanklk anlamna gelen teyakkuz, rvnin rivyetlerini iyi

bilmesi, tanmas ve bakalarnn rivyetlerinden ayrdedebilme dikkatini
gstermesidir. Dalgnlk rvnin rivyetlerini kartrmasna veya bakasnn
hadislerini kabullenip kendisininmi gibi rivyet etmesine yol aar. Bu ne-
denle, etbut-tbin muhaddislerinden ube b. el-Haccc (. 160/777),
mehur rvlerden onlarn bilip tanmad hadisler rivyet edenlerin ha-
dislerinin terk edilmesi gerektiini syler.

2. Hfz ()

Hfz, rvnin ezberleme g ve yetenei, hadisi tam ve salam bir ekilde

ezberleyip aklnda tutma kabiliyeti demektir. Rvnin oka yanlmas, hata
yapmas, z ve mnker hadisler rivyet etmesi, hafzasnn salam ol-
madn veya rivyetlerini iyi ezberlemediini gsterir. Hadis mnekkidleri,
178

 her rvnin birer insan olarak hata yapma ve yanlma pay bulunduunu gz
ard etmemekle birlikte, rivyetlerinde hata ve yanlglar ar basan rvlerin
hadislerini terk etmilerdir. Tirmiz, Yahya b. Sad el-Ensrnin Rab b.
Subeyh (. 160/777), Mbrek b. Fadle (. 164/780), Eb Bekr b. Ayy (.
173/789) ve erk (. 177/793) gibi rvlerden rivyette bulunmamasn
hafzalarnn zayflna balar.

3. Kitab Korumak ()

Rvnin, hadislerinin yazl bulunduu asl denilen kitabn, urayabilecei

deiiklik ve sokuturmalara kar koruyup her trl pheden uzak tutmas
anlamna gelen kitap zabt, gerek hadislerin sahihliini tesbitte gerekse
hafzadan kaynaklanan yanlmalarda ve dier rvlerle olan rivyet
ihtilaflarnn belirlenip giderilmesinde ok nemlidir. Nitekim bn Creyc (.
150/767), Eb Cafer Muhammed b. Alinin naklettii bir hadise itiraz
edilince kitabna bavurarak iddiasn ispatlamtr. bnl-Mbrek de,
muhaddisler ubenin hadisinde ihtilafa dtklerinde Gunderin (.
193/809) kitabn hakem tayin ettiklerini sylemitir. Bu nedenle kitap zabt
konusunda ok duyarl davranan baz muhaddisler, kitaplarn emanet
vermekten bile kanmlardr. rnein Hammd b. Zeydin (. 179/795),
Abdullah b. el-Mbrek gibi ok gvenilir mehur bir muhaddise bile
kitabn teslim etmekten kand, ancak kendi huzurunda onu istinsah
etmesine izin verdii sylenir. Daha da ileri giderek rvnin bakasna verip
geri ald kitaptan hadis nakletmesine olumlu bakmayan muhaddisler dahi
vardr.

Rvnin kitabn yeterince koruyamamas veya bu konuda duyarl

davranmamas, zabt gevekliinin bir kant olarak deerlendirilir.

4. Mana ile Rivyette Lfzlarn Anlamn Bilmek

Hadisi lfz deil de, manas ile rivyet eden rv, mana ile rivyet
artlarna sahip olmaldr.

Hadis rivyetinde aslolan, mmkn olduunca lfzlarna bal kalmaktr.

Bununla birlikte ayn lfzlarla rivyet etme imkn bulamayan rv, hadisin
anlamn bozabilecek lfzlar bilmesi gerekir. Aksi takdirde farknda
olmadan ciddi anlam kaymalarna yol alabilir; haram hell, helli de
harama dnebilir.

Zabt Tesbit Yollar

Bir rvnin zabt sahibi olup olmadn anlamann balca iki yolu vardr:

1.Mukayese ()

Bir hadisin farkl rivyetlerinin bir araya getirilip birbirleriyle kar-

latrlmas demek olan mukayese, o hadisin shhat derecesinin tesbitinde
olduu gibi rv veya rvlerinin zabt seviyelerinin belirlenmesinde de son
derece nemlidir. Kullanm Hz. Peygamber ve sahbeye dayanan bu usl,
zamanla gelitirilerek esasl bir yntem haline gelmitir. bnl-Mbrek,
Hadis(ler)inin sahh olmasn istersen onlar birbiriyle mukayese et
szyle; mam fi de haber-i vhidin delil olma artlarn sralarken rv,
hadis hfzlarnn rivyet etmi olduu bir hadisi nakledecekse, rivyeti

179

 onlarnkine uygun olmaldr () Rivyetlerin bir araya toplanp birbirleriyle

karlatrlmas sayesinde sahh olanlar olmayanlardan, zayf rvler hfz
gl olanlardan ayrlr ifadesiyle buna dikkat ekmitir. ube, Sfyn b.
Uyeyne, Yahya el-Kattn ve bn Mehd gibi nl hadis imamlar, rv ve
rivyetler hakknda hkm verirken bu usl ska kullanmlardr.

mam finin haber-i vhidin delil olmas iin ileri srd artlar
renmek isterseniz ncelikle hangi eserine bakarsnz? Niin?

Ashbn rivyetlerini birbirleriyle karlatrmak, bir muhaddisin riv-

yetlerini deiik zamanlarda karlatrmak, bir hadis hocasnn birka ren-
cisinin rivyetlerini karlatrmak, hoca ile akranlarnn rivyetlerini kar-
latrmak, kitaptaki rivyeti ezberdeki veya baka bir kitaptaki ile kar-
latrmak ve hadisi Kuranla karlatrmak belli bal mukayese
ekilleridir.

2.mtihan ()

Zabtn tesbitinde kullanlan metodlardan biri de, rvlerin rivyet bilgilerini

haberli veya habersiz olarak yoklamaktr. Hatb el-Badd elinde
rivyetlerinin yazl olduu bir kitap bulunmad halde ezberinden rivyet
eden kimsenin zabt durumu, hadislerin sened ve metinleri kartrlm
(maklb) olarak kendisine arz edilmesiyle anlalabileceini syler. Bu
amala Hammd b. Seleme (. 127/745), Sbit el-Bnn ve Ebn b. Eb
Ayya (. 138/755) hadislerin sened ve metinlerini birbirine kartrarak
sorard. Sbit, durumu farkedip deiiklii dzeltir fakat Ebn farkna bile
varmazd. Bu yntemin en mehur rnei, Buhrnin tabi tutulduu zabt
imtihandr. Badada geldiinde yrenin nde gelen muhaddisleri tarafndan
sened ve metinleri birbirine kartrlm yz kadar hadis kendisine arz
edildiinde, herbir senedi ait olduu metne yerletirerek rivyetleri dzeltmi,
bylece evresinin takdirini kazanmtr.

Zabt Ynnden Rvlerin Taksimi

Hadis mnekkidleri, rvleri zabt derecelerine gre e ayrmlardr:

1. Hfz ve itkan sahibi olanlar. Bu ksmdaki rvlerin rivyet ettii hadis-

lerin dinde delil olduunda gr birlii vardr.

2. Bazen yanlmakla birlikte hadisleri genellikle sahh olanlar. Bunlarn

hadisleri de alnr. nk byle rvlerin hadisleri terkedilecek olsayd,
pek oklarnn hadisini terketmek gerekirdi.

3. Genellikle hata yapan ve yanlanlar. Bunlarn hadisleri alnmaz.

Zabt Bozan Haller

Baz davranlar vardr ki, bunlar rvnin hadis renim ve retimi

konusunda yeterince uyank, dikkatli, titiz ve bilgili olmadn gsterir.
Bunlar, hadis renim veya retimi esnasnda uyuklamak, sahh bir nsha
ile karlatrlmam kitaptan hadis rivyet etmek, telkine ak olmak, oka
z ve mnker hadis rivyet etmek ve rivyet hatalarnda inadna direnmek
diye zetlenebilir.

180

 Adletin ve Zabtn Deikenlii

Rvdeki adlet ve zabt vasfnn deiip deimeyecei, baka bir ifade ile bu
vasflarda bir artma veya eksilmenin olup olmayaca tartlmtr. Baz
limler, bu adan rvler arasnda bir derecelendirme yaplamayacan
sylerken, limlerin ounluu rvlerin adlet ve zabt sfatlar dikkate
alnarak yaplan rivyet kaynaklar sralamasna ve haklarnda durumlarna
uygun tenkid ifadeleri kullanlmasna bakarak rvler arasnda farkllk
bulunduu kanaatindedir.
zellikle zabt ve itkan/salamlk durumunun rvler arasnda deiiklik
gstermesi, rivyet ettikleri hadislerin shhat derecelerini etkileyen en nemli
faktrdr. Dier shhat artlarn tamas halinde zabt tam olan bir rvnin
hadisine sahh, eksik olann hadisine hasen, gevek ve zayf olann hadisine
de zayf hadis denilmesinin sebebi budur.

Rvde Grlen Kusurlar

Rvnin cerhine sebep olan kusurlar, bei adlet, bei de zabt sfatyla ilgili

olmak zere on noktada toplanr. Metin-i aere ( : on cerh

noktas) denilen bu kusurlar unlardr:

Adlet Sfatyla lgili Kusurlar

1 .Kizbr-rv (
:Yalanclk)
Szlkte, bilerek veya bilmeyerek bir eyi veya olay olduundan farkl
haber vermek anlamna gelen yalanclk, hadis stlahnda kastl olarak bir
sz, fiil, takrir veya sfat uydurarak Hz. Peygambere isnad etmek demektir.
Hz. Peygamber, genel anlamda byk gnahlar arasnda sayd yalancln
hadis rivyetine sokulmasn Bana kasden yalan isnad eden cehennemdeki
yerine hazrlansn ve Yalan olduunu bile bile benim adma hadis rivyet
eden yalancnn biridir buyurarak iddetle yasaklamtr. Rvde grlen
yalanclk, hadis rivyetinde yalanclk ve gnlk hayatta yalanclk diye iki
ksma ayrlr. Hadis rivyetinde yalanclk, yani hadis uydurmak, rvnin
adletini ortadan kaldran en ar cerh sebebidir. Bu nedenle, bilerek hadis
uyduran kimsenin kfir olacan syleyenler bile vardr. slm bilginlerinin
ounluu ise, hadis uydurmay hell saymad takdirde byle bir kimsenin
kfir deil fsk olduunda hemfikirdir. Yine onlar, hadis uydurmann dine
verecei byk zarar dikkate alarak uydurmac bir rvnin bu davranndan
dolay piman olup tevbe etmesi halinde bile rivyetinin asla bir daha kabul
edilemeyecei grndedir. Bu konuda bnl-Mbrek, Yalancnn cezas,
doru szlerinin de reddedilmesidir. derken, Ahmed b. Hanbel, hadiste
yalan konuup sonra da tevbe eden rvnin bu tevbesinin kendisi ile Allah
arasnda kaldn, artk bir daha ondan hadis alnamayacan belirtir.
Hadis mnekkidleri, engin bilgileri, parlak zeklar, stn kavraylar
yannda yalanclk belirtilerine kar gelitirdikleri kuvvetli his ve melekeleri
sayesinde gerei yalandan drst sahtekrdan ayrmlar, iftiraclarn
yalanlarna kar amansz bir mcadele vermilerdir. Rab b. Huseymin (.
61/681) ifadesiyle onlar, sahh olduu gn gibi ikr olan hadisi kabul edip
gece gibi karanlk olanlar reddetmilerdir. bnl-Mbrek, uydurma
hadislere kar duyulan endieye Onlar iin uzman limler yaamaktadr.
Allah, phesiz Kuran biz indirdik biz; onu koruyacak olan da biziz
(15Hicr, 9) buyuruyor. diyerek cevap vermitir.
181

 Rvnin yalanclnn baz somut belirtileri de vardr. Bunlar iin ilgili

niteye bakmanz tavsiye ederek tarih ilminin bu konudaki nemine
deinmekle yetinelim. Sfyn es-Sevr Rvler yalan sylemeye balaynca,
biz de onlara kar tarih silahn kullandk diyerek; Hafs b. Gyas (.
194/810) hadis hocasnn yalanclndan phe ettiinizde, onun ve
rivyette bulunduu hocasnn yan hesaplayn szyle; Hassn b. Zeyd
de(. ?) yalanclara kar tarih gibi bir yardmc yoktur. eyhe ka ylnda
doduu sorulur; doum tarihini syleyince doru konuup konumad
anlalr ifadesiyle yalancln tesbitinde tarih bilgisinin nemine iaret
etmitir.

2. ttihmur-rv bil-kizb ( :Yalanclkla itham)

Rvnin Hz. Peygambere yalan isnad ettii bilinmemekle birlikte, gnlk

hayatta yalan konutuu iin hadis rivyetinde de yalanclk ithamna maruz
kalmasdr. Baz limler, daha da ileri giderek hayvanlar aldatmay bile bu
kapsamda deerlendirirler. Yalanclkla itham edilen bir rvnin rivyeti
kabul edilmez. Dinin temel kurallarna aykr olmas, uydurma belirtileri
tamas ve sadece bir rv tarafndan haber verilmesi durumunda ise mevz
hadis muamelesi grr. Ancak, byle bir rv yalanclkla itham edilmesine
sebep olan sz ve davranlardan tevbe ederse sonraki rivyetleri kabul edilir.

: fsklk)

3.Fskur-rv (

Hadis bilginleri, bilerek fskn aa vuranlarn rivyetinin reddedilecei

konusunda ayn grtedir. Ancak, tevil/yorum sebebiyle fska denler iin
iki durum sz konusudur: Fsk Zann Olanlarn rivyeti genel olarak
makbul saylmtr. Fsk Kat/Kesin Olanlar ise iki gruptur: Yalan
konumay din bir grev sayanlarn rivyetlerinin reddedileceinde ihtilf
yoktur. Rfizliin bir kolu olan ve yandalar lehine yalan konumay din
bir grev sayan Hattbiyye byledir. Mezhepleri lehine de olsa yalancl
haram sayanlarn rivyetleri konusunda muhaddislerin tutumlar, rvnin
yalancla devam edip etmediine baldr. Zann- galiple yalanclna
hkmedilen rvnin rivyetinin reddinde icma vardr.

Muhaddisler, erefli, ahlkl ve bilgili kimselerden hadis renmeye zen

gstermeleri, ilim ahlk ve haysiyeti bakmndan gnmzde iddetle ihtiya
duyulan rnek bir davrantr. te bu bilimsel ve ahlk duyarllk,
muhaddislerin insanlarla alay eden, utanma ve ciddiyet duygularndan yoksun
kimselerden hadis almalarna mani olmutur. nk byle aalk kimselerin
fsk saylan baya davranlardan vazgemeyip her zaman bir gnaha dalma,
dolaysyla Hz. Peygambere yalan isnad etme cretinde bulunma ihtimali
vardr.

: Bidatlk)

4. Bidatr-rv (

Hz. Peygamberin vefatndan sonra, Onun zamannda olmayan bir eyi din
adna ortaya karmak anlamna gelen bidat (), rvnin akidesiyle ilgili
bir cerh sebebidir.

Bidatn cerh sebebi saylabilmesi iin kfr gerektirip gerektirmediine

baklm ve bu adan kfr gerektiren bidat (bidat-i mkeffire) ve fsk
gerektiren bidat (bidati mfessika) diye iki ksmda ele alnmtr. Allah
cisimlere benzetmek (tecsm), Onun cziyyt bilmediini sylemek,
ilhln Hz. Ali veya bir bakasna getiine inanmak (hull) gibi inan

182

 sapmalar kfr gerektiren bidat olarak deerlendirilmi ve bu bidatleri

savunanlarn rivyetleri ittifakla reddedilmitir. Bidati fsk gerektiren
rvlerin rivyetleri, sahih olan gre gre, mezheblerinin propagandasn
yapmamak artyla makbul saylmtr.

Muhaddisler, bidat rvlerin hadislerini deerlendirirken ncelikle onlarn din

ve ilm bakmdan gvenilir olup olmadklarn esas almlardr. Bidat olarak
ileri srlen hususlar nemli lde subjektif deerlendirmelere dayanmas,
hemen her farkl inan grubu kartlarn bidatlkla sulad hatta tekfir
etmesi sebebiyle, dinin temel ilkelerine aykr dmeyen dncelere sahip
gvenilir rvlerin hadisleri kabul edilmitir. Aksi halde bnl-Mednnin dedii
gibi, Basral muhaddisler Kader diye, Kfeliler de i diye terk edilecek
olsayd hadisler yok olur giderdi.

Salhattin Polatn Hadis Aratrmalar adl kitabndan Rvnin Adleti

Problemi Asndan Ehl-i Bidatn Rivyetleri konusunu okuyunuz.

Temel hadis kaynaklarnda bidatlkla itham edilmi baz rvlerin

rivyetlerinin bulunmasn nasl aklarsnz.

5. Cehlet (
: Bilinmezlik)

Rvnin ztnn veya durumunun bilinmemesi demek olan cehlet, rvnin

ismi, knyesi, lkab, sfat ve nesebi gibi sfatlarndan biriyle mehur
olmasna ramen, herhangi bir maksatla bunlardan baka bir adla anlmas,
ihtisar dncesiyle adnn belirtilmemesi veya rivyetinin ok az olmasndan
kaynaklanr.

Rvler, ahslar ve vasflar bilinip bilinmeme ynnden iki ksma ayrlr:

ahslar ve vasflar bilinenler, ya dildir veya mecruh. ahslar ve
vasflar bilinmeyenler ise mechl rvlerdir.

Hadis bilginleri, mechl rvleri cehletin trne gre mechll-ayn ve

mechll-hl diye iki ksma ayrmlardr. Hadis renimi ve retimiyle
mehur olmayan, kendisinden sadece bir kiinin hadis naklettii, ksaca tek
rvsi bulunan kimselere mechll-ayn denir. Hadiste mutlak olarak
kullanlan cehlet kavram ile genelde bu kasdedilir. Eb Htim ise bununla
cehletl-vasf tabirini kasdeder. Mechl bir rvden ilm hrete sahip en az
iki kiinin rivyette bulunmas, onu mechll-ayn olmaktan karr.
Hadisilerin ounluuna gre, mecll-ayn olan rv, mbhem hkmnde
olup rivyeti kabul edilmez.

Hali mechl anlamna gelen mechll-hl ise, kendisinden iki veya daha
fazla kimse adn vererek hadis rivyet ettii halde hakknda cerh veya tadl
hkm verilmedii iin dil olup olmad bilenmeyen rvler iin kullanlr.
Mestr da denilen bu tr rvler iki ksmdr.

1. Adleti zhiren ve btnen mechl olanlar. Cumhura gre bunlarn

rivyetleri reddedilir. nk rvde adlet arttr; adleti bilinmeyenin
rivyeti makbul deildir.

2. Adleti zhiren var olup btnen mechl olanlar. Bunlar, haklarnda

mzekklerin tezkiyesine bavurulan rvler olup rivyetleri baz
muhaddisler tarafndan makbul saylmtr.

183

 Zabt Sfatyla lgili Kusurlar

2. Kesretl-alat ( :ok hata yapmak)

nsanolu yaratl gerei hatasz deildir. En salam ve gvenilir rvler

bile bazen hataya dmlerdir. bnl-Mbrekin kim yanlmaz ki ve
Yahya b. Manin hata yapmadn iddia eden en byk yalancdr. Hadis
rivyet edip de yanlana deil, yanlmayana aarm szleri bunun ak
ifadesidir. te bu gerei dikkate alan muhaddisler, kastl olmayan ve
arla kamayan hatalar ho gr ile karlamlar, hata ve yanlmalar
haddi aanlar ise cerh etmilerdir.

Rvnin zabtn yok edecek yanlma derecesini belirlemede somut bir l

yoktur. Bu nedenle hadis mnekkidleri, rvlerin rivyetlerindeki hata-isabet
oranna gre hkm vermeye almlar; hatas ar basanlar ok yanlmakla
cerhederek rivyetlerini terk etmilerdir.

Mnekkidler, hatada srar da nemli bir cerh sebebi olarak grmler,

kendisine gerekli ve yeterli aklama yapld halde inatla hatasnda direnen
rvnin btn rivyetlerini geersiz sayp artk ondan hadis almamlardr.

2. Fartul-afle ( : ok yanlmak)

Rvnin dalgnlk ve dikkatsizlii anlamna gelen gaflet, belli lde her

insanda grlebilecek doal bir durumdur. Hadis rivyetinde ar derecede
dalgnlk gsterip dikkatsiz davranmak bir cerh sebebi olarak kabul
edilmitir. Fuhul-gaflet de denilen ve rivyetin reddini gerektiren bu zabt
kusuru, kitabnda yanl bulunduu kendisine sylenen bir rvnin, bu szn
doru olup olmadn aratrmakszn rivyetini deitirmesi, telkin yoluyla
kendisine empoze edilen rivyetleri kendisininmi gibi rivyet etmesi veya
farknda olmadan manay deitirecek lde hata yapmas eklinde ortaya
kar.

Her insanda belli lde var olan hata ve yanlma gibi zabt kusurlar, ancak
ok veya ar olduunda cerh sebebi saylr.

3. Vehim(: Yanlma)

Rvnin rivyet kurallarn bilmemesi sebebiyle, doru zannederek yanl

hadis rivyet etmesidir. Mrsel veya munkat hadisi muttasl, muttasl
hadisi mrsel; merf hadisi mevkf, mevkf bir hadisi merf rivyet etmek
suretiyle isnadda veya bir hadisi baka bir hadisle kartrmak suretiyle
metinde yanlmak gibi. Gvenilir rvlerle zayf olanlar kartrp birbirinin
yerine koymak da byledir. Vehim sonucu meydana gelen kusura illet denir.
Hadisin zahirine bakarak anlalmas zor olduu iin, sadece bu ilimde uz-
manlam muhaddislerin farkna varabilecei vehim kusurlarnn bulunduu
hadise muallel hadis denir. Rivyetlerinde oka illet bulunan rvnin tek
bana rivyet ettii hadisler terk edilir.

4. Muhlefets-sikt ( : Sika rvlere muhalefet)

Zayf bir rvnin sika/gvenilir rvlerin rivyetine veya sika bir rvnin
kendisinden daha gvenilir rvlerin rivyetlerine aykr hadis naklettmesi
demektir. Genellikle rvnin hata veya yanlgsndan kaynaklanan muhalefet,
idrac, kalb, ztrab, tashf-tahrf ve senede rv eklemek suretiyle, hadisin
184

 senedinde veya metninde meydana gelir. Zayf rvnin sika rvnin rivyetine
aykr den hadisine mnker, aykr dt hadise marf; sika rvnin
kendisinden daha sika olan rvnin hadisine z, aykr dt hadise
mahfz denir. Rivyetlerinde oka muhalefet bulunan rvlerin rivyeti
kabul edilmez.

5. Sl-hfz ( : Kt hfza)

Sika olarak bilinen bir rvnin rivyetlerinde hata yn ar basacak

derecede akl veya hfza kaybna maruz kalmas demektir. Hadis
mnekkidleri rvlerin eitli nedenlerle yakalandklar akl veya hfza
kaybn yakndan takip etmiler, bu durumda olanlar tesbit ederek hadis
rivyet etmelerine engel olmaya almlar ve bakalarn bu rvlere kar
uyarmlardr.

Rvdeki akl veya hfza kayb srekli ve rz diye iki ksma ayrlr. Kalc
ekilde akl ve zihin sal bozuk bir rvnin rivyetinin kabul edilemeyecei
ikrdr. Hadis ilminde s-i hfz denildiinde, genellikle riz yani sonradan
ortaya kan hafza kayb kasdedilir. Aslnda sika olan birok rv vardr ki,
yallk, hastalk veya bunama gibi doal veya arz sebeplerle hfza kaybna
uram ve rivyetlerini kartrr hale gelmitir. htilt ( )denilen bu
durum, rivyetin kabulne engeldir. Bu nedenle hadis mnekkidleri rvleri
bu adan aratrp ihtilta urayanlar, ihtilta urama zamanlarn ve
sebeplerini, ihtlttan nce ve sonra onlardan hadis rivyet edenleri ve
bunlarn rivyetlerini belirlemeye almlardr. htilt dnemi veya tarihi
belli ise, ihtilattan nceki rivyetlerini kabul etmi, sonrakileri reddet-
milerdir. htilt zaman belli olmayanlar ile ihtilta maruz kalp kalmadklar
pheli olanlarn rivyetlerinde ise tevakkuf etmiler, ekimser kalmlardr.

Baz Cerh-Tadl Problemleri

Hadis mnekkidleri, tenkid faaliyetleri esnasnda baz problemlerle kar-
lamlardr. Hadisle ilgisi sebebiyle fkh da yakndan ilgilendiren bu
problemlerin zmlenmesinde fkh usulclerinin nemli katklar vardr.
Bylece her problemin zmnde, kendi iinde tutarl gzken deiik
grler ortaya kmtr. Burada sz konusu grleri ele alp deerlendirme
imkn bulunmad iin bu problemlerin bazlarn hatrlatp en sahh kabul
edilen gr hatrlatmakla yetineceiz.

Cerh-Tadl Sebebinin Aklanmas

Uzman mnekkidler tarafndan geerli sebeplere dayal olarak yaplan ge-
rekeli (mfesser) cerh-tadller ittifakla makbuldr. Gerekesi aklanmayan
(mbhem/mcmel) cerh-tadillerin kabul edilip edilmeyecei ihtilafldr.
Hadisi ve fkhlarn cumhuruna gre, uzman bir mnekkidin gerekesini
belirtmedii tadl geerli iken gerekesini aklamad cerh geersizdir.
nk tadl sebeplerini saymak zor, fakat cerh gerekesini belirtmek ko-
laydr. Ayrca, cerh sebeplerinin mnekkidlere gre deiiklik gstermesi ve
sebebin geerli olup olmadnn anlalmas asndan da cerhin beyan
gereklidir.

185

 Cerh-Tadl Edenlerin Says

Sahh kabul edilen gre gre haber-i vhid ile amel etmenin gereklilii
prensibine dayanlarak bir kiinin cerh-tadli yeterli grlm, ancak iki kii
olmas ihtiyata daha uygun bulunmutur.

Cerh-Tadlin elimesi
Burada, bir rv hakknda badatrlamayacak tarzda hem cerh hem tadl
bulunmas anlamna gelen teruz, ayn mnekkidden kaynaklanan teruz ve
farkl mnekkidlerden kaynaklanan teruz olmak zere iki eittir. Ayn
mnekkidden kaynaklanan teruzda mnekkidin son tenkid hkm geerlidir.
nk burada mnekkidin tenkid ictihadnda bir deiiklik var demektir.
elikili tenkid hkmlerinden hangisinin sonra olduu bilinemezse hi biri
dikkate alnmayp tevakkuf edilir. Cerh-tadl ilminde kastedilen asl teruz,
farkl mnekkidlerden kaynaklanan teruzdur. Bu durumda, en muteber
gre gre, rvyi tadl edenler sayca ok olsa da gerekesi aklanan cerh
geerli saylr.

Sika Rvnin Rivyetinin Tadl Deeri

Sika bir rvnin adn aklad veya aklamad bir kimseden hadis rivyet
etmesi, ounluun grne gre o kimseyi tadl anlamna gelmez.

Bir limin Rivyet Ettii Hadisle Amel Edip Fetva Vermesi

Bir limin rivyet ettii hadise uygun amel edip fetva vermesi, cumhura gre,
o hadisin sahh, rvlerinin de gvenilir olduunu gstermez. Ayn ekilde,
amel ve fetvasnn o konudaki hadisine aykr dmesi de, o hadisin zayf ve
rvlerinin mecrh olduu anlamna gelmez.

Hadis Rivayeti Karlnda cret Almak

Rv tenkidinde tartlan konulardan biri de, hadis rivyeti karlnda cret
alan kimseden hadis alnp alnamayaca meselesidir. Hediye ve hibe
trnden bile olsa hadis rivayet etme (tahds) karlnda menfaat elde
etmeye iddetle kar kanlara karn, maddi ihtiyalarn giderilmesindeki
zorunluluk sebebiyle art komakszn bunu caiz grenler veya baz artlara
balayanlar da vardr. phesiz slm dncesinde her eyi Allah rzas iin
yapmak ve karln Ondan beklemek esas olduu iin genel olarak slm
eitim- retim geleneinde maddi menfaat karlnda ilim retmek ho
karlanmamtr. Ne var ki, her insan gibi kendisini ve ailesini geindirmekle
mkellef olan bir rv, gerekten ihtiyac varsa, art komak veya mecbur
tutmakszn geimine salayacak bir gelir beklemesi de yadrganmamtr.
Dolaysyla bu konuda birinci gr ideal olmakla birlikte, cret almay baz
artlara balayan nc gr daha gereki gzkmektedir.

Cerh-Tadlin arta Balanmas

Rv tenkidinde dikkat edilmesi gereken noktalardan biri de, cerh-tadlin
herhangi bir arta balanp balanmad, baka bir deyile bir kaytla
snrlandrlp snrlandrlmaddr. Ricl kaynaklarna bakldnda pek ok

186

 rvnin bir artl bal olarak cerh-tadl edildiine dair pek ok rnek bulmak
mmkndr. Bu rneklerden hareketle, cerh-tadlin snrlandrld balca
unsurlar arasnda, zaman, mekn, hoca, talebe, konu ve rivyet lfz
saylabilir.Falan kiinin falandan yapt rivyetler makbul, falandan
yaptklar makbul deildir veya Falann falandan falan yerde yapt
rivayetler makbul dierleri deildir gibi deerlendirmeler, birer artl cerh-
tadl rneidir.

Cerh-Tadl Lfzlar ()
Hadis mnekkidleri, cerh-tadl kurallarna gre tenkid ettikleri rvleri
gvenilirlik durumlarna gre snflandrmlar ve herbirinin gvenilirlik
derecesini baz ifadelerle belirtmilerdir. Rvler hakknda birer hkm
nitelii tayan bu ifadelere cerh-tadl lfzlar denir. Bu lfzlar
derecelerine gre tasnif edip her derecenin hkmn aklayan ilk mellif,
bilindii kadaryla bn Eb Htim er-Rzdir (. 327/939). Onun bu tasnifi,
daha sonraki mellifler tarafndan benimsenerek gelitirilmitir. Bu l-
fzlardan rvnin gvenilirliine dellet eden bazlar derecelerine gre
unlardr:

Tadl Lfzlar
1. Derece: Lfz veya mana ynyle mbala ifade eden lfzlar:

(insanlarn en gveniliri), ( insanlarn en salam),

(salamlkta son nokta),




(falanca gibisinden
sorulur mu hi),

(dnyada bir benzerini bilmiyorum)

2. Derece: Ayn veya farkl tadl lfzlarnn tekraryla rvnin tam g-
venilirliini gsteren lfzlar

( sikadr, hfzdr),
(salamdr, huccettir),
( sikadr, sikadr)
3. Derece: Tekrar edilmeksizin gvenilirlii gsteren lfzlar

( salamdr), ( sikadr),
(salamdr), ( hadiste
(huccettir),
imamdr), (dildir),
(hadis hfzdr)

4. Derece: Rvnin zabtnda biraz eksiklik olduunu gsteren lfzlar

(ok doru szldr),

( hibir sakncas yok)
(bir


sakncas yok)

5. Derece: Drdnc derecenin altnda yer alan lfzlar

( hadisi iyidir),
( bylesine doru szl denilebilir)



(doru szllkten uzak deil),
(doru szl fakat yanlr),



( doru szl fakat birtakm yanlglar var)
(hadisi
sikalarn hadisine yakndr), (orta halli bir rv)

187

 6. Derece: En dk tadl lfzlar

(hadisi itibara elverilidir),
(inallah doru szldr),
( umarm ki, hibir sakncas yok), (rivyeti makbul bir

rv),


(hadisi itibar iin yazlr), (hadisi itibar iin yazlr),

(hadisi itibar iin rivyet edilebilir)

bn Hacerin, sahbeyi tadl mertebelerinin bana yerletirmesi, adlet ve

fazilet bakmndan olup zabt kapsamaz. nk sahb olmayan rvnin
sahbden daha salam bir hfzaya sahip olmas mmkndr.

Tadl Lfzlarnn Hkm

Birinci ve ikinci dereceki tadl lfzlar, rvnin mkemmel bir adlet ve

zabta sahip olduunu gsterir. Bunlarn hadisleri en sahh olup daha ok
Sahhaynda bulunurlar. nc derece lfzlar da rvnin dil, zbt ve
hadisinin sahh olduuna dellet eder. Bu rvlerin rivyetleri Sahhaynda,
ayrca bn Huzeyme ve bn Hibbn gibilerin Sahihlerinde bulunur. Drdnc
derecedeki lfzlar, rvde adletin tam fakat zabtn eksik olduunu gsterir.
Byle rvlerin hadislerine hasen liztih denir ve daha ok snenlerde
bulunurlar. Bunlar, mtbi ve hid rivyetler yardmyla sahh ligayrih
derecesine kabilirler.

Beinci derecedeki lfzlarla tadl edilen rvler, zabt zayf olar rvlerdir.
Hadisleri, hasen liztih veya hasen ligayrih adn alr ve snenlerle birlikte
msnedlerde yer alrlar. Altnc derece lfzlar, rvnin adlet ve zabt
ynnden cerh durumuna yaklatn gsterir. Byle bir rvnin hadisine
hasen ligayrih denir ve doruluu aratrlmak zere benzer rivyetlerle
karlatrlmak (itibr) iin yazlr. Mtbi veya hidi yoksa kabul
edilmez. Genellikle snenlerde, msnedlerde ve terb-terhb tr eserlerde
bulunur.

Cerh Lfzlar
1. Derece: Haff cerh lfzlar

(onda biraz zayflk var),

(hakknda tenkid var),

(kuvvetli deil), ( salam deil),
(makbul deil),
(sika deildir),



(pek kuvvetli deil), (onda biraz geveklik var),
( gevektir),



(onu bazen beenirsin bazen beenmezsin),


(zayflk derecesinden uzak deil), (onu tenkid etmilerdir),
(onu cerhetmilerdir)

2. Derece: Orta dereceli cerh lfzlar

( zayf olduunu sylediler), ( zayftr), ,

(zayftr),


(mnker hadis rivyet eder),



(muztarib hadis rivyet eder),

(mnker rivyeteri vardr),
( hadisi delil saylmaz)
3. Derece: Kuvvetli cerh lfzlar

(olduka zayf),
(bsbtn zayf),
( hadisi terk edilmitir),


(kaldr at),

(hadisi reddedilmitir), (hadisi atlmtr),
(bir ey deil),
(hibir deeri yok)

188

 4. Derece: Ar cerh lfzlar

( yalanclkla itham edilmitir),
( hadis uydurmakla itham
edilmitir), (bir hocadan almad hadisi ondan alm gibi rivyet

(hadisi yok hkmndedir)
eder), (yok olmutur),

(hadisi
gidiktir),
(terkinde icma var)
5. Derece: ok ar cerh lfzlar


(hadiste yalan konuur), (hadis uydurur),

(hadis
retir),
(ok yalancdr),

(ok hadis uydurur),

(ok yalancdr),


( hadis uydurur), ( hadise ekleme yapar)
6. Derece: En ar cerh lfzlar

(uydurmaclkta son nokta),

(insanlarn en yalancs),

( yalann elebalarndan biri),

( yalan kayna),



(yalancl dillere destan)

Cerh Lfzlarnn Hkm

lk iki derecedeki lfzlarla cerhedilen rvlerin hadisleri, doruluklar

aratrlmak zere benzer hadislerle karlatrlmak (itbar) iin yazlr. Son
drt derecedeki lfzlarla tenkid edilen hibir rvnin hadisi delil olmaz;
itibar iin yazlmaz, hid olarak kullanlmaz.

RV BYOGRAFLER
Balangta rivyetin bir paras gibi toplanan ve ifh yolla aktarlan
rvlere dair bilgiler, etbut-tbin dneminde tedvin edilmeye balamtr.
Bu erevede rvlerin hocalarndan renip hadislerle ayn malzeme zerine
kaydettikleri ksa bilgi notlar, daha ok slt denilen eserlerde bir araya
getirilmitir. Genellikle rvler tarafndan hocalar adna telif edilen ve elden
geldiince rivyet geleneine uygun tarzda isnadl bilgiler ihtiva eden bu
eserler, ayn zamanda ricl edebiytnn ilk rnekleridir. Bilindii kadaryla
erken dneme ait bu tr almalardan gnmze ulaan yoktur. Rvlerle
ilgili kapsaml biyografi almalar, erken denebilecek dnemde meyvelerini
vermeye balamtr. Btn bu almalar sonucunda, Trih, Tabakt, lel,
Esm, Vefeyt, Ricl, Sikt, Duaf, Cerh-tadl vb. adlar altnda irili-ufakl
yzlerce eserden oluan muazzam bir biyografi edebiyat meydana
getirilmitir.
Rvleri konu alan Ricl ilminin zamanla birok alt bilgi alanna ayrlmas,
bu ilimde genel kaynaklar yannda zel kitaplarn yazlmasn da beraberinde
getirmitir. Bir ksm gnmze ulaabilen bu eserlerden en nemlileri
muhteva zelliklerine gre u ekilde snflandrlabilir:

Tarih, Tabakat ve lel Kitaplar

Muhammed b. Sad (. 230/844), Halfe b. Hayyt ve mam Mslimin
Tabakt; Yahya b. Man, bnl-Medn, Buhr, bn Eb Heyseme ve
Zehebnin Tarih ve Ahmed b. Hanbel ile Drekutnnin lel adl eserleri
saylabilir.

189

 Sahbe Biyografileri
bn Kniin (. 351/962) Mucems-sahbesi, Eb Nuaym el-sbahnnin
(. 430/1039) Marifets-sahbsi, bn Abdilberrin (. 463/1071) el-stb f
marifetil-ashb, bnl-Esrin (. 630/1233) sdl-be f marifetis-
sahbesi ve bn Hacerin (. 852/1448) el-sbe f marifetis-sahbsi.
Bunlar arasnda bn Hacerin el-sbesi, muhteva ve metod bakmndan en
gelimi ve kullanll olandr.

Cerh-Tadl Kitaplar

Sika Rvleri htiva Edenler

Bu tr eserler arasnda clnin ve bn Hibbnnn Siktlar, yine bn Hibbn
Mehru ulemil-emsr, bn hinin Trhu esmis-sikt ve
Zehebnin Tezkiretl-huffz ile Siyeru almin-nbels nemlidir.

Zayf Rvleri htiva Edenler

Genellikle ed-Duaf veya ed-Duaf vel-metrkn diye adlandrlan bu tr
eserlerden bazlar unlardr:
Buhr, Eb Zra er-Rz, Eb Htim er-Rz, Nes, Eb Zekeriyya es-Sc,
Eb Bir ed-Dlb, bn Huzeyme, Eb Cafer el-Ukayl, bns-Seken, bn
Ad, Ebul-Feth el-Ezd, Drekutn, bn hin, Eb Nuaym el-sbahn ve
bnl-Cevznin Duaflar, bn Hibbnn Mecrhni Zehebnin Mznl-
itidli ve el-Mun fid-duafs ile bn Hacerin Lisnl-Mzn

Sika ve Zayf Rvleri htiva Eden (karma) Eserler

bn Sadn et-Tabakt, bn Man et-Trihi, Buhr ve bn Eb Hay-
semenin et-Trihul-kebrleri, Fesevnin el-Marife vet-trihi bn Eb
Htim er-Rznin el-Cerh vet-tadli karma ricl kitaplardr.
Ayrca, sika-zayf ayrm yapmakszn bir veya bir grup hadis kitabnda
rivyeti geen rvlere tahsis edilmi ricl kitaplar da vardr. rnein, Eb
Zekeriyya el-Kurtubnin et-Tarf bi riclil-Muvatta ile Suytnin
sfl-Mbatta bi riclil-Muvatta mam Mlikin Muvatta ricline; bn
Adnin Esm men rev anhml-Buhr fis-Sahhi, Kelbznin
Ricll-Buhrsi ve Ebul-Veld el-Bcnin et-Tadl vet-tecrhi Buh-
rnin Sahhine; bn Mencyenin Ricl Sahhi Mslimi mam Mslimin
Sahhine; Eb Ali el-Ceyynnin Tesmiyet uyhi Eb Dvdu Eb
Dvdun Snenine; yine Eb Ali el-Ceyyn ile Eb Muhammed el-
Esednin Tesmiyet yhin-Nessi Nesnin Snenine; bnd-
Devraknin yhi Eb s et-Tirmiz f Snenihi Tirmizinin Snenine zel
ricl kitaplardr. Ayrca Drekutnnin Ricll-Buhr ve Mslimi, bnl-
Kaysernnin el-Cemu beyne riclis-Sahhayn ile bn Halfnun el-
Mulim bi esm yhil-Buhr ve Mslimleri, Sahhayn ricline mahsus
tur. Ktb-i sitte ricli zelinde ise, bn Askirin el-Muceml-mtemel,
Abdlgan el-Makdisnin el-Keml f marifeti esmir-ricl, Mizznin
Tehzbl-Keml f esmir-ricl, Zehebnin Tezhbt-Tehzb ve el-Kif ile
bn Hacerin Tehzbt-Tehzb ve onun muhtasar olan Takrbt-Tehzb adl
eserleri bu trn kayda deer biyografi kaynaklardr.
190

 sim, Knye, Lkab, Ensab ve Bldan Kitaplar

Bunlar arasnda, Ali b. el-Medn ve Ahmed b. Hanbelin el-Esm vel-
Kns, Buhr ve Mslimin el-Kns, Eb Bir ed-Dlbnin el-Kn
vel-esms, bn Mklnn el-kml f refil-irtiyb, Semnnin el-
Ensb, Ykt el-Hamevnin Muceml-bldn mehurdur.

zet
Rv kavramn tanmlayabilmek

Rv, rivyet kurallar erevesinde hadisi alp nakleden kimsedir.

Tabaka kavramn tanmlayp ilk dnem rv tabakalarn tanyabilmek

Tabaka, ya ve isnad bakmndan veya sadece isnad birbirine yakn veya

benzer rvler grubu demektir. lk dnem hadis tarihinde be nemli rv
tabakas vardr. Bunlarn ilk olan sahbe, tbin, etb-i tbin tabakalar
daha nemli, sahbe tabakas ise en nemlisidir. Baz yet ve hadislere
dayanlarak sahbenin hepsi dil kabul edilir. Bu nedenle adlet ynnden
rv tenkidine tabi tutulmazlar.

Rvde aranan zellikleri ve istenmeyen kusurlar sralayabilmek

Bir rvnin rivyetinin kabul edilebilmesi iin dil ve zbt olmas arttr.
dil olmas, mslman, akll, ergin, fsktan uzak ve mrvvet sahibi olmkla;
zbt olmas, uyank/dikkatli olmak, ezberden naklediyorsa hadisini ezber-
lemi olmak, kitabndan rivyet ediyorsa, kitabn iyi korumu olmak, mana
ile rivyet ediyorsa kulland lfzlarn manasn bilmekle gerekleir.
Metin-i aere denilen on kusur vardr ki, bunlar rvyi gvenilir, rivyetini
makbul olmaktan karr. Yalanclk, yalanclkla itham, fsk, cehlet ve
bidat rvnin adletini; ok hata etmek, ar dalgnlk, yanlma, sikaya mu-
hlefet ve kt hfza zabtn ortadan kaldran kusurlardr.

Cerh-tadl kavramn tanmlayp kurallarn sralayabilmek

Cerh-tadl, rivyetlerinin kabul veya reddi asndan rvlerin incelenip

durumlarna uygun lafzlar kullanarak haklarnda hkm vermektir. Bu
bilimsel faaliyeti konu alan hadis ilmine cerh ve tadl ilmi denir. Cerh-
tadl, bir taraftan Allah, dier taraftan kul hakk ile ilgilili olduu iin
mutlaka uyulmas gereken artlar ve dikkat edilmesi gereken db, ayrca
baz kriterleri ve kurallar bulunan zor bir itir. Ehil mnekkid tarafndan
yaplan tadilin sebebini aklamak gerekmezken cerhin gerekesi aklanm
olmaldr. Byle bir kimsenin tek bana yapt cerh ve tadiller geerlidir.
Sika bir rvnin bana sika biri haber verdi diyerek rivyette bulunmas, adn
aklamakszn sika dedii kimseyi tadl etmeye yetmez. Bir limin, rivyet
ettii hadis uyarnca amel edip fetva vermesi, o hadisin sahih, rvlerinin de
gvenilir olduunu gstermez. Rivyetine aykr davranmas da onun ve
rvlerinin zayflna dellet etmez. Tenkidine ehliyetine sahip olan kle ve
kadnn tadli makbuldr. Cerh ve tadlin bir rv de elimesi durumunda,
tadl edenler daha ok olsa da ncelikle cerh dikkate alnr. Ayn
mnekkidden kaynaklanan tenkid elikilerinde mnekkidin son olduu
bilinen gr esas alnr. Farkl mnekkidlerden kaynaklanan elikilerde
ise gerekesi aklanan cerhler geerli saylr.
191

 Rvleri tantan kaynaklar tanyp onlardan yararlanabilmek

Rvlerle ilgili biyografik bilgiler nceleri rivyetlerle birlikte korunuken

hicr ikinci asrn son eyreinden itibaren rivyetlerden ayrtrlarak
mstakil eserlerde toplanmaya balamtr. Zamanla oalan bu bilgiler,
eitli adlar altnda irili-ufakl yzlerce biyografi eserde telif bir araya
getirilmitir. Ricl edebiyat veya Ricl kaynaklar denilen bu muazzam ilim
ve kltr miras, konu edindii hadis kitab veya kitaplarna gre birok
kategoriye ayrlr. Bunlar iinde bata Sahhayn olmak zere, Ktb-i sitte
rvlerine dair ricl eserlerinin younluu dikkat ekicidir. Bu eserler
sayesinde bir rv hakknda zel veya genel nitelikli ricl kaynaklarndan
kolayca yararlanarak bilgi edinme ve hkm verme imkn her zaman vardr.

Bir hadisin shhati hakknda genel bir deerlendirme yapabilmek

Bir hadisin sahh olup olmadn anlamak, olduka karmak bir itir. Hadis
tarihinde ok erken dnemden itibaren kendisini buna adam bilgi, sezgi ve
tecrbe sahibi muhaddisler, bir takm esaslar dhilinde hadisleri sahh, hasen
zayf gibi nitelemelerle byk lde tasnif etmilerdir. Tashh veya tazf
denilen bu ilemin odak noktas ise rvlerdir. Bugn elimizde bulunan hadis
kaynaklarndaki rivyetlerin shhati konusunda, getii kaynaa bakarak ana
hatlaryla bir kanaate sahip olma imkn varsa da, aslolan rvler hakknda
yazlm ricl kaynaklarna dayal deerlendirme yapmaktr. Bu erevede
Zehesnin Tezkiretl-huffz ve Mznl-itidli ile bn Hacerin
Tehzbt-Tehzbi ve onun muhtasar Takrbt-Tehzbi en faydal ve
kullanm kolay ricl kaynaklarndandr.

Kendimizi Snayalm
1. Aadaki ifadelerden hangisi sahbyi tam olarak tanmlar?

a. Hz. Peygamberi gren kimsedir.

b. Hz. Peygamber zamannda yaayan kimsedir.

c. Hz. Peygamberi grp mslman olarak len kimsedir.

d. Hz. Peygamberi mmin olarak gren ve mslman olarak len

kimsedir.

e. Hz. Peygamberi mmin olarak gren kimsedir.

2. Aadakilerden hangisi mksirn sahblerden biri deildir?

a. Abdullah b. mer

b. Abdullah b. Amr

c. Enes b. Mlik

d. Eb Hureyre

e. Hz. ie

192

 3. Aadakilerden hangisi bir zabt kusurudur?

a. Vehim

b. Cehlet

c. Delilik

d. Mrvvet

e. Bidat

4. Aadaki tenkid lfzlarndan hangisi rvnin tamamen reddini gerektirir?

a.

b.

c.

d.

e.

5. Ktb-i sittede rivyeti geen bir rvnin sika olup olmadn renmek
iin aadaki kaynaklardan hangisine bakmak daha dorudur?

a. bn Hibbnn es-Siktna

b. bn Hacerin Tehzbl-Tehzbine

c. bn Hacerin el-sbesine

d. Zehebnin Tezkiretl-huffzna

e. bn Adnin el-Kmiline

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d Cevabnz yanlsa sahb tanmn tekrar okuyunuz.

2. b Cevabnz yanlsa Mksirn Sahbler konusunu tekrar okuyunuz.

3. a Cevabnz yanlsa Zabt Bozan Kusurlar konusuna tekrar baknz.

4. d Cevabnz yanlsa Cerh-Tadl konusunu tekrar okuyunuz.

5. b Cevabnz yanlsa Sika ve Zayf Rvlerle lgili Ricl Kitaplar

konusunu tekrar gzden geiriniz.

193

 Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1

Gstermez. nk rvlere ricl denilmesi, hadis rivyetiyle daha ok er-

keklerin uramas sebebiyle genellemeye ynelik bir adlandrmadr.

Sra Sizde 2

Bu tarih, vefatndan bir ay kadar nce Hz. Peygamberin Yz sene sonra

bugn yaayanlardan hi kimse sa kalmayacaktr hadisinden kartlmtr.
Hz. Peygamberin h. 11 tarihinde vefat ettii dikkate alnp buna 100 sene
eklenince 110 tarihi ortaya kt.

Sra Sizde 3

r sresinin 36. ve Necm sresinin 31 yetlerinin meli ile Buhrnin

Vasy blmnn 23. babndaki ilgili hadisi okuyunuz.

Sra Sizde 4

er-Risle adl eserine baklr. nk bu eser, ayn zamanda hads uslne

dair ilk kaynaklardan saylr.

Sra Sizde 5

Rivyette aslolan gvenilirliktir. Rivyet artlarna sahip bir rv, slm

dairesinde kalmak artyla srf dnce farkllndan dolay terk edilmez.
Ayrca neyin bidat olduu konusunda da fikir birlii yoktur. Bu nedenle
bidatlk mutlak anlamda bir cerh sebebi deildir. Aksi halde, bnl-
Mednnin dedii gibi Basral muhaddisler kader, Kfeliler de i diye terk
edilecek olsayd hadis yok olurdu. Temel hadis kaynaklarnda bidatlkla
itham edilen rvlerin durumlar da bu erevede deerlendirilmelidir.

Yararlanlan Kaynaklar
k, Nevzat, (1981) Sahbe ve Hadis Rivyeti, zmir.

kkutlu, Emin, (1997) Hadiste Ricl Tenkidi, stanbul.

kkutlu, Emin, (2007) Ricl lmine Giri, stanbul.

kkutlu, Emin, Cerh-Tadl maddesi, DA, VII,

Ahmed Nam, (1984) Tecrd Mukaddimesi, Ankara.

akan, smail Ltfi, (1998) Hadis Usl, stanbul.

Polat, Selahattin-Nazlgl, Hbl-Doanay, Sleyman, (2008) Hadis

Aratrma ve Tenkit Klavuzu, stanbul.

Polat, Selahattin, (2003) Hadis Aratrmalar, stanbul.

194

 Ycel Ahmet, (2010) Hadis Tarihi ve Usl, stanbul.

Ycel Ahmet, (1998) Hadis lminde Tenkid Terimleri ve lgili

almalar, stanbul.

Aydnl, Abdullah, (2006) Hadis Istlahlar Szl, stanbul.

195

 Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Hadis renim ve retim metotlarnn hadisin aslna uygun olarak
naklini salamadaki rollerini aklayabilecek,
Hadislerin ilk dnemlerdeki renim ve retimiyle daha sonraki yz-
yllarda hadis kitaplarn okuma usulleri arasndaki fark ayrt edebilecek,
Rivyet lafzlarnn farkl kullanmlarn deerlendirebilecek,
Rivyet lafzlarnn ilk dnemlerdeki farkl oranlardaki kullanmlarn
ayrt edebilecek,
Hadis kitaplarn okuma usullerini tanmlayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Tahamml ve ed
Sahaf
Rivyet lafzlar ve ed sialar
Sem, Kraat
czet, Mnvele, Mktebe, Vicde

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce;
Metin ierisinde tanm verilmeyen terimler iin Abdullah Aydnlnn
Hadis Istlahlar Szlne bavurunuz.
Ahmet Ycelin Hadis Tarihi ve Usl adl kitabndaki Yazl Rivyete
Gei ve Rivyetin Keyfiyeti, Ahmet Ycelin Hadis Istlahlarnn
Douu ve Geliimi adl kitabndaki Hadis renim ve retim Me-
totlar le lgili Istlahlar Selahattin Polatn Metin tenkidi kitabndaki
Hadis Tarihinde Metin Tenkidi blmlerini inceleyiniz.

196

 Hadis renim ve
retim Yntemleri

GR
Bir hadisi belli esaslara uyarak renmeye tahamml, onu ezberden veya bir
kitaptan usulne uygun olarak rivyet etmeye ise ed denir. kisi birlikte
tahammll-ilm kavramyla ifade edilir.

Hadisler sonraki nesillere rivyet yoluyla aktarlmtr. Rivyet sadece

szl aktarm ifade eden bir kavram deildir. Rivyet kavram szl veya
yazl olarak her trl bilgi ve metin aktarmn, naklini ifade eder. Sahbler,
Hz. Peygamberden duyduklarn ve grdklerini kaynan zikrederek
tabilere onlar da ayn ekilde sonrakilere nakletmilerdir. Bu, nesiller boyu
byle devam etmitir. Hz. Peygamberin hadislerinin dinin doru olarak
anlalmasndaki nemi onun sonraki nesillere aslna uygun bir ekilde
nakledilmesini gerektiriyordu.

Aada zikredilecei zere tarihi srete hadis renimi farkl metotlarla

gerekletirilmitir. Hadis metninin aslna uygun olarak aktarlmasnda
kullanlan retim metotlarnn gvenilirlii ve geerlilii ayn seviyede
deildir. Bu sebeple rvi hadisi rencilere retirken hangi metotla aldn
da ifade etmek durumundayd. Hadis reten kimse (eyh) rivyet ettii
hadisi retirken onu hocasndan hangi metotla aldn kulland ed sias
veya rivyet lafzyla ifade ederdi. Dolaysyla ed sias veya rivyet lafz,
hadisin hocadan hangi metotla alndn ifade eden terimlerdir.

HADS RENM VE RETM

YNTEMLERNN TARHSEL ARKA PLANI
Hadisleri tedvin ve tasnif sreci Hz. Peygamber dneminden hicr nc
asrda temel hadis kitaplarnn yazlmasna kadar yaklak asrlk bir
srete belli bir geliim izgisinde gereklemitir. Bu dnemde hadislerin
aslna uygun olarak retilip renilmesinde ihtiyalara gre kurallar ve
yntemler gelitirilmitir.

Tarihsel Sre
Hadis renim ve retim yntemlerinin daha iyi kavranabilmesi iin
ncelikle bu yntemlerin arka plannn yani sahbe ve tbin nesillerini

197

 kapsayan dnemin temel zelliklerinin bilinmesi gereklidir. Bu nedenle

aada yazl rivyetten kaynaklanan problemler ve bunlar gidermek
amacyla alnan tedbirleri incelenecektir.

Sahbe hadisleri bizzat Hz. Peygamberden iiterek (mfehe), onun

davranlarn grerek (mahede) veya dier sahbler vastasyla
renmekteydi. Onlar rendiklerini genellikle ezberleme (hfz) yoluyla
muhafaza ediyor ve bunu pekitirmek amacyla da bazen aralarnda
mzakere ediyorlard. Mzkere, karlkl konuma suretiyle hfzadaki
bilgilerin tazelenmesi, kontrol edilmesi, hatalarn ve yanl anlamalarn
dzeltilmesi, fikir alverii anlamna gelir. Ancak birinci asrda sahbe ve
tabiler arasnda unuttuklarnda hatrlamak amacyla hadisleri yazanlar da
bulunmaktayd. Sz konusu amala yazlanlar dnda hadisler genellikle
mzakere yoluyla hfzalarda korunmaktayd. Dolaysyla yaklak bir asr
boyunca hadisler iitilerek renilmekte, ezber yoluyla muhafaza
edilmekteydi. Hicr ikinci asrn balarndan itibaren yazl rivyete geilmiti.
Ancak bu dnemde Arap yazs henz dorudan yazl metinden nakil iin
yeterli seviyede deildi. te yandan slm corafyasnn genilemesi sonucu
ok sayda Arap olmayan kiinin Mslman olmas Arapa hadis metinlerini
okuma ve anlama sorununu yaygn ve ok nemli bir problem haline
getirmiti. Bu durum dorudan yazl metinlerden yaplan nakillerde hatal
okumalara sebep olmaktayd. Hadis renim ve retim metotlar bu
promlemleri ortadan kaldrmak amacyla gelitirildi. Bu sebeble ncelikle
hadislerin yazl rivyete geiinin tarihsel srecine iaret etmek yerinde
olacaktr.

Hadislerin yazlmasyla ilgili Hz. Peygamberden hem yasaklayan hem de

buna izin veren ve grnte birbiriyle elien hadisler nakledildiini ve
bunlarn nasl uzlatrldn ve yorumlandn ikinci nitede Hadislerin
Yazlmas bal altnda grmtk. Burada ksaca hatrlatmak gerekirse
hadis yazmaya izin veren hadisler yasaklayanlardan sonradr. Dolaysyla Hz.
Peygamber dneminin ilk yllarnda baz gerekelerle konulan hadis yazm
yasa daha sonra Hz. Peygamberin salnda bizzat kendisinin izniyle
kaldrlmtr.

Arap toplumunun szl kltre nem vermesi sebebiyle sahbe

dneminde hadis yazm yaygn deildi. Yukarda iaret edildii zere bu
dnemde baz sahbler tarafndan yazlsa da hadisler genellikle hfz yoluyla
muhafaza edilmekteydi. Genel olarak yazmaya ihtiya duyulmamaktayd.
Nitekim Eb Sad el-Hudr kendisinden hadis yazmak isteyenlere Bizim
Reslullahtan ezberlediimiz gibi siz de ezberleyiniz. Tavsiyesinde
bulunmaktayd. Dolaysyla sahbe ve byk tbilerin ounlukta olduu
hicr birinci asrn ilk eyreinde hadislerin muhafaza ve naklinde
yazmaktan ok ezberlemeye nem veriliyor, hadisler genellikle mzakere
yoluyla hfzalarda korunuyordu. Ancak baz sahb ve tbilerin
unuttuklarnda hatrlamak amacyla hadisleri yazdklar da olmaktayd.
Hadisleri yazmann amac sonraki nesillere yazl metin brakmak deildi.
Unuttuklarnda hfzaya destek salamasyd. Bu dnemde yazl metinler
oluturulmu bulunsa bile hadisler ifah olarak nakledilmekteydi. Abdullah
b. Amr b. sn (. 65/684) yapt rivyet bu durumu teyit etmektedir. Eb
Kbil yle anlatmaktadr: Abdullah b. Amr b. sn yanndaydk. Ona
Kostantiniyye (stanbul) mi yoksa Rmiyye (Roma) m nce fethedilecek?
diye soruldu. Bunun zerine Abdullah kulplar bulunan bir sandn
getirilmesini istedi ve iinden bir kitap kartarak yle dedi: Bir gn
Reslullahn huzurunda bulunuyor ve onun sylediklerini yazyorduk.

198

 Kendisine bu soru yneltildi ve Hz. Peygamber, nce Kostantiniyye

fethedilecektir cevabn verdi. Grld gibi Abdullah b. Amr b. s
kendisine sorulan soruyla ilgili Hz. Peygamberden rendii hadisi
hatrlayamam ve byle bir hadis varsa onu yazm olacan dnerek ha-
dis sahifesine mracaat etmiti. Soruyla ilgili hadisi daha nce yazdn
tespit eden Abdullah, onu yazdrmam ifah olarak rivyet etmiti.

Hadislerin yazlp yazlmamas balangta bir mddet tartlmt Ancak

hicr birinci asrn son eyreinde, hadis talebelerinin elinde bir takm yazl
malzeme dolamaya balamt. Bunlarn kayna genellikle sahbenin
hatrlamak amacyla tuttuu zel notlard. Sahb ve byk tbilerin ahirete
gmesiyle Hz. Peygamberin Snnetinin yok olaca endiesini tayan
halife mer b. Abdlazz Medine Valisi Eb Bekir b. Muhammed b. Hazma
(. 120/738) bir mektup gndererek Hz. Peygamberin hadislerinin,
snnetlerinin ve Amra bint Abdurrahmann rivyetlerinin aratrlmas ve
toplanmas tlimatn vermiti. Bylece resm hadis tedvni balam ve bu
durum yazl hadis metinlerinin oalmasna vesile olmutu. Hicr ikinci asrn
ilk yarsnda ise tedvn faaliyeti yaygnlat. Bu dnemde hemen her
muhaddisin bir hadis cz bulunmaktayd. kinci asrda hadislerin yazlmas
ii artk hadis naklinin vazgeilmez vastas haline gelmiti. Bylece birinci
asrda hadisler genellikle ifah olarak nakledilirken ikinci asrdan itibaren
yazl rivyet dnemi balad.

ifahi rivyet kavram bu dnemde hadislerin hi yazlmadn deil genel

durumu ve rivyetin eklini ifade etmektedir. Nitekim Abdullah b. Amr b. As
gibi sahbe arasnda hadis yazanlar bulunmaktayd. Ancak bu yaygn deildi.
Ayrca Abdullah b. Amr b. As gibi hadis yazan sahbler de rivyetini ifahi
olarak gerekletirmekteydi.

Yazdan Kaynaklanan Problemler

Hadislerin yazya geirilmesi bir taraftan kaybolmalarn nlerken dier
taraftan ehil olmayanlarn da ona el atmas gibi olumsuz bir sonuca yol
amtr. Evznin Bu ilim (hadis) ehlinden alndnda erefli idi, kitaplara
yazlmaya balaynca ehil olmayanlar da iin iine kart aklamas bu
gerei dile getirmektedir. Bu kiiler hadisleri onu rivyet eden rvilerden
deil dorudan sahfelerden alyorlard. Arap yazsnn henz yetersiz oluu
sebebiyle rivyetlerde tashf ve tahrfler yani nokta ve harf hatalar
oluuyordu. Zira bu dnemde Arap yazs henz nokta ve harekeden mahrum
olduu iin eklen birbirine benzeyen harflerin kartrlmas sz konusuydu.
Nitekim dnemin nde gelen muhaddislerinden Katde, ube b. Haccc,
Abdurrahman b. Mehd gibi limler baz hadis rvilerinin isimlerinde hata ve
tashf yapmlard. Mekhul ve Abdurrahman b. Mehdnin de hadis
metinlerini doru okuyamadklar kaynaklarda zikredilmektedir.

Bu noktada slm corafyasnn genilemesiyle Arap olmayan

mslmanlardan slm ilimlerle megul olanlarn artt da dikkate aln-
maldr. Arap dilini telaffuzda dahi hata yapabilen bu mslmanlarn henz
gelimemi yaznn kullanld kitaplardan rivyette bulunurken tashf
yapmalar doal karlanmaldr. Kitap haline gelmi ve birok mslman
tarafndan ezberlenmi olmasna ramen Kuranda yaplabilecek muhtemel
tahrifleri nlemek ancak harflere hareke ve nokta koymakla mmkn o-
labilmitir. slm corafyasnn genilemesi, sahbenin deiik blgelere
dalm bulunmas ise hadislerin Kuran gibi tek kitap haline getirilmesine
engel tekil etmitir. Bu durumda muhaddisler hadiste yaplabilecek tashf ve
199

 tahrifleri, Arap yazsndan kaynaklanan dier hatalar nlemek iin baz

tedbirler almay gerekli grmlerdir.

Hatalara Kar Alnan Tedbirler

Arap yazsnn yazl metinlerden dorudan nakil yapmak iin yetersiz
olduu bu dnemde muhaddisler, hadislerin hatasz naklini temin etmek
amacyla aadaki tedbirleri almlardr.

Sahfelerden Yaplan stinsahlarda Hatalar Olacana Dikkat

ekmek
Muhaddisler sahfelerden yaplacak istinsahlarda hatalarn olabileceine
dikkat ekmilerdi. Zira bu dnemde gibi eklen birbirine benzeyen
Arap harflerinde henz ayt edici noktalama iaretleri bulunmamaktayd. Bu
durum ise harf ve kelimelerin birbirine kartrlarak hatal okunup
nakledilmesini sebep olmaktayd. Dnemin nde gelen hadis limlerinden
Mamer b. Rid (. 152/778), Bir kitap yz defa bile mukabele edilse yine
de tamamyla hatadan kurtulamaz demekteydi. Bu aklamasyla o, bu
dnemde dorudan yazl metinlerden yaplan nakillerde hatadan kurtulmann
adeta mmkn olmadn ifade etmekteydi. Amr b. Dnr (. 126/744)
kendisinden hadis yazanlarn hata yaptklarn belirtmi, Haccc b. Ertt (.
149/766); (Dorudan) kitaptan rivyet edenlerden saknn, zira onlarn
Amr mer yapma gibi hatalar her zaman mmkndr. eklinde uyarda
bulunmutu. O, dorudan sahfeden yaplan rivyetin hatalara ok ak
olduuna dikkat ekmekteydi. Yahy b. Eb Kesr de (. 129/746) hadisi
yazp ehline arzetmeyen kimseleri tuvalete gidip su ile temizlenmeyenlere
benzetmekteydi.

Hadislerinin yazld kendisine haber verilen Nfi (. 117/735),

Getirsinler dzelteyim, tashih edeyim demekteydi. Bylece dorudan yazl
metinlerden yaplan istinsahlarda hatalarn meydana gelebileceini ve bunla-
rn dzeltilmesi gerektiini ifade etmekteydi. nceleri hadislerin yazlmasna
kar olan Eyyb es-Sahtiyn (. 131/748) de daha sonra kendisine
arzolunan yazl hadis metinlerindeki hatalar dzeltmekteydi. O bu tutumuy-
la dorudan kitaplardan yaplan nakillerde hatalarn meydana gelebileceine
dikkat ekmeyi amalamaktayd.

Sz konusu bilgiler sahfelerden yaplan istinsahlarda yaz hatalarnn

olabileceini ifade etmektedir. Ayrca muhaddislerin bunu nlemek zere
istinsah edilen metinlerin ehline arzedilmesi hususunda uyarlarda bu-
lunduklarn gstermektedir.

Sem ve Krat Metotlarn Gelitirmek

Yazl hadis metinlerinin artmas ehil olmayanlarn da hadis rivyetine el
atmalarna sebep olmutu. Bunun zerine hadis limleri, dorudan sa-
felerden rivyet edenleri sahaf ( )diye tantmak suretiyle bunlarn
rivyetlerinin geersizliini iln etme gereini duymulardr. Hadis limleri,
Kuran dorudan mushaftan renenlerden, hadisi de yazl metinlerden
rivyet eden sahaflerden almayn diyerek hadis talebelerini uyarmaktayd.
200

 Bylece hadisleri mutlaka yetkili bir hocadan alma usul, muhaddislerin

dorudan hadis sahifelerinden yaplacak hatalar nlemek amacyla aldklar
en nemli tedbirdi.

Muhaddisler, dorudan hadis sahifelerinden yaplan rivyetleri geersiz

iln etmekteydi. Yazl hadis metinlerinin bir hocaya arz edilip edilmediini
sormaktayd. Nihayet hadis talebelerine getiriniz hatalar tashih edelim,
dzeltelim eklinde uyarlarda bulunulmaktayd. Bu durum hadis
talebelerini hadis metinlerini ehline arzetmeye zorlamt. Bylece yaklak
birinci asrn sonuna doru bu nitenin ileriki sayfalarnda daha geni olarak
ele alacamz sem ve krat metotlar hadis rivyetinde uyulmas gereken
zorunlu prensipler olarak gelitirilmiti.

Bu arada ehil olmayanlarn eline geer endiesiyle yazdklarn imha eden

baz hadis limleri de bulunmaktayd. mam Mlikin Hadis yazanlar
ezberlemek amacyla kaydediyorlar, ezberleyince imha ediyorlard
eklindeki aklamas bu gerei dile getirmektedir. Bu amala mrlerinin
sonunda btn kitaplarn yakanlar veya yaklmasn vasiyet edenler olmutu.
Urve b. Zbeyr (. 94/712), Yahy b. Eb Kesr (. 129/746), Eyyb es-
Sahtiyn (. 131/748), ube b. Haccc (. 160/777), Sfyn es-Sevr (.
161/778), Hammd b. Seleme (. 167/783), Abdullah b. Mbrek (.
181/997), kitaplarn imha eden veya imha edilmesini vasiyet eden
muhaddislerdendi.

Yazdan kaynaklanan hatalar nlemek amacyla muhaddislerin aldklar

sz konusu tedbirlerin sonunda yazl hadis metinlerindeki hatalar tashih
etmek zere sem ve krat meclisleri oluturulmaya balanmtr. Zira
hatadan kurtulmann en salkl yolu hadisi sem ve krat yollarndan biriyle
almaktan gemekteydi. Bylece muhaddisler nce hadisi istinsah ediyor,
sonra da onu ehlinden sem veya krat metotlarndan biriyle alyorlard.
Sem ve krat metotlarnn ncelikli gayesi yazdan kaynaklanan hatalar
tashih etmek olmakla birlikte tek amac bundan ibaret deildi. Sem ve krat
meclislerinde yazdan kaynaklanan hatalar tashih edildikten sonra hadisin
yorumu, shhati ve hadisin kime ait olduuna dair ilve bilgiler de
verilmekteydi.

Muhaddisler hadislerin sem ve krat yoluyla alnmasnda srar

etmekteydi. Ancak bu durum genileyen slm corafyasnda gittike artan
hadis metinlerinden yararlanma imknn zorlatryordu. Bu sknt hadis
talebelerine kolaylk salayacak bir k yolu bulmay zaruri hale getirmiti.
Bu amala yaygn olmasa da, daha hicr ikinci asrn balarndan itibaren
detaylarn ileriki sayfalarda greceimiz iczet, mnvele ve mktebe
metotlarna kolayl temin edici areler olarak msaade edimli, fakat
hatalara ak olduklar iin ilm, vasyyet ve vicde metotlar gvenilir
kabul edilmemitir.

ifahi ve yazl rivyet arasndaki fark aratrnz.

HADS RENM VE RETM

YNTEMLER
Hadis renim ve retim metotlar hadislerin aslna uygun olarak naklini
temindeki ncelikleri, hadis limleri tarafndan kabul grmeleri ve yay-

201

 gnlklar ile amac gerekletirmekte birbirine yaknlklar dikkate alnarak

grup halinde incelenecektir.

1. Sem ve Krat ( :
es-Sem min lafz-eyh, el-Krat ale-eyh)

Sem iitmek ve dinlemek anlamnda ( semia) fiilinin masdardr.

Terim olarak sem, hadis hocasnn (eyh) hadislerini okumas, talebenin
veya talebelerin de bizzat ondan iiterek hadisleri almas anlamndadr.
Sem ynteminde hadisi hoca okuyup anlatmakta, renci ise dinlemektedir.
Bu metotta hadis hocas hadisleri ezberinden veya kitabndan okur. Ancak
birok lime gre kitabndan rivyet etmesi durumunda hocann hadisleri
ezbere bilmesi gerekmekteydi. Zira rivyet ettii hadisleri ezbere bilmedii
takdirde kitapta yaplabilecek hatalar fark edemezdi. Bu metotla hadis alan
talebe daha nce elde ettii metinden de takip edebilirdi. Bazen hocann
okuduklarn sadece dinlemekle yetindii de olurdu. Ancak talebenin
metinden takip etmesi tercih edilirdi.

ml yntemi de sem ierisinde saylmaktadr. ml szlkte,

yazdrma demektir. Hadis terimi olarak, hocann hadisi talebeye yaz-
drmasdr. Bu yntemde hoca ezberinden veya kitaptan okumakta, talebe ise
okunan metni yazmaktadr. mlda hoca yazdraca eyi dikkatli bir ekilde
yazdrmakta, talebe de ayn ekilde sylenenleri dikkatle yazmaktadr. Bu
durum yanlma ihtimalini azaltmaktayd. Ayrca gerektiinde aklama ya-
plabilmekte ve soru sorulabilmekteydi. Bu ise, hadisi anlama ve aslna
uygun tespit etme imknn artrmaktayd. Bu sebeple iml hadis almann en
gvenilir usl kabul edilmitir. Bu yntemle yazlan esere iml veya oul
ekliyle eml denilirdi. Talebeye hadisleri yazdran hocaya mml (),
onun sylediklerini yazan renciye de msteml ( )denilirdi. Yazan
kimselerin kalabalk olmas halinde hocann sylediklerini uzaktakilere
yksek sesle nakledenlere de msteml veya mbelli denilirdi. Hocalarn
hadisi iml yntemiyle naklettikleri toplantlara da iml meclisi ad
verilirdi. Hadis tarihinin belli dnemlerinde iml meclisleri ok mehur ve
yaygnd. Kaynaklarda mehur hocalarn iml meclislerinde olaanst
sayda kalabalklar bulunduuna dair ok sayda bilgi vardr.

ml yntemiyle alnan hadis : eml aleyye veya

haddesen (haddesen) imlen gibi sialarla nakledilmekteydi. Bunun
dnda sem metoduyla alnan hadis ise genellikle semit (bu hadisleri
hocadan iittim), haddesen (bu hadisleri bana haber verdi), haddesen
(bu hadisleri bize haber verdi) ifadeleriyle rivyet edilmekteydi.

Krat, okumak anlamndaki ( karae) fiilinin masdardr. Terim olarak

krat, talebenin hadisleri bizzat hadis hocasna okumas veya bakasnn
okuduunu iitmesi suretiyle hadisi almasdr. Bu metotta talebenin kitaptan
veya ezberinden okumas, hocann da sz konusu hadisi ezberinden veya
elindeki yazl nshadan takip etmesi arasnda fark yoktur. Hadis limlerinin
ou bir eyi bir kimseye sunmak, gstermek mnasndaki arz ()
terimini kratla e anlaml olarak kullanmlardr.

202

 Krat metoduyla hadis alnrken hocann rivyetlerini ezbere bilmesi

gerekir. Nshadan takip edenlerin gvenilir olmas ve bu esnada hadis
yazlmamas uyulmas gereken prensiplerdir. Krat esnasnda hadis yazan
kimsenin hadisi rivyet ederken : hadart (hazr bulundum) gibi bir
sia ile bu durumu ifade etmesi gerekir.

Krat metoduyla alnan hadis genellikle ahberen (bu hadisleri bana

haber verdi), ahberen veya haddesen (bu hadisleri bize haber verdi),
: arazt (bu hadisleri hadis hocasna arzettim), Karat al fln
(bu hadisleri falana okudum), karan al fln (bu hadisleri falana
okuduk), : kurie al fln ve ene esmeu (bu hadisleri
falana okurken iittim) ifadeleriyle rivyet edilmekteydi.

Hadislerin hocadan sem ve krat metotlaryla alnd oturumlara

sem ve krat meclisleri denilmekteydi. Sonraki dnemlerde kitabnn
tamamn veya bir ksmn bu meclislerde alan renciye, hoca Fln b.
Fln eserin tamamn veya bir ksmn- bana okudu, ben de kendisine
rivyet hakkn verdim mahiyetinde bir ibare yazarak yetki verirdi. Bu, o
renci iin bir diploma anlamna gelmekteydi. Eserin hoca nnde okunuu
srasnda hazr bulunup yaplan ilemi takip eden kiilerin ellerinde bulunan
nshalara da hoca ayn ekilde onlarn da ayn eseri dinlediklerini ifade eden
bir kayt koyard. Bu kaytta okumann biti tarihi ve yeri belirtilirdi. Buna
sem ve krat kayd denilirdi. Sem ve krat kaytlar genellikle kitabn
sonuna yazlrd.

Sem ve Krat Metotlarnn Amalar

Hadis limleri bu metotlar ncelikle, istinsah edilmi metinlerdeki yaz

hatalarn dzeltmek amacyla gelitirip kullanmlardr. Ancak bu metotlarn
yegne gayesi bundan ibaret olmamtr. Zira hicr ikinci ve nc asrlarda
sem ve krat meclisleri yaz hatalarn dzeltmenin yannda baka amalar
iin de kullanlmlardr. Sz konusu metotlar hadisin yorumunu, rivyet
edene aidiyetini ve shhatini retmek iin de kullanlmtr. Nitekim hicr
ikinci asr limlerinden bn Creyc (. 150/767) kendisine gelen Sfyan es-
Sevrye, (Hadisleri) bana oku da sana tefsir edeyim demiti. Abdurrahman
b. Mehd (. 198/814) de, Son vardm karar daha nce dnebilseydim
her hadisin yorumunu yanna yazardm aklamasn yapmt.

Hasan b. Ayy (. 172/788) ve bir grup arkada Sfyan es-Sevrye

gitmiler ve onun tavsiye ettii muhaddisten sem yoluyla hadis almlardr.
Daha sohnra bu hadisleri Sfyana arz etmiler, hadisleri okuduka Sf-
yann, bu onun hadisidir, u onun hadisi deildir diyerek hangi hadislerin
ona ait olduunu aklamtr. Evz, Hadisi iittikten sonra, dirhemin
sarrafa sorulduu gibi uzmanlarna arz ederdik. Onlarn kabul ettiklerini alr,
terk ettiklerini brakrdk demitir. Ame de brahimin hadis sarraf
olduunu, bildii hadisleri gidip ona arz ettiini sylemitir. Bylece bu mec-
lislerde hadislerin shhati hakknda bilgiler edinildiini ifade etmitir. Ancak
yorumlar ve dier bilgiler belki de hadise karr endiesiyle yazlmamak-
tayd.

Hadisin aslna uygun olarak naklinde baz istisnalar dnda sem ve

kratn en isabetli metotlar olduu konusunda hadis limleri arasnda ihtilaf
bulunmamaktadr. Bu sebeple de hadis rencileri elde ettikleri hadisleri
sem ve krat metotlarndan biriyle alrken ncelikle rivyet hakk bulunan
203

 hadis hocasndan almaya gayret etmilerdir. Ancak hadis limleri sz edilen

iki metottan amaca uygunlukta hangisinin daha ncelikli olduu hususunda
ihtilaf etmilerdir. Kratn semdan ncelikli olduunu, semnn krata
tercih edilmesi gerektiini ileri srenler olduu gibi sz konusu iki metodu
ayn seviyede kabul eden limler de bulunmaktadr. Ancak ilk asrda
hadislerin aslna uygun olarak naklinde amac gerekletirecek en isabetli
metodun sem olduu genel kabul grm ve hadis limlerinin ou
tarafndan tercih edilmitir. Hadis mnekkitleri de rivyetlerin deer-
lendirilmesinde, hadisin sem yoluyla alnmasna son derece nem
vermilerdir. Bu amala rvilerin hadisleri aratrlm ve sem ile aldklar
hadisler dierlerinden ayrt edilmilerdir.

2. czet, Mnvele ve Mktebe ()

czet szlkte, izin vermek, destur vermek, su aktmak gibi mnalarda

kullanlmaktadr. Terim olarak iczet, sem ve krat olmakszn hadis
liminin belirli artlar dahilinde btn veya bir ksm rivyetlerini -
rencisinin rivyet etmesine izin vermesidir. Bu izin szl veya yazl olabilir.
lk dnemlerde iczet szl olarak verilmekteydi. Yaklak V. (XI.) yzylda
medreselerin kuruluundan sonra ise iczet yazl olarak verilmeye baland.

lk dnemlerden itibaren iczet yoluyla hadis renim ve retimine kar

kanlar olmutur. Ancak ilk dnemlerde tartlsa da hadis renimini
kolaylatrmak ve hadis kltrnn yaylmasna hizmet etmek amacyla
iczet yntemi kullanlmtr. Hadis kitaplarnn nakledildii sonraki
dnemlerde ise iczet yntemi daha ok kullanlmtr. Hatta sem ve krat
metotlaryla alnan metinlerin de sonunda iczetinin alnmas gerektii
grn savunanlar bulunmutur. Nitekim nde gelen hadis uslclerinden
Hatb el-Baddnin (. 463/1071) aralarnda bulunduu baz limler sem
ve krat yollarndan biriyle alnan hadislerin rivyet hakk iin de sonunda
iczet alnmas gerektii grndeydi. Bunlara gre sem ve krat yoluyla
hadis renimi ve rivyetinde hocann veya talebenin dalgnlk, unutma ve
uyuklama gibi sebeplerle hata ihtimali bulunmaktayd. Bu yzden sem ve
krat yollaryla alnan hadisler de iczete muhtatr.

czet veren hocaya mcz (), iczet isteyen renciye mstecz

()veya mczn leh ( ) , iczete konu olan ve rivyetine izin
verilen hadis, sahfe veya kitaba ise mczn bih ( ) denmektedir.

Rivyet dnemi sonrasnda kitap rivyetlerinin younlat yaklak V.

(XI.) asrdan itibaren iczet trleri artmtr. Hadis rivyetinde iczet trlerini
Kd yz be, Hatb el-Badd alt, bns-Salh ve onu takip eden
usulcler yedi, Zeynddin el-Irk dokuz olarak belirlemilerdir. Bunlarn her
biri az veya ok kullanlmtr. Ancak aada da grlecei zere bu iczet
trlerinin byk ounluu makbul bir yntem olarak kabul edilmemitir.
Bunlar aadaki ekilde zetlemek mmkndr:

1. Muayyen (belirli) iczet: Hocann, talebesine rivyetlerinin yazl

olduu belli bir kitab rivyet etmesi iin izin vermesidir. slm
limlerinin byk ounluu bu tr iczeti kabul etmektedir.

2. Kitap belirtmeden verilen iczet: czet veren limin belli bir

kitap belirtmeden, Rivyet hakkna sahip olduum btn
kitaplarm rivyet etmene iczet verdim eklinde verilen iczettir.

204

 rencilerin, hocalarnn kitaplarn rivyete yetkili olduu

dncesiyle verilen bu tr iczet baz limler tarafndan kabul
edilmemitir. Ancak bu tr iczeti kabul eden limler de bulun-
maktadr.

3. Umum iczet: czeti verilen kitabn, zamanmda yaayanlara,

Mslmanlara, iczet isteyen herkese iczet verdim eklinde
rivyetine izin verilen kii veya kiiler belirtilmeden verilmesidir.
Bu tr iczet baz limler tarafndan uygulanmtr. Ancak nde
gelen hadis limlerinin ounluu ise bu tr iczetin doru
olmayaca grndedir.

4. Belirsiz bir kitap iin veya belirsiz bir ahsa verilen iczet: Bu
tr iczet iki ekilde uygulanr. Birincisi belli bir kiiye ad ve
mahiyeti belirtilmeden bir kitab rivyet etmesi iin iczet
verilmesidir. kincisi ise belli bir kitab rivyet etmesi iin mehul
bir ahsa verilen iczettir. Her iki ekilde verilen iczet de geersiz
kabul edilmitir.

5. arta bal iczet: Belirlenen veya bilenmeyen bir kimsenin

arzusuna balanan iczettir. Bu trde lim, Falann istediine
iczet verdim veya Arzu edene iczet verdim diyerek iczet
verir. Bu tr iczet belirsizlik bulunduu ve arta bal olduu iin
kabul edilmemitir.

6. Domam ocua verilen iczet: limlerin ou bu iczet trn

uygun bir yntem olarak grmemitir.

7. Mmeyyiz olmayan ocua verilen iczet: Bu tr iczeti uygun

gren baz limler bulunmaktadr. Ancak limlerin ou bu tr
kabul etmezler.

8. leride elde edilecek rivyetlere verilen iczet: Kendisinde

olmayan bir bilgiye izin vermek anlamna gelmesi sebebiyle bu
iczet tr geersiz kabul edilmitir.

9. czetle elde edilen hadisleri veya kitab rivyet etmeye verilen

iczet: Baz limler bu tr iczeti geerli kabul etmilerdir.

Mnvele szlkte, bir nesneyi eliyle vermek mnasna gelmektedir.

Terim olarak, hadis hocasnn hadislerini ihtiva eden kitabn rivyet etmesi
iin talebesine elden vermesi veya kitabn kendisine ait olduunu ifade
etmesi demektir. Mnvelenin iczetli ve iczetsiz olmak zere iki tr
vardr.

czetli mnvele farkl ekillerde gerekleir. Hoca, rivyet hakkna

sahip olduu hadisleri ieren bir nshann asln veya asl nsha ile
karlatrlm bir kopyasn rencisinde kalmak veya yazp iade etmek
zere verirken, Bunlar benim falan kiiden olan rivyetlerimdir, onlar
rivyet et veya, Bunlar benden rivyet etmene iczet verdim ifadelerini
kullanr. renci, hocasnn asl nshasn veya onunla karlatrlm
kopyasn hocaya teslim eder. Hoca bunu inceledikten sonra rencisinin onu
rivyet etmesine izin verir. Birok hadis limi sz konusu ekillerde hocann
inceleyerek verdii ve iczetli mnvele olan bu trleri hadis rivyetinde
geerli saymtr.

205

 renci hocaya bir nsha vererek ondaki hadislerin hocann rivyeti

olduunu syler ve bu nshay kendisine rivyetine msaade ederek
mnvele yoluyla vermesini ister. Hoca da nshay incelemeden rivyetine
izin verir. Hatb el-Badd ve bns-Salah iczetli mnvelenin bu eklinin
uygun olmadn sylerler.

czetsiz mnvele hocann talabeye bir nsha verip, Bunlar benim

rivyetlerimdir demesi, ancak bunun rivyetine izin verip vermediini
sylememesidir. Baz limler bu tr mnvelenin de uygun olduu
grndedir.

Mktebe szlkte, yazmak, mektuplamak mnasna gelmektedir.

Terim olarak ise, hadis hocasnn rivyet hakk bulunan hadislerinin
tamamn veya bir ksmn yaknda ya da uzakta bulunan bir kimseye yazp
gndermesidir. Hoca gndermek istedii metni bizzat kendisi yazabilecei
gibi bakasna da yazdrabilir.

artlar
Sz konusu metotlarn hadisleri sem ve krat yollaryla alma imkn
bulunmadnda kullanlmas istenmitir. Ayrca bu metotlar kullanldnda
metnin aslna uygun olarak nakledilmesindeki yetersizlikleri giderecek bir
takm artlar da belirlenmitir.

Sem ve krat metotlarnda, rivyet hakk istenen yazl metnin, hoca ve

talebe tarafndan birlikte gzden geirilip, hatalarn dzeltilmesi, anlan
metotlarn dierlerine tercih edilmesinin en nemli sebebi olmutur. czet ve
mnvele metotlar ise genelde hadis rencisinin elde ettii nshay hocadan
rivyet hakk istemesi eklinde olmaktayd. Bu durumda yazl metindeki
hatalarn yaz hatalar dzeltilmeden nakledilmesi ihtimali vard. Bu
endieyle zellikle ilk dnemlerde sz edilen metotlar baz hadis limleri
tarafndan tenkit edilerek geerlilikleri kabul edilmemitir. Mktebe meto-
dunda hocann bizzat yazmas veya yazdrmas, metnin renciye hatasz
nakledilmesini temin etmekle birlikte, rivyet esnasnda talebenin hata
yapmasna msait idi.

Hadis metinlerinin nakledilmesinde yukardan beri anlatlan yeter-

sizliklerine ramen, bahsedilen metotlara, yazl hadis metinlerinin hadis
naklinde yaygn olarak kullanlmaya baland hicr ikinci asrn balarndan
itibaren, hadis rencilerine kolaylk salamak amacyla msaade edildii
yukarda ifade edilmiti. Ancak hadis limleri bu metotlarla rivyetin geerli
kabul edilmesini, sz edilen yetersizliklerini giderecek veya asgariye
indirecek artlara balamlardr.

ncelikle iczeti veren hoca gvenilir, iczete konu olan hadisleri veya
kitab iyi bilen ve ilmiyle tannan bir kimse olmaldr. czet isteyen
rencinin de ilim ehlinden olduu bilinmelidir. Ayrca bu metotlardaki sz
edilen eksiklikleri gidermek amacyla renci kendi nshasn iczet verenin
nshas ile dikkatli bir ekilde karlatrmaldr. Daha sonra da yazl metin
hoca veya yetki verdii bir rencisi tarafndan gzden geirilip hatalar
dzeltilmelidir. mam Mlik, Ahmed b. Hanbel, Ahmed b. Salih el-Msr
(.248/862) ve Muhammed b. Yahya ez-Zhl (. 258/872) bu nevi riv-
yetlerin sahih kabul edilebilmesi iin sz edilen faaliyetin gereklemesi
gerektiini belirtmilerdir.

206

 Sz konusu metotla naklin geerli kabul edilebilmesi iin ileri srlen

artlardan biri de kendisine hadis rivyet edilecek rencinin gvenilir
olmasdr.

Bu metotlardan zellikle mktebe metodunda yazp gnderilen

metinlerin deiiklie uramayacandan emin olunmas amacyla gtren
kimsenin gvenilir olmas, bu mmkn deilse metnin mhrlenmesi art
aranmtr.

Bunlarn dnda baz limler anlan metotlarla rivyette mutlaka bu

metotlara dellet eden rivyet lafzlarnn kullanlmas gerektiini de ifade
etmilerdir.

Bu metotlarla hadis rivyetinde olduka msamahakar davranan baz

hadis limleri olmutur. Ancak hicr ikinci ve nc asrlarda bu metotlarla
rivyette bulunan birok hadis limi yazl hadis metnini kontrol edip hatalar
dzeltmeden hadis rencisine rivyet hakk vermemitir. stisnalar bir tarafa
braklrsa bu metotla rivyet hakk verirken, hadis limlerinin yazl hadis
metnini kontrol ettikleri, varsa hatalar dzelttikleri ve hadis rencisinin
gvenilirliine dikkat ettikleri sylenebilir.

3. lm, Vasyyet, Vicde ( )

lm szlkte, retmek, bildirmek, kiinin savata kendisine yiitlik nian

takmas gibi mnalara gelmektedir. Terim olarak ise, hadis hocasnn hadis
veya hadis kitabn rivyeti iin herhangi bir aklamada bulunmadan ren-
ciye gstererek bunlar sem yoluyla aldn ifade etmesidir. rencinin
hocaya rivyetlerini hatrlatmas karsnda hocann buna itiraz etmemesi de
ilm olarak kabul edilmitir.

Bu metotla ilgili kaynaklarda verilen misaller az olup bu ynteme

delletleri tartmaldr. Baz limlere gre sz edilen misaller iczete rnek
tekil etmektedir. nde gelen baz hadis limleri bu metodu gvenilir bir
yntem kabul etmemilerdir. Dolaysyla ilm hadis rivyeti iin salkl ve
yaygn olarak kullanlan bir metot nitelii tamamaktadr.

Vasyyet szlkte, vasiyet etmek, sipari vermek anlamna gelmektedir.

Terim olarak, hadis hocasnn rivyet ettii bir kitab, lmnden veya
seyahate kmadan nce birisine vasyyet etmesi mnasnda kullanlmaktadr.

Vicde, bulmak ve elde etmek demektir. Hadis terimi olarak, bir kiinin
herhangi bir rvnin, hadis kitab mellifinin el yazs ile yazlm kitabn
veya baz hadislerini bulup ele geirmesine denir. Sz konusu mellif veya
rvinin ada olup olmamas, ada ise grp grmemeleri, g-
rmse ondan sem bulunup bulunmamas nemli deildir. Bu durum-
larn hepsinde yazl metni ele geirmeye vicde denmektedir.

lk Asrlarda Kullanmlar
lk dnem hadis limleri tarafndan ilm metodunun kullanldna dair
kaynaklarda iki misal zikredilmektedir. Bunlardan biri Zhrnin Ubeydullah
b. mer el-Umerye (. 147/764) ilm yoluyla hadis naklettiidir. Ancak
Zhrnin hadis rencileri tarafndan getirilen kitaplar incelemeden rivyet
hakk verdiine dair haberi Hatb el-Badd ve bn Abdilberr, Zhrnin sz
207

 konusu kitap ve nshay daha nceden gzden geirdii, hatasz olduunu

bildii ve renciye gvendii eklinde yorumlamlardr. lk dnem hadis
aratrmalaryla tannan Rfat Fevzi Abdlmuttalib de sz konusu rivyetin
sahih olmadn ve Zhr gibi bir hadis liminin ilm metot olarak kabul
etmeyeceini ifade eder. Ubeydullah b. merin biz Zhrden arzdan baka
metotla hadis almazdk aklamas da Rfat Fevzinin sz konusu grnn
isabetli olduunu gstermektedir.

lm metoduyla ilgili ikinci rivyet bn Creycin Hiam b. Urveden bu

yolla hadis aldyla ilgilidir. Rfat Fevzi Abdlmuttalib bu rivyetin de sahih
olmadn ifade etmitir. O daha sonra Hatb el-Baddnin bu haberi iczet
konusunda zikretmesinin bn Creycin sz edilen rivyeti iczet yoluyla
aldna delil olduunu kaydeder.

Misal olarak verilen her iki rivyetin sahih olduu kabul edilse bile, ilk
dnemlerde ilm metodunun yaygn olduunu sylemek mmkn deildir.
Dolaysyla Ubeydullah b. mer ve bn Creyc gibi hadisi aslna uygun
olarak rivyet edebilen hadis limlerinin bu metodu kullanmalar istisna
olarak kabul edilmelidir.

Vasyyet metodunun ilk asrlarda kullanldna dair kaynaklarn ou

tarafndan verilen misal, Eb Klbenin (. 104/722) Eyyb es-Sahtiynye
(. 131/748) kitaplarn vasyyet etmesidir. Ancak kaynaklarda Eyyb es-
Sahtiynnin hocasnn kitaplarn iittii fakat ezberlemediine dair haberler
de bulunmaktadr. Bu durum onun kendisine vasyyet edilen kitaplar daha
nce hocasndan iittiini dolaysyla tanmlanan vasyyet yoluyla almadn
gstermektedir. Ayrca Eb Klbenin kitaplarn ona vasyyet etmesini,
Eyybn oradaki hadisleri aslna uygun olarak rivyet edeceine olan gveni
ile aklamak da mmkndr. Eb Klbenin eer Eyyb hayatta ise
kitaplarm ona gtrn, deilse yakn tavsiyesi de Eyyb es-Sahtiynye
olan bu gvenini gstermektedir.

Eb Klbenin sz konusu vasyyetinin dnda kitaplarn vasyyet

edenler veya vasyyet yoluyla rivyette bulunanlar birka kiiyi ge-
memektedir. Bu asrlarda hadis limleri vasyyeti kitaplarn rivyet etmek
iin deil, yaklmas ve imha edilmesi iin yapmaktayd. Dolaysyla ilk
dnemlerde hadis limleri vasyyet metoduyla hadis rivyetini gvenilir bir
yol olarak kabul etmemilerdir.

Yazl hadis metinlerinin artt hicr birinci asrn son eyreinde hadisin
hatal rivyetine sebep olduu gerekesiyle vicde yoluyla rivyete msaade
edilmemitir. Sz konusu dnemde ister istinsah ister vicde yoluyla elde
edilmi olsun, ehlinden sem veya krat yollarndan biriyle alnmadan
yaplan rivyetler hatal nakillere sebep olmaktayd. Hadis limleri birincileri
sahaf ( diye isimlendirerek hadis rencilerini onlardan hadis almak
konusunda uyarmlardr. kincileri yani, vicde yoluyla elde edilen kitaplar
da ehlinden sem veya krat metotlarndan biriyle alnmadka rivyet
etmemek hususunda uyarmlardr. Hadis limleri, hadislerin tashifli yani
hatal rivyetine sebep olduu iin vicde yoluyla elde edilen kitaba
baklmamas, okunmamas ve gvenilir bir hadis liminden sem yoluyla
almadka rivyet edilmemesi zerinde srarla durmulardr. Bu gayretlere
ramen vicde yoluyla hadis rivyetine btnyle engel olunamamtr.

208

 Vicde yoluyla elde edilen hadislerin rivyeti hadis limleri tarafndan

zayf kabul edilmi ve rvilerin bu nevi rivyetleri tespit edilerek zayflna
iaret edilmitir.

Hadis limleri, ilk asrda aslna uygun nakli temin ettikleri iin
hadislerin sem veya krat metotlaryla renilip rivyet edilmesini
zorunlu grmekteydiler. czet, mnvele ve mktebe metotlarnda
rivyeti istenen metnin, hocann kontrolnden gemesi sebebiyle dorudan
olmasa da dolayl tashihinin yaplm olmas, sz konusu metotlarn hadis
limleri arasnda kabul grmesine sebep olmutur. Dorudan veya dolayl
tashih imkn bulunmamas sebebiyle ilm, vasyyet ve vicde metotlar
kabul edilmemitir. Ancak bu metodun elde edilen yazl hadis me-
tinlerinin zayi olmamas ve onlardan yararlanlmas gibi dncelerle zaruret
durumlarnda istisn olarak kullanldklar sylenebilir.

Hadislerin tek tek isnadlaryla rivyet edildii rivyet dneminde

hadisler ounlukla sem ve krat metotlaryla alnp nakledilmekteydi. Bu
iki metotla alnma imkn bulunmadnda iczet, mnvele ve mktebe
metotlarndan biri kullanlmaktayd. lm, vasyyet ve vicde metotlarna ise
nadiren mracaat edilmekteydi. Hadislerin deil hadis kitaplarnn
isnadlaryla nakledildii nakil dneminde ise iczet metodunun kullan-
mnn yaygnlat grlmektedir. Bu dnemde vicde metodunun
kullanmnda da art olduu sylenebilir. Temel hadis kaynaklarnn
isnadlarnda yer alan rivyet lafzlar incelendiinde sem ve krat
dndaki metotlarn ilk asrda yaygn olarak kullanlmadklar an-
lalmaktadr. Konuyla ilgili yaplan bir aratrmada zellikle iczet meto-
dunun hicr beinci asrdan sonra yaygnlatnn ifade edilmesi de bu
durumu desteklemektedir.

lk dnem limlerinden bir ksm sem ve krat metotlar arasnda fark

grmemise de hadis tarihinde sem hadis alma metotlarnn en yaygn ekli
olmutur.

Sem ve krat metotlardan biriyle hadis almann geerli olmas iin

rencinin en az temyiz ana ulam olmas gerekli grlmtr. Daha
nceki yalarda bu metotlarla alnan hadis, usulne uygun alnm kabul
edilmez. Sadece rencinin sz konusu hadisin okunduu mecliste hazr
bulunduu kabul edilirdi.

Rivyet Lafzlar ( : Syaul-ed ev elfzul-ed )

Rivyet lafzlar veya ed sialar hadisin hangi metotla rivyet edildiini

belirtmek zere isnadda kullanlan lafzlardr. snadda zikredilen bu lafzlar
ayn zamanda hadisin isnadnda inkt (kopukluk) bulunup bulunmadna
da dellet etmektedir. Sz gelimi sem ve krat metoduna dellet eden
rivyet lafzlar ayn zamanda isnadda kopukluk bulunmadn da ifade
ederler. Vicde metoduna dellet eden lafzlar ise isnadda kopukluk
bulunduunu ya da bulanbileceini belirtmi olurlar.

Hadis renimi ve retimi ile ilgili metotlar hadisin aslna uygun olarak
nakletmek asndan ayn deerde deildi. Ayrca rivyetlerin deerlen-
dirilmesinde, renim ve retim metotlar en nemli ltlerden biri kabul
edilmekteydi. Bu durum rivyet esnasnda hadisin hangi metotla alndna
dellet etmek zere her biri iin farkl lafz kullanlmasn gerekli klmt.

209

 Ancak ed sgalar olarak da isimlendirilen rivyet lafzlarnn kullanmnda

ilk dnemlerde hadisiler arasnda belirli bir uzla bulunmamaktayd.

Hadis renim ve retim metotlarnn hadisin aslna uygun naklinde

ayn deerde olmad ve rivyetlerin deerlendirilmesinde en nemli lt
kabul edildikleri yukarda ifade edilmiti. Bu durum, rvinin rivyet
esnasnda hadisi hangi metotla aldna dellet etmek zere her bir metot
iin farkl lafz kullanlmasn gerekli klmtr. Rivyet lafzlarnn hadis
renim ve retim metotlarna paralel olarak veya hemen onlar takiben
ortaya ktklar anlalmaktadr. kinci ve nc asrlarda rivyet
lafzlarnn kullanmnda btnyle bir ittifaktan sz edilemediinden
dolay aada rivyet lafzlar yaygn olarak kullanmlar esas alnarak
incelenecek, farkl kullanmlarna da dikkat ekilecektir. Rivyet lafzlar
dellet ettikleri metotlara gre zikredilecektir. Ancak burada tarihi srete
rivyet lafzlarnn kullanmnda tedriciliin yani gelimenin olduu
unutulmamaldr. Hicri ikinci asrn nemli bir ksmnda ounlukla an:
siasnn kullanld sylenebilir. Yaplan baz aratrmalar ile hicri
nc asrda telif edilen hadis kitaplarnn isnadlarnn incelenmesi de bu
durumu teyit etmektedir. Bata Ktb-i sitte olmak zere hicri nc asr
hadis kitaplarnn isnadlar incelendiinde mellif tarafnda haddesen ve
ahbern rivyet lafzlar bulunurken tebeut-tbin, tbin ve sahbe
nesillerinde an lafznn yaygn olarak kullanld grlmektedir.

Ayrca balangta ed sialarnn belirli metotlara tahsis edilmesinde bir

ittifak bulunmamaktadr. Sz gelimi balangta ahberen veya ahberen
sialar sem, krat, iczet ve mnvele metotlarnn her birine dellet
etmek zere kullanlmtr. Baz limler ahberen ile haddesen
sialarnn sem ve krat metotlarna dellet etmeleri asndan ayn anlama
geldiklerini sylemilerdir. Ancak II. (VIII.) yzyln ortalarndan itibaren
ed sialarnn belirli metotlara dellet etmek zere kullanlmaya baland
ve III. (IX. ) asrdan itibaren ise bunun yaygnlat sylenebilir.

ittim anlamndaki ( semit) sem metoduna dellet eden rivyet

lafzlarnn en stndr. Bunun dnda renci, hadisi hocadan sem
metoduyla tek bana aldnda ( haddesen: bana rivyet etti), grup
halinde aldnda ise ( haddesen: bize rivyet etti) lafzn kullanrd.
limlerin ou sz edilen rivyet lafzlarnn sema dellet ettikleri
hususunda ittifak etmitir.

( heddesen: bana rivyet etti) ve ( haddesen: bize rivyet etti)

lafzlarnn krat, iczet, mnvele, mktebe hatta vicde metotlarna
dellet etmek zere kullanlabilecei grn benimseyen limler olmutur.
Sz edilen lafzlarn sem metoduna dellet etmek zere kullanlacanda
ihtilaf bulunmamakla birlikte dier metotlar iin de kullanlabilecei
hususunda ise gr birlii yoktur. stisnalar bir tarafa braklrsa sz edilen
rivyet lafzlarnn hicr ikinci asrn ortasndan itibaren sema tahsis
edilmeye baland ve bu grn genel kabul grd anlalmaktadr.

( karat: falan kimseye okudum), ( karan al fln: falan

kimseye okuduk), ( kurie al fln ve ene hidn ev
esmau: falan kimseye okundu ben de ahit oldum veya dinledim) krat
metoduna aka dellet eden rivyet lafzlardr. ( aradt: arz ettim)

210

 lafz da krat metoduna dellet eden lafzlardandr. ( ahberen: bana

haber verdi), ( ahberen: bize haber verdi) lafzlar da ounlukla krat
metoduna dellet etmek zere kullanlmaktadr. Bu son iki lafz hicr ikinci
ve nc asrlarda baz hadis limleri tarafndan sem, iczet ve mnvele
metotlarna dellet etmek zere de kullanlmtr. Ancak sz edilen iki lafzn
ikinci asrdan itibaren giderek krat metoduna tahsis edilmeye balad ve
zamanla genel kabul grd sylenebilir.

czet metoduna dellet etmek zere en ok kullanlan lafz, ( ecze

l: bana iczet verdi) siasdr. Yaygn olmamakla birlikte ( enbeen: bize
haber verdi), ( atn: bana verdi), ( habberen: bana haber verdi)
(habberen: bize haber verdi) lafzlar da iczet metoduna dellet etmek zere
kullanlmlardr.

( atn: bana rivyetlerini verdi), ( defaa ileyye kitbehu:

falan bana kitabn verdi) mnveleye dellet etmek zere kullanlan rivyet
lafzlardr.

( ketebe ileyye fln: falan kimse bana yazd) lafz mktebe

metoduna dellet etmek zere kullanlan rivyet lafzdr.

( evs ileyye: bana vasyyet etti) lafz vasyyet metoduna dellet

etmek zere kullanlan rivyet lafzdr.

( vecedt: buldum), ( vecedt bi hatti fln: falann el

yazsyla buldum),( karat f kitbi fln: falann kitabnda
okudum), ( karat f kitbi fln bi hattih: falann
kitabnda el yazsyla okudum) ve ( belean: bana ulat) lafzlar vicde
metoduna dellet etmek zere kullanlan ed sialardr.

Rivyet Metotlarnn Hepsine Dellet Eden Rivyet Lafzlar

Yukarda zikredilen rivyet lafzlarndan nemli bir ksm sadece bir rivyet
metoduna dellet etmektedir. Bazlar ise farkl limler tarafndan deiik
metotlara dellet etmek zere kullanlmtr. Aada zikredilecek iki rivyet
lafz ise hemen btn metotlara dellet etmek zere kullanlmlardr.
Dolaysyla bu iki lafzn hangi metoda dellet ettikleri kullanan rviye gre
tespit edilebilmektedir.

( an: falandan). Velid b. Mslimin (. 195/810) verdii haberden

anlaldna gre, hadis rivyetinde kolaylk iin kullanlmtr. Velid b.
Mslimin aklamas yledir: Evz haddesen Yahya b. Sad el-Ensr
kle haddesen flann, kle haddesen diye bize rivyet ediyordu. Ben
ise bazen Evznin rivyet ettii gibi bazen de kolaylk olsun diye an flan,
an flan eklinde rivyet ediyorum. Sz konusu sia kolaylk salamas
sebebiyle sem yoluyla alnan hadislerin rivyetinde kullanld gibi, sem
metoduyla alnmayan hadisler iin de kullanlmtr. mam afi bu siay
sem dnda kullananlarn az olduunu ifade etmitir. O sz edilen siann
hangi metoda dellet ettiine ve bu sia ile rivyetlerin shhatinin de rvilere
gre deieceine iaret etmektedir. Buna gre sz konusu siay kullanan
rvi tedlis yapmakla tannmyorsa rivyetini sem yoluyla aldna, bir defa
211

 bile tedls yapmsa sema dellet eden ( semia) ve ( haddesen):

sialaryla yapt rivyetlerin dndakileri sem yoluyla almadna ve
rivyetinin sahih olmadna hkmedilir.

lk asr hadis limlerinin ou tedlis olmamak artyla sz konusu sia

ile rivyetin sem kabul edilmesi iin bir kere bile olsa hoca talebe arasnda
grme (lika) olmasn ngrmektedir. mam Mslim ise ayn asrda
yaam olmalarn (musart) baka bir ifadeyle grme imknlarnn
mevcudiyetini yeterli grmtr. Bu sia, rivyet lafzlarnn henz tam
olarak kullanlmad ilk yz elli yllk dnemde daha ok grlr.

( enne fln kle: falann sylediine gre). Genelde ahberen

flnn enne flnen kle, ahberen flnn enne flnen ahbereh ve
ahberen flnn enne flnen haddeseh ekillerinde kullanlan bu lafzn
ittisal veya inkta delalet ettii hususunda ihtilaf edilmitir. Baz limlere
gre sgasyla nakledilen rivyetler, baka bir tarikten sem yoluyla
nakledildii ortaya kmadka muttasl saylmaz, bunlar mnkat
hkmndedir. limlerin ouna gre ise hocasndan lafzyla nakilde
bulunan rvinin hocasyla grtnn ve tedlis yapmadnn bilinmesi
artyla rivyeti muttasl saylr.

( dedi, syledi). Bu sia, rivyet dneminde oranlar farkl olmakla

birlikte deiik limler tarafndan sem, krat, iczet, mnvele ve vicde
metotlar ile ilgili kullanlmtr. Sz konusu lafz hicr ikinci ve nc
asrlarda genellikle munkat (isnad kopuk) rivyetlere veya tedlise dellet
etmektedir. Bu sebeple hadis limleri rvilerin bu lafzla yaptklar
rivyetlerden sakndrmlardr. Sz konusu dnemde bu sia hem sem ve
krat hem de vicde metoduna dellet etmek zere kullanlmtr. Bu
sebeple hadis limleri bu duruma dikkat ekerek tedlis yapmakla tannan
rvilerin sz edilen lafzla yaptklar rivyetin sem olmayacan ifade
etmilerdir. Nitekim Hatb el-Badd sz konusu rivyet lafz hakknda
say kullanan rviye gre hareket edilmesi gerektiinden bahsederek yle
demitir: Rvi semdan baka bir metotla rivyette bulunmuyorsa sz
edilen sia bu rvi hakknda ( haddesen) mesabesindedir. Eer rvi hem
sem hem de dier metotlarla alyorsa, sem yoluyla alnd
kesinlemedike rivyeti delil olarak kullanlmaz.

Hadis limleri hadis rivyetinde en ok sem ve krat metotlarn

kullanmlardr. Dolaysyla isnadda en ok sz edilen iki metoda dellet
eden rivyet lafzlar zikredilmitir. Hadis limleri isnadda en ok geen bu
rivyet lafzlarnn ksaltmalarn da kullanmlardr. Buna gre
(haddesen: bana rivyet etti) ifadesini ( desen), ( sen) eklinde;
(haddesen: bize rivyet etti) ifadesini ( sen), ( n) eklinde;
(ahberen: bize haber verdi) ifadesini de ( en) eklinde ksaltarak
kullanlmlardr. Ancak yazdaki bu ksaltmalar okunurken ksaltln
ekilleriyle deil asl gibi okunurlar.

Rivyet lafzlar masdarlaryla anlrlar. snadda yer alan rivyet lafzlar

hakknda bilgi verilirken ( :haddesen) iin tahds, (: ahberen) iin
ihbr, ( :an) iin anane eklinde masdarlar kullanlr. rnein, Falan bu
rivayeti tahds ya da anane ifadesiyle nakletti denir.

212

 Rivyet dneminde hadis renim ve retim metotlar ile ed sialarnn

kullanm oranlarn aratrnz.

HADS RENMEK AMACIYLA YAPILAN

YOLCULUKLAR
Hadisi bizzat hocadan sem ve krat metotlardan biriyle alma istei hadis
talebelerinin yorucu yolculuklara kmalarn gerektirmitir. lk dnemde pek
ok hadis limi hadis metinlerini dorudan hocadan almak iin uzun
yolculuklara kmtr. Hadis renmek amacyla yaplan bu yolculuklara er-
rihle f talebil-hads () , bu maksatla ok yolculuk yapanlar
ise ok seyahat eden anlamlarna gelen, rahhle ( ), cevvle (),
tavvfl-eklm ( ) gibi ifadelerle anlmaktayd. Rihleye genellikle
kendi blgesindeki hadis limlerinin rivyetlerini rendikten sonra
klmaktayd.

ncelikle fetihler dolaysyla farkl lkelere dalm sahblerin bildii

hadisler rihleler sayesinde kaybolmaktan kurtulmutu. Rhlenin amalarndan
biri de hadisi l isnadla elde etmek, baka bir ifadeyle araclar mmkn
olduunca aradan kararak ilk kaynandan almakt. Bylece rvi saysnn
azalmas sebebiyle rivyetteki yanlg ihtimali de azalm olacakt. Rihleler
zabt kusurundan dolay zayf kabul edilen hadislerin baka senedlerinin de
bulunarak takviye edilmelerini de salamaktayd. Yaplan ilm yolculuklar
slm dnyasnn deiik blgelerindeki hadis limleriyle tanmay, rviler
hakknda bilgiler elde etmeyi salamaktayd. Rihlelerin zellikle hoca-talebe
ilikisini tespitte nemli katklar olmutur. Rihleler nesiller arasnda gl
bir iletiim kurulmasn ve hadislerin sonraki nesillere aktarlmasn
salamtr.

Hadisi ilk kaynandan almak amacyla yaplan ilim yolculuklar sahbe

dneminden itibaren balam daha sonraki nesiller tarafndan da devam
ettirilmitir. Zamanla yazm kurallarnn gelimesi, iczetle kitap rivyetinin
yaygnlamas, kitaba olan gvenin artmas rihlelerin azalmasna yol amtr.
Nitekim bn Mende (. 395/1005) youn rihle dneminin son
temsilcilerinden kabul edilmitir. Dolaysyla hadis iin yaplan yolculuklarn
en youn olduu dnem II-IV. (VIII-X.) yzyllar olmutur. V. (XI.)
yzylda medreselerin, VI. (XII.) asrda ise drlhadislerin kurulmasyla
hadis iin yaplan yolculuklar nemli lde sona ermitir.

KTAPLARIN NAKLNDE UYGULANAN

KURALLAR
Rivyet dnemindeki renim ve retimde hadisler, nemli lde en
gvenilir metotlar olan sem ve krat yntemleriyle nakledilmiti. Do-
laysyla ilk be asrlk rivyet dneminde arlkl olarak rvilerin gve-
nilirlikleri nem arzetmekteydi. Bu sebeple rvilerle ilgili cerh-tadl ve
tabakt kitaplar telif edildi. Beinci asr sonras nakil dneminde ise kitap ve
nshalarn gvenilirlii aranmaya balanmtr. Bu dnemde yazm kurallar,
nshalar karlatrma ve tashih usulleri gelitirilmitir.

slm ilim tarihinde ilk dnemlerden itibaren ktphanelerde bir eserin

onlarca nshas muhafaza edilmitir. Bu kitaplarn sonraki nesillere salam
213

 olarak aktarlmasnda bir takm kurallar belirlenmitir. Bir kitabn rivyet

edilebilmesi iin ncelikle mellifin bizzat kendi el yazsyla yazd asl
nsha veya onunla karlatrlm gvenilir bir nsha ile karlatrlmtr.
Karlatrma esnasnda rasltanan farkllklar kenarlara sahiplerinin isimleri
veya ksaltlm rumuzlarla not edilmelidir. Nshalar asl nshalarla
karlatrlrken, kopya etme esnasnda meydana geldii anlalan istinsah
hatalarnn dzelmesi gerektiinde tartma bulunmamaktadr. Hatalar ister
asl nshadan kaynaklansn, isterse yazm hatas olsun dzeltilme ekilleriyle
ilgili farkl uygulamalar sz konusu olmutur. Bunlardan bir ksm unlardr:

1. Hata dzeltilmeden hatal ksm zerine dikkat ekmek iin sah

( )iareti konulur.

2. ( )iareti konulur ve kenara dorusu yazlr.

3. Hatal ksmn stne yazya temas etmeyecek ekilde izgi ekilir.

4. Hatal ksmn zeri izilerek iptal edilir.

5. Hatal ksmn bana ve sonuna sfr (o o) eklinde bo daire

konulur.

6. Hatal ksma yan yana noktalar () konululur.

7. Hatal ksma < > eklinde iaret edilir.

8. Hata yaplan ksma ve kelimesi yazlr.

Bunlarn dnda yaznn bak gibi keskin bir aletle kaznmas (ket:
)ve mrekkebin slak parmak veya bez parasyla silinmesine (mahv :
)srarla kar klmtr. nk yazl metinler ehil olmayan kiilerce
hatal olarak da dzeltilebilir. Yani kii doru bir metni yanl anlayp ya da
okuyup dzeltiyorum diye bozabilir. Bu nedenle yaplan dzeltmelerin
dzeltilen ksmn eski halinin okunmasn engellemeyecek ekilde yaplmas
gerekir. Ayrca kazma ve silme yntemi kad da tahrip ettiinden
kitaplarn gereksiz yere ypranmasna yol amaktadr. Bu nedenle
dzeltmelerde yukarda belirtilen yntemler nerilmitir.

Metin ierisinde tespit edilen noksanlklar da yaznn okunmasn

engellememesi iin kitabn kenarna ilave edilir. Lhak ( )diye ifade
edilen bu ilave kitabn sa veya sol kenarna yazlr.

Asl ( )denen mellif nshalaryla karlatrlarak tashih edilen ve

muhtelif zamanlarda batan sona hocadan okunup rivyet hakk alnan
nshalara sem, krat ve iczet kaytlar konulurdu. Bu kaytlar yazma
eserlerin gvenilirliini belirleyen nemli kaytlard. Sem ve krat
kaytlar, nshann hocadan alndnn yer ve zamann bildiren ve
renciye rivyet hakk veren bir belgedir. czet kayd ise rencinin bu
nshay rivyet yetkisinin bulunduunu ifade eden belgedir. Sz konusu
kaytlar hoca tarafndan genellikle eserin sonunda kendi el yazsyla ya da
hocann yetki verdii gvenilir bir rencisi tarafndan kaydedilirdi. Bu
kaytlar genellikle Fln b. fln eserin tamamn veya bir ksmn- bana
okudu, ben de fln b. fln iin bunu gzden geirdim ve kendisine rivyet
hakk verdim gibi ifadeler ihtiva etmekteydi. Sem, krat ve iczet
kaytlarnn yeri genellikle kitabn sonudur. Bununla birlikte kitabn ilk
214

 sayfasna, kitabn isminin yazld satrn stne veya hocann ismi hizasna
da yazlabilmekteydi. Yazma eserlerde ayrca metnin kontrolden getiini
ifade eden bela kayd da bulunmaktayd. Bunu ifade etmek iin belaa:
yazlan ksm tekrar okunup gzden geirildi veya sahha: yazlan ksm
dorudur ifadeler konulurdu.

Yazma bir eserin esas nshasndan baka bir veya birden ok nsha ile
karlatrlmas bugnk edisyon kritik denilen tenkitli metin neri
almasna yakn bir tarzda gerekletirilmekteydi. Nshalar aras
karlatrmada farkl hususlar bazen dzeltilerek, ou zaman da tashih
edilmeden nshann kenarna kaydedilirdi. Bylece eserin farkl yollarla
gelen rivyetlerini ve farkllklarn bir araya getirerek mellifin kaleminden
kan nsha tespite allmaktayd. Mukabele ( )olarak isimlendirilen
bu ilem sonucunda mukabele kayd dlrd. Mukabele kayd yazma
eserlerin gvenilirliini belirleyen en nemli kaytlardan biri olarak kabul
edilmekteydi. Mukabele kayd genellikle eserin sonunda, belaa
mukabeleten, belaa mukabeleten ve tashhan, kbile (), kbile ve
suhhihe ( ), riza (), kbeleh gibi ibarelerle ifade edilirdi.

Hadis nakli asndan rivyet dnemi ile nakil dnemi arasndaki farklar
aratrnz.

Yazl metinlerin her kopyalamada belirli bir oranda bozulma riski sz

konusudur. slm limlerinin nshalarn nakliyle ilgili gelitirip uyguladklar
sz edilen kurallar metinlerin aslna uygun olarak naklini nemli lde
temin etmitir. Ancak ilk dnemlerden itibaren gerek metin gerekse
isnadlarda yaplan hatalar tespit eden kitaplar da telif edilmitir. Arapadaki
benzer harf ve kelimelerin yanl okunmalarn nlemek amacyla kitaplar
yazlmtr. Bu konuda eser yazan limlerin en tannmlar Asker nisbesiyle
tannan Hasan b. Abdullah (. 382/992) ile Hattb nisbesiyle tannan Hamd
b. Muhammed (. 388/998) idi. Askernin Tashftl-muhaddisni (Kahire
1982) konuyla ilgili en nemli eser kabul edilmektedir. kinci nemli eser ise
Hattbnin Islhu alatil-muhaddisn (Beyrut ts.) adl kitabdr. Mttefik ve
mfterik baln tayan kitaplar da isimleri ayn olduu iin kartrlan
rvileri ayrt etmek amacyla yazlan eserlerdir. Sz gelimi ayn asrda
yaam Ahmed b. Cafer b. Hamdn isimli drt ayr kii bulunmaktadr. Bu
kitaplar sz edilen ismi tayan rvilerin her birinin ayr kimseler olduunu
ortaya koymaktadr. Mtelif ve muhtelif baln tayan kitaplar ise
yazllar ayn okunular farkl isimlerin kartrlmasn ayrt etmek
amacyla yazlan eserlerdir. Sz gelimi ismi Selm ve Sellm eklinde iki
farkl biimde okunabilmektedir. Bu kitaplar, farkl ekillerde okunabilecek
rvilerin doru okunularn tespit etmektedir. Mbhemt kitaplar ise
isnadlarda geen kimlii kapal falan ehirden falan adam ya da gvenilir
birisi gibi isimlerin kimliklerini ortaya koymak amacyla yazlmtr.
snad ve metinlerdeki tashif hakknda daha ayrntl bilgi iin Kadir Paksoyun
aadaki internet adresinde elektronik metni bulunan Hadiste Tashf
balkl makalesin okuyunuz :

http://ktp.isam.org.tr/makaleilh/index.php

215

 HADS KTABI OKUMA USULLER

Hadis renim ve retim Metotlar bal altnda yukarda sz konusu
edilen metotlar, rivyet dnemi olarak da isimlendirilen yaklak be asrda
hadislerin genellikle bir hocadan alnp talebeye rivyet edilmesinde
uygulanan yntemlerdi. Hadis rivyetinin sona ermesiyle Nakil Dnemi
olarak da isimlendirilebilecek olan bir dnem balamtr. V. (XI.) ve VI.
(XII.) asrlarda medrese ve drlhadislerin kurulmas sonrasnda hadislerin
rivyeti deil hadis kitaplarnn nakli ve okunmas sz konusu olmutur. Bu
dnemde hadis kitaplarnn okunmasnda farkl usuller takip edilmitir.
Bunlar, okuyup geme ( : tarkus-serd), aklama ve aratrma (
: tarkul-hal vel-bahs) ve geni aklama ( : tarkul-
imn) olmak zere farkl usuldr.

Okuyup geme yntemi () , genellikle bir hadis kitabnn sahann

uzman limler arasnda okunmas durumunda uygulanan bir usuldr. Bu
yntemde genellikle hadisler hzl bir ekilde okunur. Bu yntemde ama
sahann uzman olan limlerin birbirlerinden istifade etmeleridir. Sadece
ihtiya duyulan yerlerde aklamalar yaplmakta ve anlalmayan hususlar
zerinde durulmaktadr. Sahann uzman olmalar sebebiyle buna da fazla
bavurulmamaktadr. Dolaysyla bu yntemde hkim olan husus hadislerin
okunup geilmesidir. Bu sebeple de serd yntemi olarak isimlendirilmitir.

Aklama ve aratrma yntemi () , bir hadis kitabnn

talebelere okutulmas durumunda uygulanan bir usuldr. Bu yntemde hoca
talebelerin anlayamadklar hususlar aklar, ihtiya duyduu hususlarda ise
aratrma yapar. Dolaysyla bu yntem genellikle ders esnasnda uygulanan
ve hocann aklama ve aratrmalarnn hkim olduu bir usuldr.

Geni aklamal yntem ( ) ise, genellikle bir hadis kitabnn

halka ynelik okutulmas durumunda uygulanan bir usuldr. Ama halk
bilgilendirmek olduu iin bu yntemde hadisle ilgili birok bilgi verilir. Bu
yntemde uzaktan yakndan bir alaka kurup hoa gidecek kssalar, garip
hikyeler de anlatlabilmektedir. Bu sebeple yntem daha ok kssaclarn
bavurduu bir usul olarak kabul edilir.

zet
Hadis renim ve retim metotlarnn hadisin aslna uygun olarak naklini
salamadaki rollerini aklayabilmek
Sahbe hadisleri Hz. Peygamberden iiterek, onu grerek veya dier
sahbler vastasyla reniyorlard. Aralarnda hadisleri yazan bazlar bu-
lunmakla birlikte onlar rendiklerini genellikle ezberliyorlar ve mzakere
ederek bilgilerini pekitiriyorlard.
Hicr birinci yzylda hadisler genellikle ifah olarak rivyet edilmekteydi.
Hicr ikinci asrdan itibaren ise hadislerin yazl rivyetine geilmi ve hadis
rivyetinde yaz hkim olmutur. Ancak bu dnemde Arap yazs henz
yeterince gelimi deildi. Bu durum hadis metinlerinden yaplan
rivyetlerde ciddi hatalara sebep olmaktayd. Hadis limleri yazdan
kaynaklanan hatalar nlemek amacyla yazl hadis metinlerini dorudan ehil
216

 olan limden iitilerek veya ona arzedilerek alnmasn uyulmas gereken

zorunlu prensipler olarak gelitirmilerdi.
Hadislerin ilk dnemlerdeki renim ve retimiyle daha sonraki yzyllarda
hadis kitaplarn okuma usulleri arasndaki fark ayrt edebilmek
slm corafyasnn uzak blgelerden gelen hadis talebelerinin her zaman
hadisleri uzun sre alan sem ve krat metotlaryla almalar mmkn
olmamaktayd. Bu durumda onlara kolaylk salamak ve hadislerin farkl
blgelere ulamasn temin etmek amacyla iczet, mnvele ve mktebe
yntemlerine izin verilmiti. Hadis limleri tarafndan geerli kabul edilmese
de ilm, vasyyet ve vicde metotlar hicr ilk asrda nadiren
kullanlmaktayd.
Gerek hadisin aslna uygun rivyetinde gerekse shhatini tespitinde hadis
renim ve retim metotlar belirleyici olmaktayd. Bu durum hadisin hangi
yntemle alndn ifade etmeyi gerektirmiti. Bunun zerine hadis renim
ve retim metotlarna paralel olarak ed sialar veya rivyet lafzlar diye
isimlendirilen tabirler de gelimiti. Rivyet lafzlarnn belli metotlar iin
kullanm yaklak hicr ikinci asrn sonlarna doru gerekleebilmitir.
Rivyet lafzlarnn yaygnlklar ile hadis renim ve retim metotlarnn
kullanmlar doru orantldr. Ancak rivyet lafzlarnn kullanmndaki
yaygnlkta tarihi sreteki geliimlerinin de nemli etkisi olmutur. Hicr
birinci ve ikinci asrlarda en ok kullanlan ed sias an iken nc
yzylda haddesen ve ahberen olmas da bu sebepledir.
Rivyet lafzlarnn farkl kullanmlarn deerlendirebilmek
Hicr ilk yzylda hadisler byk ounlukla sem ve krat metotlaryla
rivyet edilmitir. Kullanm asndan ikinci srada iczet, mnvele ve
mktebe metotlar gelmektedir. Hadis kitaplarnn nakledildii yaklak hicr
beinci asrdan itibaren ise hadis eitiminde kurumsallamann da etkisiyle
iczet metodunun yaygnlat grlr.
Rivyet lafzlarnn ilk dnemlerdeki farkl oranlardaki kullanmlarn ayrt
edebilmek
Hadisi bizzat hocadan sem ve krat metotlarndan biriyle almak amacyla
hadis talebeleri uzun yolculuklara kmlardr. Bylece farkl lkelere
dalm sahblerin bildii hadisler kaybolmaktan kurtulmutu. Bu
yolculuklar sayesinde hadisler ilk kaynandan alnmaktayd. Ayrca rihleler
rviler hakknda bilgiler elde etmeyi salamaktayd. Rihleler nesiller arasnda
gl bir iletiim kurulmasn ve hadislerin sonraki nesillere aktarlmasn
salamt. Sahbe dneminden itibaren balayan hadis iin yaplan
yolculuklar V. (XI.) yzylda nemli lde sona ermitir.
Hadis kitaplarn okuma usullerini tanmlayabilmek
Nakil dneminde kitap ve nshalarn gvenilirlii nem arzetmeye
balamt. Bu dnemde farkl yollarla gelen bir eserin nshalar arasnda
karlatrma yaplarak tashih edilmekte ve mellif metnine en yakn nsha
ortaya karlmaktayd. Farkl nshalarn karlatrlmasnn ardndan eserin
sonuna mukabele kayd dlrd ve bu nemli lde eserin gvenilirliini
belirlerdi.

217

 Kendimizi Snayalm
1. lk asrda en az kullanlan hadis renim ve retim metotlar
aadakilerden hangisidir?

a. Mnvele-iczet

b. Mktebe-mnvele

c. czet-mktebe

d. lm-vasyyet

e. Sem-krat

2. lk asrda hadislerin aslna uygun nakli iin en uygun grlen eitim-

retim metotlar aadakilerden hangisidir?

a. Sem-mnvele

b. Mnvele-mktebe

c. lm-vasyyet

d. Sem-krat

e. czet-vicde

3. Hadis kitaplarnn isnadlaryla nakledildii nakil dneminde yaygnlaan

renim ve retim metotlar aadakilerin hngisinde birlikte verilmitir?

a. czet-vicde

b. Sem-krat

c. Mnvele-mktebe

d. lm-vasyyet

e. Sem-mnvele

4. Hicr nc asrda hadis rivyetinde en ok kullanlan rivyet lafzlar

aadakilerden hangisidir?

a. Habberen-habberen.

b. Haddesen-ahberen.

c. Atn-nvelen.

d. Belean-vecedt.

e. Evs ileyye-ketebe ileyye.

218

 5. Bir hadis kitabnn hoca-talebe arasnda okunmas esnasnda takip edilen

usul aadakilerin hangisinde birlikte verilmitir?

a. Sem

b. czet
c. Okuyup geme yntemi
d. Mnvele
e. Aklama ve aratrma yntemi

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d Yantnz doru deilse, lm-Vasyyet-Vicde konusunu
yeniden okuyunuz.
2. d Yantnz doru deilse, Sem ve Kraat konusunu yeniden
okuyunuz.
3. a Yantnz doru deilse, lk Asrlardaki Kullanmlar konusunu
yeniden okuyunuz.
4. b Yantnz doru deilse, Rivyet Lafzlar konusunu yeniden
okuyunuz.
5. e Yantnz doru deilse, Hadis Okuma Usulleri konusunu
yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1
lk iki asrda ifahi rivyet ezberindeki veya yazl bir metindeki hadisleri
szl olarak nakletmek anlamna gelmekteydi. Bu rivyet trnde rivyet
edilen metinle ilgili bilgiler de aktarlmaktayd. Ancak bunlar hadisle karr
endiesiyle kayda geirilmemekteydi. Yazl rivyet ise daha nceden temin
edilen bir metnin aslna uygun olarak naklini temin amacyla genellikle bir
hocadan iiterek veya ona arzederek yaplmaktayd. Dolaysyla yazl
rivyette metin esas olmaktayd. Bu rivyet trnde de rivyet edilen metinle
ilgili bilgiler aktarlmaktayd

Sra Sizde 2

Sem ve krat rivyet dneminde en ok kullanlan hadis renim ve

retim metotlardr. Hicr birinci asrn ortalarna kadar ed sialarnn
kullanmnda tam bir gr birlii bulunmamaktayd. Bu sebeple bu dnemde
en ok kullanlan rivyet lafz "ed siasyd. Hicr ikinci asrn
ortalarndan itibaren her ed siasnn farkl metotlara dellet etmek zere
kullanmnda belirli bir gr birlii olumaya balamt. Bu dnemden
itibaren en ok kullanlan ed sialar ise - olmutur.

219

 Sra Sizde 3
Rivyet dneminde her hadis ayr bir isnadla alnmaktayd. Dolaysyla gerek
isnadn gerekse metnin hatasz bir ekilde alnabilmesi iin ounlukla sem
ve krat metotlar kullanlmaktayd. Nakil dneminde ise hadis rivyeti deil
hadis kitaplarnn isnadlaryla nakli sz konusuydu. Dolaysyla nsha
nakliyle ilgili gelitirilen kurallar erevesinde ounlukla iczet metotudu
kullanlmaktayd.

Yararlanlan Kaynaklar
Akpnar, C. (2000). czet, DA, XXI, 393-396, stanbul.

Aydnl, A. (2009). Sem, DA, XXXVI, 457-458, stanbul.

Aydnl, A. (2000). ml, DA, XXII, 225-226, stanbul.

Hatibolu, . (2008). Rihle, DA, XXXV, 106-108.

Kandemir, M. Y. (2005). Muhaddis, DA, XXX, 392-394, stanbul.

Polat, S. (2010). Metin Tenkidi, stanbul.

Polat, S. (2002). Krat, DA, XXV, 435.

Polat, S. (2006). Mnvele, DA, XXXI, 572, stanbul.

Topuzolu, T. R. (2002). Krat ve Sem Kayd, DA, XXV, 436-437.

Uur, M. (2000). lm, DA, XXII, 72, stanbul.

Yazc, H. (2006). Mukabele Kayd, DA, XXXI, 102-103.

Ycel, A. (2010). Hadis Tarihi ve Usl, stanbul.

Ycel, A. (1996). Hadis Istlahlarnn Douu ve Geliimi, stanbul.

Ycel, A. (2000). hbr, DA, XXI, 528-529.

220

 221

 Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Farkl zelliklere sahip hadislerin nasl snflandrlabilecein aklaya-
bilecek,
Hz. Peygambere ait olduu kesin olan hadislerle ihtimalli olan hadisleri
deerlendirebilecek
Hz. Peygambere ait olma ihtimali az olan hadisleri tanmlayabilecek,
Zamanla farkl zellikler kazanan hadisleri deerlendirebileceksiniz

Anahtar Kavramlar
Makbl hadis
Merdd hadis
Mutevatir hadis
Sahh hadis
Hasen hadis
Zayf hadis

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okuma esnasnda;
Metin ierisinde geen kavramlarn karlklarn Abdullah Aydnlnn
Hadis Istlahlar Szlnden aratrnz. Bu eserin ieriine
http://www.sonpeygamber.info/sozluk.asp?sozlukkelime=sozluk
adresinden ulaabilirsiniz.
Bu nitedeki hadis terimlerini bilinsiz bir ekilde ezberleme yerine,
Arapadaki szlk anlamlar ile hadis ilmindeki terim anlamlar ara-
sndaki anlam ban kurabilirseniz terimleri daha iyi anlayabileceksiniz.
Bunun iin yannzda bir Arapa-Trke szlk bulundurup her terimin
anlamn szlkten bularak, terimlerin szlk ve terim anlamlar ara-
sndaki balanty bulmaya alnz. Bu, hadis terimlerini abuk unut-
mamanz asndan da nemlidir.

222

 Hadislerin Deiik
Alardan Taksimi

GR
Sened ve metinden oluan hadisler tarih boyunca deiik zellikler kazanm
ve bunlara gre adlandrlmlardr. Buna gre hadisler Hz. Peygambere
gerekten ait olup olmadklarna, ait olduklar kimseye, rvlerinin yatay veya
dikey saysna, metinlerinin, senedlerinin veya her ikisinin bir takm
zelliklerine gre farkl adlarla anlmlardr. Bu ekilde farkl isimlere sahip
onlarca hadis eidi ortaya kmtr. Bunlarn ortak baz zelliklerine gre
snflandrlmas yararl olmakta, bylece hadis eitleri ve onlarn
birbirleriyle ilikileri daha kolay anlalmaktadr.
Hadisler Hz. Peygambere ait oluu kesin olanla olmayanlar eklinde iki
ana kmeye ayrlr. Hz. Peygambere ait olular kesin olan hadislere
mtvtir, ihtimalli olanlara ise haber-i vhid denmektedir.
http://www.sonpeygamber.info/kategori.asp?cid=29 web adresine hadislerin
farkl alardan taksimi hakknda bavurabilirsiniz

MTEVTR ()
Mtevtir hads, bandan sonuna kadar her tabakada, yalan sylemek zere
anlamalar aklen ve deten mmkn olmayacak kadar ok rvnin rivayet
ettii hadstir.
Mtevtir hadis btn ynleriyle 10. nitede ele alnacaktr.

HABER- VHD ()
Haber-i vhid ise, herhangi bir tabakada rv says, mutevatir hadsin rv
saysna ulaamayan hadstir. Buna gre her tabakada rv says -drt olan
bir hads de haber-i vhiddir. Hadis uslnn asl konusu bu tr hadislerdir.
Bunlar da Hz. Peygambere ait olup olmama ihtimaline gre balca iki ksma
ayrlrlar: Makbl Hadisler, Merdd Hadisler. Hz. Peygambere ait olma
ihtimali fazla olan hadislere makbl, az olanlara ise merdd denilir.

Makbl Hadsler
Makbl hadsler sahh ve hasen diye ikiye ayrlrlar.

223

 1. Sahh Hads
Sahh ( )hads, en mehur tarifine gre, senedinin bandan sonuna
kadar sika (adlet ve zabt sahibi) rvnin sika rvden rivayet ettii, zz ve
muallel olmayan hadstir. Bu tarife gre sahih hadisin drt zellii
bulunmaktadr: Rvlerinin sika olmas, rvleri arasnda kopukluk olmamas
yani senedin muttasl olmas, zz yani dier sika rvlerin rivayetlerine
aykr olmamas ve muallel yani sahihliine zarar verecek gizli bir kusurunun
olmamas.

Sahih hadisin bu zellikleri tamas gerektii konusunda hadisilerin

byk ounluu gr birlii iindedirler. Bu zelliklerden bazsn gerekli
grmeyen limler olduu gibi bunlara ilave olarak baka zellikler arayanlar
da vardr.

Dier taraftan herhangi bir hadisin bu zellikleri tayp tamad

hususunda zaman zaman farkl deerlendirmeler ortaya kabilmektedir.
Bunun sonucu olarak bir hadis baz limlere gre sahih saylrken dier
bazlarna gre byle kabul edilmeyebilmektedir. Dier bir ifadeyle bir
hadisin sahih olup olmadn sylemek ki, buna tashh denir- ictihad bir
eydir.

Bir hadisin sz konusu zellikleri bizzat tamasna veya dolayl olarak

tadnn kabul edilmesine gre sahih hadisler iki ksma ayrlr:

a) Sahih li-ztihi ()

Yukarda verdiimiz sahih hadis tanmndaki sahihlik zelliklerini bizzat

tayan hadis demektir. Bu ksma u hadisi rnek verebiliriz:

-













-







Bize Abdullah b. Ysuf rivayet edip dedi ki, bize Mlik, Nfiden, (o da)
Abdullah b. merden (naklen) haber verdi ki, Reslullah sallellahu aleyhi
ve sellem-, zel olarak hazrlatlm atlar arasnda el-Hafyadan (balayp)
sonu Seniyyetul-Ved olan bir yar, zel olarak hazrlatlmam atlar
arasnda ise bu Seniyyeden Ben Zureyk Mescidine kadar bir yar
dzenlemiti. bn mer de yara katlanlar arasnda idi (Buhr, Salt 41).

Bu hadis, zikredilen artlar tad iin sahihtir. yle ki, hadisi kitabnda
nakleden Buhrnin (194-256) hocas Abdullah b. Ysuf (.218), onun hocas
Mlik (93-179), onun hocas Nfi (.117) sika ve rencilik-hocalk ilikileri
sabit olan kimselerdir. Nfiin mevlas ve en mehur hocas Abdullah b. mer
(.74) ise bir sahabidir. Hadisin metninde de herhangi bir kusur grl-
memitir.

b) Sahih li-gayrih ()

Sahihlik niteliini, zikredilen zellikler kendisinde bizzat bulunmad

iin, baka bir hadisin desteiyle kazanan hadistir. u hadis buna rnek
verilebilir:

224









.



- -
Bize Eb Kureyb (166-247) rivayet edip (dedi ki), bize Abde b. Sleyman
(.187), Muhammed b. Amrdan (.145), o, Eb Selemeden (.94) o da Eb
Hreyreden (.58) (naklen) rivayet etti ki, o yle demi: Reslullah
sallellahu aleyhi ve sellem- yle buyurdu: mmetime zorluk verecek
olmasaydm, onlara her namazn yannda di fralamay /misvak kullanmay
emrederdim! (Tirmiz, Tahret, 18).

Bu hadisin senedindeki Muhammed b. Amrn hafzasnn zayf olduu

nakledilir. Bundan dolay bu hadis hasendir. Ancak hadis baka rvlerden de
nakledilmitir:

- -

- -

-
-

- -

.

Bize Abdullah b. Ysuf rivayet edip dedi ki, bize Mlik, Ebuz-Zinddan,
o, el-Arecden, o da Eb Hreyreden Allah ondan raz olsun!- naklen haber
verdi ki(Buhr, Cuma, 8).

Bize Kuteybe b. Sad, Amr en-Nkd ve Zheyr b. Harb rivayet edip

dediler ki, bize Sufyn, Ebuz-Zinddan, o, el-Arecden, o Eb Hreyreden,
o da Hz. Peygamberden sallellahu aleyhi ve selem- naklen rivayet etti
ki(Mslim, Tahret, 42)

Bu rivayetler, Muhammed b. Amrn burada hata yapm olma ihtimalini

ortadan kaldrm ve hadisini sahih li-gayrihi derecesine ykseltmitir.

Sadece sahih hadisleri bir araya getirmek maksadyla birok kitap

yazlmtr. Bunlarn en mehurlar Buhr (.256) ile Mslimin (.261) el-
Cmis-Sahh isimli kitaplardr. kisine birlikte sahhayn denilen bu iki kitap
btn mslmanlarn kabulne mazhar olmulardr. Bunun iin bu iki kitapta
bulunan bir hadise mttufekun aleyh: zerinde ittifak edilmi hadis denir.

Bu nitede analtlan btn hadis eitlerinin ema ve izimlerle aklamalarn

grmek iin Abdullah Aydnlnn Hadis Tesbit Yntemi adl kitabn okuyunuz.

2. Hasen Hads
Hasen, Arapada gzel anlamna gelir. Hadis ilminde hasen ( )hadisin
birok tanm yaplmtr. Bunlarn en mehuruna gre hasen hadis, sahih
hadisin btn niteliklerini tad halde rvlerinden birinin veya bir kann
zabt sfat tam olmayan hadistir. Ar zabt kusurlar hadsi zayf derecesine
drr.

Hadis tarihinde bu terimi mehur eden alm Tirmiz (.279) olmutur.

Onun, Snen isimli kitabnda hasen olarak niteledii hadisler iin yapt
225

 tanm yledir: Senedinde Hz. Peygambere iftira etmekle itham edilen

kimse bulunmayan, azz da olmayan ve baka bir ynden benzeri rivayet
edilen hadis bize gre hasendir.

Hasen hadis de iki ksma ayrlr:

a) Hasen li-zatih ()

Hasenlik zelliklerini bizzat tayan hadise denir. rnek olarak u hadisi

zikretmek mmkndr:

.


.


.

Bize Muhammed b. Bear rivayet edip (dedi ki), Bize Yahya b. Sad
haber verip (dedi ki), bize Behz b. Hakm haber verip (dedi ki), bana babam,
dedemden (naklen) rivayet etti ki, o yle demi: Ben; Ya Reslellah dedim,
Kime iyilikte bulunaym?, Annene! buyurdu. Sonra kime? dedim,
Annene! buyurdu. Sonra kime? dedim, Annene! buyurdu. Sonra
kime? dedim, Sonra babana, sonra da srasyla en yaknlarna! buyurdu
(Tirmiz, Birr, 1).

Seneddeki Behz, her ne kadar doru szl, hatta baz limlere gre sika
biri ise de, bir ksm rivayetleri sebebiyle tenkide uram olmas onun
zabtnn azln gsterir. Bundan dolay hadis, bu senediyle, Behzin
dedesinin bandan geen bir olay olarak hasen li-zatihdir.

b) Hasen li-gayrih ()

Aslnda zayf olan fakat baka bir hadisin desteiyle hasen niteliini
kazanan hadise denir. Ancak zayflk sebebi muhtelif yollarla giderilmi ve
bylece yani baka rivayetlerin desteiyle hasen derecesine ykselmi olur.
u hadis buna rnektir:

-


.







-

Bana Yahya b. Eyyb, Ubeydullah ibnl-Mureden, o, Surkann

zdls Munkzdan, o da Osman b. Affndan (naklen) rivayet etti ki,
Reslullah sallellahu aleyhi ve sellem-Osmana yle buyurmu: Satn
aldnda lerek al, sattnda lerek sat! (Drekutn, Snen, III, 8)

Bu hadisin rvlerinden Ubeydullah sadk/doru szl, Munkz ise

mechlul-hldir. Bu sebeple bu hadis bu senediyle zayftr. Bu hadisi
Ahmed b. Hanbel de rivayet etmitir:

.


- -

Bize Abdullah b. Leha rivayet edip dedi ki, bize Msa b. Verdn rivayet
edip dedi ki, ben Sad b. el-Museyyebi yle derken iittim: Ben Osman
226

 Allah ondan raz olsun!- minber zerinde yle diyerek bir konuma yaparken
iitmitim: Ben Kaynuka oullar denilen bir Yahudi kabilesinden hurma satn
alyor, krla satyordum. Derken bu Reslullaha sallellahu aleyhi ve selem-
ulamt da o yle buyurmutu: Osman! Satn aldnda lerek al,
sattnda da lerek sat! (Ahmed b. Hanbel, Msned, I, 62).

Bu rivayette ise Abdullah b. Leha vardr. O da zayf bir rvdir. Bu

hadisin, bn Eb eybenin Musannefinda da mrsel/munkat bir rivayeti
bulunmaktadr:

Bize Yahya b. Eb Zide ve bn Eb aniyye, Abdulmelik b. Eb

aniyyeden, o da el-Hakemden naklen rivayet etti ki, o yle demi: Hz.
Peygamberin sallellahu aleyhi ve sellem- zaman- saadetlerinde Osmana
yiyecek mallar gelmiti de o; Haydi Osmana gidelim de, yiyecekleri
satmasnda ona yardm edelim! buyurmutu. (Osmann yanna gidince de)
yan banda dikilmiti. Osman (satarken) yle diyordu. Bu uvalda u u
var. Bunu una satyorum!. O zaman Hz. Peygamber sallellahu aleyhi ve
sellem- yle buyurmutu: (Maln) ismini sylediinde (bununla yetinme),
l! (bn Eb eybe, Musannef, IV, 385) .

Haberde geen olay nakleden Hakem b. Uteybe (50-113) tabin

neslindendir. Bu sebeple bu olaya ahit olmam, olay kendisine nakledeni de
aklamamtr. Bu sebeple haberi mrsel ve, dolaysyla zayftr.

Bu zayf rivayetler birbirini desteklediinden dolay hadis hasen li-gayrih

derecesine ykselir. Buhr de bu hadisi muallk olarak rivayet etmitir:

Hasen hadisin pek ok rnei snen tr hadis kitaplarnda bulunabilir.

Merdd Hadsler
Merdd hadsler zayf hadislerdir. Bu ksma uydurma (mevz) hadisleri
eklemek de mmkndr. Ancak bu hadisler ayrca ele alnaca iin burada
zerinde durulmayacaktr.

Zayf hadis ( ) yukarda sahh hadsin tarifinde zikredilen

niteliklerden birini veya birkan tamayan hadstir ve tamad nitelie
gre deiik isimler alr. Bunlarn en mehurlar yledir:

1. Mrsel ()

Mrsel Arapada ipi ve ba zlm, serbest braklm, salverilmi,

gnderilmi gibi anlamlara gelir. Hadis ilmindeki anlam szlk anlam ile
yakndan ilikilidir. Tbinin dorudan Hz. Peygamberden -sallellahu aleyhi
ve sellem- naklettii hadis demektir. Tbindan olan rv, Hz. Peygamberle
kendi arasndaki sahabeyi atlayarak hadisin kendisi ile Peygamber arasndaki
ban, balantsn ortadan kaldrd iin bu ekilde isimlendirilmitir.

227

 Bu hadisin senedinde sahabi rvsiyle birlikte baka bir veya birka

rvnin de dm olma ihtimali vardr. Sahabi dndaki bu rv veya
rvlerin durumlar bilinmedii iin byle bir hadis zayftr. Bununla birlikte
bu tr hadisleri, dier zellikleri tamalar halinde zayf saymayanlar da
vardr.

Hadisleri mrsel olarak rivayet eden tabinun hepsinin bu rivayetleri ayn

derecede de grlmemitir. Hasan- Basrnin (.110) mrsel rivayetleri ok
zayf bulunurken Sad ibnl-Museyyebin bu tr rivayetleri makbul
saylmtr.

Bir sahabinin baka bir sahabiden rendii, ancak rivayet ederken bu

sahabinin ismini vermeden dorudan Hz. Peygamberden sallellahu aleyhi ve
sellem- rivayet ettii veya, Hz. Peygamberle ilgili olup da bizzat grme ve
duyma imkn bulunmayan, dolaysyla baka birinden renmi olmas
gereken bir olay hakknda naklettii hadise ise sahabi mrseli denir. Bu tr
hadisler zayf saylmaz. nk sahabilerin hepsi adildir. Mrsel kelimesi,
bilhassa ilk asrlarda, senedinde bir veya birka rvsi dm olan btn
hadisler iin de kullanlmtr.

Bu tr hadislere u rnekleri verebiliriz:

Bize Sad rivayet edip dedi ki, bize Hueym, Cbirden, o da, e-abden
(naklen rivayet etti ki), o yle demi: Reslullah sallellahu aleyhi ve sellem-
yle buyurmu: (nsanlar) en byk erefin Mslmanla ait olduunu
bilsinler diye Zeyd b. Hriseyi Zeyneb bint Cahla evlendirdim, el-Mikdad
da Duba bint ez-Zbeyr b. Abdilmuttalible evlendirdim! (Sad b. Mansr,
Snen, I, 161).

e-ab (.100den sonra), tbin neslinden bir alimdir. Dolaysyla bu

sz Hz. Peygamberden duyup kendisini nakleden birileri olmaldr. Bunu
veya bunlar sylemedii iin hadisi mrseldir.

- -

Bize Eb Bekr b. Eb eybe, Eb Kureyb ve bn Numeyr rivayet edip

dediler ki, bize bn Fudayl, Umreden, o da Eb Zuradan (naklen) rivayet
etti ki, o yle demi: Ben Eb Hreyreyi yle derken iitmitim; Cibrl
Hz. Peygambere sallellahu aleyhi ve sellem- gelip yle demi: Ya
Reslellah! te Hatice sana doru gelmektedir. Yannda, iinde katk veya,
yiyecek yahut iecek- bulunan bir kap var. Sana ulatnda ona Rabbinden
azze ve celle- ve benden selam syle ve, kendisine Cennetde, iinde ne
grlt patrt, ne de yorulma ve meakkat ekme bulunmayan bir inci kk
verileceini mjdele! (Mslim, Fedils-sahbe, 71).

228

 Bu hadis sahabi mrselidir. nk Eb Hreyre Hz. Haticenin zamanna

kavumamt. Bu haberi muhtemelen Hz. Peygamberden ki, bu durumda,
tabii olarak, sahabi mrseli olmaz- veya, daha nce ondan renmi olan bir
sahabiden duymutu.

2. Munkat()
Munkat Arapada, kesik ve kopuk anlamna gelir. Hadis ilminde, senedinde
sahabeden sonra bir veya pepee olmayarak, birka rv atlanm olan hadse
denir. Senedde ismi verilmeden bir adam, bir kadn, bir hoca gibi
kapal bir ifadeyle yani mbhem olarak zikredilen rv de atlanm saylr.
Bu stlah ilk zamanlarda, senedinde rv dmesi bulunan her hadis iin
kullanlmaktayd. Zikredilmeyen, atlanan bu rv veya rvlerin durumu
bilinmedii iin munkat hadis zayftr. u hadis rnek olarak zikredilebilir:

.






- -

el-Veld b. Ebil-Veldden, o, Osman b. Abdillah b. Surka el-Adevden,

o da mer ibnl-Hattbdan (naklen) rivayet edilir ki, o yle demi: Ben
Reslullah sallellahu aleyhi ve sellem- yle buyururken iitmitim: Kim,
iinde Allahn adnn anlaca bir cami yaparsa Allah da onun iin
Cennetde bir ev yapar! (bn Mce, Mescid, 1).
Bu hadis munkatdr. nk Osman b. Abdillah el-Adev, ana tarafndan
dedesi olan Hz. merden hadis sem etmemitir. Dolaysyla aralarnda, bu
hadisi ona nakleden en az bir rv olmaldr.

3. Mudal ()
Mudal Arapada zor i, zm zor problem gibi anlamlara gelir. Hadis
ilminde, senedinde pe pee iki veya daha fazla rv atlanm olan hads
demektir. Hadisin senedinden pe pee iki rv dmesi senedeki kopukluk
sorununu tek rv dmesine gre daha zm g hale getirmektedir.
nk den rvlerin kimler olduunu aratrmak, bulmak, gvenilirliklerini
belirlemek zor bir itir. Bu hadisin zayflk sebebi bir nceki munkat
hadisteki gibidir. Yani den rvnin kimliinin, dolaysyla gvenilir olup
olmadnn bilinememesidir. Ancak den rv saysnn daha ok olmas
sebebiyle mudaldaki zayflk munkata gre daha fazladr. Bu tr iin u
hadis rnek verilebilir:

.
- -
Mlikden rivayet edilir ki, ona Reslullahn sallellahu aleyhi ve sellem-
yle buyurduu ulam: Dorusu ben mutlaka rneklik etmem/snnet
koymam iin unuturum veya bana unutturulur!(Mlik, Sehv, 2).
mam Mlik (.179) nc nesil olan etbut-tabinden olduuna gre
senedde en az iki rv dm olmaldr.

4. Muallak ()
Senedinin mellif taraf, bir veya birka rvsi atlanm gibi eksik olan
hadstir. Bu eksik ksmda, aslnda rv bulunup da mellif onlar
229

 zikretmemi olabilecei gibi, bu ksm aslen de yle olabilir. Birinci durumda

mellif, kitabnn hacmini bytmemek veya hadisin kendi llerine
uymadn gstermek gibi bir sebeple rvleri zikretmemitir. kinci
durumda ise hadisi muhtemelen bir kitaptan dorudan almtr. Her iki
ekilde de senedin eksiklii (muttasl olmamas) sebebiyle byle bir hadis bu
ekliyle zayf saylr.

el-Buhrnin (.256) el-Cmius-sahh isimli kitabnda bu tr hadisler

oktur. Ancak onlarn dier hadis kitaplarnda senedi tam olan rivayetleri
bulunmaktadr. rnek olarak u hadisleri zikredebiliriz:




- -

Behz, babasndan, o, dedesinden, o da Hz. Peygamberden sallellahu

aleyhi ve sellem- (naklen) demi ki, o yle buyurmu: Allah, kendisinden
utanlmaya insanlardan daha layktr! (Buhr, usl, 20).

Buhrnin doum tarihi 194 olduuna gre bu hadisi ya Behzin

(.160dan nce) hadislerinin yazl olduu ama kendisinin muteber bir
renme yoluyla elde edemedii bir kitaptan almt, dolaysyla
zikredebilecei baka rvler yoktur, ya da onu Behzden kendisine gelinceye
kadar rivayet eden rvler vard ama onlar, llerine uymadklar iin
zikretmemitir. Her iki durumda da hadis muallaktr.

Buhrnin Sahhinde geen u hadis hangi eide girer? Aklaynz.

- -

Hz. Peygamberin sallellahu aleyhi ve sellem- u sz: Allahn en sevdii

din (anlay), hep dorulua/hakka dnk olan hogrl (din anlaydr!).

5. Mdelles ()

Mdelles Arapada alaca karanlk anlamna gelen d-l-s kknden gelir.

Karartlm, kusuru gizlenmi, zeri rtlm gibi anlamlara gelir. Hadis
ilminde, bir kusuru veya ekseriya ho grlmeyen bir zellii gizlenerek
onun bulunmadn zannettirecek ekilde rivayet edilmi olan hads
demektir. Hadisi bu ekilde rivayet etmeye ise tedls denir.

Gizlenmek istenen kusur, senedde bir rv atlanm olduu halde bunu

belli etmemeye alma eklinde olabilir. Buna tedlsl-isnd denir.

Bu tedls eidinde rvnin ya asl hocasn veya kaynak kitabn yahut

senedde bulunan zayf bir rvyi gizlemeye almas sz konusudur. Birincisi
muhtelif ekillerde grlebilmektedir. Bunlardan birinde rv, gerekte hocas
olan bir kimseden muteber bir yolla almam olduu bir hadisi, ondan muteber
bir yolla alm olduunu zannettirecek ekilde rivayet eder. Aslnda sz
konusu bu hadisi ya hocasnn bir rencisinden veya dorudan bir kitabndan
almtr ama bu durumu gizlemek istemektedir. Bunun iin muteber bir yolla
aldn belirten kesin bir ifade kullanma yerine; : falandan naklen
veya falan yle dedi/demi gibi kapal bir ifade kullanr. Bylece
hem yalan sylememi, hem de seneddeki bir kusuru gizlemi olur.
kincisinde rv, iinde zayf kimseler bulunan bir senedden bunlar atarak,
senedin tamamen sika rvlerden olutuunu gstermeye alr.
230

 Gizlenmek istenen husus, hocann mehurluu veya zayfl ise bu

duruma da tedls-uyh denir.

Tedlsul-isnad ile tedlsu-uyhun baz eitleri hogryle karlanm

ve bunlar yapanlarn adalet vasf cerh edilmemitir. nk bunu yapan kimse
ak bir ifade yerine ihtimalli bir ifade kullanmakta, bylece yalan sylemi
olmamaktadr. Bu sebeple baz mehur hadisiler de tedls yapmlardr.
Seneddeki zayf bir rvyi gizlemek eklindeki tedlsl-isnad ise iddetle
knanm ve bunu yapan rvler adalet ynnden cerh edilmilerdir.

Tedlis yapt grlen rvnin, sika olsa da, ve gibi kesinlik

ifade etmeyen ifadeler kullanarak yapt rivayetler munkat, dolaysyla
zayf saylmtr.

Netice olarak mudelles hadisin baz eitleri, senedinden rv dmesi,

baz eitleri ise, rvsinin adalet eksiklii sebebiyle zayftr.

rnekler:

- -







.

Bize Sfyn, Zhrden, o da Enesden (naklen) rivayet etti ki, Hz.

Peygamber sallellahu aleyhi ve sellem- Safiyyenin dnnde hurma ve
kavuttan ziyafet verdi (Ahmed b. Hanbel, Msned, III,110).

Sfyn bu rivayette tedlis yapmtr. Bu hadisi hocas Zhrden

dorudan almamtr. Hadisin makbul ekli yledir:

:






.
- -

Bize Sfyn rivayet edip dedi ki, bize Vil b. Dvd, olu Bekr b.
Vilden, o, Zhrden, o da Enes b. Mlikden naklen rivayet etti ki...
(Humeyd, Msned, II, 500).

6. Muallel ()

Muallel kelimesi Arapada hasta, kusurlu, sakat, zrl gibi olumsuz

anlamlar tar. Hadis ilminde, ancak iin uzman limlerin fark edebilecei ve
sahihlie zarar veren gizli bir kusuru (illeti) bulunan hadse denir. Bu
hadislerde, mevkf olann merf, munkat/mrsel olann muttasl olarak
veya bunlarn tersi eklinde, yahut merf ve mevkflarn ya da farkl mer-
flarn birbirleriyle kartrlarak rivayetleri gibi kusurlar bulunabilmektedir.
Buna gre illetler hem senedlerde, hem metinlerde olabilir. Bunlarn ortaya
karlmas ok zor olduu iin, hadis tarihinde az sayda lim bu sahada sz
sylemitir. Bu limler arasndan Ali ibnl-Medn. Ahmed b. Hanbel, ed-
Drim, el-Buhr, Eb Htim er-Rz, Tirmiz ve Drekutnyi zikredebiliriz.
Bu limler, hadisin btn rivayetlerini bir araya toplayp sened ve metinlerini
karlatrarak incelemek suretiyle hadisin illetli olup olmadn ortaya
koymaya almlardr. Hadisin muallel olmas, rvsinin zabt ve duruma
gre bazen de adalet niteliklerinin eksikliini veya yokluunu gsterir. Bu
sebeple muallel hadis zaftir.

231

 u hadis muallele rnek verilebilir:

- -




.

Abdullah b. Mesd demi ki, Reslullah sallellahu aleyhi ve sellem-

yle buyurmu: Uursuzluk anlay irkten bir eittir. Bizden hi kimse
yoktur ki (bu anlay ona bulam olmasn!). Ancak Allah bunu tevekklle
giderir! (Eb Dvud, Tbb, 23).

Bu hadisin; Bizden hi kimse yoktur ki... ksmnn, Hz. Peygamberin

deil, Abdullah b. Mesdun sz olduu sylenmektedir.

Musa b. Ukbeden, o, Eb shakdan, o, Eb Burdeden, o da babasndan

naklen rivayet etti ki, Reslullah sallellahu aleyhi ve sellem- yle
buyurmu...( Hkim Marifet ulmil-hads, s. 114).

Bu hadisin senedi mualleldir. Eb Brde hadisi, dier rivayetlerinde

genel olarak grlen yolun -ki, buna cdde denir- aksine, babasndan deil, el-
Ear el-Muzenden nakletmektedir. Hadisin bu makbul rivayeti de yledir:

- -



-





-

Bize Hammd b. Zeyd, Sabitden, o, Eb Brdeden, o da el-Ear el-

Muzenden ki, onun sahabilii vardr- naklen haber verdi ki... (Mslim,
Zikr, 40).

7. Muzdarib ()

Muzdarib Arapaada, problemli olup zme kavuturulamayan, farkl

klar arasnda karara balanamayan, elikisi giderilemeyen, uzlatr-
lamayan gibi anlamlar tar. Hadis ilminde, birbirlerine zt olmakla beraber
birini dierine tercih imkn bulunmayan hadslerden her birine verilen
isimdir. Hadisler arasnda grlebilen bu ztlk, onlarn senedleri arasnda
ortaya kabildii gibi metinleri arasnda da grlebilmektedir. Ancak
metinler arasnda bu tr ztlklar ya ok nadir grlr veya hi grlmez.
Hadisler arasnda grlen bu ztlklar, onlardan birinin hatal olduunu,
dolaysyla rvsinin, en azndan zabt eksikliini gsterir. Bunlardan hatal
olan tesbit imkn bulunamaynca, iki hadis de zayf saylmtr. Bununla
beraber, iki tarafn rvlerinin de sika olmas durumunda olduu gibi, senedde
grlebilen bu tr ztlklardan bazs hadisin sahihliine zarar vermeyebilir.

rnekler:

232

 eybndan, o, Eb shakdan, o, krimeden, o da bn Abbasdan naklen

rivayet etti ki, o yle demi: Eb Bekr es-Sddk Allah ondan raz olsun!-,
Reslullaha sallellahu aleyhi ve sellem- demi ki; htiyarladn
gryorum?. yle buyurmu: Beni Hd, Vka, Amme yeteseln ve
ze-emsu kvviret sureleri ihtiyarlatt! (Hkim, Mstedrek, II, 374).

Bize Ebl-Ahvas rivayet edip dedi ki, bize Eb shak, krimeden, naklen
rivayet etti ki, o yle demi: Eb Bekr es-Sddk Allah ondan raz olsun!-
yle demi...( Sad b. Mansr, Snen, V, 371)

Bu hadisin senedi muzdaribtir. Grld gibi hadis birinci senede gre

bn Abbsn rivayeti/Msnedidir. kinci senede gre ise, munkat olmasnn
yannda Hz. Eb Bekrin rivayeti/msnedidir. Bunlardan birini tercih imkn
da yoktur.

:
- -

.

phesiz bu mallarnzda zektn dnda da hak vardr! (Drim, Zekt,

13)

- - -
-


.

Malda zektn dnda hibir hak yoktur! (bn Mce, Zekt, 3)

Baz limler, bu iki metin arasndaki zdrab, birinci metnin senedinin

zayf, dolaysyla sadece ikinci metnin makbul olduunu syleyerek
gidermilerdir. kisinin de makbul olduunu syleyen dier baz limler ise
yle bir aklama getirmilerdir: Birinci metinde zekt dndaki nafile
yardmlar, ikincisinde zekt kastedilmitir. Gerekte de metni muzdarib olan
hadisler bulmak zordur.

8. Maklb()

Maklb Arapada ters evirilmi, ii dna evirilmi, yeri deitirilmi, bir

ekilden baka bir ekle dndrlm gibi anlamlara gelir. Hadis ilminde,
sened veya metnindeki kelime veya cmleler arasnda yer deiiklii
yaplm olan hadse denir.

Bu deiiklikler bilerek yaplm olabildii gibi yanllkla da yaplm

olabilir. Bilerek yapma rvnin adalet sfatn, yanllkla yapma zabt sfatn
cerhe sebep olur.
Hadislerin sened ve metinlerinde yaplan deiiklikler bazen bir kimseyi
imtihan etme maksadyla da yaplabilir. Bunda, rivayet etme maksad ol-
mad iin, bir saknca yoktur. Bunun en mehur rnei, Badadl
hadisilerin el-Buhryi (.256) denemek iin yaptklardr. yle ki, Buhr
Badda gittiinde orann hadisileri 100 hadisin sened ve metinlerini
birbiriyle deitirmi ve bunlar onar onar on kiiye vermiler. Onlar da bu ha-

233

 disleri ona sormular. Buhr her hadis sorulduunda bilmediini sylemi,

hadisler bitince de, ilk sorann ilk hadisinden balayarak her birinin doru
ekillerini okumutu. Bylece hadis bilgisinin genilii ile hafzasnn gc
anlalmt.
Metni maklb olan hadislere u rnek verilebilir:

size bir eyi yasakladmda ise, gcnz yettiince ondan uzak durun
(Tabern, el-Mucemul-evsat, III, 135).
Maklb olan bu hadisin makbul ekli yledir:

Dolaysyla size emrettiim eyi gcnz yettiince yapn (Tabern, el-

Mucemul-evsat, III, 135).

- -












Size bir i emrettiimde ise onu gcnz yettiince yapn! (Buhr,
tism, 2).
Senedi maklb olan hadislerin bir rnei u hadistir:

Bize Hammd b. Amr en-Nasb, el-Ameden, o, Eb Slihden, o da
Eb Hreyreden naklen rivayet etti ki, o yle demi...(Tabern, el-
Mucemul-evsat, VI, 262).
Bu hadisin senedi maklbdur. Bir yalanc olan Hammd b. Amr, Suheyl b.
Eb Slihin yerine ayn tabakadan olan el-Amei zikretmitir. Hadisin
makbul ekli yledir:

- -


-
-


.






Bize Abdulazz ed-Derverdyi kasdediyor-, Suheylden, o, babasndan,
o da Eb Hreyreden naklen rivayet etti ki...( Mslim, Selm, 13).

9. zz- Mahfz (-)

azz Arapada bakalarndan farkl olan, aykr olan, tek kalan gibi
anlamlara gelir. Hadis ilminde, sika bir rvnin kendisinden daha sika olan bir
rvye veya rvlere zt olarak rivayet ettii hads demektir. Mukabilindeki
hadse yani sika rvlerin hadisine ise mahfz denir. azz terimi, sadece bir
senedi bulunan, tek bir rv tarafndan rivayet edilen hadis iin de
234

 kullanlmtr. Bu kullanmyla ileride tanmlar verilecek olan ferd veya

arb hadisle e anlamldr. Tek bir rvsi veya senedi bulunan hadis, rvsi
sika ise makbl, deilse mnker adn alp merdd olur. rnek:

-




.

-

Bize Abdulvahid b. Ziyd rivayet edip dedi ki, bize el-Ame, Eb

Slihden, o da Eb Hreyreden naklen rivayet etti ki, o yle demi:
Reslullah sallellahu aleyhi ve sellem- yle buyurmu: Biriniz sabahn iki
rektn klnca sa taraf zerine yan st yatsn! (Tirmiz, Salt, 311).

Bu hadis zzdr. nk kendisi sika olmakla birlikte el-Ameden

yapt rivayetleri tenkide maruz kalan Abdulvahid b. Ziyd bu hadisi
Hz.Peygamberin sz olarak rivayet etmektedir. Hlbuki dier rvleri onu
Hz.Peygamberin fiili olarak rivayet etmilerdir. Mahfz rivayet yledir:

- -


- -

.

Hz. Aieden Allah ondan raz olsun!- nakledilir ki o yle demi: Hz.
Peygamber sallellahu aleyhi ve sellem- sabahn iki rektn klnca sa taraf
zerine yan st yatard (Buhr, Teheccd, 23).

10. Mnker-Marf (-)

Arapada mnker, yadrganan, kar klan, reddedilen, benimsenmeyen,

tepki ile karlanan, ho grlmeyen, doru bulunmayan gibi anlamlara gelir.
Marf ise mnkerin zt anlamlsdr. Yani doru bulunan, benimsenen, kabul
gren demektir. Hadis ilminde ise zayf bir rvnin kendisinden daha iyi
durumda olan rvye aykr bir ekilde rivayet ettii hads demektir.
Mukabilindeki hads yani rvsi daha kuvvetli olan hadis marf ismini alr.
Sadece zayf bir rv tarafndan rivayet edilen hadis de, sika rvlerin
rivayetine aykr olmasa bile, mnker adn alr.

rnek:

Hubeyyib b. Habb, Eb shakdan, o, el-Ayzr b. Hureysden, o, bn

Abbasdan, o da Hz. Peygamberden sallellahu aleyhi ve sellem- naklen
rivayet etti ki, o yle buyurmu: Kim namaz dosdoru klar, zekt verir,
hacca gider, oru tutar ve misafiri arlarsa cennete girer! (Tabern, el-
Mucemul-kebr, XII, 136).

Bu hadis mnkerdir. nk bu senedle Hz.Peygamberin sz (merf)

olarak rivayet edilen hadis, sika rvler tarafndan, yine Eb shak tarknden
bn Abbasn sz (mevkf) olarak rivayet edilmitir. Hadsin marf
rivayeti yledir:

235

Bedevler bn Abbsa gelip yle dediler: Biz gerekten namazlar

dosdoru klyor, zektlar veriyor, Kbeye hacca gidiyor, ramazanda oru
tutuyoruz. Yine de muhacirlerden baz insanlar bizim hibir eye
dayanmadmz sylyorlar?. O zaman bn Abbas yle dedi: Kim namaz
dosdoru klar, zekt verir, hacca gider, oru tutar ve misafiri arlarsa
cennete girer! (Beyhek, uabl-mn, VII, 92).

11. Metrk ()

Metrk Arapade terkedilmi, terk edilen demektir. Hadis ilminde Hz.

Peygambere -sallellahu aleyhi ve sellem- yalan isnadda bulunmakla itham
edilen (muttehem bi'l-kizb), veya ok hata yapan (fhu'l-alat) yahut ok
dalgn olan (fartu'l-gaflet) rvnin rivayet ettii hadse denir. Bununla
beraber bu terim, bilhassa ilk dnemlerde, kabul edilmeyen btn hadisler
iin de kullanlmtr. Bu tre u hadis rnek verilebilir:

:




: :

Kuteybe b. Sad dedi ki, bize Cbir b. Merzk, Abdullah b. Abdilazz el-
merden, o, Eb Tuvle el-Ensrden, o da Enes b. Mlikden naklen
rivyet etti ki, o yle demi: Reslullah sallellahu aleyhi ve selem- yle
buyurmu: Kim bir gnah iler de, Allahn azze ve celle- kendisine azab
etmeyi dilerse azab edeceini, kendisini balamay dilerse balayacan
bilirse Allaha onu balamas vacip olur! (Tabern, el-Muceml-evsat,
IV, 202).

Bu hadis, senedinde muttehem bir rv olan Cbir b. Merzk bulunduu

iin metrkdur.

Makbllk ve Merddlk Dndaki zelliklerine Gre

Hadisler
Hadisler, makbl veya merdd olma durumlar dndaki baz zelliklerine
gre de isimlendirilmilerdir. Bunlarn en ok kullanlanlarn da u ekilde
sralamak mmkndr:

Metnin zelliklerine Gre Snflandrmalar

1. Kuds ()

Yce Allaha, Kuran olmayarak nispet edilen sz ve ile ilgili hadis

demektir. Kuds hads yerine rabbn hads veya ilh hads de denir.

236

 Kudsi hadisler nceleri dier hadislerle birlikte derlenmilerdi. Hicri 6.

asrdan itibaren sadece bu tr hadisleri ihtiva eden kitaplar da yazlmaya
balanmtr. Daha ziyade Yce Allahn bykl, kudreti, merhameti ve
ltfu gibi konular ele alan bu hadislerin says fazla deildir.

rnekler:

Allah azze ve celle- yle buyurdu: Rahmetim gazabm geti! (Mslim,

Tevbe, 15).

- -






















.

Reslullah sallellahu aleyhi ve sellem- buyurmu ki, Allah yle

buyurdu: Kim bir dostuma dmanlk ederse ona harp iln ederim. Kulum
bana, kendisine farz kldm eylerden daha sevimli hibir eyle
yaklamamtr. Kulum bana nafilelerle yaklamaya devam eder, nihayet onu
severim. Onu sevince, kendisiyle iittii kula, kendisiyle grd gz,
kendisiyle kavrad eli, kendisiyle yrd aya olurum. ayet benden bir
istekte bulunursa ona muhakkak veririm. Bana snrsa onu muhakkak
korurum. Yapacam hibir eyde, lm istemeyen mminin ki, ben de
onun kederini istemem- cann alma konusundaki teredddm gibi tereddt
etmedim! (Buhr, Rikk, 38).

Kuds hadislerin hepsi salam deildir, zayf ve uydurulmu olanlar da

vardr.

Sen olmasaydn, sen olmasaydn felekleri yaratmazdm!

Bu, hadis ilminin llerine gre uydurma bir hadistir. Yani Hz.
Peygamber Yce Allahdan byle bir sz nakletmemitir (Bkz. Acln
Kefl-haf, II, 164).

Reslullah -sallellahu aleyhi ve sellem- buyurdu ki; Bir ara Uhuda

doru yryordum. ok scak bir gnd, zrh da ard. Ge doru baktm,
Sbhan ve Yce olan Allaha dua ettim. Bunun zerine gklerin kaplarnn
aldn grdm. Nurla evrili Cibrl yanma indi ve dedi ki; Yceler ycesi
olan Allah sana selam sylyor, esenlik ve ikramlar sunuyor ve yle diyor:
Bu ceveni: zrh kar, bu duay oku. Bunu okuduun ve (zerinde)
tadnda o, bu zrhdan daha byk (gvenlik salar!). Dedim ki;
Kardeim Cibrl, bu sadece benim iin mi, yoksa benimle mmetim iin
mi?. Ya Reslellah, dedi, bu dua Sbhan ve Yce olan Allahdan sana ve
mmetine bir hediyedir. Sevabn da ancak Sbhan ve Yce olan Allah bilir!.
Sabah vakti veya akam vakti evinden karken onu okuyan veya (zerinde)
tayan hibir kul yoktur ki, amellerin iyisi(ni yapm olmas) sebebiyle hakk
Allahn zerine vacip olmasn! O sanki Tevrat, ncli, Zebru ve Kuran

237

 okumu olur. Yce Allah her harfe karlk olarak ona iki ift hr-i yn verir,
onun iin Cennette bir ev ina eder, ona Tevrat, ncl, Zebr ve Furknn,
brahm ve Msann sahifelerinin harfleri saysnca sevap ile Hall brahim,
Kelm Msa, Rhullah sa ve Htemunnebiyyn Muhammedin -sallellahu
aleyhi ve sellem- sevabnn aynsn verir.

Bu ekilde balayp sayfalarca fazileti anlatldktan sonra verilen ve

Ceven olarak mehur olan dua, hadis ilmi verilerine gre uydurmadr. Yani
Hz. Peygamber byle bir haber nakletmemitir.

2. Merf ()

Merf Arapada yksee karlm, yukar kaldrlm gibi anlamlara gelir.

Hadis ilminde Hz. Peygambere -sallellahu aleyhi ve sellem- ait olduu
sylenen sz, i veya herhangi bir durumla ilgili hadis demektir. Hadis
ilminde bunlara merf denmesinin sebebi yce Peygamberimize kadar
ykseltilmi, karlm, ona balanm yani ona ait bir sz ve davran
olmas sebebiyledir ve szlk anlamna uygundur. Hadis denince ilk akla
gelen bu manadr.

Grnte bir sahabiye ait olduu sylenen bir sz de, aklla

bilinemeyecek bir konuyla ilgili ise, Hz. Peygamberden renilmi saylr.
Buna hkmen merf denir. Ancak byle diyebilmek iin, bu sz syleyen
sahabinin, dier din mensuplarndan/ehl-i kitaptan bilgi nakleden biri
olmamas gerekir. Aksi halde bu bilgiye, onlardan renmi olabilecei iin,
merf hkm verilmez.

3. Mevkf ()

Bir sahabiye ait olduu sylenen sz ve ile ilgili hadise denir. Bu stlah
ilave bir kelimeyle (mukayyed olarak) sahabilerden sonraki insanlarn sz ve
ileri iin de kullanlr. Bu manada mesel; Bu sz, Abde es-Selmnye
(.70den nce) mevkftur. denebilir. Horasan limlerinin mevkf yerine
eser (oulu: sr) kelimesini kullandklar nakledilmektedir. Bundan
dolay baz limler hem merf hem mevkf hadisler ieren kitaplarna es-
Snen vel-sr ismi vermilerdir.

Mevkf hadse Sahbeden Eb Zerrin u sz rnek verilebilir:

-


.


Eb Zerr yle demi: Keskin klc ensesini gstererek- uraya
dayasanz, ben de Hz. Peygamberden sallellahu aleyhi ve sellem- duymu
olduum bir sz, iimi bitirmenizden nce nakledebileceimi zannetsem,
onu muhakkak naklederdim! (Buhr, lm, 10).

Mevkf hadisleri musannef tr hadis kitaplarnda bolca bulmak

mmkndr. Eb Hafs mer b. Bedr el-Mevslnin (557-622) de Marifetl-
vukf alel-mevkf (Riyad-1985, 176 s.) isimli bir kitab vardr.

238

 4. Makt()
Tbindan birine ait olduu sylenen sz ve ile ilgili hadis demektir. lk
asrlarda mam fi (.204), Humeyd (.219), Tabern (260-360) ve
Drekutn (306-385) gibi baz limler bu stlah, senedinden rv dm
olan hadis yani munkat manasna kullanmlardr.
Tbindan bn Srnin u sz maktu hadse rnektir:


.






Muhammed b. Srn (.110) yle demi: phesiz bu (hadis) ilmi dindir.
yleyse dininizi kimden aldnza iyi bakn! (Mslim, Mukaddime, 5).

5. Muhkem ()
Muhkem, Arapada salam, salamlatrlm, karara balanm gibi
anlamlara gelir. Hadis ilminde, kendisine zt mnda salam bir hads veya
er bir delil bulunmayan yani dier dn delillerle elimeyen hads
demektir. Hadislerin byk ounluu byledir.

6. Muhteliful-Hads ()
Baka bir hadise veya dinen makbul bir delile/bilgiye zt olan, elien hadise
denir. Gerekten Hz. Peygambere ait bir hadis ile kesin olan dier dini
deliller ve bilgiler arasnda gerekte bir ztlk mmkn deildir. nk Hz.
Peygamber kesin ve geerli olan dn bilgilerle elien eyler sylemez.
Dolaysyla byle bir durum varsa bunun bir izah olmaldr. Byle bir
durumda balca drt ihtimalden biri sz konusu olabilir: Nesh, Terch,
Tevl, Tevakkuf.
Bu konu birinci nitede htilfl-Hadis bal altnda geni bir ekilde
ele alnmtr.

Senedin zelliklerine Gre Snflandrmalar

1. Muttasl ()
Muttasl, Arapada bal, bitiik, devaml, kopuk olmayan anlamlarna gelir.
Hadis ilminde ise, senedinde bandan sonuna kadar rv dmesi bu-
lunmayan, isnad zinciri kesintisiz olarak devam eden hads demektir. Buna
gre merf, mevkuf ve makt hadisler muttasl olabilir. Ancak makt
muttasl tamlamas yerine senedi muttasl olan makt ifadesi kullanlr.
nk maktu muttasl ifadesi kesik bitiik gibi eliik bir mana tar.
Senedinde hangi trden olursa olsun herhangi bir kopukluk ve kesinti
olmayan btn hadisler muttasldr.

2. Muanan ()

Senedindeki bir veya birden ok rv ile hadisi aldklar hocalara arasnda

239

 ( )edat bulunan hadislerdir. Senedinde : Falandan naklen... ifadesi

bulunan hadslerde bu edat kullanan rv, hadisi, ismini verdii hocadan
nasl aldn aka sylemedii iin bu ekilde nakledilen hadisler bz
hadis limlerince munkat saylmtr. Fakat limlerin byk ounluu bu
tr hadisleri iki artla, yani rvnin mudellis olmamas ve hocas olarak
ismini verdii kimseyle musr (ayn dnemde yaam) olmas artlaryla,
aksi ortaya kncaya kadar, muttasl kabul etmilerdir. Buhr ise el-
Camius-sahihine ald bu tr hadislerde muasr olmay yeterli grmemi,
rvnin hocas olarak ismini verdii kimse ile liknn yani yz yze hadis
aldnn tespit edilmesini (sbtl-lik: ) art komutur.

rnek:



- -
- -

.

...e-abiden. o. Abdullah b. Amrdan Allah onlarn iki sinden de raz

olsun!-, o da Hz. Peygamberden sallellahu aleyhi ve sellem- naklen rivayet
edilir ki (Buhr, mn, 4).

Bu hadis muanandr. Buhr, ismi mir olan e-abnin Abdullah b.

Amrdan liknn sabit olduunu gstermek zere hemen hadisin u
rivayetine dikkat ekmitir:

. - -

mir dedi ki. ben Abdullah Hz. Peygamberden sallellahu aleyhi ve

sellem- yle naklederken iitmitim.... (Buhr, mn, 4).

3. Muennen ()

Senedindeki iki veya daha ok rv arasnda ( ) bulunan hadistir. limlerin

ou, senedinde, Enne fulnen kale: ...ki falan yle demi gibi bir ifade
kullanlm olan hadislerin, aksi ortaya kncaya kadar muttasl saylmas
gerektiini sylemilerdir. Baz limler ise bunun muanan hadisten daha
dk bir derecede olduunu ve aksi ortaya kncaya kadar munkat kabul
edilmesi gerektiini ifade etmilerdir.

-







.






-

Bana babam, Eb Slihden, o da bn ihbdan naklen rivayet etti ki, Eb

Seleme ona haber vermi ki, Eb Hreyre yle demi: Reslullah -sallellahu
aleyhi ve sellem- yle buyurdu: Kim ramazam ayn (imann bir gerei
olduuna) inanarak ve karln Allahdab bekleyerek ihya ederse gemi
gnahlar balanr! (Nes, Sym, 39).

Bu hadis, senedinde bulunan ki Eb Seleme ona haber vermi

ifadesinden dolay deil, ki, Eb Hreyre yle demi ifadesinden dolay
muennen saylr. nk birinci ifadedeki ona aid zamiri sz konusu hoca ile
talebe arasnda lik bulunduunu aka gstermektedir. kinci ifadede bu
aklk yoktur.
240

 4. Haber-i Vhid ()

Haber-i vhid, mtevtir olmayan hadis demektir. Baka bir ifade ile
hadisler mtevtir olup olmama bakmndan ikiye ayrlrlar: 1- Mtevtir
hadisler. 2- Haber-i vhid olan hadisler. Hadislerin byk ksm bu tr
haberlerden oluur. Haber-i vhid olan hadisler kendi iinde mehr, azz,
ferd ve arb eklinde ksmlara ayrlrlar.

a. Mehr ve Mtehir ()
Her nesilde (tabakada) asgar rv tarafndan rivayet edilmi olan hadse
denir. leride garb ksmnda garb-i nisbye rnek verilecek hadis, bu eit
hadise de uygun dmektedir.
Bu terim u manalarda da kullanlmtr: Balangta bir-iki kii tarafndan
rivayet edilmiken sonralar ok kimse tarafndan rivayet edilen hadis; halk
arasnda veya belli bir kesimde yaygnlk kazanm olan hadis (Bu manada
mtehir stlah da kullanlr). Bu manalaryla mehura u hadisleri rnek
verebiliriz:






- -







Bize Mlik, Yahya b. Sadden, o, Muhammed b. brahimden, o, Alkame
b. Vakkasdan, o da mer ibnl-Hattbdan naklen rivayet etti ki, o yle
demi: Reslullah sallellahu aleyhi ve sellem- yle buyurdu: Ameller
ancak niyete gredir. Kiiye de ancak niyet ettii vardr. Bu sebeple kimin
hicreti Allaha ve Reslne ise onun hicreti Allaha ve Reslne olmu olur.
Kimin de hicreti elde edecei bir dnyalk veya evlenecei bir kadn iin
olursa artk onun hicreti de hicret ettii eye olmu olur! (Mslim, mret,
155).
Bu hadisi, yukardaki senedinde olduu gibi, Hz. merden sadece
Alkame, Alkameden sadece Muhammed, Muhammedden de sadece Yahya
b. Sad el-Ensr rivayet ettii halde bu sonuncu zattan pek ok kimse rivayet
etmi ve bu suretle o mehur olmutur.




Dnya ahiretin tarlasdr.
Bilhassa halk arasnda mehr olan bu hadisin, Hz. Peygambere ait
olduunu gsteren hibir senedi bulunanamtr (Acln, Kefl-haf, I, 412).
Kltrmzde hadis olarak mehur olan ve temel hadis eserlerinde hibir
senedi bulunmayan Ben gizli bir hazine idim. Tannmay arzu ettim de
mahlkat yarattm! sz hangi hadis eidine girer?

b. Azz ()
Azz Arapada, kymetli, deerli, stn, gl, ndir, az bulunan gibi
anlamlara gelir. Hadis iin kullanldnda her nesilde (tabakada) en az iki
241

 rv tarafndan rivayet edilmi olan hads demektir. Bu ismi muhtemelen,

ayn hadisi rivayet etmi olan iki rv birbirini destekleyerek hadisi
glendirdii iin veya bu tr hadisler az bulunduu iin almtr.
rnek:

-










.

-

Bize Kuteybe b. Sad rivayet edip dedi ki, bize Leys, Ukayldan, o, ez-
Zhrden, o, bnl-Museyyebden, o, Eb Hreyreden, o da Hz.
Peygamberden sallellahu aleyhi ve sellem- naklen rivayet etti ki, o yle
buyurmu: Mmin bir ylan deliinden iki defa srlmaz! (Mslim Zhd,
63).












.

- -

Bize el-Fadl b. Dukeyn rivayet edip dedi ki, bize Zema, bn ihabdan, o,
Salimden, o da bn merden naklen rivayet etti ki.. (Ahmed b. Hanbel,
Msned, II, 115).

)
(

Bize shak b. brahim el-Hseyn, Kesr b. Abdillah el-Muzenden, o,

babasndan, o da dedesinden naklen rivayet etti ki...(Tabern, el-Muceml-
kebr, XVII, 20).
Bu hadisin her tabakada asgari iki rvsinin bulunduu grlmektedir. Bu
sebeple azz adn alr.

c. Ferd ()
Ferd, Arapada tek, yalnz anlamna gelir. Hadis Uslnde ferd, senedinin
bir veya bir ka yerinde (tabakasnda) rv says bire den hads demektir.
Buna ferd-i mutlak ( )da denir ve ferd denince daha ziyade bu
mana kastedilir. Ayrca, gerekte birden fazla rv tarafndan rivayet edilmi
olsa da, yalnz bir sika rvnin rivayet etmesi, yalnz bir blge rvlerinin
rivayet etmesi gibi bir ynden teklik zellii tayan hadisler vardr ki,
bunlara da ferd-i nisb (
)denir. Bunun yerine daha ok garb stlah
kullanlr. Buna gre ferd hads ve garb hads ayrm daha ziyade mutlak
kullanlarda ortaya kar. Yani ferd denince ferd-i mutlak ve garb-i mutlak,
arb denince ferd-i nisb ve arb-i nisb kastedilir.
Mutlak ferd hadse rnek:

:






.
- -

Bize Sufyn rivayet edip dedi ki, Bize Vil b. Dvd, olu Bekr b.
Vilden, o, ez-Zhrden, o da Enes b. Mlikden naklen rivayet etti ki
242

 Reslullah sallellahu aleyhi ve sellem- Safiyyenin dnnde kavut ve

hurmadan dn yemei verdi (Humeyd, Msned, II, 500).




-





.
-

Bize Sufyn rivayet edip dedi ki, Bize Vil b. Dvd, olu Bekr b.
Vilden, o, ez-Zhrden, o da Enes b. Mlikden naklen rivayet etti ki Hz.
Peygamber sallellahu aleyhi ve sellem- Safiyyenin dnnde kavut ve
hurmadan dn yemei verdi (Eb Dvd, Etme, 2).

:


-






-

Bize Sufyn b. Uyeyne rivayet edip dedi ki, Bize Vil b. Dvd, olu Bekr
b. Vilden, o, ez-Zhrden, o da Enesden naklen rivayet etti ki Hz.
Peygamber sallellahu aleyhi ve sellem- Safiyyenin dnnde kavut ve
hurmadan dn yemei verdi (Eb Yal, Msned, VI, 274).

Bu hadisin yukarda grld gibi ayn isnad bulunmasna ramen,

hepsinin de senedi ayn ve her tabakada birer rvsi vardr. Bu sebeple o
mutlak ferd bir hadistir.

Azz hadse aadaki ekilde iki isnd olan u rnek verilebilir.

-









( ) )



-
(

Bize bn Leha rivayet edip dedi ki, bize Hlid b. Yezd, ez-Zhrden, o,
Urveden, o da Hz. ieden naklen rivayet etti ki, o yle demi: Reslullah
sallellahu aleyhi ve sellem- bayram namazlarnda iftith tekbiri dnda on
iki tekbir alr, Kaf vel-Kuranil-Mecd sresi ile Ikterabetis-sah suresini
okurdu (Drekutn, Snen, II, 48).

( )
- -


)

(

Bize Fuleyh, Damra b. Sadden, o Ubeydullah b. Abdillah b. Utbeden, o

da Eb Vkd el-Leysden naklen rivayet etti ki, o yle demi: Bana mer
ibnl-Hattb, Reslullahn -sallellahu aleyhi ve sellem- bayram gn
(bayram namazlarnda) okuduu eyleri sormu, ben de yle cevab
vermitim: Ikterabetis-satu (sresi) ile Kf vel-Kuranil-Mecd (sresini
okurdu!) (Mslim, deyn, 15).

Bu hadisi, verilen iki senedinde grld gibi, zaf bir rv olan bn

Leha Hz. ie'ye varan bir senedle, sika bir rv olan Damra ise, Ebu
Vakde varan bir senedle rivayet etmilerdir. Buna gre bu hadis her
tabakada enaz iki rvsi bulunduundan azz hadistir. Ancak bu hadisi, kendi
tabakasnda/neslinde sika yani gvenilir rv olarak sadece Damra rivayet
etmitir. Damrann kendi tabakasnda hadisi rivayet eden tek sika ravisi

243

 olmas yani sikalkta tek kalmas sebebiyle bu rivayeti, el-ferdn-nisb adn

alr.

d. Garb ()

Garb Arapada herhangi bir ynden farkllk gsteren veya tek kalan
demektir. Garb hads ise ayn ekilde herhangi bir ynden farkllk gsteren
veya tek kalan hads demektir. Sz konusu bu gariplik yani tek kal, rv
saysnn herhangi bir tabakada bire dmesi eklinde olursa buna garb-i
mutlak denir. Bu manada daha ok ferd terimi kullanlr. Gariplik baz
alardan tek kalma eklinde de olabilir. Hadsi her hangi bir hocadan
rivyette bir rencinin tek kalmas, hadsi tek bir coraf blgenin rvleri
dnda baka beldeden rivyet eden olmamas, hadisi bir rvden hep sika
rvler rivayet ederken senedlerden birinde zayf bir rvnin rivayet etmesi,
yahut herkes ayn ekilde rivayet ederken bir rvnin biraz farkl rivayet
etmesi gibi belli bir adan tek kalmas eklinde de olabilir. Bu ekilde
rivayet edilmi olan hadise ise garb-i nisb denir. u hadis rnek verilebilir:

- -


.

bn mer dedi ki, ben Hz. Peygamberi -sallellahu aleyhi ve selem- yle
buyururken iittim: Mmin bir barsaklk yer, kafir yedi barsaklk yer
(Buhr, Etme, 12).

- -




.

Eb Hreyre dedi ki, Reslullah -sallellahu aleyhi ve selem- yle

buyurdu: Mmin bir barsaklk, kfir ise yedi barsaklk yemek yer (Mlik,
Sfatn-Neb, 9).

Cbir ve bn merden nakledilir ki, Reslullah -sallellahu aleyhi ve

selem- yle buyurdu: Mmin bir barsaklk, kfir ise yedi barsaklk
yemek yer (Mslim, Eribe, 184).

Bu hadisi, bu rivayetleride olduu gibi burada hepsini zikretmediimiz

birok rv bn mer, Eb Hreyre ve Cbirden rivayet etmilerdir. Hadis
bu sahblerin rivayeti olarak bilinmektedir. Ancak Eb Kureyb hadsi Eb
Msadan nakleden tek kiidir. Yani Eb Musdan nakletmekte tek
kalmtr:


-






.


-

Eb Msadan, o da Hz. Peygamberdensallellahu aleyhi ve sellem-

naklen rivayet etti ki, Hz. Peygamber -sallellahu aleyhi ve selem- yle

244

 buyurdu: Mmin bir barsaklk yer, kafir yedi barsaklk yer (Mslim,
Eribe, 185).

Eb Kureybin bu hadsi Eb Msdan nakletmekte tek kaldndan hads

nisb garb adn alr.

5. l ( )/ Nzil ()

Arapada l, stn, yksek, deerli anlamlarna gelirken; nzil bunun zt

anlamlsdr ve dk, deersiz, alak gibi anlamlara gelir. Bir hadisin farkl
senedleri arasnda, rv says dierlerine gre hakikaten veya hkmen az
olanna l, rv says ok olanna nzil denir. Rv saysnn azl veya
okluu greceli bir kavramdr. rnein bir hadisin ayr senedi olduunu
var sayalm. Bu sened zincirlerinden birinde , ikincisinde drt,
ncsnde be rv olsun. Drt rvli sened, rvli olana gre nzil iken,
be rvli olana gre ldir. Ayn ekilde rv ieren sened, drt ve be
rv ierenlere gre ldir. Be rv ieren sened ve drt rv ierenlere
gre nzildir.

Rv saysnn hkmen az olmasndan kastedilen ey, rvlerin, sayca

fazla olsalar da, gvenilirlik bakmndan daha iyi durumda olmalardr.
Senedin l olmas, phesiz rvlerin sika olmas artyla, arzu edilen bir
durumdur. nk seneddeki rv saysnn az olmas, rivayette hata yaplm
olabilme ihtimalini azaltr. Bununla birlikte, baz hadislerin ferd veya garb
rivayetler olarak kalmasnda, hadslerin az rvsi olan l isnadlarnn rivayet
edilip byle olmayanlarn terk edilmesinin olumsuz bir etkisi olmutur.

l ve nzile rnek olarak u hadis zikredilebilir:

.

(Buhr dedi ki) bize Sleyman b. Harb rivayet edip dedi ki, bize ube,
Vsldan, o da el-Marrdan naklen rivayet etti ki, o yle demi: Ben Eb
Zerr ile Rebezede karlamtm, zerinde takm bir elbise vard, klesinin
zerinde de takm bir elbise vard. Ona bunun (sebebini) sormutum da o
yle cevap vermiti: Dorusu ben bir adamla svm ve onu annesinden
dolay ayplamtm. O zaman Hz. Peygamber sallellahu aleyhi ve sellem-
bana yle buyurmutu: Eb Zerr! Sen onu annesinden dolay m aypladn?
phesiz sen, kendisinde cahiliye (izi) bulunan bir kimsesin!...
Hizmetileriniz, Allahn emrinize verdii kardelerinizdir. yleyse kimin
kardei emrinin altndaysa ona yediinden yedirsin, giydiinden giydirsin.
Onlar g yetiremeyecekleri eylerle de ykml tutmayn. Eer ykml
tutarsanz, onlara yardm edin! (Buhr, mn, 22).

Ayn metin Mslimde u senedle yer almtr:

-
-




-
-
- - -

245



- -
-











.

...Eb Hreyreden naklen rivayet etti ki... (Mslim, Eymn, 40).

Grld gibi Buhrnin isnd/senedi 5 rvden olumuken,

Msliminki 6 rvden olumutur. Dolaysyla Buhrnin isnd,
Msliminkine gre ldir, Msliminki Buhrninkine oranla nzildir.

Sened ve/veya Metninin Mterek zelliklerine Gre

Snflandrmalar

1. Msned ()

Hz.Peygambere -sallellahu aleyhi ve sellem- kesintisiz (muttasl) bir

senedle nispet edilen hadise (merf ve muttasl hadse) denir. Hkim en-
Nsbrin (.405) yapt bu tanm, terimin en mehur tanmdr. Bu terimi
farkl ekilde tanmlayan limler de vardr. bn Abdilbere (.463) gre
musned -senedi ister muttasl, ister munkat olsun- Hz.Peygambere nisbet
edilen hadis demektir. Bu terimi el-Hatibul-Badadi (.463) ise, senedinde
rv dmesi bulunmayan hadis olarak tanmlamtr.

2. Mdrec ()

Sened veya metnine, aslnda bulunmayan bir ey eklenmi olan hadse denir.

Bu eklemeler senedde de metinde de olabilmektedir. Senedine ekleme

yaplm olan hadislere u rnek verilebilir:

.





.

.


.

Bize Sufyn, Vsldan, o, Eb Vilden, o, (Eb Meysera) Amr b.

urahblden, o da Abdullahdan naklen rivayet etti ki, o yle demi: Ya
Reslellah! En byk gnh hangisidir? dedim. yle buyurdu: Seni
yaratm olduu halde Allaha e komandr!. Sonra hangisi? dedim.
Seninle beraber yemek yiyecei korkusuyla ocuunu ldrmendir!
buyurdu. Sonra hangisi? dedim. Komunun hanmyla zina etmendir!
buyurdu (Tirmiz, Tefsr, 26).

Bu hadisin senedine Ebu Meysera Amr b. urahbl eklendiinden

mdrectir. Hadisteki bu kiinin isminin senede yanllkla sonradan
eklendiini aadaki rivayetlerden anlyoruz:

.



- -

.


.












246

Bize Amr b. Ali rivayet edip dedi ki, bize Yahya rivayet edip dedi ki, bize
Sufyan rivayet edip dedi ki, bana Mansr ve Sleyman (el-Ame), Eb
Vilden, o, Eb Meysere (Amrdan), o da Abdullahdan Allah ondan raz
olsun!- naklen rivayet etti ki, o yle demi...Yahya dedi ki, bize yine Sufyn
rivayet edip dedi ki, bana Vsl, Eb Vilden, o da Abdullahdan naklen
rivayet etti ki.... Amr dedi ki, sonra ben bunu Abdurrahmana ki o, bu hadisi
bize Sufyandan, o, el-Ame, Mansr ve Vilden, onlar da Eb
Meysereden naklen rivayet etmiti- zikrettim de; Brak onu, brak onu!
karln verdi (Buhr, Tefsr, 24)

- -
















)

.

.(

Bize ube Vsl el-Ahdebden, o, Eb Vilden, o da Abdullahdan

naklen rivayet etti ki... (Tirmiz, Tefsr, 26)

Netice olarak yle anlalyor ki, Eb Vil bu hadisi nceleri

Abdullahdan, Eb Meysere Amr b. urahbl vastasyla rivayet ediyordu.
Mansr ve Sleyman el-Ame hadisi ondan bu ekilde alp rivayet
etmilerdi. Daha sonra Eb Vil, hadisi Abdullahtan dorudan alma imkn
bulmu, bundan sonra da, tabii olarak, Eb Meyserenn ismini vermeksizin
dorudan Abdullahtan rivayet etmeye balamt. Vsl da hadisi ondan bu
dnemde alp rivayet etmiti. Sfyn iki rivayeti de alm ve olduu gibi
nakletmiti. Vsln rivayetini ube de Sfyn gibi rivayet etmitir. Ancak,
anlaldna gre, talebesi Abdurrahman b. Mehd, Vsln rivayetiyle
dierlerini kartrm ve senedine, dierlerinin senedinde bulunan Eb
Meysere Amr b. urahbli eklemiti.

Metne yaplan eklemelere gelince bunlar metnin banda, ortasnda veya

sonunda grlebilmektedir. Metnin banda grlen eklemeler, daha ziyade,
rv senedi bitirdikden sonra, metne gemeden nce metinle ilgili bir sz
syleme gerei duymas sonucu ortaya km grnmektedirler. Metnin
iindeki eklemeler ekseriya garib bir kelimenin izah veya dier baz
aklamalar eklindedirler. Metnin sonuna yaplan eklemeler ise, yle
anlalyor ki, daha ok yle meydana gelmilerdir: Rv Hz. Peygamberin
hadisini rivayet etmeyi bitirdikden sonra kendi szne geldiinde onu
dinlemekte olanlardan bazs hadisin devam ettiini zannedip rvnin szn
hadise eklemitir. Bu ihtimallere binaen mdrec hadisin ekseriya sadece
szl rivayetten kaynaklandn sylemek mmkndr.

u hadiste metnin bana sahabi rvnin sz eklenmitir:

247

 Hz. Ebu Bekr es-Sddkdan, o da Hz. Peygamberden sallellahu aleyhi

ve sellem- naklen rivayet etti ki, yle buyurmu: Ey insanlar, dorusu siz u
ayeti okuyor ve onu Allahn istemedii ekilde anlyorsunuz... (bn Hbbn,
Sahh, I, 540)

Bu hadisin ba taraf Hz. Ebu Bekirin szdr. Hadisin asl yledir:

)






(






- -




.

Hz. Ebu Bekr es-Sddkdan naklen haber verdi ki, o yle demi: Ey
insanlar, dorusu siz u ayeti ... okuyorsunuz. Ben ise gerekten Reslullah
sallellahu aleyhi ve sellem- yle buyururken iitmitim(Tirmiz, Fiten,
8)

Metnin ortasna yaplan eklemeler ieren hadislere de unu rnek vermek

mmkndr:

-
- - -














.

...Ben, bana inanp Mslman olan ve hicret eden kimse iin cennetin
evresinde bir ev ile cennetin ortasnda bir eve zam zam, kefil demektir-
olurum... (Nes, Cihd, 19).

Bu metnin ortasndaki zam, kefil demektir- aklamas metnin aslnda

yoktur. Bu, hadisin rvlerinden bn Vehbin aklamasdr.

u hadiste ise metnin sonundaki cmle aslndan deildir:

- -
- -

.

...Sahipli salih klenin iki sevab vardr. Canm elinde olan zata yemin
olsun ki, Allah yolunda cihad etmek, hacca gitmek ve anneme iyilik yapmak
(arzularm) olmasa, sahipli kle olarak lmeyi isterdim! (Buhr, Itk, 16).

Bu hadisin son cmlesi, hadisi rivayet eden sahabi Eb Hreyreye aittir.

Aadaki rivayette bu durumu aka grrz. Zaten Hz. Peygamberin
annesi, kendisi kkken lmt.

.


- -











.



.

Eb Hreyre dedi ki, Reslullah sallellahu aleyhi ve sellem- yle

buyurdu: Sahipli, iyilik yapar klenin iki sevab vardr. Eb Hreyrenin can

248

 elinde olan zata yemin olsun ki, Allah yolunda cihad etmek, hacca gitmek ve
anneme iyilik yapmak (arzularm) olmasa, sahipli kle olarak lmeyi
isterdim!. (Hadisin rvlerinden biri) dedi ki, bize Eb Hreyrenin, yannda
bulunmak iin annesi lnceye kadar hac yapmad haberi ulat (Mslim,
Eymn, 44).

Hadise eklenen ksm, ya baka bir rivayette bu ksmn ayr grlmesiyle

yahut rivayet eden rvnin veya durumu fark eden bir limin sylemesiyle ya
da o ksm Hz. Peygamberin sylemesinin imknszlyla anlalabilir.

Bir hadise, nasl olursa olsun, aslnda olmayan bir eyin eklenmesi caiz
deildir. Bunu bilerek yapmak haramdr. Yanllkla yaplan eklemeler, yapan
rvnin zabt eksikliini, bilerek yaplanlar ise adalet eksikliini gsterir.
Mudrec hadis bu ynlerden zayf olur. Ancak, garib kelimelerin aklamas
eklindeki eklemeler ile, kolaylkla fark edilebilecek grnteki baz
eklemeler hadisin sahihliine zarar verici grlmemitir. Bu sonuncularda,
denebilir ki, rvnin zabt hatas deil, anlama hatas sz konusudur.

Burada, zaman zaman mdrecle kartrlan ziyadets-sika konusuna da

deinmek yararl olacaktr. Ziyadets-sika, sika rvnin ziyadesi anlamna
gelir. Yani bir hadisi ayn hocadan rivayet eden sika rvlerden birinin,
arkadalarndan ayr olarak bir fazlalkla rivayet etmesine ve rivayet ettii bu
fazlala denir. Bu fazlalk, en azndan sz konusu sika rvnin iddiasna gre,
hadisin aslndandr, ona sonradan yaplan bir ekleme deildir. Farkl
grlerde olanlar varsa da limlerin cumhuru sika rvnin ziyadesini makbul
yani hadisin aslndan saymlardr. Dolaysyla sikann ziyadesi mdrecden
farkldr ve mdrec saylmaz. Mdrec ile aralarndaki en temel fark
mdrecteki ilave aslnda olmamas gereken bir ilavedir. Rv veya ondan
alanlar tarafndan hata sonucu hadise eklenmitir. Sikann ziyadesinde ise
ilave hadisin aslnda olduu gerekesiyle bilinli olarak yaplmaktadr.

3. Musahhaf ve Muharref ()

Sened veya metninde noktalama ve harekeleme hatas yaplm olan hadise

musahhaf, harf hatas yaplm olan hadise ise muharref denir.
simlendirmede hata eidine gre yaplan bu ayrm sonraki asrlarda
grlmektedir. lk asrlarda hepsi iin musahhaf kelimesi kullanlyordu.

Arap yazs, nceleri harekesiz ve noktasz yazlyordu. zellikle bu

dnemlerde hadislerin isnadlarndaki isimler arasnda veya hadis
metinlerindeki yazllar ayn veya benzer olup okunular farkl olan
kelimeleri birbirinden ayrt edebilmek ve doru okuyabilmek iin iin ehli
uzman hocalarn huzurunda okunmas veya dinlenilmesi gerekiyordu.
Hadisleri dorudan kitaplardan almay engelleyecek, hocalardan okunmasna
zorlayacak hadis alma ve nakletme kurallar konulmutu. Hadis alma ve
nakletme yntemleri ile ilgili kurallar hakknda sekizinci nitede geni bilgi
verilmiti. Fakat bu kurallara her zaman uyulmayabiliyordu. Bu tr hatalar,
daha ok hadisin hocalarn nezaretinde okunmakszn, dorudan kitaptan
alnmasndan kaynaklanan yanl okumalar sonucu ortaya kmaktayd.

rnek:

249

 ki zayftan yani yetim ile kadndan (kul borcu olmakszn) kmaya

bakn! (Deylem, Firdevs, I, 103).

Bu hadisin ilk kelimelerinde tashif yaplmtr. Hadisin doru ekli yle

olmaldr:

Allahm, gerekten ben iki zayfn, yetim ile kadnn hakknn (yenmesini)
yasaklarm! (bn Mce, Edeb, 6).

) olmas gereken kelime (

Bu hadisteki dorusu ( ) eklinde yanl
okunup yazlarak tashif yaplmtr. Dolaysyla bu yanl rivayet
musahhaftr. Bu hata ya kelimenin noktasz ve harekesiz olarak ()
eklinde yazlmasndan ya noktalarnn yanl konulmasndan ya da metin
doru yazlm olmakla birlikte okuyann dikkatsizliinden kaynaklanm
olmaldr.

Baka ilgin bir rnek de u hadistir:

Sad b. Eb Vakkas yle demi: Bu adam yani Muviye- o evlerde

kfir olarak oturuyorken biz muta nikh yapmtk!.

Bu szde geen o evler: el-urdan maksat, Mekkenin evleridir. Baz

rvler bu kelimeyi harekesini deitirerek el-ar eklinde okumular ve
yle rivayet etmilerdir. Bu durumda ...(Allahn) arn inkr ediyorken
mta nikh yapmtk ... eklinde bir anlam ortaya kmaktadr.

4. Mutbi ( )- hid ()

Bir hadsin senedinde, sahabeden hadis kitab mellifine kadar herhangi bir
tabakada rvsi tek kalyorsa byle hadislere ferd veya garb dendiini
grmtk. Hadis iin bu tek kal olumsuz bir durumdur. Bu sebeple ele
alnan bir hadisin sahabeden itibaren senedin her halkasndaki rv dnda
baka rvleri olup olmad aratrlr. Bu aratrma iine itibr ()
denir. Bu rivayetler, bilhassa ferd olduu grlen bir hadisin desteklenmesi
iin nemlidir. Hadislerin sahabeden itibaren farkl rivayetlerinin
aratrlmas sonucunda o hadisi senedin her bir halkasndaki rv dnda
ayn lafzlarla rivayet eden baka rvler varsa bunlarn rivayetine mtbi
denir. Mtbi Arapada, tbi olan, peinden giden, bir kiiye uyan, destek
veren, onaylayan, benimseyen gibi anlamlara gelir. Bu tanmda ikinci rv
rivayetiyle birinciye uyduu, onu onaylad onu destekledii iin bu isim
verilmitir.

tibr denilen, hadsin baka kanallardan gelen rivayetlerini aratrma

sonucu lafz ayn olmayp mn bakmndan benzer veya yakn rivayetler
bulunursa bunlara da hid denir. hid, bir hadsi mn bakmndan
destekleyen ve baka bir rvden gelen hadistir. Mtbi ayn hadisin farkl
bir rivayeti, hid ise ayn manada sylenmi baka bir hadistir. Bu terimler
gemite birbiri yerine de kullanlmlardr.

250

 Mtbie u rnei verebiliriz:

Bize er-Reb haber verip dedi ki, bize e-fi haber verip dedi ki, bize
Mlik, Abdullah b. Dnrdan, o da bn merden naklen haber verdi ki,
Reslullah sallellahu aleyhi ve sellem- yle buyurdu: Ay yirmi dokuz
gndr. Hilli grmedike oruca balamayn, onu grmedike orucunuzu
amayn, (oru tutmay sona erdirip bayram yapmayn). ayet gk bulutlu
olursa sayy otuza tamamlayn! (fi, mm, II, 94).

Yukardaki hadisi senedinde grld gibi mam Mlikden mam fi

nakletmektedir. Ayn hadisi yine mam Mlikten Abdullah b. Mesleme de
rivayet etmitir:

- - -










-
.

Bize Abdullah b. Mesleme de rivayet edip dedi ki, bize Mlik, Abdullah
b. Dnrdan, o, Abdullah b. merden Allah onlarn ikisinden de raz olsun!-
naklen rivayet etti ki, Reslullah sallellahu aleyhi ve sellem- yle buyurdu:
Ay yirmi dokuz gecedir. Artk onu grmedike oruca balamayn. ayet gk
bulutlu olursa sayy otuza tamamlayn! (Buhr, Savm, 11).

Abdullah b. Meslemenin bu rivayeti mam finin rivayetinin

mtbiidir. Yani Abdullah, sz konusu hadisi mam Mlikden rivayet
etmekte mam fiyi desteklemitir. Burada destekleme ii ki, buna
mtbaat denir- hocadan balad, dier bir ifadeyle sened, ikisinde de
hocadan itibaren ayn olduu iin buna tam mtbi denir. Destekleme ii
daha yukardan olursa buna da nks mtbi denir. Mezkur hadisin byle
nks bir mtbii de vardr. Aadaki rivayet mam Mlikin yukardaki
hadislerde hocasnn hocas olan bn merden iinde Mlikin olmad
farkl bir kanalla geldiinden nks mtbidir:

-



- -

.



-

Bize Eb Bekr b. Eb eybe rivayet edip dedi ki, bize Eb Usme rivayet
edip dedi ki, bize Ubeydullah, Nfiden, o da bn merden Allah onlarn
ikisinden de raz olsun!- naklen rivayet etti ki, Reslullah sallellahu aleyhi ve
sellem- Ramazandan bahsetti ve iki elini birbirine arparak yle buyurdu: Ay
yle, yle, yledir (ncde baparman yummutu). Artk onun
grlmesiyle oruca balayn, onun grlmesiyle orucu brakn. ayet gk
bulutlu olursa onu otuz (gn) takdir edin! (Mslim, Sym, 4).
Mtbi hadise rnek verdiimiz hadisin ahidi olarak u hadisi
zikredebiliriz:

251

 -
- -



-


- -

.




Bize dem rivayet edip dedi ki, bize ube rivayet edip dedi ki, bize
Muhammed b. Ziyd rivayet edip dedi ki, ben Eb Hreyreyi Allah ondan
raz olsun!- yle derken iittim: Hz. Peygamber sallellahu aleyhi ve sellem-
yle buyurdu: Onu (yani hilli) grnce oruca balayn, onu grnce iftar
(yani bayram) yapn. Eer o size gizli kalrsa abann (gn) saysn otuza
tamamlayn! (Buhr, Savm, 11).
Makbl veya merdd olma bakmndan ortak olan bu hadsler, sened ve
metinlerinin durumlarna gre makbl (sahh veya hasen) ya da merdd (zayf
veya mevz) ksmlarndan birine girerler.

zet
Farkl zelliklere sahip hadislerin nasl snflandrlabileceini
aklayabilmek.
Hadisler tarih boyunca deiik zellikler kazanm ve bunlara gre adlan-
drlmlardr. Onlarca isim alm olan hadisleri baz ortak zelliklerine gre
snflandrmak mmkndr.
Hz. Peygambere ait olduu kesin olan hadislerle ihtimalli olan hadisleri
deerlendirebilmek.
Hadisler Hz. Peygambere ait oluu kesin olanla ihtimalli olanlar eklinde iki
ana kmeye ayrlr. Bunlarn birinci ksmna mtevtir ikinci ksmna haber-i
vhid denir. Hz. Peygambere ait olular ihtimalli olan haber-i vhidler de
makbl ve merdd ksmlarndan oluur. Birinci ksma sahh ve hasen
hadisler girer.
Hz. Peygambere ait olma ihtimali az olan hadisleri tanmlayabilmek.
Haber-i vhidlerin merdd ksma ise zayf hadisler girer. Zayf hadislerin on
kadar eidi bulunmaktadr.
Zamanla farkl zellikler kazanan hadisleri deerlendirebilmek.
Hadislere makbllk ve merddlk dndaki zelliklerine gre de baz
isimler verilmitir. Bunlarn bir ksm metninin zelliine, dieri senedinin
zelliine, nc ksm ise sened ve/veya metninin zelliine gre ad-
landrlmlardr. Bu ksmda yar alan hadis eitleri, sened ve metinlerinin
durumlarna gre makbl veya merdd olabilmektedirler.

Kendimizi Snayalm
1. Sahih hadisin btn niteliklerini tad halde rvlerinden birinin veya bir
kann zabt sfat hi bulunmayan hadise ne ad verilir?

a. Mrsel

b. Zayf

c. Muzdarib
252

 d. Hasen

e. Makt

2. Hadis tarihinde hasen hadisi ilk olarak tanmlayp mehr eden hadisi
kimdir?

a. Buhr

b. Mlik

c. ube

d. Tirmiz

e. bn Mce

3. Aadakilerden hangisi hadisin makbl olup olmamasyla ilgili bir eit

deildir?

a. Maklb

b. Mudelles

c. Muanan

d. Hasen

e. Mrsel

4. Aadakilerden hangisi sadece metinle ilgili bir hadis eididir?

a. Merf

b. Azz

c. Nzil

d. Muennen

e. Mudrec

5. Sened veya metnine aslnda bulunmayan bir ey eklenmi olan hadise ne

ad verilir?

a. Mudelles

b. Maklb

c. Mevkf

d. Mudrec

e. Munker

253

 Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1.b Yantnz doru deilse, Merdd Hadisler konusunu yeniden
okuyunuz.

2.d Yantnz doru deilse, Makbl Hadisler konusunu yeniden

okuyunuz.

3.c Yantnz doru deilse, Makbllk ve Merddlk Dndaki

zelliklerine Gre Hadisler konusunu yeniden okuyunuz.

4.a Yantnz doru deilse, Metnin zelliine Gre

simlendirilenller konusunu yeniden okuyunuz.

5.d Yantnz doru deilse, Sened ve/veya Metnin zelliine Gre

simlendirilenller konusunu yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1

.



- -

Hz. Peygamberin sallellahu aleyhi ve sellem- u sz: Allahn en

sevdii din (anlay), hep dorulua/hakka dnk olan hogrl (din
anlaydr!).

Buhr bu hadisi, grld gibi, tamamen senedsiz zikretmitir,

dolaysyla muallak ismini alr.

Sra Sizde 2

Ben gizli bir hazine idim. Tannmay arzu ettim de mahlkat yarattm!
sz halk arasnda hadis olarak bilinen bir szdr. Dolaysyla ona mehr
veya mutehir hadis denebilir. Ancak aslsz bir hadistir.

Yararlanlan Kaynaklar
Ahmed Nam (1970), Tecrd Mukaddimesi, Sahh-i Buhr Muhtasar
Tecrd-i Sarh Tercemesi Birinci Cilt, Ankara

Aliyyul-Kr (1327), Aliyyul-Kr al erhi Nuhbetil-fiker, Drus-

Saltanatis-Seniyyetil-Osmniyye

Aydnl, A (2009), Hadis Tesbt Yntemi, stanbul

Cezir, Thir b. Slih, Tevchun-nazar il uslil-eser, Beyrt.

bns-Salh Eb Amr Osman b. Abdurrahman (1972), Ulml-hads, (thk.

Nreddn Itr), Beyrt

Nreddn Itr, Menhecun-Nakd f Ulmil-Hads, Dmek,1979.

Oki, M. T (1959), Baz Hadis Meseleleri zerinde Tetkikler, stanbul

254

 Sann, Muhammed b. sml, Tavzhul-efkr li-men Tenkhil-enzr,

thk. Muhammed Muhyiddn Abdulhamd.

Sehv emsuddn Muhammed (1992), Fethul-mus erhu Elfiyyetil-

hads lil-Irk, thk.e-eyh Al Huseyn Al, Beyrut

255

 Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;

Mtevtir, hd, zayf ve mevz hadisleri tanmlayabilecek,

Mtevtir ve had hadislerin nasl ortaya ktn ve bunlarn amele

yansmalarn aklayabilecek,

Zayf hadisle amel etme konusundaki farkl yaklamlar ve sebeplerini

kavrayabilecek,

Belli lleri dikkate alarak bir hadisin uydurma olup olmadn

deerlendirebleceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Mtevtir

Haber-i vhid/hd haber

Yakn ilim/lm-i yakn

Zan

Zayf

Mevz

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce;

Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisinin (DA) Haber-i Vhid,

Mevz ve Mtevtir maddelerini okuyunuz.

Metin ierisinde tanm verilmeyen terimler iin Abdullah Aydnlnn

Hadis Istlahlar Szlne bavurunuz.

256

 Mtevtir, hd,
Zayf ve Mevz
Hadisler
GR
Hadis usul ilminin gayesi, bir haberin Hz. Peygambere ait olup olmadn
tespit etmeye yarayan kurallar belirlemek ve ilgili haberlere bunlar
uygulamaktr. Hz. Peygamberden sonraki nesiller, gnmze gelene kadar
bu konuda olaan st almalar yapmlar ve ellerinden gelen her trl
fedakrla katlanmlardr. Allah Reslnn hadislerinin gvenilirlik
asndan zirvesi mtevtir hadis, en alt dzeyi ise mevz hadistir. Aslnda
mevz Hz. Peygamber adna tamamen uydurulduu iin hadis bile deildir.
ekil asndan bir sened ve metni olmas ve gerek hadismi gibi sunulmas
nedeniyle byle bir isimlendirme almtr.

hd hadis veya haber-i vhid, mtevtir dndaki sahih, hasen ve zayf

btn hadis eitlerini konu alr. nitenin baln oluturan drt kavramla
(mtevtir, hd, zayf, mevz) hadisilerin yan sra fkh ve kelam limleri
de ilgilenmilerdir. Mtevtir ve hd hadisin haber deeri ve bilgi
oluturma(ma)s, inan esasna dayal mezheplerin; zayf hadisle amel konusu
da, amel mezheplerin temel tartma konularndan olmutur. Bu nitede
mevz dndaki dier kavramlar incelenirken, konunun nerede durduunu ve
tartmalarn nelerden kaynaklandn grebilmek amacyla yer yer
hadisilerle birlikte teki itikd ve amel mezheplerin grlerine de temas
edilecektir. Hadis eitleri nceki nitelerde incelendiinden burada bunlara
girilmeyecek, daha ok teori ve uygulamada, sz konusu kavramlarn nasl
deerlendirildii gr sahiplerinin gerekelerine de iaret edilerek
aklanmaya allacaktr.

MTEVTR ()

Tanm
Mtevtir szlkte, araya zaman girmekle beraber kesintiye uramakszn,
devam etmek, birbiri ardnca gelmek anlamndaki v-t-r kknden
gelmektedir. Bir hadis terimi olarak mtevtir yle tanmlanmtr: Yalan
bir haberi rivayet etme hususunda birlemeleri akln ve detin kabul
etmeyecei kadar kalabalk rvler topluluunun kendileri gibi bir topluluktan
alp naklettikleri, grlen ve duyulan (his ve mahedeye dayal) bir olayla
ilgili hadislerdir. Tarifteki deten kayd imknszln mantk bir zorunluk

257

 olmadn belirtme amacna yneliktir. nk akl, haberi verenlerin

saysna baklmakszn herkesin yalan syleyebileceini teorik olarak
mmkn grr. Yaplan aratrmalar hicr ikinci ve nc asrlarda
mtevtir kavramnn kullanldn gstermektedir.

artlar
Tanmndan da anlalaca zere mtevtir hadis iin balca art
gerekmektedir: 1. Hadisin kalabalk bir topluluk tarafndan rivayet edilmesi
ve bu topluluun her nesilde tevatr saysnn altna dmemesi. 2. Bu
kalabaln yalan zerine birlemelerinin aklen ve deten mmkn olmamas.
3. Haberi nakleden kiilerin o haberi bizzat kaynandan iitmeleri veya olay
kendi gzleriyle grmeleri.

Birinci arta gre, mtevtirin gereklemesi iin belli bir say olmas
gerektii ifade edilmi, ancak sz konusu saynn ne kadar olaca hakknda
bir gr birlii salanamamtr. Bu tanmda geen kalabalk rvnin says
hakknda, baz yetlerde geen saylardan veya baz olaylarda hazr bulunan
kimselerin saylarndan hareketle farkl grler ileri srlmtr. Bu gr
sahipleri ilgili ilgisiz farkl din delil ve tarih olaylar esas alarak mtevtir
iin; drt, be, on, on iki, yirmi, krk, yetmi, yz, yz on gibi farkl
saylar zikretmilerdir. Saynn belirlenmesinde bazlar Hz. Peygambere biat
eden nakipleri, bazs Hz. Musann arkadalarn, bazlar da Bedir harbine
katlanlarn saysn esas almlardr.

Hadisin mtevtir olabilmesi iin ileri srlen rvlerin says ile bu farkl
saylarn tespitinde ilgili gr sahiplerinin hangi ayetleri ve olaylar esas
aldklar konusunda Subh es-Slihin Hadis limleri ve Hadis Istlahlar (trc. M.
Yaar Kandemir) isimli eserinin mtevtir hadis blmn okuyunuz.

Ayetlerde geen belli saylar esas alan gr sahipleri, zellikle

dayandklar yetteki saynn, kesin bilgi ifade etmede yeterli sayya dellet
ettiini dnm olmallar. Mesel, bir hadisin mtevtir olmas iin
nerilen en dk say drttr. Bu say, zina gnahnn ispat ve
cezalandrlmas iin drt ahit istendiine baklarak nerilmitir. Buna gre
slmda verilen en byk ceza iin bu say yettiine gre, o, kesin bilgi iin
de yeterli olmaldr, diye dnlmtr. Bununla beraber yle anlalyor ki,
bu konuda kesin bir rakam vermek iin ak bir delil bulunmamaktadr. Bu
noktada asl kastedilen, belirli bir say deil, hadisi nakledenlerin kasten veya
tesadfen yalan zerine birlemelerinin mmkn olmamasdr. Nitekim
Suyt, her nesilde en az on kiiden meydana gelen rvlerin naklettii
haberin mtevtir artn tad kanaatini ifade ederken, yaygn grn
ten az olmamak kaydyla belirli bir rakam verilmemesi olduunu da syler.

Bu durumda mtevtir iin yeterli say, haberin bilgi dourmasyla

anlalr, yoksa illa belirli bir saydan hareketle haberin bilgi salayaca
sonucuna varlmayabilir. nsanlarda sz konusu bilginin gereklemesinde
karneler (ipucu, emre) nemli rol oynar. Mesela, arda bir adam
ldrldne ahit olan bir topluluk olay yerinden ayrlp yanmza gelse ve
bize bu haberi verse, birinci kiinin haberi zannmz harekete geirir. kinci
ve nc kiilerin haberi bunu pekitirir. Haber verenlerin says arttka
zannmz iyice pekiir ve neticede phe duyamayacamz zaruri bilgi haline
gelir. Bu tr bilginin olutuu n tespit edip haber verenlerin saysn
hesaplayabilmek son derece zordur. nk kanaatin kuvvetlenmesi sabah

258

 aydnlnn yava yava gerekleip gndze girilmesi gibi gizli bir

tedrclik iinde(aama aama/derece derece) gereklemektedir.

Yukarda verilen rnekleri inceleyerek insanlarda zaruri bilgi oluturabilecek

karnelere dair farkl rnekler zerinde dnnz?

Mtevtir hadisin her nesildeki rv says hakknda kesin bir rakam

verilemiyorsa da, onun, hadis kitaplarnda yer alan senedlerinin olmas
mutlaka gerekir. Bu senedlerle hadisin mtevtir derecesine ulat kanaatine
varld zaman, btn senedlerdeki rvleri tek tek incelemeye gerek kalmaz.
Ama sz konusu hadis incelenmeye balandnda, henz mtevtir olduu
bilinmedii, dolaysyla haber-i vhid (hd haber) sayld iin, sened ve
metni bilinen usullerle incelenir. Aksi halde, asl-esas bulunmad halde,
saylar binlere-yzbinlere varan saydaki insanlar arasnda hadis olarak
bilinen szlerin mtevtir hadis olarak kabul sz konusu olur. Bunlarn ne
zamandan beri bilindiini tesbit etmek de, kaynaklarda yer alan senedleri
yoksa, mmkn olmaz.

Hadis uzman ele ald hadisin senedlerini inceleyerek onlarn, hadisi

mtevtir derecesine karan, yani Hz. Peygambere ait oluunun kesin
olduu kanaatine ulatran sayda ve zellikte olup olmad hususunda
deerlendirmesini yapar. Bu demektir ki, bir hadisin mtevtir olup
olmadn sylemek de byk lde itihd bir eydir.

nc arta gre ise, haberi nakledenlerin onun ieriini iitme ve

grme gibi duyulara dayal (mahsst) olarak bilmeleri gerekir. Bu ayn
zamanda ikinci artta ifade edilen, bilginin akl yrtme yoluyla elde edilen
bilgi olmamasn gerektirir. Yani bilgiye akl yrtmeyle deil duyular
vastasyla ulalm olmaldr.

eitleri
Tespit edilebildii kadaryla mtevtirin eitlerinden bahseden ilk lim sa
b. Ebndr (. 221/835). Burada mtevtir kavramyla sadece hadisilerin
deil, ayn zamanda kelm ve fkh usl limlerinin de ilgilendiini bilmek
gerekir. Mutezile mezhebinin kurucusu Vsl b. Atdan (. 131/748) itibaren
itikd mezheplerin tartmalarnda mtevtir haberin kapsam ve bilgi deeri
nemli bir yer igal etmitir. Mtevtir lafz ve manev olarak ikiye ayrlr.

Lafz Mtevtir ()

Btn rivayetlerinde lafzlar ayn olan yani, Hz. Peygamberin azndan

kt ekilde bize ulaan hadislerdir. Mtevtir, mutlak olarak zik-
redildiinde lafz olan anlalr. Hz. Peygamberin hadisleri ierisinde lafz
mtevtirin ne kadar olduu tartmal bir konudur. bns-Salha gre lafz
mtevtir rnei bulmak zordur. bns-Salh bu ksma rnek olarak Hz.


Peygamberin,


Kim bilerek benim adma
yalan uydurursa cehennemdeki yerine hazrlansn (Buhr, lim, 38;
Mslim, Zhd, 72) hadisini vermitir.

bn Hacer ise, lafz mtevtir hadislerin az olmadn iddia etmitir. Ona

gre slm dnyasnn farkl yerlerindeki deiik hadis kitaplarnda ayn
hadisin rivayet edilmesinde ittifak bulunmas bunun gstergesidir. Mesela
kabir azab, kabirde mnker-nekir meleklerinin ly sorguya ekmeleri,
259

 ihls suresinin Kurnn te birine denk olduu gibi rivayetler bunlar

arasndadr. Ancak bn Hacerin verdii rneklerin lafz mtevtirden ok
aada temas edeceimiz manev mtevtire daha uygun olduu
sylenebilir.

Manev mtevtir ()
Rvlerin, aralarnda mterek bir nokta olan eitli hkmleri veya bilgileri
ayr ayr lafzlarla nakletmeleri eklinde meydana gelen ortak manaya denir.
Yani ayn anlam deiik lafzlarla rivayet edilmi olmaktadr. Mesela Hz.
Peygamberin abdest aln, namaz kln, nasl oru tuttuunu, nasl
haccettiini anlatan ibadetlere dair hadisler, Allah Reslne Cennette Kevser
Havznn verileceine dair rivayetler ve insanlara kar davranlarn
bildiren farkl lafzlarla gelmi pek ok hadis mnen tevtr dercesine
ulam rivayetlerdir. Hz. Peygamberin dua ettii ile ilgili farkl lafzlarla
yz kadar hadis rivayet edilmitir. Bunlarda dua ederken Allah Reslnn
ellerini deiik ekillerde kaldrd nakledilmektedir. Ancak hadislerin
hepsinin ortak noktas Hz. Peygamberin dua esnasnda ellerini kaldrm
olmasdr. te Allah Reslnn duada ellerini kaldrm olmas bize manev
mtevtir olarak gelmitir.
Yine kaderle ilgili hadisleri de ayn ekilde deerlendirebiliriz. Kader
konusunda Hz. ie, mer b. el-Hattb, Abdullah b. Amr, Abdullah b. mer,
Eb Hreyre, Abdullah b. Mesd, Ali b. Eb Tlib, Muviye b. Eb Sfyn
ve daha birok sahbe tarafndan eitli hadisler rivayet edilmitir. Bunlarn
hepsi hd haberledir, fakat tamamnda manev mtevtir derecesine kan
ortak nokta kaderin ispatdr. Dolaysyla Hz. Peygamber eitli hadisleriyle
kaderin varln ifade etmi ve Mslmanlarn kadere inanmalar gerektiini
aklamtr.
Baz grlere gre manev mtevtir, srat, mzan, ryetullah (Allahn
ahirette mminler tarafndan grlecei) ve sehiv secdesi gibi konularda da
bulunmaktadr. Bu tr mtevtir hadisler oktur. Mtevtir hadislerin ok
olduunu ifade edenler de zaten bunlar kastetmektedirler. Zira bn Hacerin
belirttii gibi, birok hadis kitabnn bir hadisin rivayetinde ittifak etmesi
nakledilen bilginin kaynana ait olduu konusunda belli bir gven oluturur.
Mehur kitaplarda bu zellikleri tayan hadisler oktur. Ancak bu tr
hadislerin zorunlu bilgi oluturmas tartmaldr. Hadis limleri bunlarn
zorunlu bilgi oluturduunu savunmu; kelm ve fkh usl limlerinin
ounlu ise bu gr kabul etmemilerdir.

Bilgi Deeri
Mtevtir haber, kesin olarak doruluu bilinen haberdir. Dolaysyla bir
hadisin mtevtir olmas, onun Hz. Peygambere ait olduu hakknda bir
phenin bulunmamas demektir. Bu nedenle slm limlerinin ounluu,
mtevtir hadisin kesin bilgi ifade ettii grndedirler. Ancak mtevtir
haberin salad kesin bilginin dorudan m (zarr), yoksa dolayl m
(nazar, kesb) olutuu konusu ihtilafldr. limlerin ounluu bunun zarr
bilgi oluturduunu kabul eder. Bu gr benimseyen limler, akl
melekeleri yerinde olan bir kimsenin din konulardaki mtevtir haberi inkr
etmesinin kendisini kfre gtreceini sylemilerdir. Zira mtevtir hadisi
inkr, Peygamberi yalanlamak veya ona kar gelmek demektir.

260

 Hadis limleri, kelam ve usl limlerinin yapt bilginin deeri

konusundaki tartmalarna katlmamlardr. Hadis limlerine gre, isnad
asndan shhat artlarn tamalar kouluyla mtevtir seviyesine ula-
mayan hadisler de delildir. Aslnda temel hadis kaynaklarnda kelam ve usl
limlerinin tanmlad ekilde mtevtir hadisin varl olduka zordur.
Bununla birlikte hadis usl limlerinin tanmlad ekliyle; senedlerin
okluuna, rvlerin gvenilir olmasna, mmetin kabul edip gereiyle amel
etmesi gibi karinelere bakarak hd hadislerin bir ksm daha stn olabilir.
Baz limler, dier hd hadislere oranla ok daha fazla gvenilir olan bu tr
hadislerin manev mtevtir derecesine ulatn kabul etmilerdir.

Eserler
Mtevtir hadisler konusunda ilk eser yazan Suytdir (. 911/1505). O, el-
Ezhrul-mtensire fil-ahbril-mtevtire adndaki eserinde kendi
artlarna gre mtevtir kabul ettii 113 hadis zikretmitir. Daha sonra bu
kitabn Suyt, Katfl-Ezhril-mtensire fil-ahbril-mtevtire ismiyle
zetlemitir. Konuyla ilgili imdiye kadar yaplan en geni alma ise
Muhammed b. Cafer el-Kettnnin (. 1345/1929) Nazml-mtensir
minel-hadsil-mtevtir adl eseridir. Eserde Kettnnin mtevtir sayd
310 hadis bulunmaktadr. Kaydedilen hadislerin byk ounluunu lafz
deil, manev mtevtir hadisler oluturmaktadr.

HD HABER ()
Vhid ( )Arapada bir anlamna gelir. hd ( )ise, vhidin
ouludur. Haber kelimesiyle birlikte isim tamlamas (haberul-vhid,
haberul-hd) ve sfat tamlamas (el-haberul-vhid, ahbrul-hd) eklinde
kullanlmaktadr. Haberul-vhid, bir kiinin dier bir kiiden rivayet ettii
haber demektir. Haberul-hd ise, birden fazla kiinin rivayet ettii haber
anlamna gelir. Bu terimi ifade etmek iin Haber-i infird de kullanlnr.
Trkede de bu terim haber-i vhid veya hd haber/hadis eklinde
kullanlmaktdr.
En genel anlamyla haber-i vhid, mtevtir haberin artlarn tamayan
veya mtevtir seviyesine ulamayan haber olarak tanmlanmtr. Buna gre
senedin herhangi bir yerinde ya da tamamnda tek bir rvnin bir rvden
rivayet ettii hadis, haber-i vhiddir. Ayn ekilde haber-i vhidin baz
tabakalarda rv says ve dier zellikleri bakmndan mtevtir haber
niteliklerini tamas, o haberi had olmaktan karmaz ve mtevtir yapmaz.
Baka bir ifadeyle had haber, baz tabakalarda mtevtirin artlarn tasa
da her tabakada bu gereklemedii iin yine haber-i vahiddir. Dolaysyla
senedin herhangi bir halkasnda ravi says teke den ferd ve arb hadisler
de; en fazla rv ieren mehr ve mstefz hadisler de haber-i vhid
kategorisi iindedirler.
Deiik snflandrmalara gre hd haber eitleri 9. nitede rneklerle
birlikte geni bir ekilde ele alnmtr.

hd Haberin Delilleri
Haber-i vhidle amel edilebileceini gsteren Kurn ve snnette eitli
deliller bulunmaktadr. Hz. Peygamber, ibadetler olsun, slmn temel e-

261

 saslarna ilikin olsun, ynetim konularnda olsun bir kiinin getirdii haberle
amel edilebileceini uygulamalaryla gstermitir. mam fi bu konuda bir
delil olup olmadn soran birisine, mehur eseri er-Rislede ona yakn delil
zikretmitir. Bu delillerin bir ksm unlardr:
1. bn merden nakledildiine gre Kubda sabah namaz klnrken bir
haberci gelir ve Hz. Peygambere bir yet indiini, artk namazlarn Kbeye
doru klnacan bildirir. nceden Kudse ynelerek namaz klan
Mslmanlar bu haber zerine Kbeye ynelerek namaz klmaya balarlar.
Burada ilerinde Ensrn fakihleri bulunan Kub halk Hz. Peygamberden
bizzat duymadan bir kiinin getirdii habere dayanarak kbleyi
deitirmilerdir (Buhr, Ahbrul-hd, 1).

2. Enes b. Mlik yle rivayet etmitir: Ben, Eb Talha, Eb Ubeyde b.

el-Cerrh ve bey b. Kaba hurmadan yaplm arap datrdm. Bir gn bir
haberci geldi ve arabn haram klndn syledi. Bunun zerine Eb Talha,
Ey Enes! Kalk ve u arap kabn kr, dedi. Ben de kalktm ve bir tala kab
krdm.

3. Hz. Peygamber pek ok sahbyi tek bana bir yere eli olarak
gndermi ve varacaklar yere ulanca onlara yapt tavsiyeleri tutmalarn
sylemesini istemitir. Bu erevede Musab b. Umeyri Mednelilere, Muz
b. Cebeli Yemene, Dhye b. Halfeyi Rm Meliki Herakleiosa, Abdullah
b. Huzfe es-Sehmyi ran Kisrs II. Hsrev (Pervz)e, Amr b. meyye
ed-Damryi Habe Meliki Necye, Htb b. Eb Belteay skenderiye
Meliki Mukavksa gndermitir.

Allah Reslnn deiik blgelere tek bana gnderdii eliler yukarda

saylanlarla snrl olmayp burada bazlar rnek olarak verilmitir. eitli
uygulamalarndan anlald zere Hz. Peygamber, elilerini, kadlarn,
zekt memurlarn, ynetici olarak atadklarn farkl blgelere szl teblide
bulunmak veya mektup ulatrmak yahut din hkmleri uygulamak iin tek
balarna gndermitir.
Hz. Peygamberin ve sahblerin haber-i vhidle amel ettiini gsteren dier
delilleri incelemek iin aadaki web sitesinden Ankara niversitesi lhiyat
Fakltesi Dergisinde (1966) yaynlanan Talat Koyiitin had Haberlerin
Deeri isimli makalesini okuyabilirsiniz.
http://ktp.isam.org.tr/?url=makaleilh/tanitimmakale.php

Hz. Peygamberin vefatndan sonra ashb da tek kiinin getirdii haberle

amel etmitir. Sz gelimi mer b. el-Hattb, ateperestler (mecs) hakknda
nasl bir hkm verileceini bilemeyince Abdurrahmn b. Avf, Hz.
Peygamberin Mecslere de Ehl-i kitbn hkmn uygulayn hadisini
sylemiti. Hz. mer, bu hadise dayanarak Ehl-i kitaptan ald cizyenin
aynsn mecslerden de almtr (fi, er-Risle, 430-431). Hz. Eb Bekir
ve Hz. mer bazen kendilerine bildirilen bir hadis iin syleyenden ahit
istemilerdir. Ancak bu durum tek kiinin haberini kabul etmemekten deil,
haberin gvenilirliini daha da pekitirmek ve olas bir zabt kusurunu ortadan
kaldrmak amacna yneliktir. Nitekim ayn Hz. mer ama gelirken orada
veba salgn olduunu duyunca nasl davranmak gerektii konusunda
tereddt etmi ve Abdurrahmn b. Avfn naklettii hadise gre amel etmiti.
Hz. Peygamberin haber-i vhid konusunda uygulad l, habercinin zabt
sfat ve dinde gvenilir bir kimse olmasdr. Aksi halde Fsk bir kimse size
bir haber getirdii zaman onun doruluunu aratrn (Hucurt 49/6) ayeti
gereince haberin aratrlmas zarureti vardr.

262

 Aslnda haber-i vhidle amel edilmesi toplum hayatnn bir gereidir.

nsanlar arasndaki ilikiler, birbirlerine verdikleri haberlere gven esas
erevesinde yrr. Tabi hayatn gerekleri bizim bu tr haberlerle ilerimizi
grmeyi gerektirir. Mesela doumevlerinde doan ocuklarn nesebi, ou
zaman oradaki bir-iki grevlinin dikkatine kalmaktadr. Bu tr haberlerin
tamamna gvenmeyip her birini tek tek aratrmaya kalkarsak insanlar
arasndaki gven duygusu sarslr, toplumda tam bir kargaa hkim olur ve
hayat deta ekilmez hale gelir.

hd Haberin Delil Deeri

Baz itikad mezheplerin temsilcileri hari, slm limleri sahih olduu ortaya
km haber-i vhidle amel etmenin gerekli olduu hususunda gr birlii
etmilerdir. Bu birleme, Hz. Peygamberin din konularda yegne otorite
olmasnn tabi bir sonucudur. Bununla birlikte hd haberin yakn ilim
(kesin, zarr) ifade edip etmedii konusu mezhepler arasnda gr
ayrlklarna sebep olmutur. Hanefler, filer ve Mliklerin bir ksm ile
Mutezile ve Hricler, bu haberlerin doruluu kadar yalan olmas ihtimalini
de gz nne alarak yakn ilim deil, zan ifade edeceini kabul ederler.
Ahmed b. Hanbel, Mlik b. Enes ve hadisilerin ounluu ise, haber-i
vhidin shhati sabit olunca yakn ilim ifade ettii ve dolaysyla amel
edilmeyi gerektirdii konusunda ittifak halindedirler. Ancak Mutezile ve
Hricler dndaki btn Ehl-i snnet mezhepleri ister yakn isterse zan ifade
etsin, hd haberle amel etmenin zarureti konusunda hemfikirdir.

Bu nokta nemlidir. Zira Mutezile ve Hricler haber-i vhidin zan ifade

etmesinden hareketle onunla amel de edilmeyecei kanaatine varmlardr.
Oysa buradaki husus, sahihlii sabit olmu bir haberle amel edilip
edilmemesi deil, o haberin yakn ilim kategorisine dhil edilerek derece
bakmndan Kurn ve mtavtir haber ayarnda saylp saylmayacayla
ilgilidir. Beer olmas sebebiyle habercinin yanlma ihtimali dikkate alnarak
ve az da olsa byle yanlmalarn varl hesaba katlarak baz limlerce haber-
i vhidin yakn ilim ifade etmeyecei sylenmitir. Zira szne gvenilen bir
kimsenin haberi ya yakn ya da zan yoluyla bilinir. Haberin yakn yoluyla
bilinmesi onun mtevtir olmas demektir. Zan yoluyla bilinmesi de burada
aklamaya altmz zere hd haber olmas demektir. Tekar vurgulamak
gerekirse, byle haberlerin srf teorik varsaymlar nedeniyle yakn ilim ifade
etmemesi asla onunla amel etmemeyi de gerektirmez. Bu nedenle Ehl-i
snnet olarak nitelenen btn mezheplere gre haber-i vhidle amel etmek
gerekir.

ZAYIF HADS

Tanm
Sahih ve hasen hadis iin aranan artlardan birini ya da birkan tamayan
hadislere zayf hadis denir.

Hadis usl eserlerinde anlatlan hadis eitlerine bakldnda en fazla

hadis eidinin zayf hadislere dair olduu grlr. nk delil olmaya uy-
gun sahih hadisler konusunda farkl gruplandrmalar yapmak pek gerekli
grlmemitir. Sahih hadislerin stnlk asndan karlatrlmas, amel

263

 edilme sz konusu olduunda iki sahih hadisten birini dierine tercih amal
kullanlmtr. Ancak kesin bir kanaate varlamad iin gvenilirlik (sahh)
ve uydurma (mevz) arasnda gidip gelen, bazen birine bazen de dierine
yakn olan zayf hadislerin durumuna gre eitli isimlendirmeler almas tabi
olmutur.

Zayf hadisin yukarda verilen tanmn dikkate alarak sahih ve hasen hadisin
hangi artlarn tamadn tespit ediniz.

Zayf hadisin ok eitli olmasnn nedenleri arasnda unlar saylabilir: 1.

Rvnin tenkid edilmesindeki sebeplerin farkll 2. Senedde rv dmesinin
az veya ok olmas 3. Rv eksikliinin senedin deiik yerlerinde olmas 4.
Hadisin metnindeki kusurun onun sahihliine zarar verme derecesindeki
deiiklikler.

Zayf terimi hem isnadn vasf (rv) hem de rivayet edilen haber/hadis
(merv) iin kullanlmtr. Zayf ifadesi hicr ikinci asrn ilk yarsndan
itibaren muhaddisler arasnda bilinmekteydi. Rivayet asr olan hicr nc
asrdan nceki dnemlerde zayf hadisi nitelemek zere merdd, metrk,
mnker, sakm tr kullanmlar daha yaygnd. Rivayet asrna gelince; bn
Sad, Ahmed b. Hanbel, Mslim, Eb Dvud, Tirmiz gibi limler zayf
terimini deiik vesilelerle kullanmlardr. Buna gre, zayf teriminin nce
gvenilir olmayan rvleri nitelemek zere sonra da hadisin kendisi iin
kullanld sylenebilir.

Zayf hadis eitlerinin says konusunda farkl rakamlar verilmitir.

Mesela bn Hibbn 49, bns-Salh 42, Mnv 81 eit zayf hadis
olduunu belirtmitir. Bu rakamlardaki deiiklikler, mullak ve mevkf
gibi baz hadis eitlerinin zayf hadis saylp saylmayacana baldr.
Genellikle de ayn kategoriye girebilen zayf hadislerin daha da ayrtrlarak
yeni isimlerle zikredilmesi sebebiyle rakamlar farkllk gstermektedir.
Bununla birlikte hadis usl eserlerinde zayf hadis trlerinin yaklak
yirmisi zikredilmitir. Dier ayrntl snflandrmalara girilmesinde fayda
grlmemitir. Genellikle zayf hadisler isnadndaki kopukluk (muttasl
olmamas) ile rvsinin adalet ve/veya zabt ynnden kusuru asndan
snflandrlmtr.

Zayf hadis eitleri rnekleriyle birlikte 9. nitede anlatlmtr.

Zayf Hadisle lgili Baz Meseleler

Herhangi bir hadisin zayf olup olmad hakknda bazen limler arasnda
gr ayrlklar olmutur. zellikle bu gr ayrlklar muhaddislerle
fakihler arasnda daha yaygndr. Bu durum genellikle rvlerin gvenilirlii
konusundaki ihtilaflardan ve hadislerdeki gizli kusurlar (illet) tespitteki
yetenek ve ilm birikim farkndan kaynaklanmaktadr. Zira hadisin gizli
illetlerini tespit edebilme kapasitesi sayl muhaddisin sahip olduu bir
meziyettir. Bundan dolay bir muhaddisin zayf dedii bir hadis hakknda
dier limlerin ne sylediinin de aratrlmas gerekir. limlerin
ounluunun zayflnda ittifak etmedii bir hadise zayf hkmn verme
konusunda ihtiyatl davranlmaldr. Nitekim bu ayrma dikkat ekmek iin
muzaaf ( ) hadis eklinde bir kavram ortaya kmtr. Anlamlarndan
birisine gre, muzaaf hadis; zayf olduu hakknda hadis limleri arasnda

264

 ittifak bulunmayan, bazlarna gre zayf, bazlarna gre de zayf olmayan

hadistir. Buna gre, muzaaf hadis zayf hadisten stndr.

Yukarda temas edilen zayf hadisin eitli olmasnn sebepleri dikkate

alndnda, zayf hadisler arasnda zayflnn iddeti asndan farkllklar
olduu da anlalacaktr. Yani, baz hadislerin zayflk gerekesi hafif olduu
iin deerlendirmeye alnd (itibr) ve yeri geldiinde destek rivayet olarak
(:dd) kullanld olmutur. Ancak zayfl arlatka hadis,
neredeyse uydurmaya yaklamakta ve hibir ekilde kullanlmas mmkn
olmamaktadr. Hadisin zayfl rvsinin cerh edilmesinden veya senedin
kopuk olmasndan kaynaklanabilir. Hadisiler senedin kopuk olmasn,
dierine gre ar cerh sebebi saymamlardr. Hlbuki rvnin yalancl
(kezzb), yalan sylemekle itham edilmesi (mttehem bil-kizb), ok hata
yapmas (fuh-i galat), fsk ve hadisin z olmas ar cerh sebebi kabul
edilmi ve bu tr hadislerin zayfl iddetli zayflk olarak
nitelendirilmitir.

Bu konular daha iyi anlayabilmek iin, 7. niteyi ilgili kavramlara dikkat ederek
yeniden okuyunuz.

Bir hadise zayf hkmn verirken isnad ve metni ayr ayr

deerlendirme lzumu vardr. nk isnad zayf olan bir hadisin metni
baka senedlerle sahih olarak gelebilmektedir. Mesel Nsruddn el-Elbn
kendince zayf sayd Eb Dvudun Sneninde bulunan hadislere dair
Zaf Snen-i Eb Dvud adl bir kitap yazmtr. Burada Elbn, Ammr b.
Ysirin naklettii Raslullah (s.a.) (bana yz ve) dirseklere kadar (elleri)
meshetmemi emretti hadisine (Eb Dvud, Tahret, 124, no: 328) zayf
hkm vermitir. Ancak dirseklere kadar ifadesi ak olarak gemese de
Ktb-i sittenin tamamnda zmnen bunu destekleyen rivayetler vardr. Sz
gelimi drt Snenin (Snen-i erbea) yan sra Buhr, Teyemmm, 4,5 ve
Mslim, Hayz, 112de destekleyici rivayetler bulunmaktadr. Ayrca
hadisin verilen ekliyle rivayeti Tahv, Tabern, Drekutn, Beyhak,
Hkim en-Nsbr, bn Eb eybe ve Bezzrn eserlerinde gemektedir. Bu
eserlerde geen hadislerin bazs mevkuf bazs da merfdur. Geneli
(mecmu) itibariyle bu rivayetler, birbirlerini takviye ettii iin, hasen kabul
edilmilerdir (Davudolu, Mslim erhi, II, 636).

Zayf hadisler birbirini takviye ederek hasen li-gayrih derecesine

ykselirler. Fakat btn zayf hadisler birden ok isnadla (teaddt-turuk)
rivayet edilmek suretiyle zayflktan kurtulmazlar. Zayf bir hadisin birden
ok senedle rivayet edilerek zayflktan kmas iin iki art ileri srlmtr:
1. Hadisteki zayflk ar cerh sebeplerine dayanmamal yani hadisin
zayfl iddetli olmamaldr, 2. Takviye eden dier senedler (tark) kuvvet
bakmndan takviye edilen senedle ya ayn seviyede veya daha stn
olmaldr

Zayf Hadisle Amel

Zayf hadisle amel konusu sadece hadisilerin deil, ayn zamanda fakihlerin
de ilgi alanna girmektedir. zellikle hadislerin kitaplara tam olarak
gemedii hicr ilk iki asr ile nc asrn bir blmnde fakih eklinde
nitelenen bir limlerin ayn zamanda hadisleri de bilmekteydi. Bu dnem

265

 lim ounun nemli zellii fkh ve hadis ilmini birletirmi (fakh-

muhaddis) olmalardr.
Muhaddislerle fakihlerin hadisleri deerlendirme yntemleri arasnda baz
farkllklar vardr. Fakihler, bir hadisle amel etme sz konusu olduunda,
onun hadis usul prensipleriyle sahihlik asndan uyuup uyumadna
bakmann yan sra, kyas, istihsn, maslahat gibi baka faktrleri de gz
nnde bulundururlar. Yani fakihler, hadisin dier delillerle elimesine ve
uyumasna gre genel bir deerlendirme yaparlar. Bylece baz durumlarda
karnelerle desteklenmi zayf hadisle amel edilmi olur. Baz durumlarda
ise, zayf hadis asl deil ikincil (tl) delil olarak hkm karlrken
mracaat edilen delillerden birisi olur. Bazen de zayf hadis dikkate
alnmadan dier delillerden bir hkm karlm, tesadfen bu hkm zayf
hadisin muhtevasna uygun dm olabilir. Dolaysyla bu hkm ve ilgili
zayf hadisi grenler, sz konusu hkmn bu zayf hadisten karldn
zannedebilirler.
Zayf hadisle amel konusu baz kaynaklarda balk halinde
toplanmaktadr: 1. Hibir ekilde zayf hadisle amel edilmez, 2. Mutlak
olarak amel edilir, 3. Baz artlarla amel edilir.
Yahya b. Man, Mslim, bn Hazm, Eb Bekir bnl-Arab gibi limlere
gre ne helal, ne haram, ne de amellerin faziletiyle ilgili konularda zayf
hadisle amel etmek caiz deildir.
Baz limler ise zayf hadisle baz artlarda amel edilebilecei
grndedirler. Buna gre, zayf hadislerle ahkm dnda, amellerin
faziletine dair konularda amel edilebilir. Yani zayf hadislere dayanarak
haram ve helal hkm verilemez, fakat mendup ve mstehap hkm
verilebilir. bn Hacer bunun gerekesini yle aklar: Eer hadis hakikatte
sahihse gerei yerine getirilmi olur. ayet hadis hakikatte zayfsa, amel
etmekle helal bir eyi haram, haram bir eyi helal klma veya haklarn zayi
olmas sz konusu olmayaca iin saknca bulunmamaktadr. Sfyn es-
Sevr, Abdullah b. Mbrek, Ahmed b. Hanbel, Eb Dvud gibi limler bu
grtedir.
Ayrca Ahmed b. Hanbelin amellerin fazileti dnda da, helal ve haram
kapsamna giren konularda zayf hadisle amel edilebilecei grnde olduu
nakledilmitir. Bu gr iki ekilde deerlendirilmitir. Birincisine gre, bu
gryle o, zayf hadisi rey ve itihada tercih etmitir. kincisine gre ise,
onun zamannda zayf saylan hadislerin ou daha sonra hasen olarak
nitelendirilmitir. nk bu dnemde hadisler zayf ve sahih eklinde ikili bir
snflandrmaya tabi tutulmu, bylece hasen hadislerin byk bir ksm da
zayf hadis iinde mtalaa edilmitir. Hadislerin sahih, hasen ve zayf olarak
l taksimini Tirmiz gerekletirmitir. Her ne kadar Tirmizden nce baz
limlerin hasen hadis ifadesini kullandklar gerekse de, hadis literatrne
yerlemesi ve yagnlk kazanmas Tirmiz sayesinde olmutur.
Zayf hadisle faziletler konusunda amel edilebilecei grnde olduu ifade
edilen erken dnem limlerin szleri incelendiinde, onlarn vurguyu amele
deil, rivayete yaptklar grlr. Amel ifadesini ak bir ekilde dillendiren ilk
lim tespit edilebildii kadaryla Nevevdir (. 676/1277). Ne var ki, erken
dnem limleri, faziletler konusunda hadis rivayet edilebilecek rvlerden
ahkma dair rivayette bulunmann haram olduunu sylemilerdir. Burada
amel etmeksizin sadece rivayet sz konusu olsayd, ahkm ve ahkm d
266

 eklinde bir ayrma da ihtiya bulunmamas daha makul olurdu. Zira

zayfln belirtmek artyla zayf hadislerin rivayeti zaten caiz grlmtr.
Byle deerlendirildiinde zayf hadis rivayetine izin veren limlerin dolayl
olarak onunla amele de kap araladklar sylenebilir.

Bununla birlikte faziletlere dair konularda da olsa zayf hadisle amel

edebilmek iin bn Hacer el-Askaln (. 852/1448) baz artlar belirlemitir.
Buna gre; 1. Zayf hadis, yalanc bir rvnin tek bana rivayet etmesi gibi
ar zayf olmamal, 2. slm dininin amel edilen genel esaslarndan birisine
uygun olmal, 3. Amel edilirken, zayf hadisin sbit olduuna kesin ekilde
inanlmamal, aksine ihtiyaten amel edildii bilinmelidir.
Hadis ar zayf olmadnda kendisiyle amel edilebileceinin sebepleri
zerinde nceki nitelerde rendiiniz bilgileri de dikkate alarak dnnz?

Zayf hadisin ahkm konularnda delil nitelii tamad genel bir prensip
olarak ifade edilmekle birlikte, bunun baz istisnalarnn olabilecei de ileri
srlmtr. Buna gre, isnadlar zayf da olsa, muhtevasyla mmetin amel
edegeldii hadislerle ahkmda amel edilir. Mesela Tirmiznin Sneninde
bn Abbastan naklen u hadis rivayet edilmektedir: Kim zrsz olarak iki
namazn arasn cemederse byk gnah kaplarndan birine adm atm
olur (Salt, 138, no: 188). Tirmiz bu hadisin zayf olduunu fakat
limlerin bu hadise uygun amel edegeldikleri iin sefer ve hactaki arefe gn
dnda namazlarn cemedilemeyeceini belirtir. Yine isnad sahih olmayan
Denizin suyu temiz, ls helaldir (Nes, Miyh, 4) hadisiyle Buhri ve
dier pek ok lim amel etmitir. Keza bn Kayyim el-Cevziyye (.
751/1350), Hz. Peygamberin Muz b. Cebeli Yemene gnderirken vrid
olan itihad hadisinin, mechl rvlerce nakledilmesi sebebiyle zayf
olduunu, fakat limlerin bu hadisle amel ettiklerini ifade eder.
Dier bir gre gre, ihtiyata daha uygunsa zayf hadisle ahkmda amel
edilebilir. Sz gelimi, gnete snm suyu kullanmann mekruh olduuna
dair Hz. ienin rivayet ettii hadisle, zayf olmasna ramen fakihler,
ihtiyaten amel etmilerdir.
Zayf hadisle amel bahsinde farkl bir gr de udur: Herhangi bir
konuda zayf hadisten baka delil yoksa reye tercih edilerek zayf hadisle
amel edilebilir. En fazla Ahmed b. Hanbele atfedilen bu grn dier
mezhepler iinde de uyguland olmutur. Mesel Eb Hanfe, kyasa aykr
olmalarna ramen, namazda kahkaha, hurma rasyla abdest, hayzn azami
sresinin on gn olduu, on dirhemden aa mehir olmayaca gibi zayf
hadislerle amel etmitir.
mam fi de, Tif yaknlarndaki Vecc denilen yerde avlanmann haram
olduu, Mekkede yasaklanan zamanlarda namaz klmann caiz olduu,
kusan kiinin abdest almasyla ilgili zayf hadislerle amel etmitir.
Zayf hadisle amel konusunda Salahattin Polatn Hadis Aratrmalar isimli
eserinden Zayf Hadislerle Amel blmn okuyunuz.

MEVZ HADS ()
Sylemedii veya yapmad halde Hz.Peygambere -sallellahu aleyhi ve
sellem- nispet edilen sz ve ilerle ilgili haberdir. Bu tr bir habere hads
denmesinin sebebi, uydurma da olsa, eklen bir sened ve metne sahib olmas
ile uydurann onun hads olduunu iddia etmesidir.

267

 Tarihe
Hadisin Mslmanlarn nazarndaki deerinden yararlanma arzusu, ok erken
dnemlerde Hz. Peygambere bu tr iftiralarn yaplmasna yol amtr. Bir
habere baklacak olursa bu gibi faaliyetler ta Hz. Peygamber zamannda
balamt. Bureydeden nakledilen bir rivayete gre o yle demitir:
Medneye iki mil uzaklkta Ben Leys kabilesine ait bir mahalle vard.
Bir adam cahiliye dneminde onlardan kz istemi ancak kabile vermemiti.
te bu zat, zerinde gzel bir elbise ile tekrardan onlara geldi ve bu elbiseyi
bana Raslullah (s.a.) giydirdi, mallarnz ve canlarnz hususunda hkm
vermemi emretti dedi. Daha sonra da sevdii kadnn evine gitti. Bunun
zerine mahalleliler haber salp durumu sorunca Raslullah (s.a) yle
buyurdu: Allahn dman yalan sylemi!. Hz. Peygamber hemen bir
adam gnderdi ve ona unu emretti: Zannetmiyorum ama sa bulursan
boynunu vur; l bulursan da cesedini yak. Raslullahn (s.a.) gnderdii
adam (yalancnn yanna) geldiinde onu, engerek ylan tarafndan sokulup
ta lm vaziyette buldu. Bunun zerine cesedini atete yakt. Hz.
Peygamberin Kim bilerek benim adma yalan uydurursa cehennemdeki
yerine hazrlansn hadisinin sylenme sebebi (sebeb-i vrdu) bu olaydr
(Huseyn, el-Beyn vet-tarf, II, 229)
Grld gibi gibi bu habere gre, Hz. Peygamber sz konusu kiiyi
ar bir ekilde cezalandrm, byle yapanlarn da cehenneme gideceini
beyan buyurmutu. Bylece maddi ve manevi nlemler alnd iin iftira
faaliyeti o zaman yaylma imkn bulmamt. Ayrca bu olayn gvenilirlii
de olduka tartmal olduundan hadis uydurmaclnn balangc hakknda
kesine yakn bir kanaat vermez. lk halifeler zamannda da, bu halifelerin
konuya verdikleri nem ve dolaysyla aldklar nlemler sebebiyle bu tr
faaliyetlerin olduuna dair gvenilir haberler yoktur. Hz. Osmann ehid
edilmesiyle balayp Hz. Alinin ehid edilmesiyle derinleen siyasi
ihtilaflarda taraflarn cahil ve belki de art niyetli mensuplarnn kendilerini
vmek, muhaliflerini yermek maksadyla bu tr haberler retmeye
baladklar anlalmaktadr. Bu ekilde siyasi maksatlarla balad grlen
bu faaliyetler, sonraki i karklklarda baka etkenlerin karmasyla
yaygnlk kazanm ve tehlikeli boyutlara ulamt. Bu dnem, ilgili
haberlerden anlaldna gre ellili yllara rastlamaktadr. Dier bir ifadeyle
hadis uydurma faaliyeti 3. ve 4. halifenin ehid edilmesinden sonraki
zamanlarda balam, ancak ellili yllarda yaygnlk kazanmt. Gnmze
kadar devam eden bu faaliyet, hadis nemli sayld srece devam edecektir.

Uydurma Sebepleri
Hadis tarihinde grlen uydurma sebeplerinin balcalar unlardr:

a) slm Dmanl
Mslmanln ksa zamanda yaylmasyla baz kimseler maddi ve
manevi zararlara uramt. Bunlarn mslmanla kar aktan ya-
pabilecekleri fazla bir ey yoktu. Kuran- Kerme kar da, bir kitap iinde
topland iin, byle bir imknlar kalmamt. Bunun iin dinin ikinci
nemli kaynana zarar vererek emellerine ulamaya giritiler. Zndk denen
bu kimselerden bazlar yakalanm, cezalandrlacaklarnda bu ilerini itiraf
etmilerdi. Sz gelimi mehur zndklardan birisi olan Abdlkerim b. Ebl-
Avcnn (. 160/776) Halife Mehd zamannda hadis uydurduu tespit
268

 edildii iin aslmak zereyken yle dedii nakledilir: Dininizde helali

haram haram da helal gstermek zere drt bin hadis uydurdum. Zaten
yalancl tescil edilmi bulunan bu din dman kiinin verdii rakam
olduka abartl olmakla birlikte Hz. Peygambere uydurma szler isnat
etmeye alt bir gerektir. Dolaysyla bu ve benzeri ahslar, o zamanki
muhitlerine bir miktar zarar vermi olmaldrlar.
Yine bu zndklardan birisi olan Muhammed b. Sad el-Esed, kendi
sapk inancn ve peygamberlik iddiasn desteklemek iin Hz. Peygambere
isnad ederek u hadisi uydurmutur: Muhammed b. Sad el-Esednin
Humeydden, onun da Enesten rivayet ettiine gre Neb (s.a.) yle
buyurmutur: Ben peygamberlerin sonuncusuyum, artk benden sonra
peygamber gelmeyecektir. Ancak Allah dilerse o baka (bnl-Cevz,
Mevzt, II, 279). Bu uydurmac aslnda Eb Dvudun Sneninde geen
makbul bir hadisin (Eb Dvud, Fiten, 1) sonuna Ancak Allah dilerse o
baka: ) szn ilave ederek kendisinin peygamberlik iddiasna
destek getirdiini zannetmi fakat sonunda hak ettii cezay Halife Eb
Cafer el-Mansr tarafndan ldrtlerek bulmutur. Keza Beyn b. Semn
el-Mehd adnda birisi Hicr 100. yldan sonra Irakta ortaya km ve Hz.
Alinin Tanr olduunu yaymaya alarak buna dair hadisler uydurmutur.

b) Irk ve Mezhep Yanll

Kendi rkn veya mezhebini vmek, dman grd rk veya mezhepleri
yermek iin de hadis uydurulmutur. Bu maksatla Araplarn, ranllarn,
Trklerin, Zencilerin ve baz mezhep byklerinin lehine ve/veya aleyhine
uydurulmu hadisler vardr. ann eitli kollar, Hricler, Mrcie,
Kaderiye, Cebriye gibi siyasi ve itikad mezhepler yannda Hanef ve fi
gibi fkh mezhepleri imamlarnn lehinde ve/veya aleyhinde hadisler
uydurulmutur. Fkh mezheplerinin mntesiplerinin kendi imamlarn vmek
ve tekileri yermek iin uydurduklar u hadis misal verilebilir: mmetim
ierisinde Muhammed b. drs (e-fi) denilen biri kacaktr ki onun
mmetime verecei zarar blsten daha ok olacaktr. Yine mmetim
ierisinde Eb Hanfe denilen bir adam kacaktr ki o mmetimin
mealesidir( bnl-Cevz, Mevzt, II, 48-49).

c) Maddi Yarar Elde Etme Hrs

Yneticilere yaranmak yahut halkn ilgisini ekerek onlardan maddi
menfaat elde etme iin de hadis uydurulduu grlmektedir. Bu hususta kss
(
-oulu kusss) denen hikyeci vaizler ok etkili olmulardr. Onlarn
uydurduu bu tr haberler halk arasnda kolaylkla yaylma imkn bulmu,
onlarn zihniyetini etkilemi ve bylece byk zararlar vermilerdir.

Bunun en arpc rneklerinden biri Ahmed b. Hanbel ile Yahya b.

Manin bandan geen u olaydr: Bir gn bu iki byk hadis limi
Badatta Rusfe mescidinde bulunuyorlard. Namazdan sonra krsye kan
bir kssac vaiz senedinde Ahmed b. Hanbel ve Yahya b. Manin adnn
getii ve Her kim L ilhe illallah derse Allah bu szn her kelimesinden
gagas altndan ty mercandan bir ku yaratr diye balayan uzunca bir
haber rivayet etti. Bunun zerine Ahmed ile Yahya hayretle birbirlerine
baktlar ve byle bir hadis naklettin mi diye birbirlerine sordular. Her biri o
na kadar byle bir hadis duymadklarn, ifade ettiler. Kssac vaiz
konumasn bitirince bahileri toplad, sonra da dier bahilerin gelmesini
beklemeye balad. Bu srada Yahya b. Man eliyle ona buraya gel diye
269

 iaret etti. Vaiz bahi verecek zannederek derhal onun yanna geldi. Yahya
ona: Bu hadisi sana kim rivayet etti? Bu Ahmed b. Hanbel ben de Yahya b.
Manim. Byle bir sz Hz. Peygambere ait olduunu asla duymadk. Eer
mutlaka yalan syleyeceksen bari bizim admz bu ie kartrma dedi.
Bunun zerine vaiz ona: Sen Yahya b. Man misin? diye sordu. Yahya
Evet deyince, vaiz: oktan beridir Yahya b. Manin ahmak olduunu
iitirdim, bunun byle olduunu imdi daha iyi anladm dedi. Yahya ona
Benim ahmak olduumu nasl anladn? diye sosunca vaiz: Sanki sizden
baka dnyada Yahya b. Man ve Ahmed b. Hanbel yok mu? Ben ad Yahya
b. Man ve Ahmed b. Hanbel olan onyedi kiiden hadis yazdm dedi. Bu
beklenmedik cevap karsnda Ahmed b. Hanbel elleriyle yzn kapatarak
Brak unu gitsin dedi. Kssac da onlarla alay eder bir tavrla kalkp gitti
(bnl-Cevz, Mevzt, I, 46).

Madd kar kazanmak maksadyla hadis uyduranlar yalnz kssaclardan

ibaret kalmamtr. Pazarda meyvesini, sebzesini, kavununu, karpuzunu
satamayanlar da halkn bunlara rabetini artrmak iin elindeki mal ven
hadisler uydurmulardr. Nar, karpuz, zm, ekmek, tuz, pirin, patlcan, et
gibi yiyecekler hakknda uydurulan hadisler bunun rneklerini tekil eder.

stisnalar olmakla beraber ana balklar halinde sahih hadis bulunmayan

konular iin Enbiya Yldrmn Hadis Problemleri adl eserinin sahih hadis
bulumayan konular blmn okuyunuz.

te yandan idarecilerden dnyalk elde etmek amacyla hadis

uydurulmasna da u olay misal verilebilir: Gys b. brahim, Halife
Mehdnin yanna bir i iin girdii zaman onun gvercin uurduunu ve
yartrdn grnce u hadisi uydurmutur: Ok, deve, at ve ku
yarlarndan bakas iin, yar tertip etmek suretiyle dl alnmaz. Halife
Mehd, bu szden memnun olmu ve Gysa hatr saylr miktarda para (on
bin dirhem) vermitir. Daha sonra hadisin makbul eklinin aslnda
bulunmayan ku kelimesini, Gysn kendisinin ilave ettiini anlaynca
Senin u kafan varya, tam bir yalanc kafasdr diyerek onu huzurundan
kovmu ve hadis uydurmaya sebep olduu iin de gvercinlerin kesilmesini
emretmitir (bnl-Cevz, Mevzt, III, 78).

d) slma Hizmet Arzusu

Baz cahil dindarlar ise halk ktlklerden uzaklatrp iyiliklere
yneltmek maksadyla hadis uydurmulardr. Hlbuki bunun iin Kuran-
Kerm ve sahih hadisler yeterlidir. Ayn maksatla her surenin faziletini
belirten hadisler de uydurulmutur. Bunlarn bir ksmn, Hanefi limlerden
Nh b. Eb Meryemin uydurduu iddia edilirse de bu doru olmamaldr. Bu
dnce ile hadis uyduranlar din iin en tehlikeli snflardan birisini
oluturmulardr. nk bunlar, halkn sevip sayd, hareketlerini rnek
ald kiilerdi. Onlarn hadis diye tanttklar szler, hi tereddtsz, hadis
olarak kabul edilecek, aksine ihtimal bile verilmeyecekti. Bu sebeple onlar,
dini bozmak iin zel gayret sarfedenler kadar zararl olmulardr.

Bu arada lehte hadis uydurmay caiz gren bir anlaytan da sz etmek

gerekmektedir. Hadis uydurmay yasaklayan hadisteki aleyye kelimesini
aleyhimde diye yorumlayp lehte uydurulacaklarn bu yasak kapsamna
girmeyeceini iddia edenler de bu ite etkili olmulardr. Dnce ve gayeleri
ne olursa olsun, hadis uydurmaya cevaz verenler, farz veya mendup, haram
veya mekruh klarndan birisine ait er bir hkm Hz. Peygambere isnad
ederken, netice itibariyle Allaha kar yalan sylediklerini dnmyorlard.
270

 Zhd ve takva ehli olarak geinen ve fakat hads-i erifin ruh ve

manasndan haberi olamayan birok cahil, Hz. Peygamberin sahih
hadisleriyle sabit olan belli ibadetleri yeterli bulmam olacaklar ki, uy-
gulanmak istendii zaman yaplmas mmkn olmayacak kadar ok ibadet
formlleri hazrlamlardr. Bu formllerin birbirine benzeyen pek ok
taraflar vardr. Aa yukar her birinde u ortak ifadeye rastlamak mm-
kndr: Kim falan gn u kadar rekt namaz klar ve her rektta u sureleri
bu kadar defa okursa, ona ahirette dl olarak unlar verilecektir
Uydurma hadisleri konu alan mevzut eserlerinde pek ok rneini
grmenin mmkn olduu bu tr haberlerin ksalarndan birisi yledir: Bir
kimse pazartesi gecesi alt rekt namaz klar, her bir rektta da bir defa
Fatiha, yirmi defa da kulhuvallhu ahad okur, bundan sonra da yedi defa
istifar ederse Allah ona kyamet gnnde bin sddk, bin bid ve bin zhid
sevab verir. Kyamet gnnde ona parlayan nurdan bir ta giydirilir,
insanlarn endie duyduu o gnde onda hibir korku bulunmaz ve Srat
kprsnden imek gibi geer (bnl-Cevz, Mevzt, II, 117).

Hadis Uydurma Yntemleri

Hadis uydurmann balca iki yntemi olmutur: Uydurann bizzat kendisinin
dzmesi veya bakasnn szn alp hadis diye ortaya srme. Bu usullerden
ikincisinde bilhassa filozof, sufi, tabip ve hakmlerin szlerinden istifade
edildii grlmektedir.

Uydurma Hadisin Belirtileri

Hadisin uydurma olduunu gsteren baz belirtilerden bahsedilebilir. Bunlar
u ekilde sralamak mmkndr:

a) Rvdeki Belirtiler
Bunlarn banda uyduran kimsenin itiraf gelir. Rvler arasnda, hadis
uydurmann yanlln anlayp piman olan ve bunu itiraf edenler ile iyi bir
ey yapt zannyla hadis uydurup da sorulduunda bunu aklayanlara
rastlanr. Byk hadis limlerinden Abdurrahman b. Mehd, Meysere b.
Abdirabbih isimli ahsa; Kim u (sureyi) okursa ona u verilecek eklindeki
bu hadisleri nereden getirdin? diye sormu, o da; Halk bu (sureleri
okumaya) tevik etmek iin bunlar ben uydurdum! cevab vermiti.
Rvnin hadisi rivayet ederken iinde bulunduu ortam da hadisin
uydurulduuna iaret edebilir. Ayrca rvnin rivayet ettii hadisi kendisinden
aldn syledii hocadan renme zaman olarak verdii tarihin imknsz
olmas da bazen hadisin uydurulduuna iaret edebilir.

b) Metindeki Belirtiler
Metinde grlen dil ve zellikle de, mana bozukluklar ile lsz
ifadeler onun uydurulmu olduuna iaret edebilir. bnl-Cevznin
(.597/1200) bu hususta verdii rnek yledir: Kim bir gn oru tutarsa o,
bin hac ve bin umre yapan kimsenin sevab gibi sevap alr. Ona Eyyb sevab
da verilir!.

Metnin kesinlemi baz bilgilere, mesel Kuran- Kerm ve mehur

snnetin verilerine, akl- selme, kesinlemi tarihi ve tecrb bilgilere, bir
yorumu yaplamayacak ekilde, aykr olmas da uydurma belirtisidir. Metnin
271

 belli baz konularda olmas da onun uydurma olduunu gsterebilir. yle ki,
yaplan aratrmalar baz konulardaki btn hadislerin aslsz olduunu ortaya
koymutur. rnek olarak ocuk sahibi olmay knayan, bekrl ven, yl ve
ay belirterek ilerde meydana gelecei sylenen olaylarla ilgili olan btn
hadislerin uydurma olduu tespit edilmitir. Dolaysyla bu konularda bir
hadise rastlannca onun merdud olduu sylenebilir. Metnin rivayet asrnda
yazlm hadis kitaplarnda bulunmamas da onun uydurma olduuna bir
iaret saylmtr. Bu sebeple, yetkili bir alimin, temel hadis kitaplarnda
bulamadn syledii bir hadis uydurma demektir. Burada metinle ilgili bu
iaretlerin ou zaman eletiriye ak olduu ve ihtiyatl olunmas gerektii
hususunu da kaydetmeliyiz.

Hadis metninin akl- selme aykr olmas onun uydurma olduunun belirtileri
arasnda saylmtr. Buradaki akl- selmi nasl anlamalyz?

Hadis Uydurmaya Kar Yaplan Mcadele

Hadis rivayet edene bunu kimden aldn sormakla balayan ve sonralar
sadece slam mmetine zel bir isnad sisteminin ortaya kmasna sebep olan
uygulama, hicr ilk asrda hadis uydurmaclna kar alnm en nemli
tedbirlerden birisini oluturur. slam limleri, isnad sistemi uygulamasyla
hadislerin senedlerini tenkid szgecinden geirmenin yan sra metinlerini de
incelemeyi ihmal etmemilerdir. Bu arada sahabe asrndan itibaren byk
cerh ve tadl otoriteleri yetimi ve bunlar rivayetine vakf olduklar ahslar
takip etmi, aratrm, gvenilirliklerini tespit ve ilan etmilerdir. Bunun
neticesinde hadis uyduran rvlerin tannmasn salayan cerh ve tadl ilmi
adnda hadis ilminin mstakil bir dal olumutur.

Dier taraftan hadis usl llerine gre salam senedlerle mmete

intikal etmi ve Hz. Peygambere aidiyeti konusunda galip bir kanaat olu-
turan sahih hadisleri mstakil kitaplarda toplamak da uydurmalarn
ayklanmasna destek salamtr. Dolaysyla daha nce ifade edildii gibi,
herhangi bir hadisin muteber hadis kitaplarnda bulunmamas onun gvenilir
saylamayacana ve genellikle de uydurma ihtimalinin yksekliine iaret
eder. Buna gre sahih, hasen, zayf ve mevz hadisleri ihtiva eden ayr ayr
eserler kaleme alnmas uydurma hadislerin tespit edilmesine byk lde
yardmc olmutur.

Yukarda bahsedilen cerh ve tadl faaliyetleri ve mevzat eserleri

erevesinde balca iki alma gurubu ortaya kmtr:

a) Genel olarak tenkide uram rvleri, zel olarak da hadis uyduran

veya bununla sulanan kimseleri tespit edip tantmak. Bunun iin yazlan
kitaplarda, tantlan kimselerin tenkide urayan rivayetlerinden de rnekler
verilir. bn Hibbnn Kitbl-mecrhni ile bn Adnin el-Kmil fid-
duafs genel olarak tenkide uram rvlere dair yazlm eserlerdir.
Burhneddn el-Halebnin el-Kefl-hass ammen rumiye bi-vazil-hads
isimli eseri ise sadece hadis uyduranlar tantmaktadr.

Uydurma hadislerin ortaya klar, sebepleri, neticeleri ve edebiyat gibi

muhtelif ynleri hakknda M.Yaar Kandemirin Mevz Hadisler Menei,
Tanma Yollar, Tenkidi- isimli eserini okuyunuz.

b) Uydurma hadisleri tantmak. Bu maksatla da deiik dzenlerde birok

kitap yazlmtr. Hadis tarihinde mevz hadisleri mstakil eserlerde toplama
272

 faaliyetinin yaklak hicr beinci asrdan itibaren balad sylenebilir.

Mevz hadislerle ilgili eserlerin genel bal el-Mevzttr. slm limleri
mevz hadisleri bir araya getiren birok eser telif etmilerdir. Aada yaygn
olarak kullanlan mevzt kitaplar ele alnacaktr.

el-Mevzt
el-Mevzt, Ebul-Ferec bnl-Cevznin (. 597/1201) uydurma olduu
tespit edilen 1850 haberi fkh konularna gre bir araya getirdii eseridir.
Giri ksmnda uydurmaclar, uydurma sebepleri hakknda bilgi verilmekte
men kezebe hadisinin varyantlar zerinde durulmaktadr. Eserde haberlerin
nce senedi ve metni verilmi, ardndan senedde yer alan rvilerden kusurlu
olanlarn durumu aklanm, yer yer metin tenkidi yaplmtr. Ancak
mellif baz zayf, hasen hatta sahih hadisleri de eserine almakla
eletirilmitir. Suytye gre eserde mevz saylmamas gereken 300 kadar
hadis bulunmaktadr. Suyt el-Lelil-masna fil-ehdsil-mevza adl
kitabn bnl-Cevznin sz konusu eserindeki yanllklar ortaya koymak
amacyla kaleme almtr.

lgili eserlerde men kezebe (

) lafzlaryla balad iin genellikle bu
ekilde isimlendirilen hadis Hz. Peygamberin Kim bilerek benim adma yalan
uydurursa cehennemdeki yerine hazrlansn (Buhr, lim, 38) buyruudur.

Tenzhu-era
bn Arrk (. 963/1556) tarafndan telif edilen eserin tam ad Tenzhu-
eratil-merfa anil-ahbri-enatil-mevzadr. Eser bnl-Cevz ve
Suytnin yukarda tantlan iki kitabn ihtisar edip onlarda bulunmayanlar
da ilve ederek fkh konularna gre bir araya getirmektedir. Bu sebeple de
kendisinden ncekilere ihtiya duyurmayacak bir muhtevaya sahiptir. Eserin
ba tarafnda uydurma hadislerin alametleri ve ortaya k sebepleri
hakknda bilgi verilmekte, men kezebe hadisinin varyantlar zerinde
durulmaktadr. Daha sonra hadis uyduranlar alfabetik olarak sralanmakta ve
haklarndaki tenkitler ksa ifadelerle belirtilmektedir. Mellif eserini
blm halinde dzenlemitir. Birinci blmde bnl-Cevznin uydurma
olarak kabul ettii, Suytnin de ona itiraz etmedii rivyetleri zikretmitir.
kinci blmde bnl-Cevznin uydurma olarak kabul ettii, fakat
Suytnin ona itiraz ederek uydurma olmadklarn savunduu rivyetleri ele
almtr. nc blmde ise bnl-Cevznin el-Mevztnda bulunmayan
ve sadece Suytnin uydurma kabul ettii rivyetleri incelemektedir.
Mellif, genelde uydurmalarn kimler tarafndan uydurulduunu tespit
etmeye ve rumuzlar kullanarak metnin alnd kayna zikretmeye alr.

Mevz hadislerle ilgili bunlarn dnda Ali el-Kr (.1014/1605) ve

evknnin (. 1250/1834) eserleri de zikredilmelidir. Ali el-Krnin el-
Esrrl-merfa fil-ahbril-mevzas 625 uydurma rivyeti alfabetik
olarak zikretmektedir. Eser, el-Mevztl-kbr, el-Mevzt ve Mevzt
Aliyyil-Kr adlaryla da baslmtr. Eser, halk dilinde dolaan rivyetlerden
sadece uydurma olanlarn derlemek amacyla yazlmtr. Onun el-Masnu f
marifetil-hadsil-mevz (el-Mevzats-sur) isimli dier eserinde de
417 uydurma rivyeti alfabetik olarak verilmektedir. Ali el-Kr, bu iki
eserinde mevz olduu konusunda ittifak bulunan hadisleri toplam ve
alfabetik olarak dzenlemitir. ki kitaptaki rivyetler byk lde birbirinin
273

 ayndr. evknnin el-Fevidl-mecma fil-ehdsil-mevzas ise

mevz hadislerle ilgili kendisinden nceki eserlerin bir zeti ve
deerlendirmesi mahiyetindedir. 1423 uydurma rivyeti konularna gre
vermektedir.

Uydurma Hadislerin Olumsuz Etkileri

Hangi maksatla ve hangi konuda uydurulmu olursa olsun mevz hadisler
dinin bnyesinde ve Mslmanlarn hayatnda birok tahribat yapmtr.
Bunlar yle sralayabiliriz:

1. Hadis limleri daha faydal bilgiler iin harcayacaklar zaman, uydurma

hadisleri tespit etmek ve onlarla mcadele etmek iin harcamlardr.

2. Baz mevz hadisler helali haram, haram helal gstermek suretiyle dini
hkmleri tahrif etmitir.

3. Uydurma hadisler Mslmanlar arasndaki ayrl ve atmay k-

rklemitir. Bu paralanma arttka her grup kendini hakl gsterecek
daha ok hadis uydurmutur.

4. slm dinini kabul etmeye eilimli olanlar ve cahil Mslmanlar dinden

soutmutur.

5. Szde, Mslmanlar dine tevik etmek ve onlar ktlklerden uzak-

latrmak maksadyla uydurulan szler, ya yapt en kk iyilie
gvenerek Mslmanlar tembellie tevik etmi ya da gnahlarnn
affedilmeyecei dncesiyle onlar mitsizlie drmtr.

6. Dnya sevgisi, kadn, mal, evlat aleyhinde uydurulmu hadislerin tesiriyle

Mslmanlar, dnyay bir kenara brakmlar, Allaha giden yolda engel
olur dncesiyle mal, mlk, evlat ve aileyi terk ve ihmal etmilerdir.

7. Uydurma hadisleri vaaz ve nasihatlerine sermaye yapan kssaclar halkn,

cahil, tembel ve anlaysz kalmasna byk apta sebep olmulardr.

zet
Mtevtir, hd, zayf ve mevz hadisleri tanmlayabilmek

Mtevtir hadis, bandan sonuna kadar her tabakada, yalan sylemek zere
anlamalar aklen ve deten mmkn olmayacak kadar ok rvnin rivayet
ettii hadistir. Tanmdaki tabakadan kast; ya ve renim bakmndan yahut
baz zelliklere sahip olma ynnden ayn veya birbirine yakn olan
kimselerdir.

had hadis veya haber-i vhid, herhangi bir tabakada rv says,

mtevtir hadisin rv saysna ulamayan hadistir. Haber-i vhidin bir ya da
birka tabakada mtevtir hadisin artlarn tam olmas, onun mtevtir
olarak nitelendirilmesi iin yeterli deildir.

Zayf hadis, sahih hadisin tarifinde zikredilen niteliklerden birini veya

birkan tamayan hadistir ve tamad nitelie gre deiik isimler alr.
274

 Zayf hadisteki kusurlar rvsinin adalet eksikliinden veya hafzasnn

zayflndan kaynaklanabilir.

Mevz hadis ise, Hz. Peygambere sylemedii veya yapmad bir szn
veya fiilin nispet edilmesidir. Bu, bilerek, kasten Allah Resl adna yalan
uydurmaktr.

Mtevtir ve had hadislerin nasl ortaya ktn ve bunlarn amele

yansmalarn aklayabilmek

Eyann bilinmesi akl yoluyla ve his ve duyu organlar vastasyla

gerekleir. Mesela drdn yarsnn iki ettiini akl yoluyla biliriz. Ayn
ekilde sonradan meydana gelmi veya yaratlm olan bir eyi dn-
dmzde onu yaratan bir gcn varln yine akl yoluyla kavrarz. Fakat
bir kimsenin syedii bir sz veya yapt bir ii duyu organlar vastasyla
reniriz. Sylenen bir sz iitme, yaplan bir i/fiil ise grme organyla
bilinir.

Bir eyi duyu organ vastasyla renen kimse, onu, bilmeyene, yine
duyu organ araclyla, olaya bizzat ahit olann haberiyle retir. Bir eyi
haber verenlerin hepsi, szlerine gvenilen kimseler deildir. Bu durumda
verilen haber iki ihtimalden birine ak olur; yani ya yalan ya da dorudur.
yleyse haberin doru olmas iin, onun drst ve szne gvenilen
kimselerden alnmas gerekir. Szne gvenilen kimseler de ya yakn veya
zan yoluyla bilinir. te yakn vastasyla bilinen haber mtevtir; zan
yoluyla bilinen haber ise hddr. Ancak zan yoluyla bilinmesi durumunda,
haberin doru olduunu gsteren iaretlerin aksini gsterenlerden daha
kuvvetli olmas gerekir. Buna galip zan (zann glib) denir.

Mtevtir haberin hem inan (akid) hem de amelde kesin delil olduu
hususunda Ehl-i snnet mezhepleri gr birliindedirler. Haber-i vhidin
ise, amelde delil olmas hakknda ittifak olmakla birlikte, akid esaslarnn
tespitinde delil olmas tartmaldr.

Zayf hadisle amel etme konusundaki farkl yaklamlar ve sebeplerini

kavrayabilmek

slm alimleri zayf hadisle amel konusunu genellikle sonuca etkisi asndan
deerlendirmilerdir. Zayf hadisin delil olma yetersizlii dikkate alnarak
inan esaslarnn belirlenmesinde hibir surette ona yer verilmemitir. Zayf
hadisle amel konusuna gelince, ounluun temel ald ltn helal ve
haram snr olduu grlr. Burada da hadisin sonuca etkisi gz nnde
bulundurulmutur. Helal ve haramn tespiti ciddi ve sorumluluk isteyen bir
durumdur. Ancak gzel amellere tevik veya irkin ilerden sakndrmak
maksadyla zayf hadise dayanmak byle deildir.

Zayf hadisin helal ve haramlarn tespitinde kullanlmayaca hususu

teoride ifade edilse de, pratikte bu prensibin zellikle Hanefler ve filer
tarafndan ihlal edildii rneklere azmsanmayacak kadar rastlanmaktadr.
Burada ierii ile mmetin amel ettii genel kabul grm hadisler, sened
asndan zayf da olsa, geerliliini srdrmlerdir. Ayrca rivayeti daima
ilk planda tutan anlaylar zayf hadisleri, doru olma ihtimalini gz nnde
bulundurarak, ahs gre (rey) tercih etmilerdir. Bu deerlendirmelerde
hasen hadis kavramnn literatre tam yerlemedii Tirmiz ncesi dnemi de
dikkate almak gerekir. Zira bu dnemde zayf hadis olarak nitelenen
hadislerin bir ksm aslnda hasen hadistir.
275

 Belli lleri dikkate alarak bir hadisin uydurma olup olmadn

deerlendirebilmek
Hadis ilminde belli bir formasyon kazanm bir kii, sened ve metni
incelemek suretiyle bir hadisin uydurma olup olmad konusunda kanaat
sahibi olabilir. Uydurma hadisin belirtileri senedden kaynaklanyorsa
aratrmacnn derin bir rv bilgisine sahip olmas arttr. Rvlerin
hayatlarn dikkatle kaydederek, onlarn hocalarn, talebelerini, doum ve
vefat tarihlerini, hadis almak iin yaptklar yolculuklarda (rihle) nerelere
uradklarn, din yaantlarn, hafza ve zaptetme durumlarn ve daha
baka pek ok hususu dikkate alarak senedin analizini yapabilir.
Hadisin metni hakknda da incelenmesi gereken eitli ltler vardr.
Kullanlan dilin uslbu, mana bozukluklar, muhtevadaki snrsz vaatler,
lsz sevap veya cezalar, yer, zaman, mekn belirten spesifik bilgiler
uydurma hadisin tespitinde nemlidir. Ayrca sahih hadis bulunmayan
konular genel olarak tanmak da mevz hadisi tayin etmede mhim bir
yardmcdr.

Kendimizi Snayalm
1. Suyt, bir hadisin mtevtir kabul edilebilmesi iin her nesilde rv
saysnn en az ka olmas gerektii grndedir?
a. Drt
b. Be
c. On
d. Krk
e. Yetmi

2. Haber-i vhidle amel edilmemesi gerektiini savunan mezhep aa-

dakilerden hangisidir?
a. Mutezile
b. Mlik
c. Hanef
d. Ear
e. Mtrd

3. Aadaki alimlerden hangisi amellerin fazileti hakknda zayf hadisle

amel edilebilecei grndedir?
a. Yahya b. Man
b. Eb Dvud
c. Mslim
d. bn Hazm
e. Eb Bekir bnl-Arab

276

 4. Mevz haberlere hadis denmesinin sebebi nedir?

a. Uydurann onun hadis olduu iddias
b. Baz ynlerden sahih hadise benzemesi
c. Uydurma da olsa eklen bir sened ve metne sahip olmas
d Uydurann onun hadis olduu iddias ile eklen bir sened ve metninin
olmas
e. Gzel kurgulanm bir sz kmesi oluturmas

5. el-Esrrul-merfa adl eserin yazar kimdir?

a. Ali el-Kr
b. bn Arrk el-Kinn
c. Suyt
d. bnl-Cevz
e. bn Hibbn

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c Cevabnz yanlsa Mtevtir blmn yeniden okuyunuz.
2. a Cevabnz yanlsa hd Haber blmn yeniden okuyunuz.
3. b Cevabnz yanlsa Zayf Hadis blmn yeniden okuyunuz.
4. d Cevabnz yanlsa Mevz hadis blmn yenide okuyunuz.
5. a Cevabnz yanlsa Mevz hadis blmn yenide okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1
Yllarca kan davals olan iki ailenin bartklarna dair haber nce bir, sonra
da -drt kii tarafndan haber verilir. Bu, duyan kimselerde bir zann bilgi
oluturabilir, ancak aradaki husumetin boyutunu bilenler yine de haberden
emin olamazlar. Nihayet iki ailenin ileri gelenlerinden oluan bir grubun
merkez bir lokantada bar yemei iin toplandklar grlnce, artk haberin
gereklii konusunda kesin bir bilgi olumu olur. Yine bir bitkinin bymesi
ve ocuun akl ve beden geliiminin aama aama olmas da gizli bir
tedrclik iinde gereklemektedir.

Sra Sizde 2

Sahih ve hasen hadisin tarifleri incelendiinde, u vasflardan birini ya da bir

kan bulundurmayan hadise zayf hkm verildii grlr: Rvsinin adalet
ve zabt sahibi olmas, seneddeki rvler arasnda kopukluk bulunmamas,
yani senedin muttasl olmas, metin veya senedde zlk ve illet bu-
lunmamas, rvnin zabtnda kusur varsa bunun hadisin dier tarikleriyle
desteklenmesi.
277

 Sra Sizde 3

Zayfl iddetli olmayan hadis, baka bir senedle gelerek hasen li-gayrih
derecesine kma ihtimali bulunan hadistir. Bu ikisi arasnda sadece
senedlerinin (tark) says asndan fark vardr. Zayfl ar olmayan hadis
tek senedle gelirken, hasen li-gayrih hadis, birden ok zayf tarkle
gelmektedir.

Sra Sizde 4

slm dininde akl, kiinin szlerinde ve fiillerinde sorumlu olmasnn

vazgeilmez artdr. Akl genel olarak anlama, kavrama, kavramlar arasnda
balant kurma ve karmlar yapabilme yetisidir. Selm akl ise hem bu
dnya (fizik lem) hem de hiret (metafizik lem) iin karmlar yapabilen
akldr. Bunun iin akln, insann ftratndaki safln korumas, yanl eitim
ve artlandrmalarla bozulmam olmas gerekmektedir. Bu anlamda selm
akl, kiinin ilh buyruklar erevesinde doru karar vermesini salayan,
harhangi bir olumsuzluktan veya ortamn ktlnden etkilenmeyen,
yaratlndaki temizlii (ftrat) koruyan akldr. Bu nedenle selm vasfn
kazanmam akl, ald eitimin de etkisiyle sahih hadisleri kabul etmek
istemeyebilir. zetle salt akl deil selm akl sahibi olmak gerekir.

Yararlanlan Kaynaklar
Apaydn, H.Y. (2006), Mtevtir, DA, XXXII, 208-211, stanbul

Aydnl, A. (2009), Hadis Tesbit Yntemi, stanbul

Baaran, S-Snmez, M.A. (1993), Hadis Usl ve Tarihi, Bursa

Ertrk, M-Yavuz, Y. -Apaydn, H.Y. (1996), Haber-i Vhid, DA, XIV,

349-363

bnl-Cevz, Ebul-Ferec (1386/1977) Kitbl-Mevzt (nr.

Abdurrahman Muhammed Osman), Karai

Koyiit, T. (1981), Hadis Tarihi, Ankara

Polat, S. (2003), Hadis Aratrmalar, stanbul

Subhi es-Slih (1981), Hadis limleri ve Hadis Istlahlar (trc. M. Yaar

Kandemir), Ankara

Toksar, A. (1994), Delil Olma Ynnden Snnet, Kayseri

Ycel, A. (1998), Hadis lminde Tenkit Terimleri ve lgili almalar,

stanbul

Ycel, A. (2010), Hadis Tarihi ve Usl, stanbul

278

 279