Ziya Paa, Endls Tarihi ve Gnmz

Trkesiyle Yaymlanrken Yaplm nemli Yanllklar

Nizamettin PARLAK
Dr., retmen
nizamparlak@yahoo.com
zet
Ziya Paann Viardottan tercme ettii Endls Tarihinin, yaymlanmasndan bir
sre sonra, Osmanl topraklarna sokulmas ve yaymlanmas yasaklanmtr. Bu
durum, byk ihtimalle onun siyas kiilii ile ya da fikirleriyle balantldr. Bu
eser, Selis Kitaplar tarafndan gnmz Trkesiyle yeniden yaymlanmtr. Ancak
pek ok yerde, ciddi hatalar yaplmtr. ahs ve yer isimlerinde oka hatalar
vardr. Baz yerler, orijinal metinden doru olarak okunamam, hatta tahrifat
saylabilecek yanllklar yaplmtr.

anahtar kelimeler
Ziya Paa, Tarih, Endls, Selis.

Giri
Louis Viardotun Histoires des Arabes et Des Mores dEspagne adl kitab,
Trkeye Endls Tarihi balyla tercme edilmitir.1 Ancak kitabn nsznde,
Viardotdan ve eserinden bahsedilmedii gibi Bu tarih (eser)imizin sonlarnda yani
Endls devletinin kn aklarken...2 cmlesiyle kitabn, bir tercme deil de
dorudan, bir kii tarafndan kaleme alnm olduu intiba verilmitir.

Aslnda yaplan ilem, bahsi geen kitabn, olduu gibi Trkeye aktarlmas deildir. nk tercme yaplrken
Viardotun kitabnn baz blmleri karlmtr. Mesela eserin hemen banda yer alan Mohamed et le Koran... (Louis
Viardot, Hstoire des Arabes et des Mores dEspagne, I-II, Paris 1851, I, 11-68. sayfalar arasndaki) ksm, ayn ekilde
yine I. ciltteki 397-420 arasndaki blm, Trke tercmede yoktur. II. cildin sonunda yer alan yaklak iki yz yirmi
sayfalk blm (166-383), Trke tercmede sadece yirmi be sayfada zetlenmitir. Bunun dnda kitabn eitli
blmlerine tercme srasnda bir takm ilavelerde bulunulmu, yorumlar yaplmtr.
2
Ziya Paa, Endls Tarihi, I-IV, Dersaadet, 1304/1305, I, 48.

te taraftan Bu aratrma, bilcmle Avrupal (tarihilerin) kitaplarndan derlenmi

eylerdir..3 ifadesiyle de sanki birden fazla tarihinin eserlerinden iktibaslar yapld hissi
uyandrlmaktadr. Halbuki bu kitap, nemli lde, Viardotun bahsi geen eserinden
tercme edilmitir.
Buradaki dier bir sorun da, bu eserin kim tarafndan tercme edildiidir.
Baz aratrmaclara gre; brahim Ethem Paa (1818-1893) nn tavsiyesi zerine,
Ziya Paa, bu eviriyi yapm, 4 bir takm kaynaklara gre de, Ethem Paa, tercmeyi
yapm, Ziya Paadan da eserin o gn ki edeb zevke ve sluba uygun olarak tashihini talep
etmitir.5
Bu eserin, mterek bir tercme olduunu syleyenler de vardr. 6 Buna gre,
Edhem Paa, Eserin birinci cildini kaleme alm 7 dier ksmlarn ise Ziya Paa
tamamlayarak kendi adna neretmitir. 8
Ebuzziya Tevfik de, Ziya Paann, Engizisyon Tarihini, iki Fansz tarihiden
tercme ettiini belirttikten sonra Endls Tarihi iin, sadece Ziya Paann usta
kaleminden km bir eser nitelemesinde bulunmutur.9
Bunlara

dayanarak

unu

sylemek

mmkndr:

Bu

eserin

dilimize

kazandrlmasnda Edhem Paann nemli bir rol vardr ancak bu roln mahiyeti yeterince
aa kmamtr. Bu eser iin Ziya Paa, kitabn neredeyse kendisine mal edilmesine yol
aacak kadar emek harcamtr.
Eserin tercme servenine bu ekilde deindikten sonra, almann bundan sonraki
blmlerinde de: Bu kitabn Osmanl topraklarna sokulmasnn yasaklanndan, ardndan
biri ksmen, dieri tamamen olmak zere yeniden yaynlanmas srasnda yaplm olan
yanllklardan bahsedilecektir.

Ziya Paa, (1305), IV, 148. Aslnda bu ifadeyle, Viardotun, Avrupal tarihilerden faydalanarak, eserini oluturduu da
kastedilmi olabilir.
4
smail Hikmet, Ziya Paa Hayat ve Eserleri, st. 1932, 108-111; nder Ggn, Ziya Paa, zmir 1987, s. 30.
5
Said Paa, Gazeteci Lisan, Dersaadet, 1327. 54; Beir Ayvazolu, Edebiyatmzda Endls, Endlsten spanyaya,
Ankara 1996, s. 79-85.
6
Nihat Sami Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, I-II, st. 1971, II, 869-870.
7
Said Paa da ayn ifadeyi kullanarak Endls Tarihini Trke olarak kaleme alan Edhem Paa idi... demektedir. Said
Paa, 54.
8
Mahir Aydn, Edhem Paa, DA, X, st. 1994, 418-420. smail Hikmet, Said Paann konuyla ilgili verdii bilgilere
(Said Paa, 54) dayanarak: ..Bu kayda nazaran Endls Tarihinin aslnn Ethem Paaya ait olmas gerekir... Fakat
Ethem Paann yazd bir eseri, Ziya Paann kendi namna hem de Edhem Paa hayattayken bastrm olmas da akln
kabul edecei eylerden deildir. Belki Edhem Paann yazd ve Ziya Paaya, Bbli slubuna gre tashih ettirdii
bir Endls Tarihi daha vardr... eklinde bir deerlendirme yapmaktadr. smail Hikmet, 110.
9
Ziya Paa, Engizisyon Tarihi, st. 1299, s. 2. (nsz)

I.

Osmanl Dneminde Yasaklan10

Endls Tarihinin, Maarif Nezareti ruhsatyla yaymlanndan11 yaklak on yl

sonra yani XIX. yzyln hemen banda Osmanl topraklarna sokulmas yasaklanan
kitaplar arasnda yer almas son derece ilgintir.

1318 tarihli Memlik-i Mahsrse-i

hneye Dhl ve ntir Memnu Bulunan Ktb ve Resil-i Mudrrann Esmisini

Mbeyyin Cedveldir, unvanl bu listede, Endls Tarihi de yer almaktadr.12
Bu kitap, ya Ziya Paann ahs ve siyas grlerinden ya da ieriinden dolay
yasaklanm olabilir. nk o, fikirleri dolaysyla zaman zaman l Paa, Fuat Paa ve
Sadrazam Mtercim Rd Paalara muhalif dm bundan dolay eitli skntlar ekmi
makam ve mevkiini kaybettii dnemler olmutur. 13
Amasya mutasarrfl srasnda da eitli uygulamalarndan dolay oradaki bir ksm
hanedan, ulema ve tccarla mcadele etmek zorunda kalm, zimmetine para geirmekle
itham edilerek grevinden alnmtr. 14
Bu olaylarn da etkisiyle Ziya Paa, Yeni Osmanllar Cemiyetine katlm, 15
hkmetin baz uygulamalarndan dolay onlara cephe almt. Dolaysyla li Paa ile de
kar karya gelmiti. Bir ara can gvenlii kaygs tayan Ziya Paa, yurt dna kamt
(1867).16 li Paa Yeni Osmanllara ait tek bir sayfann bile stanbula ve Trkiyeye
girmemesi iin ok eitli tedbirlere bavuruyordu.17 Yani Ziya Paa ve arkadalarnn
eserlerinin yurda sokulmamas ile ilgili aka bir faaliyet yrtlyordu. 18 Ancak Endls
Tarihinin yasaklannda li Paadan ziyade dier muhaliflerin rol olabilir. nk yasak
kitaplar listesi, 1900 ylnda baslmtr. li Paa, bu tarihten nce vefat etmiti.
Bir dier ihtimal de eserin konusuyla ilgilidir. k dnemi yaayan Osmanlnn,
ayn sreten geerek yklm bir devletin (Endlsn) tarihinin, toplum zerinde olumsuz
10

Bu kitabn, Osmanl topraklarna sokulmas yasaklanan kitaplar arasnda bulunduundan, daha nce tarafmzdan
hazrlanm olan doktora tezinde ksaca bahsedilmiti. bkz. Nizamettin Parlak, Lisnddn bnl-Hatbin Siys Kiilii
ve Tarihilii, Ankara 2004. nsz. (Baslmam doktora Tezi)
11
Ziya Paa, (1304), I, i kapakta. Kitabn 1276da Takvimhane-i mirede gerekletirilen basksnda, izinle ilgili bu
cmle bulunmamaktadr.
12
Memlik-i Mahsrse-i hneye Dhl ve ntir Memnu Bulunan Ktb ve Resl-i Mudrrann Esmisini
Mbeyyin Cedveldir, Osmanl mparatorluu 1318, (Ner: Matbaa-i mire), s. 92.
13
nder Ggn, Ziya Paa, zmir 1987, s. 5-10.
14
Halil nalck, Ziya Paann Amasya Mutasarrfl Srasndaki Olaylar, Belgeler, Belleten, Ankara 1966, XXX,
say:117, 163-164.
15
Ziya Paa Hayat ve Eserleri, (yazar yok, nereden: Resimli Ay Matbaas T. L. irketi), st. 1932. s. 4.
16
Ggn, 4-6.
17
Ebuzziya Tevfik, Yeni Osmanl Tarihi, st. 1973, s. 331.
18
Bahsi geen yasak kitaplar listesinde Ziya Paann, Terci-i Bend ve Terkb-i Bend adl eserleri de yer almaktadr.
Memlik-i Mahsrse, 92.

bir hava oluturabilecei ihtimalinden dolay bu eseri yasaklam olabilir. Ziya Paann
Engizisyon Tarihini tercme ederken, slam dnyasn zntye sevk eder gerekesiyle,
Mslmanlara yaplan eziyetleri kitaba almayp sadece Msevilere yaplanlar aktarm
olmas19 bu ihtimali biraz daha kuvvetlendirmektedir. Aslnda bu yasaklamada, her iki
sebebin birden etkisi olduunu sylemek de mmkndr.

II.

Sadeletirmede Yaplan Yanllklar

Endls

Tarihinin

sadeletirilerek

yaynlanmas,

Osmanlca

aslndan

faydalanamayan geni kitleler iin olduka nemlidir. Byle bir eserin 120 yl aradan
sonra sloganyla 20 yaymlanmas, basnda21 ve kamuoyunda byk heyecan yaratm ve
eser, en ok okunan kitaplar arasnda, ilk sralara yerlemitir. 22 Ancak byle bir kitabn,
bilimsel ilkelerden uzak, gayr-i ciddi ve batan savma bir ekilde yeniden yayna
hazrlanm olmas son derece znt vericidir.
Eserin konusu itibariyle eitli zorluklarn yaanmas doaldr. Ancak bu zorluklarn
almas ve okuyucuya daha salkl bilgilerin verilmesi gerekirdi. Her eyden nce kitapta
oka imla hatasnn olmas anlalr gibi deildir. te taraftan dk cmleler ve bozuk
ifadeler, konularn anlalmasn olduka zorlatrmtr. Bu hatalarn ok az da olsa bir
ksm, asl metindeki baz kullanmlardan ve ifadelerden kaynaklanm olabilir. Ancak
burada takip edilecek bir takm metotlarla bu sknt giderilebilirdi.
Bu aratrmamzda arlkl olarak birinci ciltte yaplan karlatrmalarda tespit
edilen hatalarn sadece nemlilerine yer verilecektir. Dier ciltte yaplm olan
yanllklara ise ok ksa deinilecektir.
Yeniden yaymlanan kitapta ahs ve yer isimleri ilgili olarak ok ciddi hatalar
yaplmtr. Bazen ayn harflerle yazlm isimler, farkl yerlerde, farkl ekillerde tespit
edilmitir. Mesela: Ayn yerde iki defa pe pee geen ,23 nce bu doru
haliyle (Amir b. Amr) yazlm, birka satr sonra ise Amr b. mer diye
kaydedilmitir.24 Saragoza ehri; Sarkosta ve Arkosta diye iki farkl ekilde

19

Ggn, 30.
http://www.kitapyurdum.com/modules.php?name=Top
21
Servet Kabakl, Ah Endls Vah Trkiyem, Halka ve Olaylara Tercuman, 21.05.2005.
22
http://www.kitapyurdum.com/modules.php?name=Top, http://www.seliskitaplar.com/tarih_ani.htm
http://www.yenisayfa.com/pgs/prdA/prd_detail.asp?fr_PrdSID=GttYCGttm
23
Ziya Paa, (1304), I, 59.
24
Ziya Paa, Endls Tarihi, (Yay. haz. Yasemin dk, Kzm Masumi, Fatma ahin), st. 2004, s. 51, 52.
20

yazlm, 25 26 ismi de Bnyaminve bn Ymin olarak kaydedilmitir. 27 Hal

cihad anlamna gelen; , hem kuruazad, hem de kurvazad 28 diye tespit
edilmitir.
Bir kelimeye birbirinden tamamen farkl anlamlar verildii de olmutur. Mesela:
bahr-i sefid29 bir yerde Akdeniz,30 baka bir yerde Karadeniz31 diye tercme edilmitir.
En vahimi de ... 32 ifadesinde
yaanm ve bu cmleye karlk olarak u kelimeler sralanmtr: her gemide byk bir
deniz sava vukua gelmitir.33 Halbuki olmas gereken udur: Akdenizde byk bir
deniz sava meydana gelmitir.
Asl metinde okunamayan baz ifadeler ya yanl alglanm ya da yok saylarak
tamamen kitaptan karlmtr.
Kimi zaman kitaptaki metne sadk kalnarak, (sadeletirmenin amacna aykr bir
ekilde) oradaki ar ifadeler ya da herkes tarafndan anlam bilinmeyen baz kelimeler
aynen aktarlmtr. Bir rnek olarak ...Abdullah derhal Kurtubaya gitmi, mehureye34
niteliini beyan etmi... 35 gibi. Kimi zaman da anlamn n plana kmasn salamak
amacyla ana metinden olduka uzaklalmtr.
Baz yerlerde kelimeler, tahrifat derecesine varacak ekilde yanl okunmutur.
Mesela, Kurtubadan bahsedilen blmde: Kurtuba ve evresinde iki yz hane ve alt yz
cami

ve

mescit,

elli

tmarhane,

seksen

medrese...

vard. 36

fadesi

olduka

dndrcdr. Asl metinde bu kelime yanl anlalmaya msait bir haldedir. 37 Ancak

25

Ziya Paa, (2004), 82, 83.

Ziya Paa, (1305), IV, 100, 133.
27
Ziya Paa, (2004), 502, 529.
28
Ziya Paa, (2004), 216, 217, 291.
29
Ziya Paa, (1304), I, 13, III, 110.
30
Ziya Paa, (2004), 21.
31
Ziya Paa, (2004), 309.
32
Ziya Paa, (1305), IV, 108.
26

Ziya Paa, (2004), 509. Asl metindeki kelimesi sadeletirmeyi yapanlar tarafndan ( her bir) diye
alglanm, sefid (Ak/beyaz) de sefine (gemi) zannedilerek byle bir hataya dlmtr. Halide Aslan, ilgili kitabn
tantm yazsnda bu tr hatalara ksaca deinmi, hatta yukarda zikredilenin tam tersine yaplm bir hataya da dikkat
33

ekerek: beher svariye er bin, beher piyadeye bin beer yz... ifadesindeki beher kelimeleri
zannedilerek: ...deniz svarilerinin payna er bin , deniz piyadelerine de bin beer yz... diye sadeletirilen cmlenin
aslnda her bir svariye er bin, her bir piyadeye de bin beer yz... eklinde olmas gerektiini tespit etmitir. bkz.
Halide Aslan, Endls Tarihi, Ziya Paa, stanbul 2004, slamiyat, VII/4, Ankara 2004, s. 265-267.
34
Danma kurulu anlamna gelen mevere kelimesi burada mehure diye kaydedilmi, sadeletirmede de aynen
buraya aktarlarak nedense Trke karlnn verilmesine ihtiya duyulmamtr.
35
Ziya Paa, (2004), 85.
36
Ziya Paa, (2004), 123.
37
Bataki harfin be ya da te olduunu gsteren her hangi bir nokta bulunmamaktadr. Ziya Paa, (1304), I, 159.

tmarhane diye okunan bu kelimenin, kitabn Osmanlca baka bir nshasnda,

(hastahane) olduu rahatlkla okunabilmektedir.38 Ayn hata kitabn ileriki sayfalarnda
yine tekrarlanm, ancak burada net bir ekilde bmarhaneler olarak okunan kelime, 39
tmarhaneler eklinde tahrif edilmitir.40
...
41 ifadesi ...Asturi kral bulunan nc Alfons, Navarra kralnn kuzeniyle
evlenmi...42 eklinde anlalarak, aslndan uzaklatrlmtr. Kuzeniyle deil kzyla
evlenmitir eklinde olmalyd.
Cmlelerin znelerinin birbirine kartrld da olmutur: Osmanlca metinde
...inteha kelam Abdllatf. denildikten sonra paragraf bandan yle devam edilmitir:
Mverrih Per Martin, yazd kitabnda alar saatin evsaf ve ahvalini bir nice ktb-i
Arabiyede grm olduunu beyan ile...43 bilgisi, sadeletirilme srasnda u hale
dnmtr: Abdllatif, Tarihi Per Matinin yazd kitapta alar saatin vasflarn pek
ok Arapa kitapta grm olduunu beyan eder.44
Bazen kelimeler yanl okunarak cmlenin anlam tam tersine evrilmi ya da ilgisi
olmayan baka anlamlarn karlmasna yol almtr. Beni Ahmer Devletinin kurucusu
bn Ahmerin soyu ile ilgili olarak birbirinden farkl rivayet zikredildikten sonra
...bunlardan sahteye yakn olan ikinci rivayettir. denilmitir. 45 Halbuki bu ifade asl
metinde

46

(Bunlardan doruya en yakn olan ikinci

rivayettir.) eklindedir.
... 477 senesinde sahibi-i Batalyevs mer b. el-Eftas, mma ileyh bn Tafinden
ine taleb eylemi ise de ... 47 ifadesi u
ekilde sadeletirilmitir: ... bn Tafinden yardm istemise de byle byk bir hutbeye
gitmek caiz deildi.48 Halbuki aslnda cmle: ...bn Tafinden yardm istemise de
byle byk bir ie girimek doru deildi. olmaldr.

38

Ziya Paa, Endls Tarihi, I-II, (2 mcelled, 4 cilt), st. 1276, I, 97.
Ziya Paa, (1304), I, 206.
40
Ziya Paa, (2004), 157.
41
Ziya Paa, (1304), I, 101.
42
Ziya Paa (2004), 81.
43
Ziya Paa, (1305), IV, 140.
44
Ziya Paa, (2004), 535.
45
Ziya Paa, (2004), 271.
46
Ziya Paa, (1304), III, 51.
47
Ziya Paa, (1304), I, 52.
48
Ziya Paa, (2004), 194.
39

... kalatr-Rabah muhafz Yusuf b. Kdis, bir taraftan ine ve imdad vukuundan
meys olup... 49 cmlesi: Rabah Kalesi muhafz Yusuf b. Kades, bir taraftan yardm
yaplmasndan dolay zlm... 50 eklinde sadeletirilmitir. Bu ifadenin dorusu
yledir: Rabah Kalesi muhafz Yusuf b. Kades, (her hangi) bir taraftan yardm
yaplmasndan (gelmesinden) midini kesmi..
... (Velid b. Abdlmelik) amdaki sarayndan dar kmam idi. Lakin meras,
ism-i Velidi, aksay- ark ve garba isal eyleyp hkmet-i Arab, onun zamannda kesb-i
evket ve rifat eylemitir...51 eklindeki cmle aadaki gibi anlalmtr: ...(Velid b.
Abdlmelik) amdaki sarayndan taraya kmamsa da merasndan Velidi dou ve
batya gndererek Arap ynetimine azamet ve ululuk kazandrmtr.52 Bu cmle yle
olmalyd: ...(Velid b. Abdlmelik) sarayndan dar kmamt. Fakat komutan ve
idarecileri Velidin adn (namn) uzak douya ve batya ulatrmtr...
... Tudmir ise slam, Ifrikiyeye reddeylemek (Afrikaya geri gndermek)
sevdasyla askerini toplayp kuvve-i vefire ile kuatm iken...(Tark) leker-i Tudmir
zerine hcum...edib cnud-u kffar perian (etmi)... ve bakyyets-suyufi ... rehgeriz
semt firar oldular...53 cmleleri aadaki gibi sadeletirilmitir!
.. Tudmir, slam Afrikiyeden atma sevdasyla askerlerini de manen
hazrlamken... (Tark), Tudmir zerine hcum ederek... Kafir ordusu perian ve tarumar
olmu kl artklar da (geri kalanlar) Rehgeriz tarafna kamtr.54
Kuzey Arfikaya kamadan nce, hakknda lm emri karlm ve her yerde
aranmakta olan Abdurrahman b. Muaviye ile ilgili olarak ...Abdurrahman b. Muaviye tefti
zaman evinde bulunduu iin cann kurtard ve ismini deitirdi. 55 Denilmektedir.
Halbuki bu cmlenin asl yledir:

56

Olmas gereken ise udur: ...Abdurrahman b. Muaviye, arama esnasnda evinde

bulunmad iin cann kurtard ve ismini deitirip tebdil-i kyafet ederek...

49

Ziya Paa, (1304), III, 25.

Ziya Paa, (2004), 254.
51
Ziya Paa, (1304), I, 16.
52
Ziya Paa, (2004), 23.
53
Ziya Paa, (1304), I, 19.
54
Ziya Paa, (2004), 24.
55
Ziya Paa, (2004), 53.
56
Ziya Paa, (1304), I, 61.
50

Melik Mnzir b. Muhammed, bir sava esnasnda ehit dnce maiyetinde bulunan
kardei Abdullah, Kurtubaya giderek durumu divan yelerine anlatm, devamnda:
... - -

57

denilmitir Bu cmle yle sadeletirilmitir: ...Abdullah derhal Kurtubaya gitmi,

mehreye niteliini beyan etmi, Mnzir de onu veliaht tayin etmitir. nemli yeler
ve vezirlerin seimiyle ynetim makamna layk grld.58
Metin ierisinde geen ve ak biimde yazlm olan tarihler, aylar ve eitli
rakamlarda bile yanllklar yaplmtr. ...drt yz elli bir senesinde... 59 yerine ... 450
senesinde...,60 ... miladi yedi yz yetmi yedide...61 yerine ... miladi 770de...,62
...Rebilhr aynn sekizinci gn...63 yerine ...Rebilevvel aynn sekizinci gn...,64
...otuz dokuz bin askerle...65 yerine ...otuz bin askerle...66 gibi...
Bazen Arapa ifadeler, ayetler ve hadisler, aynen alnm, oralarda da gramer
hatalar yaplmtr. Mesela: ...l tetehiz aduvv ve aduvvekm evliya...67 ayeti: l
tetehiz aduvv ve aduvvkm evliya... olarak yanl yazlmtr.68 en-ns al dni
mulkihim olmas gerekirken, en-nsu al dn-i mlkehm eklinde kaydedilmitir.69
L galibu illallah,70 Vallahlazim71 de baka rnekler olarak zikredilebilir.
... iadan mmiye kavli zere dah bir risale tasnif edb fatihasn eazz m
yutlab

kelamyla

ibtida

eyledi. 72

cmlesindeki

Arapa

ibare:

eizzu

yetlub/isteklerimin en ycesi eklinde okunup anlam verilmitir 73. Halbuki dorusu:

eazzu m yutlab/ arzularn en ycesi eklindedir.

57

Ziya Paa, (1304), I, 107.

Ziya Paa, (2004), 85. Asl metinde azay- mehure diye geen ve Divan yeleri anlamna gelen bu ifade yanl
anlalarak nemli kiiler eklinde sadeletirilmitir.
59
Ziya Paa, (1304), I, 44.
60
Ziya Paa, (2004), 41.
61
Ziya Paa, (1304), I, 68.
62
Ziya Paa, (2004), 58.
63
Ziya Paa, (1304), I, 64.
64
Ziya Paa, (2004), 55.
65
Ziya Paa, (1304), I, 76.
66
Ziya Paa, (2004), 63.
67
60 Mmtehine, 1
68
Ziya Paa, (2004), 185.
69
Ziya Paa, (2004), 120.
70
Ziya Paa, (2004), 279. Dorusu, L galibe illallahtr. Lilhe illallah gibi.
71
Ziya Paa, (2004), 431. Dorusu, Vallahilazim dir.
72
Ziya Paa, (1304), I, 99.
73
Ziya Paa, (2004), 224.
58

Bunlarn dnda baz yerlerde de asl metindeki birtakm kelimeler ve cmleler

sadeletirme srasnda karlm ya da unutulmutur. Bu konuda sadece bir iki rnek
vermekle yetineceiz.
... Biraz vakt murrunda Katale Kral Alfons, ehr-i mezkurede

(Mursiye)

bulunan ehl-i slamn, haricde bulunan er-Recga mahallesine, ve orada bulunan

Hristiyanlarn dahi ehre nakli ile kendisi yalnz er-Recga hkumetiyle kani olmasn
Melik Eb Cafere tahriren beyan edb ol vechile sekene-i slamiye bilcmle mahalle-i
mezkureye ve ondaki taife-i Nasara dahi derun-u ehre nakl ve tavtn olundular.
Ancak Hristiyanlar...74
Bu paragrafta koyu harflerle yazlan ksm, sadeletirme esnasnda metne alnmam:
...Biraz zaman getikten sonra Katale Kral Alfons, Mrsiyede bulunan mslmanlar
dnda bulunan El-Recga mahallesine ve orada bulunan hristiyanlar da ehre nakletti.
Ancak Hristiyanlar...75 ifadesiyle hem paragrafn baz cmleleri atlm hem de ne
kastedildii anlalmayan bir cmle kurulmutur.
Bu cmle u ekilde aktarlmalyd: ...biraz zaman geince Kastilya kral Alfonso,
bu ehir de (Mursiye) bulunan Mslmanlarn, darda bulunan er-Recga mahallesine,
oradaki Hristiyanlarn da ehre nakledilerek, sadece er-Recgay idare etmekle yetinmesini,
yazl olarak Melik Eb Cafere beyan etti. Bylece btn Mslmanlar er-Recgaya,
oradaki Hristiyanlar da ehre nakledilip yerletirildiler. Ancak Hristiyanlar...
Benzer bir hata u cmlelerde de yaplmtr:... (Musa b. Nusayr, halifeye) yazd
arizasnda cezire-i mezkureyi, letafet-i mevki cihetiyle berr-ama, ve itidl-i b ve
hevaca Yemene ve ezhar ve triyyat hususunda Hind ve fevakih ve esmar bahsinde Msra
ve meadin... hakknda ine tebih eyledii msebbettir....76 cmlesi eksik olarak yle
verilmitir:... yazd mektupta Endls yarmadasnn ok gzel ve temiz bir hava ve
suyu olduundan, buradaki bitki ve ieklerin bolluundan bahsetmiti. zellikle
usuz bucaksz madenleriyle ine benzediini de belirtmiti....77
Olmas gereken ise yledir: ...(Musa b. Nusayr, halifeye) yazd dilekede
Endls yarmadasn, gzel konumu itabariyle am (toprana) a, lman havas ve suyu
bakmndan Yemene, iekleri ve gzel kokular hususunda Hindistana, meyve ve
yemileri bakmndan Msra, madenleri...itibariyle de ine benzettii tespit edilmitir.
74

Ziya Paa, (1304), III, 91.

Ziya Paa, (2004), 298.
76
Ziya Paa, (1304), I, 17.
77
Ziya Paa, (2004), 23.
75

iirlerin tercmelerinde de hatalar yaplmtr. Bir rnekle yetineceiz:

Hve-ems kadren vel-mlk kevkibu,
hvel-bahru cden vel-kirmu cedvilu78

msralar Trkeye:

O gne ki kaderi gezegenlere melik olmaktr, O deniz ki (kaderi) kendisine akan

rmaklara kucak amaktr.79 eklinde tercme edilmitir. Dorusu yle olmaldr:
Kymet itibariyle o bir gne, (dier) melikler ise (sadece) birer yldzdr,
Cmertlikte o bir derya, (dier) cmertler ise (ancak) birer ay (dere) dr.

Kitapta buna benzer pek ok hata bulunmaktadr. Bunlarn en dikkat ekicilerini bir
liste halinde vermek daha uygun olacaktr.

Osmanlca Metin

Sadeletirilmi Hali

S.

Asl Metindeki fade

S.

Sadeletirilmi hali

15

...

22

Onun hallini...

Olmas Gereken

Onun tahttan
indirilmesini...

40

...

39

Muberden geerek..

Geitten geerek...

40

...

40

Gafaki

Gfik

44

...

42

Kenisa

(Keneysa)

Kilise sandklarnda

sandklarnda
I

55

...

49

amili aslndan...

Aslen aml olan...

61

...

53

Bulunduu iin...

Bulunmad iin...

63

...

55

Asker reislerinden

Ordu
komutanlarndan

78
79

Ziya Paa, (1304), I, 63.

Ziya Paa, (2004), 54.

10

64

55

...kuzey

dou

ve

batdaki askerlerini...

spanyann kuzey,
dou

ve

batdaki

askerlerini...

64

55

Rebl-evvel

Rebl-hr

67

57

Abdl-afur

Abdl-fir

67

57

Bundan byle Afrika

Bundan

tarafndan

Afrika

...

Berberi

69

...

vahi
kabileleri

ahlknn...
58

byle
tarafndan

vahi

Berberi

kabilelerinin...

(metinden karlm)

Yukarda anlatld
gibi...

70

...

59

On bin anbar gm

On

bin

livar80

gm
1

70

71

...

...

59

60

Ziraat bilimine ok

Tarmcla

fazla

rabet

rabet

fazla

olduundan

olmasyla tm halk

btn halk soy-sop

soylarnn davasnn

safsatalarn

bir

kenara brakarak

tarafndan

tutmulard.

...

...

...

Hristiyanlarn

bir

Hristiyanlarn

eline getii zaman

eline getii zaman

eski haline dnm,

o yerler eski haline

ondan

dnp, gnmzde

bu

yana

yabanc olmutur.

(yine) llemitir.

80

Livre, Franszca bir kelimedir. Muhtelif zamanlarda ve yerlerde kymeti deien ve nihayet yerini Franga terk eden bir
Fransz sikkesi / Lira. bkz. Franszca-Trke Resimli Trk Dil Klavuzu, I-II, ty. st., I, 794.

11

71

...

...
...

60

Melik Abdurrahman

Melik

... tek olduu gibi

Abdurrahman...

alim ve hakimlerin

ender bir ahsiyet

sevgilisi... bir zatt.

olduu gibi ilim ve

irfan sahiplerini de
seven

...

bir

kiiydi.
I

71

.

...

60

Cami-i erifin eklini

Cami-i

kendisinin

taslan kendisinin

rivayet

izdii

edilir.

Bu

erifin

izdii

rivayet

cami-i erifin resmi

edilir.

Aksaya

erifin

(mimar)

slubu

Mescid-i

Mescid-i

benzer olup...

Bu

cami-i

Aksaya
benzmektedir.
I

72

75

76

79

...

...


...

61

63

63

... 65

Hkmet ilerini

Devlet ilerini

olundan en doru

olundan en genci

olan Hima...

olan Hima...

...Hiam

...Hiam tarafndan

tarafndan

bir kayrmaysa da...

rica edilmise de...

Hiam, slami cihada

Hiam, cihad tevik

gayretlendirdii otuz

etti ve otuz dokuz

bin askerle...

bin askerle...

...edit, hain...

...bencil,

sert,

hain...
I

79

...

66

Bu
kral
ile...

srada

Fransa

Bu

srada

olan

Alfons

kral, mehur byk

Karlo

ve

Fransa
sturi

kral olan Alfons

ile...
12

91
92

...

73

Her tarafa para ve

Her tarafa para ve

adam

adam

gnderip

tebaann

gndererek

halkn

dncelerini

hie

akln

kartrp...

sayarak...
I

93

93

...

...

74

75

Rum

kayseriyle

Rum imparatoruyla

ittifak yapmak...

ittifak yapmak...

nceki

O zamana kadar...

zamana

kadar...
I

97

78

yerlerden

...

99

...

101

...

Sndklar

yerlerden ne zaman
inmeye

yenilerek

etmilerse yenilerek

geri
mecbur

cesaret

geri

dnmek

olmulardr...

zorunda kalmlar....

Melik, Araplardan;

Ad geen Sultan,

nc, merkez, sol,

Araplarn,

sa

merkez,

ve

arka

isimleriyle

be

frkadan

81

inmeye

cesaret etmilerse de
ekilmeye

79

Sndklar

oluan

nc,

sa,

sol,

art eklinde

be

blkten

oluan

Hamis tabir ettikleri

`hamis`

byk bir ordu...

byk bir ordunun...

...nc

Alfons

...nc

Alfonso

Navarra

kralnn

Navarra

kraknn

kuzeniyle

dedikleri

kzyla evlenmi...

evlenmi...

13

103

...

82

Melik

Muhammed

107

85

- -


...

Muhammed

mkemmel bir ordu

mkemmel bir ordu

oluturmu,

oluturarak, Merkez

bu

orduyu

Melik

kendi

orduyu

kendi

idaresine alm...

idaresine alp...

... Mnzir de onu

Mnzir

veliaht

(hayattayken)

etmitir.

tayin
nemli

veliaht

tayin

yeler81 ve vezirlerin

etmemi

seimiyle...

olduundan

divan

yeleri ve vezirlerin
seimiyle...
I

159

208

...

...
...

123

158

...

Kurtubada...alt yz

Kurtubada...alt yz

cami ve mescit, elli

cami ve mescit, elli

tmarhane...

hastahane...

(Hiamn) vefatyla

(Hiamn) vefatyla

otuz sekiz senesi...

yz

otuz

sekiz

senesi...
II

...

164

Kendisi Bahr- Esar-

Kendisi

Danyaya kadar...

yoluyla Sardunya-

deniz

ya kadar..
II

...
...

164

Abdullah b. Mesleme

Abdullah

b.

...

Mesleme

...

mstakil

bir

grteydiler.
II

...

165

Bermod

zerklie sahip...
kraliyet

tahtna oturup...

Bermod

be

yanda

kraliyet

tahtna oturup

81

Osmanlca metinde daha nce mevere kelimesi gemi (Ziya Paa, (1304), I, 72) ve ayn yerde yine metin
ierisinde bu kelimenin divan yeleri anlamna geldii belirtilmitir. Ayn anlama gelen kelime burada da pepee
mehure eklinde kaydedilmitir. Sadeletirme esnasnda birinci mehure aynen metne alnm, ikinci mehure de
nedense nemli yeler diye sadeletirilmitir. (bkz. Ziya Paa, Endls Tarihi, (2004), 61, 85.)

14

II

17

171

Kurtuba

ehri

her

eyden nce ...

...

Kurtuba

ehri

eskiden

olduu

gibi
II

18

172

...byk
olgunlukla

...

bir

...tam bir gurur ve

cevap

kibirle...

daha

Cevherden

verdi.
II

19

172

...
III

11

244

...
III

25

254

81

pervasz olarak...

korkmad iin...

Dman

Dman
ok

askerlerinden

...

...

III

Cevherden

290

...

askerlerinden

bir

kiiyi...

ka kiiyi...

Yusuf... bir taraftan

Yusuf... gelecek bir

yardm

yardmdan

yaplmasndan

midini kestii iin

dolay zlm ...

...

Merhum

Mteveffa (lm)

kraln

yerine olu Alfons...

kraln yerine olu

Alfons...

III

89

296

Vadi-yi E

Vdi

III

110

...

309

Karadenize...

Akdenize ...

IV

100

502

Bnyamin

Bnyamin

529

bn Yamin

504

bn Halgan

bn allikn

509

... her gemide byk

Akdenizde byk

bir

bir

,
133
IV

102

IV

108

deniz

sava

vukua gelmitir.

deniz

sava

meydana gelmitir.
15

IV

108

509

...

.

IV

109

510

.
...

...

...olduundan

dan

dolay

burada

beyan

burada

ksaca

edilmesi

uygun

aklanmas uygun

grlmtr.

grlmtr

...etrafn

...etrafn evirdiler

evirdiler.

te bu ada...

ve

(Yan tarafta alt izili

bulunanlar

ksm

kayklarna

metne

alnmamtr)

gemilerde
alarak

sahildeki

ehre

doru yol ktlar.

te bu ada...
IV

109

Arapa

...yanlarna Arapa

bilen bir adam girdi.

bilen bir adam girdi

ve

...

510

...yanlarna

adama

kim

onlara

kim

olduklarn, nereden

olduklarn, nereden

ve niin geldiklerini

ve niin geldiklerini

anlattklarnda...

sordu.

...o vakit hristiyan

...

zaman

hakimi bulunan...

Horasan

hakimi

.
IV

119

518

...

olan...
IV

119

- ...

518

(Eb Bekir er-Rz)

(Eb Bekir er-Rz)

... ud tabir edilen saz

... ud denen saz

almakla

almakla megulken

hekimlik

ilimlerinde akranlar

onu

arasnda

kendini

ilme

adam,

hekimlik

nadir

imam olmu...

ve

terk

ederek

ilimlerinde

zamannn

...

gelen

en

nde
sekin

ahsiyetlerinden
16

biri olmutur.
IV

134

... ...

530

... ...
IV

138

533

...

...Basirun...

... Basriyyn...

...mam Sibeviye...

...mam Sbevyh...

Mekanik yani duru

Mekanik yani devr

harekete dair...

ve harekete dair...

IV

140

...

535

Tarihi Per Matin...

Tarihi Per Martin...

IV

143

536

Tarihi

Tarihi zzeddn...

Gazaleddin...

...
IV

143

...

IV

142

...

537

Yusuf mr

Yusuf Amr

536

Mel

537

Eskoriyal

Escurial

ktphanesinde...

ktphanesinde...

Kziri...

Michaelis

Csiri...

Kitaptaki hatalar, bunlarla snrl deildir. Burada bu hatalarn tamamn sralamann

mmkn olmayaca aikardr. Bu hatalar, yeni baskda kitabn sonuna konulacak be on
sayfalk doru/yanl cetveliyle dzeltilecek gibi deildir. Dolaysyla eserin, ciddi bir
ekilde batan sona dikkatle tekrar elden geirilmesi gerekmektedir.

III. Antkabir Derneince Ksmen sadeletirilen Endls Tarihi

Endls Tarihi, Atatrkn okuduu kitaplar arasnda da yer almaktadr. Bu
kitaplarda Atatrkn, yalnzca altn izdii ya da yanna not dt yerler, orijinal
metinlerle birlikte sadeletirilerek yaymlanmtr.82 Endls Tarihinin drt cildi de
Atatrk tarafndan okunup eitli yerleri izildii halde, bu almada, drdnc cilde

82

Atatrkn Okuduu Kitaplar, I-XXIV, Antkabir Dernei Yaynlar, Ankara 2001.

17

nedense yer verilmemitir. Halbuki drdnc cildin de hemen hemen her sayfasnda izili
ve iaretli yerler olduu bir baka aratrmac tarafndan belirtilmektedir. 83
Bu kitapta yaplan sadeletirmeler, daha anlalr, kelime karlklar daha isabetli ve
cmleler daha dzgn olmakla birlikte burada da bir takm hatalara rastlanmtr. Bunlardan
nemli olanlarn yine bir liste halinde vermek uygun olacaktr.

Osmanlca Metin

Sadeletirilmi Hali (V. cilt)

Asl Metindeki fade

s.

Sadeletirilmi ifade

Asr

ka-

ktphanesi

sahibi, Karkur.

pak

...

13

14

13

15

...Bitlis

...vahi

Asr

ktphanesi

sahibi, Kirkor.
nehri

zerinde...
I

Olmas Gereken

...Batalyes

nehri

zerinde...
Berberi
takip

topluluklarn
ettiklerinden...

...vahi

topluluklar

birbirlerini

takip

ederek
geldiklerinden...

...
I

14

...

21

Andallar topluluu...

Vandal kavmi...

15

16

...Vitizann oullar ve

...Vitizann oullar

adamlar...

ve amcalar...

...kentleri

...kentleri

Mslmanlarn elinde

Mslmanlarn

olmasna

elinde

...
I

91

...

94

ramen

Bertat Dalar srekli

bulunduundan

el deitiriyordu.

Bertat

Dalarna

83

Atatrkn Okuduu Kitaplar zel aretleri, Uyarlar ve Dt notlar ile, (Derleyen Grbz D. Tfeki), Ankara
1983, s. 191.

18

...

oradan

gidip

gelirlerdi.
I

94

...

98

...

...postalar

kurdu

ve

...postalar

kuruldu.

Sahibl-berid

Her

adyla...

sahibl-berid

nahiyede

ismiyle...
I

97

103

... olduklarndan, her

...

ne

sndklar

zaman

cesaret

inmeye
etmilerse

yerlerden ne zaman

bozguna urayarak geri

inmeye

dnmek

etmilerse yenilerek

zorunda

kalmlardr...

...

ldrmek ...

olduklarndan

aptal

cesaret

geri

dnmek

zorunda
kalmlardr... acizi

...

ldrmek ...
I

102

107

ki yz yedi ylnda...

ylnda...

...
I

103

103

...

107

Eb Suayd...

Eb Sad...

107

Kral

Kral

159

Muhammed,

mkemmel

toparlayarak

...

bir

ynetimini

...
I

ki yz altm yedi

113

ordu

Muhammed

mkemmel bir ordu

oluturarak,

kendi

Merkez

orduyu

idaresine ald...

kendi idaresine alp

Otuz iki yk uval

Otuz iki yk kese

akeden

akeden

19

159

...

114

Ad

geen

kraln

saltanat

dnemi

Ad

geen

saltanat

dnemi

medeniyet

ve

medeniyet

bayndrlk

asndan

bayndrlk

Roma

mparatoru

kraln

ve

asndan selef ve

Agustusun dnemine

haleflerinin

eitti...

dnemlerinden daha

stn,

Roma

mparatoru mehur

...

Agustusun
dnemine eit

ve

daha stn...
I

202

...

119

203

can

verildi.

.
I

...zehirlenerek

...

120

Eyalet

III

84

...

can

verdi.
valileri...

sreden

beri

merkezinin

bir

hilafet

zevk

Eyalet

valileri...bir

sreden beri hilafet

ve

merkezinin

elence yeri olduunu

zorbalarn

grerek...

oyunca olduunu

...
II

...zehirlenerek

grerek...
138

lk yerleri

O yerleri

15,

Tuleytila

Tuleytula

82.
IV

85

...

271

Ebu

Abdullah

Meymunun
kardei...

b.
st

Ebu

Abdullah

Meymunun

b.
kz

kardeinin olu...

Yllarca nce tercme edilii ve yasaklan ile dikkatleri eken Endls Tarihi
imdi de yeniden yaymlanmasyla ve yaplan yanllklarla gndemdedir. Kitabn bundan
20

sonraki basklarnda, yanllarn giderilerek daha zenli bir almann yaplmas en byk
temennimizdir.

Ziya Pasha, Endls Tarihi (The History of al-Andalus) and the Important
Errors in the Turkish Version.

NZAMETTN PARLAK
The translation of Endls History that was made by Ziya Pasha was forbidden in Ottoman
Empire after a while of its publishment. The reason for this was probably the political ideas
and personality of Ziya Pasha. This book recently is published by Selis one more time.
Unfortunately lots of errors and mistakes are done in this translation. For instance some
misreadings can cause serious problems. A lot of mistakes are done in person and place
names. In some parts of the book there are serious mistakes that destroys the original
meaning of Ziya Pashas translations.

Key words
Ziya Pasha, history, al-Andalus, Selis.

21