iBN'I-MNECCiM

(~f..:r.f)
EbC Ahmed Yahya
b. All b. Yahya b. Eb! Mansur
(. 300/912)

Edebiyat tarihisi,
kelam alimi
L

ve nusiki nazariyats.

236b-238b) Risle ti 'l-mlsi~a'da, zellikle Arap mOsikisi ekol ile Grek felsefesini erhedenler ekolnn farkllklar ele
alnmakta ve deerlendirilmektedir. Mellif.
bu iki mOsiki anlayn incelerken
bn'I-Mneccim, Arap mOsikisi crac
enstrman olarak udu esas alm ve nalarnn teoriye ve teorisyenlere nem verzariyesini ud zerine temellendirmitir.
medikleri bir dnemde yaam en byk
Ayrca beste konusuna da temas ederek
mOsiki nazariyatlarndandr. Dnemin
nameler arasnda uyum meselesini ele
baz mellifleri gibi msikiyi sadece teoalm. udun klavyesindeki parmak bask
riler btn olarak ele almam. shak eilarna iaret edip Arap mOsikisi dizisinMevsli ve bn Hurdazbih gibi ayn zamandeki perdelerin yerlerini gstermi ve bu
da pratik olarak da ilemitir. bn'I-M
arada ebced nota sistemi erevesinde
neccim. shak el-Mevsli'nin mOsiki sisteebced
harflerini kullanmtr. Risle, ilk
miyle yetinmemi. bundan hareketle yeni
defa
Muhammed
Behcet el-Eseri tarafn
bir ses ve nota sistemi ortaya koymu
dan British Library nshas esas alnarak
tur. Grekler'in sekiz notal sistemiyle eski
Kitb'n-Nagam li- YaJ:y b. 'Ali b. YaJ:
Arap ekolnn on sekiz notal sistemleri
y el-Mneccim adyla yaymlanmtr
birbirinden tamamen farkl olduu gibi
(Badad 1950) Farmer'in. bu risale ile KiKi ndi. bn Sina. bn Zeyle 'nin Grek sistemi
tb'n-Nagam'n ayn eser olabilecei
zerinde younlaan almalar da yerli
eklindeki deerlendirmesi sebebiyle (iA,
pratik sanattan olduka uzakt. Name
XIII, 348) kitap bu isimle neredilmi olsays bn'I-Mneccim'in sisteminde de
maldr. Ruhi Kalender ve Necati Avc ' nn
shak'n sisteminde olduu gibi ondur. s
Trke'ye yaptklar tercme de risale
hak' n sisteminde ilk ses udun mesna te"Kitab 'n-Nagam" balyla yaymlan
linin bo (ak) vurulmasyla elde edilen
mtr (AiFD, XXV J 1981]. s. 395-418).
sestiL shak, ud telleri zerinde mecra
adn verdii. seslerin kayna olan vusta
Yusuf evki, Rislet bni'l-Mn eccim
(orta parmak) ve bnsr (yzk parma)
ti'l-mlsikcl ve ket rumlzi Kitabi'Iadl iki perde akm tesbit etmitir. s
Ege'ini adl almasnda (Kahire 1959)
hak'a ve onun metodunu takip edenlere
RampOr yazmasn esas alm ve nsha
gre gerek udda gerekse flemeli enstr- farkllklarn belirtmitir. Zekeriyya Yusuf
manlarda bu on sesten fazlas yoktur. b
da eseri RampOr nshasna dayanarak
n'l-Mneccim'e gre na.meler arasnda
Rislet bni'l-Mneccim ti'l-mlsi~a
uygun den yerlerde, kulan holand
adyla neretmitir (Kahire 1964). Z. Kiekilde gereklemesi gereken birbirine
tb 'l-Bhir ii al].bri u'ar'i Mul].aQ.uyumlu geiler sayesinde mOsiki eserrami'd-devleteyn . Kaynaklarda dei
leri melodik adan daha gzel bir ekil
ik isimler altnda zikredilen bu eserin,
alacaktr. bn'I-Mneccim'in ve onu taEmevi ve Abbas! dnemi airlerinin
kip eden nazariyatlarn ortaya koydukbiyografileriyle baz iirlerini ihtiva etlar grler daha sonra geliecek olan
tii, Bear b. Brd ile balayp MermOsiki nazariyatnn temelini tekil etvan b. Ebu Hafsa ile sona erdii ve melmitir.
lifin olu Eb'I-Hasan Ahmed tarafndan
tamamland
belirtilmektedir. bn 'l
Eserleri. 1. Risle ti'l-mlsi]fd. bn'l
Mneccim'in
Kitbu
'1-Bhir ii al].bri'
Mneccim'in gnmze ulaan tek eseriu'ar'i'l-Mvelledin adl bir dier esedir. Arap mOsikisi nazariyatma dair olan
rinden bahsedilmekteyse de bn ' n-Ne
kitap, Arap mOsikiinasi ve mOsiki nazad'im ve bn Hallikan bu eserin kardei
riyats shak ei-Mevsli'nin grleri
Harun 'a ait olduunu kaydeder. 3. Kidorultusunda mellifin fikirlerini ihtiva
tb 'n-Nagam . Eb'l-Ferec ei-sfaha
eder. Halife Mu'tazd- Billah'a ithaf edilen
ni Kitb'l-Egani'sinde vgyle sz
eser. eski Arap ekolne ait mzikal sisettii bu eserden alntlar yapmtr.
tem zerine yazlm en eski monografisfahani'nin iktibas ettii blmlerde,
dir. sfah ani. Kitb '1-Egani'sinde mmellifin Risle fi'l-mlsi~ann giri
zik terimlerini aklarken bu kitab esas
ksmnda bir mugannide bulunmas gealmtr. Eserin tesbit edilen iki nshareken vasflar belirten bir eser yazdn
sndan biri Hindistan RampOr'daki Rza
dan sz edilmesi bunun Kitb'n -NaRampOr Ktphanesi'nde (Fenn'r-riyazi, nr 3097 .-vr. 25b-28 a). dieri Londra'da- . gam olabilecei ihtimalini glendirmektediL
ki British Library'dedir (Or., nr. 2361, vr.
gisi yannda Grek dili ve kltrne de vakf olmas. bn'l-Mneccim'in ok ynl
kiiliini gstermesi bakmndan nemlidir.

BN ' l-MNECCM

_j

241'de (855) Badat'ta dodu. Astro nomi, matematik ve mOsiki bata olmak
zere eitli alanlarda birok ilim adam
ve sanatkar yetitiren ran asll M neccimoullar ailesine mensuptur. Bykbabas Yahya b. Ebu MansOr el-Mneccim.
Beytlhikme'nin sekin alimlerinden olup
Halife Me'mn'un astrologuydu. MOsiki
stad shak el-Mevsll'nin talebesi olan
babas airliinin yannda eitli ilim ve
sanat dallarnda da sz sahibiydi.
bn'I-Mneccim renimine babas
nn yannda balad.

Aile evresindeki ilim

da istifade etti. Kaynaklarda, babasnn btn ilmini ocuklarnn en
kabiliyetlisi olan bn'l-Mneccim'e aktardn syledii belirtilmektedir. Edebiyat. f kh, kelam ve mOsiki sahalarnda
kendisini yetitirerek bu konularda devrinin en nl kiileri arasna giren bn'I
Mneccim, babas ve dedesi gibi uzunyl
lar Ab b asi halifelerinin nedimliini yapt.
Mtevekkii-Alellah'n olu Muvaffak- Billah Talha'nn hizmetinde nedimlie bala
yarak bu grevi Mu'temid-Alellah. Mu'tazd- Billah ve M ktef- Billah dnemlerinde de srdrd. Baz kaynaklarda onun
Muktedir-Billah ' n da (908-932) nedimi
olduu kaydedilmektedir. bn'I-Mnec
cim 13 Rebilewel 300 (28 Ekim 912) tarihinde Badat'ta vefat etti.
adamlarndan

Eski Arap mOsikisi ekolnn nazariyatlar arasnda nemli bir yeri olan bn'l

Mneccim ayn zamanda edebiyat ve

Mu'tezili kelam alimidir. Yakt el- Hamevi
onun edebiyat dnyasnn parlak bir yld
z, Merzbani ise zamannn en stn a
iri olduunu syler. zellikle Halife Mu'tazd ve Mktef'nin huzurunda syledii
iiriere birok mecmuada rastlanmaktadr. bn'l-Mneccim'in kelaml grlerini
benimseyen bir grubun bulunduu, bu
grubun Halife Mktef'nin de katld
toplantlarna Badat'n nemli alim ve
ilahiyatlarnn itirak ettii bilinmektedir. Tarih, kelam ve tefsir alimi Muhammed b. Cerir et-Taberi onun rencilerin
dendir. eitli ilim dallarndaki stn bil-

155

BN'I-MNECCM
B B LYOGRAFYA :

ibn'J-Mneccim, Risale fi'l-musil):a ( n r. Yusu f evki), Kahire 1976, tr.yer.; Eb'J-Ferec elisfahanl, el-Egani ( n r. el-Ha c Mahm ud es-Sasl).
Kahire 1323/1905, XVIII , 25 , 176, 374; Merzbanl, Mu'cem'-u'ara' ( nr. F. Kren kow), Beyrut 1402/1982, s. 502-503; ibn'n-Nedlm, elFihrist, Tunus 1985, 1, 144, 629; Hatlb, Taril].u
Bagdad, XIV, 230; Kemaleddin ei-Enbarl, f'lzhet '1-elibba' ( n r. brah im es-Sam erra]), Zerka
1405/ 1985, s. 178-179;Yakt, Mu'cem'l-deba', XX, 28-29 ; ibn ' I-Kftl. il].bar '1-'ulema'
(Li ppert ), s. 238, 364; ibn Hallikan , Vefeyft, VI,
198-201; Zehebl. A'lam'n-nbela', XIII, 405;
Yilfil. Mir'Jt'l-cenan , ll , 237; Kef'?-?Unun,
1, 220; Brockelmann. CAL, 1, 146; Hediyy et 'l' arifin , ll , 517 ; Zirikll, el-A 'lam, IX, 195-196; H.
G. Farmer, Tarii].u'l-musika'l-'Arabiyy e (t rc. Hseyin Nassa r). Kahire 1956, s. 197; a.mlf., Mea
dir '1-musii):a '1-'Arabiyye(trc. Hseyin Nassar).
Kah i re 1957, s. 55-56; a.mlf .. His tarical Fa cts
for the Arabian Musical Influence, New York
1970, s. 27, 87-88,280-281 , 285 ; a.mlf., "Yahy a b. Ali", iA, XIII, 347-348 ; Kehhale, Mu' cem 'l-m'elli{in, XIII, 215 ; ZekeriyyaYusuf. Mal]. tutat '1-musil):a '1-'Arabiyy e fi'l-' alem, Badad
1967, s. 13; S. M. Stern, "Ab lsa Ib n al-Munajjim's Chronography " , /slamic Philosophy and
The Classical Tradition (ed S. M. Ste rn v d r.).
Oxford 197 2, s. 438; A. Shiloah, The Theory of
Music in Arabic Writings, Mnchen 1979, s.
200-201; i smail Ernsal, " slam Medeniy etinde
Ktphaneler" , Doutan Gnmze islam Tarihi, istanbul 1989, XIV, 217; Ahmet Hakk Turabi, el-Kindi 'nin MOsiki Risaleleri (ykse k lisans tezi, 1996 ), M Sosyal Bilimler Enstits,
s. 70 ; A. E. Khairallah , "Ab AI:mad Yahya" ,
E/r., 1, 251-252.
!Al
IJ!I!lliJ

AHMET HAKKI TURABi

zet ald. Bu arada bn'l-Hacib'in muhta-

sine sebebiyet verildi. Bu tertibe boyun

sarlarn (Mul].taaru

emeyen bn'I-Mneyyir. Kahire'ye gidip

ve EbO Bahr Abdlvehhab b. Revac etTOsl, bn'l-Mehlll Yusuf b. Abdlmu'tl

gibi alimlerden hadis dinledi. bn'l-M
neyyir. uzun bir renim dneminden
sonra skenderiye'nin nde gelen alimlerinden biri oldu . Edebiyat bata olmak
zere nahiv, fkh, usul ve tefsir sahalarnda "imam" unvann ald ; iyi bir air ve
hatip olarak tannd. zzeddin b. Abdsselam'n Msr'n iki alimle iftihar ettiini
sylemesi ve bunlardan birinin Ks'ta bn
Dakikul'ld, dierinin skenderiye'de bn'l
Mneyyir olduunu belirtmesi de bunu
teyit etmektedir. eitli medreselerde
hocalk yapan bn'l-Mneyyir'in talebeleri arasnda kardeinin olu Abdlvahid
b. erefeddin ve EbQ Hayyan el-Endelsl
gibi alimler yer almaktadr. Bu arada eitli grevlerde bulunan bn'l-Mneyyir
skenderiye kadlna 651'de (1253) vekaleten, bir yl sonra da as aleten tayin
edildi; ayn zamanda skenderiye hatiplii grevi de uhdesine verildi. Vakflarn.
mescidlerin ve Dlvan'n-nazar'n denetimiyle de grevlendirildi. Ancak 680 (1281)
y lnda muhalifleri tarafndan yaplan basknda evine iki ieleri braklarak ie
lerin nceden burada bulunduu iddia
edildi ve btn grevlerinden azledilme-

ei-Melik'l-MansOr Seyfeddin Kalavun'la

grt ve grevine dnd, bir mddet
sonra tekrar aziedildL
Vezir erefeddin EbO Said Hibetullah b.
Said el-Faizi'ye hitaben yazd iirlerden
toplumun meseleleriyle de ilgilendii anlalan bn'I-Mneyyir 1 Rebllewel 683'te (18 Mays 1284) skenderiye'de vefat
etti ve el-Camiu'l-garbl yanndaki babasnn trbesine defnedildi (kk bir mesci d iken 189 I ylnda g e niletilen yap ayn zamanda ibn 'l-Mneyyir Camii olarak
da bilinmektedir) . Onun zehirlenerek ldrld de ileri srlmtr. bn ' I
Mneyyir Maliki mezhebine mensup olmakla birlikte mezhepte taassup gstermemi. yeri geldike mam Malik'in grne katlmadn syleyerek ictihadda bulunmu, itikadda kelamclarn yolunu takip etmitir.
Eser le ri. 1. el-nti.f fim. tecj.ammeneh'l-Ke.f mine'l-i'tiz.l. Zemahe
rl'nin eJ-Ke.fndaki Mu'tezill grle
rin eletirildii eser mellifin genlik yl
larnda kaleme alnm olup el-Ke.f'n
kenarnda baslmtr (Kah i re I 307, 1966;
Beyrut 1366/ I947) . Z. el-Kev.kib 'd-der.ri ii mn.seb.ti ter.cimi'l-Bul]..ri
(Mnasebat teracimi'l-Bul].arf) . Buharl'nin bab balklaryla ilgili olan eser, Selahaddin MakbOl Ahmed tarafndan el-M-

Mntehe 's-sul ue 'lemel, Mul].taarff fkhi'l-Malikiyye [Cami'u 'l-mmehat]) ezberledi. Babasndan

BN'l-MNEYYR
p;.o. <,)! 1)

Eb'l-Abbas Nasrddln Ahmed

b. Muhammed b. Mansur el-Czam!
el-Cerevl el-skender!
( . 683/1284)
L

Maliki fakihi, edip ve m fessir.

ibn' l-Mneyyir' in et-Teys1r 'l-'acibf1 tefs1ri'l-gar1b adl eserinin ilk iki sayfas {Sleymaniye Ktp., Laleli, nr. 246)

_j

3 Zilkade 620'de (28 Kasm 1223) dodu

(ibn'l-Furat, VIII, 12). Pekokalimyeti
tiren bir aileye mensup olup babas Muhammed, anne tarafndan dedesi Kemaleddin (Neclbddin) Ahmed b. Faris, days
eyhlkurra Kemaleddin b. Faris, kardei skenderiye kadlarndan ve Buhar! a
rihlerinden Zeynddin Ali ve yeeni s
kenderiye Bakads Abdlvahid b. ere
feddin tannm ilim adamlardr. Nas
rddin lakabyla da anlan ve hayat s
kenderiye'de geen bn'l-Mneyyir eitli hocalardan ald fkh dersleriyle bu
alanda derinleti. zellikle Maliki fakihlerinden Cemaleddin bn'l-Hacib'den istifade etti ve kendisinden fetva iin ica-

156