sakarya niversitesi ilahiyat fakltesi dergisi 11 / 2005, s.

201-222
trk din msikisi
BN'L-MNECCM (241-300/ 855-912)
ve
RSLE FL-MSK ADLI ESER
Ahmet Hakk TURAB*

IBN AL-MUNAJJIM (241-300/ 855-912) AND HIS WORK RISLA FIL-MSK

Ibn al-Munajjim lived in Abbasid Era in which music became a branch of science in
Islamic Civilization. He wrote two valuable books on the theories of music. He came from
Mneccimoullar family known by its affinity to palace, and he was also an authority in
Arabic-Persian sciences. His teacher Ishq al-Mawsl was considered as the founder of the
theories of music in Islamic world; but his Works didnt reach us. And this increased the
value of al-Munajjims work, because his Risla fil-Msq gives detailed and important
informations about the theories of music of that period. In researches on history of music
done in western and Arab world Ibn al-Munajjims Risla was mistakenly mixed up by his
work Kitbun-Nagam. In this study we tried to connect this misunderstanding and we
examined Ibn al-Munajjims and consequently his teacher Ishaqs- theories of music. We
also tried to give some informations about the life of Ibn al-Munajjim.
Keywords: Ibn al-Munajjim, Risla fil-Msq, Kitbun-Nagam.
Anahtar Kelimeler: bnl-Mneccim, Risle fil-Msk, Kitbn-Neam.

Giri
Msiknin slm medeniyetinde bir ilim dal haline geldii Abbsler
Dneminde yaam olan bnl-Mneccim, msik nazariyatna dair olduka
deerli iki eser kaleme almtr. Saraya yaknlyla bilinen Mneccimoullar gibi
birok limin yetitii kltrl bir aileden gelmesi, dnemin Arap-Acem
ilimlerine hakimiyeti, slm dnyasnda msiknin nazariyatn temellendiren
mehur msikinas shak el-Mevslnin rencisi olmas onu daha da deerli
klan dier sebeplerdir. Hocasnn eserlerinin gnmze ulaamam olmas,
onun eserinin nemini bir kat daha artrmaktadr. Zira onun Risle fil-Msk
*

Marmara niv. .lahiyat Fakltesi Trk Din Musikisi Anabilim Dal Ar.Gr.Dr.,
ahturabi@yahoo.com

201

adl eseri, dnemin msik nazariyatyla ilgili detayl ve nemli bilgiler

iermektedir. Ayrca msik tarihiyle ilgili Bat ve Arap dnyasnda yaplan
aratrmalarda bnl-Mneccimin Risle fil-Msk adl eseri, yanllkla
Kitbn-Neam isimli eseriyle kartrlmtr. Dar anlamda szkonusu
karkln giderilmesi hususunda gayret sarfedilen bu almada, bnlMneccimin hayat, eserleri ve msik nazariyatna dair grleri incelenmeye
allacaktr.
Ailesi, Doumu ve Yetimesi
Tam ad; Eb Ahmed Yahy b. Ali b. Yahy b. Eb Mansur b. Ebn Hass
b. Verd Kab b. Mehbendd Hass b. Ferrh Dd b. Esad b. Mihr Hass b.
Yezdcerd bn'l-Mneccimdir.1 Mutezil grl bir ilim adam olan bn'lMneccim edebiyat tarihisi, gl bir ir, mzik nazariyats olup; Muvaffak
b. Talha b. Mtevekkil Alellahn (. 278/891) yan sra Abbs halifelerinden
Mutazd-Billh (279-289/892-902) ve Mktef-Billh (289-295/902-908)n
nedimliini yapmtr.2
bn'l-Mneccim iki asrdan fazla Abbs saraynda hizmet etmi olan ve
astronomi bata olmak zere birok dalda gl limlerin yetitii
Mneccimoullar ailesindendir. Aslen ranl olan bu aile, Klsik Arap Mzii
Ekolnn en nl teorisyenlerini yetitirmitir.3 Bu aile daha ok matematik ve
mziin estetik sahalarnda nlenmilerdir.4 Bykbabas Yahy b. Eb Mansur
(. 216/831), -mslman olmasna vesile olan- Halife Memun (198-218/813833)un astrolou ve Beytl-Hikmenin sekin alimlerindendi.5 Babas Ali b.
Yahy (. 275/888), zamann ilimleri ve birok sanatta gsterdii kabiliyetinin
yan sra hnerli bir nedimdi.6 bn Hallikna gre babasnn mzik alannda
zel bir kabiliyeti vard. Zir o mehur mzik adam shk el-Mevslden ders
alm ve hocas hakknda Kitb Ahbr shk b. brhim el-Mevsl adyla biyografik
bir eser kaleme almtr.7 Sbit b. Kurr gibi nl bir nazariyatnn msikiyle
1

2
3
4
5
6
7

Ebl-Abbas Ahmed b. Muhammed bn Hallikn, Vefeytl-Ayn ve enb ebniz-zaman

(nr. hsan Abbas), I-VIII, Beyrut 1978, VI, 198; S. M. Stern, Abu Isa ibn al-Munajjims
Chronography, Islamic Philosophy and the Classical Tradition, 1972, s. 437-466.
E.A. Khairalah, Abu Ahmad Yahya, The Encyclopaedia of Islam (New Edition), I (London
1983), s. 251.
Henry George Farmer, Yahya b. Ali, A, XIII (stanbul 1986), s. 347.
Stephan and Nancy Ronart, Yahya ibn Ali ibn Yahya, Central Asiatic Journal (CAJ),
Wiesbaden-Den Hague 1959, s. 563.
Farmer, Yahy b. Ali, s. 347.
Khairalah, s. 251.
bn Hallikn, Vefeytl-Ayn, VI, 198.

202

alakal baz teorik meseleleri ona danmas, Ali b. Yahynn iyi bir mzik
nazariyats olduuna delildir.8 Onun ktphanesi, dnemin sayl
ktphanelerindendi. Nedimlii ve mzisyenliinin yan sra hatr saylr bir
irdi.9 lim ve kltr birikimini, bilhassa Arap-Acem ilimlerinde temyz eden
bn'l-Mneccim bata olmak zere drt oluna brakmtr.10 Ayn ekilde
bn'l-Mneccimin amcas Muhammed de kaynaklarda mzik bilgisinden
dolay vlmtr.11
Eb Cafer et-Taber mezhebine bal bir fkh olan bn'l-Mneccimin
olu Ebl-Hasan Ahmed, fkh sahasnda kaleme ald eserlerle mehur oldu.
Ali b. Hrn (. M.963) adl yeeni Risle fil-fark beyne brhim b. Mehd ve shk
el-Mevsl fil-gn isimli bir eser yazd. Ali b. Hrnun olu da Kitb Muhtr filEn adl bir eser derledi.12
Klsik ve modern kaynaklarda bn'l-Mneccimin doum yerinin Badat
ve doum tarihinin 241 (855-6) senesi olduunda ittifak vardr.13 Ayn kaynaklar
onun 58 yandayken hicr 300 (912) senesinin Reblevvel aynn 13. gecesinde
Badatta vefat ettiini belirtmektedirler.14
Eitimini bata babas olmak zere aile bykleri ve aile evresindeki
limlerden ald anlalmaktadr. Zir kaynaklarda, nceden getii gibi babas
Ali b. Yahynn btn ilmini oullar arasnda bilhassa Arap-Acem ilimlerinde
byk bir kabiliyete sahip olan bn'l-Mneccime brakt kaytldr.15
bn'l-Mneccim ncelikle aileden tevrs eden- saray nedimlii yannda
dnemin en iyi edebiyats ve en gl irlerinden biriydi. Arap-Acem
ilimlerindeki kabiliyeti yan sra fkh, mutezil bir kelmc, rivyeti [ihbr]

8
9
10
11
12
13

14
15

Farmer, Yahy b. Ali, s. 347-8.

Farmer, Historical Facts For The Arabian Musical Influence, Newyork 1970, s. 280.
Khairalah, s. 251.
Farmer, Yahy b. Ali, s. 347-348.
a.g.e., s. 348.
Eb Ubeydullah Merzubn, Mucem-uar (tashih; Fritz Krenkow), Beyrut 1982, s. 502;
Eb Bekir Ahmed b. Ali Hatb el-Badd, Tarhu Badd, I-XIV, Kahire 1931, XIV, 230;
bn Hallikn, VI, s. 198; Babanzade Badatl smail Paa (.1920), Hediyyet'l-arifin esmai'lmellifin ve asar'l-musannafin (trc. Kilisli Rifat Bilge; tashih bnlemin Mahmud Kemal nal,
Avni Aktu), I-II, Ankara 1955, II, 517; mer Rza Kehhle, Muceml-Mellifin, I-XV,
Dmak 1957-1961, XIII, 215; Hayreddin ez-Zirikl, el-Alm, I-XI, Kahire 1954-1959, IX,
195.
Cemaleddin Ali b.Yusuf bnl-Kft, hbrul-ulem bi-ahbril-hukem:Trhul-Hukem (nr. I.
Lippert), Leipzig 1903, s. 238.
Hatb el-Badd, XIV, 230; Ebu Abdullah ihabddin Yakut b. Abdullah Ykt elHamev, Muceml-deb (nr. Ahmed Ferd Rif), I-XX, Beyrut ts., XX, 28.

203

idi.16 En nemli zellii ise slm dnyasnda metafizik tahsil eden ilk mzik
nazariyats olmasdr.17
bn'l-Mneccim, babas Ali b. Yahy ve dedesi Yahy b. Eb Mansur gibi
yllar boyunca Abbs halifelerinin nedimliini yapm olan neeli ve espritel
bir aileden gelmekteydi. Bunun yan sra ilim, edebiyat ve sanat alanlarnda
byk bir kabiliyete sahip olan bn'l-Mneccim, ok ksa bir zamanda soylular
arasna karm ve Abbs halifelerinden birkann yllarca nedimliini
yapmtr.18 O nedimlik mesleine ncelikle Halife Mutemid-Alellah (256279/870-892) dneminde devletin idaresini tamamyla ele geirmi olan kardei
Muvaffak b. Talha b. Mtevekkil-Alellahn19 hizmetinde balamtr. Ayn
zamanda onun Halife Mutemidin zel meclislerinde de en-akrak bir nedim
olarak yer ald kaydedilmektedir.20 Daha sonra Mutemidin peinden halifelik
tahtna oturan Muvaffakn olu Mutazd ve ardndan Halife Mktefnin21
nedimlik hizmetlerinde bulunmutur. zellikle Halife Mktef ona ok deer
vermi ve halifenin zel adamlar ve meclis arkadalar arasndaki yerini daima
korumutur.22 Baz kaynaklar onun, Mktefden sonraki halifenin nedimliini
de yaptna ilikin bilgiler vermelerine ramen, bu halifenin ismini
vermemilerdir.23 Abbs halifesi Ebl-Fazl Cafer el-Muktedir (295-320/908932)in hilfete gelii H. 295; yni bnl-Mneccimin veftndan be yl nce
olduuna gre, kaynaklarda ismi aka belirtilmeyen Abbs halifesi
muhtemelen Ebl-Fazl Cafer el-Muktedirdir.24
Kaynaklar, edebiytn btn alanlarnda stn bir yeri bulunan bnlMneccimin, dneminin en mehurlar arasnda yer ald hususunda ortak
16

17
18
19

20
21
22
23
24

Merzubn, s. 502; bnl-Kft, s. 364; Afifddin Abdullah b. Esad b. Ali el-Yemni elYfi (. 768/1366), Mir'at'l-cenn ve ibret'l-yakzn fi ma'rifeti havadisi'z-zemn (thk. Abdullah
Muhammed Cuburi), I-IV, Beyrut 1970-84, II, 237; Zirikl, IX, 196; Ronart, s. 563.
Henry George Farmer, Historical Facts For The Arabian Musical Influence, Newyork 1970, s.
280.
bnl-Kft, s. 364; Farmer, Yahya b. Ali, s. 348; Ronart, s. 563.
Halife Mutemid ve kardei Muvaffak arasndaki iliki hakknda bk. Saim Ylmaz, Abbslerde
Mutazd ve Mktef Dnemi (279-295/892-908), (Baslmam Doktora Tezi), Marmara
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 2004, s. 40-44.
Yafi, II, 237.
Mutazd ve Mktefnin halife olular hakknda geni bilgi iin bk. Ylmaz, Abbslerde
Mutazd ve Mktef Dnemi (279-295/892-908), s. 44-50, 202-203.
Hatb el-Badd, XIV, 230; emseddin Muhammed b. Ahmed ez-Zeheb, Siyeru alminnbel (nr. uayb el-Arnat v.dr.), I-XXIII, Beyrut 1981-1985, XIII, 405.
Merzubn, s. 503; Ykt, XX, 28.
Muhammed b. Cerir et-Taber, Tarihur-Rusul vel-Mlk (nr. Muhammed Ebl-Fazl), I-XI,
Kahire 1990, X, 139.

204

kanaat sahibidirler. Ykt, Muceminde ondan sityile bahseder ve onu edebiyat

sahasnn parlak bir yldz olarak zikreder. Ayrca divn sahibi bir ir olduunu
belirtir.25 bnl-Mneccimin recezle26 yazan doutan kabiliyetli, stn bir
ir olduunu nakleden Merzubn ise; onu zamannn en iyi ve en salam iri
olarak niteler. Eb Ahmedin bnl-Mneccimi vmek iin yazm olduu bir
iir nakleden Merzubn, onun iirlerinde dn tutumunu anlatan veya
kabiliyetini ven bir ifadeye rastlamadn belirtir.27 iirlerinden bazlarn
Mesdnin eserinde bulmak mmkndr. Bu eserde zellikle Mutazd ve
Mktefnin huzrunda inad ettii iirlerin bir ksm yer almaktadr.28 bnlMneccim Arap iirleri zerine ilgin bir alma olan Kitbl-Bhiri yazmaya
balam, bu eser daha sonra olu tarafndan tamamlanmtr.29
Mutezileye bal bir kelmc olan bnl-Mneccimin, kelmclardan
oluan bir arkada meclisi bulunmaktayd. Bu meclis toplantlarna Halife
Mktef de katlyordu. Ez-Zeheb onun bidat ve faal bir mutezil lider
olduunu bildirmektedir. Kaynaklar her ne kadar onun kelam sahasnda eserler
telif ettiini bildirmekteyseler de bu eserlerin isimlerini zikretmemilerdir.30
Kendisinin felsefeye kar temyl, mutezile mektebinin bir temsilcisi
olmasndan kaynaklanyor olabilir.31 Mktefnin de katld bu meclislerde
Badatn en nemli alimleri ve ilhiyatlar yer alyordu ve bu toplantlarda
Mktef ile bnl-Mneccim arasnda baz olaylar, latfeler ve espriler
gereklemitir.32 Muhammed b. Cerir et-Taber onun en nemli
rencilerindendir.33
bnl-Mneccimin eitli kltrlere vakf ve geni bir bilgi hazinesine
sahip olduunu belirten kaynaklar, nl gramerci Zeccc ile aralarnda geen
25
26

27
28
29
30

31
32
33

Ykt, XX, 28.

Recez, Araplarn recez ve mnserih bahirlerinin metr ekilleriyle pazarlarda,
almalarnda, develeri sevkederken syledikleri hud (veya hid)larnda terennm
ettikleri iirlerdir. etin, Nihad M., Arz, DA, III (stanbul 1991), s. 430.
Merzubn, s. 503.
Farmer, Trihul-Mskl-Arabiyye (trc. H. Nassr), Kahire 1956, s. 197; Farmer, Yahy b.
Ali, s. 348.
Ronart, s. 563.
Yahya b. Ali b. El-Mneccim (. 300/912), Kitabn-Neam (trc. Ruhi Kalender, Necati
Avc), Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, XXV (Ankara 1981), s. 396; Muhammed
b. shk bnn-Nedm, el-Fihrist, Tunus 1985, s. 144; Zeheb, XIII, 405; Yafi, II, 237.
FarmerYahya b. Ali, s. 348; Zirikl, IX, 196.
Kitabun-Neam (trc. Ruhi Kalender, Necati Avc), Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi
Dergisi, XXV, 397; bn Hallikn, VI, s. 198, 201; Khairalah, s. 252.
Zeheb, XIII, 405.

205

tartmay buna rnek gsterirler.34 Bilhassa Arap-Acem ilimlerindeki stn

bilgisi, Grek yazlarn okuyabilmesi, bu eserler hakkndaki derin bilgisi ve sahip
olduu metafizik kltr onun ne kmasna ve birok hal tercmesi mellifi
tarafndan vgyle sz edilmesine sebep olmutur.35
Kaynaklar bnl-Mneccimin salam bir rivyeti olduu konusunda
hemfikirdirler. O, zellikle babas Ali b. Yahy, Zbeyr b. Bekkr, Ahmed b. elHris el-Hazar, shk el-Mevsl, Hend el-Abdden rivyetler yapm ve onlar
hakknda bilgiler vermitir. Kendisinden de olu Yusuf, yeeni Ali b. Harun b.
Ali, Muhammed b. Ahmed el-Hkim Ebu Bekir es-Sl alntlar yapmtr.36
bnl-Mneccimin Eserleri
bnl-Mneccimin eserleri ve isimleri hususunda genel olarak klsik
kaynaklarda baz belirsizlikler vardr. Bir ksmnda msiki eserleri hi
zikredilmezken, bir ksmnda farkl isimler verilmektedir. Baz modern
almalardaki karklklar da buna eklenince anlalmas g bir durum ortaya
kmaktadr. Mesel bu modern aratrmalarda, baz klsik kaynaklarn bnlMneccimin babasna atfettikleri Kitab Ahbr shk b. brhim el-Mevsl adl
eseri bnl-Mneccime it gsterilmesi bu duruma gzel bir rnek tekil
eder.37
Klsik kaynaklarda zikredilen bu eserleri u ekilde sralamak mmkndr:
1- Kitbl-Bhir f ahbri-uaril-muhadramiyyid-devleteyn.
2- Kitbn-Neam. Ebl-Ferec el-Isfahn ve Ziriklnin zikrettii bu eser u
anda kayptr. Bu eser byk bir ihtimalle bnl-Mneccimin Risle filMsknn banda daha nce yazdn belirttii eserdir.
3- Risle fil-Msk.
Kitbn-Neam ve Risle fil-Msk, bnl-Mneccimin irlerle ilgili
eserinden sonra yazlm olmaldr. Konular olduka birbirine benzerdir.
simleri farkl ekilde gelmi bulunan bu iki eserden biri dierinden
zetlenmitir. Kaynaklarda daha geni yazld bildirilen Kitbn-Neam bugn

34
35
36
37

Khairalah, 252.
Hatb el-Badd, s. 230; Farmer, Yahy b. Ali,s. 348; a.mlf., Historical Facts, s. 280; a.mlf.,
Tarih, s. 197; Amnon Shiloah, The Theory of Music in Arabic Writings, Mnchen 1979, s. 200.
Hatb el-Badd, s. 230; Ebl-Berekt Kemaleddin el-Enbr, Nzhetl-Elibb f tabaktildeb, Zerka 1985, s. 178-179; Kehhle, XIII, 215.
Yahya b. Ali b. el-Mneccim (. 300/912), Risletbnil-Mneccim fil-Msik ve kefi rumzi
kitbil-en (tah. Yusuf evki), Kahire 1976, s. 261; Farmer, Yahy b. Ali, s. 347-348.

206

kayptr. Risle fil-Msknn niri Yusuf evki, bu rislenin Kitbn-Neamdan

yaplm bir nevi alnt ve bilgiler mecmuas olduunu ileri srmektedir.38
Ebl-Ferec el-Isfahnde geen bir rivayette onun Kitb fil-Gn ve AhbrilMuannn adl bir eseri daha olduu bildirilmekle beraber eser hakknda detayl
bilgi verilmemitir. Rivayet u ekildedir: Yahy b. Ali der ki: Mutemid Alellah
benden, kendisi iin yaplan arklar bir araya getirmemi istedi. Bu arklarn
topland defter ve sayfalar aldm ve yazdm: 1000 savt [ark] idi.39 Yusuf
evki, Ebl-Ferec el-Isfahnnin bahsettii bu eserin konu ve ierik itibriyle
muhtemelen Kitbn-Neam ile ayn eser olduunu belirtmektedir.40Zira bnlMneccim, Risle fil-Msknn banda daha nce bir muanninin vasflarn
ve ne gibi zellikleri tamas gerektiini yazd bir kitabndan
bahsetmektedir.41Dier taraftan Kitbn-Neam veya Kitbl-Ean
isimlerinin bu dnemde daha ok mevcut besteleri bir araya getiren ve bunun
yan sra ark veya arkclarn zelliklerinden bahseden eserlere verilmesi,
Yusuf evkinin grn desteklemektedir.
bnl-Mneccimin eserlerini konularna gre grupta toplamak
mmkndr:
1. irlere it haberler, sanatlar ve sfatlar hakknda bir kitap.
2. shk el-Mevslnin ekol zere yazlm olan eski Arap Msiksi
nazariyt kitab.
3. shk el-Mevslnin nazariytn anlatan bir msik rislesi.
A. bnl-Mneccimin iir ve irlerle lgili Eseri:

Kitbl-Bhir f Ahbri-uaril-Muhadramiyyid-Devleteyn
bnl-Mneccime it en nemli eser Kitbl-Bhir f Ahbri-uarilMuhadramiyyid-Devleteyndir. Kaynaklarda deiik isimler altnda karlatmz
bu eser, Emev ve Abbs dnemlerini yaam mehur irlerin bir takm
iirlerini ve biyografilerini iermektedir.42 bnn-Nedime gre bnlMneccimin en mehur eseridir ve melez irlerden bahsetmektedir.43 bnlMneccim, kitabna Ber b. Berd ile balayp, Mervan b. Eb Hafsa ile
38
39
40
41
42
43

Risletbnil-Mneccim fil-Msik, s. 262-263.

Ebl-Ferec el-Isfahn, Kitbl-En (nr. Abdlemir Mhenna,-Semr Yusuf Cabir), IXXIV, Beyrut 1986, XVIII, 176.
Risletbnil-Mneccim fil-Msik, s. 250.
a.g.e., s. 189.
Ykt, XX, 29; Badatl smail Paa, II, 517; Kehhle, XIII, 215; Zirikl, IX, 195.
el-Fihrist, s. 629.

207

tamamlamtr.44 Esere daha sonra olu Ebl-Hasen Ahmed b. Yahy (.

327/938) tarafndan ilveler yaplmtr. Ebl-Hasen babasnn eserine Eb
Dlme, Vlide b. Habbb, Yahy b. Ziyd, Mut b. ys ve Eb Aliyyl-Basr
gibi kendi dneminin irlerini de eklemitir.45 Baz modern aratrmalar,
Kitbl-Bhir f ahbri-uaril-mvellidn adl eseri de bnl-Mneccime
atfederler. Halbuki bnn-Nedim ve bn-i Halliknda bu eser aka kardei
Hruna atfedilmektedir.46
Yusuf evki uzun tartmalardan sonra bu kitabn, dier msik eserlerinden
nce yazldn bildirmektedir.47
Gnmze ulamayan ve u anda kayp olan bu eser hakknda bir bilgimiz
yoktur. Ama en azndan eski ve yeni kaynaklarn bilgileri nda bnlMneccimin byle bir eseri olduu kanaati g kazanmaktadr.
B. bnl-Mneccimin Msik Eserleri

1. Kitbn-Neam
bnl-Mneccimin bu kitab, bnn-Nedim ve bnl-Kftnin eserlerinde
zikredilmemektedir. Bununla birlikte dneme en yakn kaynak olan Ebl-Ferec
el-Isfahn, Kitbl-Eniyyil-Kebr adl eserinde, bu kitaptan vgyle sz
etmekte ve bnl-Mneccimin bu eserinden birok alnt yapmaktadr.48 Dier
taraftan bizzat bnl-Mneccim -getii zere- Risle fil-Msika isimli
eserinin giriinde daha nce yazd bir msik kitabndan bahseder. Bu
kitabnda bir muanninin [arkc, okuyucu] sfatlarn ve neleri hiz olmas
gerektiini yazdn bildirir. Gerek bu haber ve gerekse el-Ende KitbnNeamdan yaplan alntlar, bu kitabn Risle fil-Msikadan ayr bir eser
olmas ve daha nce yazld ihtimalini kuvvetlendirir. Ebl-Ferec el-Isfahn,
On notay toplayan sesler konusunu ilerken bu kitab zikreder ve bnlMneccimin bunu orada anlattn haber verir.49 Farmern bu iki eserin ayn
olduu iddias, baz yeni yazarlarca da herhangi bir derin aratrma
yaplmakszn kabul grmtr.50 Farmer, slm Ansiklopedisinde yer alan
44
45
46
47
48
49
50

Carl Brockelmann, Geschichte der Arabischen Litteratur( GAL), Leiden 1943-1949, SuppI, 146.
bn Hallikn, VI, 198-9; Zeheb, XIII, 405; Ktib elebi (. 1067/1657), Kefz-znn an
esmil-ktb vel-fnn, I-II, Tahran 1967, I, 220.
Risletbnil-Mneccim fil-Msik, s. 260; Farmer, Yahy b. Ali, s. 348; Khairalah, s. 252.
Risletbnil-Mneccim fil-Msik, s. 262.
Ebl-Ferec el-Isfahn, el-En, VIII, 25, 374; Zirikl, el-Alm, IX, 195; Farmer, Tarih, s.
197; a.mlf., Masdirul-Mskal-Arabiyye (trc. H. Nassr), Kahire 1957, s. 56.
el-En, VIII, 374.
Ronart, s. 563.

208

bnl-Mneccim maddesinde bu iki eserin ayn olduuna dir kesin kanaat

bildirmektedir.51
bnl-Mneccimin Kitbn-Neam u anda kayptr. Yukarda ifade
edildii gibi bu kaynaklarda yer alan bilgilerin nda, bu eserin bulunabilmesi
halinde eski Arap Msik ekolnn aydnlanmas yolunda byk admlar
atlaca dnlebilir.. Zir eserin, gnmze hibir eseri ulamayan mehur
mzik teorisyeni shk el-Mevslnin retilerini iermektedir.
Farmern Kitbn-Neam olarak tantmaya alt British Museum 2361
Noda kaytl olan eser bnl-Mneccimin Risle fil-Msksndan baka bir
ey deildir. Farmern dnyada tek nsha olduunu belirttii bu eserin, yllar
sonra Rza Rampour nshasnn bulunmas grmz teyit etmektedir.52 Zr
her iki nshann giriinde eserin ad Mminleri emiri Mutazd-Billahn
hizmetisi Yahya b. Ali b. Yahya el-Mneccimin msik rislesidir eklinde
apak belirtilmitir.

2. Risle fil-Msk
bnl-Mneccimin gnmze ulaan tek msik eseridir. Risle, eski Arap
msiksi nazariyatna dir yazlm olup; mehur msikins ve nazariyat
shk el-Mevslnin msik retilerini konu almaktadr. Eserin konusu,
bilhassa shk el-Mevsl ve Grek mzisyenlerinin karlatrlmas etrafnda
ekillenmektedir. bnl-Mneccim bu eseri, nedimliini yapt Abbas
Halifelerinden Mutazd-Billha sunmak zere yazmtr.53
Bu eser, eski Arap Ekolne it mzikal sistem zerine hl elimizde olan en
erken monografidir. Ayrca Ebl-Ferec el-Isfahnnin Kitbl-En isimli
eserinde geen mzik terimlerinin aklanmasnda ana kaynak konumundadr.54
Rislenin iki ayr yazmas bulunmaktadr. Biri Hindistanda Rza Rampour
Ktphanesi, 3097 numaral ciltte 25b-28a varaklar arasndadr.55 Dieri British
Museum, Oriental Blm, 2361 nolu ciltte, 236b-238b varaklar arasndadr.56
a. Rza Rampour Ktphanesinde yer alan yazmada Rislenin tam ad
Risle Yahy b. Ali b. Yahyl-Mneccim Mevl Emril-Mminn el-Mutazd Billh
fil-Mskdr.

51
52
53
54
55
56

Farmer, Yahy b. Ali, s. 348.

Zekeriy Yusuf, Mahtttil-Mskal-Arabiyye fil-lem, Badat 1967, s. 13.
Risletbnil-Mneccim fil-Msik, 189; Khairallah, 251.
Khairallah, 251.
Zekeriy Yusuf, Mahttt, s.13.
Farmer, Masdir, s. 55-56.

209

Risle Hindistanda Rza Rampour Ktphnesinin 64 numaral elFennr-Riyz blmnde, 3097 numarada kaytl, msik eserlerini muhtevi bir
cildin 2. rislesi olarak 25a-28b varaklar arasndadr.57 Toplam alt varak olan
eserin altnc varanda sadece drt satr yaz vardr.58 Normal sayfalar 19
satrdan olumaktadr; sayfalar, 140x240 mm. lsndedir.59
Risle zarif bir ran yazyla (talk) yazlm olup, harfler noktalanmtr ama
hareke yoktur. Risle herhangi bir ekilde makle ve blmlere ayrlmamtr.
Nshann yazl tarihi kesin belli olmamakla beraber, tahminen hicri IX.
veya X. yzyllarda yazld ifade edilmektedir; mstensihi ise belli deildir.
Yaz zellii vs.den hareketle ulalan bu neticeyi (bilgi), nshann DvellArabiyye niversitesi Yazmalar Enstits Ktphanesinde bulunan
mikrofilminin zerindeki tantm kart da teyid etmektedir. Zir burada
nshann H. X. yy.da yazld kayd vardr. Buna gre bu nsha, istinsh 1073
(H.) olan British Museumdaki yazmadan daha eskidir. Nshada birok yazm
hatas vardr. Bunlar, byk bir ihtimalle mstensihin iyi derecede Arapa
bilmemesinden kaynaklanmaktadr. Zekeriya Yusuf bu hatalarn, mstensihin
msik ehli olmamasndan kaynaklandn belirtir.60
Rislenin giri cmlesi:
)

(...
Rislenin son cmlesi61:
...)
(
b. Biritish Museumda bulunan rislenin tam ad Risle Yahy b. Ali b.
Yahyl-Mneccim Mevl Emril-Mminn Mutazd Billh fil-Mskdr.
Eser ngilterede British Museum Ktphanesinin Oriental Blmnde,
2361 numarada kaytl, riyz ilimlerle ilgili risleleri muhtev bir cildin 11.
57

58
59
60
61

Rza Rampour Ktphanesinin 3097 numaral cildindeki dier msik eserleri srasylaunlardr: 1- el-Knn czt-telif minel-Msk li-klides, 2- Risle Yahy b. Ali b. YahylMneccim Mevl Emril-Mminin Mutazd Billh fil-msk, 3- Kitabil-Mskal-Kebr liFrb (be sayfa), 4- el-Kitabl-Kf fil-Msk li-Eb Mansur b. Zeyle, 5- el-Kitbl-Edvar
li-Safiyyddin Abdlmmin Baddi-ehril-Urmev, 6- Hiye al erhil-Hocendi li-KitbilEdvr fi-eyh Mahmd el-At, 7- Risle fil-Msk (mellifi bilinmiyor). RisletbnilMneccim fil-Msik, s. 97.
Zekeriya Yusuf, Risletbnl-Mneccim fil-Msk, Kahire 1964, s, 10.
Risletbnil-Mneccim fil-Msik, s. 101.
a.g.e., s. 101; Z. Yusuf, Risle, s. 10.
Risletbnil-Mneccim fil-Msik, s. 110.

210

rislesi olarak 236b-238b varaklar arasndadr.62 Risle toplam 5 sahifedir; ilk

sahifede 10, son sahifede 8, tam sahifelerde ise 23 satr vardr. Sayfalar 90x180
mm. lsndedir.63
Risle zarif bir ran yazsyla (talik) yazlm olup; noktalama ve
harekelerden yoksundur. Risle herhangi bir ekilde makle ve blmlere
ayrlmamtr.
Bu nshada birok yazm ve dil hatas vardr. Mstensihi tahminen ranl
olup; Zekeriya Yusufa gre msik ehli birisi de deildir.64 Ayrca bu nshada,
Rza Rampour Ktphanesinde bulunan yazmada yer alan nemli cmle
eksiktir.
Rislenin yazl tarihi rislenin sonunda belirtilmitir. Mstensihin notuna
gre hicri 2 Cumdel-l 1073 ylnda Perembe gn yazm tamamlanm; 25
Muharrem 1074 aramba gn de Kemirde mukbele edilmitir. Ama
mstensihin kimlii hakknda herhangi bir bilgi yoktur.65 Dolaysyla bu nsha
Rza Rampour nshasndan yaklak bir asr sonra yazlmtr.
Rislenin giri cmlesi:
)

(...
Rislenin son cmlesi66:
)
1073 2
( 1074 2
ncelikle belirtmek gerekir ki, her iki risle baz cmle eksiklikleri ve
kelime hatalar dnda- birbirinin neredeyse ayndr. Her ikisi de ayn eserden
62

63
64
65
66

British Museum Oriental 2361 nolu ciltteki -Arapa/Farsa- dier eserler srasyla
unlardr: 1- Risle f ril-mutasavvife vel-fukah f simil-msk. Muhammed b. Cell
Rzev, 1068 (Farsa), 2- Risle f cevzil-Msk. Abdlcelil b. Abdurrahman (Farsa), 3Kitbl-Edvr fil-Msk. Mellifi bilinmiyor, 4- erhl-Edvr, 5- Risle f erhi kitbiledvr. Mevlna Mbrek ah, H. 777 (Farsa), 6- erhu Risle-i Edvr. Eb Nasr elHocend, 7- Msk Hikmet-i Al. bn-i Sin (Farsa), 8- Min Kitb Yakub b. shk elKind fit-telf, 9- Risle fil-mska, 10- el-Kitbl-Kf fil-Msk. bn-i Zeyle, 440 H.
(Farsa), 11- Risle Yahy b. Ali b. Yahyl-Mneccim Mevl Emril-Mminn Mutazd Billh
fil-Msk, 12- el-Mskal-Kebr. Frb (4 sahife), 13- Kefl-Edvr. Ksm b. Dost Ali
Buhr (Farsa), 14- Kenzt-Tuhaf Der Msk (Farsa). Risletbnil-Mneccim fil-Msik, s.
111-115.
Amnon Shiloah, s. 201.
Zekeriya Yusuf, Risle, s. 3.
Risletbnil-Mneccim fil-Msik, s. 29.
age, s. 29.

211

farkl zamanlarda istinsah edilmi olabilecei gibi, birbirinden istinsah edilmi

de olabilir. Ama ittifak edilen nokta eserin orijinalinin mellifin elinden
ktdr. Zten kaynaklar rislenin bnl-Mneccime it olduunda gr
birlii iindedirler.67
Bu eserin nemi, bilhassa eski Arap Ekol msik nazariyatnda kullanlan
ve Ebl-Ferec el-Isfahnnin Kitbl-Ensinde yer alan teknik terimleri
aydnlatmasnda yatmaktadr.68
Mellifin ifdesine gre bu risle mehur msikins ve nazariyat shk
el- Mevslnin retisi zerine temellendirilmitir.69 O, Rislesinde zellikle
Klasik Arap Msiksi Ekol ile Grek Eserlerini erh Edenler Ekolnn
farklarn ele almaktadr. Onun tabiriyle ncekiler Arab Gnnn stadlar
dierleri ise Grek Msiksi stadlardrlar.70 bnl-Mneccim bu ekoller
arasndaki farkllklar tartr ve deerlendirir. O bu msikleri incelerken ve
shkn retilerini aktarrken enstrman olarak udu tercih etmi; nazariyesini
ud zerine temellendirmitir. Udun klvyesindeki parmak basklarna iaret
ederek bize, Arab msiksi dizisindeki her bir nota (name) iin doru olan yeri
gsterir. Bu meyanda ebced harflerinden mteekkil olan ebced nota
sistemini kullanmaktadr. Eski Arap ekolnn mzikal pratiinin zellikle
parmaklar ve mecr veya mecr (parmak basklar) denen eyler zerine
kurulduunu ifde eder. Bunlara dir makam (melodi) sisteminin
problemlerinden ve ayrca intiklden [gei] bahseder.
bnl-Mneccimin Rislede ele ald konular, u ekilde sralamak
mmkndr:
1- A: Mellifin ismi ve rislenin konusu.
2- Fihrist: nceki kitabnn konusu, notalar, parmak basklar, shk elMevsl ile eski filozoflarn nota saylar konusundaki farkllk.
3- shk el-Mevslnin notalar: Saylar ve isimleri.
4- Nota isimleri, bam, misles, mesn ve zr telleri ile arasndaki farklar.
5- shk ve Grek Filozoflarnn teorileri arasndaki fark.
6- Perde yerlerinin sebepleri.
7- shka gre makamlar: Uyumlu ve uyumsuz sesler.
8- Araplarn gnda kullandklar perdeler.

67
68
69
70

Risletbnil-Mneccim fil-Msik, s. 173.

Farmer, Yahy b. Ali, s. 348.
Risletbnil-Mneccim fil-Msik, s. 189-191; Amnon Shiloah, s. 200.
Farmer, Masdir, s. 55.

212

9- Sonu ve zeyl.71
Risle tahkikiyle birlikte 3 defa neredilmitir:
1- lk neir stad Muhammed Behe el-Esr tarafndan yaplmtr. Dr.
Cevad Alinin dokuz sayfalk nsznn yer ald bu tahkik, 1950 ylnda elMecmaul-lmiyyil-Irk dergisinin I. cildinin 114 ve 124. sayfalar arasnda
yaynlanmtr. Daha sonra bu alma Matbtil-Mecmaul-lmiyyil-Irk
silsilesinde ayn nsz ile ayr bir basm olarak yaynlanmtr (Badat 1950). Bu
neirde stad Muhammed, British Museum nshasn esas alm ve risleyi
Kitabn-Neam li-Yahy b. Ali b. Yahyl-Mneccim adyla neretmitir. Bu
risleyi bnl-Mneccimin Kitabn-Neam ile kartrp bu isim altnda
yaynlamasnn sebebi, Farmerin her iki kitabn da ayn eser olduu eklindeki
deerlendirmesine inanmasdr.72 Dergide yaynlanan bu neir, Ruhi Kalender
ve Necati Avc tarafndan Trkeye tercme edilmitir. Herhangi bir aratrma
yaplmadan yaynlanan bu almada da hata silsilesi devam etmi ve bnlMneccimin Risle fil-Msks, Kitbn-Neam balyla yaynlanmtr.73
2- 1964 ylnda stad Zekeriya Yusuf tarafndan ve Rza Rampour nshas
esas alnarak bir tahkikli neir daha yaplmtr. Zekeriya Yusuf, British Museum
nshasna gre daha az hatas olan Rza Rampour nshasn tercih ettiini
belirtir.74 Bununla birlikte yazar, dipnotta nsha farkllklarna iaret etmemitir.
3- Sz konusu eser hakknda en geni tahkikli neir Dr. Yusuf evki
tarafndan yaplm ve bu alma 1969 ylnda Kahirede baslmtr. Yusuf
evki tahkikte Rza Rampour nshasn esas alm, British Museum nshasnn
farkllklarna da dipnotlarda iaret etmitir. almann tam ismi RisletbnlMneccim ve Kef Rumzi Kitabil-Endir. Yusuf evki, tahkikli neirle birlikte;
-bnl-Mneccimin verdii bilgiler dorultusunda- shk el-Mevslnin msik
nazariyat ve Ebl-Ferec el-Isfahnnin Kitabl-Ensinde geen msik
terimlerinin aklamalarn da eklemitir.
shak el-Mevslnin Msik Teorisi ve Ses Sistemi
bnl-Mneccim
eski
Arap
msik
ekolnn
en
nemli
nazariyatlarndandr. Daha nce belirtildii zere ilim ve msikde temyz
etmi bir ileye mensptur. Zir bn-i Halliknn bildirdiine gre babasnn
msikde huss bir mahreti vard ve mehur msikins shk el-Mevslnin
71
72
73
74

Risletbnil-Mneccim fil-Msik, s. 183-186.

Farmer, Tarih, s. 197.
Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, XXV, 398.
Zekeriya Yusuf, Risle, s. 13.

213

rencisiydi. Nitekim Sbit b. Kurr lml-Msikde baz meseleleri ona

danmaktayd. Hatt Farmera gre o metafizik renmitir ve Dou-Bat
Araplar arasndan km en byk msik nazariyatlarndan biridir.75
bnl-Mneccim, Arap msik icrclarnn teoriye ve teorisyenlere hak
ettikleri nemi vermedikleri bir dnemde yaamtr. Bu dnemde notasyon ve
enstrmanlar zerindeki perdeler icrclarn elindeydi ve neredeyse teorisyenler
iin kapal kutuydu. Zir notasyon belki de bir asrdan beridir Araplarca
biliniyordu ama -onlara gre- bu, zellikle enstrmantal mzie uygundu.
bnl-Mneccim byle bir dnemde msiknin nazariyatna eilmi ve bu
sahann meseleleri zerinde iki tane de eser telif etmitir.76 Dier bir yandan ilesinin teki fertleri gibi- msikyi shk el-Mevsl, Ubeydullah b. Abdullah ve
bn Hurdzbih (. 300/912-913) gibi ayn zamanda amel (pratik) olarak ileyen
yazarlar snfndandr. O dnemin bir takm yazarlar gibi msikyi sdece
nazar-spekltif teoriler btn olarak ileyenlerden deildir.77
bnl-Mneccimin msik tarihindeki nemi, yeni bir ses ve nota sistemi
ortaya koymasdr. shk el-Mevslnin rencisi olarak onun sistemiyle
yetinmemi bu sistemden hareketle yeni eyler tesis etmitir.
Bugn elimizde olan msik rislesinde beste konusunu ele alan mellif,
notalar arasnda uyum ve uyumsuzluu incelemi, ud zerinde her bir parman
bask yeri ve bunlarn karlklarn vermitir. Bu perdeleri ebced harfleriyle
notalandrm; shkn ses sistemini, Eski Arap ve Grek mzik sistemlerini
mukayeseli olarak deerlendirmitir. Rislenin sonunda ise mevcut sistemle
yaplan kompozisyonu rnekleriyle gstermitir.78
Eski msikinaslara gre kan seslerin says 18dir sznde Yahy
bnl-Mneccimin byk ihtimalle eski msikinaslardan kasd icrclar ve
nceki msik nazariyatlaryd. Zir bu ifadenin akabinde onlarn sistemlerini
ve 18 sese nasl ulatklarn yle ifde etmektedir: Bam (1. tel) ve misles (2.
tel) tellerindeki seslere gre ortaya konan ilk sesi mutlakul-bam; ikincisini ise
bam telinin ortas olarak tespit etmiler ve bu sralama zerine ittifak
etmilerdir. Onlara gre misles ve bamdaki sesin, mesn (3. tel) ve zrdeki (4.
tel) sesin -kulak asndan uyumlu olmalarna ramen- ayn olmadn iddia
etmilerdir. Zir onlar, ikisi ayr ayr vururlarsa, uygun ses karacaklarn
kaydetmilerdir. Bu adan bnl-Mneccim onlar eletirir. nk ona gre
75
76
77
78

Farmer, Historical Facts, s. 27, 280.

a.g.e., s. 87.
a.g.e., s. 280-281.
Risletbnil-Mneccim fil-Msik, s. 241-246.

214

ikisi ayr ayr vurulursa, kulak misles ve bamdaki sesin mesn ve zrdeki
seslerden farkl olduunu anlayabilir. Her birinden sekizli ve drtl sesler
karlrsa, telin tam sesi yarm sesi vermez.
Ayn zamanda Greklerin byk tam sisteminden bahseden bnlMneccim, bunun eski Arap sistemiyle kk benzerliklere ramen olduka
farkl olduunu belirtir. Mesel Grekler notalarn 8 olduunu ifde ederler. Zir
Greklerin de bir oktavlk sistemleri vard. Fakat bu, iki bileik tetrakorddan
(drtlden) -Mesn (E, F, G, a) ve Diezeugmenn (b, c, d, e)- olumaktayd.
bnl-Mneccim temelde bunun Arab sistemden farkl olduunu ifade eder.79
Hocas shk el-Mevslnin sisteminde ise notalar 10 tanedir. Gerekte 9
olan bu say onuncunun oktav ses olarak kabl edilmesiyle 10 olmaktadr.
shkn sisteminde ilk ses udun mesn telinin bo (ak) vurulmasyla elde
edilen sestir. shk ud telleri zerinde mecr adn verdii seslerin
kaynakland iki perde basks tespit etmektedir ki, birisi vust (orta parmak),
dieri bnsr (yzk parma) basksdr. shk ve onun takipilerine gre,
gerek ud gerekse flemeli enstrmanlarda bu 10 notadan fazla nota yoktur.80
bnl-Mneccim bu ksa ama ok deerli bilgileri hv rislesinde yukarda
ksaca anlattmz sistem arasndaki farklar ortaya koymaya almtr:
ncelikle ona gre Greklerin 8 notal sistemleriyle eski Arap ekolnn 18
notal sistemleri birbirlerinden ok farkldr. Zir Kind (. 874), bn Sn (.
1037) ve Hseyin b. Zeylenin (. 1048) Grek sistemi zerinde younlaan
almalar (sistemler), yerli pratik sanattan olduka uzak ve farkldr. Yahynn
gerekte sylemek istedii ey ise, kendisinin de benimsedii shkn sisteminin
dierlerinden farkl ve daha doru olduudur.
Bunu gerekletirirken bu sistemi teferruatl bir ekilde anlatr ama maalesef
Grek ve eski Arap msik ekolnn sistemleri hakknda derinliine bilgiler
vermez.
bnl-Mneccimin -hocas shkn sistemi zere- sistemine gre 10 tane
nota vardr ve unlardr (lk be tanesi mesn teli, ikinci be tanesi zr teli
zerindedir):
1. Nota: Mutlakl-Mesn [imd]: 3. telin ak hali.
2. Nota: Sebbbetl-Mesn: 3. tel iaret parma.
3. Nota: Vustal-Mesn: 3. tel orta parmak.
4. Nota: Bnsrul-Mesn: 3. tel yzk parma.
79
80

Risletbnil-Mneccim fil-Msik, s. 190-191; Farmer, Historical Facts, s. 28-285.

Risletbnil-Mneccim fil-Msik, s. 191-195.

215

5. Nota: Hnsrul-Mesn: 3. tel sere parmak.

6. Nota: Sebbbetz-Zr: 4. tel iaret parma.
7. Nota: Vustaz-Zr: 4. tel orta parmak
8. Nota: Bnsruz-Zr: 4. tel yzk parma.
9. Nota: Hnsruz-Zr: 4. tel sere parmak.
10. Nota: Hnsruz-Zr/Bnsrul-Misles: 2. tel yzk parma.81
Bu on notann bam ve misles tellerindeki karlklar yledir:
Mutlakul-Bam (1. telin ak hali) Sebbbetl-Mesn (3. tel iaret
parma)
Sebbbetl-Bam (1. tel iaret parma) Bnsrul-Mesn (3. tel yzk
parma)
Vustal-Bam (1. tel orta parmak) Hnsrul-Mesn (3. tel sere parma)
Bnsrul-Bam (1. tel yzk parma) (ptal)
Hnsrul-Bam (1. tel sere parmak) Mutlakul-Misles (2. telin ak hali)
Mutlakul-Misles (2. telin ak hali) Sebbbetz-Zr (4. tel iaret parma)
Sebbbetl-Misles (2. tel iaret parma) Bnsruz-Zr (4. tel yzk
parma)
Vustal-Misles (2. tel orta parmak)Hnsruz-Zr (4. tel orta parmak)
Bnsrul-Misles (2. tel yzk parma) Zr altndan kar (HnsruzZrden sonraki perde)
Hnsrul-Misles (2. tel sere parmak) Mutlakul-Mesn (3. telin ak
hali)82
Farmer, shk ekolnn bir takipisi olarak niteledii bnl-Mneccimin
ud iin ileri srd pratik notasyonu u ekilde tespit eder:83
Semboller : A B J D H W Z H T Y (Ebced)
Notalar
: G a b b c d e e f f (Gnmzde)84
Her bir tel -tabakas- iki tane mecr retmektedir. Yahy mecrnn
shkn bir buluu olduunu ifde etmektedir. Mecr bir nevi seslerin
kendisinden kaynakland akm demektir. 1. Mecr, vusta (orta) parmana; 2.
Mecr, bnsr (yzk) parmana nispet edilmektedir. Ona gre bu iki parmak
icrda birbirlerini takip ederler ve birbirlerinin nlerine gemezler.85

81
82
83
84
85

Risletbnil-Mneccim fil-Msik, s. 192-193.

a.g.e., s. 200-201.
a.g.e., s. 204.
Historical Facts, s. 88.
Risletbnil-Mneccim fil-Msik, s. 222-223.

216

bnl-Mneccim rislesinin byk bir ksmnda ise Arab melodilerde

kullanlan bu on notadan (ses) bahsetmi ve kendi aralarnda uyumlu olanlarla
uyumsuz olanlar eklinde ikiye ayrmtr. Ona gre uyumlular 6, uyumsuzlar 4
tanedir ve u ekildedir:
Uyumlular: Bunlar her iki mecrayla da uyumlu olan notalardr.
1. Mutlakl-Mesn (3. telin ak hali)
2. Sebbbetl-Mesn (3. tel iaret parma)
3. Hnsrul-Mesn (3. tel sere parma)
4. Sebbbetz-Zr (4. tel iaret parma)
5. Bnsruz-Zr (4. tel yzk parma)
6. Hnsruz-Zr (4. tel sere parmak)86
Eer bu 6 nota vusta (orta parmak) zerinde olurlarsa (bnsrda da
olabilecei gibi) hep birlikte henk gerekleir. Bunlar eer bnsr (yzk
parma) zerinde olurlarsa mecr bnsra it olur ve savt (ses), mecralbnsrda denilir.87
Uyumsuzlar:
1. Vustal-Mesn (3. tel orta parmak)
2. Bnsrul-Mesn (3. tel yzk parma)
3. Vustaz-Zr (4. tel orta parmak): Bu, kendi mecrasnda vustal-mesn (3.
tel orta parmak) ile ancak tek bir yer ve durumda uyumludur: Kendisinden
bnsruz-zre (4. tel yzk parma) ve buradan kendisine dnld yer.
4. Bnsrul-Misles (2. tel yzk parma): Bu, kendi mecrsnda bnsrulmesn (3. tel yzk parma) ile uyumludur. Uymad yer ise; kendisinden
vustal-mesnya (3. tel orta parmak), vustal-mislesden de (2. tel orta parmak)
kendisine dnld yerdir.88
Bnsrul-misles (2. tel yzk parma) zr teli zerinde perdelerin en
sonunda bnsr basksyla kan bir nota gibidir. Vustal-misles (2. tel orta
parmak) ise hnsruz-zr (4. tel sere parmak) gibidir. Zaten bnsrul-misles,
hnsruz-zr ile uyum salamaz. Hnsruz-zr de perdelerin en sonunda bnsr
basksyla kan notalarla uyumsuzdur.89
Konunun sonunda bnl-Mneccim, Arab gnda kullanlan 10 notann
bunlardan ibaret olduunu ve gnnn bunlarla gerekletiini belirtir. Ona gre
notalarn birbirleri iinde kullanlmalar sonucu elde edilen eyler (melodiler), on
86
87
88
89

Risletbnil-Mneccim fil-Msik, s. 225-228.

a.g.e., s. 226-227.
a.g.e., s. 229-231.
a.g.e., s. 231-233.

217

notann tamamndan oluan kompozisyonun zerine ina edilmesi sonucu

ortaya kan eylerden daha oktur ve zengindir.
Arap gns ite bu yol zere kurulur ve yine gn trleri bu metod zere
gerekleir.
bnl-Mneccim bu meyanda intikl den (gei)90 sz etmektedir.
nk ona gre, gn iinde notalar arasnda uygun den yerlerde birbirlerine
geilebilmektedir. Ne var ki bu gei, ancak bir mecrdan dierine gei
eklinde, yni arada mecr atlanmakszn yaplabilmektedir. Mellif bu geiin,
gzel olan ve kulan reddetmedii (holand) yerlerde gereklemesi
gerektiini bildirir. Bu geiler syesinde gn daha latf bir hle gelmi
olmaktadr.91
Bu kk ama nemli malumat hiz olan risleden rendiimiz bir bilgi
de shkn ve bnl-Mneccimin zamannda udda 4 telin kullanlddr. Zir
uddaki tel says el-Kind, bn Sn, Frb (. 950) gibi byk nazariyatlarn
eserlerinde -faraz bile olsa - be olarak belirtilmitir. nk onlar son notas
eksik kalan dizilerini aslen (icrada) mevcut olmayan bu 5. tel zerindeki notayla
tamamlamlar92 ve 5. tel ancak Zryb zamannda icrda kullanlmaya
balanmtr.93 bnl-Mneccim, 10. name iin uda bir tel daha takmay uygun
grmediklerini ve bu notay bnsruz-zrin (4. tel yzk parma) daha
ilerisinden elde ettiklerini belirtmektedir.94
bnl-Mneccim, ses sistemindeki 10 notay mesn (3. tel) ve zr (4. tel)
telleri zerinde gstermektedir. Bam (1. tel) ve misles (2. tel) telleri zerinde
gstermemesinin nedenlerini de rislesinde u ekilde belirtmektedir:
1. Mesn ve zr telleri, grnte iddetli olmakla beraber; sesleri henklidir.
2. Mesn ve zr tellerinde karl bulunmayan sesleri taklit etmektense, bu
seslerin bam ve mislesde taklit edilmeleri daha kolay ve mkemmeldir.
3. Deiik vezin karmak iin bu tellerin ayar kolayl ve vuruun
gzelliidir. Bylece ses, mesn ve zrde bazen ince ve gl, bazen bamda kaln
ve yumuak kar.95
90
91
92
93
94
95

Gei kelimesiyle Trkeye aktardmz intikl, bildiimiz anlamda makam gekisi

olmayp; notalarn deiik ekillerde ard ardna veya tekrarl olarak sralanmas demektir.
a.g.e., s. 236.
Ahmet Hakk Turabi, el-Kindnin Msik Risleleri, (Baslmam Yksek Lisans Tezi),
Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 1996, s. 70.
Suad b. Abdilaziz, el-Musikrul-slm Ziryb, Mecelletl-Merrihil-Arab, XXII (Badat
1982), s. 153.
Risletbnil-Mneccim fil-Msik, s. 213.
a.g.e., s. 216.

218

Bu arada mellif sadece iki telde (misles ve zr) tellerin 4 kattan olutuunu
ifde etmektedir. Ayn zamanda, mzisyenin bu sesler iinde en uyumlusundan
en kolayna geebilmesi iin, tellerin kat ve geniliklerini oaltabileceini
belirtmektedir.96
Sonu
bnl-Mneccimin biyografisi ve msik eserlerini konu alan bu
almadan elde edilen sonular yle sralanabilir:
bnl-Mneccimin Risle fil-Msk adl eseri, el-Kindnin msik
rislelerinden sonra bize ulaan ikinci eserdir. lk dnem msiksine dair ok
deerli nazar bilgiler iermektedir. Zir Kindyle beraber Grek Eserlerini erh
Edenler Ekol balam; ilk dnem msiksi nazariyatndan kopmalar
gereklemitir. bnl-Mneccim ise Klasik Arap Ekol diye
tanmlayabileceimiz grubun nde gelen ismi shk el-Mevslnin retilerini
devam ettirmitir. Babasndan tevrs eden bu bilgileri ilemi, doruluklarn
ispat etmeye alm ve sonraki nesillere aktarmtr.
Elimizdeki kaynaklarda bnl-Mneccimin herhangi bir enstrman
alabildiine dair kesin bir bilgiye ulaamadk. Ne var ki mzik sistemini ud
zerinde gstermesi, udun ve uddan elde edilen seslerin zelliklerini
ayrntlaryla tanmlayabilmesi, bizde ud icracs olabilecei kanaatini
oluturmutur. Kaynaklarda bnl-Mneccimin bestekr olduuna dair
herhangi bir bilgi de yoktur.
almamzda bnl-Mneccimin, birok modern aratrmada yanllkla
Kitbn-Neam adyla anlan eserinin, aslnda Risle fil-Msk olduunu;
gnmze ulamayan Kitbn-Neam adl eserin ise Risle fil-Mskdan daha
nce yazldn ve Risle fil-Msknn, Kitbn-Neamn bir zeti olarak
mstakil bir telif olduunu ortaya koymaya altk.
bnl-Mneccimin Risle fil-Msk adl eserinin phesiz en nemli
zellii, ilk dnem msik nazariyat alanlar iin kapal bir kutu olan msik
terimlerine aklk getirmesidir.
Bundan sonraki almalarda msik nazariyatlar iin vazgeilmez bir
kaynak olan Risle fil-Msknn daha gzel bir evirisi yaplabilir. Ayn
zamanda bu eser erevesinde dier kaynaklardan da istifade edilerek ilk dnem
msik nazariyat ve bilhassa shk el-Mevslnin ses sistemi ortaya konabilir.
Kaynaklar
96

Risletbnil-Mneccim fil-Msik, s. 213.

219

Babanzade Badatl smail Paa (.1920), Hediyyet'l-rifin esmi'l-mellifin ve sr'lmusannafin (trc. Kilisli Rifat Bilge; tashih bnlemin Mahmud Kemal nal,
Avni Aktu), I-II, Ankara 1955,
Hatb el-Badd, Eb Bekir Ahmed b. Ali (. 463/1071), Trhu Badd, I-XIV,
Kahire 1931.
Brockelmann, Carl, Geschichte der Arabischen Litteratur (GAL), I-II, Leiden 1943-1949.
etin, Nihad M., Arz, DA, III (stanbul 1991), s. 424-437.
Ebl-Ferec el-Isfahn, Ali b. el-Hseyin (. 356/967), Kitbl-En (nr. Abdlemir
Mhenna-Semr Yusuf Cabir), I-XXIV, Beyrut 1986.
el-Enbr, Eb'l-Berekat Kemaleddin Abdurrahman b. Muhammed Enbari, (.
577/1181), Nzhetl-Elibb f tabaktil-deb, Zerka 1985.
Farmer, Henry George, Historical Facts For The Arabian Musical Influence, Newyork 1970.
______ Masdirul-Mskl-Arabiyye, (trc. Hseyin Nassr), Kahire 1957.
______ Trihul-Mskl-Arabiyye, (trc. Hseyin Nassr), Kahire 1956.
______ Yahy b. Ali, A, XIII (stanbul 1986), s. 347.
el-Hamev, Ebu Abdullah ihabddin Yakut b. Abdullah Ykt (. 626/1229),
Muceml-deb (nr. Ahmed Ferd Rif), I-XX, Beyrut ts.
bn Hallikn, Ebl-Abbas Ahmed b. Muhammed (. 681/1282), Vefeytl-ayn ve
enb ebniz-zaman, (nr. hsan Abbas), I-VIII, Beyrut 1978..
bnl-Kft, Cemaleddin Ali.b. Yusuf (. 646/1248) hbrul-ulem bi-ahbrilhukem:Trhul-Hukem (nr. I. Lippert), Leipzig 1903.
Yahya b. Ali b. El-Mneccim (. 855/912), Risletbnil-Mneccim fil-Msik ve kefi
rumzi kitbil-en (tah. Yusuf evki), Kahire 1976.
________ Kitabun-Neam (trc. Ruhi Kalender, Necati Avc), Ankara niversitesi
lahiyat Fakltesi Dergisi, XXV (Ankara 1981), s. 396.
bnn-Nedm, Ebl-Ferec smil b. shk (. 385/995), el-Fihrist, Tunus 1985.
Ktib elebi (. 1067/1657), Kefz-znn an esmil-ktb vel-fnn, I-II, Tahran 1967.
Kehhle, mer Rza, Muceml-Mellifin, I-XV, Dmak 1957-1961.
Khairalah, E. A., Abu Ahmad Yahy, The Encyclopaedia of Islam (New Edition), I
(London 1983), s. 251.
el-Merzubn, Ebu Ubeydullah Muhammed b. mran b. Musa Merzubani (384/994),
Mucem-uar (tashih; Fritz Krenkow), Beyrut 1982.
Ronart, Stephan and Nancy, Yahy ibn Ali ibn Yahy, Central Asiatic Journal (CAJ),
Wiesbaden-Den Hague 1959, s. 563.
Shiloah, Amnon, The Theory of Music in Arabic Writings, Mnchen 1979.
Stern, S. M., Abu Isa ibn al-Munajjims Chronography, Islamic Philosophy and the
Classical Tradition, 1972, s. 437-466.
Suad b. Abdilaziz, el-Musikrul-slm Ziryb, Mecelletl-Merrihil-Arab, XXII
(Badat 1982), s. 153.
et-Taber, Muhammed b. Cerir (. 310/922), Tarihur-Rusl vel-Mlk (nr. Muhammed
Ebl-Fazl), I-XI, Kahire 1990.
Turabi, Ahmet Hakk, el-Kindnin Msik Risleleri, (Baslmam Yksek Lisans Tezi),
Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 1996.
220

el-Yfi, Afifddin Abdullah b. Esad b. Ali el-Yemni (. 768/1366), Mir'at'l-cenn ve

ibret'l-yakzn fi ma'rifeti havdisi'z-zemn (thk. Abdullah Muhammed Cuburi),
I-IV, Beyrut 1970-84.
Ylmaz, Saim, Abbslerde Mutazd ve Mktef Dnemi (279-295/892-908), (Baslmam
Doktora Tezi), Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul
2004.
Yusuf, Zekeriya, Mahtttil-Mskl-Arabiyye fil-lem (Pakistan), Badat 1967.
_____ Risletbnl-Mneccim fil-Msk, Kahire 1964.
ez-Zeheb, emseddin Muhammed b. Ahmed (. 748/1348), Siyeru almin-nbel (nr.
uayb el-Arnat v.dr.), I-XXIII, Beyrut 1981-1985.
ez-Zirikli, Hayreddin, el-Alm, I-XI, Kahire 1954-1959.

221